Datasets:
anzorq
/
kbd_monolingual

Dataset card Viewer Files Community
1
text
stringlengths
11
353k
meta
dict
Мыхъц Кэрим ЗэзыдзэкIар: Агыр Т. *** Лъагъуныгъэр пасэ дыдэу си тепщэу сихуат и пащхьэ, СымыщIэт сэ иджыри абы е и цIэ е и щхьэ. Иджы сцIыхуати и цIэри и щхьэри, Езыр сиIэжкъым, сыщысщ сохущхьэри. *** CыщIалэт, стхыт си усэхэр гупсэхуу, СимыIэ гукъеуэхэр сытIысрэ къэзгупсысу. КIуащ си щIалэгъуэр, сотх си усэхэр… СимыIэж гурыфIыгъуэхэр гукIэ къызхуэсхусу. *** Мис, къохъу апхуэдэ - Уигу зыгуэрэ къизэрыхьмэ, Уегъэджэрэзри абы Ущигъэскъым зы махуэ. Ауэ уи пащхьэм идеж ар ИрикIуэу къыщигъуалъхьэкIэ, Уотыншыжри упоплъэ НэгъуэщI зыгуэрым. Мыпхуэду сигум Къихъуэри лъагъуныгъэр Къысщыхъут абы сэ Сыкъимыгъэнэжыну зэи. Ауэ сигъэджэрэзами куэдрэ Иджы сатыркIэ илъщ си пащхьэ, арыншэныр. *** Ди къуажэм сыкъыхоплъэ жыжьэу КъокIуатэ пшыхьыр, содаIуэ. Зы уэздыгъэ къыщоблэ къуажапщэмкIэ Зы уэздыгъэ ищхъэрэмкIэ щыщIонэ. Зэхукъуэплъхэ фIэкIа зэбгъэдэхьэфкъым ЗэжыраIэнуIати, мэукIытэ. Зырызу я зэхуаку къыдэувэурэ Жэщ уэздыгъэхэр зырызу къыхонэ. Мис апхуэдэу зэгуэрым, зэман гуэр япэ Илъэс зы пщыкIубгъу ди япэкIэу пIэрэт? Уэ укъыщалъхуащ ди къуажэм и къуажапщэм, Сэ сыщалъхуащ а къуажэм и щхъэрэмкIэ. Дызэхукъуэплът дызэбгъэдэмыхьэфу ДигъащIэр, къимыгъэзэжыну блэкIт. Сыт хуэдиз къыдэувар ди зэхуакум Дызэрымыгъуэтын щхьэкIэ уэрэ сэрэ. Дызэхукъуэплът дызыбгъэдэмыхьэфу Къимыгъэзэжыну блэкIт ди гъащIэр. Сыт хуэдиз къыдэувар ди зэхуакум Дызэрымыгъуэтын щхьэкIэ уэрэ сэрэ. *** Зы гъащIэ закъуэр, сенычыщхьэ закъуэр Уэс жьыбгъэр къожьэ, щIыIэри Iей мэхъу. Уримыджэгу, маржэ, уисенычыщхьэ закъуэм Жьыбгъэм иумгъэгъэукIыфI, жьэгу мафIэ къыхэщIыкI. УщыхэщэтыкIыр «Хьэлъэу узгъэщатэр сыт зэм-зэми ухэскIыкIыу, - щабэу укъызоIусэри, жоIэ, - сыт мыгъуэр къоуз?» Дауэ бжесIэну, си IэфI! Куэд щIауэ спкъырымыкIыу Мы си гъащIэр, зэрысщIэжрэ мыувыIэжу къызоуз. *** Япэу къыщысхуэкIуам си лъагъуныгъэр Уэ сыпхуэлIэу, сыпхуэлIэу мы сигур гумэщIт Дыщыпсэуамэ аратэкъэ уэрэ сэрэ А езы ди уэрамым идей. Жьыбгъэ куэд къепщакIэщ Ди къуажэ сыкъыщыдэкIа лъандэрэ. Нэщхъеибзэу жызоIэ’зэпыт мис иджы: Дыщыпсэуамэ аратэкъэ уэрэ сэрэ А езы ди къуажэм идей. Си чэзу къэсу дунейр щысхъуэжкIэ Абдежми сыщегупсысыну къыщIэкIынщ зэ: Дыщыпсэуатэмэ аратэкъэ уэрэ сэрэ А езы ди дунейм идей. *** Уэ сыпщыгъупщэжау… щырет апхуэдэу Дэхьэшхэнщ уэздыгъэ щIэгъэнар махуэ шэджагъуэм. Зыми зихъуэжынукъым уэ уидежкIэ Зы махуэ гуэр уигу сыкъэкIыжми сэ. Зэгуэр сыкъызэрыдэкIыжам согупсысыж уи пщIантIэм СыкъызэрыдэкIыжам «фIыкIэ» жызмыIэфу. Апхуэдэу дыкIэрокIыж ди гъащIэми Псалъэр зэрылейр къыдгурыIуэурэ. СыкъыщымыкIуэжыххэм Къыспэплъэу щыта нэхуыщ нурхэр щыIэжкъым СыкъыщымыкIуэжыххэм. Ди анэ игъэпщтыра шейри упщIыIужа СыкъыщымыкIуэжыххэм. Дыщэ нэпскIэ къегъыха… си кIарцейр, ди гупэм деж СыкъыщымыкIуэжыххэм. Бжыхьым тет ди адакъэри къелъэжа СыкъыщымыкIуэжыххэм. ЩIехъуымэ уэсым мис си лъагъуэр, лъэужьыр СыкъыщымыкIуэжыххэм. «Иджы укъэмыкIуэжыххэ!» жиIа… езыми СыкъыщымыкIуэжыххэм. *** Кърухэр къокIуэж ДыгуфIэжын щхьэкIэ, ЦIыхухэр къыщIокI УафэмкIэ плъэну. ЦIыхухэм ящIэкъым Къызэрымылъэтэжыр зы къру, УIэгъэ хьэлъэ гуэр техуэу Къэгуоурэ зэрылIар. Кърухэм яхуэдэ къэпсу Гъуэгу сытетщ игъащIэм. Зэ сыкъаплъэурэ ди къуажэмкIэ СыщылIэжмэ зыщIыпIэ сэри. ЩыпежьэхэкIэрэ КъэкIуэжам гуфIэгъуэкIэ, Гу лъатэну пIэрэ СыкъызэрымыкIуэжам сэ. Къест уэсыр Къест уэсыр, къест уэсыр, къест… «Къызэжьэ» зыхужыпIам деж сыкъеуэ-сынеуэу сыщытт. Мис кIуа… зы сыхьэт, сыхьэтитI, зы махуэ… Зы тхьэмахуэ, мазэ ныкъуэ, зы мазэ Илъэс кIуа… Мис Мис, икIа илъэсищэри УкъызэрымыкIуэрат сгъэщIагъуэр Ауэ нэхъри нэхъ сгъэщIагъуэр Мы уэсыр зэрымувыIэжрат. ЕтIуанэ илъэсищэм Щыхэхьэм си ежьэныр, Лъэмакъ гуэрэхэр къэIуа Сынаплъэмэ, - укъокIуэ! – УзэрыпIащIэм къыхэкIыу Уи IэлъэщIым къыщIэхуа уи щхьэцым Налкъут-налмэсу уэсыр хэсу. «Схуэгъэгъу?!» - жыпIа… Уэ Укъысхукъуэплъри мо щабэ-щабэу Къест уэсыр, къест уэсыр, къест… Къест уэсыр, къест…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "abhazabaza.txt" }
ЗэзыдзэкIар ЩоджэнцIыкIу Алийщ Мазэ нурыпсым удзыфэ-сырыхуфэу зэщIила тенджыз абрагъуэр Iуфэм щхьэхынэу, жеяуэ, мыхъейуэ адэ жыжьэ щолъагъур. Пшэ пIащIэ хъар джылъ лэдэххэр жахэу, зи дыщэ хъуаскIэ пщIыпщIхэр щIэмыуфа вагъуэхэр, щабэрэ дыжьыныфэу а тенджызым къищу юг уафэ щхъуантIэхэм ар хэкъуэуэжа щIыкIэу жейрт. Хы Iуфэм къытепщхьэ жейбащхъуэ, гузагъэншэу сабыра хы толъкъун пыхухэр щIызэIущащэхэр зэхищIыкIыныр фIэфIу уафэм кIуэ пэтми хым нэхъ лъахъшэу зыкъыхуигъэщхъ къыпфIэщIырт. Норд-остым къуабэбжьабэ ищIа жыгхэр къызэкIэкIа бгыхэр зэуэ хущIэрыуэжхэурэ уэгу щхъуантIэм нэщI къащхъуэ щытым я щыгухэр хуаIэтырт, абыхэм я къэухь губжьа хъурейм хуабэу икIи гумащIэу юг жэщ кIыфIыр къытеубгъуат. Бгыхэр пагэу гуращэхэт. Абыхэм къажьыхидз жьауэ фIыцIэр хы пыху Iэтэм и дзакIэм удзыфэу теуэрти ахэр къапхъуатэрт, увыIэгъуэ зимыIэу мамыр щэхугъэр зыкъутэ а Iэуэлъауэ закъуэ мыувыIэжыххэ псы макъымрэ псы тхъурымбэ бауэнымрэ игъэувыIэфын фIэфI щIыкIэу, щэхугъэр зыкъутэу,- щыIэ макъ псори щамыгъэIэн фIэфIи хуэдэу,- мазэм и нурыпс дыжьыныфэ-щIыху-сырыхуфэри абыхэм къахэтыжу бгыщхьэм адэжкIэ абыикI зыщиущэхурт. «А-ло-хьу ачбэр!..» жиIэурэ кърым мэлыхъуэ лIыжь кIыхьу, зи щхьэ тхъуауэ, юг дыгъэм зэхилыгъуауэ Надыр-Рахьим-Оглы губзыгъэр хуэму мэщатэр. Абырэ сэрэ пшахъуэм дыхэлъу, зибг анэм къыщыжа, нэщхъейуэ, хуэзэхэуфарэ лыцкIэ щIэуфауэ, жьауэкIэ хуэпа мывэшхуэ гуэрым деж дыщылът. Тенджызым и лъэныкъуэмкIэ гъэза абы и джабэм толъкъун псы пыхум удз щабэ лъахъцхэр къырихьэлIэт, ахэр зытрихьа мывэхэр тенджызымрэ бгымрэ зыпызыгъэкI пшахъуэ хьэбзыпэ дыхьэр блын къыпфIэщIырт. Ди мафIэм и бзийм абы бгымкIэ гъэза и лъэныкъуэр къигъэнэхурт. А бзийр зэхэзеуэрти, Iуву, куууэ зэгуэуда куэдхэр зиIэ мывэхэм я зэхуакум ныбжьхэр щызежэт. Рахьимрэ сэрэ иджыпсту дыдэ къэдубыдауэ бдзэжьей догъавэр икIи нэщхъыфIэу, узэпхызыгъэплъыжу псори гъэпсауэ къыпфIощIыр, нур къабзэ дыдэу, тыншу гупсысэн фIэкIа зыри фIэфIыныгъэ щыщымыIэм тIури дыхэтт. Иджы тенджызыр Iуфэм къохъуапсэ, толъкъунми я макъыр IэфIщ, ди мафIэм абыхэм зыщагъэхуэбэну къыдэлъэIу хуэдэу. Псыпыху пшынауэ къафэ макъым нэхъ хэIэтыкIауэ зыгуэрым зэзэмызи зигъэIурти нэхъ еIуящIафэу къыхэщырт, ар псы пыхум ящыщу нэхъ гушхуэ гуэр ди деж гъунэгъуу къепщылIэрти аращ. Рахьим и щхьэр тенджызымкIэ гъэзауэ пшахъуэм бгъэкIэ хэлърэ и щхьэр и Iэгум иригъэщIауэ тенджызымкIэ плъэуэ гупсысэм хэту щылът. И мэлыфэ пыIэ къуацэр и щхьэ щIыбымкIэ егъэкIуэтэхауэ хым хьэуаыщIэ къыхихур лэдэх зэлъа цIыкIу защIэу щыт и натIэ лъагэм къыщIихурт. Абы сэ седаIуэрэ семыдаIуэрэ зэхимыгъэкIыу зигъэфилософу тенджызым епсалъэрт. - ПэжкIэ Тхьэм бгъэдэтыр жэнэтым макIуэ. Тхьэмрэ Бегъымбарымрэ хуэмыжыIэщIэу, хуэмыпщылIыр щэ? Мы хы тхъурымбэм хэтынкIи хъунщ… АтIэ мо тхъурымбэм хищIа нэрынэхэр арынкIи хъунщ, ар хэт ищIэн? КъарууфIэшхуэу, кIыфIу зэкIэщIэбэтауэ щыт тенджызыр мэлыдыр, мазэм и нур лэдэххэр къызэрыгуэкIыу тенджызым и щIыхьэпIэхэм языныкъуэм тредзэ. А мазэр бгы щхьэщыгу къуацэхэм къыдэсеящи, иджы Iуфэм дыздэщыIэу дыздэщылъ мывэм а мазэр хуэмурэ бауэурэ къыIуощIэр, гупсысэрилэурэ тенджызыр нуркIэ къелэр. - Рахьим!.. Хъыбар къызжеIэ… - лIыжьым солъэIур. - Сыт щхьэкIэ! – сыкъыфIэмыIуэху щIыкIэу къызжеIэр. - Ауэ! Уи шыпсэхэр фIыуэ солъагъур. - Псори бжесIащ… НэгъуэщI сщIэркъым. Ар зыхуейр сэ сигъэлъэIуэну аращ. СолъэIур. - БжесIэнщ уэрэд ухуеймэ! – акъылэгъу мэхъур Рахьим. - Сэ сфIэфIщ зи гъыбзэ ежьур зэпымууэ зыщIэту, и зэхэлъыкIэ зэмыщхьхэр къыхэщу къаIуэтэж уэрэдыжьхэр зэхэсхыну – абы жеIэ. 1 Мэлыблэр адэ бгы лъагэм допщейри щогъуэлъыр бгъуэнщIагъыу псыIэм, ар хэплъэу тенджызым. Лъагэу уафэгум щылыдт дыгъэр, а махуэр хуабэти бгыр уафэм щыбауэрт, толъкъунхэр и лъабжьэм щезауэрт мывэжьхэм. ФIыцIэрэ зиутхыу, псыдзэу къуэм дэжым мывэхэр дэпсалъэу тенджызыжь IущIэным хуэбанэрт… Тхъурымбэ хужьрэ тхъуауэ, къарууэ, бгыр зэпиупщIри гъуахъуэу тенджызым хэхуащ. Шыхьауэ мэлыблэр, къуэ кIыфIу зыдэлъым зэгуэудауэ и бгъэгур, лъыхэр кIэрылъу и бзийхэм Соколыр уафэм къохуэхри арыхэу щIылъэм къытохуэ. Макъ кIэщIкIэ ар кIийуэ, быдэу мывэжьхэм, уIэгъэу и бгъэгум гуузу йоуалIэ. Ар щIылъэм щытехуэм мэлыблэр къэщтащ, и Iуэхур зыIутыр арыхэуи ищIащ – а бзум и гъащIэу иIэжыр дакъикъэ зытIущу… - СлIожь, уэ улIэрэ? - АтIэ, сэ солIэ,-куу дыдэу щатэри Соколым жэуап итащ. – Сыпсэуащ сэ екIуу!.. Сэ фIыуэ сощIэ насыпыр!.. Сэ сызэуащ лIыхъужьу!.. Слъэгъуащ сэ уафэр зыхуэдэр… Апхуэдэу гъунэгъуу ар уэ плъагъункъым… Еууей, тхьэмыщкIэжь мыгъуэ! - Сыт, атIэ – уафэр? Ар щIыпIэ нэщIщ!.. Сэ дауэ абы сыдэпщеин? Мы щIыпIэр сэркIэ дэгъуащэщ… хуабэщ, икIи псыIэщ! Мэлыблэр апхуэдэу бзу хуитым ещащ, абы и шыпсэу зыхэтыр дыхьэшхыу ауан ищIащ. Мыбы хуэдэу гупсысэу абы щIидзащ: «Ухуеймэ лъатэ, уфIэфIми зепщыпщэ, икIэм икIэжым, щIым укIуэжынущ, псори арыхэу къыптещэщэнущ…» Сокол хуитыр гушхуэри, зиудэу къотэджыр, тIэкIуи и нэм къуэ зэври къызэпеплъыхь. Къуэр псори мыващхъуэ джафэщи хуэпсыIэщ, бамейхэр къыдихыу гъуэтэмэщ. И къару псори Соколым зэщIикъуэри, гугъу ехьу, ар занщIэу къэкIиящ: - Уий, зэзакъуэ нэхъ мыхъуми сыдэкIуеижтэмэ, а уафэм!.. Сэ щIэскъузэнт а бийр… Си бгъэ уIами… езгъэтхьэлэнт ар си лъым!.. Ей… дауэ хъуэпсэгъуэ!.. «Хэт ищIэнт, «уафэм пэж дыдэу ущыпсэуну IэфIынкIи хъунщ, плъагъуркъэ а бзур щIохъуэпсыр!» жиIэу мэлыблэр егупсысащ. Арти, абы бзу хуитым жыреIэр: - ТIэкIу нэкIуэтэIуи къуэ Iуфэм адэ и лъабжьэм зедзых. Хэт ищIэн, дамэм уаIэту, уфIэфIхэм уахэту хъужынкIэ хъунщ тIэкIу упсэуж! НыхущIэрыуэри, Соколыр пагэу кIийри, бгыху Iуфэм ар некIуэлIащ, мывэ джафэжьхэм тецIэнтхъуу. Зэригъэзахуэри и дамэр бгъэм къызэрихькIэ щэтащ, хъуаскIэхэр и нэм къыщIихыу а бзур джэрэзу ехащ. Къабзийхэр и дамэхэм хэщэщу, езыри мывэм ещхьыфэу, мывэ джей джафэхэм тоцIантхъуэ, бзийхэр къутауэ лъабжьэм нэсащ… Лъыуэ кIэрылъыр ныхуигъэкъабзэу толъкъуным ар ипхъуэтащ, тхъурымбэ хужьым ар щIигъэнауэ тенджызым щысабыращ. Тенджыз толъкъунхэр нэщхъейуэ вууэ мывэм езауэрт… А бзум и хьэдэр мис тенджыз щIыIум щыплъагъуу щыткъым… 2 Мэлыблэр къуэ зэвым дэлъурэ бзу лIэкIэм куэдрэ егупсысащ, уафэм ар щыпсэуну зэрыфIэфIари и гуми къэкIыжыгъащ. Гухэр, нэхур насыпкIэ зыгъафIэу щыт щIыпIэ жыжьэм ар ныIуплъащ. «Сыт гъунапкъэншэу мы щIыпIэ нэщIым бзу лIа тхьэмыщкIэм къыщилъэгъуар? Мыбы хуэдэ бзухэм сыт щIафIэфIыр уафэм щылъатэу псэуныр, я псэри абыкIэ гугъу щIырагъэхьыр. Сыт ахэм абы щалъагъур? Зы тIэкIунитIэ нэхъ мыхъуми сэ уафэ слъагъугъатэмэ къэсщIэнкIэт сэ ахэр псори». ЖиIащ мэлыблэм икIи ищIащ. Хъурейуэ шыхьауэ хьэуам зыхедзэ, лентI псыгъуэм ещхьуи дыгъэм полыд. Пщыну къалъхуам – лъэтэн лъэкIынукъым!.. Ар ныщыгъупщэри мывэм техуащ, ауэ иукIакъым, дыхьэшхыжащ… - КъехуэхыжакIэщ ар уафэм – мис аращ лъэтэным и фIыгъэр. Бзу дыхьэшхэнхэр!.. ЩIыр ямыцIыхуу ахэр гугъу ехьу, уафэ нэщIыпIэу лъагэ хуабейм ахэр ныщIокъухэр ныщыпсэуну. Ауэ а щIыпIэр нэщI зэфэзэщщ. Абы нэхунэр щыкуэдщ, пкъы псэухэм папщIэ зы тегъэщIапIи, шхыни а щIыпIэм щыIэкъым. Ар сыт пагагъэ? Сыт а нэрыгъыр? ПсэукIэм ахэр зэремызэгъыр гъащIэм икIуэцIкIэ къызэремыкIухэр, аркъэ абыхэм ныщIауфэнур? Бзу дыхьэшхэнхэ!.. Абы я псалъэхэм сигъэпцIэжынкъым сэ нобэ. Сэ псори сощIэ! Сэ – уафэр слъэгъуащ… Сэ абы сыкъыщылъатэри къэзгъэунэхуащ, узэрехуэхри зэхэсщIыкIащ, ауэ абы сэ сиукIакъым, сэ нэхъыбэ зысцIыхужащ. Ди щIылъэр фIыуэ зымылъагъуфхэм пцIыкIэрэ гъащIэр ныфIырегъэкI. Сэ фIыуэ сощIэ пэжыгъэр. Абы къызжаIэхэр си фIэщ хъужынкъым. ЩIым сыкъилъхуащи – щIым сыщопсэу. И щхьэм хуэпагэу, мывэм и щIыIум зыщешыхьыжыр. Тенджыз толъкъуныр губжьауэ Iуфэм къоуалIэ, дыгъэри мэлыдыр пщIыпщIыжу. Аслъэн гъуахъуэкIэу, тенджызым бзу пагэм уэрэд хуиIэтырт. Толъкъун удынхэм бгыхэр дэхъейхэрт, уэрэд шынагъуэми уафэр дэзджызджырт! «Щхьэмыгъазэу лIыхъужьхэр – фIыщIэ уэрэдкIэ доIэт! ЛIыхъужьхэм я щхьэмыгъазэныгъэр арщ гъащIэм Iущагъыу хэлъыр. Уей, лIыхъужь Сокол! Бийм уэ уезауэурэ уи лъыр пщIэкIащ… Ауэ зэман къэкIуэнщи уи лъы ткIуэпс пщтырыр хъуаскIэм ещхьыфэу гъащIэ кIыфIыбзэм къыщылыдынщи, арыхэу, дуней хуитыным щIэбэн хъыжьэхэу зызымыщIэжхэу гуищэ зыщIигъэнэнщ. УлIауи щырет!.. АрщхьэкIэ сыт щыгъуи лIыхъужь гушхуахэм я гум уилъынщ, абыхэм я усэхэм щапхъэ ущыхъуу хуитыгъэ щIэкъухэм уэ ураджакIуэу дунейм я гъуазэуи укъэнэжынщ! Щхьэмыгъазэу лIыхъужьхэр, фIыщIэ уэрэдкIэ доIэт!..» …Опала мывэм ещхьу, хужьыфэ мащIэр къызытеуэ тенджызыр сабырщ, толъкунхэр, уэрэд жаIэу, пшахъуэм къытоуэхэр, сэри сабыру жыжьэу абы сыхоплъэр, мазэ нурым тенджызри псори дыжьыныфэ тхъурымбэу дегъэлъагъур… Ди шыуан цIыкIури хуэмурэ къовэр. Зы толъкъун гуэр джэгуу Iуфэм зыкъыщыхыфIедзэри Рахьим и щхьэм Iуэулъауэу къытолъадэр. - Дэнэ укIуэну? .. IукI!.. – абы и Iэр хуегъэдалъэри ар дэIуауэ егъэзэжри тенджызым холъэдэж. Толъкъуныр зыгъэдаIуэ Рахьим и щIыкIэр си дежкIэ зы тIэкIукIи дыхьэшхэнтэкъым икIи шынагъуэтэкъым. ХъуреягъкIэ нэм Iуидзэ псоми псэ яхэт щIыкIэу щабэу, дахащIэу, гъэщIэгъуэну щытт. Абы хуэдизу тенджызым узыщIишэу сабыру щытми, иджыри махуэ хуэбейми хуэмыгъэупщIыIуа бгыхэм я деж абы щиIэ бауэныгъэщIэм къуигъащIэрт гъунэ зимыIэжу, ину абы къару щэху хэлъыр. Псэр зыгуэркIэ дихьэхыу, акъылыр зы Iуэху гуфIэгъуэ гуэр къэхъуну пигъаплъэу гугъэ къыригъэхьу уафэ щIыху-фIыцIафэр вагъуэхэм дыщэ дыдэхэмкIэ ятхауэ щыт псори сабыр джафэт. Ауэ сакъыу моуэ иджыпсту къэушынурэ псори къыщылъэтынущ, пшынауэ макъ IэфI хьэлэмэт къэIунущ жыпIэн хуэдизу щытт. А макъхэм дуней щэхум и IуэхукIэ зыгуэр къаIуатэ, ар акъылым къыхуаубзыхурэ, итIанэ мафIэ нэху узызэпхыплъым хуэдэу псэр дихьэхрэ лъэужь щIыху фIыцIафэм трашэу абы вагъуэхэм я нур лэдэх кIэзызхэм махуэ зыпэплъэр къагъэнэхуну хэплъагъуэрт…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "adr.txt" }
ЕЛЕНЭ ДАХЭКIЕЙРЭ БЗЫЛЪХУГЪЭ ПЕЛУАНЫМРЭ къэбэрдей хъыбарыжь, I889 гь. I ЗАНЭ-КЪЭРЭБЭТЫР НЫСАЩIЭ КЪЫЗЭРИШАР Хы Iуфэм Iут къалэм и пщыр Занэ-къэрэбэтырт. АкъылкIэ губзыгъэрэ къарукIи къыпэлъэщ щымыIэу, Занэ балигъыпIэ иувакIэт, арати, къалэм дэс дадэхэм щIалэм кърагъэшэну мурад ящIащ. Iуэхур езы пщым щыбгъэдалъхьэм, езыри арэзы хъуащ унагъуэ иухуэну, ауэ Iэгъуэблагъэм хуагъэфэщэн къэшэн зэрыщымыIэри наIуэт. Апхуэдэу щыхъум, пщым шым уанэ тралъхьэну унафэ ещI, и Iэщэфащэр зыпщIэхелъхьэри гъунэгъу хэгъэгухэм нысэлъыхъуэ йожьэ. Зы щIыналъэм щимыгъуэтым, адрейм нэсу, ди щауэм пащтыхь сэрейхэми бгъэныщхьэ унэхэми зыщеплъыхь, щIэупщIакIуэ иригъэжьахэм къахь хъыбархэм йодаIуэ, ауэ и псэр зыкIэрыпщIэн пщащэ къыпэщIэхуэркъым. Иужьым хьэщIэу къыщыхута хэгъэгухэм я зым сэрейм ирагъэблэгъауэ, абы Еленэ и цIэу пщащэ тхьэIухуд къыщыхуозэ. ТхьэIухудыр къызэрилъагъуу, Занэ и гум лъагъуныгъэ хъуаскIэ иридзат. «УкъыздэкIуэн?» - жиIэу, езы Еленэ щеупщIым, пщащэр арэзы хъуащ. ПIалъэр къосри, нысашэр дах. Я нэчыхьыр зэратхыу, зэрышагъащIэхэр Занэ и пщыгъуэр щрихьэкI къалэм къэкIуэжыну гъуэгу къытоувэ. И щуIэгъэщIэр дэщIыгъуу къалэм къызэрысыжу, щауэм Iыхьлы-благъэхэр къришалIэри пщы сэрейм гуфIэгъуэшхуэ щригъэкIуэкIащ. Зы махуэкIэ йокIуэкI гуфIэгъуэр, етIуанэ махуэри санэхуафэщ. Зэманыр апхуэдизкIэ псынщIэу ежэкIырти, пщымрэ гуащэмрэ гу лъамытэххэу тхьэмахуитI дэкIауэ къыщIэкIащ. А хэгъэгум щызекIуэ хабзэмкIэ, щауэ къэзышагъащIэ къэс нысащIэр ибгынэу илъэскIэ хамэ щIыпIэхэм зекIуэ щыIэн хуейт. Хьэлъэт Занэ и дежкIэ нысащIэм пэIэщIэныр, итIани, лъэпкъым лIэщIыгъуэкIэрэ щызэтеува хабзэхэм ебакъуэ хъунутэкъыми, ибгына нысащIэм хуэзэш зэпыту, къэрэбэтырыр зекIуэ йожьэ. Мазэ, мазитI хуэдиз дэкIауэ, Истамбыл пэмыжыжьэ щыхьэр къалэ гуэрым къокIри, пщым и къалащхьэм зы дэжыг сондэджэракIуэ къокIуэ. Узримыгъэплъу щIалэ лъагъугъуафIэу къыщIэкIа дэжыгым кхъухьыр хы Iуфэм къыIуихуэри, мы щIыпIэхэм игъащIэм щамылъэгъуа хьэпшыпхэр кърихын щIидзащ: данэхэр, кхъуэщын лъапIэхэр, мывэхэкI щхъуэкIэплъыкIэхэр. И хьэпшыпхэр кърихын иуха нэужь, щIалэр «хэт деж секIуалIэ хъуну пIэрэ» жиIэри, щIэупщIащ. Пщым и унэр щрагъэлъагъум, хьэщIэм абыкIэ иунэтIащ. Дэжыгыр унэм щIохьэри и хъыбар унэгуащэм ирагъэщIэну мэлъаIуэ. Гуащэм жаIэр щызэхихым, хьэщIэр и унэм щигъэхьэщIэну арэзы мэхъу, мыпхуэдэ жэуапи кърет: «Пэжщ, пщыр къэтщ, ауэ и унэр и пIэ итщи, хьэщIэщыбжэр зэIухащ, къреблагъэ!» Дэжыг бжьыфIэр унэм къэIэпхъуэри и хьэпшыпхэр къригъэтIылъэкIащи, зэрыкъалэу абы къиша щэкI пIащIэхэмрэ мывэ зэмыфэгъухэмрэ еплъыну къызэрохь. Къалэ псом дэжыгым и дахагъымрэ абы и хьэпшыпхэм я фIагъымрэ фIэкIа Iуэху щаIэжтэкъым. Гуащэми гу лъимытэу щыттэкъым сондэджэр щIалэм и теплъэ гуакIуэмрэ дилъагъу хабзэмрэ. Хуэмурэ гуащэм хьэщIэр и пэшхэм щIишэу, хамэ щIыналъэхэм тригъэпсэлъыхьу, дэуэршэрыну фIэфI мэхъу. Езы сондэджэрри зи закъуэу псэу бзылъхугъэм зэIэпишэрт, зэману къыдэхуэр абы и деж щрихьэкIырти, бзылъхугъэ тхьэIухудым и псалъэ IэфIхэм зэрыдихьэхам гъэщIэгъуэн зыри хэлътэкъым. А тIур кIуэ пэтми нэхъ зэпэгъунэгъу хъум-хъууэрэ, икIэм икIэжым Iуэхур зыхуэмыкIуапхъэм хуэкIуащ. Илъэс ныкъуэ хъуащ дэжыгыр пщым и унэм зэрыщыхьэщIэрэ. ЗэгуэкIуахэм я дежкIэ зэманыр псынщIэу блолъэт, лIым и къэкIуэжыгъуэр кIуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къохъу, фIыуэ зэрылъэгъуа гуащэмрэ дэжыгымрэ зэпэIэщIэ зэрыхъун хуейм ягу къыщIитхъыу йогупсыс. ХьэщIэм Еленэ тхьэ хуеIуэ арыншэу зэрымыпсэуфынумкIэ, модрейми ардыдэрщ игу илъыр. Зэгъусэу къэна зэрыхъуну Iэмалхэм тIури йогупсыс, ауэ хъун хуэдэу зыри ягу къэкIыркъым. ЗэрымыщIэкIэ зэгуэкIуахэм я щхьэ зыхуэмыкIуэм пщы гуащэм и щэху псори зыжриIэ унэIутым и щхьэ хуэкIуащ. Зэгуэр абы хьэщIэм и пIэр хуищIыжырт. Сыт щыгъуи нэжэгужэу щыт хабзэ дэжыгыр зэрихьэлу къыдэмыуэршэру, хэгупсысыхьауэ зэрыщытым гу лъитат унэIутым. - Сыт, хьэщIэ лъапIэ, ухэзыгъаплъэр, сыт уигу къеуэр? – щIэупщIащ цIыхубзыр. - Уэ уощIэ сэ гуащэр фIыуэ зэрыслъагъур, ар симыгъусэу сыпсэуфынукъым. Зыгуэру зыкъыщIэгъакъуэ си гуауэм, - къритащ жэуап дэжыгым. УнэIутыр гупсысэри гузавэу жиIащ: - Дауэ сэбэп сыпхуэхъун? Сэ пщыр къэкIуэжмэ, сыкъелыну? - УкъыддэIэпыкъуамэ, дахэ, сиIэ псори уэстынт, щэкI лъапIэхэри мывэ зэмыфэгъухэри. - Сыт убейкIэ, езы гъащIэм ухэкIыжынумэ? - Узэрыбейр зы цIыху закъуэм къезгъэщIэнкъым. ПщIантIэм мащэшхуэ къыщезгъэтIынщи, абы хьэпшып псори щызгъэпщкIунщ. ИтIанэ а мащэм икIыу уи унэм кIуэ щIыщIагъ гъуэгу къыпхуезгъэтIынщ. Апхуэдэу зыми гурыщхъуэ къыпхуищIынукъым. УнэIутыр арэзы мэхъури, гуащэр къыIэщIигъэхьэн папщIэ илъэкI къимыгъэнэну къегъэгугъэ. ТIури Еленэ зэрырахьэжьэну щIыкIэм теухуауэ зэгуроIуэ: дэжыгым, кхъухьым ису, хы Iуфэ къуацэ-чыцэхэм зыщыхигъэпщкIуэнщ. Езы унэIутым абдежым и гуащэм зыщригъэгъэпскIыну къыIуишэнщ. ЗэрымыщIэкIэ хуэза хуэдэу, дэжыгыр къыIухьэнщ, и нэгу зригъэужь хуэдэу иригъэтIысхьэнщи, адрейр езым и Iуэхужщ. II ЕЛЕНЭ ЗЭРЫРАХЬЭЖЬАР ЩызэгурыIуа махуэм унэIутыр бысым гуащэм и гъусэу унэм къыщIэкIащ. Гуащэр бжьэпэ лъагэм къехщ, хы Iуфэм Iухьэщ, и щыгъыныр щигъэхури, псым зыщигъэпскIын щIидзащ. И щIыбкIэ щызэрахьэм химыщIыкIIауэ, абы и гур утIыпщауэ и унэIутым и гъусэу хы Iуфэм къеуалIэ сыджхэм зыщигъафIэрт. НапIэзыпIэм абдеж дыдэм къуафэ псынщIэ цIыкIум ису и псэм и щIасэ дэжыгыр къыщыхутащ. Абы хуэзэну зигу къэмыкIыхха гуащэр апхуэдизкIэ къэуIэбжьати, Iуфэм хуепIэщIэкIын щIидзат, ауэ и гъэфIэныр къебзэрабзэурэ и пIэм иригъэжыхьащ: - НакIуэ ди нэгу зедгъэужьынщ, си псэм хуэдэ Еленэ, гъунэгъу мэз цIыкIум и жьауэм зыщыдгъэпсэхунщ. Гуащэр занщIэу арэзы хъури и щIасэм и гъусэу кхъухьым итIысхьащ. Къуафэ псынщIэр жьыбгъэм ирихьэжьауэ хы щIыIу уфафэм тету кIуэрт. Ауэ мэз цIыкIумкIэтэкъым здихьыр, зизычын хьэзыру щыт дэжыгым и кхъухьымкIэт. Абдежщ гуащэм хьэщIэм и мурадыр къыщыгурыIуар. Дакъикъэ зыбжанэкIэ зрилъэфыхьащ: зы лъэныкъуэкIэ, и хэкумрэ фIыуэ илъагъу цIыхухэмрэ ибгынэну игу пыкIыртэкъым, ауэ, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ, дэжыг лъагъугъуафIэми хы жыжьэм къызэригъэгугъэхэми зыхуэмыубыду зыIэпишэрт. Тэлай закъуэкIэ фIэкIа зэмыныкъуэкъужу, гуащэм и щIасэм и IэплIэм зридзащ, кхъухьми къыIэрыхьа хъугъуэфыгъуэр ищтэри хышхуэм техьащ. УнэIутым илъэгъуат гуащэр зэрырахьэжьар, ауэ зэрызэгурыIуам тету, Iулъхьэ лъапIэр зыкIэщIиупщIэри хы Iуфэм Iут цIыхухэм еджакъым. УеджэкIи къикIынуIатэкъым, кхъухьыр щIэплъыпIэм хэплъагъукI къудейт. Унэм къэкIуэжри, унэIутым гуащэм и пэшхэм зыщIиубыдэжащ. НысащIэр дэнэ щыIэ жаIэу къеупщIым, «игу къыдэжкъыми къыщIэкIыфыркъым» яжриIэрт, апщIондэху сымаджэ нэпцIым къыхуахь шхыныгъуэхэр езым щIигъэмэракIуэрт. Махуищ дэкIа нэужь, унэIутым и Iэхэр зэфIищIыкIыж, и бгъэм теуIуэ зищIурэ, «гуащэр згъуэтыжкъым», «хьэщIэ къэкIуам и гъусэу хы адрыщI щIэмыпхъуэжауэ си фIэщ хъуркъым» жиIэурэ, кIиин щIидзащ. Абдежырщ Еленэ зэрыщIэпхъуам гу щылъатар. Кхъухьыр зэрежьэжар куэдым ялъэгъуат, ауэ къафIэIуэхуатэкъым. Хы Iуфэ къалэми хэт абы мыхьэнэ щритынт: кхъухь мащIэ махуэ къэс Iуфэм Iухьэ-IукIыу щызекIуэрэт абдежым?! Къалэдэсхэм гузэвэн щIадзащ. Куэд дэмыкIыу пщыр къэкIуэжынущ. НысащIэр даIэ жиIэмэ, сыт абы жраIэнур? Пщым и щуIэгъэр хуэтхъумэфакъым жаIэурэ, зи щхьэ зыгъэкъуэншэжи къахэкIырт. Япэ щIыкIэ зыми и фIэщ хъуртэкъым я гуащэ пагэр дэжыгым и гъусэу зэрыщIэпхъуэжар. Къалэм и Iэхэлъахэм щыгъуэща хъунщ жаIэрт. Абы къыхэкIыу, гъуохэм ихъуреягъыр къызэхакIухьащ, къуафэхэр адэ-модэкIэ щызэхэзекIуэу, ауэ Еленэ зыми къыхуэгъуэтакъым. ИкIэм икIэжым псоми къагурыIуащ гуащэр щIамыгъуэтыжым и щхьэусыгъуэ дыдэр. Ауэрэ псори зыпэплъэ махуэр къосри, Занэ-къэрэбэтыр къокIуэж. Пщым хуэпэж цIыхухэм ар кърагъэблэгъэж, и унэ щIашэжри шхын хэплъыхьахэр къыхутрагъэувэ, ирагъафэ, ягъашхэ. Къызэрысыжу, пщым гу лъитат псори зэрынэщхъейм, фIэхъус Iэуэлъауэшхуэ иращIэкIыным и пIэкIэ, псори зэрыхэплъэм. Гузэвэгъуэ гуэр зыхищIэрт, ауэ и гур здеIэ гуащэм и унэ лъэныкъуэм щIэлъэдэну хабзэм хуит къищIыртэкъым. Дыгъэм къухьэжын щIидзат пщым илъэскIэ зыхуэзэша гуащэр зыщIэс пэшым яшэну щылъэIуам. Унафэ ищIа щхьэкIэ, зыми зигъэхъейкъым, псори я нэщхъыр зэхэлъу зэхэтщ. Занэ хуэмышэчыжу аргуэру унафэ ещI и щхьэгъусэм деж яшэну. ПщылIхэм нэхъ хахуэу яхэт гуэрхэр тогушхуэри жаIэ унэгуащэр зэрыбзэхар, здэкIуари зыми зэримыщIэр. Щыблэ къеуам хуэдэт Занэ-къэрэбэтыр. И гум узыр ириубыдэри, нэщI хъуа унэм щIэмыхьэххэу, занщIэу гъуэгу теувэну мурад ищIащ нысащIэм и лъыхъуакIуэ. Гуауэм зи плIэр иришэха пщым зыдэмыплъа зы къуэгъэнапIэ къыщигъэна къыщIэкIынтэкъым езым ищIхэм. Ауэ мыхьэнэ иIэтэкъым: зыщIыпIи щигъуэтакъым Еленэу и щхьэгъусэ тхьэIухудыр. ПщIэншэу зэман Iэджи игъэкIуэдауэ, Занэ унэмкIэ иунэтIыжауэ кIуэж пэтрэ, абдежхэм и адэм и атэлыкъыр зэрыщыпсэур игу къэкIыжащ. ЩIэупщIэри, жыхуаIа лъэныкъуэмкIэ и шыр иунэтIащ. Кърагъэлъэгъуа унэм гъунэгъу щыхуэхъум, ныбжьым къигъэша дадэ жьакIэхур и унэбгъум деж къыщигъуэтащ. IэщIэлъ башым зытригъащIэурэ, дадэр и нэ губзыгъэхэмкIэ щауэ къэблагъэм къеплъырт. ЗанщIэу къицIыхужат абы и гъэсэным и къуэр. Гуапэу пщым къыпежьэщ, и унэм щIригъашэри, езыхэм Алыхьым къарипэса ерыскъым хагъэIэбэну ирагъэблэгъащ щIалэр унэIутхэм. Къэхъуа-къэщIахэм тепсэлъыхьыху, дадэм япэу къыжьэдэкIа псалъэхэм Занэ къыгурагъэIуащ и гуащэр хъыбарыншэу зэрыкIуэдар мы щIыпIэ пхыдзам нэгъунэ къызэрысар. Ар щызэхищIэм, Занэ занщIэу Iуэхум пэрыхьэну мурад ищIри, и Iуэху зыIутыр, гуащэр зыщIыпIи зэрыщимыгъуэтыжыр жриIащ дадэм. - Уэ пщы губзыгъэу укъызыфIэщIхэр щоуэ, уи акъылыр уи лIыгъэм хуэфащэ къыщIэкIынкъым! – ирешажьэ лIы Iущым и жэуапыр. - Сыт гуащэр уэ пIыгъ хэгъэгухэм къыщIыщыплъыхъуэр? Абы уищIхэм зыщигъэпщкIуфыну? Зэманыр умыгъэкIуэду икIи зумылъэфыхьу, хы адрыщI, хамэ щIыналъэхэм кIуэ. Хъыбар кърахьэкIхэм едаIуэ: цIыхубзыр нэхъ гуакIуэху, тепсэлъыхьри нэхъыбэщ. Илъэс, илъэситI улъыхъуэмэ, къэбгъуэтыжынри Iуэхум хэлъщ! Дадэр захуэт. Занэ унэм къэкIуэжри гъуэгу зэрытеувэнум зыхуигъэхьэзырын щIидзащ, Еленэ хы щIагъым щIэлъми къигъуэтыжыну игу ирилъхьащ. III ЕЛЕНЭ КЪЫЗЭРАЛЪЫХЪУАР Занэ-къэрэбэтыр кхъухьыр иузэдри хым техьащ. Зы махуэкъым, махуитIкъым ар хым зэрытетар, итIани адрей Iуфэр илъагъуртэкъым. Иужьым, зыкъомыфIрэ псы щIыIум тетауэ, абы жыжьэу къыщыт Iуащхьэхэр къелъагъу. Нэжэгужэ къэхъуат Занэ, хы адрыщI щIыналъэм и щуIэгъэм теухуауэ зыгуэр щызэхихыну щыгугъыу. ЗэсылIэн кхъухьтедзапIэ лъыхъуэ пэтрэ, абы зэуэ езым къыхуэзанщIэу къакIуэ нэгъуэщI кхъухьым гу лъетэ. Бзылъхугъэм хуэдэу лъагъугъуафIэт абы и кхъухьыпщыр. И бгъэгур афэ зэщIэпщIыпщIэм щIихъумэрт, и плIэм шабзэшэхэр зэрылъ шалъэр къыкъуэщырт, и бгым джатэр ищIат, и щхьэм жыр таж щхьэрыгъэсат. Езы Занэ афэджанэ щыгърэ зэрыпщыр къэзыгъэлъагъуэ дамыгъэр и бгъэгум илъу кхъухьым итт. А дамыгъэмкIэ къищIащ къыхуэза щIалэм Занэ зэрыпщыр. Арати, езыр кхъухьым къикIщ, кхъуафэм ипкIэри, зэрэ-тIэурэ хьэкхъуафэр зэрыщIитхъуу, Занэ-къэрэбэтыр и кхъухьым деж къыщыхутащ. ФIэхъус-сэламыр зэфIэкIа нэужь, щIалэр Занэм къоупщI: - Дэнэ укIуэрэ, пщы? - Си нэр здэплъэмкIэ сокIуэ. - АтIэ сыту гъусэ уимыIэрэ? Гъуэгуанэм и гугъуехьхэр къыбдигуэшыну, хъыбар къыбжиIэурэ гъуэгум пкIэлъей пхуридзыну? Ухуеймэ, ныбжьэгъу сыпхуэхъунщ. Пщыр гуфIэжу арэзы хъури, и ныбжьэгъущIэр и гъусэу Iуфэ гъунэгъум есылIащ. Хы Iуфэм деж щикIа нэужь, абыхэм Iуфэм пэмыжыжьэу щыт къалэм и блын хужьыфэхэр къалъагъу. Абы хуаунэтIри, зыри къыпэрымыуэу зэныбжьэгъуитIыр къалэ куэбжэхэм дохьэ. Къалэм дыхьа нэужь, щIалитIым япэу къахуэза уэрамдэкIым и ижьырабгъумкIэ дадзых, ауэ япэ унэм щIэмыхьэу, къыкIэлъыкIуэм Iуохьэ. МащIэу загъэпсэхужа нэужь, пщым и гъусэм жриIащ къыщIежьа щхьэусыгъуэр. - Дэжыгым сфIрихьэжьа си щуIэгъэр къызолъыхъуэ, - жиIащ абы. - Мыбы щызмыгъуэтмэ, адрей хэгъэгухэм сыкIуэнущ, зэрыдунейуэ къэскIухьа папщIэ. - Сыт хуэдэ щIыкIэу нысащIэр къэбгъуэтыжыну узэрыщыгугъыр? - Сызыхуэзэу хъуам сеупщIурэ, зыгуэрым зыгуэр къызжиIэнкIи хъунщ. - Апхуэдэу зыри къэпщIэнукъым! ПщIэнуращ: факъырэу зыхуапэ. Щыгъыныжь пщыгъмэ, факъырэIус къыхэпх хуэдэурэ, зыри зыщIамыгъэхьэ пэшхэм ущIагъэхьэнущ. Факъырэхэм зыри щыукIытэркъым. ЩIэмыупщIэххэу, факъырэм щэху нэхъ бзыщIа дыдэхэри къыхуэщIэнущ. Занэ игу ирихьат щIалэм и чэнджэщри, зэрыхъукIэ нэхъ псынщIэу и щыгъыныр ихъуэжыну мурад ищIащ. И гъусэ щIалэм щIыпIэр куэд щIауэ зэрицIыхур плъагъурт. Ар къалэм дыхьэри, хъуржынитI къыхуищэхуащ, щыгъыныжьрэ хьэхэм зэреуэн башрэ хузэригъэпэщащ. Куэд дэмыкIыуи, щауэ бжьыфIэм и пIэкIэ, зи плIэр къэгъэша, зи Iэр шия факъырэ утыкум къиуващ. КъыщыувыIа хьэщIэщым къыщIэкIри, пщым абдеж дыдэм къыщылъ япэ уэрамдэкIым деж къыщыщIидзащ. Езэш имыIэу пщым дурэш-плIэрэшхэм нэгъунэ зыщиплъыхьырт, сэреишхуэхэми пщыIэ лъахъшэхэми щIэплъэрт, зыхуейр къищIэн щхьэкIэ. Гурыщхъуэ къыхуамыщIын папщIэ, къыхуашийхэр зэм зы хъуржыным, зэм адрейм ирилъхьэрт. Зы унэ къигъэна къыщIэкIынтэкъым ди факъырэм. Зы нэплъэгъуэ и нэ жанхэм яIэщIэмыкIа хуэдэт. ИтIани зыри игъуэтакъым. Игу фIэкIуэдауэ, езыри нэщхъейуэ ар къыпэплъэ и гъусэм деж къекIуэлIэжащ. - Къэбгъуэта зыгуэр? - ЗыщIыпIи щызгъуэткъым, зы унэ сыщIэмыплъэу къэзгъэнакъым. - Мы дызытес уэрамым тет сэреишхуэми ущIэплъа? КъызэрыщIэкIымкIэ, абы щIэплъатэкъым. Зримылъэфыхьу, ди факъырэм къэрэкъэшым ещхьу зыкъигъэшри и башымкэ теуIуэу уэрамымкIэ еджэдэхащ. Куэбжэм бгъэдыхьащи, сыщIэвгъэхьэ жеIэри мэлъаIуэ. ХъумакIуэхэм зыри къыжрамыIэу благъэкI. И Iэр шияуэ пэшхэр къызэхекIухь. Псоми хьэлэлу зыгуэр кърат. Езыри хахуэу сэрейм и етIуанэ къатым докIуейри узримыгъэплъу къищIыкIарэ хъугъуэфIыгъуэм щIигъанэ пэшым тахътэм зыщизыгъэщIеикIа, пщылIхэм унафэ яхуэзыщI и унэгуащэр къыщелъагъу. Сыт хуэдизу къэуIэбжьат пщыр сэрейм щIэс гуащэ дахащэр зэры-Еленэр къыщицIыхужам! Езы Елени къицIыхужат пщыр. Ауэ къыщыгуфIыкIакъым ар и лIым: губжьауэ и нитIыр къицIыщхъукIащ. МакъышхуэкIэ пщылIхэм къеджэри, факъырэ бампIэгъуэр дахужыну унафэ яхуищIащ, уеблэмэ езыри жыхапхъэкIэ къыкIэлъыуащ. Зи напэр текIа факъырэр сэрейм къыщIахужри куэбжэмкIэ къыдахуж. И щхьэр къыфIэхуауэ, ар и гъусэм деж йокIуэлIэжри жреIэж Еленэ къызэригъуэтыжари абы зыкъызэрыхуищIари. - Сыт иджы сщIэнур, си гъусэ? Гупсысэ, уэ зыгуэр къыпхуэгупсысынущ, - зи гур кIуэда Занэ мэлъаIуэ. - Уи теплъэр хъуэж. Иджы Еленэ Iэщэр пIэщIэлъу зыIэрыбгъэхьэжын хуейуэ аращ. IV ЕЛЕНЭ ЗЭРЫЗЭПАУБЫДАР Гъусэм и жэрдэм хахуэм Занэ-къэрэбэтыр игу хахуэр къыпэджэжащ. Факъырэм и напэ фIейр итхьэщIыжщ, щыгъыныжьыр зыщидзри, и пкъыр ишэщIыжат. ДакъикъитI дэкIатэкъым лIыжь къэгъэшар афэ джанэ зыщыгъ щауэ къудан щыхъужам, таж щхьэрыгърэ джатэ IэщIэлъу. - Иджы зэман щIэдгъэкIуэдын щыIэкъым, - хуабжьу жиIащ гъусэм, - Iэщэр пIэщIэлъу Еленэ къаIэщIэх, сэ хъумакIуэхэр къобгъэрыкIуэ хъумэ, уащысхъумэнщ. ДыкъимыкIуэту къаIэщIэтхын хуейуэ аращ: е ар нобэ къытIэрохьэж, е мыбдежым ди щхьэ щыдогъэтIылъ. АбыкIэ здэарэзыуэ, щауэ щэджащитIри куэбжэм зэрыдохьэ. Плъыр къэуIэбжьахэм зыкъащIэжыну хунэсакъым. Къэрэбэтыр дэкIуеипIэмкIэ жыджэру дэжеящ, апщIондэху и гъусэр и лъабжьэм къыщIэнащ. Занэм и Iэ лъэщымкIэ къыпэува зауэлIхэр иреуд, зэ уэгъуэм щыр хигъащIэу дэкIуеипIэм къреутIыпщхьэх, ицIыху пэшым щIолъадэ, зи псэ IукIа Еленэ къепхъуатэри хьэлъэ лъапIэр IэщIэлъу куэбжэпэмкIэ еунэтI. ЗыкъэзыщIэжа цIыхухэр лъэныкъуэ псомкIи щауэ хахуэхэм къакIэлъожэ, арщхьэкIэ щэджащитIым ягу кIуэдкъым. Iэ сэмэгумкIэ Еленэ иIыгъщ, Iэ ижьымкIэ къебгъэрыкIуэ бийхэм йозауэ къэрэбэтырыр, апщIондэху и гъусэм ижьымкIи сэмэгумкIи и ныбжьэгъум иужь къиувэ псоми яхолъэщыхь. Апхуэдэ щIыкIэу ди пелуанитIым пшэм ещхьу къателъалъэ шэхэми, щэ бжыгъэкIэ къакIэлъыпхъэр бийхэм щхьэкIи къамыгъанэу, хуэмурэ кхъухьыр къащыпэплъэ хы IуфэмкIэ яунэтI. Хъарзынэу кхъухьым носыжхэри псынщIэу хым техьэну унафэ ящI. Жьы махуэ къыкъуэуам и фIыгъэкIэ, кхъухьыр псым дэгъуэу есырт. Кхъухь кIуэцIым зэритым хуэдэу, шэхэр къызыкIэлъаутIыпщурэ, зэныбжьэгъу пелуанхэр зэшэзэпIэ къызыхуагъакIуэ бийхэм иджыри зыкъомрэ къахэуэри яIэщIэкIащ. V ЕЛЕНЭ И КIУЭДЫКIАР Хы щIыIум тетщ Занэ, лъыкIпсыкIым къыхихыжа Еленэ къыдэщIыгъуу, и гъусэри къыбгъурытщ. Махуэ зыбжанэ дэкIа нэужь, гъуэгурыкIуэхэр я хэкум пэгъунэгъу къэхъужахэщ. Къалэр жыжьэу къалъэгъуа нэужь, Занэ и гъусэм зыхуигъэзащ: - Мис, Iуфэм дынэсыжыным зы мащIэщ къэнэжар. Си деж унеблагъэу хьэщIэ усхуэхъуну сыпщогугъ. КъысхуэпщIа Iуэхутхьэбзэм папщIэ зэрыпхуэфэщэнкIэ узгъэфIэжыну сыхуейт. - Уи деж сынеблэгъэнукъым: згъэIэпхъуэ мыхъун Iуэху блэкI сиIэщи, сымыкIуэжу хъунукъым. СыбгъэфIэжыну ухуеймэ, кхъуентхъым и ныкъуэр къызэти зэфIэкIащ. - Сыт ар щIызэхуэдгуэшынур? Зэрыщыту узот гуащэр, сэ абы армырами сыдэпсэужыфынукъым. - Хьэуэ, ныкъуэ-ныкъуэ зэхуэтщIынщ! Ар жиIэри, щауэ гъусэм и джатэмкIэ Еленэ еуэри тIууэ зэгуиупщIыкIащ. Зы лъэныкъуэмкIэ щхьэр зыфIэт и бгъэгур ехуэхащ, адреймкIэ – и пкъым къыхэнэжа адрей Iыхьэр. Зэ Iуплъэгъуэм Занэр илъагъу хьэдэгъуэдахэм игъэщтат. Апхуэдэу Iуэхур иухыну и пщIыхьэпIи къыхэхуэртэкъым абы. ИтIани, фIыуэ илъэгъуу щыта цIыхубзыр гуузу зэрыкIуэдыжар илъэгъуа щхьэкIэ, игу щIэгъуакъым, апхуэдизкIэ къызэрепцIыжар и гум еуати. Макъ зэпIэзэрыткIэ Занэ жиIащ: - Сэ Еленэ и щхьэр къэсщтэнщ. Си къалэм сызэрынэсыжу цIыхухэм езгъэлъагъунщ ар. Псоми ирыращIэ я пщыр IэнэщIу къызэрымыкIуэжари, лIым епцIыжа бзылъхугъэм хуэфащэр къызэрыщыщIари. Ар зэхэзыха и гъусэм Еленэ ипкъ къэнар къищтэри хым хидзащ. И кхъухьым итIысхьэж пэтрэ, пщым къыжреIэ: - Узыншэу, Занэ! Пэжщ, Еленэ ухэкIыжащ, ауэ ар къопцIыжат икIи зэи укъэзыгъэпэжын щхьэгъусэ пхуэхъунутэкъым. Утезгъэун папщIэ бжызоIэ Бэрэгъунхэ зэшиблым шыпхъу зэраIэр. Мис ар гъащIэ гъусэфI пхуэхъунущ! VI БЭРЭГЪУН ЗЭКЪУЭШХЭМ Я ШЫПХЪУР Унэм къызэрысыжу, Занэ псоми яжриIэжащ Еленэ зэрыхэкIуэда щIыкIэр. И щхьэр цIыхубэм ирагъэлъагъуну унафэ ищIащ. КъыщыщIар игу тригъахуэри, абы щIэрыщIэу гъуэгу теувэну зиузэдащ Бэрэгъун зэшхэм я шыпхъур къигъуэтын папщIэ. Ахэр къыщимылъыхъуа хэгъэгу къигъэна къыщIэкIынтэкъым Занэ. ЩIы щхьэфэм къызэрыщимыгъуэтынур и фIэщ хъуа нэужь, къэрэбэтырыр кхъухьым итIысхьэри хы псоми я щIыIу щылъыхъуэн щIидзащ. Тенджыз ФIыцIэр зэпиупщIри къызэпиупщIыжащ, абы иужь Хыкурытым техьэну мурад ищIащ. Абы тенджыз тIуащIэ гуэр иIэти, йоуэри абы йосылIэ щIалэр. Iуфэм щокIри, щIоупщIэ, ярэби, мыбы Бэрэгъунхэ зэшиблыр щымыпсэууэ пIэрэ жеIэри. Пэжу, ахэр щыпсэут а тIуащIэм. Арати, Занэ шым мэшэсри нэхъ гъунэгъуу щылъ къалэм еунэтI. Къалэ куэбжэм зэрыдыхьэу, япэу къыхуэзам йоупщI, дэнэ Бэрэгъун зэшхэр къыщызгъуэтынур, жеIэри. Сэрейр ирагъэлъагъу. Пщыр куэбжэм бгъэдохьэри тоуIуэ. Дашэри пщы сэрейм щIашэ. Зэкъуэшхэр гуапэ дыдэу къыIущIат пщым. Абыхэм ящIэтэкъым ар хэтми, дэнэ къикIами, ауэ и бгъэгум илъ дамыгъэмкIэ зэрыпщыр къагурыIуат. Пщыхьэщхьэшхэ нэужьым, Занэ пIэ щабэм хагъэгъуалъхьэ. Пщэдджыжьым зэкъуэшхэм къэт къахэмыкIыу, я хэгъэгум зэрыщыхабзэу, Занэ ягъэхьэщIэ. Абы иужьщ хэт ухъуну, дэнэ укъикIрэ жаIэу къыщеупщIар. Пщым яжриIащ езыр зэры-къэрэбатыр Занэр, я шыпхъум лъыхъун и мураду къызэрыкIуар. Ар зэхаха нэужь, зэкъуэшихым жэуап кърамыту нэщхъейуэ я щхьэхэр ирахьэхащ. НэхъыщIэр нэжэгужэу Занэ къеплъщ, тэлай дигъэкIри, и къуэш нэхъыжьхэм гукъанэ пылъу захуигъэзащ: - Сыт зыри щIыжывмыIэр, къуэшхэ? ХьэщIэр фи жэуапым йожьэ. Абдежым къуэшхэм я нэхъыжьым, зэрымынэжэгужэр плъагъуу, псэлъэну мурад ищIащ: - Ди шыпхъум пелуан къару бгъэдэлъщ. Ар пагэ къудейкъым, гущIэгъуншэщ. Дэ тщыщу зыри тегушхуэу жриIэфынукъым абы узэрылъыхъур, мышынэуи и унэм и бжэщхьэIу ебэкъуэфынукъым! Ар зэхэзыха шы нэхъыщIэм жиIащ: - СыхэкIуэда папщIэ, ди хьэщIэ лъапIэм зыхуейр хуэсщIэнущ! Иджыпсту сыкIуэнщи жесIэнщ сэ абы лъыхъу къызэрыхуэкIуар! Ар жеIэри Бэрэгъунхэ я нэхъыщIэр щIокI. Занэ абы кIэлъыкIиящ: «Слъагъуну сызэрыхуейр схужеIэ закъуэ уи шыпхъум, сэ езым Iэрызгъэхьэжынщ си лъэIур! Бэрэгъунхэ я нэхъыщIэр и шыпхъум деж щIыхьэри хахуэу жриIащ: - Дыгъуасэ лъандэрэ, ди шыпхъу, Занэ-къэрэбэтыр ди деж щохьэщIэ, укъилъагъуну хуейщ. Сыт уи жэуап? - Пщыр къыщIрехьэ, - къритащ жэуап Бэрэгъунхэ я пхъум. Бэрэгъунхэ я щIалэ нэхъыщIэр гуфIащэри шэ цIывам ещхьу Занэ деж лъэтащ. ГуфIэр и нэгум кърихыу, абы и шыпхъум и унафэр лъигъэIэсащ щауэм. Шы нэхъыжьхэми я гуапэ дыдэ хъуат и пелуан къарумрэ и хьэл пхъашэмрэ щыщтэу зыри къылъыхъуну къезымыкуф я шыпхъу пагэр нэхъ щабэ зэрыхъуаифэр. Занэ напIэзыпIэм зигъэхьэзырри гуащэ пагэм и лэгъунэм иунэтIащ. Занэ къызэрыщIыхьэу, Бэрэгъунхэ япхъу игъащIэм зыми къыхуэмытэджар, зыри тегушхуэу зыбгъэдэмыхьэфар, зэрыс тахътэм къиувыкIри, Занэ гъунэгъуу бгъэдыхьа нэужь, и Iэ нэгъунэ къыхуишиящ. ЩIалэр абы къигъэгушхуэри жиIащ: - Нэр зыгъэджыл уи дахагъэм и хъыбар зэхэсхати, гуащэ, си Iэмрэ си псэмрэ пIэщIэслъхьэну сыкъыпхуэкIуащ. Щхьэгъусэ усхуэхъун? Зы псалъи жимыIэу, гуащэм и щIыб къигъэзащ. Апхуэдэу щыхъум, Занэ аргуэру и лъэIум къытрегъазэ. Аргуэру зыри жиIакъым гуащэм, нэхъри нэхъ зигъэза фIэкIа. Къэрэбэтырыр ещанэу щыпсалъэм, гуащэ пагэм псынщIэрыпсалъэу жиIащ: - ПсомкIи сыарэзыщ. - Зыхуей жэуапыр зэрызэхихыу, Занэ зэрыгуфIэр хуэмыбзыщIу гуащэм и лэгъунэм къыщIэжыжащ. Зэкъуэшхэр къыпэплъэу пщIантIэм дэтти, я шыпхъур зэрыдэкIуэр зэрызэхахыу, цIыхубэм хъыбарыфIыр хагъэIуэну унафэ ящIащ. Псэлъыхъухэр бгъэдыхьэну зыщышынэ я шыпхъу пагэр, плъагъурэ, нэхъ щабэ къэхъури Занэ-къарэбэтыр дэкIуэну арэзы хъуат. VII НЫСАШЭМ ЗЫХУАГЪЭХЬЭЗЫР Нысашэр щащIыну махуэр траухуэ. А махуэм ирихьэлIэу, зэкъуэшиблым щыщу дэтхэнэ зыми зыв, зы жэм, зы мэл яукIын хуейт. Къуажи-жыли зэлъищIысу яIэта гуфIэгъуэшхуэм цIыхуу кърихьэлIар къыпхуэмыбжынт. Еуэри, нысашэм и курыкупсэм къакIуэри уэрэдгъэIу къахэтIысхьащ. Iэпэпшынэр къищтауэ, джэгуакIуэм и лъэпкъым теухуа уэрэдыжь къыхедзэ, псори абы я тхьэкIумэр тегъэхуауэ йодаIуэ. ИтIанэ уэрэдгъэIум и Iэпэхэр пшынэм трилъхьэри, хы адрыщIым къикIа дэжыгым пщышхуэм и лъэгъунэм и щуIэгъэ тхьэIухудыр щIихыу зэрырихьэжьам теухуа уэрэд къыхидзащ. Занэ занщIэу къыгурыIуат а уэрэдыр зытеухуар хэтми, ауэ ар зэкъуэшхэми уэрэдгъэIуми ящIэртэкъым. ЩIалэ къэнэщхъеям и щхьэр къыфIэхури, и нэм нэпсхэр къытелъэдат. Уэрэдым хьэщIэр зэригъэнэщхъейм гу лъата нэужь, зэкъуэшхэр джэгуакIуэм елъэIуащ нэгъуэщI уэрэд къыхидзэну. Аргуэру пшынэ Iэпэхэм и Iэр трелъхьэри, джэгуакIуэм уэрэд къыхедзэ, Еленэ и зэранкIэ лъыуэ ягъэжар зыхуэдизым тепсэлъыхьу, абы къигъэпцIа и щхьэгъусэм Iэщэр IэщIэлъу ар зыIэригъэхьэжыну зэрыхуежьам и гугъу ищIу. Нэхъ лъахъшэжу ирехьэх Занэ и щхьэр. Абы игу хигъэщIырт и щхьэ кърикIуар джэгуакIуэхэм я деж зэрынэсар. УэрэдыщIэми къэрэбэтырыр зэригъэнэщхъейм гу зэрылъатэу, бысым гумащIэхэм я хэгъэгум зэрыщыхабзэм хуэдэу, абы джэгурэ зэхьэзэхуэкIэ я нэгу зрагъэужьыну гупыж ящIащ. МащIэу къэжэна хьэщIэхэр зэрызехьэу пщIантIэшхуэм зэрохь. ЗэрызэгурыIуам тету, щIалэгъуалэм зэпеуэхэр яублэри, я щIалэгъуэ лIыгъэр къагъэлъэгъуэн щIадзэ: хэт IэштIымкIэ мэзауэ, хэт хьэлъэ къеIэт, хэти я лъэм и жанагъыр къагъэлъагъуэу къызэдожэ. Абы и ужьым иту, шабзэкIэ нэщанэм еуэн щIадзэ. Иужьрейуэ, хэт мывэр нэхъ жыжьэ имыдзрэ жаIэри зэпоуэ. Занэ псоми щыму еплъырт, зы псалъи жимыIэу. Абы гу лъатэри, хьэщIэхэм зыкъыхуагъэзащ: - Ди хьэщIэ лъапIэ! Ди джэгукIэхэм ухэтын бдакъым. Иджы мис, мывэ зэдыдодзри, дынолъэIу уи Iэрыхуагъыр здынэсыр дыбгъэлъэгъуну. Гупсысэм къыхэкIри, Занэ пIащIэу жэуап итащ: - ХьэщIэхэм я гукъыдэжым дауэ сыпэущIэувэн? Сыхьэзырщ мывэ дзынкIэ си зэфIэкI здынэсыр къэзгъэлъэгъуэну. Ахэр жиIэри, Занэ-къэрэбэтыр щIым щылъ мывэшхуэр къищтэщ, зыкъишэщIри, зэпеуахэм щыщу нэхъ IэкIуэлъакIуэ дыдэм здидзам нэхърэ щыкIэ нэхъ жыжьэу идзащ. Псоми я жьэр иубыдат, къэуIэбжьарэ я пIэм ижыхьауэ. МащIэу зыкъащIэжа нэужь, зыр адрейм пеуэу абыхэм Занэ и пелуан къарур зыхуагъэщIэгъуэжын щIадзащ. - ИлъэсищэкIэ зыдгъасэу щытми, зэи дыплъэщIыхьэнукъым дэ! Апхуэдэ щIыкIэу нысашэ нэгузыужьыр иухащ. ХьэщIэхэр зэбгрыкIыжа нэужь, Занэ-къэрэбэтыр и къарум фIэкIа зыми щытепсэлъыхьыжтэкъым къалэм. Уафэм вагъуэхэр къытрикIутэри кIыфIыбзэ хъуакIэт Занэ и щуIэгъэщIэм деж щыщIашам. VIII БЭРЭГЪУНХЭ Я ПХЪУМ И ЖЭЩ ЗЭХЭЗЕКIУЭХЭР ЖэщыкуфI хъуат. Занэ и щуIэгъэр зыгуэрым зэригъэпIейтейм гу лъитауэ, жейм езэгъыртэкъым. Абы и щхьэусыгъуэр къищIэн папщIэ, щауэм жей нэпцI зищIри хуабжьу пырхъын щIидзащ. ИтIанэми, и нэр къытримыгъэкIыу и щхьэгъусэм кIэлъыплъырт. ЩIалэм зэригъэщIэгъуэныр имыщIэу, нысащIэр мэтэджри шэху уэздыгъэ иIыгъыу лэгъунэм къыбгъэдэт хьэщIэщым щIохьэ. Занэ и нэхэр абы кIэлъокIуатэ. ХьэщIэщым щIэт пхъуантэр къызэтрех, абы афэджанэ, жыр таж, джатэрэ шабзэрэ къыдехри, псори зыпщIэхелъхьэ, таж лъабжьэм и щхьэц дыщафэ ухуэнар щIегъапщкIуэ. Занэ къэуIэбжьам и пащхьэ Iэпкълъэпкъ зэпэщ зиIэ щауэ къиуват. ЗэщIэузэдауэ ар унэм щIокI, шэщым макIуэ, и шыр къыщIеш, уанэ трелъхьэри жану зытредзэ. И хуарэм къытехута нэужь, щауэ мыцIыхум шыр мывалъэ пщIантIэм деш, щIопщ уэгъуэ ирех, шэм хуэдэу куэбжэ IухамкIэ докIри жэщ кIыфIым хохьэ. А псор зылъэгъуа Занэ куэдрэ зримылъэфыхьу и Iэщэр зыпщIэхелъхьэ, и шым мэшэсри, и щхьэгъусэм кIэлъопхъэр, тIэкIу пэIэщIэу зиIыгъыу. Жэщыр зэрыкIыфIым къыхэкIыу, модрейм гу къылъитакъым и лъэмбым иту къыкIэлъыущ шум. МащIэрэ кIуа, куэдрэ кIуа, сытми къуэ гуэрым нос. Абдежым щIалэм гуп зэщIэузэда къыпэплъэу щытт. Зыми гу зылъримыгъатэу, Занэ а гупым зыхигъэпшахъуэри къэхъум кIэлъыплъын щIидзащ. Гъунэгъу къалэм теуэну загъэхьэзырырт, къызэрыгурыIуамкIи, Iуэхур зи IэмыщIэ илъыр и щхьэгъусэрт. ЗэращIынумкIэ зэгурыIуэхэри, мыпхуэдэ унафэ къызэдащтащ: я теуэр къехъулIэмэ, къаIэрыхьа кхъуентхъыр шыхэм трапхэнщ, апщIондэху я тетым и пелуаныIэмкIэ бийхэр къигъэувыIэнщ. АпщIондэху къаIэрыхьаIамэ яIыгъыу, цIыхухэр здынэсыпхъэм нэсыжынщ. ЖаIар зэрызэгурыIуам тету ящIэу, зэщIэузэда гупыр къалэм тоуэри, къалэдэс жейбащхъуэхэр гущIэгъуншэу зэтраукIэ, нэхъ лъапIэIуэу къаIэрыхьэр зэщIакъуэри къуентхъыр яшхэм трапхэ. Къалэдэсхэр гужьеят: жэщтеуэм игъэщтауэ абыхэм захъумэжын Iуэхуи зэрахуэртэкъым, ауэ хуэмурэ зыкъащIэжри хъунщIакIуэхэм къебгъэрыкIуэн щIадзащ. ЗэрызэгурыIуам тету, бзылъхугъэ-пелуаныр бэуэгъуэ къезымыт бийхэм яхэлъэщыхьырт. Ауэ абыхэм я бжыгъэр кIуэ пэтми хэхъуэрт, блыным хуэдэу къапэщIэт бзылъхугъэм и закъуэт. Занэ и щхьэфэцым зиIэту гу лъитащ и щхьэгъусэр бийхэм зэрырагъэкIуэтыр. Куэдрэ мыгупсысэу, ари зауэзэрылIым хэлъэдащ. Зэгъусэу а тIум зэрахьэ лIыгъэр пхуэмыIуэтэным хуэдэт. Бзылъхугъэ-пелуанми гу лъитат щауэ гуэр къыкъуэувауэ къызэрыдэIэпыкъум, лIыгъэ зэрызэрихьэм, гузэвэгъуэм къызэрыхишым. ЦIыхубзыр, зыхуэмышыIэу, щауэм и шыфэлIыфэми и хахуагъми итхьэкъуат. Асыхьэтым абы гу лъитащ щIалэм и Iэм лъы къызэрыфIэжыр: Iэлъэмрэ IэщIтелъымрэ щызэпыхьэм деж шабзэм зыкъыхисэри иуIат. УафэхъуэпскIым хуэдэу псынщIэу лъэри хъыджэбзым щIалэм и уIэгъэр и данэ бэлътокумкIэ хуипхащ. ЗауэзэрылIыр иухакIэт: бийхэр икIуэтат, хъунщIакIуэхэми къуентхъышхуэ яIыгъыу щхьэж и унэ екIуэлIэжат. IX КIЭУХ ХъунщIакIуэхэм къуентхъыр зэхуагуэшын ямыух щIыкIэ, Занэ и шым мэшэсри зегъэбзэхыж. Бзылъхугъэ-пелуаным къезыгъэлар нэкIэ къилъыхъуэ щхьэкIэ, и лъэужьыр нэгъунэ хэгъуэщэжакIэт. Апхуэдэу щыхъум, езы хъыджэбзри и шым шэсри унэм кIуэжащ. Нэхулъэ къищIын щIидза къудейт ар и щхьэгъусэр зыхэлъ и пIэм къыщыхэхутэжам. Занэ жейнэпцI зищIат. Ауэ шхыIэныр къыщиIэтым, нысащIэм гу лъитащ и лIым и Iэр данэ бэлътокукIэ зэрыпхам. И бэлътокур къызэрицыхужу, псори къыгурыIуащ. КъызэрыуIэбжьам ищIыIужкIэ абы и гум лъагъуныгъэ мафIэм и гуащIэр къыщыушри, и щхьэгъусэм мыхэр жриIэу зыхуигъэзащ: - ЗэгъащIэ, си псэм хуэдэу Занэ, сэ иджыри къэс адрей цIыхубзхэм саремыщхьу сызэрыщытар: жэщкIэ щэхуу сежьэрти хъунщIэтеуэм сыкIуэрт, щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм лIыгъэ щызесхьэу, тхьэмахуэ, мазэ бжыгъэкIэ сыкъемыкIуэлIэжу. Зэгуэрым цIыхухъу фащэ сщыгъыу хы щIыIум щауэ сыщыхуэзащ и щуIэгъэр къилъыхъуэжу икIи абы сэбэп сыхуэхъуащ. Ди Iэм Iэщэ IэщIэлъу цIыхубзыр къатетхыжат, ауэ сэ си IэкIэ ар тIууэ зэгуэзупщIыкIауэ щытащ. Иджы зи уIэбжьыгъуэр езы Занэт: и щуIэгъэ лъапIэм и нэгу зэхэлъыкIэм еплъурэ абы и гъусэ пэжыр къицIыхужащ. И гум щыщIэр хуэмыIыгъыжу, щIалэм и щхьэгъусэм IэплIэ хуищIыну зигъэхьэзырат, арщхьэкIэ нысащIэм абы и Iэхэр IуигъэкIуэтри жиIащ: - Иджыри къэс сэ бзылъхугъэ-пелуану сыщытащ. Ауэ къарукIэ сэ нэхърэ нэхъ лъэщ цIыхухъу къыщыкъуэкIакIэ, абы си щхьэр хузогъэщхъри ипэрей хьэлыр къызогъанэ, адрей цIыхубзхэм ящIэ хабзэм зызотыж: унэ зехьэным, цы джыным, IэпщIэлъэпщIэным. Бзылъхугъэ Iэсэу сыщытыну сыхуейщ, ар уи дежкIи си дежкIи нэхъыфIщ! ЕтIуанэ пщэдджыжьым бзылъхугъэ-пелуаным телъыджэу зэрызихъуэжар псоми зэхахащ. ГуфIэр Бэрэгъун зэкъуэшхэм я закъуэтэкъым, абыхэм я пщылIхэри ехъулIат. Псори пIащIэрт лэгъунэм кIуэуэ Занэ-къэрэбатыр ехъуэхъуну, лIы хахуэмрэ абы и щуIэгъэ къызэрымыкIуэ цIыхубз Iэсэмрэ. Санэхуафэмрэ нэгузыужьымрэ махуэ зыбжанэ ихьащ, абы иужькIэ зэщхьэгъусэ насыпыфIэхэр Бэрэгъун зэкъуэшиблым тыгъэкIэ щIагъэнауэ, кхъухьым итIысхьэхэри жьы махуэм щIиупскIэу я къалэм екIуэлIэжащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "adygafolk.txt" }
Фет (Шеншин) Афанасий и тхыгъэхэр ЗэзыдзэкIар Уэрэзей Афликщ *** Бзыгъэщ, уэмщ гъэмахуэ пшыхьыр, Еплъыт, щхьэукъуащ дзэл щхьэкIэр, КъуэхьэпIэм пшэплъым зыщешыхьыр, Уафэр къигъаблэу щхъуэкIэплъыкIэу. Зэм къежэхыу джабэм, зэм дэжейуэ, Жьыбгъэм мэзым къыщежыхь мыжейуэ. Зэхэпхрэ шыхэр зэрыщыщыр? Абыхэм жэщым къыщажыхьыр ущу. Пщыхьэщхьэр губгъуэм Пшэ гуартэхэр пхосыкI пшэплъ дыхьэрэным, Губгъуэр хэлъщ уэсэпс щIэрыпсым и гущапIэм, Дыгъэ шыгу тхъуэплъыр, къэмыIужу и уэзджынэр, Щэхубзэу ебэкъуащ бгы щхьэдэхыпIэм. Щыплъагъукъым унэ закъуи Iэгъуэблагъэм, Уэрэди щыIукъым, мафIи къыщымыблэ. Нэм къыхуэплъыхьыр кIэ зимыIэж тафэщ, Гуэдз хьэсэм и толъкъунхэр щызеуалэу. Пшэ къуацэм егъэпщкIур мазэщIэм и ныкъуэу Махуэм къепсыну бзийр зыхуримыкъур. Мес, лъэтауэ, мэву хъындырдзэлыр, Къашыргъэр йос, и дамэр земыуалэу. Пшэплъ щхьэтепхъуэм щIобэукIыр губгъуэр, Зэм-зэми хьэсэм къыходжыкIыр ныбгъуэр. Зэхызох мэкъупIэм и уэзджынэу, Зэригъэзур и макъыр адэжынэм. Пшапэ зэхэуэм набгъэ уещIыр мащIэу, Нэхъ щIыIэ къэхъу акъужьращ зыхыбощIэ. Къабзабзэщ мазэр, къоплъыхыр уафэм вагъуэр, Псыежэхыу къолыдэх Шыхулъагъуэр. *** Зэхоуэ пшапэр, къуэхьэпIэ пшэплъым Ирехыжыр и сэлам щIылъэм, МыпIащIэу къокIуэтэхри хьэуа гъуэзыр, ЩогъуэлъыкIыр и лъащIэм аузым. Мэфагъуэ гу лъумытэу дыгъэ бзийхэр, МэуфIынкIыжыпэри мэбзэххэр. И тхъэгъуэщи жыгым и щхьэкIэм, Нэхъуеиншэу дыгъэ бзийхэм захегъапскIэ. ГуфIэгъуэ щэху лъащIэншэу, гъунапкъэншэу Жыгым и ныбжьыр мэхъури нэхъ кIыхь, КъысфIощI пшапэ зэхэуэм жейм сыхишэу, Сигъэлъагъуу телъыджащэу пщIыхь! Хуэдэщ жыгыр дунеитI щыпсэу, Языхэзми щыфIэIэфIу гъащIэр, - ХэкIами быдэу щIым и къуэпсхэр, И щхьэкIэр зыхуэпабгъэр уафэ лъащIэрщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "afanasi.txt" }
КЪЭРАБГЪЭ ЗэзыдзэкIарУэрэзей Афликщ (Бгырыс хъыбар) Къуршыбгъэм иху тхьэкIумэкIыхьу, Мэз бжэным хуэдэу щIэкIыу и лъэр, Хьэрун къыIуех, шынауэ, и щхьэр ЗауапIэм, щыжэм адыгэлъыр. Я хэкур, щIыхьыр яхъумэжу Ятащ я гъащIэр къуэшхэм, адэм. Иуауэ сабэм, лъыр къапыжу ЗауапIэм илъщ абы я хьэдэр, ЛъыщIэж щIэлъэIуу мажэ я лъыр. Къалэни напи фIэкIуэдауэ, И Iэщэр губъуэм икIуэдауэ, Хьэруным ехури ехур и лъэр. ЙоIэжыр махуэр, жэщыр губгъуэм Къыщхьэщогъуалъхьэ, хуэму пшагъуэм ЗыкъегъэхыщIэ, губгъуэ нэзыр КъигъэтIылъыхьу. Акъужь мащIэр Къреху къуэкIыпIэм. Уафэ лъащIэм КъотIысхьэ щыму мазэ изыр!.. ИрилъэщIэкIыу лъыр, пщIэнтIэпсыр, ИгъущIыкIауэ иIу, ешауэ, БгыжьитI зэхуакум лъэр къехусри, Мазэгъуэ нурым къыхэщауэ Къелъагъу и къуажэр. Щэхуу дохьэ… Ихъуреягъыр даущыншэщ, Лъыгъажэ зауэ мафIэм зи щхьэр Къыхэзыхар мы зырщ узыншэу. Къыдедзыр унэм и щхьэгъубжэм Уэздыгъэ нэху. Хьэрун а унэр ЕцIыху куэд щIауэ. И лъэр инэу, КъыIуех дзыхьмыщIурэ унэбжэр. Сэлим и закъуэу, и псэм еджэу Хэлъщ сымаджэпIэм. КъыщIыхьар КъыхуэцIыхужыркъым. Сымаджэм Ажалыр и псэм къыщыхьащ… «Укъэмыдзыхэ. Инщ Алыхьым Бгъэдэлъ зэфIэкIыр.- Уихъумэнщ. ПIэтынщ иджыри лъагэу уи щхьэр!..» «Сыт хъыбарыщIэу къызжепIэн?»- Зы гугъэ гуэр къэщIэрэщIэжу. КъиIэтри напIэ ужьыхыжыр, Ухыгъэм и пэ къихуэу ЗауапIэ хуэплъэу къызэщIоплъэ. «Дыщызэуащ махуитIкIэ къуащIэм. Си къуэшхэм, си адэм гъащIэр щатым, СыкъыщIэпхъуэжри, губгъуэ нэщIым ЗыщызгъэпщкIуащ. Си ужьым иту Бийм сыкъихуащ сыхьэчэхьэпсэу, Си лъакъуэу банэм, мывэ дзакIэм КъысфIауIам къыпыжу лъыпсыр, СыкъэкIуэжащ сэ гъуэгу гъэпщкIуакIэ; Адыгэр хощIэ – бийр куэдыIуэщ. Ныбжьэгъу, унэбжэр схузэхуэпщIу СыщIумыхужым, сэ мы ди щIым СытетыхункIэ, ситхьэрыIуэщ, Сщымыгъупщэну!..» Зи псэр хэкIым Кърет жэуап: «ЗбгъэдэкI, напэншэ! Си деж къэрабгъэ щымыхашэ, Нэлат узох игъащIэ псокIэ!..» УкIытэм, гуауэм яужьыгуауэ, Хуэмыхьу шхыдэ зыхихар, Хьэруным и щхьэр, къыфIэхуауэ, Сэлим и унэм къыщIихащ. Абдеж унэщIэ гуэр щыблэкIым КъоувыIэ ар, зы напIэзыпIэм Махуэ блэкIахэм я пщIыхьэпIэр КъыIуроуэжри ба IэфIкIэ, КъызэщIоплъэж Iэпкълъэпкъ пIыщIар, КъогуфIэ и псэ ешыIуар, ИкIи къыфIощIыр жэщ мазэгъуэм КъыхэлыдыкIыу пщащэ нагъуэр, Гухэлъ гуапагъэкIэ гъэнщIар. Мэгугъэр: сэрщ къыщIигъэщIар, Сэращ, сэращ щIэпсэур а дахэр. ЩIыхьэнут унэм – къызыхехыр, Зыхех адыгэ уэрэдыжь… Ар мазэ фагъуэу къохъур гъуэжь: Уафэм мазэщIэр Щосыр мамыру. ЗауэлI ныбжьыщIэм Зегъэхьэзырыр Зауэм Iухьэну. Еузэд фокIэщIыр. КыжреIэр абы нысащIэм: Си псэ, зэи упимыкIуэт ГъащIэ гъуэгум къыппигъэтIылъым. Бегъымбарыр хэмыкIыу уи лъым, Тхьэ елъэIу уэ, къаблэм ухуэплъэу, ЩIыхьым, хабзэм быдэу бгъэдэт. ЩIыхьыр, хабзэр зымыгъэпэжыр, Зи Iыхьлыхэм епцIыжыфар, Бийм темыкIуэу къыIукIуэтыжыр ЛIэнщ щIыхьыншэу – арщ къилэжьар. Абы и хьэдэр игъэпскIыжынкъым Уэшхым. Хьэми ищIынщ Iумпэм. Уафэм мазэщIэр Щосыр мамыру, ЗауэлI ныбжьыщIэм Зегъэхьэзырыр Зауэм Iухьэну. Хьэруныр, и щхьэр къыфIэхуауэ, Куэбжэпэм псынщIэу къыIуокIыж. Нэпс пIащэр, нэм къыIэпыхуауэ, И бгъэгум, къису, щогъущыж. ИщIауэ жьыбгъэм лэныкъуабэ, Къыщытщ и унэ зыщапIар. Аргуэру гугъэм гур дэхуабэу, ЙоуIу щхьэгъубжэ зэхуэщIам. Шэчыншэу, тхьэ щолъэIу а унэм, ЛъэIур носыр Алыхьым деж. Гузавэу, бынхэм попъэ анэр, И гугъэу псоми къагъэзэж. «КъыIух, си анэ, урысышэм КъыIэпыщIихри и щхьэр, уи къуэр КъыпхуэкIуэжащ уи деж узыншу!» «Уи закъуэ уэ?» «АтIэ, си закъуэщ!..» «Уи адэр-щэ, уи шынэхъыжьхэр?» «ХэщIащ! ЯIихри гъащIэр Тхьэм, КIуэжыпахэщ я псэр ахърэт жыжьэм». «ПщIэжакъэ ялъ?» «СщIэжакъым, ауэ… Силъэдэжащ шабзэшэу къуршым, Къизнащ си къамэр а зауапIэм, Къыпхуэсхьэсыжу щхьэр узыншэу, Пхуэзгъэгъущыным щхьэ уи напIэр…» «ЗэтепIэ! Куэдщ! Джаур бзаджащIэ! ЩIыхь пылъу птын плъэкIакъым гъащIэр. ЗбгъэдэкI, ухуеймэ, псэу гъусэншэу. Си жьыщхьэ напэр уи емыкIукIэ Схуэгъэулъиинкъым, епцIыжакIуэ. Хьэрэм пхузощIыр си быдзышэр!..» КъэIужкъым псалъэу гур зыгъэзыр, Ихъуреягъыр хэтщ жей куум. Щхьэгъубжэ лъабжьэм щэIуу, гызу ЩIэтащ Хьэрун, икIауэ хъийм. ИкIэм икIэжым къамэ фIыцIэм ЩIыхьыншэ гъащIэр пиудащ… Пщэдджыжьым анэм къилъэгъуащ… Ауэ блоплъыкIыр щIыIэ-щIыIэу. Iумпэм 1ыхьлыхэм ящIа цIыхур Идакъым зыми кхъэм ихьыну. Хьэ закъуэр, Iупсыр къыIурыхуу, Ебзейт уIэгъэм, лъы ефэну. Абы и хьэдэ упщIыIужым Хьэблэ сабийхэр тоджэгухь. Иджыри къэскIэ къуажэ-къуажэм Мы хъыбар бзаджэм къыщекIухь: Къэрабгъэм и псэр бегъымбарым Щыхуэзэм, щтэри щIэпхъуэжащ; И ныбжьым жэщкIэ хьэдэджадэу Бгыхэм щызеуэу къэнэжащ. Нэхущым деж щхьэгъубжэ лъабжьэм КIэщIэтщ, щхьэгъубжэхэм теуIуэу, Щагъэхьэжыну унэм лъаIуэу, Ауэ зыхехри зэчыр къэIур, Аргуэру Iэщэм къыпэщIэжу ПфIэщIыну, пшагъуэм холъэдэжыр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "aflik.txt" }
ЗэзыдзэкIар Уэрэзей Афликщ Нил ГугъапIэ диIэщ, ди гуапэщ гум ехуэбэкI псыIагъэр Жэнэт щIыналъэщ, и Iуфэр зэщIэгъэгъащ щхъуантIагъэу. ЩIэращIэщ пщащэ щIыкIафIэу, зауэлI къудану зэкIужщ, ДыгъэнэбзийхэрпсыщхьэфэмщоджэгурипсымхоткIухьыж. Тенджыз губжьауэ гъатхэпэм къиунщи, уэру ехынщ Гъэр икIыхун зыхуежэхыр, щIэлажьэр цIыхум я шхынщ. Бжьэхуцыр къыдегъэбэкIыр, ди губгъуэм и удз щхьэмыжщ ГуфIэгъуэм и къигъэхъуапIэу, гугъапIэр къезыгъэблыжщ. ГуапагъкIэ цIыхум етэныр и ткIуэпсхэм я гъащIэ уазщ ЩIыгулъым псэ хэлъхьэжыныр а псышхуэм хуиуха фарзщ. Къулей-къулейсыз имыIэу гъавэр яхуегъэщхьэлъэ, Iупхыжмэ, тесэ аргуэру, къыхыумыгъэкIыу пIалъэ! Уеплъамэ, и пIэм имыкIыу къыпщыхъуми, и гъуэгу мыухщ. Псы щIэншэм щыму, мыпIащIэу ди гъащIэр къытхурехьэх. Ауэ зэм-зэм къэгубжьмэ, аслъэным и пщэц тэджауэ, Псыпыхуу къызэрохьэжьэри, и нэпкъхэм къоуэ пэбжьауэу. ГугъапIэ диIэщ, ди гуапэщ гум ехуэбэкI псыIагъэр. Хуэкъамылыфэ и Iуфэр зэщIолыдыкI накъыгъэу. Си фIэщ пхуэщIынкъым щыIэу езы жэнэтми, уеблэм ДахагъкIэ, берычэтагъкIэ зы псы пэхъуну Нилым! Къамэ къафэ Пщэдей Амал уэлий хуашэнущ. Зыкъифх шэрджэс бгыхэм! Зи лIакъуэр лъагэм ГуфIэгъуэр хуэфIэт, Къамэ къафэм щIэвдзэ: Пщэдей къуакIэм дэз хъунущ Къалэм дэсри, пшахъуэщIым исри. Хэтыр гуфIэгъуэм хэтщ, Хэтри гуфIэгъуэм йоплъ. ГуфIэгъуэшхуэр фIэт! Къамэ къафэм щIэвдзэ! Пщэдей щIэблэр бжьыфIэнущ, Мысыр гуфIэгъуэр тепщэнущ. КъыкъуэкIынущ дыгъэр, мазэр, Чэщанэр абыхэмкIэ бжьыфIэнущ. ГуфIэгъуэшхуэр фIэт! Къамэ къафэм щIэвдзэ! Шэрджэс пщащэ Узытеувэр къеIущащэу уи лъэм, Уэрамым ущрикIуэкIэ упагэу, Уи гъуэгур зэрылъэкIкIэ пхуигъэдахэу, Пщэдджыжьым къыпхуеубгъур и пшэкIэплъыр. Къехъуэпсауэ уи пкъым хуэфI бостейм, Къыптоджэгухь щIыкIафIэу дыгъэ бзийр. Узытеувэр къеIущащэу уи лъэм, Уэрамым ущрикIуэкIэ упагэу, Хъуэпсэныгурэ зыкъыпхуагъэябгэу, Хъыджэбз узыблэкIхэр къыпкIэлъоплъыр. Iэгурыжщ уибг лантIэр, дзэ хужьыбзэм КъыдошкIурыкIукIыр уи гуфIэкIэр, Ар хыбокIутэжри дыгъэпсым, Дыгъэ бзийм полыд налкъутналмэсу. Нэ пIащитIыр, уи нэкIу дыхьэрэныр Зэ нэхъ мыхъуми зылъэгъуам игъащIэм, Къыптрихыжын лъэмыкIыу и нэр, Къилъытэнущ ужэнэт нысащIэу. Урагугъами гъуэбжэгъуэщ телъыджэу, Щыбгъэуащ хьэщыкъ къэпщIауэ Iэджэ… НэкIу дыхьэрэну пагэу зыщIэбгъафIэр ЙогуэщIэкIыр жыхьэнмэ мафIэм. Сыт жаIэн пщэдей? Iыхьлы захуэсщIу хамэм, Iыхьлыхэм сахуэхъуу бий, Апхуэдэ емыкIу злэжьамэ, Сыт схужаIэнур пщэдей? Си лъэпкъым, адэшым, анэшым СапэщIэувэм зэгуэр, СхуащIынщи хьэрэм быдзышэр, Ихузынщ закъуэныгъэм гур. ЖаIэнщи злэжьу икIагъэ, Си гъащIэр хъужынщ хьэдагъэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ahmad.txt" }
Аиссе (1694-1733) ЗэзыдзэкIар Къэрмокъуэ Хьэмидщ Францием и дипломат граф Шарль де Ферриоль пхъу ищIауэ щыта цIыхубз Хьэишэт (Аиссе) француз литературэм и классик хъуауэ щытащ. Илъэс щитIрэ щэ ныкъуэм нэсауэ абы и творчествэм тхакIуэу, критикыу, литературоведу тетхыхьыжыр мащIэкъым. Адыгэ цIыхубз телъыджэм хуагъэпсащ романхэр, повестхэр, пьесэхэр, рассказхэр. Хэт хъуну-тIэ Хьэишэт (Аиссе)? Дауэ ар Францием къызэрыщыхутар? Хьэишэт (Аиссе) 1698 гъэм ливр 1500-кIэ Истамбыл бэзэрым къыщащэхуат. Ар къызэрыхъукIар унагъуэ хуэщIат. Езыр егъэлеяуэ дахэт, екIут, гуакIуэт, псэм дыхьэм хуэдэщ жыхуаIэт. Къехъуапсэхэри, гъунэгъу зыкъыхуэзыщIыну, зыкъыпащIэну хуейхэри куэдыщэ хъурт. Ауэ ар зыми яхутечыртэкъым. Францием и тет дыдэ езы герцог Орлеанскэ мызэ-мытIэу иужь ихьат Аиссе къыдихьэхыну, пащтыхь цIыхубзхэм я пашэу щигъэтыну. Ауэ ари къыпригъэхат. Абы теухуауэ Сент-Бёв мыпхуэдэу итхыжат: «Азие бэзэрым къраша а адыгэ цIыхубзыр Францием къыщIашар цIыхубз щIыхьымрэ абы и къабзагъымрэ зэфIагъэувэжын хуейуэ арагъэнт». Ауэ Аиссе и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэ игъуэтащ щIалэ хахуэ Блезом-Мари д’Эди щыхуэзам. Ар фIыщIэу илъэгъуат адыгэ хъыджэбзым. ИкIи ар зыхьэхуа щIалэм щхьэгъусэ хуохъу. Куэд къигъэщIакъым Аиссе. Ар дунейм ехыжащ I733 гъэм гъатхэпэм и 13-м, и ныбжьыр илъэс 39-м иту. Ар щыщIалъхьащ Париж дэт Щихъ Рок члисэм. А члисэм и тхылъым нэсу итщ абы и цIэр – Шарлоттэ-Элизабет Аиссе. (Абы чристэн диныр 1698 гъэм кърагъэщтат) Блезом-Мари д’Эди хуабжьу игу щIыхьаи фIыщэу илъагъу и щхьэгъусэр зэрыIэщIэкIар. Зы хъыджэбз цIыкIу яIэти, Аиссе и фэеплъу къыхуэнауэ егъэлеяуэ фIыуэ илъагъурт, и анэм ар ещхь зэрыхъужыным хущIэкъуу ипIырт. А цIыкIур виконтесси хъуат. Апхуэдэ щыIэкъым жыхуаIэ литераторт Аиссе. Абы «дэтхэнэ зы псалъэми и мэр къыщIихьэрт», пшынэм хуэдэу ар игъэбзэрабзэрт, шэрыуэу, гурыхьу, гупсысэ дахэ хэлъу. Япэ дыдэу адыгэ цIыхубзым и литературэ зэфIэкIым тепсэлъыхьар «Манон Леско» зытха Превощ. «Алыдж пщащэм и тхыдэ» романым Аиссе и образыр къыщигъэлъэгъуат. Апхуэдэ дыдэу ищIащ Мариви. Абы «Марианнэ и гъащIэ» романым (174I) и лIыхъужь нэхъыщхьэу къыщигъэлъэгъуар Аиссещ. Францием и тхакIуэ, критик нэхъ цIэрыIуэхэм яхэту къыщIэкIынкъым адыгэ цIыхубзхэм темытхыхьа. Абыхэм ящыщщ Ж. Руа. «Аиссе, е адыгэ бзылъхугъэ ныбжьыщIэ» - арат абы и повестым фIищар. «Одеон» театрым и джэгуакIуэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэ Сарэ Бернар «Мадемуазель Аиссе» спектаклым адыгэ цIыхубзым и ролыр щигъэзэщIат. Ар щIэгъэувар 1872 гъэрщ. Адыгэ цIыхубз телъыджэм и зэфIэкIым, и Iэзагъэм, и лъэкIыныгъэхэм тетхыхьыжхэр франджыхэм я закъуэтэкъым. Къапщтэмэ, Англием и тхакIуэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщ Кемпбелл Прейд романышхуэ итхат абы теухуауэ. Апхуэдэу адыгэ цIыхубзым тетхыхьахэр куэд мэхъу. Абыхэм ящыщщ Жюль Суре, Эмиль Анрио, Андре Моруа. Ахэр зы къэмынэу франджы Англием и тхакIуэшхуэ Эдмон Пилони и тхыгъэхэр абы хуигъэпсащ. Мейкъуапэ Пушкиным и цIэр зезыхьэ къэрал драмэ тетарым 1980 гъэм щагъэуващ Адыгейм и драматург цIэрыIуэ Щхьэплъокъуэ Хьисэ и «Хьэишэт» пьесэм къытращIыкIа спектаклыр. 1985 гъэм урысыбзэкIэ дунейм къытехьащ Аиссе и тхыгъэ хьэлэмэт зыбжанэ. «ЩIэныгъэ» тхылъ тедзапIэм къыдигъэкI «Литературэ фэеплъхэр» серием, и тиражыр минищэ хъууэ, урысыбзэкIэ къытрадзащ Аиссе и «Тхыгъэхэр». Аиссе и Iэрытххэр псалъэ хэIэтыкIахэмкIэ гъэпсакъым, къызэрыгуэкIщ. Ауэ ахэр апхуэдизу шэрыуэу къыхэха, убзыхуа, шэщIа хъуащи, уи гущIэм зыкъыщIэрегъэIэ, гупсысэ дахэхэм ухуагъэуш. Аиссе и зэманым псэуа, абы мызэ-мытIэу IущIа Вольтер икъукIэ фIэтелъыджэт а адыгэ цIыхубзым и IэкIуэлъэкIуагъэр, и бзэм и дахагъэр, абы гупсысэу хэлъыр. Езыми абы усэ хузэхилъхьат. ИужькIэ Аиссе и тхыгъэхэр псори щIиджыкIа нэужь, мыпхуэдэу итхыжащ: «Куэд щIакъым мадемуазель Аиссе и письмохэм я том псо зэрыщIэзджыкIрэ… Ахэр ауэ къызэрыгуэкIкъым. Абы къыгуроIуэ фIыри Iейри, къэзыухъуреихь псори, абы езым зегъэкъуэншэж. ЗыгуэркIэ щыуамэ, ар зэрилэжьам папщIэ, езыр икъукIэ гуапэу, гущIэгъулыуэ щыт пэтми…». ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм псэуа критик Ш. О. Сент-Бёв хуэдэ критик Францием имысауэ тхьэ щаIуэж. Абы гупсэхуу зригъэщIауэ, иджауэ щытащ адыгэ цIыхубз тхакIуэ цIэрыIуэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ. Сент-Бёвщ 1846 гъэм Аиссе и «Тхыгъэхэр» етIуанэ къыдэзыгъэкIыжар. Дэ, адыгэхэр, Аиссе и Iуэхухэр щызэрихьар нэгъуэщI къэралми, щыпсэуа зэманыр жыжьэми, ноби дригушхуэ хъунущ апхуэдэ цIыхубз телъыджэ къызэрытхэхъукIам, и цIэр фIыкIэ дуней псом зэрыщигъэIуам. Ари дыдейщ, лъэпкъ набдзэщ. Францием къыщыхъуами щыпсэуами къэзылъхуар адыгэ анэщ. КАЛАНДАРИНИ ГУАЩЭ ХУЭСТХЫР Уи нэIуасэхэм я гугъу пхуэсщIынщ иджы. Зиусхьэн Ферриоль зэрыцIыху гуапэщ, и узыншагъэкIэ зыдигъуэ щыIэкъым, къыфIэIуэхушхуи слъагъуркъым; и пщIыхьэпIэ хэмыкIыр молинистхэращ – нэкурэ напIэрэ иIэкъым абыхэм фIэкI. Абыхэм я жагъуэгъу гуэрым епсэлъэн хъумэ, де Ферриоль къызокIуэкI, уеблэмэ апхуэдизкIэ игу хохьэри, жейм езэгъыжыркъым. Нэху щамэ, сыхьэтийм зеужьри дыгъуасэ зэхиха хъыбар мыфэмыц гуэрым тепсэлъыхьурэ махуэр егъакIуэ. Си дыхьэшхын къокIуэ, ар щыслъагъукIэ. Мадам Ферриоль къыфIэIуэхукъым ар, абы щхьэкIи зэгуэпыркъым. Мадамыр къызэрыбгъэнащ, нэхъ пшэр зэрыхъуам и гугъу умыщIмэ. И хьэлыр пщIэжыркъэ: къыпэрыуэIауэ игу техуэркъым. Къыпэрыуэнрэ зэгуэзыгъэпынрэ и мащIэкъым: еджэ пэтми къыбгъэдэмыхьэ хьэмаскIэри, пщIэ лъэпкъ къыхуэзымыщI унэIут лIыжьри – пхурикъункъэ а тIур! УнэIутым къыжриIэми еплъ: "Уэращ зи лажьэр - бгъэсэхъуащ..." ПэрыIэбэ езутIыпщарэт жызоIэ, ар щызэхэсхкIэ, си гур апхуэдизкIэ хуоплъри. Езым игу къызэрысхуэплъыр слъагъуркъэ: сиукIын тIэу еплъынутэкъым, хузэфIэкIамэ. Адрей унэIутхэри нэхъ щIагъуэкъым, уешхыдамэ, зыпхуагъэубэлэц, загъэщэныфIэ щхьэкIэ. Аракъэ мадам Ферриоль и жьэр щIакIэримыгъэкIыр: ешхыдэурэ щигъагъ къохъу куэдрэ, сэ унэIутхэм сигу ящIогъури содэхащIэ, тызогъэуж. И къуэхэм зэрахущытщ мадам Ферриоль. Зыр щигъэкIащи, сыт зэхищIыхьми, зы псалъи жриIэркъым. ЩIыхудичыхыр и узыншагъэр зэрымыщIагъуэращ. ЩIалэфI дыдэщ, цIыху гуапэщ, псоми фIыуэ ялъагъу – ар хуэфащэщ абы. Д’Аржанталь хущIыхьэгъуэ иIэкъым, и къалэныр егугъуу егъэзащIэ: пщэдджыжьым ХеящIэхэм я сэрейм макIуэ, шэджагъуэ нэужьым сыхьэтитху пщIондэ унэм щолажьэ. Театрыр зыпищI щыIэкъым Д’Аржанталь. Гу зэрылъыстамкIэ, фIыуэ илъагъу иIэкъым. ЦIыхубзхэм яхуэгуапэщ, пщIэ яхуещI, псалъэ гуемыIу щазэхригъэх къэхъуркъым; Найт зэлIзэфызым техьэгъуэ къеуэлIащ. И лIым пщIэ зэрыхуищI слъагъуркъым мадам Найт, лIы зэриIэр и напщIэм телъ фIэкI. ЩхьэзыфIэфIщ мадам Найт, къыпэпсэлъэжIауэ игу техуэркъым. Куэдрэ зэдэпсэуныфэ ятеткъым а тIум – уи нэ фIыкIэ илъагъу. Нэпс щIигъэкIын жыхуэпIэр зыуи къыщыхъуркъым мадам Найт, абы щыгъуэми игъэкъуаншэр и лIыращ. Уи шыпхъум бзэгу хуумыхьыж: и пхъур щигъэкIауэ си гугъэщ. Ягъэсэхъуащ, армыхъу зыгуэр къыхэкIынкIи хъунт абы. Ягъэсэхъуащи, упэрыIэбэ хъужыркъым иджы, гум техуэгъуейщ. ЗэдаIуэ дунейм теткъым, езым фIимыгъэжар хьэрэмщ, игу иримыхьын зэхихакъэ – сабэр дрепхъей, ухэзэгъэжынукъым, и фэм йокI. Ар сигу къемыуапIэр иIэкъым, фIы къехъулIэмэ, си гуапэщи. Мадам де Тансен техьэгъуэ къеуэлIэрейщ. ЗэрызэхэсхамкIэ, абы щхьэкIэ къэнакъым: пшэр хъуащ. Абырэ сэрэ дызэпсалъэркъым иджыри, дызэрылъагъуркъым, арагъэнщ щIым дыщIыхьэжыхуи зэретхьэкIынур, архиепископыр къэкIуэжа нэужь, дыхигъэзыхьрэ дызэримыгъэкIжмэ. Ар зэрызмылъагъури дызэрызэмыпсалъэри сигу къеуэркъым, уеблэмэ сыщогуфIыкI, секIужын муради сиIэкъым, хэт сыхигъэзыхьми: тIуми дощIэ дызэтеплъэ зэрымыхъур, дызэзэгъынкIи Iэмал зэримыIэр. Зиусхьэн Бертье зэрызмылъагъурэ куэд щIащ, пэжыр бжесIэнщи, сэращ ар зи лажьэр: дапщэрэ къакIуэми, унэм сису кърихьэлIэркъым. Аблон дыкIуэн мурад диIэщ, мы мазэм и нэхъыбэр абы щитхынкIэ мэхъу. Iэпкълъэпкъ узым си щхьэр щIызигъэхьащ, пыхусыхури скIэрыкIыркъым. Ди унэ укъызэримыхьэжыр сигу къеуэ зэпытщ, уэзгъэлъэгъуащэрэт си пэшыр – къыпхуэцIыхужынтэкъым. Зыми хэзмылъхьэр уэ къызэпта фалъэ цIыкIурщ – зыпэсщI щыIэкъым. Ла Мезанжер зымахуэ къыщIыхьати, жиIаращ: «Хьэкъущыкъу дахащэ уиIэщ, фалэ цIыкIур псоми йофIэкI». Си пэшым щIэт унэлъащIэр егъэлеяуэ жыпIэнкъым, ауэ екIу дыдэщ. Фалъэ цIыкIур зрагъэлъагъун щхьэкIэщ хьэщIэ нэхъыбэрэ къыщысхуэкIуэр. *** Париж, 1728, мэкъуауэгъуэм и 10-м. Пон-де-Вель дыкIуэн мурад тщIащ икIэм икIэжым. Мадам Ферриоль гъуэгуанэм тегушхуэркъым. ЩIытемыгушхуэн щхьэусыгъуэ иIэж хуэдэкъым: хеящIэм ихьэн хуеяти, пIалъэр ягъэIэпхъуащ; и лIыр ныддемыжьэну жиIэрти, ари арэзы хъуащ. И лIыр унэм къринэн шынэрт мадам Ферриоль, и закъуэ къанэмэ, ахъшэм щымысхьын и гугъэти. Хуеймэ, гукIэ, хуеймэ, лъэсу ныддежьэну жиIащ де Ферриоль. ИтIани щхьэусыгъуэ къигъуэтащ мадам де Ферриоль: «Леди Болингброк хъыбар къыдигъэщIащ мадам де Ферриоль Париж дэмысынумэ, етIанэгъэ гъэмахуэ пщIондэ къызэремыжьэнумкIэ. НэгъуэщI щхьэусыгъуи къигъуэтащ мадам де Ферриоль: ахъшэ зэримыIэр. И дэлъхум щIыхуэ къритащ. Зэрыплъагъущи, щхьэусыгъуэ иIэжкъым мадам де Ферриоль, тегушхуаи хуэдэщ. Псы хущхъуэ ефэн зэрыхуейр игу къэкIыжащ итIанэ. Псы хущхъуэр къаша щIыкIэкъым. Аргуэрыр фэгъэнапIэ ищIыфынущ. Дауи щрети, къытедгъэхьэфын сфIощI. Щхьэусыгъуэ щIищIыр сыт уи гугъэ: маршалыр игу пыкIыркъыми аращ. Езы маршалым мадам де Ферриоль и пщIэр дэуеин и гугъэщ – ар къыдащIа псоми, и нэщIыбагъкIэ къыхужамыIэ къагъанэркъым. Мадам де Ферриоль нэхъ быдэ, нэпсей мэхъу кIуэ пэтми, ахъшэм къилъхуащ жыпIэнщ. ПщIэ хуэсщIын хуейуэ къыстохуэри, аращ къызэхьэлъэкIыр – абы нэхъыкIэ щыIэ: уи гум имыдэ пэтрэ пщIэ хуэпщIын зэрыхуейм? Шевальем игу къызэрыдэмыжщ, нэхъ нэжэгужэ хъужауэ фэ тетми. И закъуэ унэм къызэризнэр къызохьэлъэкI, къызэхьэлъэкIми, сыт сщIэн: мадам де Ферриоль сыдежьэн хуейуэ къыстохуэ. Псы хущхъуэ ефэн хуейщи, Пон-де-Вель нэмыкIуэмэ, псы хущхъуэ игъуэтынукъым, игъуэтми, ефэнукъым, дэ хэдмыгъэзыхьмэ. Сэ сигу къеуэр шевальещ. Абы зыгуэр къыщыщIмэ, схуэмышэчынкIэ сошынэ. Мадам де Ферриоль сыдемыжьэмэ, игу къызэбгъэнущ шевальем. И закъуэ гъуэгу тебгъэхьэ хъунукъым, жи, абы удежьэн хуейщ, уи пщэ къыдохуэ, жи, езыр зэрыгукъыдэмыжщ, и щхьэр и жагъуэщ, узым къыщигъэдзыхэ куэдрэ къохъури, сегъэгузавэ. И тхьэмбылыращ къыхэзыгъэзыхьыр, абы сызэрыригъэгузавэр зыми къыздищIэркъым. Уэ иджыпсту сызэрыпхуэныкъуэр пщIатэми! Си гукъеуэр сщхьэщыпхынт, си гуныкъуэгъуэ носхьэлIэнт, лъагъунлъагъу укъытхуэкIуамэ. Мадам де Тансен техьэгъуэм зэриIыгъщ. Иужьрей тхьэмахуитIым къыхигъэзыхьатэкъыми, хъужа къыфIэщIри и жьэр цIыхум ятриунэщIащ, зи щхьэфэ имыIэба къигъэнэжакъым, шевалье щхьэкIэ фIеягъэ Iэджэ жиIащ, мадам де Ламбер бзэгу хуихьащ. Мадам де Ламбер хуэшэчыжакъым: кIуэри шевальем псори жриIэжащ. Шевалье тхьэ иIуащ мадам де Тансен щхьэкIэ игъащIэм зы псалъэ фIей къыжьэдэмыкIауэ. Ла Френе и хъыбарым щыгъуазэ пэтрэ шевальем ар иIуэтэжакъым, щIимыIуэтэжауэ жыхуиIэр абы и шыпхъумрэ сэрэ къызэрытфIэлIыкIырщ. Мадам де Тансен и шыпхъум хуэтхьэусыхащ зы унэ дыщIэс пэтрэ сэ абы и узыншагъэм сызэрыщIэмыупщIам щхьэкIэ игу къызэбгъауэ, иужьрей илъэс ныкъуэм абы зы фIэкI сыкъызэримылъэгъуар и жагъуэ хъуауэ Iэджэ къыхуригъэкIуэкIащ. Пон-де-Вель сыкIуэнукъым, мадам де Ферриоль абы тхьэмахуищ фIэкI щымыIэну жеIэ, щIэкIуэнури Iуэху гуэрхэр зэфIигъэхьэжын щхьэкIэущ зэрыжиIэр. Уэ сызэрыпхуэзэшар пщIэркъым, сигу укъэкIащи, си цIэр сэзэгъыжыркъым. Гува-щIэхами узэрыслъагъунур сощIэри, а зыр си гурыфIыгъуэщ. Мадам де Ферриоль шэчыгъуей дыдэ хъуащ, апхуэдизкIэ ирегъэлейри, сыкъыщригъэчынкIэ сошынэ. ИтIани сигу щIогъу. Гукъеуэмрэ гуныкъуэгъуэмрэ сыхэкIыркъым зы махуи, си гукъеуэр сщхьэщызыхыни сиIэкъым, уэр фIэкI. Шевалье узыр къытегуплIащ, плъэгъуамэ, къыпхуэцIыхужынтэкъым, апхуэдизкIэ зихъуэжащи. Абы уигъэхыщIэнкъэ? Сигу щIэхыщIэн си мащIэкъым иджыпсту: сылIэмэ, уэ къыпхуэзгъэнэн си гугъа Iэлъын цIыкIур згъэкIуэдащ, ди хьэ цIыкIури бзэхащ. Хьэ цIыкIур ди бжэщхьэIум телъ зэпытт – ядыгъури дыхэкIыжащ. Си тхьэгъухэмрэ щыгъэхэмрэ сщэжат, акцэ къэсщэхун мурад сщIыри. Акцэр къызыхуэсщэхунур уэ уощIэ – сыхунэсакъым: мадам де Ферриоль ахъшэ хуей хъури сIихащ, махуитI нэхъыбэкIэ щIыхуэр зэтримыгъэлъыну къызжиIэри. Илъэс ныкъуэ дэкIащ абы лъандэрэ, щIыхуэр къызитыжын зэрыхуейр и пщIыхьэпIи къыхэхуэркъым… Зиусхьэн Бертье фIыуэ укъызэрилъагъурщ иджыри, пщIэ къыпхуещI, ауэ мадам де М. зэрылIар игу щIыхьащи, и щхьэр и лажьэщ, цIыхум зэрыхыхьэж щыIэкъым, апхуэдэ гукъыдэж иIэкъым иджыпсту. Зиусхьэн Бертье куэд щIауэ и нэ къыхуокI Константинополь, лIыкIуэ къулыкъум щагъэгугъащ, ауэ зиусхьэн Пон-де-Вель абы зэрыщIэкъур къыщищIэм зиусхьэн де Морепарэ де Морвилрэ я деж кIуэри яжриIащ лIыкIуэ къулыкъум зиусхьэн Пон-де-Вель щIэбэгмэ, езыр зэрикIуэтыжыр, а къулыкъур зиусхьэн Пон-де-Вель нэхъ хуэфащэу зэрилъытэр. Ди деж зымахуэ щыхьэщIати, абы и IуэхукIэ зы псалъи къыджиIакъым зиусхьэн Бертье. Абы лъандэрэ зиусхьэн Бертье пщIэ нэхъри хуэсщI хъуащ. Уипхъу тIасэм схужеIэ зиусхьэн Бертье пщIэ хуэсщI фIэкIа, нэгъуэщI сигу зэримылъыр. Зиусхьэн д’Аржанталь и гугъу пхуэсщIынщ иджы. Абы нэхъ щIалэ екIу дунейм тет хъункъым; екIу къудейкъым – акъыл иIэщ, Iущщ. ХьэлывэкIэ зигъэнщIыркъым – а зымкIэщ уигу ебгъэ зэрыхъунур: ерыскъыр зэдмыгъэзахуэмэ, къытIэщIэухэнурэ, шхын щхьэкIэ гузэвэгъуэ дыхэхуэнущ. Зэдгъэзахуэурэ а уэ пщIэ шым къыщыщIар къытщыщIынкIэ сошынэ: Iусым щагъэун мурад хуащIри, шыжь гуэр ирапхати, Iусым щыуа къудейуэ къаIэщIэлIащ. Дэри къытщыщIынкIэ хъунущ ар. Куэд къыпхуезгъэкIуэкIащ, уи щхьэр згъэузагъэнщ. Уэ зэзэмызэххэщ укъызэрысхуэтхэр. «Гулливер» къызэрыпщыхъуар къысхуэптхакъыми? ПщIэ зэрыпхуэсщIым шэч къытумыхьэ. *** Париж, 1728, шыщхьэIум и 13 Шынагъуэ узэрыхэтар къызжиIэжри уи пхъум сигъэгузэващ – зыри щхьэ къысхуумытхарэ? ЗыхэпщIагъэнщ, дауи. Сэрауэ щытамэ, сыкъемылынкIэ хъунт. Куэдрэ уи гугъу дощI дэ: мадам Найт, сэ, уи пхъур. А тIур фIыуэ зэрызмылъагъур уощIэ. Зиусхьэн Кабан зыдэзгъэIэпыкъуу, уи пхъум и Iуэхур зэрызэфIэзгъэувэжыным сыпылъащ, ауэ абы нэхърэ нэхъ сызыхэмызагъэрэ нэхъ жыIэмыдаIуэрэ срихьэлIауэ сщIэжыркъым. ЦIыху гумащIэщ, щабэщ, псэ дахэ къритащ уи пхъум, аракъэ нэхъри сыщIыхузэгуэпыр: сызыхигъэзэгъакъым, си зы псалъи и тхьэкIумэ иригъэхьакъым, дахэкIи IейкIи къысхуэгъэдэIуакъым, сыхуэгубжьами, сехъурджэуами, сешхыдами, зыри къикIакъым. Сэри си гуауэ хъуащ де Виллар зэрылIар. И къуэм зыхищIащ – зыхимыщIапIэр иIэтэкъым. Ежьэным и пэ сыхуэзакъым, сызэрыхуэмызари нэхъыфI хъунщ: игу сыткIэ фIы хуэсщIыфынт зи адэ лIа щIалэм? Уи жьэм дауэ къекIуэрэ ар, си псэм хуэдэ: сэ фIыуэ узэрыслъагъур уощIэ, уи хъыбарым дауэ сытезэшэн? Уи псэр щыхыщIэм деж сэри зыхызощIэ, уи гуауэр сэри си гуауэщ. УтезэшэнкIэ сошынэ, армыхъу си хъыбарым кIыхьу уезгъэдэIуэнт. Кардиналым хуэстхам ущыгъуазэщ. КъикIынIакIэ сыщыгугъыщакъым, кардиналым хуэстхами. Софи тхьэмыщкIэм ливрищэрэ щэ ныкъуэрэщ къратыжар, нэгъуэщIкIэ къысщыгугъыркъым ар: щIыхуэр стекIыжыху, нэхъыбэ зэрезмытыфынур ещIэ. Сэ ливр щитIрэ плIыщIрэ къызатыжащ, иджы ливр минитIрэ щиблрэ плIыщIрэ сиIэщ, абы сыщыгуфIыкIынкIи хъунт, зиусхьэн де Ферриоль и унагъуэр ящымыгъупщэжатэмэ. Мадам де Тансен къратыжар ливр щищ къудейщ, аращ къытехьауэ сабэр щIыдрипхъейр. ИщIэн хуейуэ зы къигъэнакъым мадам де Тансен: зиусхьэн де Машо зыбжанэрэ зыIуигъэщIащ, кардиналми хуитхащ, и нэIуасэхэри Iуэхум хигъэлIыфIыхьащ – зы махуи шэч къытрихьакъым псори къызэрыратыжынум. ЗэрызэхэсхамкIэ, и Iуэхур щIагъуэкъым; зэрыпщIэщи, абырэ сэрэ дызэрылъагъуркъым… Гольштейн лIыкIуэм и къуэшым зиукIыжащ, кIэрахъуэр и натIэгум ириубыдэри. ЗиукIыжын и пэ и унэм мафIэ щIидзэжащ, зэрызиукIыжар къаримыгъэщIэн щхьэкIэ. Миледи Джерси зэрыфыгъуэнэдыр уощIэ, мадам Найт деж къэкIуэрей хъуащ ар, Iэнэм пэрытIысхьамэ, зигъэнщIыркъым, гъаблэгу зыщтам хуэдэщ: Iэнэм къыпэрыкIыжамэ, куэзыр джэгуным къыдэхуэркъым. И бзэр IэфI щхьэкIэ, и гур фIейщ миледи фыгъуэнэдым, дахэ къыбжиIэурэ, уи нэщIыбагъкIэ Iэджэ щызэрихъэн хузэфIэкIынущ. Уи жагъуэ умыщI ар зэрызубыр, абы и фэ къызэпплъми, схуэфащэщ, си бзэм сыщыхуимытыжкIэ. Зиусхьэн Бертье зыкъысхуегъэгусэ лъагъунлъагъу къыщыкIуэкIэ унэм сызэрыримыгъуатэм щхьэкIэ. ДяпэкIи сригъуэтэн къысфIэщIыркъым. Ар зыхуейр плъагъуркъэ: сытелIэ хуэдэ, унэм сригъэсынут, къыщыкIуэнум сыпэплъэу. Мадам дю Деффан езгъэцIыхуащи, зрырегъэзэгъ: цIыхубз екIущ, гуапэщ, езыми игу ирихьа хуэдэщ. Ягу зэкIэрыпщIауэ къысщохъу, сахуэарэзыщ – гу зэщрехуэ. Зиусхьэн Бертье сэ къызэдаIуэ я гугъэщ цIыхум, и парикыр нэхъ кIэщI езгъэщIыфынкIэ къысщогугъ. Ар схузэфIэкIын си гугъэкъым сэ: и парикым бжьыфIэ щIэхъукIыущ езым зэрилъытэр. Уи благъэ цIыхубзыр голландым дэкIуэмэ, дунейм ехыжа и щхьэгъусэм къыхуигъэна мылъкум и ныкъуэр фIэкIуэдын хуэдэу зэхэсхащ, апхуэдэ уэсят къищIауэ жаIэ. Дунейм тетыху, и Iуэху зэкIэлъыкIуащ уи благъэ цIыхубзым и щхьэгъусэм, дунейм щехыжым зэIигъэхьэжащ. Абы и пIэ ситатэмэ, апхуэдэ уэсят къэсщIынтэкъым: мылъкур сыщIэмыфыгъужу къыхуэзгъэнэнт, себлэжынтэкъым. Д’Аржанталь щхьэщэ къыпхуещI, абырэ сэрэ дызэныбжьэгъущ; псоми фIыуэ къалъагъу ар, къалъагъуми, хуэфащэщ: гу къабзэщ, и Iуэху ефIакIуэ зэпытщ, уигу щIебгъэн дэплъагъуркъым. Узыншагъэр тхьэм къуит, си псэм хуэдэ. Сэ Аблон сыкIуэнущ. Си узыншагъэр зэфIэувэжа хуэдэщ, ауэ нэхъ жьыфэ къыстеуащ, сыкъэплъэгъуамэ, сыкъэпцIыхужынтэкъым, апхуэдизкIэ зысхъуэжащи – илъэсипщIкIэ нэхъыжь сыхъуауэ къысфIощI. *** Париж, 1728, мэкъуауэгъуэ – шыщхьэIу Мы мазэм и 22-м къэптхар къысIэрыхьащ. Уи хъыбар щызэхэсх махуэр си гуфIэгъуэщ сэ. ФIыуэ плъагъу цIыхум и хъыбар зэхэпхыныр сыт и уасэ! Си гур хохъуэ уи хъыбарыфI щызэхэхскIэ. Гу къабзэрэ лъагъуныгъэкIэ къыдэта Тхьэм фIыщIэ хуэтщIын хуейуэ къыттохуэ уэрэ сэрэ. Уэ гу къабзэ къудейкъым Тхьэр къызэротар – къаруи къыпхилъхьащ, гуауэм зребгъэщIыкIыркъым, сытми узэрыпэлъэщын гуащIэ пхэлъщи, ар си гуапэ мыхъупIэр иIэкъым… Пон-де-Вель укъыщIоупщIэ. Къулыкъу къратауэ зэхэсхащ. Къратамэ, зыIута IэнатIэм къыIукIын хуеящ – арыншауэ къулыкъу къратынутэкъым. ЗэрызэхэсхамкIэ, и узыншагъэри щIагъуэкъым Пон-де-Вель, узым ихьынкIэ сошынэ. Апхуэдэ цIыхур ди мащIэщ дэ, си щхьэкIэ, сэ дэзгъуэ щыIэкъым, акъыли гулыцIи иIэщ. ЦIыхугъи хэлъщ. ГъэщIэгъуэн бжесIэнщ: зиусхьэн д’Аржанталь сэрэ дызэщыIеящ, махуиплI хъуауэ дызэпсалъэркъым. КъызыхэкIари мыхьэнэншэщ: и анэм пщыхьэщхьэшхэ дэшхэн зэримыдарщ. Ежьэри тхьэмахуэкIэ къэтащ и анэр, къэкIуэжын и пэ къуэм хъыбар къригъэщIащ, гулъытэ, пщIэ къысхуэпщIыркъым жери зыкъыхуигъэгусащ, сэ ар д’Аржанталь жесIэжащ, щыжесIэжым, къилъри зыкъысхузэкIэщIишащ. Сэри зысхуэшыIэжакъым, сыкъэтэмакъкIэщIащ, езым нэхъыбэж къыстритхъуэжащ. Сыкъыщиудри сыгъащ абдеж. УнэIут пщащэм дызэхихащ, сызэрыгъари илъэгъуащ. УнэIут пщащэр си пэшым щIэкIыжа къудейуэ, зиусхьэн Пон-де-Вель къыщIыхьащ. Сыхигъэзыхьа щхьэкIэ, къэхъуар жесIакъым. УнэIут пщащэращ дызыIуэтэжар. ДызэрызэщыIеям мадам де Ферриоль щыгъуазэкъым, щыгъуэзамэ, гуфIэнут: зымахуэщ къыщыстекIияр д’Аржанталь сыкъызэрыщхьэщыжам щхьэкIэ. Мадам де Ферриоль къэсыжа нэужь, д’Аржанталь хьэщIапIэ зэрыкIуар жесIащ: тхьэмахуэ и пэкIэ ирагъэблэгъати, езыгъэблэгъар игъэщIэхъу хъуакъым… ПцIы зэрыхуэзупсар мадам де Ферриоль ищIэркъым. УнэIут пщащэр къыдбгъэдэтати, си псалъэр зэхихащ. «Зиусхьэн д’Аржанталь укъыщхьэщож», - жери къызэгиящ унэIут пщащэр. Илъэс тIощIрэ блырэ хъуауэ дызэныбжьэгъущ абырэ сэрэ, апхуэдизрэ дызэныбжьэгъуауэ дызэщыIеижыныр тынш? АпхуэдизкIэ сигу хэщIащи, мыр икIэм нэс нысхуэтхысынутэкъым. Езыми къыгурыIуэжа сигугъэщ зэрымызахуэр, къызэрысхуэгубжьам хущIегъуэжауэ фэ изоплъ. *** 1728, шыщхьэIум и 29-м ТхьэмахуэкIэ дызэпсэлъакъым д’Аржанталрэ сэрэ. Сэращ япэ фIы зыкъизышэжар. Лажьэ зиIэр сэратэкъым, япэ фIы зыкъызэрисшэжам щхьэкIэ емыкIу сыкъэпщIми, схуэфащэщ, езыращ япэ щIегъуэжын хуеяр, дауи. Шэджагъуэ Iэнэм дыздыпэрысым, бжьэ къасщтэри сехъуэхъуащ, етIанэ махуэм ба хуэсщIащ. ДызэкIужащ абы лъандэрэ. Зыбжанэ щIауэ нэзмытхаIами, зы махуэ сигу уихуакъым – сыхущIэмыхьэурэ екIуэкIащ. Мадемуазель Бидо сыкъызэригъэгугъар къысхуищIакъым – сигу ебгъэркъым итIани. Зиусхьэн Кабан уи деж лъагъунлъагъу нэкIуэн мурад иIэщ. Абы хуэдэу сыщхьэхуитами! ПIалъэ къыхэзгъэкIынтэкъым: сынэкIуэнти, услъагъунт. Гува-щIэхами, сынэкIуэнщ: уэ ппэсщI щыIэкъым, слъэгъуащэрэт жызори си нэ къокI куэд щIауэ. *** 1728, фокIадэм Иджыри къэс пщызбзыщIа щхьэкIэ, д’Аржанталь къеузар фэрэкIщ. Езыми и ныбжьэгъухэми ди насыпти, уз Iейм къелащ, IэщIэкIащи, догуфIэ. Дыгъуасэ уи пхъур слъэгъуащ – зэрытхьэIухудщ, зэрыщIэращIэщ, и анэм ещхь хъужащ. Мадам Найт уэндэгъущ, Англием игъэзэжын и мурадщ, сабийр дунейм къытехьэху. Миледи Болингброк нэхъ хьэлъэ хъуати, ягъэгъуэлъащ – хэлъмэ, и гум жьы нэхъ егъуэт. И лIым имыгъэтыншущ бзэгуцэхэм жаIэр, ар си фIэщ хъуркъым сэ. Си Iуэху зытет ныпхуэстхыну укъызолъэIу. Си Iуэхур зэрымыщIагъуэр ныпхуэстхынщ. Мадам де Ферриоль сезэгъыркъым, си щхьэр щIызигъэхьащ. Унэм сисми, и жьэр скIэригъэкIыркъым, унэм сикIми, игу техуэркъым. Ди унэм къихьэрей цIыхубз гуэрщ нэхъри къызэщIэзыгъаплъэр: къысхужимыIэ къигъанэркъым. «Фыз бзэгуцэм жиIэм уодаIуэ», - жысIэри мадам де Ферриоль зымахуэ сыфIэнащ. Фыз бзэгуцэм ищIэххэркъым си нэщIыбагъкIэ щыжиIэ илъэпкъыр зэрызэхэсхыжыр. ХузэфIэкI къыремыгъанэ, сыти къысхужреIэ – абы сепсэлъэн си щхьэ хуэзгъэфащэркъым сэ. Мадам де Ферриоль къыIэщIэужэгъуа хуэдэщ фыз бзэгуцэр – къыгурыIуа хъунщ абы и гум фIы зэримылъыр. *** Париж. 1728 Зиусхьэн д’Аржанталь махуитI и пэкIэ къэсыжащ, фэрэкIым зэхишхыхьащ ар, и пэращ фэрэкIыр нэхъ зэгуэуар: нэхъ цIыкIу хъуауэ къыпщохъу и пэр, пагуэ хъуауи къыпфIощI. Япэм хуэдэжкъым, и фэм зихъуэжащ, ауэ игурэ и псэрэ зэрыкъабзэщ, езыр зэрыхьэлэлщ, и щытхъу фIэкI зэхэпхыркъым… Пон-де-Вель дыкIуэнрэ дымыкIуэнрэ тщIэркъым иджыри. Мадам де Ферриоль нэхъ гъум хъу зэпытщ, псы хущхъуэ ефамэ, сэбэп къыхуэхъунт. Ар и фIэщ тщIын ди гугъащ и къуэмрэ сэрэ, къыхуедмыгъэкIуэкIа щыIэкъым, и тхьэкIумэм иригъэхьакъым армыхъу. Дунейм теткъым ар зэдэIуэн, нэхъ ерыщ къигъэщIам яхэткъым. *** Париж, 1728 Iэджэ щIащ уи тхыгъэ кIапэ къызэрысIэрымыхьэжрэ. СогъэщIагъуэ зэрыпхуэшэчыр. Мазищ и пэкIэ жэуап нэстхыжын мурад сиIат, зы Iуэхум нэгъуэщI Iуэху къытехъуэурэ екIуэкIащи, хъыбарыр си гъунэжщ, къызэрыщIэздзэнуращ сымыщIэр. Мадам Болиргброк гукъыдэмыжти, абы селIалIэурэ, зэманыр кIуащ. Мадам де Ферриоли къысхухыхьэжащ абы – ари сымаджэщ, шэчыгъуей хъуащ. Д’Аржанталь мадемуазель де Тансен къыкIэлъижыхьыркъым, зэзэмызэ IущIэ фIэкI. Мадам де Тансен зыкъысхуегъэгусэ и унэ сызэримыхьэм щхьэкIэ, зыкъысхуигъэгусэ дэнэ къэна, бий сищIащ. Езыри къыткIэлъыкIуэркъым, сэ унэм сису къищIамэ. Ар сигу къеуэ и гугъэщ мадам де Тансен. Зымахуэ дызрагъэкIужын я гугъащ. Де Ферриолхэ я хьэтыркIэ секIужынут, я хьэтыр слъагъун хуейуэ къыстохуэри. ДызэмыкIужамэ, зи лажьэр езыhащ, абы игу къыщIызэбгъэн лъэпкъ езлэжьыркъым сэ… Хъыбар зэшыгъуэщ нэстхыр – уигу къызэбгъэми, схуэфащэщ. Зы хъыбар ныпхуэстхынщи, нэхъ пфIэгъэщIэгъуэнынкIэ сыгугъэнщ. ЛIы гуэрым и хъыбар зэхэсхащи, аращ узэзгъэдэIуэнур. Илъэсих е илъэсибл хъуащ ар Париж къызэрыдэтIысхьэрэ. Абы лъандэрэ зы махуи дэкIакъым псы Iуфэм мыкIуауэ: шэджагъуэ хъуамэ, псы Iуфэм макIуэри сыхьэтих хъуху къыIукIыркъым – къокIукI-нокIукIри Iутщ псы Iуфэм. Абы и хъыбар хуахьащ зиусхьэн Эро: «Сыт мыр зищIысыр?» - жари. Зиусхьэн Эро ириджащ лIыр. Ириджа щхьэкIэ, хуэкIуэкъым: «Сэ полицэм Iуэху щызиIэкъым», - жери. ЩыхуэмыкIуэм, езы зиусхьэн Эро лIым кIэлъыкIуащ, и фэтэрым щIыхьэри лIыр зригъэцIыхуащ. ЛIыр тхылъым хэсу ирихьэлIащ зиусхьэн Эро. «Сыноджат, щхьэ унэмыкIуарэ?» - щыжриIам, къритыжа жэуапыр мыращ: «Зиусхьэн, сэ уи ныбжьэгъухэм сащыщкъым, тхьэм и шыкуркIэ, полицэми Iуэху щызиIэкъым». «Ар пэжщ, - жиIащ зиусхьэн Эро. – Къуаншагъэ ббгъэдэлъу сщIэркъым, апхуэдэ хъыбар къысIэрыхьакъым. Махуэ къэс псы Iуфэм сыхьэтитху ней щыбгъакIуэр пэж? Сыт ар къызыхэпхыр?» «Къызыхэсхыращ, - къыжриIэжащ лIым, - ар узыншагъэмкIэ сэбэпщ. Апхуэдэ хьэл щIызиIэр пщIэнщ, сыкъызыхэкIа лъэпкъыр бжесIэмэ (лIакъуэлIэш лъэпкъ цIэрыIуэ къызэрыхэкIар къыжриIащ). Ливр мин тIощIрэ тхурэ сиIати, Реформэм и ужькIэ къысхуэнэжар щитху къудейщ. Си мылъкум елъытащ нобэ сиIэ хъуа псэукIэр. Тхылъ фIэкI къысхуэнакъым, тхылъым сыхэкIмэ, махуэр псы Iуфэм щызогъакIуэ, мы фэтэр Iэзэвлъэзэвыр егъэзыпIэ щIэсщIари аращ. Ди гъунэгъу шхапIэм лы гъэва къыщызощэхури, аращ сшхыр. Пщэдджыжьым жьыуэ сыкъотэдж, шэджагъуэ хъуху тхылъым сыхэсщ, шэджагъуэ нэужьым псы Iуфэм сокIуэри жьы къабзэкIэ собауэ. Си щхьэ сыхуитщ, зым и IэмыщIи силъкъым, сынасыпыфIэу зызолъытэж». Зиусхьэн Эро фIэделакъым лIыр. ЛIым и хъыбар королым хуихьащ. «Сымаджэ хъумэ, хущхъуэ уасэ игъуэтынукъым, - жиIащ королым. – Ливр щищ пенсиону зэрыхуэзгъэувыр жефIэ абы». Зиусхьэн Эро лIым деж цIыху игъэкIуащ: «ЗгъэгуфIэнщ», - жери. ЛIым къэкIуэн идакъым: «ЖыжьэIуэ сыщопсэу, гъуэгупщIэ сиIэкъым»,- жери щхьэусыгъуэ ищIащ. КъыщыхуэмыкIуэм, езы зиусхьэн Эро кIуащ лIым деж, королым ливр щищ пенсиону зэрыхуигъэувар жриIэну. ЛIым идакъым: «Ливр щитхум срокъу, лей сыхуейкъым», - жери. ХуэмыщIауэ псэуми, лIыр, зэрыжаIэмкIэ, нэжэгужэщ, жан гуэрщ. НыбжьэгъуитI иIэщи, тIури еджащ. А тIум щаIуощIэ псы Iуфэм. ЦIыхум и нэгум иплъамэ, зищIысыр къыбжиIэфынущ лIым, зэрызэхэсхамкIэ. Зым йоплъри, жеIэ: «Абы укъигъэпэжынукъым, уищэфынущ». ЕтIуанэм щхьэкIэ: «Ар жыпиIэбэщ», - жи. Ещанэм щхьэкIэ жиIэращ: «Напэншэщ, абы фыхуэсакъ». *** Париж, 1731 … Сызэрысымаджэр игу щIыхьащ шевалье, сылIэн и гугъэщи, гужьеящ. «Зыгуэр къыпщыщIмэ, сыкъелынукъым», - щыжиIэкIэ, сигу щIогъу шевалье. Уэ уощIэ сэ ар зэрыслъагъур. АпхуэдизкIэ зыхищIащи, и нэпсым къызэпимыжыхьауэ къысIуплъэфыркъым. Мадам де Ферриоль зэгуэрым къызэупщIыгъащ: «Сыт ар къызэрыдэпхьэхар?» - жери. Мадам де Ферриоль игу техуэркъым шевальем фIыуэ сыкъызэрилъагъур, къызэрызэфыгъуэри зыхызощIэ: езыр фIыуэ щалъэгъуа къэхъуакъым… *** Париж, 1732 … Махуих хъуауэ сыхэлъщ, узым сызэщIиубыдауэ. Нобэ сынэхъыфI хуэдэщ. Узыр къыщыстехьэлъэпа махуэм зиусхьэн С. къезгъэшати, къысхуагъэзакъым – уи хъыбарыфIкIэ сигъэгуфIэн си гугъащ. Ноби къэкIуащ ар, абы къызжиIащ мадемуазель Дюкрест зиусхьэн Пикте зэрыдэкIуар. Уи насыпщ уэ, фIыуэ зэрылъагъуитIыр псэгъу щызэхуэхъу дунейм утетщи. Апхуэдэ насыпым сыхэкIыжа хъунщ сэ. Зиусхьэн С. къызжиIащ узыншагъэкIэ гуныкъуэгъуэ узэримыIэр – абы сызэрыщыгуфIыкIам щIэ щIэткъым. ИгъащIэкIэ сигу илъынущ уэ гуапагъэу бдэслъэгъуар. Сыхъужыну къызжаIэ щхьэкIэ, нэхъыфI сызэрыхъу щыIэкъым, с къарур махуэ къэси зэрыкIуэщIыр зыхызощIэ. Тхьэм фIэкI, нэгъуэщI сызыщыгугъын сиIэжкъым. Тхьэм и къарур инщ – къысхуищIэнумкIэ хуитыр езыращ. Сигу къеуэр сабийращ. Шевалье сыкъызэригъэгугъар къысхуимыщIэжмэ, афIэкIа зыхуэзгъэзэжыфынутэкъым. Ар, дауи, тыншкъым си дежкIэ, сихьынкIи мэхъу. Сыт сщIэн: ара хъунщ си натIэм къритхар. Сэ ар фIыуэ солъагъу иджыри, езыми сыкъелъагъу – абы шэч къытесхьэркъым, уэр фIэкI си дзыхь зэзгъэзын слъагъуркъыми, аращ… *** Париж, 1733 Си хъыбар щIэх-щIэхыурэ уэзгъэщIамэ, узэригуапэр къысхуэптхащ. Ар узэригуапэр сощIэ, абыкIэ шэч къысхуумыщI. Уэр нэхъ пщIэ зыхуэсщIрэ нэхъ слъытэрэ дунейм теткъым. Аращ сытри дзыхь щIыпхуэсщIыр. Дунейм сехыжмэ, щIым здыщIэсхьэнщ уэ пхузиIэ гурыщIэ къабзэр. Иужьрей мазитIым нэхъыфI сызэрыхъуа щыIэкъым. Дапщэщми, сыт и мыхьэнэж: гува – щIэхами дунейм дехыжынущ псори. НасыпыфIэ сыхъун си гугъащ, сымыхъуамэ, хэт бгъэкъуэншэн? Си фэм зихъуэжарэ зимыхъуэжарэ укъыщIоупщIэ. СыкъэпцIыхужын си гугъэкъым, сыкъэплъагъумэ. Сыфагъуэщ, си нэщIащэр иуэжащ, къупщхьэм сыхуэкIуащ, сыжэщIри… *** Париж, 1733 … АпхуэдизкIэ къарууншэ сыхъуащи, сыкъызэфIэувэжыфыркъым. Сэ къэгъэщIэнур къэзгъэщIа хъунщ: дунейм сыщехыжыну дакъикъэр къызэрыблэгъар зыхызощIэ. Сигу къеуэркъым дунейм сызэрехыжыр. Софи тхьэмыщкIэр зы лъэбакъуэкIи збгъэдэкIыркъым, ар мыхъуамэ, ноби сыкъэмысынкIэ хъунт. И нэпсыр щIилъэщIыкI зэпытщ тхьэмыщкIэм, игу зэрыхэщIыр солъагъу… Сэ сримыIэжми, ар зыми хуэныкъуэнукъыми, а зыр си гурыфIыгъуэщ: си ныбжьэгъухэм псоми фIыуэ ялъагъу ар. ТхьэмыщкIафэ къытезмыгъэуэн мылъку къыхузогъанэри, ари Тхьэм и фIыщIэщ. Шевалье къыстегужьеикIащ, сыкъыщилъагъукIэ къыщиудын хьэзырщ. Сабийм къыщхьэщыжынрэ зи нэIэ къытетынрэ иIэщи, си гур мамырщ… Къару сиIэжкъым, дызэрымылъагъужмэ, псэм хуэдэу узэрыслъэгъуар уигу игъэлъ. Тхьэм и гущIэгъум дыщыгугъын фIэкI, сыт къытхуэнэжрэ? Дунейм сызэрехыжыр къызэхьэлъэкIыркъым, си напэр къабзэу сохьэж ДыкъэзыгъэщIам и пащхьэ. Ар насыпщ сэркIэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "aisse.txt" }
Гугъэм хуэуса Си бгыр япэщIэскъузащ гугъуехьхэм, гъазэ хэмыту. Жан срихъуащ нэху кIанэу къещэщэх нэпсым. Гукъеуэхэм гурыфIыр къыдагъэгъуэтхэ Афэ джанэ зыщызодзэ, сыпоув лIэщIыгъуэм. ЩэныфIэныр уэ уи фэщ, зышыIэныгъэри сэ Дзэшхуэр тхуапI, тхуалэжь щэхуурэ щIэуфаурэ Бэракъ тхуэхъуну зыкъызредзэкI си натIэм, Хъыуэ дызыпхым си Iэр ажал лэныстэ яхуохъу. Дунейр псори зэшу зыбжырщ дэ ди уэрэдыр, И уафэр цIыху псоми я хьэсэ зэхуэдэу. ФIамыщ'Iауэ яуса МафIэу мысын, ер мыгъеиныр слъэмыкIын защIэщ сэ. Си гущIэм и макъым уримынэщхъей СыIэщIэкIыныр, къэмыхъун Iуэхущ, къысхуиухахэм Си щIыб ислъхьащ, иухар арати, гунэджыншэныр Уэрщ изыдзар псы къуий куум, умыщIэххэу, а мывэр. КъыпэIу макъым Iун имухын къэтэджыж махуэр къэсыху Iэмэнэт лъапIэ гуэру, щэху махуэ гуэру, УкIытэгъуэу ягъэпщкIум хуэдэу узохъумэ уэ. Сигум зауэ-банэм и дуней къутэж щокIуэкI, СыщодахащIэ уи цIэм тхылъ напэхэм зыдитым. Пщыхьэщхьэ къэс а пщIыхьэпIэм зыхухызопхэж, Си псалъэхэр щиух щIыпIэм уэ укъыщеублэ. Илъэсхэм си натIэ къытрадза хъийм Жьы ищIащ си щхьэр хьэрэмэ Iуащхьэу. ЕзгъэщIрэ си плIэр Iуащхьэжь уэсылъэхэм Ух имыIэу жей IэфI сыхилъафэтэмэ зэ. А хужь нэ къуэлэн! Илъэс бжыгъэ къудей фIэкIа мыщIар тпэжыжьэу жытIэу Мы ди псэукIэ пхэнжыр щIэдукъуэдийр сыт? УфIэмыщI ди яку дэлъ жыжьагъхэм сыпкIэрачыфын, Зы псэ хуэдэу дыщытыныр илъэсхэм жьы яхуэщIын. Зы жэщ жей хуэдэкъэ-тIэ зэманыр псори, Илъэс Iэджэ икIуау щытми ди зэпэIэщIэным. Пэувхэу ягъэувыIа лIым, запэщIесэ, япоувыж. ФIэукIытэгъуэщ, фIэшынагъуэщ псэууэ защIригъэтIэн. Сэ си махуэхэр сфIэзыхь мы хьэлыгъу кIанэр ХэтIысхьауэ хэсщ шэпхъ фIыцIэу си гущIэ дыдэм Зы лъэбакъуэ тчамэ дыкъэзыщIыхьхэр зэхэлъалъэнт Хэт ищIэн, ткIунти ежьэжынт ди лъэм илъ лъэхъухэр Уа, жей IэфI! Уа си анэ! КъыслъэIэс, сыгъэIуэтэж Саущэгуащ си акъылым и зэгъэзахуэхэм Уа, анэ! Уа, жей IэфI! Уа, хужь нэ къуэлэн! Зэмыблэжыныгъэм сылъэIэстэм, хьэуэрэ сIуатэжтэм Къамыл пщыIэ къысIэщIохъуэ зэу захъуэжри Къалэшхуэ зэхэфыхьам и унэ зэтетхэр. Умыдэ уахътыуэ сиIэр уэ птемыухуамэ, Сыхэгъэзыхь пщIыхьэпIэхэм щыслъагъухэм нэгъунэкIэ. Уи щымыIэныгъэр си гущIэ блын щIыIэу къыщыдырещIей. Лъы зэриубыда Iэпэщ, пщIэрэ, уи къысхуэгуфIэкIэхэр? Нэху лыдыгъуэ Уи нэхэр си гущIэм къемыIусэ ипэ, Истанбылри а бзу цIыкIухэри дэнэ щыIахэ? Тенджызурэ си бзэм и псалъалъэ тхылъыр, Къуэш къысхуэхъуа уэрэдхэр, дэнэ щыIахэ? Си гущIэм зыкъызэщIищIауэ ит зэпыт пшэр; Мэзыр, псышхуэр, гъагъэр дэнэ щыIахэ? Нэху гуэрым и бзийуэ а уи Iэпэхэр Анэм, шыпхъум я Iэхэр дэнэ щыIахэ? Сыхьэту теуэр си хэку и гъыбзэ макъ къысщохъу Зауэр, банэр, кIуэдыжыр дэнэ щыIахэ? Уи нэхэр си гущIэм къемыIусэ ипэ Гукъеуэр, гурыфIыр, пщIыхьыр дэнэ щыIахэ? Гуэн щIэтIа Къиубыдэ уи нэхэр си гум ику дыдэм Уи щэху езмыгъэумысын гуэн щIэтIащ си гур. Къыхэшийэ уи гурыфIхэр си пщIыхьэпIэхэм Сыуизыгуэр къудейкъым сэ, сыуэуэй защIэщ. Мы къытхуиухахэр дэ зэдэдипсэупIэщи, СыуигухэщIщ, сыуигухэхъуэщ, сыуигугъапIэщ сэ. Си щIыр, си псыр, си дыгъэр уэращ. Уи шхыр, уи псыр, уи уафэр сэращ. Дыкъызэдэушащ, зы жей къыздэджейрэ пэт, Уи япэр, уи яужьыр, уи жьыу уи щIэр сэрщ. Ди зэпыпщIэныр зэпыпщIэ щIэплъкъымэ ФIыуэ зыхэщIэ узисыт, сыуисыт сэ уэ… Псы гуэн А зи гуфIэкIэхэм къурмэн зыхуэсщIын! Сыту пщIэ гъэкIуэд мы дыкъызхэхуар Уи зы къэплъэкIэ щIэрыпс сызэщIиубыдащи, ЗэфIхэм я плъэкIэ ар, хьэмэ зэбий къэплъэкIэ? ИрекIу, иремыух ди зэхущытыкIэ щхьэ Iэтар ЛIэщIыгъуэм хузэфIэмыкIыж Iуэхугъуэщ тIэ ар. ГъущIэжауэ псы гуэнщ си гур, ныщомыпщIыхьым, Лъагъуныгъэу пхузиIэм псэр щIат уасэу Уа, си бзэгу! Си гум и сабий зеиншэ! Уи гъуэмылэр гъыбзэуэ дунейр пхьыну...? Уи нитIыр си гум и щIэубыдапIэщи Утыкушхуэ схуохъу, схурокъу сэ ар. Си пщIыхьэпIэхэр псори уэркIэ къэщIыхьащ, Си Iупэрщ лъэмыIэсыр зэикI а уи Iэхэм. Iэм хуэуса Уи Iэхэм зешэкIыж, си гум ику дыдэ! А мазэгъуэм купхъ фэплъу ириIа Iэхэм Гъатхэурэ уи Iэхэм щытIагъэ пщIыхьхэр, Уафэрыхыу къех уэрэдхэр ешэкI уи Iэхэм. А уэсу уи Iэхэм, а IупэфIэгъуыIэхэм Жэщ, махуэ жумыIэу хуэкIуэ а Iэхэм Жьыбгъэра, дзэшхуэра пызупщIыр си гъуэгу? НыхуэкIуэм къыпэувыр дапщэ, уи Iэхэм? Сухарэ мы хьэлыгъу фIыцIэ гъур бзыгъэр СыхуэIэпхъуарэт жеIэ гум, а IупэфIэгъуыIэхэм. ЛIэныгъэ КъакIуэт зэгъащIи зыхэщIэт къуэкIыпIэ гукъеуэ щабэр. Гум телъхэракъэ тIэ мылIэжын дызыщIыр? ЗыппэIуздзыху нэхъри упэгъунэгъу сынохъу Iэпхъуэныр си натIэщ, пхуэзэшыныр жьыуэ щIэтынущ си пкъым Мы дуней бгынэжаифэм къыхэкI пIейтеиныр Хэзгъэзэгъащ си пкъым щыщ дыдэм хуэдэу. Псалъэм я лейщ уи зущэхуныр, гулъытэ защIэщ. ЛIэужьыгъуэ миным хузохь, Iэджэм гур хуешэ. Си пкъыр зэшэзэпIэу щIым хэхуэмэ зэгуэр Шэкъым къыстехуар, уи къэплъэкIэ гусарщ. ИтIанэ лIэныгъэр хьэщIэ къыщысхуэхъуам Зэхэпхынур, фIым кIэлъыпхъуэж гум и лъэ макъыращ. Си адэ хуэуса МазэщIэм еплъурэ тхьэ елъэIурейт КъыпащIыкIа къудамэщIэр псэкIэ игъейт И нэпс къекIуэт, тхьэм ифIхэм я гугъу хуэпщIамэ КхъуэщынкIэ зырихьэт гъатхэр, щIымахуэми ФIэлIыкIри, гурыфIри хигуашэт и нитIым Тхылъым хуэнэгъуджэншэт и нэ хэплъэрейхэр Си анэм и къуэувапIэ махуэр езырат ГукIэ фIыуэ илъагъут пасэрей Iэлыфбийр ЩIыми псыми я фIышхуэт, лIэныгъэм хузэпэщт КъыздырихьэкIт и лъэпкъыр, и теплъэм ар къыхэщт Таурыхъ пэж игъэIуащ лъагъуныгъэкIэ, напэкIэ И джийм хьэрэм ехыным зырибиймкIэрэ. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "akif.txt" }
Адыгэбзэ щIэнIуатэ Черкесск щызэхэтащ Дыгъэгъазэм и I8-20 махуэхэм Черкесск къалэм щекIуэкIащ егъэджэныгъэм и пщалъэр зыубзыху къэрал стандартыр гъэзэщIа щыхъу иджырей зэманым лъэпкъыбзэ куэдым ядэщыIэ адыгэбзэм иIэ щытыкIэмрэ зэрызиужьыфыну Iэмалхэмрэ теухуа конференцэ. Ар къызэрагъэпэщат Къэрэшей-Шэрджэс республикэм и Адыгэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я хасэмрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ, хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмрэ тхыгъэтедзэнымкIэ КъШР-м и министерствэмрэ. ЩIэнIуатэм и лэжьыгъэм хэтыну, кIэлъыплъыну кърихьэлIат КъБР-м, АР-м, КъШР-м щыщу бзэм елэжь щIэныгъэрылажьэхэр, егъэджакIуэхэр, методистхэр, аспирантхэр. Пленарнэ зэIущIэм къыщыпсэлъахэщ Лъэпкъ IуэхухэмкIэ, хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмрэ тхыгъэтедзэнымкIэ КъШР-м и министр Кратов Евгений, Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым и лэжьакIуэхэу щIэныгъэлI БакIуу Хъанджэрийрэ Хъуажь Фахърирэ, Адыгей Республикэм щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым и лэжьакIуэ Агъыржэнокъуэ Симхъан сымэ. Конференцэм и лэжьыгъэр нэхъыбэу зэрекIуэкIар адыгэбзэщ. Абы къыщаIэта Iуэхугъуэхэр щызэпкърахащ секцэу 6-м. ЩIэнIуатэм и къызэгъэпэщакIуэхэм яубзыхуа унэтIыныгъэхэм ящыщт: лъэпкъыбзэ куэдым ядыщыIэ анэдэлъхубзэр хъумэным икIи зегъэужьыным и хэкIыпIэхэр; анэдэлъхубзэмрэ егъэджэныгъэм и пщалъэр зыубзыху къэрал стандартымрэ; бзэр курыт, еджапIэ нэхъыщхьэхэм зэрыщаджым хабзэ яхуэхъуа Iэмалхэмрэ щIэуэ къэунэхуа бгъэдэхьэкIэхэмрэ; иджырей технологиещIэхэр еджапIэхэм къызэрыщагъэсэбэпыр; адыгэ литературэбзэхэмрэ адыгэ тхыбзитIым я зы тхыпкъылъэмрэ; IуэрыIуатэр, бзэр, лъэпкъ хабзэр егъэджыныр егъэфIэкIуэныр; нэхъыщхьэ, курыт, пэщIэдзэ еджапIэхэм анэдэлъхубзэр щегъэджыным и методологиер, щIэнхабзэмкIэ къэрал IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэныр; хэхэс адыгэхэм анэдэлъхубзэр яджынымкIэ Iуэхур зытетыр, нэгъуэщIхэри. КъБР-м икIыу Черкесск зэхуэсым и лэжьыгъэм жыджэру хэтахэм ящыщщ КъБР-м ЩIыхь зиIэ и егъэджакIуэ Бекъан Масирэт, КъБКъУ-м и еджэныгъэ-методикэ Управленэм и лэжьакIуэ, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и Тхьэмадэм и къуэдзэ, конференцэм и къызэгъэпэщакIуэм и къуэдзэ Щоджэн Iэминат, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм адыгэбзэкIэ къыдэзыгъэкI къудамэм и редактор Мэлей ФатIимэ, КъБКъУ-м и аспирантурэм и еджакIуэхэу Ардав Залинэ, Еутых Аднан, нэгъуэщIхэри. ЗэIущIэм жыджэру хэлэжьыхьащ илъэс куэд хъуауэ егъэджэныгъэ IэнатIэм пэрыт егъэджакIуэ Iэзэхэр, ахэр я лэжьэкIэмкIэ, къагъэсэбэп IэмалхэмкIэ ядэгуэшащ къызэхуэсахэм. Конференцэм и къызэгъэпэщакIуэ, Къэрэшей-Шэрджэс республикэм и Адыгэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я хасэм и Тхьэмадэ Уэхъутэ Александр зэIущIэм кърихьэлIахэм фIыщIэ яхуищIащ, анэдэлъхубзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьынымрэ гууз-лыуз зиIэ дэтхэнэми хузэфIэкI къэмынэу а IэнатIэ мытыншым ехъулIэныгъэхэр яIэу пэрытыну ехъуэхъуащ. Дунейпсо щIэныгъэ конференцэм хэтахэм абы щытепсэлъыхьа Iуэхугъуэхэм къыхагъэщахэмрэ къалэн зыщащIыжахэмрэ къыщыгъэлъэгъуа резолюцэ къащтащ. Мыгувэу къыдэкIынущ щIэнIуатэм хэтахэм я къэпсэлъэныгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъ. Къэрэнашэ Мадинэ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "amina.txt" }
Ахматова Аннэ *** ТIощIрэ езанэщ. Жэщщ. Блыщхьэщ. Щыхьэр нэзхэм кIыфIыгъэр щхьэщытщ. Зэхилъхьакъэ Iуэхуншэ гуэрым Лъагъуныгъэ тету дунейм. Щхьэхынагъэм е зэшым къыхэкIми Я фIэщ хъуащи апхуэдэу мэпсэу: Зэхуозэш, зэпыкIын мэшынэ. Яус лъагъуныгъэ уэрэд. Арщхьэ иныкъуэхэм щэхур къаумысри Щымагъэр я гущхьэм телъу мэпсэу. Ар къэсхутащи сэ зэрымыщIэу Алъандэм сыхуэдэу сымаджэм сопсэу. ЗэзыдзэкIар Кърымщокъал Маринэщ *** Щыскъузащ IэлъэщI щIагъым си IитIыр - КъыпщыщIар сыт, щхьэ уи фэр пыкIа Ар гукъеуэу сиIам чэф ириту НэгъуэщI гуэр езгъэфащи аращ. Схуигъэхунукъым си гум игъащIэм Гуауэ уи нэм абдеж щIэслъэгъуар… Зыбгъэзэжри сабий зекIуагъащIэу ПщIантIэм уэ удэкIыжу слъэгъуащ. СыщIэпхъуащ сыпкIэлъыжэу: «ГушыIэщ Ахэр псори, бжесIакъым зы пэж!» УкъэгуфIэщ ерагъкIи зыпшыIэу КъызжепIащ: «ЩIыбыр щIыIэщ – гъэзэж!» *** СащIыгъукъым сэ, къагъанэу я щIыр, ЗызыщIыжахэм хьэжрэт, СедэIууи я щытхъупс фэрыщIым Ястынкъым ахэм си уэрэд. А цIыхухэм ену кIыфIщ я гъуэгур Бий дащIыжами, сфIэпсэкIуэдщ: IэфIыншэщ щомышх щIакхъуэр Хэкум Хуитщ иремащIэ, ирекуэд. Мыбдеж дэ мафIэм дыздыхэтым ЗэхудиIакъым зэи щысхь, Хэку хуитыныгъэм щхьэкIэ хэти ИщIащ щIалэгъуэр щхьэузыхь. Ди нобэр, дощIэр дэ, мытыншми КупщIафIэ хъунущ ди пщэдейр. Дэр хуэдэ пагэ е нэпсыншэ Къыщыбгъуэтынукъым дунейм. *** Пщыхьэщхьэ нэхур гъуэжьщ, шэщIащ ГумащIэщ гъатхэ нэфIэгуфIэр Уэ илъэс куэдкIэ зыпIэжьащ ИтIани уэ сыныпхуогуфIэр. Уи нитI гуфIэжхэр къызэгъэплъ КъызбгъэдэтIысхьи нэхъ гъунэгъуу Мы тетрадь щхъуантIэр щтэи еплъ – Си гухэлъ усэм и цIынэгъуэщ. Уэрыншэу гъащIэ къэзгъэщIам СыхуэгуфIакъым дыгъэм щызу. Схуэгъэгъу уэра зэрысфIэщIар Къысхуэза гуэрхэр ущызмыщIэм. *** Къызэджэт макъ сэ, сигу фIы ищIу, КъызжиIэт: «КъакIуэ уэ си дей, Къэгъанэ гуэныхьыбэ уи щIыр, Уэ къыпхуэщIыIэ Урысейр. Сэ уи Iэм лъыр фIэстхьэщIыкIынущ УсщIынущ напэм ухуэдэгу Сэ нэгъуэщIыцIэ фIэсщыжынущ ГухэщIрэ фэбжьу илъым уигу». АрщхьэкIэ си Iэхэр тхьэкIумэм Сэ сымыпIащIэу дызохьей, А псалъэ лейхэм псэмрэ гумрэ Ирамыхьэным щхьэкIэ фIей. ЗэзыдзэкIар Бемырзэ Мухьэдинщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "anna.txt" }
*** Ди сэшхуэхэр щызырехьэхыу бийм я щхьэщыгум Дэрмэ дыхуарзэу, дыджэрэзу щхьэл мывэхэм хуэдэу… ЦIыхубз дахэ дапщэм ялI хэзгъэхуа мы сабэхэм, псэ яIумытыжу. Избзэрэ я пщэ лъынтхуэр IупщIакIэ ущIахэм ещхьу. Зэ епхъуэгъуэ сщIыт ахэри, лъыу ящIэтыр къэунэщIт… Дауэ уемупщIынрэт а шухэм уэ Жан гуащэ Уащымыгъуазэмэ уэ си хъыбархэм Сэращ тесыр сытым щыгъуи а хакIуэм ПIащэу, лъэщу, и щIыфэр дыркъуэкIэ гъэщIэрэщIау… ЗауэлIхэр абы тозэрыгуэ, увыIэгъуэ имыIэу Ар езыр яхуэгъэзащ зэм бжьыкIэ (1) узэда бийхэм, Зэм я шабзэр къэзышэщIа лIыхъужьхэм… КъыбжаIэнщ зауэ зылъэгъуа псоми А нэхъ пхъашэу зауэу щыIэр зырысэрар Ауэ а нэхъ жыжьэ дыдэ IукIри сэращ Къуентхъыу къаIэрыхьахэр щызэхуаугуэшыжхэкIэ. _____________________ (1) Бжьырэ мэIу'рэ къызэфти сыпыджэнщ. Хъыбарыжь. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "Antara.txt" }
Мирабо лъэмыжыр Мирабо лъэмыжым щIож Сен’ымрэ Ди лъагъуныгъэхэмрэ. Сигу къэзгъэкIыжын хуей нобэ, ауэ сыздэщытым ГуфIэгъуэр къызэрысар, къыкIэлъысу гугъехь… Теуэ сыхьэт махуэ! Къэс жэщ гуапэ, Махуэр макIуэ, сэ сыкъонэ, щэхуурэ. Си Iэхэм IэщIэлъу уи Iэр, дыщыгъэт ди нэкIу зэтау. Ди Iэблэхэр лъэмыжу ЩIыреж и щIагъ, есурэ Мыужьыхын плъэкIэхэр, ешаелIа толъкъунхэр. Теуэ сыхьэт махуэ, къэс жэщ гуапэ, Махуэр макIуэ, сэ сыкъонэ, щэхуурэ. Лъагъуныгъэрщ мы блэжыр, псым хуэдэу бложри йожьэж. Лъагъуныгъэр блож гущэ, ГъащIэм хуэдэу, гурыфIыгъуэхэм хуэдэу, щэхуурэ, Къэмыплъэу, къэмыдаIуэу. Теуэ сыхьэт махуэ, къэс жэщ гуапэ, Махуэр макIуэ, сэ сыкъонэ, щэхуурэ. Махуэр макIуэ, тхьэмахуэр макIуэ, БлэкIа зэману Лъагъуныгъэу, щымыIэ къэзгъэзэжын. Мирабо лъэмыжым Сен’ымрэ ди лъагъуныгъэхэмрэ щIож, щIэжынущ. Теуэ сыхьэт махуэ, къэс жэщ гуапэ, Махуэр макIуэ, сэ сыкъонэ, щэхуурэ. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "apoliner.txt" }
IЭКУАНДЭ ДАХЭ Мис, тыкуэным зричауэ уэрамым ирожэ. И теплъэр жыпIэмэ, ар игъэзэщIэну зыхуэпIащIэ къалэным зэригъэзэхуэну и пщэ дилъхьа нэхъей, «хэт сэ сыкъэзымылъагъужар» жыхуиIэ псалъэфэм и сурэтщ къалэкур зи куэбжэпэ унэгуащэр. Щхьэцыр IэгукIэ ирилъэщIэкIа къудейщ, ижьаи имыжьаи. ПщIантIэм зэрыдэт хъэлатымкIэ къыдэжащ, зэплъыжаи зэмыплъыжаи. Маникюркъым, макияжкъым. Хиджабкъым, джилбабкъым. Ауэ умылъагъу нэпцIу зыблебгъэхыну плъэкIыныр къызогъанэри, дыгъэ гуащIэм жьауэм укъызэрыхэнэм хуэдэу щхьэхуимыту укъыбгъэдонэ. Зыуи зищIкъым. ЖаIэ хабзэ фIэкIаи жиIэкъым. Абы уегъэбэлэрыгъри, и гупсысэ къызэрымыкIуэхэм уапхъуэтэху къыпфIэмыIуэхуу зыIэщIэбгъэкIа и псалъэ къызэрыкIуэхэм уакIэлъыIэбэжын хуей мэхъу. - ПцIы фымыупс, - яжызоIэ. - ПцIыр афияным хуэдэ къабзэщ, къэбгъэщхьэпэн щIэбдзакъэ, узыIэпишэнурэ укъэувыIэжыфынукъым. Абы и ужькIэ дыгъуэныр. Ефэныр нэхъеижитIщ, адрейр жызумыгъыIэххэ… Зи щытхъу зэхих и сабийхэм зэреущием тепсэлъыхьыныгут Iэкуандэ, ауэ укIытэхыным къыIэщIэкIуэсыкIыну зэрыхуежьэу, зэрыкI мыхъуну хъийр и нэгум къыщIоувэри игъэбакъуэкъым. Аращ къыщIидзэжурэ и жэм лъакъуэм имыукI шкIэхэм щIытепсэлъыхьыр: - ПцIыр Iей дыдэщ. Псори къыщежьэр пцIым дежщ. «Унагъуэ фихьэми, «Мобыхэ я нысэ пцIыупсыжьыр» къыфхужаIэу», - яжызоIэ. Еущиеу жиIэу зи гугъу ищIыр иджыри еджапIэр къэзымыуха и хъыджэбзищращ. И щIалэ цIыкIур зекIуа къудейщ. Я нэхъыжь Iэдииху ебгъуанэм щIэсщ. «Тху» защIэкъым, ауэ зэхихыр къыфIэIуэхуу зэрыхузэфIэкIкIэ фIыуэ йоджэ. "ТхыдэмкIэ цIыхур номиным къытехъукIауэ жызыIэ дерсым дынэсащ, – жеIэж хъыджэбз цIыкIум махуэ гуэрым унэм къэкIуэжауэ. – Адэкъуэшым, «ауэ сытми «тIу» къэвмыхьын щхьэкIэ тхылъым итыр фигу ивубыди, къывэупщIмэ жыфIэж» жиIати, апхуэдэу сщIащ. "Зыри пхуэзгъэувкъым, тегъэщIапIэ сщIын зыри зыхэзыбгъэхакъым", - къызжиIащ егъэджакIуэм. НтIэ, цIыхухэр Iадэмрэ Хьэуарэ къытехъукIауэ аракъэ?" «Аращ. «Си фIэщ хъукъым тхылъым итыр» жыIэ, - кърет чэнджэщ Адэшыпхъум. - Сэ школым сыщыщIэсым «Хэт Алыхьыр зи фIэщ хъур?» жаIэурэ къытхэупщIыхьти, си Iэр зэрысIэтам щхьэкIэ «тIу» схуагъэувауэ щытащ. Сыкъелащ, уэри укъелынщ». «Ди егъэджакIуэм апхуэдэу жеIи, тхьэ, къоуэнщи укъриудынмэ», - погуфIыкI Iэдииху. «Зэрыхъум еплъ. Ухигъэзыхьмэ, узэгупсысыр жыIэ, ауэ нэхъыжьщ, упэмыпсэлъэж, зэпумыуду езым жиIэр жегъыIэ. Уигу иримыхьмэ, уи тхьэкIумэм йомыгъыхьи зэфIэкIащ, - дыщIегъу, пщыпхъум и жагъуэ зэримыщIыным хуэсакъыурэ, и пхъур зыцIыхуж Iэкуандэ. - Мыбыхэм Мэлычыпхъу и жьэр къащIэкIэжащ, ящIэр жамыIэу хъунукъым». Шхыдэ зищIми, Iэкуандэ къыгурымыIуэ Iуэхум хэлъкъым, «мэлычыпхъуищри» тхьэмахуэ махуэхэм гъунэгъу мэжджытым еджакIуэ егъакIуэ, езыми нэмэз ещI. «Сэ Папэ «Амэнэ рэсулу» сигъэщIащ», - жеIэри иджыри илъэсих иримыкъуа Нуржан къурIэн егъэджакIуэм и пащхьэ йоувэ махуэ гуэрым. «Папэ нэмэз ищI хъунщ, дауи?» – къохъуапсэ кърихьэлIахэм яз. «Папэ ищIкъым, ауэ Мамэ «тIэкIу» ещI», - ет жэуап хъыджэбз цIыкIум. «Азэныр къыщыджэкIэ, «Щхьэ нэмэз умыщIрэ?» - жеIэри къысщохьэ, - мэдыхьэшх Iэкуандэ хъыджэбз нэхъыщIэм здытепсэлъыхьым. – «СопщафIэ», - жызоIэ. «Абы щхьэкIэ къэбгъанэ зэрымыхъунур пщIэкъэ?» - жи езыми. Тхьэ зытрезгъэхьэурэ щыспшыныж къысхуохуэм»… Ауэрэ зэманыр макIуэ. Щэху зыхуэмыубыд ныбжьым ит Мэлэчыпхъу-нэхъыщIэм унагъуэм щекIуэкIыр щхьэхуимыту ирехьэжьэ: «Дэ ди Папэ ди Мамэ и гъусэу нэмэз тIэу ищIащ!» «Зыхэфшауэ ара?» - гушыIэ нэпцIыу щIоупщIэ Iэкуандэ и ныбжьэгъухэр. Iэкуанди и жьэм ета IункIыбзэр кIэрэхъуащи, хъыбарыр и кIэм негъэсыж: «КхъыIэ, нэмэз щIы!» - жесIэт. «СхуэщIынукъым, ей, сэ а къомыр схузэгъэщIэнукъым», - жиIэурэ зрилъэфыхьт езыми. «Пщэдджыжьыр си гъусэу пщIынщ, жасымрэ уитырымрэ зэгъусэу тщIынщи дыгъуэлъыжынщ», - щыжесIэм, арэзы хъуащ. КъыкIэлъыкIуэ пщыхьэщхьэм сыщхьэукъуауэ къыдохьэж…» «Нэмэз сыбгъэщIыну жыпIэу езыр угъуэлъыжауэ!» - зэпещIыж бзылъхугъэм и лIым, хуэшхыдэ хуэдэми, ифI игъэIуну амал зэригъуэтам щыгуфIыкIыу, зэрыхуэарэзыри и нэгум къищу. «ЦIыхуфI» щIыжаIэ нэрыбгэ хьэрэмыгъэншэхэм я щапхъэщ Iэкуандэ. Уэ пхуэди, сэ схуэди щымыIэжкIэ ягъэ кIынукъым, дэ дэщхьхэр гъунэжщ, ауэ мы цIыху щIыкIэм уримыхьэлIэжын жыхуэпIэр псыри, хьэуари, уеблэмэ езы дунейри кIуэдыжыным ещхьщ. Сабийми, балигъми, нэхъыжьми, гъунэгъуми къалъысыр гъэзэщIэн зэрыхуейр Iэкуандэ фIыуэ къызэрыгурыIуэр и хущIэмыхьэкIэм къегъэлъагъуэ. Ауэ ар махуэ къэс узрихьэлIэ цIыхухэм къазэрыщхьэщыкIым щыхьэт наIуэ хуэхъуу дэплъагъур… зыри зэрыдумылъагъум и закъуэщ. «Сыт сщIэуэ (жысIэу, щыстIагъэу, сшхыуэ) зытезгъэпсэлъыхьын» псэукIэ «модэм» емыкIуу, тIэкIуи хуэпасэрейуэ, цIыхухэм захигъэгъуэщэн гукъыдэжым щхьэхуимыту къахегъэлыдыкI жумыIэмэ. Хьэл дахэ куэд къызэкъуихыфынущ цIыхум. Губзыгъэу, хабзэ хэлъу, зэкIэлъыкIуэу, хьэлэлу, IэбэкIэ дахэу, лъагъугъуафIэу, щIыкIафIэу, макъ жьгъырууэ, къинэмыщIу щытыфынущ. Ауэ а псори бгъэдэлъу щытми, апхуэдэ нэрыбгейм зы дакъикъэ тебгъэкIуадэ нэхърэ, зэ фIыуэ уаукIми нэхъыфIщ. IэпкълъэпкъкIэ узыщымэхъашэм и гуемыIукIэр зыми щыщкъым зи хьэлэлагъыр уи нэм къыщIэзыIу хьэл декIуэкIыгъуей зиIэм елъытауэ. Ауэ жаIэкъым «цIыху гугъу» жаIэу. Iэкуандэ цIыху тыншщ. ЦIыху тыншыр езыр гугъу щехь къыхуихуэми, упэгъунэгъуныр гупсэхугъуэщ. Абы унагъуэ дахэ зэримыщIэкIынкIэи амал иIэкъым. Япэрауэ, зыхэпсэукI гъащIэм къыщилъыхъуэр езым хуэдэхэращ. ЕтIуанэрауэ, цIыху псэгъэтыншхэр уафэм хьэзыру къехуэхкъым, хьэхууи къащтэкъым. Ахэр гущIэгъур пщалъэкIэ къыщамыпщ унагъуэхэм, фIыуэ зэрылъагъу зэIыхьлыхэм я жьауэм хуэм цIыкIуурэ къыщIохъукI. ИужькIэ дэнэ къыщыхутэми, я дуней тхылъ напэм къафIытенэр дзыхь хуащIын хуэдизкIэ ягъэунэхуа, зи IэфI зыхащIа псэ къабзагъэм и сурэт гурымыхуращ. ИтIани унагъуэм фэ къытеуэр Адэм нэхъ елъытами, абы щыжьэдэпшэ хьэуам нэхъ хэтыр Анэращ. ЛIыфI къуэфI хуэмыщынкIэи хъунщ, ауэ хэт шэч къытезыхьэр цIыхубзыфIым быныфI зэрыхуэщым? ЛIыфIым щIэблэфIкъым хуэмыщыр, зыгъэуна «фызыфIым» и щIыхуэр тхылъым хутезыгъэкIыжын мелыIычщ, бын тхьэкIумэм и тепщэ Анэм абы Адэм и Iей иримыгъэIуэн хуэдэу. «Мы жылэр докIуэри унагъуэм бгъэдэлъ мылъкум хотIысхьэ, дэ унэ нэщI дыкъыщIэтIысхьащ, зыри щIэмыту», - хуабжьу жеIэ, псалъэм папщIэ, Ксантиппэ гуэрым. «Пэжу, Сократ[1] лъапцIэу бэзэрым къыщикIухьу слъэгъуат», - йогупсыс Платони[2]. Iэкуандэ ещхьу, Сократи Сократ зыщIыжыр сократыфэ зэрытемытращ-тIэ. «ЗыгуэркIэ, афиндэсхэ, си къуэхэр ин хъурэ щэныфIагъым нэхърэ ахъшэм, е нэгъуэщI Iуэху мыщхьэпэ гуэрым дихьэхауэ флъагъумэ, сэ фызэрызмыгъэпсэуам ещхьу фэри ахэр фымыгъэпсэууэ зэхэзехуэн фщIы; зыри ямыщIысхэу загъэпагэмэ, сэ фызэрызгъэкъуэншэу щытам ещхьу вгъэкъуаншэ, мыхьэнэ нэхъ зиIэр къазэрыфIэмыIуэхум, ябгъэдэмылъIауэ зэрызыхаIэтыкIым папщIэ», - жиIэри дунейм ехыжын ипэ цIыхухэм захуигъэзат жи а лIыфIым. Ауэ хэт зэхиха Сократ и къуэхэм я цIэ?! ГушыIэр зы лъэныкъуэщи, тхьэмадэр цIыхуфIрэ гуащэр абы имыакъылэгъумэ, - унагъуэр мэтынш, езыр гугъу йохь. ХьэлкIэ нэхъ ехъулIар бзылъхугъэрамэ, - и унагъуэм зэрыкъуажэу дотынш, абы лIы нэхъ мыкIуэмытэри щихъуэжыр нэхъыбэщ. Пэжщ, хъулъхугъэм и пщIэр нэхъ лъагэщ, унафэкIэи нэхъ щхьэхуитщ, ауэ абыи бзылъхугъэм и уафэм имыт вагъуэ хупыгъанэкъым. И хъыджэбзыфIагъыр къыхуэгъэушын-къыхуэмыгъэушынщ. Къэуша ныкъуэи, къэуша нэпцIи, къэушыпаи къахуэмыгъэуши, къахуэмыгъэушыжи къытхэтщ. ХъыджэбзыфIагъым, хэти зэрищIэщи, IункIыбзищ къудейщ иIэр: шынэр, хъуапсэр, лъагъуныгъэр. Е псом щыщи тIэкIу-тIэкIу. ЩIалэфIагъым-щэ? АбыкIэ щIалэфI дыхуэзэмэ деупщIынщ, иджыпсту дызытепсэлъыхьыр ахэракъым. Ауэ зэщхьитI щызэрихьэлIэи къыщохъу… иджыпсту зи гугъу тщIы Iэкуандэ Дахэ теухуа хъыбарым ещхь таурыхъхэм. Зэрызытепсэлъыхьыжыр къыхуэгъун папщIэ зыхуэпсэлъэж нэхъей, Iэкуандэ зыдигъуэжхэм холъадэ зы напIэ IэтыгъуэкIэ. АпщIондэху зытета щытыкIэм зэрымыщIэкIэ къызэрыщымыхутар уи фIэщ зыщI налкъутхэр къыжьэдощэщ: «Сэ пцIы сыупсакъэ, сыкъыщIэмыщыжынкIэ мы дуней зы амал иIэкъым, - къыпещэ абы фIызэтеж и Iупэхэр иубыдурэ. - Е сымыщIэххэу зызумысыжынущ, е нэгъуэщI зыгуэру си пцIыр утыкум къихутэнущ. Си щхьэгъусэм «пцIы фымыупс» жыхуэпIэм къибгъэкIыр сыт?» - жи. «Папэ жумыIэ» псалъэ закъуэм фIэкIа хэмыту сощIри, унэм щIэкIмэ къыщыщIыр адэ-анэм яжримыIэжу, и Iуэху зыIутыр унагъуэм ямыщIэми хъууэ иригъэсэнукъэ абы сабийр?!» Хъыбар дахэ гуэр щыIэщ адыгэ зэчырхэм къыхэщ щихъышхуэ Абдул Къадир Чилани и сабиигъуэм теухуауэ. Ар Iэкуандэ жесIэжыну си бзэгур тепыIэжкъым, ауэ иджыпсту тIури допIащIэри, сэ фэ вжесIэжынщи фэри фыщыхущIыхьэ абы жефIэж. Чилани и хъыбар Ар иджыри сабийуэ еджакIуэ ежьауэ, гъусэ зыхуэхъуа сатуущIэ гупым я чырэр хъунщIакIуэхэм япэщIохуэ. Псори къыщахъунщIэм, щIалэ цIыкIури къащ, ауэ зыри щагъуэткъым. Арати, зэрысабийм папщIэ къемылIэлIащэу, «Уэ сыт пIыгъ, щIалэ цIыкIу?» - жаIэри къоупщIхэ. «Дыщэ динар плIыщI сIыгъщ», - ярет жэуап ныбжьыщIэм. Япэрей хъунщIакIуэм зэхихыр и фIэщ мыхъуу дэхьэшхащ. ЕтIуанэми ардыдэр щыжриIэм, Чилани нэхъыщхьэм деж яшэри и пащхьэ ирагъэувэ. «Дэнэ-тIэ здэщыIэр ахъшэр?» - къоупщI аргуэрыр дзыхьмыщIу. «Си джанэм кIуэцIыдащ», - жеIэ Чылани. Ахъшэр къагъуэта нэужь, нэхъыщхьэм Чылани хигъэзыхьащ: «Зэрыдмыгъуэтар плъэгъуат, щхьэ умыбзыщIарэ ахъшэ зэрыпIыгъыр?» «Си Анэр зэи пцIы сымыупсыну къэзгъэгугъащ», - итащ жэуап щIалэ цIыкIум. АдэкIа Iуэхур зэрекIуэкIар зыIуэтэжхэм жаIэр зэщхьэщокI. Ауэ зэтехуэу зы жаIэ. «Уэ уи Анэр бгъэпэжати укъелащ, КъэзыгъэщIам епцIыжауэ зи гъащIэр зыхь сэ хэт сыкъезыгъэлынур?» - жиIэщ хъунщIакIуэ нэхъыщхьэми, чырэм хэтхэм къатрихар яритыжа нэужь, и закъуэу гъуэгу теувэжат. Ауэ и гъусэхэм ар хуадакъым. «Иджыри къэс ди нэхъыщхьэу ущыщытакIэ, гъуэгу захуэми ущыдигъуазэу ущытыныр тфIэфIщ», - жаIэри, къыбгъэдэнахэщ. Апхуэдэу пэжыр зи нэрыгъ щIалэ цIыкIум и хьэтыркIэ апхуэдиз цIыхум фIыгъуэр къайхъулIащ. Iэкуандэ и къуэ Мухьэмэди Чылани ижь къыщIихуагъэныр хэлъщ. Хэт и гугъэнт, узэрыдэхьэ гъуэгу задэм «ВыщхьэфIэч» фIэзыща къуажэ цIыкIум апхуэдэ бзылъхугъэ дэсыжыну? Алыхым удзыфэу къигъэщIа Кавказым «Кавказ плъыжь» фIэзыщыфахэм кърагъэпщауэ щыта жьыбгъэ бзаджэм димыхыфу къыдэнауэ. [1]Сократ – алыдж ущиякIуэ цIэрыIуэ. Ксантиппэ – хьэлыншагъкIэ цIэрыIуэ хъуа абы и щхьэгъусэ. [2]Платон – Сократ и гъэсэн, алыдж гупсысакIуэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "aquanda.txt" }
Перро Шарль Шырыкъу зыщыгъ джэду ЗэзыдзэкIар Нало Заурщ Еуэрэ-еуэрэт, жи: щхьэлтет гуэрым къуищ иIэти, езыр щылIэм, къахуигъэнаращ – щхьэлыр, зы шыд, зы джэдуухъу. Адэ щIэиныр зэшхэм езыр-езыру зэдагуэшыжащ, суди нотариуси къыхамыгъэIэбэу – хагъэIэбамэ абыхэм зыIурадзэнут зэшхэм къахуэна мылъку тIэкIур. Нэхъыжьым щхьэлыр лъос; курытым – шыдыр. Къэнэжар джэдурати, ар нэхъыщIэм къыхуонэ. ТхьэмыщкIэр куэдрэ иринэщхъеящ щIэиным щыщ афIэкIа къызэрылъымысам. - Си къуэшитIым я шхыныр хьэлэлу къалэжьыфынущ,-жиIэрт абы.- Сэ, джэдур сшхыжрэ и фэр Iэлъэ сщIыжа нэужь, къысхуэнэжыр сыт? Шхын щхьэкIэ сылIэн хуей хъунущ. Джэдум ар зэхихащ, ауэ зыкъригъэщIакъым: Iэдэбу, егупсысауэ къэпсэлъащ: - Умыгузавэ, зиусхьэн,-жиIэри.- Мыдэ зы къэп къызэт, шырыкъуитI схуегъэщI, мэзым кърищыпкIухь хъуну – мис итIанэ плъагъунщ щIэиным ухэнарэ ухэмынарэ! Езы джэдур зей дыдэм ищIэртэкъым абы жиIэр уи фIэщ пщIы хъунрэ мыхъунрэ, ауэ абы фIыуэ ищIэжырт, дзыгъуэ щещэкIэ, а бзаджэм хъуагъэщагъэу къыкъуэкIыр: и кIэбдзыр зыгуэрым фIигъанэрэ зыкъригъэлэлэхыу е хьэжыгъэм хэпщхьэрэ лIагъафэ зытригъауэу… Хэт ищIэрэ, и нэм щынэсам деж, ар къызэрыпщхьэпэжынур. Джэдур зыщIэупщIа псори къыщыIэрыхьэм, шырыкъуитIыр псынщIэу зылъитIагъэщ, зигъэщIагъуэу тепкIэжри, къэпыр и дамэм едзэкIарэ къэпщхьэпсыр езым фIалъэкIэ иIыгъыу, ежьащ зыщIамыгъэхьэ мэзым кIуэну – абы тхьэкIумэкIыхь щIэзт. Къэпым илът хуэнщIейрэ тхьэкIумэкIыхь къэбыстэрэ. Джэдур удзыпцIэм хэгъуалъхьэщ аби, лIауэ фэ зытригъауэри, пэплъэу щIидзащ тхьэкIумэкIыхь делэ – бзаджагъэрэ щIэпхъэджагъэу дунейм щызекIуэр зымыгъэунэхуа насыпыншэ гуэр и къэпым къихьэным – абы илъ IэфIхэм зыгуэр къамышэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Куэдрэ зыримыгъажьэу къэсащ апхуэдэ насыпыншэри – ар щIалэ дыдэрэ жыIэзыфIэщу тхьэкIумэкIыхь делэжь цIыкIути, занщIэу и къэпым къипкIащ. Джэдум зимыIэжьэу къэпыщхьэр щхьэщепхыкIыжри, тхьэкIумэкIыхьыр пIэтIауэ – лъэкъуауэу ирехьэжьэ. Абы иужькIэ джэдур, и къуентхъым иригушхуэу, уардэ унэм макIуэри, королым деж щIагъэхьэну мэлъаIуэ. Йоуэри, щIашэ ар королым и пэшым. Джэдум пщIэшхуэ хэлъу зи щIыхь иным щхьэщэ хуещIри мэуэ жреIэ: - Си тепщэ,- жи,- мы тхьэкIумэкIыхьыр маркиз де Къэрэбас (а цIэр иджыпсту къыхуигупсысауэ арат и зиусхьэным) и мэзым къыщаубыдащ. Си зиусхьэным унафэ къысхуищIащ мы тыгъэр мащIэми, уи пащхьэм щызгъэтIылъыну. - Уи зиусхьэным тхьэигъэпсэу тхужеIэж,- жи королми. – Куэду ди гуапэ зэрыхъуари гурыгъэIуэж. Махуэ тIущ докIри, джэдур губгъуэм макIуэри, гуэдзым зыхегъапщкIуэр аби, и къэпыщхьэ гуэрыр етIатэ. Мы зэм абы и хъым ныбгъуитI къохьэ. Джэдум къэпыщхьэр занщIэу епхэжри, тIури королым хуехь. Королым ахэри и гуапэу Iех аби, джэдуми тыгъэ къыхуащIыну блыгущIэтхэм яжреIэ. Апхуэдэу кIуащ мазитI мазищ хуэдиз. Джэдум мызэ-мытIэу королым ло-чыцI къыхуихьурэ къритащ, мыр зиусхьэн маркиз де Къэрэбас щакIуэм къыщиукIащ, жриIэурэ. Ауэрэ зэгуэр джэдум къещIэ королыр каретэкIэ нэгузегъэужь псыIуфэм кIуэну зигъэхьэзыру. Королым игъусэнут ипхъури – мы дунейм нэхъ принцессэ дахэ дыдэу тетыр. - Чэнджэщэгъу сыпхуэхъу хъун? – йоупщI джэдур и зиусхьэным. – Хъунумэ, насыпыр уи пащхьэ илъщ, уемылъэпауэ. Уэ пщIэн хуейр зы закъуэщ,-сэ жыхуэсIэ псым зыгъэпскIакIуэ кIуэ. Адрейр сэ си Iуэхущ. Маркиз де Къэрэбасым, зыри къыгурымыIуэ пэтми, джэдум къыжриIа псори, хьэуэ хэмылъу, егъэзащIэ. Арати, абы зигъэпскIыу псым здыхэсым, королым и каретэр псы Iуфэм къыIуохьэ. Джэдур цIытхъытхъыу ма;э абы деж, и Тхьэ къызэрихькIэ кIийуэ: - Уэихь,-жи,-псынщIэу мыдэ фыкъажэ, псынщIэу: маркиз де Къэрэбас псым ехь! Королым а кIий макъыр щызэхихым, каретэбжэр къыIуех: апхуэдизрэ ло-чыцI къыхуэзыхьа джэдур къыщицIыхужым, занщIэу и плъырхэр игъэкIуащ маркиз де Къэрэбас къыхахыжыну. Маркиз тхьэмыщкIэр псым къыхахыжыху, мыдкIэ джэдум королым пцIы хуеупс: зиусхьэным зыщигъэпскIым, и щыгъыныр къанэ щымыIэу ядыгъуащ, жеIэри. (Ауэ, пэжыр жыпIэмэ, езы бзаджэжь цIыкIум и фIалъитIымкIэ мывэ щIагъым щIигъэпщкIуауэ арат). Королым пIалъэ химылъхьэу блыгущIэтхэм яжреIэ пащтыхь гардеробым нэхъ фащэфIу дэлъыр маркиз де Къэрэбас къыхуагъэсыну. Фащэр маркизым хуэхъуу икIи къекIуу къыщIэкIащ, ар езыр и дахагъэкIи и къуданагъэкIи дэни щытехуэ жыхуаIэм хуэдэти, зыкъыщихуапэм, нэхъ бжьыфIэж хъуащ; принцессэр абы щыIуплъэм, езым фIэфI дыдэм хуэдэу къилъытащ. Маркиз де Къэрэбасым королыпхъум Iэдэбу икIи гуапэу щыхуеплъэкIым, тIуми лъагъуныгъэшхуэ зэхуащIащ. И адэми игу ирихьат маркиз щIалэр. Королыр абы гумащIэ къыхуэхъури каретэми иригъэтIысхьащ, ди нэгузыужьым къыхыхьэ, жиIэри. Джэдури гуфIащ, Iуэхур зэрыхуейм хуэдэу хъурти, икIи каретэм и пэм иувэри нэжэгужэу щIэпхъуащ. Здэжэм, абы къелъагъу мэкъумэшыщIэ гуп мэкъу еуэу губгъуэм иту. - Ей, Тхьэм и нэфI зыщыхуэнхэ,- жи абы жэрыжэм тету,- мы губгъуэр маркиз де Къэрэбас ейуэ мо королым жевмыIэмэ, фэ псори, дэлэн дэлъхьэм хуэдэу, цIыкIу-цIыкIуу фаупщIэтэнущ! Зыщывмыгъэгъупщэ ар! Абы хэту пащтыхь каретэр къос, королым и щхьэр кърегъэжри, щIоупщIэ: - Хэт и мэкъу мы пывупщIыр? –жи. - Маркиз де Къэрэбас и мэкъущ!-зыжьэу къыжраIэ мэкъуауэхэм: ахэр джэдум и псалъэм Iейуэ игъэшынат. - Iау, маркиз, сыту щIапIэ гъуэзэджэр уиIэ! – егъэщIагъуэ королым. - Пэжщ, тепщэ, мы губгъуэм гъэ къэс мэкъу дэгъуэ къытокI,-жи маркизым Iэдэбу. АпщIондэху джэдур жэм-лъэурэ, жэм-лъэурэ къелъагъу цIыху гуп гуэдз къахыу губгъуэм иту. - Ей, Тхьэм и нэфIыр зыщыхуэнхэ,-жи, маджэ ар,- мы гъавэр маркиз де Къэрэбас ейуэ мо королым жевмыIэмэ, фэ псори, дэлэн дэлъхьэм хуэдэу, цIыкIу-цIыкIуу фаупщIэтэнущ. Дакъикъэ дэмыкIыу королыр къосри, мы гуэдз къахыр зейм щIоупщIэ. - Маркиз де Къэрэбас и гъавэщ!-жаIэ гуэдзыххэм. Королыр аргуэру маркизым и хэхъуэм щыгуфIыкIащ. Джэдури мажэ каретэм ипэ иту, зыхуэзэ псоми унафэ яхуещI жаIэн хуеймкIэ: «мыр маркиз де Къэрэбас и унэщ», «мыр маркиз де Къэрэбас и жыг хадэщ»… Королым хуэмыухыу егъэщIагъуэ маркиз щIалэм и беягъэр. Ауэрэ икIэм икIэжым джэдур нос уардэ унэ дэгъуэ гуэрым и куэбжэм. Мыбы щыпсэурт иныжь цIыхушх гуэр. Абы нэхъ иныжь бей мы дунем теттэкъым. Пащтыхь каретэр къызэрыкIуа щIыр псори абы ейт. Джэдум нэхъапэм зригъэщIат а иныжьыр зищIысри, абы и къарур зыхэлъри; иджы куэбжэIутхэм йолъэIу я зиусхьэным деж щIагъэхьэну. Сэ сыблэкIыфынукъым, жи, абы хуэфащэн пщIэ хуэзмыщIу. ЦIыхушхым ар ирегъэблагъэ хабзэкIэ, цIыхушхым хэлъынкIэ хъу хабзэмкIэ, икIи тIэкIу зыгъэпсэху къыжреIэ. - Сэ зэхэсхащ,-жи джэдум,-уэ сыт хуэдэ хьэкIэкхъуэкIи зыпщIыфу. Псалъэм папщIэ, аслъэн е пыл зыпщIыф хуэдэу… - ЗызощIыф!- къыжьэхолъэ абы иныжьыр.- Ар уи фIэщ хъун щхьэкIэ иджыпсту зысщIыни аслъэн. Къеплъыт! Аслъэныр щилъагъум, джэдур щтэри, псыкъежэхыпIэ бжьамийм зридзри, напIэ дзыгъуэм дэжеящ унащхьэм – ар гугъут икIи шынагъуэт: шырыкъу зыщыгъ джэдум дежкIэ тынштэкъым кхъуэщын джафэм къыщикIухьыныр. Иныжьыр и сэфэтым ихьэжа нэужьщ джэдур унащхьэм къыщехыжар, икIи бысымым зыхуиумысыжащ щтэуэ лIэ зэрыпэтамкIэ. - Абы нэмыщIкIи зэхэсхащ,-жи джэдум,-ауэ ар си фIэщ хъункIэ Iэмал иIэкъым – уэ нэхъ псэущхьэ цIыкIу дыдэхэм хуэди зыпщIыфу. Псалъэм щхьэкIэ дзыгъуэ зыпщIыфу. Пэжыр бжесIэнщи, апхуэдэ къэхъункIэ Iэмал имыIэу къызолъытэ сэ. - IохоIу! КъэхъункIэ Iэмал имыIэу, жоIэ? – къыкIэлъыщIоупщIэ иныжьыр. – Мыдэ къаплъэт-тIэ! А напIэзыпIэм иныжьыр дзыгъуэ мэхъу. Дзыгъуэжь цIыкIум унэ лъэгум къыщижыхьу щIедзэ, арщхьэкIэ джэдуухъужьыр – джэдур сыт щыгъуи джэдукъэ! – кIэлъыщIопхъуэ абыи, къеубыдри зыIуредзэ Мис а зэманым королым блэж пэтрэ, гу лъетэ уардэ унэ дэгъуэми, абы щIыхьэну игу къокI. Джэдум къызэхех лъэмыж къэтэджым къытехьа каретэм и шэрхъиплIым къаIэта Iэуэлъауэр, къапожьэри королым жреIэ: - Неблагъэ, зи щIыхь ин, маркиз де Къэрэбас и уардэ унэм! – жери. – ДынолъэIу! - Iау, зиусхьэн маркиз! – егъэщIагъуэ королым. – Мы уардэ унэри ууей? Мы пщIантIэмрэ мыбы дэт псэуалъэхэмрэ нэхъ дахэ къыпхуэгупсысынкъым. Мыр пащтыхь унэ дыдэщ! НакIуэт, хъунумэ, и кIуэцIыр зыхуэдэми девгъэплъыт. Маркизым и Iэр принцессэ дахэм хуешийри, королым яужь иту ирешажьэ – ар хабзэкIэ япэ итыпхъэтэкъэ. Щыри зэгъусэу залышхуэ гуэрым щIохьэ – абы пщыхьэщхьэшхэм ирихьэлIэу Iэнэ гъуэзэджэ къыщаухуат. А махуэм цIыхушхым и ныбжьэгъухэр къригъэблагъэрт, ауэ королыр щыхьэщIэу щызэхахым, къыщIыхьэну къракуакъым. Зиусхьэн де Къэрэбас Iэдэб дахэу хэлъым королыр дахьэхат, ипхъури зэрыдахьэхам хуэдабзэу. Хъыджэбзыр хьэщыкъ хъупат. ИтIанэ зи щIыхь иным къыгурымыIуэнкIэ Iэмал иIэт маркизым и щIапIэ дэгъуэхэм я уасэр – бжьитху-бжьих ирифа нэужь, абы жеIэ: - Си малъхъэ ухъуну ухуеймэ, зиусхьэн маркиз, псалъэ жыIи зэфIэкIащ. Сэ сыарэзыщ. Маркизым Iэдэб дахэкIэ королым щхьэщэ хуещI, пщIэ къысхуэпщIащи Тхьэр арэзы къыпхухъу, жыхуиIэу. А махуэ дыдэми хьэгъуэлIыгъуэр ящIри, щхьэлтетым и къуэм принцессэр къешэ. Шырыкъу зыщыгъ джэдуухъур къулыкъущIэшхуэ хъури дзыгъуэ ещэн щигъэтыжащ – кIуэ зэштегъэу хуэдэу зэзэмызэххэ къиубыд мыхъумэ, шхынкIэ щымыгугъыу.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "articles.txt" }
ЦIэ зыпIытI хъыджэбзхэр ГуIэ цIыплъым къызэрегъалъэ сабийм и натIэр Дунейр и тIэу пкIэгъуэрэ, пщIыхьхэр и псэукIэ къудеуэ И уэншэкум бгъэдохьэ и шыпхъушхуэ щIэращIэхэр Я Iэпэхэр псыгъуэ зэкIужу, я Iэбжьанэхэр дыжьыну. IуагъэтIысхьэ я дэлъху цIыкIур пщэдджыжь щхьэгъубжэIум, Бгъуэшхуэу, зэIухау, уафэ бзыгъэм гъагъэхэр абдеж щитхьэщIу, ИтIанэ сабийм уэсэпскIэ зэщIэбырыба и щхьэцым ЩызрагъакIуэ Iэпэ псыгъуэ, шынагъуэ, къелыгъуейхэр. ЩIодэIу сабийр и уэрэд, а бэуэкIэ щтэIэщтаблэхэм Уэсэпсхэмрэ асухэмрэ я гъусэурэ къадэгъагъэу, Зэпыурей щIэфие макъхэмрэ а ебэуныгухэмрэ, Уеблэм, я Iупс зэIэпыхым жьэхэмрэ Iупэхэмрэ. Зэхех нэбжьыц фIыцIэ упIэрапIэхэр – зэрыщэхубзэм къыхэкIкIэ – А нэбжьыц мэ гуакIуэхэр, итIанэ а я Iэ IэфI къыпкIэрыпщIэхэр. «ЦIыч», «цIыч» жиIэу щызокIуэ зэпыт зыфIамыгъэщIыурэ А Iэбжьанэ щIагъуэхэм я зэхуакум, цIэжь цIыкIу гущэм я псэр щат Аурэ къыщыдовей Iэгубжьэм зы хуэмыхугъэ санэпс, ПщIыхьэпIэхэр къипщIыхьу, хэIуэщхъукIыу зы пшынэ макъ. Сабийм и гущIэм къыщещтэ, Iэпэ пэщащэр хэщIыжыным дищтэуэ, Зэу къыдеуэу, ткIуу, кIуэду, ункIыфIыжу гъуэгыныгу гуэр. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "artur.txt" }
ЗэзыдзэкIар Уэрэзей Афликщ *** Ди нэм илъагъу псори нэкъыфIэщIщ, Куууэ щIэгъэпщкIуащ дунейм и щэхур. Нахуэу плъагъур умыщIу уи фIэщ, Къэлъагъуф умылъагъум и нэхур. *** Тхьэм ди натIэм къритхар зэгуэрым ЗэтхъуэкIыну ди къарум дэмыхуэ. Тхузэгъэзахуэм, зридгъэкъуфынущ дэ ар зыгуэру, Зыри нэгъуэщIхэм къатедмыхыу, къеIыдмыхыу щIыхуэу. *** Уи Iэгум ибгъэпщкIуэж гуфIэгъуэ махуэм Къищэхуфкъым къэкIуэнум и щэхур. ПцIым лъакъуэ щIэткъым, ар къыщIэщыжынущ. ГъащIэр мыкIэншэ, ари иухынущ. *** ЩIэныгъэм иIэкъым гъунапкъэ, купщIэ, Уи нитIыр сэ нэхъ куууэ зыхызощIэ, Уи плъэкIэм срегъэплъ нэгъуэщIу гъащIэм. ГъащIэ Тхылъыр иухынущ сигу хигъэщIыу. *** ЛIы Iущым къыщызжиIащ пщIыхьэпIэм: «ПщIыхьым щынахуапIэкъым гуфIэгъуэр, Сыт-тIэ,- жеIэр,- жейм ущIыдихьэхыр, ЖейкIэ урикъунущ мащэм урахьэхым». *** ТхьэмыщкIэщ цIыхур, пщылIу ехь и гъащIэр, ЕщIэжыр езы цIыхуми зэрылIыщIэр, ЩолIыщIэ, уеблэм, лъагъуныгъэм дежи. Апхуэдэ лIыщIэ псом сэ сращхьэжи. *** ПщIэншэрыпсэууэ куэдрэ упсэуну, Уигу зызымыгъэнщIым ухуэлIыщIэну? ЩыIэгъауэ пщIэрэ зыхузэфIэкIа ИгъэнщIыфыну зэгуэрым игу щыкIар? *** БлэлъэтакIэщ махуэр акъужь псынщIэу, Аргуэру махуэ хигъэщIащ ди гъащIэм. СыщIэфыгъужкъым сытетыхукIэ щIым Си махуэ кIуам е къысхуимыгъэщIам. *** ДыкъыздикIыр дэ дэнэ? Сыт гъуэгуанэ тщIэлъыр? Сыт дыщIэпсэур дэ? КъитIэскъым акъыл пщалъэм. Псэ къабзэ дапщэ дыгъэ пшэкIэплъым щIыгъуу Исыжыр сахуэу? Дэнэ щыIэ я Iугъуэр? *** Укъыщамылъхум зыми ущымыщIэт, Укъалъхури, щыщIэ защIэу зэхалъхьащ уи гъащIэр. Уи Iэпкълъэпкъ зызымыгъэнщIыжым и бжьыр Уи плIэм дэдзи, ухъужынщ щхьэхуити къулеижьи. *** Уи цIэр жыжьэ Iумэ, къофыгъуэнущ цIыхур, Уунэрысмэ – къыпхуащIыфынущ шэчыр, НэхъыфIкъэ зыми уэ и Iуэху лъэпкъ зумыхуэу, Уи пIэ уисыжмэ, уэрами мелыIычыр? *** Гупсысэ кIэншэм сэ сищIащи гъэр, Симыгъэбауэу, зэщIекъузэ бгъэр. Щхьэ сыкъэкIуа сэ мы дуней гугъусыгъум, ЩикIунукIэ гъуэгур, сыщIымыгъуми? *** ФщIы фи фIэщ, ажалым сэ сыщымышынэ, Си гъащIэ тIэкIур сэ сохьыр сыпшынэу. Зэгуэрым хьэхуу къызата мы си псэр Сэ сIахыжынущ пIалъэр къызэрысу. *** КIэщIу пхуэсIуэтэнщ си гухэлъ щэхур, Псэр зыгъэнэщхъейр, схуэзыгъэнэхур, Лъагъуныгъэр щIым здесхьэхынущ, ЩIым ар сщIыгъуу сыкъыщIэкIыжынущ. *** УсщIымыгъумэ, гуауэм сещI щхьэжагъуэ, Дэнэ укIуами, нызохур уи лъагъуэр. УщежьэжкIэ, уэ гу куэд уогъэхыщIэ, Къэбгъэзэжмэ, псори мэхъу уи лIыщIэ. *** Уэгум ит дыгъэр хуэгъэункIыфIынукъым пшэм, Си гум гуауэм хузэIуихкъым зэи бжэр. Сыт мурад мыIупщIхэм дащIыхуэпIащIэр? Хуиту едвгъэхьэкI ди гъащIэ мащIэр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "asd.txt" }
Калигулэ ЗэзыдзэкIар Бещтокъуэ Хьэбасщ ЕдзыгъуиплIу зэхэлъ пьесэ Хэтхэр: Калигулэ Цезоние Геликон Сципион Херея Сенект (лIакъуэлIэш лIыжьщ) ЛIакъуэлIэшхэр: Метелл Луций Лепид Октавий УнафэщIыр Мерейя Муций Езанэ къэрагъул ЕтIуанэ къэрагъул Езанэ къулыкъущIэ ЕтIуанэ къулыкъущIэ Ещанэ къулыкъущIэ Муций и щхьэгъусэр Езанэ усакIуэ ЕтIуанэ усакIуэ Ещанэ усакIуэ ЕплIанэ усакIуэ Етхуанэ усакIуэ Еханэ усакIуэ Ебланэ усакIуэ Езанэ, ещанэ, еплIанэ едзыгъуэхэр Калигулэ и уардэунэм къыщокIуэкI. ЕтIуанэр – Херея и унэм. Езанэ едзыгъуэмрэ адрейхэмрэ илъэсищ я зэхуакущ. Япэ едзыгъуэ Езанэ теплъэгъуэ ЛIакъуэлIэшхэр уардэунэм и залым щызэхуэсащ. Абыхэм ящыщ зым и ныбжьыр фIыуэ хэкIуэтащ. Псори зыгуэрым зэрытегузэвыхьыр нэрылъагъущ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Зы хъыбари щыIэкъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Е пщэдджыжьым е пщыхьэщхьэм. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Махуищ мэхъури зы хъыбари щыIэкъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Едгъажьэ псоми къагъэзэж зы хъыбари къытхуамыхьу,-дгъуэтыркъым,-жаIэрэ я щхьэр ягъэкIэрахъуэу. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: ЩIэтщыкIащ мы куейр къэдмыгъанэIауэ, нэгъуэщI тхузэфIэкIынукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: ДевмыгъэпIэщIэкIмэ мынэхъыфIу пIэрэ? Дыпэплъэнщ. Зэрыбзэхам хуэдэу къыкъуэкIыжынкIи мэхъу. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сэ слъэгъуащ ар щыдэкIым. ГъэщIэгъуэн гуэрурэ зиплъыхьырт. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сэри сыщытащ абдеж, щыдэкIым сеупщIащ къэхъуамкIэ. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Сыт-тIэ жэуапу къыпыпхар? Езанэ лIакъуэлIэшым: ЗырикI,-жиIэри зблэкIащ. (Зы тэлайкIэ щымхэщ. Геликон къохьэ, бжьын игъэныщкIуу). ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым (гузавэу): Гузэвэгъуэщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Апхуэдэщ псори я щIалэгъуэм. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Балигъ акъыл къищтэмэ, зихъуэжынщ, дауикI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Уэ апхуэдэу къэплъытэрэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Дыгугъэнщ щыгъупщэну. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: А зиунагъуэрэ, зы фIэкIуэдамэ пщIы къигъуэтыжынщ. Геликон: Сыт щIыдигугъэр щхьэусыгъуэр – лъагъуныгъэр арауэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Сытыра-тIэ, армырамэ? Геликон: И тхьэмщIыгъур къыщыхьэпамэ фщIэрэ? Е, псалъэм папщIэ, махуэ къэс къыфIуплъэныр иужэгъуамэ. Дызыхэт цIыхухэр куэдкIэ нэхъ шэчыгъуафIэ хъунут, абыхэм я нэкIур зэзэмызэ зэрахъуэкIыфу щытатэмэ. АрщхьэкIэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, менюм зихъуэжыркъым. Махуэ къэс лыцIыкIулыбжьэщ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Сэ нэхъ сфIэкъабылщ щхьэусыгъуэр – лъагъуныгъэр арауэ къэслъытэмэ. Абы тедухуэмэ нэхъ къезэгърабгъуу къысфIощI. Геликон: Уи псэри нэхъ мамыр ещI апхуэдэу Iуэхум ухэплъэмэ. Уегъэмамыр – мис аращ нэхъыщхьэр. А жыхуэфIэ узыгъуэращ – губзыгъэми делэми – зыми щымысхьыр. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт хуэдизкIэ мыхьэлъэми гуауэри зэгуэр еух. Уэ зы илъэс нэхъыбэкIэ уи псэм бэлыхь тебгъэлъыфыну? ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Тезгъэлъыфынукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Ар зыми хузэфIэмыкIынщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Апхуэмыдэуи упсэуфыхэнтэкъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Мис аращ. Фыщыгъуазэми сщIэркъым. Си щхьэгъусэр нэгъабэ дунейм ехыжащ. Сыгъщ, сыгъри сщыгъупщэжащ. Иджыри зэзэмызэ сыхонэщхъеикI. АрщхьэкIэ – сесэжащ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Къэхъугъэм… псори зэпишэчащ. Геликон: А жыхуэпIэ къэхъугъэр зэзэмызэ хэкъуэуэжуи шэч сощI сэ, фэ сыщыфхэплъэкIэ. Херея къохьэ Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт-тIэ? Херея: Аращ. Хъыбар зэрыщымыIэщ. Геликон: Нэхъ хуэмыIуэу, зиусхьэнхэ, дыкъытримычу. Рим – къэралыгъуэжь жыхуаIэр дэращ. Дэ ди напэр дгъэкIуэдмэ, къэралым и щхьэри фIэкIуэдынущ. Иджыпсту и чэзукъым, и зэманкъым. Апхуэдэу щыщыткIэ, дывгъакIуи пщэдджыжьышхэ дывгъэщI, къэралым мис ар нэхъ хуэсэбэпынущ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Пэжщ ар. Уи нэр къыщхьэрипхъуэу, нэхъыщхьэр зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым. Херея: Сигу ирихьыркъым сэ мы къекIуэкIыр. Ар пащтыхь гъуэзэджэт, хуэдэ уигъэлъыхъуэну. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Пэжщ, дызыхуей дыдэт, укIыти иIэу, Iуэхум хищIыкIышхуи щымыIэу. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыту пIэрэ къыфщIэIуауэ мыпхуэдизу фызыгъэтхьэджэр? Хэт зэран хуэхъур, а зытетам къытенэнумэ? Абы Друзилэ фIыуэ илъагъуу зэрыщытам шэч хэлъкъым. АрщхьэкIэ и шыпхъут ар абы. ЩIасэу зэрыриIари ирикъунти. Сыт хуэдэу къемыкIуэкIами, ар лIащ жыпIэу Рим зэхэзехуэн пщIыныр – егъэлеяуэ къэнэжыркъым. Херея: Сыт ухуейми фIэщ, сигу ирихьыркъым сэ ахэр, и щIэпхъуэжыкIэри къызгурыIуэркъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Аращ, зыгуэр щыжаIэм зыгуэр щыщыIэщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт хуэдэурэ къемыкIуэкIами, зэIыхьлыхэр Iыхьлыгъэм ебакъуэу зы пIэ зэдэгъуэлъами, абы бэлыхь къипщIыкIыжыныр – къэралыр зыкIи зыхуэмей Iуэухщ. Зэгупэу мыгъуэлъынхэу Iэмал имыIэрэ – гъуэгу махуэ, ауэ щэху цIыкIуу. Геликон: Флъагъуркъэ, а фэ зи гугъу фщIы лъызэхэкIэм зы Iэуэлъауэ гуэр щIымыгъункIэ Iэмал иIэкъым. ГъуэлъыпIэр мэкIыргъ, апхуэдэу жысIэнщи хуит сыкъэфщIмэ. ИтIанэ: хэт фэ къывжезыIар псори къызыхэкIар Друзилэ и лIэныгъэр арауэ? ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Сытыр ара-тIэ? Геликон: КъафщIэ. Насыпыншагъэр фыз къыщыпшэм хуэдэу къокIуэ. Уэ езым къыхэпхауэ уи гугъэщ, арщхьэкIэ – мэ мыдэ, уэ укъыхахауэ аращ. Зыри пхухэлъхьэжынукъым абы: ди Калигулэ – насыпыншэщ. Абы и щхьэусыгъуэр езыми ищIэжу къыщIэкIынкъым. ХэкIыпIэ зэримыIэр къыгурыIуэжу щIэпхъуэжагъэнкIи мэхъу. Абы и пIэм дитамэ дэри арат тщIэнур. Мис, сэ щапхъэу зыкъэсхьыжынщ: си адэр сэ къыхэсхыжыну Iэмал къызатыгъатэмэ, сыкъалъхуну здэхэнтэкъым. Сципион къохьэ ЕтIуанэ теплъэгъуэ Херея: Хъыбар гуэр щыIэ? Сципион: Зыри щыIэкъым. МэкъумэшыщIэ гуэрхэм ягъэхъыбар дыгъуэпшыхь ар мы Iэшэлъашэм щалъэгъуауэ зыщIыпIэкIэ жэуэ. Щыблэри уэт а меданым. (Херея сенаторхэм я деж егъэзэж, Сципион абы кIэлъокIуэ). Херея: Махуищ хъурэ, Сципион? Сципион: Мэхъу. Дызэрихабзэу дызэгъусащ абы сэрэ. Слъэгъуащ псори. Ар Друзиллэ и хьэдэм щхьэщыхьэри и Iэпэ джэдыкIэхэмкIэ еIусащ. ИтIанэ хэгупсысыхьауэ фэ къытеуэщ, зыкъригъэкIэрэхъуэкIри, лъэ быдэкIэ къыщIэкIыжащ. Абы лъандэри къалъыхъуэ. Херея (и щхьэр егъэсысыр): Литературэр егъэлеяуэ фIsуэ илъагъурт а щIалэм. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: ИкIи тэмэмт ар и ныбжьым тепщIыхьмэ. Херея: И къулыкъур Iуэхум хыумылъытэу щхьэм къибгъэтIэсэну гугъущ пащтыхьыр икIи художникыу. Пэжщ зэрэ-тIорэ диIащ апхуэди. Мэл щIакъуэ зыхэмыт хъушэ къэгъуэтыгъуейщ. Арами, адрейхэм яхузэфIэкIырт я къулыкъури зрахьэну. Езанэ лIакъуэлIэшым: Апхуэдэу нэхъ тыншщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Щхьэж и IэщIагъэ иIэжщ. Сципион: Сыт тщIэн хуейр? Херея: ЗырикI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Дыпэплъэнщ. Къимыгъэзэжрэ – зэтхъуэкIын хуей хъунущ. Дэр-дэру жысIэнщи пащтыхь ди мащIэкъым дэ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Ар пэжщ, тхуримыкъур цIыху нэсщ. Херея: Къытехьауэ къигъэзэжмэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Фи фIэщ зэрыхъун, ар иджыри сабийкIэ. Тедгъэувэнщ гъуэгу тэмэм. Херея: КъыдэмыдаIуэмэ – сыт тщIэнур? Езанэ лIакъуэлIэшым: СлIожь! Сэ зы зэман стхауэ щыIэкъэ къэрал къызэраублэнкI щIыкIэм теухуа трактат. Херея: ДауикI, абы Iуэхур нэсмэ… Ауэ сэ си щхьэкIэ тхылъхэм сабгъэдэсмэ нэхъ къэсщтэнут. Сципион: СынолъэIу къысхуэбгъэгъуну (йокI). Херея: И жагъуэ сщIащ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: ЩIалэжь цIыкIущ ар. Псори зэщхьщ щIалэхэр. Геликон: Зэщхьми зэмыщхьми, жьы хъунущ ахэри. (ХъумакIуэм хъыбар къахуехь: Калигулэ дворецым и жыг хадэм щалъэгъуащ). Псори йокI. Ещанэ теплъэгъуэ Сценэр заулрэ нэщIщ. Калигулэ зиудыгъуу сэмэгурабгъумкIэ къохьэ: и цыр уащ, щыгъыр фейцейщ, и щхьэцыр псыфщ, и лъакъуэхэм фIеипс бжьыгъэ къытощ. И Iэгур и жьэм зыбжанэрэ хуехь. Гъуджэм бгъэдокIуатэри къищ и теплъэм зэрыIуплъэу йотIысэх, и лъэгуажьитI зэгуэшам я зэхуаку и IитIыр щелэлэхыу. СэмэгурабгъумкIэ Геликон къохьэ, Калигулэр къелъагъу, сценэм и плIэнэпэм щызэщIоувыIыкIри, щыму йоплъ. Калигулэ зыкърегъэзэкIри ар къелъагъу. Щымхэщ. ЕплIанэ теплъэгъуэ Геликон: Уузыншэм, Гай. Калигулэ (къызэрыгуэкIыу): Уузыншэм, Геликон. Геликон: Уезэша хуэди? Калигулэ: Куэдрэ къэскIухьащ. Геликон: Пэжщ, куэдрэ укъэтащ. Щымхэщ Калигулэ: Гугъут къэбгъуэтыну. Геликон: Сыт гугъур? Калигулэ: Сэ сызыхуейр. Геликон: Сытыт узыхуейр? Калигулэ (къыфIэмыIуэхуу): Мазэр. Геликон: Сыт? Калигулэ: Мазэр жысIакъэ. Геликон: А-а? (Щымщ. Нэхъ гъунэгъуIуэу бгъэдокIуатэри) Сытым щхьэкIэ? Калигулэ: ПщIэрэ, ар сэ симыIэ хьэпшыпхэм ящыщ зыщ. Геликон: ГурыIуэгъуэщ. НытIэ, иджы псори тэмэм? Калигулэ: ЗыIэрызгъэхьэфакъым. Геликон: Жагъуэщ. Калигулэ: Пэжщ. Аращ сэ сыщIезэшари. (Мэщымри) Геликон! Геликон: СынодаIуэ, Гай. Калигулэ: Уи гугъэ делэ сыхъуауэ? Геликон: Уэ фIы дыдэу уощIэ сэ зэикI сызэрымыгупсысэр. Сэ апхуэдизу сыахьмакъ сыгупсысэн хуэдэу? Калигулэ: Хъунщ, сыт ухуейми, жыдгъыIэ. Сэ делэ сымыхъуа дэнэ къэна, иджы хуэдэу тэмэму зеикI си щхьэр лэжьакъым. КIэщIу жысIэнщи, сэ зыIэзыбжьэу икIи куууэ зэхэсщIащ дызылъэмыIэсын, ди Iэпэр къызыпемыкIуэкIын гуэрым сызэрыхуэныкъуэр. (Щымщ). Сэ къызэрыслъытэмкIэ, мы дызыхэт, дызэсэжа псори зыри хъунукъым. Геликон: Куэдым зэдайщ а Iуэху еплъыкIэр. Калигулэ: Пэжщ. АрщхьэкIэ сэ иджыри къэс ар къызгурыIуэу щытакъым. Иджы сощIэ. (НетIи хуэдэу къызыфIимыгъэIуэхуу) Мы дунейр нобэ зыхуэдэр тшэчынкIэ Iэмал иIэкъым. Аращи, сэ сыхуейщ мазэ, е насып, е уахътыншэ; сыт ищIысми зыгуэр – делагъэуи щрырет,- ауэ мы ди дунейм щымыщу. Геликон: Уи гупсысэ кIапэхэр зэлъэIэс хуэдэщ. АтIэми и гупсысэхэр зэпыувэ защIэу гупсысэфыр мащIэ дыдэщ. Калигулэ: (КъызэфIоувэри, къыфIэIуэху-къыфIэмыIуэхуу) Уэ абы зыри хэпщIыкIыркъым. Аращ цIыхум щIахузэфIэмыкIри я гупсысэм хиш лъагъуэм я IуэхущIафэр трагъэзэгъэфу псэуну. А зы закъуэр армырауэ пIэрэ уасэ зиIэр - уи гупсысэмрэ уи IуэхущIафэмрэ IэгупIитIым хуэдэу упсэуфыныр. (Геликон еплъурэ) СощIэ сэ узэгупсысыр: мы цIыхубз цIыкIум и лIэныгъэм сыту хьэлэбэлыкъышхуэ къригъэкIрэ, жыхуэпIэщ. Хьэуэ. Аракъым Iуэхур здэщыIэр. Пэжщ, сэ къэзгубзыгъыж хуэдэщ махуэ зыщыплIкIэ узэIэбэкIыжмэ зэрылIар сэ фIыуэ слъэгъуа цIыхубзыр. АрщхьэкIэ, сыт ар – лъагъуныгъэр? ЗырикIщ. Тхьэ пхуэсIуэнщ лIэныгъэр Iуэхум къыщымыщу. Абы нэхъ наIуэ къищIауэ аращ мазэ сиIэн зэрыхуейр нэхъри къыспкърызыгъэхьа гупсысэ пэжыр. Ар икъукIэ IупщI икIи къызэрыгуэкI гупсысэщ, тIэкIуи мыкIуэмытэу; уи щхьэм къыхузэIупхыныр гугъурэ, къепхьэкIынри нэхъ гугъужу. Геликон: Ар сыт хуэдэ гупсысэ. Гай? Калигулэ: (ЗыкърегъэзэкIри нэщхъейуэ) Насыпыншэщ цIыхухэр, мэлIэжри. Геликон: (ТIэкIурэ щыма нэужь) А гупсысэм хьэлэмэтыщэу зебгъэзэгъыфынущ, Гай. Яхэплъэт укъэзыухъуреихьхэм. Апхуэдэ гупсысэр зэран яхуэхъуу гу ялъыптэрэ абыхэм. Калигулэ: (ЗыIэзыбжьэм къолыбри) Апхуэдэу щыщыткIэ – жыхуэпIэхэм псоми пцIы яупс. Сэ сыхуейщ ахэр псэуну пэжыр я дину. Сэра зымыщIэр, Геликон, ахэр зыхущыщIэр? Абыхэм яхуримыкъур щIэныгъэщ, Iуэхум хэзыщIыкI егъэджакIуи яIэкъым. Геликон: Щхьэрыгъажэ умыщI, Гай, мы ныбжесIэр, ауэ зыбгъэпсэхуныр арат псом нэхърэ нэхъапэр. Калигулэ: (ЙотIысэхри макъ щабэкIэ жеIэ) СхузэфIэкIынукъым. Ар сэ зеикI къызэмыхъулIэжын Iуэхущ. Геликон: Сыт щхьэкIэ? Калигулэ: Сэ сыжеймэ, хэт уи гугъэ мазэр къызэзытынур? Геликон: (ТIэкIурэ щыма нэужь) Ари пэжщ. Калигулэ: (КъызэрехьэлъэкIыр плъагъуу къызэфIоувэри) КъэдаIуэт мыдэ, Геликон. (Псалъэмакъ, лъэмакъ къоIу) Уи жьэр гъэбэяуи зыщыгъэгъупщэт мис иджыпсту дызэрызэбгъэдэтыр. Геликон: ГурыIуэгъуэщ. (Калигулэ щIэкIыпIэм хуеунэтI, зыкърегъэзэкIри…) Калигулэ: Иджыпсту щыщIэдзауи къыздэIэпыкъу, къомыхьэлъэкIмэ. Геликон: СыщIыбдэмыIэпыкъун щхьэусыгъуэ сиIэкъым, Гай. Сэ куэдым сыщыгъуазэщ, къысфIэIуэхури мащIэщ. СыткIэ сыпхуэщхьэпэфыну? Калигулэ: Iэмал лъэпкъ зыхуэдмыгъуэтынумкIэ. Геликон: СлъэкI къэзгъэнэнкъым. Калигулэ йокI, Сципионрэ Цезонийрэ епIэщIэкIыу къыщIохьэ. Етхуанэ теплъэгъуэ Сципион: Зыри щыIэкъым. Утеплъа абы, Геликон? Геликон: Хьэуэ. Цезоние: Геликон, пэж дыдэу зыри къыбжиIакъэ абы, щIэпхъуэжын ипэкIэ? Геликон: Сэ абы сриныбжьэгъукъым, сыхуэсакъыу аращ. Тэмэмри аракъэ. Цезоние: Сэ уэ сынолъэIур. Геликон: Си псэр зэзгъэшхын Цезоние, Гай идеалистщ, абы псори щыгъуазэщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, абы иджыри къыгурыIуа щIыкIэкъым. Сэ къызгурыIуащ, аращ зыми сыщIыхэмыIэбэри. Ауэ Гай къыгурыIуэу хуежьэмэ, псоми хэIэбэу щIидзэнкIэ мэхъу. Абы кърикIуэнури зыщIэр Тхьэ закъуэр аращ. Къысхуэгъэгъу Тхьэм щхьэкIэ, пщэдджыжьышхэ тщIынумэ и чэзу хъуащ. Еханэ теплъэгъуэ Цезоние езэшауэ йотIысэх. Цезоние: Къэрэгъулым илъэгъуащ ар мыбыкIэ щыблэкIым. Рим къалэм дэнэ и дежи щалъагъур Калигулэ. Ара щхьэкIэ езым илъагъуу щыIэр зы закъуэщ – езым и идеерщ. Сципион: Сыт хуэдэ идеер? Цезоние: Ар сэ сыткIэ сщIэн, Сципион. Сципион: Друзиллэ жыхуэпIэр? Цезоние: Хэт ар зыщIэр. Ауэ пэжыр жыпIэнумэ – фIыуэ илъэгъуащ ар абы. ДауикI, тыншкъым – дыгъуасэ уи IэплIэм щыпкъузу щыта цIыхубзыр нобэ хьэдэу плъагъуныр. Сципион: (Iэнкуну) Уэ-щэ? Цезоние: Сэри? Сэ срищIасэ тIорысэт. Сципион: ЗыщIэгъэкъуэн хуейщ абы, Цезоние. Цезоние: Уэри фIыуэ плъагъурэ? Сципион: Солъагъу фIыуэ. Псэ хьэлэлу къызбгъэдэтащ, си гуащIэм хигъахъуэу. Сигу къинащ сэ абы и псалъэ гуэрхэри. ГъащIэр тыншкъым, ауэ дэ диIэщ диныр, искусствэр, лъагъуныгъэр, - жиIэрейт. Къуаншэр – нэгъуэщIыр бэлыхь хэзыдзэр аращ, - жиIэрт щIэх-щIэхыурэ. Хуейт ар тхьэхэм я щIасэу псэуну. Цезоние: (КъызэфIэувэу) Сабий хуэдэт. (Гъуджэм бгъэдохьэри йоплъэ). Си Iэпкълъэпкъым нэмыщI нэгъуэщIытхьэ сиIэкъым сэ. Мис ноби Тхьэ селъэIунущ Гай къысхуихьыжыну. Калигулэ къохьэ. Цезониерэ Сципионрэ гу ялъетэри Iэнкуну йокIуэтыж. А тэлайм техуэу адрей лъэныкъуэмкIэ къохьэ лIакъуэлIэшхэмрэ дворецым и унафэщIымрэ. Iэнкун хъуахэу зэщIоувыIыкI. Цезоние къызоплъэкI. Абырэ Сципионрэ Калигулэ зыхуадз. Мыдрейм и Iэр ещIри ахэр къызэтрегъэувыIэ. Ебланэ теплъэгъуэ. УнафэщIым: (управителым - Iэнкуну) Дэ… Дэ дыплъыхъуащ ди пащтыхь. Калигулэ: (Зызыхъуэжа макъ къыщыпкIкIэ) Солъагъу… УнафэщIым: Дэ… Мыдэ… Калигулэ: (ткIийуэ) Сыт фызыхуейр фэ? УнафэщIым: Дыгузэващ, пащтыхь. Калигулэ: (ЖьэхэкIуатэу) Ар сытым щхьэкIэ? УнафэщIым: А-а… мыдэ… (хэкIыпIэ къегъуэт псалъэхэр къыжьэдэхуу) Къэралым и сантыкъым пыщIа Iуэхугъуэ гуэрхэр убзыхун зэрыхуейр уэри уощIэ. Калигулэ: (Дыджу, мыдыхьэшхыну ерагъкIэ зызэтриIыгъэу) Казнар жыпIа? АтIэ зиунагъуэрэ, шэч хэлъ абы … сантыкъыр – ар Iуэхушхуэщ. УнафэщIым: ДауикI, зиусхьэн. Калигулэ (дыхьэшхыурэ Цезоние жреIэ) Пэжкъэ, си дахэ. Iуэху джэгукъым сантыкъ жыхуаIэр? Цезоние: Хьэуэ, Калигулэ, казнам нэхърэ нэхъапи щыIэщ. Калигулэ: Уэ абы зыри хэпщIыкIыркъым. Казнам икъукIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ. Псои яIэщ мыхьэнэ: финансми, обществэм и напэр зыхуэдэми, къэрал щIыб политикэми, дзэр зыхуей-зыхуэфIми, мэкъумэшым ехьэлIа хабзэхэми. БжызоIэр уэ – псоми мыхьэнэшхуэ яIэщ. Псори зэхуэдэу нэхъапэщ. Римым и щIыхьри, уи къупщхьэ узыр нэхъ къыщыпщыхьэри. Аращи, сэ иужь сихьэнщ а псоми. КъэдаIуэт, унафэщI. (ЛIакъуэлIэшхэр нэхъ гъунэгъуу къыбгъэдокIуатэ). Калигулэ: Уэ пэжкIэ укъызбгъэдэтщ. Аракъэ? УнафэщIым: (Зигъэгусэу) Зиусхьэн… Калигулэ: Мисыр-тIэ, сэ зы мурад пхузэхэслъхьащ. Деуэнщи тIэу IэбэгъуэкIэ политическэ экономие жыхуаIэр къэдублэрэкIынщ. Сэ псори къыбгурызгъэIуэнщ, лIакъуэлIэшхэр я унэ екIуэлIэжмэ. ЛIакъуэлIэшхэр йокI. Еянэ теплъэгъуэ Калигулэ Цезоние бгъэдотIысхьэри и Iэр абы и щхьэм трелъхьэ. Калигулэ: КъедаIуэ уи тхьэкIумэр тегъэхуауэ. Япэ лъэбакъуэр: мылъку гуэр, ар ирекуэд е иремащIэ, зыбгъэдэлъу империем ис лIакъуэлIэш псоми баштекъузэкIэ къалэн зыщащIыж ар я быным къыхуамыгъанэу къэралым зэрыратымкIэ уэсят тхылъ ятхыну. УнафэщIым: Зиусхьэн… Калигулэ: Сэ уэ иджыри псалъэ уэста щIыкIэкъым. Дэ зэрыдубзыхум теухуауэ ахэр псори зэрызыххэу IутпIэнущ дызэрыхуэшэрыуэрэ зэхэтлъхьа спискэм къызэригъэлъагъуэм ипкъ иткIэ. Дыщыхуейм деж дэ а спискэр зэтхъуэкIыжыфынущ дызэрыхуейм хуэдэу. Къызхуэнапхъэм къыхуэнэнущ. Цезоние: (къыIукIуэту) Сыт мы къыпщыщIар? Калигулэ: (къыфIэмыIуэхуу) ЩыIутпIэкIэ зэрызэкIэлъыдгъэкIуэну щIыкIэм мыхьэнэ лъэпкъ иIэкъым. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, ящыщ дэтхэнэ зыри укIыныр – Iуэху нэхъыщхьэу аращ. Апхуэдэу щыщыткIэ – нэхъыщхьэ а Iуэхум хэлъкъым. Нэхъ кIэщIу жысIэнщи, ахэри адрейхэри – псори къуаншэщ. Гу лъытапхъэщ: цIыхур ужьэхэувэу пхъунщIэныр нэхъ напэншагъэкъым ямыIэнкIэ Iэмал зимыIэ хьэпшыпхэм я уасэм хэбгъахъуэ хуэдэурэ налог пхэнж ятеплъхьэным нэхърэ. Къэрал унафэр пщIынри ухъунщIэнри – тIури зыщ. Абы псори щыгъуазэщ. ЗэрызэщхьэщыкIыу щыIэр – Iэмалхэр аращ. Сэ зызмыхьэкъуэу сыхъунщIэнущ. Абы нэхъ хуит къищIынущ къалэн цIыкIу зезыхьэхэр. (УнафэщIым ткIийуэ жреIэ). Мы унафэр уэ жьы думыгъэхуу бгъэзэщIэнущ. Рим къалэм щыпсэухэм я уэсятым псоми ныщхьэбэ фIэмыкIыу Iэ щIадзынущ, куей нэхъ жыжьэхэм щыпсэухэм – зы мазэ нэхъ дэмыкIыу. ЗэбгырыгъэкI хъыбар езыгъэщIэнухэр. УнафэщIым: Кесар, уэ жыпIэм къикIым уегупсысыркъым. Калигулэ: Мыдэ нэхъыфIу къызэдаIуэ, щхьэкъэб. Казнам мыхьэнэ иIэмэ – абы щыгъуэ гъащIэр - мыхьэнэншэщ. ГурыIуэгъуэщ ар. А гупсысэр уэ уи IуэхуеплъыкIэм хуэдэ къезыхьэкI дэтхэнэми къабыл къыздищIу, я гъащIэр зэрызырикIым арэзы техъуэн хуейщ, я дунейр – я ахъшэрауэ щыпсэухэкIэ. Сэ сыкъапщтэмэ, логикэм сытемыкIыну мурад сщIащ. Властыр щысIэщIэлъкIэ – а логикэм къыпэфшэчын хуей уасэри флъагъунщ, сэ згъэгъущынщ я лъапсэр логикэм емызэгъ гупсысэхэмрэ зэгъыу псэуну хуэмейхэмрэ. УфIэфIмэ уи деж щызэхэзублэнщ. УнафэщIым: Сэ уэ пэжу сызэрубгъэдэтым шэч лъэпкъ къыщIытепхьэн щыIэкъым. Тхьэ пхузоIуэ! Калигулэ: Сэри сыапхуэдэщ. Абы и щыхьэту, уи фIэщ зэрыхъун, уи хьэтыркIэ сэ уи IуэхуеплъыкIэр къасщтэу къэралым и казнар узэгупсысыну зыхуэфащэ щыIэцIэу къэслъытэфыну. НэгъуэщIу жыпIэмэ, уэ сэ фIыщIэ къысхуэпщIын хуейщ, уи куэзыр сIэщIэлъу уи джэгукIэм сыныхохьэри. (Мэщым, итIанэ зызэтриубыдэу) А къомым я щIыIужкIэ: сэ си мурадыр гъэщIэгъуэгну къызэрыгуэкIщ, абы къыхэкIыуи зэныкъуэкъуным кIэ идотыр. Уэ секундищ уиIэжщ узмылъагъуу убзэхыным папщIэ. Собжэ: зы… (УнафэщIыр мэбзэх) Ебгъуанэ теплъэгъуэ Цезоние: УкъысхуэцIыхужыркъым. Мы жыпIэхэр – гушыIэкIэщIэ? Калигулэ: Апхуэдэ дыдэкъым, Цезоние. Зэрагъасэ Iэмалщ. Сципион: Ар мыхъунщ, Гай. Калигулэ: Аракъэ-тIэ! Сципион: Сэ къызгурыIуэркъым. Калигулэ: Ар дыдэщ. Псори зытеухуэжар а мыхъунуращ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, мыхъунур – къегъэзэгъынырщ. Сципион: Апхуэдэ джэгукIэм укъыщызэтеувыIэжыфынукъым. Ар зи нэгузыужьыгъуэр зи щхьэ зэтемысыжхэр аращ. Калигулэ: Хьэуэ, Сципион, ар императорыр зыхуалъхуа гъащIэу аращ. (ЩIыбкIэ зрегъэщI, зэрешар и нэгум къищу) ИкIэм икIэжым сэ къызгурыIуащ власытыр зи сэбэпыр. Абы зы Iэмал гуэрхэр къует «мыхъуххэнщ ар» жыхуаIэр кърибгъэIурыщIэну. Мы ди нобэм щыщIэдзауэ зэман къэкIуэнум хэукъуэдияуэ гъунапкъэншэщ си щхьэхуитыныгъэр. Цезоние: (нэщхъейуэ) ДыщыгуфIыкI хъуну пIэрэ абы, Гай, сщIэркъым. Калигулэ: Сэри сщIэркъым. Ауэ согугъэ ар къыддэщIыгъуу дыпсэуну. Херея къохьэ. ЕпщIанэ теплъэгъуэ Херея: УкъызэрыкIуэжар зэхэсхат. Тхьэхэм солъэIу уи узыншагъэр къахъумэну… Калигулэ: Си узыншагъэм фIыщIэ къыпхуещI. (ТIэкIурэ щыта нэужь зыкъызэкъуепхъуэтри) КIуэ, Херея, сыхуейкъым сэ иджы нэмыщI услъагъуну. Херея: ГъэщIэгъуэнщ, Гай, жыпIэр. Калигулэ: УмыгъэщIагъуэ. Сэ фIыуэ слъагъуркъым тхакIуэхэр… Схуэшэчыркъым. Ахэр щIэпсалъэр… жаIэр езыхэм зэхамыхыжын щхьэкIэщ. Абыхэм жаIэр езыхэм зэхахыжу щытамэ, я мыхьэнэншагъэр къагурыIуэжынти, я жьэр яубыдынт. Куэдщ ар, сигу ящыкIащ сэ а щыхьэтнэпцIхэм. Херея: ПцIы щыдупс къэхъуми – зэрымыщIэкIэщ. Сэ къуаншагъэ збгъэдэлъу слъытэркъым. Калигулэ: ПцIы захуэ щыIэкъым. Фэ фыупс пцIым цIыхухэмрэ хьэпшыпхэмрэ зы мыхьэнэ гуэр яхуегъэфащэ. Мис аращ сэ фхуэзмыгъэгъур. Херея: Сыт хуэдэу щымытми, дэ ди къалэнщ мы дунейм дыкъыщхьэщыжыну, абы дыщыпсэуну дыхуейр пэжмэ. Калигулэ: Къыщхьэщыж дыхуейкъым. Iуэхум хэплъэри яухащ. Мы дунейм мыхьэнэ иIэкъым. Ар къызыгурыIуам хуитыныгъэр и Iэрылъхьэщ. (къызэфIоувэ) Аращ сэ фыслъагъу щIэмыхъури – фыщхьэхуиткъыми. Рим къэралыгъуэ абрагъуэм зыщ щхьэхуиту исыр – ар сэращ. ФыгуфIэ, икIэм икIэжым фэ фиIэ хъуащ хуитыныгъэм фыхуезыгъэджэн император. ЩIэкI, Херея, уэри, Сципион. Ныбжьэгъугъэ жыхуаIэр сэркIэ дыхьэшхэнщ. ЕвгъащIэ хъыбар Рим. ИкIэм-икIэжым абы иратыжащ и хуитыныгъэр. А хуитыныгъэм щIыгъуу къэгъунэгъуащ гъэунэхугъуэшхуэри. Ахэр щIокI. Калигулэ зрегъэзэкI. ЕпщыкIузанэ теплъэгъуэ Цезоние: Угъыу… ара уэ? Калигулэ: Аращ, Цезоние. Цезоние: Сыт мыпхуэдизу къэхъуар? Пэжщ, уэ Друзиллэ фIыуэ плъагъуу щытащ. АрщхьэкIэ сэри сыкъэплъэгъуащ абы нэмыщIкIэ, нэгъуэщI цIыхубз куэди плъэгъуащ. Ар зэрылIам къикIыркъым жэщищ-махуищкIэ уи щхьэр зепхьэу губгъуэм уиту, псори уи хамэ дыхъуауэ укъытхыхьэжын хуейуэ. Калигулэ: (зыкърегъэзэкIри) Сэ уэ делэ цIыкIум Друзиллэ и гугъу пхуэсщIрэ? Уэ уи пщIыхьэпIэм къыхэхуэркъэ лъагъуныгъэм нэмыщI нэгъуэщI зы щхьэусыгъуэ гуэркIэ цIыхур гъынкIэ хъуну? Цезоние: Къысхуэгъэгъу, Гай, ауэ нэхъ къэсщтэнут Iухум и тэмэмыпIэр сщIамэ. Калигулэ: ЦIыхур щIэгъыр езыр зэрыхуейм хуэдэу и Iуэху зэрымыхъур аращ. (Бзылъхугъэр къыбгъэдокIуатэ) Къэгъанэ, Цезоние. (IуокIуэтыж). УIумыкIыжу щыт. Цезоние: Псори сщIынщ узэрыхуейм хуэдэу. (йотIысэх) Зи ныбжь нэсахэм фIыуэ ящIэ гъащIэм ди щхьэм Iэ къызэрыдимылъэр. Мы дызытет щIыгум бзаджагъэу щызекIуэр нэхъыбэж хъуным сыт щхьэкIэ дыхущIэкъун хуей? Калигулэ: Уэ къыбгурыIуэркъым. Iуэхукъым ар. Си щхьэр сэр-сэрурэ хэслъэфыжыну къыщIэкIынщ. Сэ фIыуэ къызгуроIуэж фIэщыгъэцIэу яхуэсщIынур къысхуэмыгъуэту псэущхьэ гуэрхэр си гум къызэрыщыушар. Сыт сэ абы есщIэнур? (ЦIыхубзым зыхурегъэзэкIри) Сэ сыщыгъуазэт я гъащIэм гужьеигъуи щыхэхуэу цIыхухэм къазэрыхуихуэр. АрщхьэкIэ фIыуэ къызгурыIуэртэкъым «егъэгужьей» псалъэм и мыхьэнэр. Сэри адрейхэм ещхьу си гугъэт ар псэм и узыфэу. Аратэкъым-тIэ. Iэпкълъэпкъыр аращ бэлыхьыр зытелъыр. Си лыр мэуз, си бгъэр зэгуоч, си лъакъуитIыр поузыкI. Си къэжьын къокIуэ, си щхьэр мэуназэ. АрщхьэкIэ псом нэхърэ нэхъ шынагъуэр си Iум илъ дыджырщ. Апхуэдэр къызыхэкIыр лъыр, ажалыр, е техьэгъуэ узыр аращ. Ар – псори щызэхэшыпсыхьыжа дыджагъщ. Си бзэгур зэрызгъэхъейуэ, мы си хъуреягъэр къызэщIоуфIыцIэри, цIыхухэр гущыкIыгъуэ къысщохъу. Сыту гугъу икIи сыту ткIыбжь цIыхуу дунейм утетыныр. Цезоние: А къомым уемыгупсысу, гъуэлъи уи Iэпкълъэпкъым фIыуэ зегъэгъэпсэху. Сэ сыпщхьэщысынщ ужеиху. Укъэушыжа нэужь дунейр нэхъ щIэщыгъуэ къыпщыхъужынщ, нэхъапэхэми хуэдэу. ЗэрыпхузэфIэкIкIи уи властыр лъагъуныгъэм зэрытебгъэлэжьэнум иужь ит. Сытым щхьэкIэ зэран дыхуэхун хуей къэкIуэну дунейм. Калигулэ: Сыжеин хуейт сыIуричу, ауэ ар сэ схузэфIэмыкIыну Iуэхущ. Цезоние: Уезэшыщащи, къыпщохъу апхуэдэу. ТIэкIу дэкIынщи, уи Iэхэм къару къахыхьэжынщ. Калигулэ: А къарур зэхьэлIапхъэри убзыхун хуейщ. Сыт сэ зэрызбгъэщIынур къыпхуэмылъытэн лъэщагъ, мы дунейм и зэхэлъыкIэр щызэзмыхъуэкIыфынукIэ: дыгъэр къуэкIыпIэмкIэ щетIысэхыу, цIыхум хьэзаб ятемылъыжрэ зеикI мылIэжынхэу щысхуэмыщIынукIэ. Сыт я зэхуакур, Цезоние, сыжейми сымыжейми, дунейм щекIуэкIыр си унафэм щыщIэзмыгъэувэфынукIэ. Цезоние: Уэ слъагъур Тхьэм я лъэкIыныгъэ ухуейуэ уныкъуакъуэу аращ. Сэ сщIэркъым щыIэу абы нэхърэ нэхъ делагъэшхуэ. Калигулэ: Уэри къыболъытэ си щхьэр зэтекIауэ. Хэту уи гугъэ уэ а сызэныкъуэкъу тхьэхэр? Сэ иджыпсту къарууэ сиIэ псомкиI сызэныкъуэкъур уи тхьэ дэтхэнэм нэхъри нэхъ лъагэщ. ЯхузыфIэмыкIынур мардэ щащIа къэралыгъуэжьым и унафэр щIыным сыпохьэ сэ. Цезоние: У пхузэфIэкIынукъым уафэр мыуафэу, нэкIу дахэр – нэджэIуджэу, цIыхугур мывэу къызэбдзэкIыну. Калигулэ: (нэхъри къызэрыкIыу) Сэ сыхуейщ уафэмрэ тенджызымрэ зэхэспщэжыну, дахагъэмрэ нэджэIуджагъэмрэ IэпэзэрыIыгъ сщIыну, хьэзабым дыхьэшхым и хъуаскIэ къыхезгъэхыну. Цезоние: (Зэпсалъэм и пащхьэ лъаIуэу йоувэри) ЩыIэщ гуапагъи, бзаджагъи, икIагъи, хабзэншагъи. Уи фIэщ зэрыхъун ахэр игъащIэкIи щыIэну. Калигулэ (къэпIейтеяуэ) АтIэ сэ сыхуейщ а псори зэхэспщэжыну. Сэ ди лIэщIыгъуэм тыгъэ хуэсщIынщ зэхуэдэныгъэмрэ зэщхьыныгъэмрэ. Псори зэхуэдэ-зэщыщ хъужа нэужь зеикI тхузэфIэмыкIынур, щыIэххэнкIэ дызыщымыгугъар ди щIым къытепсыхэнщ, мазэр си Iэгум къитIысхьэнщи, итIанэ, Тхьэм ищIэнщ, сэри, сэ сщIыгъуу зэрыдунейуэ зытхъуэжынщ, цIыхухэм лIэныр щагъэтынщи, икIэм икIэжым насыпыфIэ хъунхэщ. Цезоние: Уэ уелъэпэуэфынукъым лъагъуныгъэм. Калигулэ: (Къогубжьри къыщеуд) Сыт лъагъуныгъэ, Цезоние? (и блыпкъыщхьитIыр еубыдри егъэсыс) ЗырикIщ а узытепсэлъыхьыр. НэгъуэщIщ мыхьэнэ зиIэр: къэралым и казнар аращ. Ар уэри зэхэпхай. Аращ псоми я къежьапIэр. Мис иджы сэ сыпсэунущ, сыпсэунущ, Цезоние. Лъагъуныгъэмрэ псэуныгъэмрэ зэхэмызэгъэн Iуэхущ. Ар сэ ныбжызоIэ уэ. ИкIи укъызогъэблагъэ зеикI ямылъэгъуа махуэшхуэ, дунейпсо хеящIэ IуэхущIафэ, икъусыкъужкIэ нэгузыужь лэжьыгъэ. Сэ цIыху сыхуейщ – згъэмысэн, тыхь сщIын, къекIуэкIым еплъыни сыхуейщ. (Гонгым зыхуедзри и къару къызэрихькIэ еуэу щIедзэ) Калигулэ: (гонгым еуэу) КъыщIэфшэ ягъэкъуаншэхэр. Сэ сыхуейщ мысэ. Псори мысэщ. (гонгым йоуэ). Сэ сыхуейщ къыщIашэну зи суд ажалкIэ ящIа цIыхухэр. Дэнэ щыIэ еплъынухэр? ХеящIэхэми, уэчылхэми, ягъэкъуаншэхэми – псоми суд зэрытращIыхьрэ куэд щIащ. О, Цезоние, сэ абыхэм язгъэлъагъунщ игъащIэм ямылъэгъуар: мы къэралым зи щхьэ хуиту ис цIыху закъуэр. (Гонгым и щыблауэ макъым къыдэкIуэу дворецым Iэуэлъауэ къыщоIу. Нэхъ зиIэтурэ къоблагъэ псалъэмакъ, Iэщэ кърахьэкIым и макъ, лъэмакъ. Калигулэ дыхьэшхыурэ гонгым йоуэ. Къэрэгъулхэр къокIуэ, тIэкIурэ щотри IуокIыж) Калигулэ: (Гонгым йоуэ) Уэ, Цезоние, сэ ныбжесIэр пщIэнущ, укъыздэIэпыкъунущ. Iуэхур мис аращ. Тхьэ къысхуэIуэ, Цезоние, укъыздэIэпыкъуну. Цезоние: (Гонг макъым иужьыгуауэ) Сыт щхьэкIэ сIуэн хуей Тхьэ. Сэ уэ фIыуэ узолъагъур. Калигулэ: Сыт ныбжезмыIэми – пщIэнущ. Цезоние: (Мор гонгым здеуэм IэпэдэупIэ къегъуэтри) Сыт ухуейми, Калигулэ, ауэ щыгъэт Тхьэм щхьэкIэ. Калигулэ: (гонгым йоуэ) УгущIэгъуншэнущ. Цезоние: (гъуэгыу) СыгущIэгъуншэнущ. Калигулэ: (гонгым еуэу) ГущIыIэ-псэ щIыIэу ущытынущ, IурыIэбапIэ къыпхуамыгъуэту. Цезоние: IурыIэбапIэ къысхуамыгъэту. Калигулэ: Бэлыхьри зыхуэбгъэшэчынущ. Цезоние: Содэ, Калигулэ, ауэ делэ сохъу. (Зэрыгъэгужьея лIакъуэлIэшхэмрэ дворецым къулыкъу щызыщIэхэмрэ къолъадэ. Калигулэ гонгым иужь дыдэу зэ йоуэ, уадэ цIыкIур еIэт, зыкърегъэзэкIри зыбгъэдешэхэр) Калигулэ (хъийм икIауэ): Нэхъ гъунэгъуу фыкъызэкIуэталIэ псори. Сэ фхузощI унафэ нэхъ гъунэгъуу фыкъызбгъэдыхьэну. (ЛъакъуэкIэ топкIэри) ФыкъыбгъэдэкIуэтэну къыфхуещI унафэ кесарым. Нэхъ псынщIэIуэу. Иджы уэри къэкIуатэ, Цезоние. (Абы и Iэр еубыд, гъуджэм бгъэдешэри, къызэрыщ лъэныкъуэм уадэкIэ тетхъунщIыхьу щIедзэ, къищыр тригъэкIыжу. Мэдыхьэшх) Калигулэ: Арати зэфIэкIащ. Плъагъурэ! ЩыIэжкъым афIэкIа гукъэкIыж, нэкIухэр бзэхыжащ бахъэу. НэщIщ. Ауэ къэнар пщIэрэ? КъекIуэталIэт нэхъ гъунэгъуу. Еплъыт. Фэри фыкъэкIуэтэIуэт. Феплъыт. (Езыр гъуджэм бгъэдоувэри делэ нэIуу зызэкIэщIеш) Цезоние: (Гъуджэм гужьеяуэ иплъэу) Калигулэ! Калигулэ: (и нэкIур егъэтэмэмыж, и Iупэр абджым кIэрекъузэ, и плъэгъуэр зыIэзыбжьэу мэдийри, текIуэныгъэ гъэнщIа макъкIэ) Калигулэ! Iупхъуэ ЕтIуанэ едзыгъуэ Япэ теплъэгъуэ ЛIакъуэлIэшхэр Херея и унэм щызэхэсщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Тхуэмыфащэ къыдепэс. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сэ - си фыз цIыкIукIэ къызощ. ЦIыхур къысщегъэдыхьэшх. Абы хуэфащэр – ажалщ. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. Езанэ лIакъуэлIэшым: Пщыхьэщхьэ къэсыхункIэ, къалэ щIыбым щыбэуэну гъуэгу щытехьэкIэ, зэрыс носилкэм диту дыжэну къалэн къытщещI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Къэжыхьыныр – узыншагъэмкIэ сэбэпщ, жиIэурэ. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Къыхуэгъун хуейкъым ахэр. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Пэжщ, апхуэдэр хуэбгъэгъу хъунукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Корнелий, абы пфIитхьэкъуащ уи мылъкур. Сципион, абы иукIащ уи адэр. Октавий, абы уи фызыр идыгъури къэхьпэщым яритащ. Лепид, уи щIалэр IэщIэкIуэдащ абы. А псори фшэчынуи?! Сэ злэжьыпхъэр сощIэж, сыщIэчэнджэщэни щыIэжкъым, къарууншагъэмрэ шынагъэмрэ я къэпхъэным сиIыгъыу сыпсэун, хьэмэрэ Iуэхум дытегушхуэу кIэ еттын жысIэу. Сципион: Сэ злэжьын хуейм и унафэр ищIат абы езым си адэр щиукIым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Уэ иджыри шэч къытепхьэрэ? Ещанэ лIакъуэлIэшым: Уэ дыпщIыгъущ. Циркым щыдиIэ тIысыпIэхэр цIыхубэм яхуигуэшри унэIутхэмрэ дэрэ дызэригъэзэуащ тезыр нэхъ хьэлъэж къыттрилъхьэну. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Шынакъэрабгъэщ. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Напэншэщ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Ажэгъафэщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Илъэсищ мэхъури. (КърахьэкI Iэщэм игъэIу Iэуэлъауэ макъ, псалъэмакъ къоIу. Факелхэм ящыщ зы къохуэх. Псори щIэкIыпIэм хуопIащIэ. Зэхэтхэр щIэкIыпIэм хуопIащIэ. Херея къохьэри псори зэтрегъэбэяуэ, зыри къэмыхъуа хуэдэу). ЕтIуанэ теплъэгъуэ Херея: Дэнэ апхуэдизу фыздэпIащIэр? Ещанэ лIакъуэлIэшым: Дворецым. Херея: Сэри апхуэдэущ къызэрызгурыIуар. ФыдагъэхьэнкIэ фыгугъэрэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Дэ ди мурадкъым абы щхьэкIэ дылъэIуэну. Херея: Сыту псынщIэу хахуэ фыкъэхъуа? Хуит сыкъэфщIрэ мы си унэм нэгъуэщI мыхъуми хуиту сыщетIысэхыну? (Бжэр хуащI. Херея стIолым бгъэдокIуатэри, и дзакIэм тотIысхьэ, адрейхэри абы къоувэкI) Херея: Фэ зэрывигугъэм хуэдэу тынш хъуну Iуэхукъым ар, си ныбжьэгъужьхэ. Иджыпсту къыфпкъырыхьа шынагъэр лIыгъэми хахуагъэми я пIэ къыпхуигъэувэнукъым. ФопIэщIэкIыр Iуэхум. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Удимыгъусэмэ зегъэз, ауэ уи бзэр убыд. Херея: Пэжыр жыпIэнумэ, сывигъусэу си гугъэщ, ауэ нэгъуэщI щхьэусыгъуэхэмкIэ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Куэдщ къебгъэкIуэкIар. Херея: (къызэфIэувэу) Пэжщ, куэдщ къедгъэкIуэкIар. Сэ нэхъ сфIэтэмэмщ и щхьэ течауэ дызэгурыIуэмэ. Сывигъусэми фэракъым, фэр щхьэкIэкъым сыщIывигъусэр. Аращ фи Iуэху зэхэублэкIэри мытэмэму къыщIэслъытэр. Фэ фIыуэ къывгурыIуэркъым фи бийр зищIысыр, икъукIэ фогъэмащIэ абы и гуращэхэмрэ мурадхэмрэ. Зы муради абы иIэкъым мыабрагъуэу. Фэ фи ажалым фыхуэпIащIэ хуэдэщ. Ар зищIысыр зэвгъащIэ, зыхуэдэр флъагъуу зевгъаси, мис итIанэ нэхъыфIу фебэныфынущ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Долъагъу дэ ар зыхуэдэр: залыму щыIэм я нэхъ зыхухэту. Херея: Хэт ищIэн ар. Император акъылынши диIахэщ дэ. Арами, мыр акъылыншэ дыдэуи жыIэгъуейщ. Сэ абы сытеплъэ щIэмыхъур – зыхуейр фIыуэ къыгуроIуэжри аращ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Псори дыIуипIэну хуейщ ар. Херея: Хьэуэ, аракъым абы и мурад нэхъыщхьэр. Абы и гуащIэри и лъэщагъри зытелажьэ гурыщIэр, мурадыр икIи нэхъ лъагэщ икIи нэхъ Iисрафиблщ. Ар зэщакIуэр дэ псом ди дежкIэ сыт нэхъри нэхъапэр аращ. Власть гъунапкъэншэ зыIэщIэлъ иджыкъым дэ япэу щытлъагъур. Ауэ цIыхури дунейри щайуэ къримыдзэу а властым гъунапкъэншэу ирилъащэ иджыщ япэу къыщытхуепсыхар. Мис ращ абы сызыгъэшынэу хэлъри, бэнэныгъэ есщIылIэну сызыхуейри. Уи гъащIэм упыкIыныр шынагъуэкъым, абы хурикъун лIыгъи къыскъуэкIынщ сэ хуей щыхъум деж. Ауэ хьэлъэщ дунейм утету гъащIэм и мыхьэнэр зэрыщIэткIукIыр, псэуныгъэм и щхьэусыгъуэр зэрыпIэщIэкIыр плъагъуу. Упсэу хъунукъым щхьэусыгъуэр уимыIэжу. Езанэ лIакъуэлIэшым: ЛъыщIэжыр ущIэпсэун щхьэусыгъуэу уфIэмащIэ. Херея: Сыарэзыщ абыкIи, сыфкъуэувэнуи сыхьэзырщ. Ауэ зыгурывгъаIуэ – сэ апхуэдэу щIыжысIэр фи зэгуэпымрэ губжьымрэ дэлэлай ядэсщIу аракъым, атIэ хузэфIэкIмэ мы дунейм и унагъуэбжэр хуезыгъэщIыжыну ебгъэрыкIуэ идея абрагъуэм сыпэщIэувэу аращ. Ауэ Калигулэ и щхьэм мураду къищхьэрыуэ псоми лъэIэсыпхъэу къезгъэзэгъыныр – ар сэ слъэмыкIыну Iуэхущ. Абы и философиер – хьэдэ лъэмыжу еукъуэдий, дэри ди насыпыншагъэти, а философиер зэтегъэщэхэгъуафIэкъым. Ар щыпхузэфIэмыкIым деж къанэр – Iэщэр къэщтэн хуейуэ аращ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Лэжьэн хуейщ. Арами, фэ апхуэдэ власть щIэпхъаджащIэр фыпэщIэувэу фхузэхэкъутэнукъым и къару илъыху. Дэкъузэныгъэм упэщIэувэ хъунущ. ЩхьэрутIыпщ хъуа, фейдэ мылъыхъуэ щIэпхъэджагъэм хьилэшыуэ бгъэдыхьэн хуейщ, зэран ухуэмыхъуурэ и хъугъэ игъэхуауэ, и сэфэтыр Iисраф хъужыху. Иджыри зэ къытезгъэзэжынщи: сэ фэ пIалъэкIэщ сызэрывигъусэр. Абы нэхъыбэкIи сыхуэлэжьэнукъым сэ фи мурадым. Сызыхуейри зы закъуэщ: ди дуней гъащIэр зэрыта и пIэм игъэзэжу, гузэгъэгъуэрэ мамырыгъэрэ си псэм игъуэтыжынырщ. Сэ си щхьэ IуэхукIэ зыми сеныкъуэкъуркъым. Зыгуэр злэжьын хуейуэ къалэн къысщызыщIыр нэгъуэщIщ: гурей жьапщэ-борэну, си гъащIэр зыми щымыщ ищIыну къызэныкъуэкъум си гупсысэм къыхилъхьэ шынагъэрщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: (къахэкIуэту) Сыщымыуэмэ сэ къызгурыIуащ уэ жыпIэну узыхуей дыдэр. Нэхъыщхьэращи, уэ дэ псоми хуэдэу къыболъытэ ди жылагъуэм и лъабжьэр къанэ щымыIэу къэтIэсхъауэ. Дэ псом нэхърэ дгъэнэхъапэр напэмрэ цIыхугъэмрэщ, пэжкъэ? Унагъуэ лъабжьэр къотIасхъэ, лэжьыгъэм пщIэ лъэпкъ иIэжкъым, къэралым цIыхуу исыр къанэ щымыIэу Тхьэм хущIоджэ. Напэмрэ цIыхугъэмрэ къыдоджэж защIэдгъэкъуэну. Зэхэдмых нэпцI зытщIын? ЛIакъуэлIэшхэр пщыхьэщхьэ къэс кесарым и носилкэм кIэлъыжэу куэдрэ вдэну, ныбжьэгъухэ? ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Вдэну абыхэм си псэ тIэкIу къыжраIэу. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Я фызхэр трахыу. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Я ахъшэри. Етхуанэ лIакъуэлIэшым: Хьэуэ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Херея, уэ фIыуэ укъэпсэлъащ. ФIыуи пщIащ дыкъызэрытебгъэувыIар. Къэсакъым иджыри Iуэхум и пIалъэр. Нобэ цIыхубэр ди телъхьэу къэувынутэкъым. И чэзур къэсыным ди гъусэу упэплъэну ухьэзыр уэ? Херея: Сыхьэзырщ. Зэран дыхуэвмыгъэхъу. ИрырекIуэ Калигулэ езым къыхиха гъуэгум. Ар дэнэ къэна, тIэкIуи щIэрыIэн хуейщ. Хуэтхъумэнщ и делагъэр дыхуэсакъыу. Къыхуихуэнщ абы зы махуэ хьэхэмрэ абыхэм я Iыхьлыхэмрэ зэрыс къэралыр зы лъэныкъуэу, езыр адрей лъэныкъэу зэпэщытхэу. (Псори арэзыуэ макъ зэдагъэIу. Накъырэхэр къагъаджэ. ИтIанэ щым мэхъуж. Зы жьэм къыжьэдэкIым – адрейм жьэдыхьэурэ : «Калигулэ») Ещанэ теплъэгъуэ Калигулэрэ Цезониерэ къохьэ, Геликонрэ зауэлI гупрэ я гъусэу. Зыми зыри жиIэркъым: щым джэдыкIампIэ теплъэгъуэщ. Калигулэ къызэтоувыIэри, зэгурыIуахэм яхоплъэ. Зыри жимыIэу яхохьэ, зым и бгырыпх быжыр зэрегъэзэхуэж, нэгъуэщIым къыпыIуокIуэт ар нэхъыфIу зэпиплъыхьын папщIэкIэ. Псори зэ къызэпеплъыхьыж, и нитIым и Iэгур трепIэри щIокIыж, зы псалъэ жимыIэу. ЕплIанэ теплъэгъуэ Цезоние: (Унэр къызэрикъухьам ауаныщIу хигъэплъэжхэу) Зауэ-банэ фыхэта? Херея: Дыхэтащ зауэ. Цезоние: (НетIэ ещхьу ауаныщIу) Сыту пIэрэ фызэpэуэн хуей щIэхъуар? Херея: Дызэзэуащ ауэ сытми. Цезоние: Арамэ жыпIэр пэжкъым. Херея: Сыт мыпэжыр? Цезоние: Фызэзэуакъым. Херея: Арауэ – дызэзэуакъым. Цезоние: (къыпыгуфIыкIыу) ЗэлъыIуфхыжмэ нэхъыфIт мыбдежыр. Калигулэ и жагъуэщ къетхъужьамэ. Геликон: (ЛIакъуэлIэш лIыжьым зыхуигъэзауэ) Къыщевгъэудынущ. Мис аращ зэриухынур а псори. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сыту пIэрэ дэ абы етщIар? Геликон: Аркъэ Iуэхур здэщыIэр – зыри зэревмыщIар. Щхьэм къитIасэркъым: дауэ мы дунейм узэрытетынур фэ фхуэдэу ужьгъейуэ. Гугъущ ар пхуэмыхьыжын хуэдизу. Къызыщывгъэхъут Калигулэ и пIэм фэ фиту (зэпегъэури). ДауикI, фэ мыбдеж зэгурыIуэныгъэ тIэкIу щызэIуфщэрт, пэжкъэ? ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Пэжкъым. Уи фIэщ зэрыхъун. Сыт апхуэдэу щIигугъэххэр. Геликон: И гугъэу аракъым, ещIэ. Сэ зэрыхуэзгъэфащэмкIи, а ищIэм тIэкIу мащIэу щыгуфIыкIыу къыщIэкIынущ. ИIэ-тIэ, зэлъыIeдвгъэхыжыт дахэ-дахэу. (Псоми зэлъыIуах пэшыр. Калигулэ къыщIохьэри къакIэлъоплъ). Калигулэ ЗэзыдзэкIар Бещтокъуэ Хьэбасщ ЕдзыгъуиплIу зэхэлъ пьесэ Хэтхэр: Калигулэ Цезоние Геликон Сципион Херея Сенект (лIакъуэлIэш лIыжьщ) ЛIакъуэлIэшхэр: Метелл Луций Лепид Октавий УнафэщIыр Мерейя Муций Езанэ къэрагъул ЕтIуанэ къэрагъул Езанэ къулыкъущIэ ЕтIуанэ къулыкъущIэ Ещанэ къулыкъущIэ Муций и щхьэгъусэр Езанэ усакIуэ ЕтIуанэ усакIуэ Ещанэ усакIуэ ЕплIанэ усакIуэ Етхуанэ усакIуэ Еханэ усакIуэ Ебланэ усакIуэ Езанэ, ещанэ, еплIанэ едзыгъуэхэр Калигулэ и уардэунэм къыщокIуэкI. ЕтIуанэр – Херея и унэм. Езанэ едзыгъуэмрэ адрейхэмрэ илъэсищ я зэхуакущ. Япэ едзыгъуэ Езанэ теплъэгъуэ ЛIакъуэлIэшхэр уардэунэм и залым щызэхуэсащ. Абыхэм ящыщ зым и ныбжьыр фIыуэ хэкIуэтащ. Псори зыгуэрым зэрытегузэвыхьыр нэрылъагъущ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Зы хъыбари щыIэкъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Е пщэдджыжьым е пщыхьэщхьэм. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Махуищ мэхъури зы хъыбари щыIэкъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Едгъажьэ псоми къагъэзэж зы хъыбари къытхуамыхьу,-дгъуэтыркъым,-жаIэрэ я щхьэр ягъэкIэрахъуэу. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: ЩIэтщыкIащ мы куейр къэдмыгъанэIауэ, нэгъуэщI тхузэфIэкIынукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: ДевмыгъэпIэщIэкIмэ мынэхъыфIу пIэрэ? Дыпэплъэнщ. Зэрыбзэхам хуэдэу къыкъуэкIыжынкIи мэхъу. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сэ слъэгъуащ ар щыдэкIым. ГъэщIэгъуэн гуэрурэ зиплъыхьырт. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сэри сыщытащ абдеж, щыдэкIым сеупщIащ къэхъуамкIэ. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Сыт-тIэ жэуапу къыпыпхар? Езанэ лIакъуэлIэшым: ЗырикI,-жиIэри зблэкIащ. (Зы тэлайкIэ щымхэщ. Геликон къохьэ, бжьын игъэныщкIуу). ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым (гузавэу): Гузэвэгъуэщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Апхуэдэщ псори я щIалэгъуэм. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Балигъ акъыл къищтэмэ, зихъуэжынщ, дауикI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Уэ апхуэдэу къэплъытэрэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Дыгугъэнщ щыгъупщэну. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: А зиунагъуэрэ, зы фIэкIуэдамэ пщIы къигъуэтыжынщ. Геликон: Сыт щIыдигугъэр щхьэусыгъуэр – лъагъуныгъэр арауэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Сытыра-тIэ, армырамэ? Геликон: И тхьэмщIыгъур къыщыхьэпамэ фщIэрэ? Е, псалъэм папщIэ, махуэ къэс къыфIуплъэныр иужэгъуамэ. Дызыхэт цIыхухэр куэдкIэ нэхъ шэчыгъуафIэ хъунут, абыхэм я нэкIур зэзэмызэ зэрахъуэкIыфу щытатэмэ. АрщхьэкIэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, менюм зихъуэжыркъым. Махуэ къэс лыцIыкIулыбжьэщ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Сэ нэхъ сфIэкъабылщ щхьэусыгъуэр – лъагъуныгъэр арауэ къэслъытэмэ. Абы тедухуэмэ нэхъ къезэгърабгъуу къысфIощI. Геликон: Уи псэри нэхъ мамыр ещI апхуэдэу Iуэхум ухэплъэмэ. Уегъэмамыр – мис аращ нэхъыщхьэр. А жыхуэфIэ узыгъуэращ – губзыгъэми делэми – зыми щымысхьыр. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт хуэдизкIэ мыхьэлъэми гуауэри зэгуэр еух. Уэ зы илъэс нэхъыбэкIэ уи псэм бэлыхь тебгъэлъыфыну? ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Тезгъэлъыфынукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Ар зыми хузэфIэмыкIынщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Апхуэмыдэуи упсэуфыхэнтэкъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Мис аращ. Фыщыгъуазэми сщIэркъым. Си щхьэгъусэр нэгъабэ дунейм ехыжащ. Сыгъщ, сыгъри сщыгъупщэжащ. Иджыри зэзэмызэ сыхонэщхъеикI. АрщхьэкIэ – сесэжащ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Къэхъугъэм… псори зэпишэчащ. Геликон: А жыхуэпIэ къэхъугъэр зэзэмызэ хэкъуэуэжуи шэч сощI сэ, фэ сыщыфхэплъэкIэ. Херея къохьэ Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт-тIэ? Херея: Аращ. Хъыбар зэрыщымыIэщ. Геликон: Нэхъ хуэмыIуэу, зиусхьэнхэ, дыкъытримычу. Рим – къэралыгъуэжь жыхуаIэр дэращ. Дэ ди напэр дгъэкIуэдмэ, къэралым и щхьэри фIэкIуэдынущ. Иджыпсту и чэзукъым, и зэманкъым. Апхуэдэу щыщыткIэ, дывгъакIуи пщэдджыжьышхэ дывгъэщI, къэралым мис ар нэхъ хуэсэбэпынущ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Пэжщ ар. Уи нэр къыщхьэрипхъуэу, нэхъыщхьэр зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым. Херея: Сигу ирихьыркъым сэ мы къекIуэкIыр. Ар пащтыхь гъуэзэджэт, хуэдэ уигъэлъыхъуэну. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Пэжщ, дызыхуей дыдэт, укIыти иIэу, Iуэхум хищIыкIышхуи щымыIэу. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыту пIэрэ къыфщIэIуауэ мыпхуэдизу фызыгъэтхьэджэр? Хэт зэран хуэхъур, а зытетам къытенэнумэ? Абы Друзилэ фIыуэ илъагъуу зэрыщытам шэч хэлъкъым. АрщхьэкIэ и шыпхъут ар абы. ЩIасэу зэрыриIари ирикъунти. Сыт хуэдэу къемыкIуэкIами, ар лIащ жыпIэу Рим зэхэзехуэн пщIыныр – егъэлеяуэ къэнэжыркъым. Херея: Сыт ухуейми фIэщ, сигу ирихьыркъым сэ ахэр, и щIэпхъуэжыкIэри къызгурыIуэркъым. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Аращ, зыгуэр щыжаIэм зыгуэр щыщыIэщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Сыт хуэдэурэ къемыкIуэкIами, зэIыхьлыхэр Iыхьлыгъэм ебакъуэу зы пIэ зэдэгъуэлъами, абы бэлыхь къипщIыкIыжыныр – къэралыр зыкIи зыхуэмей Iуэухщ. Зэгупэу мыгъуэлъынхэу Iэмал имыIэрэ – гъуэгу махуэ, ауэ щэху цIыкIуу. Геликон: Флъагъуркъэ, а фэ зи гугъу фщIы лъызэхэкIэм зы Iэуэлъауэ гуэр щIымыгъункIэ Iэмал иIэкъым. ГъуэлъыпIэр мэкIыргъ, апхуэдэу жысIэнщи хуит сыкъэфщIмэ. ИтIанэ: хэт фэ къывжезыIар псори къызыхэкIар Друзилэ и лIэныгъэр арауэ? ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Сытыр ара-тIэ? Геликон: КъафщIэ. Насыпыншагъэр фыз къыщыпшэм хуэдэу къокIуэ. Уэ езым къыхэпхауэ уи гугъэщ, арщхьэкIэ – мэ мыдэ, уэ укъыхахауэ аращ. Зыри пхухэлъхьэжынукъым абы: ди Калигулэ – насыпыншэщ. Абы и щхьэусыгъуэр езыми ищIэжу къыщIэкIынкъым. ХэкIыпIэ зэримыIэр къыгурыIуэжу щIэпхъуэжагъэнкIи мэхъу. Абы и пIэм дитамэ дэри арат тщIэнур. Мис, сэ щапхъэу зыкъэсхьыжынщ: си адэр сэ къыхэсхыжыну Iэмал къызатыгъатэмэ, сыкъалъхуну здэхэнтэкъым. Сципион къохьэ ЕтIуанэ теплъэгъуэ Херея: Хъыбар гуэр щыIэ? Сципион: Зыри щыIэкъым. МэкъумэшыщIэ гуэрхэм ягъэхъыбар дыгъуэпшыхь ар мы Iэшэлъашэм щалъэгъуауэ зыщIыпIэкIэ жэуэ. Щыблэри уэт а меданым. (Херея сенаторхэм я деж егъэзэж, Сципион абы кIэлъокIуэ). Херея: Махуищ хъурэ, Сципион? Сципион: Мэхъу. Дызэрихабзэу дызэгъусащ абы сэрэ. Слъэгъуащ псори. Ар Друзиллэ и хьэдэм щхьэщыхьэри и Iэпэ джэдыкIэхэмкIэ еIусащ. ИтIанэ хэгупсысыхьауэ фэ къытеуэщ, зыкъригъэкIэрэхъуэкIри, лъэ быдэкIэ къыщIэкIыжащ. Абы лъандэри къалъыхъуэ. Херея (и щхьэр егъэсысыр): Литературэр егъэлеяуэ фIsуэ илъагъурт а щIалэм. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: ИкIи тэмэмт ар и ныбжьым тепщIыхьмэ. Херея: И къулыкъур Iуэхум хыумылъытэу щхьэм къибгъэтIэсэну гугъущ пащтыхьыр икIи художникыу. Пэжщ зэрэ-тIорэ диIащ апхуэди. Мэл щIакъуэ зыхэмыт хъушэ къэгъуэтыгъуейщ. Арами, адрейхэм яхузэфIэкIырт я къулыкъури зрахьэну. Езанэ лIакъуэлIэшым: Апхуэдэу нэхъ тыншщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Щхьэж и IэщIагъэ иIэжщ. Сципион: Сыт тщIэн хуейр? Херея: ЗырикI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Дыпэплъэнщ. Къимыгъэзэжрэ – зэтхъуэкIын хуей хъунущ. Дэр-дэру жысIэнщи пащтыхь ди мащIэкъым дэ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Ар пэжщ, тхуримыкъур цIыху нэсщ. Херея: Къытехьауэ къигъэзэжмэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Фи фIэщ зэрыхъун, ар иджыри сабийкIэ. Тедгъэувэнщ гъуэгу тэмэм. Херея: КъыдэмыдаIуэмэ – сыт тщIэнур? Езанэ лIакъуэлIэшым: СлIожь! Сэ зы зэман стхауэ щыIэкъэ къэрал къызэраублэнкI щIыкIэм теухуа трактат. Херея: ДауикI, абы Iуэхур нэсмэ… Ауэ сэ си щхьэкIэ тхылъхэм сабгъэдэсмэ нэхъ къэсщтэнут. Сципион: СынолъэIу къысхуэбгъэгъуну (йокI). Херея: И жагъуэ сщIащ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: ЩIалэжь цIыкIущ ар. Псори зэщхьщ щIалэхэр. Геликон: Зэщхьми зэмыщхьми, жьы хъунущ ахэри. (ХъумакIуэм хъыбар къахуехь: Калигулэ дворецым и жыг хадэм щалъэгъуащ). Псори йокI. Ещанэ теплъэгъуэ Сценэр заулрэ нэщIщ. Калигулэ зиудыгъуу сэмэгурабгъумкIэ къохьэ: и цыр уащ, щыгъыр фейцейщ, и щхьэцыр псыфщ, и лъакъуэхэм фIеипс бжьыгъэ къытощ. И Iэгур и жьэм зыбжанэрэ хуехь. Гъуджэм бгъэдокIуатэри къищ и теплъэм зэрыIуплъэу йотIысэх, и лъэгуажьитI зэгуэшам я зэхуаку и IитIыр щелэлэхыу. СэмэгурабгъумкIэ Геликон къохьэ, Калигулэр къелъагъу, сценэм и плIэнэпэм щызэщIоувыIыкIри, щыму йоплъ. Калигулэ зыкърегъэзэкIри ар къелъагъу. Щымхэщ. ЕплIанэ теплъэгъуэ Геликон: Уузыншэм, Гай. Калигулэ (къызэрыгуэкIыу): Уузыншэм, Геликон. Геликон: Уезэша хуэди? Калигулэ: Куэдрэ къэскIухьащ. Геликон: Пэжщ, куэдрэ укъэтащ. Щымхэщ Калигулэ: Гугъут къэбгъуэтыну. Геликон: Сыт гугъур? Калигулэ: Сэ сызыхуейр. Геликон: Сытыт узыхуейр? Калигулэ (къыфIэмыIуэхуу): Мазэр. Геликон: Сыт? Калигулэ: Мазэр жысIакъэ. Геликон: А-а? (Щымщ. Нэхъ гъунэгъуIуэу бгъэдокIуатэри) Сытым щхьэкIэ? Калигулэ: ПщIэрэ, ар сэ симыIэ хьэпшыпхэм ящыщ зыщ. Геликон: ГурыIуэгъуэщ. НытIэ, иджы псори тэмэм? Калигулэ: ЗыIэрызгъэхьэфакъым. Геликон: Жагъуэщ. Калигулэ: Пэжщ. Аращ сэ сыщIезэшари. (Мэщымри) Геликон! Геликон: СынодаIуэ, Гай. Калигулэ: Уи гугъэ делэ сыхъуауэ? Геликон: Уэ фIы дыдэу уощIэ сэ зэикI сызэрымыгупсысэр. Сэ апхуэдизу сыахьмакъ сыгупсысэн хуэдэу? Калигулэ: Хъунщ, сыт ухуейми, жыдгъыIэ. Сэ делэ сымыхъуа дэнэ къэна, иджы хуэдэу тэмэму зеикI си щхьэр лэжьакъым. КIэщIу жысIэнщи, сэ зыIэзыбжьэу икIи куууэ зэхэсщIащ дызылъэмыIэсын, ди Iэпэр къызыпемыкIуэкIын гуэрым сызэрыхуэныкъуэр. (Щымщ). Сэ къызэрыслъытэмкIэ, мы дызыхэт, дызэсэжа псори зыри хъунукъым. Геликон: Куэдым зэдайщ а Iуэху еплъыкIэр. Калигулэ: Пэжщ. АрщхьэкIэ сэ иджыри къэс ар къызгурыIуэу щытакъым. Иджы сощIэ. (НетIи хуэдэу къызыфIимыгъэIуэхуу) Мы дунейр нобэ зыхуэдэр тшэчынкIэ Iэмал иIэкъым. Аращи, сэ сыхуейщ мазэ, е насып, е уахътыншэ; сыт ищIысми зыгуэр – делагъэуи щрырет,- ауэ мы ди дунейм щымыщу. Геликон: Уи гупсысэ кIапэхэр зэлъэIэс хуэдэщ. АтIэми и гупсысэхэр зэпыувэ защIэу гупсысэфыр мащIэ дыдэщ. Калигулэ: (КъызэфIоувэри, къыфIэIуэху-къыфIэмыIуэхуу) Уэ абы зыри хэпщIыкIыркъым. Аращ цIыхум щIахузэфIэмыкIри я гупсысэм хиш лъагъуэм я IуэхущIафэр трагъэзэгъэфу псэуну. А зы закъуэр армырауэ пIэрэ уасэ зиIэр - уи гупсысэмрэ уи IуэхущIафэмрэ IэгупIитIым хуэдэу упсэуфыныр. (Геликон еплъурэ) СощIэ сэ узэгупсысыр: мы цIыхубз цIыкIум и лIэныгъэм сыту хьэлэбэлыкъышхуэ къригъэкIрэ, жыхуэпIэщ. Хьэуэ. Аракъым Iуэхур здэщыIэр. Пэжщ, сэ къэзгубзыгъыж хуэдэщ махуэ зыщыплIкIэ узэIэбэкIыжмэ зэрылIар сэ фIыуэ слъэгъуа цIыхубзыр. АрщхьэкIэ, сыт ар – лъагъуныгъэр? ЗырикIщ. Тхьэ пхуэсIуэнщ лIэныгъэр Iуэхум къыщымыщу. Абы нэхъ наIуэ къищIауэ аращ мазэ сиIэн зэрыхуейр нэхъри къыспкърызыгъэхьа гупсысэ пэжыр. Ар икъукIэ IупщI икIи къызэрыгуэкI гупсысэщ, тIэкIуи мыкIуэмытэу; уи щхьэм къыхузэIупхыныр гугъурэ, къепхьэкIынри нэхъ гугъужу. Геликон: Ар сыт хуэдэ гупсысэ. Гай? Калигулэ: (ЗыкърегъэзэкIри нэщхъейуэ) Насыпыншэщ цIыхухэр, мэлIэжри. Геликон: (ТIэкIурэ щыма нэужь) А гупсысэм хьэлэмэтыщэу зебгъэзэгъыфынущ, Гай. Яхэплъэт укъэзыухъуреихьхэм. Апхуэдэ гупсысэр зэран яхуэхъуу гу ялъыптэрэ абыхэм. Калигулэ: (ЗыIэзыбжьэм къолыбри) Апхуэдэу щыщыткIэ – жыхуэпIэхэм псоми пцIы яупс. Сэ сыхуейщ ахэр псэуну пэжыр я дину. Сэра зымыщIэр, Геликон, ахэр зыхущыщIэр? Абыхэм яхуримыкъур щIэныгъэщ, Iуэхум хэзыщIыкI егъэджакIуи яIэкъым. Геликон: Щхьэрыгъажэ умыщI, Гай, мы ныбжесIэр, ауэ зыбгъэпсэхуныр арат псом нэхърэ нэхъапэр. Калигулэ: (ЙотIысэхри макъ щабэкIэ жеIэ) СхузэфIэкIынукъым. Ар сэ зеикI къызэмыхъулIэжын Iуэхущ. Геликон: Сыт щхьэкIэ? Калигулэ: Сэ сыжеймэ, хэт уи гугъэ мазэр къызэзытынур? Геликон: (ТIэкIурэ щыма нэужь) Ари пэжщ. Калигулэ: (КъызэрехьэлъэкIыр плъагъуу къызэфIоувэри) КъэдаIуэт мыдэ, Геликон. (Псалъэмакъ, лъэмакъ къоIу) Уи жьэр гъэбэяуи зыщыгъэгъупщэт мис иджыпсту дызэрызэбгъэдэтыр. Геликон: ГурыIуэгъуэщ. (Калигулэ щIэкIыпIэм хуеунэтI, зыкърегъэзэкIри…) Калигулэ: Иджыпсту щыщIэдзауи къыздэIэпыкъу, къомыхьэлъэкIмэ. Геликон: СыщIыбдэмыIэпыкъун щхьэусыгъуэ сиIэкъым, Гай. Сэ куэдым сыщыгъуазэщ, къысфIэIуэхури мащIэщ. СыткIэ сыпхуэщхьэпэфыну? Калигулэ: Iэмал лъэпкъ зыхуэдмыгъуэтынумкIэ. Геликон: СлъэкI къэзгъэнэнкъым. Калигулэ йокI, Сципионрэ Цезонийрэ епIэщIэкIыу къыщIохьэ. Етхуанэ теплъэгъуэ Сципион: Зыри щыIэкъым. Утеплъа абы, Геликон? Геликон: Хьэуэ. Цезоние: Геликон, пэж дыдэу зыри къыбжиIакъэ абы, щIэпхъуэжын ипэкIэ? Геликон: Сэ абы сриныбжьэгъукъым, сыхуэсакъыу аращ. Тэмэмри аракъэ. Цезоние: Сэ уэ сынолъэIур. Геликон: Си псэр зэзгъэшхын Цезоние, Гай идеалистщ, абы псори щыгъуазэщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, абы иджыри къыгурыIуа щIыкIэкъым. Сэ къызгурыIуащ, аращ зыми сыщIыхэмыIэбэри. Ауэ Гай къыгурыIуэу хуежьэмэ, псоми хэIэбэу щIидзэнкIэ мэхъу. Абы кърикIуэнури зыщIэр Тхьэ закъуэр аращ. Къысхуэгъэгъу Тхьэм щхьэкIэ, пщэдджыжьышхэ тщIынумэ и чэзу хъуащ. Еханэ теплъэгъуэ Цезоние езэшауэ йотIысэх. Цезоние: Къэрэгъулым илъэгъуащ ар мыбыкIэ щыблэкIым. Рим къалэм дэнэ и дежи щалъагъур Калигулэ. Ара щхьэкIэ езым илъагъуу щыIэр зы закъуэщ – езым и идеерщ. Сципион: Сыт хуэдэ идеер? Цезоние: Ар сэ сыткIэ сщIэн, Сципион. Сципион: Друзиллэ жыхуэпIэр? Цезоние: Хэт ар зыщIэр. Ауэ пэжыр жыпIэнумэ – фIыуэ илъэгъуащ ар абы. ДауикI, тыншкъым – дыгъуасэ уи IэплIэм щыпкъузу щыта цIыхубзыр нобэ хьэдэу плъагъуныр. Сципион: (Iэнкуну) Уэ-щэ? Цезоние: Сэри? Сэ срищIасэ тIорысэт. Сципион: ЗыщIэгъэкъуэн хуейщ абы, Цезоние. Цезоние: Уэри фIыуэ плъагъурэ? Сципион: Солъагъу фIыуэ. Псэ хьэлэлу къызбгъэдэтащ, си гуащIэм хигъахъуэу. Сигу къинащ сэ абы и псалъэ гуэрхэри. ГъащIэр тыншкъым, ауэ дэ диIэщ диныр, искусствэр, лъагъуныгъэр, - жиIэрейт. Къуаншэр – нэгъуэщIыр бэлыхь хэзыдзэр аращ, - жиIэрт щIэх-щIэхыурэ. Хуейт ар тхьэхэм я щIасэу псэуну. Цезоние: (КъызэфIэувэу) Сабий хуэдэт. (Гъуджэм бгъэдохьэри йоплъэ). Си Iэпкълъэпкъым нэмыщI нэгъуэщIытхьэ сиIэкъым сэ. Мис ноби Тхьэ селъэIунущ Гай къысхуихьыжыну. Калигулэ къохьэ. Цезониерэ Сципионрэ гу ялъетэри Iэнкуну йокIуэтыж. А тэлайм техуэу адрей лъэныкъуэмкIэ къохьэ лIакъуэлIэшхэмрэ дворецым и унафэщIымрэ. Iэнкун хъуахэу зэщIоувыIыкI. Цезоние къызоплъэкI. Абырэ Сципионрэ Калигулэ зыхуадз. Мыдрейм и Iэр ещIри ахэр къызэтрегъэувыIэ. Ебланэ теплъэгъуэ. УнафэщIым: (управителым - Iэнкуну) Дэ… Дэ дыплъыхъуащ ди пащтыхь. Калигулэ: (Зызыхъуэжа макъ къыщыпкIкIэ) Солъагъу… УнафэщIым: Дэ… Мыдэ… Калигулэ: (ткIийуэ) Сыт фызыхуейр фэ? УнафэщIым: Дыгузэващ, пащтыхь. Калигулэ: (ЖьэхэкIуатэу) Ар сытым щхьэкIэ? УнафэщIым: А-а… мыдэ… (хэкIыпIэ къегъуэт псалъэхэр къыжьэдэхуу) Къэралым и сантыкъым пыщIа Iуэхугъуэ гуэрхэр убзыхун зэрыхуейр уэри уощIэ. Калигулэ: (Дыджу, мыдыхьэшхыну ерагъкIэ зызэтриIыгъэу) Казнар жыпIа? АтIэ зиунагъуэрэ, шэч хэлъ абы … сантыкъыр – ар Iуэхушхуэщ. УнафэщIым: ДауикI, зиусхьэн. Калигулэ (дыхьэшхыурэ Цезоние жреIэ) Пэжкъэ, си дахэ. Iуэху джэгукъым сантыкъ жыхуаIэр? Цезоние: Хьэуэ, Калигулэ, казнам нэхърэ нэхъапи щыIэщ. Калигулэ: Уэ абы зыри хэпщIыкIыркъым. Казнам икъукIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ. Псои яIэщ мыхьэнэ: финансми, обществэм и напэр зыхуэдэми, къэрал щIыб политикэми, дзэр зыхуей-зыхуэфIми, мэкъумэшым ехьэлIа хабзэхэми. БжызоIэр уэ – псоми мыхьэнэшхуэ яIэщ. Псори зэхуэдэу нэхъапэщ. Римым и щIыхьри, уи къупщхьэ узыр нэхъ къыщыпщыхьэри. Аращи, сэ иужь сихьэнщ а псоми. КъэдаIуэт, унафэщI. (ЛIакъуэлIэшхэр нэхъ гъунэгъуу къыбгъэдокIуатэ). Калигулэ: Уэ пэжкIэ укъызбгъэдэтщ. Аракъэ? УнафэщIым: (Зигъэгусэу) Зиусхьэн… Калигулэ: Мисыр-тIэ, сэ зы мурад пхузэхэслъхьащ. Деуэнщи тIэу IэбэгъуэкIэ политическэ экономие жыхуаIэр къэдублэрэкIынщ. Сэ псори къыбгурызгъэIуэнщ, лIакъуэлIэшхэр я унэ екIуэлIэжмэ. ЛIакъуэлIэшхэр йокI. Еянэ теплъэгъуэ Калигулэ Цезоние бгъэдотIысхьэри и Iэр абы и щхьэм трелъхьэ. Калигулэ: КъедаIуэ уи тхьэкIумэр тегъэхуауэ. Япэ лъэбакъуэр: мылъку гуэр, ар ирекуэд е иремащIэ, зыбгъэдэлъу империем ис лIакъуэлIэш псоми баштекъузэкIэ къалэн зыщащIыж ар я быным къыхуамыгъанэу къэралым зэрыратымкIэ уэсят тхылъ ятхыну. УнафэщIым: Зиусхьэн… Калигулэ: Сэ уэ иджыри псалъэ уэста щIыкIэкъым. Дэ зэрыдубзыхум теухуауэ ахэр псори зэрызыххэу IутпIэнущ дызэрыхуэшэрыуэрэ зэхэтлъхьа спискэм къызэригъэлъагъуэм ипкъ иткIэ. Дыщыхуейм деж дэ а спискэр зэтхъуэкIыжыфынущ дызэрыхуейм хуэдэу. Къызхуэнапхъэм къыхуэнэнущ. Цезоние: (къыIукIуэту) Сыт мы къыпщыщIар? Калигулэ: (къыфIэмыIуэхуу) ЩыIутпIэкIэ зэрызэкIэлъыдгъэкIуэну щIыкIэм мыхьэнэ лъэпкъ иIэкъым. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, ящыщ дэтхэнэ зыри укIыныр – Iуэху нэхъыщхьэу аращ. Апхуэдэу щыщыткIэ – нэхъыщхьэ а Iуэхум хэлъкъым. Нэхъ кIэщIу жысIэнщи, ахэри адрейхэри – псори къуаншэщ. Гу лъытапхъэщ: цIыхур ужьэхэувэу пхъунщIэныр нэхъ напэншагъэкъым ямыIэнкIэ Iэмал зимыIэ хьэпшыпхэм я уасэм хэбгъахъуэ хуэдэурэ налог пхэнж ятеплъхьэным нэхърэ. Къэрал унафэр пщIынри ухъунщIэнри – тIури зыщ. Абы псори щыгъуазэщ. ЗэрызэщхьэщыкIыу щыIэр – Iэмалхэр аращ. Сэ зызмыхьэкъуэу сыхъунщIэнущ. Абы нэхъ хуит къищIынущ къалэн цIыкIу зезыхьэхэр. (УнафэщIым ткIийуэ жреIэ). Мы унафэр уэ жьы думыгъэхуу бгъэзэщIэнущ. Рим къалэм щыпсэухэм я уэсятым псоми ныщхьэбэ фIэмыкIыу Iэ щIадзынущ, куей нэхъ жыжьэхэм щыпсэухэм – зы мазэ нэхъ дэмыкIыу. ЗэбгырыгъэкI хъыбар езыгъэщIэнухэр. УнафэщIым: Кесар, уэ жыпIэм къикIым уегупсысыркъым. Калигулэ: Мыдэ нэхъыфIу къызэдаIуэ, щхьэкъэб. Казнам мыхьэнэ иIэмэ – абы щыгъуэ гъащIэр - мыхьэнэншэщ. ГурыIуэгъуэщ ар. А гупсысэр уэ уи IуэхуеплъыкIэм хуэдэ къезыхьэкI дэтхэнэми къабыл къыздищIу, я гъащIэр зэрызырикIым арэзы техъуэн хуейщ, я дунейр – я ахъшэрауэ щыпсэухэкIэ. Сэ сыкъапщтэмэ, логикэм сытемыкIыну мурад сщIащ. Властыр щысIэщIэлъкIэ – а логикэм къыпэфшэчын хуей уасэри флъагъунщ, сэ згъэгъущынщ я лъапсэр логикэм емызэгъ гупсысэхэмрэ зэгъыу псэуну хуэмейхэмрэ. УфIэфIмэ уи деж щызэхэзублэнщ. УнафэщIым: Сэ уэ пэжу сызэрубгъэдэтым шэч лъэпкъ къыщIытепхьэн щыIэкъым. Тхьэ пхузоIуэ! Калигулэ: Сэри сыапхуэдэщ. Абы и щыхьэту, уи фIэщ зэрыхъун, уи хьэтыркIэ сэ уи IуэхуеплъыкIэр къасщтэу къэралым и казнар узэгупсысыну зыхуэфащэ щыIэцIэу къэслъытэфыну. НэгъуэщIу жыпIэмэ, уэ сэ фIыщIэ къысхуэпщIын хуейщ, уи куэзыр сIэщIэлъу уи джэгукIэм сыныхохьэри. (Мэщым, итIанэ зызэтриубыдэу) А къомым я щIыIужкIэ: сэ си мурадыр гъэщIэгъуэгну къызэрыгуэкIщ, абы къыхэкIыуи зэныкъуэкъуным кIэ идотыр. Уэ секундищ уиIэжщ узмылъагъуу убзэхыным папщIэ. Собжэ: зы… (УнафэщIыр мэбзэх) Ебгъуанэ теплъэгъуэ Цезоние: УкъысхуэцIыхужыркъым. Мы жыпIэхэр – гушыIэкIэщIэ? Калигулэ: Апхуэдэ дыдэкъым, Цезоние. Зэрагъасэ Iэмалщ. Сципион: Ар мыхъунщ, Гай. Калигулэ: Аракъэ-тIэ! Сципион: Сэ къызгурыIуэркъым. Калигулэ: Ар дыдэщ. Псори зытеухуэжар а мыхъунуращ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, мыхъунур – къегъэзэгъынырщ. Сципион: Апхуэдэ джэгукIэм укъыщызэтеувыIэжыфынукъым. Ар зи нэгузыужьыгъуэр зи щхьэ зэтемысыжхэр аращ. Калигулэ: Хьэуэ, Сципион, ар императорыр зыхуалъхуа гъащIэу аращ. (ЩIыбкIэ зрегъэщI, зэрешар и нэгум къищу) ИкIэм икIэжым сэ къызгурыIуащ власытыр зи сэбэпыр. Абы зы Iэмал гуэрхэр къует «мыхъуххэнщ ар» жыхуаIэр кърибгъэIурыщIэну. Мы ди нобэм щыщIэдзауэ зэман къэкIуэнум хэукъуэдияуэ гъунапкъэншэщ си щхьэхуитыныгъэр. Цезоние: (нэщхъейуэ) ДыщыгуфIыкI хъуну пIэрэ абы, Гай, сщIэркъым. Калигулэ: Сэри сщIэркъым. Ауэ согугъэ ар къыддэщIыгъуу дыпсэуну. Херея къохьэ. ЕпщIанэ теплъэгъуэ Херея: УкъызэрыкIуэжар зэхэсхат. Тхьэхэм солъэIу уи узыншагъэр къахъумэну… Калигулэ: Си узыншагъэм фIыщIэ къыпхуещI. (ТIэкIурэ щыта нэужь зыкъызэкъуепхъуэтри) КIуэ, Херея, сыхуейкъым сэ иджы нэмыщI услъагъуну. Херея: ГъэщIэгъуэнщ, Гай, жыпIэр. Калигулэ: УмыгъэщIагъуэ. Сэ фIыуэ слъагъуркъым тхакIуэхэр… Схуэшэчыркъым. Ахэр щIэпсалъэр… жаIэр езыхэм зэхамыхыжын щхьэкIэщ. Абыхэм жаIэр езыхэм зэхахыжу щытамэ, я мыхьэнэншагъэр къагурыIуэжынти, я жьэр яубыдынт. Куэдщ ар, сигу ящыкIащ сэ а щыхьэтнэпцIхэм. Херея: ПцIы щыдупс къэхъуми – зэрымыщIэкIэщ. Сэ къуаншагъэ збгъэдэлъу слъытэркъым. Калигулэ: ПцIы захуэ щыIэкъым. Фэ фыупс пцIым цIыхухэмрэ хьэпшыпхэмрэ зы мыхьэнэ гуэр яхуегъэфащэ. Мис аращ сэ фхуэзмыгъэгъур. Херея: Сыт хуэдэу щымытми, дэ ди къалэнщ мы дунейм дыкъыщхьэщыжыну, абы дыщыпсэуну дыхуейр пэжмэ. Калигулэ: Къыщхьэщыж дыхуейкъым. Iуэхум хэплъэри яухащ. Мы дунейм мыхьэнэ иIэкъым. Ар къызыгурыIуам хуитыныгъэр и Iэрылъхьэщ. (къызэфIоувэ) Аращ сэ фыслъагъу щIэмыхъури – фыщхьэхуиткъыми. Рим къэралыгъуэ абрагъуэм зыщ щхьэхуиту исыр – ар сэращ. ФыгуфIэ, икIэм икIэжым фэ фиIэ хъуащ хуитыныгъэм фыхуезыгъэджэн император. ЩIэкI, Херея, уэри, Сципион. Ныбжьэгъугъэ жыхуаIэр сэркIэ дыхьэшхэнщ. ЕвгъащIэ хъыбар Рим. ИкIэм-икIэжым абы иратыжащ и хуитыныгъэр. А хуитыныгъэм щIыгъуу къэгъунэгъуащ гъэунэхугъуэшхуэри. Ахэр щIокI. Калигулэ зрегъэзэкI. ЕпщыкIузанэ теплъэгъуэ Цезоние: Угъыу… ара уэ? Калигулэ: Аращ, Цезоние. Цезоние: Сыт мыпхуэдизу къэхъуар? Пэжщ, уэ Друзиллэ фIыуэ плъагъуу щытащ. АрщхьэкIэ сэри сыкъэплъэгъуащ абы нэмыщIкIэ, нэгъуэщI цIыхубз куэди плъэгъуащ. Ар зэрылIам къикIыркъым жэщищ-махуищкIэ уи щхьэр зепхьэу губгъуэм уиту, псори уи хамэ дыхъуауэ укъытхыхьэжын хуейуэ. Калигулэ: (зыкърегъэзэкIри) Сэ уэ делэ цIыкIум Друзиллэ и гугъу пхуэсщIрэ? Уэ уи пщIыхьэпIэм къыхэхуэркъэ лъагъуныгъэм нэмыщI нэгъуэщI зы щхьэусыгъуэ гуэркIэ цIыхур гъынкIэ хъуну? Цезоние: Къысхуэгъэгъу, Гай, ауэ нэхъ къэсщтэнут Iухум и тэмэмыпIэр сщIамэ. Калигулэ: ЦIыхур щIэгъыр езыр зэрыхуейм хуэдэу и Iуэху зэрымыхъур аращ. (Бзылъхугъэр къыбгъэдокIуатэ) Къэгъанэ, Цезоние. (IуокIуэтыж). УIумыкIыжу щыт. Цезоние: Псори сщIынщ узэрыхуейм хуэдэу. (йотIысэх) Зи ныбжь нэсахэм фIыуэ ящIэ гъащIэм ди щхьэм Iэ къызэрыдимылъэр. Мы дызытет щIыгум бзаджагъэу щызекIуэр нэхъыбэж хъуным сыт щхьэкIэ дыхущIэкъун хуей? Калигулэ: Уэ къыбгурыIуэркъым. Iуэхукъым ар. Си щхьэр сэр-сэрурэ хэслъэфыжыну къыщIэкIынщ. Сэ фIыуэ къызгуроIуэж фIэщыгъэцIэу яхуэсщIынур къысхуэмыгъуэту псэущхьэ гуэрхэр си гум къызэрыщыушар. Сыт сэ абы есщIэнур? (ЦIыхубзым зыхурегъэзэкIри) Сэ сыщыгъуазэт я гъащIэм гужьеигъуи щыхэхуэу цIыхухэм къазэрыхуихуэр. АрщхьэкIэ фIыуэ къызгурыIуэртэкъым «егъэгужьей» псалъэм и мыхьэнэр. Сэри адрейхэм ещхьу си гугъэт ар псэм и узыфэу. Аратэкъым-тIэ. Iэпкълъэпкъыр аращ бэлыхьыр зытелъыр. Си лыр мэуз, си бгъэр зэгуоч, си лъакъуитIыр поузыкI. Си къэжьын къокIуэ, си щхьэр мэуназэ. АрщхьэкIэ псом нэхърэ нэхъ шынагъуэр си Iум илъ дыджырщ. Апхуэдэр къызыхэкIыр лъыр, ажалыр, е техьэгъуэ узыр аращ. Ар – псори щызэхэшыпсыхьыжа дыджагъщ. Си бзэгур зэрызгъэхъейуэ, мы си хъуреягъэр къызэщIоуфIыцIэри, цIыхухэр гущыкIыгъуэ къысщохъу. Сыту гугъу икIи сыту ткIыбжь цIыхуу дунейм утетыныр. Цезоние: А къомым уемыгупсысу, гъуэлъи уи Iэпкълъэпкъым фIыуэ зегъэгъэпсэху. Сэ сыпщхьэщысынщ ужеиху. Укъэушыжа нэужь дунейр нэхъ щIэщыгъуэ къыпщыхъужынщ, нэхъапэхэми хуэдэу. ЗэрыпхузэфIэкIкIи уи властыр лъагъуныгъэм зэрытебгъэлэжьэнум иужь ит. Сытым щхьэкIэ зэран дыхуэхун хуей къэкIуэну дунейм. Калигулэ: Сыжеин хуейт сыIуричу, ауэ ар сэ схузэфIэмыкIыну Iуэхущ. Цезоние: Уезэшыщащи, къыпщохъу апхуэдэу. ТIэкIу дэкIынщи, уи Iэхэм къару къахыхьэжынщ. Калигулэ: А къарур зэхьэлIапхъэри убзыхун хуейщ. Сыт сэ зэрызбгъэщIынур къыпхуэмылъытэн лъэщагъ, мы дунейм и зэхэлъыкIэр щызэзмыхъуэкIыфынукIэ: дыгъэр къуэкIыпIэмкIэ щетIысэхыу, цIыхум хьэзаб ятемылъыжрэ зеикI мылIэжынхэу щысхуэмыщIынукIэ. Сыт я зэхуакур, Цезоние, сыжейми сымыжейми, дунейм щекIуэкIыр си унафэм щыщIэзмыгъэувэфынукIэ. Цезоние: Уэ слъагъур Тхьэм я лъэкIыныгъэ ухуейуэ уныкъуакъуэу аращ. Сэ сщIэркъым щыIэу абы нэхърэ нэхъ делагъэшхуэ. Калигулэ: Уэри къыболъытэ си щхьэр зэтекIауэ. Хэту уи гугъэ уэ а сызэныкъуэкъу тхьэхэр? Сэ иджыпсту къарууэ сиIэ псомкиI сызэныкъуэкъур уи тхьэ дэтхэнэм нэхъри нэхъ лъагэщ. ЯхузыфIэмыкIынур мардэ щащIа къэралыгъуэжьым и унафэр щIыным сыпохьэ сэ. Цезоние: У пхузэфIэкIынукъым уафэр мыуафэу, нэкIу дахэр – нэджэIуджэу, цIыхугур мывэу къызэбдзэкIыну. Калигулэ: (нэхъри къызэрыкIыу) Сэ сыхуейщ уафэмрэ тенджызымрэ зэхэспщэжыну, дахагъэмрэ нэджэIуджагъэмрэ IэпэзэрыIыгъ сщIыну, хьэзабым дыхьэшхым и хъуаскIэ къыхезгъэхыну. Цезоние: (Зэпсалъэм и пащхьэ лъаIуэу йоувэри) ЩыIэщ гуапагъи, бзаджагъи, икIагъи, хабзэншагъи. Уи фIэщ зэрыхъун ахэр игъащIэкIи щыIэну. Калигулэ (къэпIейтеяуэ) АтIэ сэ сыхуейщ а псори зэхэспщэжыну. Сэ ди лIэщIыгъуэм тыгъэ хуэсщIынщ зэхуэдэныгъэмрэ зэщхьыныгъэмрэ. Псори зэхуэдэ-зэщыщ хъужа нэужь зеикI тхузэфIэмыкIынур, щыIэххэнкIэ дызыщымыгугъар ди щIым къытепсыхэнщ, мазэр си Iэгум къитIысхьэнщи, итIанэ, Тхьэм ищIэнщ, сэри, сэ сщIыгъуу зэрыдунейуэ зытхъуэжынщ, цIыхухэм лIэныр щагъэтынщи, икIэм икIэжым насыпыфIэ хъунхэщ. Цезоние: Уэ уелъэпэуэфынукъым лъагъуныгъэм. Калигулэ: (Къогубжьри къыщеуд) Сыт лъагъуныгъэ, Цезоние? (и блыпкъыщхьитIыр еубыдри егъэсыс) ЗырикIщ а узытепсэлъыхьыр. НэгъуэщIщ мыхьэнэ зиIэр: къэралым и казнар аращ. Ар уэри зэхэпхай. Аращ псоми я къежьапIэр. Мис иджы сэ сыпсэунущ, сыпсэунущ, Цезоние. Лъагъуныгъэмрэ псэуныгъэмрэ зэхэмызэгъэн Iуэхущ. Ар сэ ныбжызоIэ уэ. ИкIи укъызогъэблагъэ зеикI ямылъэгъуа махуэшхуэ, дунейпсо хеящIэ IуэхущIафэ, икъусыкъужкIэ нэгузыужь лэжьыгъэ. Сэ цIыху сыхуейщ – згъэмысэн, тыхь сщIын, къекIуэкIым еплъыни сыхуейщ. (Гонгым зыхуедзри и къару къызэрихькIэ еуэу щIедзэ) Калигулэ: (гонгым еуэу) КъыщIэфшэ ягъэкъуаншэхэр. Сэ сыхуейщ мысэ. Псори мысэщ. (гонгым йоуэ). Сэ сыхуейщ къыщIашэну зи суд ажалкIэ ящIа цIыхухэр. Дэнэ щыIэ еплъынухэр? ХеящIэхэми, уэчылхэми, ягъэкъуаншэхэми – псоми суд зэрытращIыхьрэ куэд щIащ. О, Цезоние, сэ абыхэм язгъэлъагъунщ игъащIэм ямылъэгъуар: мы къэралым зи щхьэ хуиту ис цIыху закъуэр. (Гонгым и щыблауэ макъым къыдэкIуэу дворецым Iэуэлъауэ къыщоIу. Нэхъ зиIэтурэ къоблагъэ псалъэмакъ, Iэщэ кърахьэкIым и макъ, лъэмакъ. Калигулэ дыхьэшхыурэ гонгым йоуэ. Къэрэгъулхэр къокIуэ, тIэкIурэ щотри IуокIыж) Калигулэ: (Гонгым йоуэ) Уэ, Цезоние, сэ ныбжесIэр пщIэнущ, укъыздэIэпыкъунущ. Iуэхур мис аращ. Тхьэ къысхуэIуэ, Цезоние, укъыздэIэпыкъуну. Цезоние: (Гонг макъым иужьыгуауэ) Сыт щхьэкIэ сIуэн хуей Тхьэ. Сэ уэ фIыуэ узолъагъур. Калигулэ: Сыт ныбжезмыIэми – пщIэнущ. Цезоние: (Мор гонгым здеуэм IэпэдэупIэ къегъуэтри) Сыт ухуейми, Калигулэ, ауэ щыгъэт Тхьэм щхьэкIэ. Калигулэ: (гонгым йоуэ) УгущIэгъуншэнущ. Цезоние: (гъуэгыу) СыгущIэгъуншэнущ. Калигулэ: (гонгым еуэу) ГущIыIэ-псэ щIыIэу ущытынущ, IурыIэбапIэ къыпхуамыгъуэту. Цезоние: IурыIэбапIэ къысхуамыгъэту. Калигулэ: Бэлыхьри зыхуэбгъэшэчынущ. Цезоние: Содэ, Калигулэ, ауэ делэ сохъу. (Зэрыгъэгужьея лIакъуэлIэшхэмрэ дворецым къулыкъу щызыщIэхэмрэ къолъадэ. Калигулэ гонгым иужь дыдэу зэ йоуэ, уадэ цIыкIур еIэт, зыкърегъэзэкIри зыбгъэдешэхэр) Калигулэ (хъийм икIауэ): Нэхъ гъунэгъуу фыкъызэкIуэталIэ псори. Сэ фхузощI унафэ нэхъ гъунэгъуу фыкъызбгъэдыхьэну. (ЛъакъуэкIэ топкIэри) ФыкъыбгъэдэкIуэтэну къыфхуещI унафэ кесарым. Нэхъ псынщIэIуэу. Иджы уэри къэкIуатэ, Цезоние. (Абы и Iэр еубыд, гъуджэм бгъэдешэри, къызэрыщ лъэныкъуэм уадэкIэ тетхъунщIыхьу щIедзэ, къищыр тригъэкIыжу. Мэдыхьэшх) Калигулэ: Арати зэфIэкIащ. Плъагъурэ! ЩыIэжкъым афIэкIа гукъэкIыж, нэкIухэр бзэхыжащ бахъэу. НэщIщ. Ауэ къэнар пщIэрэ? КъекIуэталIэт нэхъ гъунэгъуу. Еплъыт. Фэри фыкъэкIуэтэIуэт. Феплъыт. (Езыр гъуджэм бгъэдоувэри делэ нэIуу зызэкIэщIеш) Цезоние: (Гъуджэм гужьеяуэ иплъэу) Калигулэ! Калигулэ: (и нэкIур егъэтэмэмыж, и Iупэр абджым кIэрекъузэ, и плъэгъуэр зыIэзыбжьэу мэдийри, текIуэныгъэ гъэнщIа макъкIэ) Калигулэ! Iупхъуэ ЕтIуанэ едзыгъуэ Япэ теплъэгъуэ ЛIакъуэлIэшхэр Херея и унэм щызэхэсщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Тхуэмыфащэ къыдепэс. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сэ - си фыз цIыкIукIэ къызощ. ЦIыхур къысщегъэдыхьэшх. Абы хуэфащэр – ажалщ. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. Езанэ лIакъуэлIэшым: Пщыхьэщхьэ къэсыхункIэ, къалэ щIыбым щыбэуэну гъуэгу щытехьэкIэ, зэрыс носилкэм диту дыжэну къалэн къытщещI. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Къэжыхьыныр – узыншагъэмкIэ сэбэпщ, жиIэурэ. Муций: Илъэсищ ен мэхъури. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Къыхуэгъун хуейкъым ахэр. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Пэжщ, апхуэдэр хуэбгъэгъу хъунукъым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Корнелий, абы пфIитхьэкъуащ уи мылъкур. Сципион, абы иукIащ уи адэр. Октавий, абы уи фызыр идыгъури къэхьпэщым яритащ. Лепид, уи щIалэр IэщIэкIуэдащ абы. А псори фшэчынуи?! Сэ злэжьыпхъэр сощIэж, сыщIэчэнджэщэни щыIэжкъым, къарууншагъэмрэ шынагъэмрэ я къэпхъэным сиIыгъыу сыпсэун, хьэмэрэ Iуэхум дытегушхуэу кIэ еттын жысIэу. Сципион: Сэ злэжьын хуейм и унафэр ищIат абы езым си адэр щиукIым. Езанэ лIакъуэлIэшым: Уэ иджыри шэч къытепхьэрэ? Ещанэ лIакъуэлIэшым: Уэ дыпщIыгъущ. Циркым щыдиIэ тIысыпIэхэр цIыхубэм яхуигуэшри унэIутхэмрэ дэрэ дызэригъэзэуащ тезыр нэхъ хьэлъэж къыттрилъхьэну. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Шынакъэрабгъэщ. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Напэншэщ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Ажэгъафэщ. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Илъэсищ мэхъури. (КърахьэкI Iэщэм игъэIу Iэуэлъауэ макъ, псалъэмакъ къоIу. Факелхэм ящыщ зы къохуэх. Псори щIэкIыпIэм хуопIащIэ. Зэхэтхэр щIэкIыпIэм хуопIащIэ. Херея къохьэри псори зэтрегъэбэяуэ, зыри къэмыхъуа хуэдэу). ЕтIуанэ теплъэгъуэ Херея: Дэнэ апхуэдизу фыздэпIащIэр? Ещанэ лIакъуэлIэшым: Дворецым. Херея: Сэри апхуэдэущ къызэрызгурыIуар. ФыдагъэхьэнкIэ фыгугъэрэ? Езанэ лIакъуэлIэшым: Дэ ди мурадкъым абы щхьэкIэ дылъэIуэну. Херея: Сыту псынщIэу хахуэ фыкъэхъуа? Хуит сыкъэфщIрэ мы си унэм нэгъуэщI мыхъуми хуиту сыщетIысэхыну? (Бжэр хуащI. Херея стIолым бгъэдокIуатэри, и дзакIэм тотIысхьэ, адрейхэри абы къоувэкI) Херея: Фэ зэрывигугъэм хуэдэу тынш хъуну Iуэхукъым ар, си ныбжьэгъужьхэ. Иджыпсту къыфпкъырыхьа шынагъэр лIыгъэми хахуагъэми я пIэ къыпхуигъэувэнукъым. ФопIэщIэкIыр Iуэхум. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Удимыгъусэмэ зегъэз, ауэ уи бзэр убыд. Херея: Пэжыр жыпIэнумэ, сывигъусэу си гугъэщ, ауэ нэгъуэщI щхьэусыгъуэхэмкIэ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Куэдщ къебгъэкIуэкIар. Херея: (къызэфIэувэу) Пэжщ, куэдщ къедгъэкIуэкIар. Сэ нэхъ сфIэтэмэмщ и щхьэ течауэ дызэгурыIуэмэ. Сывигъусэми фэракъым, фэр щхьэкIэкъым сыщIывигъусэр. Аращ фи Iуэху зэхэублэкIэри мытэмэму къыщIэслъытэр. Фэ фIыуэ къывгурыIуэркъым фи бийр зищIысыр, икъукIэ фогъэмащIэ абы и гуращэхэмрэ мурадхэмрэ. Зы муради абы иIэкъым мыабрагъуэу. Фэ фи ажалым фыхуэпIащIэ хуэдэщ. Ар зищIысыр зэвгъащIэ, зыхуэдэр флъагъуу зевгъаси, мис итIанэ нэхъыфIу фебэныфынущ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Долъагъу дэ ар зыхуэдэр: залыму щыIэм я нэхъ зыхухэту. Херея: Хэт ищIэн ар. Император акъылынши диIахэщ дэ. Арами, мыр акъылыншэ дыдэуи жыIэгъуейщ. Сэ абы сытеплъэ щIэмыхъур – зыхуейр фIыуэ къыгуроIуэжри аращ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Псори дыIуипIэну хуейщ ар. Херея: Хьэуэ, аракъым абы и мурад нэхъыщхьэр. Абы и гуащIэри и лъэщагъри зытелажьэ гурыщIэр, мурадыр икIи нэхъ лъагэщ икIи нэхъ Iисрафиблщ. Ар зэщакIуэр дэ псом ди дежкIэ сыт нэхъри нэхъапэр аращ. Власть гъунапкъэншэ зыIэщIэлъ иджыкъым дэ япэу щытлъагъур. Ауэ цIыхури дунейри щайуэ къримыдзэу а властым гъунапкъэншэу ирилъащэ иджыщ япэу къыщытхуепсыхар. Мис ращ абы сызыгъэшынэу хэлъри, бэнэныгъэ есщIылIэну сызыхуейри. Уи гъащIэм упыкIыныр шынагъуэкъым, абы хурикъун лIыгъи къыскъуэкIынщ сэ хуей щыхъум деж. Ауэ хьэлъэщ дунейм утету гъащIэм и мыхьэнэр зэрыщIэткIукIыр, псэуныгъэм и щхьэусыгъуэр зэрыпIэщIэкIыр плъагъуу. Упсэу хъунукъым щхьэусыгъуэр уимыIэжу. Езанэ лIакъуэлIэшым: ЛъыщIэжыр ущIэпсэун щхьэусыгъуэу уфIэмащIэ. Херея: Сыарэзыщ абыкIи, сыфкъуэувэнуи сыхьэзырщ. Ауэ зыгурывгъаIуэ – сэ апхуэдэу щIыжысIэр фи зэгуэпымрэ губжьымрэ дэлэлай ядэсщIу аракъым, атIэ хузэфIэкIмэ мы дунейм и унагъуэбжэр хуезыгъэщIыжыну ебгъэрыкIуэ идея абрагъуэм сыпэщIэувэу аращ. Ауэ Калигулэ и щхьэм мураду къищхьэрыуэ псоми лъэIэсыпхъэу къезгъэзэгъыныр – ар сэ слъэмыкIыну Iуэхущ. Абы и философиер – хьэдэ лъэмыжу еукъуэдий, дэри ди насыпыншагъэти, а философиер зэтегъэщэхэгъуафIэкъым. Ар щыпхузэфIэмыкIым деж къанэр – Iэщэр къэщтэн хуейуэ аращ. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Лэжьэн хуейщ. Арами, фэ апхуэдэ власть щIэпхъаджащIэр фыпэщIэувэу фхузэхэкъутэнукъым и къару илъыху. Дэкъузэныгъэм упэщIэувэ хъунущ. ЩхьэрутIыпщ хъуа, фейдэ мылъыхъуэ щIэпхъэджагъэм хьилэшыуэ бгъэдыхьэн хуейщ, зэран ухуэмыхъуурэ и хъугъэ игъэхуауэ, и сэфэтыр Iисраф хъужыху. Иджыри зэ къытезгъэзэжынщи: сэ фэ пIалъэкIэщ сызэрывигъусэр. Абы нэхъыбэкIи сыхуэлэжьэнукъым сэ фи мурадым. Сызыхуейри зы закъуэщ: ди дуней гъащIэр зэрыта и пIэм игъэзэжу, гузэгъэгъуэрэ мамырыгъэрэ си псэм игъуэтыжынырщ. Сэ си щхьэ IуэхукIэ зыми сеныкъуэкъуркъым. Зыгуэр злэжьын хуейуэ къалэн къысщызыщIыр нэгъуэщIщ: гурей жьапщэ-борэну, си гъащIэр зыми щымыщ ищIыну къызэныкъуэкъум си гупсысэм къыхилъхьэ шынагъэрщ. Езанэ лIакъуэлIэшым: (къахэкIуэту) Сыщымыуэмэ сэ къызгурыIуащ уэ жыпIэну узыхуей дыдэр. Нэхъыщхьэращи, уэ дэ псоми хуэдэу къыболъытэ ди жылагъуэм и лъабжьэр къанэ щымыIэу къэтIэсхъауэ. Дэ псом нэхърэ дгъэнэхъапэр напэмрэ цIыхугъэмрэщ, пэжкъэ? Унагъуэ лъабжьэр къотIасхъэ, лэжьыгъэм пщIэ лъэпкъ иIэжкъым, къэралым цIыхуу исыр къанэ щымыIэу Тхьэм хущIоджэ. Напэмрэ цIыхугъэмрэ къыдоджэж защIэдгъэкъуэну. Зэхэдмых нэпцI зытщIын? ЛIакъуэлIэшхэр пщыхьэщхьэ къэс кесарым и носилкэм кIэлъыжэу куэдрэ вдэну, ныбжьэгъухэ? ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Вдэну абыхэм си псэ тIэкIу къыжраIэу. Ещанэ лIакъуэлIэшым: Я фызхэр трахыу. ЕтIуанэ лIакъуэлIэшым: Я ахъшэри. Етхуанэ лIакъуэлIэшым: Хьэуэ. Езанэ лIакъуэлIэшым: Херея, уэ фIыуэ укъэпсэлъащ. ФIыуи пщIащ дыкъызэрытебгъэувыIар. Къэсакъым иджыри Iуэхум и пIалъэр. Нобэ цIыхубэр ди телъхьэу къэувынутэкъым. И чэзур къэсыным ди гъусэу упэплъэну ухьэзыр уэ? Херея: Сыхьэзырщ. Зэран дыхуэвмыгъэхъу. ИрырекIуэ Калигулэ езым къыхиха гъуэгум. Ар дэнэ къэна, тIэкIуи щIэрыIэн хуейщ. Хуэтхъумэнщ и делагъэр дыхуэсакъыу. Къыхуихуэнщ абы зы махуэ хьэхэмрэ абыхэм я Iыхьлыхэмрэ зэрыс къэралыр зы лъэныкъуэу, езыр адрей лъэныкъэу зэпэщытхэу. (Псори арэзыуэ макъ зэдагъэIу. Накъырэхэр къагъаджэ. ИтIанэ щым мэхъуж. Зы жьэм къыжьэдэкIым – адрейм жьэдыхьэурэ : «Калигулэ») Ещанэ теплъэгъуэ Калигулэрэ Цезониерэ къохьэ, Геликонрэ зауэлI гупрэ я гъусэу. Зыми зыри жиIэркъым: щым джэдыкIампIэ теплъэгъуэщ. Калигулэ къызэтоувыIэри, зэгурыIуахэм яхоплъэ. Зыри жимыIэу яхохьэ, зым и бгырыпх быжыр зэрегъэзэхуэж, нэгъуэщIым къыпыIуокIуэт ар нэхъыфIу зэпиплъыхьын папщIэкIэ. Псори зэ къызэпеплъыхьыж, и нитIым и Iэгур трепIэри щIокIыж, зы псалъэ жимыIэу. ЕплIанэ теплъэгъуэ Цезоние: (Унэр къызэрикъухьам ауаныщIу хигъэплъэжхэу) Зауэ-банэ фыхэта? Херея: Дыхэтащ зауэ. Цезоние: (НетIэ ещхьу ауаныщIу) Сыту пIэрэ фызэpэуэн хуей щIэхъуар? Херея: Дызэзэуащ ауэ сытми. Цезоние: Арамэ жыпIэр пэжкъым. Херея: Сыт мыпэжыр? Цезоние: Фызэзэуакъым. Херея: Арауэ – дызэзэуакъым. Цезоние: (къыпыгуфIыкIыу) ЗэлъыIуфхыжмэ нэхъыфIт мыбдежыр. Калигулэ и жагъуэщ къетхъужьамэ. Геликон: (ЛIакъуэлIэш лIыжьым зыхуигъэзауэ) Къыщевгъэудынущ. Мис аращ зэриухынур а псори. ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Сыту пIэрэ дэ абы етщIар? Геликон: Аркъэ Iуэхур здэщыIэр – зыри зэревмыщIар. Щхьэм къитIасэркъым: дауэ мы дунейм узэрытетынур фэ фхуэдэу ужьгъейуэ. Гугъущ ар пхуэмыхьыжын хуэдизу. Къызыщывгъэхъут Калигулэ и пIэм фэ фиту (зэпегъэури). ДауикI, фэ мыбдеж зэгурыIуэныгъэ тIэкIу щызэIуфщэрт, пэжкъэ? ЛIакъуэлIэш лIыжьым: Пэжкъым. Уи фIэщ зэрыхъун. Сыт апхуэдэу щIигугъэххэр. Геликон: И гугъэу аракъым, ещIэ. Сэ зэрыхуэзгъэфащэмкIи, а ищIэм тIэкIу мащIэу щыгуфIыкIыу къыщIэкIынущ. ИIэ-тIэ, зэлъыIeдвгъэхыжыт дахэ-дахэу. (Псоми зэлъыIуах пэшыр. Калигулэ къыщIохьэри къакIэлъоплъ).
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ashj.txt" }
Ашыкъ-Кериб Тырку шыпсэ ЗэзыдзэкIар ХьэтIохъущокъуэ Къазийщ Тифлис, I86I гъэ Зы зэман Куржым и щыхьэр Тифлис зы тырку бей дэсащ. Тхьэм дыщэ куэд къритат абы, арщхьэкIэ зыпхъу иIэти, Магул-Мегери и цIэуэ, дыщэ куэдым нэхърэ нэхъ игъэлъапIэрт. Уафэм вагъуэ дахэхэр щолыд, а вагъуэхэм я щIыбкIэ мелыIычхэр щыIэщ нэхъ нур дахэххэ яIэжуэ, абы нэхъейуэ Магул-Мегери а щыхьэрым дэс хъыджэбзхэм я нэхъыфIащ. А зэманым Тифлис зы тхьэмыщкIэ дэсащ, Ашыкъ-КерибкIэ еджэу. ТхьэмыщкIэ щхьэ, Ашыкъ-Кериб гушыIэрейт, уэрэдкIэ Iэзэт. Джэгурэ гушыIэрэ къыщыхъум, Ашыкъ-Кериб щымыIэм ягу загъэртэкъым; Iэпэ пшынэ ирагъауэурэ пасэрей лIыфIхэм я пшыналъэ жрагъэIэурэ зэрашэрт. Зэ зы фызышэ джэгу хэтхэуэ Ашыкъ-Керибрэ Магул-Мегерирэ щызэрылъагъум, хьэщыкъ зэхуэхъуащ. АрщхьэкIэ, хъыджэбзыр къызэрырамытынур ищIэри, Ашыкъ-Кериб тхьэмыщкIэр куэдуэ нэщхъей хъуащ. Зы махуэ Ашыкъ-Кериб хадэм зы жыг жьауэ щIэсуэрэ щIэщхьэукъухьащ. Асыхьэтым Магул – Мегери и ныбжьэгъу хъыджэбзхэр щIыгъууэ блэкIырти, языхэз зым Ашыкъ-Кериб жейуэ щилъагъум, зыкъыкIэригъэхури, къыбгъэдыхьащ. «Щхьэ ужейрэ, тхьэмыщкIэ, уэ фIыуэ плъагъур мыбыкIэ блэкIрэ пэт?» - жиIэри еджащ. Ашыкъ-Кериб къыщыушым, хъыджэбзыр бзу хуэдэ псынщIэу къыбгъэдэлъэтыжри, и ныбжьэгъухэм къахыхьэжащ. Магул-Мегери, хъыджэбзым жиIар зэхихати, ешхыдэу хуежьащ. «Ар зыжесIар пщIатэмэ, табу къызжепIэнт, - жиIащ адрейми,- ар уэ уи Ашыкъ-Керибщ». Пэжуи, накIуэт-атIэ, - жиIэри Магул – Мегерирэ хъыджэбзымрэ Ашыкъ и деж кIуахэщ. Магул-Мегери Кериб нэщхъейуэ щилъагъум, еущиеу хуежьащ. «Сыту сымынэщхъеинрэ, сэ уэ фIыуэ услъагъу щхьэкIэ, ныбжькIэ сысей ухъунукъым», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. «Си адэм елъэIу, дэ тIури дызэрыпсэуни, ди фызышэ джэгухэр зэращIыни къыдитынщ», - жиIащ Магул-Мегери. «Аякъ-Огъа и пхъум щхьэ ахъшэ щымысхьынкIэ хъунщ, арщхьэкIэ хэт ищIэрэ, зы зэман укъызэгиижынкъэ, уэ зикI уиIэтэкъым, сэрщ псори къыпхуэзыхьар, жыпIэу? Хьэуэ, си псэм хуэдэ Магул-Мегери, сэ быдагъэ сщIащ: илъэсиблкIэ дунейр хъурейуэ къэскIухьу, е бей сыхъуну, е сэтей губгъуэм зытезгъэлIыхьыжыну; уегуакIуэрэ укъыспэплъэмэ, сэ узуейщ. «Хъунщ, ауэ а пIалъэм уфIэмыкI, уфIэкIым, слъэмыкIыу си адэм Куршуд-Бек сритынщ», - жиIащ хъыджэбзым. Ашыкъ-Кериб я деж къэкIуэжри и анэми и шыпхъуми IэплIэ яришэкIащ, узыншэу дыкъызэIущIэж, жиIэри; итIанэ зы артмакъыжьрэ зы башрэ къищтэри къуажэм къыдэкIащ. Зы тэмэщэ къикIуа нэужь, зы шу къыщIыхьэ хъуащ, зэплъэкIым, Куршуд-Бекщ. «ГъуэгуфI уижьапщий, дэнэкIэ укIуэми, дызэгъусэщ», - жиIэри къыбгъэдыхьащ Куршуд-Бекыр. Ашыкъ-Кериб фIэфIтэкъым Куршуд-Бекыр и гъусэнкIэ, ащхьэкIэ сыт и Iэмалт. Ауэрэ зыбжанэрэ зэдэкIуащ. ИужькIэ зыпс, лъэмыжи икIыпIи имыIэу, IущIахэщ. «Уэ нэхъапэ нызэпрыкI, сэ иужькIэ сынызэпрыкIынщ», - щыжиIэм Куршуд-Бек, Ашыкъ зищтэри псым хыхьащ. ЗэпрыкIрэ къызэплъэкIыжым, Куршуд-Бек и щыгъынхэр ехьри екъууэ сабэр къыдригъэхьейуэ щыхьэрым мэкIуэж. Тифлис къызэрысыжу щыгъынхэр ищтэри Ашыкъ и анэм деж кIуащ. «Мыхэр уи къуэм и щыгъынщ, езыр итхьэлащ», - жриIащ. И анэжь тхьэмыщкIэм и псэм хуэдэ и къуэм и щыгъыныжьхэм зэтридзэри, псы защIэ ищIыху тепыхьащ. ИужькIэ щыгъынхэр Магул-Мегери и деж ихьри кIуащ. «Си къуэр псым итхьэлащ, и щыгъынхэри Куршуд-Бек къихьыжащ, уи щхьэ ухуитщ", - щыжиIэм, Магул-Мегери дэхьэшхри: "Уи фIэщ умыщI, ахэр Куршуд-Бек и хьилэхэщ" ,- жиIащ. ИужькIэ Iэпэ пшынэр пылъапIэм къыпихри, дахэу Ашыкъ нэхъыфIу илъагъу уэрэдыр жиIэу тIысыжащ. АпщIондэху мыдэкIэ гъуэгурыкIуэр лъапцIэрэ пцIанэу зы къуажэ къыдэхьащ; цIыхуфIхэр уэрэдыфIрэ псалъэфIрэкIэ игъэгушыIэхэри, закъригъэшхащ икIи закъригъэхуэпащ. Къуажи щыхьэри зыдэхьам уэрэд щыжиIэурэ зыбжанэрэ къикIухьащ; и хъэбарыфI дэнэкIи нэсащ. Ауэрэ зыбжанэрэ къикIухьа нэужь, ХъалэфкIэ зэджэ щыхьэрым къыдэхьащ. ЗанщIэу къэхьау ефапIэм кIуэри, и пшынэр къищтэри уэрэд жиIэу тIысащ. А зэманым Хъалэфым зы пэщэ дэсащ, уэрэд куэду фIэфIу. УэрэдкIэ Iэзэ куэд къыхуаша щхьэкIэ, зыри игу еIуртэкъым. И пщафэхэм, къажыхьурэ ешауэ, къэхьау ефапIэм блэкIрэ пэт, уэрэд щIагъуэ зым жиIэу зэхахащ. Унэм къыщIэлъадэхэри: «Ди пэщэм и деж ныддэкIуэ, е уи щхьэр фIэтхынкIэ уи фIэщ щIы», - жаIэри къыщыхьахэщ Ашыкъ-Кериб. «Сэ сыщхьэхуитщ, сыгъуэгурыкIуэщ, ТифлискIэ сыкъокI, сегуакIуэм сынэкIуэнщ, семыгуакIуэм сыкъэнэжщ, сигу щрихьым уэрэд жызоIэ, фэ фи пэщэр сипщкъым, лъэщыгъэкIи уэрэд жызигъэIэнкъым», - яжриIащ Ашыкъ-Кериб. АрщхьэкIэ жиIам емыдаIуэу яубыдри, лъэщыгъэкIэ къалъэфащ пэщэм и деж. «ЖыIэ уэрэд», - жиIэри пэщэм къыхигъэзыхьащ. ЛъэмыкIыу Ашыкъ-Кериб и пшынэр къищтэри Магул-Мегери и фIыгъэ, и дахагъэхэм щытхъуу уэрэд хуиусар къригъэжьащ. Пэщэм уэрэдыр куэду игу еIури, Ашыкъ-Кериб къиутIыпщыжакъым. Ахъшэрэ щыгъын дахэрэ хущымысхьыжрэ игъафIэрэ игъатхъэу зэрешэ. Магул-Мегерирэ езымрэ пIалъэ зэIахар къэсащ, арщхьэкIэ Ашыкъ-Кериб щыгъупщэжами сымыщIэ, Магул-Мегери игу къэкIыжыркъым; бей хъуа щхьэ къежьэжыным зыхуигъэхьэзыркъым. МыдэкIэ Магул-Мегери ищIэн имыщIэу гузавэ хъуащ. Асыхьэтым зы сондэджэр махъшэ плIыщIрэ шэсыр пщIейрэ иришажьэу ежьэну щызэхихым, къригъашэри мыр жриIащ: «Мы дыщэ тепщэчыр здэщти къуажэм уи тыкуэн щыбухуэкIэ мэуэ яжеIэ: «Мы тепщэчыр сысейщ жиIэу си фIэщ зыщIым, мы тепщэчри езым ишэчри естынщ, жыпIэурэ схузехьэ», - жеIэри сондэджэрым йолъэIу. Купецым тепщэчыр Iихри, Магул-Мегери езым зэрыжиIам хуэдэу ищIэну къигъэгугъэри ежьащ. ДэнэкIэ кIуами хъыджэбзым жиIам темыкIыу илэжьа щхьэ, тепщэчыр сысейщ жызыIэн къэхъуакъым. Ауэрэ сатури иухыным нэсауэ Хъалэф щыхьэрым къыдэхьащ, и тыкуэныр иухуэри, къэкIуахэм тепщэчым и таурыхъ яхуиIуэтащ; Ашыкъ-Кериб щызэхихым, къажэурэ къэкIуащ. Тепщэчым, зэрилъагъуххэу, епхъуэри, «мыр сысейщ», - жиIащ. «Пэжщ, уэ ууейщ ар, Ашыкъ-Кериб, сэри усцIыхужащ», - жиIащ купецым. «Тифлис щIэхыу укIуэжын хуейщ, Магул-Мегери сэлам къуихащ, сэламым нэужькIэ, пIалъэ зэттар къэсащ, а пIалъэм укъемыкIуэлIэжмэ, нэгъуэщI зым сыдэкIуэнущ, къыбжиIащ», - жиIащ купецым. Махуищ лей пIалъэм къэнэжатэкъыми, Ашыкъ-Кериб тхьэмыщкIэр куэду гузэващ; иужькIэ нэгъуэщI Iэмал щимыгъуэтым, Тхьэм жиIар хъунщ, жиIэри, и артмакъыр дыщэкIэ из къищIри и шым къыкIэрипхэри, езыри къэшэсыжри, къекъууэ къежьэжащ. Арзиньянрэ Арзерумрэ яку дэт Арзиньян IуащхьэкIэ зэджэм къыщысым, и шыр джэлащ, езыми ищIэн имыщIэжу къэнащ; Арзиньянрэ Тифлисрэ мазитI гъуэгу я зэхуакут, езым махуитIт пIалъэу иIэжыр. «Я Аллахьу куэдыр зи гуащIэ! Иджы уэ сэ укъыздэмыIэпыкъум, сэ иджы мы дунейм щызлэжьынур сщIэжыркъым, - жиIэри тхьэусыхэри, бгым зридзыхыну щытехьэм, зы пщIэгъуалэ шу бгы щIагъым щIэту илъэгъуащ. Шум Ашыкъ-Кериб къыщилъагъум, къегуоуащ: «Сыт лIэужь, щауэ, пщIэрэ?» - жиIэри; «зызукIыжынущ», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. «Армэ, мыдэ къех, сэ узукIынщ», - жиIэри Ашыкъ-Кериб иришэхащ. «Иджы си ужь уимыкI уэ», -жиIащ шум; «Дауэ сынэкIуэн уи ужь ситу, уэ уи шыр псынщIэ дыдэщ, сэ сылъэсщ, хьэлъи сIыгъщ», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. «Ари пэжщ, - жиIащ шум,-армэ уи артмакъыр си шым къытелъхьэ». Артмакъыр шым трилъхьэри, ежьахэщ. Зыбжанэрэ кIуа нэужь, Ашыкъ-Кериб къыкIэрыху хъуащ, «Щхьэ укъыскIэрыхурэ?» - жиIэри къеупщIащ шур. «Дауэ сыкъызэрыпкIэрымыхунур, уи шыр, дамэ тет хуэдэ, мэлъатэ, сэ сешакIэщ», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. Армэ, къэкIэси, уздынэсыну уигу хэлъыр къызжеIэ», - жиIащ шум. «Нобэ Арзерум сынэстэми куэдт». «Армэ, уи нэр зэтепIэ; зэтеппIа?» «НтIэ». «Къызэтехыж иджы», - жиIэри, къигъаплъэмэ, Арзерумым и азэн джапIэхэр, и унэхэр хужь хъужауэ, къилъэгъуащ; «Къуаншэ сыхъущ, сыгъуэщащ, артэкъым жысIэнур, нобэ Къарс сынэсынырт сызыхуейр», - жиIащ итIанэ Ашыкъ-Кериб. «Пэжыр къызжеIэ жысIатэкъэ, щхьэ сыкъэбгъэпцIа? – жиIащ шум. – АтIэ иджыри уи нэ зытепIэ», - жиIэри и нэр зэтригъапIэри, куэдыщэ мыщIэу къигъэплъэжым, Къарс къэсахэщ. Мы псори зэригъэщIэгъуэн имыщIэу, зыбжанэрэ уIэбжьауэ щытащ Ашыкъ-Кериб, иужькIэ курмыщ ищIри, жриIащ шум: «Мыр ещанэу уи дежкIэ къуаншэ сыхъуащ; цIыхум зэ пцIы упсыным щыщIидзэкIэ пщэдджыжьым хуежьами, жэщ хъуху еупс, абы нэхъейуэ сэри иджыри къэскIэ узгъэпцIащ, пэжыр арщи, нобэ Тифлис сынэсым сызыхуэйр арщ». «Щхьэ ауэ утхьэгъэпцI бзаджэ»,- шур тIэкIуи къыхуэгубжьащ, арщхьэ абы фIимыгъэкIыу, ипэрей хабзэу, уи нэр зэтепIэ, жиIэри, зэтригъапIэри, зы дакъикъэ хуэдиз хъуакъэ жыпIэн хуэдэ хъуа нэужь, «иджы уи нэр къызэтех»,- жиIэрэ и нэр къызэтригъэхым, Ашыкъ-Кериб и нэм илъагъу щхьэ, мыпхуэдэ сэирыр зригъэщхьын ищIэртэкъыми, егъэщIагъуэ; Тхьэми фIыщIэ хуищIщ, шуми курмыщ хуищIа нэужь, моуэ жиIащ Ашыкъ-Кериб: «Нобэ къысхуэпщIар Iуэху мащIэкъым, арщхьэкIэ хуит сыпщIым иджыри зыкIэ сынолъэIунущ; нобэ Арзиньян сыкъикIыу Тифлис сыкъэсащ, жысIэм, зыми и фIэщ хъункъым, ауэ щыщыткIэ, абыхэм я фIэщ зэрысщIын зы нэщэнэ гуэр къызэт», - жиIэри елъэIуащ. «Зегъэзыхи си шы лъабжьэ уи Iэгу из ятIэ къыщIэхи, уи гуфIакIэ дэлъхьэ; жыпIэр я фIэщ мыхъум, илъэсиблкIэ къэмыплъэж зы нэф гуэр къегъаши, мы ятIэр псыкIэ зыIыщIи, и нэм щыпхуэм, къаплъэ хъужынщ»,-жиIащ шум. Ашыкъ-Кериб щIыр къищтэри къыдэплъеижым, шыри лIыри думп хъужащ. Мыбы дежым ицIыхуащ къыдэIэпыкъуар зэры-Хьадерилясыр, мыдрей цIыху цIыкIухэм зэращымыщыр. Къуажэм къыдэхьэжри, жэщ кIыфI хъуауэ ерагъыу и унэр къигъуэтыжащ. Бжэм еуIури: «Уэ, нанэ, ныIух, сыгъуэгурыкIуэщ, сешащ, селIащ; уи къуэ закъуэ ежьам и хьэтыркIэ сыгъэхьэщIэ ныжэбэризэм»,-жиIэри и анэжьым елъэIуащ. «Сэ сыткIэ узгъэхьэщIэн, нэгъуэщI узгъэхьэщIэн зылъэкIын унэ бей къуажэм щыIэхэщ, абы я деж кIуэ е къуажэм иджы зы фызышэ щыIэщи абы кIуэ, абы дежым уезэшынкъым, икIи уагъэтхъэнщ армыхъумэ, сэ ныуэжь тхьэмыщкIэм сыткIэ узгъэхьэщIэн?» - жиIэри зы ныуэжь макъ Ашыкъ-Кериб къепсэлъащ. «Уэ, нанэ, мы къуажэр сэ сцIыхукъым, сынолъэIу, уи къуэ къэтым и хьэтыркIэ сыныщIэгъэхьэ»,- жиIэри аргуэру Ашыкъ-Кериб бжэм еуIуащ; абы щыгъуэм Ашыкъ-Кериб и шыпхъур къэтэджри: «бжэр Iузохри, къыщIызогъэхьэ»,- жриIащ и анэм. «А Iиман зимыIэ, сэ нэф сызэрыхъурэ Iэмал бгъуэту щIалэ блэкI закъуэр къебгъэблагъэм пфIэфIу ухъуащ»,- жиIэри ныуэжьыр къешхыдащ хъыджэбзым; арщхьэкIэ фызыжьым и шхыдэм емыдаIуэу, хъыджэбзым бжэр Iуихри Ашыкъ-Кериб къыщIигъэхьащ. Ашыкъ-Кериб нэгъуэщI зы хамэ хуэдэ, закъримыгъэцIыхуу, дахэу сэлам ярихри тIысащ. «Ди унэжьым зимыхъуэжау пIэрэ?» - игукIэ жиIэри, зиплъыхьри, блынджабэм и пшынэр цеипхъэжь къешэкIарэ пылъауэ илъэгъуащ. «Мыр сыт лIэужь мы блынджабэм пылъа, нынэ?» - жиIэри ныуэжьым еупщIащ. «Сыту ухьэщIэ мызагъэ, ныжэбэ щIакхъуэ тыкъыр уэдгъэшхрэ пщэдей уедгъэжьэжми, щхьэ арэзы умыхъурэ?» - жиIэри, ныуэжьым абы нэхъ жэуап къритакъым. «Сыту сежьэжын, мыр си унэщ, уэ узианэщ, мор си шыпхъущ,- жиIащ Ашыкъ-Кериб. – СынолъэIу, сигу гъэзагъэ мы пылъар зи лIэужьыр сыгъэцIыху»,- жиIэри аргуэру и анэм елъэIуащ. Ашыкъ-Кериб жиIар фызыжьым и фIэщ хъуатэкъыми зэрымызагъэм щхьэкIэ, зэгуэпу; «Ар саазщ»,-къыжриIащ. «СаазкIэ зэджэр сыт?» - жиIэри аргуэру еупщIащ Ашыкъ-Кериб фызыжьым. «СаазкIэ зэджэр пшынэщ, абы еуэурэ уэрэд жаIэ, къофэ»,- жиIащ фызыжьым. «КхъыIэ, къыпызгъэхи сегъэплъ-тIэ»,- жиIэри елъэIуащ итIанэ Ашыкъ-Кериб фызыжьым. Идакъым фызыжьым: «Абы си къуэ тхьэмыщкIэр зэрежьэрэ мыр илъэсибл мэхъури зы цIыхуи еIусакъым»,- жиIэри. АрщхьэкIэ Ашыкъ-Кериб и шыпхъуэр и анэм емыдаIуэу пшынэр къыпихри Ашыкъ-Кериб къритащ. Ашыкъ-Кериб пшынэр къыщищтэм, Тхьэм елъэIуащ: «Аллыхьу куэдыр зи гуащIэ, си мурадыр къызэбгъэхъулIэнум, мы си пшынэр сэ зэрызухуам хуэдэу къыщIэгъэкIыж», - жиIэри. Пшынэм еуэри, зэгурыIуэу къыщыщIэкIым, гуфIэри мы уэрэдыр жиIащ: «Сэ сы-Кериб (гъуэгурыкIуэ) тхьэмыщкIэщ, си псалъэхэми, сэ схуэдэщи, фэ теткъым, арщхьэкIэ Хъадериляс лъапIэр дэIэпыкъуэгъу къысхуэхъури, бгы лъагэм сыкъришэхыжащ. СытхьэмыщкIэми, си псалъэхэри фейцейми, щхьэ сыкъыумыцIыхужрэ, си анэ, уи къуэр сэри». Мыбы дежым и анэм и къуэр игу къэкIри, гъыурэ еупщIащ хьэщIэм: «Уи цIэр сыт?» - жиIэри. «Рашидщ (хьэрэмыгъэншэ, цIыху Iэмин)», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. «АтIэ, Рашид, къызэдаIуэ мыдэ, уи псалъэхэм си гур сабэу къакъутащ. Ныжэбэ кIуам си щхьэцхэр тхъуауэ слъэгъуащ, мыр илъэсибл мэхъури сыгъ зэпытурэ нэф сыхъуащ; сынолъэIу уэ уи макъыр си къуэм и макъым ещхьщи фIыуэ услъэгъуащ, къызжеIэ, сыт щыгъуэ къэкIуэжын си къуэр?» - жиIащ ныуэжьым. «Уэ уи къуэр сэрщ»,- жиIащ. Ныуэжьым ар и фIэщ мыхъуу мызагъэ хъуащ: «Си къуэм къыщигъэзэжынур къызжыIэ»,- жиIэу. Абы щыгъуэм Ашыкъ-Кериб мыр жиIэри елъэIуащ и анэм: «Мыбы фызышэ джэгу щыIэу къызжепIащи, Iэмал иIэмэ мы саазыр къызэти сыгъакIуэ; си шыпхъум сынишэсынщ: абы пшынэ сыщеуэнщ, уэрэд жысIэнщи ахъшэу къызатыр зэхуэдитIу дгуэшынщ». «Хъункъым, си къуэр зэрежьэрэ и пшынэр унэм зыми щIезгъэхакъым»,-жиIэу имыдэ щыхъум фызыжьым, Ашыкъ-Кериб тхьэ иIуащ: «Пшынэм зы зэран есщIэм си мылъкукIэ сыборшлыкIэ»,- жиIэри. Фызыжьым Ашыкъ-Кериб и артмакъыр къиIэбэрэбыхьри ахъшэкIэ куэду щилъагъум, арэзы хъури кIуэнкIэ хуит ищIащ. И шыпхъум джэгур щыщыIэ унэм Ашыкъ-Кериб нишэсри, езыр бжэм къуэуващ, къэхъур слъагъунщ жиIэри. Джэгур щыщыIэ унэр Магул-Мегери ейт. Куршуд-Бек а жэщым Магул-Мегери и фыз хъунути, и благъэ, и ныбжьэгъухэр зэхуишэсри джэгу яхуищIат. Магул-МегериикI и щхьэтепхъуэр къепхъухауэ тахътэм и ныбжьэгъу хъыджэбзхэм яхэст. «Куршуд-Бек и фыз сыхъу нэхърэ зызгъэлIэжынкIэ»,-жиIэри тхьэ иIуауэ и зы лъэныкъуэмкIэ гын зэфэнур иIыгът, адрей Iэ лъэныкъуэмкIэ къамэ иIыгът, Куршуд-Бек къыщыщIэхьэ сыхьэтым зиукIыжын гухэлъ иIэу. Магул-Мегери и щхьэтепхъуэр къызэрытепхъуауэ щысу, зы хьэщIэ къыщIыхьарэ мыр жиIэу зэхихащ: «Сэлам алейкум, хуит сыфщIрэ фи ефэ-ешхэм сэри сыныхэвгъэхьэтэм, фыщIегъуэжынтэкъым, уэрэдыфI вжесIэнти нэхъри фызгъэгушхуэнт». «Куэду дыарэзыщ»,- жиIащ Куршуд-Бек. «Мыдэ утыкум къихьи, уи цIэри къыджеIэ, уэрэдыфIкIи дыгъэгушыIэ, уи Iэгу из дыщэ уэстынщ»,- жиIэри, Куршуд-Бек Ашыкъ-Кериб къришащ утыкум. Си цIэр Шынди джерурсызщ (иужькIэ фщIэнщ) жиIа щхьэкIэ я фIэщ мыхъуу щыхуежьэм мэуэ жиIащ Ашыкъ-Кериб: «Си анэм сыкъыщилъхунум щыгъуэ гугъу ехьырти, къуэ хьэмэ пхъу Тхьэм къритар жаIэу еупщIакIэ къакIуэхэм, Шынди джерурсыз, яжриIэрти, сэ сыкъыщалъхуам а цIэр къысфIащыжащ», - жиIащ Ашыкъ-Кериб. ИужькIэ саазыр къищтэри мы уэрэдыр къригъэжьащ: «Хъалэф щыхьэрым мысыр фадэ сыщефащ, Тхьэм дамэ къызитри махуитIкIэ сыкъэсащ». Ар зэрыжиIэххэу Куршуд-Бек и дэлъху псынщIэм и къамэ кърипхъуэтри «пцIы уоупс, махуитIкIэ Хъалэф укъикIыу мыбы сыткIэ укъэсын»,- жиIэри къыхуилъащ. «СыщIэбукIынур сыт, джэгуакIуэхэм я дежкIэ дуней псори зэхуэдэщ, мыувыIэхэу дэнэкIи щызокIуэ, жысIар фегуакIуэм фи фэщI фщIы, фемыгуакIуэм фымыщI, абы щхьэкIэ ф’IысхIакъым»,- жиIащ Ашыкъ-Кериб. «Щыгъэт, жегъэIэ и уэрэд»,- жиIэри Куршуд-Бек и дэлъхур игъэувыIащ. Ашыкъ-Кериб и уэрэдым къыщIидзэжащ: «Пщэдджыжь нэмэзыр Арзиньян щысщIащ, шэджагъуэр – Арзерум, ечындыр – Къарс щысщIащ, ахъшэмым – Тифлис сыкъэсащ. Дамэ стетти мыбы сыкъэлъэтащ, къурмэн сыхухъу пщIэгъуалэм, бзу хуэдэ къэлъатэрт, бгыхэри къуейщIейхэри цы хуэдэ фIэмыщIу. Тхьэм дамэ къритри Магул-Мегери и фызышэм къэсыжащ». Магул-Мегери Ашыкъ и макъыр щицIыхужым, и гынри къамэри зырызу хыфIидзэжахэщ. «Ара уи Тхьэр зэрыбгъэпэжынур, ныжэбэ Куршуд-Бек и фыз ухъункIэ уарэзы щIыкIэщ, жаIэу и ныбжьэгъухэр къыщегийм, «Фэ фымыцIыхужа щхьэ, си псэм хуэдэм и макъыр сэ сцIыхужащ»,- жиIэри лэныстэкIэ и щхьэтепхъуэр пхигъэжри, дэплъащ, Ашыкъ-Кериб щицIыхужым, гуфIащэри, зыхуэмубыджыу къыщылъэтри и бгъэм зытридзащ; тIум къайхъулIам щыгуфIыкIыщэхэри къарууншэ хъухэри мэхахэщ абы дежым. Куршуд и дэлъхум и къамэр кърипхъуэтри тIури иукIыну хуежьат, арщхьэкIэ Куршуд-Бек игъэувыIащ: «Щыгъэт, цIыхур къыщалъхум Тхьэм и натIэм къритхар пхузэпыгъэункъым»,- жиIэри. Магул-Мегери къыщызэщыужым илэжьам куэдыщэу щIэукIытэжри щIэхыу и щхьэтепхъуэр зытридзыжри тахътэм тетIысхьэжащ. «Иджы си фIэщ мэхъу узэры-Ашыкъ-Керибыр, ауэ мыпщIэндиз щIыналъэр щIэх дыдэу къызэрыпкIуар къызжыIэ», - жиIэри къеупщIащ Куршуд-Бек. «АтIэ, си сэшхуэм мывэр зэпиупщIым, е хьэуэ, илъэсибл лъандэрэ нэфу щыт зы ныуэжь къысхуэфши, сэ ар къаплъэ сщIыжым фи фIэщ хъункъэ?» - жиIащ Ашыкъ-Кериб абы щыгъуэм. И шыпхъум ар щызэхихым, и анэм и деж жэурэ кIуэри, накIуэ, уи къуэр къэкIуэжащ, жиIэри джэгум къишащ. Ашыкъ-Кериб и гуфIакIэм ятIэр къыдихри, псыкIэ зэхищIэри и анэм и нэм щыщихуэм, къаплъэ хъужащ. Куршуди къемыныкъуэкъуу Магул-Мегери къыхуиутIыпщыжащ. Ашыкъ-Кериби: «си шыпхъур Магул-Мегери и блэкI ирехъу, ахъшэрэ дыщэрэ узыхуейм хуэдиз уэстынщ», - жиIэри и шыпхъур фызу Куршуд иритри, зэблагъэхэу, зэдэтхъэу иджыри мэпсэу.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "asik.txt" }
Астрофизикхэр щыхьэт зытехъуэ къэхутэныгъэ телъыджэхэм ятепсэлъыхь Science Alert сайтым (Австралие) хъыбар зэрызэбгригъэхамкIэ, Шы хулъагъуэ (Млечный путь) галактикэм и кум хуэзэу япон щIэныгъэлIхэм «къыщалъэгъуащ» алъандэрэ зыщымыгъуазэу щыта пкъыгъуэ абрагъуэ. КIэлъыплъахэм гу лъатащ хьэршым гъуэз зэмылIэужьыгъуэу щызэхэувэ пшагъуэ гуэрэнхэм ящыщу, Шыхулъагъуэ галактикэм и кум хуэзэу щызэт-рихьахэм къызэрекIуэкIыпхъэу зэрызыщамыгъазэм. Еджагъэшхуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар и нэщэнэщ, блэкI псори, здэкIуар къахуэмыщIэу, зэуэзэпсэу зыщIэзылъафэ, хьэлъагъ ин дыдэ зиIэ нэрымылъагъу «мащэ кIыфIхэм» («чёрная дыра») ящыщ зым, астрофизикхэр алъандэрэ зыщымыгъуазэу щытам, абдеж зэрызыщигъэпщкIуам. Абы ипэкIэ, щIэныгъэлIхэр зыбжанэрэ кIэлъыплъащ Шыхулъагъуэ галактикэм и кум псынщIащэу щызэрызехьэ гъуэзыпшэхэм я зыгъэзэкIэм. Абыхэм ящыщ зыр, HCN-0.085-0.094 нагъыщэ зратар, Iыхьищу зэхэтщи, языхэзым адрейхэм нэхърэ нэхъ псынщIэжу зегъэкIэрахъуэ. Ар къызыхэкIыу къалъытэр, а Iыхьэр хэкIыпIэн-шэу «мащэ кIыфIым» зэрызыщIилъафэрщ. Хьэршым зыщызыгъэпщкIу мыбы хуэдэ нэрымылъагъу пкъыгъуэ абрагъуэхэр, къашэч и лъэныкъуэкIэ, лIэужьыгъуэ зыбжанэу зэщхьэщедз. Псалъэм папщIэ, абыхэм яхэтщ, ди планетэр зи гуэгъу вагъуэ жьэражьэм нэхърэ 62-кIэ фIэкIа мынэхъ хьэлъэ «цIыкIужьейхэри», ди Дыгъэм хуэдэу минищэ бжыгъэ къэзыгъэуэндэгъу, ямылейуэ зэхэуба «мащэ кIыфIыжьхэри». Шыхулъагъуэм и кум «къыщалъэгъуауэ» зыхужаIэр курыт хьэлъагъ зиIэщ. КЪУМАХУЭ Аслъэн.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "aslanadigapsale.txt" }
Фирхьэунымрэ Хоралымрэ ЗэзыдзэкIар Къашыргъэ Иннэщ Парк тетIысхьэпIэм Сопи зимыгъэхъейуэ телът. ЩIымахуэр къэблэгъати, абы щхьэегъэзыпIэ гуэр къигъуэтын хуейт. Сопи куэдми щIэхъуэпстэкъым. Зыхуейр щIымахуэ мазищыр хьэпсым щигъэкIуэну аркъудейт. Сопи фIыуэ ищIэрт шхын тIэкIурэ гъуэлъыпIэрэ абы зэрыщигъуэтынур, щIымахуэ щIыIэми щыхъума зэрыхъунур. ИлъэсиплI хъуат апхуэдэу зэрищIрэ – хьэпсыр и унэт. Иджыри арат, къуаншагъэ гуэр ищIэу итIысхьэну. Арати, щIидзащ и мурадыр гъэзэщIэн. Абы хэкIыпIэ зыбжанэ иIэт. Нэхъ тынш дыдэ хэкIыпIэр шхапIэ лъапIэм уи ныбэ из хъуху ущышхэу, ахъшэ уэстынукъым жыпIэу укъыщIэкIыжыну арат. ИтIанэ полицейм занщIэу уиубыдынурэ, хьэпсым урадзэнут. Сопи къэтэджащ, паркым къикIри Бродвеймрэ Етхуанэ авеньюмрэ щызэхэхьэм гъуэгур щызэпиупщIащ. Ар къыщыувыIащ шхапIэм и щхьэгъубжэ нэхум деж. Сопи зиупсат, абы и бэлътомрэ пщэдэлъымрэ тэмэмт. Ауэ и вакъэмрэ и гъуэншэджымрэ лэжьат. Абыхэм гу лъамытэу шхапIэм зыщIигъахуэрэ зэ Iэнэм тIысамэ, и мурадыр къехъулIауэ ибжынут. Лъатэмэ – щIагъэхьэнутэкъым, Iэнэм зэ пэрытIысхьамэ, Iэнэзехьэм илъагъумкIэ гурыщхъуэ лъэпкъ ищIынутэкъым. Бабыщ гъэжьа, шагъыр птулъкIитI, кофе стакан, тутыни и гъусэу ирикъунут ар хьэпсым ирикIуэну. Сопи шхапIэм зэрыщIыхьэу, Iэнэзехьэр абы и гъуэншэдж лэжьамрэ вакъэжьымрэ къеплъащ. ИтIанэ. Iэ лъэщитIым къаубыдри, уэрам лъэс зекIуапIэм къытрадзэжащ. Ар егупсысын хуейт хьэпсым зэрыкIуэн нэгъуэщI амалым. Еханэ авеню къэгъэшыпIэм абы къыщилъэгъуащ щхьэгъубжэ нэху. Сопи мывэ къищтэри щхьэгъубжэри абы тет стаканри зэхикъутащ. ЦIыхухэр унэ плIанэпэм къыкъуэплъащ, полицейри яхэту. Сопи зимыгъэхъейуэ щытт, и IитIыр и жыпым илъу. Абы гуфIэн щIидзат, полицейм и бэлъто щIыхур къыщилъэгъуам. - Дэнэ кIуэжа а зэранщIакIуэр?! – кIиящ полицейр, къэсри. - Сэращ ар! – жиIащ Сопи гуфIэу. Полицейм къыгурыIуакъым Сопи жыхуиIэр. Щхьэгъубжэхэр зыкъутэ цIыхухэр полицейм епсалъэ хабзэтэкъым. Ахэр гужьеяуэ щIопхъуэж. Полицейм машинэр къигъэувыIэу иридзэну гуэр къыщилъагъум, и башыжьыр иIыгъыу абыкIэ щIэIащ, мыдрейр къигъанэри. Арати, аргуэру къехъулIакъым Сопи и мурадыр. Уэрамым къыпэщытт шхапIэ пуд цIыкIу. Сопи абы щIыхьэри бифштексрэ мыIэрысэ дэлэнрэ ишхащ. - Иджы къеджэ полицейм. Сэ мыбы и уасэр уэстынукъым, ахъшэ сиIэкъым,- жиIащ Сопи. – иIэ, сызумыгъажьэ. - Уэ щхьэкIэ полицейр къезджэнукъым! – жиIащ Iэнэзехьэм икIи и пщампIэмкIэ къиубыдри шхапIэм къыщIидзыжащ. Сопи къэтэджри и щыгъыным телъ сабэр триутхыпщIыкIыжащ. Ар нэщхъей къэхъуат. ИкIэм икIэжым, зыщыгугъыжыр хабзэм нэгъуэщI зыгуэркIэ ебакъуэу яубыдынырт. Ину фийуэ щIидзащ. Щымыхъужым, къафэрт, Iэмал хуекIуауэ, кIийрт, делэм хуэдэу. Полицей гъунэгъуу щытым и щIыбыр Сопи хуигъазэри блэкI гуэрым жриIащ: - Мыр университетым щеджэ щIалэхэм щыщщ. Абыхэм ягъэлъапIэ я махуэшхуэр. Ахэр зэрогъэкIий, ауэ абыхэм Iей лъэпкъ ящIэкъым. Сопи и гур ехуэхащ. Абы и бэлъто пIащIэр ипхэщ жьымрэ щIыIэмрэ щхьэкIи, адэкIэ кIуащ. Ар нэсащ машинэр щымащIэ икIи цIыху зыбжанэ фIэкIаи зытемыт уэрамым. Гъуэгу зэхэкIыпIэм ар зэуэ къыщызэтеувыIащ. Абы къилъэгъуащ члисэжь гуэр и гупэм къиту. Зы щхьэгъубжьэм нэху щабэ къыщыблэрт, икIи абы зэхихт уэрэд дахэ къеуэу. А уэрэдым ар нэхъ гъунэгъуу игъэкIуэтащ. Уафэм мазэр ист, дахащэу икIи щIыIэу. Уэрэдым Сопи и нэгу къыщIигъэхьэжащ гъащIэ дахэр - и анэмрэ розэхэмрэ, мурадхэмрэ ныбжьэгъухэмрэ, гупсысэ къабзэхэмрэ джанэ къабзэхэмрэ. Уэрэд макъым абы и псэм революцэ щищIащ. ДяпэкIи зэман щыIэт. Ар иджыри щIалэт, къыхэпщыжыфынут щIэзылъафэ шэдым, дуней дахэми къытехьэжыфынут… Сопи зэхищIащ и дамэм Iэ къытелъу. Абы зыкъигъазэри, полицейм и нэкIум иплъащ. - Сыт мыбдежым щыпщIэр? – къеупщIащ ар. - Зыри,-жиIащ Сопи. - НтIэ, накIуэ,-жиIащ полицейм… - МазищкIэ хьэпсым уисынущ,-жиIащ Сопи и судыр зыщIам.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "asm.txt" }
Лыкъуэжь Нелли Си вагъуэ цIыкIухэр къэрабэ гъуэжьщи Дуней мыцIыхум и шэжыгъэкIэщ… ЗэрытщIэщи, IуэрыIуатэу-дыщэ пхъуантэм, пыухыкIауэ къыщыплъыхъуэм емылъытауэ, хъугъуэфIыгъуэ куэдым ущрохьэлIэ. «…Дунеижьри, ой дуней, щымыджэмыпцIэмэ, ЩIылъэ щхъуантIэри, ой дуней, щызэпцIагъащIэмэ…» псалъэхэм укъыщеджэкIэ щIы хъурейр и джэлэсым екIуэкIыу щыхуежьа дакъикъэм адыгэхэри адыгэбзэри щыIауэ уи фIэщ хъууэ щIедзэ. «…Дунеижьри, ой жи, хъыкIэ щаухуэмэ, ЩIылъэ щхъуантIэри, ой дуней, мэлкIэ щаубэмэ…» псалъэхэм деж ущынэскIэ, щIымрэ псымрэ зэпэщхьэхуэ хъун щхьэкIэ нартыжьхэм гуащIэу яIэр халъхьауэ къыпщохъу, зы телъыджэ гуэрым и къежьапIэр уэри къызэрыплъэIэсар зэхыбощIэ. Сэтэней япэ дыдэу Сосрыкъуэ хасэм щыхигъэхьэм, мыпхуэдэ ущиехэр жреIэ: Нартхэ лъытэ зыхуащIыр ЩIыри хыри зыцIыхухэрщ. Жыг–Гуащэ Дунейр ецIыхури, мыпхуэдэу Лъэпщ жреIэ: «…си щхьэцыр уэгум итщи, уафэм ит псори сощIэ…Сэ уэгум ит вагъуэхэр уэзгъэцIыхунщ, щIым щIэлъ псори уи IэмыщIэ ислъхьэнщ, щIы щхьэфэм тетри уэстынщ…» Адыгэхэм пщIэшхуэ хуащIырт вагъуэхэм фIыуэ хэзыщIыкI, шу гъуазэу щытыф цIыхухэм, икIи гъуазэпщIэ Iыхьэ хухахыу щытащ зекIуэ ежьамэ. Илъэс 480-рэ ипэкIэ Мысырым пащтыхьыгъуэр щызыIыгъа адыгэ мамлюкхэм я «Адыгэ пащтыхьхэм я тхьэусыхэ» жыхуиIэ уэрэдыжьым хэтщ мыпхуэдэ псалъэхэр: Уэр, дзэшхуэр зезышэрэм Уэр, вагъуэшхуэ лыд гущэхэр и гъуази. Шу гъуазэу диIэхэм ГъуазэпщIэ Iыхьэхэр хухахи, рэе. Адыгэ кхъуафэхэм (кхъухь) жьыху зэпэплIимэ ящхьэщытыным вагъуэ пщыкIутI тету щытащ, ятхыж алыдж щIэныгъэлIхэм. Апхуэдэу жыIэпхъэщ адыгэ лIакъуэхэм я бжыгъэр къигъэлъагъуэу, ди лъэпкъ ныпым вагъуэ пщыкIутI зэрытетри. «Губгъуэ гъунэншэрэ хъушэ бжыгъэншэрэ», жиIащ адыгэм уафэмрэ вагъуэхэмрэ щхьэкIэ. Мазэм мэлыхъуэ иригъэувэжри, дыгъэр бгыкъум къыщытхуфIидзауэ къытхуоблэ, и дыгъэпсхэр ди бзэм къызэрыхигъэпсалъэм шэч къытедмыхьэу. Адыгэ щIэныгъэлIу вагъуэхэм тетхыхьар мащIэ дыдэщ, ауэ а щыIэ мащIэри ущыгуфIыкIыу, къызэщIэпкъуэжрэ узыщIапIыкIа, зэхуэпхьэсыжа гупысысэ гуэрхэр ебдзылIэжмэ, адыгэ уафэ ухегъаплъэ. Вагъуэхэм теухуа псалъэмакъым зыгуэркIэ дыщыуэмэ, е дызыщымыгъуазэ гуэр фэ фщIэмэ, акъыл зэхэдзэ дывгъэщIрэ, адыгэм ди хъарзыналъэм нэхъ из хъунти псори дыщыгуфIыкIыжынт. Вагъуэхэм цIэ щыфIащари фIэзыщари нобэрей махуэм уиплъыкIыу къэпхутэжыну гугъущ, ауэ щыIэм щыщу дызыщыгъуазэр фи пащхьэ ныдолъхьэ. АдыгэцIэ зиIэ вагъуэхэм теухуауэ тхыгъэхэр итщ «Адыгэ псалъалъэм» (Москва, I999гъ.), «Адыгэ-урыс псалъалъэм» (Налшык, 2008гъ.), КIуэкIуэ Жэмалдин «Из адыгской (черкесской) ономастики» (I983гъ.) зыфIища и тхылъым, Шортэн Аскэрбий и «Адыгэ мифологие»-м (I982гъ.), «Адыгэ псалъэ» («Ленин гъуэгу») газетым и къыдэкIыгъуэ зыбжанэм, Псэун Жыраслъэн и «Адыгэ псалъэзэблэдзхэм» (2005гъ.), «СурэткIэ зэхэлъхьа къэбэрдей-шэрджэс-инджылыз-тырку псалъалъэм» (I998гъ.), МэфIэдз Сэрэбий и «Адыгэ хабзэ» (I994гъ.) тхылъым. Шэрджэс Алий 2009 гъэм къыдигъэкIа «Яхуэмыфащэу лъэныкъуэ едгъэза псалъэхэр» жыхуиIэхэм. АтIэ, зэрытщIэщи, уафэм Дыгъэмрэ Мазэмрэ щызэблокI. Адыгэхэм я Дуней еплъыкIэмкIэ, ахэр зэдэлъхузэшыпхъущ, Дыгъэр дэлъхущ, Мазэр шыпхъущ. Мазэр Дыгъэм и нуркIэ блэ планетэщ. Дыгъэм ди лъэпкъым хуиIэ пщIэм и щыхьэтщ унагъуэм къихьа нысащIэм гъэфIэныцIэу «Дыгъэ», «Дыгъэшыр», Дыгъэщыгъэ», «Нэхудыгъэ», «Дыгъэнур» - жыхуиIэм хуэдэ цIэхэр фIащу зэрыщытар. Шыхулъагъуэ – Млечный путь. Жэщ уафэм гъуэгум ещхьу щыплъагъу вагъуэбэ куэд зэхэтым Шыхулъагъуэ фIащащ адыгэхэм. «ЖэщкIэ зекIуэ лIыхъужьхэр ШыхулъагъуэкIэ мэзекIуэ», - жаIэрт абыхэм. Пасэрей алыджхэр «Галактикэ»-кIэ зэджэ, урысхэм «Млечный Путь» зыфIаща вагъуэ системэм щхьэкIэ адыгэхэм апхуэдэу щIыжаIар шы зэраху лъагъуэм ирагъэщхьауэ ятх щIэныгъэлIхэм. КIахэ адыгэхэм «Шыгъушэмэ я гъогу» («путь везущих соль») жаIэ. Вагъуэзэшибл – Большая Медведица. Уафэм и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ къыщыблэ, нэхъ ину вагъуибл къызыхэлыдыкI гупым зэреджэр «Вагъуэзэшиблщ», абы щхьэкIэ иджыри «Вагъуэкъащыкъ» жаIэ. Абы и фIэщыгъэцIэ дахэр «Вагъуэзэшиблым зигъазэмэ, нэху мэщ» адыгэ нэщэнэм ихъумащ. Мазэхэ жэщым Гъуазэр, Ищхъэрэ вагъуэр, Вагъуэзэшиблыр, МыщэцIыкIу вагъуэр (Вагъуэбыныр) зекIуэлIхэм я гъуэгугъэлъагъуэу щытащ. Вагъуэзэшиблым Ищхъэрэ вагъуэм и хъуреягъыр зы жэщ зы махуэм къекIухь, абы къыхэкIыу жэщым зэманыр здынэсар ВагъуэзэшиблымкIэ къахутэу щытауэ ятхыж. Вагъуэ – шу – «звезда-всадник». «Мы вагъуэр Вагъуэзэшиблым и «къум» хэт етIуанэ вагъуэм и цIэу къалъытэ», - етх Алътуд Мусэ («Газета Юга», II.I2.2008). Нэжан дыдэ уиIэу щытын хуейщ а вагъуэм и щхьэмкIэ «къытес» вагъуэ цIыкIур къэплъэгъун щхьэкIэ. Ауэ щыхъукIи а вагъуитIыр зыкIи зэгъунэгъукъым, ЩIым дытету дыплъэу апхуэдэу тлъагъуми. Нэхущвагъуэ – Венера (япэ къэкIуэкIэ). Нэхущвагъуэм ВагъуэлыдкIи йоджэ. Ар ЩIым нэхъ пэгъунэгъу планетэщи, IупщI дыдэу болъагъу. Мы вагъуэр ЩIымрэ Дыгъэмрэ я зэхуаку дэтщ, Дыгъэм къыщекIуэкIкIи жыжьэ IукIуэтыркъым, щIэплъыпIэ нэзым (горизонт) и лъабжьэ зэи къакIуэркъым. Пщэдджыжь нэхулъэр къыщищIым къуэкIыпIэмкIэ, дыгъэр щыкъухьэжкIэ къухьэпIэмкIэ къыщоблэ. Нэхущвагъуэм кIахэ адыгэхэр зэреджэр «Нэфылъ жъуагъэщ» («рассветная звезда»). Хэщхьэж вагъуэ – Венера (етIуанэ къэкIуэкIэ). «Адыгэ псалъалъэми» «Адыгэ-урыс псалъалъэми» апхуэдэущ зэритыр. Хэщхьэж вагъуэр Ахъшэм вагъуэм иужь иту уафэм къотIысхьэ. Зи адэр дыщэ джэдыгукIэ зыщэжа вагъуэ – «вечерняя» Венера (ещанэ къэкIуэкIэ). Вагъуэбэ – созвездие Тельца, е (шэрдж.) созвездие Дельфина. КъуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ къыщыблэ вагъуэ зэрыбынщ, ар гъавэм хэплъэмэ, къэкIыгъэр багъуэу жаIэ. Вагъуэбэм теухуауэ пасэрей адыгэхэм жаIа нэщэнэхэрщ ди деж нэхъыбэу къэсар: «Вагъуэбэр щIым хэплъэмэ, къэб къуэпсым зедз», «Вагъуэбэр къыхэмыплъауэ нартыхум зиIэтыркъым, апщIондэху хэхъуэгъуейщ», «Вагъуэбэр щIым зэрынэсу, щIыри псыри мэщтри, щIымахуэм щIедзэ», жаIэрт адыгэхэм. Мыбдеж къыхэгъэщыпхъэщ Вагъуэбэм теухуауэ МафIэдз Сэрэбий итхар: «Илъэсыр IыхьиплIу гуэшыныр адыгэхэм Вагъуэбэ жыхуиIэ вагъуэ зэрыбыным ирапхырт. Вагъуэхэр зыдж щIэныгъэм Дыгъэр здырикIуэу жыхуиIэ Вагъуэ бын I2-м щыщу «созвездие Тельца» жыхуаIэм нэхъ тохуэ Вагъуэбэр. Ауэ уи гугъэ хъунущ адыгэхэм Вагъуэбэ жыхуаIэу щытам а Вагъуэ бын пщыкIутIри къызэщIиубыдэу, иужькIэ, щIэныгъэу яIар щаIэщIэхужым, ди нэхъыжьхэм а фIэщыгъэцIэр Вагъуэ быным и закъуэ траубыдауэ. Дауэрэ щымытами, ди бзэм къыхэнауэ иджыри хэтщ мыпхуэдэ жыIэкIэхэр: «Вагъуэбэр щIым къыхэкIащ», «Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъащ», «Вагъуэбэр жыг щхьэкIэм хыхьащ», «Вагъуэбэр щIым хыхьэжащ». Вагъуэбэр щIым къыхэкIауэ щалъытэр гъатхэм махуэмрэ жэщымрэ зэхуэдэ щыхъурт. Иджырей ди бжыгъэкIэ ар зыхуэзэр гъатхэпэ мазэм и 2I-22 махуэхэрщ. Абдеж илъэсыщIэр къихьэу адыгэхэм ялъытэрт… Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъамэ (мэкъуауэгъуэм и 2I-22), гъэмахуэм щIидзэрт, Вагъуэбэр жыг щхьэкIэм хыхьамэ (фокIадэм и 2I-22), бжьыхьэр къэсат, Вагъуэбэр щIым хыхьэжамэ (дыгъэгъазэм и 2I-22), щIымахуэр къихьат. Вагъуэплъ – Марс(япэ къэкIуэгъуэ). Ахъшэм вагъуэ – «вечерняя звезда» Марс (етIуанэ къэкIуэгъуэ). Шортэн Аскэрбий зэритхамкIэ, Ахъшэм вагъуэкIэ зэджэр Сириус вагъуэращ. «Адыгэ псалъэ» газетым (№58-59, I998 гъэ, гъатхэпэм и 3I) зэритымкIэ, Ахъшэм вагъуэ, е Хэщхьэжыгъуэ вагъуэкIэ йоджэ Сириус, Арктур, Капеллэ, Альфэ, Бетэ вагъуэхэм (еплIанэ къэкIуэгъуэ). Ахъшэм вагъуэр къитIысхьамэ, хэщхьэжыгъуэ хъуауэ къалъытэрт. «Уафэ джабэм кIэрыщтхьауэ Ахъшэм вагъуэр щIылъэм къыхуонэщхъеих», - етх Шортэн А. ВагъуэцIу – Сириус. ДэжыггъалIэ – Утренняя звезда. Сату щIыныр зи IэщIагъэ цIыхум пасэм щыгъуэ зэреджэу щытар дэжыгщ. Дыгъэр къыщIэкIын ипэ къуэкIыпIэм щыкъухьэж вагъуэ цIум ДэжыггъалIэкIэ йоджэ. Нэхущ вагъуэра и гугъэу дэжыгыр гъуэгу тезышэу дыгъужьым езыгъэшха вагъуэу IуэрыIуатэм къыхощ, аращ «ДэжыггъалIэ» фIэщыгъэцIэр щIигъуэтар. «Сондэджэрыр (журтыр) хьэм езыгъэшха» жиIэуи, Дэжыгыр лIыжьым и цIэуи къокIуэ. Дэжывагъуэ – Лира (япэ къэкIуэгъуэ). ДэжывагъуэмкIэ сыхьэт бжыгъэр къращIэу щытащ. Дей жыг вагъуэ – созвездие Лиры (етIуанэ къэкIуэгъуэ). Щыплъагъур гъатхэпэрщ. КъухьэпIэмкIэ япэ дыдэу къыщыщIэкI вагъуэщ, пшапэ зэхэуа нэужь, фокIадэ-жэпуэгъуэ мазэхэми хуиту болъагъу. Мы вагъуэ зэрыбыным укIэлъыплъыну щынэхъыфI лъэхъэнэр накъыгъэ-щэкIуэгъуэ мазэхэм къызэщIаубыдэ пIалъэращ. Вагъуэкъан – апхуэдэу йоджэ Марс, Юпитер, Сатурн планетэхэм. Ахэр «насып вагъуэу» адыгэхэм къалъытэ. Зодиакым хэт Вагъуэ бын I2-ми чэзууэ яхуэхьэщIэурэ къакIухь. А вагъуищым щыщу зэ зыр, зэ тIур, зэми щыри зэгъусэу IупщIу болъагъу. Вагъуэдэмэкъуэ – созвездие Малый Пес. «Звезда подпорки» (япэ къэкIуэгъуэ). Адыгэхэм дамэкъуэм ирагъэщхь вагъуэ гупщ. Вагъуэдамэкъуэ гурыгъ – Западная рыба («звезда – заноза – штырь») (етIуанэ къэкIуэгъуэ). Шэрджэс Алий и тхылъым зэритымкIэ. Выхъуэ – Волопас. Мы фIэщыгъэцIэм дыщрихьэлIар Псэун Жыраслъэн и «Адыгэ псалъэзэблэдзхэр» тхылъращ. Урыс псалъэр адыгэбзэкIэ зэрадзэкIауэ къытщохъу. Елыркъэш – Рак. Абыи дыщрихьэлIар Псэун Жыраслъэн и «Адыгэ псалъэзэблэдзхэрщ», къыбгурыIуэ зэрыхъунумкIэ, ари зэрадзэкIауэ аращ. Вагъуэхьэлывэ – Северная Корона е Светлая Корона. Хьэлывэм ирагъэщхь вагъуэ зэрыбынщ, Вагъуэзэшиблым и ипщэ лъэныкъуэм къыщыщIокI. Вагъуэсокъурэ – созвездие Чаши. Вагъуэсокъурэм тетхыхьа псори а фIэщыгъэцIэмкIэ зэакъылэгъущ. Ищхъэрэ вагъуэ – Полярная звезда (япэ къэкIуэкIэ). Уи гупэр къуэкIыпIэмкIэ гъэзауэ уувмэ, уи сэмэгурабгъур зыхуэзэ лъэныкъуэращ ищхъэрэу къалъытэр. Мы вагъуэмкIэ ипщэ, ищхъэрэ, ижь, сэмэгу лъэныкъуэхэр къахутэу щытащ. А вагъуэм теухуауэ «Адыгэ-урыс псалъалъэм», «Адыгэ псалъэ» газетым итхэр зэтохуэ. Темыр къэзакъ – Полярная звезда (етIуанэ къэкIуэкIэ). Апхуэдэу йоджэ а вагъуэм къэбэрдейхэри кIахэ адыгэхэри. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, къэзахъыбзэм къыхэкIащ, сыту жыпIэмэ, «темыр къэзакъ» псалъэ зэпхам а бзэмкIэ «гъущI баш» («железный кол») къикIыу аращ. Шортэн Аскэрбий зэритхымкIэ, ар Большой Ной вагъуэ зэрыбыным хэт Сириус-ращ. «Адыгэ псалъэми» Шэрджэс Алий и тхылъми («звезда северного белого гуся») ар зыхэтыр Большой Пес созвездиерауэ къалъытэ (еплIанэ къэкIуэкIэ). «Темыр къэзакъ вагъуэр и закъуэщи мэзэш» жаIэ. Гъуазэ – Полярная звезда (етхуанэ къэкIуэкIэ). Сыкъун Хьэсэн, Сыкъун Иринэ сымэ зэратхымкIэ, жьы дыдэ хъуа мы псалъэмкIэ «Полярная звезда»-м адыгэхэр еджэу щытащ. ВагъуэкIапсэ – созвездие Андромеды. Мы вагъуэ зэрыбыным нэхъ цIууэ хэт вагъуищым ВагъуэкIапсэкIэ йоджэ. Вагъуэщыгъэ – Южная Корона. Щыгъэм ирагъэщхь вагъуэ гупщ, ипщэ лъэныкъуэмкIэ къыщыщIокI. Вагъуэ цещэпкъо (кIахэ адыгэхэм адыгэхэм зэрыжаIэмкIэ) – Персей - «созвездие ткацкий станок». Вагъуэ лэкъум – созвездие Цефей (япэ къэкIуэкIэ). Вагъуэ лэкъум (Вагъуэкъан) – планета (етIуанэ къэкIуэкIэ). (Шэрджэс А. и тхылъымкIэ). Зи анэр дыщэ джэдыкIэкIэ зыщэжа вагъуэ – Арктур в Волопасе. Мы вагъуэр уэгум къихьа нэужь, былымыр къущхьэхъу дэпху хъуну къалъытэрт адыгэхэм. Вагъуэ-къамышы – «звезда плеть». Сыт хуэдэ вагъуэм фIащами зэкIэ наIуэкъым. Щогуэгъагъ вагъуэ – «звезда заставляющая плакать старика Щогу». ВагъуэцIэр щыIэми, апхуэдэу зыфIаща вагъуэр зыщIыпIэ дежи зэкIэ щыгъэбелджылакъым. Зи щIэжьейхэр къэзытIысыхьыжа хывхэр – «буйволы, лежащие вокруг своих телят» - Вагъуэ нэхъ лыдхэмрэ нэхъ цIыкIухэмрэ зэрызэкIэлъыхьар зрагъэщхьым и цIэр фIащащ, ауэ апхуэдэу зэджэ вагъуэ быныр наIуэ къэзыщI тхыгъэ дрихьэлIакъым. Мыщэ вагъуэ – «медведь-звезда». Сыт хуэдэ вагъуэм фIащами наIуэкъым. КIапсэ кIэщI вагъуэ – «Пояс Ориона». Мы вагъуэ зэрыбыныр къихьа нэужь, губгъуэ лэжьыгъэхэр яухын, пхъэгъэсын къэшэн щыхуей зэманыр къэсауэ адыгэхэм къалъытэрт. Нэмэзлыкъ вагъуэ – созвездие Возничего. Бжэныфэ нэмэзлыкъым ирагъэщхь вагъуэщ. ВагъуэкIэху – («белохвостая звезда») - комета. ВагъуэкIэхур уафэм къыщихьэкIэ, цIыхухэр шынэрт, уз зэрыцIалэ, гузэвэгъуэ ин къыдэкIуэу къалъытэрти. Вагъуэщэлъахъэ – «звезда Тренога». Щэлъахъэм («путы на три ноги») ирагъэщхь. Гъатхэ губгъуэ лэжьыгъэр яуха нэужь, зэрылэжьа Iэщым зрагъэпсэхуну щаутIыпщ лъэхъэнэм ехьэлIа псалъэу къалъытэ. Вагъуэщэлъахъэр – созвездие Стрелы жиIэуи «Адыгэ псалъэм» тетщ. Вагъуэгублащхьэдэсэ – «Треугольник». Гум хэлъ пкъыгъуэм ирагъэщхь. Мы вагъуэр къихьа нэужь, мэкъу къишыжыгъуэр къэсауэ къалъытэрт. Вагъуэ бын - «Жъогъо бын» (кIахэ адыгэхэм зэрыжаIэмкIэ) – Малая Медведица. «Звезда Ориона» вагъуэрауи къокIуэ. Вагъуэабрэдж – «Блуждающие звезды». Зы щIыпIэм деж къыщылыдрэ адрейм деж щыкIуэдыж вагъуэм ВагъуэабрэджкIэ йоджэ. Вагъуэгущэ – Кассиопея. Вагъуэбаш – Волосы Вероники. Вагъуэбашыр уафэм къихьа нэужь, Iэщыр хъупIэм дэбгъэкI хъуну къалъытэрт. ВагъуэцIыкIу – Алькор. Абы ВагъуэкъанкIи йоджэ. Вагъуэм ехьэлIа нэщэнэхэр: Вагъуэ ижу щыплъагъу меданым уигу ибубыдэр къохъулIэу жаIэрт. Вагъуэхэр убжмэ, убжам и зырыз хьэмцIыракIэ къыптекIэну, уи щIыфэр къилъэлъыну къафIэщIырт. Вагъуэхэр егъэлеяуэ лыдмэ, жэщыр нэхъ щIыIэ къохъу. Шым и натIэм вагъуэм ещхьу IэпапIэ цIыкIуитI зэбгъэдэсу хэсмэ, угъурлыщ, насып къыдэкIуэнущ, жаIэрт. Вагъуэм ехьэлIа адыгэ жыIэгъуэхэр: Вагъуэиж зэралъагъуу, адыгэхэм «си мывагъуэу къыщIэкI» жаIэрт. Адыгэхэм я фIэщ хъурт цIыху къэс езым и вагъуэ иIэжу. Вагъуэу уафэм исыр цIыхуу дунейм тету хъуам я пэбжу къалъытэт. Адыгэхэм муслъымэн диныр къащта нэужь: «Вагъуэхэр уафэм къыщIехуэхыр, Иблис уафэм дримыгъэкIуеижыну Тхьэшхуэр вагъуэкIэ абы къоуэри аращ»,- жаIэу къаублащ. «Вагъуэ» зыхэт псалъэхэр: Вагъуэплъ – адыгэхэм къагъэкIыу щыта ху лIэужьыгъуэ. Вагъуаплъэ – жъуогъуаплъ (кIахэ адыгэхэм зэрыжаIэмкIэ) – гадание. Вагъуэудзщ - «Астрэ» (алыдж. «вагъуэ») удз гъэгъа лIэужьыгъуэм адыгэбзэкIэ зэреджэр. Псалъафэхэр: Зыгуэр зыщIыпIэ псынщIэу ягъэкIуэнумэ, «вагъуэижу жэ» жраIэрт, и фэ дэмыхуэн гугъуехь зыпаубыдам щхьэкIэ, «вагъуэ ирагъэбж» жаIэрт. «Вагъуэ»-м къытекIа псалъэхэр: Вагъуэиж – метеор, метеорит. Вагъуэиж – уафэрыху Вагъуэпыху – метеорит Вагъуэдж – астроном Вагъуэбж – звездочет Гъуэбжэгъуэщ – комета ВагъуэкIэху – комета Вагъуэсурэттех – астро фото съемка. Адыгэ лъэпкъым къыхэкIауэ, и щIэныгъэм, и къэхутэныгъэхэм ехьэлIауэ вагъуэм зи цIэ фIащар: «Близнецы» созвездием хэт вагъуэм (координаты: I04,6587 / I5,6I47) «Абидофарма»-кIэ йоджэ, медицинэ щIэныгъэхэм я доктор, академик Абыдэ Мусэ къихута хъущхъуэм папщIэ. I998 гъэм дунейм къытехьа си тхыгъэ «Дунейм и шэжыгъэкIэ» зыфIэсщамкIэ ди вагъуэджынымрэ вагъуэбжынымрэ нобэкIэ доух, нэгъуэщIи ди «хъуржыным» къихъуэмэ, вблэдмыхыныуи фыкъыдогъэгугъэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "astronomie-2.txt" }
Адыгэ Iэщэм и пщIэр зыIэта Аствацатурян Эммэ Пасэрей Iэщэр къызыфIэIуэху цIыхухэм зэхамыхыпIэ иIэкъым Аствацатурян Эммэ и цIэр. И гъащIэ псор Мэзкуу дэт Къэрал тхыдэ музейм епхауэ зыхьа бзылъхугъэр Кавказ Ищхъэрэми мызэ-мытIэу къэкIуауэ щытащ, хъыбар щхьэпэ куэди ди щIыналъэм теухуауэ къызэринэкIащ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, бзылъхугъэ щыпкъэр илъэс бгъущIым иту иджыблагъэ дунейм ехыжащ. Дигу къэдгъэкIыжыну ди гуапэщ щIэныгъэрылажьэ гумызагъэм илъэс зыбжанэ ипэкIэ Хайдаков Камил ирита интервьюм адыгэхэм ятеухуауэ щыжиIахэр. Бзылъхугъэ Iущым зыкъеумысыж и тхылъ цIэрыIуэ «Кавказ лъэпкъхэм я Iэщэхэр» тхылъым и япэ къыдэкIыгъуэр щигъэхьэзырым, имыщIэныгъэкIэ адыгэ Iэщэм теухуауэ щыуагъэ гуэрхэр зэрыIэщIэкIар. Ар топсэлъыхь тхылъым «Шэрджэсей» Iыхьэр щихъуэжу щIэрыщIэу къызэрыдигъэкIыжынум. Адыгэ мухьэжырхэм я Iэщэр ирашати, сэшхуэ куэд хъума хъуащ. Сэшхуэ защIэу тхущIрэ хырэ диIэщ епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм щыщу. Абыхэм я гугъу щащIу тхыгъэ куэд урохьэлIэ. Псалъэм папщIэ, 17I8 гъэм куржы пащтыхьым и шыфэлIыфэм Имеретием кIуа урыс лIыкIуэхэр топсэлъыхь. Езы пащтыхьымрэ къулыкъу зэмылIэужьыгъуэ зезыхьэ и къуэдзэхэмрэ члисэм щIохьэ нэмыцэ, къызылбаш джатэхэр якIэрыщIауэ. Зытхыжым жеIэ: «И джатэр сэ нэхъей кIэрыщIауэ и куэпкъым телът». Абы зи гугъу ищIыр «шашкэ» жыхуэтIэращ. АдыгэбзэкIи ардыдэращ псалъэм къикIыр: «сэшхуэ». «Нэмыцэ, кызылбаш джатэхэр» щIыжиIэр сыт? А зэманым урысхэр Европэ лъэныкъуэмкIэ къикIа псоми «нэмыцэ» хужаIэт, зауэлI шыфэлIыфэр абыкIэт къыздикIыр. Абы нэмыщI инджылыз щIалэ Архангельск щыпсэууэ урыс псалъалъэ щызэхилъхьэм, урыс Iэщэр къыщрибжэкIкIэ, «шаш» псалъэр хегъэувэ. А «шашри» къыпхуэгупсысынукъым, пэжкъэ? А щапхъитIыр сэшхуэм теухуа хъыбар нэхъ пасэу щыIэщ. Шэч хэмылъыххэу, Iэщэри псалъэри зейр адыгэхэращ, шэрджэсхэрат Кавказым щызекIуэ хабзэхэр къезыгъажьэу щытар. Зи фащэ ящыгъыр хэт къэзакъхэм? Мэзкуу метром телъыджэ гуэр си нэгу щыщIэкIат перестройкэм и зэманым. «ТеплъэгъуэкIэ» фIэкIа абы сызэреджэнур сщIэкъым. Европей кIэстум зэфIэткIэ зыщыхуэпыкIа кавказ щIалэ гуп зэрыс метром и бжэр зэIуокIри, къэзакъ гуп къотIысхьэ адыгэ фащэ зыкъизыххэр ящыгъыу. Дауэ къыпщыхъурэ ар? ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм хуэзэ щапхъэ куэд диIэщ. Ахэр сыт и лъэныкъуэкIи зэрыадыгэ хьэпшыпыр IупщIу уолъагъу. Нагъыщэ зытетхэри куэду диIэщ. Ахэри зэрышэрджэс нагъыщэм шэч хэлъкъым. Сыту жыпIэмэ, нэгъуэщIхэм апхуэдэу ящIтэкъым, адрей къамэщIхэм иджыри къаублатэкъым нагъыщэ Iэщэм тращIыхьу. А псори шэрджэс хьэпшыпщ. Зы зэманым ирихьэлIэу сэшхуэ щэ ныкъуэрэ хырэ диIэщ. И щIыкIэкIи и нагъыщэкIи псори зэбгъэдэплъхьэу узэхуеплъмэ, гуп-гупу зэхэбдзмэ, псори гурыIуэгъуэ мэхъу. Ар зыгуэрым къигупсысауэ аракъым. Си тхылъыщIэм щысхъуэжынур адыгэхэм ятеухуа Iыхьэм и закъуэщ. ЗэрымыщIэкIэ адрей лъэпкъхэм ятеухуа Iыхьэхэм хэхуар къыхызохыж. СщIэртэкъым и пэжыпIэр. Мис, псалъэм папщIэ, джатэм теухуауэ зы напэ закъуэ стхауэ арат, сщIэтэкъыми. Иджы сощIэ адыгэ джатэр зищIысыр. Адыгэ сэшхуэр зищIысри сощIэ. Иджыри къэхъу хабзэрат. Адыгэхэр зэтраукIа нэужь, я Iэщэхэр нэгъуэщIхэм яIэрыхьащ. Мис, псалъэм папщIэ, езы къамэр зэращI щIыкIэм, жудыр зэрыжьэдах хабзэм елъытауэ уоплъри зэрыадыгэ хьэпшыпыр уолъагъу. Ауэ нагъыщэ тетыр нэгъуэщIщ. Абы къикIыр нэгъуэщI IэщIагъэлIым къищэхури дыжьын тхыпхъэ трилъхьэжауэ аращ. Абы къыхэкIыу, зэхэбгъэкIыну гугъущ, ущыуэнкIи хъунущ. ИтIанэ хьэпшыпыщIэ гуэр къежьа нэужь, ар къезымэгъэжьами ищIыу зрегъасэ. «Адыгэ сэшхуэ схуэщI» жеIэри зыгуэр къокIуэ дагъыстэн дыщэкIым деж, псалъэм папщIэ, е «шэрджэс нагъыщэ» («черкес накыш») тету схуэщI жи. Дагъыстэнри хуэмыхукъым, пэжыр жыпIэмэ. Аращи, хуещI лъэIуакIуэм «шэрджэс нагъыщэ» зыкъизых. Iэщэр зым ещI, нагъыщэ тезылъхьэр нэгъуэщIщ. Плъагъурэ, хьэпшып куэд зыщIэлъыр артмузей, Эрмитаж хуэдэхэращ, музей къызэрыкIуэхэм зы хьэпшым хьэпшыпитI щIэлъу аращ, абыхэмкIэ дауэ зэхагъэкIын а псор? Адыгэхэм ятеухуауи тщIэтэкъым ар. Иджы мы къаша хьэпшыпхэм и фIыгъэкIэ зэхэдгъэкIауэ аращ. ИтIанэ «зыщIар Алийщ» жиIэу Iэщэм тетхакIэ абы куэд къыбжиIэнукъым. Псалъэм папщIэ, мы тхыпхъэм зэреджэр «мазэщ» (къегъэлъагъуэ). Нэмыцэ IэщIагъэлIищым ящIырт «мазэ» тхыпхъи, адыгэхэми ягу ирихьри ящIын щIадзащ. Апхуэдэ нагъыщэу щитIым нэс диIэщ. «Мазэр» зы, иджыри «фалъэ» тхыпхъэми куэдрэ урохьэлIэ. Мыбы адыгэ IэщэкIэ дыщIеджэр апхуэдэ тхыпхъэ нэгъуэщIхэм ящIыртэкъыми аращ, нэгъуэщIхэм апхуэдэ нагъыщэ лIэужьыгъуэ къафIэуэхутэкъым. Мыбы нэгъуэщI лъэпкъхэм я деж дыщрихьэлIэркъым. Мыпхуэдэ нагъыщэхэр зыхуэзэр епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэращ. Зы зэманкIэ Мысырым щыIэ адыгэхэр щхьэхуиту щытащ. ИтIанэ Тыркум иубыда нэужь, Шэрджэсейр щIыпIэ пхыдзауэ пыщхьэхукIат. Мамлюк щыжаIэкIэ «пщылI хужь» кърагъэкIыу арат. Япэ щIыкIэ яIар тырку пщылIт. ИужькIэ, I230 гъэра си гугъэжщ, адыгэхэр тепщэ хъури зэманкIэ унафэр яIэщIэлъащ. I5I7 гъэра сфIощI тыркухэм Мысырыр щаубыдар. Ауэ мамлюкхэр япэщIыкIэ яукIтэкъым, я мылъкуи къытрахтэкъым, я сэрейхэри къыхуагъэнат. Зыхуейр тыркухэм ягухьэрти Тырку къэралыгъуэм хэту ядэлажьэт. Ауэ епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэм революцэ хуэдэу Iэуэлъауэ гуэр къэхъури ар ягъэбэяужын папщIэ тыркухэм щIыналъэ яубыдахэм зауэлIу исыр зэхуашэсащ. Абы ирихьэлIэу албаныдзэм и дзэпщ Мухьэмэд-Алий жыхуаIэр IэкIуэлъакIуэ гуэр къыщIэкIынти, дзэхэр зэгуигъэхьэщ, унафэр иубыдри тыркухэм ар пэщэуэ ягъэувыну къабыл ящIащ. Иджы и телъхьэхэм щIы яритын хуейтэкъэ? ХэкIыпIэ тынш дыдэ къигъуэтащ: щIы иIэтэкъыми, мамлюкхэм я щIыр къатримыхыу, езыхэр иукIын щIидзащ, ящIхэр иубыдын папщIэ. Арати, адыгэхэм Шэрджэсейм зэрыщыщыр къащIэжри я хэкум ягъэзэжащ. Иджы адэкIэ жысIэнур хуэзгъэфащэу аращ, мыпэжынкIи хъунущ, ауэ а къэкIуэжахэм дыщэкI яхэта къыщIэкIынщ Iэщэ ищIыу. Ар зыхуэзэр 1807 гъэращ, епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм. Нагъыщэ лIэужьыгъуищым куэдрэ урохьэлIэ: «мазэ», «фалъэ», иджыри зыгуэрхэм. Дагъыстэн гуэбэшыхэм, Кубачи щыщхэм яфэфIу ящIт «адыгэ тхыпхъэхэр». СыкIэлъыплъыху солъагъу а нагъыщэр адэ-модэкIэ зэрызэбгырыкIар. Плъагъурэ, адыгэхэм псори ядэплъейт, зэпащIыжт. Ахэр лэпкъ ехьэжьат а лъэхъэнэм. Я фащэхэр, япщхэр яIэжу, пщылI бэзэрым псом нэхърэ нэхъ лъапIэу щащэ я бзылъхугъэ зэкIужхэр-щэ? Торнау щIэщыгъуэу итхыжащ ар... Хъыджэбз цIыкIухэр кхъухьым ису здашэм нэжэгужэу зэдэуршэрхэт жи, зыхуашэ тыркум ягу ирихьыну фIэкIа нэгъуэщI зыри хъуапсапIэ ямыIэу…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "astvatzaturyan.txt" }
Кулиев Къайсын ЗэзыдзэкIар Бицу Анатолэщ *** ЖысIэнкъым батэр мы дунейм Щызгъэшу схьауэ, ауэ Есхакъым зэи цIыхум лей, Дэсхьакъым и жьэгу гуауэ. И махуэр, жысIэу, кIыфI щысщIынщ, - КъыхуэзмытIа зым мащэ, Хьэлэлу сэ щысшхащ мы щIым Си щIакхъуэ Iыхьэ мащIэр. ИгъащIэм щIыхь къэзмылъыхъуа. Си дежкIэ нэхъ щIыхь лъапIэт СыщIэтмэ ди къуршыжь щхьэ тхъуа, ПщIэ зиIэхэм я лъапэ. Мылъку щIыни си гум къэмыкIа. Къулейт дапщэщи си псэр - И нуркIэ дыгъэ къыщIэкIам, Я IэфIкIэ ди къуршыпсхэм. ПсалъэпцIыр зигу ирихьыр хэт? - Щытакъым ар си щIасэу. ЖызыIэр пэжыр и гум хуитщ, Щхьэхуитуи мэусэ. Си къуэш - бгырысхэ, щымыта ПцIы хэслъхьэу си уэрэдым. Фи пащхьэ арщ сыщIимытар, СыукIытэу напIэр къэсIэтын, - УсакIуэ гуэрхэм хуэдэу. * * * Зэхызохыр къыхэIукIыу жэщым, Куэдрэ сянэм уэрэд къызжиIар. ЦIыхубз гуэрым щIигъэхъаеу гущэр, И бын цIыкIухэм къахуриш хъунщ ар. Жэщ мамырхэм щIылъэм къедэхащIэ Мазэ нурыр - кIэншэу щIэщыгъуэнщ, Абы ещхьщи, иджыпсту дахащэу КъэIу гущэкъу уэрэдыр - Жьы мыхъун.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "balkarwsa.txt" }
Бэркъукъу и зэманым мамлюк сулътIанхэм тепщэгъуэр зэпаубыдауэ зэрыщытар Илюшинэ Миланэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, доцент, Санкт-Петербург. Бурджийхэм я тепщэгъуэр Мысырым щыIа мамлюк сулътIан къэралыгъуэ щхьэхуитым и кIэухщ. А зэманым къэралыгъуэ Iуэху зезыхьа лIыщхьэхэм я нэхъыбэр Къэфкъазым щыщхэт, псом хуэмыдэу шэрджэсхэм къахэкIахэр куэдт. Бурджийхэм, е шэрджэсхэм я тетыгъуэм и лъабжьэр сулътIан Бэркъукъу (1382 - 1399) игъэтIылъауэ хуагъэфащэ икIи пэжщ. Ар зауэлI IэщIагъэм илъэс тIощI ныбжьым щегъэжьауэ хэпщIащ жыпIэмэ, ущыуэнукъым. Гъэру яубыда Бэркъукъу-ныбжьыщIэр (хым тет хъунщIакIуэхэм яIэрыхьагъэнри хэлъщ) 1362-1363 гъэхэм мамлюк жылагъуэм пщылI щыщэн-щыщэхун IуэхукIэ цIэрыIуэ Усман бин Мусафир Iэрыхьа нэужь, щIалэр Каир щыщ атэбек Йэлбугэ Iэл-Умари Iэл-Хассаки Iэн-Насири ирищауэ щытащ. Зыщэхуа и тепщэщIэр сулътIан тетыгъуэм пщIэ нэхъ щызиIэхэм ящыщу къызэрыщIэкIам уеплъмэ, Бэркъукъу и кIэныр къикIауэ жыпIэ хъунут. Е улIэн, е … усулътIанын Ар езым и ныбжь ит щIалэхэм къаруушхуэкIэ, бэшэчагъ къызэрымыкIуэкIэ, куэд игу зэрыриубыдэфымкIэ къахэщт. Бэркъукъу нэгъэсыпауэ шу бэлыхьт икIи Iэщэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ IэкIуэлъакIуэу зэуэфт. ФIыуэ зэреджэм абы къулыкъушхуэ къыпэплъэу къыпфIигъэщIт, ауэ къэхъуар зыми и нэгум къыщIэмыхьа гуэрщ: 1366 - 1367 гъэхэм Йэлбугэ яукIри гурыщхъуэ зыхуащI абы и мамлюкхэр – Бэркъукъуи яхэту – хьэпсым ирадзащ. КъаутIыпщыжа нэужь, Бэркъукъу илъэс зыбжанэкIэ Щамым и тепщэ, эмир Мэнджакъ Iэл-Йусуфи деж къулыкъу щрихьэкIащ, иужькIэ Iэл-Мэлик Iэл-Iэшраф Шэхьбан и унафэкIэ (1364 - 1376) и къулыкъущIэгъухэр и гъусэу Каир къагъэкIуэжри сулътIаным и къуэхэм ябгъэдэт зауэлI гупым хагъэхьащ. Бэркъукъу сулътIан Iэл-Iэшраф Шэхьбан зыукIа гупым яхэтащ. ЗыкъэзыIэта мамлюкхэм я пашэ Айнэбэч, ар къызэрыкIуэ зауэлIхэм къахишри макъамауэ гуп зыдэщIыгъу эмир ищIат. (Оркестр зиIэ эмирыр къыщыдэкIкIэ бэрэбанэхэмрэ макъамэ Iэмэпсымэхэмрэ я макъ зэхэпхт, апхуэдэ дзэзешэм и унафэм зауэлI 40-м щегъэжьауэ 80-м нэс щIэтт). ЕтIуанэу, иджы Айнэбэч пэщIэту зыкъэзыIэтахэм яхэпщIа нэужь, Бэркъукъу миным я пашэ мэхъури, езым и унафэ мамлюкищэ къыщIоувэ. Зэман докIри, ар сулътIаныр зыхъумэ шуудзэ хэплъыхьам и пашэ мэхъу. Илъэс нэужьым Бэркъукъурэ абы зауэлIхэр щагъэхьэзыр еджапIэм къыдыщIэса Бэракэрэ къэралым щызекIуэ унафэ псори я IэмыщIэ къохуэ, апщIондэху Iэл-Iэшраф сулътIаным и къуэ ныбжьыщIэр сулътIан хуэдэу утыку иту. Бэркъукъу лъэкI къимыгъанэу и пщIэр сэрейм щиIэтын щIидзат (тхакIуэхэм язым зэрыжиIэмкIэ, абы Iэл-Iэшраф сулътIаным и щхьэгъусэ фызабэр къишат). Абы и къуэш пэлъытэ Бэракэ и зэманыр щэкIуэнымрэ зэштегъэунымрэ тригъэкIуэдэху, Бэркъукъу нэгузыужьым пэIэщIэу зыкъигъэлъагъуэт. Зэдамэгъуу щытаитIым я зэхущытыкIэр пхъашэ хъун щIедзэ хуэмурэ. 1380 гъэм Бэркъукъу унафэр зэрызыIэщилъхьэнум иужь ихьащ. Абы Бэракэ хьэпсым ирыригъадзэри иригъэукIащ, захуагъэм къыщхьэщыж зищIри, я пашэм илъ ящIэжыным тезыгъэчыныхь абы и мамлюкхэм я нэхъыбэм ардыдэр ярищIащ. 1382 гъэм Iэл-Мэлик Мансур (1376 - 1382) и пIэ къиува Iэл-Iэшраф сулътIаным и къуэ етIуанэ Хьэжы трагъэкI, сулътIаным и къалэныр Бэркъукъу и пщэ делъхьэж. Абы сулътIаныр тахътэм зэрыбгъэдэувэ тхьэрыIуэ хабзэхэу езым ипэ итахэм ягъэкIуэдыжахэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр хилъхьэри къигъэщIэрэщIэжащ. Япэм сулътIанымрэ хъалифымрэ щхьэж ихьыну къалэным теухуауэ зэгурыIуэу щытамэ, иджы хъалифым Бэркъукъу сулътIану щытыну зэрыхуитыр къабыл ищIмэ зэфIэкIат. Хьэрып тхыдэ тхылъхэм къыщокIуэ ар къызэрыхъуа щIыкIэр: «1382 гъэм, бэрэжьейм, щэкIуэгъуэм и 26-м уэшхышхуэ къешхащ. Шэджагъуэ нэмэзым иужькIэ муслъымэнхэм я пашэ Мутэуэккил Аляллахь, хеящIиплIымрэ ислъам щихъ Сираджуддин Iэл-Балкинирэ щыту, сулътIаныщIэ Бэръкукъу тхьэ хуиIуащ. А Iуэхушхуэр зэфIэкIа нэужь, Iэл-Балкини сулътIаныщIэм «Iэл-Мэлик Iэз-Захир» цIэр фIищащ. Бэркъукъу пащтыхь дамыгъэхэу щIыIутелъ фIыцIэ хэдыкIар, щхьэешыхьэкI фIыцIэр, сампIэм илъ къумырыс маисэр пщIэхэлъу быдапIэм къыщIэкIри КуэбжэшхуэмкIэ дэкIащ. Эмирхэр ипэ иту кIуэхэт, Iэл-Мэккар Сэйфи Айтамыщ Iэл-Бэджаси, сулътIаным и щхьэм дыщэкIэ хэдыкIа дыжьыныфэ тепхъуэмрэ дыщэкIэ гъэщIэрэщIа дыжьын бзумрэ (сулътIаным и щхьэм тепхъуэ щыIыгъыныр бегъымбар лъапIэм ипхъу ФатIимэ и щIэблэхэр Мысырым тепщэу зэрыщыIэ лъандэрэ къекIуэкIт, тепхъуэм хьэрыпыбзэкIэ зэреджэр «къуббэмрэ бзумрэт») Iэтауэ щиIыгът. Апхуэдэ щIыкIэу уэрам зекIуэр Сэреишхуэм нэблагъэри сулътIаныр тахътэм дэкIуеящ, эмирхэм абы и пащхьэм щIым ба щыхуащIу. БыдапIэм сулътIаныщIэм и щIыхькIэ бэрэбанэхэр щытеуэт, зэрыкъалэу абы и цIэр щагъэIут. Къуажэдэсхэри къулыкъущIэхэри щынэжэгужэ Каир махуиблкIэ гъэщIэрэщIауэ щытащ». Адыгэ-шэрджэсхэр мысыр утыку къызэрихьар Бэркъукъу Шэрджэс сулътIанхэм я тепщэгъуэм и лъабжьэ зыгъэтIылъа сулътIанщ (1382 - 15I7). Шэрджэс мамлюкхэм я бжыгъэр щыбэгъуар Къэлэун и тепщэгъуэрщ (1280-1290). Абы дзэ щхьэхуэ зэригъэпэщауэ щытащ, зауэлIхэм я нэхъыбэр Къэфкъазым кърашауэ. Хьэрып щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, япэу сулътIан хъуа адыгэр Джашангир Бейбарст (1309 гъэм). Ауэ ар адыгэу щытауэ убжыныр шэч къызытумыхьэ Iуэхугъуэу щыткъым, абы тетыгъуэр зэрыIэщIэлъа зэман кIэщIми политикэ и лъэныкъуэкIэ зэхъуэкIыныгъэшхуэ къигъэхъуакъым. Адыгэхэм мамлюк сулътIаныгъуэм щаIа мэхьэнэмрэ хьэрып щIэныгъэлIхэр «шэрджэскIэ» зэджэу щыта лъэпкъым я Iуэхур зыIутамрэ къанэшхуэ щымыIэу Айалон Давид тепсэлъыхьащ. Бэркъукъу къызыхэкIам теухуауэ хъыбар кIапэ мамлюкхэм ящыщ, пщIэ зыхуэфащэ тхыдэтх Абу Iэл-Мухьэсин Йусуф ибн Тагри Бэрди (1409 -1470) къехь. Ибн Тагри Бэрди етх Бэркъукъу Кэса (е Киса, Куса – хьэрып хьэрфхэм я тхыкIэм шэчыншэу уагъэлъагъуркъым «к» хьэрф дэкIуашэм телъ макъзешэр) и лъэпкъым щыщу. Хъыбарыжь гуэр щыIэщ адыгэхэм зэреджэ «шэрджэс» псалъэмрэ а Кэсам и цIэмрэ щызэпащIэу. ЕпщыкIубланэ лIэщIыгъуэм Ридуан-бей зи цIэ мамлюк эмирым папщIэ зэхалъхьа лъэпкъ жыгым «шэрджэсхэр» фIэщыгъэр дуней гущIыIум къытехьа зэрыхъуа хъыбар гъэщIэгъуэн къыхощ. Абы а зи гугъу тщIы Ридуан-бейр Iэз-Захир Сэйфуддин Бэркъукъу и анэш Iэл-Iэшраф Барсбей и лIакъуэм щыщ хуэдэу къыщыгъэлъэгъуащ. «Шэрджэс эмирхэр къызыхэкIамрэ ахэр къурэйшхэм зэрапыщIа щIыкIэмрэ я гугъу щащIкIэ зи нэгу зэхэзыуфэхэм папщIэ» зи псалъащхьэ тхыгъэм зэрыщыжиIэмкIэ, Iуэхур зэрежьар зыгуэрым зэрымыщIэкIэ чыцIыбжьэ къудамэ зэрытехуарщ. Махуэшхуэ гуэрым Бану Амир хьэрып лъэпкъым и нэхъыжь Киса (Тагри Бэрди зэритхым хуэдэ дыдэу мы тхакIуэми «к» хьэрфым трилъхьэр хьэрфзешэ «и»-щ) зэрымыщIэкIэ Фухьэйд зи цIэ хьэрып гуэрым и нэ ирищIащ. Ар хъалиф Умар лъагъэIэсыж. Къилэжьа тезырым IэщIэкIын папщIэ, Уэдд Iэл-Амири и къуэ Икримэ и къуэ Киса жэщу щIэпхъуэжащ («жэщрыкIуэ» – хьэрыпыбзэкIэ: «сэра»). Абы лъандэрэ цIыхухэр абы Сэракисэ - хьэрыпыбзэкIэ «джэракисэ» («шэрджэс» псалъэм ещхьу) - цIэмкIэ къоджэ. Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым зэрыжиIэмкIэ, а фIэщыгъэр дэнэкIи хэIущIыIу щыхъуащ – Хиджазми, Йеменми, Палестинэми, Мысырми. Киса мин плIыщIым нэблагъэ и дзэр къыдэщIыгъуу дунейр къызэхикIухьурэ, къыпэщIэувэ псоми ятекIуэт. Апхуэдэ щIыкIэу ахэр Византием шынэсым, Константинополь и тепщэ шынам ахэр хуит къещI езыхэр зыхуей щIыпIэр псэупIэу къыхахыну. Арати, къурэйшхэм я щIэблэ зауэлI хъыжьэхэм Iэр-Рэйик жыхуаIэ щIыпIэр псырэ щIыкIэ бейр къыхах. Адыгэхэр къызэрыунэхуам теухуауэ апхуэдэ дыдэ псысэ Челеби Эвлия Азов зэрыкIуа щIыкIэр щиIуэтэж хъыбарым хэту къехь. Абы къыхощ хьэрып лIыщхьэ Кису, зы хъыбарымкIэ – Мэчэм, адреймкIэ – Мысырым къыщыщIэпхъуэжу къэIэпхъуауэ. А хъыбарыр албанхэр, курдхэр, адыгэхэр къызытехъукIа зэкъуэшищым ятеухуа къэбэрдей IуэрыIуатэ гуэрым поджэж: «Зэкъуэшхэм язым зэрымыщIэкIэ зыгуэрым и нэ ирищIати, лей зытехьам и нэ къизыщIам и нэр ирырамыгъэщIыжмэ арэзы щымыхъум, Iуэхур Хъалифым и пащхьэ иралъхьащ. Лей къызытехьам зыхуей тезырыр къыхихыну зэрыхуитыр Умар щиукъуэдийм, зэкъуэшхэр Къарэ-Хисэ (Азие цIыкIум) щIэпхъуэжахэщ». Къэбэрдей адыгэ лIакъуэхэм пщы КIэс и цIэу зыгуэр къыхохуэ, ар адыгэхэм зэреджэ «касог» цIэрауэ (хьэрып тхылъхэм – «кэса», «касак», «кашак» жаIэу урохьэлIэ) щытынкIи хъунущ. Касогхэр иджырей адыгэхэм (шэрджэсхэм) я адэжьхэу ялъытэ. Ибн Тагри Бэрди зэрыжиIэмкIэ, абыхэм я псэупIэр Бэркъукъу тхыдэкIэ къыщалъхуа и хэкуращ. А щIыпIэр здэщыIэнкIи хъунур Псыжь и щIыб ищхъэрэр е ипщэрауэ хуагъэфащэ. Бэркъукъу и анэдэлъхубзэу хьэрып тхыдэтххэм къраIуэр адыгэбзэрщ. СулътIаныр и адэм зэрыхуэза хъыбарыр Ибн Тагри Бэрди димыгъэхуIауэ щитхыжкIэ, ахэр адыгэбзэкIэ зэрызэпсэлъар жеIэ, «и адэм зы тырку псалъэ зэримыщIэри» къыхегъэщ. Бэркъукъу унафэр Iэрыхьа нэужь, Къэлаун и щIэблэу илъэсищэ хъуауэ IумпIэр зыIыгъ тырку-тэтэр къулыкъущIэ гупыр къэнэщхъеящ. Абыхэм мылъку и лъэныкъуэкIэ эмирхэм хуитыныгъэшхуэ къезыт, Къэлаун и зэманым зэтеува Iуэху зехьэкIэр нэхъ къащтэт. Мыарэзыхэр нэхъыбэу тырку-тэтэрхэм ящыщт, ипэм деж лъэпкъ Iуэхур утыкуу щытыпауэ жумыIэфынуми. Бэркъукъу къыгурыIуэ къыщIэкIынт пхъашэу Iэбэмэ, Iэуэлъауэ къызэрыхъеинури, тахътэм итIысхьа нэужь, къулыкъущIэхэр я IэнатIэм къыIуинащ. ЩытеувагъащIэм щыгъуэ (I382 гъэм щегъэжьауэ I389-м нэс) абы иджыри къэс тепщэгъуэр зытета, Бейбарс щэджащэм иухуа хабзэжьхэм тет хуэдэу зищIт, къыпэувынкIи хъунухэр имыукIыу къызэрыдихьэхыным яужь итт, и хьэл тэмакъкIэщIым ар къытехьэлъэми. 1383 гъэм Iэл-Мутэуэккил-хъалифыр эмир Куртрэ зыкъэзыIэта зауэлI щий зи унафэм щIэт эмир Ибн Кутлуктамуррэ ягуохьэ. Абыхэм я мурадт шууей топджэгум щэбэткIэ кIуэ Бэркъукъу джэгум здыхэтым яукIыу унафэр Iэл-Мутэуэккил IэщIалъхьэну. СулътIаным ар къищIащ. Къуаншэхэр къызэраумыса щIыкIэр Ибн Тагри Бэрди къеIуэтэж: «Курт нэмыщI зыми зыкъиумысакъым. Ар сулътIаным игъэшына нэужь, къэхэшащ: «Хъалифыр къызэджэри къызжиIащ: «Мы лейзехьэхэм си унафэншэу къэралыр я IэмыщIэ иралъхьащ. Сэ егъэзыгъэкIэщ Бэркъукъу сулътIан зэрысщIар...». ИтIанэ хъалифым езым сыгуэту Пэжым сыкъыщхьэщыжыну къыспиубыдащ. Сэ арэзы сыхъури, Iуэхум хэтыну зауэлI щийр хуэзгъэхьэзырыну къэзгъэгугъащ». «Сыт мыбы жиIэм теухуауэ пхужыIэнур?» - йоупщI сулътIаныр хъалифым. «Абы жиIэр пэжкъым», - жиIащ Iэл-Мутэуэккил. Абдежым сулътIаным Ибн Кутлуктамур зыхуигъэзащ. «Сэ абдежым сыщытакъым, - жиIащ а эмирым, - ауэ хъалифым Пыл хытIыгум тет и унэм сригъэблагъэри къызжиIащ: «Мы Iуэхум псапэ пылъщ. ИтIанэ Алыхьталэмрэ Пэжымрэ я хьэтыркIэ дамэгъу сыхуэхъуну сыхигъэзыхьащ». Iэл-Мутэуэккил зымкIи зыкъиумысакъым. Бэркъукъу къэгубжьщ, маисэр къищтэри хъалифым и пщэр пиупщIыну зыкъишэщIат. Ауэ мысыртет Судун къыщылъэтри, сулътIаныр ерагъыу зэтриIыгъащ. ТIэкIу тесабырэжа нэужь, сулътIаным Куртрэ Ибн Кутлуктамуррэ укI тезыр ятрилъхьащ, хъэлифым и унафэр хеящIэхэм я пщэ дилъхьащ». Курт яукIащ. Ибн Кутлуктамур щхьэщыжакIуэ игъуэту кърагъэла нэужь, иджыри Айубидхэм я зэманым яухуауэ, «Хъизанат ШамаилкIэ» зэджэ хьэпс нэхъ шынагъуэ дыдэу Каир дэтым ирадзащ. А хьэпсыр щIакъутэжар сулътIан МуIэйэд (1412 - 1421 гъэхэм тетащ) и зэманращ. Iэл-Мутэуэккил лъэхъу иралъхьэри БыдапIэм и чэщанэхэм язым щIаубыдащ. Хъалиф хъуну къагъэлъэгъуаитIым яхэда нэужь, Бэркъукъу хъалифу Iэл-Мутэуэккил и анэш Iэл-Уэсикъ ЕтIуанэр тригъэуващ (1383 -1386). Iэл-Мутэуэккил укI тезыр тралъхьакъым. Зэман дэкIри, Бэркъукъу абы къыщхьэщыжа эмирхэм я хьэтыр илъагъури, хъалифым лъэхъухэр ирахыжынуи арэзы хъуащ, ауэ хъалиф къулыкъур иритыжакъым. Iэл-Уэсикъ ЕтIуанэр дунейм ехыжа нэужь, 1389 гъэм абы хъалифу Аббасидхэм ящыщ Закарийэ тригъэуващ, ауэ иджы абы езым япэу тхьэ хуиIуащ. Iэл-Мустэсим цIэ лъапIэр зэрихьэу, Закарийэ «фIэщхъуныгъэ зиIэхэм я пашэ» цIэ лъапIэр 1389 гъэ пщIондэ зэрихьащ. Ибн Кутлуктамури къаутIыпщыжащ. Абы и адэ Iэл-ИлаIи сулътIаным епсэлъэну тегушхуатэкъым икIи апхуэдэ IуэхутхьэбзэкIэ зыми елъэIуатэкъым. Iуэхур щакIуэм щызэхэкIащ. Кутлуктамур-адэм и пщыIэм блэкI пэт, Бэркъукъу къэувыIащ. НыбжьыфIэр къыщIэкIщ, сулътIаным и пащхьэм щIым ба щыхуищIри зекIуэшиплI тыгъэу Iихыну къелъэIуащ. Бэркъукъу идакъым. Кутлуктамур аргуэру щIым ба хуишIу аргуэру тыгъэр Iихыну къыщелъэIум, Бэркъукъу арэзы хъущ, мамлюк дадэм и пщыIэм щIэхьэри, Кутлуктамур и къуэр къаутIыпщыжыну унафэ ищIащ. СулътIаным абы занщIэу тыгъэ хуищIыжащ и адэм кърита дыщэ уанэмрэ шыщIэлъ хэдыкIарэ зытелъ шиплIым язрэ. Йэлбугэрэ Бэркъукъурэ зэпэщIоувэ Хъалифыр я пашэу сулътIаныр яукIыну зэрыхэтар Iуэху нэхъ шынагъуэжхэм я къежьапIэт. СулътIаным къыпэщIэтхэр Йэлбугэ Iэн-Насири эмирым и хъуреягъкIэ щызэгуэхьащ. Ари Бэркъукъу ещхьу, Iэл-Умари и мамлюкхэм ящыщт, ауэ сулътIаным нэхърэ нэхъыжьт, Бэркъукъу иджыри къулыкъу къыщрамыта зэман лъандэрэ «щэм я пашэ» къулыкъур зэрихьэт. Iэл-Мэлик Iэл-Iэшраф Шэхьбан и сэрейм Бэркъукъу зауэлI къызэрыкIуэу щыдэта зэманым, ар Йэлбугэ и унафэм щIэтрэ хуэжыIэщIэу къекIуэкIат. Iэл-Iэшрафым и къуэр традза нэужь, Iуэхум зихъуэжыпащ. I384 гъэм и мазаем Хьэлэб и тепщэ Йэлбугэ сулътIаныщIэм пщIэ хуищIыну сэрейм къэкIуащ. Дыгъуасэ хуэдэм и унафэм щIэта Бэркъукъу и пащхьэм зыщигъэщхри, абы щIым ба хуищIащ, иджы ар щыту езыр тIысыну хуимыту. Илъэс ныкъуэм и кIыхьагъкIэ Бэркъукъурэ Йэлбугэрэ а щытыкIэм итахэщ. ШыщхьэуIум Бэркъукъу Йэлбугэ Хьэлэб и тепщэ къулыкъум тригъэкIри, александрие хьэпсым иридзащ. Ибн Тагри Бэрди зэрыжиIэмкIэ, 1389 гъэм наIуэу къэхъуа зэпэщIэтыныгъэм и япэ Iыхьэм абдежым щIэхъумауэ щыщIидзат. 1386 гъэм сулътIаныр яукIыну зэрызагъэхьэзырым теухуауэ Бэркъукъу бзэгу хуахьащ. Къуаншэхэр ягъэтIысри башкIэ яубэрэжьащ, къаугъэшы цIыхуипщIымрэ абыхэм я пашэ Тамурбуг Iэл-Хьэджибрэ яукIащ. ЗыкъэзыIэтахэр гущIэгъуншэу зэраукIам мамлюкхэм я зэхуаку зэкъуэтыныгъэм зыщригъэубгъуакъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы къуэш зэрыгъэхъунымрэ благъагъэмрэ зэщIилъэхъа мамлюк жылагъуэр тезыр пхъашэхэм зэпэщIасэным тригъэгушхуэт. Аращ мамлюк унафэ зехьэкIэм къарууи тIасхъапIэуи иIар. Йэлбугэрэ Минташрэ Бэркъукъу традзыну зэгуроIуэ 1387 гъэм Бэркъукъу Йэлбугэ сэрейм ириджащ. Эмирым сулътIаным хуэфэщэн пщIэ къигъэлъэгъуа иужь, абы и къулыкъур къратыжащ. Йэлбугэ иджыри Каир дэкIыжатэкъым, Iэл-Iэшраф сулътIаным (1363 -1376 гъэхэм тетащ) и мамлюкхэм эмир Малатьерэ Минташрэ я унафэм щIэту зыкъыщаIэтам. СулътIаныр эмирхэм едаIуэу Йэлбугэ Хьэлэб зэригъэкIуам хущIегъуэжат, ауэ унафэ ищIар ихъуэжакъым. Абы игурэ и щхьэрэ зэтелъ хуэдэу зиIыгът, хьэл зэрыхуэхъуауэ, Гизэ щэкIуэну ежьащ. Абдеж дыдэм сулътIаным Минташ къыбгъэдэкI хъыбарегъащIэ къыхуэкIуащ и тепщэр сулътIаным и унафэм зэрыщIэтымкIэ тхьэ иIуэу. Щамым хъыбар зэтемыхуэхэр къиIукIт. Минташ зыкъиIэтауэ жаIэрт, и тхьэрыIуэ нэпцIхэр къигъэщхьэпэу, уэсыр текIыжыху зигъэхьэзырыну арат. Бэркъукъу Щамым эмир-тIасхъэщIэх игъэкIуащ, пэжыр щэхуу къищIэныр и унафэу. АпщIондэху Хьэлэб сулътIаным щилIыкIуэ Йэлбугэ Iэн-Насирирэ и къулыкъум трагъэкIа дзэзешэ Судун Iэл-Музаффарирэ зэфIэнащ. ТIури зым адрейм теухуауэ сулътIаным хуэтхьэусыхэт. Бэркъукъу ищIэнур имыщIэу зрилъэфыхьми, Йэлбугэ хуищI гурыщхъуэхэм кIуэ пэтми хэхъуэт. Тхыдэ хъыбархэм къыхощ а зэманым дзэм къыщыхъу мыхабзэ Iэуэлъауэхэр къызэрыщыхъеяр. I388 гъэм Бэркъукъу сулътIаным мамлюкхэм я унафэщI Бэхэдур къреджэ, ауэ ар быдапIэм щымыIэу къыщIокI. Нил и Iуфэ гуэрым чэфу ерагъмыгъуейуэ къыщагъуэтыжа Бэхэдур сулътIаным и сэрейм къашэ. МафIэ зэщIэнам хуэдэу къэгубжьа сулътIаным Бэхэдур пщIым я унафэщI ещIыжри Сэфэд егъакIуэ. Iэуэлъауэхэр щыбагъуэ лъэхъэнэм Бэркук мызэ-мытIэу езым и мамлюкхэм мылъкукIэ защIигъакъуэт. Языныкъуэ тхыдэтххэм жаIэ сулътIаным зауэлI къэс ахъшэр и IэкIэ IэщIилъхьауэ. СулътIаным и дзэм хэт зауэлIхэр зэгъусэу I389 гъэм и мазае лъандэрэ, шху ирафыну къригъэблэгъэн щIидзащ. Апхуэдэ зэхуэсхэр БыдапIэм и лъапэм деж щэбэт-тхьэмахуэ къэс щекIуэкIт. ТибаккIэ зэджэ зауэлI ныбжьыщIэхэр щагъасэ еджапIэми мылъку хухагъэкIт. Псалъэм папщIэ, мэлыжьыхьым и 27-м, 1389 гъэм абыхэм дирхьэм щитI-щитI иратауэ щытащ. Мамлюк къэщэхун-гъэсэжыныр езыр-езыру къалэн зыщызыщIыжа сулътIаныр абы и фIыгъэкIэ яхуэгъэзат Iуэхур зэхэзэрыхьмэ узыщыгугъ мыхъуну эмирхэм, ахэр я псалъэм епцIыжыныр къэхъункIэ мыхъун гуэру щыттэкъым. СулътIан къэгузэвам Йэлбугэ тыгъэхэр хуригъэхьри, щыхьэрым иригъэблэгъащ, Минташ зэрихьэхэм дытепсэлъыхьын хуэдэу. Хьэлэб и тепщэр къаубыдынкIэ шынэри, Минташ кIэлъымыплъу мыхъун хуэдэу щхьэусыгъуэ ищIри, унафэр игъэзэщIакъым. Йэлбугэ сэрейм къэкIуэну арэзы зэрымыхъуам Бэркъукъу гурыщхъуэ иригъэщIри, нэхъ гъунэгъуу къыбгъэдэт и мамлюкхэм ечэнджэщыну зэхуишэсащ. Унафэ къащтащ Судун екIужыну унафэ зэрыт тхыгъэ IэщIалъхьэу, Йэлбугэ деж лIыкIуэ ягъэкIуэну. ИпэжыпIэкIэ лIыкIуэм и къалэныр Йэлбугэ хьэпсым ирадзэн папщIэ сэбэп хъуну цIыхухэр къиугъуеинырт. Йэлбуги и Iэр зэтедзауэ щыстэкъым. Абы иутIыпща мамлюкым КаиркIуэцI сулътIаныр трамыдзу мыхъуну хъыбар щигъэIут. А агент лъэ псынщIэр хунэсащ и унафэщIыр ягъэтIысыну зэрызагъэхьэзырыр цIыхухэм яхигъэIуэну икIи сулътIаным и лIыкIуэр Хьэлэб нэмыс щIыкIэ, езым и унафэщIым хъыбар хуихьри нэсыжащ. Бэркъукъу и мурадхэр къэзыщIа Йэлбугэ Iэсэ дыдэу икIуэта хуэдэу зищIт. СулътIаным и унафэм ипкъ иткIэ, абы Судун Iэл-Музафари и хэщIапIэм къригъэблэгъащ, ауэ зэхуэзахэр зэкIужыфакъым. Судун Iэщэ иIыгъти, къызэрысу къэхъея зэрызехьэм езыри и гъусищри хэкIуэдащ. А къэхъукъащIэм и щхьэусыгъуэкIэ зэпэщIэувахэм я Iуэхур утыку хъущ, Йэлбугэ Iэн-Насири Минташ дамэгъу хуэхъури, зэгуэхьахэм сулътIаныр зэрытрадзынум зыхуагъэхьэзырын щIадзащ. Шэрджэсхэмрэ тыркухэмрэ зэпэщIоувэ АпщIондэху Каир унафэ къыщащтэ Йэлбугэрэ Минташрэ езэуэн дзэ яутIыпщыну. БыдапIэм и гупэм деж Бэркъукъу тхьэрыIуэ махуэшхуэ щрегъэкIуэкI. Зэман докIри, зыкъэзыIэтахэм Триполи зэраубыда хъыбарыр къоIу, Хамэ и тетыр щIопхъуэжри къалэр Йэлбугэ къещтэ. Бэркъукъу псынщIэу унафэ зыбжанэ ищIат зыкъэзыIэтахэмрэ хъалифымрэ зэгурыIуэну хунэмысын хуэдэу. Тахътэм ирагъэтIысхьэнкIэ хъуну фIэщхъуныгъэ зиIэхэм я пашэмрэ Къэлэун и щIэблэмрэ уазэрылъэIэсын Iэмалыр зэпеупщIри, сулътIаным и мамлюкхэм аргуэру тыгъэ хъушэ ярет: шыхэр, махъшэхэр, Iэщэхэр, дирхьэм мин зырыз. Тебризрэ Мардинрэ я тепщэхэм сулътIаным и лъэныкъуэу зэуэну псалъэ ят. Бэркъукъу Щам игъэкIуа зауэлI гупыр Газэ нэсакIэт. А щIыпIэм щыIэ сулътIаным и лIыкIуэм эмирхэм яхуэфэщэн пщIэ яхуищIащ, зауэлIхэм сэлам ярихри, ахэр адэкIэ Дамаск зэрыкIуэнум хуэзыунэтI и къалэнхэр игъэзэщIащ. Абы щхьэкIэ къэмынэу, мысыр мамлюкхэм я дзэпщым ар хьэпсым ирыригъэдзащ. Куэдым къащыхъуащ лIыкIуэр зэрытырку къудейм щхьэкIэ ягъэтIысауэ. ТепщэгъуэщIэм и Iуэхухэр щызэхэзэрыхьа сыхьэтым адыгэхэмрэ тыркухэмрэ нэхъ гуащIэу зэпэщIэувэн щIадзэ. Езы Бэркъукъу а зэманым иджыри мурад зыхуищIыжатэкъым тырку къулыкъущIэхэм еныкъуэкъуну, абы и телъхьэхэм я бжыгъэр хигъэщIын фIэкIа зыри зэрыхимыхынур къыгурыIуэт. ЗэрыжаIэмкIэ, къэхъуар Газэ щыщ эмирхэр я гукъыдэж къудейт. Дамаск щыIэ дзэр гуитIщхьитI хъуащ, сулътIан-адыгэр зыгъэпэжхэм я гукъыдэжхэр къэтIэсхъащ тырку лIыкIуэр ягъэтIыса нэужь. Газэ хъыбар къыщиIукIа япэ жэщым тырку щэ ныкъуэ Дамаск дэкIыжри зи бжыгъэр кIуэ пэтми багъуэ Йэлбугэ Iэн-Насири и лъэныкъуэм зратащ. Гъатхэпэм и кIэм зыкъэзыIэтахэм Баальбек и тетымрэ Дамаск щыщ эмир пщыкIущрэ ягуэхьащ. Мэлыжьыхьым и пэм Бэркъукъу и дзэр Дамаск дохьэ. Ауэ абы зыкIи сулътIаным и унафэм и пщIэм хигъэхъуакъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зэман зэхэзэрыхьам иутIыпща мамлюкхэм лей зэрахьэн щIадзакIэт. Iуэхур апхуэдэу щыхъум, къалэдэсхэм Дамаск гупэм къыIухьа Йэлбугэ и лъэныкъуэр къащтэныр нэхъ къыхахащ, Бэркъукъу и пщылIу къэнэн нэхърэ. Япэрей зэхэуэ гуащIэм сулътIаным и дзэм бийхэр иригъэкIуэтащ. ИтIанэ Йэлбугэ и гупыр аргуэру зэ зэтраукIащ. Зэхэуэм и гуащIэгъуэм Бэркъукъу и эмиритI я зауэлIхэр я гъусэу Йэлбугэ гуэхьахэщ. Ахэр къахэхъуа нэужь, зыкъэзыIэтахэр Бэркъукъу къатеуэжри, зыIэрагъэхьа Iэщэмрэ гъэрхэмрэ быдапIэм ирагъэшащ. Адыгэхэр зэпэIэщIэ ящI Йэлбугэ шэрджэсхэр зэпэIэщIэ ищIын папщIэ, я зы Iыхьэр Баальбек, къэнар адрейр щам къалэхэм дэт хьэпсхэм иригъэшащ. ЩIэпхъуэжахэр къаубыдыжурэ тезыр хьэлъэхэр тралъхьэт. СулътIаным нэхъ къыхуэпэж блыгущIэтхэр хуэм-хуэмурэ IэщIэкIт. ТекIуахэр Дамаск пщIэ къыхуащIу дашащ. Абыхэм сулътIаным хуэпэжу къэна эмирхэмрэ къалэтетым и хэщIапIэмрэ зэхакъутэри, мылъкуу щIэлъари зэрапхъуащ. Зэрыхьзэрийм къалэдэсхэр жану къыхэувэт. Мухьэммэд бин Сасрэ тхыдэтхым зэрыжиIэмкIэ, абы езым и нэкIэ илъэгъуащ мылъкур зэрызэщIакъуэр: ахъшэхэр, дыщэхэкIхэр, щэкIхэр, унэлъащIэхэр, бжэм хэлъ щхьэгъубжэ цIыкIу хэбзыкIахэр, уеблэмэ унэм хэт пхъэ блыпкъхэр зэрызэрыгъэубыда гъущI Iунэхэр зэщIащыпащ. Бэркъукъу зегъэпщкIу СулътIан Бэркъукъу Щам зэрыщрагъэкIуэта хъыбарыр Каир нэсыжа нэужь, щыхьэрым зэрызехьэн щIидзащ: бэзэрхэр зэхуащIат, дыгъуэнымрэ цIыху укIынымрэ заубгъуат. Хуабэ уз къызэрежьам Iуэхур нэхъеиж ищIащ. Тхыдэдж гуэрым зэритхыжымкIэ, «Бэркъукъу гужьеигъуэм зэщIиулIат». Дамаск деж щекIуэкIа зэхэуэм абы щыфIэкIуэдат гъусэ нэхъ къыхуэпэжхэр. Эмирхэм ечэнджэща нэужь, сулътIаным Щам аргуэру зы дзэ иутIыпщыну мурад ещI. А дзэм хыхьащ мамлюк 1400-рэ, дэтхэнэ зыми дирхьэм мин иратащ. Дирхьэм щитI-щитI иратащ сулътIаным и тибакым щеджэ ныбжьыщIэхэми. Йэлбугэ Iэн-Насири и пIэкIэ Хьэлэб лIыкIуэу ягъэкIуа Инал Iэл-Йусуфи сулътIаным къызэрепцIыжам и хъыбар къэIуащ. Хьэргъэшыргъэм и зэманым хъалифым и псалъэм мыхьэнэ иIэнкIи зэрыхъунум къыхэкIыу, сулътIаным фIэщхъуныгъэ зиIэхэм я пашэр и сэрейм иригъэблэгъэри хеящIэр щыту сулътIанымрэ Iэл-Мутэуэккилрэ тхьэрыIуэ быдэкIэ зэныбжьэгъуну псалъэ зэратащ. Iэл-Мутэуэккил тыгъэ лъапIэхэр къыIэрыхьащ, шы гъуабжэрэ БыдапIэм и Iэхэлъахэм ит унэщIэрэ дэщIыгъуу. Абы иужь Бэркъукъу налогхэр зэрыхамыхынур игъэIури, къалэдэсхэм я тыкуэнхэмрэ я унэхэмрэ ягъэбыдэу къалэр зэрахъумэным зыхуагъэхьэзырыну къыхуриджащ. Каир къызэрытеуэнуIам зыхуигъэхьэзырт. ПлIыщIымрэ пщIымрэ я пашэ эмирхэм дирхьэм щиплI-щиплI яIэрыхьащ, дзэм хэт гуп псоми мылъку хухагъэкIащ. ИтIани Йэлбугэ деж щIэпхъуэжхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытт, ар 1389 гъэм Каир гупэ къэсакIэт. Зэман дэкIри, сулътIаным зэуэ езым и мамлюк 500 къепцIыжащ. ЕпцIыжыкIэ гущIэгъуншэт ар, бзаджагъэ хэлъуи къэхъуат. СулътIаным миным я пашэ эмирхэм динар мин пщIырыпщI, макъамауэ зыдэщIыгъу эмирхэм – мин тхурытху ярита къудейт. Жэщ къэс мамлюкхэр БыдапIэм дэкIыурэ щIэпхъуэжхэт. СулътIаным и IэкIэ Карэ Димирдаш Iэл-Iэхьмади динар мин 30 щритым, эмирым хэIэтыкIауэ жеIэ: «Си пщу сулътIан, тхьэ соIуэ пщылIу сыкъыббгъэдэнэнкIэ, шэч къыстумыхьэ». Сыхьэти дэкIатэкъым Карэ Димирдаш шым шэсу Йэлбугэ и хэщIапIэм щиунэтIам. СулътIаным и мамлюк нэхъ къыхуэпэжхэр бийм пэщIэувэурэ зауэхэт, ауэ къарухэр зэхуэдэтэкъыми, Бэркъукъу тахътэм текIыу зигъэпщкIун хуей хъуащ. АдэкIэ къэхъуахэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, сулътIаным къыщыщIынкIи хъунур зэлъытар и блыгущIэтхэм ящIэнурат. ЗыкъэзыIэтахэм я тепщэгъуэ кIэщIыр Эмир зыкъэзыIэтахэм я пашэ Йэлбугэ Iэн-Насири бэхърит тепщэхэм я иужьрей Хьэжы сулътIану трагъэувэжыну иукъуэдиящ. Езы Йэлбугэ мысырыдзэм и унафэщI нэхъыщхьэ (атэбек) къулыкъур къищтэри къэрал унафэр зэригъэкIуэн щIидзат. Ар Хьэжы Мансур и лъэбакъуэ къэс кIэлъыплъырт, Iуэхухэм я нэхъ цIыкIури къимыгъанэу. СулътIаным и дэрбзэрым тыгъэ хуищIа нэужь, Йэлбугэ а унафэр икъутэжу IэщIагъэлI тхьэмыщкIэр башкIэ щригъэубэрэжьым, Хьэжы Мансур: «Дэрбзэр нэгъунэ теухуа си унафэхэм гъуэгу ямыгъуэтынумэ, сыт хуэдэ сулътIан унафэ сэ сIэщIэлъыр?» жиIэри, «и гум хэхьэу щым хъуащ». Йэлбугэ игъэIуащ шэрджэс мамлюкхэм ящыщу зыми зыри зэрырамыщIэнур, ипэкIэ яIа мылъкури лъапсэри къазэрыхуэнэнур. Бэркъукъу сэрейм къекIуэлIэжмэ, ардыдэмкIэ къагъэгугъащ. ЩIэпхъуэжа сулътIаныр къэзыубыдыр цIыху къызэрыкIуэмэ, тыгъэу динар мин иратынут, зауэлIмэ – къулыкъукIэ драгъэкIуеинут, зыгуэрым Бэркъукъу игъэпщкIуу къыщIэкIмэ, тезыр тралъхьэнут. Бэркъукъу и бийхэр зэщохьэж Бэркъукъу Кэрэк щыIэ и эмирхэм язым и унэм къыщаубыдащ. ЯукIыну тегушхуахэкъым, абы и лъэныкъуэу щыта мамлюкхэм зыкъаIэтынкIэ шынахэщ. Йэлбугэ Ан-Насири а Мысырым зыщызыгъэпщкIуа мамлюкхэр и натIэ иригъэкIын папщIэ, псори Щам къулыкъущIакIуэ кIуэн хуейуэ унафэ къищтащ, унафэр зымыгъэзэщIауэ къаубыдым тезыр тралъхьэну игъэIуащ. Бэркъукъу къызэригъэпэща зауэлI еджапIэхэм щIэс мамлюк щIалэхэр эмирхэм трагуашэри абыхэм я егъэджакIуэхэри ущиякIуэхэри яутIыпщыжат. Йэлбугэ ищIэ псори зыхуэунэтIар зэрыхъукIэ цIыху нэхъыбэ езым зришалIэу, къапэувынкIи хъунухэр гуитIщхьитI ищIынырт: зыкъаIэту зыхуэмыхьэзыр бэлыхь IущIэн, е тепщэщIэм Iэуэлъауэншэу едэIуэн. Абы ипкъ иткIэ, «Ипэрей унафэщIхэм лей зрахахэр Йэлбугэ ан-Насири деж кърекIуэ, пэжрэ захуагъэрэ къагъуэтын папщIэ», - жаIэри ягъэIуащ. Йэлбугэ зыщымыгугъа удыныр абы и дамэгъуу щыта, Iэл-Iэшраф сулътIаным и мамлюкхэм я унафэщI Минташ къыбгъэдэкIыу къытехуащ. Иджыри къэс къаруушхуэ зыбгъэдэмылъа Минташ Бэркъукъу и мамлюкхэр зэрыгуэхьам Йэлбугэ и Iуэхур хьэлъэ ищIри, Минташ и телъхьэ хъуахэр зэманкIэ бий нэхъ лъэрызехьэу щыта Йэлбугэ ирагъэкIуэтат. 1389 гъэм и шыщхьэуIум Каир зэхэуэм щыщIедзэ. ЛъэныкъуитIми каирдэсхэр щхьэж и лъэныкъуэ ищIыну хэтт. Минташ щIэгъэкъуэн хуэхъуащ сулътIан Хьэсэн и цIэр зезыхьэ мэжджыту зыкъэзыIэтахэм быдапIэ яхуэхъуам мывэр зи Iэщэ къалэдэсхэр къызэрекIуалIэр. Зэхэуэ гуащIэр махуэ псокIэ екIуэкIа нэужь, Минташ текIуэри Йэлбугэ и эмирхэм абы и лъэныкъуэм зратащ. Хъалифым Iэуэлъауэр ягъэувыIэну унафэ щищIым, зыкъэзыIэтахэм я пашэ Минташ жиIащ: «Сэ сызыпэщIэувар сулътIанракъым, хабзэншэу унафэр зыIэщIилъхьауэ Iэл-Iэшраф дунейм ехыжам и къуэ Хьэжы Мансур тепщэгъуэр къылъызымыгъэс Йэлбугэщ». «Абы Iэл-Iэшраф и мамлюкхэр IуигъэкIуэтурэ езым ейхэм гъуэгу ярет, - жиIэт Минташ. - А псори – и псалъэ зэпцIыжахэм япкъ иткIэ. Сэ абы дирхьэм минищэ къудей къызитауэ аращ, езым щIыхэм я нэхъыфIхэр зэщIикъуащ. Сэ си лъапсэм илъэсым дирхьэм 600 000 къудейщ къытекIыр. Е езым симыукIауэ, е сэ езыр сымыукIауэ сыувыIэнукъым». Абы иужь лъыгъажэ гуащIэм щIедзэ. ИпэкIэ Йэлбугэ гуэхьа Бэркъукъу и мамлюкхэр Минташ и дзэм хэхьэри, Минташ текIуащ. Къалэдэсхэр абы и лъэныкъуэ хъуат. Апхуэдиз шынагъуэ зэрыщыIэм хуэдэу, абыхэм щIым щылъ шабзэхэр къащыпурэ Iэщэ зримыкъу Минташ и зауэлIхэм хуахьт. Зэхэуэр увыIэтэкъым. Iэщэм топхэр къыхэхьэжауэ, зыкъэзыIэтахэр щIы дагъэм къыхэщIыкIа топышэкIэ бийхэм яхэуэт. СулътIан Хьэсэн и кхъэлэгъунэр зэтракъутэри, Йэлбугэ и пщыIэми мафIэ щIадзат. Жэщым Минташ и дзэм Йэлбугэ епцIыжахэр къыщыхэхъуэм, Йэлбугэ БыдапIэм дэкIуэсыкIащ. Минташ сулътIаным деж кIуэри, езыр абы и унафэм зэрыщIэувэр, и адэм зэрыхуэпщылIам хуэдэу, езыми зэрыхуэпэжынумкIэ псалъэ иритащ. Йэлбугэ Iэн-Насири яубыдщ, лъэхъу иралъхьэри хьэпсым ирадзащ. Я бийр Минташ зэтриукIэу езыхэм я пашэр хуит ищIыжынкIэ щыгугъа Бэркъукъу и мамлюкхэр бэлэрыгъат. Адрей зыкъэзыIэтахэм хэтахэм хуэдэу абыхэм тыгъи, къулыкъуи, щIыи ирататэкъым. Минташ къыгурыIуэт зауэлIхэр къызэрыбгъэгугъам утемытыжыным фIы къызэримыхьынури, езыр япэ уэну мурад ищIащ. Абы Кэрэк Бэркъукъу иукIыну зи къалэн лIыкIуэ щэхуу егъакIуэ. Езым къыбгъэдэна Бэркъукъу и мамлюкхэм унафэ гуэр игъэзэщIэным хуэпIащIэ хуэдэу бжэ зэхуэщIакIэ зэхуешэсри, зэтригъэукIэн щIедзэ. ЦIыху щитIым нэблагъэ яукIат а махуэм. Адрей Бэркъукъу и унэм щыщ мамлюкхэм я ужьым кIэлъыплъакIуэхэр, щакIуэм хуэдэу иувэхэри, я нэхъыбэр хьэпсым ирадзат, я мылъкур Минташ и хъарзыналъэм халъхьат. Йэлбугэ емыщхь Минташ угурыIуэну Iэмал къыпхуигъанэтэкъым. ПсынщIэу, къимыкIуэту, гущIэгъуншэу Iэбэт ар. Мамлюкхэм е къалэдэсхэм ящыщу мыдаIуэр занщIэу яукIт. Щыхьэрым Iуэхур щызэгъэзэхуэжын хуей щыхъум, Минташ хъыбар игъэIуащ маисэ, сэ е нэгъуэщI Iэщэ къалэдэсхэм ящыщу хэт иIыгъыу къагъуэтми, тезыр зэрытралъхьэнур. Япэрей махуэ дыдэм цIыхуихым я Iэр паупщIат. Апхуэдэ къару пхъашэм Каир щытыкIэр щигъэсабырыжа хуэдэу щытт, ауэ зэрысулътIан къэралу унафэм щIэбгъэуэвэн папщIэ, тезыр тезылъхьэ хабзэзехьэ IуэхущIапIэ къызэгъэпэщын хуейт, Минташ апхуэдэ иIэтэкъым. Къеныкъуэкъухэр игъэкIуэдыным хуэпIащIэри, абы и дамэгъуу щытахэр и бий ищIыжащ, апщIондэху гъусэ имыIэжу къэнащ. Зым зыр иужь иту Щам хъыбар мыхъумыщIэхэр къиIукIт, эмирхэр зэрызэпэщIэувэжам теухуауэ. ИужькIэ Кэрэк дэс лIыкIуэм Бэркъукъу къиутIыпщыжу езыр абы и лъэныкъуэ зэрыхъуа хъыбарыр къэсащ. Минташ и псэ емыблэжу лъащэт. Хьэпсым иридзэныр фIэмащIэу, абы цIыхухэр зэтриукIэн щIидзащ. Кэрэк зауэлI гуп иутIыпщыну зэригъэпэщри, асыхьэтми а унафэр икъутэжащ, и дзэр бийм и лъэныкъуэ хъункIэ шынэжри. Хъалифымрэ хеящIэхэмрэ зэхуишэсри, абы Бэркъукъу укI тезыр тралъхьэну фэтуэ къригъэщтащ, иужьрей Iуэхуу сулътIан Хьэжы Мансур и шыпхъур къишэри нысашэшхуэ ирищIэкIыжащ. Шэрджэс сулътIаным унафэр къыIэрохьэж АпщIондэху Каир пэгъунэгъу Кус къалэм ирагъэша мамлюкхэми, Хьэлэб лIыкIуэу ягъэкIуа Йэлбугэ и къулыкъущIэгъуми зыкъаIэтащ. Iуэхум апхуэдизкIэ псынщIэу зихъуэжти, Бэркъукъу и телъхьэхэр махуэ къэс багъуэт. Кэрэк абыхэм я зэхуэсыпIэ щыхъум, абы Мысыр Ищхъэрэм къыщыщIэпхъуэжа Бэркъукъу и мамлюк 300-ри нэсащ. 1389 гъэм жэпуэгъуэм и 14-м Бэркъукъу Дамаск къыбгъэдохьэ. Къалэм къэсын ипэ ар зэхэуэ зыбжанэм щытекIуат, Йэлбугэрэ Минташрэ тезыркIэ щIыналъэм ирагъэIэпхъукIа эмирхэр и дзэм кIуэ пэтми къыхэхъуэжт. Каир абыхэм къапэщIэувэну дзэ щызэрагъэпэщат езы сулътIан Хьэжы Мансур я пашэу. Хъарзыналъэр нэщIт. Минташ ягъэтIысахэмрэ Бэркъукъу и мамлюк щIэпхъуэжахэм я унэхэмрэ къищт. Абы эмир хэкIуэдахэм я бын зеиншэхэм хуагъэтIылъа ахъшэхэр зэщIикъуэщ, коптхэм дирхьэм I00 000, журтхэм дирхьэм 500 000 яригъэпшынри, эмир къэс къуэды щхьэхуэ къыIихат. Iуэхур зыхуэкIуарати, щхьэлхэм щылажьэ шыхэр нэгъунэ зэщIакъуа нэужь, цIыхухэр хьэжыгъэншэу къанэри щIакхъуэ уасэм хэхъуат. Минташ къыхиха ахъшэри ирикъуакъым, и пщIэри ехуэхащ. ЗауэлIхэр зыри арэзытэкъым, яIэрыхьари мащIэт. Дзэм Щам иунэтIа нэужь, Каир цIыхухэм зыкъыщаIэтащ. Бэркъукъу и мамлюкхэм, пщIым я нэхъыщхьэ Бутэ Iэт-Тулутамури я пашэу хьэпсым исхэм, щIэтIыкI ящIри къыщIэпхъуэжащ, итIанэ Iэщэ къащтэри Минташ къигъэна дзэр зэтраукIащ. ЗыкъэзыIэтахэм Бэркъукъу сулътIану щагъэIум, ахъшэхэхымрэ зэрызехьэмрэ иригъэша мысырдэсхэр хъыбарым щыгуфIыкIахэщ. АпщIондэху Бэркъукъу щIэгъэкIуэн къыхуэкIуащ Сэфэд къикIри. Абы и унэм щапIа мамлюк Йэлбугэ Iэс-Салими Сэфэд и тепщэм деж дэуэдару (канцелярием и нэхъыщхьэу) щылажьэт. Къалэтетыр дзэр дэщIыгъуу Дамаск кIуа нэужь, Йэлбугэ Iэс-Салими Сэфэд тутнакъыу щаIыгъ Бэркъукъу и эмир щитIыр къиутIыпщыжри, абыхэм БыдапIэмрэ хъарзыналъэмрэ я IэмыщIэ иралъхьэжащ. Бэркъукъурэ Минташрэ я къару зэхэгъэкIыпIэ зэхэуэр 1390 гъэм щIышылэм и 2-м екIуэкIащ. Бэркъукъу псэемыблэжу зэрызэуам хуэдэу, Минташ ахэр ижьымкIи сэмэгумкIи иригъэкIуэтыфат. Ауэ Минташ текIуэпауэ жыпIэныр иджыри пасэт. АпщIондэху Бэркъукъу зэрыхьзэрийр къигъэщхьэпэри, хъалифымрэ сулътIан Хьэжы Мансуррэ гъэру иубыдащ, ахэр зэхэуэм къыхэмыхьэу дзэм и хъарзыналъэр зэрылъ мысыр гу зэщIэщIахэм япэгъунэгъуу жыжьэу къаплъэу щытхэт. Минташ ар имыщIэу, Дамаск текIуэныгъэр щигъэлъэпIэну кIуэху, Бэркъукъу и дамэгъухэр зэхуишэсу жэщ псор сулътIаным и пщыIэм щигъэкIуащ. Нэху щыри лъыгъажэ гуащIэ дыдэм Бэркъукъу и мамлюкхэр щытекIуащ. Минташ ирагъэкIуэта нэужь, Хьэжы Мансур езым и гукъыдэжкIэ тахътэм текIри аргуэру сулътIану теува Iэл-Мэлик Iэз-Захир Бэркъукъу хъалифым тхьэ иригъаIуэри Каир дэтIысхьэжащ. Политикэ и лъэныкъуэкIэ Бэркъукъу и унафэ щIыкIэм Бейбарс уигу къегъэкIыж. ЖытIэм и щыхьэтщ зауэм хуэщIа, сулътIаныр зи тепщэ къэралыгъуэм Аббасидхэм я щIэблэ хъалифми унафэ гуэр зэрыщыIэщIэлъам. А Iуэху зехьэкIэр Бейбарс зэригъэпэщауэ щытащ, иджы мис, илъэсищэ дэкIа нэужь, мамлюк тепщэ Бэркъукъу абы мэхьэнэщIэ иритыжат. Бейбарс хъалифым и пщылIу нэгъуэщI мыхъуми фэкIэ зыкъигъэлъагъуэу щытамэ, Бэркъукъу и зэманым а щытыкIэм зихъуэжри, зэи къимыгъэзэжыну хъалифыр сулътIаным и пщылI хъуат. Дин тепщэгъуэр текIуэн папщIэ чэмыр зы лъэбакъуэ закъуэт – хъалифымрэ сулътIанымрэ зы нэрыбгэу щытыныр, ауэ ар къэхъуакъым. Динымрэ къэрал унафэмрэ зэгуэгъэхьэн Iуэхум иужькIэ уэсмэнхэм я деж зыщиужьащ. Мысырыр къэзыубыда Селим Езанэр (1512 - 1520), «къалэ лъапIитIми я пщылI» хъуа нэужь, ар хуит хъуат муслъымэнхэм я пащхьэм «Iимам» цIэр щызэрихьэну. Бартольд Василий зэрыжиIэмкIэ, абы иужь къиува псоми «хъалифкIэ» еджэрт, «хъалиф Мутэуэккил и пщэрылъыр Селим иритарэ иримытарэ зэрамыщIэм емылIэлIэххэу». ИужькIэ «Аббас и щIэблэм къытепщIыкIахэм къакIэлъыкIуа тырку сулътIаныр динкIэ зэрыщхьэхуитым» теухуа унафэ къащтащ. Бэркъукъурэ Бейбарсрэ зэдгъэпщэным адэкIэ къыпытщэмэ, тIуми къалэн зэхуэдэ я пщэ къыдэхуат: езым я Iулыджымрэ унафэ нэхъыщхьэмрэ ягъэбыдэныр, традза гупым я дамэгъуу щыта зыкъэзыIэта эмирхэр гъэIэсэныр. Зэрыхьзэрий нэужьым тепщэ хъуа къарум зыщIэзыгъакъуэ хъалифым и пщIэр Iэтыныр муслъымэн къэралыгъуэ къызэрызэфIагъэувэ Iэмалхэм язт. IэщэкIэ текIуа нэужь, сулътIаным зэхиубла уэрам зекIуэм япэ иту хъалифыр кIуэну унафэ къищтащ, абы иужь Хьэжы Мансур Бэркъукъу къыбгъурыту итт, къалэдэсхэм сулътIаным сэлам кърахырт. Апхуэдэ щIыкIэу абыхэм дахэу къагъэлъагъуэт тепщэщIэм хъалифым и пщIэр къэралыгъуэм и лъабжьэу зэрилъытэр. Абы ищIыIужкIэ мамлюкхэм я зэхуакум дэлъа зэкъуэшыныгъэ къэралым къыхуэщхьэпэнкIэ къару зыхуримыкъуам къыдэкIуэу, апхуэдэ Iуэху бгъэдэхьэкIэр зэкъуэтыныгъэр езыгъэфIакIуэ гъуэгут. А гупсысэр зэрызахуэм и щыхьэтщ Бэркъукъу унафэр къызэрыIэрыхьэжу, ипэм хуэмыдэу, иджы мамлюкхэр мысыр жылагъуэм нэхъ «яхигъэзэрыхьын» зэрыщIидзар. Бэркъукъу и етIуанэ тетыгъуэм мамлюкхэм ятеухуауэ хабзэщIэхэр къищтат. Ахэр къалэм щыпсэунуи унагъуэ хъунуи хуитхэт. Хуэм-хуэмурэ абыхэм щIыпIэм щызекIуэ хабзэхэр къащтащ, кIуэ пэтми хьэрып щэнхабзэр мамлюк зэхэтыкIэм хэпщIащ. СулътIан Бэркъукъу илъэс хыщI ныбжьым иту 1399 гъэм и мэкъуауэгъуэм дунейм ехыжащ. Бейбарс Бундукдари ещхьу, абы теухуауэ уэрэдхэр зэхалъхьэт, и гъащIэ гъуэгур яджурэ псысэхэм хуэдэу зэIэпахт. Езым и иужьрей унафэкIэ Бэркъукъу «тхьэмыщкIэхэм я лъэгум», Баб Iэн-Наср зи фIэщыгъэ Каир куэбжэм хуэкIуэ гъуэгум и курыкупсэм деж щыщIалъхьащ. ИужькIэ абдежым абы и къуэ Фэрадж и унафэкIэ кхъэлэгъунэ щагъэуващ. Бэркъукъу теухуауэ ТемырщIакъуэ (Тамерлан) Баязыт Езанэм хуригъэхьа тхыгъэм щыщ пычыгъуэ Иджы хъун хуэдэ пашэ зэрыщымыIэжым къыхэкIыу, пцIырэ бзаджагъэкIэ Мысырым и сулътIан хъуа шэрджэс пщылIу зыми имыцIыху сондэджэр мэхьэнэншэм деж ди япэ итахэм я хабзэм тету лIыкIуэхэр хуэдгъэкIуат, зэрахуэфэщэну, тыгъэхэр яIыгъыу. Тхьэр зэбгауэ хуэпщIэр зэхэзымыщIыкI а бзаджэнаджэм и тепщэм и къуэр иукIри, сулътIан зищIыжащ. Хьэрып псалъэжьми жиIэркъэ: «ГущIэгъубэм и нэлатыр техуэнущ фIыщIэ зымыщIхэм». КъыкIэлъыкIуэу абы муслъымэнхэм я Iуэхухэр дэзыгъэкI, ислъамыр езыгъэфIакIуэ пашэр хьэпсым иридзэщ, ипэкIэ Мысырым тета сулътIанхэм ягъэува хабзэхэм ебакъуэри, унафэр зэрыщыту езым и закъуэ зыIэщIилъхьащ. Зэхэфха къыщIэкIынщ абы щхьэусыгъуэ имыIэххэу лIыкIуэхэр зэриукIар. Апхуэдэ икIагъэрэ псэкIуэд гущыкIыгъуэрэ нобэр къыздэсым зы тепщэм къигъэлъэгъуакъым. КъурIэным итщ: «ЛIыкIуэхэм я къалэныр – хъыбарыр нэгъэсынырщ» жеIэри. ЛIыкIуэхэм удын ирыригъэдзу е лей къатригъэхьэу и щхьэ пщIэ хуэзыщIыж зы тепщэм игъащIэм далъэгъуакъым. «Ар зыщIэм зыри игъуэтыжынукъым, мы дунейм и напэ щытекIын фIэкIа» Iэятыр аракъэ зытеухуар? Кыпчакхэм я Iуэхур зэфIэкIмэ, Тхьэм жиIэмэ, ЩамкIэ дгъэзэнущ. Алыхьыр ди Iэпэгъуу а шэрджэс щIалэжь цIыкIум зедмыгъэцIыхужу хъунукъым. Хьэрып псалъэжьым зэрыжиIауэ, лейр зезыхьам техуэжыну дыщогугъ. Алыхьталэм и закъуэщ плъапIэхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ улъэзыгъэIэсыр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "barquq.txt" }
*** Неуэ, си пыIэжь, Йосино щозгъэлъагъунщ Балийхэр гъагъэу. *** Уафэ губгъуэм щыбэщ жэнэт бзум и Iурыбжэр... щIым хуеплъэкIыххэкъым *** ГуащIащэщ бжьыхьэ жьы фийр Губгъуэм фыщыжеи Феплъ жысIэм *** ИIэ, иIэ зэ къэуши дызэдегъажьэ, хьэндырабгъуэ цIыкIу *** ЩIымахуэ дыгъэ... Мылым зэфIегъапчIэ Cи ныбжь шуур *** Гуэл щым Хьэндыркъуакъуэр хопчIэ. "ХумпIэ", - псы макъ *** Солъагъу, мес Тхьэшхуэм и Iуплъэ нэхур удз гъэгъа теплъэу *** Дзэлхэр мэбырыб… Сызибрамбыхухэр щIым здихьай ди Анэ *** ЩIымахуэпэ уэшх… «КъэкIухьлъакъуэ» - ара хъунщ къысфIащыжынур. *** Си пщыIэ лъахъшэм и гуэныхь сыхуейкъым – цIыкIущ аргъуейуэ щIэсыр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "base-matcuo.txt" }
Бэстунджы жылэ ЗэзыдзэкIар Ацкъан Руслъанщ ПЭУБЛЭ 1 Кавказ хэкужьу щIым и тепщэ ткIийм Си усэр ныпхуопабгъэри аргуэру, Псэунщ ар, бгыщхьэ уэс щигъэткIуу джийм, КъритхьэщIыкIыу и гур къуршыпс уэрым. Уи дыгъэм и пщтырагъыр си лъым хэлъщ, Си псалъэр ныподжэж уи уафэхъуэпскIым. Уи натIэм итха Iэджэ си нэгу щIэлъщ, ПыщIащ уи тхыдэ хъыжьэм си гу къуэпсыр!.. 2 СызэрыцIыкIурэ си псэр ныпхуозэш, Си гущIэм нэсу уи хъыбар къэIусу. ПщIыхь Iэджэми уэ зым сыщыпхуэзащ, Сыпхуэхъужыным щхьэкIэ зэ шу гъусэ. Си гъащIэр къызэпцIыжу къысщыхъуат, Гын Iугъуэм укъыхэплъу ущыслъагъум, АрщхьэкIэ гу псэхупIэ усхуэхъуащ, Си гъуэгуу къыщIэкIащ бгым дэкI уи лъагъуэр. 3 Уи щыблэр зи джэгуэгъуу щыта псэм Шынагъуэ зэрыщыIэр щогъупщэжыр. Си псалъэр езым и щхьэм йохъуэпсэж, Уи лIыгъэ къэукъубийм щыхэгъуэщэжым. Я щэхур уи бгъуэнщIагъхэм сыту кIыфI, Абы сегъасэ сыпхыплъу щIылъэм. ЩыхупIэм щхьэщыт лъагъуэм секIуэкIыху КъызгурыIуакIэщ мы ди гъащIэм и нэгу щIэлъыр. 4 Сезэгъыркъым иджыкIэ мы дунейм, Абы си гухэлъ псори зыхимыщIэ. Си гугъэр зыхуэзгъэпсыр щытын хуейщ Акъылыр здынэмысым сыпызыщIэу. Уи гъащIэр апхуэмыдэмэ си Iуэхущ, Аращ укъыщIэнар сигу уимыкIыжу. Кавказыр сыпсэухукIэ узиIэнщ Си натIэм къритхар къыщистхыкIыжу!… ЯПЭ IЫХЬЭ I Мэшыкъуэрэ Бешторэ я зэхуаку Дэсащ зы жылэ фIыуэ уIэбэжым. Къелакъым гузэвэгъуэ зыхэхуам, Ар иджыпсту лъэужьу фIэкI щыIэжкъым. Ар зэрысам банэхур къикIэжащ, ЩIы кIапэ къэс мывэ нэщхъей къыхощыр. Абдеж акъужьыр щохъур бауэкIэщI, Жызум дэжейм и тхьэмпэм епэщэщу… II Я хъущIэ макъыр лIыжьхэм щымыIэж, ЩIалэгъуэм и уэрэдри къыщыIужкъым. Шы закъуэтIакъуэ щыIэщ къыщыкъуэж ЩхьэрыутIыпщрэ зым фIэмыIуэхужу. Мыбдеж къэзакъым хуиту къыщекIухь, Шэрджэсыр щипсэхэхыр щымыIэжу. Къуршыбгъэми мыбдеж къеуфэрэзыхь, БлэкIам щыщ куэд и нэгу къыщIигъэхьэжу. III И бзийхэр дыгъэм зэщIэплъа нэужь, Хьэку джабэу мывэ псыIэхэр мэгъущ. Сабийхэм я джэгупIэу щыта Iуащхьэм, Зешыхь гупсэхууи, къытотIысхьэ блащхъуэ, Мэщатэ жыпIэу, зэми щхьэр еIэт. Абы зэригъэзахуэр зыщIэр хэт? Е зэман кIуам и макъ жьгъырум хуэзэшрэ, Зэрахуэу щыщытари нэхъ къищтэжрэ?.. IV Ягъэсри къуажэр, щIылъэм щыщ хъужащ, И налъэ къэскIэ нэхъри игъэуфIыцIу. И бынхэр щIым тепхъауэ къэнэжащ, Мы щIыпIэм я хъыбар къудей къэмысу. И хъыбар гуауэр жылэ ягъэсам ЯIуатэ лIыжьхэм, я гур ису щIыIэм. Е жыжьэ къикIыр, къыхуэзам къэзакъ, Бэстунджы жылэм щыщIэупщIэ щыIэщ. V А жылэм дэсыгъати зэкъуэшитI, Дунейм щызэхэзокIуэ я хъыбарыр. ЗэшитIым я нэхъыжьым, Акъболэт, И щIыхьыр лъыгъэжапIэм щигъэбагъуэрт. Сэлимт нэхъыщIэр, ар щышынэрт лъым, Гужьгъэжь жыхуаIэм зэкIэ щымыгъуазэт. Ар уафэм къыпхыщ лъагъуэхэм я плъырт, И гущIэм илът, зыгуэрым пэплъэу, хъуаскIэ… VI Я адэр хамэ щIыпIэм щаукIат, ИмыщIэт зым щIежьам и щхьэусыгъуэр. Я анэ дыщэр лъхугъэм илIыкIат, Сэлим дунейм къыщытригъэхьэм щыгъуэ. Сабийм къуаншагъэу сытыт бгъэдэлъар, ИтIани куэдт лIыукIым езыгъапщэр. Псом япэу уафэхъуэпскIщ зыIуигъэплъар, Дунейм абы и нитIыр къыщигъаплъэм!.. VII Сэлим иплъакъым къэзылъхуам я нэгу. Абы къызэринэкIри мы зы гъуэгут, И адэ-анэр зэщхьым псэкIэ лъыхъуэу, Ауэ хуэмызэт зи гур къыхуэмыгъуэ. Ар жэщ нэгъунэ бгыщхьэм щыплъагъунт, Къыр дзакIэхэм къуршыбгъэу къытетIысхьэу. Зэм псыхъуэр гупсэхупIэ къыщыхъунт, Теплъызэу и нэр зыщIэзышэ псыщхьэм. VIII ЗэшитIыр зыщIэс унэр хэщIыхьат, Удз кIырым зыщеудыгъу жыпIэну къаплъэу. Гъунэгъухэр Iэмалыншэу щыдыхьам, Ебакъуэрт я бжэщхьэIум щтэIэщтаблэу. Уэршэрхэм псалъэмакъыр щагъэтыжт, ЗэшитIым яз къахуэкIуэу зэралъагъуу. Ар къызыхэкIыр езым ямыщIэжт, КъагурымыIуэжт я бзэгур къэзылъахъэр. IX Я жылэм дэшэсыкIым щIалэ гуп, Шы гуартэ кърахуну хамэ щIыпIэм, ЗэшитIыр гъуэгу техьахэм якIэлъыплът, Иракъух губжьыр къафIытещу Iупэм. ИужькIи уафэ гъунэм нэскIэ плъэрт, Пагагъэм къыхэплъ нэхэр къихъуэпскIыкIыу. Къыр дзакIэм зи кIэкъуащIэр фIэна пшэр КIэлъоплъ апхуэдэу гъусэ IукIуэсыкIым. X КIэлъыплъырт зэкъуэшитIым жылэ псор, ЗэхуаIэ лъагъуныгъэр ягъэщIагъуэу. Хуей пэтрэ я псэукIэм ехъуэпсэн, Нэмыплъу хуащIым махуэ къэс къыщIагъурт. Ягу илъ яIуатэу зэшхэм я мыхьэлт, Арауэ къыщIэкIынут хуамыгъэгъур. Щэху гуэр абыхэм я щытыкIэм хэлът, Ебгъапщэ хъуну хъэтI мыгурыIуэгъуэм… ХI Я унэр ахэм зыми емыфIэкIт, ЯмыIэт нэр пIэпихыу унэлъащIэ. Уи зыплъыхьыныр зыбгъэзам зэфIэкIт, Блын хэщIыхьахэр зыгъэдахэр Iэщэт. Унащхьэм нэскIэ загъэзыжу фIэлът Аркъэн, бащлыкъ, Iэпслъэпс, адыгэ уанэ. ФокIэщIхэм зы бэлыхь я нэгум щIэлът, ЕплъэкIт, зэрамыпэсу дыжьын къамэр… ХII Пщыхьэщхьэ гуэрым Iуащхьэм тест Сэлим, Ар пэплъэрт щакIуэ щыIэ шынэхъыжьым. Iэнкуну щыта жьыбгъэр хъуат залым, Игъэшрэ жыгхэр, тIасхъэу хъуар ифыщIу. Аузым щыгъуэлъ пшагъуэр Iугъуэм ещхьт, Бешто зыхишт, ар и нэм щIэбжьэ пфIэщIу. Мы дунеижьыр зэрыщыту нэщхът, Арыншэми мызагъэ гур хигъэщIу. XIII Къуршыжьхэри уэгу гъунэм щынэщхъейт, ПасэIуэу къухьа дыгъэр ягу къыщIитхъыу. Мэшыкъуэ бгыжьми хуэдэт зигъэхъей, КъыхуэкIуэ пшагъуэм хэбэкъуэн къыпщыхъуу. Уэрамхэр щэхут, мэжджытри хъуакIэт нэщI. Хьэ банэ макъ къэIуамэ зэзэмызэ, Iыхьлым и макъ зэхэпхыжа къыпфIэщIт. КIыфIщ закъуэныгъэр, лIыфIщ абы хуэмызэр… XIV Щысащ Сэлим, кIыфIыгъэм хэгъуэщэху. Щыкъугът къуэладжэм жьапщэр хьэIуцыдзу. Мэз лъапэм зыгуэр хьэлъэу щыщэтэху, Щыщхъыщхът пIейтейуэ хъуреягъым удзыр. Абдеж гъуэгущхьэм шы лъэ макъ къыщоIу, Сэлим блитхъуауэ мажэ шынэхъыжьыр. Абы и шыплIэм зыгуэр дэс къыщохъу, Илъагъур зыхуихьынур къыхуэмыщIэ. XV Псэхуауэ и гур егъэзэж Сэлим, ЩIохьэжыр унэм, къуэшым ехъурджауэу: «Жэщ ныкъуэ хъуху узэзгъэжьам сеплъынт, Си фIэщ мыхъуа зыгуэр къыпщымыщIауэ». АрщхьэкIэ шынэхъыжьыр погуфIыкI, НэщхъыфIэщ, зи хьэм бажэ къиубыдауэ. Сэлим зрегъэзэкIри – и фэр покI: И пащхьэм итт бзылъхугъэм я нэхъ дахэр. XVI «Мыр си щхьэгъусэщ, шыпхъум хуэдэу лъагъу, - ЖиIащ, къыщIэплъэу и нэм, шынэхъыжьым. - Стащ псалъэ згъэпэжыну ар сылIэху, Аращ езыми си гур фIы зэрищIыр. Иджы абы ди жьэгур игъэблэнщ, Зэреджэр Зарэщ, къыхэкIащ лъэпкъыжьым…» Ещхъ хъуат Сэлим зи нитIыр япэу плъэм, Зы хуабэ гуэри щызыхищIэрт гущIэм… XVII Плъыжь хъуауэ, Зарэ и щхьэр ирехьэх, И Iупэм къэса псалъэр ебзыщIыжыр. АбыкIэ нэхъыбэжу псэр дехьэх, Гуапагъэм хуэлIа гущIэр из ищIыжу. ТIэкIу докIри, Зарэ и щхьэр къеIэтыж, И нэгум къищу гугъэм и ныбжь нэхур. Псымейри афIэкI унэм щIэмытыж, Зэшыгъуэри щIэкIащ абы, зиущэхуу. XVIII Мы дунеижьым псалъэу тетыр лейт, КъаIуатэрт псори зэуэ нэ фIыцIитIым. Уи гущIэм къиплъэу ахэр къыдэплъейт, УзыщIашэнт, убэлэрыгъыу щытым. Нэбжьыц Iэнкунхэр къыщехуэхым деж, ЯгъэпщкIурт щIыри уафэри зэхэту… Iэнкунщи Зарэ, мащIэу йокIуэтыж. Сэлим къыфIощI ар лъэтэжын, зиIэту. XIX И щхьэц фIыцIитIыр лъэдакъэпэм нэст, Ибг псыгъуэри къыпщыхъут зэфIэщIыкIыну. И фащэм дыщэидэхэр и нэзт, Дыжьын бгъэгулъри фIыщхьэу къыщIэкIынут. АрщхьэкIэ езы цIыкIум зыгуэр хэлът КъызэрыгуэкIрэ уи псэм къехуэбылIэу. Абы и плъэгъуэр лIэнур къезыгъэлт. Псым и къарур имыщIэ псы хуэмылIэм… XX Сэлим и нитIыр Зарэ къытримых, Къытрихыпэну щытми – къедэIуэжкъым. ХуэсщIарэт IэплIэ жиIэу зэми мэхъу, Щыгъупщэу ар зэрищхьэгъусэр къуэшым. Екъузыр къамэ Iэпщэр, гур къолъэт, Щхьэм дэуеижу лъы къэплъар зэрихуэу. Гупсысэр и хэщIапIэщ Акъболэт, КъекIуэкIыр и пщIыхьэпIэ къыхэмыхуэу… XXI Абы иужькIи махуэ бжыгъэ кIуащ, Нэхъыжьым зыри къэмыхъуа и гугъэу, Ауэ зэгуэрым жьапщэр къыкъуэуащ, ЩхьэщыкIрэ жылэм ныджэм къыщыкъугъыу. Псэ гуэрхэр, къэзылъхуам лъыхъуэжу, джэрт, ЗэфIэщIыкIынущ жыпIэу, жыгхэр ещIэрт. Зы бэлыхь гуэр уэгу гъунэм щытэджат, Зэрихуэу пшэхэр, хьэкIэкхъуэкIэм ещхьу. ХХII Пшэ фIыцIэм якIэлъыплъырт Акъболэт, КъэкIыжу игу щигъэунэхуахэр гъащIэм. И щIыбым къыдыхьам ар хегъэлъэт. Зигъазэм – шынэхъыщIэр итщ и пащхьэ. Сэлим фагъуабзэщ, нэр къыхуэмыIэт, ПIейтейуэ къамэм ирегъажэ Iэпэр. Йоплъ, гузэвауэ, къуэшым Акъболэт. Елъагъур: хужымыIэр телъщ и Iупэм. XXIII ЙоупщI абы: «Сыт къыпщыщIар, си къуэш? Солъагъур уи фэм узэримытыжыр. Уи закъуэ гуныкъуэгъуэм зумыгъэшх, НэхъыфIщ ар къыздэбгуэшрэ уи псэр тыншым…» «Сыт къыпщыщIар, жи… Дауэ ар бжесIэн?.. СокIуэдыр нобэ, уи фIэщ хъууэ щытым. ЦIыхугъэр сфIэкIуэдауэ арагъэнщ, НэгъуэщIым игу къэкIынкъым си щхьэм итыр…» XXIV «Уи жагъуэ къэзыщIар къызжеIэт, къуэш, Апхуэдэ дунейм тетмэ – згъэжэнщ и лъыр. Къыпхуэзгъэсынщ, кIуэдауэ щытмэ уиш, Шым я нэхъ дахэу тралъхуар мы щIылъэм. Е лъагъуныгъэм уи гур ихьэхуа? КъыщIэхутэнщ уи мыгъуэр мо лэгъунэм. ПхуэсщIэнущ сытри, жыIэ узыхуейр, Уи нэщхъеягъуэ сщIэм сымылъагъуну…» XXV «УщIэупщIэну тыншщ, жэуапыр гугъущ, Псом нэхъ гугъужыр псэкIэ ар гъэвынырщ. ЛIэныгъэм фIэкI зыгуэрым си фIэщ мыхъу Жьэражьэ си гур игъэупщIыIуфыну. Уэ пщIэрэ сыт хуэдизрэ селъэIуам АбыкIэ мы дунейм и лъэныкъуиплIым? Си лъэIум зы нэхущ къемыдэIуа, Зы жэщми зыхищIакъым си гум илъыр… XXVI Бий сщIыри уафэр, си шым сышэсащ, СыщIыгъуу жьыбгъэм губгъуэм сихьэжыну, АрщхьэкIэ гугъэр сэ ныскIэлъысащ, Си мыгъуэм и гъунэгъуу сишэжыну. СокIуэд, си къуэш, плъэкIынум – сыкъегъэл! ИгъащIэм уи гур зэрыщабэр сощIэ. Сыщысабийм уи гупэм сыбгъэгъуэлът. Иджы уи зэхэщIыкIым сэ сыщощIэ. XXVII Псы уэру си гурыщIэр къобыргъукI, Толъкъунхэм си мурадыр ирахьэжьэ. Уэ уи щхьэр гу лъумытэурэ хотхъукI, Уи жагъуэ зэрыхъунщи, уохъур жьажьэ. Утесщ иджыри, щауэм хуэдэу, шым, УщакIуэ нэсщ, уи бийми семыхъуапсэ, АрщхьэкIэ, схуэдэу, гухэлъ пхуэмыщIын, Уитхьэкъуу, зыригуашэу гущIэ лъапсэм. XXVIII ПхузэфIэкIынкъым ущIэплъэну нэм, И лъащIэм нэскIэ уи псэр щIэтIысыкIыу, Зэхэуэ гуащIэр къыпхуэмыгъэнэн, ЗэуапIэм и кум мыгъуэр уигу къыщыкIым. ЖызмыIэу схуэшэчынукъым, си къуэш, ПсэхупIэ къызимыту си гур зысыр: ЗдыхуэпщIым Зарэ IэплIэ уэ уозэш, Сэ здэнт сыпыкIми гъащIэм, ар къыслъысым…» XXIX Щытт къэлыдын хьэзыру Акъболэт, Щхьэщыгум ит пшэ фIыцIэхэм ещхь хъуауэ. И пащIэ хэтхъукIари къелIыхат, Хъуат фэншэ, нэхъри жьыфэ къытригъауэу. ЗеIэт и макъым: «КъыбжьэдэкIыр сыт! Зыгуэр и лажьэу къыщIэкIынущ уи щхьэм…» АрщхьэкIэ Сэлим зыри зэхимыхт, И пащхьэм къиуващ лъэгуажьэмыщхьэу. XXX «КъысщIэна мафIэм сыкъезыгъэлын Уэ зым фIэкI тету сщIэркъым дуней иным. ИгъащIэкIэ гум IэфIу ар илъынщ, Мы зэм гущIэгъу къысхуэщI, пхузэфIэкIынум. Къызэти Зарэ, сыпхуэхъунщ лъэгущIыхь, КъысхуэпщIыр си унафэу схьынщ си гъащIэр. Апхуэдэу мыхъурэ, – къызырехь гуэныхь. Си къамэ щIыIэр сигу къэплъам хуопIащIэ… XXXI Езым есхьэжьэфыну къыщIэкIынт Уи Зарэр, мы къэспсэлъу хъуам себакъуэу, АрщхьэкIэ, унэсынти, сыбукIынт. Си гъащIэр сыт, къыщIитхъыр сигу зы закъуэщ: ИужькIэ Зарэ и фэр уэ ипхынщ, Бгъэпсэуми – мыгъуэу ебгъэхьынщ и гъащIэр. Си лъэIур си гугъами зэхэпхын, Солъагъу: гухэлъыр абы щхьэкIэ мащIэщ… XXXII Щхьэ зиплъэфыхьрэ? Къауи – сыкъэукI. ИтIанэ тIуми ди псэр псэхужынущ. СимыIэм Зарэ, гъащIэм зы къимыкI, Ар, зыуэ къысщымыхъуу, сигу пыкIынущ. Гухэлъым текIуэфын щымыIэуращ ЛIэныгъэм фIэкI. Уи пащхьэ ситщ хьэзыру. СыукI, армыхъумэ Зарэ зейр сэращ, Ар си псэр пыту зым лъызмыгъэсыну!..» XXXIII Абдежым шынэхъыщIэр мэхъур щым, И къуэшым йоплъ, пыкIауэ и фэр шэхуу. Псыф хъуа и нитIри хуэму мэгъущыж, КъыщIэувэжу гуныкъуэгъуэ щэхур. И Iупэр мэкIэзыз, уеплъыху зехъуэж. Мыр жеIэ Акъболэт, ар фIэгуэныхьу: «Узэрыщыуэр къэпщIэжынщ, си къуэш, Куэдщ тхьэIухудыр, си щхьэгъусэр мыхъуми!.. XXXIV Тхьэм тыгъэ къысхуищIар зым езмытын. Аращ бжесIэнур, минрэ узикъуэшми. ЖыпIар зэхэзмыхауэ къэслъытэнщ, Къуаншагъэр уи насыпщ къыбгурыIуэжым. БжызоIэ мыри: укъызэмылын, Iуэху фIейхэр си щIыбагъкIэ щызепхьэнщи!..» «Солъагъу ар фIыуэ! – димычых Сэлим. - СынолъэIуакъэ Тхьэшхуэр си щыхьэту!..» XXXV Сэлим и Iупэм дыхьэш нэпцIыр тесщ. И псалъэм пещэ: «Нобэ щыщIэдзауэ Дяку дэлъыжынкъым зэкъуэшыгъэ нэс, Къигъэзэжынкъым гъащIэ IэфIым, ауэ Сыт щыгъуи сабиигъуэм сыхуэлIэнщ, Уилъынущ сигу, сиIар уэращи адэу. Симыхьэу балигъыпIэ зызгъэлIэнт, Мыпхуэдэ махуэ къысхуихуэну сщIатэм…» XXXVI А псор жиIа нэужь, Сэлим щIэпхъуащ. Щытт Акъболэт, ищIэнур имыщIэжу, Ар ещхьт пхъэ дакъэ щыблэм илыгъуам, Щымыгугъыжым къигъэщIыну щIэжым. МыувыIэ жьым бжыхь ныкъуэр ирищIыкIт. ЩIым хуэгумащIэ унэ лъэныкъуабэм Уэрэд хьэрэмыгъэншэ къыщIэIукIт, Дунейм игъащтэ псэм къеIусэу гуапэу… XXXVII И хэку хуэзэш уэрэдыр къыщреш Апхуэдэу бзу хамэщIым зигу щыгъуащэм. Зытес къудамэм иIыгъ щымыIэж, Гуэхунущ, зэ къыжьэхэуэжым жьапщэр, АрщхьэкIэ бзум уэрэдыр егъэзу, Дунейм щекIуэкIыр имылъагъу къыпфIэщIу. КъахэкIкъым зэхэзых едаIуэм бзум, IэпапIэ фIэкI мыхъу и гур зэрыхэщIыр. XXXVIII Сэлим шы хъыжьэм уанэр трилъхьащ, Екъуз, кIэзызу и Iэр, шыныбэпхыр. Шым зэпымычу и щхьэр кърехьэкI, КъыгурыIуауэ гъуэгу къызэрыпэплъэр. Абы щIы фIыцIэр фIалъэкIэ къретхъу, Хъуащ тепыIэншэ, шхуэIум еныкъуэкъуу. А тIум гъуэгуанэр яхуэфIын ирехъу, ЗыгуэркIэ зыр адрейм имыгъэщIэхъуу! XXXIX Сэлим и хуарэр щыIэ зымыцIыху - Мэлыд и нитIыр, дэп жьэражьэм ещхьу. ЗдэкIуэнум нос, адрейхэм зрачыху, Сэлим зыхуейр, и нэгу зэриплъэу, къещIэ. Тетщ щIылъэм быдэу, уафэм щхьэр етащ, И щIыфэр ещхьщ псы уэрым къыхэщ мывэм. Абы губгъуэшхуэр къыщыхъункъым пэщ, МэткIу зылъэгъуар утыкум ар къыщыфэу! ХL КIыхьлIыхь зимыщIу шым шэсащ Сэлим, Зэпиплъыхьыжу я унэжьыр, пщIантIэр. И шынэхъыжьыр хъунтэкъым залым, Абы игу щыщIэр иджыпсту ищIатэм. ПIэм иджэгухьри, хуарэм зричащ, ЩIым лъэмыIэсрэ пэм кърихуу гъуэзыр. Жыг тхьэмпэ гъущэ жьапщэм къыпичар Зелъатэ хуэдэ, техутащ ар гъуэгум. XLI Шы хъыжьэр губгъуэ нэщIым илъэдащ, И фIалъэм пэщIэхуар къызэридзэкIыу. Къыпижыхь защIэу жьыри абы дэщIт. Жыг щIэмыпхъуэфхэр къанэрт, ехъуэпсэкIыу. Псэ Iэджэ, заудыгъуауэ, щIылъэм хэст, Ящыгъупщэжу гъащIэм щалъэгъуахэр. Апхуэдэу кIуащ шууейр бгы лъапэм нэс. Дунейр фIэмащIэу Iэпхъуэрт шы лъэ макъыр. ХLII Шур, бгыхэм нэсри, пшагъуэм хэкIуэдащ. А напIэзыпIэм хъуащ дунейр зэшыгъуэ. Гур игъэтIысу мис абдеж щэтащ Шууейм кIэлъыплъу Iуащхьэм тета шыхъуэр. Гум къипсэлъыкIыу мыр жиIащ абы: «Инщ Тхьэшхуэм и къарур! Ерыщщ шейтIанри!» Зым емыдаIуэ жьыри хъуат сабыр. Зыгуэрым пэплъэ псэр пIейтейт итIани… ЕТIУАНЭ IЫХЬЭ I УзэрыдэкIыу жылэм – ежэхт псыр, Мэ гуакIуэр здихьу жызум хадэм пхыжу. Толъкъунхэм IэплIэр зэIуахын хьэзырт, ЗыпэщIагъакъуэу мывэр, къеплъэкIыжу. Псы угъурлым и нэгум уафэр къищт, И налъэ къэс зы дыгъэ бзий щыджэгуу. Абы и гъащIэр гурыфIыгъуэм щыщт, КъабзэхукIэ уафэр, пшэхэр мыбзаджэхукIэ… II Къурш бжэнхэр псафэ къыщехынум деж, Дунейр мамыр щыхъуам псом хуэмыдэжу, А псым зыщызыгъэпскIым еIуэтэж, Арыххэу къегъэзэж и гукъыдэжым. Апхуэдэм деж бзылъхугъэри къэсынщ, КъэкIуэнщ ар лъагъуэ щэхукIэ, зэплъэкIыжу. И лъакъуэ пцIанэр сакъыу хищIэнщ псым, Зиплъыхьу, тхытхыху щIыфэр – дыхьэшхыжу. III Умыщтэ, Зарэ, мы дунейр мамырщ. ТетIысхьэ мывэм, щыхи уи щыгъыныр. Псэхугъуэ нэхур Тхьэшхуэм и Iэмырщ, Къэплъа уи гущIэр псым игъэупщIыIунущ. Псы гъунэм сытым дежи гугъэр щIыгъущ, БгъэкIуэнущ зэман кIэщIыр, ещхьу шыпсэм. Зэ, умыпIащIэт!.. хуэдэщ зыщиудыгъу Зыгуэрым уи щIыбагъым къыдэт чыцэм… IV Абы и Iэблэр быдэу къиубыдащ Зыгуэрым и Iэ пщтырым. Къуажэр жыжьэт. Къэщта бзылъхугъэр дэлъэтей пэтащ, ИтIанэ щIыIэр итIысхьащ и гущIэм. «Уэра, Сэлим?.. Сыт мыгъуэм укъихьа?» - ЩIоупщIэ Зарэ, щIэпхъуэжын хьэзыру, АрщхьэкIэ зэуэ и лъым къыхыхьат Гъунэгъу хъуа щIалэм и Iу бахъэ пщтырыр… V «Сэлим!.. ДыкъищIэу щытмэ Акъболэт, ИщIэнур уощIэ… Сыт узыщыгугъыр?..» «Зэ сыпIуплъэным щхьэкIэ зызгъэлIэнщ, Сызыщыгугъри, Зарэ, уи гущIэгъурщ…» «Сыт сыбгъэщIэну узыхуейр, Сэлим?..» «Сыхуейщ уи лъагъуныгъэм, си псэм хуэдэ. СумыщI Iумпэм, абы сыкъемылын. Сэ жэщи махуи уэ зыращ къысхуэтыр! VI Уэ пщIэрэ мызыгъуэгукIэ сэ сшэчар? Дыгъужь щхьэ закъуэу есхьэкIащ си гъащIэр. Схуэщатэрт кIуэж къурш бжэнхэр, къызблэкIам, Я абгъуэм лъэтэж бгъэхэми сыкъащIэрт. Хьэпщхупщ нэгъунэ я гъуэмб куум ипщхьэжт, ЗимыIэр сэ зырат щхьэегъэзыпIэ. Тэлай нэхъ мыхъуми, уи бгъэм телъу щхьэр, СыIурихынырт жэщкIэ си хъуэпсапIэр. VII ДыщIэгъэпхъуэж зэгъусэу иджыпсту, Уи унэ къэуэжам зыкIэрумыщIэу. ЩIалэгъуэм и IэфI псори сэ уэстынщ, Насыпым дыщесынщ, зым дыкъимыщIэу. Уи дежкIэ тIорысэIуэщ Акъболэт, И хьэлми кIуэху нэхъыфI уигъэлъыхъуэнущ. Сэ, бзу IэрыпIым ещхьу, узгъэфIэнт, Шынагъуэу хъуам слъэкIынт ущысхъумэну! VIII ЩызиIэщ къуршым унэу зы бгъуэнщIагъ. Абы щомыщхэр щыпсэуати сяпэ, Дызэпэуври – тIури хэзгъэщIащ, Тезудри я фэр щыфIэздзащ щIыхьэпIэм, Иризгъэшынэу хьэкIэкхъуэкIэу хъуар. Абы я ныбжьым блэхэри Iуегъэщтыр. А си псэупIэр кIыфI къысщымыхъуа, Уэ птеухуа гупсысэхэр къэзгъэщIти. IX Си унэлъащIэм илъэс мин и ныбжьщ, Жыглыцым я нэхъ щабэрщ си пIэщхьагъыр. Си псынэм уефэ пэткIэ зумыгъэнщI, И макъым хуэди щIэткъым уафэ щIагъым. ДыщIэгъэпхъуэж зэгъусэу, псэм и нэху! Къыхуэгъуэтынкъым зыми ди лъэужьыр. Уэгу мазэм фIэкI ищIэнкъым зым ди щэху. Сэ фIыуэ услъагъунщ, сылIа нэужьи!..» X Бэуэныр щигъэтарэ зеуэу игу Щыгугът Сэлим и мыгъуэм и жэуапым. Пшэ хужьхэр, зэщIикъуэжу, жьыбгъэм ихут, Уэр-сэру псыри щыуэршэрт и жапIэм. Дунейм щызэрихуэжырт щхьэж и Iуэху, ЯмыщIэу лъагъуныгъэм и IэфIагъыр. Щымт Зарэ, къыхэщтыкIыу макъ къэIуху, И нэгу къабзащэр, шэхум ещхьу, фагъуэт. XI «Тегушхуэ, Зарэ, диIэкъым зэман! Ухъуаи фагъуэ, нэпсри щIэти уи нэм! Е сыпхуэхъуну къыпфIэщIа зэран, Гухэлъым и бзэр ещхь узыгъэшынэм? Е укъыстеплъэ мыхъурэ? Хьэуэ! Ар Хуэхьынкъым гугъэм ирипсэу мы си гум. Уэ щосткIэ гухэлъ IэфIу сиIэу хъуар, Сыщыгъэгугъ гущIэгъум я нэхъ цIыкIум! XII Сэ сощIэ, къыпхуэбзаджэщ Акъболэт. Абы уэ фIыуэ укъилъагъукъым, пэжкъэ?.. Къызэрошхыдэр куэдрэ си нэгу щIэтщ, Слъагъу хуэдэщ нэкIэ ар къызэропыджыр. Куэд щIауэ уи щытыкIэм къызжиIащ Зэрумылъагъур фIыуэ уи щхьэгъусэр. АтIэми гухэлъ щэхур уи нэгу къощ, Хэт апхуэдизу зыхуэпабгъэр уи псэр?.. XIII КъызжеIэт и цIэр уи гур зыхьэхуам, Ар сепIэщIэкIыу сигу изубыдэнущ. Сэ сыкъэбгъанэу уи нэфI зыщыхуар Зы махуэ дунейм тету сымыдэну! Абы хуэдиз насыпыр зэуэлIар, Къысщымышынэу щытмэ, къысхурезэ. ТIум дязщи уэ пхуэфащэу къигъэщIар - ЗэхигъэкIыну лIыгъэм ар сыхуейщ сэ!..» XIV Сэлим нэщхъейуэ щхьэр ирихьэхащ, Iуилъхьащ и нэкIум Iэр, зыгуэр игъэпщкIуу. Абы и нэпсыр плъагъуу щIым хэхуащ, Дыгъэм и бзий джэгуакIуэхэм дэпщIыпщIу. Сэлим и теплъэр пщIыхьым хэтым ещхьт, ИгъэпIэжьажьэрт Iупэр зы къимыкIыу. “ Зрегъэхуэхри мывэм IэплIэ хуещI, Зэщыджэу щIедзэ, зиIыгъын лъэмыкIыу. XV Бзылъхугъэм щIалэр хъуакIэт фIэгуэныхь, АрщхьэкIэ быдэт псалъэу зэблигъэкIыр: «Умыгъ!.. Ар лIым и хьэлу къысщымыхъу! Пщыгъупщэжынущ псори, зэман дэкIым. Си адэр зауэлI хахуэу къэпсэуащ, ЩыцIэрыIуащ дунейм и лъэныкъуиплIым. Ар згъэпудын зи гугъэри щыуащ. Схъумэнщ и щIыхь, сыкъыхэкIащи и лъым! XVI СынасыпыфIэщ сэ! Си гугъу умыщI!» «Ар пэжкъым! Си фIэщ хъункъым сыбукIами!» «ТIум щыгъуэми си напэр щысхъумэнщ ГъэпцIагъэкIэ зэджэж псом нэхъ икIагъэм. Уи къуэшым уекIужам нэхъыфIт, Сэлим…» «Арат иджы сэ сыкъызыхуэтыжыр!» «Апхуэдэу си гугъакъым узалым!» «Сыт сщIэн, къыщызитакIэ хьэл мытыншыр… XVII Ущыт узыншэу! Сэри сежьэжынщ. СыщIыгъуу жьыбгъэм губгъуэм сихьэжынщ. Тхьэм жыхуиIар тлъагъунщ, хъыбарщ дэ тIуатэр…» Ар жиIэщ, игъэпщэхыу и гур, щатэщ, ЗригъэзэкIри – чыцэм хыхьэжащ. Бгым дэжри шы лъэ макъыр кIуэдыжащ. ГумащIэу Бешто щыгу къыкъуэщ дыгъэпсыр Iэнкуну къылъэIэст бзылъхугъэ нэпсым… XVIII ИмыIэт Акъболэтым гукъыхэщт, Нэху здэщым щакIуэ кIуэрт, къэкIуэжт гувауэ. КъимыщIэу зыми, Зарэ нэпс щIигъэкIт, Бэгат и нэпIащхьитIыр, езыр фагъуэт. Пщыхьэщхьэ гуэрым къыдыхьэжрэ пэт, Шым къожеих жыпIэну, езэшауэ - Ефэнды лIыжьыр къоджэ Акъболэт, Къопсалъэ, мэжджыт пщIантIэм ар дишауэ: XIX «Апхуэдэу щхьэ упIащIэрэ, щIалэфI, Уи дежкIэ мынэхъыфIу пIэрэт губгъуэр? ЛIы нэсым фыз кIэкъуагъ имыщIэ лIэху, Ар зэрыпсэур хэкурщ, хуитыныгъэрщ! Шэрджэсыр щIыми уафэми я тетщ, Шуудзэ щхьэкIэ мыхъеин и напщIэ. СыныпкIэлъоплъри – апхуэдэфэ птетщ. Ихуж уи фызри, зыщэр шыфI зэгъащIэ!» XX «Тхьэмадэ, ебгъэлейуэ сэ къысфIощI, Уи Iуэху зепхуэжмэ мынэхъыфIу пIэрэт. Сызытес шыр цIэрыIуэхэм йофIэкI, Зыхуэдэр си щхьэгъусэр сыткIэ пщIэрэ?» «Уи жагъуэ сщIыну сэ сыхэмыта, АрщхьэкIэ уигу къэбгъэкIыжынщ си псалъэр», - Молэм щыжиIэм, Акъболэт щэтащ, ХуэпIащIэу унэм, и шыр иригъэлъу… XXI КIэзызу и гур унэм ар щIохьэж. Елъагъур: къамэр илъщ гъуэлъыпIэ нэщIым. КъыгурыIуащ: щхьэгъусэ имыIэж, Утыку зэрихьэ шыр щIэтыжкъым шэщым. Игъэгужьейуэ уи псэр, дунейр нэщIт. ЕрагъпсэрагъкIэ бауэрти жьэгу мафIэр, Зыгуэр жиIэну къыпэплъа къыпфIэщIт. КъэкIуатэрт жэщыр, хамэ хъуакIэт махуэр. XXII Абдежым и лъэр щIохур Акъболэт, Шэ зытехуауэ щотIысэх бжэщхьэIум. Абы игу щыщIэр хэт къыгурыIуэнт, Дунейм темытт зэхэзыхын и лъэIур. КъыщыгурыIуэм ар – и гъын къэкIуащ, Иджыри къэс зыхимыщIар къыхыхьэу. Мызагъэ пшэм уэгу мазэр зэм къыкъуэщт, И теплъэр Зарэ нэгум къыщIигъэхьэу. XXIII Щысащ апхуэдэу куэдрэ Акъболэт, Дунейм щызэбгрыжу и гупсысэр. ЩIэлъэлъу шы лъэ макъ бгым къыкъуолъэт, Шым зэпрыдзу телъщ зыгуэр хужьыбзэу. Шыр къэсри, пщIантIэку дыдэм щыгъуэлъащ, Къигъанэу и псэм, ауэ арэзыуэ… Ар къецIыхужри, щIопхъуэ Акъболэт, ГукъэкI шынагъуэм и щхьэр дэунэзауэ. XXIV Щытар шы хъыжьэу мыбауэжу щылъщ. Щащыхур мащIэу жьым къытреIэтыкIыр, Абы, гур къригъакIуэу, лъы кIэрылъщ, Шэм пхиха гъуанэр къытощ зэпрыкIыу. Шэ фIыцIэр зэ къытехуэу къэмына, Ар зи IэщIагъэр сыту шэрыуащэт! ЛIым я нэхъ хахуэм игу къызэфIэнат, Шым дилъэрт и Iэр Акъболэт гумащIэу. XXV Щащыхур хуэсакъыпэурэ къеIэт. Илъагъум мазэ нурым къигъэнэхуу И щIыфэр егъэтхытхыр Акъболэт, Зы напIэзыпIэм и щхьэр къыфIигъэхуу. И хьэдэр Зарэ щэкI шыхьам кIуэцIылът, КIапсэлэрыгъукIэ уанэм епхыжауэ. Зыгъэжэфар а ТхьэIухудым илъ Зэрытебгъэтынур щIылъэм дауэт?.. XXVI УэскъесагъащIэу, Зарэ и фэр хужьт, ДиякIэт псэ зыхэмытыж Iэпкълъэпкъыр. Абы кIэрылъ лъы къабзэр мазэм къищт, ИрикIуэрт щабэу нурыр и напэпкъым. ИутIыпщыну дзыхь имыщI нэхъей, Иужьрей псалъэр тежыхьат и Iупэм. И напIэ къехуэхар афIэкI мыхъейт, И нэгу щIэкIа шынагъуэхэр щIиIубэу… XXVII Къыптепсыхаи гуауэр, Акъболэт. Сыт пщIэнур, уи щхьэгъусэр уимыIэжым? Абы и макъ жьгъырум уи гъащIэр хэлът, Ар иджыпстущ уэ къыщыбгурыIуэжыр. Дыгъуасэти уи махуэр, Акъболэт. КъыкIэлъыкIуэнур къуалэм яшхыжакIэщ. НэщI хъуащ дунейр. Дзыхь зыхуэпщIыну хэт, Уи анэкъилъхум ар къущищIэжакIэ?.. XXVIII Ирехъу Сэлим зы цIыхум къимыдэж, Къренэ ар къыдэмыбзыжу и Iэр. ГъущIауэ и Iур щынэс дыдэм деж ЗигъэпщкIужыну псынэм Тхьэшхуэм жиIэ. Тхьэм жиIэ и гур зэи мыпсэхуну, Зэхэуэм хэту джатэр Iэпыхуну. И жейр икъутэу къыхурекIуэ пщIыхь, Ажалми и ужь иту кърекIухь. XXIX ЛIы хуэдэу зауэм ар щрамыукI, ИрекIуэдыкI къыкIэлъадза шабзэшэм. Ажалым щIэхъуэпсыну къыщIыукI, Къыунэ щIэгъуэлъхьауэ и пщэм зэшыр, ИфыщIу и бгъэр узым, къеIэу псэм, КърауIукIын хьэзыру и нэр бгъэм. Ирехь и гъащIэр еIулIауэ къуршым, ИлыпщIрэ дыгъэм теухьыжу уэшхыр! XXX Къигъанэу зи губгъэн къихьа дунейр Зэ и псэр екIуэлIа нэужь жэнэтым, КърырагъащIэ къызэрыхуэмейр, КъыжраIэу: «Мыр зылъысхэм уэ уахэткъым». ИтIани увынщ, лъаIуэу: «Къысхуэвгъэгъу, Сэ дяпэкIэ къуаншагъэ злэжьыжынкъым!..» «ЯхуэтщIкъым гущIэгъуншэхэм гущIэгъу», - ЖаIэнщи, афIэкI зыри къеплъыжынкъым… XXXI Нэхущым деж мэжджытым къыщыIуащ И макъыр гъуом, лъоIэс жыпIэну уафэм. Къызэхуэсауэ жылэр я щхьэр ящIт - И унэр Акъболэт илыпщIырт мафIэм. Блэ плъыжьу мафIэм унэм зришэкIт, ХэткIухьу уэгум зыкъиIэтырт хъуаскIэм. Дыхьэшх макъ щIыIэ мафIэм къыхэIукIт, Гу быдэщ зыхужаIэри къигъаскIэу. XXXII Дэплъейуэ уафэм жылэр Тхьэм елъэIут, ШейтIан дыхьэшхыу къафIэщIат абыхэм. КъурIэныр зэгуихауэ макъ игъэIут Ефэнды лIыжьым, жиIэр гум Iэпихыу, АрщхьэкIэ унэр, къыхэмыщу, ист, Жьы къепщэрт, мафIэр нэхъри зэщIигъэсту. Я лъэIур цIыхухэм зыми зэхимыхт. Блэрт мафIэр, пфIэщIу и бий гуэр игъэсу. XXXIII ЗиIэтри мафIэм адэкIэ зидзащ, ЗэщIищтэм унэ – къыкIэлъыкIуэм Iэпхъуэу. Абы и ныбжьыр уафэм къыпхидзащ, Шынагъуэ щIыIэр уи гум къригъапхъуэу. Къурш бжэн жейбащхъуэм и щхьэр унэзащ, Уэсэпсыр кIэрыщэщу зиутхыпщIу. Къуршыбгъэ гужьеяри пшэм нэсащ, Абы зыхигъэпщкIуэну гугъэ ищIу. XXXIV Ягъэсри къуажэр, щIылъэм щыщ хъужащ, И налъэ къэскIэ нэхъри игъэуфIыцIу. И бынхэр щIым тепхъауэ къэнэжащ, МыбыкIэ я хъыбар къудей къэмысу. И хъыбар гуауэр жылэ ягъэсам ЯIуатэ лIыжьхэм, я гур ису щIыIэм. Е жыжьэ къикIыр, къыхуэзам къэзакъ, Бэстунджы жылэм щыщIэупщIэ щыIэщ…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bastunji.txt" }
Батэрэзу нарт шу хахуэм И адэм и шы-фащэхэмкIэ зеузэд Хъыжьейуэ КъэрапцIэми ар мэшэс. Къыр щхьэцIыдзэ памцIэхэм щегъэджэгу Уэгум хегъэсыхьри ар къохыж Жыгыжь илъэсищэхэр бгъэгукIэ ехь Батэрэз и КъэрапцIэр игу ирохь. Мис Хьэрэмэ Iуащхьэм ар ныдокI КуэпкъкIэ и КъэрапцIэр ныщехул Индыл а махуэм хуеунэтI Индыл Iуфэ щхъуантIэм ар ныIуохьэ Индыл псыхэгъыхьэ абы нещI КъыхокIыжри Индыл Iуфэ шыр щелъахъэ Езым Iэдэгъуэмылъэ зрегъэщI. Батэрэзрэ Марыкъуэрэ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "batraz.txt" }
Алабгъуэ – бдзэжьей, – лещ. Алэр – бдзэжьей, – карп. АлэргуакIуэ – бдзэжьей – карась. Алэрыбгъу – бдзэжьей – плотва. Алыкъ–бдзэжьей–падус. Алэху–бдзэжьей–белый амур. Аргъей - бдзэжъей - лосось БдзантIэ - бдзэжъей ин пэ пащIэ - осётр БдзакIуэ – бдзэжьей – чернопуз. БдзакIуэнэф – бдзэжьей – бычок. БдзакIуэшыр – бдзэжьей – пузанок Бдзафэ – алэр лъэпкъым щыщ бдзэжьей – рыба семейства карпов. БдзафIэ – бдзэжьей лъэпкъыфIэ – красная рыба. Бдзэ – бдзэжьей лъапIэхэм ящыщ – севрюга. Бдзэгей – бджэжьей къуэлэныфэ – рыба пеструшка. Бдзэжьей пщэкъ – кета. Бдзэжьеидзэ – бдзэжьей хъушэ – косяк рыб. Бдзэжьеиху – бдзэжьей – белорыбица. БдзэIэнэ – бдзэжьей – скат. БдзэIузэв – лещ. Блэбдзэжьей – кIэмажьэ сытхэр зи мащIэ, блэ сурэт зиIэ бдзэжьей – угорь Къуэлэн – зи фэм плъыжь цIыкIу хэс бдзэжьей – форель Лэнды – бдзэжьей – рыба-игла. ПкъыхькIыхь – бдзэжьей – налим, рыба из семейства тресковых Пхъашэ – бдзэжьей – рыба, чернопузик Тхыкъэц – бдзэжьейщ – окунь. Тхыкъей – бдзэжьейщ – ёрш. Фэщабэ, Хьэбдзэжъей – бдзэжьей-щука Хыбдзэалабгъуэ – бдзэжьей – рыба, шемай. Хыбж – дельфин Хьэджакъэ, иуэ – хьэбдзэжьей – рыба-вьюн ХьэмцIажьэ(хьэмкIажэ) – бдзэжьей шыр цIыкIу – рыбешка, малек ХьэпащIэ – бдзэжьей – пескарь Шубакъ – бдзэжьей – сазан
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bdzajeihar.txt" }
Булгари Хъайдар Мухьэммэд бегъымбар (Алыхьым и нэфIыр къыщыхуэ) ЗэзыдзэкIар Жыласэ Заурбэчщ Художественнэ редакторыр Алтынов Илдарщ ГущIэгъурэ Гъэгъуныгъэрэ зиIэ Алыхьым и цIэкIэ! Къызыщывгъэхъут, тхылъеджэ лъапIэхэ, уафэм изу вагъуэхэр ису. УеплъыIуэмэ, дэтхэнэ вагъуэри тхьэIухудщ, дэтхэнэми хуэдэ щыIэкъым. АрщхьэкIэ апхуэдиз дахагъэм яхэтщ псом нэхърэ нэхъ нуру блэуэ зы. А вагъуэр адрейхэм къахощхьэхукI, псоми фIыуэ ялъагъу щIыпIэм зэрыщыIэм къыхэкIыу. А вагъуэмкIэ цIыхухэм гъуэгу захуэр къагъуэт икIи зэрымыщхьэрыуэнур ящIэ. Вагъуэ нурхэм хуэдэу, бегъымбархэмрэ Алыхьым и лIыкIуэхэмрэ цIыхухэм ирагъэлъагъурт я Зиусхьэным зэрыхуэкIуэну гъуэгу захуэр. Абыхэм я фIыгъэкIэ цIыхухэм сыт щыгъуи яIащ фIэщхъуныгъэ пэжымрэ захуагъэмрэ я щапхъэ. А цIыху телъыджэхэм ящыщу увыпIэ щхьэхуэ еубыд Бегъымбар икIи Алыхьым и ЛIыкIуэ Мухьэммэд, Тхьэм и нэфIыр къыщыхуэ. Адрей бегъымбархэм Алыхьым ар яхиIэтыкIащ, псоми къахэлыдыкI вагъуэм хуэдэу. Уегупсысыну ирикъунщ, и пщылI нэхъыфIхэм икIи фIыуэ илъагъухэм ящыщу Абы зы закъуэ хихащ, бегъымбарыгъэкIэ хуэупсэри абыкIэ КъурIэн ЛъапIэр къытхуригъэхащ. ИIэт, зэгъусэу зэдвгъэгъэцIыхуыт дунейхэм гущIэгъу къытхуищIу Алыхьым къытхуигъэкIуа а цIыху телъыджэр. 3 Мухьэммэд къыщалъхуащ Аравие хытIыгу ныкъуэм хыхьэ Тхьэм фIыуэ илъэгъуа Мэккэ къалэм. Мэккэ щыIэт Каабэ лъапIэр. Тхьэм щелъэIу а щIыпIэр илъэсищэ куэд ипэкIэ къагъэунэхуат Ибрэхьим бегъымбарымрэ абы и къуэ Исмэхьилрэ. Мухьэммэд Бегъымбарыр къыщалъхуа гъэр Пылым и гъэу жаIэ. А гъэм бийхэр Мэккэ къытеуэу, а псэущхьэ абрагъуэр къагъэсэбэпу, къалэр зэтракъутэну я мурадащ, арщхьэкIэ къызэтеувыIэну икIи Мэккэ гъунэгъу зыхуимыщIыну Алыхьым пылым пхигъэкIащ. Бийм я пашэ Iэбрахь игъэзауэ псэущхьэр къыхутеIэтыкIакъым икIи Iэлу къызэкIуэкIат. Мыгувэу, Алыхьым и IэмыркIэ, биидзэм къуалэбзухэр къатеуэри, ятIагъуэ гъэжьакIэ щIагъэнащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ бийхэр зэтракъутэри, Мэккэ кърагъэлащ. ЦIыху куэдым ар нэщэнэ ину къалъытащ. Iэбрахь и дзэ бжыгъэншэр бзэхащ икIи Каабэ гузэвэгъуэ зыри иIэжакъым. А мыхьэнэшхуэ зиIэ илъэсым къалъхуащ иужькIэ Алыхьым и ЛIыкIуэ хъуар. Мухьэммэд къилъхуащ IэминэкIэ зэджэ цIыхубзым. Абы и адэ Абдуллыхь зэи илъэгъуакъым, щIалэ цIыкIур къамылъху щIыкIэ ар дунейм зэрехыжам къыхэкIыу. Мухьэммэд хьэшимит лъэпкъым щыщт икIи Ибрэхьим бегъымбарым и щIэблэ жыжьэт, абы и къуэ Исмэхьил и лъэныкъуэкIэ. 5 Къыщалъхуам абы фIаща Мухьэммэд цIэм къикIырт «зыщытхъу», «щытхъу зыхуэфащэ» мыхьэнэр. Ар къызытехъукIыжахэр пщIэ зыхуащI цIыхухэм ящыщт, сыт щыгъуи IуэхугъуэфIхэр зэфIагъэкIрэ щытхъу яIэу. Хьэрыпхэм хабзэ яIащ: къалэм и адрыщIкIэ щыпсэу лъэпкъхэм я сабий цIыкIухэр иратрэ зы ныбжь гуэрым нэсыхукIэ ирагъэпIу. Мэккэ елъытауэ а лъэпкъхэр щыпсэу щIыпIэм жьыр щынэхъ къабзэт, ахэр зэрыпсалъэ бзэр нэхъ дахэт. Апхуэдэу япIа сабийхэр нэхъ узыншэу жьэнахуэу къэхъурт. Мэккэ и къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ ТIаIиф щIыпIэм щыпсэу Бану Сагъд лъэпкъым Мухьэммэд цIыкIури япIыну иратащ. Ар къеIызыха унагъуэр къулейтэкъым. Абы зи быдзышэ Iухуа фызым зэреджэр Хьэлимэт. Япэ махуэхэм щегъэжьауэ Хьэлимэрэ и щхьэгъусэмрэ нэщэнэ телъыджэ къахуэкIуащ. Унагъуэ Iэщым шэ куэд къыщIэкI хъуащ икIи абыхэм къагурыуIащ ар япIыну къащта сабийм къызэрыдэкIуар. Мухьэммэд щIалэ цIыкIу хьэлэлу икIи зэхэщIыкI иIэу къэхъурт. Ар Хьэлимэрэ абы и щхьэгъусэмрэ ядэпсэу зэрыхъурэ а унагъуэм и Iуэхур ефIакIуэ зэпытт. Мухьэммэд пасэу псэлъэн щIидзащ икIи адрей сабийхэм нэхърэ нэхъ псынщIэу зиужьырт. И ныбжьхэм елъытауэ ар нэхъ IэкIуэлъакIуэт икIи къарут. 7 Зэгуэрым, Бегъымбар хъунур и ныбжьэгъухэр и гъусэу уэрамым щыджэгуу, уафэм мелыIыч къехащ. Мухьэммэд цIыкIум къыбгъэдыхьэри абы и бгъэр зэгуихащ, лъы пцIа фIыцIэу абы кърихри сабийм и гур дыщэ кумбыгъэм къригъэж псы къабзэмкIэ итхьэщIащ. Алыхьым и унафэр мелыIычым зэригъэзащIэр ящIэртэкъыми, цIыкIухэр шынэри щIэпхъуэжащ, къэхъуар Хьэлимэ жраIэжыну. Сабийхэм къыжраIам ар игъэгузэсащ, абы къыхэкIыуи щIалэ цIыкIур псэууэ ирихьэлIэн и гугъакъым. Фызыр щIыпIэм щынэсам псори зэрытэмэмыр къилъэгъуащ. Зыри къэмыхъуауэ къыпщыхъурт, арщхьэкIэ сабийм и бгъэм уIам хуэдэу лъэужь къытенат. ДжэбрэIил зи цIэ мелыIычым Мухьэммэд иужькIи мызэ-мытIэу IущIэнущ. Мухьэммэд жиIэжынущ щысабий дыдэм ДжэбрэIил абы и гум Iей псори къызэрыригъэкъэбзыкIар. Къэхъуам иужькIэ Хьэлимэ хуабжьу щIалэ цIыкIум ирипIейтей хъуащ, абы къыхэкIыуи и анэм иритыжыну мурад ищIащ. Абы Мухьэммэд Мэккэ ишэжащ икIи ар и анэм и гъусэу насыпыфIэу илъэситIкIэ псэуну къыхуихуэжащ. Мединэ дэс я благъэхэм я деж зэгуэрым щIэупщIакIуэ щыIауэ къыздэкIуэжым, Iэминэ мы дунейр ибгынащ. 9 Мухьэммэд зеиншэ дыдэ хъуащ. Сабийуэ ади ани имыIэу ар къэнащ. Бегъымбар хъунум и гъэсэныр и пщэ къыдэхуащ АбдулмутIэлиб зи цIэ и адэшхуэм, уеблэмэ ар абы и бынхэм нэхърэ нэхъыфIу илъагъурт. АрщхьэкIэ адэшхуэри куэдрэ псэуакъым: Мухьэммэд и ныбжьыр илъэсий щрикъум АбдулмутIэлиб лIащ, щIалэ цIыкIум кIэлъыплъыныр и къуэ Абу ТIалиб къыхуигъанэри. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Бегъымбар хъунур и адэ къуэшым и деж щыпсэу хъуащ. Абу ТIалиб къулейтэкъым, арщхьэкIэ ар цIыхухэм фIыуэ ялъагъурт и Iущыгъэмрэ пэжыгъэмрэ папщIэ. И адэ къуэшым и унэм абы гъэсэныгъэ хъарзынэрэ илъэс куэдкIэ щыпсэунрэ щигъуэтащ. Абы щыгъуэми ар и адэ къуэшым дэIэпыкъурт, Мэккэ щыпсэухэм я Iэщхэр игъэхъуурэ. Балигъ ныкъуэхъу щыхъум, сату IуэхукIэ гъуэгуанэ щытеувэхэм и деж зэкъуэтIакъуэрэ къызэдащтэу щIадзащ. Апхуэдэхэм сату щIыкIэм зыщыхуигъасэрт, къалэ, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм зыщигъэгъуазэрт. Мэккэ пэжыжьэу щыпсэурт Бахьирэ зи цIэ щихъ. ГъуэгурыкIуэхэр къыщилъагъум, зэгуэрым абы ахэр жэщгъуэлъ иригъэблэгъащ. Мэккэдэсхэр щIыхьа иужькIэ Бахьирэ щIэупщIащ псори унэм къыщIыхьарэ зыгуэр щIыбым къыдэнамэ. Абы жраIащ хьэпшыпхэр ихъумэну Мухьэммэд зи цIэ щIалэм фIэкIа уэрамым къызэрыдэмынар. Бахьирэ лъэIуащ Мухьэммэд къыхуашэну. 11 Мухьэммэд Бахьирэ и деж къыщыщIыхьэм, щихъ Iущым къищIащ, бегъымбар хъунур и пащхьэм къызэриувар. НыбжьыщIэм IэплIэ хуищIри, абы Абу ТIалиб жриIащ и къуэшым и къуэм хуэсакъыну, Алыхьым и Бегъымбар зэрыхъунур къащIэмэ Iэмал имыIэу яукIыну и бийхэр хущIэкъунущи. Мухьэммэд и ныбжьыр илъэс тIощIрэ тхум щынэсым, Хьэдижэ цIыхубз къулейр абы щхьэгъусэ ищIащ. ПщIэ зыхуащI цIыхухъу къулейхэр къылъыхъу пэтми, Хьэдижэ къыхихар лэжьыгъэр зыфIэфI икIи щэныфIэ Мухьэммэдщ. Ар зэрыцIыху пэжыр абы ищIэрт, Хьэдижэ и сату чэруанхэм дэщIыгъуу къалэ жыжьэхэм игъакIуэрти. Зэи къэхъуатэкъым ар абы къыщигъэпцIа е ахъшэ лей щыфIишха. Мэккэ щыпсэухэми Мухьэммэд пщIэ хуащIырт икIи фIыуэ ялъагъурт, абы къыхэкIыуи Iэмин, «пэж» къызэрыкI, цIэр фIащащ. А зэманым мэккэдэсхэр тхьэ куэдхэм хуэпщылIыу икIи сынхэм зыхуагъэщхъыу щытащ. Фэ зэрыфщIэжщи, Ибрэхьим и къуэ Исмэхьил и гъусэу Каабэ яухуат, Алыхьым щелъэIуну щIыпIэ нэхъ лъапIэ дыдэу щытыну, ауэ ар мывэм къыхэщIыкIа сынхэм зыщыхуагъэщхъ хъуащ. Аравие хытIыгу ныкъуэм и щIыпIэ псоми икIыурэ цIыхухэр Мэккэ кIуэрт, я тхьэхэм пщIэ хуащIын щхьэкIэ. 13 ХьэжыщIхэм я фIыгъэкIэ мэккэдэсхэм хъарзынэу къалэжьырт икIи апхуэдэ щытыкIэм арэзы къищIырт. Мухьэммэд и фIэщ хъур тхьэзакъуэныгъэрат икIи зэрысабийрэ ищIэрт Алыхьыр - дунейм тет псоми я КъэгъэщIакIуэу зэрыщытыр икIи дызыхуэпщылIын хуейр Абы Зэризакъуэр. Бегъымбар хъунум тхьэнэпцIхэм захуигъэщхъыртэкъым икIи ар гуэныхьышхуэу къилъытэрт. Мухьэммэд щIэх-щIэхыурэ и закъуэ зищIырт, Алыхьым егупсысын папщIэ, икIи и ныбжьыр илъэс плIыщI щрикъум Къытщхьэщытым абы бегъымбарыгъэр къыхуигъэфэщащ. Зэгуэрым Мухьэммэд и зи чэзууэ Хьирэ Iуащхьэм кIуащ. Абы бгъуэнщIагъ цIыкIу иIэт, ар щыгупсысэу икIи тхьэ щелъэIуу. А махуэ гъуэзэджэм Мухьэммэд и гъащIэр зэрыщыту ихъуэжащ, КъурIэн ЛъапIэм и япэ аятхэр къыхуэкIуэри. ДжэбрэIил мелыIычыр Мухьэммэд къыхуэкIуэри къыжриIащ: «Къеджэ…». Мухьэммэд жэуап итащ: «Сэ седжэфкъым». Абы пэжыр жиIат, дэтхэнэми еджэфу зыщригъэсэн еджапIэхэр а зэман жыжьэхэм щыIэтэкъым. Еджэфыр закъуэтIакъуэт, ахэри къулейхэмрэ зыхузэфIэкIхэмрэ ящыщу. ДжэбрэIил и псалъэм къытригъэзэжащ: «Еджэ». Ар абы щэнейрэ жиIащ, ауэ Мухьэммэд и жэуапыр зыт. «Къеджэ, цIыхур къэзыгъэщIа уи Зиусхьэным и цIэкIэ», - иужьым жиIащ ДжэбрэIил. 15 А псалъэхэр жиIэри, Мухьэммэд шынауэ жэрыгъэкIэ и унэм кIуэжащ. Я деж нэсыжа иужькIэ, унагъуэм щIэсхэм ар елъэIуащ: «СыщIэфхъумэ». Мухьэммэд техьэгъуэ иIэт и нэхэм шынагъэ къищырт. Хьэдижэ и лIым зыкъригъэщIэжащ икIи игъэсэбырыжу щIидзащ. Къэхъуар апхудизу зыхищIати, Мухьэммэд и акъылыр зэтекIауэ къыфIэщIащ, ауэ абы дэщIыгъут щIэгъэкъуэн нэс къыхуэхъуа, гъащIэ гъуэгум гъусэ пэжу къыщыдэгъуэгурыкIуэ и щхьэгъусэр. Абы къыжриIащ пэж фIэкIа жызымыIэ, благъэ зэпыщIэныгъэхэр зыгъэбыдэ, зи псалъэм тетыж цIыхур Алыхьым и акъылым зэрыримыгъэкIынур. ПIейтеиныгъэр мащIэу сабырыжа иужькIэ Хьэдижэрэ Мухьэммэдрэ Уаракъэ лIым зыхуагъэзащ. Ар Хьэдижэ и благъэ лIыжь Iущт икIи Мухьэммэд иригъэблагъэри къэхъуахэм щIэупщIащ. Илъэгъуар зэпкъырыхауэ Мухьэммэд къыщыжриIэм, Уаракъэ ар игъэсэбыращ. ЛIыжь Iущым жиIащ Мусэ бегъымбарым и деж къэкIуауэ щытар Мухьэммэд зэрилъэгъуар икIи езыр псэумэ, Алыхьым и ЛIыкIуэм бгъурыувэу къызэрыщхьэщыжынур, и лъэпкъэгъухэм ар щалъхуа къалэм дахуну яужь ихьэмэ. 17 Уаракъэ и псалъэхэр Мухьэммэд хуабжьу игъэщIэгъуащ, Мухьэммэд хуэдэу цIыхухэм фIыуэ ялъагъуу Мэккэ зыри дэстэкъым. Бегъымбарым и гур сабырыжащ, арщхьэкIэ Къытщхьэщытым адэкIэ къыхузэIуихыным пэплъэхукIэ Уаракъэ лIащ. Алыхьталэм къыбгъэдэкIыу къыкIэлъыкIуэу къыхузэIуихар мы псалъэхэм къыщыгъэлъэгъуащ: «Уа зызыщIэзыуфа! Тэджи гъэIущ, уи Тхьэри гъэлъапIэ, уи щыгъынри гъэкъабзэ, Iейм зыщыхъумэ…» (КъурIэн, 74:I-5). Абы къикIырт Тхьэзакъуэныгъэм цIыхухэр къыхуриджэну Алыхьым и ЛIыкIуэм унафэ хуищIу. Иджы щыщIэдзауэ Алыхьым и ЛIыкIуэм и гъащIэр триухуэн хуейт зы Iуэхугъуэ иным: Тхьэ Закъуэм – Алыхьталэм - зыхуагъэщхъыну цIыхухэр къыхуриджэным. Мухьэммэд Бегъымбарым и къыхуеджэныгъэм япэу къыпэджэжащ абы и щхьэгъусэ пэж Хьэдижэ. А цIыхубз захуащIэм Алыхьым и ЛIыкIуэр диIыгъащ икIи илъэс куэдкIэ абы и къыхуеджэныгъэм щIэгъэкъуэн хуэхъуащ. ЦIыхухэр Абу БакркIэ зэджэ Алыхьым и ЛIыкIуэм и ныбжьэгъу пэжри гупсысэ лей хэмылъу Дунейхэм я тепщэм и ЛIыкIуэм и къыхуеджэныгъэм щIэуващ. 19 Бегъымбарым зыкъыхуигъэзэну фIэкIа Iуэхум хэмылъу, Абу Бакр и ныбжьэгъум бгъурыуващ. Абу Бакр тхьэ куэдым захуигъэщхъыу зэи щытакъым, ар зыхуэпщылIыр Къытщхьэщытым и закъуэт. Бегъымбарым и къыхуеджэныгъэм къыпэджэжащ абы и адэ къуэшым и къуэ Алий, сабийуэ ислъам диныр япэу къэзыщтар. АрщхьэкIэ Бегъымбарым и унагъуэм щIэс псоми Алыхьым и диныр къащтакъым. И Iыхьлыхэр псори и унэм щызэхуишэсри, иIэхэмкIэ игъэхьэщIэурэ, дэтхэнэ зыми абы къыхуеджэныгъэкIэ зыхуигъэзащ. Абы иужькIэ Бегъымбарым и адэ къуэш Абу Лахьаб кIийуэ щIидзащ: «АлыхьымкIэ тхьэ соIуэ, ар IейкIэ! ЗэтефIыгъэ ар, апхуэдэу адрейхэми ямыщIэ щIыкIэ!» И адэ къуэшым и апхуэдэ псалъэхэр Бегъымбарым зэхихыну хуабжьу хьэлъэт. КъыкIэлъыкIуэу цIыху псори абы ас-Сэфа Iуащхьэм и деж щызэхуишэсащ, Алыхьталэм и гугъу щахуищIыну. Аргуэрыжьти, Абу Лахьаб къахэкIиящ: «Зэпытыр къыпхукIуэ! Ара дэ мыбы дызыщIызэхуэпшэсар?» Абы иужькIэ Алыхьталэм «аль-Мэсэд» сурэр къригъэхащ, Абу Лахьаб Жыхьэнмэм зэрыкIуэнур къыщыхэщу. Бегъымбарым и къыхуеджэныгъэм къыпэджэжар мэккэдэсхэм ящыщ зы Iыхьэщ, адрейхэм гъуэгу захуэм теувэн ядакъым. Ислъамыр къэзымыщта и Iыхьлыхэм гупитIу зэгуэшащ, Алыхьым и ЛIыкIуэр зылъагъу мыхъухэмрэ абы къыщхьэщыжхэмрэу. Къыщхьэщыжхэм ящыщт абы и адэ къуэшхэу Абу ТIалибрэ Хьэмзэрэ. Ислъамыр къащтэну Алыхьым и ЛIыкIуэм Мэккэ щыпсэухэм нахуэу защыхуигъазэкIэ, абыхэм я нэхъыбэм ар ядэртэкъым. 21 Щыуагъэм, тхьэнэпцIхэм захуэгъэщхъыным, адрей хьэрыпхэм пщIэ зэраIэм а цIыхухэр есат, абы къыхэкIыуи зыри яхъуэжыну хуейтэкъым. Алыхьым и ЛыкIуэр абыхэм зарэхуэхъуапсэр зыт – Дунейхэм я тепщэр узыхуэпщылIыну зыхуэфащэ Тхьэ закъуэу къалъытэнырт. Хьэрып куэдым я фIэщ хъурт Алыхьталэм къызэригъэщIар, ауэ я гугъэт мывэм къыхэщIыкIа сынхэм Абы пэгъунэгъу хуащIыну. ИпэжыпIэкIэ а тхьэнэпцIхэм хьэрыпхэр Алыхьым пэIэщIэ ящI къудейтэкъым, атIэ Абы и арэзыныгъэ кърагъэлэжьыртэкъым. ТхьэнэпцIхэм захуэгъэщхъыныр гуэныхь нэхъ ин дыдэхэм ящыщщ икIи цIыхур апхуэдэм тету лIа иужькIэ, мафIэ мыухыжым хэхуэнущ. Алыхьым и ЛIыкIуэм и къыхуеджэныгъэм хьэрыпхэр биигъэ хэлъу къыпэджэжащ. Iэмал яIэхукIэ абы и жагъуэ ящIу, ягъэпуду, уеблэмэ яукIыну хуейуэ къахущыт хъуащ. Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр зыфIэлIыкIыр Абу ТIалибрэ Хьэмзэрэт. Я къуэшым и къуэм и жагъуэ абыхэм ирагъэщIыртэкъым икIи къыщхьэщыжхэрт. Апхуэдэу щыхъум Мухьэммэд иужь иувэхэр гугъу зэрырагъэхьынрэ хьэзаб зэрытрагъэлъынрэ ислъамым и бийхэм къагупсысащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм и акъылэгъухэм ящыщ Билал хьэзаб шынагъуэхэр тралъхьащ: абы и ныбэм мывэшхуэ тралъхьэри, пшахъуэ пщтырым къыханащ. Ясир зи цIэ нэгъуэщI муслъымэныр и щхьэгъусэр дэщIыгъуу ягъэлIэпащ. 23 Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр ислъамыр къэзыщта я пщылIхэм е къыщхьэщыжын зимыIэ цIыху лъэрымыхьхэм теуэ хабзэт. Алыхьым и ЛIыкIуэм и ныбжьэгъу пэж Абу Бакр мурад ищIащ пщылIхэр къищэхужу хуитыныгъэ яритыну. Абы Iэмал къитынут фIэщхъуныгъэ зыхэзылъхьахэм хьэзабыр ящхьэщихыу щыхуей дыдэм и деж Алыхьталэм зыхуагъэщхъыну. А жэрдэмыр хуабжьу игу ирихьащ Алыхьым и ЛIыкIуэм, абы игу щIэгъурт а тхьэмыщкIэхэм. ПщылI тхьэмыщкIэхэр зыщэхуж муслъымэнхэр тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэм ауан ящIт. Муслъымэнхэр щыгъуазэт пщылIу щытами фIэщхъуныгъэ зыхэлъыр Алыхьталэм зэринэхъ гуапэр, мывэхэм зыхуэзыгъэщхъ къулейм нэхърэ. Муслъымэнхэм ящыщу цIыху тхьэмыщкIэхэм хьэзаб трамылъхьэн щхьэкIэ Алыхьым и ЛIыкIуэм мурад ищIащ ислъамым щэхуу зригъэубгъуну. Алыхьталэм и диныр къэзыщтахэм ар хэIущIыуI ямыщIми хъунут. Иджы абыхэм щIэныгъэ къаIэрыхьэрт икIи Алыхьым зыхуагъэщхъырт зыми щимылъагъухэм и деж. Апхуэдэу илъэс зыбжанэкIэ Бегъымбарым цIыхухэр ислъамым къыхуриджащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм аятыщIэхэмрэ сурэхэмрэ къыхуэкIуэрт, езым ахэр муслъымэнхэм ягуригъэIуэжырт. Аль-Iэркъам ибн Аби аль-Iэркъам и унэм муслъымэнхэр щызэхуэсырт. Абы и унэр Алыхьым и ЛIыкIуэмрэ муслъымэнхэмрэ яхузэIуихат. 25 Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэм я текъузэныгъэр щахуэмыхьыж щыхъум, Алыхьым и ЛIыкIуэм жиIащ муслъымэнхэр Эфиопием IэпхъуэнкIэ зэрыхъунур. Абы щытепщэт пащтыхь хьэлэл икIи захуащIэ. Муслъымэн гуп зэхуэсри гъуэгуанэ кIыхь щэхуу техьащ, абы щыпсэун, хуиту ислъамыр яIыгъын папщIэ. Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр абыхэм якIэлъыпхъэращ, ауэ яIэщIэкIащ. Мыгувэу муслъымэн хъуащ Бегъымбарым и адэ къуэш Хьэмзэ. Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэм Алыхьым и ЛIыкIуэр зэраубэрэжьар къыщищIэм, абы хуэшэчакъым икIи жиIащ ислъам диныр къызэрищтэр. Бийхэм я дежкIэ ар удын хьэлъэт. Иджы муслъымэнхэм яхыхьат зауэлIищэм япэувыфыну цIыху, Хьэмзэ къарууфIэт икIи къаплъэнхэмрэ аслъэнхэмрэ зэрещакIуэмкIэ цIэрыIуэт. Муслъымэнхэр фIыуэ илъагъуртэкъым абы щыгъуэм тхьэ куэдхэм захуэзыгъэщхъыу щыта Умар ибн ХьэтIтIаб, я адэжьхэм я диныр цIыхухэм IэщIыб ящIу къылъытэрти. А цIыху лъэщым икIи къулейм фIэщхъуныгъэ зыхэлъхэр ауан ищI зэпытт. Зыми и нэгу къыщIигъэхьэфынутэкъым зэгуэр Умар муслъымэн хъуну. Ауэ зы махуэ гуэрым ар аль-Iэркъам и унэм кIуащ. Сыт-тIэ абы къыщыхъунур? 27 ЗэраIуэтэжымкIэ, Умар лIы абрагъуэт икIи ар шым тетIысхьа иужькIэ и лъакъуэр щIым нэсыным зы мащIэт иIэжыр. Умар и макъыр зэхахри, муслъымэнхэр щым хъуащ. Абы хуэзэну зыри хуейтэкъым, ауэ дэтхэнэри хьэзырт Алыхьым и ЛIыкIуэр ихъумэн папщIэ и псэр итыну. Iэщэр къызэкъуахри, ахэр Мухьэммэд, Тхьэм и нэфIыр зыщыхуам, и унафэм пэплъэу хуежьащ. Бегъымбарыр къыщIэкIри Умар щIишащ. Iэркъам и унэм Умар зэрыщIэхьэу, Алыхьым и ЛIыкIуэр абы еупщIащ: - Уа Умар, и чэзу мыхъуауэ пIэрэ ислъамыр къэпщтэну? - Сэ ислъамыр къызощтэ, - жэуап итащ Умар. – Щыхьэт сытохъуэ Алыхьым фIэкIа зызыхуэбгъэщхъ хъун тхьэ нэгъуэщI зэрыщымыIэм, уэ – Абы и ЛIыкIуэу узэрыщытым. Мис апхуэдэу ХьэтIтIаб и къуэ Умар ислъамыр къищтащ. Абы къыгурыIуащ Алыхьым и ЛIыкIуэм хуэдэу дунейм нэхъыфIу ялъагъу зэрытемытыр. Апхуэдэу Алыхьым и диным ихьащ цIыху бзаджэ икIи пагэ, иужькIэ ислъамым и тхыдэм къриубыдэу цIыху нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зы хъуар. Муслъымэнхэр хуабжьу щыгуфIыкIащ абы, Умар цIыху лъэщт икIи къимыкIуэтт. Умаррэ Хьэмзэрэ къахыхьа иужькIэ, муслъымэнхэр нэхъ лъэщ хъуащ икIи ислъамым нахуэу къыхураджэу щIадзэжащ. 29 Мэккэдэсхэр губжьри Бегъымбарым и лъэпкъыр Iумпэм ящIащ: ахэр зэгурыIуащ абыхэм я деж зыри къыщамыщэхуну икIи ирамыщэну. А псом ищIыIужкIэ, ахэр щIыпIэ щхьэхуэм ягъэIэпхъуащ. ИлъэсищкIэ муслъымэнхэм мэжэщIэлIагъэр ягъэващ, Iумпэм ящIыныр яухыху. Бегъымбарыгъэм и епщIанэ гъэм IуэхугъуитI къэхъуащ: зэкIэлъхьэужьу дунейм ехыжащ Хьэдижэрэ Абу ТIалибрэ. Алыхьым и ЛIыкIуэм пэгъунэгъу цIыхуитIыр щылIа илъэсым «щыгъуэ» илъэскIэ ислъамым щоджэ. Дунейм ехыжащ Алыхьри Абы и ЛIыкIуэри зыхуэарэзыуэ щыта цIыхубз телъыджэр. Абы ислъамыр къищтащ, адрейхэм я щIыб щыхуагъэзам, ар Мухьэммэд дэщIыгъуащ, адрейхэм къащыфIэмыIуэхум. И гъащIэр иухыхукIэ Алыхьым и ЛIыкIуэм Хьэдижэ фIыкIэ игу къигъэкIыжу щытащ икIи абы папщIэ Алыхьым елъэIуащ. И адэ къуэшыр зэрылIам теухуа хъыбар гуауэр Алыхьым и ЛIыкIуэм Хьэдижэ дунейм зэрехыжам нэхърэ нэхъ мащIэу зыхищIакъым. Мухьэммэд щыцIыкIум Абу ТIалиб адэ папщIэу къыщхьэщытащ, псэупIэ иритащ, гъэсэныгъэ тэмэм къыхилъхьащ. Абы Мухьэммэд игъашхэт езым шхын имыгъуэтми, и бын дыдэм хуэдэуи игъэсащ. Псом нэхърэ нэхъыбэу Алыхьым и ЛIыкIуэм и гум щIыхьэрт Абу ТIалиб ислъамыр къызэримыщтар. ЦIыхуфIу щыт пэтми, ар япэ итахэм я щыуагъэм къыхэкIыфакъым икIи фIэщхъуныгъэ хэмылъу дунейм ехыжащ. 31 Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр Бегъымбарым аргуэру къытегуплIэн щыщIадзэжым хэщIыныгъэм и гуащIагъыр нэхъ хьэлъэж хъуащ. Абу ТIалиб щыIэжтэкъыми Алыхьым и ЛIыкIуэм и хъумэныр нэхъ кIащхъэ хъуащ. Ислъамым и бийхэм Iуэхугъуэ мыщхьэпэхэр щIэуэ къагупсыс зэпытт. Абыхэм муслъымэнхэр я ауант, щымыIахэр къыхуагупсысырт, пцIы тралъхьэрт. КъурIэным зыри емыдэIуэн папщIэ ахэр бэзэрым щызэхуэсырти щыпсэ, хъыбар зэмылIэужьыгъуэхэр яIуатэрт. Бегъымбарыр тхьэ щелъэIукIэ мэккэдэсхэр Алыхьым и ЛIыкIуэм и щхьэм теувэфынут е и щIыбым ятIэ тралъхьэфынут. Ар уэрамым щрикIуэкIэ и гъуэгум и кIыхьагъкIэ банэ традзэфынут. Абы ислъамым къыщыхуриджэкIэ, ауан ящIырт, уду е делэу жаIэурэ ягъэпудырт, цIэ лей фIащырт. Апхуэдэу гъэхутэныгъэ хьэлъэм муслъымэнхэр а зэманым хэтащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм нэгъуэщI щIыпIэм зыщигъэпщкIуну мурад ищIащ. Абы къыщыувыIэну триухуащ Мэккэ и ипщэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ километрищэкIэ пэжыжьэ ТIаIиф къалэм. Ар ТIаIиф лъэсу кIуэрт къыхуеджэныгъэ гуапэ иIэу. Къалэм нэса иужькIэ Бегъымбарым зыхуегъазэ сакъиф лъэпкъым и пашэм, арщхьэкIэ жэуапу зэхихыр ауанщ: «Уэр фIэкIа лIыкIуэ ищIын Алыхьым нэгъуэщI имыгъуэтауэ ара?» 33 Алыхьым и ЛIыкIуэм мывэхэр ирадзыну къалэм и унафэщIхэм сабийхэмрэ делэхэмрэ ягъэIущащ. ТIаиф къалэр щибгынам абы и лъакъуэ нэгъунэ лъыр къыпыжырт. Сыт хуэдэ мурад иIэу къахуэкIуами ямыщIэу цIыхум апхуэдэ лей ехыныр икIагъэкъэ? Гъуэгуанэ тет Алыхьым и ЛIыкIуэм тIэкIу зигъэпсэхуну жыг хадэ гуэрым и деж щетIысэхащ, абы щIалэщIэ къыбгъэдыхьэри жызум ишхыну къритащ. ЩIалэщIэм зэреджэр Аддаст, ар чристэнт икIи щыгуфIыкIащ и лъахэгъу Юнус хуэдэуи Мухьэммэди зэрыбегъымбарыр къыщищIэм. Абы иужькIэ Бегъымбарым ДжэбрэIил къыхуэкIуащ бгыхэм я мелыIычхэр дэщIыгъуу икIи зыгъэпуда фIэщхъуныгъэ зыхэмылъхэр Мэккэ пэгъунэгъуу щыт IуащхьитIым щIрагъэпIытIэну зэрыхьэзырыр жиIащ. АрщхьэкIэ Алыхьым и ЛIыкIуэр гущIэгъулыти ар идакъым икIи абыхэм я щIэблэхэм зэгуэрым Алыхьыр я фIэщ зэрыхъунур къиIуэтащ. Сыту гу щабэт Алыхьым и ЛIыкIуэр! Къытщхьэщытым и Бегъымбарым Мэккэ игъэзэжауэ ислъамым телажьэрт, зы жэщ телъыджэ гуэрым ДжэбрэIил къыщыхуэкIуам. 35 Буракъ зи цIэ псэущхьэ гъэщIэгъуэныр абы дэщIыгъут. Буракъ хузэфIэкIырт напIэзыпIэм цIыхур сыт хуэдэ щIыпIэми нихьэсыну. Абы тесу Алыхьым и ЛIыкIуэр аль-Къуудс къалэ жыжьэм, иджы ИерусалимкIэ зэджэм, дэт аль-Iэкъс мэжджытым кIуащ, адэкIэ уафэм драхьеящ. Алыхьым и ЛIыкIуэм уафэхэм щилъэгъуащ Жыхьэнмэмрэ Жэнэтымрэ, бегъымбархэмрэ лIыкIуэхэмрэ, и нэгу щIэкIащ гуэныхь зылэжьа цIыхухэм къапэплъэ тезырымрэ IуэхугъуэфI зэфIэзыгъэкIахэм зэрахуэупсэнумрэ, дунейм тет цIыхум зэи имылъагъуфынухэм щагъэгъуэзащ икIи а жэщым Мухьэммэд Бегъымбарым игъуэта щIэныгъэр къебжэкIын щIэбдзэмэ, тхылъипщIми ихуэнкъым. Псом ящхьэрати, уафэм щыдрахьеям Бегъымбарыр Алыхьталэм епсэлъащ икIи фарз къыщищIащ – махуэм тхуэнейрэ тхьэм елъэIуу нэмэз ищIыну. Иджы щыщIэдзауэ дэтхэнэ муслъымэнми махуэм тхуэ нэмэз ищIын хуейт. Алыхьым и IэмыркIэ тхуэнейрэ махуэм тхьэ елъэIум нэмэз щэ ныкъуэ ищIам хуэдэу къыхуэупсэрт. Апхуэдэ фIыгъуэ ин Алыхьталэм къритащ муслъымэн псоми. Дэри нэмэз щIыгъуэхэр зэи блэдвмыгъэгъэкI икIи дыкъэзылъхуахэм я гъусэу ахэр дывгъэщI, Алыхьым и Бегъымбарым зэрищIу щытам хуэдэу. 37 Ислъамым и тхыдэм аль-IисрэI уэл Мигьадж фIэщыгъэр иIэу хыхьа жэщым иужькIэ Алыхьым и ЛIыкIуэм илъэгъуа псори муслъымэнхэм яхуиIуэтэжащ. Ар зэхэзыха тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр, нэхъапэми хуэдэу, Бегъымбарым щыдыхьэшхыу хуежьащ. Уеблэмэ, абыхэм ящыщ зы Абу Бакр и деж жэри жриIащ Мухьэммэд и пцIыр къыщIэщауэ. Мухьэммэд жэщым Иерусалим зэрыщыIар щызэхихым Абу Бакр Iэсэу жэуап итащ: - Алыхьым и ЛIыкIуэм апхуэдэу щыжиIэкIэ, ар пэжщ. - Апхуэдэу къэхъуфынукъым, - ядэртэкъым адрейхэм. - Сэ си фIэщ мэхъур, ДжэбрэIил мелыIычыр Мухьэммэд и деж къакIуэурэ Алыхьым и псалъэхэр къызэрыхуихьыр, - жиIащ Абу Бакр. - Сыт-тIэ сэ шэч къыщIытесхьэн хуейр абы иджыпсту жиIэхэм? А псалъэхэм иужькIэ Алыхьым и ЛIыкIуэм Абу Бакр Ас-Сиддикъ цIэ лейр фIищащ, «пэжыщIэ» къикIыу. Алыхьым къытхуигъэфащэ дэтхэнэ зы гъэхутэныгъэми, гупсэхугъуэ къыкIэлъокIуэж. Ясриб гъунэгъу къалэм къикIыу хьэжыщI къэкIуахэм Алыхьым и ЛIыкIуэр я фIэщ хъууэ гупсэхугъуэ зэрагъуэтам хуэдэкIэ Алыхьталэр муслъымэнхэм яхуэупсащ. 39 Ислъамыр къэзыщта Ясриб щыпсэухэм Алыхьталэр КъурIэным ансаркIэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ – дэIэпыкъуэгъукIэ, щеджащ. Ясриб Iэпхъуэфыну псори икIэщIыпIэкIэ гъуэгу теувэну Алыхьым и ЛIыкIуэм муслъымэнхэм унафэ яхуищIащ. ФIэщхъуныгъэ зиIэхэм, я унэхэр къагъанэурэ, щалъхуа Мэккэ ябгынэу щIадзащ. Ар щэхуу ящIэ хабзэт, арщхьэкIэ нахуэу Iэпхъуаи щыIэщ. Языныкъуэхэм я мылъку псори щIатын хуей хъурт, Мэккэ дагъэкIын къудей щхьэкIэ. Мэккэдэсхэр губжьым къызэгуиудырт, муслъымэнхэм къалэр зэрабгынэр щалъагъукIэ. Бийхэм ящIэрт фIэщхъуныгъэ зиIэхэр Ясриб нэхъ лъэщыж зэрыщыхъунур, абы къыхэкIыу я къару къызэрихькIэ дамыгъэкIыну хущIэкъурт. Уеблэмэ, Мэккэ и тепщэхэр зэхуэсын хуей хъуащ, адэкIэ ящIэнум тепсэлъыхьыну. Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр зэгурыIуащ Мэккэ дэмыкI щIыкIэ Алыхьым и ЛIыкIуэр яукIыну. ТхьэнэпцIхэм яхуэпщылIхэм ящыщу лъэпкъ къэс щIалэ нэхъ лъэрызехьэу зырыз къыхахащ, укIыгъэм хэтын папщIэ. Жэщым абыхэм Бегъымбарым и унэр къаухъуреихьащ. И псэм къызэрещэм теухуа хъыбар ДжэбрэIил Алыхьым и ЛIыкIуэм иригъэщIащ. 41 Алыхьым и IэмыркIэ, Бегъымбарыр гу къылъамытэу и унэм къыщIэкIащ икIи бийхэм ящыщу зыми ар къилъэгъуакъым. Абу Бакр и гъусэу ар гъуэгуанэ кIыхь теуващ. Тхьэ куэдым хуэпщылIхэр унэм щыщIыхьам къалъэгъуащ абы Алыхьым и ЛIыкIуэр зэрыщIэмысыр. Губжьауэ абыхэм Бегъымбарыр къалъыхъуэу хуежьащ, арщхьэкIэ къыкIэрыхуат, а зэманым Алыхьым и ЛIыкIуэм къалэр ибгынакIэт. Бегъымбарым и лъэужь дапхуэдизрэ къалъыхъуами, ар къэзыубыдыр сыт хуэдэ саугъэткIэ къагъэгугъами - зыри къикIакъым. Мыгувэу Мухьэммэдрэ Абу Бакрэрэ Ясриб нэсащ, иужькIэ Мединэ ан-наби – Бегъымбарым и къалэ – зыфIащам. Ансархэмрэ мухьэжырхэмрэ (Iэпхъуахэмрэ) гуфIэу Алыхьым и ЛIыкIуэм къыIущIахэщ. Абыхэм я насыпым щIэи гъуни иIэтэкъым, иджы гъащIэм фIы и лъэныкъуэкIэ зихъуэжын хуейт. Псом япэрауэ, Алыхьым и ЛIыкIуэм унафэ ищIащ мэжджыт яухуэну, муслъымэнхэм нэмэз щащIын икIи Алхьыталэр щагъэлъэпIэн папщIэ. КъищынэмыщIауэ, Мэккэ къиIэпхъукIа муслъымэнхэр зыщIэсын хуейти, ансархэм ящыщ дэтхэнэми и псэуалъэр мухьэжырхэм хуит хуищIащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм зэгурыIуэныгъэ зэхущытыкIэхэр яхуигъэуващ Ясриб щыпсэу иудейхэм. 43 Муслъымэнхэмрэ иудейхэмрэ пэжу сату зэдащIэн хуейт икIи зыр адрейм бийм щихъумэну и къалэнт, мамырыгъэр яхъумэкIэрэ. Ар зэман телъыджэт. ЩыIэпхъуа (Хьиджрэ) гъэм щегъэжьауэ муслъымэнхэм я махуэрыбжэм щIедзэ. Зэман кIэщIым къриубыдэу муслъымэн жылагъуэм зиужьащ икIи зигъэбыдащ. Ар зылъагъу мэккэдэсхэр Мухьэммэд нэхъ Iеиж хуэхъуащ. Иджы муслъымэнхэм дзэ яIэт икIи тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр абы хуабжьу игъэшынэрт. Муслъымэнхэмрэ джаурхэмрэ япэу щызэзэуар гъуэгурыкIуэхэм псы щрагъахъуэ псыкъуийхэм я дежщ. Бадр и деж щекIуэкIа зауэу ар ислъамым и тхыдэм хыхьащ. Бийм и къарур хуэдищкIэ ефIэкIырт муслъымэнхэм яйм, арщхьэкIэ фIэщхъуныгъэ зыхэлъхэр я Алыхьым щыгугъырт, джаурхэр зыщыгугъыр я куэдагъырт. Зауэ хьилъагъэхэмрэ хахуагъэмрэ къагъэсэбэпри, фIэщхъуныгъэ зыхэлъхэр я бийм ефIэкIащ. Абы къыдэкIуэу, муслъымэнхэм я щIэгъэкъуэну Алыхьталэм мелыIычхэр къигъэкIуат. Мис апхуэдэу ислъамым и япэ текIуэныгъэр къэхъуащ икIи абы теухуа хъыбарыр Аравием и щIыпIэ псоми щызэлъэIэсащ. А махуэм муслъымэнхэм гъэру яубыдащ бий армэм и зы Iыхьэ. Гъэрхэм ящыщ куэдыр щIэныгъэ зыбгъэдэлът икIи зэфIэкI зиIэхэт. 45 Муслъымэнхэр ялъагъу зэрымыхъум икIи зэрабийм къыхэкIыу Алыхьым и ЛIыкIуэм абыхэм тезыр ятрилъхьакъым. Еджэфрэ тхэфу муслъымэнипщI зыгъасэ дэтхэнэ зыри иутIыпщыжыну къигъэгугъащ. Сыту телъыджэт Алыхьым и ЛIыкIуэм и гъэсэныгъэмрэ Iущыгъэмрэ, абы ищIэрт щIэныгъэр джатэмрэ бжымрэ зэрынэхъ лъэщыр. Зауэм къыщахьа текIуэныгъэмрэ къуентхъхэмрэ яIэу муслъымэнхэм Ясриб ягъэзэжащ. Иджы щыщIэдзауэ мэккэдэсхэм ящIэрт муслъымэнхэр абыхэм ягъэпуду, лей зрахыу къэгъуэгурыкIуа къыщхьэщыжыныгъэ зимыIэ цIыхухэу зэрыщымытыжыр. ЕтIуанэ зауэ цIэрыIуэр щекIуэкIар Iухьуд Iуащхьэм и дежщ. А махуэм муслъымэнхэр куэдт. Щыхуейм и деж бийм теуэн хьэзыру абыхэм щIыпIэфIхэр яубыдащ. АрщхьэкIэ Алыхьталэм а зауэм муслъымэнхэр мэккэдэсхэм щытригъэкIуакъым. ТекIуэныгъэр гъунэгъу дыдэ хуэдэт, арщхьэкIэ Iуащхьэм тета шабзэгъауэхэм Бегъымбарым и унафэр ящыгъупщэри, а щIыпIэм икIащ. Мэккэдэсхэм ар ялъагъури, ямыхъумэ лъэныкъуэмкIэ къыщебгъэрыкIуащ. А зыпэмыплъа удыным муслъымэнхэм я армэр зэхигъэзэрыхьащ. Алыхьым и ЛIыкIуэр уIэгъэ хъури, фIэщхъуныгъэ зиIэхэм текIуэныгъэр яIэщIэкIащ. 47 А зауэм дигу къегъэкIыж Бегъымбарым и унафэхэр ди зэIузэпэщыныгъэм и къежьапIэу зэрыщытыр. Алыхьым и ЛIыкIуэм мыпхуэдэу фщIы жиIамэ, зыри хуиткъым абы емыдэIуэну е зэрыфIэфIу ищIыну. Iухьуд и деж щекIуэкIа зауэм игъэгушхуэри, мэккэдэсхэм лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къыхаша зауэлI минипщI зэхуашэсащ икIи Ясриб хуэкIуэу ежьащ. Зауэр къызэрыблагъэр зыщIэ муслъымэнхэм къалэм и бгъэдыхьэпIэхэр кърагъэбыдэкIащ. Абыхэм щIытIкIэ зыкъаухъуреихьащ. Иджы тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэм я армэр тыншу къалэм дыхьэфынутэкъым. ЯпэщIыкIэ щIытIым зэпрыкIын хуейт, ауэ ар дзыхьщIыгъуэджэт, муслъымэнхэм я шабзауэхэр тыншу къалъэIэсынути. Бийр къалэм къыдыхьэну дапхуэдизу хущIэкъуами, Ясриб зыхъумэхэм я тIасхъэр къалъыхъуами, ар яхузэфIэкIакъым. Зэманыр кIуэрт, ауэ къыкIэлыъкIуэ махуэм бийм щIэ гуэр къыхуихьыртэкъым. Абы и зауэлIхэм я тегушхуэныгъэр хуэм-хуэмурэ ужьыхырт икIи я дзэхэр дэщIыгъуу лъэпкъ куэд IукIыжащ, мэккэдэсхэр къагъанэри. Мыгувэу мэккэдэсхэми Ясриб къагъэнащ. Ешауэ икIи гукъыдэж ямыIэу тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэр Мэккэ кIуэжащ, нэхъапэм зэрахьа лейм къыхэкIыу иджы Iэмал имыIэу Мухьэммэд тезыр къазэрытрилъхьэнум игъэшынауэ зэщIэкIэзызэу. 49 АрщхьэкIэ муслъымэнхэм я къарур щIэкIат. Хьудайбие щIыпIэ цIыкIум щаIущIэри Алыхьым и ЛIыкIуэм мэккэдэсхэм илъэсипщIкIэ мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэ ярищIылIащ. фIэщхъуныгъэ зыхэлъ куэд хуейт псынщIэу бийр хагъэщIэну, ауэ Мухьэммэд ищIэрт ислъамым зиужьын папщIэ муслъымэнхэр мамырыгъэ зэрыхуэныкъуэр. Хьудейбей зэгурыIуэныгъэм Iэмал къитащ муслъымэнхэм загъэлъэщыну. Зауэншэу яхьа илъэс зыбжанэм фIы кърикIуащ. Лъэпкъ куэд Бегъымбарым къыхуэкIуэрти ислъамыр къащтэрт, муслъымэнхэм я бжыгъэм хэхъуэрт, Аравие хытIыгу ныкъуэм гъащIэр щефIакIуэ зэпытт. Ауэ, тхьэгъэпцIагъэкIэ цIэрыIуэ мэккэдэсхэм мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэр къызэпаудащ. Ар къыщищIэм, Алыхьым и ЛIыкIуэм зауэлI минипщI зыхэт дзэ зэхуишэсри МэккэкIэ иунэтIащ. Бегъымбарым хуабжьу ибзыщIырт зекIуэ щIежьам и щхьэусыгъуэр икIи уеблэмэ фIэщхъуныгъэ зиIэхэм ящIэртэкъым здэкIуэр. Алыхьым и ЛIыкIуэм и дзэшхуэр щалъагъум мэккэдэсхэр гужьеящ. Тхьэ куэдым зыхуэзыгъэщхъхэм я дзэр хьэзыртэкъым, бжыгъэкIи нэхъ мащIэт икIи нэхъ лъэрымыхьт. Апхуэдэу щыхъум тхьэ куэдым хуэпщIылIхэм я пашэ Iэбу Суфян муслъымэнхэм Мэккэ яритри езыми ислъам диныр къищтащ. 51 Муслъымэнхэм ебиину хуэмейхэр щIэгузэвэн щымыIэу къалэм щыдыхьэм Алыхьым и ЛIыкIуэм къигъэгугъащ. Мэккэ и щIыналъэм муслъымэнхэр щихьам абы щыпсэухэр, бауэкIэщI хъуауэ, пэплъэу хуежьащ Алыхьым и Бегъымбарым иджы ищIэнум. И жагъуэ зэращIэм хуэфэщэн жэуап иритыжыну, я хьэбыршыбырагъымрэ тхьэгъэпцIагъымрэ папщIэ и бийхэм тезыр ятрилъхьэну? Алыхьым и ЛIыкIуэм яжриIащ Мэккэ къыщащта махуэр гущIэгъумрэ гъэгъуныгъэмрэ я махуэу зэрыщытыр. ЩыIа жагъуэщIыр зыми игу къигъэкIыжынукъым икIи зыми тезыр ирагъэхьынукъым. Уеблэмэ а махуэм хуагъэгъуащ Алыхьым и ЛIыкIуэм и бий нэхъ гущIэгъуншэхэми. ЦIыхухэм зэхахыр я фIэщ хъуртэкъым, хьэрыпхэм я хабзэмкIэ уилъ пщIэжын хуейт, Мухьэммэд къигъэлъагъуэр гущIэгъут. Алыхьым и ЛIыкIуэм фIэкIа зыми апхуэдэ Iуэхугъуэшхуэхэр хуэлэжьынукъым, зыми хуэгъэгъунукъым абы игъэгъуар. Ар зылъагъу цIыхухэр гупышхуэу Мухьэммэд и деж къакIуэурэ и бегъымбарыгъэр къалъытэрт. Алыхьым и ЛIыкIуэмрэ муслъымэнхэмрэ Мэккэ къагъэIурыщIащ. Ар лъыгъажэрэ зэбииныгъэрэ хэмыхьэу къэхъуащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм и Iущагъым Iэмал къитащ мамырыгъэр ихъумэу мажусиигъэр игъэкIуэдыну. 53 Ар Каабэ щIыхьэри илъагъу мыхъу мывэ сынхэр зэтрикъутащ. Тхьэ куэдым зыхуэгъэщхъыныр мыгувэу Мэккэ зэрыщыту дагъэкъэбзыкIащ. Алыхьым къищынэмыщIауэ тхьэ нэпцIхэм хуэпщылIхэм зыхуагъэщхъыну зы мыви къэнакъым. ЦIыхухэм къагурыIуэрт пэжыр абы и щIыбагъ къызэрыдэтыр икIи и щапхъэр нэхъыфI дыдэу зэрыщытыр. Иджыри махуэ пщыкIуплIкIэ Бегъымбарыр Мэккэ щыпсэуащ. А зэманым и кIыхьагъкIэ ар иужь итащ къалэр зыхуей хуэгъэзэнымрэ муслъымэн хъуну цIыху куэдым яIущIэнымрэ. Аравие хытIыгу ныкъуэм зэрыщыту Алыхьым и ЛIыкIуэм тхьэпэлъытэхэр дигъэкъэбзыкIын хуейт. Къытщхьэщытым КъурIэным къыщрита унэтIыныгъэхэмрэ Абы и хабзэхэмрэ теткIэрэ, Алыхьым и ЛIыкIуэмрэ абы и блыгущIэт пэжхэмрэ къалэ куэд къызэIуахащ, Мэккэ иужь иту ислъамыр къащтэну хуейуэ. А къалэхэм ящыщт ТIаIифи. Мывэхэр бжыгъэншэу къраутIыпщурэ Алыхьым и ЛIыкIуэр щаукI пэта къалэм иджы Мухьэммэд и бегъымбарыгъэр къыщалъытат. Мэккэ хуэдэуи, ТIаIиф игу къагъэкIыжакъым абы и гуэныхь инхэмрэ къуаншагъэмрэ. Абы Iейр игъэкъэбзыкIа хъуащ икIи фIэщхъуныгъэ пэжым и нурым ар дэгъэгъащ. 55 Ясриб щыпсэу ансар щэныфIэхэм ялъагъурт мухьэжырхэм ящыщхэм я унэ зэрагъэзэжыр. Махуэми жэщми ахэр егупсысырт Алыхьым и ЛIыкIуэм ищIэнум: Ясриб къэнэну хьэмэрэ Мэккэ игъэзэжыну. КъищынэмыщIауэ, зи чэзу зекIуэм къащыIэрыхьа къуентхъым и нэхъыбэр Алыхьым и ЛIыкIуэм яритат ислъамыр къэзыщтагъащIэ мэккэдэсхэм, ансархэм къалъысар зы мащIэт. Абыхэм ящыщ куэд егупсысащ япэм хуэдэу ансархэр Алыхьым и Бегъымбарым фIыуэ имылъэгъужу. ИпэжыпIэкIэ Мухьэммэд мэккэдэсхэм нэхъыбэ щIаритыр абыхэм я фIэщхъуныгъэр щIигъэбыдэн папщIэт. Нэхъапэм зэныкъуэкъуам и жумартагъыр зылъагъу мэккэдэсхэм Алыхьым фIыщIэ хуащIырт икIи я гуэныхьхэр къахуигъэгъуну елъэIурт. Къуентхъыр щагуэшкIэ Ясриб щыпсэухэми мэккэдэсхэм я хуитыныгъэм хуэдэ дыдэ зэраIэр ансархэм ящыщ зым Бегъымбарым игу къигъэкIыжыну щытегушхуэм абы мыпхуэдэу жиIащ: - Уа си ансар щэныфIэхэ, мэлхэмрэ дыщэмрэ фи куэду Ясриб вгъэзэжмэ фэ нэхъ къэфщтэну пIэрэ хьэмэрэ фыщалъхуа щIыпIэм Алыхьым и ЛIыкIуэм дэщIыгъуу фихьэжмэ нэхъыфI? Алыхьым и Бегъымбарым я гъусэу Ясриб зэригъэзэжынур къащыгурыIуам ансархэм я насыпыр гъунэншэт. Ар къыщащIам дыщэхэри псэущхьэхэри ящыгъупщэжат. 57 Ахэр сабийм хуэдэу гуфIэт, зы цIыхуи щыIэтэкъым Алыхьым и ЛIыкIуэм хуэдэу ансархэм фIыуэ ялъагъуу. Дунейхэм гущIэгъу яхуищIкIэрэ Алыхьым къахуигъэкIуам и гъусэу зы къалэм ущыпсэуну, Къытщхьэщытым и къэгъэщIыныгъэ нэхъыфIым уригъунэгъуну – дунейм дыщэу тетым а псори хуэбгъэдэфынт? Мыгувэу Алыхьым къригъэха аятхэм щыжиIэрт: «Фэр папщIэ диныр негъэхыныр Сэ нобэ сыухащ». Абы къикIырт аятыщIэхэр къехыныр зэфIэкIауэ икIи Алыхьым и Тхылъыр ирикъуауэ. Диныр игъусэу пхызыгъэкI нэхъ Iущхэм къагурыIуащ Алыхьым и Бегъымбарыр мыгувэу дунейм зэрехыжынур абы къызэрикIыр. Илъэс тIощIрэ щыкIэ Бегъымбарым цIыхухэр пэжыгъэм къыхуриджащ, ислъамым и нурымкIэ Аравиер игъэнэхурэ лъэпкъхэр зы динкIэ зэкъуигъэувэу. Абы зэтригъэуващ захуагъэрэ мамырыгъэрэ, цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ щытыкIэфI хуаIэныр, щэныфIагъымрэ дуней тетыкIэфIымрэ я щапхъэхэр игъэлъэгъуащ, тхьэпэлъытэхэм захуэгъэщхъыныр зэхригъэгъэнащ икIи Алыхьым зэрыхуэкIуэну гъуэгу пэжыр муслъымэнхэм яхуигъэнэхуащ. 59 Алыхьым и ЛIыкIуэр дунейм щехыжащ и щхьэгъусэ Айшэ и унэм. Бегъымбарыр ялъэгъужыну къэкIуащ и акъылэгъу пэжхэр. Муслъымэнхэм ящIэрт Мухьэммэд езыхэми хуэдэ цIыхуу зэрыщытыр икIи, Алыхьым и дэтхэнэ пщылIми хуэдэу, къалъхуу Iэмал имыIэу зэгуэр дунейм зэрехыжынур. Бегъымбарыр лIащ, ауэ къэнащ дунейм муслъымэну тетым я гъуэгур нобэр къыздэсым зыгъэнэху Алыхьым и Тхылъыр. Алыхьым и ЛIыкIуэм теухуа хъыбархэр къэнащ икIи сыт щыгъуи дэ абыхэм хьэлэмэтагъ куэд къыщыдощIэ, Iущыгъи къыхыдох. И Бегъымбарыр Алыхьым зришэлIэжа иужькIэ, узэщIакIуэ телъыджэхэу Абу Бакр, Умар, Уэсмэн, Алий сымэ хуэдэхэм я фIыгъэкIэ ислъамым Аравием и адрыщIми зыщиубгъуащ. Ислъамым а и цIыхушхуэхэм къэралым тепщэныгъэр щаIыгъащ абы и къэщIэрэщIэгъуэм, нэхъ къэрал жыжьэхэми пэжыгъэм и нурыр лъагъэIэсу. Абыхэмрэ Бегъымбарым и адрей акъылэгъу минхэмрэ муслъымэн пэжыр зэрыщытын хуейм и щапхъэ нэс тхуэхъуащ. Муслъымэным и дэтхэнэ хьэл-щэныфIыр къащти, къэплъэгъунщ ар нэхъыфIыжу Мухьэммэд Бегъымбарым зэрыхэлъар. 61 Абы и жумартагъыр гъунапкъэншэт, и гущIэгъур къызыпикIуэтыр Алыхьым ейм и закъуэт, и хьэл-щэныфIымрэ гуфIэгъуэмрэ муслъымэнищэхэм я псэр игъэкъабзэт, и щэныфIагъым лъэпкъ псохэр итхьэкъурт, и пэжагъым пцIыупс кIуэцIрыхуахэм тобэ къаригъэхьыжырт, и нахуагъэмрэ Iэсагъэмрэ муслъымэн нэсхэм, лъэщхэм, гукъабзэ зиIэхэм я щIэблэхэр щIапIыкIырт. Арати, тхылъеджэ лъапIэхэ, Бегъымбар Иным и гъащIэм теухуа хъыбарыр духащ. Алыхьым и ЛIыкIуэм ехьэлIа тхылъыр и кIэм нэсауэ абы ди жагъуэу дыбгъэдэкIыжми, Бегъымбар ЛъапIэр зэи ди гум ихун хуейкъым. Алыхьым и ЛIыкIуэр фIыуэ флъагъу икIи абы и щапхъэхэм фытет, ар дэтхэнэ зы муслъымэнми и къалэнщ. Абы ещхь Алыхьталэм дищI икIи ди псэр фIэщхъуныгъэ пэжым и нурым игъэнэхуну Тхьэм жиIэ! 63
{ "source": "adygabza.ru", "id": "begymbarhar.txt" }
БЕМЫРЗЭ ЗУРАБ И ЭЛЕКТРОН ТХЫЛЪЫЩIЭ: «АДЫГЭ ГУРАЩЭ» («ЧЕРКЕССКАЯ МЕЧТА») «Дэ дыджэгуакIуэкъым, дысурэтыщIкъым, дыусакIуэкъым, дыжурналисткъым, дыгуащIэрыпсэукъым икIи дынэгъуэщI IэщIагъэлIкъым. Лъэпкъ цIыкIум къыхэкIахэр псом япэ зауэлIу щытын хуейщ, и лъэпкъыр псэуну зэрыхуитым махуэ къэс щIэбэну. ДжэгуакIуэ утыкуми, усыгъэми, сурэтыщI, журналист IэщIагъэхэми, гъущIыкIэ Iэмэпсымэм и пащхьи дэ дыщызауэлIу аращ. Лъэпкъым щхьэкIэ узэуэн жиIэм къикIкъым Iэмал имыIэу зауэ губгъуэм уи псэр щыптын хуейуэ. Уи лъэпкъым и макъым щэнхабзэми, сурэтыщI IэщIагъэми, анэдэлъхубзэми, тхыдэми къыхэIукIын щыщигъэтмэ, зауэ губгъуэ уимыхьэжми хъунущ. Iуэхур абы хуэкIуэмэ, лъэпкъыр къыщелын хуея зауэшхуэм зэрыфыщI цIыкIуфэкIухэм я зэранкIэ дыщыхэкIуэдауэ аращ – щхьэж ди гум щедгъэкIуэкIахэм». Уэс ЖысIэнум сынэмысурэ уэсыцыр къыстесащ, Си лъынтхуэм псы щежэххэр мэгъуащэ, гум къихьэжкъым. Къисхати псалъэр къамэу, си бгъэгум хэсIужащ - ЛIым лъы иримыгъафэу и жырыр ирилъхьэжкъым. Мы си гум, сыпсэухукIэ, хэсынущ уи хыджей, Абрагъуэу къыхэсыкIмэ, аргуэру зыхидзэжу. КъэсIэтмэ щхьэр, Алыхьым къызжеIэ: умыжей, Уи нитIыр зэтеппIэхукIэ гухэщIым къегъэзэжыр. Си япэ псалъэ дапщэ мы щIылъэм къытеса, Зыгуэрым и гукъеуэу, нэгъуэщIым и усыгъэу… ЖысIэнум сынэмысурэ Гупсысэр къызнэсащ: Сэ си цIэр куэдым жаIэ. Уэ зым – богъажэр щыгъэу. 23.11.2017. БзууцIэ ГъащIэм иIэкъым лъагъуэ. Лъагъуэ зиIэр щIыгупцIэрщ. Уи лъэужь ящогъупщэ, къыпфIащыжыр бзууцIэ, Уолъэтэжыр хуабапIэм, ауэ уи гур пхуздэхькъым - Хощтыхьыжри сын бжэгъуу, щIоувэжыр уи жьэпкъым. Зэ къыхуеджэ си анэм и щIалэгъуэ къэрабэм, Зэ хэгъуалъхьэ си адэм и щIыныбэ удз лъапэм, Блэ лъэужьу хэгъапщхьэ и сатыр имытхахэр, Къызэджэн хущIэмыхьэу махуэ бжыгъэ блэкIахэр. Сэ узиIэкъым нобэ, си Хэкужь афэджанэ, Уи пытхъахуэр щхьэм схьымэ, си гур пцIанэу къегъанэ. СиуIэнущ зы къамэм, сиукIынущ зы псалъэм, ГъащIэу сиIэм срокъу, схуримыкъур уи налъэщ, Уи бзэ ныкъуэ яфыщIыр зыхущыщIэ макъ гуэрэщ, Инжыджыпсыр IузыщIэу, кърихьэх хьэрэIуэрэщ. Си адэжьхэми хуэдэу, арэтыш зыгъэныкъуэщ, Си лъэпкъыжьым епцIыжхэм къысхуагъанэ я дыркъуэщ. Сщогъупщэж уи щыхупIэр, сетхьэлэжыр уи псыкIэм, Си тэмакъым фIэнауэ, псалъэ дыдж схуфIэмыкIым, Сосрыкъуэ и лъакъуэм ящыгъупщэ щIыгупцIэм, Мы дунейм щыпсэуам къагъэна я бзууцIэм… 26.06.2018 Мазае Уэс. Уосэж уи гъащIэм, уи псэм, Гущэ пхъэкъум, кхъаблэ гъуэгум, Ныбжь ежьам, пхуэхъуа щхьэгъусэм, Тхьэм и ныбжьым, уи цIыху нэгум, Махуэ къэс унагъуэ пщIантIэм Къыдэпшэж гъуэгублэ лантIэм. Лъэпкъ гукъеуэр я хъуэхъубжьэу ЗэпэIэщIэ уи лъэпкъэгъухэм, Къурмакъейм гупсысэ IуищIэм, Гужьеяуэ гъащIэм егъухэм, СабииIэ къыпхуашийхэм Сэдэкъэ яхуомыкIутэм, Лъэпкъ утыкум щылIы ткIийуэ, Хамэ пащхьэ «щыукIытэм», Узэсауэ уимыIэжым, Закъуэныгъэм, хъыбар куэдым, Уи пщIантIэжьым удыхьэжмэ КъыпхуэгуфIэ хьэщхъуэ уэдым, Анэ псалъэм, шыпхъу чэнджэщым, Дыгъэ къухьэу, къыкъуэкIыжым, Укъэушмэ гъатхэ жэщым БгъэныщкIуж уи гукъэкIыжым. Псоми уосэ. Узэмысэр Бгъэгум ирищIа архъуанэрщ, КъыздикIари къыпхуэмыщIэу Гум пхраш мастэ Iуданэрщ, Iэпщэ лъынтхуэм уезыгъэIэу, Щхьэусыгъуэ здамыгъуэтырщ, Уи гущIагъым щIыIэ-щIыIэу Аркъэн кIапсэ елэлэхырщ… Уэшх. Яшхыж нэпсейуэ цIыхухэм, Я лъэужьыр, гъейр, уэсятхэр. ГъущI Iуданэр кIуэцIришыу Гур схуедыж аргуэру Псатхьэм. Мей Зэгуэр сыныпхуэкIуэнущ лъагъунлъагъу, Гъатхэпэ мазэу, гъэр уэлбанэрилэу, Дыгъэшхуэр къынэсамэ уафэ щIагъ УэсэпскIэ и щхьэ бацэр хуэму илэу. Хэскъузэу башыр сиувэнщ я ужь Уи набдзэм кIэрыхьа къуажэкIэ хъушэм, Мэзыпэм деж къыщыспежьа Амыщ И гъусэу езудэкIыу уэгу тхьэгъушыр. Си псалъэр мейуэ уи гум щыхэссэнщ, Къэгъагъэмэ дунейр игъэуназэу, Мэжджытхэм къагъэпсалъэмэ азэн Къудамэхэр КъаблэмкIэ зэпигъазэу... Уи набдзэхэр Амыщ и хъушэм яхъу, Мы щIыгури мэджэрэз темыпыIэжу. Зэгуэр сыныпхуэкIуэнущ лъагъунлъагъу Си гъащIэм фIэкI бжесIэн щызимыIэжым... 4.02.20I8. Зэ Зэр мэгъагъэри, зэр мэгъагъэ, МэукIытэри плъыжь мэхъуж. И ткIуэпс плъыжьхэм хедзэжри хагъуэ Симылъагъуурэ къыпохуж. Сэ мы гъащIэм зэгуэр сыкъелу, СикIыфамэ а псым къиуам, Си щхьэр хэсхьэурэ зэ псыкъелъэм Сыхэфэнут плъыжьыгъэ хъуам. ЗэхэсщIэнут IутIей гуащIагъэр, ЗгъэныщкIунут и купкъ нэщхъейр, АдрыщI мэзым щыхъуа закъуагъэр, Нэз къудамэм пыхуа дунейр. Ауэ махуэхэм сагъэIуэщхъури, Си гухэлъхэм сыпыIуахыж. Самылъагъуурэ зэхэр мэхъури, Жыг къудамэм зрадзыхыж. 28.01.2018. Уасэ Алыхьым кьыIэщIэхуа топу Уафэкум дыгъэр къоджэразэ. Си мазэ, лIахэр щытщ къуажэбгъум Я гупэр псэухэмкIэ гъэзауэ. Мывэшхуэ тралъхьащи Тобэм, И хьэлъэр уи гуэныхь и уасэу, Ажалри гъащIэри къыбдэхъукъым. МахуэщIэр къэхъумэ, ЯтIэхум укъыхэсщIыкIынущ, СыIукIмэ, соплъмэ, сыIухьэжу, Уи нитIым мывэ сэху хэсхьэжэу, Инжыдж си IитIыр хэстхьэщIэжмэ, Псы Iуфэм сыIумыкIыжыфу, Гупсысэр тутын нэфым дисфу, ГъащIиблым щыщу, зы сиIэжу. ЖыIэжыт: сиIэкъым гъуэгуанэ, Алыхьым и гъуэгуанэм мыхъумэ, Сыпсэуми, къупщхьэу сыхэфсэжми, Сыдэвмыхыж си Хэкужь псыхъуэм. Си гъащIэр нобэ кIапсэрыкIуэщ. Хьэ плIыщI кърожэ си лъэужьым, Уи нитIым я бгъуэнщIагъым мыхъумэ СиIэжкъым зыри зыгъэпщкIупIэ. Си гупэр псэухэмкIэ гъэзауэ Нэмэзым жьыбгъэу срегъащIэ. Къеплъыхыр зыщ, си лъэпкъыр - псорищ, Адыгэу сэ сыкъамылъхуамэ, Лъэпкъыбзэ мащIэ къэнэжамкIэ Хэт си Хэкужьым епсэлъэнут, Уи нитIым я данагъуэ гуащIэм Зэреджэр дауэ къыбжаIэнут... 21.01.2018. Аргъей БжьыхьэкIэр тхьэмпэхэм къыдофэ, МыIэрысейхэр уджым хеш, Дыжьын пшыналъэм шыхэр хофэ, Зэрыджэм нысэу зыкъреш. Мэуджыр Iэпэ зэрыдзауэ КъэкIуэну махуэр, си блэкIар, Бдзэкъунтхыу си гур хым хэздзауэ Сощэр гупсысэ хэсыкIам. Къэгъазэ, си дуней, къэгъазэ, Гъуэгумахуэ псалъэр сщыгъупщащ, Зэ къеплъэкIыжыт, миси мазэр Уи тхьэгъу лъэныкъуэу къэбгъэнащ. СыкъигъэпцIауэ щIыдэгъадэм И губгъуэ нэщIым сыпхреш, СызэплъэкIыжмэ, си жыг хадэм Зэрыджэм нысэу зыкъреш. Бдзэкъунтхыр Iуфэм хыфIэздзауэ Сыхэтщ хыуей къэкъубеям, Iэ пцIанэкIэ сыкIэлъыпхъуауэ Аргъейуэ гъащIэ сIэпыкIам. Арами, пщIэрэ, уафэ лъащIэм Си сэшхуэр жанщ, уанэшыр уэдщ, Алыхьми цIыхуми сэ сыкъащIэу Зы гъащIэ щхьэкIэ симыкIуэт. 2I.II.20I7. Шу гъусэ Си Хэку сыщIэфлъхьэж, шылъэ макъыр зэхэсхыу, Шабзэшэр блэлъэтмэ, ибзытэр си уэхыу, Шууейхэм я щIопщым хэкухьэр игъащтэу, Жэщтеуэу ежьахэм си усэхэр здащтэу, Си адэм ядэжыр зытелIэ щIы Iыхьэр, ДунейкIи ахърэткIи си мащэм къыхыхьэу. НэгъуэщI симыIэжми, хэкущIыр си бэну, ЩIы ныбэ згъэкIам - лъахэ уафэр тепIэну. Си Хэку сыхэфсэж, си хьэдащхьэр къамэпэу, ПIэщхьэгъ схуэвгъэщхъар си гупсысэ хьэсэпэу. Пшыналъэ евгъажьэхэр къысщхьэщысыкIыу, ГъатхэщIэ удзыпэм си щIыIур хидыкIыу. Хэкужь! АдыгэщI! Сэ сылIами, сыпсэуми Уэзджынэукъым, си гур тхьэгъушу къыпхуоуэ. ГъащIэджэу зэгуэрэм згъэтIылъмэ мы си щхьэр, Хэкужьым и яжьэм хрелъхьэ си къупщхьэр, Си адэм ядэжри щIы ныбэм щыщIалъхьэм Абы нэхъ насып хьэдырыхэ здахьакъым. Зэгуэрэм, зэгуэрэм згъэнаджэмэ си псэр, Хьэдаджэ евгъажьэри анэдэлъхубзэу, Си анэм зэгуэр къызжиIа япэ псалъэр Вагъуащхьэ пщыкIутIым, шабзищым я налъэу. Мы си гум жиIэж адыгэш шылъэ макъым НэгъуэщI, си Iэпкълъэпкъыр псэуху зэхихакъым. Жэщтеуэу адэжьхэр зыхьа лъэпкъ гупсысэр, Си ухым хурехъу адыгэпсэ шу гъусэ. I8.II.20I7. Адыгэлъ КъысфIэщ «Убых», си Хэкум сиукIыхьи, Си хьэдэ къупщхьэр яжьэу ипхъыхьыж, Хы фIыцIэ Iуфэм си лъыр IугъэпцIыхьи, Псы фIыцIэ щIагъым си дунейр сфIэхьыж. КъысфIэщ «Жаней», «Шапсыгъ», е «Абэзэхэ», ЕкIуалIэпIэншэу къуэхэм сыдэгъэт, Бын къэзмылъхуахэм я кIий макъ зэхэсхыу, Си лIэкIэр яхуэщIыж гущэкъу уэрэд. КъысфIэщи «Къэбэрдей», сыпхуимыкIуэтмэ, ТопышэкIэ си къупщхьэр икъутыхь, Лъэпкъ сыпфIэхъужу, си щхьэр къыпфIэсIэтмэ, Си быным я лъыр Хэкум игъэжыхь. КъысфIэщ «Хэхэс», блэкIар си жьы Iубыгъуэу, Кавказым сыхуеплъэкIыу сыгъэпсэу. Си гуауэ фIыцIэм жылэр къыхуэщыгъуэу, Хьэжыгъэу сыхэхьэжэ дунейпсом. КъысфIэщ «Хьэжрэт», абрэджу сехужьэжи, Шэгыныр лъым хэмыкIыу сыгъэкуэш, Си щIэблэ щхьэмыгъазэр пхуэмыгъэшым, Мывалъэ къуакIэбгыкIэм сыдэхуэж. Уи зауэми, уи гуауэми сыкъелмэ, Нып плъыжьхэм я нэхъуейм сыдэгъэгыз, Нэф къэплъэжахэр си хьэдащхьэм елъэу, Пщы-уэркъхэр егъэщIыж факъырэм Iус. Хэхьэж зэманым, диным, гъащIэм, цIыхум, А псом къыхэкIыжа си лъэпкъыжь гуейр, Сыт къысфIомыщми, ди Тхьэ, Адыгэлъым ЕгъэткIури ер, къытонэр мы дунейм. Я щIыгум IэбжьанипщIкIэ зыхащIауэ Хуопсэури Хэкум, щхьэр хуагъэтIылъыж. Уи гъейми, еми, гъаблэми къелауэ, Адыгэ ныпыр уафэм хуаIэтыж. ЖыIэт Дыгъэр Махъшэ щхьэзакъуэу Уэгу пшахъуэщIым къинащ, Гугъэм ИIэр зы лъагъуэщ, Ар уи деж накIуэращ. ГъащIэм Си нэр тозашэ, Псэр гупсысэм текIуащ. Усэм Псалъэр я пашэу Хьэж тхылъымпIэм къыщащI. ЖыIэт - Хьэршым имыхуэу Си дунейм къылъыхъуар? Къамэм Си Iэр схуэмыкIуэу ШыкIэпшынэм щIепхъуар. Махуэм Махуэ и гъусэщ, Жэщым - жэщыр дэщIыгъущ. Жыгхэм Поху мыIэрысэр, Бжьыхьэм хуэкIуэурэ лъыхъу. МащIэр Куэдым ебэкIри Къылъысам хэуэкъуащ. ГъащIэр Си бжэм къыблэкIри Си гум къытеуIуащ. 21.07.2017. Жэщыпсэ ЩыIакъым дыгъэр. ЩIылъэри зэпцIакъым. Дуней архъуанэм нэхуи имыщIэж. Мы гъащIэр щIотIысыкIри си гу щIагъым, Ахъшэмыр гъуалъхьэм – махуэр сщогъупщэж. Нэхулъэм итIэтамэ дыгъэ щIыIур, Хъыджэбз нэщIэпкIэу, хъугъэм хуонэкъикI. И нитIыр псыхьэлъахуэмэ, бзэмыIуу, Жейбащхъуэу хопсэлъыхьыр си Инжыдж. Си упщIэм и жэуапыр я бэракъыу, Жьыбгъэдзэхэм хьэблэпэхэр щIащыкI. Хьэ макъыр зэIуадзауэ сагъындакъыу, Жэщыпсэр дыгъэмыхъуэхэм щаукI. Ажалым пхъэ упсахуэу хэщыпыхьу, Архъуанэм IуотIысхьэжыр Тхьэ сабийр. Гу щIагъым щитхьэла дунейм епщIыхьу, Нэбэнэушу пцIащхъуэхэр мэкIийр… 24.07.2016. Хэкужьыр жэнэткъым Хэкужьыр жэнэткъым! Ар – мафIэщ, ар мафIэщ! Дэпыжьэхэр къызыпылъэлъ анэ бгъафэщ – Iугъуалъхьи зегъэс! Анэшэ къыпIухуэм уи лъынтхуэр пхисыкIыу, Уи жьафэр илыгъуэмэ, гур ирижьыкIыу – ЕIуби зегъэс! А мафIэм нэмыщIкIэ, нэгъуэщI дуней дахэу, ДиIакъым, дыхуейкъым, дылъыхъуэкъым Лъахэ! Алыхьыр зыщIэн! Уи адэм ядэжхэми яхуэдэ къабзэу, Псэуныр уи плъапIэрэ, лIэныр уи хабзэу – ЗыщIыж щIэгъэстэн! Уемыплъ лъэпкъ хьэдащхьэр зи плIэIукIэ зезыхьэм. Гъыбзэжьхэр зыухыу хуэкIуар тхьэусыхэм- ГъырнэIуу мэлIэж. Уэращ мы щIыналъэм къинар хэкужьыхьэу! Дунейм къыпхугуэчыр – уи лъэпкъым и Iыхьэщ! Адрейр щхьэгъэпцIэжщ! Хэкужьыр жэнэткъым, пэIэщIэм и пщIыхьу, Мыбдеж, махуэ къэскIэ ди щIэблэр хесыхьэ, ИмыщIэу гущIэгъу! А мафIэм нэмыщIкIэ, Хэкужь дэ диIакъым, ЖэнэткIэ угугъэу, Хэку мафIэм уисами, Хэхэс, къытхуэгъэгъу! Лъэпкъыщхьэр къытхуивнэу, лъэпкъыпкъыр щифхыжми, ГуIэгъуэ уIэгъэр фи ужь щымыкIыжми, Дынаплъэурэ тхьащ! Ди куэбжэ зэIудзыр хьэдагъэ къащыхъуу, ЛIыщIыгъуэрэ ныкъуэрэм хэмыгъуэщыхьыу Лъэпкъыщхьэр зетхьащ. АрщхьэкIэ лъэпкъыщхьэми хузэфIэмыкIыу, Лъэпкъыпкъ ифхыжами тыркущхьэ къыпыкIэу Ди ужьыр мэкIуэд. Иныкъуэр мэджэгур, иныкъуэр мэщыгъуэ, Иныкъуэм я лъэпкъым хуащIын щхьэусыгъуэ Щхьэкъуийм къыщагъуэт. Хэкужьыр жэнэткъым! ЖэнэткIэ гугъамэ, Адыгэм и бгыпкъым фIилъхьэнтэкъым къамэ, Е сэшхуэ гъэшар. Мы гъащIэм си лъэпкъыр щытакъым игъафIэу, Уи мафIэ узысым нэгъуэщI ирипщафIэу - Жэнэт хъунут ар?.. 5.03.2017. ГумыIу Щывгъэт фи псалъэ нэкIэпсыжэр- И Хэку щыпсэуращ - АДЫГЭР! Къылъыс щIы Iыхьэр ихъумэжу, Щамыгъэпсэумэ-щыщIалъхьэжу! ЯукIмэ-емыжьэжу щтапIэ! И хэкужьыкхъэ игъэлъапIэу! И быныр гъаблэм игъэгызми- Хэхэс чыржыныр къыхимыдзу! Зыпхъумэж закъуэр сыт и уасэ, Хэхэс цIыхубзыр хамэ хьэсэу?! Iэбжьыб къинахэм псэр щагъанэм- Хэхэс IутIыжыр мелуану?! Лъэпкъыжьыр жылэу зыщыгугъыр: Си Къэбэрдейм и лIыгъэ щыгъырщ!; Си Шэрджэс мащIэм иIэ напэрщ!; Си КIахэм и лъэпкъыжь унапIэрщ!; Шапсыгъ дунейм и ежьуу махуэщ!; Мэздэгу лъэпкъ цIыкIум и упсахуэщ! НэгъуэщIкIэ, слъагъукъым сэ гугъапIэ Къыхуэнэу си Адыгэ лъапIэм! ЛIыщIыгъуэ гъыбзэр уи хьэдагъэу Сыт укъуэсыжкIэ хамэ къуагъым, Хэхэс нэпсыкIэ щIэбутхыкIым ИгъэкI лъэпкъ жыгым тырку къыпыкIэу! Хьэуэ, си лъэпкъыр гъыбзэ хуейкъым, Псэр хэмыкIауэ цIыху ягъейкъым! Щхьэщытми нобэ ар щыхупIэм, ИутIыпщакъым хэкужь IумпIэр! Ажалри гъащIэри къылъыхъуми Зыми щыгугъкъым, и щхьэ мыхъумэ! Бзэ мыIуракъым хэхэс зыщIыр- ГумыIу фыхуэхъумэщ фи ХэкущIым! 2.03.20I7. Iэдииху Ныщхьэбэ фагъуэщ шэху уэздыгъэр. Уи пэш щхьэгъубжэ зэIудзам Жэщибг къехам иредзри лыгъэр, Жэщибг къехам иредзри лыгъэр, Есыж лъэмыж сызытехьар. Пасэ узыжьу уохъеижри, Си гущIэм мафIэр ибощIэж. Уи Iэдий нэхур богъэпщкIужри, Уи Iэдий нэхури богъэпщкIужри, Сэ псым аргуэру сетхьэлэж. Мы гъащIэм и чэтэн лъэмыжым Си махуэ гуартэу елъэжар - Ныщхьэбэ, Инжыджыпс къапыжу, Ныщхьэбэ, Инжыджыпс къапыжу, Уи ныджэ нэщIщ зытрихьэжар. Йопсыхыр дыгъэр чэсей нэзым, НэхукIэр ныбжьхэм йопсэлъэж. Уи псалъэр бжэгъуу сигу ебгъэзым, Уи псалъэр бжэгъуу сигу ебгъэзым- Дунейр абдежым мэщэщэж. 1.03.2017. Хуабэпежьэ Нэбжьыц къыщIохури уи нэм, йолъэтэхыр Дыгъащхьэр бгы гъуанэжьым йожэикI Си анэм Инжыдж псыхъуэ жэщ къыдехри Ныбжьыщхьэхэр пэгуным фIыхофыкI. Мэжджытыр къоджэ быныр зэщIикъуэжу Хуэм-хуэмурэ махуэжьыр йокIуэтыж Гупсысэм хилъэфарэ, ахъшэмхэшу Чиищхьэм си вагъуэхур щотIысыж. Хелъафэ къуажэр жейм удэIугъуафIэу Дунейр щыуэмым псыхъуэр къэдымащ Жэщхэпщ шы гуартэр къехыжауэ псафэ Жейбащхъуэ мазэм хуэму щхьэщэ хуащI Жэщныкъуэщ. Тхъугъэр унэм топщIыпщIыхьыр Нэхулъэр щIыIэм исри диижащ Ди мыIэрысэр хъуным хущIэмыхьэу Си гуIэрысэр хъури пыхужащ. Жей Жьыбгъэр щопапщэ жыг хадэ нэщIым, Уэсым ахъшэмыр дожей. Пшыналъэ щабэр и гущэ куэщIу Си гум къыщокI уэздыгъей. Махуэ щыIауэ гъащIэм ищIэжкъым, Дыгъэ къепсар упщIыIуащ. Къызэтелъалъэм, зэIущэщэжу, Нобэ гупсысэр къесащ. Си дуней лъабжьэу, си гъащIэ щхьэкIэу, Гум уэздыгъейуэ къэкIа, Сыт естыжынур си махуэ блэкIым Уи цIэ жысIам арфIэкIа? Мы уэс къесари сахуэ хъужынти, УримыIамэ дунейм. ПщIыхьри си гъащIэри згъэгъуэщэжынти, Сыхихьэжынт уи нэ жейм. 13.12.16. Рыбжэ ГъащIэр Iыхьэншэщ. ЛIыгъэр уасэншэщ. Псэр си уанэгущ. Си махуэ къакIуэм И шылъэ макъыр НобэкIэ дэгущ. Дыгъэ къысхуихьэм Лъыр къытрипхъауэ- Напэ уэгушщ. Нобэ си лъэпкъым Срикъуэ закъуэщ, Сритхьэгъушщ. Сяпэ ищахэр Ахърэт дзэ фIыцIэу Си щIыб къыдэтщ. Я нэщхъ зэхэлъым Мэз зэщIэкIауэ Ажалыр щIэтщ. Сэ сыкъемылым, Уэ укъемылым- Напэр къелынщ. Ди щIыб къыдэтхэр Дэ ди кIуэдыкIэм Нобэ къеплъынщ. Рыбжэр ежьамэ Псатхьэм уемыджэ, Къомыгъэзэж. Уяпэ ищахэр Къызомыгъажьэу ЯкIэщIыхьэж. ЛIыгъэм и гъусэу Уи цIэр жегъыIи ГъащIэр ущэху. Уэ уадыгэщ. Уи адэр -дыгъэщ. Уи ужьыр- нэхущ. I2.I2.I6. Кхъухь Хэт, КъызжеIэт, хэт Уи нитIым хыр езыгъэщхьар? Хэтщ, Абы сфIыхэтщ Си гъащIэ кхъухь щIэгъуэщыхьар. Жейр, Си жэщ мыжейр Хыджейуэ уи псым къыхосыкI. Мес, Дуней хыуейр ЩIэмыхуэу уи нэм къыщIекIыкI. Гум, ИIэжкъым гум ИпщIа уи мафIэм щIэгъэстэн. Хэт ЖызыIэр щIым ИмыIэу гъунэ узэлъэн? Ар, Хъурейми ар, Зэхуэплъэ дапщэ зэблэкIа... Уэ Уи гъусэу псэр, Хьэ си гум нобэ укъэкIа?.. 10.12.16. ЩIышылэ Уэсым уэсыр и ужьщ. Жэщым жэщыр и плъапIэщ. Си гупсысэри хужьщ, зэпыщэщу зы щабэщ. Жэщ кIыфIыгъэ къехам хэгъуэщэнкIэ шынауэ, Уэсым уэсыр и ужь къох я лъагъуэ хашауэ. Къолъэлъэхри мэгъуэлъыр щIышылэ хьэжыгъэу... Дапщэм я гур ягъэсрэ ныщхьэбэ уэздыгъэу? Тэрэзэм тралъхьауэ я гъащIэ IыхьитIыр, Дапщэм гъэхэм пашэчрэ закъуагъэм и нитIыр? Хэт абы яупщIар щIытехьамкIэ щыхупIэм? ЩIэгъуэлъыжым жэщ къэскIэ гупсысэр я гупэу? Къру закъуэу я уафэм къина гукъэкIыжыр Кърагъэлу закъуагъэм, езым щIаукIыжым?.. Уэ абы хэпщIыкIынт уи гъэмахуэм ухэплъу?- ГъащIэ ныбэ бгъэфIам уегугъужрэ Iэ дэплъэу, Уи дзэдэнэ дэпхыжым ебгъэщхьу, я гупсэм УдэтIыхьу щебгъэзкIэ: "Къэгъуэт гъащIэ гъусэ". 4.12.2016. Зэгуэрэм Зэгуэрэм, щIымахуэу, къэгъагъэмэ дыгъэр, ЛIыжьыпсэу, щIалэгъуэм дунейр хуеплъэкIыжмэ, Мэлыхъуэ чы пыIэу, пшагъуэхур щхьэрыгъыу, Пщэдджыжьыр бжэн лъагъуэкIэ бгыкIэм къехыжмэ, Уи адэм и джанэ къэнар пхурадыкIыу, И гугъэ шагъди емылыджым ушэсмэ, Уи анэр жэщыкум уэр щхьэ къыхэщтыкIыу, Бжьэхуцу, гупсысэ Iэрамэхэм хэсмэ, Гъуэмылэу уиIар лъагъуэ ныкъуэм щыбухыу, Хъуржыныр быунэщIыу, гущIагъым уиIэбэм, Шу закъуэ къыпхуэзэм и къамэр кърихыу, Сэро и сэхыдзэу хисэжмэ къухьэпIэм, Уи усэу птхъыжар нартыхущхьэу бгъэлъалъэу, Хьэрыф зэрызыхэу, жылапцIэу хэпсэжмэ, Уи псалъэ хэхэсыр зыжепIэм техьэлъэу, Цыджан хьэхэбасэу зэгуэрэм ежьэжмэ - Тхьэр уэ къопщIыхьащ. 23.II.20I6. Шыхулъагъуэм сыхэплъэм Шыхулъагъуэм сыхэплъэм, солъагъур адыгэ шуудзэр, Я нып яIэтахэр ичатхъэу ныкъуей къуейнарум. Фочыпэ ущIахэр жэщ ныкъуэм ажалкIэ хэплъызэм, Я сэшхуэр къихауэ хэлъадэу биидзэ ерум. Ей, маржэ! Адыгэр зэгуэрми хуэхъуапсэкъым гъащIэм! Ей, маржэ! Адыгэр ажалми имыщI лъэгущIэтын! Си лъэпкъ щхьэмыгъазэр зы закъуэщ дунейм хэзыгъащIэр – И напэм епцIыжу, езым зрихыжмэщ удын. Адэжьхэм я лIыгъэм езыр ирикъейуэ увыжмэщ, Пэм лъы къыщиудыр къыщыхъуу уIэгъэ мыхъуж. Лъыбафэ ныпыжьым и жьауэр джэгупIэ ищIыжу, Къыздэфэм гурыммэ, къыщыхъуу хъужауэ дыгъужь. Щхьэщытхъур къищыпмэ, и напэ фыщIар иридыжу, Хъуэхъубжьэр къейбэкIыу, лъэпкъ Iуэхур ищIыжмэщ кIэ къуагъ. Си лъэпкъ щхьэмыгъазэр къэгъазэ имыIэу зыхьыжыр – И лIыгъэр ищэжу, зэгуэр къищэхуа нэпсеягъщ. 15.02.2016 Гъэужь ЕджаIуэмэ молэр - джаур мэхъуж. Тхьэр къэплъыхъуэху, цIыхугъэри мэлIэжыр. Зэгуэр си ужьыр фщIыжмэ щыгъуэщIыж Си сэдэкъэуэ вгуэшыжыныр - пэжырщ. Сышынэу е сыукIытэу жызмыIарщ, ПсыхуэлIэу, си Инжыдж иримыгъэкIырщ, ПсэхуэлIэу, Мухьэдин зэрылIыкIарщ, Гъэужьу и къуэ закъуэм кIэлъигъэкIырщ. Зы гъащIэкIэ си гущIэм ирахарщ, КъиIэбэмэ, псыкъуий сакъыщыхъужу. Жыхьэнэмэм и куэбжэ зэIусхарщ, ЖэнэткIэ си дунейр сымыгъэхъужу. ЕджаIуэмэ молэр – джаур мэхъуж. Тхьэм сыт епщIэнур, уи цIыхугъэр лIэжмэ? Мывэ хъурейуэ бзури къохуэхыж, И дамэхэр зэриIэр щыгъупщэжмэ. 6.02.2016 ЛъынтхуэрыкIуэ ШыкIэпшынэм етхъунщIыр си гур, Макъ тхъунщIамкIэ пшыналъэр хеш. Зэлэн Iуащхьэ и дыщэ щыгум Гъэр щоуджыр, имыщIэу еш. Адыгэдзэм и шылъэ дэпым, «Маржэ!» идзыу зеукъуэдий. Нып удзыфэм хэсыкI вагъуэбэр И шыхулъагъуэу, хуопхъэрыр бийм. Инжыдж псыхъуэм дохьэж хьэжрэту Хуитыныгъэр ищIауэ псэгъу. Дыгъужьыдзэу, пшагъуэкIэм хэту Тхыдэ къупщхьэм инату йогъу. Щхьэмыгъазэу йолъэж щыхупIэм, Гъейм и быныр хуищIыжу Iус. Къыхожыжри гъатхэкI удзыпэу, Щхьэмыж щхьэлъэхэм щIогупсыс. Гу пхъэрахэм щIещIэж пшыналъэр, ГъащIэ мэшу лIыщIыгъуэр ех. ШыкIэпшынэм и лъынтхуэр псалъэу Уэредадэ Iэтар зэблех. Уэм ищIыжмэ зэгуэрэм и бзэр, Бжьыхьэ кIасэу мэдым дунейр. ЛъынтхуэрыкIуэурэ гур ирибзэу ЕуIэжыр мы гъащIэр гъейм. Сыт хуэбусыр уэ нобэ лъэпкъым, ШыкIэпшынэу, дыжьын макъыжь? Адыгэпсэм и дыщэ жэпкъым Къытенари дунейм етхъыж. Сыт пшыналъэ уэ нобэ хэпшыр Лъынтхуэу сиIэр пщIыжауэ гъуэгу? КъехьэлIэжи уи гъыбзэ мэшыр, Уэредадэр щыгъэIу ди жьэгу. ЩIымахуэ уэшх Умыукъуэдийт уи гъыбзэр, псыхъуэгуащэ. Уэ щIымахуэкум дэнэ укъикIа? Уи щхьэц фыщIахэр уэшхыу къыстещащэу, Си гъащIэм нобэ тхьэ ущхьэщыкIа? Къысщыхъути сэ дунейм утемытыжуи, БжьыхьэкIэм къыхэбнауэ уи гъейшейр. Шыугъэ мыхъужын уэхыпс къыпыжу, ЩхьэщымыкIыну щIым уи кхъуафэжьейр. Къысщыхъути сэ уи Iэпэ щыгъэрыбжым Хуэмыщыпыну махуэу къыстрапхъар, КъуэкIыпIэм и мастэнэм дыгъэ ипшым Имыдыжыну гъащIэ зэIытхъар. АрщхьэкIэ гъэм уэлбанэ епщIэкIыжри, Уэс лъэгум уи уэшхыпскIэ уебэкIащ. ЩIышылэм и уIэгъэхэр бгъэкIыжри, ЩIымылу нэху аргуэру укъекIащ. Хэт ищIэрэ уэ жэщкIэ бгъэкIуэтэжыр, Тебгъэхьэу гъуэгу, епхыжу уи сэлам. Хэт ищIэрэ сэрыншэу гъэр пыпщэжу, Ущыхэшхэныр гъащIэ згъэщтыжам. I2-I3.0I. 20I6. Ахърэт бзу КъоувыIэр сигури, зэм йожьэж, Йожьэж – къоувыIэ. Гъэмахуэм хуабэ имыIэж, щIымахуэм – щIыIэ. ЦIыхугъэр ящэу здащэхуж дуней гъейрэтыр ЩIодэIури, гъыбзэу еусыж пхуэстха уэрэдыр. Къоушри щIылъэр, мэжеиж. Мэжей-къоушыр. Зэблахыр махуэм щыгъуэщIыж, гупсысэм – жэщыр. КъуэкIыпIэр дыгъэм егъэбий зэримыпэсу, Уэлбанэу, гуауэм хуоулъий уи кхъащхьэдэсэр. Сыт уасэу иIэр къэзгъэщIам? Сыт уасэу иIэр? Си псалъэ, бжьэуэ къыпхуэпщIар, ихьыжмэ щIыIэм; ЩIымахуэ дыгъэм идия сызыщIэпщэжым; Си фэеплъ матэ пхуезхьэжьам Гупсысэ щIэжым. Шыугъэу жьыбгъэм къегъэзэж Дыжьын уэзджынэу. Сабийуэ дыгъэр йотIысхьэж уафэку хъыринэм. Дунейм щетIагъэ джанэ хужь, зэм – джанэ фIыцIэр. Гъэмахуэ бзууэ йогъуэщыхь мы си гум уи цIэр. 11.01.2016. Абэзэххэ гъыбзэ Псэудэуурэ си абэзэххэ, Хэмрэ щIымрэ сфIызэфIытрах. Страха си абрэджым и шым Ажал уджыр губгъуэжьым щещI. Уанэгу нэщIыр псэ щхьэдэхыпIэщи, Дэзыхыни лIэхэр къытхуэмынэж, Хьэдэкъуаншэ хъуа хьэжыгуащэм И бостеикIэм сабийр ироджэгу. Джэгуэн дызыщIа къэзакъ псэдыгъухэм Дыгъужьыдзэу ди щIалэхэр йопхъуэ, Ачыбэрхэм я бэракъ фIыцIэр Хьэдзэкъэну жьыбгъэм ефыщI. Пытхъахуэу фхуэсфыщI мы си гур Фи уIэгъэхэм къыфхуесшэкIынт, Абэзэххэ шыщхьэ гуэрэным Урыс топхэм къыгуадзэкъыкI. Ей, маржэ,гынышэр упщIыIумэ Вэнтхъулэм дивгъэщыпыхь, Фикъ Iус дывмыгъэщIу, щIалэхэр, ЖылэмыкIыу къэдывгъэщыпыж. Къыпыжурэ лъырыпс мы дыгъэр Жьэ ущIахэм нобэ хуохъуапсэ. ГъыбзэкIэ дызэпсэлъэжхэм Я Iэ жахэри къамэпщэрыкIуэщ. Арджэн Псыпэр зэхохьэри, псыкIэр зэхокI, Гъуэгу зэхэкIыпIэр-бэджыхъкъым, шэрхъ гудзэщ. Дыгъэр илъагъумэ, гъатхэри щокI, Псэм хуэнэкъикIмэ, гуузыр и псыдзэу. ЕщIри шэдылъэ гъуэгуанэу пхуэкIуар, Си лъэужь щтахэр зэхегъэныщкIуэ. Дыгъэ Iэрысэу уафэкум пыхуар Нэзым ежэхмэ, ещIыжыр и хущхъуэ. Мазэ шэ ныбэу йоплъэ псыкъуийм, Къуажэ уэнжакъыу кIыфIым хобауэ, МэзпыупщI лIыжьу йокIри ахъийм Си махуэ згъэкIыр жыгыжьу егъауэ. Псалъэхэр йос псыхьэлъахуэу си жейм, ПщIыхьэпIэ Iусыр - нэбжьыц Iумылэщ. Мазэ ныкъуэшхэр си кхъуафэжьейщ, Махуэ ныкъуэшхыр си гъуэгу гъуэмылэщ. Дзапэ уэрэдыр гъатхэм хокIухь, Псыпэм и кIуапIэр псыкIэм ещтэжыр, Псэр кхъуафэжьеймэ, гупсысэхэр кхъухьщ, ГъащIэ мылищэри ягъэщэщэжу. ПщIэрэ: гъубж махуэр си лъэпкъым и дей – Iуэху къемыхьэжьэщ, гъуэгуанэ темыхьэщ. ПщIэрэ: пщэдджыжь сигу пэщыху сыгъэжей, Си псыкъуиинэм умыкIуэу псыхьэ. ГъащIэ тхухахмэ, ди псыпи къэжэнщ, Гъэхэм щыщ тIэкIуи уи куэщI игъэщащэ. Мы дунеижьыр гъуэгуанэ арджэнщ Уи щхьэц бухуэным хуэдэу, си пщащэ… 20.12.2015 Чэнджэщ КъэувыIэ зэ. Мыпхуэдэу умыпIащIэ. Псэ уасэу зы хъыбар пхуэсIуэтэжынщ. Жэщ уафэм и жьэгужьым щыдгъэгъажьэ Шэ изыфа мазэжьым и чыржын. ЩIымахуэм хуомыгъафIэ уи лъэужьыр, IутIыжкIэ гъатхэм ухуэмынэпсей, Мы гъащIэм зыщ дэ щIэгъэкъуэн тхуэхъужыр, Ар цIыху лIэужьщ, армыхъумэ мыдуней. Зэманым и Iэдэж иIэжу макIуэ: Уэсыр – уэшх лъыхъуэщ, жэпыр – хуабэ щыпщ. УмыщI зэгуэрми ахэр чэнджэщакIуэ – Чэнджэщыр здилъыр цIыхум и псэ жыпщ. Гухэлъыр хуомыIуатэ бжьыхьэ тхьэмпэм, Уэсыцыр уи лъэужьу уемыжьэж, Дыгъэпсым и нэбзийхэр пщыхъуу щхьэпэ, Щхьэзакъуэныгъэм гугъэр йомыщэж. Уи махуэхэр уэршэрурэ блэжынщи, Псэ Iуфэм уи блэкIар къыIунэжынщ. Къудамэхэм уи щхьэцыр дэтхъужынщи, Таурыхъыу уигу илъар къыбжаIэжынщ. АрщхьэкIэ, сыт и уасэ илъэс бжыгъэр Бгъэсыжурэ хуабагъ зылъыбгъэсам, Дунейм къыбдигуэшынущи уи жьыгъэр, ДыщIэпхъуэжынущ гъатхэ къыхуепсам. Гъуэгущхьэм къытебнари къэбгъуэтыжми, Абы и мафIэр гугъэфIэн хъужащ. Къыхуепсмэ дыгъэр, шылэм игъэщтыжу, Ар уи гухэлъхэм жьы хэхъухьыжащ. 15.12.2015. Уэркъ жылэжь Инжыдж зэблешыр и щIымахуэтхыр, КъухьэпIэм дыгъэр ехьэж. Саур дыжьынкIэ хуэпа хьэжрэтхэр Хьэгъундыкъуей къыдохьэж. Я уэредадэр ежьууэрышэщ, ПхъэцIычыр я шылъэ макъщ. ЩIэгъэпщкIуэжауэ сэшхуэ тхышэр Я щIакIуэ фIыцIэ щIагъ. Я шы гъэфIэнхэр фIалъэрыджэгуу Къызэрыдох Бэчбий. Уэркъыжь апщийхэр исщи уанэгум Хуэщхьэмыгъэщхъхэщ бийм. Яхэтщ абыхэм Кавказ зауэжьым Зи псэхэр тын хуэзыщIар, Жьэсэр лIэужьу, къущхьэхъу къуэ куэщIхэм Абрэджу даукIыхьар. Граждан зауэжьым зи псэр хэзылъхьэу, Хъуахэр гъей щIэгъэстэн. Хъыданплъыжьзехьэхэм я нэм ихьу, ЗыхуащIыжар къурмэн. Сыбырым гъаблэкIэ ирагъэкIуадэу, ХамэщIым иратыжар, Зи гур къыхуеIэми, зи хьэдэ къупщхьи Хэкужьым къэмысыжар. Хьэзыр Iупэхурэ лъэпкъ щIэрэщIэну Къытхуеблэгъэж, хьэжрэт! Псыжьыпс и псыхъуэм, Инжыдж и куэщIым Уи псэр иджыри дэтщ. КъыщоIу иджыри Зэлэн и щыгум Лъэпкъ уэредадэ макъ, Iуащхьэ нэфыжьым къыщылъ утыкум ЩаIэтыр лъэпкъ бэракъ! ДэкIуэдыкIакъым къуажэм фи жылэр. Адыгэри ди дунейщ. Хьэжрэт адэжьхэм фхъума фи щIылъэм Щопсэур Хьэгъундыкъуейр! КъыфщIэна къуэпсхэщ дунейпсом сыныр Щыяпэу фхуэзыгъувар, Япэрей псалъэр фи щыгъуэ тыну Iэтауэ жызыIэфар. Зэрыдунейуэ лъагъуэ къыхашу КъакIуэурэ щхьэщэ зыхуащI - Уи Iуащхьэжь нэфым тет мывэ пхъашэр ЛъэпкъщIыж джэлэс тхуэхъуащ. Хьэгъундыкъуейуэ хьэжрэтыжь дамэ, Уэ гуауэ куэд бгъэващ, Илъэс блэкIахэм къупщхьэ хэплъхьами Уи напэр къыхэпхыфащ. Зым хуомыгъадэ уи хуитыныгъэщ Хьэжрэту къыщIэпкIухьар, Шыщхьэмыгъазэу, лIы махуэ лIыгъэу, Уи щIылъэныкъуэр зыхьар. Арми, си къуажэ, уи быныр щхьэхуитщи, Уи жылэр хабзэрысщ, ГущIэм къыщежьэу, Iэплъэпкъ пщыкIутIым Ежэхыр Инжыджыпсщ. 20.11.2015. Псэрыгу ЖыпIэжкъэ зэ си цIэр, ЩIэбгъэпщрэ мы гъащIэм и махуэ хуэнщIейр, Сатырэрэ фIыцIэу КъэкIуэжмэ си усэр уи дей е си дей, Си псысэ зэрыхъэу Кърилъхьэмэ дыгъэм щхьэ гъуэжьыр уи куэщI, КъухьэпIэ уэздыгъэу Къэхъуамэ сэрыншэу дунейр щыгумэщI. ЖыIэж зэ си псалъэр, Хьэрыфхэр бзу фIыцIэу бутIыпщу хьэуам, Нартыхуу бгъэлъалъэу Дунейр зэпцIыхункIэ лъэпкъыбзэу къэхъуар, МазэщIэр уи пхъыхьыу, Жэщ уафэ пэгун къыщIэгъалъи къысхуэхь, Абы къыхэсфыкIым НэгъуэщI щызмылъагъуу мы гъащIэм гугъуехь. Илъэсхэр схуэкIэщIми, Уи псалъэр абы яхуэхъунущ пыдэн. Щхьэ тхъугъэр уэзгъэщIу, Усхуэхъумэ зэгуэрым дуней щIэгъэкъуэн, Ищыпу си куцIыр Сихьыжмэ ахърэтым ажал жэщмыжейм- ЖыпIэжкъэ зэ си цIэр, ЩIэбгъэпщрэ мы гъащIэм и махуэ хуэнщIейр. 26.11.2015. Дуней лэгъуп Ди псалъэр къэтщыпыжми и зэманщ, БлэкIами и кIэкъинэри иткIуту. ДяпэкIэ тхуатхынур зы хъыданщ, Ажали, гъащIи, насып Iыхьи иту. Дэрыншэу, пэжщ, а дыгъэр къыкъуэкIынщ, Дунейми джэрэзын игъэувыIэнкъым, Арами, динри сытым ищIысынт Имыгъусатэм цIыхур Уи КъурIэным? ПэщIэдзэм имыIатэмэ кIэух Мы гъащIэм и IэфIагъыр хэтт зыщIэнур? СымыщIэтэм ажалыр, сыпсэуху Дуней къызэптым махуэу иуIэнур? Дакъикъэхэр шабзэшэу соутIыпщ Ажалыр бланэ щылъхуу къалъыхъуэну. Си махуэр хыфIомыдзэу, схуегъэжьыщI,- Иджы, сыт щыгъуэ сыкъыщытехъуэнур Уи кIыфIым щыкIэрахъуэ мы дунейм, Уи нэхум я щIэуфэ уафэ щIагъым… И пщIыхьхэр хузэIыпщIэу, щIыр мэжей, Дунейр лэгъупмэ гъащIэр Уи бэлагъыу. 15.11.2015 Уэ Уи нэхэм жьыбгъэ шыугъэр щохьэщIэ. Гуэл нагъуэхъырсым И щIыIэрысу Акъужьыр ирожэ. Пшэхэр зэхожри, Дыгъэр къупщхьэжьу хьэм ирехьэжьэ, КъухьэпIэ нэзым ехьыжри щыщIетIэ. Едэ, уэ, едэ: Вагъуэхэм, пщIыхьхэм, жей ныбгъуэхьэшым, Дыгъэ къухьэжым, Дуней зэхыхьэжым, Махуэм сабий кIэрыхуауэ, Жэщ хъуауэ, Уи нэху пытхъахуэу, къысхуэблэу ужьыхым, Пщэдджыжь дэпыжьэм и хъуаскIэу зэблихым Уи нэхэм жэщым щIэгъуэщыхьауэ. Хьэуэ. Хъужынукъым си гур Iэрышэ, Гъуэгуанэу сиIэм абы хуахьыжыр Уи цIэр арами, ГъащIэр бдыгъуами Ажалри и гъусэу, Уэзджынэ псысэу Уэсыр къесыхми, Псэм сыкъепсыхми, Уи пщIантIэм сыдэхьэу, Уэс лъагъуэ закъуэ ныщыпхухэсшми. Жьыбгъэм зихъуэжми, Гъатхэр къэкIуэжми, Си цIэр къэкIуэнум иримыIуэжми, Уи нэм я гуэл щIыIэрысхэм сыIусу, СIуатэурэ псысэр БлырекI къэнэжари – ГъащIэ IыхьэфIми, Дакъикъэ хьэжами… 16.11.2015. Жэщтеуэ (Нало Заур и «Жэщтеуэ»-м сигъэусэу) - Сыт къыпщыщIар? - Си гъащIэр къысщыщIащ, Щыуагъэрэ пэжагърэкIэ гъэнщIауэ. - Сыт къыхэпхар? - Уэ зыр укъыхэсхащ, Си махуэхэр бжьэцыбэу къызэпщIауэ. - Хэт урикъан? - Дыгъужьым сырикъанщ, И нитIым жэщырыкIуэу срашажьэу. КъуэкIыпIэр къысхуащIыжмэ хьэурхъан, УэрэдкIэ си пщэдджыжьхэр ирагъажьэу. - Къэбгъанэр сыт? - Дуней зэхэуфар, Си махуэр уэсмэ, жэщыр си уэшхылэу, Си Инжыджыпсу мы дунейм щисфам НэгъуэщIи симыIэжу гъуэгугъуэмылэу. -Уздэжэр дэнэ? -Си гур здэпхъэрам, Си гугъэр щхьэрыпхъуэну нэм къытелъу. Шу закъуэу си мурад зытесIуэнтIам Жэщ къэсыхункIи щыхупIэжьу селъэу. - Сыт къызжепIэн? - Уэ сыт къызжепIэжын, Си гъащIэми, си пщIыхьми я жэуапу? - Шу закъуэ щхьэмыгъазэу узблэжынт, Жэщ къэскIэ си щыхупIэм уемыпкIатэм… 12. 11. 2015. Жьыгъэ Уэратэкъэ жызыIэр бжьыхьэр жьыгъэу? - Уэрыншэуи ар нобэ къэсцIыхуащ. Си махуэхэр зэпычри нэмэз щыгъэу Уи куэщIым бжьыхьэ тхьэпэурэ ихуащ. Жыг щхьэцэхэр нэпсейуэ ифыщIауэ, КъудамэмкIэ си жьыбгъэм зеуIэж, Си псыхъуэми и Iэгур иущIауэ, Гъуэжьыфэурэ и щIыфэр иреIэж. Уэратэкъэ жызыIэр псалъэр – плъыфэу? А плъыфэхэмкIэ гъащIэр нобэ сотх: Мес адэр псэууэ, махуэм иригуфIэу, Лъэбакъуэхэр хикъузэурэ кърох, Анэшхуэми игъажьэ лэкъумымэм Гу къуэпсхэр хьэ гъаблэнэу кIэлъопхъэр, Си анэми егъэбзэрабзэ пшынэр И узхэми яхуэмыщIыжу гъэр. Гукъеуэр ящхьэщокIыр пшэ гуэрэну, Я махуэхэр къахуокIуэ лъагъунлъагъу… Арами, пщIэрэ сэ сфIэгъэщIэгъуэныр?- Сэ си щхьэ а сурэтым щызмылъагъу: Ахърэтми, мы дунейми си лъыхъуакIуэу, ЦIыху минри, мэлыIычхэри щопхъэр, Гъэужьым хэтщи си шагъдийр щыхъуакIуэу, И уанэгу нэщIым щожеихьыр псэр. Къыслъохъуэри ягъуэткъым си лъэужьыр, Зы уси, си зы псалъи щымыIэж, Си гугъэ-уапIэм къэкIыжа гъэужьым НэгъуэщIым шэмэджыпэр ныхехьэж. Ей, маржэ! ФщIэжрэ – сэ мы дунеижьым Зэгуэрэм сыпсэуащ, сыхьэбэуащ?! Си IэгуфитIыр а фи дыгъэм ижьэу, Фи махуэ къэс уафэгум къыфхуисхьащ! Си лъэгур къурш дзакъэнхэм ячэтхъауэ Фи пшагъуэ дапщэ къырым фIэсхыжа! Тэмакъыр фи уэрэдым иритхъауэ Жэщ ныкъуэ нысэу мазэр исшыжа?! АрщхьэкIэ щымщ. Дунейми нэмэз щыгъэр Игъажэурэ ахърэтым щиухащ. Уэратэкъэ жызыIэр бжьыхьэр жьыгъэу?- Уэрыншэуи ар нобэ къэсцIыхуащ… 07.10.2015. Шырыш Пщэдджыжь уэсэпс къаухъуэкIур шыхэм, Пшагъуэ пытхъахуэхэр зыIуралъафэу, ИрокIуэр щэхуу уэгу лъащIэ тафэм, ЩIэдэIумэ щIылъэм, епсалъэу жыгхэм, Пщэдджыжь уэсэпс къаухъуэкIур шыхэм, ШхуэIу гъущIырымэри къахуэмыщIэжу, Жэпуэгъуэ мазэу, щIымахуэщIэжу, Бжьыхьэ удзымэм фIыншэр дэдзыхэу. Пщэдджыжь уэсэпс къаухъуэкIур шыхэм, ЩхьэрыутIыпщу губгъуэм йохьэжыр ЩIылъэмрэ уэгумрэ здызэпыхьэжым, ГъащIэм здыщIидзэу, пщIыхьым здиухым Пщэдджыжь уэсэпс къаухъуэкIур шыхэм, Я Iупэ щабэмкIэ къыстещыпыхьыу, Си бжьыхьэ гугъэхэр яфIэгурыхьу, Гъэр гъуэлъыжыну, джанэр щыщихым Пщэдджыжь уэсэпс къаухъуэкIур шыхэм. 31.10.2015.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bemirza.txt" }
Къаплъэныфэ зи фащэ лIыхъужь ЗэзыдзэкIар Бер Хьэбалэщ ПэщIэдзэ Къаруушхуэр зыбгъэдэлъу дуней нэхур зыухуам, ГъащIэр уафэм къезыхьэхыу псэ хьэпщхупщхэм хэзылъхьам, ЩIылъэр гъагъэу, зэщIэлыдэу цIыхухэм тыгъэ хуэзыщIам Къаритащ пащтыхьхэм теплъэ, ещхьу Езыр зыхуеям. Ди Тхьэу Тхьэшхуэ, уэрщ езытыр хэти теплъэ хуэфащэн, СытегъакIуэт сэ гугъуехьым уэ къысхуэхъуи щIэгъэкъуэн. Сэ къысхэлъхьэт лъагъуныгъэ, сыпсэухукIэ сызысын, СхуэщI нэхъ щабэ стелъ гуэныхьыр уэ уи пащхьэ хуейр нисхьэн. Джатэ жаныр IэкIуэлъакIуэу ди Тамарэ хуэзыгъабзэм, Дыгъэ нурым ехьэ-ехуэу лIыхъужь хахуэу напэ къабзэм И хъыбарыр фхуэсIуэтэну хулъэкIыну пIэрэ си бзэм? Дуней фIыгъуэр къеуэлIауэ зелъытэжыр абы хуэзэм. Ислъхьэнщ усэм сэ Тамарэ, сфIыхэлъадэу лъыпсыр нэпсым. Япэм щыгъуи хузэхэслъхьэрт абы гимнхэр фIэфIу си псэм. Теплъэ гуакIуэр, нэ пIащитIыр хэтт хэмыкIыу си гупсысэм, Зыхисэнщ гум си уэрэдым хуэдэ къабзэу жыр маисэм. Уэрэд гуакIуэкIэ щыгъуазэ фысщIыфам арат и теплъэм: Напэху къабзэм, щхьэц данагъуэм, нуру щIэтым и нитI къаплъэм; Сатыр дахэу дзэ хужьыбэр,- къыщIэлыдэу нэм, уаIуплъэм! БдзапцIэр гъущIми, еупIэщIыфыр мывэм, Iэзэу бгъэIэрыхуэм. Акъыл къабзэ, бзэ шэрыуэ сиIэн хуейщ ар слъэкIын папщIэ; АтIэ сыщIыт къарууфIэ, фIыгъуэ псори зи жыIэщIэ. Тариэл и цIэр дгъэIунщ дэ, хуэдусынщи уэрэдыщIэ Яхурехъу ар лIыхъужьищу батэгъэшхэм фэеплъ папщIэ. Тариэл бгъэинын щхьэкIэ, щIэбгъэкIын хуейщ уэру нэпс Къалъхуа сытми абы хуэдэу зэкIу-зэкIужу лIыхъужь нэс?! Сэ, Руставели, си гур къиуIау уэрэд соус. IуэрыIуатэу щытар япэм иджы сощI налкъутналмэс. Уэрэдым сищIауэ делэ, сэ, усакIуэм, зэхызолъхьэ; Хэку дзэ хъушэр зи жыIэщIэ гуащIэм си псэр IэщIызолъхьэ. ЛъэкIыжIакъым си акъылым, хьэщыкъ хъуам фIокIуэдыр и щхьэр! Е схуэфIщI хущхъуэ лъагъуныгъэр, е къэфтI мащэри сыщIэфлъхьэ. Жьгъыру защIэу мы хъыбарыр къыщежьар Иранырщ япэу. Куржы шыпсэм хэкIуэсауэ хэтти, сщIащ зы сегугъупэу. ИкIи зыри зэзмыхъуэкIыу ислъхьащ усэм мыр си гуапэу. МафIэу си гур къэзыгъэплъым гу къыслъитэм хъунт сэ псапэу. Дыгъэ нурым нэр щIисыкIми, абы Iуоплъэ хэти фIэфIу; Гум хыхьащи лъагъуныгъэр, къыщIефыкIыр щIэтыр IэфIу. Хэт лъэкIын-тIэ пэрыуэну ар къэплъамэ дакъэжь мафIэу? СфIохъур нэхъри тепщэ усэр, къыхидзауэ макъамэфIу. ХурещIыф пщIэ къылъыс гъащIэм хэти – пыхьэу премыжьэ! ЗауэлI хъуари щырет хахуэу, лажьэкIуэбэр ирелажьэ. Хьэщыкъ хъуари лъагъуныгъэм гурэ псэкIэ хурехъыжьэ, Хьэщыкъ хъуам и суд имыщIэу и судыщIэм ар прежьэ. Жьым я жьыжым къыщежьауэ губзыгъагъэм усэр пащI. Тхьэм и тыгъэу ар къежьауэ мелыIычхэм зыщагъэнщI. ЩIылъэм тетхэри а усэм едэIуэфмэ, гур IэфI къещI. НасыпыфIэщ хъыбар кIыхьыр зыIуэтэфыр, ищIыу кIэщI. Зэрэ – тIорэ сатыритI-щы зэрихъэфмэ рифмэм хуэкIуэу, СыусакIуэщ жиIэу, пагэу иремыжьэ, зигъэжьакIуэу. ЗэхицIалэу хъуар купщIэншэм, хэт еджэнур и гур хуэкIуэу? Ауэ мэгуо шыд кIиикIэу: «ЩыIэ тхакIуэ, сэ къыстекIуэу?» Уогъэунэхур шым лъэкIынур ар гъуэгу хуит щытетым деж. Топ джэгу гупым утыку яIэщ, ящIэн хуейри ялъагъуж. КIыхьщ усакIуэм и гупсысэр, щикIуэтыпхъэр дэнэ деж? И бзэр хъумэ къарууншэ, усэм купщIэ имыIэж. Ауэ тхакIуэ Iэзэм и бзэр зыхуей лъагъуэм трешэфыр, Гурылъ IэфIыр зы дакъикъэм дыщэ уагъэу зэIуещэфыр. И гупсысэм бзэр темыхуэу щIидзэм хахуэу къокIуэтыфыр. Тогушхуэжри ар щIэрыщIэу, нэхъ гугъужми полъэщыфыр. Дунеишхуэм тетщ зыбжанэ усакIуэшхуэу залъытэжу, Ауэ ятхыр купщIэ нэфрэ уеджэм уи гум къимынэжу. Ахэр хуэдэщ сабий цIыкIухэм, мэз щIыхьахэм ягу къыдэжу Бзу къаукIмэ, мыщэ папщIэу щакIуэ Iэзэхэу забжыжу. ЩыIэщ усэ уэрэд хъуарэ нэжэгужэ гупхэм жаIэу, Щефэ, щешхэм, щыгушыIэм, щызэхуэсхэм гимну яIэу. Хъунщ уедаIуэ абы пфIэфIу, тхауэ щытмэ къикIыр наIуэу, УсакIуэфIкIэ дызэджэжыр тхэфырщ и гур гъащIэм хуеIэу. Лъагъуныгъэр къыщежьари щыкIуэдынури дэ тщIэркъым. Псалъэу щыIэр зэхуэтхьэскIи зэи ар зэIубз дэ тхуэщIынкъым, Ди гум къохьэр ар тфIэIэфIу, гур хигъэщIми, Iумпэм тщIыркъым. Нэщхъеягъэуи игуэшым нэхъ гу быдэр пэлъэщынкъым. Лъагъуныгъэ пэж и щэхур я нэхъ Iущми къыхуэщIэнкъым. Ди бзэр ткъутэу гугъу зедехькIи и кIэм нэс ар тхуэIуэтэнкъым. Абы щыщу си пшыналъэм къизгъэтIасэм фIей лъэпкъ хэлъкъым. Лъагъуныгъэ гуащIэм исым сыхуоусэр – ар емыкIукъым. Миджнур жиIэм – хьэщыкъ къокIыр, сэ апхуэдэщ зи гугъу фхуэсщIыр. ПэIэщIамэ ар и щIасэм, лъагъуныгъэм егъэжэщIыр. ЩимыIэжым деж гугъапIэ, Тхьэр лъэIуапIэ хэти ещIыр. ТхьэIухудым и зы псалъэр хэти фIыгъуэу щыIэм пещIыр. Миджнур дыдэкIэ узэджэ хъунур дыгъэм хуэдэу къепсырщ, Губзыгъагъэр зи жыIэщIэу хьэлэлагъыр зи гум щызырщ, Лъэщым лъэщу пэувыфу ар жыIэщIэ къэзыщIыфырщ. Хэл-щэн ахэр зыхуэмыхъур лъагъуныгъэр зыхуэхамэрщ. Хьэщыкъ хъуам дахагъэу хэлъыр и кIэм нэс къытхуэIуэтэнкъым: Хьэлыншагъэм е къэхьпагъэм ар ебгъэщхькIи хуэдэ хъункъым. Зэпэжыжьэщ ахэр куэдкIэ – зэгъунэгъуи зым хуэщIынкъым. И фIэщ хъууэ, мыхэр зи гум изубыдэр щIегъуэжынкъым. Хьэщыкъ хъуар жиIам епцIыжу къытекIынкъым хиша гъуэгум. Ар и щIасэм хъум пэIэщIэ, пшагъуэ фIыцIэр тохьэр и гум. Сыт хуэдизкIэ гъугъу емыхьми, щIэтщ щIэмыкIыу пщащэр нэгум. ЩокIыр си гур IэфI щIэмылъу лъагъуныгъэм ириджэгум. Щоуэр икъукIэ абы хуэдэр хьэщыкъ дыдэ хъуам хэзыбжэр. Лъагъуныгъэм хуэхейщ хэтми махуэ къэс хъыджэбз зыхъуэжыр. Ар я хабзэщ щIалэгъуалэм – ящIэр захуэу, пэжу ябжыр. И гугъуехьым къел лIыхъужьырщ лъагъуныгъэр зыгъэпэжыр. Хэт цIыху пэжми, лъагъуныгъэм и щэху къабзэр ихъумэнщ. Къихьэм пщащэр щауэм и гум, ар зэшыгъуэм щыхутэнщ. ЗэпэIэщIэу зэрыщытым лыгъей мафIэм ар хидзэнщ, Къегуауамэ пщащэр щауэм, гур къэплъами, зишыIэнщ. И къалэнщ абы: гум щыщIэр имыщIыну зэи сэтей. Пщащэ нэхум и щэху къабзэр нахуэ хъуну сыткIэ хуей? Я гум щыщIэм, я фэм дэкIым щIытеплъэнур сыт нэ лей? Гуауэ Iейр пщызыщIым гуапэ щхьэкIэ уэ зегъэс лыгъейм. Лъагъуныгъэ щэху зыIуатэм жиIэр уи фIэщ дауэ пщIын? ФIыуэ илъагъу бэлыхь хидзэу, зыхуэхъужыр хэт зэран? Гурылъ щэхур бэм хэкIуасэм укIытэгъуэ ухэхуэнщ. Хьэщыкъ хъуам и лъагъуныгъэр хуэбзыщIыфмэ насып инщ. СогъэщIагъуэр гухэлъ IэфIхэр яфIэлIыгъэу щаIуэтэжкIэ, Хьэлэл пщащэм и щIыхь къабзэр Iуэху ящIауэ щагъэпудкIэ. Сыт щIэпщIынур и гугъу пщащэм, ар уэ фIыуэ щомылъагъукIэ? Бзаджэнаджэм псалъэ дыджыр егъэныщкIур езэшыхукIэ. Хурегъ щIалэр лъагъуныгъэм, фIэмыдыджу нэпс щIигъэкIыр. Захуэщ гъыми и щхьэ закъуэу, ару щытмэ хузэфIэкIыр. ЩIэтщ и нэгум нуру пщащэр - гъыми и гур къогуфIыкIыр. ЦIыху губзыгъэм гурылъ IэфIыр гуп щыхыхьэм деж ебзыщIыр. КъытекIыпхъэкъым усакIуэр гъуэгу хишыну зытехьам. ХурещI тыгъэ лъагъуныгъэр фIэфIу гъащIэм къыхихам. Хузэредзэ налкъут щыгъэу и гум лъахъэ къизылъхьам. Фейдэ лъыхъуэ хэтын хуейкъым тхэну и гум ирилъхьам. Мыр зэвгъащIэ: сэ зы закъуэщ семышу сызыхуэусэр. Сропагэр абы сэри, нэхъри сIэту и нэмысыр. Пхъашэу щытми а бзылъхугъэр гурылъ IэфIыр изопэсыр. Къыхэздзауэ иджы гуэрым, уэрэдыщIэ хузоусыр. I Хьэрып пащтыхь Ростеван и хъыбар Ист Аравием пащтыхьу Ростеван – лIы бжьыфIэу, хахуэу, Хэку дзэ хъушэр и жыIэщIэу, ищI унафэр сыткIи захуэу, Псэ хьэлэлу, акъылыфIэу, фIыкIэ цIыхухэр игъэгушхуэу, ЛIыхъужь нэст а щхьэмыгъазэр, угъурлыт икIи ар нахуэу. Игъуэтакъым абы щIэблэ, зыпхъу фIэкIа къыщIэмыхъуат. ТхьэIухуду къэхъурт пщащэр, дыгъэм пакIуэ ар хуэхъуау. Хэт Iуплъами а бзылъхугъэм, къэплъырт мафIэу хьэщыкъ хъуау. Хэт хуэтхын ар акъылыфIэу усэфI лъагъуэм тришау? Тинатинщ а пщащэм и цIэр- ар си гуапэу фызогъащIэр. Балигъ хъури, пежьащ гъащIэм, дунеишхуэр дэщIэращIэу. Зэхуешэс пащтыхьым хасэ. ЗэрылIыщхьэр фэкIэ къощIэр. ЕгъэтIысри и бейгуэлхэр, кърегъажьэр и гум щыщIэр. «Фи чэнджэщ сыхуейщ сэ, къуэшхэ, фыкъысхуэхъут щIэгъэкъуэн. Си гум илъыр езмыхьэкIыу, сыхуейщ хасэм щыжысIэн. Хуэда розэр хадэм иткIэ, гурыфIыгъуэу сыт иIэн? ЩIэуэ къэкIым ар пэувкIэ, я дахагъэр зэхуэдэн? Зэщ зэритыр гъащIэр ди Тхьэм - жьы ухъуамэ сыт IэфIыж? Хидзэу щытмэ абы хагъуэ, гурыфIыгъуэу сыт щыIэж? Къэсагъэнущ сэ си пIалъэр, си пкъыр нэхъри мывэу мэж. Дыгъэ нуру къепс сипхъу закъуэм пщыгъуэр сэ хузощI гупыж». Къат жэуап бейгуэлхэм: «Пщышхуэ, пщIэншэу уи гур уэ хогъэщI. ЩIидзэу щытми хуалэу розэм, и мэм дэ зыщыдмыгъэнщI. Удз гъагъауэ дунейм тетыр а зы розэм хъункъым пэпщI. Мазэм, хъуами и къухьэгъуэ, вагъуэм ар дауэгъу хуэмыщI. ЖомыIэхэт хуадэу розэр - дэ къытщIехьэр и мэ IэфIыр. ТкIийуэ щытми уи чэнджэщыр къыпэхъункъым хамэм и фIыр. Щрехъу нахуэ ди хэкушхуэм пащтыхьышхуэм и псэм фIэфIыр, Ар апхуэдэу щынэхъыфIкIэ ирехъу тепщэ дыгъэ нурыр. Къалъхугъами ар бзылъхугъэу, къигъэщIащ Тхьэм пащтыхьыну. ПцIы дупсынкъым: дэ ди гугъэщ унафэщIу щытыфыну, И лэжьыгъэр дыгъэ бзийуэ хэкум нуру щхьэщытыну. Къаплъэн шырхэр – хъуми, бзыми - зэщхьыркъабзэщ. Нэгу щIэкIыну!» Автандил - дзэпщ хахуэм и къуэр, хьэрыпыдзэм и Iэтащхьэр ЗэщIолындэ дыгъэ нуру игъэбжьыфIэу пащтыхь пащхьэр. Жыр псыхьауэ и Iэпкълъэпкъым къегъэлъагъуэ зэрылIыщхьэр. Тинатин и зэ Iуплъэгъуэр жыр маисэу и гум хохьэр. Хьэщыкъ хъуа лIыхъужьым и гум къоIэ щэхуу мафIэ лыгъэр. ЩыпэIэщIэм щыгъуэ пщащэм хуадэжыпэрт розэу гъагъэр. ЩыIущIэжым – нэхъри гуащIэу къызэщIоплъэр игу уIэгъэр. Хуейщ гущIэгъу гу зэхуэзыщIхэр - ажал джатэщ лъагъуныгъэр. Ауэ адэм, хабзэм тету пщыгъуэр и пхъум щылъигъэсым, Автандил гу лъетэр IупщIу нэхъ зишыIэу лыгъэ зысым. ЖеIэр: «ДяпэкIэ слъэкIынущ сыIуплъэн налкъутналмэсым, ТIэкIу къэбжьыфIэжынщ си нэкIуу ищIар фагъуэ гухэ нэпсым». Пащтыхьышхуэм и унафэм хьэрыпыщIыр зэлъещIыс: «Тинатин си пащтыхьыгъуэр сфIэфIу нобэ лъызогъэс! Телындэнщ ар дыгъэ нуру хэт къыхуэхъуми и бгъуэщIэс Абы псори фигъэгуфIэу, щытхъукIэ фIэту фыкъыхуэс!» Къохъур пщIантIэм дэз хэкудзэр - я гуфIэгъуэу хъуэхъу яIэт. Автандили и дзэ хъушэм хоплъэр – гуфIэр нэгум щIэтщ. Пщыхэм, уэркъхэм, бейгуэл хъушэм я нэхъыжьщ уазир[1] Сократ Хьэзыр тахътэр ящIри, жаIэр: «ЗиIа хуэдэ дунейм тет?» Тинатин къыщIеш и адэм, уэсым хуэдэу хужьу теплъэр. ЕгъэтIыс пащтыхь тIысыпIэм, щхьэретIагъэр дыщэ пыIэр. Пщы дамыгъэу налкъут башым нэхъри лъэщ щIохъукIыр и Iэр. Нэхъ лъагапIэу щыIэм тесу дыгъэ нурыр бэм къахоплъэр. Дзэр, пащтыхьыр, икIуэтахэу щхьэщэ лъахъшэ пщащэм хуащI, Къащыхъуащ гурыхь унафэр, фIым я фIыжым а зыр пащI. МэIу пшыналъэр гум егуакIуэу, гуфIэгъуэшхуэм зеузэщI, Ауэ пщащэм и нэкIуитIым нэпс къыфIекIуэм лъэужь щащI. Къелъытэжыр хуэмыфащэу адэжь тахътэм тетIысхьэн. ГупсысапIэм ар щохутэр, ауэ адэм пэрыуэн? Адэм жеIэр: «Хабзэщ адэм и пIэм быныр иувэн Хабзэ хъуам сэ сепцIыжатэм, къысхуищIынти Тхьэм губгъэн». ХуещI унафэ: «Щыгъэт нэпсыр, бжесIэр уи гум иубыдэ! Хьэрып псом уэ я нэхъыщхьэ узощI нобэ, хъу лъэ быдэ. Си хэкушхуэм и хъумакIуэу уэ зырщ иIэр – щIы ар быдэ, ЩIы унафэ акъылыфIэу, лей зезыхьэм яхуомыдэ. Удз гъэгъами щхьэлъэ фIейми щхьэх имыIэу дыгъэр топсэ; Къулейсызми хуэкъулейми я зэхуэдэу яхуоупсэ. Жумартыгъэм бийр елъахъэр, лъахъэ илъмэ, мэхъу нэхъ Iэсэ. Къихьэжынущ гуэным икIыр уимыжагъуэу птым – зегъасэ. Жумартыгъэр ди лъэпкъ хабзэщ, хьэлу хэти тхэлъын хуейщ, Жумартыгъэм къещIыр щабэ и гур цIыхум я нэхъ Iейм. Шхэн, ефэныр сэбэпщ, ауэ сыт щIилъынур гуэным лей? Птам уи деж къигъэзэжынущ, умытар нэгъуэщIым ейщ». Пхъур щIодэIур адэм жиIэм акъылыфIэу, дихьэхауэ, Псалъэ Iущхэм хуещI гулъытэ гу губзыгъэр хуиунэтIауэ. МэтIысыжыр адэр Iэнэм гуфIэгъуэшхуэр иублауэ. Тинатини тесщ и тахътэм дыгъэ нуру зэщIэнауэ. Пащтыхь хъуам, нэхъ къэгушхуауэ, адэ Iущым зыхуегъазэ: «ЩIыи унафи, Iуегъэх псынщIэу гуэну щыIэм я IункIыбзэр, Кърегъалъхьэ мы си пащхьэм фIыгъуэу уиIэр! – Длэжьынщ хабзэр». КърахьэлIэр хъугъуэ-фIыгъуэр! – Егуэш пщащэм IэфIу и бзэр. Етыр тыгъэр щысхь имыщIэу, хьэлэлагъым къыхех ищIэр. Хуэкъулайри къулейсызри и зэхуэдэу мэгумащIэр. ЯжреIэр: «Сядэ Iущым и унафэщ сэ згъэзащIэр. ИрещI нэхъри лъапIэ тыгъэм цIыхухэм нобэ фи зэIущIэр». «КъыщIэфх,- жеIэр,- куэд зыщIэлъым, къэвмыгъанэ зыри фхуэхьу. Амилахор[2]! КIуэи шыбзыхъуэм къэху шы гуартэ лъэрызехьэу!» Къаху шыр хъушэу, къахь жыхуиIэр, егуэш мылъкур, ет щымысхьу. Дзэм зэрапхъуэр хъугъуэ-фIыгъуэр зэрыпхъуакIуэ гупым ещхьу. Шагъдий гуакIуэри дагъакIуэр ипIар адэм елIэлIапэу, Зэрызохьэр цIыхур мацIэу, къаIэрыхьэр зэщIащыпэу. Етыр тыгъэр берычэту дыгъэ нурым, псэм фIэгуапэу. Къигъэнакъым цIыху Iыхьэншэу, игуэшащ мылъку хъушэр псапэу. Зэхэтщ екIуу гуфIэгъуэшхуэр, макIуэр махуэр нэгузыужьу Бгъэдэсщ Iэнэм хэку дзэ хъушэр, ефэ-ешхэр щIагъэхуабжьэу. Ауэ щысщ нэщхъейу тхьэмадэр, телъу пшагъуэр гуауэ ныбжьу, Щысхэм жаIэр зэIущащэу: «Зиусхьэныр нэщхъейщ хуабжьу». Автандили дыгъэ нуру зэщIэлыдэу бэм яхоплъэ, IэкIуэлъакIуэуи зегъазэр дзэпщым, гуакIуэщ, екIущ и теплъэр. Сократ Iущри къыбгъурысщи щэху зищIау абы къопсалъэ: «Сыту пIэрэ апхуэдизу тепщэр нобэ хэзыгъаплъэр?» И тетыгъуэм нэгу щIэкIахэр игу къэкIыжу къыщIэкIынщ. Армырамэ гуфIэгъуэшхуэм сыткIэ хуейт ар нэщхъеин?» Автандил Сократ жреIэр: «Ар дыхуеймэ, къэтщIэфынщ, ДыгушыIэурэ нэхъыжьым и гум щыщIэр зэдгъэщIэнщ». ЛIыхъужьитIым нэжэгужэу зыкъаIэтыр жаIам тету. Дыщэ фалъэхэм из ящIри пщым бгъэдохьэр зэбгъурыту. Щхьэщэ хуащIри бгъэдотIысхьэр я гушыIэр япэ иту. Вазир жьакIуэщ утыку ихьэм, – псэлъэн щIедзэр къимыкIуэту: «Унэщхъейщ нэхъыжьыр хуабжьу, уи щытыкIэм гур хегъэщI Ау узахуэщ: берычэтым гущIэгъуншэу куэд пфIыхощI. Мылъкум уи пхъур хуит хуэпщIауэ гуэну уиIэр къеунэщI. Лъыбгъэсау абы тетыгъуэр нэщхъеягъуэр гъусэ уощI». КъедэIуащ абы пащтыхьыр игъэщIагъуэу зэхихар. ФIэтелъыджэ хъуащ апхуэдэу къепсэлъэн дзыхь зращIар. «Ар фIы дыдэщ!» - жеIэр гуапэу, фIэкъабылу пхъум ищIар,- Хэт силъытэми къазэру, - пцIыщ, делагъэщ къиву хъуар. Сэ аракъым, Вазир, нобэ си гум къеуэр, - уи фIэщ гъэхъу! ЕпIэщIэкIыу кIуащ щIалэгъуэр, сэ, кIуэ пэтми, нэхъ жьы сохъу. Сэ щызиIэкъым къэралым лIы хуэдэлIу зы цIыхухъу Пащтыхьыгъуэр сырипагэу зэст хъун. Ар си жагъуэ мэхъу. Мо пхъу закъуэрщ сэ сиIэххэр, - спIащ ар згъафIэу, мес, къэхъуащ. Алыхьталэм, - си мыгъуагъэт,- къуэ зритым сыхинащ. Шабзэ дзынкIи, топ джэгункIи сэ къыспэхъу щыIа? Флъэгъуащ. Автандил хъунщ тIэкIу сэщхьынкIэ, - зыгъэсари хэт? – Сэращ!» Автандил мамыру щысу тепщэм жиIэм едэIуащ, И пащIэкIэм щIэгуфIыкIыу тIэкIу еплъыхри дыхьэшхащ. Дзэ хужьыбэм къапих нурым дунейр нэхъри нэху къищIащ. «Сыт къэхъуар, ущIэдыхьэшхыр? – жиIэу тепщэр къеупщIащ,- Тхьэ пхузоIуэр, жысIа псалъэм зы хэмыткIэ дыхьэшхэну!» Автандил къопсалъэр: «Пщышхуэ! БжесIэнщ пэжыр уедэIуэнум, Зыгъэгусэ, губжь хэмыту, къэкIыр си гум жызбгъэIэнум; Емызэгъыу ар къэплъытэу уи гум дыджу къимынэнум». Тепщэм жеIэр: «ЖыIэ, жыIэ узыхуейр, е къизгъэкIынкъым. Тхьэ пхузоIуэр ТинатинкIэ! СэркIэ ар тхьэлъанэ цIыкIукъым». Автандил къыпещэр: «НетIэ жыпIа псалъэр сфIэтэмэмкъым, Джатэм тIэкIу уэ урипагэу гу лъыстащи – уэзгъэкIуакъым. Автандил,- уи пщылIым, пщышхуэ, лъэщу джатэр егъабзэфыр. Щотхъуж и щхьэм - «Сэ къыстекIуэ дунейм теткъым!» - жызыIэфыр. Хэт лIыхъужьми, сыт хулъэкIми – утыкущ ар зыгъэунэхуфыр. Дызэпихьэнщ баз, дзэр щыхьэту,- зэхэкIынщ дэ тIум щакIуэфыр». Тепщэм жеIэр: «Къыспеуэну зи мурадым сэ хуэздэнкъым. ЗыдощIылIэр зэхьэзэхуэ! КIэ имыIэу дувыIэнкъым. ЦIыху зытIущ щыхьэту тшэнщи текIуар хэтми ябзыщIынкъым. ЛIыгъэ зиIэр маиданым[3] щыхъуху нахуэ сикIуэтынкъым!» Хэку пащтыхьым и унафэр Автандил фIэзахуэу къещтэр. Баз зыфIахьым махуищ щхьэпцIэу къикIухьыпхъэуи къалъытэр. Абдеж псалъэм кIэ щратыр, ефэ-ешхэр къыщIаIэтэр. ГуфIэгъуэшхуэм зеузэщIыр, я пшыналъэм егъэш батэр. Тепщэм ещI унафэ: «ТщIыгъуу шу пщыкIутI нэхъ хахуэу тшэнщ. Сагъындакъхэр тхуаузэдыну цIыху пщыкIутIи здэщIыдгъунщ. Шермадин – а уэ уи пщылIым, хэт хулъэкIми хулъэкIынщ. Дэ тIум хэтми нэхъ шэрыуэр ахэм фIыу зэхагъэкIынщ. АдкIэ щакIуэхэм жреIэр: «Фэ мэз щIагъыр къыщэфщыкI! КъыдэфхулIэ щIэсу хъуар дэ, - зы сатырым хремыкI!» Щрет ди дзэри хьэзыру, - зы псэущхьэ блэвмыгъэкI. ГуфIэгъуэшхуэр ягу пымыкIыу хэку зэIущIэр зэбгрокI. II Ростеванрэ Автандилрэ щакIуэ щыIэщ Нос лIыхъужьхэр щыхьэр унэм нэхущ вагъуэр зэрыбзэхыу, Теплъэ дахэу, зэкIу-зэкIужу, дыгъэ нурыр къыщхьэщихыу, Iэщэфащэр зыщIэцIыуэу и плIэипхъуэр екIуу ехыу. Поплъэр ар пащтыхьым, и пщIэгъуалэм лъэр зэблихыу. ЩакIуэ кIуэнухэм заIэтыр хэку пащтыхьыр япэ иту. Зрагуашэр сатыр дахэу губгъуэ иным зэбгъурыту. Уэредадэм зыкъеIэтыр екIуу кIуэхэм я лъэм щIэту. Я шабзэшэхэр золъатэ, хэт техуами пхрылъэту. Ростеван унафэ ещIыр: «КъытхуэвгъакIуэ пщыкIутI щакIуэ, Дыхуей щыхъум тхуаузэдыну сагъындакъхэр IэкIуэлъакIуэу! Къабжынщ ахэм щакIуэн духмэ, къэдукIар лей ямыгъакIуэу». КъыщIаху мэзым хьэкIэкхъуэкIэр цIыкIуи ини къыздагъакIуэу. ХьэкIэкхъуэкIэу зэхэзежэм къыпхуэщIэнкъым иIэр бжыгъэу. Щыхьхэм, мэлхэм, мэзбжэн Iэлхэм бгым зыщадз къелын я гугуэу. Ростеванрэ Автандилрэ, пэлыдыжу зым зыр дыгъэу Зрач зэуэ, хуэшэрыуэу яутIыпщ шабзэхэр, гур загъэу. Яшхэм сабэ зэщIаIэтэм ищIащ фагъуэ дыгъэ къепсыр. КъаукI, щIэуэ яузэд шабзэр, псыхьэлыгъуэу мажэр лъыпсыр. Сагъындакъхэр нэщI зэрыхъуу зыузэдхэр пIащIэу къосыр. ХьэкIэкхъуэкIэхэми я псэм шабзэ жану лъар лъоIэсыр. Къажыхь гужьея псэущхьэм, итщ зыр кIэщIу зым иужь. Маиданым лей щалэжьым Тхьэ бэшэчыр къегъэгубжь. Губгъуэ щхъуантIэр напIэзыпIэм хъуащ хэпщIыкIыу лъы лъэужь, «Автандил, ууейщ жэнэтыр, - жаIэр еплъхэм,-Уэт лIыхъужь!» ЗэлъащIысри бгыри уэхри щакIуэн щакIуэхэм яухыр. БгитI зэхуакум дэту аддэ къикъуэлъыкIыу псыр щожэхыр. ХьэкIэкхъуэкIэхэр мэз Iувым щIолъэдэжри загъэбзэхыр. Еша пэтми зэпеуитIыр, я бжьыфIагъым удехьэхыр. Зэрэ тIорэ трагъазэу зэраIуэкIыр: «Сэрщ текIуар!» Я гуфIэгъуэщ, мэуэршэрхэр я нэгу щIэту махуэ кIуар. Аурэ пщылIхэр къызэхуосыр жаIэжыну ялъэгъуар. Тепщэм жеIэр: «Иджы жыфIэт, евмыхьэкIыу нэгу щIэкIар!» Жэуап къатыр: «ЖытIэнщ пэжыр! ПцIы тхуэщIынкъым нэгу щIэкIар, Ауэ тщIэркъым а лIыхъужьыр щакIуэгъу тепщэм уэ щIэпщIар: Ухуейм дыукI зэшэзэпIэу , ауэ пцIыкъым къыптекIуар, БлигъэкIакъым къимыукIыу хьэкIэкхъуэкIэу зытеплъар. Хуэвгъэбагъуэт тIощIыр зы щэм! Апхуэдиз фэ къэвукIащ. КъэвукIам зы тIощI щIигъуну Автандил хузэфIэкIащ. ЗэфIидзами Iэзэу шабзэр емылIалIэу иутIыпщащ. Уи шабзэшэхэм ятIагъуэу кIэрыпщIам гугъу дыдехьащ». Ростевани пщылIхэм жаIэм щIодэIукI и гуапэ дыдэу. Зыгъэсам и дежкIэ фIыгъуэщ игъэсар къэхъуам лъэ быдэу. Къуалэбзум гу хуещIыр розэм, ипIа шырым ар хуигъадэу. ФIахьа пэтми, ар мэгуфIэ, Автандил хущытщи адэу. ЗыщIагуашэр жыг щIагъ жьауэм я щхьэр дыгъэм щахъумэну. Зэхэсщ щакIуэхэр гуп-гупу зыр зым нэхърэ нэхъ бжьыфIэну. Зэбгъурысщ лIыхъужьхэр екIуу нэгу щIэкIахэр яIуэтэжу Зэм дэплъейуэ бгыщхьэ папцIэм, зэми псым хэлъ мывэр ябжу. III Къаплъэныфэр зи фащэ лIыхъужьым хьэрып пащтыхьыр зэрыIущIам и хъыбар ЛIыхъужь гуэр къолъагъур аддэ, къепыгъэхыу псым щхьэщысу Зэ Iуплъэгъуэм ар къыпфIощIыр къаплъэнышхуэ псыхъуэм дэсу. Къыщхьэщытщ абы шы къарэ налкъут щыгъэр и Iэпслъэпсу. ЗэщIигъащтэу и пкъыр розэм къохыр жэпыр гуауэ нэпсу. Къаплъэныфэ щыгъщ и фащэу, цыр и щIыIукIэ къэгъэзауэ. А фэ дыдэм къыпачауэ щхьэрыгъщ пыIэ тегъэсауэ. ЩIопщ гъумыщIи IэщIэлъщ и Iэм, хамэ щIыпIэ гуэр щащIауэ Зэхэсщ гупыр зэчэнджащэу гъэщIэгъуэн ар къащыхъуауэ. ХуащI хамэлIым абдеж лIыкIуэ, хэтми ар зэхагъэкIыну Ауэ лIыхъум хулъэкIакъым щхьэр къиIэту кIуам къеплъыну Дыхьэрэну и нэкIуитIым къожэх нэпсыр хы толъкъуну. Нэхъ гъунэгъу зищI пэтми пщылIым лъэмыкI ар къигъэпсэлъэну. Диящ, псалъэ хужымыIэу, бгъэдэтщ кIуар абы кIэзызу. Щытащ куэдрэ ар Iэнкуну хуиту и бзэр къыдэмыбзу. ИкIэм жеIэр: «Хуейщ Пащтыхьыр…» ХужыIари арщ зэIубзу Зы илъагъуркъым лIыхъужьым, магъ нэбжьыцкIэ нэпсыр изу. КъыгурыIуэркъым зы псалъэ; сыт абы уепсалъэкIэ? БгитI зэхуакум дэт дзэ хъушэм еплъыххакъым ар нэбгъузкIэ. КъыщIэнауэ мафIэ лыгъэр ис къыпфIощI абы уеплъыхукIэ. КъыщIотIкIукIыр нэ пIащитIым гуIэ нэпсыр лауэ лъыпскIэ. И акъылыр щыIэу жыжьэ ар зыгуэрым щIогупсыс. ЛIыкIуэу кIуами пщы унафэр лIыхъум игу хунэмыгъэс. ЗэхимыхIау абы зыри, щысщ щIегъэжри уэру нэпс ЗэтепIащ и Iупэр розэм щымыIэжу зыщIэхъуэпс. Жэуапыншэ щыхъум, пщылIым IуегъэзыкI къэхъуау нэщхъей. ЖреIэж Ростан: «А слъагъум уицIыхуну къыпхуэмей. Фэуэ тетщ ар лIым я лIыжу, - зэ Iуплъэгъуэм уегъэдий. Жэуапыншэ хъуащ си псалъэр, жесIа пэтми ар щэней. КъызэщIоплъэр хэку пащтыхьыр, гум щIыхьауэ хъыбар щIыIэр. Къыхеш и дзэм лIыхъужь защIэу цIыху пщыкIутIи яжреIэр: «Хьэзыр къэфщIыт IэкIуэлъакIуэу фэ лIыхъужьхэм Iэщэу фиIэр, КъызэфшалIэт мор лъэщагъкIэ, сызэджауэ къысхуэмыкIуэр!» Ягъэдалъэу джатэр пщылIхэм, щIадзэр лIыхъум ебгъэрыкIуэу. Абы щыгъуэщ зыкъищIэжу къащыхэплъэр накIуэпакIуэу. Зэпиплъыхьмэ Iэгъуэблагъэр, иувыкIауэ щытщ дзэр пакIуэу. «Сыту сэ сынасыпыншэт!» - жеIэр нэхъри и гур къекIуэу. И Iэр хьэлъэу хуехьри нэкIум, нэпсыр хуэму щIелъэщIыкI. Iэщэфащэр зэпеплъыхьри и къарур нэхъ къызэрокI. Зым зы псалъэ жримыIэу шым мэшэсри IуегъэзыкI. Къызэхенэри кIуа гупыр гъуэгу пхыдзамкIэ кIуэцIрокI. «Зэ къэувыIэт!» - жаIэу, пщылIхэр итщ и ужьым зэрызехьэу. Ау лъэщIыхьэм удын хьэлъэр игъуэтау мэгъуэлъыр пыхьэу. Зэгуегъэху зытехуэр щIопщым, джатэ жану къупщхьэм хыхьэу. ЗимыIэху зезыхуэ гупым къалъегъэс удын гущIыхьэу. Къогубжь нэхъри пщым я пщыжыр. Дзэр илъыну йоувыкI. КъызэплъэкIыркъым лIыхъужьыр, - дзэр пхъэрауи игу къэмыкI. КъылъэщIыхьэм кIэ иретыр, зэуам тэджыжын лъэмыкI. Арт Ростан и нэгум щIэлъри, зы сыхьэтым и нэгу щIокI. Автандилрэ Ростеванрэ кIэлъыщIопхъуэр я жагъуэщIым. ЛIыхъужь хахуэри зэкIужу мажэр тесу шы фэрыщIым. Зэбгъэщхьынур вагъуэижу зи гъуэгуанэм хэзыгъэщIырщ. Къелъагъу дзэм пащтыхьыр хэту. Дзэри ещхьщ бжьэматэ къэпщIым. КъызэрищIэуэ пащтыхьыр иужь иту – шыр щIегъыIэр. Зегъэбзэхыр напIэзыпIэм къахуэмыщIэу здэщыIэр. «ЩIыр зэгуэхуу дэмыхуамэ тлъагъунт тету дунейм!» - жаIэр. Къамыгъанэу лъэ дэупIэ щIащыкI щIылъэр, гъуэгуу щыIэр. Лъыхъуащ куэдрэ ахэр пщIэншэу, - ялъэкIакъым къагъуэтыну. Къэхъуар псоми ягъэщIагъуэр: «Гъуэбжэгъуэщкъым ар кIуэдыну!» ЛIар зауэлIхэм ягъеижыр. Хъуар уIэгъэ яхь япхэну. Тепщэм жеIэр: «Ди гуфIэгъуэм къысфIощI нобэ дыкъибгынэу». НасыпыфIэу къэдгъэщI гъащIэм арэзы техъуакъым дыгъэр. Арщ щIытхуищIыр кIагъэпшагъэ ди псэукIэ дахэу гъагъэр. Нэщхъеягъуэу къыстегуплIэм солъагъу хэту си лIэныгъэр. Ауэ Тхьэм ар фIэкъабылмэ, къыIызох абы и тыгъэр». Ахэр жеIэри зегъазэр, нэщхъей дыдэ ар къэхъуауэ. Щыблэм хуэдэу къочэ и гур, Iуэху мыхъумыщIэм къигъэплъауэ. Щагъэтыжыр щакIуэн пщылIхэм къэхъуар я гум щIыхьэпауэ. Хэти жеIэр: «Хъуащ ар!» Хэти щытщ, къэхъуар и жагъуэ хъуауэ. И гум пшагъуэр тегъуэлъхьауэ тепщэр унэм нэсыжащ. Къуэуи къуэшуи абы иIэр Автандилти ириджащ. Зэхуэсыжхэркъым цIыху щIэсхэр, щыхьэр унэр нэщI къэхъуащ. ТекIуащ гуауэр гуфIэгъуэшхуэм, - я пшыналъэр зэпыуащ. Адэр гуауэм зэрыхэтыр Тинатиным къызэрищIэу КIуащ и адэм деж IущIэну, дыгъэ нурым дэщIэращIэу. «Жейрэ, хьэмэ щIэс бейгуэлхэр?» - жеIэр ядэм ар щIэупщIэу. ПщылIхэм жаIэр: «Щысщ нэщхъейуэ гуауэ хьэлъэм къыхигъащIэу. Автандил бгъэдэсщ уи адэм, а зырщ щIэсыр иджыпстукIэ. ЛIыхъужь гуэр хуэзати нобэ, хэтщ гупсысэм абы щхьэкIэ». Тинатиным жеIэр: «Хъунщ-тIэ! СыщIыхьэнкъым мысыхьэткIэ. «КъэкIуат»,- жыIэ,-уилъагъуну»,- къоупщI хъумэ ар иужькIэ. Тэлай докI, пащтыхьым жеIэ: «Дэнэ си пхъур зыдэщыIэр? Хуэхъунт хущхъуэ си гукъеуэм дунейм фIыгъуэу сэ щызиIэр». «КъэкIуат нэхур уилъагъуну. Ауэ гуауэ узэриIэр КъызэрищIэу, нэщхъей къэхъури, ныщIэмыхьэу кIуэжащ», - жаIэр. ЕщI унафэ: «Къевджэ псынщIэу! Ар сщIымыгъумэ кIыфIщ си гъащIэр. ЖефIэ: Сыт сыкъомылъагъуу укIуэжауэ пщIа мыхъумыщIэр? Гъэхъуж къакIуи си гур псынщIэу. – Уэ плъэкIынущ, фIыуэ сощIэ. БжесIэнщ псори сипхъу гъэфIэным иджыпсту сэ си гум щыщIэр». Тинатин йодаIуэр адэм, - адэ пащхьэм къыщохутэр. Дыгъэ бзийр щытепсэм мазэм, фагъуэ хъуауэ ар йокIуэтыр. Адэм хуещIыр пхъум ба гуапэу, пхъури адэм бгъэдокIуатэр. ИоупщI: «Щхьэ уэ утхэмысрэ? Сыт укъезджэм нэхъ къыщIэпщтэр?» Пщащэм жеIэр: «Адэ лъапIэ! ГущIэгъуншэу щытми гъащIэр, Уэ плъэкIынур зыхуэдизыр я нэхъ хахуэм фэкIэ къещIэр. Уеблэм вагъуэхэр уи губжьым дэункIыфIынущ. Хэт зымыщIэр? Ущыс нэхърэ зы умыщIэу, нэхъыфIщ зауэм я нэхъ гуащIэр». Адэм жеIэр: «Си бын закъуэ! Сыт бэлыхьыр стемылъами, Уэ уи нэгум сызэриплъэу схокIыж узыр, - ар етами. Сщхьэщохыж уэ нэщхъеягъуэр хьэлъэ дыдэу ар щытами. КъыбгурыIуэм си гум щыщIэр къапщIэнщ хьэлъэми ар тыншми. ХамэщI къикIа лIыхъужь гуэрым сыIущIащ сэ сымыщIэххэу. Къыщхьэщихырт нурыр щIалэм, уеплъам теплъэм удихьэхыу. Ауэ и гум къеуэр, щIэгъыр къыджиIакъым къызэкъуихыу. КъысхуэкIуакъым седжа пэтми. Ар стелъщ хьэлъэу сригухыу. Абы гу дэ къыщытлъитэм, елъэщI нэпсри шым мэшэсыр. ЛIыкIуэу абы хуэзгъэкIуахэм удын бзаджэр къарепэсыр. Мэбзэхыж ар напIэзыпIэм, егъэпудри си нэмысыр. КъысфIэщIами, слъагъупами къысхуэмыщIэу согупсысэр. ГъэщIэгъуэнщ ар икъукIэ! Хэт ар? Дэнэ щIыпIэ къыздикIар? ХьэкIэлъыкIэр хилъхьащ си дзэм! Сыт хуэдэлIхэ къиукIар! Щхьэ бзэхын хуей цIыхур занщIэу! Сыт кIуэдыкIэу кIуэда ар, Нобэ хъунт сэ щызухынур Тхьэм насыпу къызитар! Тегъуэлъхьауэ бампIэр си гум сщещIыр дыдж дуней щIэращIэр. Дэбзэхащ абы гуфIэгъуэр нэщхъеягъуэм сыхегъащIэр Насыпыншэ хъухукIэ цIыхум къыщохъу нэхъри хьэлъэ гъащIэр. Игъуэтащ кIэ гурыфIыгъуэу сэ сиIэнум! Ар сэ сощIэр. Жэуап къетыр и пхъум: «Сядэ, сыпхуэгушхуэу сынопсалъэр: УмыщI къуаншэ Алыхьталэр, зыхуэпщылIыр цIыхуу щыIэр. И зэран абы къокIакъым. А зырщ дэ хъумакIуэу диIэр. Гуауэу щыIэм я нэхъ гуауэм фIы зигу илъыр текIуэу жаIэр. СынолъэIур: - Тепщэу щыIэм уратепщэщ. – ЩIы унафэ! Гъунапкъэншэщ уи хэкушхуэр, еуфэбгъур хышхуэ Iуфэр. ДэнкIи гъакIуэ цIыху, къегъащIэ зыщIар фащэ къэплъэныфэр, ЩIым щалъхуами а лIыхъужьыр, и хэщIапIэми мо уафэр». ЩIыр хъурейуэ щIащыкIыну тIасхъэщIэххэр ирегъажьэ: «Фежьэ, маржэ! Гугъуехь щхьэкIэ фыкъэдзыхэу, зывмыIэжьэ! ЩIэфщыкI ди щIыр, си унафэм фи акъылыр хуэвгъэлажьэ! Къысхуэфтх флъагъур, фи нэгу щIэкIыр! ХъыбарыфIкIэ сынывожьэ». Ежьа лIыкIуэхэм къакIухьыр илъэс псокIэ зэш ямыщIэу. ЩIыр щIащыкIыр лъэрытету хэт къаIущIэми еупщIу. Къахуэзакъым цIыху, лIыхъужьым и хъыбар зэIубзу ищIэу. Къагъэзэжыр ахэм унэм хъыбарыншэу, я гур хэщIу. ПщылIхэм жаIэр: «Зи щIыхь лъапIэ! Сэбэп дэ дыпхуэхъуфакъым. КъэткIухьащ дунейр хъурейуэ, ау лIыхъужьыр дэ дгъуэтакъым, И хъыбар къыджиIэфынуи цIыху псэ пыту дыIущIакъым. НэгъуэщI гуэрщ абы и щэхур! – Сыт дымыщIэм къытхуэщIакъым. Къэхъужащ нэщхъыфIэ тепщэр, жеIэр: «Си пхъум пэжт жиIар! ПцIы хэмылъуи, иблис ябгэм и IэщIагъэщ нэгу щIэкIар. Си бийщ хэтми уафэ къащхъуэр телъхьэ зыщIу къысхуэкIуар. Зреужь иджы гуфIэгъуэм! Нэщхъеягъуэу куэдщ тлъэгъуар!» ЖеIэ ари, къогуфIэжыр, ефэ-ешхэр яублэж. КIапсэрыкIуэу, уэрэджыIэу щыIэу хъуар къызэхуосыж. Егуэш гуапэу хъугъуэфIыгъуэр иIэу тепщэм гукъыдэж: Нэхъ хьэлэл Тхьэм къигъэщIакъым зы цIыху, ищIу ар гупыж!» Тинатин Автандил ирегъажьэ Къаплъэныфэр зи фащэ ЛIыхъужьым и лъыхъуакIуэ ЩIэсщ и пэшым и щхьэзакъуэу Автандил и жей къэмыкIуэу, КъригъэкIыу фIэфI пшыналъэр IэщIэлъ лирэм IэкIуэлъакIуэу. Хъыбарзехьэ, вынду фIыцIэу, Тинатин къегъакIуэ лIыкIуэу: «Къыпхуейу къоджэ дуней нэхур!» - абы жеIэ зигъэжьакIуэу. Автандил къыщохъу ар гуапэ: зыщIэхъуэпсым тохуэр и Iэр, ЗыщетIагъэр зэщIэлындэу нэхъыфI дыдэу фащэ иIэр. Розэм ар зэрыIущIэным псэкIэ хуоIэ, темыпыIэу, ФIыуэ плъагъур плъагъун нэхърэ сыт нэхъыфIу дунейм щыIэр? Автандил гъэгуанэ тохьэ нажэгужэу, игу къыдэжу, Ар IущIэнущ япэм куэдрэ щытам нэпс зыхущIигъэжу, Щысщ цIыхубзри нэщхъей дыдэу, нуру идзыр фIызэблэжу ЩIохъукI мазэр абы фагъуэ, нэху идзын хулъэмыкIыжу. Щыгъын екIум Iэпкълъэпкъ гуакIуэр IэкIуэлъакIуэу изэгъауэ, И щхьэтепхъуэу мелуан уасэр и дамэпкъым тешэщIауэ, Нэбжьыц пIащэхэм сатыру нэ пIащитIыр къаувыхьауэ, Тесщ ар тахътэм, щхьэц данагъуэр и жьэгъухум къешэкIауэ. Абы дахэу зихуэпами, гуауэ гуэр зэриIэр къощIэ, Ауэ дзэпщыр етIысэхмэ зэригуапэр кърегъащIэ ПщылIхэм къахь шэнтжьеи, пщащэм фIыщIэ хуищIу, мэтIыс хьэщIэр Iуплъэжащи ар и мыгъуэм насыпышхуэ къыщохъу гъащIэр. Пщащэм жеIэ: «Гугъу сохь, пщIэмэ, жысIэн псалъэ схулъэмыкIыу, Сыщысынт икIи слъэкIатэм си жьэм зы къыжьэдэмыкIыу. Ауэ, пщIэрэ, уэ ныщхьэбэ сыщIоджэн щIэхъуар сигу къэкIыу? ЩIэпIейтейри, пщIэрэ, си гур, цIыху нэмысым ибэкъукIыу? Автандил къопсалъэ: «Уи гум и хущхъуэгъуэр сыткIэ сщIэн? Мазэр хуэхъумэ гъунэгъу дыгъэм, фагъуэ мыхъуу хулъэкIын? Гугъэр нахуэм лъэмыIэсу соткIур сэри, сыт схуэщIэн? ЖыIэ къеуэр уи гум, слъэкIыу, къэзгъэнэнкъым сэбэп хъун!» ЖеIэ пщащэм, псалъэ гуапэр дыщэ уагъэкIэ зэIуищэу: «УсIыгъащ уэ успэIэщIэу, нэIылъандэм пхуэмыфащэу. ЩIыт иджы уи фIэщ: насыпыр тщхьэщытщ дэ къыдэIущащэу, Ауэ бжесIэнщ япэщIыкIэ къинар си гум сщымыгъупщэу. ПщIэжрэ: щIакIуэ зэ фыкIуати сядэм фэрэ фызэгъусэу? ЛIыхъужь гуэри фыхуэзати къепыгъэхыу псыхъуэм дэсу? Абы лъандэм сехьыр бампIэм, си гур мафIэ лыгъэм къису, Къэгъуэт ежьи ар щыIэххэм, лъыхъуэ, дэни уи лъэр нэсу. БжесIэфынут гухэлъ псалъэ уигу къысхуилъыр сумыгъащIэу, Ауэ сщIэрт сэ фIыуэ псори, ущытами успэIэщIэу: Сыщыгъуазэт нэпсу бгъажэм, бгъажэ пэтми, уфIэмащIэу, Лъагъуныгъэ IэфIым уи гур зэрихузыр, ухигъащIэу. Сэ Iуэхутхьэбзэ къысхуэпщIапхъэу IуэхугъуитIкIэ птелъщ дамыгъэ: Япэрауэ, - узауэлIщ уэ, утыку уихьэм, зохьэ лIыгъэ. ЕтIуанэу - дэ тIум дякум дэлъ си гугъэщ лъагъуныгъэ… АтIэ ежьэ! А лIыхъужьыр къэгъуэтыфи сигу гъэзагъэ! Лъагъуныгъэу укъысхуиIэр лIыхъужьагъкIэ бгъэхуэбауэ, Схутех си гум нэщхъеягъуэр ем пэрыуи тегушхуауэ, Сыгъэлъагъут, зехьи лIыгъэ, си губампIэр тIысыжауэ, Къэбгъэзэжмэ, уиIэу лIыгъэ, плъагъунщ дыгъэу сыптепсауэ. Абы лъыхъуэ илъэсищкIэ, и лъэужь зэ утехьэнщ, Къэгъэзэж си деж къэгъуэти, нэхъ лъапIэжу пщIэ уиIэнщ. Умыгъуэтрэ – гъуабжэгъуэщу кIуэдыжауэ ар слъытэнщ, Удз гъагъэнум и тIэпIыгъуэу сэ уи пащхьэм сихутэнщ. Мыр зэгъащIэ: «Си насып Тхьэм уэ нэмыщI нэгъуэщIым хилъхьэм, Дыгъэ нуру зэщIэлындэу къихутапэми си пащхьэм, Ар къэзгъанэу мафIэ лыгъэм сфIэкъабылу сыхэмыхьэм – Лъагъуныгъэр хъуэж ажалкIэ, хэси уи сэр мы си гущхьэм». ЛIыхъум жеIэр: «Си нэхулъэ! Лъэр зезыхьэм яфIэлъапIэ! Сыт бжесIэн? Солъагъур наIуэу си насыпым и къежьапIэр. Хэплъхьэжащ щIэрыщIэу си псэ кхъэр зыщIауэ щытар плъапIэ ПщылI жыIэщIэу уэ суриIэу щIэсщыкIынщ щIым и Iэр кIуапIэу». Пещэ адэкIэ: «Ди Тхьэшхуэм укъигъэщIри уэ зыр дыгъэу, УахуищIащ пхуэфащэу тепщэ нэху зыдзыфу щыIэм вагъуэу. Загъащ си гур сыбгъэщIащи уэ къысхуиIэр лъагъуныгъэу Иджы, дяпэкIэ уи нэхум щигъэтынкъым розэр фагъуэу». Налкъут щыгъэу зэрылъэлъу гурылъ IэфIхэм гъуэгу ягъуэт, Лъагъуныгъэм и щыхьэту псалъэ быдэхэр зрат, Гуныкъуэгъуэу а тIум я гум илъам абдеж кIэ щегъуэт, Дзэ хужьыбэхэр къаIупсу зэбгъурысхэщ. Сыт къахуэт? ЗэщIэплъауэ тIуми я лъыр псалъэ IэфIхэр зэпадзыж, Лъагъуныгъэр гъуэгу техьауэ лъэужь я гум къренэж. ЛIыхъум жеIэ: «УслъагъухукIэ си акъылыр мывэу мэж, Уэ уи теплъэм мафIэ лыгъэу щищIар си гум мыужьыхыжщ». Игу къеуапэу зэрежьэжыр, пщащэм деж ар къыщIокIыж, КъызэплъэкIыурэ лIыхъужьыр нэщхъей дыдэу гъуэгу тохьэж, МэкIэзыз, дияу, Iэпкълъэпкъыр, нэпсыр и нэм къыфIыщIож И жыIэщIэу лъагъуныгъэм щыIэщ и гур пщащэм деж. Щхьэхуэпсалъэу жеIэ: «Розэр зыхуей щыщIэм мэхуалэж, Налкъут лыдри мэхъур фае, хрустал хужьри мэхъуж гъуэжь, Сыт-тIэ сщIэнур? Ар спэIэщIэу дунейм сэркIэ сыт IэфIыж? Гу зыхуищIым папщIэ зи псэр зытым псалъэр егъэпэж». Магъ зэщыджэу, гъуэлъыжауэ; нэпсым нэпсыр кIэлъопIащIэ, Борэн жьапщэр къыкъуэуауэ, ар щиху лантIэу еудыныщIэ. ТIэкIу хожае… ПщIыхьым хэту, псэм и щIасэр щегъэхьэщIэ… «Нэхъ лъэщщ тIощIкIэ гуауэр!» жиIэу, пIэм къыхокIиикI гумащIэр. И гъэфIэным ар пэIэщIэ хъуащи и гур къопIейтей, Нэ пIащитIым къыщIэж нэпсым егъэпскI розэ дахэкIейр, Аурэ мэщыр нэху, зехуапэ. КъобжьыфIэжыр нэкIу нэщхъейр, Шым мэшэсри дошэсыкIыр илъагъуну пщыгъуэр зейр. ЕутIыпщ лIыкIуэ япэ иту тепщэм мыр жригъэIэну: «Зиусхьэн, уэ сыпхуэгушхуэу таучэл сщIащ сочэнджэщыну: Дунеишхуэр уэ уи джатэм хулъэкIынщ къигъэзджызджыну, Ар уи цIыхухэм зэ иджыри лейкъым ягу къэдгъэкIыжыну. Хэсхыу я псэр бийу къытхуилъым, дищI хъурейр зэхэскIухьынщ, Тинатини хъуащи тепщэ, ар зымыщIэм езгъэщIэнщ; IэщIэм еIэр згъагъынщ гуIэу, зигу фIы илъым гу лъыстэнщ, ХъугъуэфIыгъуэм сэлам щIыгъуу лIыкIуэ схуэхъухэм къыпхуахьынщ». Автандил жраIэжыну тепщэм жеIэ, ищIу фIыщIэ: «Аслъэн хахуэ! Уэ уи лIыгъэм зы мэскъали хущымыщIэ! ЛIыхъужьагъыу пхэлъым хуэдэщ уи чэнджэщри – фIыуэ сощIэ. Ежьэ! Ауэ щIохьэ си гум узэрыхъур уэ спэIэщIэ». Хахуэр тепщэм деж щIыхьащи и нэхъыжьым щхьэщэ хуещI: «Зи щIыхь лъапIэ! Схуэмыфащэу укъысщытхъуу сэ къысфIощI. Къэзгъэзэжми, Алыхьталэм ди зэIущIэр гуапэ ищI. ГурыфIыгъуэ уиIэу слъагъумэ, къысхуэтыжыр сыт нэгъуэщI?» Быным хуэдэу хуэгумащIэу абы IэплIэ хуещI Ростан. ЕгъэджакIуэу, е еджакIуэу хуэдэ дунейм тебгъуатэн? Автандил щIокIыж къигъанэр фIэпсэкIуэду. Сыт ищIэн? Нэщхъей дыдэ къохъу пащтыхьыр, къыщIидзауэ гупсысэн. Гъуэгу лIыхъужьыр тоувэжыр, гурыфIыгъуэр щызу и гум. Къемыпсыхыу жэщми и шым, махуэ тIощIкIэ тетщ ар гъуэгум. Гурылъ IэфIхэр хъуащи нахуэ игъэтIыгъуэу исщ уанэгум, Ар зи мафIэм ис бзылъхугъэ Тинатини щIэтщ и нэгум. Щынэсыжым ар и щIыпIэм гуфIэу цIыхухэр къызэхуос НэхъыжьыфIхэми я гуапэу тыгъэр хъушэу къыхуагъэс. Дыгъэ нурми щIэлъ гъуэгуанэр и гум илъщи щIогупсыс Хэт и уни гурыфIыгъуэр насыпыфIэу къылъоIэс. Адэжь лъапсэу, бий псэхэхыу сэрей дэгъуэщ и хэщIапIэр Къыр задэжьхэр и хъумакIуэу итщ къуршыщхьэм и быдапIэр. ЩыщакIуащ абы махуищкIэ тригъэуу и губампIэр Шермадин къреджэр Iуэхум хуиIуатэну и пэжыпIэр. Шермадин доцIыху дэ мащIэу, и гугъу тщIауэ нэхъапэIуэу, ИIэт дзэпщым ар пщылI пэжу, ныбжьэгъуфIу, жыIэдаIуэу. Ауэ ищIэкъым лIыхъужьым лъагъуныгъэр мафIэу къеIэу, Автандили хуэшэчакъым и гум щыщIэр жримыIэу: «Шермадину си псэм хуэдэ! Злэжьу хъуар сэ уэ бжесIащ. Ауэ си зы щэху куэд щIауэ цIыхугъэншэу пщызбзыщIащ. Гу сигу къэплъым лъозмыгъатэу, куэдрэ нэпсыр пщысхъумащ. Си гукъеуэр зи зэраным си гум Iэ къыдилъэжащ. Лъагъуныгъэр мафIэ лыгъэу Тинатин сэ къызидзат, Нэпс пщтыр гуащIэр щыщIэлъадэм розэм хуалэу къыщIидзат, Си губампIэр пхуэзмыIуатэу куэдрэ гугъу сэ зезгъэхьащ, Иджы, наIуэу езы дыдэм игу къысхуилъыр сигъэщIащ. КъызжиIащ: «КъысхуэщIэ, хэтми, а лIыхъужьым и хэщIапIэр. Къэбгъэзэжмэ, пхэлъу лIыгъэ згъэтIысынщ сэ уи губампIэр, Уэ нэмыщI щхьэгъусэ сщIынкъым цIыху, жэнэтми и псэупIэр». Ар къызжеIэри сегъащIэ си насыпым и къежьапIэр. Япэрауэ, лIыхъужь, сожьэ згъэзэщIэну си къалэн, НэхъыжьыфIхэм я унафэм дэ къытхэткъым ебакъуэн. ЕтIуанэу, къэплъа си гур схуищIащ щабэ Тинатин, Иджы щыIэкъым шынагъуэ сэ сыкъэзыгъэдзыхэн. Хуэгъэпэжу лъагъуныгъэр хэт дэ тхуэдэу лIыгъэ зиIэр? СынолъэIу, апхуэдэу щыхъукIэ, бгъэзэщIэну уэ мы бжесIэр: ЛIыгъэ уиIэу, уиту си пIэм, блэжьынщ хэкум Iуэхуу иIэр, Си къулыкъум пэлъэщыну уэ зыращ ныбжьэгъуу сиIэр. Ящхьэщыт цIыхубэм адэу, хуей хъум – уи дзэр гъэжыIэщIэ; Уи цIыху гъакIуэ щыхьэр унэм - Iуэху щекIуэкIхэри зэгъащIэ; Хуегъэхь си цIэкIэ пащтыхьым тыгъэ! – жиIэр хуэгъэзащIэ, Ауэ мыр иубыдэ уи гум: сежьау цIыхум йомыгъащIэ! ЩакIуи, зекIуи кIуэ сэ схуэдэу, тегушхуауи дунейм тет Сэ къызэжьэ илъэсищкIэ, щэхур хъумэ, гъуэгу йомыт. Къэзгъэзэжмэ, лъэрытету напэлъагъур Тхьэм къыдит, Къэзмыгъазэм – уигу щIэгъыхьэ, - хьэдагъэшхуэр къысхуэIэт. Абы щыгъуэщ си лIэныгъэр ди пащтыхьым щебгъащIэнур. Абы щыгъуэщ си хъыбарыр, щэху сиIахэр щыпIуатэнур. «Ар дэ хэти тщIэлъщ! - яжеIэ, - Сыт ажалым дэ тхуещIэнур?». Хуэгуэш дыщэ, дыжьын, ахъшэ къулейсызхэм! Аращ пщIэнур. А Iуэхутхьэбзэр, укъэмыскIэу, уэ къысхуэщIэ абы щыгъуэ. «ЛIащ ар!» – жыпIэу уемыжьэжу си лIэныгъэр щIы уи жагъуэ. ЩыдэвгъэкIкIэ си хьэдагъэр анэм хуэдэу къысхуэщыгъуэ – КъэгъэкIыжи уи гум IэфIу екIуэкIа ди сабиигъуэр». Щызэхихым ар пщылI пэжым Iэнкун къохъу ищIэн имыщIэу. Къолъэлъэх нэпс пщтырыр нэкIум гуауэ щIыIэм и жыIэщIэу. ИкIэм жеIэ: «Хьэуэ, хьэуэ! Схуэшэчынкъым успэIэщIэу… Сыт ар бжесIэкIэ? Уежьэнущ си гум щыщIэр зэхомыщIэу. «ЩIы унафэ уиту си пIэм!» - сыт щыжыпIэр, гугъу себгъэхьу? Зесхьэфыну уи къулыкъур сыту пIэрэ схэлъыр уэщхьу? НэхъыфIщ сылIэм, успэIэщIэу махуэ закъуэ сэ сымыхьу. Сыздешажьэ суригъусэу! БдэскIунщ гъуэгур, щытми кIыхьу». ЛIыхъум жеIэ: «Пэж ухуеймэ, мы сэ бжесIэм егупсыс: Хьэщыкъ хъуар гъэуганэ техьэм, щхьэзакъуэным хущIохъуэпс. Уасэ щIэптмэщ щыбгъуэтынур ухуей хъум налкъутналмэс. Зи къалэн зымыгъэзащIэм джатэр и псэм къылъоIэс. Хэт уэ пхуэдэу акъылыфIэу зигу къигъыкIым гу лъызытэр? Къыппэхъуну хэт дэ диIэр? ЛIыгъэ пхэлъкъэ, пIэтмэ джатэр? ЩIы нэхъ быдэ ди щIыгъунэр, егух лъэщу бий къэятэр! Къэзгъазэнщ сэ, Алыхьталэм къызипэсмэ и гулъытэр. Ар зыу щытми, щэу зэкъуэтми фIэкIыфынкъым Тхьэм жиIам. СытекIынкъым сыпсэухукIэ сыкъэдзыхэу мурад сщIам. Сыкъэмысмэ илъэсищкIэ, сывгъеиж сахэвбжи лIам. Хуит пхузощIыр си къулыкъур тхылъ пхузотхри! Тет бжесIам!» V Автандил и дзэм хуитх тхыбзэ Абы етхыр: «НэхъыжьыфIхэу, адэ папщIэу сэ сиIахэм, Ери фIыри здэзыгуэшу гурэ псэкIэ збгъэдэтахэм; Си мурадыр къыздиIэту ныбжьэгъу пэжу си гъусахэм СыволъэIур фызэхуэсу федаIуэну мы ныфхуэстхым. Автандил фэ фи узыхьырщ ныфхуэзытхыр мыр тIысауэ Ивубыдэт фи гум быдэу вжесIэр нобэ дзыхь фхуэсщIауэ: Сыкъэтыну тIэкIу сэ сожьэр зэшзэхуефэр къэзгъэнауэ IэщIызолъхьэр си щхьэр джатэм, абы гъащIэр хуит хуэсщIауэ. Зы Iуэхушхуэ къыкъуэкIащи сожьэр щIышхуэ зэпысчыну, Илъэс къакIуэр сыфпэIэщIэу къысхуихуащ сэ есхьэкIыну. СыволъэIур фымамыру, зэгурыIуэу фыпсэуну, Ди Хэкушхуэм и щIыхь лъапIэр бий нэпсейхэм щыфхъумэну. Шермадин сэ къызогъанэр, - нэхъыжьыфIу фщхьэщытынщ, Си хъыбар къыфIэщIыхьэхукIэ и унафэм фыщIэтынщ. Е IущIэнкъым ар зи тепщэр, лIыпIэм нуру ар исынщ. Лей зезыхьэр напIэзыпIэм шэхум хуэдэу игъэткIунщ. Псоми ящIэр: къыздэхъуащ ар, къуэ пэлъытэу, къуэшым псэщIу. АтIэ жиIэр хуэвгъэзащIэ, Автандил жиIа къыффIэщIу Зэдифч фи лъэр ар къывэджэм зы къарукIэ, фыкъыздэщIу. Къэзмыгъазэм – Тхьэ Iэмырщи фысхуэщыгъуэ фи гур хэщIу. И гурылъхэр псалъэ IэфIкIэ зрегъэкIури тхэн еух. Хуэфащэну щIэлъ гъуэгуанэм Iэщэфащэхэр къыхех. ЕщI унафэ: «ДокIуэр щакIуэ!» И унафэр дзэм зэхах. Автандили зимыIэжьэу адэжь лъапсэм и лъэр дех. ЖеIэр: «Сэ сыхуейкъым гъусэ! Фежьи щIэвдзэ фэ щэкIуэн! Зрач пщылIхэм зэрызехьэу, езым щIедзэр гупсысэн… Шыр нэгъуэщIкIэ еунэтIри йолъыр хуейти гъуэгу техьэн. И гукъеуэм къыхупищэу щIэтщ и нэгум Тинатин. Къэнау и дзэр адэ жыжьэ итщ губгъуэшхуэм ахэр щакIуэу. Ау ялъагъуркъым нэхъыжьыр Iэгъуэблагъэм ар щызекIуэу. ЩIигъэнэнщ ар фIыщIэм, щытхъум зым и джатэ къытемыкIуэу, Гъущыжынщ икIи и нэпсыр къыфIыщIэкIыр нэхъри къекIуэу. Яухащ щакIуэн зауэлIхэм, къалъыхъу нэкIэ я нэхъыжьыр Хъуащ фIыцIагъэ дунеишхуэр, дзэм хэтыжкъым хэку лIыхъужьыр Я гуфIэгъуэм икIэр гуауэ хъуау гуIэгъуэм зыкъеужьыр Къащ губгъуэшхуэр, щIащыкI мэзыр, ауэ бзэхащ и лъэужьыр. ЖаIэр: «Уи пIэм, къэплъэнышхуэ, хэту пIэрэ иувэнур? Лъыхъуащ куэдрэ. КъаIущIакъым «Тлъэгъуащ!» жаIэу къэувыну. Автандил бзэхащ арыххэу! Ар ежьакъым зиIэжьэну. Зэхэтщ гъуэгыу къэна гупыр къахуэмыщIэу зыхуахьынур. Шермадин кIыхьлъыхь имыщIу Дидебульхэр зэхуешэс Автандил итха уэсятым къоджэр ар къыфIекIуэу нэпс. Къэхъуа Iуэхур дзэм къыщащIэм удын хьэлъэу я гум нос, АдкIэ пщылIхэм, зауэлI щытхэм хъыбар дыджыр ялъоIэс. Псоми жаIэр: «ХэкIыкIейуэ ар тхэкIащ дэ! Сыт тщIэжын? Захуэщ дауикI: Уэ къыбблихыу хэт хэкушхуэр дзыхь хуищIын? Уэрщ ди тепщэр, щIы унафэ! Уи унафэм хэт фIэкIын? ПщылIхэр тепщэу ялъытауэ хуащI пщIэ лIыхъум хуэфащэн. VI Къаплъэныфэр зи фащэ лIыхъужьым и лъыхъуакIуэ ежьащ Автандил Эзрос Iущым итха тхыгъэу итщ мыпхуэдэу «Дианосым»: «Ди гум щIохьэр тфIэпсэкIуэду розэм щIыIэр къылъэIэсым». И щхьэзакъуэу хамэ щIылъэр зэпикIун хуейу къызылъысым И хьэдагъэщ хэтми. Ещхьщ ар къамыл гъуру жьым дэсысым. Вагъуэ ижу ижау мажэр Автандил зейкI къэмыувыIэу, ХьэрыпыщIу псэм и щIасэм йобэкъукI ар и гум къеIэу. Нэхъ пэIэщIэ хъухукIэ пщащэм гущIэх нэпсыр къобл нэхъ щIыIэу. Пещэр гъуэгум: «СыIущIэжмэ гъущыжынщ си нэпсыр!» - жиIэу. Гъагъа розэм и щхьэщыгур хъуащ аргуэру дыгъэ мыхъуэ. Зэми гъащIэр фIэмыIэфIу къамэ Iэпщэм IэкIэ йопхъуэ ЖиIэу: «Си лъыр щIифыкIыну псэхэх ябгэм сыкъелъыхъуэ. Сыт сиIэж сэ гурыфIыгъуэу? Нэщхъеягъуэм кIуэ пэт хохъуэ». ХъухукIэ дыгъэм нэхъ пэIэщIэ розэм и фэр нэхъри покI, Игу пIейтейм жреIэр: «Хуэму!» - и къару нэхъ къызэрокI. ГъуэгурыкIуи и пIэм иси емыупщIу ар блэмыкI. «Мыбы щыIэ хъунщ», - жыхуиIэу къимыгъанэу щIыр щIещыкI. И мыгъуагъэм игъэжэщIу нехус и лъэр щыIэм щIыпIэу И Iэгу пцIанэр и пIэщхьагъыу губгъуэ жэщыр и гъуэлъыпIэу Абы жеIэр: «Лъагъуныгъэ! Степхри си гур щыIэр бампIэу СхуэпщIащ гъусэ. Плъытэнт сэркIэ фIыгъуэу сылIэм зэшэзэпIэу». Сыт гугъуехьи пэщIырехуэ, ар къэдзыхэу къикIуэтакъым, ЩIыуи, псыуи, бгыуи щIыпIэ зыдэмыкIуэ къигъэнакъым. МакIуэр махуэр, блокI илъэсхэр – зыхуей гъуэгум ар техьакъым. Илъэсищу хуащIа пIалъэм мэзищ фIэкIи къыхуэнакъым. Губгъуэ нэщIрэ къуршыжь джафэу пхыдза щIыпIэм нехус и лъэр, Мазэ псом а щIыпIэм къихьэу зы цIыхупсэ ар темыплъэ. Е Рамис, е Вис телъакъым а зым телъым хуэдиз хьэлъэ. Жэщи махуи лъагъуныгъэр нэгум щIэтщи ар хегъаплъэ. Жэщ къытохъуэр. ЕгъэзыпIэу бгыпэ лъагэм шым щопсых, Бгым къеплъыхмэ – нэм къиплъысым губгъуэ ину зызэIуех. ЩIожыр псышхуи къуршыжь лъапэм, псыхъуэ зэвым гъуэз къыдех, КъекIэкIау жыгыжьхэр Iуфэм къибыргъукIыу йоукIуриех. Нэщхъей дыдэу щысщ лIыхъужьыр блэкIа махуэхэр къибжыжу, ХуещIыж и щхьэм лейу мыгъуагъэ насыпыншэу зилъытэжу. «ЦIыхухэм къащIэмэ си Iуэхур?» - КъокIыр и гум щIэшынэжу. Хэт ер фIыкIэ зыхуэхъуэжыр, къикIуа гъащIэр щIэу къикIужу?» Щысщ апхуэдэу ар гупсысэу и акъылыр куэдым хуишэу. «Згъазэжын-тIэ? – жеIэ. – Дауэ? Си гугъуехьыр кIуэда пщIэншэу? Сыт жесIэн си дыгъэ нурым секIуалIэжмэ жэуапыншэу? Къэзмыгъуэтмэ а лIыхъужьыр силъытэнщ абы лIыгъэншэу? СымыкIуэжу гъуэгум пысщэм схуищIа пIалъэм щIезгъэгъункъэ, Къэзгъуэтакъым зи Iуэху зесхуэр сылъыхъуэну си къалэнкъэ? И чэзум сымыгъэзэжмэ, Шермадин хэIущIыIу сищIынкъэ, Пащтыхьышхуэм деж ар кIуэнщи щэхуу сиIэр хуиIуатэнкъэ? ЩигъэIунщ сылIау хэкушхуэм сэ хуэсщIа унафэм тету. Иублэнщ хьэдагъэр гуIэу, цIыхуу щыIэр зэщIигъэсту. Сэ абы иужькIэ дауэ згъэзажын си хэку, псэ спыту?» Магъыр щIэту ахэр нэгум, Iэмал Iуэхум хуимыгъуэту. «Ди Тхьэ! – жеIэ, - схуэмыфащэу си насыпыр сщощI спэIэщIэ, Си гум хьэлъэрэ бэлыхьу ебгъэшэчыр уфIэмащIэ? Си гум абгъуэ лейм щебгъэщIри къыхэбнакъым си псэм гъащIэ. Сэ сыгъ пэтми зэпымычу хъуркъым нэпсыр тIэкIу нэхъ мащIэ». ЙоIущащэ и гум щабэу: «УкъэмыскIэт уэ мардэншэу! Къыптехьэлъэми гугъуехьыр, уигъэткIункъым чэзууншэу. Гъыни хуейкъым. МащIэщ икъукIэ сэ слъэкIынур Алыхьыншэу, Нэгу щIэкIыпхъэр щIокI сыт щыгъуи, къэхъукъым зыри щхьэусыгъуэншэу». ЖеIэ: «КуэдкIэ нэхъыфIщ сылIэм сэ къэзгъэщIым нэхърэ гъащIэу. Тинатин уэ къыпIущIэнущ дыгъэ нуру къыптепщIыпщIэу. КъыщIэупщIэм ар лIыхъужьым, сыт жепIэну жэуап папщIэу?» КIуэцIрокIыр ар мэзыкум, и гум ахэр жагъуэу щыщIэу. «СыздэмыкIуэу, сымылъагъуу зы щIыналъи къэзгъэнакъым, А лIыхъужьым теплъа зи нэ, и Iуэху зыщIэ сыхуэзакъым. Хэтми Каджу ар зылъытэр, дауикI, захуэщ, пцIы жиIакъым Сыт щIэдгъэжкIэ нэпс мычэму? – Iуэхум ар сэбэп хуэхъункъым». Автандил къохыжыр бгыпэм, псыри мэзри зренэкI. Йохьэ губгъуэм. Нэщхъеягъуэр къытегуплIэу кIуэцIрокI. Игури и щхьэри зобгъэжыр, и нитI къаплъэр щоункIыфIыкI. Зи дахэгъуэу губгъуэ щхъуантIэр дыгъэ къепсым щогуфIыкI. ЗыдэкIуэнур къыхуэмыщIэу пIалъэр нэхъри фIыхотIасэ, Игъазэжмэ хъуау нэхъ къищтэ, къару хэщIым къегъэIэсэ. Исщ зы щIыпIэм мазэ псокIэ, къыхуэмызэу зы цIыхупсэ. Изми губгъуэм хьэкIэкхъуэкIэр, ар Iуэху хуэщIу емыIусэ. Езыр ещхьу хьэкIэкхъуэкIэм губгъуэ нэщIыр къыщикIухькIэ МэжалIэнкъэ ар зэ мыхъуми, цIыхуу Тхьэм къыщигъэщIакIэ. Джэд къеукI, Ростом лIыхъужьым и Iэдийм пэхъун пIащагъкIэ. Шым къопсыхри щещI мэз лъапэм мафIэ, пщафIэу тIэкIу шхэн щхьэкIэ. ПиIуау джэдыр дзасэм мажьэр, щытщ гъунэгъуу шыри хъуакIуэу. Къелъагъу, плъэмэ, адэжынэу гъуэгум тету шууищ къакIуэу. «Хэту пIэрэ ахэр? – жеIэ, - къакIухь хъунщ абы хъунщIакIуэу! Армырамэ хэт мы щIыпIэм къыпхуихьэнур и гум хуэкIуэу? Япежьащ абы лIыхъужьыр, и шабзэпэр яхуигъазэу. Къыбгъэдохьэр тIу жьакIацэу, тIум ещанэр напэ къабзэу. Абы и щхьэр хъуау уIэгъэ, лъыр къожэхыр, щIым тежабзэу. И Iуэху щIагъуэкъым а щIалэм, - и щэIу макъыр мэIур гъыбзэу. Автандил мэгуо: «Фыхэт фэ? ФыхъунщIакIуэу фит мы губгъуэм? Жэуап къат: «Зэ умыпIащIэу гу къылъытэ гузавэгъуэм! Умыхъуфми сэбэп, цIыхум хуэщI гущIэгъу, цIыху уимыжагъуэм, ГъыIау плъагъумэ, дэгъ къыщIэдзи, егъэуфи уи фэр пшагъуэм». Автандил и упщIэм пищэу, бгъэдокIуатэ ахэм нэхъри. Жэуап къат абдеж шууейхэм, я хьэдагъэу пыхьэу щыри: «Дыхэхуащ бэлыхь дымыщIэу дэ щыр, - лыкIэ дызэшщ псори. Хатаэт сэрей щыдиIэщ, къыпэлъэщ щымыIэу зыри. «ХьэкIэкхъуэкIэ щыкуэдщ» жаIэу зэхэтхати, дыкъэкIуащ. Псышхуэ Iуфэр ди хэщIапIэу, дзэшхуэ тщIыгъуу дыщакIуащ. Дыдихьэхри, мазэ псокIэ хьэкIэкхъуэкIэр къетхуэкIащ, КъуакIи бгыкIи къэдмыгъанэу, нэр зытеплъэр къэдукIащ. КъыттемыкIуэу цIыху щакIуэнкIэ, зэкъуэшищыр дзэм дыпоуэ, Ау иужьым дэ щым дякум фыгъуэр жьыбгъэуэ къыдоуэ. «Сынэхъ Iэзэщ сэ щакIуэнкIэ!» «Хьэуэ, сэращ нэхъ шэрыуэр!» - ЖытIэу, захуэр зэхэмыкIыу, дызыхуолъыр, дызодауэр. ДощI унафэ къэдукIау хъуам я фэр яшэу дзэр кIуэжыну. Йожьэж ди дзэр, дэ дыкъонэ, лIыгъэу тхэлъыр дгъэунэхуну. ПщылI зырызи къыдогъанэ, сагъындакъхэр тхуаузэдыну, ЩыдгъэкIуэжым дзэр, дыкъанэу, тщIакъым икIэр гуауэ хъуну. Зыдогуэшыр зэрызыххэу, щхьэж и занщIэр и IэнатIэу, ХулъэкIынум къигъэгугъэу, щIедзэж хэти екIуу щакIуэу. Лъати зекIуи къэдмыгъанэу, доукI джэдхэр, щыхьхэм дэкIуэу, Мэзи къуакIи, псы аузи къэдгъэнакъым цIыху зыдэкIуэу. Ешыпарэ нэщхъей дыдэу лIыхъужь гуэрым дэ дыIуощIэ, Шы къарапцIэм тесщ, хэпщIыкIыу абы и гум зыгуэр щощIэ. Щыгъщ и фащэу къаплъэныфэр, IэщIэлъщ и Iэм щIопщ гъумыщIэр. Хъункъым тету дунейм хуэдэ зритауэ ди Тхьэм гъащIэр. Абы нуру къыщхьэщихым димыгъаплъэ пэтми доплъыр, КъыпфIэщIынут къыпхидзауэ пщэдджыжь дыгъэм и пшэкIэплъыр. Ар гъэр тщIыну ди мураду зэкъуэшищыр дызэдолъыр. Иджы догъыр, дыгуIэжу, кIуащи лъэгум нэгум щIэлъыр. Сынэхъыжьти, солъэIу къуэшхэм ар си закъуэ хуит схуащIыну, Къуэш курытыр шым йохъуапсэр, - арщ зэщакIуэр къыхихыну. ШынэхъыщIэм зэран фIэфIщи, йолъ лIыхъужьым иридзыну ДылъэщIохьэр, - тетщ игъуэгум, фIэмыIуэхуу къеплъэкIыну. Розэ гуакIуэу и нэкIуитIым кърих нурыр гум лъоIэс, ТщIа мурадым и жэуапу удын хьэлъэр къытлъегъэс. ЦIыхугъэншэу дыкъилъытэу пудыныгъэр къыдепэс, Зи акъыл хущыщIэм и щхьэр хуещIыр щIопщкIэ нэхъ зэтес. Зауэ банэр къыщIигъэсту, япэ йощыр шынэхъыщIэр, Бгъэдыхьауэ шум жреIэр: «Зэ къэувыIэт!» - зегъэгуащIэ. Ди гугъащ ар джатэм еIэу къридзыну удын гуащIэр, Ауэ къуэшыр, лъыр къыпыткIуу, щIопщ къудейкIэ къыхегъащIэ. Къызгуеудри щIопщкIэ и щхьэр хуилъым, – гугъэм хегъэкIыж КъоукIуриех мэхауэ и шым шынэхъыщIэр, лъыр къыпож МыхъумыщIагъэу тщIам къыпэкIуэу, ар къыдещIэри йожьэж. Ди нэр къижу дыкIэлъыплъу, лIыхъужь ябгэр гъуэгу тохьэж. Ауэ нэкIэ къыдэмыплъу, IуигъэзыкIри ежьэжащ. Плъэт мобыкIэ! Дыгъэ нурыр къыщхьэщихыу кIуэр аращ». Ар жраIэщ Автандили, зэшхэм гъын къыщIадзэжащ. ШыкъэрапцIэр и гъуэгу тету макIуэ, шхуэIум ар есащ. Автандили, и насыпти, къехъулIау къыщIокI зыхуейр. Ибгынауэ хэкур пщIэншэу къикIухьакъым мы дунейр. Бэлыхьышхуэр телъу цIыхум къехъулIамэ щIэнэщхъейр, Хуейкъым игу къигъэкIыжыну блэкIа махуэхэу дыдж Iейр. ЖеIэ: «Къуэшхэ! Сэ къэфлъагъур хамэщI ситщи стелъщ бэлыхьыр. А лIыхъужьым и лъыхъуакIуэ сыкъежьауэ къызокIухьыр. Иджы фэ схуэфщIащ нэхъ псынщIэ сэ куэд щIау къесхэкI гугъуехьыр, СолъэIу ди Тхьэм къывитыну фэ, зэкъуэшхэм, гъащIэ кIыхьыр. Къигъазащи си насыпым, къогуфIыкIыр си гур щащIэу, Фэри Тхьэм фхуищIыж узыншэ шынэхъыщIэр, уз имыщIэу. Сэ мыбдежщ сиIар хэщIапIэу, фыщепсых зэ, фымыпIащIэу, ЩIэфлъхьэ жьауэм шынэхъыщIэр, хъужынщ ари куэди мыщIэу. Йолъ, ар жеIэри, шы джабэм шыгъэцIывыр хиукIауэ, Вагъуэижу йож лIыхъужьыр, и гум нэхур щыблэжауэ, Къохъуж фафIэ мазэ фагъуэр, дыгъэ къуэпсыр тепсэжауэ. Ар IущIэнущи зылъыхъуэм и щхьэр ехь, жыджэр хъужауэ. Нэхъ гъунэгъу ар щыхъум, жеIэ: «БгъэдыхьэкIэ сыт хуэсщIын? Iей зыхуэсщIмэ, лIыхъужь ябгэр къэмыгубжьу къэмынэн… Iуэху нэхъ гугъуми и хэкIыпIэр акъылыфIэм хуейщ къищIэн, Псалъэ дыджри пIейтеягъри хуейщ лъэныкъуэ егъэзын. Шэч хэмылъу, а лIыхъужьым къекIухь и щхьэр и мыгъуагъэу, ЦIыху ар теплъэм къызэIыхьэу, хъум пэIэщIэ и гур загъэу. Дызэхуэзэм дгъэунэхункIи хъунущ дэ тIум тхэлъыр лIыгъэу, Дызэхуилърэ тIэтмэ джатэ, дязыр пщIэншэу хъунщ укIыгъэ. Ар къытщыщIмэ, сэ гугъуехьу стелъа псори кIуэдынщ пщIэншэу. Хэту щытми дунеишхуэм теткъым ар екIуэлIапIэншэу. Иухынкъэ къэкIухьыныр, итын губгъуэм ар мардэншэу? Нэхъ быдапIэу щыIэм кIуэжми, сутIыпщынкъым жэуапыншэу». МакIуэр зым зыр иужь иту. ТIэу нэху мэщри, махуитI блокI. Шхэркъым тIури махуи, жэщи. Нэщхъеягъуэр ягу имыкI. Зы дакъикъи къэмувыIэу, я гъугуанэр зранэкI, Я гукъеуэм и щыхьэту нэпсыр я нэм щIаутхыкI. Хъуау пщыхьэщхьэ ахэр IуощIэ бгышхуэ гуэр мэзыкум хэту, БгъуэнщIагъ гуэри бгым къыхощыр псыежэхым къыщхьэщыту. ЙоукIуриехыр псыр, уфафэу, къамыл мэзыр Iуву Iуту. ДэкIеяу зэхэтщ жыгыжьхэр, щIэгъэкъуэну уафэм щIэту. ЗэпырокIри псым лIыхъужьыр, хуеунэтIыр шыр бгъуэнщIагъым Автандили шым къопсыхри шум кIэлъыплъу щIэтщ мэз щIагъым. Шыр ирепхри докIуейр псынщIэу жыгым – уафэр зи лъэгагъым. Ар кIэлъоплъ лIыхъужь зэщакIуэм – и гур гъэр зыщIау зыIыгъым. ЗыщIар фащэ къаплъэныфэр нос бгъуэнщIагъым и щIыхьэпIэм. ФIыцIэ защIэкIэ хуэпауэ къыщIокI пщащэ я псэупIэм. ЗэрыIуплъэу ар лIыхъужьым, къепыгъэхыу йожыхь и пIэм. Шым шууейр къопсыхри пщащэм хуещIыр IэплIэ, ихьу бампIэм. Абы жеIэ: «Си шыпхъушхуэ! СщIэркъым адкIэ гъуэгу щыIэжу. Къухьэжащ, Асмат, ди дыгъэр, дыкъигъанэри гуIэжу! Ахэр жеIэри, и бгъэгум йоуэ IитIкIэ зимыщIэжу, Зызэрадз а тIум аргуэру, я нэм нэпсыр къафIыщIэжу. А тIум щхьэцу кърачыжым ещI мэз чыцэр нэхъ Iувыж. ФIэпсэкIуэд зым зыр щыхъужу, я мыгъуагъэр зы ящIыж. Я гъы макъыр къыр джабэжьхэм джэрпэджэжу зэпадзыж, Автандил ар егъэщIагъуэ: «Мы си нэгум щIэкIыр пэж?» ТIэкIу нэхъ кIащхъэ щыхъум нэпсыр, пщащэм и гум зыкъещIэж, Шагъдийм уанэр къытырехри и щIэтыпIэм щIегъэхьэж, Iэщэфащэр лIым къыIехри IэкIуэлъакIуэу зэщIекъуэж, ХуэгумащIэуэ лIыхъужьым, бгъуэнщIагъ кIыфIым ар щIешэж. Автандил гупсысэм ехьыр, зыхуихьынур къыхуэмыщIэу… Нэху мэщ аурэ. КъыщIокI пщащэр, щыгъа фащэр щыгъыу. ПсынщIэу Шхуэр пщIэхелъхьэ шыми, щIедзэ босцеикIэкIэ илъэщIу, КъыщIех уанэр, шым трелъхьэ, Iэуэлъауэ лъэпкъ имыщIу. Зы жэщ закъуэ фIэкI бгъуэнщIагъым щIэмызагъэу лIыр йожьэж, Пщащэм щхьэцыр ифыщIыжу магъ, мэгуIэ, зечэтхъэж. Ирехыжри сэлам пщащэм, гъуэгу лIыхъужьыр тоувэж. Шум Асмат кIэлъоплъ. И нитIым нэпс гущIыхьэр къыфIыщIож. Гъунэгъу дыдэу шур щыблэкIым, Автандил ар елъагъу хуиту. «Дыгъэу пIэрэ зи нэгу сиплъэр?» - жеIэ щэхуу, жыгым къуэту – Хуэтхьэлэнущ абы, дауикI, аслъэн ябгэр къимыкIуэту!» Ахэр жиIэу кIэлъоплъ лIыхъум, и гур бампIэу къыфIилъэту. Насэ-Iуасэ хуэхъуа лъагъуэм тету мэзым щIокI лIыхъужьыр. КъуакIи бгыкIи зэренэкIри, хокIуэдэж хьэуам и ныбжьыр. Автандил жыгыщхьэм тесу нэкIэ ехур и лъэужьыр. И гум къокIыр: «Тхьэм нэхъ псынщIэ сщищI си гугъэщ сэ Iуэху злэжьыр! Сыт нэгъуэщI сэ сызхуеижыр щызгъуэтакIэ зи Iуэху зесхуэр? СщIынщ а пщащэр гъэр, сыкIуэнщи, жезгъэIэнщ лъэмыкIыу щэхур. ЖесIэнщ сэри си мыгъуагъэр, щIысфIэкIыфIыр дуней нэхур, Къитхыу джатэ дызхуилъынкъым, зэфIэкIынщ мамыру Iуэхур». VII Автандилрэ Асматрэ бгъуэнщIагъым щIэсу зэжыраIахэр Автандил къохыжыр жыгым. Шым мэшэсри тегушхуауэ, ХуеунэтI шагъдийр бгъуэнщIагъым, къэнам зи бжэр зэIухауэ. Шы лъэ макъ зэхехри пщащэм къыщIож, нэпсым гъэр ищIауэ. И гугъат абы, щIегъуэжу, Тариэл къигъэзэжауэ. Ауэ къопцIэ. КъэкIуам Iуплъэм, Тариэл ар зыкIи ещхькъым. Егъэзэж щIэлъэдэжыну, бгыр къигъачэу и кIий макъым. Ауэ занщIэу ар къаубыдыр – лIыхъужь Iэпщэм IэщIэкIакъым. Магъ, мэгуIэ зиукIыжу, теткIуэу нэпсыр уэру нэпкъым. Мэныкъуакъуэ IэщIэкIыну, и ажалу лIым Iуплъэн. Ауэ ар IэщIэлъщ икъузу бгъэ лъэбжьанэм, IэщIэкIын? Тариэл ар йоджэ гуIэу. – Хъуащ пэIэщIэ – зэхихын? Автандили бгъэдэтщ пщащэм – лIыхъужь хахуэр хъуащ Iэнкун. ЙолъэIу пщащэм: «УщIэкIийр сыт? ЦIыхущ уи пащхьэм, тIасэ, итыр. Слъэгъуащ сэ узэджэ розэр, хуадэжыпэу губгъуэм итыр, Хэт ар? ЖыIэт, - дыгъэу къепсу, мазэ нуру лъэрытетыр? УмыкIий! Уи жагъуэ сщIынкъым. Псалъэ быдэ сэ узотыр. Пщащэм къет жэуап гуIэжу, къытегуплIэу нэхъри бампIэр: «Акъыл уиIэм, ар къэгъанэ! КъохъулIэнукъым а жыпIэр! ИкIи къэпщIэфыну хъункъым уэ а щэхум и пэжыпIэр. УмыгъакIуэу зэман пщIэншэу, нэхъыфIщ ббгынэм уэ мы щIыпIэр». Пещэ адкIэ: «Уэ лIыхъужьыр узыхуейр сэ IупщIыу сщIэркъым. Ауэ зыми а хъыбарыр хуэсIуэтэжу зэхихынкъым. «Ар къызжеIэ!» - уэ жыпIэхукIэ, бжесIэнщ «Хьэуэ!» - сытекIынкъым. Угъуэг нэхъ нэхъыфIт угуфIэм! Ауэ гуфIэ сэ сиIэжкъым». «ПщIэркъым пщащэм сэ сыхэтми, си гум щыщIэр, сыкъыздикIыр, И лъэужь абы къэслъыхъуэу хэкуу щыIэр зызонэкIыр. СыпIущIат уэ сыпщыгугъыу, сщIауэ уи жагъуэ къыщIокIыр. КъызжомыIэу ар пхуэздэнкъым! Сыт е Iуэхум къыщIибгъэкIыр? Пщащэм жеIэр: «Ухэт сэркIэ? Е сэ – уэркIэ? – Iуэху сумыщI. ДауикI, сщIыгъукъым дыгъэр гъусэу. Ар къэпщIау си жагъуэ уощI. Щыдоух абдеж ди псалъэр! – Ар жыпIам жэуап хузощI. КъысщрещI сэ къысщыщIыпхъэр! – БжесIэн сщIэркъым сэ нэгъуэщI!» ЙолъэIу пщащэм ар еубзэу, игъэткIуну псалъэ быдэр. ПщIэншэу гугъу лIым зрегъэхьыр, - Асмат нэхъри зегъэбыдэр. Къолыб и кIэм лIыхъужь гуащIэр, лъыр и нитIым къыщIолъадэр, ЦIыхубз щхьэцыр и IэмыщIэу къурмакъейм сэр щIеубыдэр. ЖеIэ: «Сэ бэлыхьу стелъым преув мыр уи гур къису! Сабий гъыкIэу сыбгъэгъащи, щIызокIыкIыр нэпсыр лъыпсу. ЖыпIэу щытмэ – уи гугъу сщIынкъым, Тхьэр пхузоIуэ си нэмысу; КъызжомыIэм, сыпфIэкIынкъым уи ажалыр къэзмыгъэсу!» Жэуап къетыр: «Уитыху губгъум, цIыху акъылым тIэкIу уикIащ. СумыукIрэ, - Тхьэм и фIыщIэщ, арти псэууэ сыкъэнащ. Ауэ псалъэ уэ спыпхынкъым сыпсэуху – мураду сщIащ. Спыпхыжынур сыт сыбукIмэ? – щэхур щэхуу къэнэжащ. СщIэркъым сытми уэ лIыхъужьым жызбгъэIэну узыхуейр. Ауэ зыри уэ спыпхынкъым, къэзбгынами мы дунейр. СытекIынкъым жысIа псалъэм, згъуэту щытми ажал Iейр. СыщIобэгыр сэ ардыдэм, - сэращ щIылъэм тетхэм лейр. Умыгугъэт сэ ажалым гуIэгъуэшхуэ сыхидзэну,- СызэрылIэу стелъ хьэзабыр, гуIэ нэпсщи, кIуэдыжынущ. Жэщ мазэхэщ сэркIэ гъащIэр, сыт ар фIыгъуэу щIэслъытэнур? ИкIи сыт сэ си жьэр хамэм къыхуэстIэщIу хуит щIэсщIынур? «БгъэдыхьэкIэ хуэсщIар хъуакъым, - жиIэу щытщ лIыхъужьыр хэплъэу,- Iэмал гуэр къыхуэзмыгъуэтмэ, сызыхуейр жиIэнкъым псалъэу!» БгъэдокIуэтри тIэкIу ар пщащэм мэтIыс нэпсым имыгъаплъэу. «СщIау уи жагъуэ дауэ, - жеIэ, - сыпсэуну си нэр къаплъэу?» БгъэдотIысхьэ абы пщащэр, хуищI губгъэныр фэкIэ къапщIэу. Автандили щысщ гуIэжу, жиIэ хъунур къыхуэмыщIэу. ЩIэтщ мэз щIагъым нэпсыр псыдзэу, хэхъуэ фIэкIа ткIуэпс хэмыщIу. Пщащэ гуэрми гъын къыщIедзэ, и нэгу щIэкIым гур хигъэщIу. Хамэ нэпсым къищIау гухэ, магъ, мэгуIэ хуэмышыIэу. Ауэ хамэщ зыбгъэдэсри, щысщ зы псалъи хужымыIэу. Автандил кIэлъоплъыр пщащэм: «Мэхъу нэхъ щабэ и гур», -жиIэу. Ар йолъэIу аргуэру пщащэм, нэпсыр уэру нэм къыфIеIэу: «СщIащ уи жагъуэ! Шыпхъу усщIыну хуитыныгъэу сыт сэ сиIэр? Сыкъэнау зеиншэ дыдэу, къыстогуплIэ гуауэ щIыIэр. Сэ сыхуейт уи фIэщ сыхъуну! Псалъэжь Iущу мыхэр жаIэ: «Хьэлъэ дыдэу щытми гуауэр, текIуэнщ абы гущIэгъу зиIэр» Акъылыншэу уэ зоспщыту сфIэкIуэдами си нэмысыр, УмыщI Iумпэм, гущIэгъуншэ лъагъуныгъэ мафIэм исыр. СынолъэIу: къысхуэщI гулъытэ сэ тхьэмыщкIэм – лей къыслъосыр. КъысхуэщI уи гур IэфI, псэр сIыхи! Ар сэ тыгъэу узопэсыр». Лъагъуныгъэ гуащIэм хьэщIэр ихьу пщащэм къызэрищIэу, КъыщIедзэж аргуэру пыхьэу, щIригъэгъуу нэпсым щащIэу. Пищэу нэхъри телъ хьэзабым магъ, къигъар абы фIэмащIэу, Автандили зыхуейм и Iэр тохуэ, уафэр хуэжыIэщIэу. Гу лъитащ и псалъэм пщащэр нэхъри Iэсэ къызэрищIыр ИкIи, нэпсым ар хэмыкIыу, и гум лейуэ зэрыхэщIыр. ЖеIэ: «Бийри, си шыпхъушхуэ, «Сэлам», - жиIэу дэ къытIуощIэ. Мыр зэгъащIэ: хьэщыкъ хъуами къемыплъэкIыу етыф гъащIэр. Хьэщыкъ дыдэ сищIащ сэри лагъуныгъэм, стелъщ и фэбжьыр. КъысхуищIау къалэн си Нэхум къызолъыхъуэ а лIыхъужьыр. Къэзгъэнакъым зы щIыналъэ къытезмынэу си лъэужьыр. Иджы, мис, фэ сыфIущIащи, махуэм уэфIу зыкъеужьыр. Сигум щызт гуфIэгъуэр япэм, щищIыу нэхум увыIэпIэ. Ауэ гъуэгу сэ сыщытехьэм къохьэ кIыфIыр нэхум и пIэ. Ухуитащ уэ къызэпщIэну узыхуейу хъуар напIэзыпIэм. Къызэт-тIэ ажал е гъащIэ, схунэхуси и кIэм бампIэр». Абдеж пщащэм псэлъэн щIедзэ, псалъэу жиIэр гурыхь защIэу: «Дахэщ уи бзэр! ПщIа мурадым ухуишэнщ абы куэд мыщIэу. Ауэ нетIэ хэпсащ уи сэр си гум, жыпIэр уфIэмащIэу. Иджы, нобэ щыщIэдзауэ суриIэнщ сэ шыпхъу жыIэщIэу. Лъагъуныгъэ IэфIым уи гур къэзбгъэщIащи итхьэкъуауэ, Къызолъытэ си къалэну уи жыIэщIэ сыхъун хуейуэ. Уи губампIэм пхухэзгъахъуэу нетIэлъандэм усIыгъщ, ауэ Сэ пхуэсщIынщ иджы си гъащIэр уэ лъэгущIыхь, сыарэзыуэ. Сэ чэнджэщу уэстыр псори уфIэмыкIыу гъэзэщIэф,- Техуэнщ уи Iэр уи мурадым – нэсыху пIалъэм зышыIэф. Ар пхуэмыщIэм къуохъулIэнкъым зыри, нэпсым уищIми нэф» Щыпсэум деж яубми гъащIэр, хущхъуэ щылIэм деж ираф!» Сэ чэнджэщ уэстынур псори бгъэзащIэфмэ утемыкIыу, КъохъулIэнщ уэ уи мурадыр, мы бгъуэнщIагъым ущIэмыкIыу. Ар пхуэмыщIэм – къохъулIэнкъым зыри, угъми, нэпс щIэбгъэкIыу. Зылъэгъуар хэт гъащIэр IэфIми, ар лIэныгъэ Iейм IэщIэкIыу?» Автандил къопсалъэ: «Си гум къегъэкIыж зыгуэр а жыпIэм: ГъуэгурыкIуэу, зы гъуэгу тету, тIу зэгъусэу кIуэрт зыщIыпIэ. Япэ итыр, мо зыдэкIуэм йохуэр псыкъуийм и къихыпIэм. Иужь итым ар къелъагъури, бгъэдолъадэр гъыу щыхупIэм. Мыр жреIэ а тхьэмыщкIэм: «Абы ис зэ, тIэкIу зыIэжьэ! КIапсэ гуэр сэ къэзгъуэтынщи укъисхынщ абы – къызэжьэ». Псыкъуийм исыр мэдыхьэшхри къокIиикIыр адэ жыжьэ: «Сыхуейу щытми, дэнэ мыгъуэм сыкIуэфын сэ уэ сомыжьэу?» «Мы си гъащIэм къуэпсу иIэр пIэщIэлъщ дяпэкIэ, шыпхъушхуэ, Сыт слъэкIынур сэ уэрыншэу? Сэ уэрыншэу сыт си махуэ? Ухуейм сыти сэ къызэщIэ! Ау уи нэфI Тхьэм къысщигъахуэ. Щхьэ мыузыр бозкIэ зыпхэм и делагъэр къегъэнахуэ! Пщащэм жеIэ: «Уи псэлъэкIэм и IэфIагъым гур къеуIэ. Шэч хэмылъу, уэ пхуэфащэщ губзыгъэфIхэм хъуэхъуу жаIэр. Уэ гугъуехьыр хьэлъэу птелъу щIэпщыкIами щIылъэу щыIэр, Ягъэ кIынкъым, къызэдаIуэ! Уи мурадым техуэнщ уи Iэр. А хъыбарыр къищIэфыну къыщалъхуакъым дунейм цIыху, Езы дыдэм гупыж ищIу ныбжьэгъу гуэрым хуиIуэтэху. Зигъэхуэфи хущIыхьэгъуэ, абы ежьэ, къэкIуэжыху. Сыт щIэбгъэщтыр нэпс IумылкIэ розэр, гуауэр пщIауэ жьыху. Дэ тIум ди цIэр ухуейм пщIэну, бжесIэфынущ езмыхьэкIыу: Тариэлщ лIыхъужьым и цIэр, цIыху псэу теплъэм къызэкIуэкIыу; Сы-Асматщ сэ – сохь си гъащIэр, мафIэ лыгъэм сыхэмыкIыу. Сэ си закъуэм хъунт апхуэдэу зыхьыр гъащIэр къещIыIэкIыу! А лIыхъужьым теухуауэ аращ бжесIэр, доух псалъэр! Итщ губгъуэшхуэм ар зэкIужу, темыпыIэу щIылъэм и лъэр. КъиукIIарэ къихьмэ, сошхыр, зыщиIэжьэм деж сыпоплъэ. Иджы сщIэркъым абы нобэ къэкIуэжыгъуэу ищIа пIалъэр. СынолъэIур упэплъэну абы, губгъуэм уимыхьэжу. СелъэIунщ, слъэкI къэзмыгъанэу, къигъэзэжмэ игу къыдэжу. ПщIэну щыткъым, фи акъылыр зэтехуэнкIи хъунщ зэкIужу. КъыбжиIэнщ абы итIанэ лъагъуныгъэм хэлъыр пэжу». Пщащэм жиIэм ар щIодэIури, псалъэ етыр фIэмыкIыну. Iэуэлъауэ гуэр зэхахри, къыщолъэтхэр зейр къащIэну. Зыщеужь аузым мазэм, хэтщ дунейр къигъэнэхуну. ЩIолъэдэж бгъуэнщIагъым тIури, Iэмал гуэр къагупсысыну. Пщащэм жеIэ: «Уи мурадыр Тхьэм къыпхуещIэ, хъуау уи телъхьэ. Уэ лъэныкъуэ зегъэз псынщIэу , - къуэгъэнапIэ гуэр деж къухьэ. А лIыхъужьым пэрыуэну къихьэфакъым цIыху и пащхьэ. ФIы схуэщIатэм фи зэIущIэр, сыт сыхуейт нэгъуэщI? О, ди Тхьэ!» Пщащэм Автандил щегъэпщкIур бгъуэнщIагъ кIыфIым епIэщIэкIыу. Шым къопсых нэщхъейу лIыхъужьыр. Мэлыд фащэр, нэр щIисыкIыу. Ар мэпыхьэ, нэпс щIигъэкIым и гуащIагъыр къехьэлъэкIыу. Автандил абы йоплъакIуэ, къуэгъэнапIэм къыкъуэмыкIыу. Хрустал джафэу я нэкIущхьэм нэпсыр уэру къоукIуриех. ЛIыхъужь хахуэр магъ зэщыджэу. ЦIыхубз макъым гур ирех. Шыр щIашэжыр зыщIэт хабзэм, шы Iэпслъэпсхэр къыпщIэхах. Аурэ нэпсыр щIогъущхьэжыр, напIэр хуиту зэтрах. Автандил йоплъакIуэ ахэм, гъэр пэлъытэу зиущэхуауэ. Къаплъэныфэ кусэ дахэр еубгъу пщащэм, трихауэ. ЙотIысэх абдеж лIыхъужьыр, нэщхъеягъуэм гъэр ищIауэ, И нэбжьыцхэр нэпс шыугъэм цыпэ-цыпэу зэщIишхауэ. ЩещIыр жьэгум мафIэ пщащэм, лIы мэжалIэм хуэпщэфIэну, КъыфIощI пщащэм, ар тIэкIу шхэмэ, и губампIэр нэхъ теуну. Лы егъажьэ, хуехь лIыхъужьым, - йолъэIупэ едзэкъэну. Зэ хоIэбэри – зегъазэ, и гупсысэм къыпищэну. ЗрегъэщIыр тIэкIу жеину, ауэ жей къыпфIощI зэфIэту, КъыхощтыкIри мэкIий ину, мэIущащэ, Iуэщхъум хэту. КъыIэщIэхуэмкIэ зоуэжыр, къимыгъанэу зы игъуэту. Пщащэ цIыкIуми нэкIур лъыпсу ечэтхъэж абы щхьэщыту. ЙоупщI пщащэр, гъыу, лIыхъужьым: «Сыт къэхъуар аргуэру?» - жиIэу. Жэуап къетыр: «Сыхуэзащ сэ пащтыхь гуэрым, щакIуэ щыIэу, ХьэпшыпыфIи щIыгъуу ишэу , уей-уей и дзэм жрагъыIэу, Языныкъуэр иту губгъуэм, хьэкIэкхъуэкIэр къыщIагъыIэу. Зэрыслъагъуу цIыху, пшэ фIыцIэр хьэлъэу си гум къытогъуалъхьэ. СаIуплъэн ажалу слъагъуу, шыр мэзыкум щIызогъыхьэ, ПыкIау си фэр, ажалыфэу сабий гъыкIэуи сопыхьэ. Пщэдджыжь хъуху зыщысIэжьэну, къызохьыжыр унэм си щхьэр». ЩIодэIу пщащэр абы жиIэм, и нэм нэпсыр къыфIыщIэжу. ИкIэм жеIэ: «ЦIыхухэмыхьэу уохь уи гъащIэр, лей зэпхыжу, Губгъуэ нэщIыр уи хэщIапIэу, хьэкIэкхъуэкIэр гъусэ пэжу. СыткIэ хуэхъурэ ар уи щIасэм сэбэп, пщIэми, захуэу убжу?» Къэбгъэнакъым дунеишхуэм щIыпIэ цIыху зыдэкIуэ хъуну. АтIэ сыт уэ ущIимыIэр зыгуэр уи гум къытехуэну, Уи гур мафIэу къыхуэмыплъу чэнджэщэгъу, ныбжьэгъу пхуэхъуну? Ар уоукI, е укъеукIыр, - сэбэпагъ абы къихьыну?» Жэуап къетыр: «Уи гуапагъым ещхьыркъабзэщ жыпIэу хъуар. Ауэ хущхъуэ сэ схуэлъыхъуэр щоуэр икъукIэ, хэтми ар. Сыт къэплъыхъуэкIэ къикIынур мы дунейм къытемыхьар? IэфIщ лIэныгъэр сэ си дежкIэ! Аращ плъапIэу къысхуэнар. Хэт сэ схуэдэу насыпыншэу Алыхьталэм къигъэщIар? Хэт сэ сэщхьу нэщхъеягъуэм гущIэгъуншэу ихузар, Гуауэ нэпсыр псы пэлъытэу хэт сэ схуэдэу изыфар? Къалъхуам хэткъым цIыху апхуэдэ! Уэ зырщ, си псэ, зылъэкIар». Асмат жеIэр: «Уи мыжагъуэм солъэIунут уэ зыгуэркIэ. Уи Уазиру сыщытыпхъэу Алыхьталэм щиухакIэ. ПщызбзыщIынкъым мыбы нобэ къыщыхъуахэр укъэтыхукIэ. КIыхьлъыхь Iуэхум зезыгъэщIыр хущIогъуэж абы иужькIэ. ЛIыхъум жеIэ: «ЖыIэ занщIэу къызжепIэнур йомыхьэкIыу. КъыздикIынур дэнэ щIыпIэ ныбжьэгъуфI хъун, Тхьэм къыфIэкIыу: Къысхуеижкъым сэ Алыхьыр! Итщ си ужьым ар имыкIыу. Сохь си гъащIэр хьэкIэкхъуэкIэу, хьэкIэкхъуэкIэм сыхэмыкIыу». «АтIэ сэри кIыхьлъыхь сщIынкъым,- нэхъ тегушхуэу жеIэ пщащэм,- ЛIыхъужь г уэр къикIауэ жыжьэ къыщихутэм мы уи пащхьэм, Уи мыгъуагъэр бдигуэшыну ныбжьэгъугъэр пхуигъэфащэм Къызэт псалъэ пщIэ хуэпщIыну, уемыхъуапсэу джатэ Iэпщэм!». Жэуап къет лIыхъужьым: «ИкъукIэ гуфIэгъуэшхуэщ ар си дежкIэ. Изот псалъэ сэ зеиншэм, лъагъуныгъэ зыхуэсщIамкIэ. Нэщхъеягъуэ е лIэныгъэ ар хэхуэнкъым си зэранкIэ. Згъэпэжынщ зэныбжьэгъугъэр цIыху нэмысыр мыхъуу икIэ». VIII Тариэлрэ Автандилрэ зэрызэIущIам и хъыбар Автандил деж жэри пщащэр, епIэщIэкIыу жриIащ: «Уи гугъу сэ абы хуэсщIати, имыжагъуэу гу лъыстащ». Къыкъуешыжыр къуэгъэнапIэм, бгъуэнщIагъ кIыфIыр нэху къэхъуащ. Тариэл ар къыщилъагъум дыгъэ къепсу къыфIэщIащ. Тариэли абы пожьэ, гуапэу хьэщIэм IущIэн папщIэ. А тIум нуру къащхьэщихым щIылъэ щхъуантIэр дощIэращIэ,- Вагъуэ нур зэшиблым нэхуу ядзым нэхърэ мынэхъ мащIэ. Я Iэпкълъэпкъхэм я дахагъым пэсщIын щыIэуи сымыщIэ. IэплIэ щабэкIэ зэIуощIэ гурэ псэкIэ зэхуэгушхуэу. Дзэ хужьыбэхэр къаIупсу ба зэхуащIыр зэхьэзэхуэу. ЩIадзэ тIуми гъын зэщыджэу, я гум щыщIэр къагъэнахуэу. ПыкIау я фэр, хуэдэу шэхум, щытар дыгъэм ехьэехуэу. Я Iэр гуапэу зэрыIыгъыу, лIыхъужьитIым зыкъагъазэ, МэтIыс тIури, куэдри магъыр псыхьэлыгъуэу жэу нэпс къабзэр. Я гур нэхъыфI яхуищIыну Асмат ахэм захуегъазэ: «Зэвмыхыж лей апхуэдизу, тевгъэкIуауэ гъащIэм гъыбзэр». Тариэл и розэр щтакъым, техэу щытми уэсэпс щIыIэр Абы жеIэ: «Сэ си гуапэт къэзбгъэщIатэм щэхуу уиIэр: Ухэт, дэнэ укъыздикIыр, е уздэкIуэр, Iуэхуу уиIэр? Сэ къэплъагъур ажал фIыцIэм сыкъимыдэу сегъэгуIэр». Автандил абы жреIэ, ищIу псалъэр гурыIуэгъуэ: «Тариэл, лIыхъужь гъуэзэджэ! Къаплъэн ябгэу зи лъэщыгъуэ! Сыхьэрыпщ сэ, хьэрыпыщIым сэ щызиIэщ куэду фIыгъуэ. Ауэ си гур лъагъуныгъэм итхьэкъуауэ сегъэщыгъуэ. Слъэгъуащ фIыуэ насыпыншэм си пащтыхьым и пхъур пасэу. Тесщ ар тахътэм и тетыгъуэу, дыгъэ нуру бэм къахэпсэу. Уэ сыкъэплъэгъуащ зэгуэрым си пащтыхьым сригъусэу. КъэбукIауэ щытат, пщIэжмэ, ди зауэлIхэр бгъэгузасэу. Ущытлъагъум уиту губгъуэм, дыноувэ уи ужь кIэщIу. Дыноджат дэ куэдрэ, ауэ къэбгъэзакъым, пщIэ къытхуэпщIу. Къэгубжьауэ си пащтыхьыр, дыпкIэлъожэ, хуабжь зедгъэщIу, Уэри уожэ, ди дзэ хъушэм я нэхъ хахуэхэр хэбгъэщIу. НыплъэщIыхьэм и щхьэр тIууэ щIопщ къудейкIэ зэгуогъэху. ТфIэкIуэдами уи лъэужьыр, и лъэр тепщэм ныпкIэлъеху. Ди зауэлIхэри уи ужьым итщ захъунщIэу, уащIау Iуэху, Ауэ я псэр пыт къудейуэ, хъуар уIэгъэ къыпкIэроху. ЩхьэзыфIэфIыныгъэм тепщэр нэщхъеягъуэ куум хидзащ. ПщылI зыбжанэ лIыхъужь защIэу уи лъыхъуакIуэ иутIыпщащ. Хъуауэ пщIэншэ я гугъуехьыр, ежьау хъуам нагъэзэжащ. ИкIэм, пщащэ дыгъэ нурым Iуэхур си пщэ кърилъхьащ. КъызжиIащ мыпхуэдэу: «Ежьи а флъэгъуам и щэхур къащIэ. Ар пхулъэкIрэ къэбгъэзэжмэ, узыхуейуэ хъуар пхузощIэ». Сыплъыхъуэну илъэсищкIэ къызжиIащи – согъэзащIэ. Сымылъагъуу псэм и щIасэр зэрысхуэхьыр сэ сымыщIэ. КъэскIухьащ дунейр хъурейуэ, уилъэгъуау цIыху сыIумыщIэу. ИкIэм курдхэм сарохьэлIэ, я щытыкIэр тIэкIу мыхъумыщIэу. КъысхуащIащ уи гугъу абыхэм, уэ сыплъыхъуэу сыкъомыщIэу. Ахэм языр щIопщ удынкIэ хэбгъэщIащ уэ хьэдэ папщIэу». Тариэл игу къегъэкIыжри Автандил зи гугъу ищIар, ЖеIэ: «Си гум къимынами, къэсщIэжащ а къэхъуагъар. Сыгъа пэтми, сигу къихьауэ гуауэр гъусэ схуэзыщIар, Гу флъыстат фэ тIум сэ занщIэу, куэд хъу пэтми нэпхъэрар. Иджы сытыт фэрэ сэрэ дэлъар дякум Iэмалыншэу? Фэ гуфIэгъуэм фыщIиIэтэрт, сэ щIэзгъэжырт нэпс мардэншэу. Фынилъат фэ зывгъэлIыхъуу, хэку пащтыхьыр дзэм фи пашэу. Ауэ си пIэкIэ а махуэм фшэжын хуей хъуащ хьэдэр хъушэу. СыкъеплъэкIмэ, уи нэхъыжьыр си ужь иту къэслъэгъуащ, Ау пащтыхьым щIэгъури си гур, семыгуауэу къэзгъэнащ. Iуэхум е къыхэзмыгъэкIыу, нэхъ пэIэщIэ зыфхуэсщIащ. Гъуэбжэгъуэщым хуэдэщ си шыр: зэ илъамэ – пIэщIэкIащ. Ар мэбзэхыр напIэзыпIэм, иужь итIау къызэрищIэу. Симыгуапэ гуп саIущIэм, сошэс сэри абы псынщIэу. Есхагъэнщ лей курд щIалищым, къыщысхуилъым загъэгуащIэу, Зыкъызапщытын хуеякъым , ялъэкIыну хъуар ямыщIэу. Иджы, тобэ! Тхьэм фIэмыфIу укъихьакъым мы си абгъуэм! Тхьэ пхузоIуэ – лIыхъужь хахуэу дыгъэ нурым – ар си жагъуэм. Пшэчащ уэри гугъуехь Iэджэ, уигъэгуIэу нэщхъеягъуэм. Гъуэтыгъуей мэхъу цIыху тхьэмыщкIэр, ар хуэхеймэ дуней фIыгъуэм». Автандил къопсалъэ: «Куэду ебгъэлейуэ укъысщотхъу. Сыт злэжьар сэ апхуэдизу? Зыхуэфащэр уэращ щытхъу! Дунеишхуэр зыгъэнэхум нэхуу идзым уэ упохъу. Телъми си гум хьэзабищэр нэпсыр псынэ уэ къыпщохъу. Ихуащ си гум, уэ услъагъури, тезыгъэлъыр си гум пшагъуэр. ЗыхэгъэкI уэ ери фIыри, - сэ соухыр си пщылIыгъуэр. АбджыфI нэхърэ нэхъ лъапIэщ мывэ къащхъуэр. Дуней фIыгъуэр Ейу елъытэ, пхуэхъум гъусэ, щхьэщоужри нэщхъеягъуэр». Жэуап къет адрейм: «Солъагъур гуапэу уи гум сэ къысхуилъыр. Си фIэщ хъуркъым абы пакIуэ хуэхъуфыну гъащIэу схэлъыр. Хьэщыкъ хъуам нэхъ къыгуроIуэ хьэщыкъ хъуам хьэзабу телъыр. Мэхъу си жагъуэ си зэранкIэ, ппэIэщIащи уи гурылъыр. И унафэр пщым бгъэзащIэу, си лъэужь куэд щIауэ зохуэ, Сыкъогъуэт Тхьэм иухати, утехьати уэ гъуэгу махуэ. Ауэ гъащIэр хьэкIэкхъуэкIэу щIэсхьыр хэт пхуищIын уэ нахуэ? Ар къезгъажьэм уэ бжесIэну, мафIэ лыгъэм сищIынщ сахуэ». Асмат жеIэ: «Лъагъуныгъэм нэпсыр сэбэп хуэхъуфынкъым. Ар къэгъани, си зы псалъэ зэ къедаIуэ – ягъэ кIынкъым. Мы лIыхъужьым, си псэм ещIэ, пщIитынщ и псэр – къикIуэтынкъым. Уи гукъеуэри хуэIуатэ, езым ейри къапщIэм лейкъым! Си яужь итащ ар куэдрэ, уи хъыбар жызигъэIэну. ЖесIэн здакъым. ПхулъэкIынум, ухуитщ иджы уэ жепIэну. КъищIэм псори. Си фIэщ хъуркъым ефэ-ешхэу ар щысыну. ИщIэ псори фIыщ Алыхьым, хэткъым зы сэбэп мыхъужу». ХуэмыIэту и щхьэр хуиту, Тариэл Асмат жреIэ: «Стелъ хьэзабыр здэзыгуэшу гъусэ пэжу уэ зырщ сиIэр. Ауэ гъащIэм и удыныр бгъэхъужыну сыт ущIеIэр? СфIэпсэкIуэдщ сэ мы лIыхъужьыр, мафIэ лыгъэм игъэгуIэр. Насып дэнэ къыздикIынур, ар зылъэкIым къыдимытмэ? КъызэщIоплъэ мафIэу си гур, нэгу щIэкIахэр сигу къэкIыжмэ. Сэ си натIэт гуауэу щыIэр, - аращ слъагъур, нэр зэтесхмэ. НасыпыфIкъым дуней гъащIэр, - пэжкъым зыри, къытфIэщI мыхъумэ. Тхьэр гумащIэщ: дыгъэу къепсу къыслъитэнщ гу IуэхугъуитIкIэ: Япэрауэ, мы лIыхъужьым хуэсщIэнщ жиIэр щыхущIэкъукIэ. И нэху закъуэм IущIэжыну нэхъапэIуэу кIуэжын щхьэкIэ. ЕтIуанэу – сэри мафIэм сисынщ, ар жысIэн сухыхукIэ». Пещэр адкIэ: «Езым хуэдэ цIыхум IущIэр и къуэш пэжу Хьэзырын хуейщ псэр щIитыну, и щхьэр Iуихрэ щIэмыпхъуэжу. Игъэпсэумэ Тхьэм зыр гуфIэу, егъэпсэу адрейр гуIэжу. БжесIэнщ псори. ЩIэдэIу уэри. Срес мафIэм гукъинэжу. Асмат, уэри, псынэпс пIыгъыу, къызбгъэдэт нэхъ гъунэгъуIуэу. Къыстеутхэ плъыржьэр сыхъумэ, къэплъа си гур схуэбгъэщIыIэу. КъысхуэIэт хьэдагъэ, сылIэм, уи гукъеуэр къэбгъэнаIуэу. СхуэсщI си мащэр гущэ щабэ, - хурехъу мыр тыншыпIэ жыпIэу». КъитIэтауэ и бгъэр хуиту, зыхуегъэхьэзыр псэлъэну, Нэщхъей дыдэу щысщ, гупсысэу, пшэм хэт дыгъэу къыпфIэщIыну. ФIызэбложыр и акъылыр, хулъэмыкI псалъитI жиIэну. Къелъэлъэхыу и нэпситIыр ар мэщатэ икIэм ину. Гъыбзэу жиIэу: «МафIэ лыгъэм уесри, сигу уэ, къыпщIэнауэ! О, нэхунэ! Дэнэ мыгъуэм уэ ущыIэ сыббгынауэ? Уэ зырати сиIар фIыгъуэу, уилъи си гум укъинауэ. Жэнэт нэхум и жыг къуэпсыр пызыупщIыр хэт хуежьауэ!» IX Тариэл езым и гъащIэм теухуауэ Автандил жриIа хъыбар «КъыщIэдэIу-тIэ си хъыбарым уемызэшу, кIыхь къыпщыхъуу, ХуэIуэтэну сщIэркъым си бзэм псори екIуу зэхуигъэхъуу. СхуэзыщIам кIыфI дуней нэхур ифI слъагънукъым, IэфI сщыхъуу, Къысхуэнар зыщ: гъащIэ тIэкIур сыгуIэжу схьынщ схуэмыхъуу. Хэти ещIэ: Инд хэкушхуэм пащтыхьибл исщ я тетыгъуэу. Парсадан ейщ нэхъыжьыгъуэр – ещI унафэ захуэу, дэгъуэу. Пщым я пщыжу, къулейщ, хахуэщ, мэпсэу, гъащIэр и щIэщыгъуэу. Аслъэнщ – пкъыкIэ, дэгъуэщ – нэкIукIэ, еIэт и дзэр щыхуейм игъуэу. Iыхьэ бланэр а хэкушхуэм сядэм ейуэ щытыгъащ. Саридант абы зэреджэр, - лъэщу пщыгъуэр иIыгъащ. КъищIыфакъым зым и жагъуэ, нэжэгужэуи псэуащ. Зэштегъэууэ щакIуэрт – зекIуэрт, мынэщхъейу дунейм тетащ. И щхьэзакъуэу къигъэщI гъащIэр еужэгъури мыхэр жеIэ: «Сохь си гъащIэр нэжэгужэу, къызолыжыр фIыгъуэу сиIэр, Бийр къысхуилъмэ пуд сищIыну, ар си джатэм егъэгуIэ, Ауэ тепщэу Парсаданыр сэ сиIатэм, хъунт жызоIэ». Арти хуещIыр лIыкIуэ пщышхуэм, и гум хуилъ иригъэщIэну: «Инду щыIэу хъуам я дежкIэ набдзэт тепщэу удиIэну. Си гур къабзэу, зэIухауэ, сыхьэзырщ къулыкъу пхуэсщIэну. Дяку дэлъа зэныбжьэгъугъэр сфIэфIт сэ щIэблэм ягу къинэну». Парсадан ар щызэхихым, ешхэефэр ещI гупыж. «ХузощI фIыщIэ уафэ къащхъуэм, - жиIэу? жэуап иретыж,- Уэ, сэ схуэдэу, индус пщышхуэм ар щыпщIакIэ гукъыдэж, КъакIуэ, адэу, ухуейм, къуэшу сэ сыпхущытынщ, - си деж». Къыхуегъанэ пщыгъуэр сядэм, амирбари ящI ар занщIэу,- Индым иIэщ Амирбарыр лIыщхьэу, дзэпщу, пщIэ зыхуащIу, Зыхэмылъ и Iуэху щымыIэу, фIыгъуэу иIэри мымащIэу, Мы пащтыхьми ещI унафэ, пщы унафэм нэхъ нэхъ гуащIэу. Хуигъэдэжу езым и щхьэм, иIыгъащ пащтыхьым ар. Зы пащтыхьи иIагъэнкъым абы хуэдэу Амирбар. ИщIащ щабэ бийуэ яIэр, щакIуи кIуэрт зауэлIу ар. МащIэщ сядэм сызэрещхьыр. Сэри сэщхьу хэт къалъхуар? КъыщIэхъуау бын зэримыIэр тепщэм и гум къеуэрт икъукIэ, Зы гъэр блэкIмэ, къыкIэлъыкIуэм зэлIзэфызыр гугъэрт бынкIэ. А зэманым сыкъалъху сэри, - махуэ мыгъуэт ар си дежкIэ. ЖеIэр тепщэм: «Згъэсэнщ ар сэ! Хамэ бынкъым щIалэр сэркIэ». Къысхущыту адэ-анэу пщыми гуащэми сапIащ. Къэрал Iуэхухэм я зехьэкIэм насэIуасэ сыхуащIащ. ЦIыху Iущ куэд си егъэджакIуэу хабзэу щыIэр сагъэщIащ. «Дыгъэ нуру къохъур!» - жаIэу, аурэ лIыпIэ сиуващ. ПцIы пхуэзупсу шэч къытепхьэм, къыбжиIэнщ Асмат си Iуэху. Сыгъэгъащ сэ хуэдэу розэм, сыщрикъум илъэситху. Сабий джэгухэм хьэрхуэрагъкIэ къыспэлъэщ хэтакъым цIыху. Парсадан быныншэм и гур хэхъуэрт сэ сыкъилъагъуху. Дыгъэр фагъуэ хъурт къыстепсэм, пшэ гуэрэн техьа пэлъытэу. «Къыщхьэщехыр нурыр!» жаIэрт, си бжьыфIагъыр зэхуаIуатэу. КъызокIухь сэ иджы ныбжьу, цIыху къыстеплъэм сыукIытэу, ЩIэкIащ и нэгу Асмат псори, къэувынщ ар си щыхьэту. Илъэситхум ситу, гуащэм пхъу къилъхуауэ къызагъащIэ» - ЖеIэ ари, гъыуэ щIедзэ, къытегуплIэу плъыржьэр гуащIэр. Асмат псы абы тырикIэ пэтми, гуауэм и Iуэху ещIэ. ИкIэм жеIэ: «Дыгъэ нуру къэхъуащ кIыфI зыщIар си гъащIэр. Носыр дэни хъыбар гуапэр: «Къытхуалъхуащ пхъу тхьэIухуд!» ЛIыкIуэр лIыкIуэм кIэлъыпIащIэу, зэлъащIысыр щIыпIэ куэд. Доджэгу дыгъэр мазэ нурым, уафэгу бзыгъэри мэлыд. И гуфIэгъуэщ псэ зыпытым, дэнкIи щоIур хъуэхъу, уэрэд. А бзылъхугъэм и дахагъыр бжесIэфынкъым псалъэ згъуэту! Парсадани йофэ-йошхэ, мэIу уэрэдхэр макъ зэгуэту. Къос пащтыхьхэр къехъуэхъуну, фIыгъуэу къахьым щIэ щIэмыту. Дзэм хуагуэшыр хъугъуэфIыгъуэр, хэкум хабзэ хуэхъуам тету. Зиусхьэнхэм дапI, дагъасэ, япхъум сэрэ дызэгъусэу, Сыхуагъадэу я бын закъуэм, сыкъалъагъур я нэу, я псэу. Сабий дыдэу пащтыхьыпхъум щIедзэ нэкIум дыгъэу къипсэу. Иджыпсту бжесIэнщ сэ и цIэр зыщIам дзыхэ си гур пасэу». ФIыу илъагъум и цIэр и гум къыщыкIыжым зефыщIыжыр, Автандил абы щыIуплъэм и губампIэр къохъеижыр. Асмат псынэпс триухэу, лIыхъум зыкърегъэщIэжыр. «ЩIэдэIу адкIэ, - жеIэ, - мащIэу щытми гъащIэу къысхуэнэжыр. Нестан-Дареджанщ, зэгъащIэ, абы цIэуэ фIащагъар, Илъэсибл и ныбжь щынэсым дахэкIейу къогъагъэ ар. И Iущагъым, и бжьыфIагъым хьэщыкъ ищIырт къытеплъар. Иджы хъуащи ар спэIэщIэ, бампIэрщ фIыгъуэу къысхуэнар. Пщащэр икIри сабиигъуэм, балигъ хъури – зиужьащ. Адэ Iущым ар щилъагъум, пщыгъуэр пхъум хуигъэфэщащ. Утыку сихьэм лIыгъэ зесхьэу, сэри лIыпIэ сиуващ, Абы тепщэм гу щылъитэм, сядэм хуит сыхуищIыжащ. ХуещIыр и пхъум сэрей дэгъуэ унафэщIу езы дыдэр,- Мрамор хужькIэ дэщIеярэ рубин защIэу зэщIэлыдэу Йосыр къыухэр псы гуэл щхъуантIэм, жэнэтыпIэщ и жыг хадэр. Щопсэу абы си гур зысу гуIэ нэпсыр сэзыгъадэр. И псэупIэм жэщи махуи щызэблех дыхумэр IэфIу. Зэм чэщанэм ар къоувэ, зэми хадэм итщ нэщхъыфIэу. Адэшыпхъу Давор и нэIэ тету къэхъурт насыпыфIэу. Иритат пщым ипхъу гъэфIэныр, и шыпхъу ткIийм игъасэм фIэфIу. ЦIыху нэ бзаджэхэм щагъэпщкIуу, сэрей нэщIым ар щаIыгъщ, ХъугъуэфIыгъуэу щыIэм хэсу жэнэт бзухэр и псалъэгъущ. ТIу и гъусэщ унэIуту, ныбжьэгъу пэжуи Асмат щIыгъущ, Габаону[1] жэнэтыпIэм щотIэпI – фIыгъуэр и Iэпэгъущ. Сэ, илъэс пщыкIутху зи ныбжьым, къысщхьэщытт пщыр схуэгумащIэу. Къызбгъэдэст ар жэщыбг хъухукIэ, ери фIыри къызигъащIэу. Зэхьэзэхуэ хъуамэ, сэри япэ сищт, къикIуэт сымыщIэу. Аслъэн ябгэм схэлът и лIыгъэр, дыгъэ нур фIэкI сыкъамыщIэу. Дияу гъуэлъырт аслъэныжьхэр, сагъындакъхэр зэрысIэту, Зэхьэзэхуэ, щакIуэ-зекIуэ зэхыхьакъым сахэмыту. Сахэтыфырт ешхэ-ефэм махуэ кIыхьым лъэрытету. Иджы пщащэр хъуащ спэIэщIи, сщIэркъым гъащIэ си псэм хэту. МалIэ сядэр и мылIэгъуэу, Саридан дунейм йохыж. Парсадан и щыхьэр унэм нэжэгужэ щIэмысыж. НыбжьэгъуфIхэм я хьэдагъэу нэпсыр псыдзэурэ щIагъэж. Ар щыпсэум псэуам кIэзызу я фэм лъы къыщIолъэдэж. Илъэс псокIэ сыхуощыгъуэ сядэм, гуауэм сыхигъащIэу, Жэщи махуи согъ, сопыхьэ, дуней щыIэуэ сымыщIэу. Парсадан къегъакIуэ лIыкIуэ, узыншагъэм къыщIэупщIэу: «Тариэл, куэдщ къэбгъар зэкIэ, уи адэжь ухуэгумащIэу». ИкъукIэ къоуэ дэри ди гум апхуэдэлI зэрытхэкIар» Къысхуахь лIыкIуэхэм пащтыхьым тыгъэу сэркIэ игу пыкIар. КъызагъащIэр хэку пащтыхьым си унафэ зэрищIар: «ЩреIу уи цIэр ди Хэкушхуэм – узощI нобэ Амирбар[2]!» Гуауэр нэгум схущIэмыкIыу, си гур мафIэм къресыкI, Ауэ лIыкIуэхэм фIыцIагъэр щызагъэхри садыщIокI. Сашэ тепщэм деж, гуфIэжу абы IэплIэ къызешэкI. ХьэщIэ лъапIэу сахэсщ гупым. – ЯмыIэж зы Iуэху сэ фIэкI. Си гум къокIыр: пащтыхь тахътэм гъунэгъу пщIэншэу сыхуащIакъым, Пщыми, гуащэми хъуэхъуфIу къысхужамыIа къэнакъым. А щIыхь лъапIэр схуэмыфащэу сэ яжесIэрт. – Зы къикIакъым. Инд хэкушхуэм и дзэпщ пашэу сымыувуи къысхуадакъым. ДэкIащ Iэджэ абы лъандэм, куэди сщIэжыркъым сэ IупщIу. ИкIи тыншкъым ар си дежкIэ сIуэтэжыну зэIубз схуэщIу. ГущIэгъуншэщ гъащIэр. Махуэ кIуэркъым ди гур химыгъэщIу, Абы хъуаскIэу къыпыщэщым дыхэтщ и кум дыкъилыпщIу». X Тариэл и лъагъуныгъэ Къыпещэж хъыбарым адкIэ, и гур нэпскIэ игъэнщIауэ: ДыкъэкIуэжырт тепщэм дэрэ зэгуэр, щакIуэ дыщыIауэ. «Тлъагъунщ Нестан!» - жеIэр щабэу, си Iэр IэкIэ икъузауэ. МыпIейтейуэ къэнэнт уи гур, абы и цIэр зэхэпхауэ. Жыг хадэшхуэ гуэр дыIуощIэ, и дахагъым гур пIэпихыу, Псы гуэл щхъуантIэхэр итщ хадэм, мэ дахащэхэр къапихыу. Щобзэрабзэ жэнэт бзухэр, макъ жьгъырухэм удахьэхыу. ФIэлъщ чэщанэм и щIыхьэпIэм алэрыбгъухэр бжэ къепхъухыу. «Ет мэзджэдыр пащтыхьыпхъум!» - жиIэу тепщэм зэхызох. Сэреишхуэм хуэдунэтIу дыщыIухьэм сохъу Iэпхлъэпх. Абы щыгъуэ схуэхъуа щIыхуэр нобэм къэс сэ схуэмыух ЦIыхум и гур жами мывэу, налмэс мастэм кIуэцIрех. Абы щапI, щагъасэ и пхъур, зы нэ лей трамыгъаплъэу. Къепхъух кIапэр пщым къеIэтри щIохьэ. Нэхум сыIумыплъэу ХуещIыж Iупхъуэр. Зэхызохыр, тепщэр пIащIэу ину псалъэу. Асмат джэдыр сIихын хуейуэ ещI унафэ, къызэщIэплъэу. КъызэIуихмэ Асмат Iупхъуэр, дыгъэ бзийр си нэкIум къопсэр. Зэ Iуплъэгъуэм малъхъэдису си Iэпкълъэпкъым зыкъыхесэ. Асмат жеIэ: «Къащтэ джэдыр!» - сэ техьэгъуэм сегъэсысыр. Абы щыгъуэ мафIэ лыгъэу къызидзам иджыри сесыр. Абы хуэдэ нэхур занщIэу зылъэгъуар хэт хэкIуэдэжу?» АдкIэ псалъэ хупымыщэу, зеущэхури магъ гуIэжу. Магъ Асмати. Гъыбзэ макъыр дэтщ аузым джэрпэджэжу: «Сыт ди махуэ дэ тIум нобэ!» - жаIэ, гъыбзэу зэпадзыжу. КъызэIохьэ нэхъри и гур, - жимыIэфIау зеущэхужыр. Асмат абы треутхэ псынэпс щIыIэ. – ЗыкъещIэжыр. Ау псалъапIэ къримыту нэпсыр и нэм къыфIыщIожыр. «Гугъущ ар уигу къэбгъэкIыжыну!» - жиIэу и кIэм къопсэлъэжыр: Куэд хэлъщ гъащIэм дызэхъуапсэу, куэдми ди гур тфIыдахьэхыр, Ауэ дгъэунэхуа нэужьщ къыщытщIэр абы лейуэ дэ къыдихыр. Къызолъытэ хэтми Iущу, хъунур къищIэу къыхэзыхыр. Сэ сыкъелмэ стелъ хьэзабым, «пцIыщ» къызжеIэ а зэхэпхыр. Изот, арти, сIыгъ мэзджэдыр къысхуащIа унафэм тету. КъызэIохьэр абдеж си гур, - сыкъомэх, жьы сымыгъуэту. ЗыкъэсщIэжмэ тIэкIу – солъагъур цIыхухэр гуIэу къысщхьэщыту. Къызбгъэдохьэр цIыхухэр хъушэу, зым иужьым адрейр иту. ЩысхуащI щабэу пIэ залышхуэм, сагъэлъапIэу, лIыщхьэу сабжу. Зэтопыхьэ цIыхуу щыIэр, нэпсыр псыдзэу схущIагъэжу. Гужьеяу къажыхьыр псоми, ефэндыхэр я Iэдэжу. «Зи IэщIагъэр ар жын фIыцIэрщ», - жаIэр пщышхуэр ягъэпэжу. ТIэкIу си напIэр зэтесхауэ пщым щилъагъум къысхуещI IэплIэ. «Си бын закъуэ, упсэущ!»- жиIэу, къысщысхьыпэу къызолIалIэ. Сепсэлъэну сыщIэкъу пэтми, си къарум ар къемыхъулIэ. Сыкъохъуж плъыржьэр аргуэру, си Iэпкълъэпкъыр къызэфIолIэ. Къызэхуосыр асыхьэтым ефэндыхэр, Iэзэу щыIэр. Къызэгуахыр я къурIэнхэр, зэрыIэзэ хущхъуэу яIэр. «Къыхуэхъуащ зэран лIыхъужьым бзаджэнаджэ!» - икIэм жаIэ. Сыхэлъщ сэри пIэм махуищкIэ, - мафIэ лыгъэм хуэщIэр ещIэ». ЖаIэ Iэзэхэм: «Сымаджэм и узыфэр къытхуэмыщIэ! Ауэ хуейкъым абы Iэзэ: уз пкърытыр Тхьэм нэхъ ещIэ». Зэм сыкIийуэ сыщолъэтыр, зэми си пкъыр къызэфIощIэ. Къысщхьэщысу пащтыхь гуащэм щIигъэкIари мынэпс мащIэ. СыщыIащ абы махуищкIэ псэи спымыту, сымылIапэу. ЗыкъэсщIэжмэ, щIокIыж нэгум къысщыщIахэр махуищ япэу. Сэ къысфIэщIырт, Iуэщхъум хэту, къэсIуэта си щэху къэстIатэу. Тхьэм солъэIур сэ щIэрыщIэу схилъхьэжыну къару псапэу: «Алыхьталэу гущIэгъу зиIэм сомыбгынэт, IэщIыб сыпщIу, Хэплъхьэжыну къару си гум сынолъэIур, пщIэ ин пхуэсщIу. Сыхьыж унэм нэхъ псынщIэIуэу си щэху цIыхухэм къомыгъащIэу». СхуещIыж си гур жан щIэрыщIэу Тхьэм, си лъэIур тIу имыщIу. СыкъотIыс нэхъыфI сыкъохъури, пщылIхэм тепщэм ар жраIэ. КъызэрищIэу хъыбар гуапэр, гуащэр къосыр ищIу и Iэр. Си пащтыхьри къосыр щхьэпцIэу, къигъэнауэ Iуэхуу иIэр. ХуещI пащтыхьым Тхьэм фIыщIэшхуэ: «Зейр Алыхьырщ фIыщIэу щыIэр!» Пщыри гуащэри збгъурысу хущхъуэ дыджым срагъафэ. ЯжызоIэ: «Сыхъужащ сэ! Спкърытыжкъым зы узыфэ. Сыхуейт шууэ хьэуа къабзэм сыхэтыну пщIым унафэ». Шыхэр къашэ, дошэс, дожьэ. Къыстоуэжыр сэри лIыфэ. ДокIуэр диту Маиданым, аурэ си щIым сыносыж. Пщым я пщыжым нэжэгужэу сэлам гуапэу къызехыж. СызэрыщIыхьэжу унэм, си губампIэм къыщIедзэж. ЗыкъещIыжри дунейм пшагъуэ, гъащIэ тIэкIур дыдж сфIохъуж. Си нэкIуитIыр нэпс шыугъэм къресыкI, ищIауэ гъуаплъэ. Шабзэшищэ пхыкIа хуэдэ, си гум телъщ уIэгъэ хьэлъэ. Пщэдджыжьым макъ гуэр пщылIым щызэхихым, щIокIри маплъэ. «ЯщIэу пIэрэ ахэм псори?» - жиIэу си гур къызэщIоплъэ. «Асмат деж къикIащ цIыху!» - жаIэ. Сыту пIэрэ зыхуейр ар? И IэмыщIэм письмо илъу къыщIашащ си деж къэкIуар. Письмом седжэм – лъагъуныгъэ гуащIэм ехьыр къэзытхар. СыткIэ сщIа гумащIэ и гур?.. БампIэм сехь згъэщIагъуэу ар. «И щэху дауэ схуищIа нахуэ апхуэдизыр зи лъэщагъым? Жэуапыншэу ар къэзгъанэм, къыфIэщIынкъэ сфIэфIу згъагъыу. Хихыжынщи гугъэу иIэр, щилэжьынщ ер си щIыбагъым». Хузотхыж жэуап си щIасэм, зэрекIункIэ ар фIылъагъум. Мис апхуэдэу блокI зэманыр, сигу зэхъуапси щымыIэж. Дзэ хэтынри, гуп хыхьэнри япэм хуэдэу мыIэфIыж. Сыхапхащи пIэм дохутырхэм дарбаз[3] кIуапIи симыIэж. СиIа тIэкIур гурыфIыгъуэу хъуауэ щIыхуэ сопшыныж. Ауэ пщIэншэщ псори. Пшагъуэр тегъуэлъхьауэ си гум сохь. Гу сэ зыми къыслъимытэу, лъагъуныгъэ гуащIэм сехь. Лъы къысщIашыр. «Iей хъуащ и лъыр» - жиIэу, тепщэр гугъу къыздохь. «СыкъамыщIэм содэ!» - жысIэу, щыхьэт абы сытохъухь. Iэ уIари къыздэмыбзу, сохь сызэшу махуэ кIыхьыр. ПщылIыр къокIуэ. Си гум къокIыр: «Сыт хъыбару пIэрэ къихьыр?» КъигъэкIуащ Асмат и лIыкIуэ! СощI унафэ – къыщIагъыхьэр. Мыри жеIэр щэхуу си гум: «Сыт ар гугъу сэ къыщIыздехьыр?» Сыкъеджащ письмом си гуапэу, IэфI къысщыхъуу итыр псалъэу. Гу лъыстащ къитхахэм къикIыу ди зэIущIэм пщащэр пэплъэу. Хузотхыж: «Къэса си гугъэщ къытхуащIар дэ дигухэм пIалъэу. ЩIы унафэ – сэ уи пащхьэм сихутэнщ узпэзмыгъаплъэу». ЩIыIэу си гум къокI: «Зэгуэрым IэфIым уи гур къиуIэнщ!.. Амирбарми, тепщэм хуэдэу, пщIэ хуащIыну я къалэнщ. Ауэ шэч дэ тIум къытхуащIмэ, хэт жиIари я фIэщ хъунщ. ДыкъащIапэм, си хэкушхуэр къэзбгынэну суд ящIэнщ». Си деж къос и лIыкIуэ тепщэм, узыншагъэми щIоупщIэ. И унафэм тепщэм тету, лъы схашами зрегъащIэ. «Сыхъужащ нэхъыфI, - жызоIэ. – Си щытыкIэм къызегъащIэ, Зэ дарбазым сынэкIуэжмэ, хъужыпэнущ къэна мащIэр». СокIуэр тепщэм деж, къызжеIэ: «УимыIэжу бжыт зы лажьэ!» Сегъэшэсыр шым фащэншэу, IэпцIэлъапцIэу срешажьэ. МакIуэ тепщэр иту дяпэ, тIэкIу къэувыIэу зимыIэжьэ. Ди фочауэхэм кIий, гуоуэ, щакIуэм екIуу ирагъажьэ. ДыщэкIуауэ дыкъокIуэжыр, ефэешхэри яублэ. Уэрэд жеIэ екIуу зыщIэм, мэджэгу, къофэ щIалэгъуалэр. Егуэш тепщэм хъугъуэфIыгъуэр, хьэлэл хъуащи трегъалэр. ХоуныкI абы бейгуэлхэр: зэщIащыпэр налкъут жылэр. Сыхэт пэтми гуфIэгъуэшхуэм, нэщхъеягъуэр сщхьэщымыкI. ЩIэтщи нэгум дыгъэ нурыр, и бзийм си гур къресыкI. НыбжьэгъуфIхэр сощIри гъусэ, зэрызехьэм сыкъыхокI. Щызоублэ ефэ-ешхэр си деж, бампIэр нэхъ сщхьэщокI. Амирбар хъуам и мылъкузехьэр щэху зищIау къызоIущащэ: «Амирбар, къыпхуейу къэкIуауэ шэтыр къуагъым къуэтщ зы пщащэ, Къепхъухами къепхъух нэкIум, къощIэ ар зэрыдахащэр» - «ЩIэшэ псынщIэу ар си пэшым, хуэпщIу абы пщIэ хуэфащэ». ЯгъэщIагъуэ си ныбжьгъухэм сахэкIын хуей щIэхъуар занщIэу. «Сэ къэзгъэзэжынщ, - жызоIэ,- фыуэршэр тIэкIу, фымыпIащIэу». Сыносыж хьэщIэщым, пщылIыр Iутщ бжэм, Iуэхур игъэзащIэу. СолъэIу си гум нобэризэм щытын хуейуэ си жыIэщIэу. СыщIыхьэжмэ си деж, пщащэ щтэIэщтаблэу къыспокIуатэ. ЖеIэ: «Хэтми насыпыфIэщ зылъэIэсыр уи гулъытэр». СогъэщIагъуэ цIыхухъу пащхьэм хуиту псалъэу ар зэритыр. Лъагъуныгъэ гуащIэм фIыуэ химыщIыкIыу гу лъызотэ. СотIысэх сэ. Ауэ пщащэр щытщ спэIэщIэ нэхъ зищIауэ, Къызбгъэдэсмэ, и нэмысым емызэгъыу къилъытауэ. СоупщI: «Уи гур къысхуэзэшмэ, щхьэ ущыт успыкIуэтауэ?» Ауэ, псалъэ къыспимыдзу, щытщ щэныфIэу укIытауэ. ИкIэм жеIэ: «Си нэкIуитIыр къресыкIыр мафIэ лыгъэу, Мы сщIа Iуэхур сщIапхъэу плъытэу сэ ауан сыкъэпщI си гугъэу. Ауэ мэхъу си фIэщ, солъагъур! Уи гур къабзэщ, птелъщ дамыгъэу. Тхьэм сэ хуэсщIыркъым гукъанэ, - къызетыж схуэфащэр тыгъэу. Уи лъапIагъым сещIри дзыхэ, схузэгъэкIукъым псалъэу жысIэр. Мыр зэгъащIэ, сыжыIэщIэу согъэзащIэ сэ къызжаIэр. ПхуищIащ тыгъэ пщащэм и псэр, нэхъ IэфI дыдэу цIыхум и иIэр. КъыбжиIэнщ, укъеджэм, тхыбзэм жеIэ жьэкIэ схужымыIэр». XI Нестан-Дареджан фIыуэ илъагъум япэу хуитх письмо Гугъэ IэфIу си гум илъым и письмом си гуапэу соплъыр. «Аслъэн хахуэ, - етх си дыгъэм, - жагъуэ уи гум сыт щIибгъэлъыр? Ислъхьащ си псэр уи IэмыщIэм, сыт ажалым ущIыпэплъэр? КъыбжиIэнщ Асмат нэхъ наIуэу сэ уэр щхьэкIэ си гум илъыр. УщIехъуапсэр сыт лIэныгъэм, пщIауэ мысэ лъагъуныгъэр? ЗауэлI хахуэу утыку уихьэу нэхъыфIщ зепхьэм лъагъуныгъэр. Дыдеящ дэ Хатайм я щIыр икIи куэдкIэ дыщогугъыр. Къатехыж, ятеуи, ди щIыр, къэбгъэнахуэу уэ пхэлъ лIыгъэр. Си щхьэгъусэ хъуарэт, жысIэу сыпщIохъуэпсыр, гум фIэIэфIу; БжесIэфакъым сытегушхуэу, иджы бжесIэр си псэм фIэфIу. СоплъэкIуащ сэ уэ куэд Iейрэ уи гум илъыр сщIэмэ сфIэфIу. Иджы сэ къэсщIащ нэхъ IупщIу дунейм уэркIэ щIихьыр кIыфIу. Пэжщ сэ бжесIэу хъуар, зэгъащIэ, уи фIэщ гъэхъуи уигу къинэж. Хатаэтхэм гъэни я псэр, лIыхъужь хахуэу къысхуэкIуэж. ЗэхэпIуатэу розэ тхьэмпэр, пщIэншэу нэпсыр щIомыгъэж. ПхуэсщIащ нахуэ сиIэр щэхуу! Къыспыпхыну сыт щыIэж?» КъызжиIащ Асмат сэ псори, къепхъух щIагъым щыгушхуауэ. Сыт жысIэнт абдеж? СогуфIэ, насыпыфIэ сыхъужауэ. Собж сысейуэ фIыгъуэу щыIэр, нэпс шыугъэр IэфI хъужащ. Хы толъкъуну зыкъеIэтыр си гум, псэ къыхыхьэжащ. XII Тариэл фIыуэ илъагъум хуитха письмо Хузотхыж письмо си щIасэм, стхынур си бзэм къимытIасэу: «Мазэ! Дауэ пхуэхъуа тепщэ мы жэщ кIыфIым дыгъэр хэпсэу? Уэ уэмыщхь дэ ди Тхьэу Тхьэшхуэм къызитынкъым къысхуэупсэу. КъызокIухь сэ ныбжьым ещхьу, псэ спытыжу къысхуэмыщIэу». Сэ Асмат жызоIэр: «Псалъэ схупыщэнкъым письмом адкIэ. СхужеIэж мыр: «Си нэху закъуэ, уи бзийр си гум къыщипсакIэ, Ажал фIыцIэм сыIэщIэпхыу, уи Iэр сэ къыщыздэплъакIэ Згъэпэжынщ уи лъагъуныгъэр! – Узот псалъэ сэ абыкIэ». «КъытхуищIащ унафэ, - жеIэ Асмат, - ди бзэр дубыдыну, ИкIи, цIыхум къедмыгъащIэу, зэжетIахэр дыбзыщIыну. Абы деж унакIуэу щытмэ, сэ зыр плъапIэу суриIэну. КъолъэIуащ ар Амирбарым, нэсыху пIалъэм зыпIыгъыну». Сыдехьэхыр и Iущагъым, ехьэехуэм дыгъэм нэхукIэ. ЩыIэ хъункъым къытекIуэни а бзылъхугъэм цIыху акъылкIэ. СигъэщIащ абы сэ игъуэу гухэлъ щэхум и бзыщIыкIэ. Къепсми дыгъэр и гуащIэгъуэу, пэлъэщынкъым абы нэхукIэ. Мывэ лъапIэ дахэкIейхэр хузошийр Асмат гуфIапщIэу. «Хьэуэ - жеIэр,- сэ сыхуейкъым, согъуэт мыхэр сыщымыщIэу. Къэсщтэнщ-тIэ гупыж щыпщIакIэ, мы Iэлъыныр фэеплъ папщIэу».- ЖеIэри къыхех цIыкIу дыдэу зы Iэлъын нэхъ мыщIэ мащIэу. ЩIокIыж пщащэр зеIэтыжри, си дунейм зыкъеужьыж. Мэужьыхыжри мафIэ лыгъэр, цIыху акъылым сыкъохьэж. Си ныбжьэгъухэр нэжэгужэу зэхэст – гупым сыхохьэж. Тыгъэ лъапIэхэр согуэшри ефэ-ешхэр доублэж. XIII Тариэл хьэтайхэм яхуитхар Си зы тхыгъэ Хьэтайм ихьу кIуэну лIыкIуэр хьэзыр ящIыр. Яхузотхыр: «Инд пащтыхьым хулъэкIынур хэти ещIэр, Псэунщ тхъэжу, хэт и лъэпкъми, и унафэм пщIэ хуэзыщIыр Ауэ Iейуэ щIегъуэжынущ пэрыуэну мурад зыщIыр. Фэ фыхуеймэ губжь хэмыту мы фи Iуэхур зэфIэкIыну, КъызэрыфщIэу ди унафэр, фыкъэс ди деж – фи къалэну. ФыкъэмыкIуэм, дэ дынокIуэ, гущIэгъу зыми хуэдмыщIыну. НэхъыфIщ фэ ди деж фыкъакIуэм: пщIэншэу сыт лъы щIэдгъэжынур?» Изогъажьэ лIыкIуэ сщIахэр. Сэри бампIэр нэхъ стоуж, Дарбаз сокIуэ, сыщIохьэщIэ, мафIи лыгъи симысыж. Дунеишхуэм фIыгъуэу щыIэр сэ сысейуэ солъытэж. ХьэкIэкхъуэкIэм къакIухь зэшу – щакIуи уеблэм сымыкIуэж. Сытехьэну дунейм хуиту зэм сыхуожьэ. – СыщIогъуэж. Зэм ныбжьэгъухэр дызэхуосри, тщIар, тлъэгъуахэр доIуэтэж. Ауэ хъуащи хьэщыкъ си гур, дунейр сэркIэ гыну собж, Зэзэмызэ, си гур хэщIу, гъащIэм гыбзэ тызоIуэж». Нестан-Дареджан Тариэл ирегъэблагъэ СыщIохьэж си деж зэгуэрым, тепщэм деж сыкъикIыжауэ, Сыжеифыркъым, си нэгум щIэтщи пщащэр, гъэр сищIауэ. Къысхуитхари сIыгъщ згъэтIыгъуэу, гу гъэхуабэу къысхуэнауэ. Зэхызох хъумакIуэр пщылIым еIущащэуэ, щIишауэ. «Асмат деж къикIащ цIыху!» - жаIэ. СощI унафэ къыщIашэну. Абы къетхыр: «Уэ къыппоплъэр хыхьар уи гум джатэ жану!» Къыхэпсащ кIыфIыгъэм дыгъэр, си гукъеуэр сщхьэщихыну. Арти сожьэ, сщIыгъуу лIыкIуэр, си гур къабзэу, си пкъыр жану. Дызэрихьэу унэ хадэм, сщIыгъуа лIыкIуэм зегъэбзэх. Абы и пIэм Асмат гуфIэу къихутау сэлам къызех. ЖеIэ: «Уи гум хэуа банэр нэхъ псынщIэIуэу къыхэзгъэх. Плъэт мобыкIэ! Зи тIэпIыгъуэ розэм нурыр къыщхьэщех». КъыщIеIэтэ и зы кIапэр алэрыбгъу къепхъух щIэрыпсым, Тахътэ щабэр итщ утыкум зэщIиблау налкъутналмэсым. Тесщ а тахътэм си нэхунэр, щIигъэнау данэху-данэпсым… Къыстолыдэр нэ пIащитIыр, ехьэехуэу дыгъэ къепсым. Сыщытщ псалъэ къызжимыIэу, сиша пэтми ар къызэджэу. Ауэ, уиплъэмэ и нэкIум, лъагъуныгъэр къощыр гъуджэу. ЙоIущащэри и гуащэм, Асмат жеIэ фIэигъуэджэу: «КIуэж! Ар нобэ гуауэщхьэуэщ!» ЩIохьэ си гум мис ар бзаджэу. ДыщIокIыжыр Асмат дэрэ, алэрыбгъум зешэщIыж. Согий гъащIэм: «КъысхуэпщIати гурыфIыгъуэр си гупыж. АтIэ сыт ухущIегъуэжу щIэпщIыжар ар нэхъ дыджыж? Ар хэмытми, нэщхъеягъуэу си гум щыщIэр къызолыж!» Асмат жеIэ: «Ар уи жагъуэ пщIыуэ мафIэм зомыгъэс, ХуэщIи и бжэр нэщхъеягъуэм, гугъэ IэфIым лъэр нэхус. Къопсэлъакъым укIытэжри, - Дареджан къыпхуещI нэмыс». Асмат си гур фIы схуищIыжу, къыздокIуатэ хадэм нэс. СолъэIу сэри абы: «Си гум и хущхъуэгъуэр фIыуэ уощIэ. УемыпцIыжу зэтта псалъэм, гурэ псэкIэ схуэжыIэщIэ. Iейми фIыми сщумыбзыщIу, и хъыбар абы сыгъащIэ. Уи письмо нысхуэтх кIэщI-кIэщIуи, - си губампIэр схуэгъэмащIэ!.. Ди зэIущIэм къиша нэпсым нэр щIисыкIыу сыносыж. Сыхэлъщ пIэм сымыжеифу, гупсэхупIи симыIэж. Шэхум хуэдэу пыкIащ си фэр, лъы ткIуэпс нэкIум щIэмытыж. Схуэхъуащ гъусэ сэ жэщ кIыфIыр, нэху слъагъуауи сымыщIэж. Хьэтайхэм Тариэл къыхуатхыж жэуап Хьэтаэтым лIыкIуэу кIуахэр хъыбар къахьри къэсыжащ. Къыдапэсу тхыбзэ къатхыр псалъэ ябгэм щIигъэнащ: «ЦIыху къэрабгъэхэм дащыщкъым, дэ быдапIэ куэд духуащ. ТщIэркъым хэтми фи пащтыхьыр, - ди унафэр зейр дэращ. Къетхыр хъаным: «Рамаз хъаным Тариэлым мырщ ныпхуитхыр: «СогъэщIагъуэ уи псэлъэкIэр, ебгъэлейу къэптхам къызохыр! Пщым я пщыжыр уэ ебджэну щапхъэ делэр хэт зытепхыр? Абы фIэкI си деж къэптхынкъым, - абдеж Iуэхур щыдоухыр». Къызэхуишэсыну си дзэр Марзапан[1] шым согъэшэсыр Индостаным и дзэ хъушэр зы вагъуэбэу къызэхуосыр. Имыхуэжу губгъуэ иным къуакIи бгыкIи зэлъащIысыр. Жыжьи благъи къокI цIыхубэр, яхъумэну хэку нэмысыр. Къежьащ ахэр замыIэжьэу, бийм ажалыр хуагъэфащэу. ЯIыгъщ джатэхэр Iэрыхуэу, Хорезм хэкум щащIа Iэщэу. Зытес шыхэр алъпыш защIэщ, йоувыкIхэр сатырищэу. Арэзы сыхъуау сыхоплъэ си дзэ хъушэм, сфIэдахащэу. КъызоIэтри дзэр пщэдджыжьым, тызогъыхьэ зауэ гъуэгум. Хэку дамыгъэ бэракъ фIыцIэр щхьэщохуарзэ я щхьэщыгум. ФIэкъабылу Тхьэм спэIэщIэ ищIыр щIэтщ щIэмыкIыу нэгум. «Дауэ пкIуну пщIэлъ гъуэгуанэр, умылъагъуу ар?» - къокI си гум. Сегупсысмэ абы, си гур къызэIуохьэ нэхъ Iеижу. КъыщIедзэж аргуэру нэпсым, уэру си нэм къысфIыщIэжу. Гуауэм хэлъ лъэщагъым хуэдэ хэлъкъым гуапэм гукъыдэжу. СыткIэ щхьэпэ гъагъэ розэр, къыпыпч мыхъумэ ууейу убжу?» XVI Тариэлрэ Нестан-Дареджанрэ зэрызэхуэзар СымыщIэххэу, си деж пщылIыр къыщыщIыхьэм, согъэщIагъуэр. И тхыгъэ Асмат къэкIуауэ къыщIокI. СщIэркъым щIызижагъуэр. Абы къетхыр: уэ къыппоплъэр дыгъэ нуру зи гуащIэгъуэр. НэхъыфIщ къакIуи, ущымысу уи гум телъу гузэвэгъуэр». Насыпышхуэу къэслъытакъым ар, фIэфI хъуами си губампIэм. Жэщ мэхъу. Унэм сыкъыщIокIри сыблокI хадэм и ихьэпIэм. Щытщ Асмати сэ къызэжьэу, къекIуэлIауэ зэIущIапIэм. «ЕпIащIэкIыт! - жеIэ, - къожьэ, имызагъэу мазэр и пIэм!» ДыщIыхьауэ унэ хуитым, зыдонэкIыр пэш екIу куэд. ИкIэм, си нэр имыгъаплъэу, мазэр нуру къысполыд. Тесщ, щхъуантIагъэкIэ хуэпауэ, алэрыбгъум тхьэIухуд, НэкIукIи теплъэкIи зэкIужрэ Iуплъэм и бзэр зыубыд. Ситщ и пащхьэм, си гукъеуэм зихъуэжауэ мурадыфIкIэ. Жьы дехужри си губампIэм, зегъэнщIыжыр дуней нэхукIэ. Щхьэнтэ щабэм тесщ зигъафIэу дыгъэм нэхъ нэхъ нэхур куэдкIэ. Къысщихъумэми и нэкIур, къызоплъ щэхуу ар нэбгъузкIэ. ЕщI унафэ: «Амирбарыр гъэтIыс, куэдрэ щумыгъэту!» Дыгъэ нурым бгъурылъ щхьэнтэм сытотIысхьэр сэри хуиту. ХузощI фIыщIэ уафэм, фIыгъуэр семысами сэ къызиту. БжесIэнщ псори къызжиIахэр, схуэIуэтэжмэ къару згъуэту. «СыпIущIати зэ тIэкIу щIыIэу, зыкъысхуэбгъэгусэ сфIощI. Дыгъэмыхъуэм щыкI къэкIыгъэу пыкIащ уи фэр, уи гур хощI. Ауэ, бгъажэу гуIэ нэпсыр, пщIэншэу мысэ сэ сомыщI: СыпщыукIыта фIэкIакIэ, сигу илъакъым зы нэгъуэщI. Хэт и пщащи цIыхухъу пащхьэм щыукIытэну къигъэщIащ. Ауэ куэдрэ гурылъ IэфIхэр хэт игъэпщкIуми, ар щыуащ. Бэлыхь щэхум си нэщIыбкIэ лей зэрихьэу къыщIэкIащ. ЦIыхубз напэм срипагэу, уи деж Асмат нэзгъэкIуащ. Гум гъэпщкIуауэ илъа щэхухэр зэрытхуэхъурэ насэIуасэ, Уэ сылъытэ суреипэу: усщIащ си псэкIэ щхьэгъусэ. Аращ, пщIэмэ, сщIа унафэр – тхьэ тесIуари хузощI гъусэ. СепцIыж хъумэ – щIыкъатиблкIэ срежэхи срехъу мысэ. АтIэ, ежьи, зумыIэжьэу, пхулъэкIынур бийм егъащIэ. ТекIуэныгъэ уиIэу хэкум къэгъэзэжи сызIугъащIэ. Сщыхъунщ хьэлъэ узмылъагъуу куэд дэбгъэкIмэ – ар зэгъащIэ! Къызэт уи гур сакъылэту, сIых сысейри, гъэжыIэщIэ». «Зезгъэсынщ, - жызоIэ, - мафIэм, уэ Iуэхутхьэбзэ пхусщIэн папщIэ. Къысхэплъхьэжри псэ щIэрыщIэу, пщIащ си гъащIэр нэхъ щIэращIэ. Нобэ хуэдэу дыгъэр гуапэу къыстепсауэ сэ сымыщIэ. Сахыхьэнщи лъапсэрыхыу, Хьэтэетыр сщIынщ лъэпкъ мащIэ. Къызэптам хуэдиз гуфIэгъуэ зиIэ теткъым щIы хъурейм. Алыхьталэрщ ар зи фIыщIэр, - иретыф насып зыхуейм. Уи нэгуитIым къыщIих нурыр и пшэкIэплъщ мы сигу нэщхъейм. ПIэщIэлъщ си псэр уэ, си гъащIэр, сытетыхукIэ мы дунейм». Тхьэ зэраIуэ тхылъыр тIыгъыу, ди тхьэлъанэр зэдохъуэж. Ита псалъэм лъагъуныгъэр етIуанэу дыщIегъуж: «ХамэщI уиту, - жеIэ,- си гум уихурэ, жысIэм: «СыщIогъуэж!» Ди тхьэу Тхьэшхуэм ажал фIыцIэр къысхурещI абдей гупыж!» Добзэрабзэ, IэфIу ди бзэр, лъагъуныгъэм гур къигъэплъу. Сыщысынт апхуэдэу куэдрэ, щымытам гъуэгуанэ сщIэлъу. Сотэджыжыр сежьэжыну, си нэм нэпсыр къыщIэлъэлъу КъысIуоплъэжыр ар зэ гуапэу, ди зэIущIэм и фэеплъу. - ДауикI, тынштэкъым си дежкIэ налкъут пащхьэр къэзбгынэну. Къэхъужащ нэху дуней кIыфIыр, къоIэр си гур къилъэтыну. Сысейщ псори - дыгъи, мази, уафи, щIылъи – зы къэмынэу. Къогушхуэжыр абдеж си гур, жырым къелым пэлъэщыну». XVII Тариэл хьэтайхэм я деж зекIуэ кIуэуэ зэхэуэшхуэ зэрекIуэкIам теухуа хъыбар ДощI унафэ: «ВгъэIу накъырэр лъэщу, си дзэр зэхуэфшэс!» СхуэIуэтэн а псор сэ, ауэ зэуэн занщIэу дзэр зэхуос. Сэри, бийр бэлыхь хэздзэну си лъыр къэплъу, шым сошэс. Дытемыхуэу гъуэгуу щыIэм, щIэу хыдош дыздэкIуэм нэс. ДобэкъукIри Инд щIыгъунэм гъуэгуанэфIи адкIэ докIу. КъигъэкIуэну си деж лIыкIуэ къыщымыхъу Рамаз емыкIу. Си гур щабэ ищIын фIэщIу, псалъэ нэпцIхэр зэрегъэкIу: «Хуэзгъэдэнкъым хуэзгъэфащэу ди дыгъужьым фи чыц цIыкIу!» Хъаным тыгъэ къысхуищIамкIэ хэтащ си нэр къыщапхъуэну. Ахэм жаIэрт: «ДыволъэIур хьэлэч пщIэншэу дывмыщIыну. ДощIэж ди пщэм аркъэн зэвыр зэрыфIэлъыр дитхьэлэну. ДынэкIуэнщ фи деж мамыру, хъугъуэфIыгъуэр ди мелуану. ТщIащ щыуагъэ – дыщIогъуэжыр, фыкъытщысхьи къытхуэвгъэгъу. Дэ дыхуейкъым зауэ-банэ, Алыхь фщIэм, къытхуэфщI гущIэгъу. ЩIылъэм уафэр къытевгъауэу, ди хэку тIэкIур фымыщI уэгъу. Фэттынщ диIэу хъуар, фыкъакIуэ, ауэ дзэшхуэ зыщIывмыгъу». СогъэтIысыр си бейгуэлхэр, седэIуэну я чэнджэщым. «Уэ ущIалэщ, - жаIэ, - лейкъым, укъедаIуэм псалъэ Iущым. Щэхурыпхъуэщ ахэр, пцIыкъым! Гу лъыттащ дэ Рамаз зэщэм. Уахэмыхьэ дзыхь яхуэпщIу! ЖиIэр пэжкъым пцIыр зи Iэщэм!» «АтIэ фежьэ! – яжызоIэ. – Фи гъусэнщ фэ лIыхъужь защIэ. Нежьэнщ дзэри фи ужь иту, фи хъыбар дыщывмыгъащIэ. ФIы ягу илъмэ – тхьэ евгъаIуэ, джатэ къифхыу фаIумыщIэ. Ауэ пцIы яупсу къафщIэм, фи удыныр зыхевгъащIэ». Дызэхуэсу тщIа унафэр губзыгъагъэу къызобжыжыр. Хузотх: «Рамаз, уи жэуапым срителъхьэу нызотхыжыр. Пэжщ, упсэум нэхъыфIщ мамыру! ФIэфIу хэт дунейм ехыжыр? СынэкIуэнщ сэ дзэ сщIымыгъуу - тлъагъунщ псалъэр зыгъэпэжыр». Къыхызош дзэм, сыхоплъыхьри, цIыху щищ хахуэу, зэуэн защIэу. СощIри гъусэ ахэр, сожьэ, сщIэлъ гъуэгуанэм сигъэпIащIэу. ЯхузощI къэнам унафэ: «Си хъыбар фэ къызэрыфщIэу, ЗэпывупщIи къуакIи бгыкIи, нэфху си ужьыр фыжыIэщIэу». Махуищ блокI. Аргуэру хъаным къигъэкIуащ цIыху плъэн-дэIуэну. КъысхуещI тыгъэ фIыгъуэр хъушэу, си щхьэм, си цIэм хуэфэщэну. ЛIыкIуэм жеIэ: «Уи нэкIу фафIэм щIохъуэпс хъаныр зэ Iуплъэну, Индостан и амирбарым поплъэ гуапэу ар IущIэну». Къетх аргуэру: «Си гум уэркIэ IэфIу илъыр наIуэ сщIыну Сыныппожьэр сепIэщIэкIыу, нэхъапэIуэу услъагъуну». Хузотх сэри: «ЗгъэзэщIэнщ сэ, пфIэфIыр слъытэу си къалэну. Ирехъу гуапэ ди зэIущIэр, IэфIу ди гум къинэжыну!» Сыщопсыхыр шым мэз лъапэм, зызгъэпсэхумэ тIэкIу нэхъ къасщтэу. ЛIыкIуэ гур аргуэру къосыр, ящIу щхьэщэ, жьэкIэ кIыщтэу. Зы шы гуарти къыздаху ахэм, я пащтыхьым и гулъытэу. «Ди пащтыхьым,- жаIэ, - икъукIэ фIэфIщ, уилъагъумэ къуэш пэлъытэу. СынрокIуэ, - жиIащ хъаным, сытемыкIыу а зы лъагъуэм, СыпIущIэнщ, Тхьэм жиIэм, гуапэу пщэдджыжь дыгъэм и къуэкIыгъуэм». КъэкIуа лIыкIуэхэр згъэлъапIэу, щIызогъашэ хьэщIэщ дэгъуэм. СогъэхьэщIэ, пщIэ яхуэсщIу, сыщымысхьу хъугъуэфIыгъуэм. Хьэлэлагъыр фэеплъ лъапIэу цIыху гуащIафIэм и гум къонэ, КъэкIуа лIыкIуэхэр щежьэжым зым иужь зыкърегъанэ. «Сэ фхуэсщIэжыфынкъым,- жеIэ,- къысхуэфщIар фэ! Ар къыстонэ. Илъщ, къинауэ сигу имыхуу, уядэ дыщэу цIыху хъарзынэр. СыпэщIэхуэщ сысабийуи, а цIыху Iущым сигъэсащ. Уи нэщIыбкIэ Рамаз-хъаным фIей щилэжьу гу лъыстащ. Мис ар си гум схутемыхуэу, лIыкIуэ зысщIри, сыкъэкIуащ. Пэжщ мы бжесIэр зы къэмынэу! УэркIэ си гур зэIухащ. МурадыфIкъым илъыр я гум, жаIэхэр уи фIэщ умыщI. ЦIыху минищэ щIыгъущ хьэзыру, - ар уэ хъаным къыпщебзыщI. Нэхъыбэжи итщ и ужьым… ФэрыщIагъым зыдомыщI. Ухуэбэлэрыгъмэ Iуэхум, къыхэкIынщ е! Хьэзыр зыщI! КъигуфIыкIыу и нэкIуитIыр хъаныр гуапэу къыфIущIэнщ, Къыфщытхъу зищIурэ бзаджащIэм, и мурадым нихусынщ. Iугъуэр лъагэу игъэунщи, дзэм хъыбар иригъэщIэнщ. Мэхъу мин Iэджэ ахэр. Дауи, фэ фымащIэщ – къыфтекIуэнщ». Абдеж, Iуэхум зэрезэгъкIэ, хузощI лIыкIуэм ину фIыщIэ. «ПхуэсщIэжынщ, сыпсэум, - жызоIэр, - зысхъумэжмэ, пфIэфIщ ар, сощIэ. Иджы пщIыгъухэм яхыхьэжи кIуэж, - абыхэм йомыгъащIэ. Уилъынщ си гум уэ лIыр гуапэу сыпсэухукIэ - ар зэгъащIэ». А хъыбарым щыщ зы псалъэ хуэзмыIуатэуэ зы цIыхум, СощI унафэ: «Хъунщ зэрыхъуу! Сыт утепсэлъыхькIэ щэхум? Къызолъытэ нэхъ тэмэму дзэ нэхъыщхьэм си цIыху сIуэхум, ЯзгъэщIэну зэрысфIэфIыр си деж псынщIэу я лъэр къахум. Хъыбарзехьэхэм пщэдджыжьым яжызоIэ псалъэ екIу: «Сэ, Рамаз, уи деж сынокIуэ, сфIэфIу сиплъэм лIыхъужь нэкIу»… Сезэша пэт къызмыгъанэу, шэджагъуэфI хъуху си гъуэгу сокIу. ПлъэIэсынщ уэ ажалыIэр, ухуейм дэни зыщыгъэпщкIу. Солъагъу сыплъэм: аддэ жыжьэу, гъуэгужь сабэм зиIэтауэ. КъокIыр си гум: «КъокIуэ хъаныр, бийм къапхъэныр хуиузэдауэ. Джатэр къисхмэ, ислъхьэжынкъым сэри, си гур мызэгъауэ». МэпIейтей зауэлIу сщIыгъур, Iуэху шынагъуэм гу лъатауэ. ЯжызоIэ ахэм: «Флъагъурэ бзаджэнаджэхэм къыдащIэр? Ауэ тхэткъым дэ къэрабгъэ - ар фэ фIыуэ хэти фощIэ. КIуэжынщ и псэр ахърэт дахэм щIэзытыфыр хэкум гъащIэр. АтIэ, къуэшхэ, Хьэтэетым идодз нобэ удын гуащIэр». СощI унафэ захуэпэну - зэрызохьэ дзэр хъеяуэ. ДоувыкIыр сатыр дахэу, хьэзыр зауэм зыхуэтщIауэ. Гъуэгу дытохьэ зыдмыIэжьэу, псыдзэ къелъэу дыздилъауэ Мис а махуэ дыдэм хъаныр хызогъащIэ, сигу зэгъауэ. Бийм гу лъетэ сызэрыкIуэм, сщIыгъухэр зауэм хуэхьэзыру, Гукъанэшхуэр ищIу хъаным, къысхуегъакIуэ цIыху аргуэру: «ЖытIа псалъэм демыпцIыжу, дыныпхуокIуэ дэ мамыру. Ауэ щIохьэ хуабжьу ди гум зэрыпщIыгъур цIыхур уэру». Изотыж жэуап: «ФIыу дощIэ ткIэлъызефхьэхэр хьилагъэу! Ауэ щэхуу фщIа мурадыр фхуэмахуэну фэ фи гугъэу Фыкъежьамэ, Iейу фыщоуэ. – Дублэнщ зауэр дытемыгъэу. Фи ажалым щIэхъуэпс джатэр къытфIокI сампIэм имызагъэу». КъыздикIам мэкIуэжыр лIыкIуэр. КъагъэкIуакъым ар щIэрыщIэу. Ягъэу Iугъуэ, хъыбар папщIэу, дзэ тIысыпIэр къыдагъащIэу. КъыкъуокI дзэр гъэпщкIупIэм уэру, зэбгъурыту, сатыр защIэу. ФIыщ апхуэдэм уезэуэну, узищIысыр зыкъебгъащIэу. ЗыщхьэрыстIагъащ жыр пыIэр, изокъузэ бжыр си Iэгум, Бийм удын едзыпхъэу жиIэу, сегъэпIащIэ къэплъа си гум. Изошажьэ дзэр, зызочри, хуарзэу ныпыр итщ ди щыгум. Заущэхуарэ мыпIейтехэу, хъаным и дзэр къыдэтщ лъэгум. Къызиплъащ делафэ, дауикI, бийм гъунэгъу сыщыхуэхъуам. Сыхолъадэ дзэ нэхъыщхьэм, сызэрихьэу лъы къэплъам. ЗещIыр щIылъэ лъыр къыпыжу, къызэIэну къысхуилъам. Бжыр мэкъутэ! Сопхъуэ джатэм! Илъат жану ар зылъам. Сыхэтщ бийм и курыкупсэм, джэджьей гуп теуа къашыргъэу. Зэтоджалэ шури лъэсри си уэжысэм и укIыгъэу. Къажыхь зауэлI гужьеяхэм, сIэщIэкIын абы я гугъэу, Ауэ тIэкIу фIэкI къызэмылу, сукIащ дзэ гуп, си гур загъэу. КъыстогуплIэ бийр аргуэру, - зауэр нэхъри къызэщIоплъэ. Сахэтщ сэри, згъабзэу джатэр, бийм кIуэцIыслъхьэу удын хьэлъэр. Хэти илъщ уанэгум хьэдэу, хэти лъыкIэ егъэнщI щIылъэр. ЗыспыщIедзэ сызыIуплъэм, къыщыхъуау ажал си теплъэр. Мэхъу пщыхьэщхьэ. Бийм я плъырхэм гужьеяуэ макъ яIэт: «Абы фIэкIмэ, доунэхъур, фепсынщIэкIи фыкъикIуэт! Мес, долъагъур: нэхъ Iеижу гъуэгужь сабэм зыкъеIэт. Дакъелынкъым хъушэ къакIуэм! Пэлъэщынур абы хэт?» Бийр зыщыщтэу къакIуэ хъушэр си дзэрауэ къыщIэкIащ. Жэщи махуи лъэрытету си деж я лъэр къахусащ. КъуакIи бгыкIи зэранэкIри, и чэзум си деж къэсащ. Я накъырэхэр ягъаджэу, хъыбар гуапэр сагъэщIащ. ЩIэпхъуэжащ бийр ар щалъагъум, иужь дэри диуващ. ЛъыгъэжапIэу щыта губгъуэм тедгъэзэжри дихьэжащ. Си джатэпэм Рамаз ябгэр абдеж шыплIэм къыдихащ. Гъэр ящIахэр щIым халъафэу, си лIыхъужьхэм зэрапхащ. Дэ ди ужь ит си зауэлIхэм щIэпхъуэжахэр къаувыхь. Гъэр ящI занщIэу зыкъэзытыр, зызымытыр лъэкIэ яхь. Гъэр хъуа гупым замыщIэжу, нэгу щIэкIахэр къафIощI пщIыхь. Псэуми, ахэр, я щэIу макъым гур хигъэщIу, къапщэпщыхь. ЕшыIуати си зауэлIхэр, «Зывгъэпсэху тIэкIу!» - яжызоIэ. Сэри, си Iэр хъуащ уIэгъэ, лъыпс къыпыжым щIыр иреIэ. Къызэхуос лIыхъужьхэр гуфIэу, къызапэсу гуапэу щыIэр. Къызохъуэхъу нэхъ ягъэнахуэу лъагъуныгъэу сэ къысхуаIэр. Схурикъунт сэ хъуэхъуу жаIэр щыжаIами си нэщIыбкIэ… КъызешэкIыр хэти IэплIэ, сегъэлъапIэ хэти жьэкIэ. ЩогуфIыкIыр я еджакIуэм нэхъыжьыфIхэр гуIэфI нэпскIэ. ЯфIэхьэлэмэтщ зауэлIхэм си уэжысэм иIа уэкIэр. Къуэды хэкум къыхахыну ахэр хуит сщIауэ щытащ. ХъуэгъуэфIыгъуэр къахьри хъушэу, ежьау хъуам къагъэзэжащ. Хуей хъум, джатэр кърахыну ахэр хуит сэ сщIау щытащ. КъыхэмыкIыу зауэ-банэ, къалэ куэди къаубыдащ. Мыр жызоIэ Рамаз хъаным: «Уэ ухуеймэ упсэуну, ЩIы унафэ, хэку быдапIэу уиIэм я бжэр зэIуахыну! «Хьэуэ!»,- жыпIэм,- тхьэ пхузоIуэ, фIы абы уэ щIомыхыну КъыщIэщащ уэ уи хьилагъэр! Ухуитщ ар бгъэзэкIуэжыну!» Къет абы жэуап, Iужажэу: «Сыхъунщ сыткIи уи жыIэщIэ! Уи цIыху гуэр къысхуэщIи гъусэ, пщIэ нэхъ пылъу ар сыгъащIэ. СщIынщ унафэ, къэна си дзэм ямыщIэну Iуэху мыхъумыщIэ. ЖыпIэр дэни щыунафэу, ислъхьэнщ псори уи IэмыщIэ». ХузощI хъаным бейгуэл гъусэ, зауэлI гупи дыщIызгъуащ. Хьэтэетым и дзэм щхьэщэ сэ къысхуащIу иувыкIащ. Жьыри щIэри зэтепыхьэу, я быдапIэхэр Iуахащ. СатекIуати, фIыгъуэу яIэм я нэхъыфIыр сысей хъуащ. ЗэзгъэцIыхумэ сфIэфIу хэкур, Хьэтэетым и щIым сохьэ. ХъугъуэфIыгъуэр щаIыгъ хабзэм я IункIыбзэхэр къысхуахьыр. Нэщхъей дыдэ хъуа цIыхубэм яжызоIэ: «КъэфIэт фи щхьэр! Фезгъэсынкъым фщIэздзэу мафIэ, - фэ армырми фопыхьэ». ДыщIэплъащ дэ гъэтIылъыпIэу яIэу хъуам, демызэшыжу. Тлъэгъуам хуэдэ фIыгъуэ щыIэу зэхэсхакъым яIуэтэжу. Хэлът дахащэу цIыхубз фащэ, данэпс екIуи дэщIыгъужу. Ар зылъагъум, фIэтелъыджэу къикIухьынщ, лIэху иIуэтэжу. КъысхуэщIакъым, сыт сымыщIэм, зи щэкI лъэпкъыр, къыздикIар. Зэзгъэлъагъум фIэтелъыджэу, жеIэ: «ЦIыхукъым мыр зыщIар!» ДэщIэращIэрт фащэ екIум тхыпхъэщIыпхъэу хэщIыхьар, ХэкIута къыпфIэщIт, ущеплъкIэ, щэкIым и фэм дэп къэплъар. Ар фэеплъ хуэсщIыну нэхум сехъуэпсати, сэ къэсщтащ. НэхъыфIыIуэу фIыгъуэм хэлъыр тепщэм тыгъэу хухэсхащ. Махъшэу хъушэ, шыд зыбжанэ къахури, ахэр тедгуэшащ. Си сэлам абыхэм щIыгъуу, си пащтыхьым хуезгъэшащ». XVIII Тариэл Инд пащтыхьым хуитхамрэ текIуауэ къызэрыкIуэжамрэ Хузотх тепщэм: «Пщым я пщыжыр уэрщи, фIыгъуэм Тхьэм ухуишэ! Бэлыхь Iей хэздзакIэщ хьэтхэр, хъуати я пщыр нэмысыншэ. Сымыгъуэту хущIыхьэгъуэ, усщIащ уэри хъыбарыншэ. Иджы фIыгъуэр си мелуану, хъанри гъэру ныпхузошэ. Еуэ щыIэр къыздикI щIыпIэр Хьэтэетти – езгухащ. ФIыгъуэу яIэр къаIэщIэсхри, хэку хабзэншэр зэIубз сщIащ. МащIэ щыхъум махъшэу яIэр, хьэлъэзехьэ шыдхэр сщIащ. Сыхуеяти Хьэтайм къалэу, жылэу яIэр сысей хъуащ». Хьэтэетым я пащтыхьыр гъэру сщIыгъуу сыкъожьэж. Инд пащтыхьри сэ къыспожьэ, гуфIэу, иIэу гукъыдэж. ЕкIуу къыпхуэIуэтэжынкъым щыжытIауэ хъуар абдеж. Си Iэ пхар къетIатэр сакъыу, егугъупэуи схуепхэж. Утыкушхуэм дынэсыжмэ, шэтыр дэгъуэ солъагъу щыту. Схуиухуащ ар уэршэрыпIэу, узыхуей зы къыхуэмыту. Щысхуаублэр санэхуафэр, щытхъу хъуэхъубжьэхэр схуаIэту. КъыщIоупщIэ, сегъэтIысри, си уIэгъэм, - еплъ зэпыту. Нэху щыху дофэ, дошхэ IэфIу; макIуэ жэщыр гукъеуэншэу. Пщэдджыжьым зыдоIэтри, докIуэж къалэм гуп узыншэу. ЕщI унафэ тепщэм: «Къевджэ си хэкудзэм зэрыхъушэу! Дэнэ щыIэ гъэр фщIа гупыр? Къэфху си деж, Рамаз я пашэу!» Къелъагъу занщIэу Рамаз-хъаным Инд пащтыхьым и нэкIу фафIэр. Парсадани абы IуощIэ, ирипэсу псалъэ IэфIыр. Ара хуэдэ зейр гуфIэгъуэр, едэхащIэу бийр егъафIэ, ЛIыхъужь хабзэу къилъытауэ, бзаджэнаджэм ар хуогуфIэ. Инд пащтыхьыр нэжэгужэу бгъэдэсщ хъаным – дошхэ, дофэ. Доуэршэрыр ифIэщыпэу, гурылъ IэфIу и псалъафэр… КъызоупщIыр ар пщэдджыжьым, нэгум щIэту гумащIафэр: «Хуэбгъэгъуну хъаным, хьэмэ? Сыт абыкIэ уи унафэр?» Сэ жызоIэ: «Тхьэм хуигъэгъумэ, къыдищIам абы емыплъу, Хуэгъэгъу уэри къарууншэм, щытми уи гур мафIэу къэплъу». Абы мыр Рамаз жреIэ: «Хуит узощI, Iей сигу пхуимылъу! Ау зэгъащIэ, фIы щIэпхынкъым, къыщIэбдзэжмэ укъытхуилъу!» ЕщI унафэ къыдатыну мелуан ахъшэу щхьэщэхужу, Хьэтэетым ар я ахъшэу щэкI, алътесхэри щIыгъужу. ХамэщI хъанри гъусэу щIыгъури ихуэпащ пщым зэкIу-зэкIужу, КъыдищIахэр бийм хуегъэгъури, ирет фIыгъуэр щымысхьыжу. ЩIым ба хуищIу, щхьэщэ ищIу, Рамаз-хъаным жэуап къет: «Сигъэтыншыжащ Алыхьым, лей зесхьамэ, къуаншэр сэрт. Зэ иджыри ар уэсщIэжмэ, махуэ гъащIэ къызомыт». Йожьэж хъаныр, и Iыхьлыхэр щIыгъуу, я щхьэр къамыIэт. Пщэдджыжь гуэрым пщым и лIыкIуэр жьыу къэсау си деж къыщIохьэ. КъеIуэху тепщэм: «Мазищ мэхъури укъихьакъым уэ си пащхьэ. Абы лъандэми сIухуакъым губгъуэ Iэщу зы псэущхьэ, ПлъэкIыххэнум, псынщIэу къакIуи щакIуэ губгъуэм зэ дигъэхьэ». Арти сокIуэ, дэтщ щомыщхэр ди дарбазым Iэрызешэу, Къалъэтыхьыр дыщэ джэдхэм, бгъэ гъэсахэм, къэргъейм хъушэу, Хьэзырыххэу щысщ пащтыхьыр теплъэ фафIэу, цIыху узыншэу, ЖеIэ: «ИкъукIэ къысщохъу гуапэ, узолъагъури сэкъатыншэу». ЙоIущащэ и щхьэгъусэм тепщэр, жиIэр къысщибзыщIу: «Тариэл щыIати зауэм, хъуащ нэхъ бжьыфIэ - хощIыкI IупщIу. Ар яхэтыфынщ ныбжьэгъухэм, зи гур хэщIым фIы яхуищIу. Иджы бжесIэу хъуар гъэзащIэ, тIэу жыIэгъуэ сумыгъэщIу: Куэд щIау си гум зыгуэр илъщи, игъуэ хъуащ ар уэри пщIэну: Пащтыхьыгъуэр ди пхъум и пщэм щыдэтлъхьакIэ зэрихьэну, ЩреIу и цIэр дунеишхуэм, цIыхуу щыIэм ягу илъыну! СыфIущIэнщ сэ къэзгъэзэжмэ, фыкъыспэплъэ фи къалэну». Гурыхьщ икъукIэ бгитI аузым зэрызехьэу удэтыну, Хьэ гъэсахэм, къэргъей Iущхэм зыкъыбдащIу ущэкIуэну. Ауэ куэдри дымыщакIуэу, ящI унафэ дыухыну, Утыку тIэкIу дыкъыщоджэгури, дожьэж унэм дыкIуэжыну. ДыздэкIуэжым, цIыхуу щыIэр къытпежьауэ къыдоплъакIуэ, Тезщ унащхьэм къалэдэсхэр, дэзщ уэрамым накIуэ-плъакIуэр. Дыщэ защIэу зэщIэлыдэ Iэщэ-фащэр сэри сокIур, Ауэ нэпсым къегъэщIытэ зауэм фагъуэ сфIищIа нэкIур. БлэкIа зауэм и фэеплъу, фащэ екIуу абэ[1] зесхьэр ЩытесшащIэм си дамитIым, фыгъуэнэдхэм къыфIоху я щхьэр. Къолъэ и шым тепщэр, куэбжэр Iуахри, пщIантIэм дыдагъыхьэ. СыщыIуплъэм си нэхунэм, къызэщIоплъэ си нэкIущхьэр. Щытщ къызоплъри ар, и фащэр дыгъэ къепсым пэлыдыжу, Бгъэдэтщ пщащэм къепщIэкIауэ тхьэIухудхэр, загъэфIэжу. Нуру идзым сэреишхуэр къыпфIегъэщIыр нэхъ дахэжу, Фащэм хэлъ налкъутналмэсым холъагъукIыр нэхъ гуакIуэжу. Сэри сокIуэ, пыкIау си фэр, Iэ уIэгъэри пылэлу. Къыспожажьэр гуащэр гуфIэу, нэжэгужэу, псэ хьэлэлу, Ба къысхуещIыр анэм хуэдэу, си нэкIуитIыр нэпскIэ илэу. Абы жеIэ къызэплъыпэу: «ПIэщIэкIынкъым бий уэ къолу». Сабгъэдэсщи сэ пащтыхьхэм, дуней фIыгъуэр сысейу собж. Дыгъэ нурри къисщ си пащхьэм - нэкIукIи фащэкIи зокIуж. ДызэIуплъэм, дэ тIум нэкIэ ди гурылъхэр зыдохъуэж. КъытезгъэкIмэ абы си нэр, си Iэпкълъэпкъыр мывэу мэж. Щыхъуащ хабзэ ди хэкушхуэм ефэ-ешхэ ин яIэту, ЩыIэ хъункъым ди деж хуэдэу нэжэгужэу гуп зэхэту. ЗэIэпахыр я хъуэхъубжьэр, дыщэ фалъэм пщIыпщIу иту, ЩIигъэкIакъым зы цIыху тепщэм, ар чэф хъуами, гъуэгу ириту. Сахэсыху а гуп дыгъэлым нэжэгужэ нэхъри сохъу, ЗэIуплъэху дэ тIум ди нитIыр, хьэщыкъ мафIэр махэ мэхъу. Сигу къэплъар нэхъ щабэ сщIыну, изоIуэкI: «Зэран умыхъу!» ФIыуэ плъагъум убгъэдэсу зэман бгъакIуэр IэфI къыпщохъу. УэрэджыIэхэм Iэ хуащIри, уэредадэр ягъэувыIэ. Тепщэм жеIэ: «ПхуэIуэтэнкъым гурыфIыгъуэу нобэ диIэр. Птхьэкъуащ я гур ди лIыхъужьхэм, уэрщ хъуэпсапIэу дунейм щаIэр. УэркIэ пагэр, хэту щытми, захуэу собжыр, пцIыкъым жиIэр. Уи къулыкъум екIу щыгъынкIэ ди къалэнщ дэ утхуэпэну. Ауэ, пфIэфIмэ, а пщыгъ фащэр ухуитщ дяпэкIи зепхьэну. Узыхуейр щытIагъэ фащэу, ауэ хабзэм нэхъ екIуну, Къащтэ зы щэ дыщэ кIадэу, ухуеиху уригушхуэну». ХъугъуэфIыгъуэкIэ кудауэ щIыунищэм я IункIыбзэ Къызат къахьри. Сэри, щхьэщэ хуэсщIу, тепщэм собзэрабзэ. КъысхуащI IэплIэ зэлI-зэфызым, сэ къысхуаIэуэ гу къабзэ. Хуегуэш и дзэм, щымысхьыжу хъугъуэфIыгъуэр, хуэхъуау хабзэ. МэтIысыжыр тепщэр и пIэм, ефэ-ешхэм зеужьыж, Мэбзэрабзэр пшынэр гуакIуэу, цIыхухэм я лъыр зэщIоплъэж. Нэхущ вагъуэм гу щылъитэм, ешау гуащэм зеIэтыж. Зэхэтащ нэху щыху гуфIэгъуэр, хэти иIэу гукъыдэж. ХуэмыкIуэжу ди гур фадэм икIэм псори дотэджыжыр. Исфар сэри къыстехьэлъэу, си хэщIапIэм сокIуэлIэжыр. ЩIэтщ си нэгум псэм и щIасэр, дахэ псом я нэхъ дахэжыр. Лъагъуныгъэ мафIэр уи гум къыщIэнамэ, сыт плъэкIыжыр?» XIX Нестан-Дареджан фIыуэ илъагъум хуитхар НыщIолъадэ си деж пщылIыр, хъыбарыщIэ къысхуихьауэ: «Пщащэ гуэр нэкIуIупхъуэ Iулъу щытщ, мыбдеж къыпхуейу къэкIуауэ». КъищIау си гум къэкIуар хэтми, къысфIолъэт къэпIейтеяуэ. Солъагъу къакIуэу Асмат, гъуэгум насэIуасэ ар хуэхъуауэ. Си ажалыр зыIэщIэлъым и фэ Асмат сэ есплъауэ, Собзэрабзэ зэрыслъэкIкIэ, гуапэу пщащэм сыIущIауэ: СогъэтIысри, хузощI IэплIэ, фIыгъуэу щыIэм ар пэсщIауэ. СоупщI: «Куэд щIа зэрыкIуэжрэ, сызыгъэткIур гъэр сищIауэ? ЖыIэт пэжу абы и гум сэ къысхуилъыр! СфIэфIт ар къасщIэм!» Жэуап къетыр: «Тхьэ бжесIэнмэ! ПцIы супсакъым сэ игъащIэм. Къигъэплъа си гугъэщ фи гур фэ тIум нобэ фи зэIущIэм, Хуэсхьыжын хуейщ абы псынщIэу уи хъыбар, нэхъыфIщ згъэзащIэм». Къыщызитым тхыгъэр лIыкIуэм, дыгъэр си гум къипсэжащ. Къетх Нестан: «Налкъутналмэсым и дахагъыр сэ слъэгъуащ! Нэхъ бжьыфIэж уищIауэ зауэм, екIуу шыбгым уэ уисащ, Ау зэгъащIэ, си гукъеуэм нэхъри хэхъуэу шэч сщыхъуащ! СхулъэкIатэм уи щIыхь лъапIэр сIэтынт нэхъри лъагэу, си псэ! ПхуэзгъэкIынт уэ аслъэн хахуэм уэфI дыгъэпскIэ розэ хьэсэ. ЗызгъэлIэнщ сэ сылIэу щытми, сигу пхуимылъу зыгъэгусэ. Тхьэ пхузоIуэ, симыIэнкIэ уэ нэмыщI нэгъуэщI щхьэгъусэ. Мамырщ си гур къимыгъыкIыу уи Iущагъым и саулыкъукIэ, Зыщыхъумэ уэри нэпсым, ди гурылъхэр зы щыхъуакIэ. «Хэт нэхъ дахэ?» - жаIэу, цIыхухэр зоныкъуэкъу дыкъалъагъухукIэ, Къысхуегъэхь уэ зепхьэ абэр, къысхуэупси сэ абыкIэ. КъысхуэщI тыгъэ а уи фащэр, зесхьэнщ ар сэ уи фэеплъу. Хэхъуэнщ уи гур сыкъэплъагъумэ, уи саугъэтыр си плIэм дэлъу. Уэри зехьэ си Iэпщэхъур, гу гъэхуабэу Iэпщэм илъу, Щызгъэтынт ныжэбэ жэщыр и пIэм иту, IэфIри щIэлъу». XX Тариэл зэрыгъамрэ и акъылыр зэрыутхъуамрэ теухуа хъыбар Тариэл аргуэру и гур хуэмубыду къызэIохьэ, ЖеIэ гуIэу: «Мис Iэпщэхъур, пщащэм и фэеплъу зесхьэр». Фащэ екIуу абэ гуакIуэр плIэм къыдехри, къыфIоху и щхьэр. Тыгъэ лъапIэр хуехьри Iупэм, къыщеудри магъ, мэпыхьэ. Щылъащ куэдрэ ар апхуэдэу, бэным хьэдэ дэлъ къыпфIэщIу, И лъэужьу удын гъущэм телъщ фIыцIагъэр и бгъэм IупщIу. Ичэтхъэжу и нэкIуитIыр, магъ Асмати, гур хигъэщIу, Плъыржьэр гуащIэр псынэ щIыIэм егъэтIыс, нэхъ щабэ хуищIу. Автандили нэщхъей дыдэу щысщ, илъагъур гум щIыхьауэ. Магъ Асмати гур хигъэщIу, нэпсыр хуиту иутIыпщауэ. ЩылъэIэсым псынэ щIыIэр, зыкъещIэж сэбэп хуэхъуауэ. Тариэл къопсалъэ: «ГъащIэм щIефыкI си лъэр, Iуэху сищIауэ!» КъызэфIотIысхьэж ар хьэлъэу, акъылыншэ нэкIуу, фагъуэу, Зихъуэжащ и теплъэм розэм, щытар япэм гуакIуэу гъагъэу, ЦIыху Iуплъэныр и хьэрэму, епсэлъэнри нэхъ и жагъуэу, Дуней гъащIэм ар щIэрыщIэу хэплъэжыныр фIэмыфIыгъуэу. Автандил жреIэ: «Си щхьэр мылэжьэжми япэм хуэдэу, И хъыбар бжесIэнщ сэ пщащэм, сэзыгъэхьым гъащIэр хьэдэу. УмыцIыхуми ар плъэгъуауэ, фIы схуощI си гур ныбжьэгъу дыдэу, СогъэщIагъуэ сыкъелащи, стелъ бэлыхьым ар къысхуидэу. СыгуфIащ Асмат щыслъагъум, шыпхъу схуэхъуа Нестан и шыпхъур, Къызет гуфIэу тхыгъэм щIыгъуу дыщэ защIэу лыд Iэпщэхъур. Iэрызолъхьэ си Iэм… Сэри, щысхри данэу си плIэипхъуэр, Хуезгъэхьащ абы фэеплъу и дахагъым нур щызыпхъуэр». XXI Тариэл фIыуэ илъагъум хуитхыжар Хузотхыж абы: «Си дыгъэ! СфIэфIщ уи нэхум сыхэтын. Гурылъ IэфIым и лъэщагъым нэхъ лIыхъужьри ещI Iэнкун. Уи нэгу къабзэм къыщIих нурым къысхуэгъуэткъым пэлъэщын, Хьэлэлагъыу уи гум илъым хуэдиз фIыгъуи сэ згъуэтын? Зэ къысхэплъхьэжат уэ си псэр… Иджы ар сигу къэкIыжауэ СогъэлъапIэ нобэ махуэр, мис а махуэм пэслъытауэ, Сропагэ уи Iэпщэхъуми, сфIэфIу Iэпщэм ар ислъхьауэ, Нобэ хуэдэу насыпыфIэ слъагъужынкъым сэ сыхъуауэ. СогъэзащIэ сэ уи лъэIур - нызогъэхь си дыщэ пыIэр, Абы щIыгъущ бостей дэгъуащэ зыгъэпудыр уасэу щыIэр. Сигъэлъ уигу сэ насыпыншэр! Аращ лъэIуу сэ пхузиIэр. Лъагъуныгъэуи насыпуи уэ зырщ сэ дунейм щызиIэр». ЩIэкIыжащ Асмат тэджыжри, сешат сэри – зезгъэщIащ. ПщIыхьым хэту а сыхьэтым пщащэр нэгум къыщIыхьащ. Сыкъэушмэ – мэбзэхыжыр, си гущыщIэм хэхъуэ хъуащ. Хъыбар иIэкъым си щIасэм, нэхъ кIыфIыж жэщ кIыфIыр хъуащ!» XXII Нестан-Дареджан гуащэ зэрыхъунум теухуа чэнджэщ «СыкIуэн хуейуэ щыхьэр унэм жьыуэ хъыбар къысIэрохьэ. ЗысхуэпэхукIэ, къэкIуа лIыкIуэм къыпызохыр Iуэху зырахьэр. Сынос арти – зэхэсщ хасэр, бгъурысщ гуащэм си нэхъыщхьэр. Къулыкъу зесхьэм арт езэгъри, пащтыхь пащхьэм сыкъотIысхьэ. Сэ къызжаIэ: «Дэ ди ныбжьыр, зэрыфлъагъущи, хэкIуэтащ. ЕкIуэтэкIри ди щIалэгъуэр, жьыгъуэм гъусэ зытхуищIащ. Дэ дыкъуэншэщ, хъыджэбз закъуэщ, дрипагэуи къэхъуащ, Къуэ имыIэу жьы хъуар хэтми, насыпыншэу къэпсэуащ. Иджы, ди пхъум хуейщ щхьэгъуси, ди къалэнщ къыхуэдгъуэтыну! Ар дэ тхуэдэу пщыпIэм ису, ди лъэпкъ напэр ихъумэну, Ди хэкушхуэм и бэракъыр лIыхъужьагъкIэ зэрихьэну, Дэ ди бийуэ джатэр зылъым и лъэдийр зэриудыну!» «Къуэ фимыIэми, - жызоIэ,- щыткъым фэ фи махуэр кIыфIу. Хэт лъэкIын дэ къыттепсэну, ди хэкушхуэр къигъэбжьыфIэу? И къуэм щхьэкIэ хэт делъэIуми, къызэрищIэу щIидзэнщ гуфIэу. Срителъхьэщ фщIы унафэм, влэжьмэ Iуэхур фи гум фIэфIу». ЩIадзащ Iуэхум тепсэлъыхьхэу… си гур плъауэ, къресыкIыр. ЯщI унафэм сыпэрыуэу яжесIэну сытыт слъэкIыр? Тепщэм жеIэ: «Хорезм шахыр къулейщ хуабжьу, куэд хулъокIыр, КъытхуищIатэм и къуэр малъхъэ, арат дэркIэ Iуэху зэфIэкIыр». КъызгуроIуэ сэри: тепщэм жиIар псоми фIыуэ ящIэ. Зэ зоплъыжхэри бейгуэлхэр, арэзыуэ мэхеящIэ, Яхэслъхьакъым си зы псалъэ, къысщIэна пэт лыгъэ гуащIэр. Сыхэсщ хасэм, сису мафIэм, къайзмыгъащIэу си гум щыщIэр. Гуащэм жеIэ: «Хорезм шахым хуэдэу щыIэкъым къулей! ПхуищIмэ малъхъэ абы и къуэр, нэгъуэщI малъхъэ дэ дыхуей?» СщIэрти тепщэм зэригуапэр, япэздзакъым псалъэ лей. Арэзы сытохъуэ жаIэм, телъми си гум пшагъуэ Iей. Хорезм шахым тхыгъэ хуатхыр цIыху цIэрыIуэхэм яхьыну: «Ину щытми ди хэкушхуэр, къуэ тхуалъхуакъым пащтыхь тщIыну, Ауэ диIэщ тахътэм ису пщащэ дэгъуэ гуащэ хъуну. ТфIэфIт дэ тщIыну фи къуэр малъхъэ, благъэ дризэхуэхъуну». ЛIыкIуэу кIуахэри къэсыжри, тыгъэ хъуши ягуэшащ. Хорезм хэкум я пащтыхьыр гуфIау икъукIэ жаIэжащ. Абы къетхыр: «Сэ хъуэпсэгъуэу сиIам си Iэр лъэIэсащ, Дэ ди бынхэр, шэч хэмылъу, зэхуэфащэуи къалъхуащ». Я малъхъэщIэм деж щIэрыщIэу кIуэну цIыхухэр хьэзыр ящI. Хуатхыр: «ФфIэфIмэ ди жэрдэмыр, кIыхьлъыхь Iуэхур дывмыгъэщI!» МащIэу утыку сыщешати, си щхьэр хьэлъэт – зызогъэщI, Илъщи си щхьэм нэщхъеягъуэр, бампIэм си гур сфIыхегъэщI». XXIII Тариэлрэ Нестан-Дареджанрэ зэпсалъэу зэрызэгурыIуам теухуа хъыбар АпхуэдизкIэ бампIэм сихьти, хэссэнт си гум сэр абдеж. Асмат лIыкIуэ къыщигъакIуэм нэхъ IэфI гъащIэр къысщохъуж. Тхыгъэр къыIызох, сыкъоджэ: «ЛIыхъужь хахуэу фIым я фIыж! УмыгъакIуэу зэман пщIэншэу, къакIуэт псынщIэу Нестан деж». Зыслъытэжу насыпыфIэу, шым сошэсри, гъуэгу сытохьэ. КъызэзнэкIмэ жыг хадэшхуэр, сэрей дэгъуэм сыбгъэдохьэ. Щытщ Асмати сэ къыспэплъэу, къимыIэту гуапэу и щхьэр. Къелъэлъэхыу и нэпситIыр, гур хигъэщIу ар мэпыхьэ. СедэхащIэ, селъэIу пэтми, гъын абы схущигъэтакъым, Зыхуэсхьынур сщIэркъым сэри – зэи апхуэдэу къысIущIакъым. Щытщ зы псалъи къызжимыIэу, магъ зэщыджэу, сщIэнур сщIэркъым. КъызэIохьэ абдеж сигури, къекIуа нэпсыр схуэIыгъыжкъым. КъызжимыIэу Асмат псалъэ, срешажьэ япэ иту. Унэ хуитым сыщIишауэ, бжэ къепхъухыр зэриIэту, Къыстолыдэ нуру мазэр, си нэм плъапIэ къримыту. ЗеIэтыжри пшагъуэ фIыцIэм, къопсэж дыгъэр си гум хуиту. Ауэ IупщIу гу лъызотэ мазэ къепсым пшэ техьауэ, Си фэеплъ щхьэтепхъуэ дахэр и дамитIым тещэтауэ, Телъщ губжьыфэу, тахътэ щабэм ар щхъуантIагъэкIэ хуэпауэ, Дыхьэрэным хуэдэу бжьыфIэу щыта нэкIури фагъуэ хъуауэ. Щылъщ апхуэдэу, щым зищIауэ, къаплъэн ябгэр къилъын пфIэщIу. Губжьыр щIэтми, и нэгуитIым соплъ абы зыщызмыгъэнщIу. СегъэтIыс АсматкIэ, сещIри абы нэхъри сыпэIэщIэ. Зэхеуфэри и нэкIур, зыкъеIэт Нестани хъущIэу: «СогъэщIагъуэ, укъэкIуащи, ита псалъэм теджэгухьыр! Уэ тхьэгъэпцIу, уэ пцIыупсым си нэщIыбкIэ сыт щызепхьэр? Ауэ фIыуэ мыр зэгъащIэ: къыпхуэгъункъым си гуэныхьыр». Сэ жызоIэ: «Сыту пIэрэ мыхъумыщIагъэу пкIэлъызесхьэр? Ар сымыщIэм, сыт жэуапу уэстыжынур? Сыт къэхъуар? СыткIэ сэ сыкъуаншэу пIэрэ? Уолъагъу си лыр зэрыткIуар!» Жэуап къетыр: «Си фIэщ схуэщIкъым бзаджащIэм сэ къыжьэдэкIар. Сыщыуащ сэ сыцIыхубзти, арщ мыгъуагъэр къыздикIар! Сыт щIомыщIэр? Хорезм щылъхур си щхьэгъусэу ягъэIуакъэ? ЯщI унафэм урителъхьэу уэри хасэм щыжыпIакъэ? Лъагъуныгъэр IэщIыб пщIыри, зэтта псалъэм уепцIыжакъэ? Пхуэзгъэгъункъым ар бзаджащIэм! Тхьэ пхузоIуэ! Мыр КъурIэнкъэ? Лъагъуныгъэм уигъэщэIуу, пщIэжрэ нэпсу щIэбгъэкIар? Хущхъуэу щыIэр дохутыр хъушэм пхузэблахыу щыщытар? НэкIур нэпсым иригъэсми, пцIыщ цIыхухъум жиIэу хъуар. УепцIар пэжмэ, епцIыжыпэ! Тлъагъунщ япэ щIегъуэжар! Мыр зэвгъащIэ: Инд пащтыхьу сэ ящIынур хэтми сщIэркъым. Ар Iейу щытми, фIым я фIыжми, унафэщIу ар щытынкъым. Сэрщ иIэнур Индым тепщэу. Уи хьилагъкIэ къохъулIэнкъым. Урещхьыжщ уэ уи гурылъхэм, - пцIыр уигу пыкIыу, пэж блэжьынкъым. Сэ сыпсэумэ, Индус хэкур къэббгынэнщ уэ уепIэщIэкIыу, УимыкIыну мурад пщIырэ, сыпщысхьынкъым, сыпфIэлIыкIыу. Къэбгъуэтынкъым уэ сэ схуэдэ, къэпкIухьами щIыр щIэпщыкIыу…» Тариэл абдеж щым къохъур, псэлъэн адкIэ хулъэмыкIыу. Пещэр адкIэ: «ЖиIар пщащэм икъукIэ IэфI сщыхъуат сэ пэжу, Абы нуру къыщхьэщихыр къыстопсэжыр нэхъ нэхужу. ГъэщIэгъуэнкъэ, сэ сыпсэущи, псэм и щIасэр симыIэжу! ГъащIэм уэри силъ ефэныр щыбгъэтам хъунт, цIыхуу субжу! Сыплъэм аддэ пIэщхьагъыпэм телъ КъурIэныр къызолъагъу. Ар къэсщтауэ, солъэIу пщащэм зыхуэсщIауэ нэхъ гъунэгъу: «Сыарэзыщ уэ пщIэмкIэ, Дыгъэ! Лей зесхьам къысхуомыгъэгъу, Ауэ псалъэ сэ жызгъэIэ, къыслъыгъэси уи гущIэгъу! Мы си псалъэм пцIы къыхэкIмэ, пкIэлъызесхьэмэ цIапагъэ, Срежэх сэ щIыкъатиблкIэ, къыстемыпсэу дуней дыгъэ! Ауэ сыхъумэ уи фIэщ, ди Тхьэ, сэ збгъэдэлъкъым зы къуаншагъэ! «ЖыIэ!» - жиIэу и щхьэр щищIым, и гущIэгъукIэ сыкъогугъэ. Къыпызощэ адкIэ: «Си псэ! СепцIыжамэ уэста псалъэм, Срежэх сэ щIыкъатиблкIэ, нэху щIэмыпсэу си нитI къаплъэм. Къытехьэнкъым дунеишхуэм хуэдэу гуакIуэ уэ уи теплъэм. Дэджэгуэгъу сщIам лъагъуныгъэр, пхрырех гур удын хьэлъэм. Зэхуишэст пащтыхьми Хасэ, абы сэри сриджащ. Хорезм щылъхур малъхъэ ящIмэ, ямыжагъуэу гу лъыстащ. Сапэрыуэу псалъэ хэслъхьэм, пщIэншэ хъуну къэслъытащ. Си хьэдагъэу дуней нэхур, жаIэм зэкIэ зыдэсщIащ. Щхьэ къэплъакIэ утегушхуэу сыт пащтыхьым уеныкъуэкъукIэ, Пащтыхьыгъуэр зылъысыпхъэу Индым исыр щимылъагъукIэ? Тариэлщ ар зыхуэфащэр, - наIуэщ ар цIыхубэм дежкIэ. Пащтыхьыгъуэр сэ сфIихыну щIэкъур щоуэ хэтми икъукIэ. Лейт абдеж уныкъуэкъуэну, нэгъуэщI кIуапIэт щIын хуеяр, Къызэгуичу бампIэм си гур, ядэсIыгъщ мурад ящIар. ЖесIэрт си гум: «УмыпIащIэт, пIуэтэжынщ лей къыплъысар!» АтIэ, хэт сэ, лъагъуныгъэр IэщIыб сщIыуэ, узэстар? IузгъэкIуэтри лIыхъужьыгъэр, си гур схъумэу си псэр сщащ. Ауэ розэм къещIыIэкIыу тешха уэшхыр зэпыуащ!» ФIызэтежу и IупитIыр пщащэм гуапэу мыр жиIащ: «ГурыIуэгъуэщ: екIуэкI Iуэхум екIун гъуэгу къыхуэбгъуэтащ. Си фIэщ хъункъым уэ бзаджагъэр уи гуращэу гъусэ пщIауэ, Дуней фIыгъуэм уелъэпауэу, ижэгъу Тхьэшхуэм зыхуэпщIауэ. ЩIэ-тIэ пщIэнур! Ауэ пщыгъуэр къыплъысынкъым сэрыншауэ! ДитIысхьэнщ дэ пащтыхь тахътэм, лъагъуныгъэм зы дищIауэ!» Губжьыр IэфIкIэ зэредзэкIри, нэщхъ зэхэлъыр еIэтыж, Дыгъэ нуру зэщIонэжри, и бзийр си гум къредзэж. СегъэтIыс къысхуэгумащIэу, псалъэ IэфIхэр схуещI гупыж. И бзэ къабзэм сыдехьэхри, си губампIэр мэзэгъэж. Абы жеIэ: «АкъылыфIэр епIэщIэкIыу Iуэху хыхьэнкъым, Гупагъ хэлъуи ещIэ ищIэр, ауэ дзыхэу къикIуэтынкъым, КъомыгъакIуэм си псэлъыхъур, сядэм и гум ар техуэнкъым. Е къикIынщи фи зэщыхьэм, Индым цIыхуи къинэжынкъым. Хорезм щылъхур дищI къибгъэхьэм, абы псэгъу сэ сыхуащIынщ. Мис итIанэ дуней нэхур уэркIи сэркIи ункIыфIынщ. Исынщ ахэр пщыпIэм тхъэжу, дэ ди гъащIэр мыгъуэу тхьынщ. Хьэуэ, къэжэр унафэщIу дищI исыныр Iуэху мыхъунщ». «ИрелъэIу Тхьэм ар, - жызоIэ, - уэ щхьэгъусэ пхуимыщIыну, Инд хэкушхуэм ар къихьауэ къызэрысщIэу, къыплъыхъуну, СыIущIэнщ абы, зэIущIэр и гум куэдрэ къэкIыжыну. СщIынщ а малъхъэр наджэIуджэ, зэплъыжыху фыз хуэдэу гъыну». Жэуап къетыр: «Зауэм хуэкIуэм, сыцIыхубзщ сэ - сыт схуэщIэн? Ауэ, бийм сэ си гур щIэгъуу, и уIэгъэ хуэзмыпхэн… Ахэр къакIуэм – укI а малъхъэр, - куэдым я псэ умыгъэн. Къогъэгъэж жыг гъуар щIэрыщIэу, пэжыр хуэхъумэ щIэгъэкъуэн. ЗэфIэгъэкI тэмэму Iуэхур, аслъэн бланэу лIыхъужь гуащIэ! Уахэмыхьэ пщIыгъуу дзэшхуэ, щэхуу теуи укI имыщIэу. Бий дзэ хъушэм щхьэмыгъазэу уахэлъадэу умыгуащIэ. Гуэныхьышхуэщ хейр букIыну, хамэу щытми. Ар умыщIэ. Ар зэфIэкIмэ – сядэм хуэзи зыхегъащIэ пхулъэкIынур. Абы жеIэ: «Сыт си хэкум хамэр тепщэ щIыхуэсщIынур? Лъызгъэсынкъым бийм зы мастэ! Сэращ Индым и лIыщхьэнур! Къысхуомыдэмэ – зэгъащIэ фIыкIэ зэримыухынур!» Ауэ сядэм лъитэн хуейкъым зы мэскъалкIи гу ди щэхум. Ар къамыщIэмэ, укъуаншэу къыпхужиIэфынкъым цIыхум. Iэмалыншэ хъунщи сядэр, арэзы техъуэнщ ди Iуэхум. Дыдей хъунщи пащтыхьыгъуэр, дихутэнщ лъагапIэ нэхум». Сигу ирохьри и чэнджэщыр, сэри быдэу мурад сощI: «IэщIэкIынкъым мы си джатэм бийуэ къытхуикIар хамэщI!» Пэгъунэгъу зысхуэсщIмэ фIэфIу, и щхьэр пщащэм мащIэу ещI. «Щхьэ хуэзмыщIрэ IэплIэ, зездзу?» - жысIэ щхьэкIэ, дзыхь схуэмыщI. Аурэ макIуэри зэманыр, си жагъуапэуи сожьэж. Асмат дэрэ диту хадэм докIуэ, нэпсри къысфIыщIож. Ди зэIущIэ зэман мащIэм сищIыфакъым гукъыдэж. Ар си жагъуэу, хьэлъэу си щхьэр, си хэщIапIэм сокIуэлIэж». XXIV Хорезмшахым и къуэр Тариэл зэриукIар «КъокIуэ малъхъэр! Къэсащ!» - жиIэу хъыбарзехьэр гуфIэу къосыр. Ауэ ищIэркъым тхьэмыщкIэм Тхьэм а малъхъэм ирипэсыр. Щысщ пащтыхьри нэжэгужэу, къехъулIащи зыщIэхъуэпсыр. Сызбгъэдешэ, щхьэ къысхуещIри, пэгъунэгъууи сегъэтIысыр. Абы жеIэ: «Нобэ хуэдэу сыщытакъым насыпыфIэу, ТIэтынщ лъагэу хьэгъуэлIыгъуэр, уи шыпхъу закъуэм дыхуэгуфIэу. Дгуэшынщ куэду хъугъуэфIыгъуэр. – А зырщ диIэр хэку гъэгуфIэу, Дыщысхьынкъым куэд дот жытIэу, къинэн папщIэ я гум IэфIу!» ХъугъуэфIыгъуэхэр къашэну сэри пщылIхэр сутIыпщащ. ХуащIа пIалъэм фIимыгъэкIыу, пащтыхь малъхъэри къэсащ. Дэ ди цIыхухэри гуфIэжу къэса хьэщIэхэм пежьащ. Шууей защIэу щэ зыбжанэ малъхъэм гъусэу къыздишащ. Тепщэм жеIэ: «Утыку хуитым щахуэфщI хьэщIэхэм хэщIапIэ! Ауэ малъхъэм, мысыхьэткIэ, евгъэгъуэт зэ гупсэхупIэ. Сэ къызжеIэ: «Уэ зыIэжьэ! УмыпIащIэу, исыт уи пIэ. Къагъуэтынщ IущIэн ди малъхъэм, иува ди куэдщ дэ лIыпIэ!» Iуащхьэ щыгур шэтыр хъушэм щIигъэнауэ нэр топщIыпщIэ. Къэсащ малъхъэр, къопсых и шым, ягъэлъапIэу гуапэу хьэщIэр. Пащтыхь къуэдзэу унафэщIхэр хьэщIэм пожьэ хуэгумащIэу. Дзэри щытщ гуэшау лъэпкъ лъэпкъкIэ, - я къалэныр ягъэзащIэ. Зэрызехьэм сэри, пэжу, Iуэху зыбжанэ сщIэн хуей хъуащ, Сэ сешати, тIэкIу зезгъэщIмэ сфIэфIу, унэм сыкIуэжащ. Сиужь иту Асмат лIыкIуэ тхыгъэ зехьэу ниутIыпщащ. Тхыгъэм седжэм, итщ зы псалъэ: «КъакIуэт!» - жиIэу. СыгуфIащ. Арти сокIуэ, къысхуэмыщIэу къызэджэн хуея щIэхъуар. Асмат гъыуэ щытщ. СоупщIыр: «Сыт ущIэгъыр? Сыт къэхъуар?» Жэуап къетыр: «Зэи щыщIэнкъым гуауэ уэ пэшэгъу пхуэхъуар. Уа, си гъащIэр схьыну куэдрэ уэ хей усщIу, жыIэт ар?» Нестан деж сыщIешэ. Пщащэм и гум пщIэу зыгуэр къреху. Щхьэнтэм тесщ ар нэкIу шынагъуэу, укъилыпщIу, уIуплъэху. КъысщIокIие: «Сыт узэжьэр? ЩIомылэжьыр сыт уи Iуэху? Е, пащтыхьым урителъхьэу, уэ аргуэру блэжьрэ щэху?» СыщIокIыжыр зызмыIэжьэу, щIыхьау си гум зэхэсхар. «ЗэхэкIынщ, - жызоIэ, - хэтми лъагъуныгъэ пэж зиIар!» Бийм цIыхубзым уриушту, - дапщэщ хабзэ ар щыхъуар?» СокIуэж, сигу ислъхьауэ быдэу: сIэщIэкIынкъым псэууэ ар! Къыхызошри дзэм пщылIищэ, яжызоIэ: «Фышэс псынщIэу!» Шууей гупыр, щым зытщIауэ, дыдокI къалэм дыхуэпIащIэу. Шэтыр щIыбыр зэгузобзри сыщIохутэр сыкъамыщIэу. Хэлъщ мэжейри малъхъэр, пэжу, сфIэгуэныхь хъужат ар къасщIэу. Ауэ сопхъуэри, ар и пIэм напIэзыпIэм къыхызох, ИзогулIри пкъом щхьэщIыбкIэ, абдеж и псэр щыхызох. И хъумакIуэм и кIий макъыр джэрпэджэжу мэIу, зэхох. Сэри, си шым зызодзыжри, сщIэнур сщIат, - зызогъэбзэх. ХэIущIыIу щыхъум къэхъуа гуауэр, цIыху губжьахэр зэрызохьэ. Нэпхъэрахэр итщ си ужьым, хьэдэу мэгъуэлъ ныслъэщIыхьэр. Зы быдапIэ гуэр щызиIэт хэкуми, си лъэр абы сохьыр, Зыдызодзэр абы псынщIэу, нэхъ хъума хъун щхьэкIэ си щхьэр. ЗэбгрызогъэкI си цIыхухэр, дзэм хъыбар ирагъэщIэну: Сэ си телъхьэр, зимыIэжьэу, икIэщIыпIэкIэ къэсыну. Жэщ мазэхэм епIэщIэкIыу къос зауэлIхэр си гъусэну, Щыхъум дзэр къэхъуам щыгъуазэ, псалъэ ят къимыкIуэтыну. Пщэдджыжь пшэплъым зыкъыщищIым, сыкъэтэджри зысхуэпауэ Солъагъу тепщэм и бейгуэлхэр си деж лIыкIуэу къигъэкIуауэ. ЕщI гукъанэ: «Услъэгъуати, си бын закъуэм упэсщIауэ! АтIэ сыт сыщIэбгъэгуIэр, си гуфIэгъуэр дыдж сщыпщIауэ. Жэуап такIуэ Iейм ди хэкур уэ лъы хей бгъэжам хуишащ. Си пхъур пщIыну уэ щхьэгъусэ ухэтам, жыпIэн хуеящ. Иджы уи гъэсакIуэ лIыжьым и дунейр гугъусыгъу хуэпщIащ. ДылIэжыху дызэпэIэщIэу тIуми тхьыну къытхуихуащ». Изотыжыр жэуап: «Пщышхуэ! СикIуэтынукъым сылIамэ! Сыт лIэныгъэр сэ си дежкIэ, пщIэри щIыхьри симыIэжмэ? ДэркIэ лъапIэщ, уэри уощIэ, тепщэр пэжым телъхьэ хуэхъумэ. Дыгъэ къепсымкIэ тхьэ соIуэ, сыхуэмейкIэ уи пхъум, пщIэмэ. Псоми ящIэ Инд пащтыхьым и хэхыкIэу хабзэ хъуар. АтIэ сэрщ зыIэщIэлъыпхъэр уи унафэм щIэту хъуар. Уи лъэпкъышхуэм пщыгъуэр лъысу уэ зы закъуэрщ къинэжар, Къиувэнкъым нэгъуэщI уи пIэм, сэрщ ар гъащIэм зритар. Сыт пцIы супскIэ? Уи псэлъэкIэр къэслъытакъым губзыгъащэу: Зыпхъущ уэ уиIэр Тхьэм къуитауэ. Къуэ къуитакъым пщIэ хуэфащэу. Хорезм нысэм бжьыпэр естмэ, къысхуэнэжыр сыт гуращэу? Сыт щIестынур ар нэгъуэщIым? Жанкъэ джатэ сIыгъыр Iэщэу? СыщIэхъуэпсыркъым сэ уи пхъум, узыхуейр уи малъхъэ щIыж. Ауэ хэкур зым естынкъым. Ар сысейщи къысхуонэж. Стрихыну яужь къихьэм, хъуау тхьэмыщкIэ зребжыж. Гъусэ щхьэкIи сылъыхъуэнкъым, си къарум сэ срокъуж». XXV Тариэл Нестан-Дареджан зэрыкIуэдар къещIэ «КъэкIуа лIыкIуэхэр йожьэжыр… Симызагъэ сэри си пIэм. И хъыбар Нестани сщIэркъым, сыхэхуауэ сехьыр бампIэм. ТIэкIу жьы си гум дезгъэхуну сыщыдэкIым бгы лъагапIэм, Зы шынагъуэ гуэр солъагъури, сожыхь занщIэу абдеж си пIэм. Сыкъехыжри бжьэпэм псынщIэу, лъэситI къакIуэм сапежьащ. ЩIтэIэщтаблэу сащекIуалIэм, зыр Асмату къыщIэкIащ. УIащ и щхьэр лъыр къыдэхуу, нэкIури лъыпсым щIигъэнащ. Япэм хуэдэу нэжэгужэу къысIумыщIэу щым зищIащ. Ар щыслъагъум Iэнкун сохъури, си Iэпкълъэпкъыр къызэфIощIэ. СоупщI: «ЖыIэт: хэт иджыри ттелъ бэлыхьыр зыфIэмащIэр?» Жэуап къетыр гъыу, зэщыджэу, хуэмышэчу и гум щыщIэр: «Тхьэм тхуищIауэ хуит и губжьыр, тщещIыр нэхъри дыдж ди гъащIэр». ЗыхузощIри гъунэгъу пщащэм, соупщI: «ЖыIэт къэхъуар псынщIэу!» Ауэ, псалъэ хужымыIэу, къыщIедзэжри магъ щIэрыщIэу. ХулъэкIынт жэуап къуитыну, апхуэдизыр и гум щыщIэу? Телъ уIэгъэм къыпыж лъыпсыр йожэх, и бгъэм лъэужь щищIу. «БжесIэнщ, - жеIэ,- псори пэжу. – СхуэбзыщIынкъым гуауэ Iейр. Абы щхьэкIэ лъэIу пхузиIэщ къысхуэпщIэну сызыхуейр: Си хьэтыр къэлъагъу мы зэми, къэзгъэбгынэ мы дунейр! Ар къысхуэпщIэм, гугъуехьыншэ Тхьэм уищIынкъым. Сэ зырщ лейр. НаIуэ мэхъур напIэзыпIэм хэтми малъхъэр зыукIар. КъызэщIоплъэ тепщэр мафIэу, къызэрищIэу къыщыщIар: «Си деж къафшэ а лIыукIыр!» - жиIэу къолъ, мэкIий губжьар. Щысхэм жаIэ: «Иджы дэнэ къипхыжын абрэдж хъужар?» ЩыжраIэм зумыIэжьэу шыбгым зибдзэу уежьэжау, Тепщэм жеIэ: «СощIэ, сощIэ къэхъуар псори! Фыбэяу! Игъэжакъым лъыпсыр пщIэншэу: щытащ си пхъум егуэкIуау. Къилъытащ абы тIуанэр имыукIмэ, лей хъупау. Хуэзгъэгъункъым а си шыпхъум удын бзаджэу къызидзар. Къэслъхуа си пхъур дзыхь хуэсщIати, фолъагъу хэкур зыхидзар. Лъагъуныгъэ щэху ди бынхэм я кум дэлъу сыт щIидар? Сыкъренэ сэ тхьэгъэпцIу, езмыщIэжмэ къызищIар!» Зэи тхьэ иIуэркъым пащтыхьым пщIэншэу, хабзэ ар хуэхъуащ. Тхьэ иIуакъэ, къимыкIуэту игъэзащIэуи есащ. Бзэгухь гуэрым пщым и губжьыр Кадж Давар деж нигъэсащ, ХимыщIыкIми шыпхъум Iуэхум, къыщыщIынум гу лъитащ. Кадж Давар деж кIуа бзэгухьым жиIар тепщэм хуеIуэтэж: «ИIуащ тхьэ уи дэлъхум быдэу уиукIыну! – Зыхъумэж». Давар жеIэ: «Тхьэм сыкъещIэ. – Зы къуаншагъэ сэ си деж Щагъуэтынкъым! Ар имыщIэу, ер и шыпхъум хуещI гупыж!» Нестан уэ укъимылъагъуу къигъэщI гъащIэр фIэIэфIакъым. Ауэ щыхъукIи, и дахагъым хэмыхъуамэ, зы хэщIакъым. Давар кIийуэ а тхьэмыщкIэм жриIахэр жьэм къекIункъым. «СыбукIащ уэ щхьэрутIыпщым! Ауэ уэри фIы щIэпхынкъым. ЕбгъэукIыу уи псэлъыхъур! О-о! Напэншэуэ бзаджащIэ! Иджы сыт сэ цIыху хей лъыпсым сыщIихьынур? Ар къэзгъащIэ! Уэ сыт напэр уиIэу дэлъхур къысхуэпщIа бий? О-о! ГуауащIэ! Гу щыпхуэнкъым уи жыIэщIэу а лIыукIым! Ар зэгъащIэ!» Къеубыдри пщащэр, IитIкIэ и напитIыр хузэблеху. Щымысхьыххэу цIыху тхьэмыщкIэм, еукI щIыфэр уфIыцIыху. Ешэч пщащэм удын хьэлъэр зы жимыIэу, зищIау щэху. Сыщытщ сэри сыгуащIэджэу, си гур къаскIэу ар щэIуху. Давар и гум зыщигъэнщIым, къриджащ пщылIитI фIыцIабзэу. Къихутащ а тIур и пащхьэм алмэстыфэу, зэщхьыркъабзэу. Япхъуэтащ арыххэу пщащэр, IэкIуэлъакIуэуи загъазэу, Кадж Давар къыхуищI унафэр ялэжьыну къамыгъазэу. ЕщI унафэ: «Фхьыи хэвдзэ хышхуэ зеуэу къэукъубийм, Е къыщывнэ псы ткIуэпс щхьэкIэ щылIэжыну щIыпIэ Iейм. «Ип, ип!», - жаIэу ятI дзэлыфэр гущыкIыгъуэу лъагъугъуейм. Абдеж сэри сожыхь си пIэм, сищIыу гухэ ялэжь лейм. АлмэститIым напIэзыпIэм ягъэбзэх гуIэжу пщащэр Давар жеIэ щхьэхуэпсалъэу: «Иджы сэрщ ажалыр зэщэр! СаукI нэхърэ нэхъыфIщ куэдкIэ, зызукIыжмэ! Арщ схуэфащэр!» Зыхесэжри сэр, къоджалэ, лъым ириIэу щыгъ и фащэр. ГъэщIэгъуэнкъэ, сыкъелащи, гуауэ щIыIэм сыздимыхьу! Къыпхуэсхьащи хъыбар гуауэр ари стелъщ сэ уи гуэныхьу. СынолъэIур, схухэх си псэр, къомыгъанэу укъысщысхьу!» Магъ Асмат кърегъэжьэжри, нэщхъеягъуэ Iейр хуэмыхьу. «Уэ пхулъэкIыр пщIащ, - жызоIэ, - зы къуаншагъи убгъэдэлъкъым. Ауэ сэ Нестан и щIыхуэу стелъыр зэи схуэпшынынкъым… Сежьэнщ дыгъэм и лъыхъуакIуэ, кIуапIэ щыIэу къэзгъэнэнкъым». Абдеж си гур къызэIуохьэ, си Iэпкълъэпкъми псэ хэтыжкъым. СищIыу делэ гузэвэгъуэм, сокIэзыз сымыщIэу сщIэнур. Си гум къокIыр: «Уэху-уэхь» жыпIэу ущыс щхьэкIэ, сыт къикIынур? НэхъыфIщ, ежьи и лъыхъуакIуэ – аращ бампIэр щыптеунур. А гъуэгуанэм къищIынщ наIуэ ныбжьэгъу пэжым хулъэкIынур». Зызузэдри IэкIуэлъакIуэу, шым сышэсри сежьащ занщIэу. Сэ си ныбжьхэу щэрэ хыщIрэ ныздошэсыр лIыхъужь защIэу. ДыкъыдокIри ди хэщIапIэм, гъуэгу дытохьэ хым хуэзанщIэу. Куэд дэмыкIыу хым дыIуохьэ, тщIэлъ гъуэгуанэм дигъэпIащIэу. Хьэзырыххэу Iутт псы Iуфэм кхъухьхэр – докIуэри дотIысхьэ. Тенджызышхуэм кIуапIэу иIэр щIэтщыкIыну псым дытохьэ. Къэдгъэнакъым дыздэмыкIуэ, ауэ пщIэншэщ си гугъуехьыр. Алыхьталэм гу къыслъитэу, сщхьэщихакъым тIэкIу бэлыхьыр. КIыхь сщыхъуами кIуэ зэманыр, илъэс закъуэ фIэкI блэкIакъым. Ауэ хым щызекIуэм щыщу Нестан пщIыхьу илъэгъуакъым. Си гъусахэри лъэщами, гугъуехь хьэлъэм пэлъэщакъым. Зыми хуэсщIыркъым гукъанэ! Тхьэм жиIам фIэкIынуIакъым. КъэхъеихукIэ си губампIэр, тенджыз Iуфэм си щхьэр сохьыр. Си къулыкъури сфIэIэфIыжкъым, дыгъужьыгу сыхъуауэ сохьыр. Си гъусахэри сиIэжкъым, - си щхьэзакъуэу стелъщ бэлыхьыр. Ауэ, гъащIэр щищIми хьэлъэ, къигъэщIам дэщIынщ Алыхьыр. ПщылIу тIу, Асмат етIуанэу – къысхуэнари аращ гъусэу. А щым сщащIыр тIэкIу нэхъ псынщIэ сшэчыр бампIэрэ гупсысэу. Зы мэскъал хуэдиз хъыбару Нестан щхьэкIэ сщIэркъым. Нэпсу ХущIэзгъэкIым щIихми си гур, ар къысщохъур сэ фоупсу. XXVI Тариэл Нурадин-Придон зэрыIущIар ДрохьэлIэ дэ нэхущым тенджыз фIыцIэм Iут жыг хадэ. Нэхъ декIуалIэм, долъагъу къалэ хэщIыхьауэ бгыщхьэм аддэ. ЦIыху слъагъуну, сыIущIэну си губампIэм къысхуимыдэ. Зыщыбгъэпсэхуну щIыпIэ щыIэ хъункъым абдеж хуэдэ. ПщылIхэр шхэну щетIысэхым, сешат сэри – зызогъэщI. Ауэ тыншу сыщигъэлъкъым бампIэм, нэхъри пIейтей сещI. ПцIыу е пэжу хъыбар кIапэ сытемыхьэу гъащIэм хощI. Си напитIми къежэх нэпсым хэхъуэ фIэкI, зы ткIуэпс хэмыщI. КIий макъ къоIу: солъагъур, сыплъэм, лIыхъужь гуэр губжьарэ хъущIэу. Жэуэ Iуту тенджыз Iуфэм гузэвэгъуэ гуэркIэ пIащIэу. IэщIэлъщ джатэм и къутахуэр икIи телъщ уIэгъэ къапщIэу. ЗэрылъэкIкIи бийм хуошхыдэ, ирипэсу хъуар фIэмащIэу. Тест лIыхъужьыр шы къэрапцIэм, иджы си шу сызытесым. Зблэжащ ар сэ вагъуэижу, зэщIигъаплъэу мафIэ зысым. СцIыхумэ сфIэфIти, пхъэр хузощIыр, слъытэу къекIуу си нэмысым. ЯжызоIэ: «КъафщIэт хэтми, хэзыдзар лIыхъужьыр нэпсым!» Ауэ мажэ къэмувыIэу, зэхимыхыу лIыкIуэм жиIэр… Ар къыщищIым жэуапыншэ, шым зызодзри щIызогъэIэр. СыкIэлъоджэ: «Зэ къэувыIэт, сыхуейщ сщIэну уи псэм къеIэр!» КъызоплъэкI ар, игу срохьыр, нэхъ хуэм зещIри къоувыIэ. «Лъэщщ Алыхьыр, уэ пхуэдэлIыр къыщигъаблэкIэ уэздыгъэу,- БжесIэнщ,- жеIэ,- пфIэфIмэ пщIэну, нобэ сэ щIызихьэдагъэр ЩыIэщ цIыху къыпщыгуфIыкIрэ пцIыр, хьилагъэр и IэщIагъэу! Къарууншэщ цIыху Iэщэншэр хэзыгъащIэр, ар фIэлIыгъэу!» Сэ жызоIэ: «Мамырыжыт, уешыIуауэ гу лъызотэ. Удын щхьэкIэ лIы къикIуэтрэ? Щегъэш зауэм абы батэр!» Дыкъопсыхри, зэдэ-зэкъуэу гу хьэлэлкIэ дызщокIуатэ. ЛIым и нэгум къыщIих гуапэм и гум илъыр къыпхуеIуатэ. Хъуар уIэгъэ, IэкIуэлъакIуэу, си пщылI гуэрым игъэхъужырт. И уIэгъэм хэлъ гъущIыпэр щабэу хехри щIэу хуепхэжыр. СоупщI лIыхъум: «Хэт ущыщ уэ, хэт уи гуауэр зи гупыжыр?» Абдеж, зыри сщимыбзыщIу, къыщыщIахэр къеIуэтэжыр: «СщIэркъым, - жеIэ, - уэ ухэтми, узыщыщ, укъыздикIар! Ауэ уэри сыт уи лажьэр, апхуэдизу ущIэткIуар? Розэ гуакIуэм жэп къытехэу, сыт и къуэпсыр щIихузар? Сыт-тIэ Тхьэм щIигъэункIыфIыжыр езым фIэфIу пигъэнар? Сыщопсэу Мулгазанзар сэ, мы щIыналъэр си Iумэтщ. Нурадин-Придонщ сэ си цIэр, хэку нэхъыжьуи сащхьэщытщ. Уэ хэщIапIэ зыдэпщIари си къэралым и щIым хэтщ. ЦIыкIуу щытми, зыхуейр иIэщ, насыпыфIэр пэрыхьэтщ. Си адэшхуэм къуитIт иIари, щIыр зэхуэдэу хуигуэшащ. ХытIыгу диIэт хыкум иту – ар сэ тыгъэ къысхуищIащ. А щIыналъэм сядэ къуэшыр щIэнэкIати стрихащ. Абы щхьэкIэ зэбий дыхъури, куэдрэ дэ дызэзэуащ. Сытехьат сэ гупыж сщIыри нобэ хым тIэкIу сыщэкIуэну. СщIыгъуа гупыр хым и Iуфэм къыIузнат къыщыспэплъэну. Тху къудейщ абыхэм щыщу къыхэсшар сэ здэщIыгъуну. Къэргъей ещэм, хэти ещIэр, хуейкъым гъусэ куэд иIэну. СыдосыкIыр къуафэжьейкIэ бгитI зэхуакум дэт хы кIапэм. Е къикIыну Iуэхум сщIакъым: дзыхь яхуэсщIырт си Iыхьлыхэм. Нэхъри, хъуми куэд я бжыгъэр, сахэплъакъым къысфIэIуэхухэу. Сэ сощакIуэ, кIий гуо макъыр къыхэIукIыу хы толъкъунхэм. Я кIий макъымкIэ къызощIэ мурадыфI ягу зэримылъыр. Загуэшахэщи гуп-гупу, сыкъаувыхь, къысхуэплъу я лъыр. Сядэ къуэшым къуитIыр щIыгъуу зауэныгухэу къызэдолъыр. Тегушхуауэ сщIыгъу гуп тIэкIум, джатэ щIагъым щагъэгъуэлъыр. Зэхызох икIи солъагъур зауэ гуащIэр яублау. Къуафэжьейм зиздзауэ сожьэ, сахэкIиеу: «Фыбэяу!» Ауэ сэри къыстогуплIэ зауэлI хъушэр, къысхуилъау. КъайхъулIакъым, сыт ямыщIэм, саубыдыну, гъэр сащIау! Къыспоув дзэ хъушэр уэру, кIуапIи жапIи къызамыту, ЛъэныкъуитIымкIи сакъузыр, лъэ дэупIэ сымыгъуэту. ЗымкIэ згъазэм, зыр къыстоуэ, Iэщэр хахуэу зэдаIэту, Джатэм сепхъуэм – ар къутахуэщ, соIэлъащэр и кум ситу. Iуэху зэIыхьэм гу щылъыстэм, шым сошэсри псым сыхолъэ, Сос тенджызым IэкIуэлъакIэу, - ягъэщIагъуэу къыскIэлъоплъыр. Си гъусахэр гущIэгъуншэу тенджыз щыгум щагъэгъуэлъыр. Къэплъащ си гур сэри мафIэу, сфIаукIахэм сощIэж я лъыр. Тхьэ Iэмырщ ар, дауэ хъуами, блэкIа Iуэхум къигъэзэнкъым. Ауэ, Уащхъуэ, псэ спытыхукIэ, згъэжэнщ я лъыр – сащысхьынкъым. ХьэкIэкхъуэкIэ ныбэ нэщIу губгъуэм итхэр мэжэлIэнкъым. Илъэс минкIэ псэуми ахэр, я хьэдагъэр зэпыункъым!» Си гур IэфIу кIэрыпщIауэ, Придон хахуэм сыдехьэхыр, Сэ жызоIэ: «ТIэкIу зышыIэ, пщIэншэу уи гур уогъэмэхыр. Датеуэнщ дэ тIур зэгъусэу, къахуэдгъакIуэу лъапсэрыхыр, Хьэдэкъуаншэу гъуэлъынщ щIылъэм, дэ тIум джатэ къытхуизыхыр. Си хъыбар сэ иджыпстукIэ схулъэкIынкъым пхуэсIуэтэну. БжесIэнщ ари сымыпIащIэу, зэман дихуэм езэгъыну. Абы жеIэ: «СыщIохъуэпсыр абы сфIэфIу седэIуэну Узот псалъэ, сыпсэухукIэ пщылI пэлъытэу суриIэну». Дынос аурэ и хэщIапIэм, - цIыкIуми, къалэр дахэу щIащ. Къепхъыхауэ сахуэр я щхьэм, цIыхуу дэсыр къытпежьащ. Мэгъуэг ахэр зафыщIыжу, я нэкIущхьэр нэпскIэ лащ. Ягу къыщIэгъуу, я пащтыхьым IэплIэ хуащIу къыIущIащ. Сэри я гум срихьауэ, пщIэ къысхуащI, къысхуогумащIэ. «Дыгъэ!» - жаIэ, - тхущхьэщыхыт гуауэу дэ дыхэзыгъащIэр!» Дыдыхьащ, арати, къалэм. Зэрыхуэкъулайри къощIэ. Къалэдэсхэми я фащэр дыщэ-данэу зэщIопщIыпщIэ». XXVII Тариэл Придон зэрыдэIэпыкъуар Хъужыпащ Придон и Iэщэр къищтэу зауэм Iухьэфыну. И дзэр, кхъухьхэр хьэзыр хъуащи, йопIэщIэкIхэр гъуэгу техьэну. Езым уеплъмэ удехьэхыр, уIуплъэхукIэ пфIэфIщ плъагъуну. Иджы сэ бжесIэнщ лIыхъужьым и хъыбар ухуеймэ пщIэну. Хьэзырыххэу щытт къыдэжьэу бийр, зэуэным зыхуищIауэ. Дзэм си дежкIэ къаунэтIыр, кхъуафэжьейхэм из защIауэ. КъызосылIэхэр захъунщIэу, къарууншэм сыпащIауэ, Ауэ кхъухьхэр щIызоIубэр, бийм хы щIагъыр кхъэ хуэсщIауэ. Кхъуафэжьейхэр зырызыххэу тенджыз щIагъым щIотIысыкI, Бий зауэлIхэм тесу псыщхьэм, псы шыугъэр жьэдакIыкI. Къызэлахэм, гужьеяуэ, гъыбзэр жаIэу IуагъэзыкI, Си хахуагъэр яфIэмыфIми, ягъэщIагъуэу зраIуэкI. Хым дытекIрэ щIым дытехьэм, нэхъри гуащIэу бийхэр къолъ. ДобгъэрыкIуэ абы дэри, - къытхуилъахэр догъэгъуэлъ. Придон хахуэри лIыхъужьу мэIэпщакIуэ, хъуауэ тхъуэплъ, И зэуэкIэм и дахагъым сыдихьэхыу абы соплъ. Адэ къуэшым и къуэр дэкIуэу, шыбг зэрысым кърехьэх, АркъудеймкIэ игу мызагъэу, я IэблитIыр къахупех. Гъэр ищIащи зэдэзэкъуэр, тIури фызу къопыгъэх. Я хьэдагъэу а тIур гъыми, и гум нэсу зэхимых. Къарууншэу щIопхъуэ бийхэр, допхъэр дэри и ужь диту Я къалащхьэри къыдощтэ, бэлыхьышхуи дыхэмыту. ЩIыдоуд гъэр хъуахэм я лъэр, кIуапIи жапIи ямыгъуэту. МылъкуфI Iэджи къатыдохыр, и куэдагъым щIэ щIэмыту. ХъугъуэфIыгъуэр зыщIэлъ гуэнхэм Iуеуд я бжэр Придон – гуащIэщ. Гъэр ищIащи зэдэзэкъуэр, щысхь имыIэу зыхуейр ещIэ. ИщIэжащ илъ абы хахуэу, иукIахэри мымащIэ. ЖеIэ: «УлIщ уэ, щытхъу пхуэфащэщ! УкъэзыгъэщIами – фIыщIэ!» Дыносыжыр ди деж. ЦIыхухэр зэхэтщ, дунейр я гуфIэгъуэу. Къытпежьащ цIыхубэр, гуапэу зетхьа лIыгъэр ягъэщIагъуэу. ДагъэлъапIэ Придон сэрэ, щытхъуу щыIэр тхуагъэбагъуэу: «Бийм тевдза уIэгъэм лъыпсыр къож иджыри псыхьэлыгъуэу» Дзэм яIэтыр Придон пщышхуэр. Сэри сабжыр пщым я пщыжу. «ДыщIэтынщ дэ уи унафэм!» - жаIэр зыжьэу, тхьэ щаIуэжу. Ауэ ящIэркъым мы си гум телъ уIэгъэр, зи мыхъужу. Хэт лъитэнт гу си гум щыщIэм, и гуфIэгъуэм нэщхъеижу. XXVIII Придон Нестан-Дареджан теухуауэ жиIэжа хъыбар Зэгуэр сешэ Придон щакIуэ, зэштеупIэ ар схуищIауэ. ДыкIуэрт хуэму, тенджыз джафэм щхьэщыт бгыпэм дытехьауэ. «БжесIэнщ, - жеIэ, - уедэIуэнум, хъыбар гуэр, си нэгу щIэкIауэ КъысхуэмыщIэу, сыт сымыщIэм, сфIэтелъыджэу сигу къинауэ». ЖиIэм сфIэфIу сыщелъэIум, кърегъажьэ и хъыбарым: «Зэгуэр, - жеIэ, - ситт сыщакIуэу щхьэпэлъагэ бгыщхьэ къырым. Си шыр хуэдэщ лъэта пцIащхъуэм, йосыф къазу хышхуэ уэрым… Гу лъызотэ зы къашыргъэ щхьэщыхуарзэу хым тес гуэрым. СыкIэлъыплъу а къашыргъэм сыщеплъыхым, шыбгым сису, Къызолъагъур аддэ жыжьэу тенджыз уэрым зыгуэр хэсу. Тесщ псы щыгум ар хуэIэзэу, и есыкIэм гур щIэхъуэпсу. Хьэлэмэт ар къысщыхъуауэ, абы соплъыр сегупсысу. Сызэгуопыр къысхуэмыщIэу: «Бзу ар хьэмэ хьэкIэкхъуэкIэ?» Кхъухьщ ар, дауи, шэч хэмылъу, и бжэ Iупхъуэр жьым щIеупскIэ. Нэхъ сеплъыIуэм, солъагъу IупщIу цIыхухъуипщI фIыцIабзэу. АдкIэ Къыкъуощ пщащэ гуэр, щымыIэу къытекIуэн абы дахагъкIэ. КърахулIэр лIитIым кхъухьыр хым и Iуфэм хуэмыпIащIэу. Кърах пщащэр, щхьэц данагъуэр хы толъкъуным тришащIэу. Къыщхьэщехыр абы нурыр, и дахагъыр къыпхуэмыщIэу. Нэхуу идзым и куэдагъым дыгъэр фагъуэ ищIырт, къапщIэу. ГурыфIыгъуэм къыщIиIэтэу сфIолъыр си лъэр жан къэхъуауэ. Темысами уэсыр розэм, сехуз щэхум гъэр сищIауэ. «НакIуэ!» - жеIэ си гум, пIащIэу, зауэ-банэм хуэзэшауэ. Къэна щыIэ псэууэ, си шым и щыщ макъыр зэхихауэ. Си шым шхуэIур хуит хуэсщIауэ, къуакIи бгыкIи зызонэкI, Сынэсат сэ псынщIэу, ауэ, гу къыслъатэри сIэщIокI. Техьэжахэу хы уфафэм, толъкун ябгэхэм пхосыкI. Си мурадри пщIэншэ хъуауэ, си гур мафIэм къресыкI». Придон жиIэр щызэхэсхым, си Iэпкълъэпкъыр сыну мэж. Шым сопсыхри - зызмыщIэжу, удын бзаджэр зызодзыж. Лъыпсыр пыжу мы си IитIым си нэкIуитIыр сочэтхъэж. «Сихь ажалым! Эх, сэракъым Iуплъар пщащэм! – яIуэтэж!» Придон хахуэм егъэщIагъуэ си щытыкIэр – къыспежыхь. Нэпсыр IитIкIэ ирекъуэкIыр, сыхъупауэ фIэгуэныхь. Тхьэ къысхуеIуэ, ар псэухукIэ си къуэшыну! Гугъу къыздохь. Си гум щыщIэм и зэранкIэ къэхъуа фIэщIу, и щхьэм хуехь. «Сыт мы сщIар сэ насыпыншэм?» - жиIэу лIыхъум и гур хощIыр. Сэ жызоIэ: «Умыдзыхэт! Дзыхэныгъэм лIыр хегъащIэ. Плъэгъуа мазэрщ си нэхулъэр. Ар сигу къихьэм, хьэдэ сещIыр. БжесIэнщ псори, къуэш сыпщIащи, пщызмыбзыщIу си гум щыщIэр». ЩыхуэсIуатэм Придон псори – бэлыхь стелъым и къежьапIэр Абы жеIэ: «Си пщIыхьэпIэм къыхэхуэнтэкъым а жыпIэр: Пщым я пщыжым, и гур хэщIу, и гурыгъур къысхуеIуатэ… Уэ пхуэфащэщ щыхьэр унэ, пащтыхь тахътэм я нэхъ лъапIэр. Алыхьталэм фIэкъабылу, къэгъэгъэну хуейм жыгыщIэр, Егъэунэху ар япэщIыкIэ, и кIэм гуапэу хуогумащIэ. ПщхьэщыкIынщи уафэгъуагъуэр, хъужынщ бзыгъэ уафэ лъащIэр Хъужынщ тепщэ гуауэм гуапэр, - ар мы си гум къызегъащIэр!» ФIыуэ догъри докIуэж, ауэ си бысымми щызэшыгъуэщ Сэ Придон жызоIэ: «Плъагъурэ? Сэ уэрыншэу сызеиншэщ. КъигъэщIакъым Тхьэм уэ пхуэдэ, - фIыгъуэу щыIэр уэ пхуэфащэщ. СыпхуищIащи Тхьэм цIыхугъэ, ар си дежкIэ насыпышхуэщ. Гурэ псэкIэ уэ ухуеймэ, сыпхуэхъунущ ныбжьэгъуфI. Ауэ уэри мы си Iуэхум хэплъи, хуэщIыт унафэфI. Слъагъужын си нэхур папщIэ, сыт сщIэн хуей сэ, сыт нэхъыфI? Си сэбэп абы емыкIмэ, хъункъым гъащIэр сэркIэ IэфI». Къет жэуап: «Сэ Тхьэм и тыгъэу нэхъыфI щыIэуэ сымыщIэ: Инд хэкушхуэр зи Iумэтыр къысхуэкIуау си деж щохьэщIэ. Сэ си гуапэу сыпIущIами, къыслъысыххэркъым уи фIыщIэ Си гур уи гум гуэгъу хуэсщIынщи, сыпхуэхъунщ уэ пщылI жыIэщIэ. Хышхуэм тетхэм я гъуэгуанэм мы ди къалэрщ и лъэмыжыр. ДэнкIи къэхъури, щыхъыбарри ди деж къосри щаIуэтэжыр. КъэтщIэнщ уи гур пхуэзыгъэткIум и хъыбархэм я нэхъ пэжыр. IуэхутхьэбзащIэ сыпхуэхъуфмэ, сыт нэгъуэщI сызыхуеижыр? Хым щызекIуэ хабзэ цIыхухэм я нэхъ лъэщхэр едгъэжьэнщ. Ирелъыхъуэ уигу и щIасэу псэм фIэIэфIым! Къахутэнщ. АпщIондэхукIэ уэри, дауи, къохьэлъэкIми зыпшыIэнщ. Ем и ужьыр фIы мэхъужыр, ари уэ уи нэгу щIэкIынщ!» ПсынщIэу цIыхухэр зэхуешэсри яжреIэ: «ФиIэм лIыгъэ, Кхъухьхэм зивдзи, хым зивгуашэ! – Фхэтын хуейкъым фэ къэрабгъэ! Лъагъуныгъэм и зы кIапэ къэвгъуэтыжи, дигу вгъэзагъэ! ЩIэфщыкI хышхуэм иIэр кIуапIэу, фхэлъу минкIэ нэхъ псынщIагъэ!» Къэвмыгъанэ фыздэмыкIуэу кхъухь тедзапIэ зыдэщыIэ. И хъыбар а пщащэм зыщIэ флъагъумэ, ищIэу хъуар жевгъэIэ!» «ХъыбарыфI къахьатэм» жиIэу, хъуащ сигу бампIэр гъащIэм хуеIэ. И нэщIыбкIэ сщIа делагъэм си гур нэхъри къегъэщIыIэ. НэхъыжьыпIэр къыслъегъэсри схурегъэщI тахътэ дахащэ: «Мыр пхуэсщIын хуеящ нэхъ пасэу! Къысхуэгъэгъут ар, си хьэщIэ! Инд Хэкушхуэм и лIы тепщэм дэ хуэтщIа тахътэр хуэфащэ? Дунейм цIыху къыщыбгъуэтынкъым пщIэкIэ уэ узыгъэлъахъшэ!» Сыт кIыхь сщIыкIэ: къокIуэж кIуахэр, дунеишхуэр щIапщыкIауэ. Къагъэнакъым лъэ дэупIэ цIыху и кIуапIэу – нэмысауэ. Ауэ пщIэншэщ: къаIущIакъым Нестан нэкIэ цIыху теплъауэ. Иджы, япэм хуэмыдэжу, согъыр, нэпсыр хуит сщIыпауэ. Сэ Придон жызоIэ: «Плъагъурэ: щIидзэжащ бэлыхьу стелъым? Тхьэм къыздещIэ: згъэшэрыуэу бжезмыIэфми, си щхьэм илъыр. УсщIымыгъумэ, пшагъуэ фIыцIэр гум тегъуалъхьэу къыспогъуэлъыр. Уэху! Сыт гъащIэ сэ къэзгъащIэр? Сыт Тхьэм и гур къыщIысхуэплъыр? И хъыбар Нестан сымыщIэу, мыбдеж дауэ сыщысын? Себгъэжьэжмэ хъунт, хуит сыпщIрэ – си гум жьы нэхъ дихужынт». Къыщеудри магъ зэщыджэу, щызэхихым ар Придон. «Си къуэш!» - жеIэ, - узмылъагъуу сэ зы махуи схуэгъэкIуэн?» Куэд жытIами, куэд къэдгъами, сэ сожьэжыр хуит сащIауэ. Зэхэтщ пыхьэхэу зауэлIхэр, я нэгу щIэкIыр ягу щIыхьауэ. ЗэхуэтщIыжырт Придон сэрэ IэплIэ, нэпсым псыф дищIауэ. «ДурипщылIщ уэ дыпсэухукIэ!» - жаIэрт я гур зэIухауэ. ЯжызоIэ: «Сэ си дежкIи гугъущ мыпхуэдэу сежьэжыну. Хъыбарыншэу псэм и щIасэр, си пIэм дауэ сизэгъэну? Фи гур щIогъур абы фэри – си къалэнщ ар къэслъыхъуэну. ФымылъаIуэ абы щхьэкIэ, - схулъэкIынкъым сыкъэнэну!» Придон къешэ шы къарапцIэ, и лъэр и пIэм имызагъэу. «СIых мыр, - жеIэ, - си фэеплъу, лIыхъужь хахуэу къепсым дыгъэу! Щыпхуэхъунщ мыр гъуэгум гъусэ, сыткIи уи гур игъэзагъэу. УкъытекIыу лIыхъужь хабзэм, тIыпхыфынкъым нэгъуэщI тыгъэу». Догъ, допыхьэ Придон сэрэ, къимыгъаплъэу нэпсым ди нэр, Сигу пымыкIыу, хэщIу си гур ар и пщIантIэм къыдызонэ. ФэрыщIагъ хэмылъу, цIыхухэр нэпс щIагъэжу къызэхонэ, Мис апхуэдэу хэщIу и гур, адэжь лъапсэр къуэм къебгынэ. И лъыхъуакIуэ Нестан сожьэ, жаIар сигу изубыдауэ, Къэзгъэнакъым зы щIыналъэ, зы тенджыз къэзмыхутауэ. Ауэ цIыху сэ сыIущIакъым ар нэбгъузкIэ илъэгъуауэ. ЩIедзэр си гум нэхъри къэплъу, хьэкIэкхъуэкIэ сыхъупауэ. Зэми жысIэрт: «Мыпхуэдизу сыт сэ пщIэншэу къыщIэскIухьыр? Си щхьэзакъуэу ситмэ губгъуэм, нэхъ тынш хъуну стелъ бэлыхьыр? ЯжызоIэ сщIыгъухэм: фэри пщIэншэу гугъу сэ фыкъыздохьыр, Къыздэвгуэшу си мыгъуагъэр, гъащIэ мащIэр мыгъуэу фохьыр! ФыкIуэж аддэ сыкъэвгъани, щхьэж и Iуэхум фыпыхьэж. Си нэпс щIыIэр кIэ имыIэу фи гум лъыпсу щIэвмыгъэж!» Ауэ жысIэр щызэхахым, ягу щIыхьауэ къыспадзыж: «Дэ дыхуейкъым а къыджепIэм! Номыгъэсу щыгъэтыж! ТщIащ унафэ ди псэм фIэфIу, уэ нэхъыжьу удиIэну! ИкIи уи шым и лъэужьым тфIэкъабылу дрикIуэну. УтлъагъухукIэ ди гур хэхъуэу, уэ уи нурыр тщхьэщытыну. Нэхъ лIыхъужьри, нэрылъагъущи, Тхьэм хуолъэкIыр хигъэщIэну». Щызэхэсхым я уэху-уэхьыр сэ схуэщIакъым IэщIыб ахэр. СщIыгъуу ахэр докIуэр адкIэ, тщIыуэ кIуапIэ гъуэгу пхыдзахэр. СощI хэщIапIэ щыхь, бжэн Iэлхэм я псэупIэ хъуа бгъуэнщIагъхэр. ИскIукIащ сэ къуэри, бгыри зыдэсхьын сымыщIэу си щхьэр. Мы бгъуэнщIагъ, иджы ди унэр, иныжь гупым къатесхащ. Зауэныгухэу къыщысхуилъым, хьэкIэ-лъыкIэр яхэслъхьащ. Си пщылIитIи къысфIаукIри, бжэ щIыхьэпIэр къаувыхьащ. Абдеж, стелъым сэ бэлыхьу нэхъри хэхъуэу гу лъыстащ. Уафэ джабэр къигъэпсалъэу шабзэ жанхэр бийм изодзыр. Я гъы макъыр гуIэ гъыбзэу джэрпэджэжу бгым зэпадзыр. Сабэм дыгъэр иуфауэ, мащIэ дыдэщ нэху къыдидзыр. Иныжь бжыгъэр хьэжкъуей хъуауэ къэна мащIэм зыспыIуадзыр. Абы лъандэм, си къуэшышхуэ, сисщ мы щIыпIэм сыкъинауэ, Мис мыпхуэдэу сыгъ, сыгуIэу, ахърэт кIыфIыр плъапIэ сщIауэ. СыщIохъуэпсыр ажал щIыIэм, дуней гъащIэм сигу щыкIауэ. Нестан щхьэкIэ зегъэлIэжри сщIыгъущ Асмати, шыпхъу схуэхъуауэ. Къаплъэн дахэ гуэр слъэгъуати, къыщIыхьащ си нэгум пщащэр. Абы лъандэм къаплъэныфэр фIыуэ слъагъуу, сщыгъщ мы фащэр. Схуидащ мыр сэ мы цIыхубзым, и гум щыщIэми гуауищэр. Иджы къэскIэ псэ щIыспытыр дзагуэ хъунщи арщ си Iэщэр. Я нэхъ Iущми хуэусынкъым си нэху закъуэм екIун гъыбзэ. Схуэмыгъейуэ лIа тхьэмыщкIэр согъ. – Си нэпсри мыжабзэ. Губгъуэ нэщIым хьэкIэкхъуэкIэу ситщ, сокъугъ, схуэхъуауэ хабзэ. Хихам си псэр Алыхьталэм, къысхуищIат абы Iуэхутхьэбзэ». КъызэфIощIэ абдеж лIыхъур, еIуэт нэкIур, ечэтхъэжыр. Къоплъри дэпу напэ фагъуэр, розэ дахэр мэхуадэжыр. Автандил и нэкIуми нэпсыр псыхьэлыгъуэу щызэбложыр. Лъэгуажьэпэм Асмат тету, тхьэ елъэIуу духьэ къебжыр. Асмат цIыкIур сэбэп хуохъури, Тариэл тIэкIу зыкъещIэж. ЖеIэ: «Уи гур згъэзэгъауэ, езым си гум лъыпсыр пож. Бэлыхь лажьэу сэ стелъ псори бжесIащ, пхуэсщIри уэ гупыж. Иджы щэхур къыщыпщIакIэ, уи нэхулъэм деж гъэзэж». Автандил къопсалъэ: «Си гум упыкIыну си фIэщ хъуркъым. УспэIэщIэу къэзгъэщI гъащIэр гъащIэм щыщуи схужыIэнкъым. Ауэ сфIэфIт сэ зы бжесIэну, - пэж и псалъэр хьэлъэ хъуркъым,- Мыбдеж уи щхьэр щыбгъэтIылъкIэ, насыпыфIэ пщащэр хъункъым. Дохутырышхуэр хъуам сымаджэ, IэзэфI дыдэу щытми ар, Зрегъэплъыр нэгъуэщI Iэзэ, къищIэн папщIэ уз хуэхъуар. Аращ къыжызыIэфынур а сымаджэм къеуэлIар. Сэбэп цIыхум хуэхъуфынур цыхущ. – Куэд щIауи ящIэ ар. Зэ къедаIуэт уимыжагъуэу, бжесIэм, уиIэу гукъыдэж. ЦIыху губзыгъэм пэж и псалъэщ, делэм зэми жеIэр пэж. Мыгупсысэу, и гум жиIэм кIэлъыщIэпхъуэр хущIогъуэж. Сэри сиIэщ уэщхьыркъабзэу лъагъуныгъэ мыужьыхыж. Тинатин зэ сыIуплъэжмэ, и гур нэхъри IэфI схуэхъунщ. Нэгу щIэкIахэр хуэсIуэтэжмэ, сэ уи деж къэзгъэзэжынщ. Къызэт псалъэ ныбжьэгъугъэр бгъэпэжыну – сигу уилъынщ. Уафэр къащхъуэщ, щIылъэр щхъуантIэщ – уэста псалъэр згъэпэжынщ. Къызэт псалъэ мыбы уикIыу нэгъуэщIыпIэ умыкIуэну, Тхьищэ соIуэ, псэ спытыхукIэ ныбжьэгъу пэжу суриIэну, СщIэлъ гъуэгуанэр сфIэмыхьэлъэу, уи деж си лъэр къэсхусыну, Нэпс шыугъэу уи нэм щIэтыр, тхьэ пхузоIуэ згъэгъущыну!» Жэуап къетыр: «Сэ хамэлIым сыткIэ уи гур сщIа гумащIэ? Сэри си гур пкIэрыпщIащи, уежьэж хъумэ, сщIэн сымыщIэ. Си гум уихумэ, уэ зы махуэ, къысщIренэ мафIэ гуащIэ! Дызэхуэзэжынщ аргуэру, къытхуэхъунщи Тхьэр жыIэщIэ. Жыг къудамэу зэ аргуэру укъыстещIэм жьауэ дахэу, Илъэтынкъым къаскIэу си гур, мэз бжэн Iэлу гухэ-махэу! ПцIы пхуэзупсмэ, щыблэ къачэм сырырех щIы жыгыжь кхъахэу, СыпIущIэжмэ уэ щIэрыщIэу, кIуэдынщ гуауэу хъуар арыххэу». Зэхуэкъабзэу а тIум я гур, тхьэ зэхуаIуэ зэпадзыжу. Нэщхъеягъуэр мэхъу нэхъ кIащхъэ, хохъуэ яIэм гукъыдэжу. Дыхьау я кум лъагъуныгъэр, зыщеужьыр нэхъ Iэфыжу. Мис апхуэдэу нэху къатощхьэ – ныбжьэгъугъэр гукъинэжу. Нэху зыдэщым, ныбжьэгъуитIыр, я гур хэщIу, зэбгъэдокI. ЗашыIэнуи ялъэмыкIыу, нэхэм нэпсыр къафIыщIокI. И къуэш закъуэр фIэкIуэд хуэдэ, Тариэл нэщхъейу хуоплъэкI. Автандили, и хьэдагъэу, мэзыку чыцэм кIуэцIрокI. Асмат цIыкIури лъэгуажьэпэм тету магъыр – гур хегъэщI. Автандил зэ къигъэзэжмэ, фIэфIу лъаIуэу и Iэр ещI. Автандили ар игу щIыхьэу, гуIэ пщащэм зыкъыдещI. «Си шыпхъушхуэ! ЩыIэу пIэрэ, фэ тIум хуэдэу пщIэ зыхуэсщI? Къэзгъэзэнщ сэ си псэр пытмэ, хэт лъэкIын сэ сиубыдын? Си ныбжьэгъур игъэс и пIэм, сыхуейщ тIуми сыфIущIэн. МазитI пIалъэм сэ фIэзгъэкIмэ, сэ схуэфащэщ фи губгъэн. Фэри фощIэ си гум щыщIэр: арщ щIыхуейр сэ згъэзэжын». XXIX Автандил Хьэрыпым егъэзэж Автандил мэкIуэж хуэпIащIэу нэщхъей дыдэрэ ешауэ. Ечэтхъэжыр и нэкIуитIыр, лъыпсым, и Iэхэр къилауэ. Итщ и ужьым хьэкIэкхъуэкIэр, лъыр ябзейуэ, гужьеяуэ. ЙопIэщIэкI ар, езэшами, кIыхь гъуэгуанэр къыщыхъуауэ. Автандил носыжыр и дзэр къыщинауэ щыта щIыпIэм, КъацIыхужри къыпожажьэ цIыхуу щыIэр напIэзыпIэм. Шермадини носыр пIащIэу, гуфIэнэпсыр щIэту напIэм, «Мес ар!» - жеIэ,- тхэмытыхукIэ дыщIитар дэ нэщхъеипIэм». Бгъэдолъадэ щхьэщэ ищIу, IэплIэ быдэу ирешэкIыр. Зигъэбыдэу щытми лIыхъум, и нэм нэпсыр къыфIыщIокIыр. ЖеIэр: «Ди Тхьэ! Пэж мы слъагъур? Хьэмэ пщIыхь си нэгум щIэкIыр? Сэ схуэфащэкъым слъагъуну иджыпсту мыбдеж щекIуэкIыр». Автандили ищIу щхьэщэ и ныбжьэгъум хуеший и Iэр: «Гуапэщ сэркIэ укъелащи къалэн гугъуу зепхьам!» - жеIэ. НэхъыжьыфIхэм пщIэ яхуищIми, нэхъ фIэлъапIэщ лIыгъэ зиIэр. МэIу накъырэр макъ зэкIужу, зэрызохьэ цIыхуу щыIэр. ЙокIуэлIэж ар и сэрейми, - зэхэсщ хасэр абы къежьэу. Къалэдэсхэри зэрохьыр хасэм, тIэкIуи замыIэжьэу. Зэхаублэ ефэ-ешхэр, псалъэ IэфIхэр я хъуэхъубжьэу, И дахагъыр а гуфIэгъуэм пхуэIуэтэнкъым ауэ жыжьэу. Хамэ щIыпIэм щилъэгъуахэр Шермадини жреIэжыр, Дыгъэ нуру къепс лIыхъужьым и хъыбари хуеIуэтэжыр. Къохъу гумащIи, жеIэ и кIэм, хуэмубыду нэпс къыщIэжыр: «Ар сщIымыгъумэ, дуней гъащIэр сыт си дежкIэ зищIысыжыр?» Ар къэтыху къэхъуахэр псори Шермадин къыжиIэжащ: «Зыми щэхур къезмыгъащIэу уи унафэр згъэзэщIащ!» Автандили нэжэгужэу нэху щыху ефэу гуп хэсащ. Пщэдджыжьыпэм, пшэплъ къыщищIым, и шым шэсри гъуэгу техьащ. ЕпIэщIэкIыу екIу гъуэгуанэр, ефи ешхи имыIуэху, Шермадини пщы гъэгуфIэу япэ иту и лъэр еху, МахуипщI гъуэгур якIу махуищым, къахуимыхуэу зыгъэпсэху, МакIуэр щIасэм деж лIыхъужьыр - дунейр зыщIым деж нэхъ нэху. ЕутIыпщ лIыкIуэ япэ иту тепщэм мыр жригъэIэну: «Пщым я пщыжу зи щIыхь лъапIэ, сопIэщIэкIыр сыпIущIэну, ЛIыхъужь ябгэу уи жагъуэщIым и хъыбар ухуейти пщIэну, КъыпхуэсщIауэ хэтми, сытми, сынокIуэж узгъэгуфIэну». Къэралышхуэр зыгъэбжьыфIэу Ростеван пащтыхь лIы гуащIэр ЙоупщI пщылIым нэхъ псынщIэIуэу къищIэн папщIэ хъыбарыщIэр: «ПщылIым жеIэ: а хъыбырыр Автандилщ нэхъыфIу зыщIэр». Пщым и жагъуэ хъуащ: «Алыхьым жэуапыншэ ещI си упщIэр!» Тинатин игъэгуфIэну и деж макIуэ лIыкIуэр пIащIэу: «Хъыбар гуапэ уигъэщIэну Автандил къыпхуокIуэ хьэщIэу». Абдеж пщащэм и нэгуитIым щыщIонэжыр нэхур занщIэу, ХъугъуэфIыгъуэм щымысхьыжу Шермадин ирет гуфIапщIэу. Шым мэшэсри пожьэ тепщэр лIы хуэдэлIу къыхуэкIуэжым, Автандили щогуфIыкIыр и нэхъыжьым и гупыжым. ЛъэныкъуитIым я зэIущIэр къегъэбжьыфIэ гукъыдэжым, ГуфIэгъуэшхуэм и хьэтыркIэ куэди щохъур чэф абдежым. Автандил къопсыхри и шым сэлам гуапэ ирех тепщэм, Ростевани гумащIауэ зыпщIэхедзэ лIыхъум и пщэм… Хэта псори нэжэгужэу а зэIущIэ екIу дахащэм ЙокIуэлIэжыр щыхьэр унэм къыщIиIэтэу гуфIэгъуищэм. Дыгъэнэхуу аслъэн хахуэм щхьэщэ хуищIу пщыр елъытэ, Абджыпс фалъэм и зу макъыу псалъэ IэфIым гъуэгу иратыр. А тIум нуру къащхьэщихым дыгъэ нурыр пэщIокIуэтыр, КъомэщIэкIри сэрей хуитыр екIуу пщIантIэм щагъэш батэр. Махуэ кIыхьым ефэ-ешхэр нэжэгужэу зэхэтащ, Адэм хуэдэу хэку пащтыхьыр лIыхъужь хахуэм бгъэдэсащ. Зым зыр дыгъэу пэлыдыжу IэфIу махуэр ягъэкIуащ, ХъугъуэфIыгъуэри мардэншэу абдеж тепщэм щигуэшащ. Ефэ-ешхэм кIэ егъуэтри хьэщIэ хъушэм заIэтыж, Автандил бейгуэлхэр щIыгъуу къигъэнау пщыр мэтIысыж, Автандил и нэгу щIэкIахэм едэIуэну ещI гупыж, Абы жеIэ: «ЛIыхъужь ябгэм уи IущIэкIэр къыджеIэж!» «Дауи, уощIэ: а ныбжьэгъум и гугъу сщIыну гугъущ си дежкIэ, ЗэкIужщ лIыхъур апхуэдизкIи, пфIытоплъызэ нэр ущеплъкIэ, Хэбгъуэтэнкъым цIыхуу щыIэм къытекIуэн абы бжьыфIагъкIэ, Ауэ розэм и дахагъым хощIыр нэхъри сыхьэт къэскIэ». ЦIыхум гъащIэр и IэфIыгъуэу къихьэм гуауэр иужь кIэщIу, Жыгеижьу ар хэкIами щIелъэсыкI щIыр тIасхъэ ищIу. Автандил гумащIэ къохъур къекIуа нэпсым гур хигъэщIу, КъеIуэтэж и нэгу щIэкIахэр псори, зыри имыбзыщIу: «ЗэхеукIэри иныжьхэр, ещI псэупIэ я бгъуэнщIагъыр, Псэм и щIасэм унэIуту иIа пщащэрщ гъусэу щIыгъур. КъыфIэIуэхукъым шыли, дани, - къаплъэныфэщ фащэу щыгъыр, ИмыIэжу зы гуфIэгъуи нэщхъеягъуэм ехь, егъэгъур». ЛIыхъужь хахуэм и хъыбарыр Автандил щеух абдейм. Ар хуопIащIэ бгъэдыхьэну дыгъэу тепсэм щIы хъурейм. ФIэфIщ зэхихмэ и щытхъу псалъэ езыгъэсым ар лыгъейм: «ЛIыхъужьыгъэу зепхьам пэкIуэу бжесIэфынур сыт дунейм?» ХъыбарыфIыр щызэхихым Тинатин къохъуж нэщхъыфIэ, Гупым дыгъэу къыхэпсауэ зыхэс хасэр къегъэбжьыфIэ… Автандил щыкIуэжым унэм ар и пщылIым къегъэгуфIэ: «Тинатин къыпхуейщ лIыхъужьым». А зы псалъэм къещI ар фафIэ. ТIэкIу япэIуэкIэ гущыщIэу иIам гуапэкIэ зехъуэж, Гъуэгу ар тохьэ нэжэгужэу, хуэла розэр къогъэгъэж. ГурыфIыгъуэу дунейм тетыр езым ейуэ елъытэж, Лъагъуныгъэ къуэпсым нэхъри зеукъуэдийри гугъэм тож. Тесщ и пщащэр пащтыхь тахътэм дыгъэ нурыр къыщхьэщихыу, Iэпкълъэпкъ дэгъуэрэ зэкIужу, хуэпащ екIуу, зыкърихыу, Евфрат псышхуэм и толъкъуну щхьэц данагъуэр еукIуриехыу, Ар схуэIуэтэжын сэ сытми дахэ-дахэу, екIуу схуэтхыу. ЕгъэтIыс ар пщIэшхуэ хуищIу. Автандил и гуапэщ ар. Къуалэбзу уэрэду мэIур псалъэмакъ ирагъэжьар. ЗыхуаIуатэ лъагъуныгъэ я гум жыру ижыхьар, Пщащэм жеIэ: «Гугъу уехьами, къохъулIащ уэ мурад пщIар». Жэуап къетыр: «ЦIыхум и Iэр и мурадым лъэIэсамэ, Сыт абы щIиIуэтэжынур гугъуехь хьэлъэм ар къеламэ? Слъэгъуащ пэжу жыгей лъэщым къепыгъэхыу и къудамэр, Ещхьт лIыхъужьыр хуэдэж розэм, гурыхь пэтми къыпих и мэр. Слъэгъуащ сэ ар, а лIыхъужьыр и щхьэзакъуэпцIийу къэнар, ФIэкIуэдащ лIыхъужьым пэжу цIыху сурэту, фэу телъар. И гукъеуэхэр къыщысщIэм пэслъытащ сэ си щхьэм ар». АдкIэ пщащэм хуеIуэтэжыр илъэгъуар, и нэгу щIэкIар. Ар лIыхъужьым IущIэн щхьэкIэ бэлыхь куэд зэрыхэтар, Пщащэм и гур зэгъэн папщIэ акъылэгъу Тхьэр зэрыхъуар, ЦIыху теплъэн лIым зэрижагъуэр, гъащIэр дыдж зэрыщыхъуар, ХьэкIэкхъуэкIэу мэзым щIэту нэпсым гухэ зэрищIар. «КъысхуитIасэу си акъылым и гугъу адкIэ пхуэсщIыфынкъым, Зэ лIыхъужьым Iуплъа цIыхум нэгъуэщI гъусэу къыхихынкъым. Къыпэлъэщу дыгъэ къепсыр нуру идзыр щIиуфэфынкъым, Розэр гъагъэми дахащэу, лIым дахагъкIэ пеуэфынкъым». Зэхихар, и нэгу щIэкIахэр къеIуэтэжри кIэм нехусыр, А лIыхъужьыр мэзылI хьэлу бгъуэнщIагъ нэщIым зэрыщIэсыр, Бэлыхь лажьэр къыдишэчу Асмат абы зэригъусэр. Уэху, дуней, дуней бзаджащэ! Сыту гуащIэ тхуэбгуэш нэпсыр! Хъыбар кIыхьыр нэсыху икIэм щIодэIу пщащэр игъэщIагъуэу, Къегъэнэху и теплъэм щIылъэр, мазэ нуру зи изыгъуэу. ЖеIэ: «Сыт-тIэ сэ сщIэфынур? Сыт хуэхъун абы хущхъуэгъуэ? А лIыхъужьым телъ уIэгъэр хъужмэ сэри симыжагъуэ!» Автандил къопсалъэ: «ЦIыхур текIын хуейкъым жиIа псалъэм. КъызжиIащ абы сэр щхьэкIэ пэувыфыну удын хьэлъэм. Естащ сэри абы псалъэ, сынихьэсу щытмэ си лъэм, Абы дежым згъэзэжыну, сыфIэмыкIыу хуэсщIа пIалъэм. Ныбжьэгъуфыр и ныбжьэгъум дэщIынщ дзыхэу къимыкIуэту, Хуихьынщ и гур гу хьэлэлым лъагъуныгъэм гъуэгу къриту, Хьэщыкъ хъуахэм я мыгъуагъэр зыхуагуэшыр пщIэ щIамыту, Хъуащ лIыхъужьри сэ спэIэщIэ, си гур хощIыр къысфIилъэту». Пщащэм жеIэ: «А лIыхъужьыр хэтми къапщIэри узыншэу Уэ къэбгъэзэжащи нобэ си гуфIэгъуэщ сэ мардэншэу! Абы щхьэкIэ лъагъуныгъэм зеужь нэхъри сэкъатыншэу. Зы Iуэхугъуи дунейм теткъым гъуэгу имыIэу, Iэмалыншэу. ГъащIэр ещхьщ дуней щытыкIэм: зэм уэлбанэщ, зэм борэнщ, Зэм кIыфI мэхъур, нэху мыхъужыр, зэм гумащIэщ, зэм блэ уэнщ. ПIейтей япэм щыта си гур нэхъ мамыр хъужау тлъытэнщ ЩигъуэтакIэ кIэ гукъеуэм, кърикIуэнум дыпэплъэнщ! Псалъэ птам уэ уепцIыж хъункъым, лIыгъэ зиIэм жиIэр ещIэ. Игъэлъ уи гум лъагъуныгъэр, - ирехъу кIуэ пэт ар нэхъ гуащIэ. Сэбэп лIыхъум ухуэхъунум ежьи щэхур зыщIэр къащIэ, УспэIэщIэу къэзгъэщI гъащIэр сфIэIэфIыжкъым. Ар зэгъащIэ». Автандил къопсалъэ: «Пэжу, бэлыхь мащIэ сэ сшэчакъым! Ауэ мылым епщэ пэтми, ар къэвыжу хуабэ хъункъым. Дыгъэ къепсыр къыщIыттепсэр лъагъуныгъэ закъуэракъым. Бэлыхьищэр стелъщ услъагъумэ, узмылъагумэ псэр сфIэфIэфIкъым. ЗызгъэкIуэдыжынт сэ… Ауэ абы лыгъэр сщхьэщихын? Си гум шабзэр тегъэпсауэ сохь си гъащIэр – сыт слъэкIын? ХощI ди гъащIэм кIуэ пэт нэхъри… Щигъэтынукъым хэщIын. Зэи згъуэтакъым егъэзыпIэ си губампIэр щытIысын. СедэIуащ уэ къызжепIахэм, фIэIэфI хъуауэ псори си псэм. Розэр дахэми тетщ банэ, къыпхэуэнущ ар уеIусэм. Ауэ нобэ пфIэкъабылу уи дыгъэпсыр къыттебгъапсэм, Гу гъэхуабэу зесхьэн папщIэ схуэщI фэеплъ зыгуэр, си щIасэм». ХуэщIау и гур лъагъуныгъэм, йолъэIу щIасэм лIыхъужь хахуэр. Гухэлъ IэфIхэр зэхуаIуатэу зэбгъэдэсщи, - гу зыщахуэ. ИкIэм пщащэм фэеплъыфIкIэ жиIа псалъэр къегъэнахуэ. Гу къалъытэт уэри, ди Тхьэ! НасыпыфIэ щIыт я махуэр. Лъагъуныгъэм и кIапитIыр дыщэ данэу зырадзамэ, Щиху дэжейм и зы къудамэр жыгей пщIащэм хэлъэдамэ, НэхъыфI щыIэ абы нэхърэ? Зэхуэхъункъым а тIур хамэ. ХощIыр и гур фIыу зылъагъум фIыу илъагъур пэIэщIамэ. Зэбгъэдэсщ а тIур уэршэру, я гум щыщIэр зыхуаIуатэу… Ирехыжри сэлам гуапэу, Автандил щIокIыжыр щатэу. И гур тIэкIу нэхъ мамырами, къыфIыщIож и нэпсыр ятэу «Щигъэтынкъым, - жеIэр,- гъащIэм ефэн си лъым, гу къыслъитэу». Тохьэж гъуэгу ар нэщхъей дыдэу, и бгъэм IитIкIэ епыджыжу. Лъагъуныгъэ гуащIэм ихьым иIэщ нэпсыр гъусэ пэжу Пшэм щIилъафэм дыгъэр, къонэ, щIым тепсэн хулъэмыкIыжу, УпэIэщIэм фIыуэ плъагъум, сыт уиIэнур гукъыдэжу? Къыщеудри и нэпсылъэр нэпсыр лъыпсу къыфIыщIож. ЖеIэ: «Си гур щызэгъэну дунейм щIыпIэ имыIэж. Си напIитIым къыщIих мафIэм си нэбдзыпэр сфIелыпщIыж, Ар сщIмыгъуу къэзгъэщI гъащIэм зы IэфIагъи щIэмылъыж. Нобэ къэскIэ сызыгъафIэу сэри згъафIэу сигу илъам Пхихащ нобэ бжыкIэ си гур, сесри мафIэ къысщIэнам! СфIиубыдауэ губжьым бжьыпэр, зешхыхьыжыр сигу къэплъам. ПцIыр щогъагъэ мы ди гъащIэм, IупщIу плъагъуу ухэплъам». АдкIэ псалъэ къыпищэну хулъэмыкIыу магъ, мэгуIэ. Ар есами нэщхъеягъуэм, телъ хьэзабыр и гум къоIэ. ЗэпэIэщIэныгъэм гъащIэр, лъагъуныгъэр къегъэщIыIэ, Бжьиз фIэкIа умыхъуми, гъащIэ, хьэдэтепхъуэу уэращ щыIэр! Нэсыжащи, и щэIу макъым блынджабиплIыр къегъэпсалъэ, И нэгу щIэтщи къэзыгъэплъыр, лъагъуныгъэр къызэщIоплъэ, Теха хуэдэ жэп къэкIыгъэм, фагъуэ дыдэщ лIым и теплъэр. ТэкIу щIэхыIуэ тепсащ розэм къухьэж дыгъэм и пшэкIэплъыр… «Нэпсеягъыу цIыхум и гум илъыр икъукIэ къолеиж, Телъа гуауэр щогъупщэжри нэгузыужьым дехьэхыж. Къыщипхъуауэ абы и нэр, дуней щыIэу имыщIэж, Щымышынэу ар лIэныгъэм, хуокIуэ, иIэу гукъыдэж». Мис апхуэдэ псалъэ жанхэр къыщыхыхьэм и гупсысэм, Нэхъ щхьэщоури и гукъеуэр, къыхохьэжыр къару и псэм. ЗыIэрех налкъут Iэпщэхъур, и фэеплъыр дыгъэу къепсым, Ба хуещI хуехьри и IупитIым, пэлыдыжу къекIуа нэпсым. Хъыбар къахьыр нэху зыдэщым щыхьэр унэм кIуэн ар хуейуэ. МакIуэ лIыхъур нэжэгужэу, игъэщами нэху мыжейуэ. ПщIэ къыхуащI лIыхъужьым цIыхухэм, зэрызехьэу къыпежьауэ, Хэку пащтыхьри щысщ къыпэплъэу, щакIуэ кIуэну хьэзыр хъуауэ. ЩакIуэ кIуэнухэм зрачыр, я пащтыхьыр япэ итщ, Накъырапщэхэм я макъым бэрэбаныр екIуу щIэтщ. ДэнкIи щоIур хьэ пщIо макъыр, къэргъейр хъушэу уэгум итщ. Лъыуэ щакIуэхэм а махуэм ягъэжар псы шэду итщ. Махуэ псом хэтауэ жьыбгъэм, щэкIуа гупым ягъэзэж, Къыпежьащ бейгуэлхэр тепщэм, гуфIэу, яIэу гукъыдэж. Шэтыр дахэхэр гъунэжу щытщ, шхын Iэнэр нэхъыбэжщ. ШыкIэпшынэхэм я макъыр уэрэд жаIэхэм йокIуж. Автандил бгъурысщ пащтыхьым, жэуап упщIэм иритыжу, Дыхьэрэну и IупитIым къыIуопс и дзэхэр лыдыжу. И бейгуэлхэм щIыгъуу жьантIэм дэсщ пащтыхьри игу къыдэжу. Тариэл фIэкI Iуэху ямыIэу, зэхэсщ ящIэр яIуэтэжу. НэпскIэ губгъуэр игъэнщIауэ, Автандил и деж мэкIуэж. Лъагъуныгъэ IэфIым и гур итхьэкъуауэ мызэгъэж. Жейркъым губгъуэр, лыгъэм есыр, зэм къотэджыр, мэгъуэлъыж. ПхуэщIын сытми гур жыIэщIэ, жепIэ щхьэкIэ «Мамырыж!» Щылъщ гупсысэу: «СщIэфар сыт сэ дунейм, си гур зэгъэн папщIэ? Си псэ закъуэ, щIохьэ си гум уохъури нобэ успэIэщIэ. Си насыпт сэ сыпIуплъэжмэ! Армырамэ – сыт си гъащIэ? Мыхъужыххэм, уигу къысщIэгъуи си пщIыхьэпIэм тIэкIу щыхьэщIэ». Мис апхуэдэу магъ зэщыджэу, зимыгъэнщIу и гум нэпскIэ, Гум жреIэ: «АкъылыфIэр полъэщ гуауэм бэшэчагъкIэ! Сыт тщIэфыну дымышэчу гъэунэхупIэу хъуар щыткIийкIэ? ТхулъэкIын хуейщ зыгуэр дэри, дыщыгугъмэ Тхьэм гущIэгъукIэ». Гум жреIэ тригъазэу: «УщIэхъуэпсми уэ лIэныгъэм, Зэ къэгъани гухэлъ IэфIхэр, нэхъ дэгушхуэт лIыхъужьыгъэм. Нэхъ гъэпщкIуIуэт лъагъуныгъэр, уису щытми мафIэ лыгъэм! Ар зылъэкIым, хэту щытми, пщIэ хуещIыфыр лъагъуныгъэм!» XXX Автандил уэзирым йолъэIу Ростеван къригъэутIыпщыну Нэсат пIалъэри, лIыхъужьыр и гъуэгу тохьэ, шым шэсауэ. «Си насыпт, къысхуэщIэм, - жеIэ, - гум и щэхур убзыхуауэ». «Ар пщIэн папщIэ, - пещэ адкIэ, - къомыгъанэ плъэкIынIауэ». Мазэ нэхуу зэщIэлыдэу Сократ деж щопсых нэсауэ! Сократ IуощIэ абы гуфIэу: «Хуэхъужащ нэхъ нэху дунейр! Укъихьащи си унагъуэм, хэту пIэрэ фIыщIэр зейр? Псэм фIэIэфIмэ къакIуэр хьэщIэу, насыпыфIэщ хэгъэрейр». ЩогуфIыкI апхуэдэу хьэщIэм лъагъуныгъэм хуэнэпсейр. ЩIешэ унэм хуэгумащIэу хьэщIэ лъапIэу ныбжьэгъуфIыр, Иреубгъуэ унэ лъэгум алэрыбгъухэм я нэхъыфIыр. Нуру лIыхъум къыщхьэщихым зэрыунэу къегъэбжьыфIэ. ЖаIэ щысхэм: «Розэ гуакIуэм къытIууай дэ и мэ IэфIыр». МэтIыс хьэщIэр. Абы псори йоплъыр, я нэр тедияуэ. Абы хуэдэ зэкIэлъыкIуэ ямыщIэж зэи ялъэгъуауэ. Зэхэсщ хасэр «Уэху-уэхь», - жаIэу, и бжьыфIагъым дихьэхауэ… «Дыкъэвгъанэт дэ тIур зэкIэ!» - Сократ жеIэ къэтэджауэ. Автандили зыхуейр арти, ныбжьэгъуфIым ар къыхуещIэ: ЖеIэ: «Хабзэу щыхьэр унэм уэ щекIуэкIхэр фIыуэ уощIэ. Дауи, тепщэрщ псоми хуитыр, ауэ уэри лъагэщ уи пщIэр. Къыхуэхъу Iэзэ мы сигу узым, - плъэкIыфынущ ар уэ – сощIэ. А лIыхъужь ныбжьыщIэм и гум щыщIэм сэри сес, сегъэгъу, Къысхущытщ ар гурэ псэкIэ сыкъищIауэ и ныбжьэгъу, ЙоIэ си гур абы дежкIэ зыхуищIыну и гум гуэгъу. ФIыуэ сэ сыкъэзылъагъум ари фIыуэ ирелъагъу. Хъуну хъункъым, схуэшэчынкъым абы зэ сыIумыплъыжу. Абы фIэкIмэ, нэщI сфIохъупэ си гур, зы IэфI къимынэжу. Дыгъэ бзийуэ хуэзэр ису, итщ ар губгъуэм мыужьыхыжу. И шыпхъу цIыкIу Асмати бампIэу сэ къыспэплъэ хъунщ, гуIэжу. Дэ зэIэпытхащ тхьэрыIуэ а лIыхъужьыр къыщызгъанэм. «Къэзгъэзэнщ, - жесIащ, - псэ спытмэ, семыпцIыжу си тхьэлъанэм». Сэ сепцIыжмэ еста псалъэм, сигъэкIуэнкъым и гукъанэм. Сесыр мафIэм къысщIэнауэ, нэсыпащи пIалъэр и нэм. ПцIы лъэпкъ хэлъкъым мы сэ бжесIэм, - щхьэм щытхъужхэми сащыщкъым. Хъуащ лIыхъужьыр къарууншэ, - куэдрэ ар къыспэплъэфынкъым. ДищIащ зы дэ лъагъуныгъэм – еста псалъэми сепцIынкъым. ИкIи пэжым напэншагъэр тепщэ хуэхъуу щыгуфIэнкъым. Мы си лъэIур щыхьэр унэм кIуэи схужеIэ Ростеван. Тхьэ пхузоIуэ цIыху щымыIэу ар уэ пхуэдэу зыщIэфын! Хуит сыкъищIрэ – сожьэ занщIэу, сыкъимыщIрэ – сигу техуэн? ХэлIыфIыхьыт мы си Iуэхум, сэ къысхуэхъуи щIэгъэкъуэн. Мыри жеIэ: «Пащтыхьышхуэ! ИкъукIэ лъапIэщ уэ уи щIыхьыр. КъысфIолъэт мы си гур занщIэу сыпIуплъэху! – щыхьэтщ Алыхьыр. МафIэм сес икIи солъагъур си ныбжьэгъур гугъу зэрехьыр, Итхьэкъуауэ хахуэм си гур, сыIэхъулъэхъуу къызокIухьыр. Естащ абы си акъылыр, акъылыншэр цIыху тэмэмкъым. А лIыхъужьым сыпэIэщIэу сэ къэзгъащIэр гъащIэм щыщкъым. Сыхуэхъуфмэ сэбэп щIалэм – ар уи фIыщIэщ, пщIэншэ хъункъым. СепцIыжыну еста псалъэм, пцIы супсыну схулъэкIынкъым. Хьэтыр уиIэм, сызэрежьэр жагъуэ сщыпщIу умыбампIэ. Алыхьталэм ищI унафэщ, - нэгъуэщI щыIэкъым гугъапIэ. КъызэхъулIэм текIуэныгъэр, ар пхуэсщIынщ уэ тыгъэ лъапIэ. Къэзмыгъазэм – фэ фыщыIэщ - си жагъуэгъухэм евмыт плъапIэ. Пещэ адкIэ: «Дауи, тыншкъым нобэ лъэIуу пхуэзгъэфащэр! Ауэ схуэкIуи нэхъ псынщIэIуэу арэзы къысхуэщIыт тепщэр. Къомыгъанэт зы пхулъэкIыу. – Губзыгъагъэр уэрщ зи Iэщэр. Къэгъэзэжи сIых хьэлэлу Iулъхьэ папщIэу сом минищэр». Сократ жеIэ дыхьэшх нэпцIу: «Къренэж уи деж уи Iулъхьэр! Абы нэхърэ нэхъ къызощтэ гъуэгуанэ сызытебгъыхьэр. Мис апхуэдэ лъэIукIэщ тепщэм сэ и пащхьэм сызэрихьэр, Къигъэнэнкъым гулъытэншэу, - къыслъигъэсыжынщ си Iыхьэр. Тхьэр згъэпцIащ пимыхмэ си щхьэр, къызимыту зэплъэкIыпIэ. Дыщэр уэ къыпхуэнэжынщи кхъэр схуэхъунщ сэ егъэзыпIэ. Дунеишхуэм дыщIэхъуэпсу гъащIэм нэхърэ сыт нэхъ лъапIэ? СхужеIэнукъым зы псалъэ, тепщэр схуэщIу тегушхуапIэ. АтIэ сыт щIэстынур си псэр, щиухакIэ лIам и гъащIэр? СиукIынщ абы, жиIэнщи: «ЖыпIэм къикIыр сыт щIумыщIэр? Ар сэ дауэ къызжепIэфрэ, укъэкIуауэ уэ бзаджащIэр?» СылIэ нэхъ нэхъыфIщ сыпсэумэ! – ар нэхъ захуэуи къысфIощIыр. УиутIыпщми тепщэм, и дзэм ар щибзыщIыфынкъым зэи. Жыжьэу къидз уи нэхур ди дзэм илъагъуну сыткIэ хуей? Уэ уежьэнщ, - щIадзэнщ ди бийхэм хъууэ нэхъри нэхъ нэпсей. Абгъуэм ис бзу шырыр жэпхъкIэ хъункъым лъатэми къэргъей». ЖеIэ гъыу лIыхъужьым: «Си гум хэссэнт сэр уи пащхьэ ситу! Ей, уэзир, уэ, дауи, пщIэркъым лъагъуныгъэ дунейм тету, Зэхэпхауи къыщIэкIынкъым хьэщыкъ хъуам и псалъэ иту. Зэхэпхам сыт щIумылъагъур си гум щыщIэр уимыкIуэту? Дыгъэр зокIуэ, ауэ сщIэркъым апхуэдизу сыт зезыхуэр? Нэхъ сэбэпт ар къэдгъэувыIэм, нэхъ къигъэхуэбэнт ди щIылъэр. Хэт-тIэ зыщIэр сэ сымыщIэм стелъ бэлыхьыр, ар зи щIыхуэр? Чэнджэщ делэ щызэхихкIэ си акъылым зысфIеухуэ. КъахуэщIэнкъым дзэми, пщыми си гукъеуэр зыдынэсыр. Хъийм икIауэ сэ зырщ щыIэр, зэи зэпыуркъым си нэпсыр. Сэ сепцIыжу еста псалъэм, згъэкIуэдынкъым си нэмысыр. Щхьэусыгъуэ гуэр имыIэу, нэщхъеягъуэм хэт щIэхъуэпсыр? Ууэзирщи арщ си Iуэхур къыщIэбгъанэр гущIэгъуншэу, Ар сэратэм, згъэткIунт си гур, сыкъэнами насыпыншэу! ХуэсщIэфынур сыт лIыхъужьым, си пIэм сискIэ сэбэпыншэу. КъысхуэщIэф мы зэм Iуэхутхьэбзэ, сIыхь и уасэри мардэншэу. - Мыхъурэ ар! – сежьэнщ сэ щэхуу! Си гум илъым си лъэр схунщ. МафIэ лыгъэм ис лIыхъужьым и гум си гур гуэгъу хуэсщIынщ! Уэ къыпхуейм иджыри тепщэр, къехьэлъэкIми зишыIэнщ. Ар къэгубжьми, уэ сэ щхьэкIэ гугъу зегъэхь тIэкIу – псапэ хъунщ». Жэуап къет Сократ: «Солъагъур мафIэ лыгъэу уэ узысыр. ЛIыхъужь хахуэм и гур хэщIу гуIэу щысмэ – гуащIэщ нэпсыр. Зэми псалъэм гуэныхь къехьыр, зэми псалъэр дыгъэу къопсыр. Хъунщ зэрыхъуу, насып уиIэм, къохъулIэнщ узыщIэхъуэпсыр». Сократ йожьэ зимыIэжьэу щыхьэр унэм кIуэну пIащIэу. Нос. КъыIуощIэ абы тепщэр гуфIэу, кIуам къыхуэгумащIэу. И гур кIуами къыфIолъэтыр, къегъэжьапIэр къыхуэмыщIэу. «ЖесIэрэ къэгубжьмэ тепщэр!» - жиIэу щысщ, ищIэн имыщIэу. Абы тепщэм гу щылъитэм, зимыIэжьэуи йоупщIыр: «Сыт ущIэнэщхъейр апхуэдэу? Сыту пIэрэ къысщубзыщIыр?» Жэуап къет: «Сэ, жысIэпэнщи, хъыбар дыджым Iэнкун сещIыр, СщIэркъым уи гум ар темыхуэу угубжьыну къыщысфIэщIыр… Си гум щыщIэм елъытауэ а хъыбарыр зыми щыщкъым. Пэжщ, шынагъуэщ ар си дежкIэ, ауэ лIыкIуэр шынэн хуейкъым. Автандил ежьащ гуIэжу… Ауэ и гум зэи уихуакъым. И ныбжьэгъум ар пэIэщIэу псэун и гум къыхуидакъым». Зэхихахэр хуеIуэтэжыр щтэIэщтаблэу, хуэIэнкуну. ИкIэм пещэ: «Зи щIыхь лъапIэ! Сэ сухащ хуеяр бжесIэну: Зэригъажэр абы нэпсыр, зэрилъагъур гъащIэр гыну. Иджы уэ пIэщIэлъщ си гъащIэр,- и унафэр ухуитщ пщIыну». Щызэхихым ар пащтыхьым, къызэIуохьэ щыблэ уэну. Шэхум хуэдэу покIыр и фэр, ажал фIыцIэу уIуплъэну. МэкIий: «Делэм уэ къэппсэлъхэр сфIэгурыхькъым седэIуэну! Нэрылъагъущ, щIохъуэпс бзаджащIэр фейдэ гуауэм къыхихыну. УепIэщIэкIыу къэпхьащ гуауэр хъыбар гуапэм ар пэпщIауэ. Нэхъ IеиIуэу сыт илъ уи гум къызэпщIэну мурад пщIауэ? Уэ ахьмакъым дау дзыхь пщIыуэ къызэпкуа ар зыспэпщIауэ? Абы фIэкI акъыл зимыIэр согъэлъапIэ, уэзир сщIауэ! Дауи, уи гум къэкIыххакъым уи пащтыхьыр къэгубжьыну. Псалъэ делэ емызэгъхэр пхуэшэчакъым сщыббзыщIыну. Зы губзыгъи дунейм теткъым къыупсэлъахэр игу техуэну. Уи лъыкъуалэм илэу щIылъэр згъэнынщ уи псэр! – Арщ уэсщIэнур! Автандил деж укъимыкIыу нэгъуэщI лIыкIуэу ущытам, И лъэужьыр пхуат уэ нобэ нэхъапэIуэу кхъэм кIуэжам. ИкI си пащхьэм, нэмысыншэ! Уралейщ бзаджейу къалъхуам. ЗэрылIыфI мыр, зэрыхахуэ, зэрефIакIуэ лIыкIуэу хъуам!» Шэнтым йопхъуэри зешэщIыр, едз, цIыкIу-цIыкIуу ар мэщащэ. Гужьеяуэ щыт уэзирым псалъэр шэпхъыу къытощащэ: «Дауэ пхужыIа ежьауэ, щытхъуу щыIэр зыхуэфащэр?» Уэзир лIыкIуэм и нэкIу фагъуэм нэпсым уагъэ щызэIуещэ. IуегъэзыкI Сократ тхьэмыщкIэм, фIэмыIуэху закъыфIигъэщIу. КъыщIэкIыжми зигъэбажэу, и гум гуауэр телъщ, хигъэщIу. КIуат ар лIыщхьэу, пщIэ къыхуащIу, щIокIыж и лъэр къызэфIэщIэу, ИрещIэжыр цIыхум и щхьэм зэраныгъэ куэд имыщIэу. «Сэ гуэныхьу сщIахэр, - жеIэ, -Тхьэм си пащхьэм кърелъхьэжыр. Дауэ сщыгъупща гунэфым къэзгъэщI гъащIэр зи гупыжыр? И нэхъыжьым епэгэкIыу пщIэ хуэщIыпхъэр зымыщIэжыр Хъунщ сэ схуэдэу насыпыншэ, щыгъупщауэ гукъыдэжыр». Тохьэж гъуэгу ар нэщхъей дыдэу, удын хьэлъэм къыхигъащIэу. Автандил гукъанэ хуищIу иреIуэкIыр тIэкIуи хъущIэу: «Нобэ лъандэм сабжу лIыщхьэу схьати гъащIэр гуапэ защIэу! Иджы сыт! ТекIащ си напэр. ФIыщIэ ин пхузощI сыпIащIэу!» «Къащтэ Iулъхьэр!» - жиIэу гуапэу нэпсыр IитIкIэ щIелъэщIыкI. Хьэлэмэткъэ, хэщIми я гур, гушыIэн яхузэфIокI. ЕптынIауэ бгъэгугъамэ, «Хьэуэ» - хъунукъым къыхэкI. Дэ зэрытщIэщи, ахърэтми Iулъхьэм куэд щыхузэфIокI. «Схуэмыфащэ куэд пащтыхьым къэгубжьау къызипэсащ: «УбзаджащIэщ, ухьэлыншэщ, уахьмакъщ уэ!» - къызжиIащ. Алыхьталэм и Iэмырти, симыукIыу сыкъелащ. Сыхъужынкъым цIыху сэ, дауи, си щхьэр шэрхъыу джэрэзащ. Къэгубжьакъым щхьэусыгъуэншэу тепщэр, сэри сщIэрт ар фIыуэ. Сэращ псори ар зи ягъэр, сыщIегъуэжми, сщIэнур сщIауэ. УфIэкIынкъым нэгум щIэлъым, - абы натIэкIэ уIуоуэ. Стынщ си гъащIэр сэ уэ щхьэкIэ, сигури си псэри хуэщIауэ. «Хъуну хъункъым сэ семыжьэу, - жеIэ икIэм Автандил,- Гъагъа розэм щIидзэм хуалэу, къуалэбзум лъоIэс ажал, Абы щхьэкIэ псы ткIуэпс лъыхъуэу ехыфынущ щIы къатибл, Имыгъуэтмэ, и губампIэм сыт и хущхъуэ, сыт Iэмал? Схуэшэчынкъым сымылъагъуу ар нэхуапIэу, е пщIыхьэпIэу. Нэхъ къэсщтэнщ сэ хьэкIэкхъуэкIэу ситмэ губгъуэм си псэупIэу. ЕмыкIу Iейкъэ ар бийм IущIэм и щхьэзакъуэу, сэ сыриIэу? ДимыIэххэм нэхъыфIщ куэдкIэ дэ апхуэдэр ныбжьэгъущ жытIэу. Губжьу щытми ди нэхъыжьыр, жесIэнщ псори езмыхьэкIыу, Гу лъитапхъэщ зэрыщытыр си гур мафIэм кърисыкIыу. СимутIыпщрэ – сежьэнщ щэхуу сщIа мурадым сытемыкIыу, СылIэу щытмэ – сыт? Арщ гъащIэу къызитар Тхьэм и гум пыкIыу». Арти щIадзэ ефэ-ешхэм; хъуащ гумащIэ хэгъэрейр, Егуэш хъушэу хъугъуэфIыгъуэр, къигъэнахуэу зэрыбейр. Автандили фэеплъ хуещIыр цIыхухъу фащэ дахэкIейр… Йожьэж хьэщIэр. Къохьэж дыгъэр, дэхъуу кIыфI абы дунейр. Автандил и деж носыжри сом минищэ хьэзыр къещI, ЩэкI пычыгъуэу щищ алътесу дахэ защIэу къыпеупщI. Ар фIэмащIэ мэхъури щIегъур налкъут защIэу мыщIэ хыщI. Уэзир деж а хъугъуэфIыгъуэр яхьын хуейуэ лIыкIуэ ещI. ДыщIегъу псалъэу: «Незгъэхь тIэкIур щIыхуэ стелъым пэувынкъым. Уи Iуэхутхьэбзэм еппэс хъуну хъугъуэфIыгъуэ щыIэу сщIэркъым. СыпхуэпщылIу схьынщ си гъащIэр, къэзгъэзэжмэ! Куэд ихьынкъым. Лъагъуныгъэу уэ къысхуиIэр пхузимыIэу сыпсэункъым». Автандил хэлъ фIагъ, гуапагъэр схуэIуэтэнкъым бзэм къитIасэу. Хэбгъуэтэнкъым зы хьэл-щэни уимытхьэкъуу, уемыхъуапсэу. Мис апхуэдэщ ныбжьэгъугъэр зезыхьэфыр, къигъэIэсэу. Хэхуэм цIыхур гугъуехь хьэлъэ, ныбжьэгъуфI щIохъуэпсыр гъусэу. XXXI Автандилрэ Шермадинрэ зэрызэпсэлъар Автандил, ди дыгъэ нурым, мыр жреIэ Шермадин: «Ди гугъапIэм, ди гуфIэгъуэм и къежьапIэр нобэ хъунщ, Уэ лэжьыгъэу, пэжагъ хэлъу, блэжьау хъуам щыхьэт техъуэнщ». А тIум Iуэхуу я пщэм дэлъыр тхылъым еджэм нэхъ къищIэнщ. АдкIэ жеIэ: «Ди нэхъыжьым сиутIыпщакъым гу къыслъитэу. Абы ищIэркъым зыдеIэр си гур, си лъэр къыщIиIэтэу. Сэ арыншэу есхьэкI гъащIэр къэзгъэщI хъункъым, гъащIэу слъытэу. Сыпсэунщ, семыжьэу щытмэ, сыуэ напэр, сыукIытэу. Ауэ сытми сыгушыIэу а лIыхъужьыр сщIакъым гъусэ. ЦIыху напэншэщ тхьэ зыгъэпцIыр – ар Алыхьми егъэмысэ. Ар зэрыхъурэ сэ спэIэщIэ, къолъэт си гур, мэгузасэ. Ехь дунейр абы жэщ кIыфIу, теплъэ мыхъуу зы цIыхупсэ. Ныбжьэгъугъэр пэжми пцIыми, IуэхугъуищкIэ ягъэунэху: Япэрауэ, - щIыгъу ныбжьэгъум, убгынэну умыщI Iуэху. ЕтIуанэу, - щыт гу къабзэу, щумыбзыщIу гухэлъ щэху. ТIум ещанэр, - къыщыпхуейм деж епIэщIэкIи дэлэжь Iуэху. СыщIыщысыр сыт сыпсалъэу? Сежьэнщ, пIалъэр къыщысакIэ. Нэхъ теунщ тIэкIу си губампIэр губгъуэм ситу къыщыскIухькIэ. Зэпэлъытыт фIыуэ бжесIэр, лъэр лъэрыгъым иувэхукIэ. ГъэзэщIэфыт а бжесIахэр, уфIэIэфIу гурэ псэкIэ. Псом япэжыр пщы унафэрщ, - ужыджэру хуэжыIэщIэ. Гу хьэлэлкIэ хэт цIыхубэм; цIыху къолъэIурэ – жиIэр хуэщIэ. Хъумэ хэкур, лъэщ щIы уи дзэр, щыт тхьэмадэу, плъэкIыр ящIэу. ПщIащ къулыкъур нобэм къэскIэ, нэхъыфIыжуи ар гъэзащIэ. Бийм уIущIэм, укъэмыскIэу хъумэж хэкум и щIыналъэр, ФIым фIы хуэщIэ ущымысхьу, ер зи Iэщэр – ем Iугъаплъэ. ПхуэсщIэжынщ къысхуэпщIэр щIигъуу, къэзгъэзэжмэ зекIуэу си лъэр. Зэи щыгъупщэркъым нэхъыжьым цIыху хьэлэлу фIы зигу илъыр». Шермадин, къэхъуау гумащIэ, кърегъажьэ и гукъеуэр: «Сэ сыкъонэ си щхьэзакъуэу, жысIэу, аркъым къызэгуауэр. ИкIи сощIэ: укъэтыхукIэ сщхьэщыкIынкъым гуIэ жьауэр. Сыздешажьэ, хьэтыр уиIэм, бдэскIунщ пкIуну пщIэлъ гъуэгуанэр. И щхьэзакъуэу жыжьэ кIуэну цIыху техьауэ гъуэгу хэт зыщIэр? Е гугъуехьыр и нэхъыжьым димышэчу щыс нэхъыщIэр? Уэ уи Iуэху зытет сымыщIэу схуэхьын махуэ? Сыт къызэпщIэр?» Жэуап къетыр: «УнэкIуэнкъым! Сэ си псалъэр быдэщ, уощIэ. Уэ къысхуиIэ лъагъуныгъэм шэч къытесхьэркъым, ныбжьэгъу. ПхуэсщIэфынукъым уи лъэIур, зумыгъэхьи нэхъыфIщ гугъу. ЗыхуэсщIынур хэт дзыхь хэкур? Сэ си мащIэкъым жагъуэгъу. Сэ уэ пхуэдэ гурэ псэкIэ къызбгъэдэтIау сымылъагъу. СыщыхъуакIэ хьэщыкъ, губгъуэм ситын хуейщ сщIымыгъуу зыри. И щхьэзакъуэу къэзыкIухьым и хущхъуэгъуэщ нэпс дыдж Iейри, Нэхъ сэбэпщ ар итмэ губгъуэм, щыс нэхъ гъыу, лъэмыкIыу зыри. Мис апхуэдэщ дуней гъащIэр! ЗыдегъэкIут абы уэри! Сигъэлъ уи гум сыкъэтыхукIэ, лъагъуныгъэр быдэу Iыгъ! Зэи сихуэнкъым сэ пщылIыпIэ, зэи сыхъункъым бийм и щIагъ. Щхьэмыгъазэу йолъыр хахуэр, дзыхэу гуауэм ар дэмыгъ. ЦIыху тхьэмыщкIэщ ем щышынэу имувэжыр шы лъэрыгъ. Ростеван хуэстх си уэсятыр дзыхь пхузощIри хьыи схуетыж. СелъэIунщ ар къыпIущIэну гуапэу, иIэу гукъыдэж. СылIэу щытмэ, псэу губзыгъэу, утемыхьэу зэи гъуэгу пхэнж. Зэрыхъуар апхуэдэу Iуэхур уигу щIэгъэхьи сыгъеиж». Етх уэсят, тIысауэ, тепщэм иригъащIэу и гум щыщIэр: «Зи щIыхь лъапIэ! Щэху зысщIауэ сызэрежьэр узогъащIэ. Къысхуэгъэгъу, гущIэгъу къысхуэщIи, пхуэмыфащэу мы сэ уэ сщIэр. Схуэшэчакъым сымылъагъуу ныбжьэгъу сщIа лIыхъужь спэIэщIэр! Ар уи жагъуэ хъуми, сощIэ, арэзы ухъунщ иужькIэ. Iущыр зэи зэран хуэхъункым зи гур къабзэм ныбжьэгъуагъкIэ. Платон Iущым жиIа псалъэу къэсхьынщ щапхъэу абы щхьэкIэ: «ЦIыху бзитI-щхьитIри, пцIы зыупсри зэщхьыркъабзэщ напэншагъкIэ». ПцIым зыхыхьэм бэлыхь хелъхьэ, пцIым докIуэдыр мамырыгъэр. Дауэ сэ IэщIыб схуэщIыну дякум дэлъ зэкъуэшыныгъэр? Сэбэпыншэм акъылыфIэр, зыми щыщкъым губзыгъагъэр. Дунейм и фIыр, и пэжыпIэр къэзыхутэ Iуэхущ щIэныгъэр. Ущыгъуазэщ лъагъуныгъэм теухуауэ тхыгъэу щыIэм, Зэралъытэм ар, пщIэ хуащIу, уэрэд лъапIэхэр зэриIэм. Егупсысыт абы уэри, зи щIыхь лъапIэ, хьэтыр уиIэм. Къигъэнэнкъым гулъытэншэу лъагъуныгъэр гущIэгъу зиIэм. Дуней гъащIэр къызэзыту пэлъэщыф бийм сызыщIам, Къару щэхукIэ фIыгъуэр щIылъэм къытезыхьэу тез зыщIам, Iэмалыншэм гъуэгу хуигъуэту, диныр фIэщ дэ тщызыщIам, ЕщIыф щэр - зы, гугъу демыхьу, зыри ещI щэ, хуей щыхъуам. Зэи къэхъуакъым цIыхум и псэр фIыгъуэ гуэрым щIэмыхъуэпсу, КъэкIа розэм нэху темыпсэм мэгъуж игъуэ ар нэмысу. Зи дахэгъуэр фIыщ сыт щыгъуи, щонэху гъащIэм дыгъэ къепсу. СыпэIэщIэу си ныбжьэгъум схуэхьын гъащIэр си пIэм сису? Къысхуэгъэгъу сэ, угубжьами, мы Iуэху злэжьыр щхьэзыфIэфIу. Схуэшэчакъым стелъ хьэзабыр, - сист гъэрыпIэм сфIэмыIэфIу. ТIысын папщIэ си губампIэр, слъытащ гъуэгур нэхъ IэзэфIу, Щхьэхуит хъуар ем IущIэфынущ къимыгъазэу, и псэм фIэфIу. Сыт ущыскIэ, нэпсыр бутхыу, уэху-уэхь жыпIэу, уIэхъулъэхъуу! КъытхуищIар дэ Тхьэм унафэу къэнэжынкъым зэIубз мыхъуу. ХулъэкIынущ хахуэм сытри, къимыкIуэтмэ ажал щыхъуу. Хуэхъуэжынкъым зыми гъащIэм хуэхъуар хабзэ, тынш къыщыхъуу! Алыхьталэм и гупыжу си нэгу щIэлъыр зэхэкIынщ, ЗгъэзэщIауэ си къалэныр, уи деж сэ къэзгъэзэжынщ. Къыстелыдэу уи дыгъэпсыр, уи нэгу фафIэм сиплъэжынщ. Тариэл сэбэп сыхуэхъумэ, фIыгъуэу щыIэм ар пэсщIынщ. СыукI, жаIэм: «Iейщ илэжьыр!» - хуитыныгъэр уэращ зейр. Сызэрежьэм щхьэкIэ цIыхухэм сыт гукъанэ щIащIын хуейр? Тариэл жесIам сепцIынкъым, къэкъутэжми мы дунейр! Схуэшэчынукъым къызиплъу си ныбжьэгъум нэмыплъ Iейр. И ныбжьэгъум и гукъеуэр зигу имыхум деж – ар лъапIэщ. Ита псалъэм темытыжыр – ар щхьэхуещэщ икIи цIапIэщ. Хуэзупсынкъым пцIы пащтыхьым, сэ си нэхум! – Ар си напэщ. ПцIы зыупсу щхьэм щытхъужыр лIыхъужь нэпцIу жьэ пIэрапIэщ. ЩтэIэщтаблэу Iухьэр зауэм пэлъэщынкъым зылI и лIыгъэм. МэкIэзыз ар, къаскIэу и гур, къигъэгузэвау лIэныгъэм. Хуэдэщ ар цIыхубз щхьэхынэм, - хулъэкIынур сыт къэрабгъэм? Дунейм фIыгъуэу телъым нэхърэ нэхъыфIщ фIыщIэ къихьмэ лIыгъэм. Хуэубыдынкъым зэи ажалыр, пэувами къуршыр задэу. Мыр лIыхъужьщ, е мыр къэрабгъэщ жиIэу щыткъым цIыхум хэдэу. Къэсмэ пIалъэр, жьыри, щIэри зыдегъакIуэ и зэхуэдэу, Тхуэмыфащэ гъащIэм нэхърэ нэхъыфIщ улIэм, уимыкIуэту. Зи щIыхь лъапIэ! УмыщI жагъуэ сыпхуэгушхуэу мы бжесIэнур: Зыщигэгъупщэн зэи хуейкъым цIыхум ар зэрылIэжынур. Къэсау щытмэ и ажалыр, мащIэщ абы пхуещIэжынур. Уи деж сэ къэзмыгъэзэжмэ, сухау лъытэ къэзгъэщIынур. Ажал фIыцIэр къыслъэIэсрэ сихьэж хъумэ Тхьэм и пащхьэм, Фи гъы макъыр зэхэзмыхыу хамэ щIыпIэ сыщыщIалъхьэм, Къыздалъхуахэм сахуэпэжу си къаблащхьэм щымыпыхьэм, КъыхэмыкIыу губжь си Iуэхум хъунт хъыбарыр уи гум щIыхьэм. Пхуэлъытэнкъым сиIэр мылъкуу, хъугъуэфIыгъуэр къызолыж. Яхуэгуэш ар къулайсызхэм, пщылIу сиIэр щхьэхуит щIыж. Ет зимыIэм, мэжэщIалIэм, ущымысхь, яхуэщI гупыж. Мис абы къыпэкIуэу цIыхухэм сахуэхъунщ сэ гукъинэж. ФIыгъуэу сиIэм лейу къэплъытэр IуэхугъуитIым тегъэкIуадэ: Лъэмыж псыхэм трегъалъхьэ; щIы дин лъабжьэр нэхъри быдэ. Ущымысхьу хуэщI унафэ мылъкум, - хъункъым псыхэкIуадэ, Си гум Iэ къысхудилъэну сэ згъуэтынкъым цIыху уэ пхуэдэ. Мис итIанэ къулайсызхэр схурелъэIу Тхьэм къысхуищIэну: ЩIылъэ цIынэм сыкъыхихыу цIыху сурэтыр схуихъумэну, Хьэзаб стелъым кIэ ириту си гурылъхэр IэфI схуищIыну, Си псэр зэIэм сришалIэу, мамыр си гур схуищIыжыну. Хъэрахъищэу зэщIэпщIыпщIэу ахърэт дахэр пIэ схуищIыну, Стелъ гуэныхьыр къысхуигъэгъуу, жэнэтыпскIэ сигъэпскIыну, Жэнэтыбжэр схузэIуихыу, хьэдырыхэр нэху схуищIыну, Си псэм дамэ тригъакIэу, уафэгу къабзэм сыдихыну. Абы щыгъуэ си деж никIыу уэ си лIыкIуэ ныпхуэкIуэнкъым, Си щхьэ Iуэхущ мыр сэ ныщIэстхыр, фэрыщIагъи абы хэлъкъым, Щызеиншэщ пцIыр фIы щащIэм, - пцIыр купщIэншэщ, лъакъуи щIэткъым, Къысхуэгъэгъу уэ, хьэтыр уиIэм! ЛIам нэгъуэщI хулъэкIыжынкъым. И кIэухым мы зыр лъэIуу пхузиIэжщи – ар къысхуэщIэ: Шермадинщ сэ зи гугъу пхуэсщIыр, пщылIхэм хэткъым нэхъ жыIэщIэ. Хущыт гуапэу, - си гуапагъэм ар есащи мэжыIэщIэ. И нэпс ткIуэпс абы къемыкIуэу ирепсэу а цIыху гумащIэр. Щызоух абдеж си псалъэр, щIызодзыжыр тхыгъэм си Iэр. ЕгъэджакIуэ! Узмылъагъумэ зеиншагъэр си псэм къоIэ. Фэ сэ щхьэкIэ фынэщхъейуэ фымыгъафIэт гуауэ щIыIэр, Пащтыхьышхуэм уи лъэщагъым щрешынэ хэкуу щыIэр». Тхэн лIыхъужьым зэриухыу, Шермадин ирет итхар: «Сэлам гуапэ пщым схуехыжи жеIэ псори мурад сщIар. Мы Iуэхутхьэбзэр хулъэкIыну уэ нэмыщI хэт къигъэщIар?» IэплIэ хуещIыж и ныбжьэгъум, къелъэлъэхыу нэпс къекIуар. XXXIII Автандил и тхьэлъэIур Тхьэм йолъэIу ар: «Алыхьталэу дунеишхуэр зыIэщIэлъ, IэфI ди гъащIэр зэм тхуэзыщIу зэми бэлыхь ттезыгъэлъ, Къэмыхъуахэр къэзыгъэхъуу къаруушхуэ зыбгъэдэлъ, СытегъакIуэт сэ шынагъуэм схуэщIи лIыгъэр уэ фэеплъ! Ди тхьэу Тхьэшхуэ, дунеишхуэр тхуэбухуащ уэ насыпыфIэу, Гум ищIапхъэр хуэпщIри хабзэ лъагъуныгъэр иплъхьащ IэфIу. Мис аргуэру псэм и щIасэм сыIэщечыр гъащIэм фIэфIу. Уемыгуауэт лъагъуныгъэм трисам хьэуам жылэфIу. Ди тхьэу Тхьэшхуэ, уэ зырщ сиIэр щIэгъэкъуэн сэ къысхуэхъуну! СынолъэIур уигу къысщIэгъуу сщIэлъ гъуэгуанэр кIэщI схуэпщIыну. Бий къаруми, хы толъкъунми саIэщIэпхыу сыпхъумэну. Узот псалъэ сыпсэухукIэ си псэр уэ Iумэт пхуэсщIыну». И нэмэзыр зэфIегъэкIри докI ар щэхуу шым шэсауэ, Шермадини и гъуэгу тохьэ, нэпскIэ и гур игъэнщIауэ. Ечэтхъэж и нэкIур лъыпсу, и нэгу щIэкIыр техьэлъауэ, СыткIэ хъун ар насыпыфIэ нэхъыжьыфIым пэIэщIауэ? XXXIV Ростеван Автандил щэхуу зэрежьар къещIэ ЩедгъэжьакIэ ди лIыхъужьыр къыхызодзэ уэрэдыщIэ: Махуэ псом Ростан и закъуэу щIэсщ и пэшым, цIыху IумыщIэ. Къызэщоури ар нэхущым къэгубжьау мэкIий, мэхъущIэ. Къраджэну и уэзирыр ещI унафэ; жиIэр хуащIэ. И щхьэр хуиту хуэмыIэту, Сократ тепщэм деж щIыхьащ. Ростан жеIэ: «Уэ дыгъуасэ къызжепIар сщыгъупщэжащ. Ауэ пэжым ухуей щытмэ, елеяу си жагъуэ пщIащ, Абы сэри сигъэгубжьри тIэкIу гуащIэIуэу сыпхуилъащ. ПщIэжу пIэрэ уэ фIы дыдэу хъийм дыгъуасэ сизышар? Пэжу жаIэ: «Мэхъу нэхъ гухэ хъыбар гуауэ зыхуахьар!» Сыкъомыгъэгубжьмэ уэркIэ нэхъ сэбэпщ. – ЗэгъащIэт ар. КъызжеIэж иджы щIэрыщIэу уэ дыгъуасэ жыпIау хъуар!» ЖриIауэ хъуар дыгъуасэ Сократ тепщэм хуеIуэтэж. ЩIодэIу тепщэр абыи, жеIэ: «КIуэжи дзэпщым мыр жеIэж: Акъыл уиIэу сэ услъытэм, сыжурт щылъхуу зызобжыж. Щызоух абдеж си псалъэр, ухуэмеймэ нэхъ Iеиж! КъыщIокIыжри щыхьэр унэм къыздикIам Сократ мэкIуэж, Автандил ежьау яIуатэу цIыхухэр гъыу ирохьэлIэж. «КъысщыщIар дыгъуасэ сщIэжу сымыкIуэн нэхъыжьым деж. Хуейр ирекIуэ абы, хэтми. Сэ злэжьам сыхущIогъуэж». Тепщэм деж Сократ щымыкIуэм, мафIэу лIыщхьэр къызэщIоплъэ. КIэлъегъакIуэ цIыху къишэну, ауэ кIуахэм куэдрэ поплъэ. Къэхъуам щIыIэу гу щылъитэм, нэщхъей къохъури ар къопсалъэ: «Ежьащ, дауи, лIым я лIыжыр, игъэпэжу ита псалъэр». ПыкIау и фэр щысщ пащтыхьыр Автандил ар щIэгупсысу. И уэзирыр къраджэну ещI унафэ лыгъэм ису: «КъреIуатэ къыщIрехьи ищIэр, псэуми ар пцIыупсу. ЩIохьэ тепщэм деж уэзирыр а зэIущIэм щIэмыхъуэпсу. ЗэрыIуплъэу ар пащтыхьым, покI аргуэру и фэр шэхуу. Тепщэм жеIэ: «АтIэ, дыгъэр бзэха, мазэм иужь ихуу? ЖеIэж псори уэзир нахуэу, къыздикIар удыныр щэхуу: Пэжщ, къепсыжыркъым ди дыгъэр япэм хуэдэу къытхуэнэхуу». Ахэр тепщэм щызэхихым, къызэIуохьэ нэхъри ар. Гъыурэ жеIэ: «Си бын закъуэ, сыт утхэкIыу къыдэпщIар? Дэнэ щIыпIэ уздэщыIэр? Дэнэ дыгъэр щыкъухьар? Зэ утлъагъужыну пIэрэ?» - жиIэу, магъ гумахэу ар. «ПщIыгъумэ гъусэу уи акъылыр, къыпхуэхъункъым ар жагъуэгъу. Сыт дунейм иджы щысщIэнур? Хъуащ си унэр кIыфI, - ялъагъу. Сыкъэбгъанэри си закъуэ хамэ цIыху уэ пщIащ пэшэгъу, Уэ сыпIуплъэжыху си гъащIэр схьынщ къысщыхъуу ар гугъусыгъу. Слъагъужыну пIэрэ щакIуэ къикIыжау лIыхъужь гъэпсар, Утыкушхуэр зыгъэбжьыфIэу Тхьэм зэкIужу къигъэщIар? Фо пэлъытэу зи бзэр IэфIу гу гъэхуабэу сэ сиIар? Сызеиншэщ сэ уэрыншэу – арщ дунейм къызипэсар. Хьэлъэу щытми пщIэлъ гъуэгуанэр, уимыкIуэту ар пкIуфынщ. Жыр маисэу лъащ уи шабзэр, - ар пIэщIэлъмэ, уигъэшхэнщ. Пшэчын папщIэ гугъуехь птелъыр, къарууфIэ Тхьэм уищIынщ. СылIэу щытмэ, сэ уэрыншэу хэт си хьэдэр игъеин?» Къызэхуосыр цIыхуу щыIэр, гуIэм щIылъэр зэлъещIыс, ЗафыщIыжыр, магъ цIыхубэр, хы толъкъуну щIагъэж нэпс, Джэрпэджэжу бгыр къеджэжу, гуауэ гъыбзэр зыхуаус. «КIыфI хъуащ ,- жаIэ,- дэ ди гъащIэр темыпсэжу щIым дыгъэпс». ЩIэупщIакIуэ къыхуэкIуахэм IуощIэ тепщэр гъыбзэ жиIэу: «Феплъыт дыгъэр зэрыфагъуэм, къызэрепсым щIыIэ-щIыIэу. Сыт етщIат абы къуаншагъэу, сыт щIежьар ар дигъэгуIэу? Иджы хэт дзэм щхьэщытынур апхуэдэлIу, лIыгъэ иIэу?» Гъахэщ куэдрэ зафыщIыжу, икIэм нэпсыр тIэкIу щагъэтыр. Тепщэм: «Абы иIэ гъусэ хамэ… Дауэ Iуэхур зэрыщытыр?» Шермадин шынапэу щIохьэ, къытегуплIэу Iуэху зыхэтыр, Ирет хъыжьэу щыс пащтыхьым Автандил ищIа уэсятыр. «И гъуэлъыпIэм игуэшауэ мыхэр илъу къэзгъуэтащ. Зэхэтщ пщылIхэр гуауэщхьэуэу, къэхъуар я гум щIыхьэпащ. Жьыми щIэми ящибзыщIри и щхьэзакъуэу ар ежьащ. Ажалщ нобэ сэ схуэфащэр, - гъащIэр сэркIэ хьэрэм хъуащ!» Къеджэн тхыбзэм зэраухыу, щIадзэжау я гъыбзэр мэIу. Тепщэм жеIэ: «Щевгъэх си дзэм зыщыгъ хэтмэ щыгъын екIу. Зэхуэфшэс тхьэмыщкIэу щыIэр, Тхьэшхуэр ахэр хуевгъэлъэIу Къыщысхьыну си лIыхъужьым, хуимышэну ар бэIутIэIу». XXXV Автандил Тариэл хуэзэну етIуанэу зэрежьар Мэлыд мазэр нэхъри нуру дыгъэм ар пэщIэкIуэтыху, Ауэ мэхъу идз нурыр махэ дыгъэм ар гъунэгъу хуэхъуху. Розэр гъагъэркъым дыгъэншэу, гъэгъэн папщIэ хуейщ ар нэху. И гур хощI фIыуэ зылъагъум фIыу илъагъум пэIэщIэху. Иджы сэ дэскIунщ гъуэгуанэр ди лIыхъужьым иужь ситу. ХощIыр и гур абы, сощIэ, - макIуэр нэпсыр нэгум щIэту. ЙолъэIу дыгъэм ар щIимычэу къыхуепсыну къыщхьэщыту, КъыфIилъэту щIедзэ и гум, къытемыпсэм дыгъэр хуиту. Гукъеяуэу и гум щыщIэм и акъылыр къыхигъащIэу, Тигр псышхуэм хуэдэу уэру щIигъэж нэпсхэри фIэмащIэу, ШхуэIур хуиту иутIыпщами, зыдэкIуапхъэр къыхуэмыщIэу, Губгъуэ нэщIым итщ лIыхъужьыр, зы псэущхьэми IумыщIэу. ЖеIэ: «Хэтми, уэ ппIэIэщIэм и хьэдагъэу кIуэнщ псэухукIэ! Изот си гур си ныбжьэгъум, си акъылыр ей щыхъуакIэ. ЩIэзу щытми нэпсыр гуащIэу, нэр щреIэ щIасэм дежкIэ. Мэхъу и гуапэ фIыу зылъагъум фIыу ялъагъур хьэщыкъ хъухукIэ. Хьэуэ! Куэдрэ сэ схуэхьынкъым сыпэIэщIэу псэм и щIасэм! Хэссэжынт сэр мы си гущхьэм ар хуэхьыну сщIатэм уи псэм. Ауэ ари есщIэфынкъым дыгъэ нуру сэ къытепсэм, Абы нэхърэ нэхъыфIщ сыгъмэ, игъэнщIыхукIэ си гур нэпсым». Магъ зэщыджэу: «Шабзэ хъушэм си гум мэзу зыхасай! Си напIитIыр схуэмыIэту нэпс шыугъэм зэщIишхай! Налкъут мыщIэу нэ пIащитIым зэ Iуплъэгъум салыпщIай, Iупэм, набдзэхэм, щхьэцыгъуэм сыдахьэхри гъэр сащIай». ЖеI: «Дыгъэ, удимыIэм хэт тхуищIынт дэ гъащIэр IэфI? Зыгъэнэхур уэрщ ди щIылъэр, убгъэдэлъщ уэ къарууфI. Ухуейу щытмэ, зы дакъикъэм вагъуэу щыIэр пхуэщIынщ кIыфI, СыIугъаплъэт си псэ закъуэм зэ къигъэкIи уи гурыфI! Ижь ижьыжым Тхьэм упащIу ди лIэщIыгъуэм укъэсащ, СхуэгъэпсынщIэт тIэкIу стелъ хьэлъэр, Iэхъулъэхъу зэвхэм сахузащ. Сылъыхъуащ сэ налкъут щыгъэм, ауэ нэхур кIыфI сфIэхъуащ, ХэщIырт си гур ар щыслъагъуми, иджы нэхъри бампIэ хъуащ». МэткIу лIыхъужьыр дагъэ ткIукIэу, насыпыншэу зелъытэж. «ХэзгъэтIасэм», - жиIэу, шынэу щIэлъ гъуэгуанэр псынщIэу еж. Жэщ къытохъуэ, зэхьэзэхэу уафэм вагъуэр щызэблож, Ахэр ещI псэлэгъу, и пщащэм еIущащэ къыфIощIыж: ЖеIэ: «Мазэ, пэжу жыIэт щыхьэт къэщIи уи Алыхьыр: Уэращ, дауи, хьэщыкъ хуахэм я гукъеуэр къахуэзыхьыр, ИкIи уэрщ къезыгъэлыфыр лъагъуныгъэ гуащIэм ихьыр, Сыгъэлъагъут-тIэ нэху тедзи сищIау гъэр гугъу сезыгъэхьыр». Махуэм жэщ хъуху и хьэдагъэщ, жэщ зэрыхъуу зыкъещIэж. Псыхъуэм дохьэ, къопсых и шым, псынэ щIыIэр мэзым щIож. Iусщ псы Iуфэм нэщхъей дыдэу, уэру нэпсыр къыфIыщIож. Хахуэм ищIэркъым къэувыIэ. Мэшэсыжри шым, йожьэж. ЛIы хуэдэлIу ар лIыхъужьми, и нэм нэпсыр щIэзщ къекIуауэ, КъеукI бжэн бгы лъапэм щIэту, ар егъажьэ, жьэгу ищIауэ. ТIэкIу йодзакъэри йожьэжыр, и гур гуауэм пхиудауэ, ЖеIэ: «Розэр испхъау губгъуэм, сохь епэрхэр, къэсщыпауэ». А лIыхъужьым ищIа псори иджыпсту схуэIуэтэжынкъым, АкъылыфIэу къипсэлъари и гъыкIари вжесIэфынкъым. Розэ плъыжьыр уэсым хэлъкIэ лъы лъэужь къытринэнкъым, Ар зэплъэкIмэ, къелъагъу IупщIу бгъуэнщIагъ унэр, ар къэпцIакъым. ИгъэщIагъуэу, фIэтелъыджэу къыпожажьэ Асмат хьэщIэм, ГуфIэщащи, и нэпситIыр къыфIыщIожыр псэ гумащIэм. Автандил къопсыхри и шым IэплIэ щабэ хуещIыр пщащэм: «Гурэ псэкIэ дэ щытфIэфIкIэ къишэнщ гуапэ ди зэIущIэм». Автандил йоупщIыр пщащэм: «ЩIэс нэхъыжьыр? Дау щыт ар?» Къыщеудри магъ цIыхубзыр, хуэмубыду нэпс къекIуар. Жэуап къетыр: «Уэ уежьэжри щIидзащ зэшу. Щысынт ар? IуэрыIуатэу, е тхылъ кIапэу къысхуэкIуакъым и хъыбар». Автандил ар щызэхихым, и гум щIохьэ къыщыщIар. ЖеIэ: «Хьэуэ, си шыпхъушхуэ, губзыгъагъэкъым ищIар. Ита псалъэм епцIыжыну арат тхьэ щIиIуау щытар? Ежьэжащ тIэкIу къыспэмыплъэу, пщIэншэ сщищIри гъуэгу къэскIуар. Сэ къысщыхъурт зым щымыщу ар сщIымыгъуу къэзгъэщIар, Щхьэ сихун хуея сэ и гум? Сыту пIэрэ къыщыщIар? Ди щыхьэту Алыхьталэр зэтта псалъэм сыт щIепцIар? Шэч хэмылъу, «бзаджэнаджэщ» абы зэран къыхуэхъуар». Асмат жеIэ: «Хъуащ уи жагъуэ ар… Къуаншагъэ уэ ббгъэдэлъкъым. ЩIыт уи фIэщ мы сэ бжесIэнур – сэ хьилагъэ лъэпкъ сигу илъкъым: Акъыл зиIэу цIыху зэтесыр жиIа псалъэм епцIыжынкъым, Акъылыншэ хъуащ си дэлъхур, телъ бэлыхьым ар къелынкъым. ЦIыху акъылри, цIыху хьэл-щэнри, гупсысэнри зэщIыгъущ псори. ЦIыху акъылыр кIуэмэ зымкIэ, итщ и ужьым адрей тIури. ЦIыху хэмыхьэрщ акъылыншэр, илъагъу хъуркъым абы зыри, Ар сыт хуэдэ мафIэм исми, пщIэркъым IупщIу уэ иджыри. Уэ узахуэщ укъэгубжьми, IэщIыб къуэшым ущищIакIэ, Ауэ мысэ ар схуэщIынкъым и фэм дэкIыр сэ щыслъагъукIэ. МафIэ лыгъэр щIэнау исми, жэуап къуитыркъым уеупщIкIэ, Къочэ си гур, хуэмышэчу, телъ хьэзабым ихузыхукIэ. ЩыIэ хъункъым цIыху апхуэдэу гуауэ щIыIэр зышэчыф. Гуауэм, цIыхум имызакъуэу, мывэ жари еущэбыф. Абы нэпсу ирикъуэкIым фIыуэ къол, имыщIу нэф. Пэжщ уэ жыпIэр – хамэ Iуэхум жьэкIэ хэти полъэщыф. СеупщIат абы мыпхуэдэу, ар щыдэкIым мафIэм ису: «Автандил сыт нэхъ жесIэнур къигъэзэжмэ удэмысу?» КъызжиIащ: «Си Iуэху зытетыр къищIэнщ езым къызэрысу. СыIукIынукъым сэ жыжьэ, сIыгъщ ста псалъэр си нэмысу. Тхьэ щысIуакIэ ЗинааркIэ, стакъым псалъэ сэ пцIы супсу. Сшэчынщ сытри сыIущIэхукIэ, щIэзгъэкIами щыIэр нэпсу. СылIау IущIэмэ си хьэдэм, ирегъ хьэдэм къыбгъурысу. Сыпсэум – фIыу ирегъэщIагъуэ, къэзгъэщI гъащIэр мафIэм сису». Абы лъандэм бгы аузым къыдэпсакъым дыгъэ кIапэ, СогъэнщI нэпскIэ бгъуэнщIагъ нэщIыр къысхуимыхуэу махуэ гуапэ. Гуауэр, бампIэр, нэщхъеягъуэр иту макIуэр сэ сияпэ, Ажал дыдэм сыкъидэжкъым, - ар си дежкIэ сыткIэ щхьэпэ? Китайм ябгхэм псалъэ Iущу тратхауэ тетщ мыпхуэдэу: «Ныбжьэгъу пэж мылъыхъуэ цIыхур зоижыж езыр, гу быдэу». Мэхуалэжыр уи ныбжьэгъур гъагъа розэм щытар хуэдэу, Уэ пхуэдэлIым и лъэужьым нэхъыфIщ техьи умышхыдэу». ЛIыхъум жеIэ: «Хей сыпщIыну ухэмытыт, шыпхъу, лейщ ар! Сэ сыгъэрми, гъэрым си гур уэ уолъагъур зэрестар. Псы ткIуэпс лъыхъуэ щыхьым ещхьу, сэ гъуэгу мащIэкъым къэскIуар, IэщIыб сщIыуэ унэр, лъапсэр си ныбжьэгъущ сыкъыщIежьар. Лъагъуныгъэ IэфIым сэри гу щызмыхуэу сыкъежьащ. Дыгъэ къепсу псэм и щIасэр ныбжьэгъу щхьэкIэ IэщIыб сщIащ. НэхъыжьыфIхэм язмыгъащIэу сэ фи гъуэгу сыкъытехьащ. ПщIэ къысхуащIым и жэуапу я гум уэсу сытесащ. Дунейр екIуу зыгъэбжьыфIэу си гъэсакIуэу гъащIэм екIур, ФIыгъуэу щыIэр къысхуэзыщIэу сиIэр адэу – дыгъэ нэкIур Сыкъежьащ сэ къызэзнэкIри хуэсщIри пшагъуэ гъащIэ тIэкIур. Къысхуэхъункъым сэ Тхьэр телъхьэ къысхуигъэгъуу сщIа емыкIур. Тариэл сэ ныбжьэгъу сщIати зызогъэхь гугъу – уолъагъупэр. Махуи жэщи лъэрытету сыкъэкIуащ згъэпэжу псалъэр. Ауэ мафIэм щIисыр си гур ежьэжащ къэмысу пIалъэр. Сэри пщIэншэу гугъу сехьати схуэхъуащ гъыпIэ и бжэIупэр. Абдеж, шыпхъу, соух си псалъэр, сыт дыпсалъэкIэ дэ пщIэншэу. СыщIегъуэжыркъым злэжьамкIэ, - зыри сщIакъым акъылыншэу. Къэзгъуэтынщ сежьэнщи лIыхъур, е сылIэнщ сэ сылIыгъэншэу. Сыт и лажьэ Тхьэм, емынэм ар къыдищIэм гущIэгъуншэу? Ахэр жеIэри йожьэжыр гуауэр и гум техьэлъауэ. КIуэцIрокIри мылыф цIынэм йохьэ губгъуэм псым икIауэ. Къытрехуэр уэсэпс розэм, жьапщэр бгыщхьэм къебэкъуауэ. «Слъагъужыну пIэрэ, - жеIэ, - сшэч бэлыхьыр сщхьэщыкIауэ». Ди Тхьэ! Сыт уэсщIар апхуэдэу, сыт Iумпэм уэ сыкъыщIэпщыр? ПщIауэ ныбжьэгъур спэIэщIэ, сыт си гъащIэр кIыфI щIысхуэпщIыр? Сесыр мафIэм цIыхуитI щхьэкIэ, а тIурщ си гур хэзыгъэщIыр. Срежэх хуейм щIыкъатиблкIэ! ГъащIэ сытми сэ къэзгъэщIыр? КъиуIащ ныбжьэгъум си гур гъагъа розэр Iэщэ ищIри, ЩызгъэзащIэм си къалэныр ежьэжащ ар жиIам текIри. Псэууэ ар сымылъагъужмэ си гуфIэгъуэр кIуэдащ бзэхри. СимыIэжмэ ар ныбжьэгъуу сэ нэгъуэщI сыхуейкъым зыри. СогъэщIагъуэ акъылыфIэу псалъэ цIыхур щынэщхъейкIэ. СыткIэ хуэхъурэ сэбэп нэпсыр нэщхъеягъуэм зэран фIэкIкIэ? ХуэсщIынщ кIуапIэ сэ гъуэгу пэжыр хуэзгъуэтынщи бгъэдыхьэкIэ. Къэзгъуэтынщ икIи си дыгъэр сылъыхъуэнщи зэрыслъэкIкIэ. Пещэр адкIэ и гъуэгуанэм хуэмыIэту и щхьэр хуиту. ЕкIу махуихым ауз кIыхьыр жэщи махуи лъэрытету. Губгъуэм йохьэри зеплъыхьыр, мэкIий, маджэ, мэзым щIэту. Щимыгъуэтым къызэщIоплъэ гум бауапIэ къримыту. ЖеIэ: «Ди Тхьэ, сыт си лажьэр? Апхуэдизу сыт уэсщIар? Хьэлъэу щыIэр сэ къыстеплъхьэу сыт си гъащIэр гын щIэпщIар? Си суд щыпщIэм, уигу къысщIэгъуу, нэхъ щабэIуэу щIумыщIар? Ухуейм схуэщIи кIэщI си гъащIэр нэзгъэгъэс кIэм мурад сщIар». XXXVI Автандил Тариэл и акъылыр утхъуауэ къегъуэтыж МакIуэ лIыхъур и хьэдагъэу, IэфI и гущхьэм темылъыж? Бгым еплъыхмэ? бгы аузыр зэм кIыфI мэхъур, нэху мэхъуж. Къелъагъу аддэ шы къэрапцIэр чыцэм хэту – къецIыхуж. «Тариэлщ ар пцIы хэмылъу», - жиIэу и псэр къыхохьэж. ГуфIэщауэ йоплъых хахуэр, дыгъэм лъагэу зеIэтыж, Гуауэм гуапэкIэ зехъуэжри нэжэгужэ ар къохъуж. Теплъэ фагъуэр тхъуэплъ мэхъужри лъыр и нэкIум къыщIохьэж, Шум зречри йожэх бгыщхьэм, и мурадым гу щехуэж. Тариэл ар щыбгъэдыхьэм къеплъыххакъым, нэр къигъаплъэу. Уэдыкъуарэ хъуау хьэдафэ щысщ лIыхъужьыр хуабжьу хэплъэу. Чэтхъащ фащэр, лъыпсщ и нэкIур, - лъэIэсащ лIым удын хьэлъэ, Къегъэлъагъуэ и щытыкIэм ар ажалым зэрыпэплъэр. Аслъэн гуэри щылъщ укIыгъэу, щылъщ и джатэри лъы защIэу. Зы къаплъэни хэлъщ удзыпцIэм, иухауэ иIэр гъащIэу. Тариэл и нитIым нэпсыр къыфIыщIож, зэпыу имыщIэу, И губампIэр мафIэ лыгъэу къызэщIоплъэ, нэхъри гуащIэу. И напIитIыр зэтрихыу и гур хуэкIуэркъым къэплъэну, Щхьэщытыпэщ хьэдэ мащэм, зэ бэкъуэжмэ щыхупэну. Автандили абы йоджэ, ажал пщIыхьыр щхьэщихуну, Щымыхъуххэм бгъэдокIуатэ, къуэш къалэн игъэзэщIэну. ХуелъэщI нэпсыр IэгукIэ щIалэм, хуигъэгъущу напэ псыIэр, БгъэдотIысхьэри гумащIэу, едэхащIэурэ жреIэ: «Автандилщ ар! Сыкъэплъагъурэ? ЗыкъэщIэжи къэщтэж уи Iэр!» Тариэл къеIэт и нэкIур, зэхимыхыу къыжраIэр. Къыщыхъуахэр абдеж псори хэзмыдзIау фхузоIуэтэж: Автандил ныбжьэгъум IэпIлэ хуещI, адрейми зыкъещIэж. ЗэкъуэшитIым хуэдэу гуапэу зызэрадзыр, къогуфIэж. КъыщIэкIынкъым дунейм тету а тIум хуэдэу цIыху зэкIуж. Тариэл къопсалъэ: «Плъагъурэ? СепцIыжакъым сэ ста псалъэм. Сэ сыпсэущ икIи тхьэлъанэм хуэдэу лъэщ темыт ди щIылъэм. Ауэ гугъу уэ зомыгъэхьыт – сешэр сэ ажал къыспэплъэм. Йомыгъэшхыу хьэм си хьэдэр сыщIэлъхьэж, къыптемыхьэлъэм. Автандил абы пэроуэ: «Сыт мы жыпIэр, къыпщыщIар? Хэту пIэрэ лъагъуныгъэм имыIуэту IэщIэкIар? Дунейм хэт жызыIэфынур иджыпсту уэ къызжепIар? КъигъэпцIащ шейтIаным, хэтми «Сэ сылIапхъэщ!» - жызыIар. ПщIэн хуейщ уэри, угубзыгъэм, губзыгъагъэр езыр сытми. Гуауэр щэхуу зыгъэткIуфыр цIыху губзыгъэщ мис ар хэтми. ЗиIыгъын хуейщ цIыхум быдэу, и гукъеуэр хьэлъэу щытми. Насыпыншэ цIыхур зыщIыр и акъылырщ, ар къелыжми. УцIыху Iущщ уэ, ауэ пщIэркъым Iущхэм ящIэ губзыгъагъэр. ДэпхькIэ гъащIэр хьэкIэкхъуэкIэм, текIын уи гум телъ уIэгъэр? IэщIыб пщIыкIэ дуней нэхур къохъулIэну пIэрэ гугъэр? ЩIэппхэн хуейр сыт щхьэ мыузыр? ЩIэбгъэятэр сыхьэт мыгъуэр? Хэт, къызжеIэт, хьэщыкъ мыхъуу лъагъуныгъэм IэщIэкIар? ФIыуэ гъащIэм имыIуэту хэт ахърэтым ехыжар? Сыт хуеиж псэр ар щыхэкIкIэ? Хэт теплъэншэуи къалъхуар? ДэщIымыгъуу розэм банэ къыпызычу хэт плъэгъуар? Зэгуэр розэм ираIуэкIырт: «Уэ удахэщ, дынохъуапсэ, Ауэ сыт щIыптетыр банэ? ДыноIусэм зыкъытхасэ». Жэуап къетыр: «Тыншкъым, дауи, Iэпэгъу пщIыну гур зэхъуапсэр. Ауэ куэд пэшэгъу а дахэм ищIмэ, щайщ абы и уасэр». Удз къэкIыгъэу розэ цIыкIум щыхулъэкIкIэ ар жиIэн, Гугъу емыхьу, и пIэм ису и насыпым хэт IущIэн? Къуумыхутэм и хьилагъэр дау шейтIаным утекIуэн? Сыт Iуэху щыIэ Iэмалыншэу? Сыт тет дунейм пхуэмыщIэн? Зэ къедаIуи мы сэ бжесIэм шым нэшэси гъуэгу нытехьэ. Зыдомыгъэхьэхыт гуауэм, пщыхъуми хьэлъэ ар, гущIыхьэ. ТIэкIу зышыIэ, къохьэлъэкIми, Iуэху, гур къэплъкIэ, упымыхьэ. Сэбэп мыхъумэ сэ уэ бжесIэр, афIэкI сщIынкъым уи гугъу... Ди Тхьэ!» Жэуап къетыр: «Сыт жысIэн сэ? Псалъэр дауи зэзгъэкIун? Къарууншэщ си акъылыр, зэIубз жыпIэр сэ схуэщIын? Тыншщ нэгъуэщIым и унафэ пщIыну, сыткIэ ар къеин! ЗыдэщыIэм псэ тыншыпIэ сехь ажалым. Сыт схуэщIэн? СылIэн япэ къихуэу уафэм солъэIу мы зыр къысхуищIэну: Дунейр тхьами зэпэIэщIэу, дылIэм ди псэр зы ищIыну, Хьэщыкъ хъуахэр зэIущIэжу я губампIэр тIысыжыну. СыщIэфлъхьэж къысхуэфтIи мащэ нэхъ кууIуэу, пIэ схуэхъуну. Хэт зи жагъуэр псэм и щIасэр? Гум и плъапIэщ лъагъуныгъэр. Абы сэри сыщIохъуэпсыр къыстепсэну зэ и дыгъэр. Дэ тIур зэ дызэIущIэжтэм, зэхуэтIуэтэжынт мыгъуагъэр. ЩIэдэIу жаIэми, иужькIэ лэжь уэр-уэрурэ уи гугъэр. Хэт зи жагъуэр фIыу илъагъур, гум и плъапIэщ лъагъуныгъэр. Абы сэри сыщIохъуэпсыр къыстепсэну зэ и дыгъэр. Зэ дэ тIур зы дыхъужатэм зыхуэтIуэтэжынт мыгъуагъэр. ЩIэдэIу жаIэми иужькIэ лэжь уэр-уэрурэ уи гугъэр. Ухуейм пщIэну си мурадыр, бжесIэнщ, хуэсщIу пэжым щIыхь: СыхуопIащIэ сэ лIэныгъэм, гугъу сэ щхьэкIэ зумыгъэхь. Сыкъебгъэлмэ сэ ажалым, ухэкIынкъым си бэлыхь. НэхъыфIщ кIуэм ахърэтым си псэр, къыстемынэу и гуэныхь. Уэ къызжепIэм седэIуэну сэ сиIэжкъым гукъыдэж. Ситщ и пащхьэм ажал фIыцIэм, жыпIэм сыт и мыхьэнэж. ЩызиIар дунейм хъуэпсапIэу щызиIэжкъым – сыт IэфIыж? Сипхъуэтау сехь мащэ кIыфIым бампIэм, хэткъым къэгъэзэж. Iущыр хэтми, Iущыр сытми сыт хищIыкIрэ акъылыншэм? Сэбэп хъунт а сэ къызжепIэр си акъылыр къыздэгуашэм. Удз гъэгъами щIедзэр хуалэу, нэху темыпсэу ар дыгъэншэм. КъоIэ си гур къилъэтыну! КIэрыкI, кхъыIэ, насыпыншэм». ФIэпсэкIуэд хъупау ныбжьэгъур, Автандил аргуэру жеIэ: «Iэмалыншэ Iуэху къэхъуакъым, сыт уэр-уэру псэм ущIеIэр? Умылэжь делагъэ, уи щхьэм лей епхыжу, щыгъэт гуIэр». Тариэл щысщ щым хъупауэ, гурымыIуэу къыжраIэр. АдкIэ пещэ: «Уи ныбжьэгъум пфIэмыIэфIмэ жиIэ псалъэр, КъыфIэзгъэкIыу уи гугъу сщIынкъым, сэри бампIэр къыстохьэлъэ. УщыхуейкIэ уэ апхуэдэу, ажалщ, дауи, узыпэплъэр. Ауэ щIэфыт уэ зы закъуэ, тIэкIу гъэгъущи уи нэпсылъэр. Инд щIыналъэу адэжь лъапсэр сыкъыщежьэм къызэзнэкIыу, Пщым я пщыжу хэку пащтыхьыр къыщызгъанэм нэпс щIигъэкIыу, Илъэс сщыхъуу махуэ бжыгъэр сыкъыщыкIуэм сепIэщIэкIыу, Си гугъат сэ пщIэ тIэкIу сиIэу, си гугъуехьми зыгуэр къикIыу. Хьэтыр уиIэм, къызэдаIуи лэжь си лъэIум щыщ зы закъуэ: Сыгъэлъагъут шыбгым уису къыхэмыкIыу Iуэху ныкъуакъуэ. ПщIэну щыткъым уи губампIэр егъэза хъунщ тIэкIу лъэныкъуэ. Сэбэп мыхъурэ – уи гугъу сщIынкъым, узыфIэфIыр лэжь уи закъуэ». ЕлъэIуащ ар куэдрэщIалэм: «Нежьэт, тэджи!» - жиIэу, убзэу. ИщIэрт ар зэрытеунур, и пIэм икIмэ, тIэкIу зигъазэу. Зиужьынут и Iэпкълъэпкъым, нэпс утхъуами щIидзэнт жабзэу. Акъылэгъу ныбжьэгъур щыхъум, къогуфIэжыр ар, бзэрабзэу. Тариэл къопсалъэ: «Содэ! Сыгъэшэсыт си шым псынщIэу!» Автандил ар егъэшэсри тохьэ тIури гъуэгу мыпIащIэу. Губгъуэм щихьэм, хьэуам хэту зыкъещIэж лIыхъужьым, къапщIэу. КъакIухьащ апхудэу куэдрэ, якIу гъуэгуанэр яфIэмащIэу. Нэжэгужэу, IэфIу и бзэр, Автандил хъыбархэр жеIэ, Теун папщIэ и ныбжьэгъур, кIэ имыIэу мэгушыIэ. Зэхихатэм абы жиIэр, хъужынт щIалэ ныбжьыфI зиIэр. КъищIэнт гуапэм и IэфIыпIэр, икIуэтынти гуауэу щыIэр. Гу щылъитэм и ныбжьэгъур къэхъужауэ IэкIуэлъакIуэ Автандилу уз гъэкIуэдыр къобжьыфIэжри мэхъу нэхъ жьакIуэ. И бзэ IэфIыр гуауэщхьэуэм, нэщхъеягъуэм трегъакIуэ. Псалъэм псалъэ IэфI педзыжри псалъэмакъыр ещI нэхъ гуакIуэ. Аурэ псалъэхэу зыдэкIуэм нэхъ тегушхуэу мыхэр жеIэ: «СынолъэIу мы зымкIэ: жыIэт – сыт апхуэдэу уи гум къеIэр? Дауи, наIуэщ, фIыуэ плъагъум и хъыбарщ хъуапсапIэу уиIэр! Зэгъэнт си гур, къызжепIамэ, лъагъуныгъэу абы хуиIэр». Жэуап къетыр: «ФIым я фIыжым сыт дэ тIур дытепсэлъыхькIэ, Ди гуфIэгъуи, ди гукъеуи и IэмыщIэм абы щилъкIэ? Дунейм тету къыщIэкIынкъым кытекIуэн абы дахагъкIэ. Ауэ сыт и гугъу щIэтщIынур гуауэ фIэкI къыщыпымыккIэ!..» Автандил къопсалъэ: «Сэри сыщIэхъуэпсырт ар къэсщIэну. ЩызбгъэщIакIэ уи гукъеуэр, сыхуейт сэри мыр бжесIэну: Ауэ щыхъукIи, сэ сыхуейкъым уэ уи жагъуэ зыкIи сщIыну,- МынэхъыфIу пIэрэт пщылIым уи гулъытэ тIэкIу хуэпщIыну? Гъэр уищIащи лъагъуныгъэм, мы дунейм щыIэжкъым плъагъу. Абы пыткъым псэ, жьэ щIэткъым, ар пхуэхъункъым чэнджэщэгъу. АтIэ сыт Асмат и лажьэр, ари сыт щIебгъэхьыр гугъу? Къыпхущытщ ар шыпхъум хуэдэу, уи гум щыщIэри елъагъу. Фяку дэтащ ар IуэхутхьэбзащIэу, шыпхъукIэ уеджэуи щытащ. Къыдэхъуащ абы пщIэ хуищIу, гурэ псэкIэ бгъэдэтащ. КъыфхуищIа Iуэхутхьэбзэм и пщIэу гъусэ пщIыри къепшэжьащ. Иджы сыт? ТхьэмыщкIэр гуIэу бгъуэнщIагъ нэщIым къыщIэбнащ. Адрейм жеIэ: «ИкъусыкъужкIэ къызжепIащ уэ псалъэ пэж. Нестан дэрэ щхьэкIэ пщащэм зрегъэхь гугъу, зегъэлIэж. Уэр мыхъуатэм сухат гъащIэр, иджы хъуащ тIэкIу зыкъэсщIэж. Си щхьэр хьэлъэми, псэ сыптщи сокIуэлIэжыр Асмат деж». ЗэгуроIуэри йоувэ лIыхъужьитIыр шы лъэрыгъым, ЩыIэ хъункъым екIун псалъэ а щIалитIым я бжьыфIагъым. ДощIэращIэ дуней нэхур я щытыкIэм, я хьэл зэгъым. Кърашыфыр благъуэр гъуэмбым я псэлъэкIэм и IэфIагъым. Автандил къопсалъэ: «ГъащIэр сэ стыфынущ ныбжьэгъу щхьэкIэ, Ауэ уэри уи гукъеуэр тIэкIу гъэтIысыт мысыхьэткIэ. Сыту тщIыну дэ щIэныгъэр и лъэужьыр щыдмыхуфIкIэ, СыткIэ щхьэпэ мылъкуу диIэр, и сэбэп къыщыдэмыкIкIэ? Сыт къытхэхъуэр дынэщхъейкIэ? ЩIыщIэдгъэкIри сыт нэпс лей? Ехыжакъым дунейм зыри Тхьэм имыщIэу, ар хуэмейу. Махуищ псэуркъым гъагъау розэр дыгъэмыхъуэу, нэху хуэхейу. Техуэнщ диIэр ди мурадым, яужь дихьэм тегушхуау. Адрейм жеIэ: «А уи псалъэм щIэстынщ уасэу мы дунейр! ФIэфIми Iущым ущиякIуэр, абы делэр сыткIэ хуей? СхуещIэфынур сыт аргуэру къыстегуплIэм гуауэ Iейр? Ауэ уэри, сэщхьыркъабзэу, хощIыр уи гур, уонэщхъей. МэткIур шэхур мафIэм теплъхьэм, я хуабагъыр тIуми зыщи. Ауэ мэжыр, псы лъэIэсмэ, зэщхьэщокIыр а тIур лъэпкъкIэ. Зым адрейр сэбэп щыхуэхъур зэрылъытэу щытмэщ гукIэ, Си гум бампIэу телъым уэри ущыгъуазэщ, уолъагъу нэкIэ. XXXVII Тариэл аслъэнрэ къаплъэнрэ зэриукIар жеIэж «ПхуэсIуэтэнщ-тIэ иджы пэжу щыщIэкIар си нэгу мыбдеж. КъыщIэдэIуи абы уэри, къызэрыпщыхъуар жыIэж. Зы гугъапIи симыIэжу, бампIэр щыхъум нэхъ хьэлъэж, ЩIезгъэхуну тIэкIу жьы си гум губгъуэм сохьэри сожьэж. СыщIэкIауэ къамыл мэзым, сытетщ бгыпэм сыкъоплъыхри. ЩIэтщ мэз лъапэм аслъэн пIащэ, къаплъэн гуащэр кърехуэкIри. СыгуфIащ а тIур щыслъагъум, гухэлъ IэфIыр яку дэлъ сфIэщIри, Ауэ и кIэм сощI гурыщхъуэ, шэч абы къытызохьэжри. СакIэлъоплъыр, сыдехьэхри, псэущхьитIым я щытыкIэм. «Лъагъуныгъэ яIэщ», - жиIэу, къогуфIэжыр си гур и кIэм. Ауэ нэхъри гу лъызотэ зэрыхэлъыр губжь джэгукIэм: ЗэрофыщIыр, зэзэрадзри, яфIэщыпэу хьэкIэкхъуэкIэм. Зы тэлай дэкIащ апхуэдэу, и кIэм я гур къэплъыпащ. Удын хьэлъэхэр зэрадзыр, тIури зэуэ хъийм икIащ. Къэушыжри лъагъуныгъэр къаплъэн гуащэр пыкIуэтащ, Аслъэн щауэр, ифIэщыпэу, абы нэхъри тегуплIащ. «Сыт а пщIэр уэ акъылыншэм, - жысIэу, ябгэм сыхуилъащ,- Пунэлат къуахынщ уэ псоми, лъагъуныгъэм уегуэуащ! Абдеж зездзри а бзаджащIэм, зэ еуэгъуэм изудащ. IущIэжынкъым ар зэи гуауэ: и щхьэр арти, пылъэтащ. Къаплъэн гуащэм сыбгъэдохьэ, хузощI IэплIэ, сигу щIэгъуауэ, Iэ дызолъэ, содэхащIэ, ар си щIасэм еслъытауэ. Ауэ ар къысхуолъ гурыму, нэхъ Iеижу къэгубжьауэ, СоукI ари сыщымысхьу сигури хощI, къыщIидзэжауэ. Сыхэтат сабыр сщIыжыну, ауэ щыхъум нэхъ ябгэж, КъызоIэтри щIым тызодзэ, щыхокI и псэри абдеж. Сэ си щIасэм дэрэ дякум дэлъа губжьри сигу къокIыж, Сакъелами а тIум псэууэ, сфIохъу си гъащIэр нэхъ дыджыж. БжесIэжащ, къуэш, иджы псори щыщIэкIар си нэгу а щIыпIэм. ГъэщIэгъуэн-тIэ губгъуэ нэщIым сэ ситыну, сихьу бампIэм? СыщIэхъуэпсми сэ лIэныгъэм, си лъэр нэсыркъым си лIапIэм». ЖеIэри еух и псалъэр, къелъэлъэхыу нэпсыр напIэм. Автандили и нэпситIыр хуэмубыду лIым догуIэ, ЖеIэ: «ТIэкIу щысхь уигу тхьэмыщкIэм, томыгъэлъ хьэзабу щыIэр! Хьэщыкъ хъуау зызыIыгъыфым гущIэгъу Тхьэм къыхуищIу жаIэ. ЗыпищIакъым Тхьэр хуэмейуэ лъагъуныгъэу фэ тIум фиIэр. Лъагъуныгъэ гуащIэм ихьыр нэщхъеягъуэ зэи щымыщIэ, БэшэчагъкIэ абы текIуэм насыпыфIэ мэхъу и гъащIэр. Хьэщыкъ хъуам бампIэгъуэу телъыр фIыу илъагъурщ къыхуэзыщIэр. КъохьэлъэкIыр ар губзыгъэм, ауэ делэм зыхимыщIэ. XXXVIII Тариэлрэ Автандилрэ бгъуэнщIагъым къэсыжу Асмат зэрыIущIэжар Автандил ищIа хэщIапIэм йокIуэлIэж лIыхъужьхэр пIащIэу, Асмат ахэр къыщилъагъум къогуфIэж, дунейр фIэмащIэу. ЗэрыIущIэу и дэлъхуитIым, къыщеудри магъ щIэрыщIэу, Магъыр псори, хэщIу я гур, зым зыр гуапэу едэхащIэу. Асмат жеIэ: «Ди тхьэу Тхьэшхуэ, Уэ зы закъуэрщ фIыщIэр зейр, ГущIэгъуншэ пщIакъым зыри къыщыбгъэщIым мы дунейр! Гъунапкъэншэщ уи зэфIэкIыр, уэрщ цIыху цIыкIум ди уэлийр, ФIыщIэ, щIытхъукIэ сыпхуоупсэр сщхьэщыпхащи гуауэ Iейр!» Тариэл къопсалъэ: «Нэпсыр псыдзэу си нэм къысфIыщIожыр, ГурфIыгъуэу сиIа тIэкIур хьэзаб IейкIэ сопшыныжыр. Къыщежьари ар иджыкъым,- ажалщ, дауи, къысхуэнэжыр. Си гур пщIогъу уэ си шыпхъу цIыкIум! ПщIэншэу уи щхьэм лей йохыжыр. ИрикIутыркъым губзыгъэм щефэм деж псы си куэдщ жиIэу. СогъэщIагъуэ – дэнэ къикIрэ мы си нэпсыр кIэ имыIэу? ХуэлIа хуэдэ псы си нитIыр, къыщIолъадэ мыувыIэу. Удз гъэгъар зэхэфыщIамэ, гъэгъэжынкъым теплъэ иIэу». Автандилым и гур мажэ къыхуепс дыгъэм и деж занщIэу, ЖеIэ: «IэфIкъым къэбгъэщI гъащIэр псэм и щIасэм упэIэщIэу. Нэхъ спэжыжьэ ар хъухункIэ нэхъри мафIэм сес зыхэсщIэу. Дауэ хъун уи фIэщ сэ бжесIэр, си гум щыщIэ псор умыщIэу. Розэм дыгъэ къытемыпсэм, ещIэ фаджэ зэрыхъунур, Дэ ди дыгъэр бгым адрыщIкIэ щыIэм, сыт дэ тхулъэкIынур? НэхъыфIщ гум нэхъ зигъэбыдэм, хуэхьын щхьэкIэ къыщыщIынур, МыпIейтейуэ гум зиIыгъмэщ зыхуейм Iэр щылъэIэсынур». Къохъуж аурэ нэжэгужэ гуIэ нэпсым ипсыхьахэр. Асмат цIыкIури къогуфIэжри бгъуэнщIагъ нэщIым щIешэ ахэр, Иреубгъуэ унэ лъэгум алэрыбгъум я нэхъ дахэр, НыбжьэгъуитIыр йотIысэхри зыхуэгуапэу мэуэршэрхэр. Пщыхьэщхьэшхэри къоблагъэ, мафIэ ящIыр, лы ягъажьэ, Ерыскъыщ лыр, къудейу щытми, дэщIымыгъуми фадэбжьэ. Тариэл тIэкIу шхэм яфIэфIу, елъэIу пэтми, зегъэжьажьэ, Щыужащ ар шхэным, шхами, тIэкIущ ишхар зэщIихыу и жьэр. ЦIыхур псалъэм гуапагъ хэлъу, ар зэпсалъэм игу жьы деху. УедэIуэфмэ абы Iущу, къыхэкIынкъым пцIы хъун Iуэху. ХъыбарыфIым цIыхум и гур къыщIеIэтэр, къегъэнэху, Гуауэ зиIэм игу зэгъэнъкым, ар зыгуэрым хуиIуэтэху. НыбжьэгъуитIыр зэбгъэдэсу пшэплъ къищIыхукIэ уэршэращ, ТIуми я щхьэм илъ мыгъуагъэр зы хъужыху зыхуаIуэтащ, Я тхьэлъанэр пщэдджыжьым шылэ уагъэу зэрадзащ, Зэ жаIахэр гум нэмысу, тIэу жыIэгъуэ ящIыжащ. Тариэл къопсалъэ: «Хъункъэ иджы дэ тIум къэтпсэлъар! Ди тхьэу Тхьэшхуэрщ зылъэкIынур пхуищIэжыну къысхуэпщIар. Псалъэ щыттым ЗинааркIэ къыхэтхакъым фадэм ар, Зэман дапщэ дэмыкIами, гум илъын хуейщ ныбжьэгъу пщIар. Сыкъегъэлыт, хьэтыр уиIэм, сизыс мафIэм, къысщIэнауэ, Къэлыдакъым а мафIэсыр щтауч хъуаскIэм щIигъэнауэ. Зомыгъэсыт уэри лыгъэм, сэ тхьэмыщкIэр Iуэху сыпщIауэ, НэхъыфIщ кIуэжи, уэ къыппоплъэ дыгъэ нурыр, зэшыпауэ. Гуауэ хьэлъэщ сэ си гуауэр, уеблэм Тхьэр сэбэп хуэхъункъым. Губгъуэ нэщIым сэ сыщIитым гу лъызытэр схуэхъущIэнкъым. ЦIыху губзыгъэм илэжьыпхъэр схулъэмыкIуи сыпсэункъым, Къритхат ар Тхьэм си натIэм, сыкъелынуи къыщIэкIынкъым». Автандил къопсалъэ: «СщIэркъым а жыпIам жэуап хуэсщIынур! Губзыгъагъэ къыпфIэщIыжу къызжепIащ ар. Сыт-тIэ тщIэнур? Сыт щIимыщIэр Алыхьталэм гу уIам сэбэп хуэхъунур? Арщ тезысэр насып жылэр, къэзыгъэкIри арщ гъэгъэнур. Лъагъуныгъэр дыдж тщищIыну Алыхьталэр сыткIэ хуей? ЗэпищIэнкъым гъащIитI фIэфIу хидзэн папщIэ бэлыхь Iей. Хьэщыкъ хъуам и гъусэщ бампIэр, - ар зэбгъащIэм хъункъым лей. Зы мыхъужмэ фи насыпыр, сэри гъащIэ сыхуэмей. СыткIэ щхьэпэ лIыхъужьыгъэр къигъэдзыхэм нэщхъеягъуэм, ГъэунэхупIэм щымыхахуэу пэщIэкIуэтмэ ар шынагъуэм. Умыдзыхэт, Тхьэр гумащIэщ, ухинынкъым и гущIэгъум, Молэрщ жаIэм емыдаIуэр, уэ едаIуэт уи ныбжьэгъум. Уигу иубыди нэхъыфIщ жаIэр, - ар Iущагъыу ялъытащ. Ситын папщIэ мы уи пащхьэм, фIыгъуэу сиIэр IэщIыб сщIащ. Жыгей мафIэу щыпщIар си гум яхуэсщIщ нахуи сыкъежьащ. АфIэкI сэри зысIэжьэнкъым, тIэкIу куэдыIуи къэтпсэлъащ. КъызжиIащ мыпхуэдэу щIасэм: «А лIыхъужьым уэ зыгуэркIэ Щхьэщыпхыфмэ и гукъеуэр, блэжьау лъытэ ар сэ щхьэкIэ». ТщIыщ унафи, мис апхуэдэу къэсхуащ си лъэр сэ мыбыкIэ, СлъэмыкIIауэ секIуэлIэжмэ, напэтехкъэ ар си дежкIэ? УкъедаIуэм нэхъыфIщ бжесIэм, псалъэ куэдым ухэмыту, Нэхъ Iуэху гугъури блэжьыфынущ утегушхуэм, уимыкIуэту. Зы къэкIыгъи къэгъэгъэнкъым зыхуей дыгъэ имыгъуэту, Сыпхуэхъунщ къуэш пэж, ухуеймэ, Iуэхуу уиIэр къыбдэсIэту. Псэу иджыри япэм хуэдэу уи пIэм уису – ущхьэхуиту, ГъакIуэ дахэуэ зэманыр, гуауэ-щхьэуэ ухэмыту, Иджы хуэдэу зэкIу-зэкIужу, нэжэгужэу, лъэрытету, ЗыIыгъ быдэу, умыдзыхэ къекIуа нэпсым куапIэ епту. Аращ лъэIуу сэ пхузиIэр. Илъэс дэкIмэ, фIыу зэгъащIэ Сэ къэзгъэзэжынщ мы щIыпIэм къыпхуэсхьынщи хъыбарыщIэ. ДызэIущIэжынщ накъыгъэм, щIылъэр щхъуантIэу щыщIэращIэм, Розэ гъагъэхэри гуакIуэу и щыхьэту ди зэIущIэм. Уэста пIалъэм и кIэм нэсрэ къэзмыхьыжмэ уи деж си лъэр Бжы си гъащIэр къэзбгынауэ, къыслъэIэсу удын хьэлъэр. Ухуейм, гуфIэ абы щыгъуэ, ухуейм, хуит щIы уи нэпсылъэр, Сэ си дежкIэ куэд и уасэщ зы нэпс ткIуэпсыр, уи зы псалъэр. Мы бжесIахэм ищIыIужкIэ гуауэ дауэ уэ къоIэн? Е шым сидзрэ сиукI хъумэ, е тенджызыр хъум тепIэн? Былым бзагуэм фIэкI щыIэнкъым ар щэху ищIу зыбзыщIын, Си насыпым икIэ хъунур иджыпсту сэ сыткIэ сщIэн?» Тариэл жэуап къетыжыр: «СщIынкъым псалъэр сэ кIыхь Iей! СощIэ, пфIэфIкъым уедэIуэну щагъэныщкIукIэ псалъэ лей. Пэж къыбжиIэм уи ныбжьэгъум, ар тIу пщIыну сыткIэ хуей? Абы щыгъуэ щэхуу щыIэр нахуэ хъунщи, хъунщ сэтей. СыпщIын хуейкъым гущIэгъуншэ, стелъ хьэзабыр уэ щыплъагъукIэ, Губгъуэм ситми, си пIэм сисми, тIури зыщ ар сэ си дежкIэ. ЗэкIуэкIами си акъылыр, содэIуэнщ, Iуэху сыщыпщIакIэ, Ауэ сэ слъэкIыну пIэрэ сыппэплъэну апхуэдизрэ?» ЖаIа псалъэм темыкIыну тхьэ зэхуаIуэри тэджащ, КъуакIэ-бгыкIэхэр щIапщыкIри бжэн зырызи къаукIащ. Нэщхъей дыдэ къэхъуау тIури, я хэщIапIэм нэсыжащ, Пщэдей махуэм щIэгупсысу, тIуми гуIэу щIадзэжащ. ФIыIущIэнущ хьэзаб фэри, мыбы еджэхэр, зэвгъащIэ! ГъащIэм гуитIыр зэкIэщIичмэ, зым лъэкIынур сыту мащIэ. ГъащIэм щыщкъым къэбгъэщI махуэр, ныбжьэгъуфIыр хъум ппэIэщIэ. Ар зымыщIэр, хуей-хуэмейми, и гухэщIым къыхегъащIэ. Пщэдджыжьым шыбгым исхэу, сэлам пщащэм кърахыж. Автандили Тариэли магъ, Асмати мэгуIэж. Я нэкIущхьэхэр нэпс пщтырым къигъэплъауэ, гъыбзэ къабж, Я гъы макъыр бгы къуапэжьхэм джэрпэджэжу зэпадзыж. Арти йожьэхэр лIыхъужьхэр, ихузауэ лъагъуныгъэм. Асмат гъыбзэт: «АслъэнитIыр фыкъыхуигъэщIати лIыгъэм, Жыр псыхьауэ фи Iэпкълъэпкъыр, фи гуащIагъыр йофIэкI дыгъэм, Сэри сохь си гъащIэр мыгъуэу, сыкъилыпщIу гуауэ лыгъэм». Зэбгъурыту лIыхъужьитIыр, бгым щхьэдохри гъуэгу ящI тафэр, ЩIылъэ кIапэр кIэм нахусри, жэщ хэщIапIэ ящI хы Iуфэр. Зэбгъэдэсщ нэху щыху зэпсалъэу, гухэлъ IэфIхэр я псалъафэу, ЗэпэIэщIэ зэрыхъунур къэкIмэ я гум, покIыр я фэр. Автандил къопсалъэ: «Ди нэм зы нэпс ткIуэпси щIэмытыж. Ущыуат уэ Придон нэхърэ, щыпщIам мэзыр нэхъ гупыж. Ди мурадым хуэкIуэ гъуэгум къыщыщIедзэ мис абдеж, СыбгъэщIамэ хъунт и гъуэгур, сыкIуэн хуейщи Придон деж. Тариэл абы жреIэ Придон деж екIуалIэ гъуэгур, ГурегъаIуэ, зэрилъэкIкIэ, къызэфIэнэ пэтми и гур: «КIуэ къуэкIыпIэм нэхъ хуэзанщIэу, щыпIейтеймкIэ тенджыз щыгур, Си хъыбархэри хуэIуати, схуэщI гъунэгъу къуэшыфIым и гур. Щыхь къаукIри къахь, ягъажьэ, лIыхъужьитIыр мэтIыс шхэну. Ауэ куэди яхуэшхакъым я гур хуэкIуэу, къэуат хъуну. ЩащI пIэщхьагъ жыг щIагъ удзыпцIэм, загъэукIурий, тIэкIу жеину, Зэм IэфI дыдэщ мы ди гъащIэр, зэм дыдж Iей мэхъу уилIыкIыну. Зэрахыжыр сэлам гуапэ пщэдджыжь пшэплъым дэушауэ, Гухэлъ псалъэхэр зэпадзыр, я бзэ IэфIхэр хуит ящIауэ. Къожэх нэпсыр псыхьэлыгъуэу я нэкIуитIым, щIидзэжауэ, Зэбгъэдэтхэщ зэшэкIауэ, IэпкълъэпкъитIыр зы хъужауэ. ЩIэтщ я нэгум нэщхъеягъуэр, яфыщIыж я щхьэцыр IиткIэ, ЗэбгъэдокIри ягу пымыкIыу щIохьэж мэзым щхьэж и гъуэгукIэ. Зэподжэжыр а тIур куэдрэ, зэпэIэщIэ дыдэ хъухукIэ. Дыгъэ къепсри мэхъу нэхъ фагъуэ, я нэкIу фагъуэм ар къипсэхукIэ. XXXIX Автандил Придон деж макIуэ «Дуней хьэхуу, о бзаджащIэ – сыт бэлыхь дыщIыхэбдзар? ДыщIызебдзэр сыт мыпхуэдэу, дэ ди гъащIэм сыт къуищIар? Хэт сэ схуэдэу уи жыIэщIэр, сыт си нэпсыр уэр щIэпщIар? Ауэ Тхьэм хьэрэм ищIынкъым гуфIэгъуэншэу Iумпэм пщIар!» Ахэр жиIэу, и гур хэщIу, Автандил ирокIуэ гъуэгум. Пещэ: «Ар сэ щызмыцIыхум гугъу сыдехьу щIэтт си нэгум. Иджы хъуащи ар спэIэщIэ, нэхъ Iеижу хощIыр си гур, Дунейм теткъым цIыхуитI зэщхьу, дэлъщ куэдыIуэ я зэхуакум». ХьэкIэкхъуэкIэу губгъуэм итым псыу ираф абы и нэпсыр. Сыт имыщIэми лIыхъужьым, кIащхъэ хъуркъым мафIэ зысыр. Тинатин къихьэхукIэ и гум, нэхъри гуащIэ мэхъу мафIэсыр, Зэи щIэмыкIыу щIэтщ и нэгум гурэ псэкIэ зыщIэхъуэпсыр. Мэхуалэжыр гъагъа розэр, жьыбгъэм щихур еудыныщIэ, Абджыпс дзакIэхэм я нурыр щIыху-хужьыфэу зэщIопщIыпщIэ, Ауэ ар полъэщ хьэзабым, зэхищIапэми кърищIэр, ЖеIэ: «Хъуащ спэIэщIи дыгъэр, абы си гур егъэхыщIэ». «Дыгъэ,- жеIэ,- уэ уи нэхур Тинатинщ къызыбгъэдэкIыр, Фэ фи нурым дунеишхуэр къигъэнэхуфын хулъокIыр. Уэ уи теплъэра хъунщ, дауи, сэ ахьмакъым зифI къызэкIыр, Сыт-тIэ сэ Iумпэм сыщIэпщIыр? Ар Iейу си гум къощIыIэкIыр. Дыгъэр тIэкIу тщхьэщыкIуэтыхукIэ, щIыIэтыIэ къохъур и кIэр, ЩIыIэм дауэ симысынрэ зэу дыгъитI IэщIыб щысщIакIэ? Уз зыхищIэркъым къыр джабэм, гузэвэн ар гуауэ щхьэкIэ? Сэр хуэхъункъым сэбэп узым ар уIэгъэм нэхъри хэпIукIэ». ЙолъэIу дыгъэм гъуэгурыкIуэр, нэщхъейу уафэм допсэлъей: «Тепщэу щыIэм уэрщ я тепщэр, уэрщ гуфIэгъуэм и пкIэлъейр; Уэрщ зыIэтыр насыпыфIэр, насыпыншэм тох и лейр, СыIугъаплъэт-тIэ си щIасэм, кIыфI сщумыщIу мы дунейр. Схухэгъахъуэт, Зуал[1], гуIэм, гуауэр гуауэкIэ гъэбагъуи, Бэлыхь хэдзэт нэхъри си гур щIыкъатиблкIэ сегъэжэхи. УфIэмащIэм хьэлъэу стелъыр, къысхущIэгъут уэгум къихи, СхужеIэж икIи си щIасэм: «ТекIуащ нэпсыр гугъэм!» - жыIи. Муштар[2], уэри мы си гуIэм хэплъи плъэкIыху гугъу къыздехь, ГуитIыр IэфIу зэныкъуэкъуми, гъащIэр мыгъуэу тIуми дохь. Си гукъеуэр нэхъри хьэлъэ сщыпщIу, уэ гуэныхь къомыхь, Сэ сызахуэщ, ар зэгъащIэ,- си гум телъ уIэгъэм щысхь! Марихъ[3], уэри лъэIу пхузиIэщ: пхырых си гур, щIыи гупыж, Къиж лъыкъуалэр афэ джанэм псынэ папщIэу схущIэгъэж, Сэ и бампIэм сызэрихьыр си нэху закъуэм схужеIэж, Уэри уощIэ си гум щыщIэр, - дунейм теткъым сфIэIэфIыж. Ей, Аспирос[4]! Къысхуэупсэт, уэри схуэщIэт зы Iуэхутхьэбзэ… МафIэ лыгъэр дыгъэ нэхум къызидзауэ сегъэубзэ, Уэрщ бзылъхугъэр зыщIыр гуакIуэ, уэрщ езытыр напэ къабзэ, Мис сэ схуэдэ цIыху тхьэмыщкIэр хэтын папщIэ гуауэ, гъыбзэ. Уэтэрид[5], уэ уи насыпым ещхьыркъабзэщ си насыпри, Дыгъэ бзийм гъэр сищIыпауэ гущIэгъуншэу сегъэткIу сэри. Схуитхэт тхыдэм стелъ хьэзабыр къомыгъанэIауэ зыри, Узот си пкъыр къалэмыпэу, пхурикъунщ шакъэу си нэпсри. Мазэ, уэри гу къыслъытэт, уэщхьыркъабзэу сэри согъу! Зэм къыстопсэ дыгъэ, зэми и бзий кIапэ сымылъагъу. СхужеIэжыт ар си щIасэм, сыхомыну уи гущIэгъу, ИрырещIэ: абы щхьэкIэщ зыщIезгъэхьыр нэхъри гугъу. Нур зэшиблым си гукъеуэр макъ зэгуэту щагъэIу уэгум, Уэтэрид, Муштар, Аспирос, Зуал сымэ къысщIогъу я гур. Дыгъэр, Мазэр, Марихъ сымэ нэщхъей дыдэу къоплъых щIыгум, ЖраIэну си псэ закъуэм гуауэу щIэтыр мы си нэгум». Гум жреIэ: «Нэпс шыугъэм щIелъэсыкIри IэфIу пщIэтыр! Гуапэр гуауэкIэ тхъуэжыну арау пIэрэ дэ къытхуэтыр? СощIэ, вындым хуэдэу фIыцIэщ сэ си щIасэм щхьэцу тетыр. IэщIыб тщIауэ ди насыпыр, сыт бэлыхьым дыщIыхэтыр? НэхъыфIщ гъащIэр еслъэфэкIмэ, сфIэмыIуэхуу къэхъуу хъуар. ЩыслъагъуфкIэ дыгъэ къепсыр, сыт гукъеуэр щIэетар?» Къыхидзауэ уэрэд екIур егъэгъущыр нэпс къекIуар, А уэрэдым и дахагъым къыдехьэх щIэдэIуу хъуар. ЩIэдэIуну уэрэд гуакIуэм хьэкIэкхъуэкIэр къызэхуос, Псым хэлъ мывэхэм заIэтри, псы гущIыIум къазу щос. Магъыр ахэр гъым зыдащIу, - уафи щIылъи зэлъащIыс. Автандили нэхъ гумащIэ къохъу, щилъагъум гущIэгъу нэпс. Къызэхуос, къыхуащIу щхьэщэ дунейм тетым псэ зыпыту. Мэзым щIэси, уэгум ити, псым хэс благъуэри яхэту. КъокIыр лIыкIуэхэр Мысырым, Франджым, уеблэм Къэжэр хэкум, Къос Урысхэр, Индхэр, Грекхэр зым иужьым адрейр иту. XL Автандил Придон деж зэрыщыIар Махуэ блыщIкIэ гъуэгу тетауэ, хъуауэ къехьэлъэкI гъуэгу кIыхьыр, Автандил къелъагъу: псым тету, хы толъкъуным кхъухь гуэр къехьыр. Къосыр кхъухьыр, йоупщI исхэм: «Фыхэт фэ? Хэт зейр мы кхъухьыр? Сыт мы щIыпIэм фызэреджэр, хэт къэралым и пащтыхьыр?» Жэуап къат: «Уэ уцIыху бжьыфIэщ, узэкIужщ, къыпхуэткъым зыри! КъитIасэжкъым зыри ди бзэм, апхуэдизу птхьэкъуащ гури. Уи бжьыфIагъым иIыгъ ди бзэр къиутIыпщыжмэ, бжетIэнщ псори, Придонщ и цIэр ди пащтыхьым: мес мобыкIэщ ар щыпсэури. Тырку щIыналъэщ дызытетыр: Нурадин – Придонщ ар зейр, Щхьэмыгъазэщ ар, лIы хахуэщ, шууей Iэзэхэм ялейщ. ЦIыху хьэлэлщ икIи цIыху гуапэщ, ауэ къуаншэхэм я бийщ. Уафэ къащхъуэм щынэхулъэщ, щIылъэ щхъуантIэм щыуэлийщ!» Хахуэм жеIэ: «Си къуэшыфIхэ! Сщыхъуащ гуапэ ди зэхуэзэр, Иджы жыфIэт фи пащтыхьым и хэщIапIэр нэхъ зыхуэзэр. СыкъокI сэри щIыпIэ жыжьэ, слъагъун папщIэ лIыхъужь гъуазэр». ЗыдащIыгъури ар, йожьэжхэр, пщы хэщIапIэмкIи ягъазэ. «Мыр Мулгазанзар кIуэ гъуэгурщ, - лIым жраIэ, нэмыс хуащIу, МахуипщI гъуэгу пкIун хуейщ иджыри, зэщIэпщIыпщIэм налкъут мыщIэу, Хэку гъэбжьыфIэу пащтыхь хахуэр къыпIущIэнщ уэ, пщIэ къыпхуищIу, ПхуэтщIа пэтми лъагъуныгъэ, дыкъогъанэ, ди гур хэщIу». ЩIалэм жеIэ: «Къуэшхэ, сщIэркъым апхуэдизу фи гум щIыхьэр, ЩIыIэрысу хуадэ розэрауэ пIэрэ фыщIэпыхьэр? СыфцIыхуатэм нэхъ япэIуэу, къэфлъагъунт сэ лIыгъэу зесхьэр. Щытащ цIыхум сакъыхэщу, къэзгъэбжьыфIэу сызыхыхьэр». Ярехыжри сэлам гуапэ, и гъуэгуанэм ар тохьэж, И Iэпкълъэпкъым псэ хохьэжри, и гур нэхъри жыру мэж. Япэм гуапэу нэгу щIэкIахэр и гум IэфIу къегъэкIыж, Налкъут щыгъэу нэпс гумащIэр нэ пIащитIым къыфIыщIож. Хэт лIыхъужьым къыIущIами, фIэфIт Iуэхутхьэбзэ къыхуищIэну. Ар пащIауэ тхьэIухудым, къызэхуэсхэт ягъэфIэну. Гуауэ хьэлъэу я гум щIыхьэрт, ар тэджыжмэ ежьэжыну, КъыжраIэрт псори IупщIу, хуащIырт гъусэ дэкIуэтэну. Мулгазанзар нос лIыхъужьыр, махуэ лейкIэ гъуэгу темыту Къелъагъу, плъэмэ, зэрызехьэу щакIуэу губгъуэм дзэшхуэ иту, Къаугъуеяуэ щIылъэ иныр, зым иужьым адрейр иту. Пагъэщхъу я щхьэр хьэкIэкхъуэкIэм, кIуапIи жапIи ирамыту. Автандил йоупщI зыгуэрым: «Батэр сыт мо дзэм щIигъэшыр? Уафэ джабэр къигъэпсалъэу щIагъэвури сыт тхьэгъушыр?» «КъикIащ ахэр Мулгазанзар, ди Придон ейщ а дзэ хъушэр: Пащтыхьышхуэр макIуэ щакIуэ, тригъэууэ тIэкIу и зэшыр». ЛIыгъэ зиIэм зэрихьэлу, еунэтIыр дзэмкIэ и лъэр. Нэжэгужэщ. И бжьыфIагъыр схуэIуэтэнкъым згъуэту псалъэ. Уесыр щIыIэм, убгъэдэкIмэ, уекIуэлIам укъызэщIоплъэ, Нэр щоджылыр уIуплъамэ, ещI гумащIэ цIыху къыIуплъэр. Ар зыдэкIуэм, уэгум хуарзэу бгъэшхуэ иту къилъэгъуащ, ЗимыIэжьэу, напIэзыпIэм плIэм шабзэкъур иридзащ. Мэфий шабзэр. Лъыпсыр пыжу, бгъэр и пащхьэм щехуэхащ, Шым къелъыхщ, бгъэм и дамитIыр пигъэщхъукIри шэсыжащ. ЗауэлI щытхэр йожыхь я пIэм, хьэлэмэт ар къащыхъуауэ. Къызэхуосыр щтэIэщтаблэу цIыхухэр, щэкIуэн щагъэтауэ. Йоплъ лIыхъужьым, жьэр ущIауэ, сатыритIу иувыкIауэ. ЕупщIыфыркъым лIым зыри, «Ухэт?» жиIэу, тегушхуауэ. Зэрызехьэхэм къахоплъэ Придон, бжьыпэм теувауэ, И бгъуэщIэсхэри зы гупу зэхэтщ, плъыру иувыкIауэ. Автандил иужь йоувэ щакIуэу хъуар, зэхуэсыжауэ, Гу абы Придон щылъитэм, къызэщIоплъэ, къэгубжьауэ. ХуещI унафэ и жыIэщIэм: «КъащIэт, кIуэи, мобыхэм ящIэр! Нэфым хуэдэу къыщIакIухьыр, я къалэн щIамыгъэзащIэр!» Ауэ кIуам къызэрилъагъуу Автандил лIыхъужь щIалэщIэр, И бзэр зэуэ щеубыдыкIри мыпсэлъэфу къогумащIэ. Ар пащтыхьым зэрилIыкIуэм гу щылъитэм Автандил «Сыхуейт, - жеIэ, - сыIущIэну тепщэм, хъумэ фIэкъабыл. Придон хахуэм деж сыкъокIуэ, сыкъикIащ нэгъуэщI къэрал, Къыхуэсхьащ сэлам пащтыхьым, къыбгъэдэкIыу Тариэл». КIуэжащ пщылIыр, къэкIуа хьэщIэм и сэламыр Придон хуихьри. ЖеIэ: «Дыгъэщ а слъэгъуар сэ! Абы зы нур къыщхьэщехри, ИщIынщ делэ нэхъ губзыгъэр, и бжьыфIагъым дихьэхынщи, «Срикъуэшщ,- жи, - Тариэл сэ!» КъыпхуэкIуащ сэлам къыпхуихьри». Щызэхихым къуэшым и цIэр, Придон губжьыр щхьэщоуж. И гур IэфIу къызэфIонэ, нэпсыр и нэм къыфIыщIож. Мэужьыхыжыр розэ гуакIуэр, и акъылыр фIызэблож… ХьэщIэ лъапIэм IущIэн папщIэ, бжьэпэм псынщIэу ар къохыж. Зэбгъэдохьэ лIыхъужьитIыр, псалъэ гуапэр зэпадзыжу. ЖеIэ, хьэщIэм зэрыIуплъэу: «Дыгъэ нурщ мы слъагъур, пэжу!» ЩIалэ гуакIуэщ Автандили, зэрыжаIэм хуэмыдэжу. Шым къопсых, зызэпщIэхадзэ, зэхуащI IэплIэ, щIакъузэжу. А тIур щытми зэхуэхамэу, IэплIэм я гур егъэзагъэ, ТIуми я кум жэнэт розэу лъагъуныгъэр къыщогъагъэ, ЛIыхъужьитIым я щытыкIэм къехъуэпсауэ къуохьэж дыгъэр, Къэщэхуфыт е щэжыфыт ахъшэ щIэпту лъагъуныгъэр! Придон лIыгъэкIэ пеуэну тету пIэрэ дунейм цIыху? Автандили и гуапагъым хэт и лIыгъи егъэщэху. Нэху ядзыфыркъым вагъуэбэм дыгъэм ахэр и гъусэху. Шэху уэздыгъэр кIыфIми махуэм, жэщым кIыфIыр къегъэнэху. Мэшэсыжыр тIури я шым щепсыхыну Придон деж. Фоч уэ макъхэри зэпоур, щэкIуэн Iуэху зэрамыхуэж. Автандил фIэкI цIыхуу щыIэм Iуэхуи, плъапIи ямыIэж. Дихьэхауэ и дахагъым тхьэIухуд нэ закъуэу ябж. Автандил Придон жреIэ: «Уэ уи гуапэщ пщIэну псори. БжесIэнщ зыри пщызмыбзыщIу,- сэ сыхэтми, сыкъыздикIри, Тариэл зэрысцIыхуари, дэ ди зэIущIэкIэ хъуари. Здэнут абы срипщылIми, ауэ сещI къуэш, пщIэ къысхуещIри. СрипщылIщ сэ Ростан пщышхуэм. – СиIащ адэу, лIы сыхъухукIэ. Сритепщэщ ди хэкудзэм, сэ къызоджэ АвтандилкIэ. СыщапIащ пащтыхь унагъуэм, сыцIэрыIуэщ сэри лъэпкъкIэ, СикIуэтынукъым сыкъаскIэу, бийм и джатэр къысхурихкIэ. Зэгуэр тепщэм дригъусэу дыщэкIуэну дыдэкIащ, Тариэл и закъуэ, пыхьэу, губгъуэм ису къэтлъэгъуащ. Ар зищIысыр, и гум щыщIэр зэдгъэщIэну лIыкIуэ тщIащ. Жэуапыншэу дыкъыщынэм, дэри ар ди жагъуэ хъуащ. «Къафшэ мыдэ, къэвубыди!» - жеIэ тепщэм, къэгубжьауэ. Къреуд лIыхъужьым кIуахэр, лъапсэрыхыр къахилъхьауэ. Къебж къулъхуолэ къыхигъащIэм, гугъэр гъащIэм хихыжауэ, Мэбзэхыжыр напIэзыпIэм, къыдищIэнур къыдищIауэ. ЕмыкIу и дзэм къылъысауэ, ди пащтыхьым гу щылъитэм, Блэшэ уэну зишэщIауэ, кIэлъыщIопхъуэ лIы гукъутэм. Тариэл ар къыщилъагъум, пэщIисакъым и бгъэр джатэм, ЕутIыпщыжри шхуэIур хуиту, хогъуэщэжыр пшэ Iэмбатэм. Дылъыхъуами, щыдмыгъуэтым, къытфIэщIауэ шэч тIэкIу тщIащ. ЩIогупсыс абы пащтыхьыр, ефэ-ешхэр зэпыуащ. И щэху щIалэм зэрызмыщIэм сэри си гур къигъэплъащ, Дунейм тетмэ ар псэ пыту, къэзгъуэтыну мурад сщIащ. Абы фIэкI зы Iуэху сымыщIэу, илъэсищкIэ къэскIухьащ. И удын зытелъ хьэтайхэм яфIкIэ и гъуэгу сытехьащ. Розэм и фэм зихъуэжарэ хуэдэжыпэу сыIущIащ, Сыкъилъытэри и къуэшу, лъагъуныгъэ къысхуищIащ. ЗэхеукIэри иныжьхэр, я бгъуэнщIагъыр къатрех, Асмат закъуэ унэIуту щIыгъущи, бампIэр хущхьэщех. Пасэу къежьа лъагъуныгъэрщ зыщIыр нэхъри ар Iэпхлъэпх, Хъуам абы пэIэщIэ хэтми, мывэ щхьэнтэр зыщIимых. БгъуэнщIагъ нэщIым щIэсщ и закъуэу пщащэр, магъри, мэгуIэжри, Тариэл абы къыхуехьыр ишхын мэзым къыщеукIри. Иригъэскъым и пIэм бампIэм, мэзым щIэт зэпытщ щIохьэжри, КъызэIохьэ цIыху илъагъумэ, апхуэдизкIэ гын къыщохъури. И псэукIэр нэхъ зэIубзу къасщIэм сфIэфIу сопIэщIэкIыр, ГурыIуэгъуэуи къызжеIэ и гукъеуэр къызыхэкIыр. КъысхуигъэтIэсэнкъым си бзэм абы и фэм бампIэу дэкIыр. И гум щощIэ мафIэу зысыр, и хьэдагъэр къызбгъэдэкIыр. Мазэ фагъуэу щIэтщ ар мэзым, щIы зытетыр къигъэнэхуу, Тесу и шым, уи фэеплъым, мажэщIалIэу и гур пыхуу. Къеущыхьыр хьэкIэкхъуэкIэу, фIэажалу щыIэр цIыхуу, И цIыхугъэм гъэр сищIауэ, ныбжьэгъугъэм сегъэткIу щэхуу. КъысщIэнауэ сес и мафIэм, лъэIэсыпэу ар си гущIэм, ИщIащ махэ си акъылыр Тариэл и Iуэху мыхъумыщIэм. Къэзгъуэтын хуейщ и къэшэныр, ар пэIэщIэ мыхъуам гъащIэм. ГуфIэжахэт си нэхъыжьхэр, сыкIуэжауэ сыкъыщащIэм. ЕтIуанэу сиутIыпщыну сыщелъэIум, пщыр къытохьэ, Дзэм къыщащIэм си мурадыр, ар шэ фIыцIэу я гум щIохьэ. Я хьэдагъэм къыщIамыдзэ щIыкIэ, щэхуу гъуэгу сытохьэ. Тариэл зыхэт гукъеуэр щхьэщысхыну иужь сохьэ. КъысхуищIащ уи гугъу и гуапэу, жиIэжащ къуэш зэрыпщIар. Пэжщ жиIахэр: пхуэIуэтэнкъым теплъэу ди Тхьэм къуипэсар. ПщIэм, къызжеIэт, щызгъуэтынур дыгъэ нуру зэщIэнар, Хуэшэчынукъым ди къуэшым, къэдмыгъуэтмэ фIэкIуэдар. Щызэхихым хъыбар гуауэр, Придон хахуэр къонэщхъей, ЛIыхъужьитIым я гум гъыбзэр уэрэд гуакIуэу къыщохъей, Я щэIу макъым и лъэщагъым щIыр, къигъачэу, егъэхъей, Имыхуэжу я нэпсылъэм нэпсыр, псыдзэу къоукъубей. Дзэм а гуауэр щалъэIэсым, зы хъужахэу мэгуIэжыр, Къретхъыжыр зым и нэкIур, адрейм щыгъыр ефыщIыжыр, Къигъэдзыхэпауэ гуауэм, Придон гъащIэм йогиижыр: «ГъащIэ! Сыту убзаджащIэ! Сыт IэфIыгъэу уэ пщIэлъыжыр?» Пещэ: «Си гум пхуилъ IэфIагъыр къысхуигъэтIэсэнкъым си бзэм: Уридыгъэщ уэ щIыналъэм, ущыдыгъэщ уафэгу къабзэм, Уриныпщ насыпу щыIэм, и гур хохъуэ уэ къыпхуэзэм, Жэщым вагъуэхэм я гъуэгур къегъэнэхур уэ уи гъуазэм. Зызобжыжыр сызеиншэу узэрыхъурэ спэIэщIэ, Ауэ си гум зэи уихункъым сехыжыху дунейм, - зэгъащIэ! Сэ уэрыншэу къэзгъэщI гъащIэм IэфI щIэлъыжу къысхуэмыщIэ, Уэ уи дежкIэ зы хъунщ, дауи, сэ си дежкIэ ар мыгъащIэ». ЩэIу къыпфIэщIу пшынэ макъыр, гъыбзэу мэIур жиIэ псалъэр, Зэхэтщ цIыхухэри гуIэжу, щIыхьэу я гум гуауэ хьэлъэр. Къыщхьэщихыу дыгъэ нурыр, Автандили бэм яхоплъэ, КъигъэгумэщIащ илъагъум, хуэмубыду и нэпсылъэр. ЗаIэтыжри мэкIуэж къалэм, нэжэгужэхэу, нэщхъыфIэу. И бейгуэлхэр, лIыщхьэу иIэр къыIущIащ Придон ягъафIэу. Зэхэтщ екIуу пащтыхьыдзэр Iэщэфащэм къигъэбжьыфIэу. Автандил къыхуогумащIэ цIыхухэр, Iуплъэр игъэгуфIэу. Йоблэгъэжхэр щыхьэр унэм, ефэ-ешхэр къызэIуах, И бейгуэлхэри щэ бжыгъэу къотIысэкIыр, - зыкърах. Автандилрэ Придон щхьэкIэ хъуэхъуу жаIэм гур пIэпех. ЛIыхъужьитIым я бжьыфIагъым цIыху акъылыр ещI Iэпхлъэпх. ЯIэт гуапэу ефэ-ешхэр, фIыгъуэу щыIэм ар пащIауэ, Придон хьэщIэр егъэлъапIэ, лIыхъужь хахуэр къуэш ищIауэ. ЗрахъуэкI хьэкъущыкъур хъушэу, шхын зэблахым елъытауэ. Автандили щысщ зэкIужу, цIыхухэм плъапIэу къахуэнауэ. КIуати махуэр, яух хасэр, къримыкIуэу зы емыкIу. ЩIыIэтыIэ зищIмэ фIэфIу, Автандил псым зыщегъэпскI. Абы тыгъэу хуащIа мылъкум уасэу иIэр мытIэкIуфэкIу, Бгырыпх дэгъуэри дыщIагъур, гъусэ хуащIри фащэ екIу. Къеныкъуэкъуми и гукъеуэр, фIыуэ щыхьэщIащ а щIыпIэм, ЩакIуи, зекIуи кIуащ ныбжьэгъухэр, зэи исакъым зэшхэу я пIэм. Идзам шабзэр ди лIыхъужьым, зэуар гъуэлъырт напIэзыпIэм. Къехьэкъехуэрт абы Iэджэ, къытемыкIуэр ихьырт бампIэм. Автандил Придон жреIэ: «Сыхуейт сэ мы зыр бжесIэну: Дауи, тыншкъым сэ си дежкIэ укъэзбгынэу сежьэжыну, Ауэ си гур, схуэмыIыгъыу, нэгъуэщIыпIэ сфIолъыр кIуэну, СепIэщIэкIмэ нэхъыфIщ Iуэхум, ухэмытыт сыпIыгъыну. ЕсхьэкIынущ си хьэдагъэу, зэман згъакIуэр успэIэщIэу, НэгъуэщI гуауэм сес и мафIэм, сыщыс хъункъым ар мыхъумыщIэу, ГъуэгурыкIуэм щIэлъ гъуэгуанэр икIун хуейщ, гум кIэлъыпIащIэу, ТIэкIу и гугъу къысхуэщIыт пщащэм, щыплъэгъуар къызжеIэт IупщIу. Придон жеIэ: «УсIыгъынкъым уежьэжыпхъэу щыплъытакIэ! НэгъуэщI шабзэщ хэлъыр уи гум, гу лъызотэр абы фэкIэ. КIуэ, гъуэгу махуэ, Тхьэр уи гъусэщ, хэгъэщIэф уэ бийр Iэ лъэщкIэ. Сибгынэнкъым сэри нэпсым, уэ зэгуэр сыпIуплъэжыхукIэ. Ауэ си гум къысхуидэнкъым гъуэгу уи закъуэ утезгъэхьэм, УиIэн хуейщ уэ гъусэфI куэду, хуей щыхъуам деж мафIэм хыхьэу. Шыи, сэ уэстынщ, къыдыри гъуэгу здытешэ хьэлъэзехьэу, Армырам, хуадэнущ розэр, нэпс гумащIэм игъэпыхьэу». НэхъыфI дыдэу илъагъу пщылIхэм щыщ зы гуп зэхуишэсауэ, Яхуегуэшыр Iэщэфащэр, дыщэ хэкIкIэ зэщIэблауэ, Дыщэ кIадэу хыщI яретыр, яхуэфащэу къилъытауэ, Къыщыхъуауэ ар фIэмащIэ, щIегъу шы гуартэ хэплъыхьауэ. Къыдыр лъэщ къахуащ, тралъхьэ зыхуей псор тепIэнщIэлъыну, Езы дыдэри мэшэсыр ежьэ гупым дэкIуэтэну, Игу щIыхьауэ и нэгу щIэкIыр, жеIэ: «Дауэ сыхъужыну? Къуохьэжыпэри ди дыгъэр, щIыIэ уейм дригъэсыну». ХьэщIэ лъапIэр зэрежьэжыр напIэзыпIэм хэIущIыу хъуауэ, Къызэхуосыр къалэдэсхэр, а хъыбарыр ягу щIыхьауэ, Зэхэтщ цIыхухэр я хьэдагъэу, я гъы макъым зиIэтауэ, «Къухьэжамэ дыгъэр, –жаIэ,- флъытэ нэфу дыкъэнауэ». Гуп дыгъэлу дэкIри къалэм, кIуэурэ ахэр, хым Iухьащ, Щилъэгъуам деж зэгуэр пщащэр Придон нэсри къэувыIащ. Яхуэмыубыдыжу нэпсыр, лIыхъужьитIыр зэдэгъащ, Придон илъэгъуахэр псори Автандил хуиIуэтэжащ: «КъесылIащ кхъухь гуэр хы Iуфэм, вынду фIыцIэу цIыхуитI ису, Дыгъэ нуру зэщIэлыдэу, пщащэ гуэри къабгъурысу. СоунэтI абыкIэ си шыр, ар зищIысым сегупсысу. Сыкъалъагъури IуосыкIыжхэр, хы уфафэм къазу тесу». Зызэрадз аргуэру лIитIым, гъуэгыу IэплIэ зэхуащIыж, Лъагъуныгъэм и фэеплъу нэпсыр уэру къафIыщIож, ЗэхуащI ба зэныбжьэгъуитIым, сэлам гуапи зэрахыж, Автандил тохьэж и гъуэгум, Придон гуIэу егъэзэж. XLI Автандил Нестан-Дареджан и лъыхъуакIуэ ежьэу, чэруаным зэрыхуэзар Мазэ нэхуу зи изыгъуэм ещхьу тетщ лIыхъужьыр гъуэгум, Тинатин игу къызэрихьэу, нэхъ зеужь, зеIэт и нэгум. ЖеIэ: «Гуауэу гъащIэм иIэр къыдилъхьати дэ тIум дякум. Ауэ уиIэщ уэ иджыри хуэхъун хущхъуэ тфIыхэщI ди гум. Щхъухьу щыIэм я нэхъ гуащIэр, гум, къэплъамэ, егъэткIуфыр, Мывэу жыми, къимыкIуэту, зыхуейр езым къелъыхъуэфыр. Ауэ хэт зы тегъэпсэгъуэм уэгъуищ зэуэ тезыдзэфыр? Узэрыхъурэ уэ спэIэщIэ, псыуэ гуауэ нэпс изофыр». Автандил хы Iуфэм Iутщи, макIуэ пщылIхэри и гъусэу, Тариэл зыгъэхъужыну хущхъуэм лъыхъуэу, щIэгупсысу. Тенджызышхуэ хъунщ, зэхэпкIэм, щIигъэкIар лIыхъужьым нэпсу, Зэм къыщохъу дунейр ажалу, зэм дахащэрэ дыгъэпсу. Хэт къыхуэзэми, йоупщIыр дыгъэ нурым ар щIэупщIэу, БлокI зэманри гъуэгум тету, махуэм махуэр кIэлъыпIащIэу. Махъшэ гуп къелъагъу, еплъыхмэ, ибжмэ, бжыгъэкIэ мымащIэу, Зэхэтщ цIыхухэри Iэнкуну, зэранэщхъеягъуэр къапщIэу. Яуфэбгъуауэ тенджыз Iуфэр, чэруанакIуэхэр дэтщ лъэгум, Гузэвэгъуэ гуэр зэраIэр къощIэ, уиплъэмэ я нэгум, Автандили, ищIу щхьэщэ, йоупщI ахэм, къиту щыгум: «Фыхэт, дэнэ фыкъыздикIыр? ЧэруанакIуэу фытет гъуэгум?» НэхъыжьыфIу, акъылыфIэу чэруанакIуэм хэтт Усам. И къалэнти, хабзэм тету, пидзыжащ абы сэлам. «ПхудощI пщIэшхуэ цIыху гъэбжьыфIэу, дыгъэ нуру къытхуепсам, УхуэтщIынщ щыгъуазэ, къехи, гузэвэгъуэу къытлъысам». Автандил къагъэсри жаIэ: «Дэ Багдад дыщыщщ. Ар пцIыкъым. Мухьэммэд и диным дитщ дэ, шагъыр ефэми дащыщкъым. Ди хьэпшыпхэр зымыщэхуу тенджыз Iуфэм зы цIыху Iускъым, ТщIыркъым дэ сату тIэкIуфэкIуу, мылъкуу диIэми щIэ щIэткъым. Хым дытетурэ дыздэкIуэм, долъагъу лIы гуэр псыхъуэм дэлъу, Сэбэп дохъури зыкъещIэжыр, - къоIущащэ, хьэзаб телъу. «Ухэт, дэнэ укъыздикIыр?» - дыщеупщIым гуапагъ хэлъу, «Сэ зырщ,- жеIэ, - къелар псэууэ си гъусахэм, лIау мыгъуэлъу. Зы гуп дыхъуу Мысыр щIыпIэм дэ дыкъикIырт, хым дытету, ДыкIуэрт, кхъухьхэм изу фIыгъуэр, гузэвэгъуи дыхэмыту, Хы хъунщIакIуэхэр къыттоуэ, къаIэщIыхьэм кIэ ирату. СщIэркъым сэ зыр, самукIыу, сакъызэрелар, псэ спыту». А хъыбарыр щызэхэтхым, дыкъищIащ абы Iэнкун: Догъэзэжри ди фейдэкъым, хьэпшып хъушэр дгъэкIуэдын? Хым дытохьэри – кIуэдыпIэщ, дэ къытхэткъым зэуэфын, Мис аращ дэ дынэщхъейуэ дыщIыщытыр, зиусхьэн». ЛIыхъум жеIэ: «Iэмалыншэу зы Iуэхугъуи зэ къэхъуакъым, Ауэ Тхьэм ар иухамэ, абы зыри пхуещIэфынкъым. Сэ къызощтэ фи мыгъуагъэр, лIыгъэ зиIэр къикIуэтынкъым, Лей зэрихьэу хым хэт тетми, мы си джатэм IэщIэкIынкъым. КъогуфIэжыр сатуущIхэр, нэжэгужэ хъуау къажыхь: «Абы, дэр нэхъей, хъунщIакIуэм зэпыIуидзу къимыкIухь. Ар тхуэхъуатэмэ дэ гъусэ, дыхэхуэнтэкъым бэлыхь!» - ЖаIэу кхъухьхэм зрагуашэ, лIыхъужь хахуэм хуащIу щIыхь. Iуэхум куэдрэ емылIалIэу, тохьэ ахэр хышхуэм хуиту. Автандил яхэсщ гуфIэжу, - ар есащ зауапIэм Iуту. Плъэм къалъагъу хъунщIакIуэ гупым я нып фIыцIэм зыкъиIэту, Мамыр дыдэу хым тет кхъухьхэм къапоув гъуэгу ирамыту. Я накъырэхэр ягъаджэу къобгъэрыкIуэ бий нэпсейр, СатуущIхэм ар щалъагъум, гугъэр хахри къогужьей. «Фымышынэт, маржэ! - жиIэу, Автандил губжьау мэкIий. - Е сылIэнщ зэ лIэгъуэу нобэ, е лъысынщ ажалыр бийм! Къызэжами зы дзэ хъушэ, имылIэгъуэу сэ сылIэнкъым, Ауэ, Тхьэм ар иухамэ, зы удынми сыкъелынкъым. Абдеж къуэши е чэщани зы сэбэп къыпхуэхъуфынкъым. Ар и фIэщу игу изылъхьэр, гузэвами, къэдзыхэнкъым. Фыкъэрабгъэщ сондэджэрхэр, дауи, фщIэркъым фэ зэуэкIэ, Фхъумэж фи щхьэр, шабзэ къадзым фыпэуви шабзэIудзкIэ. Сэ фэзгъэлъэгъунщ абыхэм саIущIауэ лIыхъужьагъкIэ, Яхэслъхьэнщи бэлыхьлажьэр, яхуэзлэнщ я кхъухьхэр лъыпскIэ». ЗрекъуэкIри Iэщэфащэр, тетщ кхъухь кIапэм гугъэзагъэу, ЩIэгъэкъуэну иIэн папщIэ, гъущI токъмакъри къегъэIэгъуэ, ЛIыхъужьагъыу абы хэлъыр шыфэлIыфэм къегъэлъагъуэ, Хьэзырщ, бийр Iуигъэплъэжыну асыхьэтым и нэ вагъуэм. Я кIий макъым тенджызышхуэр къигъэпсалъэу бийр къосылIэ, ЧэруанакIуэхэм я кхъухьхэм пэкIэ къеуэу къатогуплIэ, Автандили тетщ лъагапIэм, къурш бгы задэ лIыхъужьыплIэу Зэпигъэщхъуу къадз пкIэлъейхэр, лъэмыж папщIэу бийр зэлIалIэр. МэIэпщакIуэ щхьэмыгъазэу Автандил, лъагапIэм тету, Я Iуэху икIэ щыхъум, щIадзэ бий хъунщIакIуэхэм икIуэту, Къапоув абыхэм хахуэр, икIуэтыпIэ яримыту, Къыхуилъар мэгъуэлъыр хьэдэу, гуIэ макъым гъыбзэр щIэту. КъахуегъакIуэ лъапсэрыхыр, уафэм щIэуэу хьэдэ Iуащхьэр, Зым зыр щхьэкIэ ирегулIри хы толъкъуным хеутIыпщхьэ, Хэти мэпщыр хьэлъакъуиплIу, зыдихьын имыщIэу и щхьэр, Зыкъригъэлыну джатэм, хъуар уIэгъэ лIам кIэщIопщхьэ. Яхилъхьауэ хьэкIэлъыкIэр, бий хъунщIакIуэр лъэгущIыхь ещI, Яхуегъэгъур псэууэ къелхэм, хъуам уIэгъэ гущIэгъу хуещI, Къезэуахэм зызыгъэлIу, къапщыпщыхьу щхьэщэ ящI, ЖаIат пэжу: «Къыпщышынэм, хуей-хуэмейми, пщIэ къыпхуещI». «ЛIыгъэ сиIэщ!» - жиIэу, цIыхур щымытхъужмэ нэхъыфIщ и щхьэм, МащIэщ тхэлъыр дэ къарууэ, Алыхьталэм къытхимылъхьэм. Егъэсыф мэзышхуэр хъуаскIэм, зыхуей хуэзэу пхъэкум хыхьэм, ТекIуэфынущ баш къудейкIэ хэти цIыхур, Тхьэр къыгухьэм. Автандил и бийм я кхъухьхэм фIыгъуэ Iэджи къыщетIэщI, Зэхуешэсыр сатуущIхэр - зы сатыр я кхъухьхэр ещI, Къэхъужащ Усам нэщхъыфIэ, Автандил гъунэгъу зыхуещI, Йохъуэхъу гуапэу лIыхъужь хахуэм, щытхъуу щыIэр тыгъэ хуещI. Автандил яIэт, ягъафIэ, сатуущIхэр зэхуэсауэ. Ауэ лIыгъэр щIохъукI фагъуэ, и бжьыфIагъым хэкIуэсауэ. ЖаIэр зы жьэу: «ДегъэбжьыфIэ, уи дыгъэпсыр къыттепсауэ, ТхуэIуэтэжыркъым тлъэгъуахэр, уи хэхуагъым гъэр дищIауэ». Ба хуащI и Iэхэм, и напэм, IэплIэ щабэри щIагъужу, ЯгъэщIагъуэ и бжьыфIагъыр, дыгъэр ара къащыхъужу. Нэхъ Iущ дыдэри къегъанэ и акъылыр фIызэблэжу, ЖаIэ: «Ем дыIэщIэпхащи, уилъынщ ди гум уимыхужу!» Автандил къопсалъэ: «ФIыщIэр зыхуэфащэр икIи зейр Уафэгу щхъуантIэр зи хэщIапIэу зезыгъакIуэрщ щIы хъурейр. Арщ мыхъумыщIэр хъуа-щIа зыщIыр, аращ гуапэм и уэлийр, Ар ищIапхъэщ акъыл зиIэм, щыгъупщэн зэрыхуэмейр. ЦIыху тхьэмыщкIэу дапщэу пIэрэ тхьэ IэмыркIэ ем къелар? Сыт слъэкIынт сэ си щхьэ закъуэ, сщIымыгъуатэм гъусэу ар? Згъэнащ я псэр фи жагъуэщIхэм, фхуэсщIащ арти схулъэкIар, Илъщ мо кхъухым Iэджэ фIыгъуэ, тхурехъу хьэлэл дыдей хъуар». АпхуэдэлIыр зауэ гуащIэм щытекIуамэ, гуапэ Iейщ. Зыхэт гупым хожаныкIыр,- щытхъуу щыIэр абы ейщ. Щытхъур инми – ар мыпагэ, цIыху нэмысым хуэкъулейщ, Арэзыщ уIэгъэ хъуами, - ар сыт щыгъуи дахэкIейщ. Бий хъунщIакIуэхэм я кхъухьыр чэруанакIуэхэм къапщытэ, ХъугъуэфIыгъуэм и куэдагъыр, кIэ имыIэурэ, къалъытэ. Кърах фIыгъуэу кхъухьым илъри, езым яйхэм иракIутэ. ЕмылIалIэу куэдрэ, кхъухьыр къаунэщIри зэхакъутэ. Автандил къопсалъэ: «Къуэшхэ! Иджы фэ ивогъэлей: Сэ фхуэсщIар зы мащIэщ нобэ, Алыхьталэрщ фIыщэр зейр. Гузэвэгъуэм гу щылъитэм, IэщIихащ бэлыхьым хейр. Си шым фIэкI сыхуейкъым зыри, - зэранщ сэркIэ хьэпшып лейр. ХъугъуэфIыгъуэм сыщIэхъуэпсу и лъыхъуакIуэ сыкъежьакъым. Сыкъемыжьэуи щызгъуэтырт си унагъуэм ар. ПцIы хэлъкъым. Фызигъусэщи согуфIэ,- абы нэхъ мылъкуфI сыхуейкъым, НэгъуэщI Iуэхущ сэ зиужь зесхуэр,- хьэпшып Iуэхум ар епхакъым. Нобэ фIыгъуэу къытхэхъуахэр фи зэхуэдэу фыфейщ псоми. ФщызбзыщIынукъым сэ зыри: къафщтэ, фызот хэт сыт хуейми. Сэ фхузиIэщ зы лъэIу закъуэ, - ауэ ар жефIэнкъым зыми: ДынэсыхукIэ дыздэкIуэнум, щрет щэхуу сэ сыхэтми. Хъунщ си гуапэ ар къысхуэфщIэм, IуэхутхьэбзэфIуи ар слъытэнщ, Сэру жыфIэ фи нэхъыжьыр, ар зымыщIэм и фIэщ хъунщ. Фэщхьыркъабзэу зысхуэпэнщи, сату сщIыуэ сыфхэтынщ, Ныбжьэгъугъэм и щыхьэту щэхур щэхуу дяку дэлъынщ». Автандил ищIа унафэр сатуущIхэм къызэращIэу, «Дуригъусэщ псори!» - жаIэ, фIыщIэу хуащIыр яфIэмащIэу. «Ди гум илът ардыдэр дэри, къызэредгъэжьэн дымыщIэу, ЗыхуэтщIапхъэр хэт Iуэхутхьэбзэ, дыгъэ къепсым ар хуэдмыщIэу?» ЧэруанакIуэхэм къабгынэр лей, бзаджагъэ щалэжь щIыпIэр, ИкIи гуапэу къахуоупсэ Тарос – уэфIым и къежьапIэр, Автандил пщIэ хуащI, яIэтыр, лъагъэсауэ нэхъыжьыпIэр, Тыгъэ хуащI, яфIэкъабылу, хъугъуэфIыгъуэм я нэхъ лъапIэр. XLII Автандил Гуланшарэ зэрынэсар Автандил икIуащ гъуэгуанэр, хы уфафэм екIуу тету, Къелъагъу, плъэмэ, аддэ жыжьэу тенджыз Iуфэм къалэ Iуту. Хэтщ жыг хадэм зэщIэлыдэу ар, нэм плъапIэ къримыту, И дахагъыр а щIыналъэм схуэIуэтэнкъым псалъэ згъуэту. Ахэр нэсри, кхъухьтедзапIэм кхъухьхэр быдэу трапхащ, СатуущIхэм ещхьыркъабзэу Автандил зыкъихуэпащ. И унафэм щIэту кхъухьхэр зи къалэнхэм къаунэщIащ, Я нэхъыжьти сатуущIхэм, сату щIын зэхиублащ. Тэлай докIри, сатуущIхэм къабгъэдохьэ хэгъэрей. ЛIы зэкIужым ар щыIуплъэм, дихьэхауэ худоплъей. Автандил абы йоупщIыр: «Фысыт лъэпкъ фэ, хэт фызейр? Щыпащтыхьри хэт мы хэкум, игъэбжьыфIэу фи дунейр? СыхуэпщIамэ хъунт нэIуасэ мы фи щIыпIэм щекIуэкI хабзэм. Сыт щыпуд, е сыт щылъапIэ фи деж? – ЖыIэт, ущыгъуазэм». Жэуап къетыр: «Уэ сэ слъагъур уохьэуохуэ дыгъэм, мазэм, СщIэуэ хъуар бжесIэнщ си гуапэу, уи фIэщ сыхъумэ напэху къабзэм. Ди къэралым и инагъыр мазипщI гъуэгукIэ пкIуф къудейщ. Гуланшарэщ и къалащхьэр, ар хъуапсэгъуэщ, дахэкIейщ. Хэти хуитщ сату щищIыну, къытхуеблагъэри куэд Iейщ. Ди пащтыхьщ Малик Сархавэ, - насыпыфIэщ, хуэкъулейщ. Хъуауэ жьы къихьам ди лъахэм, щIалэ хъужау егъэзэж, ГурыфIыгъуэм и пшыналъэр щызэпыуркъым ди деж, ЩIигъэнащ щхъуантIагъэм ди щIыр, розэ зэи щымыгъуж, Хэт къэкIуами хамэщI къикIыу, къыздэкIуар жэнэту ебж. СатуущIым зыщ игу илъыр: ар хущIокъур фейдэ къабзэм: Къещэху пуду, ещэж лъапIэу, сату щIыкIэм ар хуэIэзэм. Къихьар ди щIым къулейсызу, къулей мэхъужыф зы мазэм, Къещэхуфыр зы илъэсым хьэпшып куэди, тIэкIу зигъазэм. Ейщ Усен мы жыг хадэшхуэр, хузезыхьэр сэращ хадэр ИкIи арщ ди сатуущIхэм, сондэджэрхэм я тхьэмадэр. Сэри сощIэ сыщыгъуазэу щекIуэкI хабзэри зыхуэдэр: Еплъын хуейщ къэпша хьэпшыпым япэ щIыкIэ езы дыдэр. СатуущIхэр къызэрысу, абы IуощIэ, пщIэшхуи хуащI, Я хьэпшыпхэми хагъаплъэ, Усен зыри щамыбзыщI. ФIыгъуэу яIэми хагъадэ, къэхъукъым гулъытэншэ щащI, Мис абы иужькIэ хуиту, ахъшэфI къатхъуу сату ящI. Ди деж куэдрэ щагъэхьэщIэ мис уэ пхуэдэ хьэщIэ лъапIэ. И хьэщIэщхэр хуит яхуещIри, ярет тыншу увыIэпIэ. Ауэ къэтщ Усен ежьауэ, - ар щыIатэм, хъунт и гуапэ. Аращ хьэщIэу дэ къытхуэкIуэм хэгъэрейуэ IущIэр япэ. Ауэ щыIэщ Фатмэ гуащэр, и щхьэгъусэу фыз гъэфIар, Ари хьэщIэкIэ гумащIэщ, егъэлъапIэ къыхуэкIуар. КъызэрищIэу хьэщIэ иIэу, къэсынщ гуфIэу уи деж ар, АтIэ сэри, зызмыIэжьэу, езгъэщIэнщ абы хъыбар. Автандил абы жреIэ: «КIуэ! КърекIуэ зыгуэр псынщIэу!» Щ1опхъуэ хадэгъэкIри, мажэ, и лъакъуитIыр къызэфIэщIэу. Фатмэ деж нэсауэ жеIэ: «КъытхуэкIуащ зыгуэр дэ хьэщIэу Дыгъэ нуру зэщIэлыдэу, и бжьыфIагъыр къыпхуэмыщIэу. Сэ къысфIощIыр къэкIуа хьэщIэр сатуущIхэм я тхьэмадэу. ФэкIи, теплъэкIи, хьэлщэнкIи къигъэщIащ зэкIужу, уардэу. КъыщIех нурыр и нэгуитIым зи изыгъуэ мазэм хуэдэу, ЩIэупщIащ хьэпшып зэращэм», - жеIэж псори тэмэм дыдэу. Кърагъэблэгъэну хьэщIэр Фатмэ пщылIхэр игъэкIуащ. СатуущIхэм я хьэпшыпхэр зыщIалъхьэн хьэзыр ящIащ. Автандили къеджа гуащэм и деж кIуапхъэу къилъытащ, Къаплъэныгурэ аслъэн кIуэкIэу Фатмэ деж иунэтIащ. МыщIалэжми Фатмэ ныбжькIэ, абы иIэщ теплъэ дэгъуэ, И дахагъкIи, и IэпкълъэпкъкIи хуэпщIыфынукъым зы дагъуэ. ФIэфIщ уэрэди, къафи, джэгуи, гуп хэсыни имыжагъуэ, ИкIи тIэкIу зэрыфэрыщIыр зыхуэпэкIэм къегъэлъагъуэ. Къэса хьэщIэхэр щилъагъум, Фатмэ къапежьащ абыхэм. Къыхигъэщу зэригуапэр, ярихащ сэлам къэкIуахэм. ЩIашэ хьэщIэхэр хьэщIэщым, ягъэлъапIэ хэгъэрейхэм, ЕгуэкIуащ, хэпщIыкIыу, Фатмэ игъэхьэщIэ щIалэ дахэм. Зэхеублэ ефэ-ешхэ гуащэм, хьэщIэр игъэфIэну, ХуещI лIыхъужьми абы тыгъэ, щысхэм яфIэгъэщIэгъуэну. Гуащэм и гум хидза хъуаскIэр гъаблэт, ди Тхьэ, гум къинэну… Автандил ешати, гупым хокIыж, тIэкIу зигъэпсэхуну. Нэху зыдэщым и хьэпшыпхэм Фатмэ гуащэр ирегъэплъ. Абы щыщу зыхуеинур къыхех, щхьэхуэу егъэтIылъ. ЯжреIэ сатуущIхэм: «Къафщтэ мыхэр, щывмыгъэлъ! Фыфейщ псори, сатум щIэвдзэ! Сэ си щэхури фигу ивгъэлъ!» СатуущI щыгъынкIэ лIыхъум зыкъехуапэ, докI, къекIухь. Фатмэ гуащэмрэ абырэ зэкIэлъокIуэ, зэхуащI щIыхь. Зэбгъэдэсщ а тIур уэршэру куэдрэ, Iэджэм топсэлъыхь, Фатмэ, хьэщIэм егуэкIуащи, лъагъуныгъэ гуащIэм ехь. XLIII Фатмэ Автандил зэрехъуэпсар Нэхъ ппIэIэщIэ щIыт цIыхубзыр, гугъуу щытми ар блэжьыну. Гум пфIихьэнщи хъунщ уи тепщэ, кIуапIи жапIи уимыIэжу. Теткъым куэд дунейм бзылъхугъэ, лъагъуныгъэр хуэгъэпэжу, Щэху цIыхубзым хуэзыIуатэр, зэи къэнэнкъым щIемыгъуэжу. ИмыщIэххэу, Фатмэ гуащэр лъагъуныгъэм итхьэкъуащ. Автандил ар зэрыIуплъэу, зимыщIэжу хьэщыкъ хъуащ. ИбзыщIынут ар лъэкIатэм, ауэ щэхур къытекIуащ. «Сыт иджы сщIэжынур?» - жиIэу, гупсысапIэм ар хэхуащ. Сытегушхуэрэ хуэсIуатэм, абы сыт къысхужиIэн? Зызущэхурэ щызбзыщIмэ, сызыс мафIэм сыкъелын? Е, ирехъу зэрыхъуу, жесIэм, си губампIэр тIэкIу тIысынщ. ЙомыгъащIэм уи узыфэр, Iэзэм сыт къыпхуищIэфын?» XLIV Фатмэ Автандил лъагъуныгъэ тхыгъэ хурегъэхь Фатмэ гуащэм и гум щыщIэр Автандил деж етх, тIысауэ. И гур жабзэу зэрыхэщIыр, лIым хуеIуатэ тегушхуауэ. ИмыгъэпIейтейу къэнэнкъым абы къеджэр, дихьэхауэ, Гур нэхъуейуэ зыщIэхъуэпсыр ихъумам нэхъыфIт, гъэпщкIуауэ. «Си нэху закъуэ! Ди тхьэу Тхьэшхуэм дыгъэу уэ укърегъэпсыр, Арагъэнущ, узмылъагъуми, щIыхуэшэчыр си гум нэпсыр. УслъагъухукIэ мафIэ лыгъэр къысщIэнау тIэкIу-тIэкIуу сесыр, ХущIокъу куэд уи лъагъуныгъэм, куэдми я гур къыпщIохъуэпсыр. Хьэщыкъ дыдэ мэхъу къыпIуплъэр, - уэр фIэкI плъапIэ ямыIэж, Розэ гуакIуэм къуалэбзухэр къопщIэкIауэ загъэфIэж. Уи бжьыфIагъым ещIри фагъуэ, гъэгъа розэр мэхуэдэж, Сомыгъэсу мафIэ лыгъэм, къэсыт псынщIэуэ си деж. Сигу птхьэкъуар къикIэзызыкIыу ныпхузотх мыр Тхьэр щыгъуазэу. Сыт-тIэ сщIэнур? СилIыкIынущ, дэкIмэ махуэ сыпхуэмызэу, Уэ уи нэгум къыщIих нурым зыхисащ мы си гум шабзэу, КъакIуэт, куэдрэ зомыIэжьэу, лейуэ сызомыгъэубзэу. Сыпэплъэнущ сыщIэхъуэпсу, и жэуапым сэ мы тхыгъэм, Ар схуэхъунуми гущIыхьэ, е техуэнуми си гугъэм. Сыт хуэдизкIэ гур хэмыщIми, сехъуэпсэнукъым лIэныгъэм ГъащIэ IэфIми, ажал Iейми хэлъщ я Iыхьэ лъагъуныгъэм». Негъэс Фатмэ зэхилъхьари, зыхуитхам деж ирегъэхьыр. Автандили абы йоджэ, шыпхъум пищIу къезыгъэхьыр. ЖеIэ: «ИщIэркъым а слъагъум псэм фIэIэфIу сигу ирихьыр. Зебж абыи хьэщыкъ хъуауэ! Сыт зыхуейр ар? Гугъуи щIехьыр? СыткIэ хуей удз дахэ вындыр? ЗыкIи зэщхькъым а тIур фэкIэ, Къуалэбзур IущIакъым розэм, зыхуигъазэуэ сэламкIэ. НаджэIуджэри мэхъуапсэ, дауи, псэ абы щыIуткIэ, Ауэ сыт Фатмэ зэрихьэр? КъыщIысхуэвэр тхыгъэ пудкIэ?» Псалъэ дыджхэр ирипэсу, Фатмэ гуащэр егъэикIэ, ИкIэм жеIэ: «Iумпэм сщIымэ, къысхуэхъунщ зэран иужькIэ. Си пщэм дэслъхьэу, пщащэ нэхум и лъыхъуакIуэ сыщежьакIэ, Сэбэп хъуну къэзгъэнэнкъым зыри, Iуэхум кIэ иIэхукIэ. Кхъухь тедзапIэр абы щейкIэ, а цIыхубзым куэд зэхех, КъакIуэу хъуам ар йопсэлъылIэ, хъыбар Iэджи къапкърех. ЗэхуэсщIынщ абы нэхъ Iэсэ, къыфIэзгъэщIу сыдихьэх, Къыхуэхъуфрэ сэбэп Iуэхум, хузиIэнкъым Iыхьэхьэх. ФIыуэ цIыхубзым уилъагъум, и гум илъыр къеунэщI, Ауэ хамэу ббгъэдэкIыжмэ, бзаджэу щыIэр къыпхуетIэщI. Акъылэгъу къыпхуэхъумэ, ищIэр, пщимыбзыщIу, сэтей къещI, ХуэсщIэнщ жиIэр. Ар си Iуэхум хуэкIуэ гъуэгухэм я нэхъ кIэщIщ». ЖеIэ: «Псори тэмэм хъунущ, ди Тхьэм щыхъумэ ар гунэс, Ауэ сфIэфыр сэ симыIэ, сиIэм – си гур щIэмыхъуэпс. Зэхэлъщ куэду мы ди гъащIэр: зэм уэшх къошх, зэм дыгъэ къопс, ИкIуэтынукъым, бгъэщIейми, фалъэм итым щIигъуу ткIуэпс». XLV Автандил Фатмэтхыгъэ хурегъэхь Абы хуетх: «Седжащ уи тхыгъэм, ебгъэлейуи укъысщотхъу, СыбгъэщIащи хъыбар гуапэр, щIидзау си гур махэ сфIохъу. Дыпегъажьэ дигухэм жаIэм, - хъункъым ахэр дэ дгъэщIэхъу, Лъагъуныгъэу дэ тIум дякум дэлъыр нэхъри IэфI ирехъу». Ар къыщищIэм Фатмэ, ди Тхьэ, къыпхуэщIэнкъым къигуфIар! Хуетхыж: «КъакIуэ, си псэ закъуэ, къысфIэчэнущ сигу къэплъар. Сыппэплъэнущ уэ ныжэбэ, къакIуэ, куэдщ дэ тIум тшэчар, Хуит тщIыпэнщи лъагъуныгъэр, итфынщ IэфIу къыщIэнар». ФIимыгъэкIыу хуащIа пIалъэм, Автандил и гъуэгу техьащ, КIыфIым хэту ар зыдэкIуэм, хъыбарзехьэр къыIущIащ: «Ар хьэзыркъым уэ ныщхьэбэ къыпIущIэну, Iуэху къэхъуащ». «Хьэуэ!» - жиIэри, губжьауэ, зыдежьамкIэ иунэтIащ. Игъэзэжуи ар кIуэжакъым, ирагъэблэгъати, кIуащ. ЩIохьэр унэм. Нэщхъей дыдэу Фатмэ абы къыпежьащ. Абы и гур зэрыхэщIым Автандили гу лъитащ, Димыхьэхыу и нэгу щIэкIым, губжьыр гуащэм щихъумащ. ЙотIысэххэр, ба зэхуащIыр, гухэлъ Iэфхэр зэхуаIуатэ… ЕкIу-зэкIужу зауэлI хахуэ я бжэщхьэIум къытохутэ. Итщ и ужьым и хъумакIуэр, бзэн къудейуэ IэщIэлъ джатэр, Автандили, къэлыбауэ, джатэм еIэу зыкъетIатэ. Хохуэ Фатмэ гузэвэгъуэм. Щытщ кIэзызу - арат лъэкIыр. ЕгъэщIагъуэ къэкIуа хьэщIэм фIэтелъыджэу и нэгу щIэкIыр. ЖеIэ: «Нобэ уэ цIыхубзым гъэгъа розэм IэфI щIофыкIыр, УхущIегъуэжынкIэ, плъагъумэ, мы Iуэху блэжьым пщэдей къикIыр! Си щIыхь лъапIэр хэбутауэ, уи къэхьпагъэр къогъэнахуэ! Пхуэзгъэгъункъым ар напэншэм, пщэдей фIэкI уэстынкъым махуэ. Згъэнынщ уи псэр сыпщымысхьу, бынхэр дэкIуэу, сщIынщ гуауэшхуэ, Ар уэзмыщIэм, Алыхьталэм и нэлат сэ къыстрехуэ!» Ахэр жеIэри щIокIыжыр, и жьакIэпэр игъэдалъэу, Фатмэ зефыщIыж, гуIэжу, къэхъуар и гум къытехьэлъэу. ПсыIэрышэу къыщIож нэпсыр, нэ пIащитIыр къимыгъаплъэу, «Пунэлат къызэх, схуэфащэщ, злэжьам щхьэкIэ!» - жеIэ, хэплъэу. Магъыр: «Лей есхащ си бынхэм, хэзутащ фIейм си лIы хейр, ПсыкIэ хъунщи иIэр мылъкуу, къулейсызу къэнэнщ бейр. Зы ныбжьэгъуи сэ сиIэжкъым, икIи хэт дунейм къысхуейр? Насыпыншэ сщIащ унагъуэр, схуэхъури тепщэ гу нэпсейр!» Автандил щIодэIур псоми, игъэщIагъуэу нэгу щIэкIар, ЖеIэ: «Сыт уэ апхуэдизу ущIэдзыхэр, къыпщыщIар? Сыт зыхуейр ар, къыппихыну, и жьэ фIейр къыщIитIэщIар? СыгъэцIыхут нэхъыфIыIуэу нэмысыншэу а щыкIар?» Фатмэ жеIэ, лъаIуэу: «Си псэ! Иджыпсту ар схулъэкIынкъым, Иубыдащи нэпсым си псэр, си акъылым сыхуитыжкъым. СщIащ си бынхэр насыпыншэ, сэри цIыхухэм сащыщыжкъым, Сыдэпхьэхри, емыкIу сщIати, мис, уолъагъур, къысхуэгъуакъым. Арщ хуэфащэр цIыху пцIыупсым, и жьэ къавэм хуимытыжым, Зи акъылыр лъэныкъуабэу зи щэху цIыхум хэзыхьэжым. СыткIэ хуей дохутыр, сымаджэ зилъ фIэIэфIу изыфыжым? БжесIэнщ псори уэ иужькIэ, си хьэтыр зэ къэплъагъужым. IуэхугъуитIщ иджы къытхуэнэр, хэди, языр уэ къыхэх, Уолъагъу стелъыр сэ бэлыхьу, Iэжьэгъу хъуфи, ар сщхьэщых. Нэху темыщхьэ щIыкIэ, щэхуу а лIым теуи и псэр хэх, Къэгъэзэжи, а уи упщIэм и жэуапри къыспкърых. Хьэуэ, жыпIэрэ – солъэIур иджыпсту ущIэкIыжыну, Нэху ныжэбэ къыптемыщхьэу, ди щIыналъэр убгынэну. Си делагъэм кърикIуэнур насыпышхуэкъым плъагъуну, Нэху зыдэщым ар къэсынущ, лъэхъуэщ кIыфIым сридзэну». Автандил Фатмэ йодаIуэ, и гур къэплърэ къыфIилъэту, ИкIэм ар къотэджыр лъэщу, пщэдджыжь дыгъэу зыкъиIэту. «Хуэмыхущ, - жеIэ, - фыз гузавэр зыгъэщIэхъур, гу лъимытэу! Зыри щыIэкъым апхуэдэ цIыхукIэ еджэу дунейм тету. Ар щыпсэур сигъэлъагъуну, зы пщылI гуэр къысхуэщI сэ гъусэ. А зым фIэкIи цIыху сыхуейкъым, сэ си закъуэ сщIынщ ар Iэсэ. А слъэгъуа зауэлIым щхьэкIэ къысхыхьэнкъым Iэфакъэсэ, БжесIэнщ псори, сыкъэкIуэжмэ. Щыс, икIи умыгузасэ!» Фатмэ хуещI абы лIы гъусэ, гъуэгу гъэлъагъуэу щIыгъун папщIэ, ЖеIэ, лъаIуэу: «Хуэсакъ уи щхьэм, зыхуэщI джатэм нэхъ пэIэщIэ. Си гум хьэлъэу телъыр тепхрэ а лIыр букIрэ схухэбгъащIэм, Си Iэлъыныр къыIэрыхи, къысхуэхьыж, солъэIу, къысхуэщIэ». Унэ гуэр къыхощыр пшагъуэм плъыжь щхъуантIафэу, екIуу, уардэу. ДэщIеящ мывэхукIэ лъагэу, и къуапиплIыр къехыу задэу. И шордакъхэри къат-къату хэщIыхьащ унэшхуэм быдэу, Къыхощ блынхэм тхыпхъэщIыпхъэр зэмыфэгъухэу, дахэ дыдэу. ЩIалэм щIыгъуу макIуэ пщылIыр, гъуэгугъэлъагъуэу япэ иту. Гъунэгъу щыхъум, абы жеIэ: «Мес и унэр, уолъагъу хуиту. Плъагъурэ модэ зы щхьэгъубжэ, унащхьитIым я кум дэту? Узыхуейр жеями щысми, абы дэплъи плъагъунщ хуиту». А унэшхуэм и щIыхьэпIэм Iусщ щхьэукъуэу лIитI хъумакIуэу. Ябгъэдохьэ а тIум хахуэр щабэрыкIуэу, хуэму, сакъыу, Къеубыдри пщэпкъкIэ, лIитIыр зэщIекъузэ IэкIуэлъакIуэу, ЗэрегулIыр ахэр нэпкъкIэ, хьэкIэлъыкIэр къахуигъакIуэу. Щылъщ нэхъыжьыр ихьу бампIэм, хэмызагъэу зыхэлъ и пIэм, Автандил, лъы защIэу и Iэр, бгъэдохутэ напIэзыпIэм. ТщIэркъым дауэ иукIами, дыщIэхъуэпсми и пэжыпIэм, Бийм и гущхьэр сэм пхрихыу нэсагъэнущ лIым и лIапIэм. Автандил цIыху Iэсэу плъагъуми, губжьым Iэлу къызокIуэкI, Хьэдэм Iэпэр къыпеупщIри, лIар щхьэгъубжэм деутIыпщыкI. Хы толъкъуным и архъуанэм хьэдэр мывэу щIотIысыкI, Мащэ къэтIи, хьэдэ щIэлъхьи хуэмейу Iуэхур зэфIегъэкI. Къонэр щэхуу а укIыгъэр, къыхэмыкIыу Iэуэлъауэ, ЗэщIэгъагъэу розэ гуакIуэу йожьэж лIыфIыр игу зэгъауэ. ХэIущIыIу хъуну пIэрэ щэхур, жиIэу, ар хэмыт гукъеуэ, МэкIуэж сакъыу шыуеитIыр, яцIыху гъуэгум техьэжауэ. Къыщхьэщихыу нурыр гъуазэу, нэсыжащ ар Фатмэ деж. ЖеIэ: «ЛIар, псэ къыхыхьэжу, зэи щIэрыщIэу къэмыхъуж. СукIащ сэ ар, си щыхьэту нэкIуар сщIыгъуу, жегъэIэж. Уи Iэлъыныр зыфIэлъ Iэпэр къыздэсхьащ, мис, лъы къыпож. Иджы жыIэт: апхуэдизу сытыт уи гур щIэдзыхар? СщIам си гуапэт а лIы ябгэр, къыптегушхуэу щIэхъущIар? Фатмэ жеIэ: «СыпIуплъэхукIэ мэс си напэр, тыншкъым ар! Си псэм телъ хьэзабыр текIмэ, зэгъэжынщ сигу пIейтеяр. Зи щIыхь лъапIэ! ИкъусыкъужкIэ Iуэхутхьэбзэшхуэ къысхуэпщIащ; Си унагъуэр зэрыщыту бэлыхьлажьэм къебгъэлащ. ЦIыху букIыну гуэныхьщ, ауэ ар абы къилэжьыжащ. КъыщIэдэIу иджы бжесIэнум, - абы уэ ущIэлъэIуащ». XLVI Фатмэ Нестан-Дареджан теухуауэ жиIэжа хъыбар «Ар щыхабзэу ди хэкушхуэм, Наурыз махуэр догъэлъапIэ, Зы техьэнкъым гъуэгу а махуэм, ибгынэфу и псэупIэр. ЗэлъыIудох псори фIыуэ, щыгъыныфIкIи зыдохуапэ, Хэку пащтыхьми а махуэшхуэр фIэкъабылу еIэтыпэ. Хабзэ хъуащи, щыхьэр унэм яхьыр фIыгъуэхэр гъунэжу, Къахуегуэш пащтыхьми кIуахэм хъугъуэфIыгъуэр нэхъыбэжу. МахуипщI нейкIэ мэIу пшыналъэр, джэрпэджэжу зэпадзыжу, Утыкушхуэм изщ шуейхэр зэхьэзэхуэу, ягу къыдэжу. СилI Усени, сондэджэрхэм я тхьэмадэу, пщым бгъэдохьэ, Сэри фызхэм срапашэу пащтыхь гуащэм деж сыщIохьэ. ФIыгъуэу диIэм я нэхъыфIыр саугъэту хущIыдохьэ, ФIыуэ нэгу зыдогъэужьри, къыдохьыжыр унэм ди щхьэр. Мис апхуэдэу дэ, зэгуэрым, Наурыз махуэр дгъэлъэпIащ, ФIыгъуэ Iэджи хуэтхьащ тепщэм, дэри куэд къытхуигуэшащ. Арэзы дыхъуауэ, игъуэу, унэм дэ къэдгъэзэжащ. Сэ ныбжьэгъухэр сщIыгъуу, унэм ефэ-ешхэ щыдублащ. Аурэ мэхъу пщыхьэщхьэ, псори хадэм йохьэ зэрыщIохри. Си къалэнти, щызогъафIэ Iэнэ щахузэIузохри. Уэрэд жытIэу, хуейри къафэу, дитщ хадэшхуэм зыкъыдохри, Сахэтщ сэри нэжэгужэу, щIалэ дыдэу зыкъысщохъури. СогъэхьэщIэ фызхэр гуапэу, хьэлэлагъкIэ сщIэр яхуэсщIэу, Ди гуфIэгъуэм и гуащIэгъуэу къызэIохьэ си гур занщIэу. Абы гу щылъатэм, фызхэр щIокIыж, къэхъуар къахуэмыщIэу, Абдеж си гум бампIэр нэхъри къытогуплIэ, сигъэхыщIэу. Сыкъэнау сыщысщ си закъуэ жьы, бэуапIэ сымыгъуэту, Щхьэгъубжэшхуэр зэIузохри, собэуэжыр тIэкIу нэхъ хуиту. Ауэ соплъэри солъагъур зы фIыцIагъэ хыкум хэту, Ар бдзэжьейми, кхъухьми, джейми къысхуэмыщIэу, соплъ сыщыту. Нэхъ сеплъыIуэм, гу лъызотэ кхъуафэжьей къесылIэу тафэм, Исщ абы цIыхуитI фIыцIабзэу, Iэзэу есу хы уфафэм. КъесылIащ щэху дыдэу ахэр си занщIабзэу ди псы Iуфэм, Мы си унэм къыхуокIуатэ, къыIухьэн я мурадыфэу. Кхъуафэжьейр псым къыхалъэфри жыг хадэшхуэм щагъэпщкIуащ. «КъыдэплъакIуэ щыIэу пIэрэ?» - жаIэу, куэдрэ заплъыхьащ. ИкIэм, я гур тIэкIу зэгъауэ, я Iуэху иужь ихьэжащ, Сэри щэхуу а тIум ящIэм сыдихьэхри, сеплъэкIуащ. Кхъуафэжьейм ит пхъуантэм и щхьэр къытрахыр, ягу щызагъэм, КъыдагъэкI абы зы пщащэ, нэр щIисыкIыу и нурагъым. Теубгъуащ щхьэтепхъуэ фIыцIэр щхъуантIэ защIэу фащэ щыгъым, АпхуэдизкIэ гуакIуэт, екIути нэхуу идзыр текIуэнт дыгъэм. Ар си дежкIэ къыщеплъэкIым, къыстепсащ уэздыгъэ нэхуу, ЗэщIэлыдэрт дыгъэ нуру, пшэ гуэрнхэр зэкIэщIихуу. Сыщытщ сэри сщIэн сымыщIэу, семыплъыфу нэр зэтесхыу, Сыкъожэх и лабжьэм псынщIэу, бжэр согъэбыдэжри щэхуу. ХъумакIуиплIым яжызоIэ: «Модэ фыплъэт! Флъагъурэ IупщIу? Яубыда си гугъэщ индхэм пщащэ дэгъуэ гуэр, гъэр ящIу! Фабгъэдыхьи ахэм щэхуу, Iэуэлъауэ евмыгъэщIу, Къэфщэху ар къыващэу щытмэ, ефти жаIэр, Iуэху фымыщIу. Къывамыщэм, къатефх пщащэр! Ажал лIитIым евгъэгъуэт! Къысхуэвгъэс си деж а мазэр! Фыкъэдзыхэу фимыкIуэт!» ЩабэрыкIуэу йожьэ пщылIхэр, тIыса бадзи къамыIэт, Ахъшэ гугъу щыхуащIым индхэм, хьэргъэшыргъэ ин къаIэт. СакIэлъоплъыр ахэм сэри, жаIэу хъуари зэхызох. «Феуи фукI а тIур!» - щыжысIэм, индхэм я псэр пщылIхэм хах. Хадзэж хьэдэхэр тенджызми, ем хъыджэбзыр къыIэщIах, Сэри пщащэм сежэлIауэ, ба хузощI, сэлам изох. И дахагъыр а бзылъхугъэм, псалъэ згъуэту, схуэIуэтэнкъым, Дыгъэ къепсым ар хуэзгъадэу, псалъэ стыми сэ згъэпцIынкъым. Алыхьталэм гупыж ищIу, хуэдэ цIыху къигъэщIагъэнкъым, Хэту щытми абы Iуплъэр, димыхьэхыу IэщIэкIынкъым!» Зэпегъэури Фатмэ псалъэр, гъыуэ щIедзэ, зефыщIыж, Автандили и гукъеуэр и нэпс пщтыркIэ егъэпскIыж. Магъыр тIури щхьэхуэ-щхьэхуэу, зым зыр щIыгъуу ямыщIэж, Уэс хужь щабэм нэпсыр уэру щIэлъэдауэ ягъэвыж. Гъын яух. ЛIыхъужьым жеIэ: «СолъэIу и кIэм нэбгъэсыну!» Фатмэ пещэ: «Сэ си гуапэт лъагъуныгъэ дяку дэлъыну; ХузощI IэплIэ, ба, - соубзэ, ар тхьэмыщкIэм къезгъэщIэну, Гунэс зыри щыхуэмыхъум, сохь гъуэлъыпIэм згъэгъуэлъыну. СоупщI: «Дэнэ укъыздикIыр, дыгъэ нуру къытхэпсар? Сыт уэ гъусэ а цIыху фIейхэр тхьэIухудым щIыпхуэхъуар?» Щысщ щэху дыдэу щIым йоплъыхри, пщIэншэу псори жысIэу хъуар, Вагъуэ изу нэ пIащитIым къыщIолъэлъыр нэпс къекIуар. И гур тIэкIу нэхъыфI хуэсщIыну, сепсэлъэну къезгъэжьэху, Нэхъ Iеижу гъуэгыу щIедзэ, магъ, и гущхьэр уфIыцIыху. Дыхьэрэну къоплъ и нэкIур, нэпс шыугъэр тежэбзэху, Сэри си гур къызэгуочыр, пщащэ гуIэм сыIуплъэху. ЖеIэ: «Анэм и бзэ IэфIым нэхърэ нэхъ IэфIщ уи бзэр куэдкIэ. Гуауэ защIэщ си хъыбарыр,- уэ ухуейкъым абы зыкIэ. Зи гур хыщIэу къэзыкIухьым и гукъеуэм зегъэнщI нэпскIэ. Гурылъ щэхухэри сIуэтэжмэ, гуэныхьышхуэ хъунщ си дежкIэ». ГурыIуэгъуэт: тIэкIу пасэIуэт и псэм щыщIэр къитIэщIыну. Гу лъыстащ: абы фIэзгъэкIмэ, и гур лейуэ хэзгъэщIынут. КъызжиIари куэдти зэкIэ и Iуэху зытет кърипщIэну, И щэху пщащэм дзыхь къысхуищIу, игъуэ хъуатэкъым псэлъэну. СфIэгуэныхьу, дуней нэхум IэплIэ щабэ изошэкI. ХэIущIыIу мыхъуу ар згъэпщкIунут, ауэ нурыр къызобэкI. Къызопхъух щхьэгъубжэIупхъуэр, къэзмыгъанэу нэху зыдэкI. Борэнышхуэр щIэтщ и нэгум, - нэпсу щIэтыр щIехузыкI. Дыгъэ нуру зэщIэлыдэу пщащэ цIыкIур си деж сшащ, Псэ зыпытым къимылъагъуу, зыщIэсын къыхуэзгъуэтащ. И бжэр быдэу згъэбыдэжри хъумакIуи Iузгъэувыжащ. Сэр фIэкIа зы цIыху темыплъэу, зэманыфIи екIуэкIащ. Ар щIэгуIэр, и гум щыщIэр къысхуэмыщIэу гугъу сыдохь, Махуэм жэщри къыдигъакIуэу, магъ, мэпыхьэ, зыщымысхь. «Щыгъэт»,- жысIэрэ селъэIумэ, и нэгу фафIэр ирегух; Зы дакъикъэ сыIумыплъэу абы дэкIмэ, стелъщ бэлыхь. ГуIэ нэпсым сыхэIэбэу, абы зыри схужеIакъым, И гукъеуэр, езыр хэтми, къасщIэм сфIэфIми, сеупщIакъым. Лъыр псы уэру зэрызехьэу, къыщыкъуалъэрт и Iэпкълъэпкъым, Абы телъ хьэзабыр зыми, мывэр мыхъумэ, хуэшэчынкъым. И зэхуэдэт сытым хэлъми, шхыIэныншэу жейми идэрт, Зыри къихьыртэкъым и нэм, - зимытIэщIуи пIэм гъуэлъыжырт. Щхьэнтэ папщIэу и Iэдакъэм и щхьэр телъу тежеихьырт, СелъэIупэу шхын тIэкIу щишхкIэ, схуэмышэчу сэри сыгъырт. ЖысIэжыпхъэу мыри къанэрт: щыгъа фащэрщ сщIыр зи гугъу. ХамэщI Iэджэм кърашауэ щыгъын куэди сэ солъагъу, А тхьэмыщкIэм щыгъам хуэдэ щыIэ хъункъым цIыху зыщыгъ, И дахагъыр, фIагъыу хэлъыр схужыIэнкъым, къысхуэгъэгъу. ЩысIыгъащ си деж зыкъомрэ дыгъэ нурыр, слъэкIыр хуэсщIэу, Си щхьэгъусэми жесIакъым, - хихьэжынут цIыхум пIащIэу. «ЖесIэу щытмэ,- жиIэрт си гум,- щиIуэтэнщ дарбазым занщIэу». Пщащэ цIыкIури фIыуэ слъагъурт, стелъ хьэзабыр езмыгъащIэу. «Сыт сэ сщIэнур, дэнэ схьыну?» - жысIэу, пщащэм согупсысыр, КъэсщIэфам арат и лажьэр, и гум къеуэр, зыщIэхъуэпсыр. Щэхур си лIым езым къищIэм, сиукIынт къысIухуу лъыпсыр, СыкъимыщIэу зыми куэдрэ, схуэгъэпщкIунт сэ дыгъэ къепсыр? Сытогушхуэр икIэм - Iуэхур си щхьэзакъуэкIэ мыхъун! Сыщымыуэ щIыкIэ, сыкIуэу Усен щэхур хуэсIуэтэн? ЖесIэнщ псори тхьэ къысхуиIуэм,- тхьэ иIуамэ, игъэпцIын, Щымышынэу Алыхьталэм, дауэ ар сэтей къищIын? Арти, си лIым деж сыщIохьэ, зыхуэзгъафIэу зэрыслъэкIкIэ: «Сэ зыгуэр бжесIэнущ, ауэ къызэт псалъэ япэ щIыкIэ Щэхур зыми жомыIэну, уи тхьэлъанэр пщIыуэ икIэ». ЖеIэ: «Узот псалъэ быдэ, ар схъумэну сыпсэухукIэ! Зэхихынкъым цIыху псэ пыту, сэ уи щэхур хуэсIуэтэжу, Жьыми, щIалэми ар ныбжькIэ, къызбгъэдэтми си къуэш пэжу». Къыщызитым псалъэ быдэ, дзыхь хузощIыр сыгуфIэжу: «АтIэ, накIуэ сиужь уиту, плъагъунщ дыгъэм нэпс щIигъэжу». Ар къотэджри, дызэгъусэу пэш гъэщIэрэщIам дыщIохьэ. ЗэрыIуплъэу ар си нэхум, къоуназэр Усен и щхьэр. ЖеIэ: «Тобэ, сыт мы слъагъур? ЗыгъэбжьыфIэр хэт ди пащхьэр? Ди тхьэу Тхьэшхуэ! СыщIыж щIалэ, цIыхуу щытмэ мы псэущхьэр!» Сэ жызоIэ: «Хэтми сщIэркъым мы бзылъхугъэ дахэкIейр! БжесIэфынукъым сэ зыри, - къыздикIари, хэтми зейр. ДегъэупщIи, жедгъэгъэIэ апхуэдизу щIэнэщхъейр, И гум къеуэр, телъ бэлыхьыр, щIыфIэдыджыр и дунейр». ЩэныфIагъыу хэлъым ди бзэр къытфIилъахъэу доупщI щэхуу: «ЖыIэт, дахэ, сыт длэжьыпхъэ, блэжын папщIэ мазэр нэхуу? Уолъагъу мафIэм дызэрисыр, уи щытыкIэр тхуэмубзыхуу, Хъунт дыбгъащIэм уи гукъеуэр, дзыхь къытхуэпщIу, зыдбгъэцIыхуу». ЖытIар пщащэм игу нэсами нэмысами къытхуэщIакъым. Нэ пIащитIыр щIым теплъызэу щысщ - къиIэтуи къыдэплъакъым. Щхьэц данапцIэр ухуэнарэ блэ шэщIауэ йох Iэпкълъэпкъым, Махуэр макIуэ, псалъэ закъуи жэуап папщIэу къыджиIакъым. Къыпытхакъым абы зыри, деубза пэт пщIэ ин хуэтщIу. Щысщ ар, зэми зеущэхури, къаплъэн Iэсэ щыс къыпфIэщIу; Зэми магъыр къыщеудри, дунеишхуэм губгъэн хуищIу. «ФыскIэрыкI! ВжесIэнкъым зыри!» - къыджиIар арщ, гупыж ищIу. ТщIэн дымыщIэу дыкъэнауэ, дотIысэхыр, дыгуIэжу. Ди зэранкIэ гуауэщхьэуэм ар хэхуауэ къытфIэщIыжу. ДодэхащIэ, аурэ щIедзэ мамырыпIэм иувэжу, Къыхуэтхьат IэфIыкIэ куэдуи, хэIэбакъым, игу къыдэжу. Усен жеIэ: «Нэщхъеягъуэу сиIа псом мыбдеж щеух. Хэт хуищIын мыбы ба, гушхуэу, дыгъэ бзийр и нэгу къыщIех. Мы тхьэмыщкIэм телъ бэлыхьыр нэхъ псынщIэIуэу Тхьэм щхьэщих, Сэ си бынхэр мыбы нэхърэ нэхъыфIщ жысIэм, ем сIэщIих. Дыщытщ, деплъ пэт зыдмыгъэнщIу, ди гур хэщIуи дыщIокIыж, Насыпышхуэщ ар плъагъуну,- дымылъагъумэ, догуIэж. Мис апхуэдэщ махуэ къэскIэ – нэгъэущI Iуэхуи димыIэж, Кърилъхьащи ди гум лъахъэ, дуней щыIэу дымыщIэж. Зэман тIэкIуи докIыр аурэ, жэщым махуэр кIэлъыпIащIэу. Усен жеIэ: «Уарэзымэ, сыкIуэнт сэ дарбазым хьэщIэу. ЕмыкIу хъункъэ? Ди нэхъыжьым дэзгъэкIащ куэд, сыIумыщIэу!» «ПщIыр унафэщ сэ си дежкIэ!» - пызодзыж, сыхуэгумащIэу. ХъугъуэфIыгъуэ куэд къыздещтэ саугъэту зэдихьыну, СолъэIу сэри ефэ-ешхэ хэхуэ хъумэ, тIэкIу сакъыну, И тхьэлъанэм ар епцIыжу щэхур нахуэ имыщIыну. КъысхуиIуащ аргуэру тхьищэ жиIа псалъэм темыкIыну. Щыхьэр унэм ар щынэсым, ефэ-ешхэм зиужьат. ФIыу къилъагъут Усен пащтыхьым, - куэд щIау ныбжьэгъу зэхуэхъуат. ХъугъуэфIыгъуэхэр IэщIахыр, ягъэтIысыр, бжьэ кърат. Iуб зэрефэу, ди Iурвэрыр, чэфыжь хъуауэ, къыщолъэт. Ар нэсыхукIэ зы бжьи, бжьитIи ирифат пащтыхьым лейуэ, Нэжэгужэу зэхэсщ гупыр, ираф фадэм хуэнэпсейщ. ЗэхуаIуатэ щэхуу яIэр, Тхьэрэ динрэ ахэр хуей? Вындыр розэм хуэныкъуэнкъым, шыдым дежкIи бжьакъуэр лейщ. Щотхъу пащтыхьыр Усен гуапэу, жьэрэIурэу чэфыжь хъуар: «Сэ къызощтэ уэ пхуэдэлIыр,- уасэ иIэкъым къэпхьам. Уи пащтыхьым щхьэкIэ сытри къогъуэтыф уэ, мурад пщIам, Унэ псор къэсщам згъуэтынкъым пэсщIын тыгъэ къысхуэпщIам». ЖеIэ си лIым, ищIу щхьэщэ: «ФIыщIэу щыIэр уэращ зейр, Уэрщ ди нэхур, уэрщ дызыпIыр, зыгъэбжьыфIэр ди дунейр. Зи щIыхь лъапIэ! Дыкъыщалъхум дыкъалъхуа дэ тщIыгъуу хъер? АтIэ, диIэу хъуам уэрщ хуитыр, уэрщ хэкушхуэр щIэкъулейр. Мывэ кIанэ зытIущ щхьэкIэ къысхуэпщIащ сэ нобэ фIыщIэ, Пащтыхьышхуэм екIун нысэ Усен деж Тхьэм щегъэхьэщIэ. ЗэрыIуплъэу тхьэIухудым, арэзы техъуэнщ ар – сощIэ, И хъуэхъубжьэри нэхъ лъагэу иIэтынщ, хъупау гумащIэ». Сыт кIыхь сщIыкIэ хъыбар гуауэр – Усен и бзэм зыкъетIатэ, Псэм и щIасэу мазэ нэхум и щэху щысхэм яхуеIуатэ. Ар пащтыхьым щохъури гуапэ, гуфIэгъуэшхуэм зэщIеIэтэ, «Къысхуэвгъэс ар си деж псынщIэу!» - жиIэу, хасэм щегъэш батэ. ЩхьэщыкIауэ тIэкIу си бампIэр сыздэщысым, къэслъэгъуащ: Хэку пащтыхьым и жыIэщIэр дэ ди пщIантIэм къыдыхьащ, ЦIыху хыщI щIыгъущ абы хъумакIуэу, хабзэ щыIэм теухуауэ, «Сыту пIэрэ къэхъуар?» - жиIэу, къолъэт си гур, сыкъэщтауэ. «Зиусхьэным и унафэщ, Фатмэ, дэ дыкъыщIэкIуар, ЩIэсщ уи деж Усен и тыгъэр, дыгъэ къепсым гуэгъу хуэхъуар. Къыдэт ар, зэран умыхъуу, арщ унафэу къыпхуищIар!» Щыкъуохьэж абдеж си дыгъэр, Тхьэм и фIыщIэкIэ къепсар. СоупщI ахэм, сфIэтелъыджэу: «Хэт и пщащэ фызщIэупщIэр?» Жэуап къатыр: «Усен тепщэм хуищIа тыгъэрщ зи гугъу пхуэтщIыр». Сыт сиIэжт абдеж Iэмалу? Собж сухауэ дуней гъащIэр, Си щхьэр зэуэ мэкIэрахъуэ, си Iэпкълъэпкъыр къызэфIощIэ. Сэтэней деж сыщIолъадэ – щысщ тхьэмыщкIэр къепыгъэхыу, «Плъагъурэ, нэху, Тхьэм къытхущIегъур гуауэм, ттелъыр тщхьэщимыхыу, Къыттощахэ ем и губжьыр, нэпсыр лъыпсу дигъэутхыу, Дунэхъуащ! Пащтыхьыр къоджэ! Хуахьагъэнщ бзэгу щэху, зэхахыу». Жэуап къетыр: «Хьэлъэу щытми, тшэчынщ ари – зы тхуещIэнкъым, УкъищIамэ гъусэ гуауэм, уздимыхьу пкIэрыкIынкъым, ХъыбарыфIу щытам гуапэт, - гуауэм IэплIэ пхухуэщIынкъым, Сесэжащ сэ нэщхъеягъуэм. – Сэ сыпсэууэ ар зэшынкъым. КъыщIедзэжри магъ тхьэмыщкIэр, нэпсыр уэру къолъэлъэх, СIехри абы си щхьэтепхъуэр, и нэкIу фафIэм кърепхъух. ТIури зыщ абы и дежкIэ, ери фIыри – имыщI хэх, ЗыкъеIэтыр лIыхъужь хахуэу – уеплъмэ, уи гур пфIыдехьэх. ФIыгъуэу диIэр зыщIэлъ гуэным Iузох и бжэр, сыхуэпащIэу, Сыхоплъыхь налкъутналмэсым, къыхэсхынур къысхуэмыщIэу. Естынт псори мылъкуу сиIэр а тхьэмыщкIэм, стар сфIэмащIэу, КъызошэкI бгырыпх ибг псыгъуэм, зэрыщыту мыщIэ защIэу. «Къыпхуэхъунщ сэбэп, - жызоIэ, - хуит зыпщIыну яужь уихьэм». Естащ, сшэри, си нэху закъуэр къэкIуа пщылIхэм я нэхъыщхьэм. Къыпежьащ пащтыхьыр гуфIэу, ар къыхэкIри зэрызехьэм. Нэщхъей дыдэ къэхъуау пщащэр, хэку пащтыхьым итщ и пащхьэм. Бжьэ къэпщIауэ къызэщIэвэу, цIыхухэр пщащэм дежкIэ макIуэ; Къэрэгъулхэр пэмылъэщу, зэрызехьэу йобгъэрыкIуэ. Ирихьащ пащтыхьым и гум щиху дэжейуэ хъыджэбз гуакIуэр, «Дэнэ, - жеIэ, - къыздикIар мыр, дыгъэ нэкIуу IэкIуэлъакIуэр?» Дыгъэ бзийм щIисыкIми я нэр, цIыхухэр йоплъ дихьэхыпауэ. Тепщэм жеIэ: «Слъытэнщ нобэ сэ сымыщIэм тIэкIу хэщIауэ: Дуней щылъхукъым мыр, мо уафэм си фIэщ хъуркъым къемыхауэ, И псэлъыхъур мыбы хэтми, къекIухь, дауи, хьэщыкъ хъуауэ». ЕгъэтIыс пащтыхьым пщащэр, йобзэрабзэ, егъэлъапIэ, ЙоупщI: «Хэтхэ узыщыщыр, ущалъхуари дэнэ щIыпIэ?» Пщащэм псалъэ хужымыIэу, нэ пIащитыр зэтрепIэ, Щысщ и напIэр къимыIэту, и гум нэхъри хощI, мэбампIэ. Игу нэсакъым псалъэ IэфIу пащтыхьышхуэм къипсэлъар, ЩыIэщ и гур аддэ жыжьэ, щIэтщ и нэгуми зэгуэкIуар, Ешыхьыж и тхьэмпэр розэм, гъащIэм гуакIуэу зэIуихар, ЯгъэщIагъуэу и бжьыфIагъыр, псори йоплъ, дихьэхыпау. Тепщэм жеIэ: «АтIэ дауэ къэтщIа хъуну мыр зищIысыр? Сэ мы Iуэхум хуэзгъэфащэу IуэхугъуиткIэ согупсысыр: Е, мы пщащэр хьэщыкъ хъуауэ, лъагъуныгъэ мафIэм есыр, Е, акъылкIэ губзыгъащэу, и пагагъыр къыдепэсыр. Е мы пщащэм и нэм къихьу мы дунейм тетыжкъым зыри, Гуапэр – гуапэу имылъытэ, зыхимыщIэ гуауэ хъури. СызэреплъымкIэ, мы цIыкIум и зэхуэдэщ ери фIыри, Къыдбгъэдэсми, и гупсысэр жыжьэ щыIэщ къелъэтыхьри. ТекIуэныгъэ иIэу си къуэр къэкIуэжыхукIэ зытIэжьэнщ, Абы псэгъукIэ сыхуэупсэу, мы нэху цIыкIур хуэсхъумэнщ. Мис итIанэ пщащэм и гум щыщIэр абы къедгъэщIэнщ, АпщIондэхукIэ дыгъэм пэплъэу, мазэр лыду тщхьэщытынщ». Пащтыхьыкъуэм и гугъу тщIымэ – лIыхъужь хахуэщ, щытхъу хуэфащэщ. Утеплъам, къарэкъэсыхущи, уэхум хуэдэу лIы къабзащэщ; Ежьащ зекIуэ, тIэкIу къэтыну, утыку ихьэм, джатэ Iэпщэщ. Адэр нысэкIэ зэхъуапсэу къыхихари къупщхьэ гуащэщ. КъепщIэкIащ цIыхубзхэр пщащэм, ягъэфIапэу йодэхащIэ, Фащэу щыIэм я нэхъ дахэр къыхуахьау ягъэщIэращIэ. ЩхьэратIагъэ зэщIэлыдэу дыщэ пыIэ мыщIэ защIэр, Къыпех нурыр розэ гуакIуэм – уIуплъамэ, нэр топщIыпщIэ. Тепщэм жеIэ: «Пащтыхь нысэм и тIысыпIэр евгъэгъуэт». Пщы тIысыпIэу тахътэ уардэр дыщэ защIэу хуаузэд. Къотэдж бжьыфIэу пщым я пщыжыр, щысу хъуами зыкъаIэт, ИрешалIэ нурыр тахътэм, егъэтIысри хъуэхъу еIэт. ХуещI хъумакIуэ цIыхуибгъу пщащэм, хуэсакъыпэу хэплъыхьауэ, ЙокIуэкI адкIэ хабзэм тету, ефэ-ешхэр зэIуахауэ. Тепщэм хуещI Усен фIыщIэшхуэ, тыгъэр и гум ирихьауэ, МэIу накъырэм и макъамэр, гуп зэхэтыр дихьэхауэ. Хъуэхъум хъуэхъур кIэлъыпIащIэу, ефэ-ешхэм зеузэщIыр, Пщащэ нэхури щысщ гупысысэу, хуэмышэчу и гухэщIыр: «Ди Тхьэ,- жеIэ, - апхуэдизу сыт си гъащIэр гын щIысхуэпщIыр? Сыздибдзари хэт и лъапсэ, хэт и лъахэ пIэщхьагъ схуэпщIыр? Щрет си фэм зимыхъуэжу, розэр дахэу ирегъагъэ,- СытегъакIуэт бийм сэр-сэру, уэ къысхэлъхьи къару, лIыгъэ. И ажал къэмысу лIэну хущIэхъуэпсыр хэт лIэныгъэм? Щыхэхуам деж бэлыхь цIыхур, къыхуегъуэт Iэмал, мэгугъэ». Къэрэгъулхэм яжреIэ: «ФыкъедаIуэт мы сэ вжесIэм! Гъэр сыфщIауэ къэзылъытэр я нэхъ делэщ делэу щыIэм. Сринысэуи ибжынкъым фи пащтыхьым, акъыл иIэм, ИкIи пщIэншэуи ягъахъэ дунейр нобэ уэрэджыIэм! Сыфхуэхъунукъым фэ гуащэ – си гур щыIэщ нэгъуэщIыпIэ, ТхьэIухудми си псэлъыхъур, ирес ар сэрыншэу и пIэм, ФысхуелъэIут ди тхьэу Тхьэшхуэм сришыну сэ мы щIыпIэм, Фэ фи деж щызгъакIуэ гъащIэр схьынущ, сощIэ, сихьу бампIэм. Сымыхъужмэ хуит, шэч хэлъкъым, хэсхыжынущ си псэр IэкIэ, Ар къыфхуигъэгъункъым тепщэм – фиукIынщ абы сэ щхьэкIэ. ДыщэхэкIыу сэ скIэрылъым фрикъунущ фыпсэухукIэ, Хуит сыфIщ закъуэ! Хьэуэ, жыфIэм, фыхущIегъуэжынщ иужькIэ!» КъызэщIехыр щIэлъ бгырыпхыр, дыщэ пхъуантэр зэтрех, Пащтыхь фащэу дыщэ пыIэр зэщIэлыдэу зыщхьэрех, ЯжреIэ: «Мы мылъку хъушэр фызот псори, - саIэщIэфх! Щыгъупщэнкъым Алыхьталэм фэ фщIэ гуапэр – дызэхех». Дыщэм пщылIхэр зэрытеплъэу, сэтей зыкъещI нэпсеягъым, Ар хъуохъу тепщэ къулыкъу ткIийми, хэку пащтыхьми я лъагагъым. ЯщI унафэ хуит ящIыну- зыкъетIатэ хьэлэлагъым, Иджы феплъыт шейтIан Iэщэу цIуугъэнэм и лъэщагъым. ЦIыхум лъахъэу илъыху дыщэр, мамырынкъым ди дунейр, Аращ гъащIэр зэIызыщIэр, цIыхур арщ зыгъэнэпсейр. Дыщэр хъушэу зыIэщIэлъри и псэукIэм хуонэщхъейр, ГурыфIыгъуэу щыIэ псори а зы закъуэм еуфIейр. Пщащэм жиIэр напIэзыпIэм къэрэгъулхэм зэфIагъэкI, ЦIыхубз фащэ зэщIэлыдэр пщылI щыгъынкIэ зэрахъуэкI. Хуэсакъыпэу дыгъэ нурыр кIуапIэ щэхукIэ къыдагъэкI… Щагъэш батэр щыхьэр унэм – гуфIэгъуэшхуэр зэхэмыкI. ПщылIхэм, пщащэм иужь иту загъэбзэхри, ежьэжащ… Зыгуэр кубжэм къытоуIуэ: сыплъэм, пщащэр къэкIуэжащ. КъэсцIыхужри си псэ закъуэр сыпежажьэри зездзащ, Тетщ бжэщхьэIум, дзыхь имыщIу, - къыщIыхьэн си деж шынащ. Пщащэм жеIэ: «Уэ уи фIыщIэщ сыщIэхъуар хуит сэ аргуэру, Тхьэм солъэIур уи насыпым хигъэхъуэну нэхъри уэру. Сежьэжынщ сэ зызмыIэжьэу, зыш къызэти нэхъ жыджэру, КъызэрищIэу къэхъуар тепщэм, цIыхуу иIэр къежьэнщ пхъэру. Нэхъ шыфI дыдэу ди шы гуартэм хэтыр шэщым къыщIэсшащ, Нэпсыр си гум щIигъэлъадэу, ар уанэгум къихутащ. Дыгъэ нурыр напIэзыпIэм жэщ мазэхэм хэкIуэдащ. ГурыфIыгъуэу сиIа закъуэр гъуабжэгъуэщти, бзэхыжащ. Нэху зыдэщым хэIущIыIу мэхъур псори. Къос ди деж дзэ хъушэр. Къаувыхь хъурейу ди унэр, щIэс я гугъэу насыпыншэр. ЯжызоIэ: «Мыпхуэдизу батэкъутэр сыт щIэвгъэшыр? ФыщIэлъыхъуэр си деж щIэсу къыщIэвгъуатэм, сэрщ напэншэр». Лъыхъуащ куэдрэ. Щамыгъуэтым, нэщхъейу псори дэкIыжащ. Магъ пащтыхьыр, магъ бейгуэлхэр, хьэдагъэшхуэм зиIэтащ. Щыхьэр унэр зэрыщыту пшагъуэ фIыцIэм щIигъэнащ, ЖаIэ: «Дыгъэр тщхьэщыкIуэтри, дунейр кIыфIу къигъэнащ!» АдкIэ пщащэм къыщыщIахэр бжесIэжынщ тIэкIу нэхъ иужькIэ… КъыщIэдэIу иджы лIы ябгэм и хъыбар, ар Iуэху щыпщIакIэ. СриIащ абы жэщгъуэлъу, Сыкъигъуэту игу къихьэхукIэ? ФIэкъабылми ар цIыхухъум, сIуэтэжыну емыкIущ сэркIэ. ЖысIэпэнщи, си щхьэгъусэр зэи слъэгъуакъым си псэм фIэфIу, ЩыIэрейт мыр щыхьэр унэм щIалэ къекIурэ гуп гъэбжьыфIэу. Дэлъащ дякум лъагъуныгъэ, щытми лъэпкъкIэ ар нэхъыфIу, ПхузощI пщIэшхуэ, а ныбжьыщIэм себгъэфащи илъ сфIэIэфу! ЖесIат, хуэсщIри дзыхь, щIасэлIым ди унагъуэм щызбзыщI щэхур, Сыхуэупсэ сфIэщIу пщащэм, хэIущIыIу сщIащ си дуней нэхур. ЖиIэрт щэхур иIуэтэну, щыхуэзмыщIэм деж и Iуэхур, Ар букIащи лIыгъэ пхэлъу, иджы си гум зегъэпсэхур. СиIыгъащ абы, зы псалъэ пэздзыжыну сыхуимыту, СыщолъэIум, къакIуэ жысIэу, си гугъащ ар зекIуэ къэту. СымыщIэххэу къыщыщIыхьэм, къэскIат си гур, къысфIилъэту, НэзгъэкIуат уи деж си лIыкIуэр, кIуапIи жапIи сымыгъуэту. Сыгузавэрт, къысхуэмыщIэу щхьэусыгъуэу щыхьэт сщIынур, Си деж, фэ фыщызэхуэзэм, сщIэрт иужькIэ кърикIуэнур, Уэрэ сэрэ гу къытлъитэм, си псэм ар къызэреIэнур, Арат хъыбар щIозгъэщIари, арат уэ щIозгъэгъэзэнур. Къэнэгъатэмэ ар псэууэ, ди пащтыхьым деж кIуэнт, пIащIэу. КъыщIитхъыпэу щытми и гум, сиIуэтэнт, жиIар фIэмащIэу. Абдеж тепщэр къэгубжьынти къысщIидзэнт сэ мафIэр гуащIэу, Сэри, бынхэр згъэунэхъуауэ, сехыжынт дунейм мыхъумыщIэу. Сыту пщIын уэ сэ си фIыщIэ? КъысхуэпщIар Тхьэм къыпхуищIэж. Уэр мыхъуатэм, сист гъэрыпIэм, сыгузасэу блапцIэм деж. Сыарэзыщ иджы дунеймкIэ, си губампIэр токIуэтыж, АдкIэ содэ сыт къысщыщIми, сыщIэшынэ щымыIэж. ЛIыхъум жеIэ: «ПсалъэфI щыIэщ, ижь яжьыжым къащIэнауэ: Уи бий дыдэм нэхърэ куэдкIэ нэхъ Iейщ къоIэр, щэху зищIауэ. Зи и фIэщ пхуэщIынкъым Iущым, цIыху Iужажэм пэж жиIауэ! Уэ уи дежкIэ шынагъуэжкъым щылъыр хьэдэу укIурияуэ. Иджы жыIэт, дэнэу пIэрэ кIуэса пщащэр зыдэкIуар? ЕкIи фIыкIи яIуэтэну зэхэпхакъэ и хъыбар?» Фатмэ къыщеуд, мэпыхьэ, хуэмубыду нэпс къекIуар: «Къухьэжащ си дыгъэ нурыр, гурыфIыгъуэу сэ сиIар!» XLVII Фатмэ Нестан-Дареджан каджхэм гъэр зэращIар къеIуэтэж Уещхьщ шейтIаным гъащIэ тIэкIур: гуауэ нэпсым ущIохъуэпсыр. КъыпхуэщIэнкъым зыхуэдизыр цIыхум гуауэу уэ лъыбгъэсыр! Гуапэ хьэмэ Iей аргуэру дыгъэ нурым уэ къеппэсыр? Уэ хьилагъэу зепхьэм и лъэр фIыуэ сощIэ зыдынэсыр. Фатмэ жеIэ: «IэщIыб сищIри, дуней нэхур бзэхыжащ, Узыншагъэу сиIа тIэкIур абы щIыгъуу дэкIуэсащ. Согъ, сопыхьэ абы лъандэм,- гъащIэм си гур щыIеящ, Нэпс шыугъэм и лъэужьыр си нэкIуитIым тедиящ. СфIэIэфIыжкъым си унагъуэр – лIыри бынри сщыхъуащ хамэ, ЩIэтщ си нэгум ар щIэмыкIыу, сопщIыхь, си нэр зэтеспIамэ. И зэранщ Усен-тхьэгъэпцIым, зэIубзт псори, ар мыхъуамэ, Иджы щысщи зиущэхуауэ, къоскIэ и гур, къысIуплъамэ… СыIуст зэгуэр пшапэ хъуауэ ди щхьэгъубжэм, сщIэн сымыщIэу. ХьэщIэщ гуэр ди гъунэгъупэу щытщ, къэкIуахэр щагъэхьэщIэу. Ар слъагъуху, сигъэгузавэу, къокIыр си гум пщащэр занщIэу, ЦIыхухъу псалъэр пэжу зыбжыр хущIегъуэжыпэнщ мымащIэу. ХьэщIэ гуэр солъагъур, сыплъэм, цIыхухъуищ и гъусэу къакIуэу; Чэтэн пхъашэт щым ящыгъыр, хуэпат хьэщIэр IэкIуэлъакIуэу. ЯIыгъ хъунти шхын, зэфэни, йотIысэххэр жыжьэ мыкIуэу, Фади йофэхэр, зэдошхэр, аури щIадзэ псэлъэн жьакIуэу. СакIэлъоплъыр сэри ящIэм, сакIэщIодэIухьыр щэхуу. ЖаIэ: «Гуапэщ ди зэIущIэр, дызэхэсщ дымыхуэмыхуу, Дызопсалъэ, IэфIу ди бзэр, ауэ зым зыр имыцIыхуу; ДызэрывгъэцIыхут псори, дыщывгъэсыт нэхъ гупсэхуу!» Я бзэм нэхъри зыкъетIатэ, мыпсэлъэфи яхэмыт. ХьэщIэм жеIэ: «Сэри, къуэшхэ, псалъэ тIущ хуэдиз къызэфт. Фи хъыбархэм нэхърэ куэдкIэ сэ вжесIэнщ нэхъ хьэлэмэт, Иджыпсту зы хьэ щхьэмыжым къыфхущIэсIукIынщ налкъут! СрипщылIщ сэ пщым я пщыжым,- Каджет хэкум и тхьэмадэм. Ауэ лIащ ар, ажал узыр къытегуплIэри лIы быдэм. ЛIащ зеиншэхэм я плъапIэр, яIар псоми пащIу адэм, Къыхуэнащ абы и къуитIыр анэкъилъхуу и шыпхъу дыдэм. Дулардухтщ а гуащэм и цIэр - цIыхубз ткIийщ егъэлеяуэ. И дзэ хъушэр Iухьэм зауэ, къикIуэтынукъым шынауэ. Росан, Родья – зэкъуэшитIыр щIыгъущ и дэлъхум къыщIэнауэ, Егъэзджызджыр щыхьэр унэр, пащтыхьыгъуэр къыхуэнауэ. НэгъуэщI хэку щыпсэу и шыпхъур лIауэ хъыбар къыIэрохьэ, Пщы бейгуэлхэр, ар гущIыхьэ яхуэхъуауэ, зэтопыхьэ. «Иджы дауэ сэ жесIэну гуащэм а хъыбар гущIыхьэр?»- ЖиIэу Рошак мэгузавэ – хъумакIуэдзэм и Iэтащхьэр. Абы жеIэ: «СаукIами, нэпсыр сэ схуэмышэчыну! Абы нэхърэ нэхъыфIщ губгъуэм, бгъуэтыр пхъунщIэу уихьэжыныр, Хуэкъулейщ ар къыпхужаIэу, уи унагъуэ уисыжыну, Мис итIанэ укIуэ хъунущ гуащэм деж, ухуэщыгъуэну. Иджы хэт нежьэн си гъусэу къэмыдзыхэу? ЖыфIэт псынщIэу!» Къыхеш, хоплъэри, шууищэ къимыкIуэту хъунщIэн защIэу. Жэщи махуи дитщ губгъуэшхуэм, Рошак жиIэр хуэдгъэзащIэу, ЗэтлъэфалIэу хъугъуэфIыгъуэр, чэруанакIуэхэр къэтхъунщIэу. Зэгуэр дыкIуэрт жэщу, кIыфIу, умылъагъуу нэм щIэIэбэр, Зы нур гуэр къыхощыр аддэ, къигъэнэхуу уафэ джабэр. ДогъэщIагъуэ: «Ар мыдыгъэм, сыт зищIысыр а нэхубэр?» Дызэхэтщ дымыщIэу тщIэнур, Iэнкун хъуауэ ди нэхъыбэр. Хэти мазэм хуегъэфащэ, зыми пшэплъу ар къыфIощIыр, ЗэдгъэщIэну ар зищIысыр декIуэлIэну мурад дощIыр, Дысакъыпэури докIуалIэ, нэхъ гъунэгъуи зыхудощIыр, Ар къопсалъэ бзэ тэмэмкIэ, зэхэтщIыкIыуи къытфIощIыр: «Ей, шуейхэ! ФытекIуэтыт! Щхьэ фыщыт фиувыкIауэ? Сэ каджет хэкушхуэм сокIуэ, Гуланшарэ сыкъикIауэ». Дыбгъэдохьэ нэхъри нэхум, ар къэдуухъуреихьауэ, Ар къыщIокIыр шу зэпэщу, зауэлI фащэкIэ хуэпауэ. Нуру идзым жэщ мазэхэр къигъэнэхурт махуэм хуэдэу, ЗэщIэлыдэрт, къыпфIигъэщIу дэ къыттепсэр дыгъэ дыдэу, Щытщ шуейри зиущэхуауэ, псэлъэн и гум къыхуимыдэу, Дзэ хужьыбэр налкъут щыгъэу къыIуопс ди нэм къыщIэлыдэу. Дыщымысхьу псалъэ гуапэм, щIэддзэжауэ доупщI дыгъэм, Идогъэщхьыр ар цIыхубзым, гу лъыттауэ и хьилагъэм. Ар къыщищIэм, Рошак йолъыр, къигъэгугъэуэ и лIыгъэм, Къыдоубыдыр, зихъунщIами, нэдмыгъэсу залымыгъэм. ДоупщI: «ЖыIэт, дахэ, пэжу, - хэт ущыщ уэ дуней нэхур, УкъыздикIри дэнэ щIыпIэ, къыщIэпкIухьыр, зепхуэ Iуэхур?» Ауэ, псалъэ къыджимыIэу, абы нэхъри зеущэхур, Иубыдауэ дыгъэр благъуэм, гущIэгъуншэу и фэр пехур. Ар хэтащ къытщибзыщIыну и гум илъри нэрылъагъури, Езыр хэтми, дэнэ щыщми, и гукъеуэр зи зэранри. Зыгуэр жеIэ щхьэхуэпсалъэу, зэхомыхыу IупщIу зыри, И нэгуитIым къыщIих нурым гъэр дищIауэ, дыщытщ дэри. Абдеж ещI Рошак унафэ: «Дыщыхьэнкъым, щыхуэмейкIэ! Гуауэ хьэлъэщ абы, дауи, и гум телъыр, щынэщхъейкIэ. Къалъхуагъэнут ди пащтыхьыр насыпыфIэу, - саугъэтыфIкIэ Хуэупсащ абы Алыхьыр, фыгъуэнэдхэм я нэхейкIэ. Тхьэм гупыж мыр щытхуищIакIэ, ди пащтыхьым хуэтщIынщ тыгъэ. Абы и гур IэфI тхуищIынщи, къытхуиIэнщ дэ лъагъуныгъэ. Ауэ мыр абы щыдбзыщIмэ, и гущIэгъукIэ фымыгугъэ: ПцIыр зэгуэр къыщIэщыжынущ,- пцIым и ужьым ер щогъагъэ. Пэрыуакъым Рошак зыри, жиIар захуэу къалъытауэ, Дытохьэж ди гъуэгу шу гупыр, шу хъыджэбзри здыщIыдгъуауэ. Гукъеяуэ лъэпкъ димыIэу, докIуэж ди хэку дгъэзэжауэ, Ауэ пщащэр магъ, мэгуIэ, нэпсыр хуиту иутIыпщауэ. Сэ Рошак жызоIэ: «Дауи, уэ къулыкъу пхуэсщIакъым пщIэншэу! СыкIуэн хуейщи Гуланшарэ, сутIыпщыжыт пэрыуэншэу!» ЗыкъезгъэщIу хуит нэхъыжьым сыкъэкIуакъым щхьэусыгъуэншэу,- Згъэзэжащ иджы, сокIуэжыр, къэсщэхуауэ хьэпшып хъушэу». Дихьэхау хъыбар гъуэзэджэм, зекIуэлI псори едэIуащ, А хъыбарыр зейр къыщысщIэм, нэпсыр си нэм щIэз къэхъуащ. ПцIы хэмылъу дыгъэ нурым теухуауэ ар шэч сщIащ. Абдеж, сщIэркъым, си гум бампIэр нэхъ текIуэту къысщыхъуащ. ПсынщIэу згъакIуэри си пщылIыр, хьэщIэр си деж къезгъэшащ, А хъыбарыр зэ иджыри жаIэжыну селъэIуащ. ХимыгъэщIу жиIам псалъэ, псори къысхуиIуэтэжащ, Зы мэскъал хуэдиз фIэкI мыхъуми, си гум жьы игъуэтыжащ. СиIэт сэ пщылIитI емынэу, сыт Iэмалми пэлъэщыну, ЯхулъэкIырт цIыхухэм я нэр щапхъуэу загъэбзэхыжыну. ЗгъэкIуащ ахэр Каджет къалэ: «Сэ си гугъэщ фхулъэкIыну А хъыджэбзыр къэвгъуэтыфу, и хъыбар къысхуэфхьыжыну». Махуищ докIри къагъэзэжыр, абы и хъыбар къысхуахьри: «ХуащIащ, - жаIэ, - пщащэр тыгъэ пащтыхьышхуэ гуэрым хуахьри, ИкIи ар щаIыгъщ быдапIэм, Iуамыгъаплъэу нэкIэ зыри. Ар щхьэгъусэу хуагъэфащэу, щогуфIыкIыр Росан псори. Дулардухтми ещI унафэ: «Ди Росан ар къедгъэшэнщ! Иджыпсту сэ хьэгъуэлIыгъуэ схуэщIыфынкъым. – Дыщыгъуэнщ… Гувэ щIэхми, къэзгъэзэжмэ, хьэгъуэлIыгъуэ дэгъуэ тщIынщ, АпщIондэху, зы щхьэц хэмыхуу, гуащэ нысэр схуэфхъумэнщ!» «Кадж уд лъэпкъым япэ иту пащтыхь гуащэм зеузэд, Гъуэгуанэшхуэ къапэщылъхэщ, къэрал лъэщи къапэщIэтщ, Каджхэр зэрыхахуэр ящIэ, дэнэкIи я щытхъу щаIэт, ЗэкIэ дыщым щыIэщ гуащэр, зэрихабзэу, куэдрэ къэтщ. Нобэм къэскIэ Каджет къалэр бийм хуэщIакъым тегушхуапIэ, ХэщIыхьащ ар къыр джабэжьым, хуамыгъуэту екIуэлIапIэ. КъыщIатIыкIри бгым и щIагъыр, хуащIащ къалэм щэху дыхьэпIэ, Къыщхьэщихыу дыгъэ нурыр, исщ хъыджэбзыр а быдапIэм. Ар яхъумэ жэщи махуи, и хъумакIуэхэр сакъ защIэу, Къыхашащ дзэм хэплъыхьыпэу, цIыху минипщI нэхъ дзыхь зыхуащIу, Къалэм иIэу хъуам дыхьэпIэу мин щырыщ Iутщ жей ямыщIэу». Щызэхэсхым а хъыбарыр, нэхъри си гум щIедзэр хэщIу. Автандили, пэрымыуэу, жрегъэIэ хъыбар дэгъуэр ИкIи зэ къыхигъэщакъым едэIуэн зэримыжагъуэр; Мы дунейм и зэхэлъыкIэр, и къэхъукъащIэр егъэщIагъуэ: «Хэт ищIэнт,- жи,- сыхуишэну Тхьэм мыпхуэдэ гурыфIыгъуэ». АдкIэ пещэ «Фатмэ, си псэм фIэфIу си гур пкIэрыпщIащ, Щэху мыIуатэу илъам си гум и хъыбарыр къызжепIащ. ЖыIэт адкIэ: сыт хэпщIыкIрэ каджхэм, абы сыхуей хъуащ, Хуэхейу ахэр лъагъуныгъэм яIуэтэжу зэхэсхащ. ЖаIэр пэжмэ, лъагъуныгъэ, фыз Iуэху я гум сыт къыщIэкIыр? Сэ а пщащэ насыпыншэм и бэлыхьщ сыкъезыхуэкIыр». Фатмэ жеIэ: «СщIэркъым IупщIу а уэ жыпIэхэм къибгъэкIыр, Каджхэр цIыхущ дэ тхуэдэ дыдэу, къуршым гъащIэр щрахьэкIыу. Каджхэр цIыхухэщ! Ар зэгъащIэ, я сурэткIи дэщхьыркъабзэщ, Ауэ удхэщ зэрылъэпкъыу, хьилагъэшхуэми хуэIэзэщ, Я зэран зэмыкI щымыIэу, ялэжь псори езым – хабзэщ. Къебияхэр хущIогъуэжри, я уэрэдри гуауэ гъыбзэщ. И нэр щипхъуэу къеныкъуэкъур уд IэмалкIэ дзыхэ ящIыр, Щыхуейм дежи, напIэзыпIэм я жыIэщIэ щыблэр къащIыр, ЯхулъокIыр куэд абыхэм, - хуейм, тенджызыр ягъэжэщIыр, Яхъуэжыфри махуэр жэщкIэ, жэщыр махуэ къыпфIагъэщIыр. Мис аращ абыхэм «каджкIэ» щIеджэр цIыхухэр, яфIэщыпэу, Аращ, ахъумэ, лъагъуныгъэ IэфIи яIэщ дэ дэщхьыпэу». Автандили, гуфIэщауэ, фыз гъэфэIэным щотхъу и гуапэу: «Бгъэужьыхащи сызыс мафIэр, пхурикъунщ уэ къэпхьар псапэу». ПщIэшхуэ хуищIу Алыхьталэм, Автандил гумащIэу жеIэ: «Ди тхьэу Тхьэшхуэ, щIэгъэкъуэну мы дунейм уэ зырщ щыдиIэр, Уэрщ ди гъащIэр зэIубз зыщIыр, зыщыгугъыр цIыхуу щыIэр, Йобзэрабзэ Фатмэ нэхум, зэщIикъузэу IэплIэ хуещI. Гу щихуащ и мыгъуэм Фатмэ, нэху зэрыщыр къехьэлъэкIыу; Автандили телъщ пIэщхьагъым, Iэмалыншэу еIэплIэкIыу, Псэм и щIасэ Тинатинырщ щIэтыр нэгум хущIэмыкIыу… Нэхъ къищтэнт итам губгъуэшхуэм, хьэкIэкхъуэкIэ кърихуэкIыу. Атвандил и нитIым уэшхыр къыщIолъадэ, къыфIекIуауэ, Къыщеудыр нэпс архъуанэр, и нэпсылъэм из хъупауэ. ЖеIэ: «Феплъыт мы хьэщыкъым: лъагъуныгъэм епцIыжауэ, Бзу бзэрабзэр къэрэкъурэм йодэхащIэ, вынд зищIауэ». АпхуэдизкIэ етащ нэпсри, увыIэкIэ имыщIэж, И пщтырагъым пшахъуэ щабэр ищIынт нэхъри нэхъ щабэж. ЛIыхъужь бгъафэм щыфIэрафIэщ Фатмэ, иIэу гукъыдэж: Удз гъэгъа къигъуэтмэ вындым, бзу бзэрабзэу зелъытэж. Аурэ къещIыр пшэкIэплъ дахэ, зыкъеужьри нэхущ дыгъэм, ЦIыхухъу фащэ екIу къыщIехьэ унэгуащэ гумызагъэм. ДыщIегъу фащэм щIагъщIэлъ, фIэфIу зыщитIагъэм ар и мыгъуэм ЖеIэ: «Мыхэр уи фэ илъхьэт, и фэеплъу лъагъуныгъэм». Автандили жеIэ: «Щэхур щысIуэтэн зэман сихуащ». Сату щIынми кIэ етыпхъэу а сыхьэтым къилъытащ; ЗэщIэлыдэ цIыхухъу фащэм и Iэпкълъэпкъыр ихутащ, ЛIыхъужь гуакIуэ екIу зэкIужыр фащэм нэхъ дэгъуэж ищIащ. Къиузэдауэ Iэнэр екIуу, унэгуащэр хахуэм поплъэ, Абы деж лIыхъужьыр щIохьэ нэжэгужэу, жану и лъэр. КъыщыIуплъэм Фатмэ, жеIэ, фIэтелъыджэу лIым и теплъэр: «УокIу фIы дыдэу, иджыщ делэ щыхъупэнур уэ къыпIуплъэр». IуплъэхункIэ лIыхъужь гуакIуэм, Фатмэ и гур къоплъ зыхищIэу, Автандили ауаныщIу щодыхьэшх, Фатмэ къимыщIэу: «АпхуэдизкIэ къэуIэбжьати, сыкъицIыхужакъым занщIэу». Сыт ищIэнт – зыкъыфIегъэщIыр гурэ псэкIэ хуэгумащIэу. Мэтэджыжхэр шхэн яухри, сэлам гуапи зэрахыж, Автандил тIэкIу къэхьэлъауэ и хэщIапIэм йокIуэлIэж, Зегъэпсэху жэщ хъуху мэгъуэлъри, псынщIэ хъуауи къотэджыж. «Сопсэлъэну сыхуейт»,- жиIэу, пщылI еIуэхур Фатмэ деж. Фатмэ къосыр напIэзыпIэм, и «уэху-уэхьыр» япэ иту: «СилIыкIынущ сэ мы Iуэхум, кIуапIи жапIи къызимыту!» Автандил ар егъэтIысыр, тхьэусыхапIэ иримыту, Пшагъуэр щIэтщ и нэгум хьэлъэу, хуэмыIэту и напIитIыр. Абы жеIэ: «Фатмэ, нобэ пэж бжесIэну мурад сщIащ. Уигу зэрыщIыхьэнур сщIэми, ар бжесIапхъэу къэслъытащ. IэфI дэлъами дэ тIум дякум, щэху нэхъыщхьэр пщызбзыщIащ, НэгъуэщIщ си псэр зыщIэхъуэпсыр, а зым си гур итхьэкъуащ. ЧэруанакIуэу къэкIуа гупым я уэлийуэ сэращ плъытэр, Ауэ пцIыщ ар, Ростан пщышхуэм лIы нэхъыщхьэу сэрщ бгъэдэтыр. Си жыIэщIэщ и дзэ хъушэр, сыщыхуейм деж къызоIэтыр, ХъугъуэфIыгъуэр изщ си гуэнхэм, сызыхуейуэ хъуар согъуэтыр. Уэ ухуэдэщ дзыхь зыхуащIым, пхузощI нахуэ сиIэр щэхуу: Хьэрып щIыпIэм исщ зы пщащэ, дунеишхуэр къигъэнэхуу, СегъэткIупIэр сэ а пщащэм, илъщи си гум зи имыхуу, СогъэзащIэ и Iуэхутхьэбзэр, къэзгъэнауэ сиIэр Iуэхуу. Мы унагъуэм къихьа пщащэр къызолъыхъуэ сэ куэд щIауэ. КъызокIухьыр иужь ситу гъуэгуу щыIэр зэпысщIауэ. Слъэгъуащ пщащэм и псэлъыхъур гуауэ хьэлъэм хигъэщIауэ, Щысщ лIэныгъэм ар щIэхъуэпсу, лIыхъужьыгъэм пэIэщIауэ. Автандил Фатмэ жреIэ щимыбзыщIу абы зыри, Къаплъэныфэри зищIысри, бзэха пщащэм и хъыбари, «ДэIэпыкъут ахэм, - жеIэ, - къэгупыси зыгуэр уэри, Къыхэдгъэш а тIур бэлыхьым, дахуэгъэхъуи сэбэп тIури. ХуэтщIэфынщ зыгуэр абыхэм дызэкъуэту яужь дихьэм, Дахуэхъунщ, шэч лъэпкъ хэмылъу, сэбэп дэ тIур дызэгухьэм. Мис итIанэ хъуэхъуу щыIэр щаIэтынщ дэ тIум ди пащхьэм, ПщIэну щыткъым, ди сэбэпкIэ ищIыжынщ а тIур зы ди Тхьэм. ЗыдмыIэжьэу Каджет къалэм тIасхъэщIэх пщылI гуэр дгъэкIуэнщ, Дэ тщIэу псори абы пщащэм гурыIуэгъуэу жриIэнщ, И хъыбар зэ къытIэрыхьэм, дэ длэжьыпхъэри длэжьынщ, КъыдэхъулIэм ди мурадыр, каджхэм етщIэн къэдгъуэтынщ». Фатмэ жеIэ: «Сыту гуапэ иджыпсту сэ зэхэсх псалъэр! Къэс си гугъэщ си гурылъым Алыхьталэм хуищIа пIалъэр! Къриджауэ пщылI емынэр – щэхуу щыIэм я бжэIулъэр, ЖеIэ: «Ежьи, зумыIэжьэу Каджет къалэм нэхус уи лъэр! Сыгъэлъагъу иджы пхулъэкIыр – узэджам къуита щIэныгъэр! Схутех бампIэу телъыр си гум, уиIэу щытмэ лъэкIыныгъэ. ЖеIэ нэхум, зыхуэгъази: «Уи хущхъуэгъуэ щыIэщ, - гугъэ»». Жэуап къет: «Сэ ар нэху щыхукIэ згъэзэщIэнщ! Узогъэгугъэ!». XLVIII Фатмэ Нестан-Дареджан хуитхар Абы хуетх Фатмэ «Си дыгъэ! Нэхуу щыIэм ехьэехуэ! Уэ ппэIэщIэм хощIыр и гур, къыпIумыплъэм сыт и махуэ? ЩэныфIагъыу убгъэдэлъым, уи бзэ IэфIым гум фо щахуэ, Упсыхьащи дыщэ защIэу, дунеишхуэр уогъэдахэ. Уэ ухэтми, уи гум щыщIэр сщыббзыщIами къызжомыIэу, Ар сэр-сэру къэсщIэн папщIэ, къэзгъэнакъым Iэмал щыIэу. Тариэли бэлыхь телъу зэрихьар куэдщ гъащIэр гуIэу, Фэ тIур зэ фызэIущIэжмэ, фхьынщ фи гъащIэр насыпыфIэу. Уи лъыхъуакIуэ гъуэгу техьауэ, лIыхъужь гуэр си деж щохьэщIэ, Автандилщ лIыхъужьым и цIэр, Тариэл ецIыху, зэрощIэ. Ар и тепщэщ хьэрыпыдзэм, Ростан пщышхуэм къулыкъу хуещIэ, Къет жэуап мыбы псынщIэIуэу –уи хъыбарым дыхуопIащIэ. НызогъакIуэ мы си пщылIыр уэ уи деж зыпхуигъэзэну, Каджхэм я дзэр къэкIуэжами, ахэр къэтми - къедгъэщIэну. Къалэм дэс дзэр зыхуэдизыр дыпщогугъыр къытхуэптхыну, Уи хъумакIуэхэм я бжыгъэр, я нэхъыщхьэр дыхуейщ тщIэну. Каджет къалэм сыт хэпщIыкIми, тхыбзэм къитхэ псори IупщIу, Уи гъэфIэнми хуэтх зы псалъэ, нэхъри и гур хомыгъэщIу. ФыкъилыпщIу фтелъ бэлыхьыр фщхьэщыкIынщ фэ зэман кIэщIым, ФIэкъабылмэ Алыхьталэм, ар хузэфIэкIынщ куэд мыщIэу». Иджы лъатэт, тхыбзэ, псынщIэу уи дамитIыр шэщIи хуиту, СхуэгъэгуфIэт си нэху закъуэу къуршым исыр щхьэхуимыту. КъытщIэмыгъуу пIэрэ уи гур, къэбгъэнам гупсысэм хэту? ДынэкIуэнут, тхулъэкIатэм, дыгуфIэжу уи ужь диту». Фатмэ пщылIыр къриджауэ, ирет тхыгъэр, мыр жриIэу: «Дыгъэ къепсым ехьэехуэм деж нэгъэс мыр, фIэкI имыIэу!» ЗрекъуэкIри абэ щхъуантIэр, пщылIыр йожьэ, зы жимыIэу, Зегъэбзэхри гъуэгум тохьэ, зэран хуэхъуфын щымыIэу. Шэ цIывауэ макIуэ лIыкIуэр, лъэмыIэсу и лъэр щIыщхьэм, Носыр игъуэу зыдэкIуэнум, жэщыр къалэм щыщхьэщыхьэм, БлокI хъумакIуэхэм ар щэхуу, къимылъагъуу зыбгъэдыхьэм, ГъущI кубжэжьхэр Iуха хуэдэ, дохьэ хуиту хэку къалащхьэм. КъекъуэкIауэ щIакIуэ фIыцIэр, фIэпхыкIауэ фIыцIэу и щхьэр Дуней нэхум и гъэрыпIэм къыщохутэ хъыбар зехьэр, КъыхуэмыщIэу зыхуихьынур пщащэм и гур зэрызохьэ, Ари и гукъеуэм хибжэу, и насыпыншагъэм хелъхьэ. ЛIыкIуэм жеIэ: «Умышынэт! Си сэбэп уэкIынкIэ хъунщ. Сэ Фатмэ и деж сыкъокIыр, - ар уэ пцIыхуу къыщIэкIынщ. Мы сэ бжесIэр зэрымыпцIыр тхыгъэм уеджэмэ къэпщIэнщ. Пэплъэт, розэ, къыщIэкI дыгъэм, ар къыптепсэу угъэгъэнщ. А хъыбарыр дуней нэхум жэщ пщIыхьэпIэу къыфIэщIащ, Нэ пIащитIым щIэзми нэпсыр, и гум псэ къыхыхьэжащ. IэщIэлъ тхыгъэр хъыбарыфIкIэ, лъагъуныгъэкIэ гъэнщIащ, ГуфIэ нэпсым зэпхрыплъу тхыгъэ гуапэм ар къеджащ. ЙоупщI пщылIым ар: «КъызжеIэт, хэт къысхуейр сэ, къысщIэупщIэр? Иджы къэскIэ щIылъэр сутэу сэ дунейм сытету зыщIэр?» ПщылIым жеIэ: «УтхэкIыжри, ди псэукIэ хъуар Тхьэм ещIэ, Къыттепсэжыркъым дэ дыгъэр, кIыфI зэпыту дохь ди гъащIэр. Пхихау шабзэм Фатмэ и гур, абы лъандэм лъы къыпож, И нэпс гуащIэр псыхьэлыгъэу тенджызышхуэм холъэдэж. КъыщысщIащ мыбы щэху Iэджэ, схьыжын хуейуэ Фатмэ деж, Си щыхьэтщ Алыхьыр: Фатмэ дунейм теткъым фIэIэфIыж. ЛIыхъужь гуэр ди деж щохьэщIэ и дахагъыр къыпхуэмыщIэу, Птелъ бэлыхьыр зыхуэдизыр къыщIэкIащ абыи ищIэу, Ар къыплъохъур уэ куэд щIауэ, ныбжьэгъу лъапIэм хуэжыIэщIэу, ИкIи ахэр сэ къызожьэ, поплъэ згъэзэжыным псынщIэу». Пщащэм жеIэ: «Си фIэщ мэхъур зэрыпэжыр жыпIэу хъуар, Дэнэу пIэрэ си хэщIапIэр Фатмэ гуащэм къыщищIар? Дауи, псэу хъунщ си лIыхъужьыр, - си губампIэм ещIэ ар, Хуэстхынщ абы, ауэ лейуэ яжеIэж уэ къыстехьар. XLIX Нестан-Дареджан Фатмэ хуитхар Нестан етхыр: «Фатмэ гуащэ, лъагъуныгъэм хуэгумащIэ! Стелъ бэлыхьыр зыхуэдизыр сянэм нэхърэ уэ нэхъ уощIэ. Дунеишхуэм и хеящIэм фIэфIу гуауэм сыхегъащIэ, Ауэ уэ уи тхыгъэм гугъэ зэрыщыIэр къызегъащIэ. ТIоней бийхэм саIэщIэпхри, си мыгъуагъэр здэбгуэшащ, Ауэ каджхэм я гъэрыпIэм насыпыншэр сихутащ. Хэкум и дзэр зэрыщыту сэ си закъуэ плъыр схуащIащ, Мурад тщIар къызэмыхъулIэу, гугъэ нэпцIти щэщэжащ. Мы гъэрыпIэм ныпхуистхыкIыу хъыбар куэд незгъэхьыфынкъым, Хэку пащтыхьыр къэтщ ежьауэ, кадж нэхъыщхьэхэри дэскъым. Ауэ цIыху куэд си хъумакIуэщ, - къикIуэтынуи зы цIыху хэткъым, Мыбы сэ сришыфыну мурад зыщIым хулъэкIынкъым. Хэт къежьами си лъыхъуакIуэ, къекIухь пщIэншэу си ужь иту, Исыжамэ нэхъыфIт и пIэм, си бэлыхьым ар хэмыту. Ауэ сэ абы сохъуапсэ зыкIэ – тетщ ар дунейм хуиту, Сэ-тIэ сыт? Сынасыпыншэщ! Сохь си гъащIэр ем сыхэту. Сытегушхуэу дзыхь схуэщIакъым си гум илъыр пхуэсIуэтэну, ЗэрыщIэздзэу и гугъу сщIыну, Iэмал згъуэткъым сымыгъыну. Си псэлъыхъуэм деж цIыху бгъакIуэу сынолъэIу схуебгъэлъэIуну, Абы адкIэ сыкъилъыхъуэу, си бэлыхьым хэмытыну. Къыхэмыхьэу нэгъущI гуауэ, бэлыхь стелъым срикъунщ, ЛIауэ ар мыбдеж щыслъагъумэ, сэ тIо лIэгъуэкIэ сылIэнщ. КъикIыжын абы щыIэжкъым, си ажалым сыпэплъэнщ. Мыхъумэ, къуршыр къыстевгъауэ, кIуэдыжыпIэ ар схуэхъунщ. Тхыгъэм сысей гуэр и гъусэу незгъэхьыпхъэу къысхуэптхащ: Си щхьэтепхъуэм къыпызупщIри, зы щэкI кIапэ дэщIызгъуащ. А щхьэтепхъуэри фэеплъу къызэптауэ щытыгъащ, Си насыпым и фIыцIагъэм ари ещхьми, фэеплъ хъуащ. L Нестан-Дареджан фIыуэ илъагъум хуитхар Хуетх Нестан и мыгъуэм тхыгъэ, нэпсым плъапIэ къримыту, ЕгъэункIыфI нэпс пщтыркIэ мафIэр, лъагъуныгъэ мафIэм хэту. Абы итхым къеджэр хэтми, къэскIэнщ и гур къыфIилъэту, ФIытеплъызэу и нэр тхыгъэм, матхэ, нэгум гуауэр щIэту: «Си псэм хуэдэ, сэ мы тхыгъэм есхьэлIащ хахуагъэу схэлъыр, Къелъэлъэхыу си нэпситIыр, сотх гукъеуэм и фэеплъыр. КIэрысшхащ тхылъымпIэу уи гум си гур, - мафIэ лыгъэу къэплъыр, Ауэ упщIэншэрыгугъэщ, сигу, уэ гуауэщ къыппэщылъыр. Иджы плъагъурэ, ныбжьэгъу лъапIэ, зыхуэдизыр гъащIэм лъэкIыр, Зидзу щытми нэхум хуиту, дунейр сэ къызокIыфIэкIыр. ТекIуэфыншщ абы губзыгъэр, зэхуихьэсмэ хузэфIэкIыр, Ауэ гъащIэм схухэбжэнкъым сыппэIэщIэу сэ есхьэкIыр. ЗэкIэщIичу дэ тIум ди псэр, еплъыт гъащIэм къыдищIам, Гу щысхуакъым, си нэху закъуэ, лъагъуныгъэу зэхуэтщIам. Си гур шабзэкIэ пхрихри сибгынащ сэ гугъэфI сщIам, Къехутэфыр гухэлъ щэхур губзыгъагъэр гъэр зыщIам. Узмылъагъуу кIуэ зэманым гъащIэ тIэкIур дыдж сщищIащ, Ажал фIыцIэм сыщIэхъуэпсу махуэм махуэр кIэлъыкIуащ, Алыхьталэм и Iэмырти, уи хъыбар си деж къэсащ, А гуфIэгъуэм и IэфIагъым нэщхъеягъуэр щIихъумащ. Сигу упIар шыгъушыпсым хэлъу, кърисыкIми мафIэ лыгъэу, Къысхуонэху уи гъащIэр нуру, гухэлъ IэфIым и дамыгъэу. Зи гум уилъу лIам и теплъэр пщхьэщрет уэ уафэ бзыгъэу, Схъумэнщ сэри и фэеплъыр дэлъам дякум лъагъуныгъэу. АдкIэ, си щхьэм теухуауэ сщIэркъым, си псэ, ныпхуэстхынур, ЩыIэ хъункъым бзэи, акъыли стелъ бэлыхьыр хуэIуэтэну. Къысхуэхъуат сэбэп сэ Фатмэ, Тхьэм солъэIу къыхуищIэжыну, Ауэ щIэлъыгъэнт си нэгум гъащIэр мыгъуэу есхьэкIыну. Зы бэлыхьым сыIэщIихмэ, нэхъ Iеижым Тхьэм сыхедзэ, КъызищIар фIэмащIэ щыхъум, каджхэм гъэру саIуредзэ. Жэгъуэгъу хъункъым пщIы а лъэпкъыр, пэлъэщынкъым абы псыдзэр, Арат дэ тIум ди насыпри, гъащIэм цыпэу дызэредзэ. Губгъуэм сиплъэм, сыщIэхъуэпсу, сисщ къуршыщхьэм, си гъэрыпIэу, Си хъумакIуэу Iутщ дзэ хъушэр къалэм иIэм къыдыхьэпIэу. Гъуэгуу щыIэм тетщ я нэIэ, - жейркъым я нэр зэтрапIэу, Хэт къытеуэми, къебийуэ, хьэдырыхэщ иIэр кIуапIэу. Уэ уи гугъэ хъунщ кадж лъэпкъыр цIыху зэуэкIэм ещхьу зауэу… Нэхъ Iеиж уэ умылъыхъуэт – дрикъунщ сэ сшэчыр гуауэу. Слъагъуу щытмэ улIауэ, сисынщ мафIэм зэшэзэпIэу, ЗызтеIыгъэт, лъагъуныгъэм зы шэч закъуи къытумыхьэу. Си псэ закъуэ, зыщыхъумэт нэпцI гурыщхъуэм - ар хущхъуэфIкъым. Мыр зэгъащIэ: уэр нэмыщIкIэ нэгъуэщI фIыуэ схуэлъагъункъым. Узэрыхъурэ спэIэщIэ, сэ сфIэIэфI дунейм тетыжкъым, Хэзмысэжмэ сэр си гущхьэм, зы хэкIыпIэ сэ сиIэжкъым. Дыгъэ къепсымкIэ тхьэ соIуэ, темыпсэн уи мазэр цIыхум, Къыпэувми дыгъищ зэуэ, дихьэхынкъым ар я нэхум. Нэхъ къэсщтэнущ абы нэхърэ, хьэдэ къуаншэу бгым сыщыхум, Си псэ тIэкIур хьэуам хэту вагъуэ лыду къыпхуэнэхум. ЩIыри, мафIэри, хьэуари, псыри, бгыри щызэхыхьэм, Мы гъэрыпIэм нэхъ псынщIэIуэу сришыну, схуелъэIу ди Тхьэм. ГурыфIыгъуэу сиIэ закъуэм сришалIэм хъунт и пащхьэм, Мис итIанэ дыгъэ къепсыр лъэIэсынт дэ тIум ди гущхьэм. Къыстепсэжыркъым уэрыншэу дыгъэр! Ар уэ пщхьэщыкIын? Фызэпхащ фэ тIур насыпкIэ – укъигъанэу къыстепсэн? Дыгъэ бзийхэм уи ныбжь хэту слъагъум, си гур зэгъэжынт, Схьащ дыдж зэзу гъащIэ тIэкIур – сылIам си псэр тыншыжынт. НэкIуэжынум уи деж си псэр, сыщышынэркъым лIэныгъэм, Сэ сехыжми хьэдырыхэ, блэнут си гур ещхьу дыгъэм. КъэзгъэкIыжмэ си гум гуауэр, къыпхивынт лъыр стелъ уIэгъэм, Уэри уигу умыгъэныкъуэ, кIэщI зищIами лъагъуныгъэм. Гъэзэж псынщIэу Инд щIыналъэм, - къыхуэхъуа хъунщ куэд ижэгъу, Сядэжь закъуэрщ хэку хъумакIуэр, абы хуейщ дэIэпыкъуэгъу. ПэIэщIащи ипхъу гъэфIэным, ар мэгуIэ – хуэщI гущIэгъу, КъэгъэкIыж уигу сызэрыгъыр, хъуащ нэпс дыджыр си Iэпэгъу. Иджы куэдщ сэ насыпыншэр сызэрегияр си гъащIэм, Лъагъуныгъэу пхуилъыр си гум сыхуеят нэхъыфIу къапщIэм. ЗызгъэлIэнущ уэ зым щхьэкIэ, ирашхыж си хьэдэр къуанщIэм, Мы дуней сытетыхункIэ ухэкIынкъым уэ мыхъумыщIэм. Уи фэеплъым щыщ щэкI кIапэ нызогъэхьри къэцIыхуж, Къыпысчащ ар си щхьэтепхъуэм, уэ къысхуэпщIыгъам гупыж. Ди гум IэфIу зэхуилъахэм я фэеплъу къренэж, Уафи, щIылъи, дыгъи, мази къытхуеиж дэ щымыIэж!» Зэриухыу гухэлъ тхыгъэр, и гур щауэм деж нэсащ, Iэм IэщIэлъ щэкI кIапэ тIэкIур гуауэ нэпскIэ ижьыщIащ. ЕкIуэсэхри щхьэм данэпсыр, щхьэц данагъуэр сэтей хъуащ, КъыкIэрих мэ Iэфым занщIэу Iэгъуэблагъэр зэщIищтащ. КIуэжын хуейти Гуланшарэ IуэхутхьэбзащIэр гъуэгу тохьэж, Махуэ лей ар гъуэгу темыту Фатмэ гуащэм деж носыж, Къихутар, и нэгу щIэкIахэр хъыбарзехьэм къеIуэтэж. Автандил ар щызэхихым, Тхьэм пщIэ хуищIу къогуфIэж. Абы жеIэ: «Носыр икIэм ди гур псоми щIыхэщIар. Стелъщ уи щIыхуэ куэду, Фатмэ – сщыгъупщэнкъым къысхуэпщIар, Сежьэжынщ сэ зызмыIэжьэу, икIэм носыр пIалъэ сщIар, Сшэнщ Каджетым си ныбжьэгъур, ятщIэжын хуейщ къыдащIар». Фатмэ жеIэ: «Аслъэн хахуэ! Сызыс мафIэр мэхъу нэхъ гуащIэ, ЩIидзащ хэщIу си гум, мэхъури лъагъуныгъэм ар пэIэщIэ. Тариэл деж гъэзэж псынщIэу, хъыбар гуапэри егъащIэ, Къагъэзэжмэ каджхэм фяпэ, хэкIуэдащ влэжьар, зэвгъащIэ». Автандили зимыIэжьэу пщылI щIыгъуахэр къриджащ, ЯжреIэ: «Ажал фIыцIэм дыIэщIэкIри дыкъелащ. Дэ куэд щIауэ зи Iуэху зетхуэм и хъыбар къытIэрыхьащ, Ди ажалым щIэхъуэпс бийхэм ягу зэгъэнкъым, датекIуащ. ХуэфIуэтэж Придон, фыкIуэжи, фщIар, флъэгъуахэр зэрыщыту. Сэ сыхуэзэжынкIи хъункъым абы, дауи, зэман згъуэту. Ауэ езыр ирегуфIэ, гурыфIыгъуэ IэфIым хэту, ФIыгъуэу къатетхахэр бийхэм фызот псори саугъэту. КъысхуэфIща къулыкъу хьэлэлым мыхэр уасэ хуэхъуфынкъым, Ауэ, зэ дызэхуэзэжмэ, фэ фи щIыхуэ къыстенэнкъым. ИджыпстукIэ мылъкуу сиIэр фыфейщ, къафщтэ, ар куэд хъуркъым, Фимыгугъэ сыкъэзэру. Иджыпсту нэгъуэщI збгъэдэлъкъым. ХамэщI сисщи аращ, ахъумэ, тыгъэ сщIыну си гупыжт». ХъугъуэфIыгъуэу кхъухьхэм илъыр и гъусахэм хуегуэшыж, ИкIэм жеIэ: «Щхьэж къылъысыр къафщти, унэм фекIуэлIэж, ШынэхъыщIэм къыбгъэдэкIыу, мы тхыгъэр Придон схуефтыж». LI Автандил Придон хуитхар Абы етх: «Придон, къуэш лъапIэ, пщым я пщыжу насыпыфIэ, Аслъэныгуу зи гур хахуэу дыгъэ нурым хуэдэу фафIэ, Бийр лъыкъуалэм хэзыгъапскIэу лей мыгъэгъуу лIыхъужь бжьыфIэ! ХамэщI ситу хъыбар гуапэр нызогъэхьри къыздэгуфIэ. Гугъу сехьами, ар мыпщIэншэ, - хъуащ нэхъ нахуэ зетхуэ Iуэхур. Сызыхуейм техуащи си Iэр, си гум тIэкIу нэхъ зегъэпсэхур. Кадж пащтыхьым и деж щыIэщ Тариэл и дуней нэхур, И унафэ щIын хуейщ псынщIэу, хущIогъуэжыр къыкIэрыхур. Дыгъэр гъэру исщ къуршыщхьэм, телъ хьэзабым игъэгуIэу, Розэ гуакIуэр ищIу фае тохэ абы уэсэпс щIыIэр. Датеуэнщи я быдапIэм, къэтщтэнщ къалэр дыгушыIэу, ЗекIуэ кIуами каджхэр, пщащэр дзэм яхъумэ, жей ямыIэу. КъогуфIыкIыр нобэ си гур, - абы нэпсри дэгъущынщ, Уэ уи къуэшри, уэри, сэри дызэгъусэм куэд тлъэкIынщ. Сыфхэмытми, зэкъуэшитIым мурад фщIар къывэхъулIэнщ, Уеблэм цIыхум къыщымынэу, бгыр фи гъуэгум текIуэтынщ. Сежьэжащи сыпIумыщIэу, сынолъэIу къысхуэбгъэгъуну, СопIэщIэкIыр нэхъ псынщIэIуэу бампIэм ихьыр згъэгуфIэну. Дызэхуэзэжынщ дэ щыри, дыгуфIэжу Iуэху длэжьыну, ЖысIэнщ пэжуи, бгъэзэщIащ уэ къыплъысахэр къуэш къалэну. Стелъщ я щIыхуэ а уи пщылIхэм къысхуащIа Iуэхутхьэбзэм щхьэкIэ, Зэрахьащ абыхэм лIыгъэ, хъун хуейщ гуапэ ар уи дежкIэ. Придон Iущым игъэсахэм яфIэфI хъуркъым уащыщытхъукIэ, Ауэ жиIащ зэгуэр Iущым: «Жыгейм и пIэм жыгей къокIэ!» Тхэн еухри, тхыгъэ тIэкIур хуэсакъыпэу зэкIуэцIелъхьэ, Удз гъэгъа Iэрамэм ещхьу пщылIхэм тхыгъэр яIэщIелъхьэ. ФIэмащIэIуэу хуитхар къуэшым псалъэфI куэди яжьэделъхьэ, И IупитIыр фIызэтежу, пщылIхэр гъуэгум трегъэхьэ. Я лъэныкъуэмкIэ къикIауэ Автандил кхъухь гуэр йотIысхьэ, Дыгъэ къепсым хуэдэу бжьыфIэу хы уфафэм и щыгу тохьэр, Фатмэ гуащэм ар пэIэщIэ зэрыхуэхъури и гум щIохьэ, Къожэх нэпсыр, псыхьэлыгъуэу кърисыкIыу и нэкIущхьэр. Фатми, пщылIхэми, Усени – псоми гуIэу зафыщIыж, ЖаIэ: «Дыгъэм уи бзий гуащIэм дебгъэсау утщхьэщокIыж, Иджы сыт дэ къытхуэнэжыр, гурыфIыгъуэу сыт диIэж: АжалыIэкIэ къэIэби, кхъэм дыхьыжи дыщIэлъхьэж». LII Автандил Гуланшарэ йокIыжри Тариэл хуозэ Автандил, арати, кхъухьым итIысхьауэ тетщ и гъуэгум, И щхьэзакъуэми, лIыхъужьым гурыфIыгъуэр щIэтщ и нэгум. Тариэл ар IущIэжынущ хъыбарыфIкIэ хэхъуэу и гур, Тхьэм йолъэIу нэхъыфIкIэ щIалэр, IитIыр хуиIэтауэ уэгум. Гъатхэ къихьам и дахэгъуэу, дунеишхуэр къещI щхъуантIагъэ, Лъагъуныгъэм и дамыгъэу екIуу удзхэр зэщIогъагъэ. Автандил игу щIохьэ розэм зэрытелъыр фэбжь, уIэгъэ, Саратани[1] иувэжыну и пIэм иIэщ хуитыныгъэ. ТехъуэпскIыхьу уафэгъуагъуэр, гъатхэ уэшхым щIыр егъэнщI, Автандил къэгумащIэуэ, розэ цIыкIум ба IэфI хуещI. ЙоIущащэ: «Уи мэ IэфIым сепэм пэтми зызмыгъэнщI, Псалъэ гуапэ есIуэтылIэу ныбжьэгъуфI збгъэдэс къысфIощI». Къуэш хуэхъуар къихьэхукIэ и гум, нэпсыр уэру лIым къожэх, Лъэрытету ар кIуэ пэтми, гъуэгу зытетыр хуэмыух. ЗренэкI къум нэщIыр, мэзыр, къурш гъуэгуншэми щхьэдох, Ар къаплъэнми, аслъэнми, къебгъэрыкIуэм и псэр хех. ЕкIуэлIапIэм ноблэгъэжри, къецIыхужыр: «Мес бгъуэнщIагъыр! ЩIэсщ абы сэ зи Iуэху зесхуэр, зэпымыууэ си хьэдагъэр. ЖесIэжынщ слъэгъуар, злэжьахэр, скIуа гъуэгуанэм и жыжьагъыр. ХэкIуэдакъэ си гугъуехьыр, нэщIу щытмэ а бгъуэнщIагъыр. Ар екIуэлIэжауэ щытми, изэгъэнкъым куэдрэ и пIэм, Ихьэжауэ ит хъунщ губгъуэм, иришажьэу и губампIэм». «МынэхъыфIу пIэрэ, - жеIэ, - сыкIуэу сыплъэм къамыл кIыпIэм?» Ахэр жиIэуэ егъэшри макIуэ и гум къэкIа щIыпIэм. ГурыфIыгъуэр щызу и гум уэрэд жиIэу тетщ и гъуэгум, Куэдрэ маджэ, жиIэу и цIэр, Iэджэ куэди къэкIыу и гум. Гъуэгум тетурэ зыдэкIуэм, дыгъэ нур къредзэ нэгум: Къамыл кIырым и бгъум Iуту Тариэл дэтщ аддэ лъэгум. Щытщ и джатэм лъы къыпыжу иукIа аслъэным йоплъри. Ишри щIыгъукъым. Мэгупсысэ, къыфIэмыIуэхужу зыри. Автандил и макъ зэхехри къызэщоу ар, зыкъещIэжри, ЗоплъэкI, щIопхъуэ, къецIыхужри къызэщIоплъэ и гур нэхъри. ХыфIидзауэ джатэр, мажэ къуэш хуэхъуам деж, гуфIэщауэ, Автандили къыпожажьэ, дыгъэу къуэшым къытепсауэ. Зым зыр гуапэу щыгуфIыкIыу ба зэхуащI зызэрадзауэ, ЗыхуащI IэплIэ зэбзэрабзэу, фоупс я бзэм щIэлъэдауэ. Тариэл и псалъэ IэфIхэм фIыхолъадэ гуапэ нэпсыр, Лъыуэ щIэтыр зэрызехьэу, лъынтхуэу иIэм къызэпхопсыр. ЗэпыупIи имыIэжу, къежэх нэпсым нэкIур есыр, ЖеIэ: «Уэ сыныпIуплъэжри нэхъ стеуащ мафIэс сызысыр». Тариэл и нэпс къежэхым Автандил гуфIэжу IуощIэ, И нэгуитIым кърих нурым зытелыдэр дощIэращIэ, «СыIэщIэкIри лъапсэрыхым къыпхуэсхьащ сэ хъыбарыщIэ, Иджы розэхэр щIэрыщIэу гъэгъэжынщ нэхъ дэгъуэу, сощIэр!» Тариэл къопсалъэ: «Сыту гуфIэгъуэшхуэ нобэ махуэр! Уэ услъагъужащи, си гур иджы гъащIэм нэхъ тогушхуэ. Абы нэхърэ нэхъ хущхъуэфIкIэ схуэупсэнкъым ди тхьэу Тхьэшхуэр, ЩIылъэ Iуэхур хъуам мыхъумыщIэ, доплъейр уафэм лъаIуэу цIыхур». Автандил къихьа хъыбарыр Тариэл щызыхимыщIэм, Тригъазэурэ хуеIуатэ, фIэфIу Iуэхур IупщIу къищIэм. Иретыж къихьа щэкI кIапэр, къыпачар фэеплъ дахащэм, КъецIыхуж ар: щыщщ щхьэтепхъуэ иритам зэгуэрым пщащэм. Зэрилъагъуу и щэкI кIапэр IэщIепхъуэтри къогуфIэж, Хуехь и нэкIум хуэгумащIэу, зэуи ар нэщхъей къохъуж. Къохуэхыжри и напIитIыр, гуауэ хьэлъэр къыщIохьэж, Саламани[2], е Къайс[3] хахуи яшэчахэм хуэмыдэж. Автандил бгъэдэсщ гузавэу и ныбжьэгъу гуIэжу щысым, Сэбэп зыкIи хуэмыхъуфу къызэпижыхьащ и нэпсым. Къебгъэлыну гугъущ ныбжьэгъур, ар хущIэкъумэ мафIэ зысым, КъещI лIыхъужьыр нэхъ гумащIэ хъыбар куэд щIау зыщIэхъуэпсым. Автандили магъ гуIэжу, и ныбжьэгъу нэщхъейм зыдищIу, ПцIащхъуэ дамэу набдзэшхуитIыр зэм зэхуишэу, зэм ишэщIу. И нэкIущхьэ къэплъам мафIэу къожэх нэпсыр, лъэужь ищIу, МэIур гъыбзэу и гъы макъыр, уэрэджыIэ щэIу къыпфIэщIу. И ныбжьэгъум ар IуплъэхукIэ, нэхъри нэпсыр къыфIыщIоткIу, Абы жеIэ: «Мы Iуэху слъагъум хуишэнщ делэри емыкIу. Псы тевмыкIэу мафIэм занщIэу, зысIэжьам нэхъыфIти тIэкIу,- УмыщIэххэу гуфIэгъуэшхуэ зэхэпхыныр мытIэкIуфэкIу. Иджы сыт сэ жысIэжынур? Си ныбжьэгъур схъумэфакъым! Сэращ, дауи, псомкIи къуаншэр: Iуэхум сегупсысыфакъым. «Упыхьамэ уепIэщIэкIыу, узыхуейхэр къохъулIэнкъым»,- ЖызыIам жиIат пэж дыдэу, ауэ сэ зысхуэшыIакъым. Тариэл нэхъ Iей къыщыхъум, къуэшыр мэхъури фIэгуэныхь Автандил псы лъыхъуэ йожьэ – къуакIи бгыкIи зэхежыхь. Щимыгъуэтым псы, аслъэным къыщIэжа лъыкъуалэр къехь, Треутхэри лъыр и бгъэм, къещIыж ар тIэкIу цIыхум ещхь. Автандил-аслъэн сымаджэр аслъэнылъкIэ къегъэхъуж, Нэбжьыц кIырхэу инд зауэлIхэм сатыритIу заIэтыж. Зэтырехри и напIитIыр, Тариэл зыкъеужьыж, Мазэ фагъуэм телъ пшэ фIыцIэр дыгъэ бзийм зэкIэщIехуж. Мэщт удз тхьэмпэхэр щIымахуэм, мэхуэлэжыр, мэхъу фейцей, Мэгъуж розэри гъэмахуэм, тепсэм дыгъэ гуащIэ Iей. Къуалэбзухэр къитщ я щыгум, жаIэу уэрэд дахэкIей, ЩIыIэ хъуми, хъужми хуабэ, бэлыхь куэд яшэч тIоней. ЗэIубз зэи ар тхуэщIынкъым, - ещхьыркъабзэщ абы цIыхури: Хэтми, гуапэ, хьэзаб телъми, и зэхуэдэу ешэч тIури. ФIэтелъыджэщ делэм гъащIэр, химылъагъуэу абы зыри, КIэлъоущыр нэфу гъащIэм, мэгъыж икIэм, хущIогъуэжри. Тариэл йоплъ тхыгъэм, къаскIэу, и ажалыр хэлъ къыпфIэщIу. Еджэн щIедзэ, илъагъу пэтми и акъылыр игъэжэщIу, Щепхъуэр и нэр гухэ нэпсым, къемыджэфу адкIэ IупщIу, Автандил къотэджри жеIэ, и ныбжьэгъур ауан ищIу: «Дзыхэн хуейкъым апхуэдизу акъыл зиIэ цIыху губзыгъэр. УгуфIэн хуейщ, и хэщIапIэр къыщыпщIакIэ, сыт ущIэгъыр? ДыкIуэнщ абы депIэщIэкIыу, къедгъэлыну благъуэм дыгъэр. Мис итIанэ жепIэнщ гуапэу абы хуэпщIа лъагъуныгъэр. Ди гуфIэгъуэм нобэ гуауэр лъэужьыншэу дэбзэхынщ, Каджет къалэр дэ къытпоплъэ - абы ди лъэр нэтхусынщ. Бийр хуэтщIынщи хуит ди джатэм, къытпэувыр дгъэгъуэлъынщ, Дгъэныпэнщи каджхэм я псэр, щыми къыздэдгъэзэжынщ. Тариэл и упщIэм екIуу, Автандил жэуап ирет, КъыщIедзэжыр нэху и нитIым, и напIитIым зыкъаIэт. ЩIолъэдэжри лъыр и нэкIум, гуауэщхьэуэр щхьэщокIуэт, Я нэхъ лъапIэр тыгъэу щыIэм зыхуэфащэр Тхьэм ирет. ФIыщIэ ин хуещI и ныбжьэгъум Тариэл зэрыхулъэкIкIэ: «Уэ пхуэфащэ хъун щытхъу згъуэту бжесIэфынкъым мысыхьэткIэ, Дэлъэдауэ къуршыпс лъэгум, егъэнщI розэр псынэ IэфIкIэ, Гъущыжащ си нэпсыр сэри, зепхьа лIыгъэм и сэбэпкIэ. СхулъэкIынкъым пхуэсщIэжыну уи Iуэхутхьэбзэр - Тхьэм къуитыж, Дуней фIыгъуэр зыIэщIэлъым фIыгъуэу иIэр пхуищI гупыж». Шыхэм мэшэсыж лIыхъужьхэр, уэрэд жаIэу гъуэгу тохьэж, ХъыбарыщIэр Асмат къищIэм, щыхъунщ гуапэ мыухыж. Iусщ Асмат бгъуэнщIагъ бжэIупэм дуней гъащIэм щIэмыхъуэпсу. Тариэл носыжыр щIыгъуу лIыхъужь гуэр пщIэгъуалэм тесу. Къраш тIуми уэредадэр къуакIи бгыкIи зэлъащIысу, Япожажьэр джанэпцIанэу Асмат, ахэр къимыгъэсу. Илъэгъуакъым Iэджэ щIауэ Тариэл нэпс щIимыгъэжу, Иджы еплъмэ, егъэщIагъуэ: къокIуэж фафIэрэ гуфIэжу. Бланэ жэру пхрож мэзым Асмат, и лъэм щымысхьыжу, ГуфIа щхьэкIэ, игу къэкIакъым гуауэм гуапэкIэ зихъуэжу. Ар къалъагъури, лIыхъужьитIым гуфIэщауэ зэдыжаIэ: «Ей, Асмату ди шыпхъушхуэ! Дэ ди дежкIэ гъащIэр къоIэ. Мазэр фагъуэу хэтми кIыфIым, иджы дощIэ ар здэщыIэр, Дыгъэр хуиту къепсыжауэ, тщхьэщехужыр гуауэ щIыIэр. Автандил къопсыхри и шым, щIихьэу мажэ Асмат дежкIэ, Бгъэдолъадэри хуещI IэплIэ, зэщIикъузэу пщащэр IитIкIэ, Ба хуещI и пщэм, напэм, Iупэм, хуигъэпсыIэу нэкIур нэпскIэ, ЙоупщI пщащэр: «Хъыбар щыIэ? Сыгузавэрт сэ уэ щхьэкIэ». Автандил Асмат иретыр иIэгъам зэгуэр шыпхъу папщIэу, Иджыпсту гъэрыпIэм гуIэу исым къыхуитхар, хуэпIащIэу. ЖеIэ: «Къеджи телъ хьэзабыр зыхуэдизыр къэпщIэнщ занщIэу! ПщхьэщокIыжыр пшэ фIыцIагъэр, диIа хъунти ар дэ хьэщIэу». Зэрилъагъуу Асмат тхыгъэр, зи Iэрытхыр къещIэр IупщIу, КъыхуэмыщIэу зыхуихьынур, щытщ кIэзызу, шэч тIэкIу ищIу. Зэрызохьэ бампIэ и гур, къару мащIэм фIыхигъэщIу, ЯжреIэ: «Пэжу пIэрэ мыхэр псори, къысфIэмыщIу?» Автандил нэщхъыфIэу жеIэ: «Пэжщ ар псори, умышынэ! ЩыбзэхакIэ гуауэ щIыIэр, ди гуфIэгъуэр хъунщ гукъинэ. ЗэкIэщIехур пшагъуэр дыгъэм,- нэхур хуиту къытхущIонэ, ЩытекIуакIэ ем фIыр, ди щIым гуауэщхьэуэ къремынэ. Инд пщы хахуэм псалъэ гуапэр хузэIуещэр Асмат уагъэу, ЗэрымыщIэу куэд щIа хуэдэ, зэхуащI IэплIэ, зым зыр тегъэу. Я нэжьгъуцхэм къыпыткIу нэпсыр тоткIуэ розэм уэсэпс щыгъэу, Къегиинукъым Тхьэр цIыхум, щытмэ цIыхур тIэкIу губзыгъэу. ХуащI фIыщIэшхуэ Тхьэм абыхэм: фIыгъуэу щыIэр арщ зи фIыщIэр. Гуапэ пылъми, бэлыхь къикIми, захуэщ псори абы ищIэр: Инд лIыхъужьыр, Iэр ишийуэ, уафэ щхъуантIэм хуогумащIэ, ЩIохьэ гуфIэхэу бгъуэнщIагъым, Асмат ахэр егъэхьэщIэ. Тариэл жреIэ къуэшым: «СынолъэIур, хьэтыр уиIэм, УедэIуэну, кIыхь къыпщыхъуми, гупыж сщIыуэ мы сэ бжесIэм. Иныжь гупыр зэтезукIэу зэрахихрэ я псэр си Iэм, СеIусакъым, ар Iуэху схуэщIу, гъэтIылъыпIэу мыбы иIэм. СыщIэплъакъым, къысфIэIуэхуу, щысхьми гъащIэр мыбы мыгъуэу, КъэтIтIэщIынщ иджы, деуэнщи, мы бгъуэнщIагъым щIэлъыр фIыгъуэу». Къыщолъэт Асмати гуфIэу, дэлъхухэм щIыгъумэ имыжагъуэу, Iуауд бжэхэр, зым зыр дэкIуэу фIыгъуэу щIэлъыр ягъэщIагъуэу. ФIыгъуэу щIэлъыр зыхуэдизыр уи фIэщ хъункъым уIумыщIэу, Топ хуэдиз налкъутналмэсхэр зэтелъщ, Iэтэу зэщIэпщIыпщIэу; Дыщэ кIанэхэр къат-къату щIэзщ, я бжыгъэр къыпхуэмыщIэу, ГъущI пхъуантэжьхэм дэзщ, дэгуауэ, хъугъуэфIыгъуэр нэхъыфI защIэу. ПлIыщI Iуахати гъэтIылъыпIэу фIыгъуэу щыIэр щIэлъщ щIэмыхуэу, Хьэпшып защIэкIэ кудауэ зы хъумапIи иIэщ щхьэхуэу. Хэплъыхьауэ Iэщэфащэр щызэтелъщ абы Iуащхьэшхуэу, ЩIыунэшхуэм итщ ику дыдэм гъэбыдауэ зы пхъуантэшхуэ. Тхыгъэ тетщ: «Зэгъэпэщауэ Iэщэфащэ дэлъщ мы пхъуантэм, Афэ джанэ, дау налмэскIэ, Басрэ жыру псыхьа джатэ, КъеIэм каджхэр Иныжь лъапсэм, къикIынщ зауэ батэкъутэ, «Пащтыхь укIкIэ» къеджэнщ хэтми, щхьэусыгъуэншэу мыр зыкъутэр». Ауэ лIыхъухэм, замыIэжьэу, трауд пхъуантащхьэр лъейуэ, IэщIэфащэу абы дэлъым къахуэпэнщ дзэ хъушэ зэуэ. Дэзщ жыр пыIэр, афэ джанэр, жыркIэ джатэхэр псыхьауэ, Шабзэ папцIэхэр жырыпэу илъщ шабзалъэм игуэшауэ. Хэт сыт хуейми къыдех пхъуантэм, зэпелъытыр, зрегъапщэ, ЗауэлI фащэу абы дэлъым пэлъэщынкъым зы жыр Iэщэ, Пегъэщхъу цыпэу гъущIыр джатэм, лIым IэщIэлъмэ джатэ Iэпщэр, А тIум фIыгъуэу щыIэм нэхърэ нэхъ къащтэнущ Iэщэфащэр. Щыми жаIэ: «Мыбы хуэдэу тетха плъагъумэ, фIы къыдокIуэ! ПхузэIуех Тхьэм насыпыбжэр, - ди гум илъым дыхуегъакIуэ». ЗэкIуэцIалъхьэр Iэщэфащэу къыздащтэну нэхъ зэгуакIуэр, Придон щхьэкIи хэплъыхьауэ зы жыр джати къыдагъакIуэ. Зыхуеинум хуэдиз дыщэ, налкъутналмэс къыхахащ, ПлIыщI Iуахати щIыхьэпIэбжэу, псори ягъэбыдэжащ. Автандил къопсалъэ: «Нобэ джатэм нэхъ сехъуапсэ хъуащ! ДыкъыщокIри нэху мы щIыпIэм, пщэдджыжь дожьэ. ТщIэнуращ!» Уи чэзущ иджы, джэгуакIуэ, пыщэт тIэкIу хъыбар ежьам, Тепсэлъыхьыт лъагъуныгъэу ныбжьэгъуитIым зэхуащIам, ЛIыхъужьыгъэуи зэрахьэм, яхулъэкIым Iуэху пыхьам, И гугъу тхуэщIыт батэкъутэу Каджет щIыпIэм щагъэшам. LIII Тариэлрэ Автандилрэ Придон деж зэрынэсар КIуащ лIыхъужьхэр шыбгым ису пщэдджыжь дыгъэм зиIэтыху. Асмати здахьахэщ кIэсу Нурадин и хэку ихьэху. Дэжыг гуэрым деж уаситIкIэ Асмат шы къыщыхуащэху, Автандил ищауэ япэ макIуэ, гъуэгур фIыу ецIыху. Къалъагъу: аддэ итщ губгъуэшхуэм Нурадин и Iэщыр хъуакIуэу, Зы къэрали щыIэ хъункъым апхуэдиз Iэщышхуэ иIэу. Тариэл къопсалъэ: «Iэщыр едвгъэхужьэт, дыгушыIэу, Гузэвэнхэщи, пащтыхьым къагъэнэнкъым жрамыIэу. Зэретхужьэу и Iэхъушэр, дыхъунщIакIуэу къафIэщIынщ. «Фащымысхь абыхэм!» - жиIэу, Нурадин къыттегуплIэнщ. ИкIэм дыкъицIыхужынщи, IэплIэкIэ къытпежэжьэнщ, Дэри ахэр ауан тщIауэ, дыгушыIэу даIущIэнщ». Арти, тоуэхэр шы гуартэм, шыхэр щхьэхьу зэрохьэжьэ, КъыщIэлъэлу я лъэм хъуаскIэр, гуIэу шыхъуэхэр къапожьэ: «Фыхэт? – жаIэ,- зэ фыувыIэт! – Ейщ пащтыхьым шы ефхужьэр! Абы фэ фыIэщIэкIынкъым, къывимыщIэу бэлыхьлажьэр!» Зэшхэм шабзэхэр зыIуадзэ, къахуилъахэр ягъэщтэну, Гужьеяхэу зэщIогъуахъуэ пщылIхэр, фIэкIмэ къэгъыпэну: «Къихьащ ди щIым зэрыпхъуакIуэ! ДыволъэIу дыкъевгъэлыну!» Нурадин деж макIуэ лIыкIуэ къэхъуар тепщэм жриIэну. Нурадин зэуэн къудейуэ дошэсыкIыр и хэщIапIэм, И дзэ хъушэр и джэ макъым дэтэджауэ макIуэ хъупIэм. Къапежьащ дыгъитI абыхэм, имызагъэу тIури я пIэм, Къекъухащ я пыIэр лъахъшэу, къытелъыпэу я натIэпэм. Тариэл Придон жреIэ: «Мис зи ужь уитар букIыну!», Щхьэщепхъуэтри и жыр пыIэр, къызэщIонэ дыгъэ нуру. АдкIэ пещэ: «Сыт иджыри уи мурадыр къыдэпщIэну? ЕкIуж хъункъым уи хахуагъым дэ хьэщIагъэ къыдэпхыну». Сэлам гуапэ ярихыну Придон гуфIэу къолъых и шым, ЛIыхъужьитIри къепсыхауэ IэплIэ щабэ, ба хуащI къуэшым. Придон жеIэ: «Ар и фIыщIэщ Алыхьталэм, фIыр зыгуэшым, Ейщ цIыхугъэри, насыпри лъагъуныгъэ IэфI хуэзэшым». Придон пещэ: «Сыт кIыхь сщIыкIэ? – Сэ сыфпоплъэ фэ куэд щIауэ, Фэ фи Iуэхур си Iуэхущ сэри, сыувыIэнкъым мызэщIауэ». КъыпфIэщIыншщ а щым уахэплъэм, вагъуэ нурхэр зэIущIауэ, Мэшэсыжхэри йожьэжыр лIыхъужьищыр, зы хъужауэ. Нурадин и щыхьэр унэм хьэщIэу щыIэр дихьэхащ, ФIэфIт бгъэдэсми Придон къуэшым, Автандил бгъурытIысхьащ. Алэрыбгъум я нэхъ дэгъуэр Тариэли хуаубгъуащ, Придон тыгъэу хуагъэфащэу къыхуахьар иратыжащ. ЖаIэ: «Мыращ уэтпэс хъуну мысыхьэткIэ дэ тIэщIэлъыр, Ауэ жыжьэкъым бгъуэнщIагъыр, налкъутналмэс куэд зыщIэлъыр». Придон ещIыр лъахъшэу щхьэщэ, къыхигъэщу фIыщIэ псалъэр: «Къызэзытым хуэдэ къабзэу лъапIэ дыдэщ и фэеплъыр». Ефэешхэр зэхэсщ махуэм, жэщ къатехъуэм загъэпсэху, Къызэщоухэри затхьэщIыр, къызэрищIу тIэкIу пшэкIэху. ЕкIу-зэкIужуи зыкъахуапэ, я гур хохъуэр зэIуплъэху, Нурадини хъугъуэфIыгъуэр егуэш куэду, игу къихьэху. Придон жеIэ: «ХьэщIэ лъапIэ зыужэгъу бысым щыIэнкъым, Сывигъусэу зэман згъакIуэр сфIэмыIэфIуи гу лъыфтэнкъым. Ауэ нэхъыфIщ гъуэгу дытехьэм, тщIэлъ гъуэгуанэр дэ тIэкIу-фэкIукъым, Къагъэзэжмэ каджхэм дяпэ, кърикIуэнур Iуэхум тщIэркъым. Дэ дыхуейкъым дзэшхуэ, ауэ хахуэу зы гуп къыхэтшынщ, Каджет лъапсэр дгъэнын папщIэ, щищ ддэщIыгъумэ, дрикъунщ. Бийм нэхъ гуащIэу зеддзын щхьэкIэ, нэхъ жаныIуэу джатэр тлъынщ, Зи гур хэщIу а гъэрыпIэм ис тхьэмыщкIэр хуит къэтщIынщ. СыщыIащ сэ Каджет къалэ,- къуршым хэтщ ар быдапIэ уардэу, Гугъущ къэпщтэнуи ар утеуэу, къеухъуреихьри бгы задэм. Дзэшхуэ тщIыгъуу дыбгъэдыхьэм, ди нэхъыбэр гъуэлъынщ хьэдэу. ДемыжалIэу щхьэмыгъазэу, декIуэлIэнщ абы щэху дыдэу. Арэзы лIыхъужьхэр щыхъум, гъэгу техьэнхэу хьэзыр защI, Придон хуэдэу хахуэ защIэу шуей щищи гъусэ ящI. Асмат ежьэхэм докIуатэ, - абыи Придон тыгъэ хуещI, Iуэху щиублэкIэ гупсысэм, къытекIуэнукъым нэгъуэщI. ЗэранэкI тенджызыр зэшхэм, тохьэ тафэм ахэр пIащIэу, Пащэр жэщми я гъуэгуанэм, махуэм якIур яфIэмащIэу. «Иджы, - жеIэ Придон,- къалэм дынэсыху дыкIуэнщ жэщ защIэу, НэхъыфIщ щэхуу дыбгъэдыхьэм къалэм, зыми дыкъимыщIэу». Придон Iущым жиIам тету, зэгуроIуэ лIыхъужьищыр: Гупым махуэм загъэпсэхур, - лъэрытетуи нэху ягъэщыр. Къалъагъу, плъэмэ, аддэ жыжьэу, къалэ щыгур бгым къыхощыр. ЩоIур уэгум джэрпэджэжу къэрэгъулхэм я макъ лъэщыр. Къалэм иIэу хъуам дыхьэпIэу Iутщ хъумакIуэу цIыху куэдыщэ, Ар лIыхъужьхэм къыщалъагъум, ящI унафэ, зочэнджащэ: «Девгъэгупыс фIыуэ Iуэхум, къэдвгъэгъуэт Iэмал хуэфащэ, ЦIыху мин нэхърэ нэхъыфIщ уиIэм зэгурыIуэуэ цIыхуищэ». LIV Нурадин-Придон и чэнджэщ Придон жеIэ: «ФыкъедаIуэм, вжесIэнщ пэжым я нэхъ пэжыр: «Лъэщщ быдапIэр, дэ дымащIэщ, - ар фIы дыдэуи дощIэжыр. «Къэтщтэфынщ мыр, дытеунэщи», - жытIэм, ди щхьэм дыщотхъужыр, Дэлъэдэжмэ псори къалэм, сыт Iэмалу къытхуэнэжыр? Сэ къэфлъагъур сыщыцIыкIум, сегугъупэурэ седжащ: КIапсэрыкIуэм сыдихьэхри, сызыхуейм селъэф сыхъуащ. Лъагэу Iэтау шэщIа кIапсэм срижэфу щытыгъащ, «КIапсэрыкIуэкIэ» къызэджэу, сабиигъуэр есхьэкIащ. Фхэту щытмэ фэ тIум фязым аркъэн дзыкIэ Iэзэу зыщIэ, Мо чэщанэм и зы къуапэм схуфIэвгъанэт, вдзыи псынщIэу. Срижэнщ абы, фынаплъэм, щIым сытет фIэкI сыкъэвмыщIэу, АдкIэ къалэм дэсыр цIыхуу згъэгъуэлъынщ сэ хьэдэ защIэу. Зы мэIухурэ джатэ жанрэ сIыгъмэ, Iэщэу срикъунщ, Сылъэтэнщи къалэ пщIантIэм, жьы борэну сыдэуэнщ. Я хъумакIуэхэр сукIынщи, дыхьэпIэбжэр фхуIусхынщ, Фыныдыхьэм фепIэщIэкIыу, Iуэхуу диIэр зэпэщынщ». LV Автандил и чэнджэщ Автандил Придон жреIэ: «Пэжщ, уэ икъукIэ улIы хахуэщ! ПхулъэкIынури уощIэжыр,- дэри дощIэ, сыткIи нахуэщ: IэщIэкIынкъым бийр уи Iэщэм, уи чэнджэщри сфIэзахуэщ, Ауэ, даIуэт: зэхэтщ плъырхэр хъушэу, ахэр хъумакIуэшхуэщ. Зыбгъэхъеймэ, Iэщэфащэм я зу макъыр зэхахынщ, Гу лъатэнщи уи аркъэным, зэ еуэгъуэм пагъэщхъунщ, Хъунщи пщIэншэ уи хахуагъыр, мыхьэнэншэу укIуэдынщ, Сэри сиIэщ зы чэнджэщи, фыкъедаIуэмэ, вжесIэнщ. Гу мыбыхэм къыфлъамытэу, моуэ тIэкIу зевгъэз лъэныкъуэ, Сэри шыдым Iэщэфащэр хьэпшып папщIэу тызокъуэ, Зысхуэпэнщи сондэджэру, сыдыхьэнщ абы си закъуэ, ХамэщI къикIхэр дохьэ къалэм, къыхэмыкIу Iуэху ныкъуакъуэ. Щыри зэуэ дызэгъусэу дыкъалъагъумэ, шэч ящIынщ, Сэ си закъуэ сондэджэру сабгъэдыхьэм, я фIэщ хъунщ. Сызэрыдыхьэххэу къалэм, Iэщэфащэм зестыжынщ, Iуэхур Тхьэм къыддигъэпсынщIэм, хьэкIэлъыкIэр яхэслъхьэнщ. Зы удыни къыслъымысу, абы дэту хъуар сукIынщ, Фэри зефхьэу лIыхъужьыгъэр, мыдкIэ щыIэм уз ефтынщ, Iузудынщи я IункIыбзэр, дыхьэпIэбжэр фхуIусхынщ, Абы нэхърэ нэхъыфI фщIэмэ, жыфIэ, сэ щызгъэтыжынщ». LVI Тариэл и чэнджэщ Тариэл къопсалъэ: «Къуэшхэ, фи хахуагъым гур къегъэплъыр, Ещхьыркъабзэщ зефхьэ лIыгъэм фи чэнджэщым Iущагъ хэлъыр: ПщIэншэу къифхыркъым фэ джатэ, сощIэ, фи гур зауэм хуоплъэ, Фэ, сэ щхьэкIэ, мафIэ лыгъэм фыхыхьэну, фызэдолъыр. Ауэ сиIэт чэнджэщ сэри, федэIуэнум зэман вгъуэту: Изэгъэнкъым пщащэр и пIэм, а быдапIэм зауэ дэту. Сыт жиIэн абы сэ щхьэкIэ, фыкъилъагъумэ сыфхэмыту? Напэтехкъэ ар си дежкIэ, гъащIэ псокIэ япэ иту! Датеуэнщ абыхэм занщIэу! Ар нэхъыфIу къызолъытэ, ЩызэщIичым деж нэхулъэр, мо дэхьэпIэм дыIуохутэ, Щэ зырыз зауэлIу тщIыгъуу, зытIэтынщи, дгъэшынщ батэр, Дахыхьэнщ абыхэм лъэщу, икъузауэ Iэгум джатэр. Пытхынщ я щхьэр гуэдз щхьэмыжу, дыхьэпIэбжэр хуамыщI щIыкIэ, Дыхьэнщ пщIантIэм дэ щым дязыр, - щаублэнщ тIум зауэр мыдкIэ, Псыдзэу зыр яхэлъэдэнщи, яригъэлъагъунщ зэуэкIэ, Зыщыддзынщ гъущI фащэ хьэлъэр, ди Iэпкълъэпкъыр жан хъун щхьэкIэ». Придон жеIэ: «Пщэдей махуэр щIэтщ си нэгум схущIэмыкIыу, Дыхьэжынкъым зы цIыху къалэм, си фэеплъ шагъдийм IэщIэкIыу, СщIам мыпхуэдэ IуэхукIэ каджхэм сахыхьэну, псибл сыкъикIыу, Тхьэ пхузоIуэ узыхуеймкIэ, уэзмытынт ар си гум пыкIыу». И ныбжьэгъухэр нэжэгужэ къищIыжыну ахэр жеIэ, АкъылыфIэхэми ящIэ Нурадин зэрыгушыIэр, Зэпадзыж, зэщыгуфIыкIхэу, гушыIэкIэу ящIэр, щыIэр, Тралъхьэжыр шыхэм уанэ, зэпэщ ящIыр Iэщэу яIэр. ЗагъэнщIыхукIэ, гушыIэнкIэ лIыхъужьищыр зэпеуащ, Тариэл жиIа чэнджэщыр нэхъ тэмэмуи къалъытащ, ЗауэлI защIэу щищ ящIыгъути, щэ зырызу ягуэшащ, Трагъэсхэри жыр пыIэр, псори я шым шэсыжащ. LVI Кадж быдапIэр къащтэу Нестан-Дареджан хуит къызэращIыжар ЛIыхъужьищым я бжьыфIагъыр дыгъэ къепсым хуэдэу наIуэщ; Нур зэшиблым ядз нэхубэр а зэшищым я хъумакIуэщ; Тариэл цIыху екIущ, лIы къабзэщ, и шагъдийри IэкIуэлъакIуэщ, Ажалщ ахэр бийм я дежкIэ, я ныбжьэгъухэм дежкIэ гуакIуэщ. ЛIыхъужьищым я хъыбарыр фхузоIуатэ сэ дагъуэншэу: Дэтщ аузым псыдзэр уэру, щыблэр къочэр гущIэгъуншэу, Щыгум уафэр къыщогъуагъуэ, щIылъэм уэшхыр щошх мардэншэу, Хым уIухьэм, урохьэлIэ дунейр уэфIу, уэлбанэншэу. Нурадинрэ Автандилрэ хуэдэ хахуэ цIыху къалъхуакъым, Тариэл къыщымышынэу щIакIуэ кIапэ лIы техьакъым. А щым нуру къащхьэщихым дыгъэр нэхукIэ лъэщIыхьэнкъым, ЛIыгъэу адкIэ зэрахьэнум хъур щыгъуазэ щIегъуэжынкъым. Заузэдри зыхуейм хуэдэу, ежьащ ахэр щхьэмыгъазэу, МакIуэр щыри нэхъри гушхуэу, дыхьэпIищыр я гъуэгу гъуазэу; Итщ я ужьым щищ зауэлIу, я гум илъыр зэщхьыркъабзэу Хуагъэзащ жэщныкъуэм пIалъэр, Iуэхур ящIэрти хуэIэзэу. МакIуэ ахэр, гъуэгурыкIуэу я гъуэгу тету зыфIагъэщIу, Къалэдэсхэми шууейхэм гу къылъатэркъым, шэч ящIу, Ягуи къэкIыркъым абыхэм бэлыхьлажьэ Iейр къащыщIу, Мыдрей гупри ябгъэдохьэ, Iэщэр щэхуу хьэзыр къащIу. ИкIэм зыздрач шууейхэм, зэщIагъаплъэу щIопщкIэ яшхэр, ЗэрогулIэр лъэныкъуитIыр, къапоуври къэрэгъулхэр. Гупищ защIри, дыхьэпIищым йобгъэрыкIуэ лъэщу зэшхэр, Зэрызохьэ къалэр цыпэу, зэщIогъуахъуэ къалэдэсхэр. Къыхуегъазэ Тхьэм и щIыбыр каджет къалэм, къуаншэу ибжу, Дыгъэ къуэпсыр зи тIысыпIэ Кронос гуэрми хуэмыхьыжу. ЙокI ар щыгум, къочэ щыблэр, уафэгъуагъуэр дежьуужу, БгитI зэхуакум дэгуэшауэ дэлъщ укIыгъэр дэмыхуэжу. И зыгъазэм гъуэз къыпихыу, Тариэл егъабзэ джатэр; IэпэщIэхуэр лъэгущIыхь ищIу, щхьэмыгъазэу бийм токIуатэ; Хъийм икIащи лIыхъужьищыр, дыхьэпIищыр зэхакъутэ, Доуэ къалэм псыдзэ уэру, къалэ кIуэцIым щагъэш батэр. Тариэл гу щылъамытэм къогузавэ, лIыхъужьитIыр: Яхьу шыбгъэкIэ къахуэзэр, къыдыхьэпIэм хуаунэтIыр, Къапэувым зызыгъэлIу, щIыр пIэнцIывкIэ кърагъэтIыр, Щызэтелъщ куэбжэпэм хьэдэу къалэм щыщу зэхуэдитIыр. Къапщэпщыхь щIыр къэрэгъулхэм, хьэпшыр цIынэу зэщIэкъугъэу, Зы IэпапIи яхэлъыжкъым я Iэпкълъэпкъхэм мыуIэгъэу, Къыхэтхъауэ щылъщ куэбжэпкъыр, щытар Iэщэ зэмызэгъыу, «Тариэлщ мыр зи IэщIагъэр!» - жаIэ, къуэшкIэ я гур загъэу. Бгы щIагъ кIуапIэм щIокIукI, хьэдэм лъэувыпIэ къаримыту, Къалъагъу, плъэмэ: аддэ жыжьэу Тариэли щхьэпцIэу щыту,- Благъуэм мазэр IэщIэкIарэ дыгъэ нурым ар бгъурыту, НэхулъитIыр зы хъужарэ гурылъ IэфIхэр зыхуаIуатэу. НэкIи фэкIи яхуэгъэнщIкъым къемыуэжу гу гъущIар: КъыпфIощI иту уафэгу щхъуантIэм щыIущIау Зуал – Муштар. ЗэщIолыдэ тIури нуру, къагъэбжьыфIэу зытепсар, Хъужащ ахэр насыпыфIэ, мыщIагъуами нэгу щIэкIар. КIэ иIэжкъым гумэщIэным, - дауи, IэфIщ ар, уигу къыдэжым, Розэм тхьэмпэхэр зэIуихми, яфIэфIщ ахэм зэIущIэжым. ГурыфIыгъуэр щызу я гум, лIыхъужьищыр зы щыхъужым, Зыр йохъуэхъу адрейм, гуфIэжу, я нэхейкIэ бий гуIэжым. Дожьу зэшхэм дыгъэ нурыр, я зэIущIэм щыгуфIыкIыу, Ба лIыхъужьхэм хуещI хьэлэлу, и гум, и псэм къыбгъэдэкIыу, ЩытхъукIэ, фIыщIэкIэ щIегъанэ ахэр, IэплIэ яришэкIыу. Зэпадзыжыр псалъэ IэфIхэр зым гуапагъкIэ зыр ефIэкIыу. Тариэл йохъуэхъу ныбжьэгъухэр, лъахъшэу щхьэщэ абы хуащIу, Узыншагъэми щIоупщIэ, ар уIэгъэ хъуа къафIэщIу, Хъуами фаджэ Iэщэфащэр, текIуащ, зыри къыщымыщIу, Лъапсэрых ящIауэ каджхэр, зэхэтщ зэшхэр, пщIэ зэхуащIу. Щищым щыщу къалэ кIуэцIым щэрэ хыщIрэщ дыхьэфар, Гуапэу щытми текIуэныгъэр, мэхъу гущIыхьэ къаукIар. Губжьыпау зэтраукIэ псэууэ къалэм къыдэнар, КъахуэщIакъым зыхуэдизыр хъугъуэфIыгъуэу къахэхъуар. Зэхуахусыр лъэрытету хэкум итыр шыду, махъшэу, Шыдми, махъшэми зэхэту минищ мэхъур хьэлъэзешэу. Къахэхъуахэр хъугъуэфIыгъуэу щIадзэ ахэм трагуашэу, ЗыщIагъужри дыгъэ нэхур, гъуэгу тохьэжхэр гукъеуэншэу. ЗауэлI хыщI хуэдиз къагъанэ, къалэ кIуэцIыр яхъумэну, Хуит хъужауэ, яшэж пщащэр хэт лъэкIын къатрихыну? КIыхьми гъуэгур, макIуэ ахэр тенджыз Iуфэм бгъэдыхьэну, ЖаIэу: «Фатмэ ттелъщи и щIыхуэ, дыкIуэнщ ари дгъэгуфIэну!» LVIII Тариэл тенджызхэм я пащтыхьым деж къос Тариэл тенджыз пащтыхьым лIыкIуэ хуещI хъыбарегъащIэу, Хуетх: «И бийр лъэгущIыхь ищIауэ, Тариэл ныпхуокIуэ хьэщIэу. Си нэхунэри си гъусэщ, дуней нэхум дэщIэращIэу, Си нэ къокIыр услъагъуну, услъытауэ адэ папщIэу. Къэсщтащ лIыгъэкIэ Каджетыр, згъэсабырри бий етар, Пщым я пщыжу ныбжьэгъу лъапIэ, уэрау собж зи фIыщIэр ар! Фатмэ гуащэм и саулыкъукIэ къэхъужащ хуит шыпхъу хуэхъуар, Си фIэщ хъуркъым схуэпшыныну фэ фи щIыхуэу къыстехуар. ДыблэкIынущи уи хэкум, хышхуэ Iуфэм дыбгъурыту, Дыкъэлъагъу къытпежьи, пщышхуэ, егъэблагъэ ухэмыту. ПхузощI тыгъэ, сфIэкъабылу, каджхэм я щIыр зэрыщыту, Уи дзэ гъакIуи гъэпсэу ахэр, уи унафэ быдэм щIэту. Фатмэ щIыгъуу къыздишэну хуещI унафэ лей Усен: «Ди зэIущIэ дахэм хэдным къытхуищIынщ Фатмэ губгъэн. Къришам абы гъэрыпIэм ар IумыщIэм, хэт IущIэн? Дыгъэ къепсым дэщIэращIэм хуейщ ар щыдгъэгуфIыкIын». Тариэл и лIыкIуэр дэкIри, лъэр здиунэтIам нэсащ: Хэку пащтыхьым хъыбар гуапэр насыпышхуэ къыщыхъуащ. ГъащIэу щыIэр зи IэмыщIэм илъым фIыщIэ ин хуищIащ, И гъусэнухэм пэмыплъэу, дэшэсыкIри гъуэгу техьащ. Зиузэдащ пащтыхьым екIуу, ар кIуэ хуэдэ хьэгъуэлIыгъуэ: Зэхуахусри Iэщыр хъушэу, трагуашэ хъугъуэфIыгъуэ. ЯдэщIыгъущ ежьахэм Фатмэ, щызу и гум гурыфIыгъуэ, Дыгъэу къепсыр, лIыхъужь гуакIуэр илъагъун зым имыжагъуэ. Нос пащтыхьыр здынэсыпхъэм, хьэщIэхэри къыпежьащ: ЗокIуэталIэ, зэхуащI IэплIэ; дзэри екIуу иувыкIащ. Тариэли хы пащтыхьым пщIэ хуэфащэ хуищIыжащ, Дыгъэ нэкIуу зэкIуж пщащэр кIуахэм нуру къахэпсащ. Фатмэ, пщащэм зэрыIуплъэу, щIедзэ и гум къыфIилъэту, ЗыпщIэхедзэри ба хуещIыр, гурыфIыгъуэр нэгум щIэту. ИкIэм жеIэ: «Тхьэм и фIыщIэщ си нэгу щIэкIыр зэрыщыту, Блэнщ сыт щыгъуи фIым и нэхур, къэплъэжащ си нитIыр хуиту». Пщащэм жеIэ IэфIу, щабэу Фатмэ IэплIэ иришэкIыу: «Гу уIэгъэу лъы зыпыжым щIидзэм гуапэр къехуэбэкIыу, КъобжьыфIэж нэхъ нуру мазэр, ар хуежьами ижэщIыкIыу, Тепсэжащи дыгъэр розэм, къеIэжынкъым щIыIэ, лъэкIыу». Хы пащтыхьым и хъуэхъубжьэм къегъэбжьыфIэ хьэгъуэлIыгъуэр, Каджет къалэм и саулыкъукIэ зэхэтащ махуибл гуфIэгъуэр, Зылъымыс къэнакъым хьэщIэ, пэрыхьэту хъугъуэфIыгъуэр, Дыщэр лъабжьэкIэ зэрахьэ, щIигъэнащ хьэпшыпым губгъуэр. Зэтелъщ Iэтэу ятар тыгъэу, зэтезщ щэкIыр алътес защIэу, Тариэл и дыщэ пыIэр, уасэу иIэр къыпхуэмыщIэу, ЗэщIолыдэ къащхъуэу, щхъуантIэу, лъапIэ защIэу хэтыр мыщIэу, Дыщэ тахътэри лыдыжу щыхуаухуэ абдеж занщIэу. Къыхуагъэс Нестани фащэ, зэщIэпщIыпщIэу хъэрахъищэу, ХэдыкIауэ тхыпхъэщIыпхъэр мыщIэ щыгъэкIэ дахащэу. Дыщэ тахътэри къаухуэ, ныбжьыщIитIым хуагъэфащэу, Къащыхъуащ а тIур телъыджи, зэхэтщ цIыхухэр зэIущащэу. Автандили Нурадини къалъысам имыIэ бжыгъэ, Шы дэгъуитIым дыщэ уанэ ятелъыжу къыхуащI тыгъэ. Абэ къащхъуэ ихьу нэгур лIыхъужьитIым къыщатIагъэ, ЖаIэ: «Сыт жытIэжыфын дэ? Пащтыхь хабзэщ жумартыгъэр». Тариэл пщIэ хуещI пащтыхьым, и бзэ IэфIым зэрылъэкIкIэ: «Си насыпщ сэ услъэгъуащи,- уилъынщ си гум сыпсэухукIэ. ЦIыху тет хъункъым дунеишхуэм къыппэхъун уэ хьэлэлагъкIэ, ТIэкIу уи деж дыщыгувами, дыщIегъуэжыркъым абыкIэ». Жэуап къетыр хы пащтыхьым: «Пщым я пщыжу аслъэн хахуэ! Псэунщ куэдрэ уэ къыпIуплъэр! КъыпIумыплъэм сыт и махуэ? Гуащи щауи гурыфIыгъуэу уэ ураIэщ, къыпхуогушхуэ, Пхуэфэщэн саугъэт сэ сиIэ? – Узот сиIэр, си къуэшышхуэ!» Тариэл Фатмэ жреIэ: «УзиIэнщ уэ шыпхъу гъэфIэну, Къыстена уи щIыхуэр куэдми, гугъэ сиIэщ схуэпшыныну: Каджет къалэм хъугъуэфIыгъуэ къыдэнахэр бий щIэину, Сысей хъуащи зэрыщыту, сщIащ мурад саугъэт пхуэсщIыну». ИщIу Фатмэ щхьэщэ лъахъшэу, абы хуещIыр фIыщIэ ин: «УслъагъухукIэ, пщышхуэ, си гур къызэщIоплъэ, сещI Iэнкун. Уэ уежьэжмэ дыкъэбгъанэу, ар мы си гум хуэшэчын? Ар къыдэпщIэм, уэ уи ужькIэ дунейм гъащIэр сыту сщIын?» Щыри, нэпсыр нэм къафIекIуэу, йолъэIу тепщэм я фIэщыпэу, Дзэ къаIущхэр бгыщхьэ уэсрэ нэкIу къэплъахэр лъы IэпапIэу: «Хэт ежьэжми укъигъанэу, тетынщ гъуэгум и зэшыпIэу, Ауэ тщIэлъщ дэ гъуэгуфI ткIуну, хъунт хуит дыпщIтэмэ, уи гуапэу. Утхуэупсэу хьэлэлагъкIэ, утхуэхъуакIэщ адэ пэж, Дыхуейщ кхъухь, кхъухьзехуэ щIыгъуу, а зы лъэIур къытхуэщIэж». «ФхуэсщIэнщ псори, фэрыншауэ сиIэжынкъым гукъыдэж, Мурад фщIамэ, ар унафэщ, сыфпэрыуэркъым, фежьэж». Хы пащтыхьым къелъэIуахэм ярет кхъухь, зыхуей къэмыту, Йожьэж, арти, лIыхъужьищыр, нэщхъеягъуэр я нэгу щIэту. Магъ, и нэкIухэр ичэтхъэжу, Малик, тенджыз Iуфэм Iуту. Фатмэ гуащэри мэгуIэ, иутIыпщауэ нэпсыр хуиту. МакIуэ зэшхэр хышхуэм тету, зэгурыIуэу, зэдэIуэжу. Гурылъ IэфIхэр зэхуаIуатэу, ныбжьэгъугъэр ягъэпэжу. ЗиIэтамэ уэредадэм, зым зыр екIуу дежьуужу, Зым зыр дыгъэу пэлыдыжу, гурыфIыгъуэр я Iэдэжу. Асмат деж ягъакIуэ лIыкIуэ, хъыбар гуапэр жриIэну, Нурадин и хэку щIыналъэм текIуэныгъэр щигъэIуну: «Дэ къытхуокIуэ хьэщIэ лъапIэу дыгъэ нурыр къыттепсэну, ТщхьэщыкIащ дэ щIыIэ-уаер, къэгъэзэжи имыIэну». Псым щIеупскIэ кхъухьыр, пщащэр хы уфафэм исщ и куэщIым, Я гуфIэгъуэщ къыхэкIащи нэщхъеягъуэ гу хэгъэщIым. Нэсыжащ арыххэу гупыр Придон хахуэм и хэкущIым, Къапожажьэ цIыхуу щыIэр, гур щIэхъуэпсу пщIэ къыхуащIым. Къапежьахэм япэ иту пщы бейгуэлхэри къэсащ, Щызщ гуфIэгъуэр Асмат и гум, и губампIэр тIысыжащ. Iэпкълъэпкъ лантIэр зэщIикъузэу и гъэфIэным зридзащ, IэфIу и гум илъыр нэхъри лъагъуныгъэм къигъэплъащ. Ба зэхуащIыр цIыхубзитIым, - я IупитIыр зы хъужащ, Нестан жеIэ: «Уэ сэр щхьэкIэ бэлыхьышхуэ ухэтащ: Ущыгугъыу уелъэIуати, Тхьэм уи лъэIур къыпхуищIащ, Дауэ ар пхуэсщIэжыфыну, зи гур къабзэм куэд плъэкIащ». Асмат жеIэ: «Тхьэм и фIыщIэщ, розэм и фэм зихъуэжакъым, Щэхур нахуэ имыщIыну цIыху акъылри увыIакъым. Иджы, мис, сыпIуплъэжащи, сылIэу щытми сигу къеуэнкъым, ПщылI гумащIэм и нэхъыжьым хьэрэмыгъэ игу хуилъынкъым». Пщы бейгуэлхэм лIыхъужьищым фIыщIэу хуащIыр яфIэмащIэщ: «Ди гуфIэгъуэщи дэ нобэ, Алыхьталэращ зи фIыщIэр. Иухати фытлъагъуну, ар ди дежкIэ насып папщIэщ, Тхьэм къыптридза уIэгъэр егъэхъуж езым, гумащIэщ». Хабзэм тету хэгъэрейхэм ба хуащI я Iэхэм лIыхъужьхэм. Тепщэм жеIэ: «Ди Iуэху щхьэкIэ ятащ я псэр ди къуэш куэдхэм, ПщIэри щытхъури къалэжьауэ мэкIуэж ахэр ахърэт дахэм, Илъынщ куэдрэ дрипагэу ахэр ди гум дэ къэнахэм. Сигу щIыхьащи я кIуэдыкIэр, си Iэпкълъэпкъыр зэлъещIысыр, Къыщагъуэтыжынщ ахърэтым а лIыхъужьхэм пщIэ къалъысыр!» Ахэр жеIэри, гъын щIедзэ тепщэм, хипщэу нэпсым уэсыр, Егъэщт розэр уае щIыIэм, еудыныщIэ жьым налмэсыр. Гъыуэ пащтыхьыр щалъагъум, зэщIогъуагэ, къыщIадзауэ Зэи мыгъами нэпс щIегъэжыр, абдеж гъын къыщиублауэ. ИкIэм жаIэ: «Сыт дыщIэгъыр, гуфIэм гуауэр тедгъэкIуауэ? ДыгуфIэн хуейщ, укъытхэтщи, дыгъэ къепсым упэтщIауэ! Уэ зым, тепщэ, гуауэу пшэчым хуэдиз тхэт зыхуэшэчын? Зы цIыху щыIэкъым уэ щхьэкIэ щIыкъатиблкIэ емыхын!» Придон пещэ: «Зи щIыхь лъапIэ, куэдщ, къэгъанэ нэщхъеин, ГурыфIыгъуэм я нэхъыфIым зэи Тхьэм ухимынын!» Автандил и псалъэ гуапэм щхьэщаху тепщэм и нэщхъейр, Псоми жаIэ зы жьэу: «Нобэ тщыхъуащ нэхъ IэфI ди дунейр: IущIэжащи аслъэн хахуэм дыгъэ нуру Сэтэнейр, Дынэщхъейкъым дэ дыгуIэу, ди гуфIэгъуэм щIыр дохъей». Мулгазанзар носыж ахэр, дахэкIейуэ хэку къалащхьэм, Накъырапщэхэр къапожьэ, зэрызехьэу итщ я пащхьэм. Барэбанэхэм я макъыр декIуу гуапэу гуп зэхыхьэм, Бэзэр Iуэхури къагъэнауэ, къалэдэсхэр пожьэ лIыщхьэм. Сондэджэрхэр макIуэ щхьэхуэу: къыщIэнакъым унэм зыри, МакIуэ, Iэщэр къеблэблэхыу, къалэдэсхэм я нэхъыжьри. ЗэпыIуедзыр абы цIыхухэм, къыIущIэну хуейкъым зыри, Ялъагъу фIыуэ я нэхъыжьыр, хуэарэзыуэ абы псори. Шым къопсыххэр, Придон хахуэм и дворецри щытщ щIэращIэу, Къапожажьэ пщылIу щыIэр я бгырыпххэр дыщэ защIэу. Алэрыбгъухэр щIэзщ хьэщIэщым, я дахагъыр къыпхуэмыщIэу, ХуракIут зауэлIхэм дыщэр, тыгъэу ятыр яфIэмащIэу. LIX Тариэлрэ Нестан-Дареджанрэ я нысашэр Придон и сэрейм зэрыщекIуэкIар Хъэрахъищэ хужь-плъыжьыфэу, лыду зы тахътэ дахэшхуэ Тариэлрэ Нестан щхьэкIэ абдеж занщIэу къыщаухуэ. Автандили гъуэжь-фIыцIафэу, дэгъуэу хуащIыр тахътэ щхьэхуэ, А гуфIэгъуэм и дахагъыр зымылъагъум сыт и махуэ! УэрэджыIэхэри къосыр, - уэредадэм зыкъеIэт, ЙокIуэкI дахэу хьэгъуэлIыгъуэр, хъугъуэфIыгъуэр куэду ят, Ефэ-ешхэ екIу щокIуэкIыр Придон деж, - зыхуейр ягъуэт. Щысщ Нестани нэжэгужэу, гукъеяуэ лъэпкъ хэмыт. Хуэдэ щыIэу къыщIэкIынкъым Придон тыгъэу къыбгъэдэкIым. Жемчуг къащхъуэу бгъу хэтщ тыгъэм, ехьэехуэу къаз джэдыкIэм. Нэхущ дыгъэм фэкIэ техьэу мыщIэ лъапIи щIыгъущ гукъэкIым… Ахэр етхри сурэтыщIыр щысщ, дихьэхыу зэхэтыкIэм. ЩIидзэжау Придон егуэшыр фIыгъуэр, хэлъу жумартыгъэ: ЯхуещI тыгъэ зэлIзэфызым мывэ къащхъуэу налкъут щыгъэ, Тепщэчышхуэ дэгъуи къещтэ, Автандил хуищIыну тыгъэ, Хуехь гуфIэжу ар лIыхъужьым, зезыхьам цIыхугъэ, лIыгъэ. КъилыдыкIыу илъщ тепщэчым хэплъыхьауэ налкъутышхуэ, Бгъэдыхьауэ ар и хьэщIэм, ирет тыгъэр, хуищIу пщIэшхуэ. Дарий щэкIхэри пхыр-пхыру пщIантIэ иным дэзщ, дэмыхуэ. Тариэли и гурылъхэр и бзэ IэфIым къегъэнахуэ. ЩекIуэкIащ махуищкIэ екIуу хьэгъуэлIыгъуэр Придон деж, Ягуэш тыгъэр махуэ къэскIэ, хьэщIэу щыIэр ягъэфIэж. Зэпымыууэ я пшыналъэр мэджэгу, яIэу гукъыдэж, ЩогуфIыкI Нестан щхьэгъусэм, зы хъужахэу яIуэтэж. Тариэл Придон жреIэ, фIэкъабылу гурэ псэкIэ: «И гу къабзэр шынэхъыжьым фIы хэкIыпIэщ сэ си дежкIэ, Уемыблэжу уи псэм, зауэм ухэтащ уэ си Iуэху щхьэкIэ, Сэ, щытар ажалым пэплъэу, сыхъужащ цIыху уи саулыкъукIэ. Автандил хэтащ сэ щхьэкIэ бэлыхьышхуэ, фIыуэ уощIэ, АтIэ, сэрикI и гукъеуэ щхьэщысхыну сыхуопIащIэ. СхущIэупщIэт: сыт нэхъ хуей ар, къехьэлъэкIрэ зыпэIэщIэр? Сэ стелъа хьэзабым хуэдэщ абы и гур хэзыгъэщIыр. Мыр схужеIэ: «Уэ цIыхугъэу пхэлъам хуэдиз сэ слъэкIынкъым, Ауэ уафэм IэщIыб дищIу, и гущIэгъум дыхинынкъым, ИкIи уи псэр зыщIэхъуэпсым лъэмыIэсуи сувыIэнкъым. Ар слъэмыкIрэ – сэ псэр спыту адэжь лъапсэ сихьэжынкъым. Сэбэп сыткIэ сыпхуэхъуну? Узыхуейр сыгъащIэт псори! СфIэкъабылщ уи хэку бгъэзэжмэ, уи гъуэгуанэр бдэскIунщ сэри. ФIыкIэ Iуэхур зэфIэмыкIрэ – джатэ Iэпщэм деIэнщ тIури, Ар щхьэгъусэ пхуэзмыщIыжмэ, сыкъэнэнщ фызыншэу сэри». Тариэл и лъэIур кIуэуэ Придон пщышхуэм щигъэзащIэм, Автандил жэуап къретыр и ныбжьэгъур зыщIэупщIэм: «Сэ дэIэпыкъуэгъу сыхуейкъым, хущхъуи хуейкъым си уIэгъэм, Дыгъэ нэхуу си гъэфIэнри искъым каджхэм я гъэрыпIэм. Къылъысащи пащтыхьыгъуэр, игъэбжьыфIэу исщ шордакъым, Зи щхьэр лъапIэу зи пщIэр лъагэм, къытегушхуэу, бий къеIэнкъым. Бзаджэнаджэхэр къеуасэу, каджет хьэпсым ар ихуэнкъым, АтIэ, сыту сщIын Iуэхутхьэбзэ? Ар уи фIэщу жыпIэ хъункъым. Уафэм сэ гущIэгъу къысхуищIрэ, си хьэтыр къилъагъурэ псапэу, ЗэрихъуэкIмэ си гукъеуэр гурыфIыгъуэкIэ схуэгуапэу, КъеIысхынщ сэ абы щыгъуэ и бзийр дыгъэм, насып кIуапIэу, АпщIондэхукIэ дэ сыт длэжьми, кIуэдынщ зыми имыщхьэпэу. СынолъэIу, Придон, мы бжесIэр Тариэл схужепIэжыну: «Пащтыхьышхуэ, къэзлэжьакъым уэ сэ фIыщIэ къысхуэпщIыну. Сыкъалъхуащ сэ, суригъусэу гъащIэу сиIэр бдесхьэкIыну, СфIэкъабылщ сылIэжыхункIэ IуэхутхьэбзащIэу суриIэну. Мыр жыпIащ уэ: «Зэгъэнт си гур зэ слъэгъуатэм и гъэфIэныр». Зи гур къабзэу фIым щIэхъуэпсырщ а гуапагъэр зигу къэкIынур. Iуэхур хуэкIуэм лъагъуныгъэм, мащIэщ джатэм хулъэкIынур, НэхъыфIщ уафэм сыпэплъэнщи, нэгу щIэкIыхукIэ къысхуищIэнур. Сэ сызыщIэхъуэпсу закъуэщ къэнэжар уэ бдэслъагъуну: Уи жагъуэгъур тахътэм тебдзу пащтыхьыгъуэр ууей хъуну, Къуэмыхьэж уи дыгъэр пщIыгъуу, гъащIэ дахэ ефхьэкIыну, Инд хэкушхуэм и щIыналъэр розэу фэ къывдэгъэгъэну. Ар сигу илъщи, зэфIэзгъэкIмэ, сухащ сэри си къалэныр, Абы щыгъуэщ си гур загъэу Хьэрып хэку сыщихьэжынур. Зэгъэжынщ икIи сигу бампIэр, абы хуеймэ си гъэфIэныр, Зы сыхуейкъым къысхуэпщIэну, щыщыгъэт абдеж лъэIуэныр». Тариэл Придон жреIэ, хъуакъым фIэфI жэуап къихьар: «СигъэщIэну хулъэкIынкъым зыми а сэ къызжепIар! Хъужын щхьэкIэ хуит си дыгъэр ар Iуэху тыншкъым зыхэтар, АтIэ сэри а си къуэшым хуэсщIэжыпхъэщ къысхуищIар. ФэрыщIагъ сигу зэримылъыр кIуэи жеIэт абы псынщIэу: Гурэ псэкIэ сфIэфIщ слъагъуну уи гъэсакIуэр зэ сыIущIэу, Сэ сIэщIэкIуэдащ уи тепщэм и пщылI куэд нэхъ лIыхъужь защIэу, СелъэIунщ къысхуигъэгъунуи сэ къэзгъэзэжынщ сыпIащIэу». Абы жеIэ: «КIыхь ди псалъэр тщIыкIэ зыри къыпэкIуэнкъым, Мурад сщIащи, нэху зэрыщу сежьэнщ, махуэ зысIэжьэнкъым. Ныбжьэгъугъэм елъэпауэу, хьэрыпыпщыр губжьын хуейкъым, КъыдитыхукIэ и пхъур фIэфIу, сэри сешу сувыIэнкъым». Автандил деж егъэзэжри, Придон жеIэ хуэIэнкуну: «Уи ныбжьэгъум упэрыуэу, ухуэмей и жагъуэ пщIыну!» Автандил ар къытохьэлъэ, - и гур къоIэ къилъэтыну,- И къалэнщ нэхъыжьым пщылIыр гу хьэлэлкIэ бгъэдэтыну. Автандил щIым йотIысэхри, лъэгуажьэпэм тегъэщIауэ, Тариэл и лъэгуажьитIыр зэщIеубыдэр гумащIауэ: «СщIащ Ростан и жагъуэ икъукIэ сэ мы гъэм егъэлеяуэ! Жыхьэнмэм исынщ уи къуэшыр, ар уигъащIэм, хуит уищIауэ. Мурад пщIар уэ къохъулIэнкъым, Тхьэм ищIа унафэр пцIыкъым, Си гъэсакIуэм сэ апхуэдэу сепцIыжынуи къыщIэкIынкъым. ИкIи ар сэ мы си Iэщэм хигъэщIэну хулъэкIынкъым, И нэхъыжьым щхьэкIэ пщылIыр джатэ Iэпщэм еIэн хуейкъым. Ар дэ длэжьмэ, си гъэфIэныр бий схуэмыхъуу къэмынэн, Гухэлъ IэфIу щыIар, щыIэр а зы губжьым пэмыхъун! СыщIэхъуэпсу ди зэIущIэм хуей хъунщ гъащIэр есхьэкIын, Лъагъуныгъэ мафIэм исыр щыIэ цIыху къезыгъэлын?» И ныбжьэгъур къеIэтыжри, Тариэл гуфIэжу жеIэ: «Уэр мыхъуатэм схьынт си гъащIэр къыстегуплIэу гуауэ щIыIэр, Къысхуихьащ сэ уи цIыхугъэм гуфIэгъуэшхуэу нобэ сиIэр, Сыхуейщ сэри сэщхьыркъабзэу къохъулIэну уи гум жиIэр. СфIэфIкъым фIыуэ зэрылъагъухэр псэухэм я Iуэхур зэрымыщIэу, ФэрыщI слъагъумэ, жысIэпэнщи, си гур мэпIейтей зыхэсщIэу. Сызылъытэм сэ ныбжьэгъуу, кърес и гур си деж хьэщIэу, Щымытынум ар апхуэдэу, нэхъыфIщ псэухэм зэпэIэщIэу. СощIэ, дауи, а уи щIасэм и гур щыIэщ уэ уи дежкIэ, Iумпэм къищIу уи ныбжьэгъум къеплъын хуейкъым ар нэ IейкIэ. Хьэрыпыпщым сыIущIэнщи, сIэтынщ и пщIэр хъуэхъуу сщIэмкIэ, ЖесIэнщ: «ИкъукIэ сфIэфIт услъагъуми, сыкъэкIуащ уи деж IуэхуфIкIэ». Сепсэлъэнщ абы Iэдэбу, селъэIунщ пщым лъэIуу сщIэмкIэ: ФIэкъабылу ипхъу гъэфIэныр уэ щхьэгъусэу къуитын щхьэкIэ. ЗыщIэвгъэткIур сыт зырызу фэ тIум фи гур щызэпхакIэ? ВгъэщIэращIэт –тIэ фи гъащIэр фыздэгъагъи зэрыфлъэкIкIэ». Автандил абдеж щыпечыр и ныбжьэгъум пэрыуэн. Тариэл ищIам унафэ уеныкъуэкъукIэ сыт къикIын? Придон Iуэхум гу лъитауэ, къахеш пщылIхэм гъусэ хъун, Тохьэр щыри зы гъуэгуанэ, къэхъуу я гур, я лъэр жан. LX ЛIыхъужьищыр бгъуэнщIагъым къыIухьэжу Хьэрып хэкум кIуэну зэрежьар Дивнос Iущым къытхуещI нахуэ щэхуу щыIэр дэ дымыщIэу: Е ищIэнкъым Алыхьталэм, гуапэ пылъу фIы имыщIэу. МащIэщ пIалъэу ем лъигъэсыр, егуэш фIыгъуэр, тар фIэмащIэу, Игъэбагъуэу и къежьапIэр, ищIэу хъуари гуапэ защIэу. ЛIыхъужьищым зэпэщ защIри, гъуэгу техьащ, Придон я пашэу. ЯщIыгъущ ахэм пщащэ нэхур, уеплъыфыху узыIэпишэу. Къыщхьэщихыу дыгъэ нурыр, набдзэ фIыцIэхэр къурашэу, ДэщIэращIэу дунеишхуэр, нэхуу идзыр гъунапкъэншэу. ЕкIуу тесу тахътэ лъагэм, дыгъэ нэхур яхь дамэпкъкIэ, ХьэкIэкхъуэкIэр къаукI хъушэу, гъуэгу зытетыр ялэу лъыпскIэ. ЗрихьэлIэр ахэр гъуэгум къыхуогуфIэ гурэ псэкIэ, КъагъэлъапIэ ахэр гуапэу, къахуэупсэу бысымыфIкIэ. КъыпфIощI дыгъэр мазэ гупым хэсу, иIэу гукъыдэж, Гуп узыншэу якIу гъуэгуанэр, я гушыIэ зэпадзыж. Йохьэ ахэр зы губгъуэшхуэ, щыземыкIуэу цIыху абдеж, Тариэл итащ а щIыпIэм – бгым дэкI лъагъуэр къецIыхуж. Абы жеIэ: «Иджы, къуэшхэ, сэ сыхэгъэрейщ мы щIыпIэм: Иджыпсту дэ дынэсынущ щысхьам гъащIэр сихьу бампIэм. ТхуэпщэфIэнщ Асмати IэфIу, ар исыжмэ си хэщIапIэм, Фэстынщ фэри хъугъуэфIыгъуэр, фыхэзгъадэу я нэхъ лъапIэм». Бгым щхьэдохри ахэр лъэсу, нос бгъуэнщIагъым куэд ямыкIуу, Къеузэд Асмати Iэнэр, игъэжьащ щыхьылыр екIуу. Ем текIуащи я насыпыр, я гуфIэгъуэщ мытIэкIуфэкIуу. «Алыхьталэрщ ар зи фIыщIэр!» - жаIэ, фIыщIэр щытхъум екIуу. Къащ бгъуэнщIагъыр лIыхъужьищым, хъугъуэфIыгъуэр къащI сэтей, ФIыгъуэу щIэлъым хуэдиз иIэу щыIэ хъункъым хуэкъулей. ИгъэпщкIуат ар Тариэлым, темыплъэну цIыху нэ лей, Яхэтыжкъым ахэм зыри къулейсыз, е тIэкIу нэщхъей. Тариэл егуэшыр фIыгъуэр, щхьэж хуэфащэм елъытауэ, УвыIакъым, пщылIи, тепщи, зрикъун ялъымысауэ. Ар зыхуэупса зауэлIхэм забжыжынкъым пщIэншэ хъуауэ, Ухэплъэжмэ къэна фIыгъуэм, къыпфIощI зыри хэмыщIауэ. Тариэл Придон жреIэ: «Дауэ щытми, стелъщ уи щIыхуэ. Хэти ещIэ: зыщIам гуапэ лъосыж гуапэр - ирехъу нахуэ. Мыбы фIыгъуэу щIэлъу плъагъур, кхъыIэ, сIыхи сыгъэгушхуэ, Гу лъыдмытэу къана щыIэм, ууейщ псори, ухъу щхьэмахуэ. Абдеж лъахъшэу щхьэщэ ещIри, Придон хахуэм мыхэр жеIэ: «КъыпфIэмыщIу пIэрэ, пщышхуэ, сфIэкъабылу а къызжепIэр? Ауэ емыкIуншэ хъункъым тIо уи псалъэр жозыгъыIэр, Мыр зэгъащIэ: узмылъагъумэ, лейщ си дежкIэ фIыгъуэу щыIэр». ЕгъэкIуэжыр цIыху и хэкум Придон, махъшэхэр къахуну, БгъуэнщIагъышхуэм щIэлъыр фIыгъуэу езым деж иригъэшэну. Тохьэж псори гъуэгу заIэтри, Автандил деж еблэгъэну, Автандили и гур хуоIэ дыгъэ къепсым Iуплъэжыну. ЗэранэкI быдапIэ Iэджэ, къуажи, жыли зэлъащIыс. ГъуэгуанэфI якIуа иужькIэ, зыдэкIуэнум гупыр нос. Я хьэдагъэщ цIыхуу щыIэм, дунейм теткъым я гум нэс, Автандил ягъейр абыхэм, хущIагъэжу уэру нэпс. Тариэл егъакIуэ лIыкIуэ Ростеван деж, жриIэну: «Пщым я пщыжу зи щIыхь лъапIэ! ЩIохъуэпс си гур услъагъуну, Инд пащтыхьыр чэруанакIуэу къихьащ уи щIым уи хьэщIэну. Зы гуп дохъур розэ защIэу, - къысфIощI уи гум дрихьыну. Уэрэ сэрэ зэгуэр, пщIэжмэ, дызэрихьэлIау щытащ: Укъиувэри си ужьым, гъэр сыпщIыну ухэтащ. Абы щыгъуэ, сыхуэмейуэ, уи цIыху куэд сIэщIэукIащ, НыстегуплIэрт саубыдыну - сыт сщIэнт? Си щхьэр схъумэжащ. Сэ къыдэздзыхащ уи дежкIэ, сщIэлъ гъуэгуанэм хэзмыгъэщIу, СыпIущIэну, услъагъуну, щытмэ губгъэн къысхуомыщIу. Пащтыхьышхуэ Придон сщIыгъуу, сыныпхуокIуэ сэ IэнэщIу, СиIэр тыгъэу Автандилщи, ныпхуокIуэж, пщIэ ин къыпхуищIу». ЛIыкIуэр носри, пащтыхь пащхьэм лъэгуажьэпэкIэ зредзэ, Тепщэм и гум илъыр IупщIу къыхуэмыщIэу псэлъэн щIедзэ. Тинатин нур къыщхьэщихыр нэкIум дыгъэ бзийуэ щIедзэ, Нэжьгъуц кIырхэм заIэтауэ, напэху къабзэм ныбжь традзэ. Къигъэпсалъэу уафэ джабэр ягъэву накъырэр лъэщу, ХьэщIэ лъапIэхэм IущIэну къызэхуосыр дзэр зэпэщу, Кърахуж уанэшхэр хъупIэм зэрызехьэу, джэгухэу, щыщу, ЛIыхъужь Iэджи къос гуфIэжу, зым зым япэ зригъэщу. Пожьэ хьэщIэхэм пащтыхьыр, - дзэр, бейгуэлхэр итщ и ужьым, Зэхэзыхыр хъыбар гуапэр къос, хуэгуфIэу хэку лIыхъужьым. ПщIэ ин хуащIыр Алыхьталэм - а гуфIэгъуэр зи Iэужьым, ЖаIэ: «Гуапэм гъуэгу егъуэтыр, итми гуауэр и лъэужьым». Гу зылъатэр лъэныкъуитIым, - ягури, я лъэри зэхуоIэ! Тариэл гъунэгъу зыхуещIри, Автандил Iэдэбу жеIэ: «Плъагъурэ модэ мо аузыр, мафIэ нэхуу абы щыIэр? Мис а мафIэ дыдэм, пщIэмэ, силыпщIауэ сегъэгуIэ. Къытпежьащ, абыкIэ къокIуэ си гъэсакIуэр, пщIэ хуэдвгъэщI, Ауэ сэ сынэкIуэжынкъым, мэс си напэр, си гур хощI. Хэт сэ схуэдэу насыпыншэу дунейм тетыр сэр нэмыщI? ХуэфщI унафэ сэ злэжьыпхъэм Придон фэрэ – хуит фызощI. Жэуап къетыр: «ИкъукIэ гуапэщ уи нэхъыжьыр зэрыплъытэр, Къанэ, ауэ нэщхъей цIыхум и гукъеуэр нэхъ мэятэ, Ростан хуэпщI нэмысыр сэри зэрыслъагъуу хузоIуатэ, Дыгъэ къепсри уи щхьэгъусэ зэрыхъунум гу лъызотэ». Автандил щIохьэж шэтырым аслъэныгурэ лIыхъужь къабзэу, ЩIэсщ Нестани, и бжьыфIагъыр плъагъумэ, уи нэр темызагъэу, И нэгу фафIэм къыщIех нурыр, хьэрыпыщIым и нэху гъуазэу. Тариэл Ростан деж макIуэ гур и теплъэм игъэзагъэу. LXI Тинатинрэ Автандилрэ я хьэгъуэлIыгъуэр хьэрып пащтыхьым деж зэрыщекIуэкIар Автандил пащтыхь щIыналъэм егъэлъапIэ и нэ и псэу, Тариэл, и плъэкIэ щабэр и бэракъыу, щысщ и гъусэу, Нурыр ящхьэщытщ гуащитIым, дыщэ бзийкIэ бэм хуэупсэу, Уэгур щIым къеха пэлъытэщ, а дыгъитIыр и фIэхъусу. Я бысымыр псэ хьэлэлщи, хэщI имыIэ и шыгъупIастэм, Къурмэныпхъэ щохъу абдежым пшахъуэ пэбжу былым гуартэ. ХьэщIэр тыгъэкIэ гъэфIэныр фIэкъабылщ хэгъуэгу тхьэмадэм, Тинатин я дыгъэ ныпу, зэщIаIэтэ уэредадэр. Щолыд мыщIэр пIыгъ Iэгубжьэм, щопщIыпщI гуплъ хэгъэжыхьахэр,- Хьэкъущыкъу лъапIэ зэмыфэгъухэр екIущ, хамэщIхэм щапсыхьахэу. Псапэт нысашэ хъыбарыр усакIуэфIым итхыжамэ, «ТIэкIу сыщыIэжарэт!» - уэри жыпIэнт, урагъэблэгъамэ. Уэрэдыжьхэм ядежьууэ пшынэ Iэпэр зэщIагъаплъэ, ДыщэхэкIхэр, налкъут лыдхэр Iуащхьэ лъагэу зэтралъхьэ, Я махъсымэр хы толъкъуну я кхъуэщынхэм къыщокъуалъэ, Махуэр жэщым лъигъэIэсу, санэхуафэм екIу и пIалъэ. Къулейсызи ныкъуэдыкъуи пащтыхь лъапсэм щагъэгуфIэ, Налмэс самэу а махуэшхуэм зэтрахыр хэт ибжыфрэ?! Дыщэ кIанэм, алътес пIащIэм ящI цIыху цIыкIур насыпыфIэ, Тариэли хьэгъуэлIыгъуэм щихь махуищым егъэбжьыфIэ. Пщэдей гуэрми хьэрып тепщэм къыпищэнущ уэредадэм, Тариэл жреIэ: «Дыгъэ! Гур егъафIэ уи фэ уардэм! Пщым я пщыж, уи гуащэм уэрэ дунеишхуэм фрикIадэщ! Тхьэгъу нэхъей, дигъэщIэращIэу, фи фэеплъ трелъ ди натIэ». «Сэ уэ пхуэдэм сыбгъэдэсу сыщысыныр схуэмыфащэ!» - ЖеIэри, абдеж щеухуэ нэр щыджыл тахътэ дахащэ. Тинатинрэ Автандилрэ езым ибгъукIэ щощIэращIэ, Тариэл къыхуащIа тыгъэ къомыр щIоуэ уафэ лъащIэ. Егъэтхъэж хьэрыпхэр тепщэм – уи насыпкъэ, урихьэщIэм, Пщыи пщылIи и зэхуэдэщ, щытхъур дэнкIи щыхуагъэшу, Зигъэпащтыхьын игу къэкIкъым, щэныфIагъщ къазэрыхэщыр. Автандилрэ Придонри щысщ, цей плъыжьхэр я фащэщIэу. Тариэлрэ Дареджанрэ Ростан и гур ятхьэкъупэт, ИгъэфIэнкIэ зимыгъэнщIу, мыр и малъхъэт, мор и нысэт, Яритам и Iыхьэ щанэр убжыххэныр Iуэху мылъытэт, Тажи, аби, Iэщэ-фащи мывэ лъапIэхэм къакъутэт. ЗэпсэгъуитIым я пщIэ лъагэр къигъэлъагъуэт тыгъэу хуащIым: Налкъут кIанэхэр тхьэрыкъуэм и джэдыкIэм хуэдэу пIащэт, Мывэ лъапIэхэу мин бжыгъэр Урым джэдхэм яхуэфащэт, Къуршу уардэ шы мин гуартэр хэплъыхьауэ лъэпкъыфI защIэт. Тепщэчибгъу налкъутналмэсу Придон хахуэм хузэралъхьэ, Хуарибгъу, Iэпслъэпс япщIэхэлъу, абы ищIыIу хутралъхьэ. Къызэпхыщу щхьэщэм щэныр, Инд пащтыхьым зыщигъэщхъкIэ, Къэжанами, фIыщIэ зыщIыр зэрыIущым уIуегъаплъэ. КIэщIу жыпIэм, мазэ псокIэ Iуфэм Iумызэгъэж кхъуафэу, Зэхэтащ а хьэгъуэлIыгъуэр шхэуэ, ефэу, джэгуу, къафэу. Вагъуэ пэбжу мыщIэ кIанэ Тариэлым къыхуахьахэм ЯутIыпщ бзийхэр уафэхъуэпскIыу ятридзэт къеблэгъахэм. Розэ гулъым уэс тесауэ шыфэлIыфэм къыпфIигъэщIу, Тариэл Ростан хуегъакIуэ Автандилу и жыIэщIэр, ЖриIэну: «Уэ бысыму узиIэныр насып защIэт, Ауэ бийм иIыгъщ си хэкур, бзаджэу зэрихьар фIэмащIэу. Акъыл зиIэм и пщэрылъкъэ хигъэщIэныр лей зезыхьэр? Сэ гукъеуэ къыздэфлъагъумэ, фэри хъункъэ фи бэлыхь ар? Семыжьэжу хъукъым, гувэр щIегъуэжынущ, хэлъми лIыгъэ, Къэзгъэзэнщ сэ згъэфIэжыну пщIэ къысхуэзыщIа пащтыхьыр». Ирет жэуап Ростевани: «Зиусхьэн, умыукIытэ, Уи Iуэху зэрехъулIэм хуэкIуэу щIы унафэ, уэркъэ хуитыр! Автандил нэкIуэнщ уи гъусэу, дзэ нэхъ лъэщхэм я пэрыту: Ялърес лъыр зи нэрыгъхэм лъыщIэжэгъуми и гулъытэр». Автандили, зэгуэпауэ, Тариэл хуехьыж жэуапыр. Модрейм жеIэ: «Ягъэ кIынкъым, Iух абджыпсыр уи IуплъапIэм, Дыгъэр мазэм хуэзагъащIэу, хэт дыхьэфын я зэхуакум?!» Автандил жэуап ет: «Лейуэ си ныбжьэгъум сегъэжакъуэ. Мысэ сыпщIу уежьэжыныр уэ сэ слъагъум уи гуращэщ, Уяпэ изгъэщ хуэдэу жыпIэу си щуIэгъэ къашагъащIэр. Уегупсыскъым гъащIэр гугъуу зэрысхьынум, сыппэIэщIэу, Си ныбжьэгъур гуауэм хэту къэзгъэнэныр схуэбгъэфащэу». Гулъ гъэгъам уэсэпс трипхъэу, Тариэл ар къегъэувыIэ, ЖеIэ: «Сэри сыппэжыжьэм, гухэщI хьэлъэм сегъэгуIэ, «Дежьэнщ тIури дызэгъусэу, нэхъ къэпщтэнум», - схужымыIэ…» Арт зыхуейри Автандили, хьэрыпыдзэр темыпыIэ. Шы лъэрыгъхэм зэдоувэ Автандил и IэщэхуэфIхэр, ЛIыфI нэщэнэу узэдахэщ мин пщIейм нэс хьэрып щIалэфIхэр: Хорезм щащIащ шыми шуми Iэщэфащэу япщIэхэлъхэр, Хьэрып хэкум и пащтыхьри кIэлъокIуатэ и зекIуэлIхэм. ЗэшыпхъуитIым ещхьу, IэплIэ зэхуащIыжти нысащIитIым, Шыпхъу тхьэрыIуэр гъэпэжыныр зэIэпаххэт псалъэ быдэу, Афэ джанэм и уэрдыхъуу, япкъхэр щызэрыубыдым, Ар зи нэгу щIэкIа цIыхубэр гъащ, и нэпсыр хуэмубыду. Нэхущ вагъуэм мазэр хуэзэм, я зэхуэдэщ нуру ядзыр, Ауэ махуэм зыщиIэткIэ, йокIуэт зэшыпхъуитIым я зыр; Мэхъу хуэм-хуэму зэпэIэщIэ, уафэ лъагэм зыщагъазэу, Ахэм зэуэ Iуплъэфынур бгыхэм я щхьэкIэ щыхуарзэрщ. Алыхьталэм и унафэм дунеишхуэр къыщигъэщIым, Зэбгъэдыхьэ – зэбгъэдэкIыу игъэуващ вагъуэ лъэщхэр: Зы гъэгъар тIу иращIыкIыу мэхъу розитIыр зэпэIэщIэ, Губзыгъагъэр уи къаруми, гуауэм хэти къыхегъащIэ. Нестан жеIэ: «Уэрэ сэрэ зэи дызэрымыцIыхуамэ, Тыншу дыпсэунт, жыжьэным и хьэзаб дыхэмыхуауэ. Ныбжьэгъугъэм и фэеплъу, нысхуебгъэхьтэм уи хъыбархэр, Щхьэж ди унэ дису, гугъуми, зэгъэнт дигу зэхуэзэшахэр». Етыж жэуап Тинатини: «СыпIумыплъэмэ, си дыгъэ, Дауэ схуэгъэкIуэн зэманыр, сыIэщIэкIыу гухэщIыгъуэм? ГъащIэ шэчыгъуейм насыпу щызгъуэтынур сэ лIэныгъэрщ, Упсэу, пхущIэзгъэкI нэпс ткIуэпсхэр уи тетыгъуэ илъэс бжыгъэу». НысащIитIу нэр зыгъафIэм иужь IэплIэр щызэхуащIкIэ, Тинатин и шыпхъу ежьэжым иригъэплъкъым и нэпс гуащIэм; Гъуэгу техьэным хуэхьэзырми, Нестан мафIэу мэжьэражьэ, Нэгум щIэкIыр пIуэтэжыну бзэм и Iыхьэ щанэр мащIэщ! Ростеван хьэщIэншэу къанэм и акъыл фIэкIуэдыныфэщ, ЩэIуу и жьэм къыжьэдэкIыр щэрэ минкIэщ зэрубжыфыр, Псывэр зыщхьэщиху шыуану, IэщIокI нэпс имубыдыфхэр, Нэщхъеягъэр уэсу тесэу, Тариэли дыжьыныфэщ. Тариэлу розэ гулъыр пащтыхь IэплIэм зэщIеубыдэ: «УдиIэныр ди насыпти, ежьэжыгъуэм дегъэгуIэ! Узмылъагъумэ, стелъ хьэзабыр мыетэну тхьэ сымыIуэ, Псэуэ тIутыр уэ зырати, дилIыкIынкъым схужымыIэ». Тариэли, шэсыжауэ, сэлам ирехыж Ростеваным. Хьэрыпыдзэр зэщIогъуагэ, къуэм дэхуэжкъым нэпс архъуанэр. ЖаIэ цIыхухэм: «Укъилъагъумэ, езы дыгъэр мэхъу нэхъ фагъуэ!» Къарет жэуап: «Дэри гуауэм лIам дехъуапсэу дыкъегъанэ!» Къалэм докIри гъуэгу тоувэ Тариэл и ныпым щIэтхэр: Бгъурытщ Автандилу Iущым Придон хахуэр; зэныбжьэгъухэм Мин пщIейм фIэкIынщ я дзэ лъэщыр, шуей хахуэу лIы хуэдэлIхэр, ЕщI фIылъагъум и гъуэгуанэм нэхъри зэхуэпэж щIалэфIхэр. Мис, гъуэгу тетщи мазищ хъуауэ, уаIуплъащэрэт нэ лейкIэ! Бий абыхэм уахуэхъуныр гузэвэгъуэт, пэж ухуеймэ. Зэзэмызэ гъуэгулI Iэнэ удзыпцIэ щIыIу щаугъуеймэ, Фо махъсымэт псыуэ зэфэр, ари ирамыгъэлейуэ. LXII Тариэл Инд пащтыхьыр дунейм зэрехыжар къещIэ Аддэ жыжьэу чэруанышхуэ Iуащхьэ щIыбым къыщолъагъуэ, Я къыдыри, гъуэгурыкIуи фIыцIэ защIэу къахуоблагъэ, Хъуреибзэу щIэщащ щхьэцхэр, щхьэусыгъуэр нэрылъагъукъым. «Мыбдеж дыувынщи, къафшэ», - Тариэл яхуещI унафэ. Къохьэ пащтыхьым и пащхьэ сондэджэрхэм я нэхъыжьыр. Ирет упщIэ: «Хэт фыхъуну? Сыт фи лажьэу фыщIэщыгъуэр?» ЖеIэ: «Ар щызокIуэ хабзэу зэднэкIа щIыналъэ жыжьэм: Инд хэгъуэгурщ дыкъыздикIыр дэ, Мысырыр ди хэкужьу». Тариэл и гуапэт IущIэм щыIагъащIэм Инд щIыналъэм, ЛIыхъужьищыр зэгуроIуэ ябзыщIыну я цIи я щхьи. Мэбэлэрыгъ сондэджэрхэр, инд хуэIухуэщIэ дзэм далъагъукъым: Хамэ лъэпкъ щыгъынщ зэрахьэр, хьэрыпыбзэщ зэрыпсалъэр. «Я хъыбар къысхуэщIыт индхэм», - ещI унафэ я пащтыхьым. ЖаIэ: «Тхьэр къебгауэ лъэпкъым, ящхьэщыкIкъым я бэлыхьыр, Зэрыхэкуу я хьэдагъэщ, нэпс щIагъэкIыу псыхьэлыгъуэу, Я нэхъ Iущри акъылыншэщ, гуауэм я щхьэ щIригъэхьэу. Я хъыбарыр, псысэ хуэдэ, къахуеIуатэ нэхъыжь жьакIуэм: «Парсадант абы щытепщэр, Тхьэм и Iуэху иригъэфIакIуэу, И хъыджэбзыр дыгъэ къепсым пеуэфыну пщащэ гуакIуэт, И нэкIущхьэр гулъ гъэгъауэ, и бгыр щихуу, щхьэцыр щIакIуэу. Зэрыхъу хабзэу, амирбэрымрэ а пщащэмрэ зогуакIуэ, Пащтыхьыпхъум и псэлъыхъур амирбэрым IэщIокIуадэ, Адэшыпхъу Даварт хъыджэбзым зэрыцIыкIурэ и гъэсакIуэр, Арти, гузэвэгъуэм хедзэ адэшыпхъум хэку ефIакIуэр. Езы Каджхэм ебзэджэкIыу, удт Давар зи цIэ бзылъхугъэр, Гузэвэгъуэу зринэкIым дунеишхуэр зэщIилыгъуэт, И псэр хихыжащ бзаджащIэм, езым техуэу и нэрыгъыр, Пщащэ дыгъэр хамэщI щыIэщ, и гуакIуэгъури дэщIыгъуу. ЩыкIэлъыкIуэм пхъум аслъэныр, тепщэр мэхъу амирбэрыншэ. Мэбзэх ари, уэздыгъитIыр щалъагъужкъым инд хэкушхуэм. КъуакIи псыхъуи щагъуэтакъым, мыхуэмыхуми я дзэ хъушэр, «Ди Тхьэ, мафIэм щхьэ себгъэсрэ?!»-тхьэджэт, гъыурэ, пащтыхьышхуэр. Лъэужьыншэу кIуэдаитIыр игъейт тепщэ жьыщхьэ мыгъуэм, Пшынэ макъым ипIэ гъыбзэрт игъуэтыжыр гурыфIыгъуэу, Ихьыжакъым куэд тхьэмыщкIэм, къыщысхьакъым мафIэ лыгъэр, ПIалъэ кIэщIым ихьащ бампIэм бийхэм текIуэрей пащтыхьыр». Сондэджэрым хъыбар пэжу къиIуэтэжыр зэриухыу, И щхьэтепхъуэр тещэтауэ, къэкIиящ Нестан гущIыхьэу. ЕIэт макъыр Тариэли, щэхур адкIэ хуэмыIыгъыу, ЩIагъэж нэпс яхуэмубыдыр, бгыщхьэ уэсыр ткIуа уи гугъэу. СыкъэвукI, фыхуеймэ, дыгъэм а хъыджэбзыр емыфIэкIым, Щхьэтепхъуэншэ хъумэ розэр, плъагъур Iущхьэм и гъэгъэкIэрщ, Я нэхъ Iущри ещIыф бзагуэ, ар игъэлъэпIэн игу къэкIым, МыщIэху сатыритIыр зи дзэу, налмэс лыдыр зи гуфIэкIэм. Егъей адэр бзу бзэрабзэм, гущхьэкъутэу гъыбзэ къибжу, Нэпсхэр яхуэIыгъкъым нитIым, кърефыщIыкIыж щхьэцышхуэр; Розэ гулъым и фэр пихуу, жыглыц фIыцIэщ и нэкIущхьэр, Пшэхэм къыкъуэщыжкъым дыгъэр, уафэ къащхъуэр игъэпIыщIэу. И напафэр зэхифыщIэу, тхьэджэ макъкIэ мабжэ пщащэр, Нэпсыр уэшхыу къригъэшхыу, йоджэ адэм, щIигъэхуабжьэу: «СылIэу сэ сызэгъэжарэт! Уэ сэ схуэдэ бынт пхуэфащэр?! Си псэкIуэдхэр схуигъэгъуну узилIыкIуэщ Тхьэм и пащхьэм! Мащэ кIыфIым уиубыдами, уэ зыращ сэ нэхуу сиIэр! Дэнэ укъыздисхыжынур, сщхьэщыпхыну мы си гуIэр? Хэт дунейр зыхуэбгъэнэхур, дыгъэ, бзийр зэбгрыптыкIыу?! Сыт щыхупIэм щIемыхуэхыр, зэхэщащэу, къуакIэ-бгыкIэр?!» Тариэли магъ: «Сыт нобэ мы зэхэсхыр, си гъэсакIуэ! СогъэщIагъуэ: дауэ блэфрэ дыгъэр, бзийкIэ къытхуэгуапэу! ИкI уафэгум, щIым тетыжкъым уэ уи нурым хуэдэу гуакIуэр! УэркIэ къэсхьыжа си тобэр Тхьэм сIебгъэхтэмэ, ди адэ!» ЯжреIэ сондэджэрхэм: «Пыфщэт адэкIэ хъыбарым!» «Ятелъщ индхэм бэлыхьышхуэ, - къыжраIэ зиусхьэным,- Хьэтаидзэм къиувыхьауэ, къыхэкIыфкъым къалэр зауэм, Ящхьэщытщ Рамазу ябгэр, пащтыхьыцIэ зыфIищауэ. Пащтыхь гуащэр псэущ иджыри, гуауэр и гум къытебанэу, ТекIуэн гугъэ ямыIэжми, пэрытщ зауэм Индустаныр, Къигъэнакъым имубыду бийм зы къуакIи, зы чэщани, Дыгъэ! Уэри ущыхьэткъэ - хьэлъэ дыдэщ я зэманыр. Дэ тхуэдабзэу щыгъын фIыцIэкIэ хуэпахэщ къалэдэсхэр, Мысыр хэку дикIау щыжытIэм, дыкъелащ Рамаз и хьэпсхэм: Ди пащтыхьым мамырыгъэкIэ бгъэдэтти, фIэгунэсу, Хуит дыкъищIыжащ леиншэу, Алыхьталэм къыдипэсри». Тариэл ар зэхихащи, гупсэхугъуэ игъуэтыжкъым, Махуищ гъуэгур махуэ закъуэм зэпеупщIри, къикIуэтыжкъым, МафIэм ещхьу щхьэщохуарзэ жьым зэрихьэ и ныпышхуэр, Еплъ, гум Голиаф къигъэкIыу, лIыхъужьыгур зэрыгушхуэр. LXIII Тариэл Инд хэкум нэсыжу хьэтайхэр зэрызэтриукIар Инд хэгъуэгум и щIыгъунэм задэу щыIэтащ къуршыжьхэр. Плъэмэ: къыбгъэдэтщ гъунапкъэм бийхэм я дзэ мыухыжхэр. Тариэл щIоупщIэ: «Къуэшхэ, дыщIэзауэр ди хэкужькъэ?! Алыхьталэращ си гъусэр, нобэ бийм и вагъуэр ижмэ! Пасэу ятехуащ абыхэм, мызэ-мытIэуэ, си сэшхуэр, Зэгуэзгъэхуу афэ джани, Iэщэ-фащи, зыкъэсшэщIмэ». Автандил къыпещэ: «Псалъэ хуумыгъэшыт щIэныгъэншэм! ЗэтедукIэнщ зы къэмынэу, псэун гугъэ ямыIэжхэу». Зауэныгурэ пшэ гуэрэну гъуэгу техьащ хьэрып зекIуэлIхэр, Я къыдырхэр хуит ящIауэ, шуей хъыжьэу къызэдолъхэ; ЦIыкIуи ини къахуэхъуахъуэу, зыр зым пеуэу зэрызохьэ, Бгыщхьэм къеджэрэзэхащи, япIытIынур къапэщIохуэ! Япэ итхэр бийм и плъырхэм щарихьэлIэм, асыхьэтым ЯIэщIэкIын я гугъами, яубыдащ щIэпхъуэну хэтхэр. Гъэрхэр кърашащ и пащхьэм, пхъашэщ Тариэл и нэщхъыр, «Хэт фызейр?» - йоупщI, къищIэну ахэр зи унафэ щIэтыр. КъыжраIэ: «ЩIалэ бжьыфIэ, Рамазщ дызыхуэжыIэщIэр, ДыкъигъапцIэри дищтауэ, плъыру дыкъуигъэтщ мы Iуащхьэм». ЖеIэ Тариэл: «Вгъэзэжи, фи псэр Iэпхъуэжами хьэршым, Тепщэм жефIэ: дыкъоблагъэ, дыхуэпабгъэу зауэ гуащIэм. Къэсащ, жыфIэ, пащтыхьышхуэу Iуэху шынагъуэхэр зыгъахъэр, Лей зезыхьэхэм зэ уэгъуэм изыгъэжыр я нэ вагъуэр. Хэт сыхъунуми жраIэ нетIэ плъыр яубэрэжьахэм, ПщIэншэщ лейуэ ушынэныр, шынэм IэщIэкIын ажалыр?! Щхьэ уигу къэкIа, умыделэм, лIыфIхэм уапэщIэувэну?! Сыт акъыл къызыхэпхари Инд щIыналъэм уихьэххэну?! Мис, нызохь лъыщIэж мафIэсыр уи хьэдащхьэр згъэлыгъуэну, Мы си сэшхуэу згъэжанари уи удынырщ Iузыгуэнур. Зыгъэхьэзыр! Щэхурыпхъуэу сыптеуэныр симыплъапIэ: Уи дзэр захуэу зэрыуву, хъыбарыншэ сомыщI закъуэ! Уафэгъуагъуэу къебгъэхь псалъэхэм ди дыхьэшхын къагъакIуэ, Жыр тажищэ пщхьэрыгъами, уи щхьэр сщIынущ пхъэкъутапIэ». Плъыр яутIыпщыжахэр мажэ, я щIым нэсыжыну пIащIэу, Iурадзэж ялъэгъуа псори Рамазыпщ зызыгъэпхъашэм: «Дзэ абрагъуэ щIыгъуу индхэм я пащтыхьыр къэсыжакIэщ, ТIур зым дыпэмылъэщыну я зауэлIхэр хъыжьэ защIэщ». ЯIыгъщ дзэпщхэм Тариэлу инд щIалэфIым и нып уардэр, Адэ-модэкIэ щохуарзэ хьэрыпыдзэм и бэракъхэр. Афэ джанэ щамытIагъэу, бжы къудейкIэщ зэрызауэр, Лъыр, псыкъелъэ хуэдэ, мажэ, Придон-дыгъэр чэф ищIауэ. Мис, ежьа къудейщи, плъэмэ, шу щитху зэрызехьэу къокIуэ. Зауэныгут хьэрыпхэр, занщIэу сатырышхуэу къызэдолъхэ. «Хуейкъым!» - жеIэ Тариэли, егъэмамырыж зауэлIхэр, Сагъындакъ яIыгъкъым бийхэм, Iэщэ-фащи япщIэхэлъкъым. ЩIэлъщ шы лъэгум я нэхъыщхьэр, игъэтхьэджэу гужьеигъуэм: «Алыхьталэм и хьэтыркIэ къысхуэфщI гущIэгъу сыхьэтмыгъуэм, Пэжщ, схуэфащэкъым сэ гъащIэ, сэ схуэфащэр мащэ кIыфIырщ, ЩизгъэхьакIэ гум бзаджагъэ, щызмыгъафIэу ныбжьэгъугъэр. ФыщыкIуэдым хъуат мы хэкур хъыбарыншэ илъэсипщIкIэ, Бгъэр лъэтэжмэ, пащтыхьыншэу, бзу нэгъунэ мэхъу тхьэмыщкIэ. Зыкъисчат сахурикъуну, нэпсеягъэр згъэIурыщIэу, Зэпычащ си гъащIэ къуэпсыр, жыг лъэдий фIэкIа умыщIэу. Иджы сыщIолъэIу лIэныгъэм, сэ зыращи псомкIи къуаншэр, Уэзир щитху къэсшащ си гъусэу, итщ дэтхэнэри уи пащхьэ. ПыупщI уащымысхьу я щхьэр, къалэжьащи ажал гуащIэ, Ауэ, нэпсымкIэ тхьэ соIуэ, дзэ хейм зыри имылажьэ!» Псоми я щхьэр ехьэхауэ хуаIэт я тхьэрыIуэр уафэм: «Къурмэн дыхурехъу уи гъащIэм къыпищэныр зи унафэм!» Сэждэм телъщ Рамаз и натIэр, - къегъэгугъэ пащтыхь напэм: Зызумысым хуэбгъэгъункъэ, щыхуигъэгъукIэ Алыхь лъапIэм! Я щхьэм яжьэ кърапхъыхыу, ниневдэсхэм[1] къахьа тобэу, Нэпсхэр плъагъумэ, щIегъуэжауэ, гур зэрычэр къыбгуроIуэ. Гъым и фIэщмэ, Тхьэм и губжьыр щIылъэм къытемыхуэу къонэ, Дунейр кIыфI къыпщызыщIари дуней нэхуу къызэщIонэ. Щеджагъэнщ IущыгъэщIэкъухэр акъылыфIэхэм я тхылъхэм ЛIы хуэдэлIым гумащIагъым нэхъ хьэлыфI зэрыхэмылъым: ГущIэгъу хуэщI узытекIуахэм, бийхэм уахуэтэмакъкIыхьу, ЛIыгъэ нэсым ущIэхъуэпсмэ, псэу, а псалъэхэр уигу илъу. Тхьэм и нэфIыр уигу къигъэкIыу, щысщ Тариэл Iэсэлъасэу «Фыпсэу! – щабэу яжреIэ шынэу зэщIэкIэзызахэм,- МыхъумыщIагъэу къефхьэжьахэр сэ хуэзунэтIынщ гъуэгу захуэм, Хабзэ фхуэхъун хуэдэу пэжыр, пцIым зи щIыб хуэзыгъэзахэм». Бзэ къэнакъым Инд пащтыхьыр дэнэкIи щимыгъэлъапIэу, Щытхъу хуаIэту фIыр сыт щыгъуи тезыгъакIуэ къэгъэщIакIуэм: Ажал фIыцIэр ящхьэщихри, къаритыжащ гъащIэ лъапIэр: Щегъэхьэулей, фIэулъийуэ, Тариэл и сэшхуэр сампIэм. Тариэл и шыфэлIыфэм нэр щагъафIэт къэкIуа цIыхухэм, Пхъашэу щытыгъа и макъыр уэрэдыпкъыут зэращыхъур; Ауэ Рамаз и зауэлIхэм къезэвэкIти дунеишхуэр, Щызэрихьэт гъуабжэгъуэщыр, зэщIэпщIыпщIэу, Инд хэкушхуэм. Месри, шууэ къахуоблагъэ гуфIэгъуэшхуэр къахуэзыхьыр: «Къытхуигъэгъуащ! ДиукIакъым!» - зеIэт уафэм хъыбарыфIым. МэIу бжьэмийр, зыIуэтэжахэм Iэгъуэблагъэр дигъэгуфIэу: «Езыри шууэ къытхохьэ дызыIэрыхьа пащтыхьыр!» ФIэхъус ирах тепщэм индхэм, лъэгуажьэпэкIэ загъэщхъыу, Ауэ мэхъу Iэнкун, бэракъхэр хамэ ныпхэм ирагъэщхьу: «ДыкъагъапцIэу пIэрэ?» - жаIэу, мэIущащэ, шэч тырахьэу, - Дэнэ къикIыжын Тариэл, жэхьэнмэм дримыгъашэу?!» «Къэсыжащ пащтыхьыр! - жеIэ Тариэл, бэм щыгуфIыкIыу,- Къыздишэжри и дыгъэу нурыр зэи зыщхьэщымыкIыр, Уафэм къыдита нэхушхуэрщ псори дызыхэпсэукIыр, Зивгъэгъусэ абы адкIэ фпэIэщIэныр зылъэмыкIыр». ЯцIыхужри, къыхуопIащIэ, зэпаупщIу тафи, къуакIи; Нэхум хуиту зыщегъазэ я чэщани, я быдапIи, «Дэ бэлыхь дыщышынэжкъым!» - дэнэкIи къыщоIу я макъхэр,- Пэжыр нэпцIым трегъакIуэ фIыр зи хабзэ Алыхь лъапIэм!» Къыбгъэдахьэри IункIыбзэр, къызэIуах куэбжэшхуэр пщылIхэм: Фэилъхьэгъуэу плъагъур фIыцIэу, хэтщ зэрыкъэралу щыгъуэм, ХьэщIэхэр мэгъуэг, я нэкIухэр гулъ гъэгъа гъуэлэжаифэу, НэпскIэ ятхьэщIа налмэсым къуаргъ щетIысэха уи гугъэу. Адэ хуэдэ, и гъэсакIуэр хабзэм тету щигъеижым, Тариэл щIигъэкIт и нэпсхэр псыхьэлыгъуэ мыгъущыжу, Гъуагъуэ макъкIэ пыхьэт, тхьэджэу, щэIу щIэх-щIэхыу къиутIыпщу, Гуауэ губгъуэ фIыцIэр ивэт, и пхъэIэщэр налмэс мыщIэу. ЛIыщхьи къуэдзи нэпс яутхыу Тариэл къызэрилъагъуу, ЩIигъэхуабжьэу, гур икъутэу нэхъ гуащIэжу яхогъуагэ, ПсыижыпIэ хуэдэ, нэпсым лъыпсыр хэту, магъри магъ ар, Къуэшым IэплIэ къыхуащIыну зэрыхасэу къыздеблагъэм. Яхуэгузэвэну къокIуэ уэркъхэр псэгъу зэхуэхъуаитIым, Ауэ Нестан иутIыпщыжкъым афIэкIа и нэпсхэр хуиту: Ирешэх гъагъэ къудамэр, зыIэтыжын бгъэдэмыту, Дэхьэшх макъ щаIэщIэкIыжкъым сэрейм лIыщхьи, унэIути. Гуащэ-анэр къыщIэпхъуауэ къожэ ахэр илъагъуну; И унафэр игъэткIийуэ, жеIэ: «Сыт дэ дыщIэгъынур?! Тхьэм и губжьыр тщхьэщихащи, дэ къыттохуэ фIыщIэ тщIыну, Абы и пIэ, нэпсхэр дгъажэу, дигухэр сыт щIиткъутыхьынур?» Гуащэм, нэпсхэр имылъэщIу, Тариэл хуещI анэ IэплIэ, ЖеIэ: «МафIэр ункIыфащи, псэр гугъэщIэм зэщIегъаплъэ; Гур гъэпсэхуи къысхуедаIуэт си бзэгупэ къыпылъадэм: Тхьэр зеиншэхэм ди телъхьэщ - насыпыщIэ къытпегъаплъэ». «Сыт Iэмалыр, си псэм хуэдэ, - пхъур бгъэдэсщ и анэм магъри,- Плъыжь-гъуэжьыфэхэр зи фащэм нобэ фIыцIи сыбгъэлъагъур! ИунэщIащ тахътэр ди адэм, мащэ кIыфырщ и пIэщхьагъыр». «Щыгъэтыж!» - мэлъаIуэ анэр, хуилъэщIыжу нэпсхэр нагъуэм. Ба хуещI анэм и хъыджэбзым, гумащIагъыр хуэмыгъэпщкIуу, ЗэхеупIышкIуэ Iупэм гулъыр, тхьэмпэхэм къахимыгъэщу. «Сыт дигу илъкIэ гуныкъуэгъуэр! - зыхуегъазэ и пхъум гуащэм,- ФIы къытпоплъэ дэ иджыри дунеягъэкIэ мымащIэу». Апхуэдэххэу пIалъэр макIуэ, тэлай гуп зэкIэлъыпIащIэу. Удж ящI хуэдэ, къаувыхьауэ, лIыщхьэхэм хуащI тепщэм щхьэщэ. Къабгъэдохьэ дуней нэхухэр, уеплърэ пэт защомыгъэнщIу, Щытхъу-сэламрэ IэплIэ-бауэ щхьэж игу пыкI яхуигъэфащэу. Автандилрэ Придонрэ къэзыгъэлъэпIэн щымыщIэ. Тариэл жреIэ гуащэм: «Плъэгъуа уэ къикIуэт зымыщIэ?! НыбжьэгъуфIхэм я фIылъагъурщ дыкъызэрелар зи фIыщIэр, Мы тIуращ зи лIыгъэ хэлъыр псэухэм дэ дызэращыщым». Щыхьэрышхуэм къэсыжауэ, сэрей гупэм деж щохасэ; Я гум нэсрэ бзэ IэфIу пащтыхь гуащэр бэм йопсалъэ: «Къыдитащ Тхьэм текIуэныгъэр, къыдэбийхэр дгъэгузасэу, Зэхэдублэнщ тхьэлъэIушхуэ, ахэр къаплъэм къыдэхъуапсэу». «ФIыцIэр щыфх! Накъырэ фепщэ! - ящIащ тепщэхэм унафэ. - Сэрейм жыжьэу щхьэдэIукIыу, зреIэт ди санэхуафэм! Дыщэ бгырыпххэр зыщIэфпхэ, вгъэщIэращIэу алътес джафэр, Нэпсхэр къыщIэвмыпIытIыкIыу, фыдыхьэшх, фыджэгу, фыкъафэ». LXIV Тариэлрэ Нестан-Дареджанрэ я хьэгъуэлIыгъуэр Месри, анэр я Iэпэгъуу, зэпсэгъуитIыр жьантIэм дашэ; Уэзирхэм фIэхъус кърахыу, пащтыхь тахътэм ныбгъэдашэ; Лажьэм ехь леихыр - къэнам ягу къилъэту фIым хуопIащIэ, Зыри хуиткъым нобэ гъыну, гуауэм ипIэ - гуапэ защIэ. Пащтыхь гуащэм зыкъехуапэ, иухащ абы и щыгъуэр; ЛIыщхьэхэр егъэщIэращIэ, зи нэ техуэм фIэщIэщыгъуэу; ЯхуещI тыгъэ жьыми щIэми, пуду зыри къыхэмыхуэу, «Игъуэм къигъэзащи, - жеIэ, - фIэкIуэдащ игъуэджэм гугъэр». Адэм и тахътэ гъэдахэщ Тариэлрэ Дареджанрэ: ЗыкIэ йокIури гуащэм щауэр, зыр адрейм къыхуигъэщIауэ! Хэт а тхъэгъуэр зытхыжынур, Тхьэм и нэфIыр къыщыхуауэ?! Ахэм ещхь яхэт цIыху цIыкIум, Iадэм и къуэпс къыдэжауэ?! Тариэл, нысащIэр щIыгъуу, есылIат зэхъуапсэ Iуфэм: Тахътибл къалысащ абыхэм гур зыгъафIэ насып кIыхьу. Пщогъупщэж уи гуныкъуэгъуэр, пхьымэ гъащIэр насыпыфIэу, Дыджыр Iумыхуауэ, цIыхум IуруIэфIэкъым фошыгъур. Дыгъэ нэхур зыгъэфагъуэ Тариэлрэ Дареджанрэ Хуагъэфащэ инд тетыгъуэр, бэрэбанэхэр хуагъаджэу, Гуэну яIэм я IункIыбзэр къыIэщIалъхьэ, дзыхь къыхуащIу, «Ди пащтыхьыращ ар!» - жаIэ, я гуфIэгъуэр дэп жьэражьэу. Тахътэ зырыз ягъэбжьыфIэ Автандилрэ Придонрэ: ЯгъэлъапIэу, щытхъу хуаIэту, къалэдэсхэр къабгъэдохьэ. Ахэм я фэгъу яхэтыххэ мы дунеишхуэм щыпсэухэм?! Псори жрагъэIэжыну лъаIуэ гупыр зэрызохьэ. Санэхуафэ, гуфIэгъуэшхуэ - унэIутхэр Iэнэзехьэщ; Сэреишхуэм зэрихабзэу, я нысашэр лъэрызехьэщ; Гуащи щауи къыкъуэщыжкъым тыгъэ зыхуэмынэпсейхэм - Ират ахэр мэжэщIалIэм - ягъэтхъэж тхьэмыщкIэр бейхэм. «Къевджэ фызаби зеинши!» - пащтыхь гуащэм ещI унафэ, - ЦIыху, IэнэщIу дэкIыжынкъым, зэхэзыхыр кърекIуалIэ!» И гупыкIыр, тIуэтэжынут, дрикъуну тщIамэ псалъэ: «Тхьэ фахуелъэIу зэпсэгъуитIым я тепщэгъуэр хъуну махуэ!». Тариэл йопсалъэ гуащэм: «Мыр жысIэнут, сыпфIэзахуэм: ХуэщI гущIэгъу Рамаз пащтыхьым, ди ухыгъэм игу гъэзагъэ, Гужьеигъуэм IэщIокIуадэ, и фIэщ дыдэу щIегъуэжауэ, Хуегъэгъу езы Алыхьталэм, гъамрэ тобэ къэзыхьамрэ». «Хузогъэгъу», - жэуап ет гуащэм. Асыхьэтым ящI унафэ Пащтыхь Рамаз къыщIашэну, тепщэм щхьэщэ хуищIын папщIэ. УэрэджыIакIуэр къоблагъэ, дежьуунухэри къашэ, Гуауэу нэгум щIэкIа псори зэуэ мэхъу гуфIэгъуэ защIэ. Зи нэ техуэр игъэгуфIэу зэтелъщ дыщэри налкъутри; ХъугъуэфIыгъуэ самэ лъагэр псыуэ йож бысым IэгуитIым; Ухуитщ къыпIэрыхьэр пхьыну – тыгъэр зыми IэщIаудкъым; ЦIыхухэр лIакъуэкIэ ягуэшми, плъырхэм зыри ягъэпудкъым. Автандилрэ Придонрэ я дзэм Тариэл жреIэ: «ХьэщIэр Тхьэм и тыгъэщ, къуэшхэ, фигу ирихьыр фыбж фыфейуэ». Къыдыр зырызыххэ ярет, кIадэ хъуржын зырыз телъу, И Iэгу икIар зыхуэбжынур, шэч хэмылъу, IэзэкIейхэрщ. Автандилрэ Придонрэ къалъысар ихуэжкъым бжыгъэм; Уи жьэр пхузэщIэмыхыжу бзагуэ уищIт а щхьэусыгъуэм; Иугуэшт гуащэм дыщэхэкIхэр, мылъкур лей уригъэгугъэу, КъегъэлакIуэ хъуа щIалитIым яIуплъэху и гурыфIыгъуэу. Автандилрэ Придонрэ мис апхуэдэут зэралъытэр: «Ди насыпыр фэрщ зи фIыщIэр!» - гуапэт цIыхухэм я гулъытэр. Зыхуей псори ахэм хуащIэт, тIури ябжт пащтыхь пэлъытэу, ХэщIтэкъым сэрейм къекIуалIэм пщIэ хуащIыну а щIалитIым. Тариэли гу хьэлэлщи, ирет Рамаз тыгъэ лъапIэ, Мыр жриIэу: «Бгуэшынщ дыщэ, ущыхъуакIэ епцIыжакIуэ». ЩIым трелъхьэ Рамаз и щхьэр – гур къызэрыгъуэтыжакIэщ, ЯхокIыж, захуимыгъэлIу, къихьа тобэр и гугъапIэу. Асмат пэжи хуещI унафэ инд щIыналъэм и пащтыхьым: «Адэ-ани анэкъилъхуи къахузэкъуэхын уи лIыгъэ?! Хэкум и Iэхьэ ебланэр ирехъу уэ уи насып Iэхьэ, ГъащIэ IэфIыр, фIыр щыкуэду, иренатIэ уи тетыгъуэм! Къыхэх пфIэфIу гъащIэ гъусэ – хуейщ Iэ быдэ уи хэгъуэгур, Уэри дэри къытхуэпэжу, плъапIэкIи ди акъылэгъуу». Асмат зредзых я пащхьэ: «Фэрщ си напIэри си нэкури, Си пщылIыпIэм ефIэкIынкъым сэ фэрыншэу скIуну гъуэгур. Нэмысыншэу симыбжынум, къислъхьэнт псалъэ тепщэ пащхьэм: ЩIы хъурейр сысейми – щIыскъым, сывигъусэным езгъапщэм. Гуныкъуэгъуэр фщхьэщыкIамэ, бзийуэ вгуэшри сэркIэ гъатхэщ, Си гъэсэну уи нысащIэм селъэпауэми - щыуагъэщ». «Гукъеуэжьхэм уадэгъуалэу умыгъакIуэ гъащIэ кIэщIыр, Угъуэгт гуауэм ущыхэтым, - жеIэ Тариэл и фIэщу,- Иджы бжесIэхэм къедаIуи, мы зэми къысхуэхъу жыIэщIэ: Уэр[2] абрагъуэр уи Iэпэгъуу, псэу, дунейр IуэхуфIкIэ бгъэнщIу». «Иухащ гуауэр», - жеIэ Асмат, и тепщэфIым худичыхыу. Псэлъыхъупхъэ къыкъуэкIащи, ягъэгувэкъым нэчыхьыр: Щхьэщэ екIу тхьэмадэм хуищIу, Асмат бгъэдишащ пащтыхьым, ДокIуэтей тIысыпIэ лъагэм, я пщIэм щэныр кIэрымыхуу. КъуэшыфI зэхуэхъуа щIалищым ныхагъэщI хьэщIэгъуэ пIалъэм, Нэгузыужьу яхь зэманыр, пхуэбжкъым тыгъэу хузэблахыр: «Мы налмэсхэр зэрыдахэ!»; «ЕхъулIакъэ мыр зи хуарэ!» Ауэ, Автандил уIуплъэм, Тинатин и ныбжьырщ плъагъур. Гу лъитакIэщ Тариэли – хуозэш псэгъум щIалэ бланэр. «КъызгуроIуэ, - жеIэ, - щыму уэ къызыбоIуэкI гъуэгуанэр: Зэшыгъуиблыр зэбнэкIауэ, иджы удокIуей еянэм, Сыкъегъанэ дунеижьым закъуэныгъэм срикъану». Хъуащ ежьэжыныгу Придони: «Сэри сыкIуэжын хуейщ»,- жеIэ. СыкIуэцIрыкIынщ уи хэкум, псэкIэ уи гум сыкъыхуеIэу. ТIэу унафэ уэзгъэщIынкъым, къаджэ закъуэ, укъысхуеймэ, Си насыпщ уи ужь ситыныр псым хуэпабгъэ щыхь нэпсейуэ». Ирет Придон хуитыныгъэ индхэм я тхьэмадэ махуэм: «Ежьэж, ауэ дэ, зэкъуэшхэм, ди хабзэжь уемылъэпауэ!» «Автандил, уэ узмылъагъуу схуэгъэкIуэну пIэрэ махуэ?! Сыт Iэмал? УтепыIэжкъым! Къожьэ дыгъэр аслъэн хахуэм». Ростеван хуригъэхьыну ирегъэд дахащэу джанэ; Махъсымалъэ хьэлэмэтхэр яIущIахэщ IэкIуэлъакIуэу. «СыхьэтыфI фыхуишэ гъуэгум, схуехыж Ростан сэлам гуапэ!» ЖеIэ Автандил: «Жыжьэным гузэвэгъуэр къысхуегъакIуэ». Нестан Тинатин хурелъхьэ щIыIутелъ щIыгъуу фащэ гуакIуэ: Езырат ар зэкIур, ауэ шыпхъуми дахэу зрехуапэ! Хуэбгъэдэн уигъэлъыхъуэнрэ гъуэгури ищIу нэхъ кIугъафIэ, Жэщыр махуэу къыпфIигъэщIу, хутрелъхьэ мыщIэ лъапIэ. Зэрахыж сэлам ныбжьэгъухэм, къуэш нэмысыр къагъэлъагъуэу, ЗэпэIэщIэ зэрыхъунур абрэмывэу псэм тогъуалъхьэ; Инд цIыхубэм нэпс щIигъэкIыр щызэрехьэ тафи, къуакIи. ЖеIэ Автандил: «Iэгубжьэм щхъухь аргуэру схурагъахъуэ!» Тетщ гъуэгуанэм зэкъуэшитIыр, я бзэ IэфIхэр къатIэтауэ, Йожьэж, IэплIэ зэхуащIыжри, щхьэж и унэ хуэунэтIауэ; ГъащIэм пщэрылъ къахуищIахэр ягъэпэжащ щхьэ Iэтауэ, Автандил носыж Хьэрыпым, и щыкъуадэр ехъулIауэ. Зэрохьэжьэ хьэрып лъэпкъыр ялъагъуну щIалэ хъыжьэр. Автандил и дыгъэм Iуоплъэ - щэIур и гум къиIукIыжкъым… БгъэдотIысхьэ Тинатини, щIедзэ насып мыкIуэдыжым, Я тетыгъуэр иIэтыныр Алыхьталэрщ зи гупыжыр. Мылэнджэнy зэгуоувэ пащтыхьищым я дамищыр; ЗэкIэлъокIуэ, я зэхуэзэм къахуздихьу насыпыщIэ; ЯпэщIэтхэт бии, егъуи, зэуэм техуэ я сэшхуищыр; Зэбгъурыту зекIуэ кIуэмэ, къуентхъкIи хъеркIи хэщI ямыщIэу. Уэсым ещхьу, Тхьэм и нэфIыр тесэ зэпытт хэгъуэгуищым: Макъ къигъэIутэкъым фызабэм, е тхьэмыщкIэм, е зеиншэм; Щынэ цIыкIухэр анэ къуагъхэт, бзаджэрат тепщэгъуэм щыщтэр; Бжэныр дыгъужьым дэхъуакIуэу, псэут мамыру къэралищыр. КIэух Блэлъэтащ абы я гъащIэр, жэщ пщIыхьэпIэ хуэдэу, пIащIэу; Яшэчащ дуней бэлыхьыр, ягъэващ лъэхъэнэ пхъашэр… Насып мыухыж фIищыну хэт тегушхуэн гъащIэ мащIэм?! Мэсхъ[3] щIалэжьу Руставели и уэрэдми хуэмыфащэ. Куржы пащтыхь Даут хахуэу Тхьэм и фIыщIэкIэ ефIакIуэм Усэу хуэстхыжащ хъыбарыр, тепщэр тезгъэун си плъапIэу. Арщ къуэкIыпIэм щригъажьэу хуэзунэтIыр гъуэгу къухьэпIэм - ЕпцIыжакIуэр щагъэпуду, цIыху щхьэмахуэхэр щылъапIэм. Бгъуэтыххэн Даут и лIыгъэм, и бжьыфIагъэм хуэкIуэу псалъэ? Мы хъыбарым къиIуэтэжыр бзэмыIу тепщэхэм ягъахъэрщ: Я хахуагъыр, я хьэл-щэныр къызыхэщ уэрэд дахащэ Щызэхэсхым, нэгузыужьу, усэ жану есхьэжьар ар. Дзыхь хуэфащэкъым ди гъащIэм, цIыху бзаджагъэм гур екъутэ; Нэр пIэтыху блолъэт уи гъащIэр, напIэзыпIэщ зэрыщыту. Сыт насыпым дыщIыхуеIэр? НатIэм итырщ хьэпс бжэIутыр... ЛIэху а къомыр зигу къемыуэр ехъулIауэ сэ солъытэ. Дареджани Амираным тетхыхьар Мосэ Ханелищ; Абдул-Мэсихь и уэрэдыр къезытхэкIыжар Шавтелищ; Диларгет и щIыхьыр лъагэу зыIэтар Саргис Тмогвелищ, Тариэл нэпсыбэр усэм изылъхьар сэ-Руставелищ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ber.txt" }
ЗэзыдзэкIар Къармэ Iэсиятщ Адыгэхэм я уэрэдыжь Къазбэчыщхьэ пшабэ набжьэ ЗэщIеуфэ бгъащхъуэ дамэу – Уэркъ шууейхэр бгым хуопIащIэ Я лъэужьыр лъыпс-лъэданэу. Лъагэр лъагэу, задэу задэр. ЯкIэлъос урыс нэлатыр: Пхъэрыр къоIэ шыкIэр лыпщIу. Сэшхуэр бзабзэу мэупщIатэ, Мыжурэпэм лъагъуэ ищIу Шэкъэуэжым уэр дощатэ… ЛIыгъэ зиIэм и шыр щIэхумэ – ТIасхъэ мэхъу лIыхъужь мэIухур: А уэркъ щIалэхэм я гущхьэр Иджыпсту урыс шэуапIэщ. Йощэтэх лъэгуажьэмыщхьэу Хьэж зыщIар: «Бегъымбар лъапIэ!..» ТхьэлъэIу лъэщым шабзэпыхьэу Уэр пхритхъыурэ пхолъэтыр – Мухьэмэду бегъымбарым Лей техьэнкъым и Iумэтым! Уафэ лъагэр и щыхьэту Мэз жыжьаплъэр къолъэхъшэх – ЗызэщIихыурэ къокIуатэ… Тобэ! Уоу… Iистофриллэхь! Жыг гуэрэнхэр зэхокIуатэ, Мэзыр щхъыщхъыурэ мэщатэ… Тобэ, тобэ! Таурыхъ щхъуантIэр Муслъымэным хуохъу щхьэтепIэ!
{ "source": "adygabza.ru", "id": "Bestuzhev.txt" }
Зытхар: Шал Мухьэмэдщ ЗэхуэзэхукIэ зэщыгуфIыкIми, а тIум гужьгъэжь зэхуаIэт: я кум дэтт Псыхуабэ ПцIым лъакъуэ щIэткъым Политикэми хуэдэу, иджыпсту тхыдэми темыпсэлъыхьыр щхьэхынэхэм я закъуэщ. Абы щыгъуэми, пэжыр зыщIэри зыIуатэри езыхэм я закъуэу къыщагъэхъуну хущIэкъуу. Сытми я щхьэфэ йоIэбэ. Псалъэм и хьэтыркIэ, иджыблагъэ маршруткэм дису гъуэгу дыздытетым сэ си къуажэ Куба (ХьэтIохъущыкъуей Ещанэм) щыщ цIыхубзым гукъанэшхуэ хэлъу жиIащ: «Емынэм ихь Къалмыкъ БетIал! Прохладнэ зыIэригъэхьэн папщIэ, Псыхуабэ ихьри яритащ. Иджы Горячеводск укIуэн щхьэкIэ Налшык укъыщитIысхьэн хуей мэхъу. Ар дыдеямэ, ди Балъкъ лъэмыж телъынут!» Нэхъапэми сэ куэдрэ зэхэсхащ Къалмыкъ БетIал «Пятигорск ихьри яритауэ». АтIэми, жызыIэхэр мы цIыхубзым хуэдэ гуэрхэм я закъуэкъым – абыхэм мыма-щIэу яхэтщ щIэныгъэ нэхъыщхьэ зиIэхэр: тхакIуэхэр, журналистхэр, уеблэмэ еджагъэшхуэхэр. Хэбгъэзыхьмэ, есэпащи, «щIаритам» и щхьэусыгъуэр зригъэщIэну зыри хуейкъым. Къалмыкъ БетIал, арыншами, пэжми пцIыми къуэлъыр ирокъуж, атIэ сыт пцIы лей щIытеплъхьэнур? Iуэхур зэрыщытар нэгъуэщIущ. Сэ ар къэзгъэлъэгъуэну сыхущIэкъунщ парт, къэрал лэжьакIуэ цIэрыIуэу щыта Микоян Анастас и гукъэкIыжхэр тегъэщIапIэ сщIыурэ. Бэзэрыр хэти ейщ Каспий зэпрашу яукIа баку комиссар 26-м яхэмыхуэу къела Микоян Анастас совет лъэхъэнэм къулыкъушхуэхэр иIы-гъащ. Ар тыншу ядекIуэкIащ псоми – Ленинми, Сталинми, Хрущёви, Брежневи. «От Ильича до Ильича без инфаркта и паралича» псэлъафэр хуабжьу фIэфIт, уеблэмэ, ар езым къигупсысауи жаIэ. АтIэ, мис а Микоян 1922 гъэм партым и Кавказ Ищхъэрэ крайкомым и япэ секретару къагъэкIуащ. А зэманым ди деж щыIа щытыкIэм теухуауэ езым и гукъэкIыжхэм щыщ пычыгъуэ цIыкIу къэтхьынщ: «Къэбэрдейхэр Бгырыс Республикэм 1921 гъэм къыхэкIыжат. ИужькIэ абыхэм я щапхъэм ирикIуащ балъкъэрхэри. Ахэр а республикэм щIыхагъэхьэн щхьэусыгъуэ щыIакъым. Муслъымэн дин зэраIыгъым фIэкIа, адрей лъэпкъхэм зыкIи япыщIатэкъым. Хэбгъэзыхьмэ, бэзэр здэкIуэр Владикавказтэкъым, атIэ Псыхуабэт. Налшык къуажэшхуэ къудейт». Абы къыкIэлъо- кIуэ нэхъ гъэщIэгъуэн: «1922 гъэм си лэжьыгъэм сыпэрыува иужь, япэу сызыIущIахэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыцIэрыIуэ дыдэ Къалмыкъ БетIал. Абы сэ къызжиIащ Пятигорск областым и къалащхьэ яригъэщIыну икIи а Iуэхур ВЦИК-м къыщыхригъэлъхьэну зэримурадыр. Сэ абы занщIэу икIи къехьэкI-нехьэкI хэмылъу жесIащ ар зэрыдэзмыIыгъынур: Пятигорск урысейпсо курортщ, ар зефхьэфынукъым. ЕтIуанэрауэ, Пятигорск фыдэсурэ, унафэщIхэм щIыналъэм зыфхуегъэужьынукъым. КъищынэмыщIауэ, мыбы щыпсэухэм я нэхъыбэр урысщ». Къэтхьа пычыгъуэхэм укъыщеджэфынущ Микоян и гукъэкIыжхэр иту 1971 гъэмрэ 1975 гъэмрэ къыдигъэкIауэ щыта «Так было», «Моя борьба» тхылъ IувитIми. «ЖесIар апхуэдизу и жагъуащэ хъуати, Къалмыкъым ар, уеблэмэ хущIэуфэртэкъым», – щIегъуж япэ секретару щытам. Сыту пIэрэт а пычыгъуэхэр 1971, 1975 гъэхэм зэкIэлъыкIуэу къыдигъэкIа тхылъитIми щIыхигъэхьар? Уегупсыс зэрыхъунумкIэ, Псыхуабэ «къызэрырамытыжамкIэ» езым иIэ фIыщIэр къыхигъэщыну и мурадти аращ. Ауэ зи гугъу тщIы псалъэмакъыр абы нэхъ щхьэтечу къыщехьыж 70 гъэхэм щытхъушхуэ къытригъэлъадэу «Партийная жизнь» журналым къытрыригъэдза-уэ щыта «Къалмыкъ БетIал» очеркым: «БетIал тегъэщIапIэ ищIырт областым къалэ зэримыIэр, къэбэрдейхэми балъкъэрхэми Псыхуабэ бэзэрым фIэкIа нэгъуэщI кIуапIэ зэрамыIэр. «СлIожь, бэзэрыр хэти ейщ, ирекIуэ, ар зыми къапиубыдыркъым, – естыжащ жэуап, – IуэхущIапIэхэм щылэжьэн ямыIэмэ, мис а Пятигорск дыдэм и унэхэр зэкIэ къагъэсэбэпи хъунущ. Дэ псори дызыкъэралщ». ИтIанэ къеIуэтэж Iуэхур жыжьэ кIуэтауэ зэрыщытар: «Къалмыкъым и телъхьэ къищIат ВЦИК-м и секретарь Енукидзе, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ нэгъуэщIхэр. Енукидзе арэзы хъуат мы Iуэхур ВЦИК-м зыщытепсэлъыхьынухэм яхигъэхьэну». Абдежи щиухатэкъым Сытыт «Псыхуабэ» псалъэр зэрызэхихыу Микоян апхуэдизу зыкъыщIритIар? Абы, дауи, ищIэу къыщIэкIынут ижь-ижьыж лъандэрэ Псыхуабэр адыгэ лъахэу къызэрекIуэкIар. Абы и Iуащхьитхум къетIысэкIауэ исащ ди къуажэхэр. Хэбгъэзыхьмэ, урыс быдапIэ щаухуа иужьи, ди япэ итахэм ар езыхэм ейуэ фIэкIа зэи къалъытакъым. «Пятигорские черкасы» – апхуэдэу нэгъуэщI лъэпкъхэр нэхъ пасэIуэм къеджэу щытащ къэбэрдей адыгэхэм. Ар къыхощыж дэфтэр, тхылъ куэдыкIейм, уеблэмэ Пушкин Александр и «Пащтыхьыпхъу лIамрэ пелуаниблымрэ ятеухуа таурыхъ» цIэрыIуэм. Бэзэр кIуапIэу Псыхуабэ зэрыдиIам егъэщIылIауэ Микоян итхахэр зэрыпэжми шэч гуэри хэлъкъым. Балъкъ Iуфэ Iусхэр, Дзэлыкъуэ щIыналъэр нэхъыбэу щыщахуэр Псыхуабэт, IэщхэкIхэр, гъавэр, пхъэщхьэмыщхьэр щащэр Гумкъалэт (Георгиевск). Жыжьэ сыIэбэнкъыми, школыр къэзухыху сэ Налшык щэ е плIэ фIэкIа сыщыIакъым, ауэ Псыхуаби Гумкъали мыIейуэ сцIыхурт. Мыри зэи сщыгъупщэркъым: псым дызэпрыкIрэ къытпэщыс Марьинскэ станицэм автобусым дыщитIысхьамэ, нэхъыжь щыту дэ зэи дыщысынутэкъым - къызэрихьэу дыкъыщылъэтырт. Ар хуабжьу яфIэтелъыджэт ди гъунэгъухэм, ахэр зэи къэтэджынутэкъым жьыкIэфэкIэ щхьэкIэ, я бынхэми загъэхъеинутэкъым. «Фылъэпкъ узыншэщ, фыадыгэ нэсщ, мис аращ гъэсэныгъэ жыхуаIэр!» – къыджаIэрт. Мыр Iуэхум щымыщми, ар къэзмыIуэтэжын слъэкIыркъым… Ауэ мыдэкIэ къэдгъэзэжынщи, БетIал нэгъуэщI щхьэусыгъуи иIэт Псыхуабэ областым и къалащхьэ ящIыну къигъэувыну: Граждан зауэм и лъэхъэнэм Кавминводхэм я нэхъыбэ дыдэр хужьхэм къаIэщIэзыгъэкIыжар къэбэрдей шуудзэрт, а зэманым Тэрч къегъэщIылIа лъэпкъхэм я зэхуэсхэри нэхъыбэу щызэхыхьэри Псыхуабэт. Мыбы адыгэ зэрыщымыпсэум теухуауэ Микоян тегъэщIапIэ ищIри фэрыщIыгъэт: абы щыгъуэм «Налшык къуажэшхуэми» ди лъэпкъэгъухэр дэстэ-къым. «Псыхуабэ урысейпсо курортщ», абы фэ зыфхуегъэужьынукъым» жыхуиIэри пцIыт – курортым езым зиIыгъыжыфынут, хэхъуэшхуэ щIыналъэм къыхуихьу. И мурадыр апхуэдэ щIыкIэкIэ зэпыуда щыхъум, Къалмыкъыр нэгъуэщI Iэмал хуэкIуащ: жылагъуэшхуэхэр зэхэгъэкIын зэрыхуейр щхьэусыгъуэ ищIри, абы къуажэщIэхэр щигъэтIысу хуежьащ Псыхуабэ лъэныкъуэмкIэ. ИтIанэ областым и гъунапкъэр а къалэм егъэщIылIа хъунут. АрщхьэкIэ Тамбукъан гуэлым фIэкIыфакъым: апхуэдабзэу ди дежкIэ къэкIуатэрт Ставропольери. Арати, а хыжьей цIэрыIуэр я зэхуэдэ гъунапкъэ хъуащ щIыналъитIым. Мы Iуэхум, дауи, залымыгъи хэлът: укъыщалъхуа, укъыщыхъуа жылэжьыр убгынэу, щIыпIэ къуейщIейм уIэпхъуэныр тынштэкъым, къэралыр зыгуэркIэ къыбдэIэпыкъуми. Псалъэм и хьэтыркIэ, мис а Тамбукъан и Iуфэм щагъэтIыса ЯтIэкъуэ зихуэдар къыбжеIэ абы фIаща цIэм. АрщхьэкIэ, зэманыр апхуэдэти, зыри жыпIэ, умыарэзыуэ укъэув хъунутэкъым. Уегупсыс зэрыхъунумкIэ… Иджы жэуап еттыну дыхущIэкъунщ Къалмыкъым и жэрдэмыр Микоян щIыдимыIыгъам теухуа упщIэм. 1915 гъэм Тыркум хьэлэч къыщызэтращIа ермэлыхэм ящыщу лъыгъажэм къелахэм дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм, псом хуэмыдэу Урысейм, къыщалъыхъуэрт щхьэегъэзыпIэ. Микоян хуабжьу жыжьэрыплъэт, абы занщIэу къыгурыIуащ Кавминводхэр езым и лъэпкъэгъухэм псэупIэ гъуэзэджэ зэрахуэхъуфынур. Ар нэхъ тыншу къащехъулIэнур а щIыналъэр Ставропольем хыхьэмэт… Иужьрейри хуейтэкъым ар иутIыпщыну. Мы щIыпIэр сыт щыгъуи зыгъэпсэхупIэ цIэрыIуэу щытащ. Урысей пащтыхьыгъуэм и зэманми иужькIи Нартсанэ къакIуэу щытащ къэрал унафэщIхэмрэ зэфIэкI зиIэхэмрэ. Ар Ставропольер зезыхьэхэм къагъэсэбэпырт унафэщIхэр зрагъэцIыхун, жыIэщIэу, Iуэхум куууэ кIуэцIрыплъыфу зыкърагъэлъагъун, иужькIэ Москва къулыкъушхуэхэр къыщыхаудын папщIэ. Псалъэм и хьэтыркIэ, партым и ЦК-м и Политбюром хагъэхьахэщ икIи ЦК-м и секретарь хъуахэщ зэман зэмылIэужьыгъуэхэм Ставрополь крайм и унафэщIхэу щытахэу Суслов Михаил, Кулаков Фёдор, СССР-р лъэлъэжыным и лъабжьэр зыгъэтIылъа Горбачёв Михаил … 1922 гъэм Микоян Анастас мыхъуу, абы и пIэкIэ Орджоникидзе Серго е Киров Сергей къагъэкIуамэ, псори нэгъуэщIу къыщIидзынкIэ хъунут. Ауэ тхыдэм къэгъазэ иIэкъым. Мыри щIыдогъуж Мы гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм ФедерацэмкIэ Советым къыщыхалъхьащ Кавминводхэр экономикэ и лъэныкъуэкIэ курорт щIыпIэ хэхауэ икIи езым гъунапкъэхэр иIэжу къэлъытэным теухуа проектыр. Нэхъапэми мызэ-мытIэу къаIэтауэ щытащ курортыр крайм и унафэм къыщIэгъэкIын хуейуэ. Куэдым къалъытэ крайр курортым зегъэужьыным емылIалIэу, къыхилъхьэм нэхърэ Iихыр нэхъыбэу. ТегъэщIапIэ ящI Пятигорск иджы Кавказ Ищхъэрэм и щыхьэр зэрыхъуар. Ауэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ. Дэ дызыхущIэкъуар ди блэкIам и зы лъэхъэнэм Iуэхур зэрыщытар къэтIуэтэнырщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "betal.txt" }
Лермонтов Михаил Исмагьил-Бей (пычыгъуэ) А псым и Iуфэм къуажэ щиухуащ Лъэпкъ пагэ и щIыналъэ кърахуам. Иджы зегъэхьэзырыр махуи жэщи, КъимыщIэу бийм теуэн мурад ищIащи. Къыхохъуэ и гужьгъэжьым махуэ къэс, Къыкъуэувэну хъуар къызэхуешэс. Адыгэпщ ерууэ Рослъэмбэч ЛIыгъэкIи акъылкIи бийм йофIэкI, И щIыр хуит урысхэм яхуищIауэ Фэ зытрегъауэ пщышхуэм, ауэ Езыр жэщкIэ ахэм йобгъэрыкIуэ, Къешэ гъэрхэр зыр адрейм кIэлъыкIуэу, Я щхьэр щыгуфIыкIыурэ пеупщIри, Яхуедзыжыр бгъэхэм ауаныщIу. 3 Тыншщ и пашэу лъэпкъым ущытыну, Зы гуращэ псоми щаIэм деж, Ауэ уи зэфIэкIыр мыкъутэж, Зыр адрейм хуежьамэ пэщIэтыну. Лъэпкъым уепэгэкIыу гу къыплъитэм, Шы мыгъасэу щIидзэнщ зыкъритIэу. УмыIуатэ уи гум илъу хъуар, Псалъэ лейм мымащIэ дэунэхъуар. Лъэпкъым урипашэм, уигу игъэлъ: Псалъэ IэфIым гъащIэ кърегъэл. ЛIыгъэ щызэрахьэм, япэ ищ, Фадэм хуэмыфащэ пщIэ хуумыщI. И щхьэр зыхуигъэщхъыр бгъэпудынщи, Пэплъэ уи блэгущIэтым и удыным. ЩхьэзыфIэфIу лъэпкъыр умыгъасэ, Зыщымыгъуэзэн щумыгъэгъуазэ, Куэдым щхьэкIэ мащIэр къыхуэгъэгъу, Уэрыншам кIуэдыну къыщыгъэхъу. Сабийщ лъэпкъыр, фIэмыфI зэхимых, Къытумых иIыгъыр, къеIыхыф… 4 ШынэхъыщIэ иIэт Рослъэмбэч. ЩIыпIэ жыжьэ зэрыщыIэм фIэкI Зыри химыщIыкIт абы и гъащIэм, Щилъагъуну махуэм хуэмыпIащIэт. Къэжэпхъа къудейуэ Исмэхьил, ЗыкIэричри, узу щытми ил, Адэм игъэкIуати урыс хэкум, ЖаIэрт зыщигъасэу абы IэкIуэу, Я щIэныгъэр иджу къаIуэтэжт, Ауэ щалъхуа хэкум къыхуэзэшт, Псэут мыбыкIэ и гур къэгъэзауэ. Ар къауц тепIэным хамылъхуат, Гущэм щIиупскIами хэмыхуат, Къыхуэхъуари гущэкъу уэрэд закъуэ Жьапщэ тIысыпIэншэм и къугъ макъырщ, Япэу зыIуплъари уафэхъуэпскIщ, Губжьым игъэлыгъуэ уафэ къуэпсщ. ЗыукIыну къуэшым IэщIэкIауэ Адэр куэдрэ зыщIэса бгъуэнщIагъым Къыщалъхуат жэщ гуэрым Исмэхьил. Аслъэныгур абы и бгъэм илът, Псэм хуимытыж гъащIи къыпэщылът. 5 Имыгъуэу къытехьати мы Дунейм. Абы щыгуфIыкIар и закъуэщ уафэм. ЗыхимыщIа и IэфIыр анэ бгъафэм, ГугъапIэ псэм хуэхъуари къэщIэгъуейщ. Абы жьэгу пащхьэу иIэр щIакIуэ щIагъырт, И нитIым я зекIуапIэри Шыхулъагъуэрт. Ар лъакъуэ здынэмысым къыщыхъуат, ИмыщIэу хэгъэзыхьи, къыпаубыди. Есати пшэ гуэрэнхэм къащхьэщыту, И гугъэт щIым щекIуэкIыр нэм къыфIэщI. Къуршыбгъэхэмрэ къырхэмрэ я закъуэт А цIыкIум и псэукIэр зыгъэзахуэр. Ар къыхуалъхуат гурыщIэм я нэхъ иным, И лIыгъэри шынагъуэм хуэхьэзырт, И адэм къуэувэнури а зырт, АрщхьэкIэ иутIыпщат лIы игъэхъуну. Езым и бийм сабийри щихъумэну. Ехами абы лъандэрэ псы куэд, Хъыбар къэIуами уи гур хигъэхъуэну, ЩыIакъым Исмэхьилым хуэза гуэр. 6 ЖылэщIэр щызэхэсщ псы гъунэм, Зей жыгым ар къаухъуреихь, И щыгу къурш бжэным къыщакIухь. ЕгуэшэкIащи нэпкъым унэр, Дэтхэнэ зыри ходэIухь Псы даущ макъым, пшэм и кIуэкIэм, И бзийхэм дыгъэ къыхукъуэкIым, Щалъхуа щIыналъэр и гум къокIри Дэтхэнэ зыри хэтщ бэлыхь. Мыбдеж сабийхэм къыщажыхь, ЦIыхухъухэм Iэщэр щагъэкъабзэ, Я закъуэу унэм щIэсщ цIыхубзхэр, Тхьэм ещIэ я гур зыхуэхъуапсэр - Псэр игъэхыщIэу хаш уэрэд. Щыгъупщэу Iуэхур адыгэлIым Зэми гупсысэр къытекIуэнт, Щыхутэжынти и щIыналъэм, Нэгу щIэкIым и гур хигъэхъуэнт: Абы уэсэпсыр щынэхъ къабзэщ, Нэхъ щхъуантIэу удзри къыщотэдж, КъыщыппэджэжкIэ джэрпэджэж, КъызэщIеIэтэ гущIэлъапсэр. Абы пшэ данэр щохъу лъэмыж, Зы щыгум икIрэ адрейм кIуэуэ. ЛIым и гур зэхихыжу къоуэ, Ар зишыIэну хуэмеиж… 7 Зэманыр макIуэ апщIондэху, Къихьащ нэщI мазэри арыххэу, Тхьэм хуигъэлажьэу псэр зэрыхьу, Мэжджытри Iуащхьэм къыщонэху, Къыщоблэ бгыщхьэхэми мафIэ И вагъуэу щIылъэм, ауэ мазэр Абыхэм пфIощI къащыдыхьэшх. ЩIыгу вагъуэм батэр ямыгъэш, ИтIани уи псэр ягъэхуабэ, И гъуазэщ жэщыр зи зекIуапIэм, И лъагъуэ тыншу пхрегъэш, ЗэфIэкIуэдахэр зэхуашэж. Ар, плъэкIым, мазэм гурыгъаIуэ! 8 Куэд щIащ шыгъажэр зэриухрэ, Фочауэ макъи щымыIэж, И шыкIэпшынэр триухуэу ДжэгуакIуэр мафIэм IуотIысхьэж. Къаухъуреихьыр щIалэгъуалэм И уэрэд гуакIуэр къыдаIыгъыу, ЖьакIэху нэгъунэ къоувалIэ, МэдаIуэ, пфIэщIу ит лъэрыгъым, Нэр, жыжьэ плъэуэ, ягъэхъуэпскI. Макъамэ гуакIуэм къыдыщIигъуу ДжэгуакIуэм псалъэхэр егъэпс, Мэлыд бзылъхугъэхэм я нэпс, Сабий гужьейхэр къыдэплъейуэ. ДжэгуакIуэр шыкIэпшынэм йоуэ, Дыжьыни Iэщи кIэрымылъ, И хуитыныгъэр хэтщи илъ - Зыгуэр къэгъуэтыт нэхъ къулейуэ! 9 ШЭРДЖЭС УЭРЭД Пщащэ Iэджэ исщ ди хэку, Жэщ мазэгъуэр щIэтщ я нэгу. IэфIщ абы я лъагъуныгъэр - Нэхъ IэфIыжкъэ хуитыныгъэр! Фыз къыумышэ, си щIалэфI, ГъащIэу къуитыр зыщ. Фызым щIэптымкIэ нэхъыфIщ Уэ къэпщэхум зыш! * * * Фыз, мыдаIуэу, къэзышар И щыуагъэм хуэзэжащ, Iухьэфынукъым ар зауэм, Ебэкъуэну фызым дауэ? Фыз къыумышэ, си щIалэфI, ГъащIэу къуитыр зыщ. Фызым щIэптымкIэ нэхъыфIщ Уэ къэпщэхум зыш! * * * ШыфIым лIыр къимыгъэщIэхъу, МафIэлыгъэм къыIэщIех. Йолъэт, губгъуэм ихьэу щытым, Щхьэщолъэтыр пцIащхъуэу щIытIым. Фыз къыумышэ, си щIалэфI, ГъащIэу къуитыр зыщ. Фызым щIэптымкIэ нэхъыфIщ Уэ къэпщэхум зыш! 10 Мо гупыр сыт щIызэрызехьэр, ЩыгуфIыкIыжу къашэр хэт? КъэувыIэжащ, зэлъыIуокIуэт, Пщы Рослъэмбэч утыкум къохьэ, ЩIалэ мыцIыхури къыбгъэдэтщ, И щIыб къыдэтхэр и блэгущIэтщ. И нэгур пщым зэхокI – зэхохьэ, Гум щыщIэр игъэпщкIуну хэтщ. Зэрыщытам емыщхьу мэIур Нэр зэмыдаIуэ пщым и макъыр: «ХамэщI щыIа си шынэхъыщIэр КъытхуэкIуэжащи, Тхьэм и фIыщIэщ, КъэфцIыхужакъэ Исмэхьил? Игъэгъуэщакъым абы илъ. Бийм и жьэгу пащхьэ къыщыхъуами, ХамэщIым махуэ теплъэ хъуакъым, Гужьгъэжьыр мафIэу и гум илъщ». 11 КъыщоIу аузым, гур хигъахъуэу, КIий макъыр, пыIэхэр щхьэрах, ЯIэт сабийхэр, зэIэпах, Къэунэхужар ирагъэлъагъуу. Пщы щIалэм я нэр тедияуэ Бзылъхугъэ цIыкIухэр хощэтыкI. Дэнэ щыхэтыр Рослъэмбэч, Мы гуп дыгъэлыр къигъэнауэ? Лъэпкъым и дамэу ар щытауэ ЗыщIэж щымыIэ езым фIэкI, ЩIэупщIи гупым яхэмыт. Ужьыхыж мафIэм ар щхьэщытщ, Губжьыр и бгъэгум щызэщIэнэу. Хэт и гугъэнт ар къыдигуэну Бийм и гъэсэн мо щIалэжь цIыкIум. Щхьэ ящыгъупщэу пIэрэ цIыхум, Ар яхэмытым, къапэщытыр? ИIат ар лъэпкъым тхьэ пэлъытэу. Щагъэгушхуэнум деж сабийхэр, Абы и лIыгъэрт я щыхьэтыр, И ныбжь къудейм щышынэрт бийхэр. Иджы а псори кIуэдыжащ, Къэщэщэжащ зы напIэзыпIэм. ЩIэщыгъуэ лъыхъуэу ежьэжащ ЗыщIигъэлIэну щыта лъэпкъыр. Ар ишэчынуи и къалэнкъым. ЗыхэзыщIам зэгуэрым фыгъуэр ЩымыIэ ар щхьэщызых фIыгъуэ… 12 Зауэ!.. А псалъэр къупщхьэм пхокI. Абы аргуэру хузэфIокI Игъэтхытхын щIыгу псом и щIыфэр, Щигъэбэгъуэн дунейм лъы щIыхуэр. А макъыр къуршым жьэхэуам, Золъатэ и гур тафэтесым, Холъэтыр бгъащхъуэ уафэм щесыр, А мафIэм и жьыр къыщIихуам. Зауэ!.. А псалъэм къегъэушыр Лъэпкъ хэжеяри, мыви, къурши, Щхьэфэцу мэзхэр егъэтэдж, УэрэджыIакIуэм епщIа къуажэм И зэхуэс IэфIри екъутэж. ЦIыхухъухэм Iэщэр ягъэзу, Iуагъэщту бзухэм я уэрэдыр, Шы щIэджэгукIхэм мэшэсыж, КIэлъыгъ сабийхэр IуагъэкIуэту. Лъыгъажэм ахэр хуэхьэзырщ, Абыхэм я гум илъыр зыщ: Адэжьхэм я кхъэр зыхэт лъахэм Къыхуэхьыжынырщ хуитыныгъэ. Апхуэдэ гъуэгу езыхулIахэр, Къапэреувыт, яIэм лIыгъэ! 13 ЩIымахуэр йокI, къехъуэпсэкIыжу. Уэс нэхур псыуэ мэжэбзэж. Пшэ щхьэхынэжьхэр йокIуэсэкI, ЩIы фIыцIэм фагъуэ щIэхъукIыжу. Зэхолъэдэжри псыхьэлыгъуэр, Къуршыпсым и бгъэр кърагъэкI. Толъкъунхэм пшэр къызэранэкI, Щытхъу я гъуэгуанэм къыщалъыхъуэу, АтIэми щыму къыхуоплъых Псы уэрым псори зыщIэ къуршыр. Зэрыщыта псы цIыкIур хъужым, УкIытэжынущ, зигъэпщкIужу. Ар зыхуэкIуэнур илъагъуху, Къуршым ауаныр къыфIыдеху Бгъэ щэхурыкIуэхэм я макъыу. Щхьэщыгум итщ псей закъуэтIакъуэ, Жьы къепщэм, хъууэ бауэкIэщI. Я лъабжьэ пцIанэр хэукIащ Къырым и дзажэхэм Iэпхъуамбэу. Болъагъур зэми нэщхъей хъуауэ, ЩIэмыдэIужу уафэ къащхъуэм, - Къеузыр жыгым и псэм къащIэ. Зым лъэмыкIынур зыхулъэкIри, Псей закъуэм ещхьу, нэщхъей хъунщ, Езым къарукIэ къыпэхъун ЗэрыщымыIэр къехьэлъэкIыу. 14 Ящыгъупщауэ зыгъэпсэхур, Бгырысхэм хьэлъэ кърахьэкI. И зы гъуэгу закъуэр ауз зэвым Мывэ сэрейкIэ зэпрахукI. Зэрыгъэгушхуэу йогупсысыр: «Мыбдеж ди бийхэр щыгъуэлъынщ». Гъунэгъу къэхъуакIэщи урысхэр, Я Iэщэм уафэр къыполыд. Зэхуэс ищIауэ Рослъэмбэч ЖиIэну псалъэхэм мэлъыхъуэ: «ЗытIэжьэ хъунукъым афIэкI, Бийм дытеуэнущ, жэщ зэрыхъуу. И щIыб гъуэгу щэхукIэ дыдыхьэнщ, КъыхуэдгъэкIуэну лъапсэрыхыр. Хьэм къилъхуа къомым едгъэщIэнщ Къытщыхьэм фIы зэрыщIимыхыр, Ауэ псом япэу мыри тщIэнщ: Ди бийхэм лIыкIуэ педгъэжьэнщ, Къащыдгъэхъуну дагурыIуэу. Дгъэбэлэрыгъмэ – я гущIыIум Дихьэнщи, джатэр щыдгъэбзэнщ!..» 15 Абы жиIам мыарэзыуэ Пэмыува блэгущIэту зылI. Къыхалъхьа Iуэхур къемызэгъыу Къэзыгъэувыр Исмэхьилщ. И джатэр дыгъэм пигъэлыду, ЩIалэм и нитIыр егъэхъуэпскI, Игу пIейтеищэр къыдилъэту Абы къыхехыр псалъэ къэс: «СымыхъунщIакIуэ, гъуанэдэуэу Си бийр хэзгъащIэу семыса. Къысхуиухам сыхэкIуэдэну, Зэхэуэ гуащIэм щыстынщ псэр. Урысхэр сэри си хьэрэмщ, Нэхъ яхуэпIащIи къэбгъуэтынкъым, ИтIани, жысIэу щхьэр схъумэнщ, Пщым и цIэ лъапIэр згъэпудынкъым! НэхъыфIщ ди лъахэм тхэлъу лIыгъэ Къыхуэтхьыжыфым хуитыныгъэр!..» Зэхэтхэр поплъэ, хъуауэ щым, Щызэпыджынум зэкъуэшитIыр, Ауэ нэхъыщIэр щхьэщокIуэтыр, Адрейм и джатэр хеIур щIым! 16 Псэр егъэтхытхыр ШейтIан бгым, ФIыцIагъэр хуэдэщи къехын. Ар къару фIыцIэм и IэщIагъэу Хъыбарыжь гуэрхэм къаIуэтэж. Мы бгыр зыухуэм и гугъэжт Щиухуэу абгъуэ уафэ щIагъым, Ауэ шейтIаныр щхьэзыфIэфIт, И шабзэ закъуэр махуэ гуэрым Иригъэпщати бегъымбарым, Ар къыхуэхъуащ арыххэу хуэфI: Тэлай мычэму илъэс щищ Иригъэхьащ бгым еIулIауэ. Къагъуэтыжащ шейтIаныр лIауэ. ИгъэткIури дыгъэм, хыхьащ бгым А угъурсызым и фIыцIагъэр. ФIыцIэщ а джабэм къыщIэж псыр, ФIыцIэщ и щыгум ихьэж лъагъуэр. Бжьакъуэшхуэ хъужу щыхь абрагъуэм Удз хьэсэ фIыцIэм къыщежыхь, ЗеутхыпщI, уэсэпсыр кIэрыщэщу, Зу макъ ткIуэпс лъейхэм иригъэщIу, ИтIанэ йолъэ, ещхьу шым, КIэнауэ куум, хэхутэу банэм. ХуопIащIэ ар и хуитыныгъэм, ИфыщIми и бгъэр къимыгъанэу, Щыгугъыу Тхьэм кърита лIыгъэм. Ар зэкIэ нэм имылъагъу гуэрым Къимыгъэшам – щыхупIэм кIуэнут!.. 17 Бгы фIыцIэ лъапэм хэт щызэшыр ЗэщIигъэнауэ пхъэ гъур мафIэ? ЩэIужу мафIэм зеухыжыр, Зы гухэлъ гуэрхэр игъэсыжу, Щхьэщыт кIыфIыгъэр зэкIэщIеху. Чыцэ нэщхъейхэр къегъэнэху. Бгы лъапэм, и щхьэр телъу мывэм, Щопсалъэ уафэм Исмэхьил, МэхыщIэ и псэр, мэуз ил. Хуэхъунур гъусэ абы Iэджэт, Темыгушхуауэ аращ зэкIэ… 18 Мырат игъащIэм ар зыщыгугъар? Къигъуэтыжати и псэр зылъыхъуар, Тхьэм хуищIырт фIыщIэ а гъуэгуанэм щхьэкIэ, Дунейри зэпцIагъащIэ къыщыхъуат, Жэнэт курыхыу къыфIэщIат, арщхьэкIэ Нобэрей махуэм ар къегъэщIэхъуж, КъызэрытекIуэм шынэхъыжьым фыгъуэр ЗэшитIым я къарур егъэкIуэдыж, ЕщIыжыр тхьэмыщкIагъэ къулеигъэр. Гухэлъыр узу зытехьэлъи щыIэщ, Ар и гум къищхьэрыуэмкIэ мэпсэу. Къыпщигъэхъунщ апхуэдэм мафIэр щIыIэ, Гъэгъа гущIыIум банэ щыхисэнщ, Игъэлъэгъуэным щхьэкIэ зэрытепщэр. ИужькIэ гуныкъуэгъуэу абы къепщIым Щыгъуазэ дунеишхуэм къыщыгъуэт. Мыпхуэди зэманыжьым къыщыхъуат: Игъэлъэгъуэну зэрефIэкIыр хым, Хидзат пщы гуэрым налмэс кIанэ псым, АрщхьэкIэ мывэ лъапIэр толъкъун пагэм, Хикухьри пшахъуэм, пщым къыхуидзыжащ! Нэмыплъ зытар нэмыплъым хуэзэжащ, Ауэ къэнащ налмэсым и лъапIагъэр. Тепщэн зи натIэм егъуэт зытекIуэн, Тепщэншэу мыпсэуфым сыт епщIэн? Абы я Iуэхур гурыIуэгъуэщ, ауэ НэгъуэщIхэри къегъэщIыр мы дунейм, Емыщхьу адрей Iэджэхэм, гъуэщауэ. Абыхэм яухуэнт нэгъуэщI дуней. Пэджэжу хым и гущIэм, мэпIейтей, Толъкъуным и пагагъри я пагагъэщ. Нэхъыбэр а зырызым къыхуэмей. ЗащIынщ къыщыгуфIыкIыу и Iущагъым, ИужькIэ ягъэкъуаншэу хыхьэжынщ, Ягъэпудынщ фыгъуэныр зи IэщIагъэм, И вагъуэри абы ирагъэжынщ… 19 «Уелъэпэуащ гухэлъым я нэхъ IэфIым, Дахащэм игу зэшыгъуэр уэ къибнащ. ЛIыгъэншэ! Апхуэдизу ущылIыфIым, КъэкIуа насыпым щхьэ ущышына? Уемыжьэжам умыгъуэтын улъыхъуэу, ЕпхьэкIыфынут гъащIэр Зарэ щIыгъуу. А жэнэт бзум уищIынут насыпыфIэ, Уи гъащIэр гухэлъ IэфIкIэ игъэбжьыфIэу, АрщхьэкIэ ухуеякъым, мис иджы Уи лъахэм къыщыплъысыр уолъагъужыр, ЗыхэпщIэу пфIэкIуэдар, уохъуэпсэкIыж. Иджы гукъэкIыж IэфIхэрщ къыпхуэнэжыр, Абыхэм уэшхыу гущIэр яуфэнщI, АрщхьэкIэ гу гъущIар яхуэмыгъэнщI»… ХигъащIэрт а гупсысэм Исмэхьил, Зы хьэлъэ гуэри мывэу и гум телът, Зэребиижыр и щхьэм хъужт фIэмащIэ. ЩIэпхъуэну зищIт кIыфIыгъэм щыджэгу мафIэм, Шыхулъагъуэм хыхьэжыну къыпфIигъэщIт. Пшэм щоIури, мэкIуэдыж фочауэ макъыр. А псори мыпщIыхьэпIэу щIыт уи фIэщI. 20 Пщы щIалэм мывэм зрегъэщI, Игъэва псори къыщIэкIуэну. И щхьэр и жагъуэщ, и гур хощI ЖыпIэну, мафIэми зегъэшыр. ЩхьэщыкIа Iугъуэм къыхокIуэтри, Къохутэ пщым и пащхьэ ныбжь! Ерагъыу езы лIыр зэфIэтми, НитI игъэхъуэпскIым псэр ялыпщI. УкъегъэуIэбжьыр и фагъуагъым, Щагъэзэгъауэ щIым и щIагъым Къэтэджыжами ар ярейщ. И пащхьэ ныбжьым ещхьу итыр Урыс зауэлIу зэрыщытыр КъыгурыIуащи Исмэхьил, КъыщIыхуэкIуар къищIэну пылъщ. ЗытреIэтыкIыр мафIэ бзийм, Гужьейуэ щIэплъэу пщым и нэгум, Къызэпхыщ губжьыр къигъэнэхуу. ЗауэлIыр щытщ, зимыгъэджалэу, Щышынэ хуэдэкъым ар зым, Зыкъыхуегъазэ щэхуу щIалэм: «ПлъэкIынум, уэ къызэх хьэщIагъэ. Уи лъэпкъэгъу гуп къыскIэлъыпхъэрри, СкъуаукIыкIащ шу гъусэу сиIэр, СщIаукIыкIащ гуузу сишыр, Щытащ сыхэкIуэдэну сэри. СыкъэбукIынуми ухуитщ, Сэ сыщышынэркъым лIэныгъэм! Сызыщыгугъыр уи цIыхугъэрщ». «Шэч къытумыхьэ мис абы, КъэкIуати, мафIэм къетIысылIэ», - Нэщхъейуэ жеIэ Исмэхьил, ХьэщIэ хуэхъуам и нэгу щIэмыплъэу. 21 ЗэщIэдэIукIыу жэщыр щылът, ИгъэкIт бгъуэнщIагъыр бгым тхьэкIумэу. Лыдыжу мазэр пшэхум хэлът, ЕкIуэкI дунейм здимыхь и гугъэу. Зэбийхэм мафIэм зрагъэут, Зы псалъэ я кум къыдэмыхьэу. Щыст Исмэхьил, пфIэщIыну щыгъуэ, И хьэщIэм иплъэмэ и нэгу, ГукъэкIыж щIыIэхэр къыщыхьэу. И урыс хьэщIэм ар йоупщI, АбыкIэ и гур игъэтIысу: «Насып къэкIуэгъуэм уит къысфIощI, Сыт уи унагъуэ ущIимысыр? ЩIыхь мыхьэнэншэм улъыхъуэху КъысфIощI нэхъыщхьэр пщыгъупщауэ: Игъэуна щымыIэ зауэм. Ар къыбгурыIуэу щытмэ щIэх, Къэлъытэ Iэджэ пхуэхъумауэ. Сыт, ди щIыналъэ фыкъихьакIэ, ФлъэкIын фи гугъэр къыдэфIщIэн? Зы адыгэлI дунейм тетыхукIэ Фэ текIуэныгъэр фымыщIэн. Иджы къызжеIэт, си нэм къеплъи: Си хэкум сыт фыкъыщIебийр? Фэ лъэпкъыр мыхъум фызытеплъэ Дэ зэрыхуэтщIыра пщIэ лей?..» 22 «Абдежым икъукIэ ущыуащ, - Урысым жеIэ, пыгуфIыкIыу.- Сэ, уэщхьыркъабзэу, щIы уи фIэщ, Нэхъ ин мо бгыхэм сыщIохъукIыр, Псыкъелъэ макъри си псэм фIэфIщ, Фи мэзхэм си гур яхьэхупэ, Уи лъэпкъми сыткIэ себиин, Ауэ, хузиIэу гужьгъэжь ин, Къыщызолъыхъуэ зылI мы щIыпIэм. Адыгэщ ари, уэщхь зыгуэр Абы хэлъыну си фIэщ мыхъуми. Тхьэ Iуа сэ сиIэу сыкъэкIуащ А щIалэм кърищIар си мыгъуэм Сымыгъэгъуну си псэр пыту! Захуагъэм ар и хабзэу щытым - Ирежэ дязыхэзым илъ! Абы зэреджэр Исмэхьилщ, КъысхуаIуэтащ ар пщым я пщыжу… Уи нэгур сыт щIызэхэуар? Бзылъхугъэм зэ елъэпэуам Си фIэщ мыхъун укъыщхьэщыжу! НыпхуэсIуэтэнум ущIэдэIум, Сигу щыщIэр уилъми хэлъэдэнущ… 23 Иджыри къэскIэ ди лъэныкъуэм Къулыкъу щищIати Исмэхьил, Ар ялъэгъуакъым игу мыныкъуэу: Къыщалъхуа хэкур и гум илът, Къызэпхыпсыжт зэрышэрджэсыр. КъыщIалъытэни ар лIы нэсу, ЯбзыщIкъым, куэдрэ далъэгъуащ. Зэхэуэ хъуамэ, ар къыхэщт, Къеджам и пащхьэ къыщыхутэрт. Абы и хабзэр къэзыхутэм Игъэунэхуар хуэмыухыжт. Абы пэхъун щымыIэ хуэдэт, АрщхьэкIэ зым игъэкIуэдыжт А щIалэр фIыуэ щIалъагъужыр: Абы бзылъхугъэр зым химыбжэт, Къыдихьэхынти – ежьэжынт, КъыкIэлъыгъуэгрэ къыкIэлъыбжэу Е IуэхутхьэбзащIэ ищIыжынт Нэхъ тхьэIухудыр, щхьэхуимыту. Мы щIыпIэм ар щыхабзэу щытми СымыщIэ, ауэ мыхабзэфI. Иджы сопIащIэ сыхуэзэху А щIалэм, лейр сымыгъэгъуну, Ар згъэзэщIэху сыкIуэж мыхъуну!.. 24 Фи дежи пщащэ щыслъэгъуащ, Зэ уIуплъам хьэщыкъ ухъуну, Ауэ дыдейхэм, щIы уи фIэщ, Фи тхьэIухудхэр пэмыхъуну. И нитIыр пщащэм сытым щыщ, Уафэ бзыхьэхуэ къыщIэмыщым. УхэкIуэдакъым уэ щхьэц хужьым, Зэхэпхыу налъэм я даущ, Тхьэ фIыуэ плъагъум къыпхуиIуакъым, ИужькIэ ар хъужакъым пцIы, Армыхъум щхьэ узэзгъэдаIуэр Къысщыхъурэ ирихьэхыу псым. Сэ згъэунэхуащи лъагъуныгъэр, КъэсщIамкIэ уэ сыбдэгуэшэнщ: Къуигъэлъагъу защIэу лэгъупыкъур, Абы щыхупIэм ухуишэнщ… ЩIэхъуар си махуэхэри жэщ, СыщIытехьар апхуэдэ лъагъуэ, Сщыгъупщэжатиращ жэнэт ЗэрыщымыIэр уафэ щIагъым. Къэсшэну сэ зызгъэхьэзырт, Си нэхури къыздэкIуэнут, ауэ СыкIуэн хуей хъуащ зысIэту зауэм. Насып уимыIэм, гугъэр сыт?.. А махуэр зэи сщыгъупщэнкъым, ЗыхэсщIэм гущIэр къресыкI. Уи лъагъуныгъэр къэбгъэнэныр ЗищIысыр дэнэ уэ щыпщIэну… 25 Уунэхъуну щытмэ – куэдрэ. Iуплъащ си мыгъуэм Исмэхьил, Хъуащ мурад щэхур и гум илъ, Къыдимыхьэхыу ар зэгъакъым. Абы и псалъэр хузэгъэкIурт, Ар сытым хуэдэуи фэрыщIт! А псом иужькIэ, IэфIтещIэжу, ЩIэплъэжти и нэм – хьэщыкъ ищIт, Къигъанэрт, ищIэр имыщIэжу. Ар щыщт бзылъхугъэр зыгъэжакъуэм, ИIыгъщ вындыпэ зыхужаIэм. А пцIыIуэпцIышэм дихьэхащ Апхуэдэ щIыкIэкIэ си мыгъуэр. Бзаджагъэ дэнэ кърихынт Дунейм гу щызмыхуа бзылъхугъэм, КъыжраIэ псори хъуащ и фIэщ. Псэр ихьэхуати лъагъуныгъэм, ЩымыIэ и гугъащ нэгъуэщI… 26 Ауэ щIэх дыдэу Исмэхьил IэщIэужэгъуащ бзылъхугъэ цIыкIур. КъыхэкIым Iуэхум зэхуэмыкIуэ, Зигъэбзэхыжу хъунт и хьэлт. Аращ ищIари мыбы щыгъуэм, ГъэпщкIуауэ гъуэгу къытехьэжащ. Иджы дахащэр мэгъу, мэжэщI, Гуауэм къелыну я фIэщ мыхъуу. А щIалэм, дауи, щыгъупщащ Лейр зымыгъэгъу зэрытщхьэщытыр, Апхуэдэ щIыми зэрытетыр Сэр фIэкI хэмыту езгъэщIэнщ, Абы зэгуэр сыхуэзэу щытмэ! И фащэр фIэфIмэ ирехъуэж, ХуэIэзэу ирегъэпщкIу и нэгур - КъыхуэгъэпцIэнкъым абы си гур! Згъуэтрэ – ар лIапIэ изгъэхуэнщ. 27 Уи плъэкIэм гущIэгъушхуэ хэлъщ, Къысщохъу си гуауэр зыхэпщIауэ. Шэч хэлъкъым, уэри узауэлIщ, Ауэ сабийуэ угу щабэщ, Шэч къытезмыхьэ уи Iущагъым… АтIэ, сыхэкIри щэхуу зауэм, СыхуэкIуэжащ си мыгъуэ закъуэм. ЖэщкIэ пщIыхьэпIэм сыхэмыкIт, СымыщIэт си гур щIэгузавэр. Сакъыу бжэщхьэIум сыщебакъуэм, СызыIуплъар си нэгу щIэмыкI: Си дахэм и фэр пыхьэ-пыкIт, Зэм нэпс шыугъэр щIиутхыкIт, Зэми уэрэдыр иришажьэрт, ФIыуэ илъагъум иригъащIэу Арыншэу зэримыIэр гъащIэ. Абы и гуауэр зыхэсщIат, И зы псэхугъуэм псэр щIэстынут! ПщIэ а гухэлъым хуэзмыщIар Дунейм сэ дауэ тезгъэтыну!?» И гур щIэныкъуэм тепсэлъыхьт Къызэрылъэлъу урыс щIалэр. Абы иIуатэм щыщ зы псалъэ Зэхимых хуэдэт Исмэхьил, АрщхьэкIэ Тхьэм и закъуэт зыщIэр А напIэзыпIэм пщым игу щыщIэр. Абы и гущIэр мафIэм ист, Зэм-зэмкIэ и нэхэри плъызт, КъыщIыхьэу щIылъэм и фIыцIагъэр… 28 Флъэгъуакъэ псэ зыхэмытыж Iэпкълъэпкъым Зэрежэр къуаргъыу хэкум ит илъэпкъыр, Дэтхэнэ зыми Iыхьэ къыхихыну Щытам щыпсэум щыгъуэ зыщышынэу? ЗыгуэркIэ уи гур ехуэхауэ щытым, КъепщIынщ гурыгъуу уафэ щIагъым щIэтыр, ИтIанэ, плъэкIым, ахэм япэлъэщ, ПлъэмыкIрэ – уи мурадхэр ятхьэлэнщ. Псэ махэу къигъэщIам сыт хуэпщIэфын? Абы зы гугъуехь закъуи хуэмыхьын. АрщхьэкIэ щыIэщ зыми хуэмыкъутэ, Апхуэдэм и псэр гуауэм ещI нэхъ быдэ!.. 29 Нэху мэщыр, бгыхэр къыщIощыж, ТIэкIу зыхуагъафIэу уафэ къащхъуэм, Зэрыхуэгушхуэр ирагъащIу, Щхьэм пшагъуэ мащIэр трахыж. ШейтIан бгы лъапэм щыблэ мафIэр, ЩыукIытэу пшэплъым, мэхъу фагъуафэ, Зэ и щхьэр къеIэтыжыр, хъуапсэу, ЛIэуэ телъ цIыхум ещхьыркъабзэу. Пэджэжу и нэгу фагъуэр мафIэм КъызэфIоувэ Исмэхьил. Абы и нитIыр ещхьщ лъыхъуакIуэм, Ауэ гупсысэм лъахъэ илъщ. Хуэдэ лей псори илъэщIыж И нэкIум Iэгур ирегъакIуэ, АрщхьэкIэ гуауэр къыщIощыж… 30 КIэлъыплъу мафIэр егъэужьых. Хэтщ ар и хьэщIэм дэкIуэтэну. Урысым ищIэркъым ищIэнур, Бысымым ар химыгъэзыхь, Ауэ и хабзэр гурегъаIуэ, Модрейри мэхъур арэзы. Иджы а тIур къытощ бгы лъагъуэм, Iэр къамэ Iэпщэм трамых… Бзу къуацэкъалэм хэлъэтыху Урыс щIалэжьыр мэхъур фагъуэ. Куэд мыщIэу и бгъум къуршыпс Iэлым Урыс шэтырхэр къыщонэху, ПфIэщIыну къыухэм загъэпсэху. Игу мэпсэхужыр урыс щIалэм, ГурыщIэр и бгъэм мэхъур щыз. Зыгуэр иджыри иIуэтэнут, АрщхьэкIэ псалъэ къылъымыс: Пщы щIалэм къыфIеблат жиIэнур. Абы игъабзэ урысыбзэм Ирегъэубыд урысым и бзэр… 31 «Гъуэгу махуэ! Сэ укъысхуеижкъым, Шынагъуэ уэ къыппэмыплъэж, Укъэсыжащи уузыншэу, УзыщIыгъу гупым яхыхьэж, Сэри къалэныр згъэзэщIащ, Ауэ уэстынут зы чэнджэщ: Лъы бгъажэу гуауэр бгъэтIысыну Ухуежьэм, уэ ущIегъуэжынщ, ЩIым и гур зыгъэуфIыцIым сыну Уэр гуэрым зы къащIыбгъужынщ. ЩIалэгъуэ дахэр хамэ щIыпIэм ЩыбогъэкIуэдыр зым щымыщу. Пщыр зэхызох букIыну жыпIэу - Аракъэ тыншу къысфIэмыщIыр! Тхьэм иукIыну къыхихам Уэ уи Iэ кIэщIыр лъэIэсынкъым, ПэщIэтыр натIэм къритхам Уи къамэ щхьэкIэ къыпхуэскIэнкъым! Уэ пцIыхукъым, дауи, узылъыхъуэр - Уи пащхьэ итыр Исмэхьилщ. Сыкъэбгъуэтынущ, ухуей щыхъум, Ауэ нэхъыфIщ хъумэжи уил!» ЖиIам Iуплъэгъуэ къыдыщIигъури, Дэбзэхэжащ къритI зэхуакум! Къэнащ урысыр, и лIэн къакIуэу… 32 Хэтыху абыхэм Исмэхьилыр, ШейтIан бгы лъапэм зауэлI гуп Къыщепсыхауэ, зопсэлъылIэ, Рослъэмбэчыжьым хузэгуоп, Пщы щIалэращ зи телъхьэр ахэр, Аращ тепщэгъуэр зыхухахыр, Хуей хъумэ, я псэри щIатынур! ФIыуэ ялъагъур Исмэхьил, Абы и гугъэр диIэтыну Дэтхэнэ зыми и гум илъщ, Ауэ пщы щIалэм къыдэщIыныр А гухэлъ закъуэм къыхэмыкI: Зэгуигъэпащи Рослъэмбэч, Ар я мурадкъым хуагъэгъуну. Пщы ябгэм игъуэщ зищIэжыну! Апхуэдэщ цIыхур: къыщебгъэчым, Нэхъ къыхуэгуапэмкIэ йоуэкIыр… 33 Бгы лъапэм щызэхэс лIы гупым Исмэхьил пэплъэу нэху къатощхьэ. Къох дыгъэ бзийхэр, щIым тегуплIэу, ШейтIан бгы фIыцIэм носри – къощтэ, Пшэ хужь и къуагъым къуолъэдэж, АрщхьэкIэ къызэрогъуэтыж, Ауан защIыжу, къыкъуокIыж. ЗауэлIхэм хашыр я уэрэдыр, И псалъэ къэс епхауэ гугъэм, Псэр зыхуэхъуапсэ хуитыныгъэм. ТекIуэнхэщ, къахуэмыкIуэм кIуэдыр! 34 ЖимыIэу псалъэ, нэщхъей защIэу, ЩызекIуэу и нэр уафэ лъащIэм, ЩикIукIт лъэныкъуэкIэ зы щIалэ. Ари зыпэплъэр Исмэхьилт. Ажалым дежкIэ ар къабзэIуэт, Гъэгъам щIэт плъыфэрт зэщхьыр илъ. Щхьэ нэхъ къищта абы и закъуэм, Щхьэ гупым яхэкIыну пылъ? ЩIалэщIэм щэхуу укIэлъыплъым, Зэрымызагъэм гу лъыптэнт. Зэм щхьэусыгъуэншэу хэлъэтынт, Зэм увыжынт, гъуэз мащIэм пхыплъу. А щIалэ цIынэри къэкIуащ, Лъы зыгъэжэнум хэувэну. Апхуэдэм хуэукIын къэзакъ, И къамэр цIыхум хиIуфыну? Абы и нитIыр зыхуэщIар ЩIэплъэнырщ и нэм лъагъуныгъэм! Сыт-тIэ апхуэдэм къыщилъыхъуэр Я деж зэуэным къыхуалъхуам? Псалъэ хьэлэлу хуэмыIуатэрщ А щIалэм и бгъэр къэзыIэтыр. Гур нэхъ къабзэхукIэ, нэхъ щIалэху Нэхъ быдэу ехъумэж и щэху, Гухэлъыр къыфIыщIыхьэу и нэм, Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ – мэшынэ НэгъуэщIым ар зыхимыщIэнкIэ. Арщ, имыбзыщIым лIэм и гъунэу, Сэлим и щэхур къыщIрихьэкIыр…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bey.txt" }
ЛIэщIыгъуэхэм я макъ Зы лъэпкъи дунейм тету къыщIэкIынкъым и лъахэ тхыдэм къыгуэхыпIэ имыIэу епха тхыгъэ къызыщIэна усакIуэшхуэ, тхакIуэшхуэ зимыIэ. Гомер, Данте, Пушкин, Шекспир, Бальзак, Гарсиа Лоркэ, Шандор Петефи, Тарас Шевченкэ, Уолт Уитмен… Къэзылъхуа лъэпкъхэм я мызакъуэу, цIыхуу щыIэм фIыуэ ялъагъу а тхакIуэшхуэхэр уи нэгу къыщIохьэ грузин лъахэм и напщIэтелъ, абы и бын пэжхэм я нэхъыфI Шота Руставели и цIэр зэрызэхэпхыу. Абыхэм хуэдэу уахътыншэщ усакIуэшхуэ, гупсысакIуэшхуэ Руставели, тхылъеджэ щыIэхукIи абы и къалэмыпэм къыщIэкIа «Къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлI» - жыхуиIэ поэмэ гъуэзэджэр зэIэпалъхьэ-зэIэпахыу екIуэкIынщ. Шота Руставели и гъащIэр къызэрекIуэкIа псор нобэм къэс тэмэму ящIэркъым абы и творчествэм елэжьхэм. Уеблэмэ, куэд дыдэ щIакъым Руставели и сурэт къызэрагъуэтыжрэ. Ар къызэрыхъуари мыпхуэдэущ: грузин усакIуэ, академик Ираклий Абашидзе я пашэу I960 гъэм зы гуп кIуащ Руставели и иужьрей илъэсхэр щригъэкIуэкIа Иерусалим, Шота и фэеплъ гуэр а щIыпIэм къыщынам зрагъэщIэну. Абыхэм Иерусалимым щыIэ Крестовэ монастырым и зы блын гуэрым тещIыхьауэ Руставели и сурэтыр къахутэжащ. Апхуэдэу усакIуэшхуэм и биографиер убзыхуауэ щымыт пэтми, грузин народым Руставели и поэмэр ди нобэм къихьэсащ, лIэщIыгъуэ щийм къыкIуэцIрихри и лъахэм и напэ хужьу ар лъэпкъыу щыIэм я пащхьэ ирильхьащ. «Къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлI» поэмэр Грузием и культурэм и мызакъуэу, дунейпсо культурэм и фэеплъ гъуэзэджэщ. Щхьэхуитыныгъэр зыгъэлъапIэ, зэныбжьэгъугъэм и щIыхьыр лъагэу зыIэт а тхыгъэ хьэлэмэтыр иджы ятхауэ къыпщохъу, сыту жыпIэмэ, ди зэманым и нагъыщэ нэхъыщхьэр – лъэпкъхэр зэкъуэш щIыныр – абы IупщIу къыхощри. Арагъэнщ а поэмэм ноби цIыхухэр яфIэгъэщIэгъуэну щIеджэр. Гуимыхуыжщ Руставели къигъэщIа образ щIэщыгъуэхэр. Поэмэм и лIыхъужь нэхъыщхьэ Автандилрэ Придонри гъащIэм и хабзэ нэхъыщхьэу къалъытэ зэныбжьэгъугъэр, щхьэхуитыныгъэр, лъагъуныгъэр. А щIалищыр лъэпкъ зырызым къахэкIащ, абыхэм я псэм нэхърэ нэхъыфIу ялъагъу щалъхуа хэкухэр, зыпIахэр. Тариэли, Автандили, Придони фIыуэ ящIэ лъэпкъыу щыIэм я гурыщIэхэр, я хъуэпсапIэхэр зэрызэтехуэр, ахэр зэкъуэш хъуным зэран къыхуэхъур ем хуэлажьэ цIыху нэпсейхэр, фыгъуэнэдхэр, зауэм хуэпабгъэхэр зэрыарари зэи зыщагъэгъупщэркъым. Руставели къызэригъэлъагъуэмкIэ, абы и лIыхъужьищри акъылыфIэхэщ, лIыгъэ, пэжыгъэ зыхэлъ, сыт хуэдэ бэIутIэIу гъащIэм щыIумыуами, къэмылэнджхэу мурад лъагэ ящIам зи IэкIэ теIэбэф цIыхухэщ. Поэмэм и кIыхьагъкIэ емрэ фIымрэ щызодауэ, усакIуэм зэрыжиIэмкIи, сыт щыгъуи фIыр ем токIуэ. Руставели и лIыхъужьхэм я щхьэ Iуэхум япэ я лъахэм и гъащIэр зэрырагъэщыр къэзыгъэлъагъуэ щапхъэ гъуэзэджэщ Нестан-Дареджан Тариэлым хуигъэхь тхыбзэхэм ящыщ зыр. Зэнэзэпсэу зэрылъагъу Тариэлрэ Нестанрэ зэкIэрачащ – ем и лIыкIуэ каджхэм хъыджэбзыр гъэр ящIри я чэщанэ екIуэлIэпIэншэм щIадзащ. Пщащэр зы дакъикъи гугъэркъым псэууэ къэнэну, Тариэл и мыгъусэм, абы гъащIэри фIэIэфIкъым. ИтIани и хэкур бийхэм къаухъуреихьауэ къыщищIэм, езыр хуит къэзыщIыжыну къакIуэ и щауэм мыпхуэдэу хуетх: «Нэпс сэр щхьэкIэ щIумыгъэкI уэ, хамэ щIыпIэ укъэкIуауэ… НэхъыфIщ, си псэ, Индостаным уи дзэр пщIыгъуу псынщIэу нэси, Си адэщIым къеIэ бийхэм ажал фIыцIэр ялъыгъэси». И лъахэр бийхэм яIэримыгъэхьэн щхьэкIэ Нестан-Дареджан хьэзырщ езым и псэр итыну. Лъагъуныгъэмрэ лIыхъужьыгъэмрэ, ныбжьэгъугъэмрэ гу къабзагъэмрэ зэгуэхыпIэ иIэкъым поэмэм и лIыхъужьхэм я дежкIэ. Ахэр быдэу зэкъуэтщ, зэрогъэпэж, аращ ем щIытекIуэфри. Зауэр, абы и щIэгъэстакIуэхэр Руставели илъагъу мыхъуу зэрыщытар къэзыIуатэ сатыр куэд поэмэм хэтщ. Апхуэдэ купщIэм «Къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлI» поэмэр ди нобэрей зэманым нэхъри къыпэджэж ещI. Руставели лъагъуныгъэм, гурыщIэ къабзэм и усакIуэщ. Тариэлрэ Нестанрэ, Автандилрэ Тинатинрэ яку зэхуилъ лъагъуныгъэшхуэм уи гур хуахь Меджнунрэ Лейларэ, Фархадрэ Ширинрэ, Тристанрэ Изольдэрэ, Ромеорэ Джульетэрэ я псэр зыхисхьэу щыта гурыщIэ иным. ЛIэщIыгъуэ ебгъуанэр йокIуэкI игъащIэкIэ мылIэжын «Къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлIыр» дунейм къызэрытехьэрэ, ар ноби тхылъеджэхэм зэрагъэтIылъэкIыркъым. Ди къэралми, дуней псоми лъэпкъ щIагъуэ тетыжкъым Руставели и тхыгъэм щыщ Iыхьэ е ар зэрыщыту зи бзэкIэ зэзымыдзэкIа. Грузин усакIуэшхуэр къызэралъхурэ илъэс 800 щрикъуа махуэр дунейпсо культурэм и махуэшхуэу I966 гъэм лъэпкъыу щыIэм ягъэлъэпIащ. Юбилейр къэсыным илъэситI иIэу сэ сытегушхуэри Руставели и тхылъыр ди анэдэлъхубзэм къысхуигъэтIасэм сеплъыну щIэздзауэ щытащ, жэщ - махуэ жызмыIэуи абы селэжьащ илъэсипщIкIэ – I964-I974 гъэхэм. А лъэхъэнэ псоми мы поэмэр си Iэпэгъущ унэм сыщыщыIи, гъуэгуанэ сыщытеуви. СщIэркъым си мурадыр къызэрызэхъулIар. Абы жэуап езытыфынур, шэч хэмылъу, адыгэ тхылъеджэрщ. Тхьэгъэзит Зубер, I982 гъэ ЩIэдзапIэ Дунеишхуэр зи IэщIагъэу зи къаруми щIэ щIэмытым, Уафэ тыгъэу гъащIэ IэфIкIэ къыхуэхъуапсэм псэ зыIутым, Зэмыфэгъуу зэщIэгъагъэу дуней дахэр къыдэзытым, КъигъэщIащи ди пащтыхьхэр – ещхьыжщ ахэр ди щыгу къитым. Ди Тхьэ закъуэ, Iэпкълъэпкъ псори уи Iэдакъэм къыщIэкIащ. Къысщхьэщыж, къару къызэти – Iиблис гъащIэм пызгъэкIащ. СыщI миджнури – лъагъуныгъэр гъащIэу сиIэм сэ спхыкIащ. СылIэм, сщхьэщых си гуэныхьыр – ар си лъэIуу уэсIуэкIащ. Аслъэн хъыжьэм фIэфIщ Тамарэ Iэщэзехьэу хущытын. СыджэгуакIуэщ – сэ сыт IуэхукIэ дахэм и гум сынэсын? И нэкIу дыгъэм, и щхьэц гуакIуэм, и нитI лыдым сыт пэсщIын? Псэм фIэIэфIщи а дыгъэшхуэр – хэт еплъынкIэ зигъэнщIын! ДгъэлъэпIэнщ пащтыхь Тамарэ, хущIэдгъэкIыу дэ лъы нэпсыр, Зэгуэр си гум къилъху уэрэдкIэ щытащ абы сыхуэупсэу, Стхырт а дахэм и сурэтыр дыгъэр и нэхъэм къыщIэпсу, Си уэрэдыр зэхэзыхым и гум къамэу зыныхисэу. Си къалэнщ сэ уэрэд нэскIэ абы, си гур хуэгумащIэу, ЗгъэлъэпIэн и Iупэ щабэр, и нэбжьыцыр, щхьэцыр, напщIэр. И щынэдзэ хужь къыIупсыр – гур зыхьэху ландыщэ пщIыпщIыр, Зыгъэщащэр мыви бдзапцIи ауи чымпэу къыфIэмыщIу. Сыщыхуейщ сэ си уэрэдым бзэфI, гурыщIэ, лъэкIыныгъэ. Къару ину мыкIуэщIыжкIэ уэ къызэтэ, акъыл-дыгэ! Си пшыналъэм и гуакIуагъкIэ Тариэл и Iуэху дэсIыгъым, ЩIэгъэкъуэн лIыхъужь вагъуищым яхуэхъуну сэ согугъэ. Тариэлу насыпыншэм хуидвгъэкIут нэпс, дывгъэтIыси! Нобэм къэс абы и гуауэм гум шабзэшэу зыкъыхесэ. Мы хъыбарыр Руставели цIэр зеззыхьэм сфIэгунэсу Дыщэ уагъэу зэIузощэ – зэхызолъхьэ уэрэд-усэу. Сэ миджнурым и гурыщIэм мы хъыбарым сыбгъэдехьэ: ФIыуэ слъагъур дыгъэм нуркIэ ефIэкIыну шэси сохьэ. Абы си гур къиуIауэ, мафIэлыгъэм си псэр хесхьэ. ФIэпсэкIуэд сымыхъум пщащэм – мащэ кIыфIыр си Iэрылъхьэщ. Мы хъыбарыр къикIщ Иранми къеблэгъауэ дэ ди лъахэм Дыщэ кIанэу кърахьэкIыр, зэIэпалъхьэ – зэIэпахыу, Грузиныбзэм ар ислъхьэну тхьэм си натIэм къритхауэ, Хузоус иджы уэрэду си гум кIэрыпщIа си дахэм. Мы си нитIым яхулъэкIкъым а тхьэрыкъуэм Iумыплъэн. Сигу миджнурыр емылыджщи – дэнэ щIыпIэ екIуэлIэн? Фэлъырищэ сэ здахами псэ мыпыIэм сыт есщIэн? КIуэху къарум сфIыхэщIмэ, дауэ лIыхъужьищыр згъэлъэпIэн? Щхьэж ухыгъэм хухихамкIэ арэзыуэ хуейщ щытын: Вэн хуейщ вакIуэр, зауэлI хахуэр зауэ гуащIэм хуейщ хэтын, Зигу хьэщыкъым лъагъуныгъэм зы щымыIэу пилъытын, Езыр хамэм хуэмыпсалъэу, мыщтэу хуейщ мы щIым тетын. Усэр фащэ хуохъу гурыщIэм, гъащIэм куууэ ар хоплъэф. ЩIэдэIуфым и гур хыхьэу щохъу ар тхьэм и псалъэ IэфI. ЗыхэзыщIэр – и насыпщи – Iуэху жьгъей куэдым йобэкъуэф. Хъыбар кIыхьым купщIэу хэлъыр уэрэд кIэщIым къеIуэтэф. Шым и лIыгъэр зыгъэунэхур икIу гъуэгуанэм и кIыхьагъырщ. Топ щыджэгукIэщ къыщахутэр топ джэгуакIуэм и Iэзагъыр. Уэрэдусым пщалъэ хуэхъур – и гупсысэм и куууагъырщ. КъыпфIытелэ хъумэ псалъэр – къыжьдэпкъуэнырщ нэхъ къезэгъыр. Усэр щыхъум деж псалъэбэ, и гупсысэр хэшыпсыхьу, И къалэмыр бгъунлъэм – и гур къолыд зэуи ар хуэмыхьу, И щыуагъэм гу лъетэжыр, ехьми гугъу – фIэмыбэлыхьу, КъыщIедзэж джэгуакIуэ Iущым псалъэр купщIэкIэ ипсыхьу. Усэ тIущ зэзыгъэпцIыфыр, дауи, ябжыркъым усакIуэу,- Игугъэжми цIыхухэм я гур къихьэхуфу IэкIуэлъакIуэу. Делагъ гуэр сатырхэм халъхьэу и кIэр рифмэу зэрагъэкIум, Языныкъуэм ар Iэзагъэу ябж – имыхьу цIыху емыкIум. Зи къэухьыр Iузэ тхакIуэм мащIэщ усэм щыжиIэфыр. Псалъэ жьгъейхэу мыхьэнэншэм цIыхум я гур яуIэфкъым. КъиукIамэ абы бадзэ – пылу къызыфIегъэщIыфыр, Щхьэр къигъанэу пыIэр къихьым – щхьэр къихьауэ егъэIуфыр. ИгъэгушыIэфу Iэнэм ефэ-ешхэу гуп пэрысыр Къэжанахэм псалъэ хъуэру зэпадзыжу щыIэщ усэ. Псалъэ щыпкъэкIэ гъэнщIамэ – ахэр къохъур гум щынэси. Ауэ Iуэху ин къэзыIэтырщ узэджэнур тхакIуэ нэскIэ. Акъыл жаным пщIэ хуэзыщIыр и къарум иремыблэж: И уэрэдыр псэм и хъуахуэм фэеплъ гуапэу хурегъэж. Зи дахагъ хуэфащэм усэ къилэжьащи псалъэ пэж, Ар джэгуакIуэм егъэлъапIэ – и мэкъамэр ныхуегъэш. Япэм сIэтт и щIыхь си мыгъуэм – срипагэу, ин срихъуу. Сыхуоусэ абы ноби емыкIу злэжьу къысщымыхъуу, ГущIэгъуншэ пэтрэ – сэркIэ ар нэхъ лъапIэщ гъащIэм нэхърэ. И цIэр збзыщIми – си уэрэдым къыхырещ ар гурыхь фщыхъуу. Лъагъуныгъэр пагэщ, уардэщ – Iуэху жьгъей лъэпкъ хыхьэн фIэмыфI, Бзэуэ щыIэм псалъэу хэтми, нэрылъагъу ар къамыщIыф. Уафэ тыгъэщ а гурыщIэр – цIыхум дамэ лъэщ хуохъуф, Зигу хыхьар егъэгуфIэфыр, бэлыхь куэди хегъэтыф. Я нэхъ Iущми лъагъуныгъэр къыдгуригъэIуэн лъэмыкI. Псалъэ фагъуэ зи бэ псори тепсэлъыхькIи – зы къимыкI. Ауэ ар зэ къызыхуэкIуэм псэм щегъафIэр игу пымыкI, Гурыгъу къихькIи псэм и мыгъуэм – и гупсысэм зи хэмыкI. «Миджнур» жаIэмэ хьэрыпхэм, ягу къагъэкIыр цIыху зэтетщ, НэхъыфI хъуну хущIэкъу цIыхущи, хейуэ гъащIэм и гъуэгу тетщ. Зыр и мыгъуэм хъум пэIэщIэ – хуозэш дахэм. И нэгу щIэтщ. Зыр – и псалъэм епцIыжащи зэштегъэу къилъыхъуэу хэтщ. Дыгъэм ещхьу блэн хуейщ хэтми лъагъуныгъэм итхьэкъуар,- КъарууфIэу, псалъэфI и бэу, захуэу Iуэху илэжьу хъуар. Гурэ псэкIэ цIыху хьэлэлу, хуэкъулейуэ щрет ар. ИджыпстукIэ къэтлъытэнкъым а псор тхьэм зримытар. Лъагъуныгъэ купщIэр дахэщ, захуэщ – щхьэм ар къимытIэс, Хьэулейу дэтын уэрамым абы зэи зэримыпэс. Къэхьпэ щыIэщ. ЩыIэщ зи гур хуэплъэ лъагъуныгъэ нэс. Зэхэвмыгъэгъуащэ ахэр – вжесIэр фи гум фэ нэвгъэс. Хьэщыкъ хъуа миджнурым зэи хущхьэ бзууэ зимыхъуэж. Дэнэ щIыпIэ щымыIами – и псэм хуэдэр егъэпэж. И щуIэгъэр къыхуэткIийми – къыхихамкIэ щIемыгъуэж. IэплIэ-ба фIэкI зигу имылъыр миджнур нэсым и мыкъуэш. Лъагъуныгъэм игъэудафэу щыIэщ зымыщIыж хэплъыхь, БостеикIэ зыщыгъ псоми закIэрищIэу гъащIэр зыхь. Япэ къэсым ба хуищIамэ – зи гугъэж зыщIа бэлыхь. Абы хуэдэм миджнур пащхьэм щигъуэтынкъым зэи щIыхь. Лъагъуныгъэм ихь миджнурым иIэщ хабзи – пхутемыкI: ЩегъэпщкIуф и гуауэр гущIэм, и хъыджэбзыр игу имыкI, И псэм хэлъым хъум пэIэщIэ, и гур къэмыплъын лъэмыкI, ЖыIэдаIуэ хуохъу и мыгъуэм – гугъэм зэи ар пымыкI. Ар есакъым гум и щэхур япэ къэсым IурицIэлъу, Хуейкъым зыкIи хамэ гуэрхэр и псэм пищIым къыхуэпсалъэу. ЕгъэпщкIуф гурыщIэр – жэркъым дахэм и деж жылэр къеплъу. Лъагъуныгъэм и IэфIагъым и псэр доткIур гур къигъэплъу. Псалъэ мышыу куэд зи мыгъуэм хужызыIэр – фIэщ щIыгъуейщ. Абы хуэдэр езым и щхьэм зэран ныхуэхъуж къудейщ. Иджыпсту емыкIу ар хидзэм – хуищIэжынур сыт пщэдей? Гуныкъуэгъуэ абы и псэм иритыну сыткIэ хуей?! КъысхуэмыщIэ зи псэ нэщIыр фэрыщIыгъэм щIыдихьэхыр, Имылъагъумэ пщащэр фIыуэ, сыт и напэр щIытрихыр? Жылэр къеплъу а лажьэншэм пудыныгъэ сыт щIрихыр? Бзаджэнаджэм псалъэ дыджыр фIыгъуэ псом сыт къыщIыхихыр? Нэпс зи мыгъуэм хуизыкIутым емыкIу ищIэу къамылъытэ. ЩIым абы щигъэв бэлыхьым хуащI игъащIэми гулъытэ. Псэм и тепщэу иIэр зыщи – нэгъуэщI и гум къимыхутэ, Лъагъуныгъэу и миджнурым ищIыр жылэм хуимыIуатэ. I Аравием я пащтыхь Ростеван теухуа хъыбарым и щIэдзапIэ Тхьэм и лIыкIуэу, насыпыфIэу щыпсэурт Аравием пащтыхь. Ростевант абы зэреджэр, зауэлI Iэзэт, иIэт щIыхь. Хахуэт, захуэт – дэхуэхахэм захуищIыфырт щхьэузыхь. Пэжым щIэкъурт, бийхэм текIуэрт, хейхэм къахуимыхьт бэлыхь. ИIэт зыпхъу. ЕкIуэкIырт гъэхэр нэгъуэщI быни къыщIэмыхъуэу. Вагъуэ нуру хъыджэбз закъуэрт дунейм щиIэр гурыфIыгъуэу. ЗауэлI хъыжьэу куэд а пщащэм хьэщыкъ ищIырт зэ Iуплъэгъуэм. Хуэфэщэн абы уэрэду зыусыфри нэхъ губзыгъэрт. Тинатинт а пщащэм и цIэр. Дахэр къыщыдэкIуэтейм – Дыгъэу лыдырт, къыпэхъуни зы темыту мы дунейм,- Ери фIыри зэхэзыхуу и вазирхэр езым дей Къешэ пщым яжриIэну и гур, и псэр щIэпIейтейр. Пщым къепсэлъыр «ПIалъэр къэсу, розэр хуадэу зэрыхуежьэу, Абы и пIэм къиувэну розэ щхьэлъэм зыкъеужьыр. Нэху слъагъужкъым сэри – си нэм и зэхуэдэу фIыцIи хужьи. Фи акъылым хуэфэщэну фи чэнджэщи нобэ сожьэр. Сэ си гъащIэр мэткIур. Жьыгъэр узу щыIэм я нэхъ Iейщ. Нобэ мыхъуми, пщэдей, сощIэр, сехыжынущ сэ дунейм. Мащэ кIыфIыр зи Iэрылъхьэр дуней нэхум сыткIэ хуей? Дыгъэр зи нэм къыщIих си пхъум пщыгъэр лъысым сфIэмылей». Къат вазирхэм я жэуапыр: «Из мазэгъуэр хъуами фагъуэ, ЗэщIэцIууэ вагъуэ цIыкIухэм абы пэпщIын яхэт вагъуэ? Розэ щIалэм нэхърэ жьыми ди хьэуар нэхъ фIэщIэщыгъуэщ. Гуауэ фIэпщу уи губгъэнри щIылъыбгъэсыр сыт уи жьыгъэм? Хуэдэжауэ дэ ди розэр ди фIэщ сыткIэ уэ пхуэщIын? ЧэнджэщакIуэу щыIэм жаIэр уи чэнджэщым тхупэщIын? Сыт Iэмал: щIэ уи гум илъыр – уэ нэхъ уощIэ зэрыпщIын,- Уи пхъур хэхэ пащтыхьу – дыгъэ нэкIум щимыгъэт пщIыпщIын! Ар цIыхубзми, алыхьталэм пащтыхь хъуну къигъэщIащ. Къэрал Iуэхухэр хузехьэнущ – Iэджэ щIауэ хьэкъ тщыхъуащ. ПщIэншэу блэркъым нэхущ вагъуэу – щIым и нэхур зыхищIащ. Аслъэн шырхэм – хъуми бзыми – хьэл-щэн зэщхь тхьэм яхилъхьащ». Автандилу спаспет щIалэм, спасалар цIэрыIуэм и къуэм И щIалэгъуэщ, и дахэгъуэщ – вагъуи мази пеуэфынкъым. Езыр плIабгъуэщ, и бгыр псыгъуэщ, гуншэ-псэншэу уеплъыфынкъым. Ихьэхуащ ар Тинатини – мэгумэщIыр, и гур ныкъуэщ. Лъагъуныгъэу пщащэм хуищIыр гум щигъэпщкIуу телъщ хьэзаб. ЩIалэм и фэр шэхуу покIыр – зыхищIэн ар хуэмызам? Зэ IуплъэхукIэ – къелыпщI и гур мафIэлыгъэу къыщIадзам. ХуэфщIыт гущIэгъу лъагъуныгъэм зи псэ тIэкIур ихузам. Дыгъэ нэкIуу пащтыхьыпхъум щыIэщIалъхьэм къэралыгъуэр, Къохьэж щауэм и гур – гуауэм зыкъызэредзэкI гуфIэгъуэу. ЖеIэ: «Хъуащ нэхъ хуэзэгъуафIэ псэм и хъуахуэу сэ си мыгъуэм. Си фэр, си лыр къихьэжынкъэ сыхуеихукIэ дахэр слъагъум!» Пщым и гъуохэм щIыпIэ псомкIи мыр хъыбару ярегъэхь: «Си тIысыпIэр зыхуэфащэ си хъыджэбзыр сощI пащтыхь. Къыфтепсэнщ ар псоми дыгъэу, трилъхьэнкъым хейм бэлыхь. ВгъэлъэпIэну сипхъу-пащтыхьыр фыкъыхуэкIуэ, къыхуэфщI щIыхь!» ЛIыщIи щIаси хьэрып Iэджэ Ростеван деж щызэхуосыр. И псэм пищI вазир Согратым щIыгъуу Автандили къосыр. Тинатин хуащIа тIысыпIэр еплъмэ – псоми я гум носыр: «Ди тхьэ закъуэ, сыту дахэ! УIуплъэну сыт зи уасэр!» Ростеван къыщIешыр и пхъур, и тIысыпIэм егъэтIыс. Дыщэ пыIэр щхьэретIагъэ, дахэм и щхьэм ар йокIупс. Пащтыхь фащэр щолыдыкIыр, Iуэху пэщылъхэм йогупсыс. Тинатин Iэдэбу хоплъэ зэхуэсахэм – хэлъщ нэмыс. Хьэрып псоми къыздалъытэ пщым я пщыжу а хъыджэбзыр. Я ухыгъэм хуэарэзыуэ къыхуащI щхьэщэ пащIу я псэм. Тинатини щтэIэщтаблэу ныщIодэIу кимвал бзэрабзэм, И нэбжьыц къуаргъ дамэу фIыцIэм къыпоткIукIыр и нэпс къабзэр. Хуэмыфащэу пащтыхьыгъуэр къылъыса абы къыфIощIыр,- Нэпсыр джэшу и нэкIу дыгъэм къытещащэу и гур хощIыр. Пщым къепсэлъыр: «Быным дежкIэ адэр щIэгъэкъуэнщ игъащIэм. Сыщыуат ар сщыгъупщами – сэ си тахътэр хуит пхузощIыр. ХомыгъэщI уигу пщIэншэу, тIасэ,- и пхъур еущийр, хуогуапэр,- Уэстащ щыIэр хуитыныгъэу, иджы дэ уэращ ди плъапIэр. Къэралыгъуэм уритепщэщ – щыт пхъумэфу пащтыхь напэр, Iущу, Iэзэу къэрал Iуэхухэр зехьэ – аращ псом нэхъапэр. Удз ежьужьми, розэ плъыжьми я зэхуэдэу топсэ дыгъэр. Уэри – бейми къулейсызми – зэщхьу яхуэгуэш уи тыгъэр. Уи телъхьэнущ уэ цIыхубэр, хъум я фIэщ уи хьэлэлагъыр. Уигу игъэлъ: хым ткIуэпс къыхэпххкIэ, щоуэр нэхъ чэнж хъу зи гугъэр. И щIыхьщ тепщэм хьэлэлыгъэр – ар Iущыгъэм и нэщэнэщ. Хьэлэлыху зи пащтыхьыгъуэр – зи гур Iейми и псэщ, и нэщ. Хуейщ шыгъупIастэ цIыхуу щыIэр – къемызэгъ ар пщыгъупщэныр: МэкIуэд бгъэпщкIур, фIы пщIэфамэ – аращ мылъкуу къыпхуэнэнур». И адэжьым и ущием – псалъэ Iущщи абы жиIэр,- Пащтыхьыпхъуу жыIэдаIуэр гупсэху дыдэу ныщIодэIур. Ростеван джэгушхуэ ещIыр – я пшынэбзэр жыжьэ мэIур. Тинатиным и дахагъэм къыпеуэну дыгъэр хуоIэр. Пащтыхь пщащэм зыбгъэдешэ атэлыкъыу лIыжь зыпIар: «Сэ си мылъкуи, къэрал фIыгъуи – уэ уохъумэ щыIэу хъуар. Зэтеуди ди пхъуантэжьхэр къыдэх ахъшэу дэгъэпщкIуар. Хуэзгуэшынущ бэм мылъку псори – нобэ арщ унафэу сщIар». КъигъэщIам зэхуихьэсауэ и гуэн илъым ар щымысхь. Пщыи пщылIи – зы къэмынэ тыгъэ лъапIэ зылъымыс. Дахэм жеIэ: «Сэ схъумэнущ си адэжьым и нэмыс,- Абы хуэдэу мыхьэлэлыр пащтыхь тахътэм иремыс! КъызэIувдз ди шэщхэм я бжэр, къэвунэщI щIыунэу диIэр. ТхьэгъэпцIщ дыщэр е дыжьыныр сфIэбылыму сэ жызыIэр! Сыфхуэпэжу сыщытыну фхузошийри нобэ си Iэр, Си ныбжьэгъущ хьэлэлыр хэтми, си егъущ хэтми зи гур щIыIэр». Дзэм сэлэту хэтым дэнкIи къыщагъуэту хъуар къыкъуах. Къазэуа щIым къырах мылъкуу, пащтыхь мылъкур зэбгырах. Шыхэр яхур. КъапэщIэхуэр зэIэпалъхьэ – зэIэпах, МыщIэ цIухэр уэсу къосри зызэщIаблэ – зыкъырах. Йофэ, йошхэ. ГуфIэгъуэшхуэм хэту япэ махуэр блокI. ЦIыху бжыгъэншэу зэхуэсари кIуэхукIэ нэхъри къызэрокI. Ростеван гу къалъитэным псоми я нэхэр къыхуокI. Ауэ, мис, нэщхъейщ пащтыхьыр. «КъыщыщIар сыт?» - я гум къокI. Автандил и нэкIум Iуплъи – дыгъэр зыми щымыщыж. Спаспет хъыжьэм уи нэр хуэзэм – аслъэн плъагъуу къыпфIощIыж. Ар Сограт бгъурысщ Iэдэбу – яхэмыт зызыгъэпщыж. «Щхьэ игу хэщIрэ Ростеваным?» - нэкIэ а тIур зоупщIыж. Сограт жеIэ: «А сэ слъагъур гукъэкIыжхэм ящIащ гъэр. Армырамэ, къысхуэлъагъукъым щхьэусыгъуэу нэгъуэщI гуэр». Автандили мыр къыщIегъур: «Ар къэзымыщIэныр дэр?! ЩIредэIу къэгуфIэжыхукIэ ди гушыIэ, псалъэ хъуэр». ЗыкъеIэт Сограт жьакIэхум, къотэдж Автандил щIалэщIэр, Бжьэ яIыгъыу Ростеваным ныбгъэдохьэ, щхьэщэ хуащIу, ПыгуфIыкIхэу, дэгушыIэу пщыр зытес къэдабэ пщIыпщIым НытотIысхьэхэр. Вазирым кърегъажьэ и фIэщ зищIу: «Пащтыхьышхуэ! УогумэщIыр – уэ уи нитIыр мыгуфIэж. СлIожь, аращ уэ къыпхуэнэжыр, зы щай мылъкуу уимыIэж. ЩыIар фIыгъуэу уи хъыджэбзым егуэш – сабэм ныхепхъэж. Хэкур уи пхъум хуит хуэпщIати, дауи, нобэ ущIогъуэж». Йоплъ пащтыхьыр игъэщIагъуэу и вазир къытегушхуам, Нэжэгужэу мыр жэуапуи иретыж къехъурджэуам: «Дэгъуэр ещIэ,-щотхъур и пхъум,-ещхь хъужащ ар къэзылъхуам,- СыкъицIыхукъым былымаблэу сыщытауэ зи гугъуам. А уэ жыпIэр сэ къизмыдзэ – нэгъуэщI щыIэщ си гур щIэгъу: Жьы сыхъуащ сэ, гъэхэр бложыр, си ажалыр къогъунэгъу. Хэт сэ си пIэм къиувэну щыIэр, жыIэт, си ныбжьэгъу, Схуэдэу хъыжьэу, зауэлI хахуэу, хигъэщIэфу тхуэхъур егъу? ГъащIэр мыгъуэу сохь зы щIалэ ди Тхьэм къызимыпэсауэ. Си гур сахуэ къысщохъужыр – а гупсысэм сфIощI исауэ. Къуэ сиIамэ, флъагъунт сэщхьу зауэлI Iэзэ нэгъэсауэ… Автандил тIэкIу сыщогугъыр – сфIощIыр Iэщэм хуэзгъэсауэ». ЩIодэIу пщыми Автандилыр и пащIэкIэм щIогуфIыкI,- И нэкIу дыгъэм игъэнэхуу губгъуэ хуитыр зэщосыкI. Пщым и нэщхъыр зэхеукIэ: «Куэдщ ар, дыхьэшхыным пыкI,- Сэ делагъэ гуэр жысIауэ си пщIыхьэпIэ зи къэмыкI. Сыт бгъэщIагъуэр?» Мис абдежым Автандилым щхьэр къеIэт: «Ростеван, сигу илъ сIуэтэным ипэ псалъэ уэ къызэт Укъэмыгубжьыну… Пэжыр сщIыуэ щытмэ уи нэгу щIэт, КъыпфIэмыщI уэ хьэрэмыгъэ си гум илъу сыббгъэдэт». «Си пхъум и цIэкIэ узотыр семыпцIыну псалъэ быдэ, Акъылэгъу уэ сыныбдохъури, мы зыр уэри уигу иубыдэ: ПцIы хэмылъу пэжыр жыпIэм – зы щыIэнкъым сэ пхуэзмыдэ!» «Уэр нэхъыфI яхэт къысфIэщIу пащтыхь псоми сахэмыдэ,- Уэ уи лъэгум къыщIэху ятIэм сэ сесащ зы пэзмыщIыжу, Ауэ нобэ гугъэ сощIыр уи щхьэм мащIэу ущытхъужу,- ЖиIэу етыр и жэуапыр спаспет хахуэу лIым я лIыжым,- Уэ дызэпегъауи – ди дзэм къытхужаIэм дегъэплъыжыт». Абы жиIэр щызэхихым занщIэу Ростеван къопсалъэ: «Зэхьэзэхуэр дыублэнущ Iуэхум дэ хэдмылъхьэу пIалъэ! Укъыспеуэфын уи гугъэу щIалэр псалъэкIэ уодалъэ. Моуэ щакIуэ зэ дыгъакIуи- плъагъунщ щIыхьым хуэхъур пщалъэ!» Ростеванрэ Автандилрэ баз зэпохьэ а пщыхьэщхьэм. МэгушыIэ, щIогуфIыкIыр – и гурыфI къикIащ пащтыхьым. ЗэгуроIуэхэр мыпхуэдэу: текIуэныгъэр къэзымыхьым КъикIухьынущ махуищ енкIэ щхьэрымыгъыу пыIэ и щхьэм. ЕщI унафэ: «Нэху зэрыщу пщыкIутI лIыщIэу гъусэ сощIыр,- Си шабзэшэр къысхуашийуэ щрет ахэр си жыIэщIэу. Сэ къэзукIым и щхьэ бжыгъэр ирырабж зы хамыгъэщIу. Шермадин ныздэшэ уэри – а къэлэныр къыпхуищIэну.». Пщым жреIэ и щакIуэгъухэм: «Фымыбэлэрыгъ пщэдей,- ХьэкIэкхъуэкIэу мэзым щэсыр дэ тIум папщIэ къэвугъуей. Си шабзэшэм и зекIуэкIэр флъагъумэ, фэ къэфщIэнщ дуней». Арти, щеух Ростеваным ефэ-ешхэр мис абдей. II Ростеванрэ Автандилрэ мэщакIуэ ЗауэлI хахуэр къос нэмэзым. Дыгъэ нурыр къощ и нэгу. ШхуэIум йоуэ и шыр – мафIэщ, хуит пщIым – ущIэплъэнщ и лъэгу. Дыщэу зэщIэлыдэ джатэм плъагъуу дыгъэ бзийр щоджэгу… Ростеван иреджэ щакIуэ – дытехьэну нэхуыщ гъуэгу. Пщыр къыщIокIыр. ЗекIуэлI хабзэу Iэщэ-фащэр къыкIэропс. Зэхьэзэхуэр щекIуэкIыну губгъуэм цIыхухэр щызэхуос. Жыжьэу къоIу кIий макъ – я лIыщIэм хьэкIэкхъуэкIэ къахур къос. ЗауэлIитIыр хьэзырыххэщ – япэ уэгъуэр хуейм къылъос. Ростеваным захуегъазэ лIыщIэ гупу зыщIигъуам: «ФIыгъ шабзэшэхэр хьэзыру – къысхуэфший сынэIэбам, Къэвбж хэзгъащIэр зыхуэдизыр, фхуэзгъэгъункъым, фыщыуам!» Нэм къимыщтэ хьэкIэкхъуэкIэу зэрызехьэм уаIуплъам. ЩакIуэ макъым ягъэщтауэ мэз пшэрыхьхэр къопкIэ-къолъэр. ЗауэлIитIым я шабзэшэр ахэм уэфу ятолъалъэр. Ростеваныр дихьэхауэ и лъыр кIуэхукIэ къызэщIоплъэр. И Iэзагъэр ягъэщIагъуэу, цIыхухэр Автандил кIэлъоплъыр. Дыгъэр пшэуэ ныщIауфэу сабэ Iувыр драпхъейр. Псыхьэлыгъуэу лъыр йожэхыр – пфIощI къутэжу мы дунейр. IэкIуэлъакIуэщ Ростеваныр. Автандилуи лIым я лейм, Емызэшу, зы шабзэшэм зыр кIэлъыкIуэу егъэлъейр. Ростеванрэ Автандилрэ къызэрокI – зэхэлъщ я нэщхъ. ЯфIэщыпэу зохьэзохуэ – зым зым деж зыщимыгъэщхъ. Ягурэ я псэрэ хыхьауэ я шабзэшэхэр мыубзэщхъу, Ягъэгубжьу ди щыгу къит тхьэр лъы ягъажэ – ялэжь щIэщхъу. ЗыдэкIуэнур ямыщIэжу хьэкIэкхъуэкIэм щIахьэ я щхьэр. Мэз бжэн цIыкIухэм я лъэр щIощIэ, я псэр пыхуу мажэ щыхьхэр. Къуршыжь лъапэм щIэт мэз Iувыр къахуэнэжри – я псэр хуахьыр. Ерагъмыгъуэу яIэщIокIыр бэлыхьлажьэр къахэзылъхьэм. Пщым, ешами, арэзыуэ жеIэ: «СыптекIуащ, ныбжьэгъу!» ПщIэнтIэпс езыкъуэкI щIалэщIэр абы дэхъукъым акъылэгъу. ЗауэлI хахуэу ягъусахэм ахэм зыныхуащI гъунэгъу. Ростеван щIоупщIэ: «ЖыфIэт, хэт насыпыр и Iэпэгъу?» ЛIыщIэм къат жэуап: «Ди пщышхуэ, ухуэмеймэ ущыуэну, Абы фIэкI уэ Автандилым ухуемыжьэ упеуэну. СыткIэ дыбдэIэпыкъуну? Ди къалэнщ дэ пэж жытIэну: ФIэкIыу щIалэм и шабзэшэм ди гугъакъым щыхь къэнэну! ХьэкIэкхъуэкIэхэр щэ бжыгъэу тIощIрэ мэзым къыщIэтхуащ. Фи шабзэшэхэр а псоми удын хьэлъэу ятехуащ. Автандил щыхь тIощIым нэскIэ уэ уи лейуэ хигъэщIащ. Абы и шэр мыубзэщхъу, уи шэм Iэджэ пщIэншэу хэбгъэщIащ». Фоууэ, IэфI пщым къыIурохъуэ хъыбарыфIу зэхихар. Си къалэмым къиIуэтэфкъым абы игу зэрыхэхъуар: Автандил йохъуэхъу ар гуапэу – езыр арщи зыгъэсар. И гуфIэгъуэм хошыпсыхьыр нобэ щIэщхъуу къылъысар. НыщIотIысхьэхэр жыг жьауэ. ХуащI унафэ ящIыгъуам: «ФетIысэх, зевгъэгъэпсэхухэ фи Iэпкълъэпкъыу езэшам!» ПщылI пщыкIутI щытщ ирипагэу я пщэм Iуэхуу къыдалъхьам,- Я къалэнщи, тетщ я нэIэ псым, мэзыжьым, къыр Iэтам. III Аравием я пащтыхьыр къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлIым зэрыхуэзар Хамэ щIыпIэ къикIа щIалэ ахэм зэуэ гу лъатащ: Бгъэдэтщ и шым. ШхуэмылакIэр иIыгъщ. И гур иудащ. Саур уанэ и шым телъыр дыщэ мыщIэм зэщIиблащ. Акъужь щIыIэ къепщэ хуэдэ, розэр сытхъум зэщIищтащ. Къаплъэныфэм къыхэхауэ кIагуэ игъуэ щIалэм щыгъщ. А фэ дыдэм къыхэкIауэ пыIэ гъэщIэгъуэн щхьэрыгъщ. Iэблэ нэхъри нэхъ гъумыну къамышы абы иIыгъщ… Ар хьэрыпхэм ягъэщIагъуэу къацIыхуну я нэрыгъщ. Ростеваным хамэ щIалэм хуещIыр лIыкIуэ и зы лIыщIэ, Щыбгъэдэхьэм – елъагъу зэуэ: гурэ псэкIэ ар мэхыщIэ, Хамэ щIыпIэ къикIа хьэщIэр магъри къэкIуар зэхимыщIэ, ЛIыщIэм и бзэр иубыдащи, псалъэ тIущ хузэпымыщIэ. Шынэм и нэр къыщипхъуауэ, бзэмыIу хуэдэ, итщ и пащхьэм. ЗыкъещIэжыр тIэкIу дэкIауи – тешыныхьу щытми и щхьэм – Иреку: «Ухэт? Ар къэсщIэну и унафэщ ди пащтыхьым». Ауэ хьэщIэм зы зэхихкъым – и псэр илъэхъащ бэлыхьым. Куущ зауэлIым и гупсысэр – щхьэр къиIэту къемыплъэкI. И щIыбагъым дзэ къыдэту, ауи ищIыркъым гукъэкI. И гур хьэлъэу мэщэIу – хуэдэщ мафIэлыгъэ иращIэкI. Ещхьщ абы зауапIэ губгъуэм лъы нэпс гуащIэ щыщIигъэкI. Илъагъужкъым щIыр. Гупсысэм ар уэгу щIэншэм ирихьащ. Ростеван и лIыкIуэр абы етIуанэу ныщихьащ. Ауэ щымщ зауэлIыр – нэхъри нэпс щIигъэкIым зашэщIащ. Жьэр зэщIихкъым розэм – Iупэм и дыщэдзэр щIэгъэпщкIуащ. Жэуапыншэу Ростеваным и деж лIыкIуэм къегъэзэж: «Пщышхуэ, щIалэм уи сэламыр сIихын ищIкъым гукъыдэж. Абы и нэм къыщIих нурыр къыбжьэхидзэм уи пкъыр мэж. ЖепIэр щайуи къримыдзэ – ухуеиху къытегъэзэж». Ростеван ар егъэщIагъуэ, къолыб, зэуэ ещI унафэ,- ПщылI пщыкIутIым яжреIэ: «Iэщэ къафщти, щхьэзыфIэфIым Фэ фыхуэкIуэ. Аргуэрыжьу сэ си псалъэм къыхуэнэфым, Фубыд, къэфщIи гъэр, Iэпхлъэпхыу ар си пащхьэм фэ къифлъафэ!» Носхэр. ЩIалэ ямыцIыхум и бгъум къыщызэтоувыIэ. Къызэщоу зауэлIри ахэм къоплъ ней-нейуэ, щIыIэ-щIыIэу. Ар ныIуоплъэ зэуэ дзэшхуэ – зыкъищIэжу зэплъэкIыIуэм. «Сыту сэ сынасыпыншэт!»-жеIэ, зыхуеиж щымыIэу. ЩIелъэщIыкI и нитIым нэпсыр. КъаскIэу и фэм зимыхъуэж. И джатэшхуэм Iэ ныделъэ. ПлIэм шабзалъэр иредзэж. Iэрпхъуэрагъэ лъэпкъ хэмылъу щIалэм шыплIэм зыредзэж. Къыбгъэдэтхэр хьэуи-цIыхууи къримыдзэу ар йожьэж. Гъэр къащIыну я мураду щыкIэлъыпхъуэм шэсыжам, Ростеван и лIыщIэ псори хамэ щIалэ къэгубжьам КъыхыфIехуэ зэтеджалэу! Ар шынагъуэт уIуплъам: КъамышымкIи хьэлэчыпцIэ къещI, ягу щIэгъуу зылъэгъуам. Ростеваным нэгъуэщI гупи егъэпхъэрыр къэIэлауэ. Мажэ шухэр, я шы фалъэм къыщIих сабэм иуэжауэ. ЩIалэр ахэм къахуоплъэкIри – зэуэ нэхъ ткIииж къэхъуауэ, Зыкъегъазэ… къыхегъащIэ псори… макIуэр, ежьэжауэ. Автандилрэ Ростеванрэ дзэуэ ящIыгъу псор къаIэтыр. КIэлъыщIопхъуэхэр емынэм – гъэр къащIынырщ я мурадыр. Ауэ щIалэ дыгъэ нэкIум и мерани щIегъэлъэтыр: КIэлъыпхъэрхэм я пащтыхьыр зэрахэтым гу къылъетэр. ЩIопщ удын щыридзым и шым – и шы къарэр щIолъэтыкI. Арти, бгъуэтмэ къащтэ, тIури – лIыри шыри – нэгум щIокI. ЩIым пхыхуа? Ихьахэ уэгум? НапIэзыпIэм яIэщIокI. И лъэужьыр къихутэну зы зауэлIми хулъэмыкI. ЩIалэр, дауэ мылъыхъуами, щагъуэтакъым Iэгъуэблагъэм. Ар цIыхуфэм ипщхьа шейтIан е жин гуэру ящIыр гугъэ. Хьэдэр зэрагъэзэхуэжу ягъей къуэшхэр зэныбжьэгъухэм. ЖеIэ Ростевани: «КIэ иIэу къыщIэкIынущ ди гуфIэгъуэм. Си дуней тетыкIэр, дауи, иужэгъуакIэщ ди щыгу къитым, Арщ гуфIэгъуэм къыкIэлъыкIуэу гуIэгъуэшхуэ къыщIыдитыр. ГъащIэр щхъухьу сэ къысфIэщIу сфIэIэфIыжкъым нэгум щIэтыр. Сыкъэхъумэ, ди тхьэ закъуэ, ситщи нобэ уи Iумэтым!» Пщыр йожьэжыр. Фэбжь къэхъуахэр хуэгъэвыну пIэрэ щэхуу? Дзэм хэт псори нэщхъей къохъур – щэкIуэн гугъэр къаIэщIэхуу. Щхьэж и унэ егъэзэжыр я щхьэр кIуэхукIэ нэхъ къыфIэхуу. Хэт пащтыхьыр егъэкъуаншэ, хэти ар къелъытэ захуэу. Автандил фIэкI и мыгъусэу, и псэм телъу хьэзаб иныр Ростеван къосыж, щIохьэжри къегъэбыдэ и лэгъунэр. АпхуэдизкIэ и гур хэщIти илъэгъуакъым исхэр унэм. ЗыкъыдащI нэхъей заущэхур тамбурин, кимвал нэгъунэ. Щызэхихым Тинатини гуауэ адэм къылъысауэ,- Къос, ныIуохьэ лэгъунэбжэм, и нэкIу дыгъэр зэIууауэ. ЙоупщI лIыщIэм: «Пщыр ешамэ, жейуэ пIэрэ хилъэфауэ? Хьэмэ ищIу ара хасэ – и вазирхэр къриджауэ?» ЛIыщIэм къет жэуап: «Уи адэр гуауэщхьэуэщ – нэпс щIегъэж. Хамэ зауэлI лейзехьакIуэ гуэр Iууауэ яIуэтэж. Автандили бгъэдэсщ, ауэ зыми пщыр емыдэIуэж». Пщащэм жеIэ: «КъысщIэупщIэм, къэкIуат,-жыIи схужеIэж». Пщыр щIоупщIэ щIэх: «Сипхъу закъуэр, жыIэт, дэнэ зыдэщыIэр? Арщ сэ зи Iэзэгъуэ ситыр, а зырщ гъащIэу щIым щызиIэр». «Тинатин къэсат, къыщищIэм уэ уи хьэщIэу гуауэ щIыIэр, Ауэ уимыгъэпIейтейуэ кIуэжащ бжэм нытемыуIуэу». Пщым унафэу хуещIыр лIыщIэм: «КIуэи си пхъум схужеIэж: Си бжэщхьэIум укъэсауэ хъурэ бгъазэу уэ укIуэж? Си гум бампIэр схудэпхынум, нэхъ псынщIэIуэу къэгъэзэж. Си псэр щIэпIейтейм къедэIуи, гупсэхугъуэ сигу къилъхьэж». ЖыIэдаIуэ Тинатиныр адэ щыгъуэм къыхуоблагъэ,- Дыгъэ нуру къыщхьэщихым мазэ нэхур щIохъукI фагъуэ. Пщым ба хуещIыр и пхъум гуапэу, егъэтIысыр и гъунэгъуу. ЙоупщI: «Щхьэ уэ нозгъэджэхукIэ укъэмысрэ уигу къысщIэгъуу?» Пащтыхьыпхъум жеIэ: «Дядэ, ущызэщIиIыгъэм губжьым, Уи бжэщхьэIум къебэкъуэну дзыхь ищIын я нэхъ лIыхъужьым? Уи нэр хъуэпскIым – йожыр вагъуэр ныщыщтэжу и лъэужьым… ПщхьэщокIуэт гухагъэр Iуэхум куууэ ухэплъа нэужьым». «ПщIэрэ уэ, си хъыджэбз закъуэ,-жеIэ абдей Ростеваным,- Гуауэ хьэлъэ къыщысхуэкIуэм сыныщIэплъэу щытмэ уи нэм, ЗанщIэу, сщIэркъым, сыкъебгынэр бэлыхь лажьэм я нэхъ иным, ЩIэщхъуу къысщыщIар пхуэсIуатэм къысхуэпщIынкъым уэ гукъанэ. Си пщIыхьэпIи къыхэмыхуэу сэ къысхуозэ зауэлI гуэр. ЩIэтщ иджыри си нэгу IупщIу абы и нэкIу дыгъэу блэр. И гум щыщIэр къысхуэмыщIэу щIалэм ирекIут нэпс уэр. Сепсэлъати, къыщыхъуакъым ауи ебэнауэ хьэр. ЛIыкIуэу сэ абы хуэсщIахэм имыдэххэу къепсэлъэн Аслъэн щIыкIэу зэуэ къолъри я псэ тIэкIур къахуегъэн. Мэшэсыжыр ауэ жыжьэу хуэмеиххэу къысIуплъэн. СфIобзэхыж шейтIаным ещхьу – схулъэкIакъым зы есщIэн. СогъэщIагъуэ: ар хэт хъуну? Сытым къыхигъэщIыкIа? Си къуршыбгъэ – си зауэлIхэм дауэ къатекIуэн лъэкIа? Бзэхкъым апхуэдэ бзэхыкIэу ди цIыху цIыкIум къыхэкIа! Ар дакъикъэ закъуи си гум зэрыслъагъурэ имыкIа! ГъащIэу ди Тхьэм къызитари абы лъандэм дыдж сщыхъуащ. ГурыфIыгъуэу сиIа псори а къэхъукъащIэм дэужьыхащ. Хамэ щIыпIэ къикIа щIалэм си акъылым срихуащ,- КъэзгъэщIэнум сэ насыпу слъагъужынми сыпыкIащ». «Сядэ,-жеIэ Тинатиным,-хуейщ зы псалъэ ныбжесIэн: Ди щыгу къит Тхьэм, уи ухыгъэм щхьэ лъыбгъэсрэ уи губгъэн? Къыптехъуахэр Тхьэ Iэмыру уэ щыгъэтыт къэплъытэн,- Зи Iумэтым цIыхухэр итым игу техуэн Iуэху Iей ищIэн! Пщыуэ щыIэм урапщыжщ уэ. КъыщIэдэIут си чэнджэщ,- Къэралышхуэ уи IэмыщIэм илъщ – щымыIэ уэр нэхъ лъэщ. Пхъэр егъажьэ – къегъэлъыхъуэ ар, жамыIэу махуэ, жэщ. Плъэгъуар цIыхуми, шейтIан гуэрми и лъэужь къегъэулъэпхъэщ». Ар цIыху цIыкIум къалъхуа гуэрмэ, гувэ-щIэхми, дэнэ кIуэн? Къагъуэтынщи уэ уи пащхьэ ялъэкIынкъэ кърашэн. Ауэ къыпхуэзар къыщIэкIмэ Iиблис гуэру – сыт епщIэн? Гъэзэгъэжи уи гур – гуауэм къыумыгъэкIыт уэ и кIэн!» ЛъэныкъуиплIкIэ хамэ щIалэм и лъыхъуакIуэр зэбгырокI. Ахэр ягъэIущ: «ФыщIежьэр фи гум зэи ивмыгъэкI. ФеупщI псоми, зауэлI хъыжьэр къэвгъуэтыну фепIэщIэкI. ЛIыгъэ фхэлъу сыт гугъуехьи текIуэф цIыхуу фыкъыщIэкI». Илъэс енкIэ пщым и лIыкIуэм щIым и ныкъуэр зэпащIащ. ЯмыцIыхуи, я цIыхугъи – Iэджэм ахэр еупщIащ. Ауэ зыри а зауэлIым щымыгъуазэу къыщIэкIащ. КъокIуэж лIыкIуэр пщым деж – я фэ сабэм иуэжар пыкIащ. «Пащтыхьышхуэ,-жаIэ ахэм,-нэтхьэсащ дэ куэдым ди лъэр. Ауэ къытIэщIэлъэгъуакъым зэпымычу щIалэ хэплъэр. Ар зы цIыхуми илъэгъуакъым – жиIэфакъым зым и теплъэр. Къиплъхьар ди пщэ дгъэзэщIакъым. Пэжщ щэху гуэр мы Iуэхум хэлъыр». Ростеван къогуфIэ: «Си пхъум къызжиIат сэ псалъэ пэж: Ем ихь бзаджэм сэ сихуати – си пщIыхь ябгэр мэлъэлъэж. Шэч хэмылъу ар зауэлIкъым – шейтIан гуэрти уэм хохьэж. ТщхьэщокI гуауэр – гуфIэгъуэшхуэр ди жьэгу пащхьэм къыдохьэж!» ЗэхуэгуфIэ – зэдэджэгуу, ефэ-ешхэу къыщIадзэж. Я джагуакIуэхэм пшыналъэр, псэр дихьэхыу, къаублэж. ФIыгъуэ куэд егуэш пащтыхьым – мылъкуу иIэм емыблэж. Апхуэдэпщ хьэлэл ди Тхьэшхуэм къигъэщIауи ямыщIэж. IV Тинатин Автандилыр къаплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлIым и лъыхъуакIуэ ирегъажьэ ЗауэлI фащэр щихыжауэ Автандилыр щIэсщ и унэм. Игу къэкIыжу игъэхъахэр щысщ едаIуэу шыкIэпшынэм. Негр лIыкIуэр къыхуегъакIуэ мис абдежым и нэхунэм. ЖеIэр абы: «Дыгъэ нэкIур къыщыппоплъэ и лэгъунэм». ФIэкI хэмылъу спаспет щIалэм гугъэ IэфIыр доуей и щхьэм. Фащэу иIэм я нэхъ дэгъуэр асыхьэтым ипкъ ирелъхьэр. Хамэм и нэ къытемыплъэу япэу йохьэ пщащэ пащхьэм. IэфIщ уи закъуэ ущIыгъуну дуней псом нэхъ уигу щрихьым! ЩIалэр макIуэ уардэу, пкъыфIэу, и укIытэр щхьэщыкIауэ. Ар хуэзэнущ и псэм пищIу зыщIэхъуэпсым игу къэкIауэ! Елъагъу носри: нэщхъейщ пщащэр, мэлыд и нэр уафэхъуэпскIыу, Абы нуру къыщхьэщихым мазэр фагъуэ ныщIохъукIыр. Щысщ хъыджэбзыр и Iэпкълъэпкъыр шылэ бостейм игъэпщкIуауэ. ЗэщIоцIууэ дыщэ пыIэр. И щхьэц кIыхьыр едзыхауэ Илъщи и плIэм – Автандилыр абы йоплъыр дихьэхауэ, ЕгъэщIагъуэ нэбжьыц фIыцIэр – ар шабзэшэ къыщыхъуауэ. Ауэ и нэм гуауэу щIэтыр теплъэ дахэм дэмыужьых. Макъ жьгъырукIэ спаспет щIалэм тIысын хуейуэ къыхуеух. ЛIыщIэм шэнтыр къегъэкIуатэ, Автандилыр йотIысэх. Тинатиным и уардагъэм кIуэхукIи щауэр нэхъ дехьэх. Пщащэм жеIэ: «Бэлыхь стелъыр къиIуэтэну псалъэу хъуам Зы яхэткъым. Сыщымынут, си зышыIэр срикъуам. ПщIэрэ уэ и щхьэусыгъуэр нобэ укъыщIезгъэшам? Ущыгъуазэ гупсэхугъуэр сэ иджы щIысфIэкIуэдам?» Къепсэлъ щIалэм: «Сыт бжесIэнур, уэ ныпхуэсщIми сэ гущIэгъу? Дыгъэм гъунэгъу зэрыхуэхъуу мазэр зэуэ фагъуэ мэхъу. СфIощI къуаншагъэ гуэр злэжьауэ – си акъылыр слъагъуу мэгъу. Сыт пхуэсщIэну схулъэкIыну? Псори наIуэ къысщыгъэхъу». Щыгъэм хуэдэу псалъэр иблэу хъыджэбз дахэм жеIэ куэд: «УспэIэщIэщ Iэджэ щIауи иджы уохъу усфIэпсэкIуэд,- Ди насыпыр къытхуогуфIэ, ди гурыщхъуэр ирекIуэд! Ауэ, тIасэ, япэ щIыкIэ уэ къедаIуэ сщIам мурад. ПщIэжрэ Ростеван и гъусэу щакIуэ губгъуэм ущыкIуар? Абы щыгъуэ зауэлI хахуэу фэ псы Iуфэм щыфлъэгъуар? Сегупсысу а щIалэщIэм мащIэ си псэм игъэвар! Уафи щIылъи зэпыпчами къысхуэгъуэт уэ, си псэ, ар. Нобэм къэскIэ уэ упсэуми уи щхьэ закъуэу – успэIэщIэу, Уи псэм хуэдэу сыкъэплъагъуу зэрыщытыр фIыуэ сощIэ. Фэмрэ къупщхьэмрэ ухуэкIуэу нэпс щIогъэжыр уи гур хэщIу. Сэ зырщ хэтыр уи гупсысэм лъагъуныгъэм гъэр уищIауэ. КъызэдаIуэ: си жыIэщIэу ущытыну щхьэусыгъуэу Уэ тIу уиIэщ – япэрауэ, узауэлIкъэ пхэлъу лIыгъэ, ЕтIуанэу – умиджнуркъэ къыпщIидзауэ мафIэлыгъэ. Арщи – ежьэ: хамэ щIалэр къысхуэгъуэти сигу гъэзагъэ! Ар къысхуэпщIэм – лъагъуныгъэр си гум нэхъри щыщIэнэнщ. Мэхъу си фIэщ: зэуапIэ фихуэм, лIыхъу мыцIыхур хэбгъэщIэнщ. Сэри си псэр псэхужынщи си гур розэу пIэщIэслъхьэнщ. Уэ, си дыгъэм, къэбгъэзэхукIи зым зезмыту сыножьэнщ. И лъэужьыр зэ къэхути илъэсищкIэ щIалэм лъыхъуэ. УтекIуауэ къысхуэкIуэжи, щыIэжынкъым сыщIэщыгъуэ. Умыгъуэтрэ – ар жин гуэру си фIэщ хъунщ сэ абы щыгъуэ. Iэ зэмыIуса удз гъагъэу сэри сыпхуэхъунщ щIэщыгъуэ. СощI тхьэлъанэ: сэ нэгъуэщIым сыдэкIуауэ уэ зэхэпх Хъумэ – дыгъэм я дыгъэжу хуейм абы зыкъырырех!- Жэнэтыншэу жыхьэнмэ лъэмыжыжьым срехуэх. Къэзлэжьащи, къамэр къихи – зы бжесIэнкъым - си щхьэр фIэх!» ЩIалэм мыр къепсэлъ: «Си дыгъэм, зи нэбжьыцыр мыщIэу пщIыпщIым Сыт жэуапу уэстыжынур? МафIэм хесхьэ си псэр занщIэу. Мащэ кIыфIым сыкъипхыжри уэ къысхэплъхьэжащи псэщIэ – СурилIыщIэщ: хэкуу щыIэр къэскIухьынщ сэ бийр хэзгъащIэу. Ди щыгу къит дыгъэшхуэм ещхьу ди тхьэм уэ укъигъэщIащ. Вагъуэу уафэм ипхъа псори уэ уи жыIэм фIэмыкI пщIащ. ГущIэгъулыуэ гурыфIыгъуэр уи хьэтыркIэ зэхэсщIащ. Нур пщхьэщихыр къыжьэхидзэу розэр, мес, къэщIэрэщIащ! ЗэхуащIащ тхьэлъанэ ахэм – зэратахэщ псалъэ пэж. Зэхуэгуапэу зэбгъэдэсхэщ – ягур хуэму мэзэгъэж. Я насыпым ириуардэу гуауэ псор ящогъупщэж. Я щынэдзэхэр къыIупсу зоплъыж ахэр, мэгуфIэж. Я гурыщIэр зэщIобатэ – я Iэрылъхьэщ ящIар плъапIэ. ЗызэхуащIыр гъунэгъу нэхъри – зэхуащI ахэм IэплIэ гуапэ. ЩIалэм жеIэ: «Бгъэхъужщ си гур – узым ар къищIати кIуапIэ,- Нэгум щIэлъыр лъэгум кIуэмэ, абы нэхърэ сыт нэхъ лъапIэ!» Арти Автандил и мыгъуэм сэлам гуапэ ирехыж,- И нэм пшагъуэр къытехьауэ гур къыщIитхъыу къыщIокIыж. Тинатин пэIэщIэ мэхъури нэпсыр зи хуэмубыдыж, А тIум ягу зэкIэрыпщIащи щэху лъэпкъ я кум дэмылъыж. ЖеIэ щIалэм къыздэкIуэжым: «Хъуам си натIэ гур хегъэщI,- МыщIэ цIури мэулъийри, къылъысамэ зэ гухэщI. Сыт Iэмал? Уэ сыппэIэщIэм – си уIэгъэм зыкъетIэщI. Илъэсищ уэрыншэу згъакIуэм, хъункъэ сэ си гъащIэр кIэщI!» КъокIуэж унэм. Магъ зэщыджэу. Жейр къытоуэ – зрегъэщI. Жьым къигъэш жыг пцIанэм ещхьщи нэпс къудамэр хуэмылъэщI. ЩыIурихым – пщIыхьым пщащэр къыбгъурысу къыфIегъэщI… Жейуи ар къыхокIиикIыр, инщ и гуауэр – мэгумэщI. Хьэщыкъ хъуами гурыгъу щIыIэм гущIэгъу лъэпкъ къыхуимыщIыж. Уэсэпс хуэдэ, нэпсыр розэм къыпоткIукI – хуэмыубыдыж. Ауэ къотэдж кIэху къыщищIым – къалэнхэр игу къокIыж. Ар дарбазым хуейщ нэсыни и шы ябгэм мэшэсыж. Ныщыблагъэм – абы занщIэу лIыкIуэ хуещIыр Ростеван: «Уи чэнджэщ сыхуейщ сэ нобэ, атэлыкъыу сызикъан,- Уэ уи джатэм и пщIэр лъахъшэу къыщыхъуакъым щIым зэман. Ар псом ягу зэ къэзгъэкIыжмэ, сэ къысфIощI мыхъун зэран. Къытхуэпэжхэм сыраадэу бийм ажалыр лъызгъэсынщ. Тинатин зэрыпащтыхьыр псом я дежи нэзгъэсынщ. Лей зытехьэр хуейщ захуагъэ, щIэкъум ем-хуэфащэр сынщ. Тыгъэ Iэджэ къыпхуэсщIынщ сэ, уэ уи гуэным мылъку изынщ». ЛIыкIуэ псалъэм къыщIодэIури Автандил пщым къыхуеIуэху: «Аслъэн хъыжьэ, лIыгъэ инхэр зомыхьауэ пщIэркъым псэху,- Хуейщ тхъумэн ди хуитыныгъэр – дэ димыIэ нэгъуэщI Iуэху. Ауэ куэдрэ уэ укъэтым – сыт сщIэжынур къэбгъэзэху?» ЩIохьэ абдеж пщIым и дежи щхьэщэ хуещIыр спаспет хахуэм: «Уи щытхъу лъапIэ къэзлэжьыну си пщIыхьэпIи къыхэмыхуэт. Си гъуэгуанэм гулъытэншэ сыщищIынкъым сэ ди тхьэшхуэм,- Сиплъэжынщ къэзгъэзэжынщи уи нэгу дыгъэ – уи нэгу нэхум». Зэадэзэкъуэу зэхуэгуапэу а тIур IэплIэм зэрокъузэ. Ахэм хуэдэу зэрылъагъуи дунейм куэд уащыхуэмызэ. Йожьэж щIалэр – зэпэIэщIэ мэхъури гуауэм зэщIекъузэ. Нэщхъейщ Ростевани – зэплъыр имылъагъуу нэр топлъызэ. ЩIалэр къыщIокIыж дарбазым, я щыхьэрым къыдокIыж. Махуэ тIощI гъуэгуанэ щIэлъщи – зыщыпсэум хуеунэтIыж. Спаспет хъыжьэр хахуэу щыIэм яхэмыт зэмыфIэкIыж. Тинатин ар йогупсысыр – и нэгу пщащэр щIэмыкIыж. И гъуэгуанэр зэпичауэ и чэщанэм ноблэгъэж, И бейгуэлхэр къыпежьауэ я гуфIэгъуэу зыхашэж. Тыгъэу къыхуащIам и бжыгъэр, дауи, зыми имыщIэж. Ауэ ежьэн зэрыхуейри Автандил щымыгъупщэж. Къалэ дахэ иIэщ щIалэм мывэ сэрейм игъэпщкIуауэ. Зым имыщIэ а быдапIэр бийм игъащIэм къыхуэщтауэ. Iэгъуэблагъэу къыщыт мэзхэм, бгыхэм махуищ щыщIэкIауэ, И мурадым щIегъэдэIур Шермадиныр къриджауэ. Шермадин доцIыхур – абы и гугъу ищхьэкIэ щытщIащ. Ар спаспетым и ныбжьэгъуу зэрыщытрэ Iэджэ щIащ. Ауэ Тинатин и Iуэхур щIалэм куэдрэ щабзыщIащ. Иджы Автандилым ари къиIуэтэн мурад ищIащ: «Шермадин, сэ Iэджэ щIауэ зы щэху закъуэ пщызогъэпщкIур, Сырт си напэр сыпIуплъамэ, ар бжесIэну сфIэемыкIуу: Лъагъуныгъэм ситхьэкъуауэ си нэм куэдрэ нэпс къысфIекIуэрт. Пщащэм игу къысхуилъыр сощIэ – щытыгъами зэ езмыкуу. Тинатин сэ гъэр сищIауэ гугъапIэншэу гъащIэр схьыт. Дэп жьэражьэу си нэпс пщтырыр зыщIифауэ розэр щтыт. Бэлыхь тIуащIэр телът мы си псэм, кIуэхукIэ си гур нэхъри плъыт. Нобэ дахэм сегъэгугъэ – гуауэ жыхуаIэжыр сыт? Си гуфIэгъуэщ! Си тхьэрыкъуэм мырщ унафэу къысхуищIар: «Къысхуэгъуэти зэгуэр губгъуэм хамэ щIалэ щыфлъэгъуар,- Сурифызщ сэ – нэгъуэщI зэи къыстеплъэнкъым – хэтми ар!» Мис арыххэуи сигу узым хущхъуэ хуохъу а зэхэсхар! Пащтыхьыпхъум и жыIэщIэу сыщытыну щхьэусыгъуэу СиIэщ тIу сэ: япэрауэ, сызауэлIкъэ схэлъу лIыгъэ. ЕтIуанэу – сымиджнуркъэ къысщIэнауэ мафIэлыгъэ. Зыхуейр дахэм хуэзлэжьынущ – зэхэзмыщIэу зы шынагъуэ! Дэ тIум ди псэр илъщ зы чыси, узогъэзыр сэ си дзыхь: СынолъэIур, си къуэшышхуэ, къыпщымыхъуу уэ бэлыхь Зы Iуэхутхьэбзэ схуэгъэзащIэ: уэ зыхуэсщIи щхьэузыхь,- Лъахэм, си дзэм яхуэхъу тепщэ – сщыкIуэдынкъым къысхуэпщI щIыхь! КъэзгъэзэхукIэ си IэнатIэр зехьэ, Iуэхум псэр ептауэ, Псэу жыхуаIэр умыщI гъусэ ди щIыналъэм бий къихьауэ. Тыгъэ, тхыбзэ пщым хуебгъэхьу – хуэтхэр къыфIэгъэщI сэрауэ. ПсэкIэ бауэу зы цIыху закъуи къомыгъащIэ сэ сежьауэ. Зауэ укIуэм е ущакIуэм - сэщхьыркъэпсу зызэщIэлъхьэ,- Сэ сащIыгъуу фIэкI зауэлIхэм ауи я щхьэ къомыгъэхьэ. Гъищ нэхъыбэ сыкъэтынкъым, щытмэ си лъэм сызэрихьэу. Къэзмыгъэзэжыххэ хъумэ – сыбгъеижу уешыху пыхьэ. А гущIыхьэр къэхъу хъужыкъуэм, уэ итIанэ зумысыж: Си Iуэху къызэрекIуэкIари Ростеван деж нэгъэсыж. Тинатини жеIэ: лIащ ар. Спэплъэу зи щремысыж. Мылъкуу сиIэр къулейсызхэм – си уэсятщи – лъыгъэсыж. Уэ гъэзэж итIанэ къалэм, сэркIэ уи псэм уемыблэж. Си гъуэгуанэр сыухами – япэм хуэдэу къысхуэпэж. Тхьэ схуелъэIу уэ, си Iуэху псори IэщIыб пщIыуэ уемыжьэж. Сабиигъуэу зэдэтхьари ирехъу уэркIэ гукъинэж». Зэхихахэр Шермадиным занщIэу шэуэ къытехуащ. ЩIалэм зыхуэмыIыгъыжу и нэм нэпсыр къыщIэхуащ. ЖеIэ: «Уэ узимыIэжым си гуфIэгъуэр сIэщIэхуащ. Ауэ пщIэншэ сфIощI си лъэIур – мурад быдэм ихъ уихуащ. Уи зауэлIхэм срапашэу дзэпщ сыпщIыну къызоIуэкI. Ар сэ си къарум дэхуэну ауи уи гум къыумыгъэкI. Уи щхьэ закъуэу губгъуэм уиту хъурэ уэ си нэгу ущIэкI? НэхъыфIщ сэри суригъусэм – бэлыхь пшэчхэр хъуху зэгъуэкI». «Хьэуэ,-жеIэ зауэлI щIалэм,- си унафэр хьэкъ зыщыщI. Губгъуэм ихьэжын миджнурым сытми хабзэ гъусэ ищI? Бэлыхь куэд псэм имыгъэву къыпIэрыхьэр сытым щыщ? ПцIыр зи Iэщэм бжыкI хуэфащэщ – гущIэгъу лъэпкъи хуремыщI. Хэт слъэкIынт сэ уэр нэмыщIкIэ мы си щэхур есхьэлIэн? Бэлыхьищэ зыпылъ Iуэхур хэти и пщэ сэ ислъхьэн? Къэрал гъунэр сакъыу хъумэ – ар пщызощIыр уэ къалэн. Сэри, плъагъукъэ, си насыпмэ, хъункIи хъунщ зэ къэзгъэзэн. Къохъу щиукI насыпыншагъэм Iэджи – темыкIуэфу ем. Щхьэзакъуагъэм ажал пылъкъым, укъихъумэу щытмэ тхьэм ГъищкIэ сэ къэзмыгъэзэжмэ, сыгъей сыпыкIащи щхьэм. Хэкур уэ уи анэмэтщи – тет унафэу ныпхуэсщIам». V Автандил и зауэлIхэм яхуищI унафэ И унафэр дзэм яхуищIу Автандилым етх и тхыбзэр: «Си адэфIхэ, си къуэшыфIхэ, илъщ зы чысэ псоми ди псэр. ГукIэ дэ дызэхуэпэжу зэIурылъщ сыт щыгъуи ди бзэр. Фызэхуэси стхым фыкъеджэ – фэ къысхуэфIщэ а Iуэхутхьэбзэр. Щхьэузыхь сызыхуэхъунхэ, къыщIэсщтар фэращ къалэм, Лъахэр нобэ къызобгынэ сщIауэ си Iуэху псор хьэрэм,- СыфщIыгъу нэхърэ си Iуэху зэкIэ злэжьмэ сфIощIыр нэхъ тэмэм. Сшхынщ къэсщэкIур, си шабзэшэм сэ сыщрехъумэ ем. Iуэху гуэр си пщэм къыдэхуауэ схузэфIэкIым сэ сеплъыну Гъуэгу сытохьэ: ауэ сытми бэлыхь куэд къыспэщылъыну! СыволъэIур: сыкъэтыхукIэ мы зыр фи гум ивгъэлъыну,- Хэкур фэ зэрыфхъумэным гурэ псэкIэ фыпылъыну. Дзэпщу сэ къыфхузогъанэ си къуэш пэжу Шермадин. ЗэхэфхыхукIэ къыстехуауэ ажал щыIэм и удын, Хуейщ и жыIэм фыфIэмыкIыу Iуэхуу щыIэр дэфIэтын. Хахуэщ ари – лъахэ бийхэм ягу лъэкIынщ ириудын. А щIалэщIэм пэсщIыфыну, фощIэ, сиIэкъым нэгъуэщI. Сэра хуэдэу фыхущытхэ, и унафэр тIу фымыщI. ФызэщIыгъуу зэхэфкъутэ дзэ къыфхуикIмэ фэ хамэщI. Къэзмыгъэзэжыххэ хъумэ – зыщ фи гуауэр – фигу хэвгъэщI». Автандил еух и тхыбзэр – псалъэ щыпкъэкIэ гъэнщIар. Дыщэ бгырыпх зыщIекъузэ – гъуэгу техьэну хьэзырщ ар. «ЩакIуэ докIуэ!» - жиIэу щIалэм зэхуешэс дзэм хэту хъуар. ЗимыIэжьэу IэщIыб ещIыр езыр унэ зыщапIар. «Губгъуэм зифпхъэ!» - яжреIэ абы щIыгъуу ныдишахэм,- Гъусэ сыхуэмей – си закъуэ сыщысынщ тIэкIу, сезэшащи». И бейгуэлхэр щыщхьэщыкIым трешащIэ щIопщыр и шым,- Тинатиным егупсысу пхолъэт мэзым ар шабзэшэу. Дихьэхащ щэкIуэнми кIийрэ-гуоууэ зэрызохьэ дзэр. Спаспет бзэхым гу нылъитэу зы цIыху ныкIэлъымыпхъэр. ЗауэлI хахуэу зым щымыщтэр ещI аргуэру гуауэм гъэр. И гурыгъухэм зэщIаIыгъэу мапкIэ-малъэ: щIехьэ щхьэр. Дзэм яух щэкIуэни – зэуэ Автандилыр ягу къохьэж. КъызэплъэкIмэ, къощтэ ахэр: я спаспетым Iумыплъэж. Я гуфIэгъуэ – я гухэхъуэм хьэдагъэшхуэу зыкъехъуэж. Уэгуи щIыгуи зэдагъазэ – къахуэгъуэткъым, щымыIэж. «Аслъэн хъыжьэу ди гугъапIэ, дэнэ уэ зыдэбгъэзар,- КъопыхьыкI зауэлIхэм я гур – хэт дыкъызыхуэбгъэнар?» ЩIыкъатиблкIэ еха хуэдэщ щIалэр – лъэужьыншэщ ар. Зэхэтщ цIыхухэр нэпс щIагъэжу – гухэщI инщи къатехъуар. Мис абдежым дидебулхэр зэхуешэсыр Шермадин: «Автандил къыфхуитха тхыбзэм феджэ, фэ щывгъэти гъын»,- ЖиIэу нахуеший Iэрытхыр. Йоплъхэр – хэмыт зы хэбдзын, КъагуроIуэ псори – ауэ гуауэр сыткIэ цIыкIу пхуэщIын? Къапсэлъ зыжьэу: «Ар тхэкIыжу къытщищIами гъащIэр кIыфI, УэркIэ ищI унафэр захуэщ – дыхуей Шермадин нэхъыфI? Дыпхуэхъунщ дэ жыIэдаIуэ – куэд щымыIэ пхуэдэу лIыфI». Щхьэщэ ящI. Я нэгу щIэкIари я гум ирамыгъэкIыф. къыкIэлъыкIуэнущ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bgh.txt" }
Битокъу Владимир и «Псы куухэр» фильмым теухуауэ Сочи къалэм мэкъуауэгъуэм щекIуэкIа 29-нэ «Кинотавр» Урысей кинофестивалым «Дебют нэхъыфI дыдэр» унэтIыныгъэм саугъэт нэхъыщхьэр щыхуагъэфэщащ Горчилин Александр и «Кислота» фильмымрэ Битокъу Владимир и «Псы куухэр» («Глубокие реки») жыхуиIэмрэ. АдыгэбзэкIэ траха теплъэгъуэр Налшык кинотеатрхэм жэпуэгъуэм къыщагъэлъэгъуащ. Дымыгъэунэхуа ехъулIэныгъэ Къэралым и «Ленфильм» киностудием адыгэбзэкIэ фильм щагъэувыныр, ари УФ-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм и нэIэ щIэту, зэи дымыгъэунэхуа ехъулIэныгъэщ. Пэжщ, ар лъабжьэ имыIэу къыдэжа къуэпскъым. Нэхъ пасэуи и гугъу тщIащ япэ адыгэ режиссёр Хьэжкъасым Хьэсэн Iэмал игъуэтыхукIэ лъэпкъыр къаригъэцIыхуну щыхущIэкъуа и теплъэгъуэхэм. Апхуэдэ дыдэу гур зыIэт лэжьыгъэ куэд ди лъэпкъэгъухэр щыджэгуу ди нэгу щIигъэкIащ Осетие Ищхъэрэм и киностудиеми: «Щихъыжьым и Iэлъыныр», «ФатIимэ», «Къуршхэр жейркъым», «Мывэ уIэгъэхэр», къинэмыщIхэри. А сатырым хоувэ Къандур Мухьэдин и «Шэрджэсри», зи цIэ къидмыIуа нэгъуэщI IэдакъэщIэкI зыбжани. Ауэ ипэм щегъэжьауэ и кIэм нэс адыгэбзэкIэ екIуэкI, «европей кино» жыхуаIэ дунейпсо щэнхабзэм и къудамэ пажэхэм язым хэувэфын фильм иджыри къэс тлъэгъуакъым. «Адыгэбзэр кинематографым хуэщIыпа бзэуэ къыщIэкIащ, а лъэныкъуэмкIэ ар къыщIумыгъэщхьэпэн зы щхьэусыгъуи щыIэкъым», - щыжиIащ фильмыр зыгъэува Битокъум Санкт-Петербург щекIуэкIа япэ гъэлъэгъуэныгъэм хэтахэм я пащхьэм. ФIыщIэ хэIэтыкIа хуэфащэщ а Iэмалыр зыгъэлэжьэфын ныбжьыщIэхэр IэщIагъэм хуезыгъаджэу утыкушхуэм изыша, Урысейм и цIыхубэ артист, режиссёр Сокуров Александр. «Сокуровым и гъэсэн 12-м» ящыщщ нобэ зи гугъу тщIы Битокъу Владимири, «Теснота» фильмымкIэ Канны къалэм щекIуэкIа фестивалым етIуанэ увыпIэ къыщызыхьа Бэлагъы Къантемыри, абхъазыбзэкIэ «Софичка»-р зыгъэува Коваленкэ Кири. Пэж миным нэхърэ нэхъыфIыр «КиноуфI сеплъарэт», - жыдоIэ дэ щIэх-щIэхыурэ. Махуэ къэс IэнатIэ гугъу пэрыхьэ цIыхуми, унэм щIэзэшыхьауэ щIэсми, гъащIэр хуэзылъэхъэн гукъеуэ зимыIэххэми нэхъыбэм къилъыхъуэр фIэмыфI псори щызыгъэгъупщэн теплъэгъуэ нэгузыужьщ. ФIэрафIагъэр зэбэкI, плъапIэ лъагэ уэзыгъэщI, гугъэ IэфI къозыт, ухимыгъэзыхьыщэу узыудыныщIэ фильмым цIыхугъэ Iэбжьыб фIэкIа зыхэмылъми «си нэхъыфIыщхьэм сытеIэбарэт» жрегъэIэ. Аращ, тIэкIуи зыщхьэщытIэтыкIыу, «пцIыми хьэлэмэтщ» зыхужытIэ зэштегъэухэм дигу нэхъ щIагъэзагъэр. «ГъащIэр зэрыгугъур къэсщIэн щхьэкIэ сыкIуэкъым сэ кином», - жыдоIэ нэхъыбэм. «УзыгъэикIэ пэж миным нэхърэ, узыузэщI нэпцI хэIэтыкIа нэхъ къызощтэ!» - акъылэгъу къыддохъу Пушкин Александри. Уи Iуэхур мыIей хуэдэу къыпфIигъэщIу, зыкъэбгъэпцIэжыну Iэмал къозымыт, «иджыпсту укъыщылъэтрэ зыгуэр умыщIэмэ, уоунэхъу» къыбжиIэу уи къурмэкъейр щызыубыдыкI, жей пакIэ епхьэкIыху, пфIэфI псоми узэрыхэкIыжыр уи нэм къыщIэзыIу IэдакъэщIэкIым фIырыфIкIэ «хъуащ» хужыпIэфынукъым. Армырауэ пIэрэ, фильмыр цIыхухэм къазэрыщыхъуам и гугъу тщIымэ, «адэкIэ емыплъыфу щIэкIыжахэмрэ» «замыщIэжу дихьэхахэмрэ» я зэхуакум дэлъ лъэмыжыр щIэкIыхьыр. Зэштегъэу зэрыпхуэмыхъум ищIыIужкIэ, «Псышхуэхэр» нэгущIэкI тыншуи щыткъым, зыгъэувам и мурадыр занщIэу «къыбжьэдилъхьэу». Дэри дакъызэрыщхьэщыкIышхуэ щыIэ къыщIэкIынкъым, къызыфIагъэщIар нэгъуэщIми, ар адыгэбзэкIэ зэрекIуэкI къудейм насыпыфIэ ищIахэм. Аращ къэхъу хабзэр, уэ узыпэмылъэщ блэр (Iуэху мыублэм хэсыр) нэгъуэщIым щигъэIэсэм деж. Хъуамрэ мыхъуамрэ зэхэбгъэкIын хуэдизу узэплъыфым, узэджэфым, узэдэIуэфым фIыуэ хэлъыр нэхъыбэщ, шэч хэмылъу. Абы къикIыр – «Псы куухэр» гъащIэм и теплъэгъуэ пыухыкIа хъуауэ аращи, режиссёрым и къалэныр иухащ, абы ди пащхьэ къригъэува сурэтыр къызэрыдгурыIуэнур дэ езым ди Iуэхужщ. «Псы куухэр» адыгэхэм ятеухуакъым «Мыр адыгэхэм ятеухуа теплъэгъуэкъым, лъэпкъ щэнхабзэм и нэщэнэ къыщыплъыхъуэнри щыуагъэщ», - щыжеIэ Битокъум интервью зыбжанэм, лъэпкъ хьэл лъагъугъуафIэ къызэримыщтар щраудэкIкIэ. ИтIани, адыгэм и гупсысэкIэмкIэ, утыку кърашэри, кином хагъэхьэри, телевизоркIэ къагъэлъагъуэри, газетым къытрадзэри щапхъэ хъуну зыхуэфащэращ. Сыту жыпIэмэ, уи бзэкIэ псалъэр уи щхьэ иумылъытыпIэ иIэкъым, уи бзэкIэ псалъэу уэ нэхърэ мынэхъыфIми удихьэхкъым. Аращ щIыпхуэмыгъэкъуаншэр зэадэзэкъуэхэм я шхэкIэри, я ефэкIэри, я шхыдэкIэри, нэхъыщIэр нэхъыжьым зэрыфIэмылIыкIри зи нэм къыщIэуа ди лъэпкъэгъухэр. «Апхуэдэ хьэл яIэщи аращ, - къыдгурегъаIуэ езы Владимир. – Нэхъыжьым пщIэ зэрыхуащIыр зыщIэж цIыхуу щытахэмэ, ящIэнтэкъым апхуэдэу». Узыдэплъеин цIыху закъуи лIыхъужьхэм зэрахэмытым укъегъэуIэбжь. Нэхъ тыншу дыкъиутIыпщыжынут, псалъэм папщIэ, МэшбащIэ Исхьэкъ и романхэм ещхьу, адыгэхэм адыгэшкIэ къыщажыхьу, адыгэ фащэ зыщымыгъ бийхэм адыгэ сэшхуэкIэ ятекIуэ адыгэлIхэр зыхэт фильмым. Ауэ апхуэдэ адыгэ «вестерн» тлъагъун папщIэ, ди блэкIа лъапIэм дыщIылъэмыIэсыжым дезыгъэгупсысын гуэр димыIэу хъунукъым. Узыпэплъэн хуейр арати, КIыщокъуэ Алим и «Нал къутам» щегъэжьауэ, лъэпкъыр зэрыщыт дыдэм хуэдэу къызэрыщ сурэт зыщI псоми ятехуэ башыр Битокъухэ я щIалэм и щхьэми блэIэбыкIакъым. Сыт Чехов Антон и «КъуэкIийм» хъыбарым хэт бзылъхугъэм и нысэгъум и сабий цIынэм псывэ щIытрыригъакIэр? Ардыдэм и тхьэмадэр уэрамым щIыдихуэр? Достоевскэм и Раскольниковым фейдэ къригъэщIын щхьэкIэ ахъшэ щIыхуэ зыт нанэжьыр щIригъэукIыр? Псэуну махуэ бжыгъэ фIэкIа къызыхуэмынэжа Толстой Лев дуней псом къызэрелыжынур ищIэу и унэр щIибгынэр? А тхакIуэхэр цIыхугъэншэу, е я лъэпкъыр фIыуэ ямылъагъуу арат?! Дэри, «Псы куухэм» хэт къуажэдэсхэм ещхьу, жыг къагъэуэфу къытхэкIа тIэкIур тIэщIэукIэжмэ, нэхъ жыжьэ дынэсыну пIэрэ? Ирелажьэ, щреуэ, щIрырегъуэж, ирефIакIуэ. Абыхэми, дэ дэщхьу, яхузэфIэкIыр ящIэу аращ. Зэкъуэшищ псэут Теплъэгъуэр зэрызэхэлъыр дигу къэдгъэкIыжынщ, еплъыну Iэмал зимыIахэм папщIэ. ЖьыхуегъэзэкI хъуа Адэм (Усен Олег) и къуитIымрэ (Мурат Рустамрэ Сабий Мухьэмэдрэ) и нысэмрэ (Къэзанш Марианэ) я гъусэу мэз лъапэм деж щопсэу. ГукъэкIыжхэм къызэрыхэщымкIэ, адэшхуэхэм я зыр щIэпхъаджагъэ гуэр щхьэкIэ къуажэм къыдахуауэ щытащ, абы лъандэрэ унагъуэмрэ къуажэдэсхэмрэ я зэхуакум гужьгъэжь дэлъщ. «Долажьэри - дынэхъ бейщ, дыщынэхъ бейкIэ - дынэхъыфIщ», - аращ зэрегупсысыр Адэри абы къыдэпсэу и къуэ нэхъыжьитIри. Пхъашэу, телъащIэрэ гъэщабэрэ хэмыту, «бэзэрым къызэрытекIам» хуэдэ дыдэу псалъэхэр зэIэпызых щIалэхэм фильмым и кIыхьагъкIэ тхьэкIумэр зэзыгъалъэ я уэршэрыбзэ мыкIуэмытэм дыщIагъэдэIу. ЛэжьэкIи псэукIи ящIэ, псэлъэкIэщ ямыщIэр. Я хьэлыншагъыр езыгъэфIэкIуэн, я фIыр я Iейм тезыгъэкIуэн плъапIэ зэрамыIэм, къарумрэ узыншагъэмрэ уащыгугъыным жыжьэ узэрынимыхьэсынур къагурызыгъэIуэн щхьэусыгъуэ гуэри къызэрыкъуэмыкIым фильмыр иухыху уегъэщхьэжагъуэ. «ЦIыху хуэдэу яхэтыр прокурорым и закъуэщ, ари, пэжым ухуеймэ, кхъуэщ», - щхьэхуимыту уи гур мажэ Гоголь Николай и «Псэ зыIумытыжхэм». «Фильмым хэт дэтхэнэ зыми и щхьэр зэрихъумэн Iуэхущ зэрихуэр, - къыщхьэщож режиссёрыр и лIыхъужьхэм. - Зэкъуэш нэхъыжьхэм, нэгъуэщI мыхъуми, гъащIэм зэрыпэщIэтын гупсысэ гуэр я щхьэм илъщ, «идее» жыхуэтIэм хуэдэ: улажьэмэ, упсэуфынущ. Апхуэдэ цIыхухэр адрейхэм япэIэщIэу псэун шынэкъым, езыхэр зыхурокъуж. Аращ унагъуэр къуажэм щIыпэIэщIэри, зэрыкъуажэу къыщIефыгъуэри. НэхъыщIэм зищIысыр ищIэжыркъым, хьэкIэкхъуэкIэу щымытыж, ауэ иджыри хьэ мыхъуа дыгъужьым ещхьу, псэущхьэмрэ цIыхумрэ я зэхуакум дэзэрыхьа гуэрщ, аращ тIэунейрэ щIыщIэпхъуэжыр». Зи Iуэху дэмыкI адыгэ Дунеищ щызэжьэхегъауэ режиссёрым и теплъэгъуэм. Зы лъэныкъуэмкIэ – IэщIагъи лэжьыгъи зимыIэ, нэхъ зыхуей хуэзауэ гъащIэр зыхьхэм ялъэщIэмыхьэу, аркъудейм я акъыл зэтрихуауэ псэу «къуажэдэсхэр» къыщытщ, Исмэ (Хьэмокъуэ Олег) я пашэу. Абыхэм лэжьыгъэ яIэкъым, лэжьэкIи ящIэкъым, ауэ ахэри «идееншэкъым», Битокъум и псалъалъэр къэдгъэщхьэпэмэ. Зыкъомрэ щхьэхуэ-щхьэхуэу яубэрэжь зэкъуэшхэм зрагъэцIыхужын мурадым ахэр, гува-щIэхами, зэрегъэуIури, щIалэ нэхъыжьитIыр яукIыпэ, нэхъыщIэ шынэкъэрабгъэм етIуанэу закъыIэримыгъэхьэу, щIопхъуэж. Ахэращ «акцентыншэу» адыгэбзэкIэ псалъэхэр, «фынэхъ бейми, фыщIагъуэкъым» жыхуаIэу, унагъуэм къебийхэр. «Фэ къывгурымыIуэр зыщ, - жеIэ Исмэ, - фэ фыхамэщ». Сыт къыващIэми, фхуэфащэщ, къывэзыщIэми нэмыплъ къихьынукъым, жыхуиIэщ. Исмэ къуажэ щIалэжьщ. И Iуэху дэкIыну ищIамэ, ягурыIуэнут зэкъуэшхэм: зэрыхузэфIэкIкIэ къигъэпцIэнут, адрейхэри къигъэдэIуэфынут, ауэ мо зыIурамылъхьэжхэм ящIэтыр нэгъуэщI лъыщ – езыхэм нэхърэ нэхъыкIэр зрапэсын хуэдизу гушхуэ якIуэцIылъкъым. Ахэр зыдагъэлажьэмэ, езыхэр хэзыIэтыкI щхьэусыгъуэр яIэщIэкIынущ. Адыгэ ехъулIахэр ЕтIуанэ лъэныкъуэмкIэ унагъуэр - а псэукIэмыщIэ къуажэдэсхэм нэхъ япэIэщIэху, нэхъ насыпыфIэ цIыхухэр - къыщытщ. Езыхэр мэзым щIэсми, абыхэм къалэдэс адыгэхэр уигу къагъэкI. Абыхэм адыгэбзэ хъарзынэ яIурылъщ, ауэ къуажэдэс «щхьэхынэ гупыр» зрапэскъым, зэгуэр ягъэлажьэри я лэжьапщIэр иратыжакъым, къуаншэуи залъытэжкъым. ЩIалэ курыт Мухэ хуейт абыхэм яхыхьэну, сыту жыпIэмэ, къарууфI бгъэдэлъщи, зэратекIуэнум шэч къытрихьэкъым, къыщымыщIIауэ зыхуейр къапихыфынущ. Ауэ Бес ар фIэкъабылкъым, фIыкIэ зэримыухынур игъэунэхуакIэщ. Дауи, мы хуэгъэфэщэныгъэр тIэкIу щIэгъэтхъауэщ къызэрытщтэр: зи Iуэху дэкIыр – мылъкукIэ, къулыкъукIэ, узыншагъэкIэ, бжыгъэкIэ – зи Iуэху дэмыкIым зэрепэгэкI щIыкIэращ дызытепсэлъыхьыр, ар, хуеймэ, губгъуэми хы щIыIуми щрырепсэу. Къуажэдэсхэр тхьэмыщкIэщи, щхьэхуимыту зэгурыIуэн хуей мэхъу. УзэгурыIуэну щыфIыр ущIызэгурыIуэ щхьэусыгъуэр фIымэщ. ИтIани, цIыхуукIхэр нэхъыбэщи, зэкъуэшхэм ятокIуэ, къэгъазэ зимыIэж дуней уи щхьэм къыхуэблэжьыжыныр текIуэныгъэу къэплъытэ хъунумэ. Унагъуэр абыхэм ящхьэпрыкIа хуэдэу щытщ: гъащIэм зыгуэр къызэрыпахыфым абыхэм нэгъуэщIым щымыгугъын хьэл кърегъащтэ. Мыбыхэм я гупсысэм и лъагапIэр умылажьэу зэрымыхъунуращ. А лъэныкъуэмкIэ укъеплъмэ, зэкъуэшхэр зэрыс унагъуэр къуажэдэс зыхузэфIэкIхэми пхуегъэщхьынущ. Дауи, мыбдежым зи гугъу тщIыр къалэми къуажэми лажьэрэ шхэжу дэс лэжьакIуэжьхэракъым, атIэ «щIыпIэ пхыдзахэм щыцIэрыIуэ цIыху нэхъ гутехуэгъуей дыдэхэращ» (Чехов Антон). Битокъум и фильмым жыг къыщагъауэми, дэ ди гъащIэм абыхэм чырбыш щагъэж, лы щащэ, фадэ къыщыщIагъэкI, къэралым щодыгъуэ, ягъэлажьэхэм я лэжьапщIэр щыфIашх. Iэмал имыIэу щыткъым а зи гугъу тщIы хъушэхэмыхьэхэр Налшык е Бахъсэн щымыщынкIэ. Мэзкуу, Бытырбыху дэс «къуажэдэс лъэрызехьэри» апхуэдэщ. Хэкум ягъэзэжу, хэкурыс гу быдэхэм япеуэу, я кIэтIий я вакъэпсу мыпсэууэ, я хэхэсыпщIэр яIэрыхьэжу Амман, Истамбыл, Нью-Йорк щыпсэункIи хъунущ а «къуажэдэсхэр». Дэтхэнэ зыми езым и дежкIэ нэхъыфIыр ещIэж, шэч хэмылъу. Мыбдежми ди мурадыр къуаншэмрэ захуэмрэ зэхэдгъэкIынракъым. Захуагъэр дэтхэнэ зыми зэрытлъагъунур щхьэж дызыхэт гупым елъытауэщ, а гупхэр ущымыуэжыну гуэшауи щыткъым. Къыхэдгъэщыну дызыхуейр, а «ехъулIахэри» зэрызэмызэгъыр фильмым IупщI дыдэу зэрыщыплъагъурщ. ЩIалэ курытым ещхьу, абыхэми я ехъулIэныгъэхэр зрагъэлъагъун цIыху къалъыхъуэ, езыхэм гу лъамытэу, я дуней къеIулIэкIам дозэшыхь, хуэм-хуэмурэ я гъащIэр псэущхьэ гъащIэм хуокIуэж. ГъэщIэгъуэнкъэ, мыхэр дунейм и дахапIэу сытым хэкIыжа жыпIэн хуэдизу, псы уэрым, хьэуа къабзэм, бгы абрагъуэхэм, уэздыгъей лъагэхэм ябгъурысу мэпсэу, ауэ я къэухьыр, «джэд лъакъуэм» тет хуэдэ, Iэта я унэм и блынхэм щхьэдэмыхыфу зэвщ. ЩIым телэжьыхь цIыхухэм яхэмыхьэу зрикъужу къызыфIэщI псори абыкIэ дызэтохуэ: къуажэм, абы къикIыр – лэжьыгъэ узыншэм, пщIэнтIэпс къабзэм пэIэщIэ псоми гъащIэм и налъэ пэж гуэр яIэщIокIри, здаунэтIам нэмысу къонэ, я вакъэ лъэгум ятIэ зэрыщIэмылъым нэхъ насып зыхамыщIэу. Режиссёрым губзыгъэу мы унагъуэм и гъащIэм телевизорхэмрэ телефонхэмрэ хигъэхьакъым, ауэ армырми гурыIуэгъуэкъэ ахэр зэплъынур, зэдэIуэнур, дэзыхьэхынур? «Неуэ, къалэм дыгъакIуэ», - къыхедзэ Бес, яукIыным дакъикъищ фIэкIэ имыIэжу. Къалэм кIуэми, къащыщIынур я къуэш нэхъыщIэм къыщыщIа дыдэращ, жиIэ хуэдэ, и лIыхъужьхэр ирегъэукI, дэ, интернетым щыадыгэ къомым, дэщхь имыщIу. Зэгуэр «Мухэ» Мухьэмэду, Бес – Беслъэну щытагъэнщ, ауэ зэманым абыхэм я цIэхэри ихъуэжащ, къыупсэлъын папщIэ хьэрф зэгуэт ухуэмыныкъуэжу. Мухьэмэдымрэ бадзэмрэ (урысыбзэкIэ – «муха») зэхуаIуэхум хуэдизщ Беслъэнымрэ шейтIанымрэ (урысыбзэкIэ – «бес») зэхуаIуэхури. МыхъумыщIэгъухэр зэригъэуIуу, ахэр зыукI Исми зэгуэр Ислъаму е Исмэхьилу щытагъэнщ. КъызыхэкIар зымыщIэж Ещанэ лъэныкъуэу Битокъум гу зылъыдигъатэр «Малой» (Теппеев ТIахьир) зыфIища НэхъыщIэращ. Ар илъэсипщI ипэкIэ щIэпхъуэжри къалэм кIуауэ щопсэу. Адэм жыг къытеуа нэужь, зыдагъэIэпыкъуну унэм къашэж. НэхъыщIэм фIэщын хуейр къалэдэстэкъым, «бзэ ныкъуэт». ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа, зи Iуэху дэкI адыгэхэм иджыри я бзэр яIурылъжмэ, НэхъыщIэм ещхь «хьэмбылу гъэгъуахэм» уеблэмэ зищIысыр ящIэжкъым, ауэ щыхъукIэ къызыхэкIари зраусыгъуэджэ. «И къэлътмакъыр зэрыцIыкIум къегъэлъагъуэ ар къалэм ефIакIуэу зэрыдэмысыр», - къыддоIэпыкъу Владимир, НэхъыщIэр къыдгурыIуэнымкIэ. Мыр зыщыгугъыр къаруми цIыхугъэми хуэхей цIыху щхьэзакъуэм къыхуэнэ «къэрал хабзэращ». НэхъыщIэращ зэкъуэшхэм я пхъэ уасэр ирикъуу къеIызыхыжыфыр, абыкIэ Адэм и нэфI къэзылэжьыфыр. Хэт щымыгъуазэр къуажэ щIалэхэм «ништякхэр» зыфIаща къалэдэс ныбжьыщIэхэмрэ езы «нартхэмрэ» зэзауэу илъэс IэджэкIэ къызэрекIуэкIар?! Хьэмэ къуажэдэс щIалэ Iэчлъэчхэм зыми стипендие къытрамыхыжу ара?! Лъэпкъ гурыщIэхэр нэхъ къарууфIэ зэрыхъурэ, ауаным нэгъуэщIыпIэкIэ зидзу, нэгъуэщIыцIэ игъуэтагъэнщ, армыхъумэ ди хэкур зи цIыкIуагъым зэтеплъэ мыхъуу ис гупхэр къыубжыну ухуежьамэ, «зэкъуэшхэм» я бжыгъэри куэдкIэ нэхъыбэ хъунут. Псори зи лажьэр, дауи, зи къуэхэм щапхъэ яхуэмыхъужыф нэхъыжьращ, мыбдежым – Адэр. Къалэм къикIыжа НэхъыщIэм зыгуэр къехъулIа хуэдэу къызыфIигъэщIыну хуейщ абы. «Апхуэдиз ахъшэ зы махуэм зэи къэдлэжьакъым. ЗэфIэкI иIэщи аращ, зыгуэрым гуроIуэф. Фэ джыдэ вгъэкIэрэхъуэф фIэкIа, зыри фхуэщIэркъым», - ятохъущIыхь ар нэхъыжьитIым. Дауэ жимыIэнрэ? НэхъыщIэри, адэм ещхьу, йофэри мэгъуэлъыж. Ущытхъу щхьэкIи нэхъ цIыхуфэ къытеуэркъым. Режиссёрым зэрыжиIэмкIэ, ар къызыхэкIыр абы нэхъыжьхэм ещхьу «зэрыпсэун идее» гуэри бгъэдэлъкъыми аращ. Жьым здихьым къыщохутэ. Зэкъуэшхэр я нэхъыщIэм емылIалIэуи щыткъым. Фильмым уи нэгу щыщIокI жыг къигъэуэфу, анэдэлъхубзэкIэ псэлъэфу ар ирагъэсэну зэрыхуежьэр. Адэми «шхэ» жеIэри хегъэзыхь, къарууфIэ хъумэ, губзыгъэ хъун хуэдэ. НэхъыщIэм зыри хэзагъэкъым: узыдэмыплъеифым щIэныгъэ къыпхупыхын? Абы зэпэщIэт лъэныкъуитIри зрипэскъым: къуажэдэсхэри езым и унагъуэри фIэикIэщ, япэу Iэмал зэригъуэтуи щIопхъуэж. Ди зэманым и лIыхъужь Адэр – ди зэманым и лIыхъужь, зи нэхъыжьыгъэр ныбжьым деж щыщIидзэу абдеж дыдэм щиухыж тхьэмадэхэм я щапхъэщ. Къуищ ипIащ, унэ ищIащ, жыгым хэпсэукIыныр и IэщIагъэщ – сыт хужыпIэн? ГъащIэр къехъулIащ, езым къызэрилъытэмкIэ. И къуэхэмрэ езымрэ я зэхуакум пщIэ гуэр дэмылъуи щыткъым, щIалэхэм адэм едаIуэ хуэдэу защI. Адэм езым и дуней иIэжщ. Лэжьыгъэм кIэлъоплъ, къэкIуэжа и къуэ нэхъыщIэр нэхъыжьхэм ягуригъэIуэну хэтщ. «Фи къуэшщ ар», - яжреIэ зэкъуэшитIым. Дэтхэнэ адэми ещхьу, абы Iуэхур ефIакIуэу къыщохъу. «Фыужэгъуакъэ мыпхуэдэу фыпсэууэрэ?», - жиIэу къыжьэхэлъэ НэхъыщIэм жэуап щабэ ирет: «Уэ укъызэрыкIуэжрэ псори нэхъыфIу йокIуэкI». «Сезэшащ», - къыщетхъ зэгуэр Бес. «Сыт-тIэ, уезэшамэ? – жэуап ткIий ирет абы Адэм. - Сэри сезэшащ, мес, Мухи езэшащ. Ди нысэри езэшащ. НтIэ, сыт, дыгъуэлъу дылIэн хуейуэ ара? Фешамэ, зевгъэхь». Iуэхур зэрекIуэкIымкIэ щыарэзы дакъикъэм абы и къуэ нэхъыжьыр жьантIэм дегъэтIысхьэри, нэхъыщIэм фадэбжьэ кърырегъакIэ. И гур арэзыуэ мэгъуэлъыж. Теплъэгъуэм и кIэм, нэхъыжьитIыр щаукIым, нэхъыщIэр щыщIэпхъуэжым, адэр мэжейри хэлъщ. Мыр дэ ттеухуащ жытIэну дышынэу щымытамэ, хуэбгъэфащэ хъунут ар фIым къыхуэушыгъуей, щIэм тегушхуэгъуей ди лъэпкъ хьэлым тещIыкIауэ. «Бии ухуейкъым, апхуэдэ къуэш уиIэу», - жеIэ зэгуэр и щхьэ хуэпсэлъэжрей Адэм. Аращ ипэжыпIэкIэ фильмым и купщIэу, и гупсысэ нэхъыщхьэу къэлъытэн хуейри. Бзылъхугъэ Фильмым зы бзылъхугъэ закъуэ хэту аращ - Бес и щхьэгъусэ Заирэ. Хьэл гугъу иIэуи, бзаджэуи зыщIыпIэ дежи къыщыхэщкъым цIыхубз щIалэр: жаIэм йодаIуэ, унагъуэр егъашхэ, хузыфIэкIымкIэ ядоIэпыкъу. Фильмым щыщIидзэм деж, Заирэ, щхьэгъубжэмкIэ дэлъэтыну хуей бзу цIыкIур, щабэу еIусэурэ, пыгуфIыкIыурэ, къеубыд. А бзу цIыкIумрэ Заирэ и гуфIэкIэмрэщ гугъэ гуэр къозыту фильм псом къыхэхуэр, ауэ бзу цIыкIури зигу димыплъэф нысащIэм и IэмыщIэм къонэ, щхьэгъубжэр зэрыину, дунейр зэрыхуиту. Заирэ, и тхьэмадэм ещхьу, уи нэм къыфIэнэн мыхъумыщIагъэ дэплъагъукъым. ЦIыху хъарзынэщ. Къуажэдэсхэмрэ зэкъуэшхэмрэ щызэрыукIыжым деж, ари, Адэм ещхьу, мэжейри хэлъщ. Сыт «цIыху хъарзынэр» зищIысыр? Псэ зыIут иукIынукъым, дыгъуэнукъым, имей ишхынукъым, зыхуейр ещIэж икIи зыIэрегъэхьэф. Ауэ зыри къыфIэIуэхукъым. ГъащIэми цIыхуми емызэгъ зэкъуэшитIыр яукIыху, зыри къызыфIэмыIуэху цIыху хъарзынэхэр мэжейри унэм щIэлъщ. Ахэр зыкIи къуаншэкъым: ящIатэмэ, Iэмал гуэр къалъыхъуэнт, хуадэнтэкъым, ауэ сыт я Iэмал? Iуэхуншэуи щIэскъым ахэр а унэм, щхьэж и къалэн егъэзащIэ. ИтIани, ныбжьым езыр-езыру цIыхур Iущ зэримыщIым хуэдэ дыдэу, бзылъхугъэри зэрыбзылъхугъэ къудейм щхьэкIэ гу щабэ, псэ IэфI, гур зыIэт пшыналъэ дахэ къозыщIэкIыф зэрымыхъуфым уегъэнэщхъей. Къуэш нэхъыжьитIыр лъэпэрапэм къэтэджыжурэ псэууэ щытми, мыхэр джалэкъым, аращ щIэх къыщIэмытэджыжынур. Мыбыхэми зыгуэр яшэч: Адэм и лъакъуэр егъэузыж, Заирэ и сабийр фIокIуэдыж, ауэ Адэр и быным гукIэ зэрыпэIэщIэм хуэдэ дыдэу, Заири и лIым псэкIэ пэгъунэгъукъым. Зыгуэр здэщытыпхъэм щыщымытым деж, адрей зэрыIыгъыпхъэ псори зэпкърощэщ. ЖытIэм къидгъэкIкъым, дауи, фильмым хэт лIыхъужьхэр ядумылъагъу лейкIэ дгъэкъуэншэну дыхэту, ауэ сахыхьэу сахэтарэт зэрыжумыIэм къегъэлъагъуэ абы ди нэгу щыщIэкI цIыхухэр режиссёрым щапхъэу къызэрытхуимыгъэувыр. Зи Iуэху дэкI унагъуэ лъэрызехьэр къуажэдэсхэм дамэ яхуэхъуфкъым. Къуажэдэсхэми ахэр апхуэдизкIэ ялъагъу хъукъыми, хабзэкIэ ядекIуэкIыныр щыуагъэу къалъытэ: Исмэ унэри, абы щIэс бзылъхугъэри игу ирохь. Игу иримыхьыр зыри езым зэрымейращ. Камю Альбер «Щхьэгъусэр зымыгъэпэж щуIэгъэ» и фIэщыгъэу Iуэтэж гуэр иIэщ. Хъыбарым къыхэщ бзылъхугъэм нэм къыфIэнэн къуаншагъэ дэплъагъукъым. Ар гурэ псэкIэ и лIым етауэ зэрыщымытращ тхакIуэм гу зылъыуигъатэр. Гунэфыр зэи насыпыфIэ хъукъым, и щхьэм щхьэдэплъыхыфкъыми. Нэхъ пхъашэу зэхэлъхьа «Псышхуэхэм» псалъэмакъым хэту тIэунейрэ къыхохуэ «щхьэгъусэр зымыгъэпэж бзылъхугъэ» темэр. Гу зылъыдагъатэр, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, цIыхур езыгъэфIакIуэу щыIэ Iэмалхэм яз лъагъуныгъэри мы щIыпIэм зэрыщымылажьэрщ, щэнхабзэ, щIэныгъэ, дин хуэдэхэм я гугъу умыщIыххэ. ФIыуэ фызэрылъагъу Акъылымрэ къарумрэ я дуней зэвым и гъэр гум гъуэгу имыгъуэтауэ, гъащIэм IэфI къыщIыхьэнукъым, абы и пIэм гъащIэкIи узэмыджэф псэуныгъэ пцIырыпцIщ къихутэнур: лэжьэн, шхэн, жеин, щIыIэ, хуабэ, гущэ, мащэ, апщIондэхукIэ а псом я зэхуакум «дэцIэлъыну» къыдыхьэ хабзэ лъагъуныгъэр, гу щабагъыр, кууагъыр, лъагагъыр - кIэщIу жыпIэмэ, цIыхур цIыху зыщIыж, мыхьэнэ зиIэ гурыщIэхэр жыжьэу къанэу. Iэпкълъэпкъыр къагъэщхьэпэу иригъэсащ Адэм и къуэхэр, ауэ псэукIэ яригъэщIакъым. «Сыт жыпIэну узыхуеяр уи теплъэгъуэмкIэ?», - жаIэу щеупщIым, Битокъум жэуапу итар мыращ: «ИгъащIэ лъандэм, Инджылым и зэманым щегъэжьауэ, дызыхураджэращ жысIэну сызыхуейр: фIыуэ фызэрылъагъу». Фильмым щытлъагъу лъэныкъуищыр – нэхъыбэ зэрыхъум игъэбэлэрыгъ «къуажэдэс» пхъашэхэри (Iэмал имыIэу щыткъым ахэр къуажэм дэмысынкIэ, гуп щхьэрыуа къэс абы хеубыдэ), зэфIэкIым щыгугъ «зэкъуэшхэри», зи бзэри зи лъэпкъри къызыфIэмыIуэхуж «бзэ ныкъуэхэри» зэгурыIуэу зэрымыубыдыжмэ, дэри къытщыщIынур мы Адэм и унагъуэм къыщыщIаращ. Щымщ теплъэгъуэм и кIэухыр, ауэ ар кIий макъыущ уи гум къызэринэр. «Зыдгъэлъэгъуэным къару нэхъыбэ тыдогъэкIуадэ, а дызэрыщыту къытфIэщIым дыхущIэкъуным нэхърэ», - жызыIэ IэщагъэлI ныбжьыщIэм лъэпкъ Iуэху зэримыхуэу пхужыIэну къыщIэкIынкъым. Адыгэбзэр анэдэлъхубзэщ Сытым нэхъ тедгъэгушхуэнт лэжьыгъэр къезыхьэлIахэр, сытым щыдгъэмахъэшэнт жыпIэу ущIэупщIэмэ, пхужыIэнур мащIэкъым. Абы къигъэлъагъуэр ящIар зэрыхъуаращи, ди щытхъум гур къимыуIэн щхьэкIэ «шыгъу» тIэкIу хэддзэжынщ. Уи хэплъыхьым нэхъ зиубгъуху, къыпIэрыхьэнури нэхъыфIщ. Театрым и пIэ иува щэнхабзэ къудамэу щыт кинор пьесэм ещхьщ. Абы къыхэкIыу, хъарзынэт лъэпкъыбзэр къыщыщхьэпэ теплъэгъуэхэм уи нэр щIепхьэхынрэ уи тхьэкIумэр щIыIуппIэнрэ къыхэмыхуэтэмэ. Зыри ягъэ мыкIыну къытщохъу кIахэ артистхэр езыхэм я диалекткIэ дгъэпсалъэми; адыгэбзэ зымыщIэр къытфIэIуэхуу, жытIэр урысыбзэкIэ зэрызэддзэкIым хуэдэ къабзэу, урысыбзэ зымыщIэхэми я хьэтыр тлъагъуу, артистхэр «зэрымыщIэкIэ» урысыбзэм щытехьэкIэ, адыгэбзэ субтитрхэр иридгъэкъуми; ди бзэмкIэ утыку дыщихьэкIэ, ар зи анэдэлъхубзэхэр абы щригушхуэн лъагапIэм зэрынэдгъэсыпхъэр дигу идгъэлъми. Илъэс ныкъуэ хъуауэ ди нэ къызыхуикI фильмым деплъыну Iэмал къыдэзыта «Дея Синема» кинотеатрым и фIыщIэри дгъэкIуэдынкъым. IуэхущIапIэм и лэжьыгъэр зэрызэтеухуам и щыхьэтщ цIыхуищ фIэкIа зэрыщIэмысыр фIэгъэнапIэ хуэмыхъуу, фильмыр и чэзум зэрыщIидзар, ар зыхуей хуэзауи къызэрагъэлъэгъуар. ЧЭРИМ Марианнэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bitikov.txt" }
Адыгэбзэм и къару мыгъэунэхуа ИлъэсипщI ипэкIэ, 2011 гъэм шыщхьэуIум и 22-м, япэу интернет губгъуэм ихьауэ щытащ «Адыгэбзэм и къару» зыфIэтща щIэныгъэ хэщIапIэр (adygabza.ru). А япэ лъэбакъуэр щытчам мурад нэхъыщхьэу диIар дунейпсо щэнхабзэм игъэфIа тхыгъэ цIэрыIуэхэмрэ щIэныгъэмрэ ди анэдэлъхубзэмкIэ къэдгъэпсэлъэнырт. Лэжьыгъэм дызыхуей лъагагърэ кууагърэ къытхуегъэщтауэ жытIэныр захуагъэу къыщIэкIынкъым, итIани, зы бжьизкIэ нэхъ мыхъуми ди пIэ дызэрикIам и щыхьэтхэр мащIэкъым. ИлъэсипщI ныбжьыр щхьэусыгъуэфIу къэтлъытэри, тхыбзэм зиужьын папщIэ, зэдзэкIыгъэхэм яIэ мыхьэнэм тедгъэпсэлъыхьыну ди хьэщIэщ уэршэрым къедгъэблэгъащ филологие щIэныгъэхэм я кандидат, КъБКъУ- м и Урыс, хамэ къэрал литературэхэм я кафедрэм и доцент, «Нальчик» газетым и журналист Битокъухэ Маринэ. - Дэ фIыуэ дощIэ иужькIэ «классик» зыфIащыжа тхакIуэ-усакIуэ куэдым нэгъуэщIыбзэкIэ дунейм къытехьа тхыгъэхэр зэрадзэкIыу зэрыщытар. Достоевскэми Толстойми, Цветаевэми Ахматовэми, КIыщокъуэми ЩоджэнцIыкIуми хамэбзэхэм кърахыурэ я анэдэлъхубзэкIэ тхыгъэхэр зэрадзэкIыу щытащ. А лэжьыгъэр езыхэм я тхэкIэм зиужьынымкIи къахуэщхьэпащ, гугъу зыщIрагъэхьа бзэми фIыкIэ хэIэбащ. Нобэ зыгуэркIэ къытхуэсэбэпыжу къэплъытэрэ зэдзэкIыгъэхэр? - ЗэдзэкIыгъэхэм я Iуэхур Iуэхушхуэщ. Лъэпкъ литературэ куэд щыIэщ тхыгъэхэр зэрадзэкIын зэрыщIадзам деж къыщежьауэ. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, урыс литературэр. XVIII лIэщIыгъуэм и кIыхьагъкIэ абы алыдж, урым щэнхабзэр, курыт лIэщIыгъуэм, узэщIыныгъэ лъэхъэнэм къриубыдэу ятхахэр урысыбзэкIэ щызэрагъэзахуэурэ къекIуэкIащ. Абы тхакIуэм и бзэри зэлэжьым нэхъ хуэкъута ещI, и Iэри Iуэхум ирегъасэ. ЗэдзэкIакIуэм тхыгъэр зэрызэпкърылъ щIыкIэр, абы и кIуэцIым щызекIуэ зэпыщIэныгъэхэр елъагъу, лэжьыгъэм нэхъ хищIыкIыуи мэхъу. Аращи, зэдзэкIыгъэхэм мыхьэнэшхуэ яIэщ. Зи цIэ жыжьэу Iуахэм ящыщу зыри епэгэкIакъым зэдзэкIын Iуэхум. Псалъэм папщIэ, Бродский Иосиф Америкэм Iэпхъуа нэужь, инджылызыбзэкIэ зэрытхэм икIи зэрыригъаджэм къыдэкIуэу, куэд дыдэ зэридзэкIырт. Ар ахъшэ къэлэжьыпIэу е зэштегъэууэ къимылъытэу, и лэжьыгъэр езыгъэфIакIуэ гуэрут зэригъэувыр. Абы къыхэкIыу, зэдзэкIыгъэхэр къытфIэмыIуэхуу хъунукъым. Абыхэм я фIыгъэкIэ усакIуэбзэми зеужь, тхыгъэр зэрызэрадзэкI лъэпкъыбзэри йофIакIуэ. Урыс усыгъэм и гугъу тщIымэ, зэдзэкIакIуэхэм щIэныгъэ къудамэ лъэщ зэфIагъэувауэ щытащ, яхуэбгъэдэн Европэ псом щыгъуэтыгъуейуэ. Усэ зэзыдзэкI усакIуэм бзэр нэхъ зыхищIэу зэрыхъум нэмыщI, тхыгъэр зэрызэридзэкIыр нэхъыбэм езым и анэдэлъхубзэрщи, абы и къаруущIэ, иджыри къэс гу зылъамыта и лъэныкъуэщIэ игъэунэхуну Iэмал кърет. Аращ зэдзэкIыгъэхэм мыхьэнэшхуэ щIаIэр. - Тхыгъэ щызэрадзэкIым деж ар усакIуэм и анэдэлъхубзэм къизых щыIэщ, зыгуэрым зэридзэкIар зэзыдзэкIыжи урохьэлIэ. Псалъэм папщIэ, Шекспир псоми инджылызыбзэм кърахыркъым. Оригиналым къытращIыкIар нэхъ зыхуей хуэзауэ, зытхам и гупсысэм нэхъ пэгъунэгъуу къалъытэ. Ауэ апхуэдэ Iэмал ущимыIи къохъу. Сыт пхужыIэнур зэдзэкIыгъэхэр зэрагъэхьэзыр щIыкIэм теухуауэ? - Дэтхэнэ зэдзэкIыгъэри оригиналым и IункIэбзэIух хуэдэу щытщ. УсакIуэбзэм нэщыпхъуэр трихым ещхьщ зэдзэкIакIуэм. ГурыIуэгъуэщ а лэжьыгъэр зэфIэкIыху оригиналым хэлъ гуэрхэр зэрыкIэрыхур. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, тхыгъэр здэбгъэIэпхъуэ бзэм и Iэмалхэр иримыкъункIи хъунущ оригиналым щIэлъ мыхьэнэ псори къиIуэтэну. Абы зэрызэбдзэкI бзэр игъэнэхъыкIэу, е абы зыгуэр хуэчэму къикIыркъым. Оригиналым и бзэмрэ зэдзэкIыгъэм еймрэ зэмыщхьу аркъудейщ. Иджы «зэдзэкIыгъэм къытрахыжа зэдзэкIыгъэм» и гугъу тщIымэ, абы усэбзэр етIуанэ зэрих хуэдэу мэхъу. Абы, зы лъэныкъуэкIэ, тхыгъэм щIэщыгъуэу хэлъыр нэхъ хегъэщI, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ уеплъми, оригиналым IукIэщIэ къызыкъуихыну Iэмал ирет. Апхуэдэу щыхъур зэдзэкIын Iуэхур литературэм и къудамэ щхьэхуэу къатщтэмэщ. Бзэм и Iэмалхэр къэпщIэн къудей папщIэ зэдзэкIыным зыщептым деж, псом нэхърэ нэхъыфIу къысфIэщIыр «подстрочник» жыхуаIэм хуэдэ пщIынырщ: зэрызэбдзэкI бзэмкIэ тхыгъэм къикI дыдэр птхыныр. Мы Iуэхур кавказыбзэхэм, лъэпкъ цIыкIукIэ зэджэ бзэхэм я узщ, къэбэрдей адыгэбзэри хиубыдэу. Дэ куэд дыдэ урысыбзэкIэ зэрадзэкIахэм къытыдощIыкIыж. ИпэжыпIэкIэ апхуэдэу щытын хуейкъым. Ар зыхуэбдэж щыхъунур зэдзэкIыкIэ зебгъэсэхущ, бзэм и Iэмалхэм уеплъын щхьэкIэ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, дэ хамэ къэралыбзэхэмкIи дыщIагъуэкъым, адыгэбзэри нэгъэсауэ тщIэркъым. Абы къыхэкIыу, псоми дыкъезыгъэлыну къытфIэщI подстрочникым долъыхъуэ, ауэ щыхъукIэ, а подстрочникри, псалъэм папщIэ, испаныбзэм кърахри урысыбзэм къахьауэ аращ. Е инджылызыбзэм кърахри – урысыбзэм. КIуэ, дызытепсэлъыхьыр зи дагъуэр литературэракъым мыбдежым. Ар зи щыщIагъэр ди щIэныгъэрщ, щэнхабзэрщ. Европэм, псалъэм папщIэ, апхуэдэ бзэ ныкъусаныгъэхэр щызекIуэркъым. - Уэ езым зэдзэкIыгъэ лэжьыгъэ гуэрхэр утыку къипхьауэ дрихьэлIат. Уи щхьэкIэ бгъэунэхуахэм ящыщу сыт уигу къинэжа, чэнджэщ хъун хуэдэу? АдыгэбзэкIэ сыт хуэдэ тхакIуэ е усакIуэ «къэдгъэпсэлъэныр» нэхъ пфIэигъуэ? - Сэ си зэдзэкIыгъэхэр литературэ зэдзэкIыгъэу щыткъым. Сэ сыт щыгъуи сызэлэжьыр подстрочникхэрщ. Бзэ гуэр щызэзгъащIэм деж апхуэдэ лэжьыгъэр къыздэIэпыкъуу къысщохъу. Псалъэм папщIэ, испаныбзэ е инджылызыбзэ щызэзгъащIэм щыгъуэ, Гарсиа Лоркэ ей гуэрхэм, Шелли и усэхэм селIалIэу щытащ. Мачадо Мануэль и усэхэр испаныбзэм къисхащ аспирантурэм сыщыщIэса зэманым. Си зы гуращэм и гугъу сщIыну сыхуейт. Егъэлеяуэ сыщIохъуэпс адыгэбзэкIэ Гарсиа Лоркэ и усэ къыхэхахэм я тхылъыфI диIэным. Си гугъэмкIэ, абы урысыбзэ зэдзэкIыгъэхэм идмыгъуатэ зыхэщIэныгъэ гуэрхэр къытхуздихьынущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, испаныбзэм къыдекIуэкI щэнхабзэр куэд дыдэкIэ адыгэбзэм и мыхьэнэ къэщтэкIэм, и щIагъыбзэм, дуней еплъыкIэм, нэгу къыщIэгъэхьэкIэм ещхьщ. Кавказым егъэлеяуэ ещхьщ Лоркэ зыщыщ ипщэ Испаниер. Аращ абы сыщIыщIэхъуэпсыр. Сэ сызэрегупсысымкIэ, сыт хуэдэбзэкIи зэдзэкIын хуейщ тхыгъэхэр. «Хэт абы къеджэнур?» - хуэмыху псалъафэр къызыфIэбгъэIуэху хъунукъым. Пэж дыдэу, нобэ абы зыри къемыджэнкIи хъунщ. Уеблэмэ пщэдеи зыри къеджэнкъым. Зэи зыри къемыджэххэну сощI. ИтIани, ЩIы хъурейм и ноосферэм (погуфIыкI) итынущ а зэдзэкIыгъэр, аращи, уи Iэр бгъэувыIэ хъунукъым. Иджырей тхыгъэхэм щыщу сыт адыгэбзэкIэ зэдзэкIыпхъэу къэплъытэрэ жыпIэмэ, си щхьэкIэ Гарри Поттер теухуа тхылъхэр адыгэбзэкIэ зэддзэкIыныр сфIэигъуэщ. А тхылъ къызэрымыкIуэр ди анэдэлъхубзэм къидгъэзэгъэфмэ, ар Iэмал имыIэу бзэми литературэми къаруущIэ яхуэхъунущ, анэдэлъхубзэри тхылъеджэхэм нэхъ щIэщыгъуэ ящищIыжынущ. - Дэ «Хамэ къэралыбзэ литературэ» («Иностранная литература») журналыр тIэщIэлъу дыкъэхъуащ. Апхуэдэ «журнал Iув» адыгэбзэкIэ къыдэгъэкIын гупыжым дауэ ухущыт, хамэбзэхэм къраха тхыгъэхэр къыщытрадзэу? - Сэ си щхьэкIэ «Хамэ къэралыбзэ литературэр» сIэщIэлъа зэпыту схужыIэнукъым, ауэ Iэмал щызгъуэтым деж седжэрт. Куэд щIакъым ар цIыху дапщэм традзэжу пIэрэ жысIэу сызэреплъри (мэдыхьэшх), хьэршым щызекIуэ бжыгъэшхуэм нос я куэдагъыр. Си гугъэмкIэ, лэжьыгъэр къэмыувыIэн хуэдэу пхузэтеухуэмэ, апхуэдэ гупыжым фIы куэд къыдэкIуэнущ. Журналыр куэдым традзэнукъым, дауи, абы уигу къебгъэуIэ хъунукъым. КIуэ пэтми, къызыфIэIуэхухэм я бжыгъэр зэрыкIэрыхунум ухуэхьэзырмэ, нэхъыфIщ. Толъкъуным ещхьыну къыщIэкIынщ: дэуейрэ – къехуэхыжу, дэуейрэ – къехуэхыжу. Аращи, лэжьыгъэм зезыпщытыну цIыхур е гупыр абы хуэхьэзырын хуейщ. ТекIуэдэну мылъкури гу зылъытапхъэщ. Псом нэхърэ нэхъыфIыр абы ахъшэ хэзылъхьэн къэбгъуэтынырт. Ари зэхэщIыкI зиIэ цIыхуу щымыту хъунукъым. Псалъэм папщIэ, зэрахуэмыщэр игу техуэу. ИтIани, адыгэбзэкIэ зэрадзэкIа тхыгъэхэр зэрыт журнал къыдэбгъэкIыныр нэхъ сфIэгупыж узыншэщ сэ цIыхубэ-политикэ журнал е щэнхабзэм епха къыдэбгъэкI нэхърэ. «Псынэм» е абы ещхь адрейхэм къащыщIар сыт? Еджэр мащIэти, хуэм-хуэмурэ зи мылъку хэзылъхьэхэми Iуэхур яIэщIэужэгъуащ, аращ ахэр къыщIэувыIар. Зыгуэру а мылъку хэлъхьэн къалэныр къэралым и пщэ пхудегъалъхьэмэ (мэдыхьэшх), шэч хэмылъу, Iуэхур щхьэпэ дыдэ хъунущ. Сыту жыпIэмэ, абы и фIыгъэкIэ зэдзэкIыгъэхэм елэжь щIэныгъэ къудамэ зэдгъэпэщыфынущ. Апхуэдэ къудамэм мыхьэнэшхуэ иIэщ литературэр и пIэ имыуджыхьын щхьэкIэ. Ауэрэ илъэсипщI е тIощI дэкIмэ, бзэри адыгэ литературэри, зыгуэр къыщIэрыIам ещхьу, нэхъ яфIэщIэщIыгъуэ хъужынущ. - Музей ящIыжа Толстой Лев и унэ лъапсэм щрагъэкIуэкIа критикхэм я зэхуэсым ущыIауэ хъыбар зэхэтхащ. СыткIэ уигу къинэжа а зэIущIэр? - «Критикхэм я еджапIэм» и япэ зэхуэс щрагъэкIуэкIащ Ясная Полянэм. Урысейм критикэм и щIэныгъэ къудамэ къыщызэрагъэпэщыну я мурадщ. ГъэщIэгъуэн куэд щызэхэсхащ абы. КъызэрыщIэкIымкIэ, литературэ критикэр дэхуэхыжыпэным зэрынэсам гу лъатэри, къагупсысауэ аращ а Курбатов Валентин и цIэр зыфIаща еджапIэр. Критикэ лэжьыгъэхэм ехьэлIа куэдым и гугъу къытхуащIащ. Абы теухуауэ «Литературная Кабардино-Балкария» журналым тхыгъэ хузогъэхьэзыр иджыпсту. Епсэлъар Чэрим Марианнэщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bitoqmarina.txt" }
ЗэзыдзэкIар Бемырзэ Мухьэдинщ *** СеплъыхукIэ стIолым тет уэ уи сурэтым, Уэ къолъытауэ сфIэщIырти Iуэху жьгъей. Хахуагъэм, лIыгъэм, щIыхьым я гъерэтыр Щысщыгъупщэжырт сэ мы щIыгу нэщхъейм. АрщхьэкIэ уэ убгынэжащ си унэр. Сэ уи Iэлъыныр жэщым хэздзэжащ. НэгъуэщI уэ къыхэпхат удэпсэунуи Уи нэкIу дахащэр сэ сщыгъупщэжащ. Блэлъэтт зэманыр, бжьэ къэпщIа кIэрахъуэу, Бзылъхугъэм, фадэм бампIэр сэ дэзгуэшт, АрщхьэкIэ зэ къэкIыжри сигу щIалэгъуэр Абы упэсщIу сыноджащ: «КъэкIуэж!» Сэ сыноджащ, арщхьэкIэ укъэплъакъым СынолъэIуащ, арщхьэкIэ къомыдза. Нэщхъейуэ плащыр ибдзэри уи плIэIум Жасы уэтIпсытIым щхьэкIэ зыхэбдзащ. Си дахэ, си псэ, дэнэ увыIэпIэ Иджы уи ерыщагъэм здигъуэтар? – Сэ зэпымычу солъагъуж пщIыхьэпIэу А жэщыбг псыIэ уэ узыпхъуэтар. ХъуэпсапIэу сиIэр зыпыщIар уэрати ЩIалэгъуэм щIыгъуу уэ убзэхыжащ. Уи напэ дахэр къызэрыщ сурэтыр Сэ си IэкIэ си столым тесхыжащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "blok.txt" }
Гум зипIубэжын Сыт ягъэ кIын, бэяу зытIэкIу, зыкъащIэ си гукъеуэ, Узыхуейр арати, мис, къыпхуоблагъэ жэщри, КIыфIым и тепхъуэ фIыцIэр, щыхьэрым фэуэ хеуэ, Хэт гукъеуэ къыхузэдехь, хэти егъэнэдж и гур. Еууей, мы цIыхухэр, мы зэщIэвэ гурымыхьыр ЗэIэпышэм; а укъызэмыл щхьэпылъакIуэм И баш текъузэкIэрэ, макIуэхэри гуауэ щыпэ... Уэ си гукъеуэ, убыд си Iэпэр, адэкIэ дахэгъэкIуэт. Илъэсурэ зэднэкIахэм а зэдэтщIэж фэр ятету Зыкъытхуаший, дыраджэ, уафэгу унащхьэм къиту Псыхэми а гукъеуэ нэIуасэр, къыхедз къыпыгуфIыкIыу. Мывэ лъэмыж гуэр и лъабжьэ, дыгъэм и псэр щет къудей КъуэкIыпIэм къыщежьэу кIыхьыу зы джэбын Iуалъэф хуэдэ. Уэ щIэдэIу си дахэкIей, къыдэкIуэталIэ жэщ IэфIым. Ситер гъуэгуанэ Си гур бзу хуэдэ щхьэхуиту къигуфIыкIыу Дамэхэр шэщIауэ, кIапсэхэр шэщIауэ мэлъатэ. Кхъухьыращи, тож хуэм-хуэмурэ псым Нэху къезыпхъых дыгъэм бащхъуэ ищIа тхьэIухуду. Мы хытIыгу фIыцIэр, мы щIыналъэ насыпыншэр дэнэ? Мы Ситерыр, уэрэдхэм къыхэнэжа хэгъуэгур, Сабийурэ жьы хъужахэр зырыхапхэж Дыщэ'щIыналъэ уэрэдщ ар Ау щыхъукIэи ар,- ныбжьэгъухэ,-щIыгу тхьэмыщкIэ гуэрщ езыр Къамыумысыф щэху IэфIхэм, гуфIэгъуэхэм я щIыналъэ ЗэщIищтауэ Венус цIэрыIуэм и нэгущIэнэ щхьэ Iэтам И уафэри, и хыри а пщIэж мэ гуакIуэра уфIэщIу… Лъагъуныгъэу, насыпыншагъэу гум из къищIыр абы и Iэ. ЩхъуантIагъэмрэ гъагъэхэмрэ, уэр я лъахэ! ЩымыIэж къыдумыхьэх зы жылэи зы цIыхупсэи Уи уафэм хэтщ хэувауэ, дин щIэкъухэм я гум и макъыр Гъагъэ хадэм и щIыIум мэ IэфIыр зэрытету. Арауэ щытми, щимыгъэтыжу, къыщыджэу къуалэ тхьэрыкъуэр Ситерыр, ар мыбы адкIэ цIыху дэхуэхахэм я щIапIэщ Мыбы адкIэ ар пшахъуэщI мывалъэщ, кIий макъ гуауэ фIэкI щымыIуу Арарэ пэт, щIагъуэуэ щхьэхуэныгъэ гуэр къуэлъ къыпщохъу. Мыбдежыр Тхьэм пэрысыпIэу, мэз жьауэм щIэту щымыт Тхьэм хуэщIасэ ныбжьыщIэр – гъагъэхэр зи гушыIэгъур – ЗыдекIуалIэ щIыпIэуи… - зи пкъыр къуимыгъэумыс щэхухэм я мафIэ бзийм ижьарэ Жьыбгъэ IэфIхэр къызыхэкIыр зи бэхуцеикIэм и макъым – Ауэ мисыр, хы Iуфэм и щIэр и щIыIу къищIыуэ, Бзухэмрэ кхъухьхэмрэ зэхэзытхъуэж толъкъуныр… Догъунэгъуаплъэри мыр, лъэмбищ тету щхьэпылъапIэт, Дзэл жыг фIыцIэжь хужыпIэну уафэм къыхэкIуэту щытт. ЩакIуэ Iэхьэ щIалэхэу, фIалъагъащIэуэ фIэлъхэм Зытырадзауэ еуIухэт, замыщIэжу къуалэ бзухэр А я пэнцIыв джаурыр лыми псэми хаукIау Лъы нэрынэу тесым хуагъазэу, я нэр къиухъуреикIыу Нэхэр гъуанэ кIыфI зырызу, ныбэхэр къиунэщIыкIау Куафэхэм къытотIатIэ кIуэцIхэмрэ кIэтIийхэмрэ ЩхьэпылъакIуэхэр IурыуIэфIэ гу'гъэжьауэм, къажьэдэуэу щIэмбырыуау IурыуIэфIэ гу'гъэжьауэм хэщIау жьэхэр, хулъэхэр. Я лъабжьэм, жьэ мин яущIау зы хъушэ щызэщIовэ Я пэнцIывхэр уэгум итIау заухыу, уфэразэу Я пашэхэр я кум иту зэрогъэкIийхэ: «ФынакIуэ!» Зы щхьэпылъакIуэ нэхъыжь; къепщIэкIау дэIэпыкъуэгъу мин. Уа Ситер! Дахэ дыдэу зы уафэмэ уэр и бын! Мы гукъеуэ псори щэхубзэурэ пшэчынущ А уи щхьэщэ мыукIытэжращ къыптезыгъэхьар а лей псор Зы кхъэ лъахи уизмыгъэIэр уи гуэныхьхэм къащIиху жьырщ. Уи гукъеуэр тетхащ си гум а нэхъ щымахэм и деж Узэрыслъагъуу си тIасэ, уи Iэр, Iэблэр ехуэхау КъыдырещIей къэжьыныгу гуэру, си дзэлхэм и деж къэсу Си гукъеужьхэр къиуау, кIыхьу зы псышхуэ хуэдэу Уа, гукъинэж лъапIэхэм тет яхуэхъу шейтIан тхьэмыщкIэ! Уэ уи пащхьэм щызэхэсщIащ къуалэ псэущхьэм, къуалэ бзум Я къарур, я лъэщыгъэр жьэпкъхэмрэ дзэщхьэлхэмрэ, Сызыпкъырачын папщIэ я нэр я псэр къысхуэлъэу... Уафэм узэIэпишэт, хыр псы хъурей зэпымыут АрщхьэкIэ сэ сытри уфIыцIау, лъы защIэу къысщохъу. ГухэщI гуэрым и пшагъуэм зыришыхьэкIащ хуэфIу Iуву зы джэбын хуэдэу си гум и хъуреягъым. Уэ уи щIыналъэм, Венус, щызгъуэтар зыщ пэж фIащу «Си ныбжьыр фIалъау фIэлъу щхьэпылъапIэ нэгущIэнэ»… АдэкIэ сигу мыжьауэу си пкъым, си псэм сеплъыжыфыну Къарурэ тегушхуэрэ къызэт уэ я Алыхьу гущIэгъубэ. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bodler.txt" }
ЗэзыдзэкIар Бемырзэ Мухьэдинщ Альбатрос Тенджыз гъунэншэм щес губампIэм ихь матросхэм Къахуохуэр къыщаубыд Iуэхуншэ щыхъум деж Кхъухь къэскIэ я гъуэгуэгъу бзу пIащэ альбатросхэр АбыкIэ ягъуэтын яфIэфIу гукъыдэж. Кхъухь палубэ къэплъам къытехута нэужькIэ, Бзу уардэ уафэ псом и тепщэу щытыгъар ЗыщIахэм Iэрубыд зебыршэу кIэлъоущыр КъыпфIэщIу хьэнцэшхуитI и дамэ зыIыгъар. ДахагъэкIи лъэщагъкIи бзу зи цIэу хъуам ятекIуэм ЩIым деж щитхьэмыщкIагъэр ящыхъуу теплъэгъуей ЕщI щIэнэкIалъэ зым ар хьэлъэу зэрызекIуэр Адрейм ирегъэтхьэлэр ар тутын Iугъуейм УсакIуэ, уэри арщ уи хьэлри уи сурэтри Уэгу щхъуантIэм уитыхун убжьыфIэщ, упелуанщ, АрщхьэкIэ цIыхухэм уэ къэпкIухьу уащыхэткIэ ДамитI узыIыгъар уэ къыпхуохъуж зэран.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bodlerus.txt" }
ЗэзыдзэкIахэр Хъуажь Мухьэмэд-Хъер, Болий Мустафар, Нало Заур сымэщ Ебгъуанэ Iыхьэ (Ебгъуанэ жуз) 88. Абы и лъэпкъым щыщ лIэкъуэлIэш зызыгъэинхэм жаIащ: «Уэ Шухьиб! Уэри, Iиман къэзыхьа уи гъусэхэри е ди диным фыкъихьэжынщ е ди къуажэм фыдэтхунщ». Абы яжриIащ: «Дыхуэмеймэ щэ? 89. Дэ Алыхьым абы дыщихъума нэужь, фи диным дынихьэжмэ, Алыхьым пцIы тетлъхьа мэхъу. Алыхьу ди Тхьэр хуэмеймэ, дэ абы нэдгъэзэж хъунукъым. Ди Тхьэм и щIэныгъэм псори къызэщIеубыдэ! Дэ Алыхьыр уэчыл тщIащ. Ди Тхьэ, дэрэ ди лъэпкъымрэ хеящIэ къытхуэхъу. Уэ хеящIэхэм уранэхъыфIщ!» 90. Абы и лъэпкъым щыщ лIэкъуэлIэш джаурхэм жаIащ: «Фэ Шухьиб и лъагъуэм фытеувэмэ, фыунэхъуащ». 9I. Къэзджызджри зэтриукIащ икIи зэхэIубауэ я унэхэм нэху къыщекIащ. 92. Шухьиб пцIыупсу зылъытэу щытахэр щымыIагъэххэм хуэдэу кIуэдащ. Шухьиб пцIыупсу зылъытахэр унэхъуащ. 93. (Шухьиб) абыхэм къабгъэдэкIыжащ: «Уэ ди лъэпкъ! Си Тхьэм и псалъэр къыфлъэзгъэIэсат икIи сывэущият,-жиIэурэ. – Дауэ джаур къомым сахуэщыгъуэн?» 94. Дэ зы жыли бегъымбар дгъэкIуакъым, иужькIэ лажьэрэ бэлыхьрэ ятетлъхьэжын хуей мыхъуу, даIуэнхэ щхьэкIэ. 95. ИужькIэ Дэ абыхэм ятетлъхьа лажьэр фIыкIэ яхузэблэтхъужырти, псэхужахэ нэужь, жаIэрт: «Ди адэхэми Iейри фIыри къалъэIэсу щытащ». Мис абдеж ахэр Дэ думп тщIырт. 96. А жылэхэм Iиман къахьрэ Тхьэм фIэлIыкI хъуатэмэ, уафэмрэ щIылъэмрэ я берычэтыбжэр яхузэIутхынт, арщхьэкIэ (Ди Iэятхэр) пцIыуэ къалъытати, ящIам тедгъэкIуэдэжащ. 97. АтIэ и жылэхэм я гугъэт жэщу ахэр щыжейм дэ ди гьэзабыр къатемыпсыхэну? 98. Хьэмэрэ а жылэхэм я гугъэт махуэу щызэрызехьэкIэ Ди гьэзабыр къатемыхуэну? 99. АтIэ ахэр Алыхьым и хъуэгъэщагъэм IэщIэкIыну гугъэрэт? Алыхьым и хъуэгъэщагъэм щахъумауэ зызылъытэжыр унэхъуахэращ. I00. ЩIым тетахэр текIуэдыкIа нэужь, ар къызыхуэнахэм гу лъатакъэ Дэ дыхуейм, ахэр я гуэныхьым зэрытедгъэкIуэдэфынум, ягухэри зэIутIпIэу дэгу зэрытщIыфынум? I0I. А жылэхэм я хъыбархэм щыщ ныбжыдоIэ уэ. А жылэхэм нэщэнэ наIуэхэр къыхуахьри лIыкIуэхэр къахуэкIуат, арщхьэкIэ абыхэм япэм пцIыуэ къалъытэу щытар я фIэщ хъужакъым. Мис апхуэдэу а джаурхэм ягур Алыхьым зэIуепIэж. I02. Абыхэм я нэхъыбэр жаIам тедгъуэтэжакъым: абыхэм я нэхъыбэр фасикъыу къыщIэкIащ. I03. ИтIанэ, абыхэм яужькIэ, Дэ, Муса Ди нэщэнэхэр Фиргьэунрэ и блыгущIэтхэмрэ яхуедгъэхьащ, ауэ абыхэм ар ядакъым. Еплъ а дунейгъэутхъуэхэм я щхьэм кърикIуам. I04. Арати, Муса жиIащ: «Уэ Фиргьэун! Сэ дунейхэм я Тхьэм срилIыкIуэщ. I05. Сэ Алыхьым щхьэкIэ пэж фIэкIа жысIэ хъунукъым. Сэ фи Тхьэм къыбгъэдэкIыу нэщэнэ къыфхуэсхьащ. НэутIыпщыж си гъусэу IисраIил и щIэблэр». I06. Модрейм жиIащ: «Уэ нэщэнэ къэпхьар къащтэ, уэ жыпIэр пэжмэ». I07. Арати, и башыр идзри, ар занщIэу блэ къэхъуащ. I08. И Iэр кърихри, ар хужьу ялъэгъуащ. I09. Фиргьэун и блыгущIэтхэм жаIащ: «Мыр уд Iэзэщ. II0. Мыр зыхуейр хэкум фригъэкIыну аращ. Фэ дауэ феплърэ абы?» III. Абыхэм жаIащ: «Мыбырэ и къуэшымрэ зэтегъэувыIи, къалэхэм цIыху гъакIуи, II2. уд Iэзэхэр къызэхуегъэшэс». II3. Арати, удхэр Фиргьэун деж къакIуэри: «Дэ дытекIуэмэ, текIуапщIэ къыдэптыну?» - жаIащ. II4. Жэуап къаретыж: «Ае, абы нэмыщIкIэ си блыгущIэтхэми фахэзгъэхьэнщ». II5. (Удхэм) жаIащ: «Уэ Муса! Уэ бдзын хьэмэрэ дэ ддзын?» II6. «Фэ вдзы»,- къажриIащ. Абыхэм ядзри, цIыхухэм я нэр щапхъуэщ, удыгъэшхуэ къагъэлъагъуэщ аби, (цIыхухэр) ягъэшынащ. II7. Муса и гум къитлъхьащ: «Дзы уи башыр!» (Щидзым) модрейхэм къагъэлъэгъуахэр зыIуридзащ. II8. Пэжыр наIуэ къэхъури, модрейхэм я пцIыр къыщIэщащ. II9. Арати, (Муса) ятекIуэри, мобыхэм я напэр текIащ. I20. Удхэм зрадзыхащ щхьэщэ ящIу, I2I. жаIащ: «Дэ ди фIэщ хъуащ дунейхэм я Тхьэр. I22. Мусарэ Хьэрунрэ я Тхьэр!» I23. Фиргьэун къажриIащ: «Сэ хуит фызмыщIу фи фIэщ фщIа? Ар фэ хъуэгъэщагъэу къалэм щызэхэфлъхьащ, къалэдэсхэр иридэфшыну. Ауэ сэ фэгъэлъэгъунщ! I24. Сэ фи Iэ фи лъэхэр зэблэдзауэ пызупщIынщи, (пкъом) фытесIулIэнщ. I25. Абыхэм жаIащ: «(Дышынэркъым), дэ ди Тхьэм докIуэлIэж. I26. Уэ ди Тхьэм и нэщэнэр ди фIэщ зэрыхъуам дыпэбгъэуджэжу аращ. Уэ ди Тхьэ! ШыIэныгъэ къыдэти, муслъымэну дунейм дегъэхыж». I27. Арати, и блыгущIэтхэм Фиргьэун жраIащ: «АтIэ уэри уи тхьэхэри фыкъагъанэу, Мусэрэ и жылэмрэ бутIыпщыжрэ, дунейр ягъэутхъуэну?» КъажриIащ: «Абы я къуэхэр дукIынщи, япхъухэр къэдгъэнэнщ. Дэ абыхэм датекIуэнщ!» I28. Муса и жылэм яжриIащ: «Алыхьыр дэIэпыкъуэгъу фщIы, шыIэныгъи зивгъэIэ! ЩIыр зейр Алыхьыращ, ар Абы и пщылIхэм щыщу зыхуэфащэхэм къахуегъанэ, фIыр зи натIэ хъунур Алыхьым фIэлIыкIхэращ». I29. Абыхэм жаIащ: «Дэ лей къытлъысащ уэ укъытхуэкIуэн и пэкIи уэ укъытхуэкIа нэужьи». ЯжриIащ: «Хэт ищIэн, фи Тхьэм фи бийхэр игъэкIуэду щIыр фэ къыфхуигъэнэжынкIи хъунщ. ИкIи иужькIэ фигъэунэхунщ». I30. Арати, Фиргьэун и жылэм къатедгъэпсыхащ уэгъурэ гъейрэ, защIэжын щхьэкIэ. I3I. Абыхэм фIыр къащехъулIэкIэ жаIэрт: «Мыр (къэдлэжьауэ) дыдейщ». Ер къащытепсыхэкIэ Мусарэ и гъусэхэмрэ къытралъхьэрт, лъэIужьейуэ[1] къалъытэрти. Ауэ (фIыри Iейри) къызыбгъэдэкIыр Алыхьыращ, я нэхъыбэм ящIэркъым армыхъумэ. I32. Абыхэм жаIэ: «Дэ дриптхьэкъуну сыт хуэдиз нэщэнэ къэбгъэлъагъуэми ди фIэщ хъунукъым!» I33. Арати, дэ абыхэм нэщэнэ наIуэу къахуэдгъэкIуащ псыдзэ, мацIэ, цIэ-хьэпIацIэ, хьэндыркъуакъуэ, лъы[2]. Ауэ абыхэм загъэинащ, щIэпхъаджэхэти. I34. Абыхэм лажьэр къащытехуэм жаIащ: «Уэ Муса! Уи Тхьэ укъэзыгъэгугъам тхуелъэIу. Мы лажьэм дыкъебгъэлмэ, ди фIэщи ухъунщ, IисраIил и щIэблэри уи гъусэу нэдутIыпщыжынщ». I35. Дэ а лажьэр пIалъэкIэ щащхьэщытхым, ахэр жаIам епцIыжащ. I36. Дэ ахэр тенджызым едгъэтхьэлащ. Ди Iэятхэр пцIыуэ къалъытэу къазэрыфIэмыIуэхуар яхуэдгъэгъуакъым. I37. ТегушхуэгъуафIэу къалъытэ цIыхухэм Дэ къахуэдгъэнащ къуэкIыпIэми къухьэпIэми щыщу берычэтыр зыхэлъ щIыгур. IисраIил и щIэблэм яшэча (бэлыхьым) щхьэкIэ уи Тхьэм къызэригъэгугъа фIыгъуэри зэщIащ. Фиргьэунрэ и лъэпкъымрэ яухуахэри ягъэкIахэри зэтеткъутащ. I38. IисраIил и щIэблэр тенджызым зэпрытша нэужь, хуэзащ тхьэнэпцIхэм яхуэпщылI жылэм. (IисраIил и щIэблэм) жаIащ: «Уэ Муса! Дэри тхуэщI Тхьэ, мыбыхэм я тхьэм хуэдэу». КъажриIащ: «Фэ фыжылэ зэхэщIыкIыншэщ! I39. Мыхэр зяужь итым текIуэдэжынущ, я Iуэхури псыхэкIуадэ хъунущ». I40. Абы яжриIащ: «Сэ фэ Алыхьым нэмыщI нэгъуэщIытхьэ дауэ сыфхуэлъыхъуэн, Абы фэ дуней псом фахигъэфIыкIарэ пэт?» I4I. ИкIи мис, фэ бэлыхь бзаджэр къыфтезылъхьэу, фи къуэхэр зыукIыу, фипхъухэр къэзыгъанэу щыта Фиргьэун и лъэпкъым фыкъедгъэлащ. АбыкIэ фи Тхьэм гуащIэу фигъэунэхуащ. I42. Дэ Муса жэщ тIощIрэ пщIыкIэ зыпэдгъаплъэри пщIы къыхущIэдгъужащ[3]. Уи Тхьэм къигъэува пIалъэр плIыщI ирикъуащ. (Ежьэн и пэкIэ) Муса и къуэш Хьэрун жриIащ: «Си пIэкIэ мы жылэм къахэни зэгурыгъаIуэ икIи зэIыщIакIуэхэм я гъуэгум утемыхьэ». I43. Муса хуэдгъэува пIалъэм ирихьэлIэу къакIуэри, и Тхьэр къепсэлъа нэужь, елъэIуащ: «Уэ си Тхьэ! Зызгъэлъагъу!»-жиIэри. Езым къыжриIащ: «Уэ сэ сыкъэплъагъунукъым, ауэ мо бгым еплъ; ар къызэтенэмэ, итIанэ сыкъэплъагъунщ». (Муса) и Тхьэм и нурыр щытридзэм бгыр къэщащэри, Муси къызэфIэмэхащ. ЗыкъищIэжа нэужь абы жиIащ: «Уэ зи хуэдэ щымыIэ! Сэ тобэ къэсхьыжащ. (Уи лъэщагъыр) зи фIэщ хъуахэм япэ ситщ!» I44. Езым жиIащ: «Уэ Муса! Сэ уэ цIыхухэм уакъыхэсхащ. Си фIыцIагъэри Си Псалъэри зепхьэну. Сэ уэстыр къащти, фIыщIэ щIы». I45. Дэ мывэ пхъэбгъухэм хутеттхащ сыт хуэдэ Iуэхуми теухуа ущиехэр, сыт хуэдэ Iуэхури зэхэзыхухэр. «Мыр быдэу убыди уи жылэми унафэ яхуэщI, мыбы и нэхъыфIхэр[4] ящтэну. Сэ фэзгъэлъагъунщ а мыдаIуэхэм я унэхэм (къатепсыхар). I46. Мы дунейм Си Iэятхэм щепагэкIхэр Сэ абы пэIэщIэ хуэсщIынущ. Абыхэм сыт хуэдэ Iэят ялъагъуми ар я фIэщ хъуркъым, гъуэгу захуэр ялъагъумэ, абы техьэркъым; ауэ зыгъэгъуащэ гъуэгу ялъагъумэ, абы занщIэу тоувэ. Ар апхуэдэу щIэхъуар, Ди Iэятхэр пцIыуэ къалъытэу, къафIэмыIуэхуу зэрыщытарщ. I47. Ди Iэятхэмрэ Къемэт Махуэмрэ пцIыуэ зылъытахэм я Iуэхур псыхэкIуадэщ. АтIэ абыхэм къалэжьам нэмыщI нэгъуэщI къалъысыжын? I48. Муса щахэкIым, абы и жылэм дыщэ танэ бууэ ящIри хуэпщылIащ. Абыхэм ялъагъуртэкъэ ар къазэремыпсалъэри, гъуэгу захуэм зэрытримышэри? Ахэр абы хуэпщылIри диным икIахэщ. I49. ЩIегъуэжахэщ, зэрыгъуэщар къагурыIуэжри, жаIащ: «Ди Тхьэм гущIэгъу къытхуищIу къытхуимыгъэгъумэ дунэхъуащ». I50. Муса и жылэм къигъэзэжа нэужь, губжьрэ нэщхъейуэ жиIащ: «Сэ сяужькIэ фэ фщIар гъуамэщ! Фэ фи Тхьэм и унафэм фепIэщIэкIауэ ара?». Абы мывэ пхъэбгъухэр хыфIидзэри, и къуэшым и щхьэр иубыдщ аби, зрилъэфэлIащ. (Хьэрун) къыжриIащ: «Уэ си анэкъилъху! ЦIыхухэр къыстегушхуэри саукI пэтащ. Бийхэр къысщомыгъэгуфIыкI, мыдаIуэхэми сахыумыбжэ». I5I. (Муса) жиIащ: «Уэ си Тхьэ! Сэри си къуэшми къытхуэгъэгъу, Уи гущIэгъуми дыхыумын, Уэ гущIэгъущIхэм уранэхъ гумахуэщ!» I52. Танэ сурэтым хуэпщылIахэм Тхьэм и губжьыр къатехуэнущ, мы дунейми щыпудынущ. Аращ яхуэфащэр (зи Тхьэм) епцIыжхэм. I53. Мыхъун зыщIэу, иужькIэ щIегъуэжу Iиман къэзыхьыжахэм уи Тхьэм къахуигъэгъунущ, гущIэгъуи къахуищIынущ. I54. Муса и губжьыр теужа нэужь, мывэ пхъэбгъухэр къищтэжащ. Абы тетхат зи Тхьэм фIэлIыкIхэр зыузэщIымрэ гущIэгъу къахуэзыхьымрэ. I55. Мусаи жылэм щыщу цIыху блыщI къыхихащ пIалъэ къыхуэдгъэувам екIуэлIэнхэу. (ЩIыр) къыщызджызджым абы жиIащ: «Уэ си Тхьэ! Уэ ухуеямэ сэри мыхэри нэхъапэм дыбгъэкIуэдынт. Дэ тщыщу зи акъыл хунэмысхэм щхьэкIэ псори дыбгъэкIуэдыну? (А танэ сурэтымкIэ) Уэ дыбгъэунэхуауэ аращ: «Уэ зыхуэфащэр уогъэгъуащэ, зыхуэфащэри уоузэщI. Уэ удителъхьэщ, къытхуэгъэгъу, гущIэгъуи къытхуэщI. Уэ зыгъэгъухэм уранэхъыфIщ. I56. Мы дуней хьэхуми ахърэтми фIыр ди натIэ щыщI, дэ Уи деж къэдгъэзэжащ!» Езым жиIащ: «Сэ си гьэзабыр зыхуэфащэм тызолъхьэ, Си гущIэгъум псори къызэщIеубыдэ. Аращи, Сэ ар зи натIэ истхэнур Тхьэм фIэлIыкIхэращ, сэджыт зытхэращ, ди Iэятхэр зи фIэщ хъухэращ – I57. ахэр еджэкIэ зымыщIэ бегъымбар лIыкIуэм иужь иувэхэращ, абы и цIэр Тауратми Инджылми къыщыкIуащ; абы Iейм убгъэдишынурэ фIым ухуишэнущ; фIыр хьэлэл, Iейр хьэрэм пщещI; япэм ятелъа хьэлъэр ятрех, ярылъа лъэхъухэри кърех, ахэр (Мухьэммэд) зи фIэщ хъууэ, абы зыщIэзыгъакъуэу, дэIэпыкъуу, къыхуеха Нурым кIэлъыкIуэхэращ. Ахэр ехъулIащ. I58. ЖыIэ: «Уэ цIыхухэ! Сэ фэ псоми лIыкIуэу сыкъыфхуигъэкIуащ Алыхьу уафэхэри щIылъэри зейм. Езым нэмыщI нэгъуэщI тхьэ щыIэкъым. Езыращ къэзыгъэщIри зыгъэлIэжри. Фи фIэщ фщIы Алыхьри, Абы и лIыкIуэ еджэкIэ зымыщIэ бегъымбарри, абы Алыхьри и фIыцIагъэхэри и фIэщ мэхъу, и гъуэгум фытеувэ, узэщIа фыхъунщ». I59. Муса и жылэм зы гуп яхэтщ пэжым ухуишэрэ захуагъэкIи лажьэу. I60. Ахэр Дэ лIакъуэ пщыкIутIу дгуэшащ. И жылэр псы хуэлIэ щыхъум, Муса уэхьий хуэтщIащ: «Уи башымкIэ къырым еуэ!» - жытIэри. Абдежым псынэ пщыкIутI къыщIэури, дэтхэнэ гупми я псыфапIэр къацIыхуащ. Пшэр жьауэ къахуэтщIри мэнымрэ[5] ныбгъуэхэмрэ къахуедгъэхащ. Фшхы Дэ къывэтта шхыныгъуэфIхэр! Дэракъым ахэр зэран зыхуэхъуар, я щхьэм зэран хуэхъужащ[6]». I6I. Дэ зэгуэр яжетIауэ щытар (ягу къэгъэкIыж): «Мы къуажэм фыдэтIысхьи фызыхуейр фшхы икIи «Ди гуэныхьыр къытхуэгъэгъу!» - жыфIэурэ, щхьэщэ фщIыуэрэ, куэбжэмкIэ фыдыхьи, Дэ мыхъуну фщIар фхуэдгъэгъунщ. IуэхуфIыр нэгъэсауэ зыщIэм хуэдгъэбагъуэнущ». I62. Ди псалъэр зэрахъуэкIащ[7] абыхэм ящыщ бзаджащIэхэм; арати, Дэри абыхэм гьэзабыр къатедгъэхуащ, зэрыбзаджащIэхэм щхьэкIэ. I63. ЕупщIыт абыхэм хы Iуфэм Iуса къуажэр щэбэтым зэребэкъуамкIэ! Щэбэт махуэм абыхэм бдзэжьейр хъушэу къахуэкIуэрт, адрей махуэхэм къахуэкIуэртэкъым. Мис апхуэдэу догъэунэхъу мыдаIуэхэр. I64. Абыхэм ящыщ зы гупым жаIащ: «Сыт фэ фащIеущиер Алыхьым игъэкIуэдынухэм е гьэзаб гуащIэ зытрилъхьэнухэм!» (Ущиехэм) жаIащ: «Фи Тхьэм и пащхьэм зыщыдухеижын щхьэкIэщ; хэт ищIэн, мобыхэми къагъэзэжынкIи хъунщ!» I65. А ущиер щамыщтэм гьэзаб гъуамэр къатетлъхьащ, зэрымыдаIуэхэм щхьэкIэ, мыдрей ущиякIуэхэр къедгъэлащ. I66. Хьэрэм ящытщIам загъэпагэу ебэкъуахэм: «Номин гъуамэ фыхъу!» - яжетIащ. I67. Аращи, (ягу къэгъэкIыж) Къемэт махуэр къэсыху гьэзаб бзаджэ ятезыгъэлъынур яхуигъэкIуэну уи Тхьэм зэрыжиIэгъар. Уи Тхьэм и тазырыр щIэхщ. Ар гуэныхьгъэгъущ, гущIэгъущIщ. I68. Дэ ахэр жылэ-жылэу щIым тедгуэшащ. Абыхэм нэхъыфIи нэхъыкIи яхэтщ. Дэ ахэр фIырэ екIэ дгъэунэхуащ, къагъэзэжын щхьэкIэ. I69. Абыхэм яужькIэ къэхъуа щIэблэм фIыцIагъэр къахуэнащ. Дуней хьэхум и фIыгъуэхэр зэралъэфалIэрт: «Къытхуэгъунщ»,- жаIэурэ. Аргуэруи апхуэдэ хуэзэхукIэ зралъэфалIэ. Абыхэм я фIыцIагъэм иткъэ Алыхьым теухуауэ пэж фIэкIа жаIэ зэрымыхъунур, ахэр абы еджакъэ? Тхьэм фIэлIыкIхэм я дежкIэ иужьрей дунейр нэхъыфIщ, щхьэ къывгурымыIуэрэ? I70. Мыдрейуэ, ФIыцIагъэм ирилажьэу нэмэз зыщIхэм… Дэ фIы зыщIэхэм я фIыщIэр дгъэкIуэдкъым. I7I. Мис къуршыр къыхэттхъри, жьауэм хуэдэу, къащхьэщыдгъэувати, къатехуэнкIэ шынащ. (ЯжетIащ): «Мы къыфхуедгъэхьар къафщти быдэу фIыгъ, итри фигу ивгъэлъ, тхьэфIэлIыкI фыхъунщ». I72. Мис, (ягу къагъэкIыж): уи Тхьэм Iэдэм и бынхэм я тхыцIэм щIэблэр къыхихри еупщIащ: «Сэракъэ фи Тхьэр?»-жиIэри. «Ае, дыщыхьэтщ»,-къыжраIащ. Ар Къемэт махуэм: «Абы гулъытэншэу дыхущытащ»,-жывмыIэжын щхьэкIэщ. I73. Е жывмыIэжын щхьэкIэ: «Япэм ди адэжьхэми Алыхьым Iыхьэгъу хуащIу щытащ, дэ абыхэм дращIэблэщ. АтIэ абыхэм ящIа пхэнжым дэ дытебгъэкIуэдэну?»-жыфIэу. I74. Апхуэдэу дэ Iэятхэр догъэнаIуэ абыхэм къагъэзэжын щхьэкIэ. I75. Къахуеджэ, (Мухьэммэд), Ди Iэятхэр зэтту абы IэщIэкIыжам и хъыбарым, ар шейтIаным иришэжьащ икIи гъуэщахэм ящыщ хъуащ. I76. Дэ дыхуеямэ ар а IэятхэмкIэ тIэтынт, ауэ, дуней хьэхум дихьэхри, и псэм зыдигъэшащ. Ар хьэм хуэдэщ: ухуэгубжьми, мэджалъэ и гугъу умыщIми, мэджалъэ. Мыр Ди Iэятхэр пцIыуэ зылъытэ цIыхухэм ятеухуа псалъафэщ. ЯжеIэ а хъыбархэр, игъэгупсысэнкIи хъунщ. I77. Ди Iэятхэр пцIыуэ зылъытэхэм я щапхъэр Iейщ: абыхэм езыхэм лей зрахыжащ. I78. Алыхьым иузэщIахэр гъуэгу захуэм ирокIуэ, игъэгъуэщахэр мэунэхъу. КъыкIэлъыкIуэнущ [2] Япсхэр лъы защIэ къищIащ. [3] Муса и Тхьэм епсэлъэн щхьэкIэ, абы мазэ нэщIкIэ зыхуигъэкъэбзэну къыжриIати, махуипщI къыхущIигъужащ. Махуэ плIыщI дэкIа нэужь, Муса СинаI бгым и Тхьэр къыщепсэлъащ, къызэригъэгугъа ФIыцIагъэм теухуауэ. [4] Тхьэм игъэнэхъыфIыр пщIэн хуейщ. Псалъэм папщIэ, уилъ пщIэжыну ухуитщ, ауэ бгъэгъумэ псапэщи, ар нэхъыфIщ; Iуэху тынш псапэ мащIэм нэхърэ Iуэху гугъу псапабэр нэхъыфIщ. Апхуэдэхэращ мыбы зи гугъу ищIыр. [5] «Мэн» жыхуиIэр дэшхын папщIэу Тхьэм къахуригъэха шхыныгъуэ IэфIщ. [6] Еплъ «Жэмыр» жыхуиIэ сурэм и 6I Iэятым. [7] «Къытхуэгъэгъу» жаIэным и пIэкIэ, ауан зыхэлъ псалъэ жаIэурэ, куэбжэм дыхьати, аращ зи гугъу ищIыр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "botanik.txt" }
Хьэкъун Барэсбий Адыгэ мэкъумэш, ботаникэ, зоологие щэнхабзэмрэ нарт хъыбарыжьхэмрэ Адыгэхэр къызытехъукIыжа мэуэтхэмрэ синдхэмрэ я щIэинхэм бейуэ зэрыхэтлъагъуэм хуэдэу, нарт хъыбарыжьхэми гъунэншэу дыщрохьэлIэ мэкъумэш, ботаникэ, зоологие, экологие щэнхабзэм. Сэ зыкъызощтэжри, а тIум апхуэдизкIэ зэхуэдэ, зэщхь куэдым сащыхуозэри, ахэр зэпэщхьэхуэ схуэщIыркъым икIи слъэкIыркъым мэуэт-синд щэнхабзэмрэ эпосымрэ мызу жысIэн. Иджыри зэ фигу къэвгъэкIыжыт ху лъэпкъыфI жылапхъэр Тхьэгъэлэдж фIахьыну чэм имыIэу иныжьхэр зэрыпылъар. Зэман докI. Тхьэгъэлэдж жьы, къарууншэ мэхъури, ху лъэпкъыфIыр нартхэм къарет, арщхьэкIэ ар Емынэжь едыгъу. Нарт шухэр абы и лъыхъуакIуэ дапщэрэ ямыгъэкIуами, ху жылапхъэр къахьыжыфакъым. ИкIэм-икIэжым хур къихьыжыну Сосрыкъуэ макIуэ. Абы щыгъуэ ар зыхэта зауэм теухуа теплъэгъуэхэр дыщэ дамэ зытет шы сурэтым зэрыщыплъагъум дытепсэлъыхьагъэххэщ. Апхуэдэ теплъэгъуэ зэтехуэу мащIэкъым узыхуэзэр, Iуэху пщIыуэ мэуэт-синдхэм я щIэинхэмрэ нарт хъыбарыжьхэмрэ зэбгъапщэмэ. Псалъэм папщIэ, Iэщ гъэхъуным теухуа IуэхугъуэхэмкIэ нарт хъыбарыжьхэр бейщ. ЦIыхум зэрахуэу зы псэущхьи къэнакъым нарт хъыбархэм хэмыту. Абыхэм хуабжьу ягъэлъапIэ шыр. Абы теухуауэ эпосым хэтым и фIагъым, и дахагъым, и куэдагъым уегъэпIейтей. Шыхэр эпосым цIыху фIэкI умыщIэу къыщопсалъэ, акъылышхуэ, гупсысэ яIэу. Адыгэхэм ди насыпти, шы лъэпкъ Iэджэми я цIэхэр, я сэфэтыр, щытыкIэхэр, гъэпсыкIэхэр щыхъумауэ къэнащ нарт эпосым. Нартхэм кхъуэ, шыд, джэд, хьэ лъэпкъ зэхуэмыдэхэр, бгъэ гъэсхэр зэрахуэу зэрыщытари IупщIу щыдолъагъу хъыбарыжьхэм. Мэуэтхэмрэ синдхэмрэ къащIэна дыщэ, дыжьын, гъуаплъэ, жэз, гъущIхэкI хьэпшып, хьэкъущыкъу хуэдэхэм мэкъумэш щэнхабзэр зэрыщытлъагъум хуэдэкъабзэу нарт эпосым щытопсэлъыхь жэмыхъуэхэм, Iэхъуэхэм, мэлыхъуэхэм, шыхъуэхэм, шыбзыхъуэхэм, къазыхъуэхэм, санэху щIыным, вы, мэл укIар бгъуэ щIыным, лыр гъэгъуным, шхыныгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр гъэхьэзырынsм, хьэгъуэ-хыгъуэ бэщIхэм, щакIуэхэм, мэзакIуэхэм, жыгыщхьэрысхэм, Iэщхэмрэ хьэкIэкхъуэкIэхэмрэ къытраха фэр къызэрагъэсэбэпыным, пхъэ зэхуэмыдэхэм псэуалъэ къызэрыхащIыкIsм, къинэмыщI куэдхэм. Псэущхьэ, хьэкIэrхъуэкIэ, бзу лъэпкъ и IуэхукIэ нарт хъыбарыжьхэм зи гугъу ямыщI къэнакъым: аслъэн, къаплъэн, мыщэ, дыгъужь хьэщхъуэ), бажэ, амыщ, елэн, джэду, тен, ужьэ, дзыгъуэ, бажапцIэ (бажэ фIыцIэ), бажащхъуэ, домбей, бланэ, щыхь, лэу, лэучыцI, губгъуэш, мэзджэд, кхъуэлэу, кхъуэпIащэ, тхьэкIумэкIыхь, хытхьэрыкъуэ, къуанщIэху, къуанщIапцIэ, къашыргъэ, къанжэ, къуаргъ, вынд, кIыгугу, къашыргъэ пщэху, къуалэ, къаз, къыу (къау), къру, бгъэжь, бгъащхъуэ, бгъэшхуэ, бгъэшхуэ Iэсэ, нэбэджэ, блащхъуэжьей, благъуэ, хьэндsркъуакъуэ, хьэпщхупщ зэмылIэужьыгъуэхэр. Ахэр псори къыщIедбжэкIыр зищIысыр дымыщIэжу абыхэм псэущхьэ заул зэрахэтырщ. Сэ къызэрыслъытэмкIэ, къызэрымыкIуэу мыхьэнэшхуэ иIэщ нобэрей зоологие щIэныгъэм къызэригъэлъагъуэм техуэу псэущхьэ зэлъэпкъэгъухэр IупщIу зэхэгъэщхьэхукIауэ сытым щыгъуи нарт эпосым дызэрыщыхуэзэм. Ахэр къыщрибжэкIым деж зэрызэщхьэщыкI сэфэтыр Iэмал имыIэу фIэщыгъэцIэм дыщIегъу. Псалъэм папщIэ, бажэ, бажэплъ, бажапцIэ, бажащхъуэ, бгъэ, бгъэжь, бгъащхъуэ, бгъащхъуэжьей, къинэмыщIхэри.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "botanika.txt" }
Дидонэрэ Энейрэ ЦIыхушхуэр щхьэгъубжэнэм дэплъу щытт. ЦIыхубзым и дунейр-тIэ Тенджыз умэзэха нэхъей, Iуву зэхэуэ Абы и алыдж щIакIуэ быхъум и кIэкъуащIэм и деж щиухт. Ауэ модрейр щхьэгъубжэм зэрыдэплът. Ар здэплъэр иджыпсту Мы щIыпIэм апхуэдизкIэ ежыжьэкIти Ву макъ зыхъумэ блащхьэм ещхьт и Iупэр, Iэгубжьэм ит щIэплъыпIэри IупщIыбзэт. Бдзэжьей къудейт гуащэм и лъагъуныгъэр. Абыи илъэкIыну къыщIэкIынт Ипкъ лантIэмкIэ хы сыджхэр зэгуигъэхуу Кхъухьым кIэлъысу щауэм тежыфын. Ауэ мор игукIэ Iуфэм теувакIэт, Арати хым хы нэпскIэ зихъуэжащ. Хэти щыгъуазэщ - гур щыкIуэдым дежщ Гъуэгуанэм хуэмахуэну жьыр къыщепщэр. Арати, лIы ирикъум Карфаген Ибгынэри и гъуэгу теувэжащ. Гуащэр зэфIэтт, къалэр къэзыхухь блыным деж И дзэлIхэм щащIа мафIэм бгъэдэтыпэу. Iугъуэмрэ бзиймрэ я зэхуаку щыпщIыпщI Лыгъэ жьэражьэм абы хилъагъукIт макъыншэу Карфаген зэрыкIуэдыжыр, Катон благъуэм иплъэным Iэджи иIэу. ЗэзыдзэкIар Чэрим Марианнэщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "brodski.txt" }
ЗэзыдзэкIар Къардэн Б. М. Бэлэ Сэ гутедзэкIэ Тифлис сыкъикIыжырт. Си гум хьэлъэу илъыр зэрыхъур зы шумэдан цIыкIут, - абыи и зэхуэдитIыр Грузием теухуауэ тха гъуэгу тхыгъэхэмкIэ кудауэ. Абыхэм я нэхъыбэр, фи насыпти, кIуэдащ, ауэ шумэданыр, адрей хьэпшыпхэр щIыгъуу, си насыпти, хэмыкIуэдыкIIауэ къэнащ. Бгы гуэрэныщхьэхэм дыгъэр къухьэу хуежьакIэт, сэ Къуейшаур Ауз сыщыдыхьам щыгъуэ. Жэщ къыттемыщхъуэу Къуейшаурыбг дыдэкIын папщIэ, шыгуху-осетиныр емызэшыжу шыхэм яхэуэрт, и макъым къызэрикIкIи уэрэдыжьыр къыришырт. ЩIыпIэ гъуэзэджэщ мы аузыр! ИхъуреягъкIэ бгым къыщхьэщытщ бгъэдыхьэпIэншэжь мывэ хьэдзэ плъыжьыжьхэр, лъэнтхъуий щхъуантIэ бырыбхэмрэ бжеищхьэ гуэрэнхэмрэ зэщIаблауэ, псыдэжыпIэ лъагъуэхэм зэхабзыхьа щыхупIэ гъуэжьхэр иIэу, адэкIэ жыжьэрэ-жыжьэу удэплъеймэ, дыщэ кхъуакIафэу уэсыщхьэхэр къолъагъуэ, лъэгумкIэ цIэ зимыIэ псы цIыкIу гуэрым Iэплэ иришэкIауэ Арагвэ йожэх, кIыфIыр зи бэ ауз зэвым Iэуэлъауэу къызэрыдэхуу, дыжьын Iуданэу укъуэдияуэ, блафэ зэтещIэхэм хуэдэуи зэщIэпщIыпщIэу. Къуейшаурыбг лъапэ дынэсри дыкъыщыувыIащ духаным деж. Мыбдеж щызэхэтт грузинхэрэ бгырысхэу зы тIощIырыпщI; мыжыжьэуи махъшэ чэруанакIуэ гуп жэщщыс къыщыувыIат. Емынэр зыхуэкIуэн а бгым си гур дэслъэфын папщIэ сэ вы бэджэндхэр къэсщтэн хуей хъуащ, сыту жыпIэмэ зэманыр бжьыхьэт икIи Iумыл бзаджэт,-езы бгыми верститI нэс и кIыхьагът. Сыт сщIэнт, сэ пщIэкIэ къэсщтащ вихрэ осетин зыбжанэрэ. Абыхэм ящыщ зым и плIэм си шумэданыр иригъэукIуриящ, адрейхэр кIий къудейкIэ выхэм ядэIэпыкъуу щIадзащ. Сэ си ужьым иту виплIым ныдашырт зы гу гуэр, абы къыщхьэпырыпIиикIыу изу хьэпшыпыр илъ щхьэкIэ, къазэрехьэлъэкI щIагъуэ щымыIэу. Сэ ар гъэщIэгъуэн сщыхъуащ. Гур зейр абы и ужь иту къакIуэрт, дыжьын зытегъэлъэда и адыгэ лулэ цIыкIум екъуурэ. Абы офицер къэптал щыгът дамэтелъ темылъу, адыгэ пыIэ бэлаци щхьэрыгът. Ар къыпфIэщIырт илъэс щэныкъуэм иту; абы и напэ къамылыфэм къуигъэлъагъурт ар Кавказ-щIыб дыгъэм зэрыщыгъуазэр, ауэ игъуэ нэмысу тхъуа и пащIитIыр абы и лъэ быдэ кIуэкIэмрэ и жыджэрыфэмрэ зыкIи декIуртэкъым. Сэ абы сыбгъэдыхьэри щхьэщэ хуэсщIащ; абы псалъэмакъыншэу щхьэщэ къызитыжащ, Iугъуэ гуэрэн ини къызыжьэдыригъэхуащ. - Дэ дызэгъуэгурыкIуэу сфIощI? Абы зыри жимыIэу аргуэру щхьэщэ къысхуищIащ. - Уэ Ставрополь укIуэ хъунщ? - Ардыдэщ… кIэзонэ хьэпшыпхэр сошэ. - КъыджыIэт, уигу хьэлъэр зыкIи къафIэмыIуэхуу виплIым щыдашыфкIэ, сэ си гу IэнэщIыр вихым, ари осетинхэм я жэрдэмкIэ, ерагъкIэ фIэкIа щIыдамылъэфыфыр сыту пIэрэ? Ар хилагъэ хэлъу пыгуфIыкIри, моуэ хэIэтыкIауэ къызэплъащ. - Куэд щIа хъункъым уэ Кавказ узэрыщыIэрэ? - Зы илъэс хуэдиз мэхъу,-жэуап стащ. Ар етIуанэу пыгуфIыкIащ. - СлIожь атIэ? - ЗырикI ауэ! Бзаджэщ мы азиатхэр! Ахэр зэрыкIиймкIэ выхэм ядэIэпыкъу уи гугъэ уэ? Емынэм ищIэнщ абыхэм къакIийр? Езы выхэм, дауикI, къагуроIуэ абыхэм жаIэр; вы тIощI щIэпщIэми, итIани и пIэм зырачынкъым, а езы цIыхухэр зэрыхуейуэ ящIэкIиями… Хьилэшы бзаджэхэщ! Сыт епщIэн абыхэм?.. ЯфIэфIщ блэкIхэм ахъшэ куэдыIуэ къытраудын… ЩагъэкIащ а бзаджащIэхэр! Плъагъункъэ, уэ абыхэм лейуэ аркъэ уаси пIахынщ. Ауэ сэ фIыуэ соцIыху ахэр, сэ абыхэм сыкъагъэпцIэфынкъым! - Уэ мы щIыпIэм къулыкъу зэрыщыпщIэрэ куэд щIа? - ЩIащ зыкъом, сэ мыбы къулыкъу щызощIэ Алексей Петрович и зэман лъандэрэ,-жиIащ абы зигъэбжьыфIэу. – Ар Линием къыщыкIуам щыгъуэ, сэ подпоручикыу сыщытащ,-къыщIигъуащ абы ,- ар мыбы щыщыIам щыгъуэ бгырысхэм ятщIэкIа зауэм сызэрыхэтам папщIэ чинитIкIэ сыдырагъэкIуэтеящ. - АтIэ иджы дэнэ ущыIэ?.. - Иджы сэ езанэ линейнэ батальоным къулыкъу щызощIэ. Хуит сыкъэщI сыноупщIыну, уэ ухэт?.. Сэ абы жэуап естыжащ. Ди зэпсэлъэныр абыдежым щиухащ, дэ тIури дызэбгъурыту псалъэмакъыншэу дыкIуэрт. Бгыщхьэм уэс телъу дыщыIущIащ. Дыгъэр къухьащ, икIи, югым зэрыщыхабзэти, занщэу махуэм жэщыр къыпыхъуащ, ауэ уэс къытенэхукIым и сэбэпкIэ дэ гъуэгур тыншу тлъагъурт, ар иджыри бгым дэкIырт, къэткIуам хуэдэу мызадэжу щыт пэтми. Сэ унафэ сщIащ си шумэданыр шыгум иралъхьэну, выхэр щIатIыкIыу шыхэр щIащIэжыну, иужьрей дыдэуи сыкъызэплъэкIри аузым сыкъыдэплъэжащ,-ауэ ауз зэвым къыдихуа пшэ гуэрэн Iувхэм ар яуфэбгъупат икIи абы къикIыу зы макъ закъуи ди тхьэкIумэм къиIуэжыртэкъым. Осетинхэм зэрызехьэу, Iэуэлъауэу сыкъаувыхьауэ аркъэ уасэ къыдэт жаIэрт; ауэ штабс-капитаныр апхуэдизу шынагъуэу абыхэм ящIэкIияти, ахэр напIэзыпIэм зэбгрыжыжащ. - Плъагъуркъэ ахэр! – жиIащ абы: - ЩIакхъуэ къудейми и цIэр урысыбзэкIэ ящIэркъым, ауэ зырагъэщIащ: «Офицер, аркъэ уасэ къыдэт!»- зэрыжаIэн. Абыхэм нэхърэ тэтэрхэр нэхъ сигу ирохь: нэгъуэщI мыхъуми ахэр фадафэкъым… Станцым дынэсыным иджыри зы верст хуэдиз иIэт. ИхъуреягъкIэ щымт, апхуэдизкIэ щымти, бадзэ блэлъэтым и макъымкIэ къэпщIэнт абы зыдигъазэ лъэныкъуэр. СэмэгурабгъумкIэ къэфIыцIэрт ауз куур; абы адэкIэ ди япэкIэ уэс зытелъ бгыщхьэ фIыцIэщIыхуфэу зэлъахэм хуэдэхэр уафэ джабэ фагъуэм къыхэнэIукIхэрт, дыгъэ къухьэгъуэ пшэплъым иужьрей нурыр иджыри абы текIуэдыкIатэкъым. Уафэ кIыфIым вагъуэхэр къыщызэщIэпщIыпщIэу хуежьат, икIи, гъэщIэгъуэнракъэ, сэ ахэр ди север щIыпIэм нэхърэ мыбы нэхъ щылъагэу къысфIэщIащ. ГъуэгубгъуитIымкIи мывэ пцIанэ фIыцIэжьхэр къыщыпIийхэрт; щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ уэс щIагъым чыцэ гуэрэн къудамэхэр къыщIэплъырт, ауэ зы тхьэмпэ гъуаикI хъейртэкъым, икIи гум щIэщIа шищым я пырхъ макъымрэ зэдэмууэ жьгъыжьгъ урыс уэзджынэ цIыкIухэмрэ апхуэдэ даущыншэм къыхэIукIыу зэхэпхыныр гухэхъуэт. - Пщэдей махуэ уэфI гъуэзэджэ хъунущ!-жысIащ сэ. Штабс-капитаным зы псалъи жэуапу къитакъым икIи и Iэпэ ишийри сигъэлъэгъуащ ди пащхьэмкIэ зыщызыIэт бгы лъагэр. - Сыт ар? – сыщIэупщIащ сэ. - Гъудыбг жыхуаIэращ. - СлIожь атIэ? - Еплъыт абы пшэр зэрыщызеуэм. Пэж дыдэуи Гъудыбг пшэр щызеуэрт; абы ибгъу лъэныкъуэхэмкIэ пшэ псынщIэ псыгъуэ цIыкIухэр щызепщыпщэрт, езы бгыщхьэ дыдэм пшэ фIыцIэ гуэрэн къытелът, а пшэр апхуэдизу фIыцIэти, уафэ кIыфIым бжьыгъэ сурэту щыплъагъурт. Дэ пощт станцыр къэтлъагъуу хуежьат, ар къэзыухъуреихь унэжь цIыкIухэм я щхьэхэр ди нэм къищтэ хъуат, мафIэ цIыкIухэр ди пэкIэ мащIэ-мащIэу къыщынаIуэ хъуат, жьы щIыIэ псыIэр къыщытIурыуам, аузыр къызэщIэгъуагъуэу, уэшх щабэ къешхыу щыхуежьам щыгъуэ. Сэ щIакIуэр зэзубгъуэкIа къудейуэ, уэсыр къыриупцIэхыу щIидзащ. Сэ щIыхьышхуэ хэлъу сеплъащ штабс-капитаным… - Дэ мыбы жэщ щыдгъэкIуэн хуей хъунущ,-жиIащ абы и жагъуэу,-мыпхуэдэ борэным бгыхэм уащхьэпырыкI хъунукъым. СлIожь? Жорыбгым уэс къыгуэу щыIа? – еупщIащ ар шыгухум. - ЩыIакъым, зиусхьэн,-жэуап къитыжащ шыгуху-осетиным, - ауэ гъунапкъэншэу куэд гуэлъщ къыгуэун къудейуэ. ГъуэгурыкIуэ блэкIхэм папщIэ станцым пэш зэрыщымыIэм къыхэкIкIэ, дэ бгырыс унэ IугъуэзащIэ къыдатащ жэщ щыдгъэкIуэну. Сэ къезджащ си гъуэгурыкIуэгъур, шаибжьэ къыздефэну, сыту жыпIэмэ шыгун шайныкыр – Кавказыр къыщыскIухькIэ гурыфIыгъуэу сиIэ закъуэр – сIыгъти. Бгырыс унэр зы джабэ лъэныкъуэмкIэ бгым кIэрыгъэпщIат; теувапIэ цIэнтхъуэрыгъуэ псыфищым ухуашэрт абы и бжэм. Сэ сыIэбэрабэурэ сыщIыхьащ икIи жэмым сыжьэхэуащ (мыбыхэм жэмэщыр унэIутэщ папщIэу яIэщ). Сэ сыздэкIуэнур сщIэртэкъым: мыбдежым мэлхэр щогъуэ, модэкIэ хьэр мэгурым. Насыпыр сиIэти, лъэныкъуэкIэ мафIэ фагъуэ цIыкIу къэцIури бжэм ещхь хуэдэу нэгъуэщI гъуанэ гуэр къэслъэгъуащ. Мыбдежым теплъэ гъэщIэгъуэн си нэгум къыщIэхутащ: зи щхьэр пкъо кIагъуэзащIитIым иIыгъ бгырыс унэм цIыхухэр щIэзт. Унэкум ищIыхьа мафIэ цIыкIур пIэнкIырт, унащхьэ гъуанэм ирамыгъэкIыу и кIуэцIым жьым къыщIихуэж Iугъуэр ихъуреягъкIэ апхуэдизкIэ Iувти, сэ куэдрэ абы зыгуэри къыхэслъагъукIын слъэкIакъым; мафIэм бгъэдэст фызыжьитI, сабий куэд, бэлэбанэу хуэпа зы грузин къуэгъу гуэр. НэгъуэщI Iэмал щыIэтэкъым, дэ мафIэм детIысылIащ, ди лулэхэр зэщIэдгъэнащ, куэд мыщIэуи ди шайныкыр нэжэгужэу къэIэуэлъэуащ. - ЦIыху насыпыншэхэщ!-жесIащ штабс-капитаным, я пIэм ижыхьа хуэдэу я нэхэр тенауэ къыдэплъу щыс унэрысхэмкIэ си щхьэр сщIыри. - Ахьмакъхэщ!-жэуап къитащ абы. – Уи фIэщ пщIырэ? ЗэфIэкI лъэпкъ яIэкъым, зы щIэныгъэ гуэри къагурыIуэнкIэ Iэмал иIэкъым! Ауэ ди адыгэхэмрэ шэшэнхэмрэ, ахэр бзаджащIэхэу, пцIыупсхэу щыт пэтми, ахъырзэманхэщ, мыбыхэм Iэщэ къудейми гукъыдэж хуаIэкъым: моуэ дахэ-дахэу къамэ кIэрыщIауэ абыхэм ящыщ зыгуэри плъагъункъым. Нэсауэ осетин дыдэхэщ! - Уэ куэдрэ ущыIа Шэшэным? - Сэ илъэсипщI хуэдизкIэ ротэ сIыгъыу быдапIэм сыдэсащ, Каменнэ Бродым деж,-пщIэрэ уэ ар? - Зэхэсхащ. - Дужэгъуащ, щIалэ, дэ а щхьэпыупщIхэр; Тхьэм и шыкуркIэ, иджы ахэр нэхъ IурыщIэ хъуахэщ, ауэ япэм щIы зэтетхъуам лъэбакъуищкIэ уIукIамэ, алмэсты гуэрым къуэгъэнапIэм зыкъуигъэпщкIуауэ къыщыст: тIэкIунитIэ убэлэрыгъакъэ – аркъэныр уи пщэм къыфIэхутэнут, е уи щхьэ щIыбым шэр къыхигъэтIысхьэнт. Дауи щырети, лIы мэхъухэр!.. - Уэ гъэщIэгъуэн куэдхэр уи нэгу щIэкIагъэнщ? – жесIащ абы, зыгуэрхэр къэсщIэным сызэIэпишэу. - Щхьэ щIэмыкIыу! Слъэгъуащ зыкъом… Мыбдежым ар и пащIэ сэмэгум еIэу щIидзащ, и щхьэр мащIэу къыфIигъэхури хэгупсысыхьащ. Сэ икъукIэ сыхуэпабгъэрт абы зы Iуэху къэхъуакъэщIа гуэр къезгъэIуэтэжыным,- дэтхэнэ путешественникми, тхэми апхуэдэ щIэкъуныгъэр иIэщ. Ауэрэ шайр хьэзыр хъуащ; сэ шумэданым стэчан цIыкIуитI къыдэсхащ, ярызгъахъуэри, зыр абы и пащхьэ изгъэуващ. Ар еIубащ икIи сэ къысщыхъуащ мыпхуэдэу и щхьэ хужиIэжа хуэдэу: «Аращ, тлъэгъуащ зыкъоми!» Абы и псалъэхэм сэ куэдкIэ гугъэ сагъэщIащ. Сэ сощIэ, куэдрэ Кавказ щыIахэм уэршэрын, зыгуэрхэр къаIуэтэжын яфIэфIщ; апхуэдэ амал абыхэм щагъуэтыр зэзэмызэщ: апхуэдэ зауэлIыр, и ротэм щIыгъуу, зы щIыпIэ дэгу гуэрми щыIэщ, икIи илъэситху енкIэ зыми уузыншэмэ жиIэу сэлам къырихынукъым (сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, фельдфебелым абы къыжыриIэруузыншэнкIэ си щIасэщ жиIэу арщ). Ауэ щыхъукIи узытепсэлъыхьыныр гъунэжщ: ихъуреягъкIэ цIыху Iэлхэщ, зыгуэрхэр зэзыгъэщIэн зыфIэфIхэщ; махуэ къэси дзыхьщIыгъуэджэщ, Iуэхугъуэ хьэлэмэтхэр къыщыхъу щыIэщ, абы къыхэкIкIи жагъуэ пщымыхъун плъэкIынкъым я нэгу щIэкIхэр фIыуэ ятхыу ди деж зэрыщымыхабзэр. - Ром тIэкIу шайм хэпкIэным дауэ уеплърэ? – жесIащ си псалъэгъум,- сэ Тифлис щащIа ром хужь сиIэщ; иджы щIыIэщи ар бзаджэкъым. - Хьэуэ, фIыщIэшхуэ пхузощI, сефэркъым. - Ар сытым къыхэкIыу? - Ауэ сытми. Сэ псалъэ быдэ зэстыжащ семыфэну. Плъагъуркъэ, сэ подпоручикыу сыщыту зэгуэрым дызэрегъэфауэ, тревогэ къэхъуащ; арати, дэ дычэф жану зауапIэм дыIухьащ. Ар Алексей Петрович къищIэри, Тхьэм ищIэнщ дызэригъэлъар! Зы мащIэщ къэнэжар судым дыритыным. Ар езыри тэмэмщ, языныкъуэм илъэс псокIэ зы цIыхуи ущытемыплъэ щыIэщ, абы аркъэр къыхыхьэжмэ – итIанэ цIыхур кIуэдыпащ. Ар щызэхэсхым, си гугъэр хэсхыжыпэным сынэсат. - Плъагъуркъэ, шэрджэсхэми ящIэр,- къыпищащ абы адэкIэ: - махъсымэ зэрегъэфэнщ хьэгъуэлIыгъуэм е хьэдэIусышхым дежи, итIанэ зэрыупщIатэу хуежьэнщ. Сэ зэгуэрым си щхьэр абыхэм ерагъкIэщ къазэрыхэсхыжар, ари дифI пщым деж хьэщIапIэ сыщыIэу. - Ар дауэ хъуа? - Мис (абы и лулэр тутынкIэ икудэщ, екъури хъыбарым щIидзащ),- мис плъагъуркъэ, сэ абы щыгъуэ ротэ сIыгъыу Тэрч адрыщI быдапIэм сыдэсащ – абы лъандэрэ илъэситху хъунущ куэд мыщIэу. Зэгуэрым, бжьыхьэу, кIэзонэгухэр къэкIуат ерыскъы къашэри: абыхэм ящIыгъут илъэс тIощIрэ тхум итын офицер щIалэ. Ар, къэтыгъэншэу зауэ щыгъынкIэ хуэпауэ, си деж къакIуэри къызжиIащ сэ сыздэщыIэ быдапIэм си IэмыщIэ илъу къулыкъу щищIэну унафэ иIэу. Ар апхуэдизу псыгъуэ цIыкIут, хужь цIыкIут, и мундир цIыкIури мастэнэм къызэрыфIачати, сэ занщIэу къэсщIащ ар ди деж, Кавказым, зэрыщыIэрэ куэд зэрымыщIар. «Уэ, дауикI, Россием укъырагъэкIыу мыбы укъагъэкIуагъэнщ?»-сеупщIащ сэ абы. – «Ардыдэщ, зиусхьэн штабс-капитан»,-къызитыжащ абы жэуап. – Сэ абы и Iэр къэзубыдри жесIащ: «ИкъукIэ си гуапэщ, икъукIэ си гуапэщ. УэркIэ тIэкIу зэшыгъуэ хъунщ… ар Iуэхукъым, дэ зэныбжьэгъужь хуэдэу дыздэпсэунщ. Уэри, кхъыIэ, фэрыщIыгъэншэу, ауэ сытми Максим МаксимычкIэ къызэджэ – итIанэ сытым щыщ зауэ фащэ къом зыкIэрыплъхьари? Сыт щыгъуи къакIуэ ди деж фуражкэ пщхьэрыгъыу». Абы фэтэр иратри быдапIэм дэтIысхьащ. - Сытыт абы зэреджэр? – сеупщIащ сэ Максим Максимыч. - Абы зэреджэр… Григорий Алексанрович Печоринт. (къыкIэлъыкIуэнущ)
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bubakardan.txt" }
Си анэ и нэмэзхэр Си анэ нэмэзым тетщ махуэм дахэу тхуэ, Дигухэр егъэнэдж абы дэтлъагъу гупсэхугъуэм. Нэху къохъу дигухэр, ди лэгъунэхэр Абы и нэгу гъэлъапIам къырих нурымкIэ. И IэлъэщI хужьым и нэхум докIуэд гухэщIхэр, ЩыIэныгъэм и щэхур къиумыс къыпщохъу азэн къэс, И щыгъэ Iэпэщабэм, шыIэныгъэр къыщолъагъугъуафIэ, Шыкурыр къыщогъагъэ и нэмэз щIыпIэм. Тхьэм ифIхэра зэгупщысыр, сщIэкъым. ЕкIуалIапIэншафэ къытоуэ пщыхьэщхьэ къэсыху зэ ИкIи магъ щэху щэхуурэ, Iуданэу и нэпсыр, ИкIи и нэмэзым тесщ си анэ. Си анэ и духьэхэр мыхъуатэмэ, Къэуэну щытакIэ сошынэ сызэгъэщIылIа блыныр. Къыпыхуу къысIэщIэнэну субыд къудамэр, Си бжэ къытемуIуэжыну гъатхэ дахэри. Тхьэусыхэри, губжьри, гурыщхъуэри имыцIыху. И щэхуныр къызыхэкIыр и псэр фIым хущIэкъунырщ. ЗыхэIэбар зыгъэбагъуэр и зыхъумэжыныращ, И гущIэгъур къызыхэкIыр мис а нэмэз гуапэхэрщ. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bulent.txt" }
ГЪУКIЭМЫХЪУ Iэбубэчыр 1968 Iэрыхуэу къащти, шэрыуэу Iуатэ Адыгэбзэм дахагъэу, гуапагъэу, IэфIыгъэу хэлъыр къызыгурымыIуэм ар бзэ пхъашэу, бзэ мышытIэу, мышэрыуэу къыфIощI. Ауэ ар пэжкъым. Адыгэбзэр фIыуэ пщIэмэ, абы кърумыIуэтэфын гупсыси гурыщIи щыIэкъым... Сигу къокIыж Армавир дэс адыгэ ермэлыхэм ящыщ си ныбжьэгъу щIалэ гуэрым къызжиIэгъар. «Ди адэр, – къысхуиIуэтэжыгъащ абы, – Москва Лазаревскэ институтым и егъэджакIуэт, абы дыщыпсэут. Урысейм еджапIэшхуэ къыщиухауэ ди адэр лIы гъэсат, урысыбзэкIэ Iэзэт, хамэ къэралыбзэхэри ищIэт. Ди адэр сымаджэти, куэд щIауэ пIэм хэлът. Адыгэбзэм хуезэша щхьэкIэ зэпсэлъэн игъуэттэкъым. «Ай-джыдэ, сымылIэ щIыкIэ сигупэщыху адыгэбзэкIэ сыпсэлъэжащэрэт», – жиIэу щызэхэтхым, дыкIуэри адыгэбзэ зыщIэ ермэлы лIыжь гуэр къыхуэтшащ. ЛIыжьыр сыхьэтищ хуэдиз къыбгъэдэсауэ щыщIэкIыжым, ди адэм «Уэху-хуху, иджы сылIэми сымылIагъэххэ хуэдэщ, сигу пэщыху адыгэбзэкIэ, ди бзэ IэфIымкIэ сыпсэлъащ. Уи гурылъыр нэсу кърипIуэтэну мы ди бзэм хуэдэ щыIэкъым», – жиIащ». Адыгэбзэр – адыгэпсэщ Адыгэбзэр жьэгупащхьэбзэ къудейуэ мыхъумэ, жылагъуэ Iуэху уритепсэлъыхьынкIэ мыхьэнэ щIагъуэ зимыIэ бзэуэ къызыфIэщI гуэрхэри щыIэщ. Апхуэдэ еплъыкIэр захуэкъым. Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэбзэм жылагъуэ Iуэху ираухэсу, пэкIурэ хасэрэ иризэхэту, утыку ираIыгъыу къэгъуэгурыкIуащ. Адыгэ тхыдэм тетхыхьа урыс еджагъэшхуэхэм къызэраIуатэмкIэ, адыгэм псэлъакIуэ Iэзэхэм пщIэшхуэ хуащIу, жылэ Iуэху IэщIалъхьэу, хэку Iуэху зэрырагъэхьэу щытащ. Илъэс зытIущ и пэкIэ адыгэ лIыжь гуп сахэхуауэ дыздэпсалъэм, лIыжьхэм ящыщ зы къызэупщIащ: «Адыгэбзэр дапщэу зэщхьэщыхуа?» – жери. ЗыщIэупщIэр тэмэму къызгурымыIуэу, «Сэ сщIэкъым, уэ къызжеIэ», – щыжысIэм: – Уэ пщIэн хуейщ ар, адыгэбзэр куэду зэщхьэщокI: уи ныбжьэгъум узэрепсэлъэнур щхьэхуэщ, нэхъыжьым узэрепсэлъэнур щхьэхуэщ, утыку уихьэмэ, узэрыпсэлъэнур щхьэхуэщ, – жиIащ. А лIыжьми зэрыжиIауэ, адыгэбзэр зыгъэшэрыуэфым дежкIэ куэду бзэ IэкIуэлъакIуэщ, узыхуейр тэмэму ирижыпIэф къудей мыхъуу, зыжепIэм и нэгум IупщIу щIэувэу ирипIуэтэфынущ. Апхуэдэу бзэр бгъэшэрыуэфын щхьэкIэ, ар езыр пщIэн хуейщ. Ди псэукIэм зэрызиужьым къыдэкIуэу, ди щIэныгъэ-гъэсэныгъэми, ди бзэми, ди тхылъми заужьу, ефIакIуэ зэпыту зэрыкIуэр хэт дежкIи нэрылъагъущ. Абы утепсэлъыхьынумэ, куэд жыпIэн хуей хъунущ. Ауэ дэ зи гугъу тщIынур ди бзэм хэтщIыхь щыуагъэхэрщ. Мы Iуэхум гулъытэшхуэ хуамыщIу, щIагъуэрэ темыпсэлъыхьу макIуэ, ныкъусаныгъэу бзэм хэхьэхэм цIыхур йосэжри яфIэмыIуэхужу, игъуэджэ ящымыхъужу къонэ. Бзэр жану, Iэрыхуэу, шэрыуэу щытын папщIэ, ныкъусаныгъэу абы хащIыхьхэр къэдгъэлъагъуэу, ахэр къызыхэкIыр къатщIэу, щыуагъэу, игъуэджэу къыхэхьэхэр хэдгъэкъэбзыкIыжурэ зэредгъэфIэкIуэным дыпылъын хуейщ. Псалъэм и мыхьэнэр тэмэму зэгурыдмыгъаIуэу, абы демыгупсысу япэ къытпэщIэхуэр екIу-емыкIуми къатщтэу дыщежьэж Iэджэрэ къохъу. Псалъэм папщIэ: «Дыгъэр гуащIэу къопс, псынщIэу уэсыр мэвыж. ДыгъафIэ джабэхэм уэсыр токIыж. Псыхьэлыгъуэхэр джабэм зэрохух» («Адыгэбзэ учебник», 2-нэ кл., н. 73). Уэсыр псыхьэлыгъуэ щыхъукIэ выжым къыщынэркъым – мэткIуж. «Къамэр афэ джанэм щытехуэм зэпыщIыкIащ» (Налшык радио, мартым и 25-м, 1966 гъэм). Къамэр афэ джанэм техуэу зэпыщIыкI хабзэкъым – зэпыудынкIэ хъунщ. «Петькэ хуэшэрыуэ дыдэу уэздыгъей, псей шишкэхэм хьэкIэкхъуэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэр: лъакъуэ псыгъуэ зиIэ кърухэр, кхъуэ шырхэр, цыжьбанэхэр – къыхищIыкIырт» (Карнаухов, «Зэкъуэтхэм теухуауэ повесть», н. 110). Кърур хьэкIэкхъуэкIэм яхэббжэ хъунукъым, къуалэбзум ящыщщ, ауэ щыхъукIэ «псэущхьэ зэмылIэужьыгъуэхэр» жиIэн хуеящ. «Лъакъуэ псыгъуэ зиIэ кърухэр» жыпIэнри бзэмыIугъэщ, «къру лъакъуэ псыгъуэхэр» жыпIэмэ адыгэбзэщ. Абы уфIэкIынщи, «шишкэхэм къыхищIыкIырт» жиIэу закъуэ формэу къимыхьу, «шишкэхэм къахищIыкIырт» жиIэмэ, бзэ хабзэм нэхъ екIут. «Мэлыхъуэ цIыкIум и адэ мэлыхъуэр тегъэщIапIэ ищIынщи жиIэнщ махуэ угъурсыз, махуэ насыпыфIэ щыIэу» (В. Ананян, «Щомыщыкъуэ гъэр дэхъухьахэр», н. 402). Угъурсызым» и антонимыр «угъурлыщ», «насыпыфIэр» «насыпыншэм» и антонимщ. Ауэ щыхъукIэ, мыбдежым «махуэ насыпыфIэ»-р екIукъым – «махуэ угъурлы» жыIэн хуейщ. «Шыгъу кIанэшхуэкIэ фIыуэ шыуа кIэртIоф лъалъэр Тоня ешх» (Карнаухов, «Зэкъуэтхэм теухуауэ повесть», н. 29). «Шыгъу кIанэшхуэкIэ» жимыIэу «шыгъу пхъашэкIэ» жиIамэ, гурыIуэгъуэт. «Лъыр зэрызекIуэ лъынтхуэхэр гъумагъ зэмылIэужьыгъуэ зиIэ бжьамий цIыкIухэм хуэдэщ» («Адыгэбзэ учебник», III кл. н. 19). Лъынтхуэхэр лIэужьыгъуэкIэ гуэшакъым, «лъэныкъуэ зырызкIэ» жиIэн хуейщ. Апхуэдабзэу, гъумагъхэри лIэужьыгъуэкIэ зэщхьэщыкIкъым. «Гъумагъ зэмылIэужьыгъуэ зиIэ» жимыIэу «зи гъумагъкIэ зэхуэмыдэ» жиIамэ хъут. «Бжьыхьэпэ пщэдджыжьыр уэфIт икIи уэмти, Инджыдж и даущыр наIуэу зэхэпхырт» (Гъуэщокъуэ Хъу., «Адэмрэ и къуэмрэ», н. 175). «НаIуэм» и пIэкIэ «IупщIу» жиIэн хуеящ: «наIуэу» зыхужыпIэнкIэ хъунур нэм илъагъурщ; тхьэкIумэм «IупщIу» зэхех, нэм «IупщIy» зэрилъагъум хуэдэу. «Жыджэру мафIэр щIалэм Жьэгукум дищIыхьащ, ЗэщIэсту мафIэр щыблэм Шыуан лъакъуэр пэрилъхьащ». «Черкес пэж», № 196, 1959). МафIэр жьэгум дащIыхь, жьэгукум дащIыхькъым. МафIэм шыуан лъакъуэ «пэралъхьэркъым», «пэрагъэувэ» е «щхьэщагъэувэ». «Банэхэм жьэхэуэурэ бзу куэд щIым къехуэхыжырт. Адрейхэми бгъуэнщIагъым и дамэдазэхэм егъэзыпIэ къыщагъуэтырт» (В. Ананян, «Щомыщыкъуэ гъэр дэхъухьахэр», н. 132). «Дамэдазэ» псалъэр къызэрыкIуэр бжэ, щхьэгъубжэ сытхэм епхауэщ: «бжэ дамэдазэ», «щхьэгъубжэ дамэдазэ»; бгъуэнщIагъым дамэдазэ иIэнкIэ хъунукъым. «Писателым народыр епI» (сб. «ГуащIэдэкIым и уэрэд», н.141). «ЕпI» псалъэр мыбдежым къызэрыщемызэгъыр нэрылъагъущ. «...Батыр (шум) бгъэдэхьэри лъэрыгъымрэ шхуэIумрэ иубыдащ. Адрейр (шур) гъумэтIымэурэ къепсыхащ» («Анэдэлъхубзэ», IV кл., Черкесск, 1959, н. 45). ШхуэIуракъым яубыдыр, шы IумпIэрщ. «Пэш гъэпсахэр яIэщ цIыхухэм, хуабэхэу, Iэхулъэхухэу» («Черкес пэж», № 194/4888). Пэшым щхьэкIэ «Iэхулъэху» жаIэ хабзэкъым. «Iэхулъэху» зыхужаIэр цIыхубзщ. Пэшым щхьэкIэ «Iэхуитлъэхуит», «нэху» жаIэ. «Ди лъабжьэм зыщиубгъуат зэхуэдэу щыт мыл щIынэщIхэм» («Анэдэлъхубзэ», III кл., Черкесск, 1959, н. 106). Уэгум ит кхъухьлъатэм ис летчикщ мыр зи псалъэр. Абы лъабжьэ иIэкъым – иIэр щIагъщ. ЛъабжьэкIэ зэджэр къэкIыгъэ, псэуалъэ сыт хуэдэхэм ящыщу щIым хэлъыращ е щIым и гъунэгъуу щыIэращ. Ауэ щыщыткIэ, щIылъэр кхъухьлъатэм и «лъабжьэкъым» – и щIагъщ. Нэхъыбэрэ зи мыхьэнэ зэхагъэгъуащэу тхылъхэм къыщыкIуэу дызыхуэзэр псалъэ зэлъабжьэгъухэращ. «Мыхэр псори къызыхэкIар я Iуэху пэжым щыпкъагъэ хэлъу бгъэдэтти, я къарум тегушхуэрти, пэжыгъэр зэрытекIуэнур ящIэрти арщ» («Анэдэлъхубзэ», IV кл., Черкесск, 1959, н. 72). Утегушхуэным къикIыр утекIуэнкIэ угугъэу угушхуэнырщ. «Я къарум тегушхуэрти» жимыIэу, «я къарум иригушхуэрти» жиIамэ, и мурадыр тэмэму къикIт. «УкъэкIуэжа, Хьэмид?» – зэрыжаIэм щыукIытэжри (НэфIыцIэ) и анэм хуеплъэкIащ» (Хатуев С., «Нэхулъэр къыщищIым», 1955, н. 64); «Забыт япэрейуэ Мэзан и унэм зэрыщIэмыхьам щыукIытэжауэ къэтэджри хуэмурэ унэм щIэхьащ» (Ар дыдэм, н. 53). ЗыщыукIытэр цIыхущ. Iуэхугъуэм «щыукIытэркъым» – «тоукIытыхь» е «ироукIытэ». Ауэ щыхъукIэ, «зэрыщIэмыхьам теукIытыхьыжащ», е «зэрыщIэмыхьам ириукIытэжащ» жиIэн хуеящ. «Си адэм и уэсяткIэ сэ сыкъызыкIэлъыкIуар мы пыIэмрэ къамышымрэщ, нэгъуэщI мылъкукIэ сынацIэркъым, фыкъемыфыгъуэжмэ мыхэр сэ къызощтэ» («Черкес таурыхъхэр», 1956, н. 98). ЗэфыгъуэнкIэ хъунур цIыхущ, хьэпшыпым ефыгъуэркъым. «ФыкъыщIэмыфыгъужмэ мыхэр сэ къэсщтэнущ» жиIэн и мурадагъэнщ. «ЕтIуанэ щIыщIэр» къэзэуныр – государственнэ Iуэхуу щытщ. ЗэкIэ щIыщIэм щыпсэухэм гугъуехь куэдым щIэбэнын къахудэхуащ» («Черкес пэж», № 210/4904). Гугъуехьым «щIэбэн» щыIэкъым – «йобэн». «Дыгъэмрэ жьымрэ япхъэха и нэгур дапщэщи гъуаплъэм хуэдэу мэцIу» (ХьэхъупащIэ Хь., «НысащIэ», н. 74). Дыгъэмрэ жьымрэ япхъэхынкIэ хъунур нэгукъым, нэкIущ, е напэщ. Псалъэ зэлъабжьэгъухэм ящыщу нэхъ зэхагъэгъуэщэрейр зи лъабжьэр зыуэ щIыпIэ префикскIэ зэгуэкIхэрщ. Псалъэм папщIэ: «Мы къехыу зэпыуда напэкIуэцIым сэмэгурабгъумкIэ къыщыгъэлъэгъуа хьэрфхэмрэ ижьырабгъумкIэ къыщыгъэлъэгъуахэмрэ къэфпсэлъурэ фызэхуеплъ» («Адыгэбзэ учебник», II кл., н. 11). И кIыхьагъым дэкIуэу тIу щипщIыкIкIэ зэпыбудкъым – зэгубоуд. «Ашот... бжэм деж щызэтралъхьа мывэхэр зэпкърихыжащ» (В. Ананян, «Щомыщыкъуэ гъэр дэхъухьахэр», н. 378). Зэтралъхьар зэтрахыж, зэпкъралъхьар зэпкърахыж, ауэ зэтралъхьар зэпкърахыжыркъым. «ХьэкIэкхъуэкIэ шыр цIыкIухэр зоопаркым и плIанэпэ псоми игуэшауэ итт» (Чаплинэ В., «Си гъэсэнхэр», н. 12). ПлIанэпэм ирагуашэкъым – дагуашэ, плIанэпэм иткъым – дэтщ. «Ашыкым щисым щыгъуэ ар (мэз джэду шырыр) плIанэпэ кIыфIым къуэ тIысхьэфырт, цIыхухэм защигъэпщкIуфырт, ауэ мыбы (клеткэм) ар псоми къыщалъагъурт» (Чаплинэ В., «Си гъэсэнхэр», н. 26). Ашык цIыкIум и плIанэпэм къуэтIысхьэпIэ иIэкъым: узыкъуэтIысхьэр къуагъын хуейщ – плIанэпэм дотIысхьэ. «Номиным и жьэлъэтIанитIым дэмрэ мыIэрысэмрэ из ищIырти... лъэ- ныкъуэ зригъэзыжырт» (Чаплинэ В., «Си гъэсэнхэр», н. 101). ЖьэлъэтIанэм «из» ящIкъым – «дэз ещI» жыIэн хуейщ. «Ар зыщIэс бгы гъуанэр зэщIэзджызджащ. Ар зэрыс бгъуэнщIагъым бжьэхэм фо къыхуахьырт» («Анэдэлъхубзэ», IV кл., Черкесск, 1953, н. 36). Бгы гъуанэм «исщ» жаIэ, «щIэсщ» жаIэркъым. БгъуэнщIагъми «щIэсщ» – искъым. «Иджырей пщыIэхэр ди щIалэгъуэм диIа пщыIэхэм ябгъапщэ хъунукъым, иджы Iэщым пылъхэр я унагъуэ щIэсхэм хуэдэщ». («Черкес пэж», № 36 (4472). Унагъуэм «йохьэ», «йокI», «илъщ», «исщ», армыхъумэ «щIэскъым», зыщIэсыр унэщ. Псалъэмрэ мыхьэнэуэ абы къраIуэтэну я мурадымрэ тэмэму зэмыкIуу къахь дэнэ къэна, зи мыхьэнэр ямыщIэххэ псалъэ къыщагъэсэбэп урохьэлIэ, псалъэм папщIэ: «Пщым и къуэр хъыджэбзхэм щахэдэм, дыщэ фащэкIэ гъэджыджа хъыджэбз тхьэIухудыр къахихащ» («Черкес таурыхъхэр», н. 28). «Гъэджыджа» псалъэм «ятхьэщIурэ е ялъэщIурэ къабзэ дыдэ ящIа» жыхуиIэщ. «Дыщэ фащэкIэ гъэджыджа» щыIэкъым – «дыщэ фащэкIэ гъэщIэрэщIа», «дыщэ фащэкIэ зэщыхуэпыкIа» жиIэн и мурадагъэнщ. «Унагъуэ кIуэцIым сыт хуэдэ Iуэху лэжьын хуейуэ щыIэми зи фэм дэ- кIыр унэIутхэмрэ лIыщIэхэмрэт» (Гъуэщокъуэ Хъу., «Адэмрэ и къуэмрэ», н. 86). Тхылъыр зытепсэлъыхьыр Февральскэ революцэм и пэ къихуэ лъэхъэнэращ. Абы щыгъуэ унэIут щыIэжакъым. «Пэшым Хьэзрэт къыщIыхьэри Iэнкуну бжэм деж увыжащ. Ар гущIэгъулыуэ, зэхэIуэтауэ зыгуэрурэ хъуат, и нэхэр лыдт…» (Сб. «Гъуэгу пэж», н. 198). «ГущIэгъулы» зыхужыпIэнур гущIэгъу зиIэращ. Тхылъыр зытхам кърихыр «гущIэгъу зыхуащIым хуэдэу, тхьэмыщкIафэу» жиIэу арщ… Я мыхьэнэм емыплъу къагъэсэбэпу, здекIум нэхърэ здемыкIум нэхъыбэрэ щыхагъэувэу псалъэ къом диIэщ. Абыхэм ящыщщ: лэжьыгъэ, гуащIэдэкI, гъащIэ, хэкIыпIэ, гуакIуэ, дэIыгъын, зыIэрыгъэхьэн, екIуэкIын, егъэкIуэкIын, нэгъуэщIхэри. Псом хуэмыдэу лей зрахыр «лэжьыгъэ» псалъэрщ. «Лэжьэн щIидзащ» жаIэнумэ, «лэжьыгъэм щIидзащ» жаIэ; «лэжьэкIэм хуэIэзэ хъуащ» жаIэу ятхынумэ, «лэжьыгъэм хуэIэзэ хъуащ» жаIэри ятх; «лэжьапIэм Iухьащ» жаIэным и пIэкIэ, «лэжьыгъэм Iухьащ» жаIэ, «лэжьапIэншэм» и пIэ «лэжьыгъэншэ» ирагъэувэ; «Iуэху дощIэ» е «Iуэху зыдохьэ» щыжаIэнум деж «лэжьыгъэ идогъэкIуэкI» жаIэу щыплъагъунущ. «ГъащIэ» псалъэри и мычэзууэ къахьрей. УрысыбзэкIэ «жизнь» псалъэр къыздекIу псоми «гъащIэ»-р зэрыщемызэгъыр зыщыгъэгъупщэн хуейкъым. «Аращ-тIэ, гъащIэм къыщымыхъу щыIэкъым», – жиIащ Гагик (В. Ананян, «Щомыщыкъуэ гъэр дэхъухьахэр», н. 62). Мыбдежым «дунейм къыщымыхъу щыIэкъым» жыпIэныр нэхъ тэ- мэмщ. «А махуэм къыщыщIэдзауэ ди цIыхухэр гъащIэщIэкIэ псэу хъуащ» («Анэдэлъхубзэ», II кл., 1957, Черкесск, н. 194). «ГъащIэщIэкIэ псэу хъуащ» жамыIэу, «псэукIэщIэм хуэкIуащ», «псэукIэщIэм ихьащ» жаIамэ, нэхъ захуэт. «Рассказым и герой щыхъуа Азэмэт, уае Iей къыщыхъум, и гъащIэм щымысхьыжу колхоз мылъкур къызэтригъэнащ» (Сб. «ГуащIэдэкIым и уэрэд»,1954, н. 146). «И гъащIэм щымысхьыжу» жаIэркъым – «и псэ емыблэжу», «и щхьэ щымысхьыжу» жыIэн хуейщ. «Гуапэ», «гуакIуэ», «гурыхь», «щIасэ» псалъэхэри куэдрэ зэхагъэгъуащэ. А псом я къалэнри «гуакIуэ» псалъэм ирырагъэзащIэу ущрихьэлIэр мащIэкъым. «ЩIалэм и тхьэкIумэм щоIу Бахъсэн къикIа жэмыш хъыджэбзым и макъ гуакIуэр» (ХьэхъупащIэ Хь., «НысащIэ», н. 72). «Макъ дахэ» щыIэщ, «макъ гуапи» щыIэщ, ауэ «макъ гуакIуэ» жаIэр- къым. «ПщэдеймыщкIэ дыкIуэнщ, – жеIэ Хьэмидбий, и IитIымкIэ Къэрэжан и щхьэр иIыгъыу, абы и нэгум гуакIуащэу иплъэу» (Ардыдэм, н. 126). «И нэгум гуапэу иплъэу» жиIэн хуеящ. «ФIыуэ слъагъу НэфIыцIэ! УзогъащIэ хъыбар гуакIуэ, сэ солажьэ, си псэм хуэдэ» (С. Хатуев, «Нэхулъэр къыщищIым», 1955, н. 88). «ХъыбарыфI», «хъыбар гуапэ» жыпIэ хъунущ, ауэ «хъыбар гуакIуэ» жыпIэныр къезэгъкъым. IэмыкIуэлъэмыкIуэу къагъэсэбэп «егъэкIуэкIын» псалъэри. «IэкIэ мэкъу пыупщIыныр машинэ здемызэгъ щIыпIэхэм щрегъэкIуэкI бригадэм» («Черкес пэж», №177 (4871). АдыгэбзэкIэ мыпхуэдэущ жыIэн зэрыхуейр: «Машинэ здемызэгъ щIыпIэхэм бригадэр IэкIэ мэкъу щоуэ», е «машинэ здемызэгъ щIыпIэхэм бригадэм IэкIэ мэкъу щыпеупщI». «Цуцэ шкIэхэр гъэшхэныр ирегъэкIуэкI зоотехникэм игъэува рационым ипкъ иткIэ» («Черкес пэж», № 6 (4700). АдыгэбзэкIэ упсэлъэнумэ, «Зоотехникэм игъэува рационым ипкъ иту, Цуцэ шкIэхэр егъашхэ» жыIэн хуейщ. «Зым иухмэ, зым къыпидзурэ шыпсэ дыхьэшхэнхэр зэпымыууэ ирагъэкIуэкI» («Хужьэ и къуэладжэ», 1960, н. 135). Шыпсэр «жаIэ», «яIуатэ» – «ирагъэкIуэкI» хабзэкъым. «Абы Москва здекIуэлIэн иIэтэкъым, абы къыхэкIкIэ жэщыр щригъэкIуэкIащ бдзэжьей щапIэм деж Iэжьэм илъу» («Анэдэлъхубзэ», IV кл., 1959,н. 130). Жэщыр «ягъакIуэ» мыхъумэ, «ирагъэкIуэкIыркъым». «Пщэдей щегъэжьауэ, махуищкIэ пщым ешхэ-ефэ ирегъэкIуэкI, ипхъу закъуэр лIы иритынущ» («Черкес таурыхъхэр», 1956, н. 69). Ешхэ-ефэ «ящI», «яIэщ» – «ирагъэкIуэкIыркъым». «ЗыIэрагъэхьэн» псалъэри здекIуми здемыкIуми къыщагъэсэбэпхэм ящыщщ. «Ахэр щIобэн кIэртIофыр хэкIуэдыкIыншэу къехьэлIэжыныр зыIэрагъэхьэным» («Черкес пэж», № 194 (4888). «Ахэр щIобэн кIэртIофыр хэкIуэдыкIыншэу къехьэлIэжыным» жиIамэ, тэмэмыр арт. «Зауэ нэужьым абы зыIэригъэхьащ мэкъумэш хозяйствэ машинэхэмкIэ механик IэщIагъэр» («Черкес пэж», № 37 (4731). IэщIагъэ «зыIэрагъэхьэркъым», «зрагъэгъуэт». «ЩIэкъун» псалъэми IэфIи фIэIуи къыщIанакъым. «Зы мывэ къысхуэзэмэ, абы (тракторыр) зэрытезмыгъэувэным сыхущIокъу» («Ленин нур», №31 (6489). Мыбдежым «сыхущIокъу»-м и пIэкIэ «сыхуосакъ» жиIамэ, адыгэбзэт. «ЩIалэ заул къуэм дэлъадэри гум иса цIыхур къагъуэтыным щIэкъуа щхьэкIэ, зыри ягъуэтакъым» (Гъуэщокъуэ Хъу., «Адэмрэ и къуэмрэ», н. 133-рэ). «Къагъуэтыну пылъа щхьэкIэ», е «къагъуэтыну хэта щхьэкIэ» жыIэн хуеящ. И мыхьэнэм емызэгъыу къахьрей псалъэхэм ящыщщ «дэIыгъынри: «Дэ диIэщ партым и къыхуеджэныгъэхэр псынщIэ дыдэу дэзыIыгъ... Апхуэдэ цIыхухэр дэIыгъын хуейщ» (Налшык, радио, 1962, мартым и 14-м). ТIум дежи къыщезэгъыркъым. АдыгэбзэкIэ жыпIэнумэ: «Дэ диIэщ партым и къыхуеджэныгъэхэр псынщIэ дыдэу дэзыщтэ... Апхуэдэ цIыхухэм ядэIэпыкъун хуейщ». «ДэIыгъын»-р «поддерживать»-м ирагъэщхьу къагупсыса псалъэщ. Адыгэбзэм хэтщ «дэщтэн», «дэIэпыкъун» псалъэ хъарзынэхэр, ахэращ къэгъэсэбэпын хуейр... Адыгэ Iэлыфбейр егъэфIэкIуэным теухуауэ магистр лэжьыгъэм щыщ пычыгъуэ Мырзэкъан ФатIимэ Лъэпкъым и анэдэлъхубзэр дамыгъэ хэхахэмкIэ къэгъэлъэгъуауэ, ар къыдекIуэкIыу, зиужьу, къыщIэхъуэ щIэблэм Iурылъу къэтэджыныр – уасэ зимыIэ фIыгъуэшхуэщ. Адрей тхыбзэхэм еплъытмэ, адыгэ тхыбзэм къикIуа гъуэгуанэр кIыхькъым, арщхьэкIэ абы зыкIи игъэлъахъшэркъым абы и лъапIагъыр, игъэмащIэкъым и IэфIагъыр. Ди тхыбзэр зэрызэфIэувэрэ куэд мыщIами, адыгэхэр щIэныгъэм зэрыхыхьар, ди IуэрыIуатэм и тхыгъэ нэхъыфIхэр зэратхыжар, литературэр зэрыувар, ди лъэпкъ радиомрэ телевиденэмрэ зэрызэфIэувар Борыкъуей ТIутIэ урыс графикэм тету зэхигъэува алфавитымкIэщ. Апхуэдэу щыт пэтми, егъэджакIуэ, тхакIуэ, усакIуэ, журналист зыкъомым, адыгэбзэм хуемыджа, иримылажьэ цIыху зыбжани яхэту, илъэс куэд щIауэ, урыс графикэм тет иджырей алфавитым и Iуэхур ягъэтIылъыркъым. Абы ехьэлIауэ псалъэмакъ щыIэхэр ди зэманми нэхъ мащIэ хъуакъым, бгъэдыхьэкIэу къагъэувхэри нэхъ кIащхъэ зэрымыхъуам ещхьу: языныкъуэхэм алфавитыр зытет графикэр зэхъуэкIын хуейуэ къагъэувмэ, нэгъуэщIхэм абы уеIусэнкIэ Iэмал имыIэу икIи нэхъыфI пхуэмыщIыну къалъытэ, куэдми я тэмакъым бдзэжьей къупщхьэу тена хьэрф зэгуэтхэр зэхъуэкIауэ адрей хьэрфхэр зэрыщыту къэгъэнэжын хуейуэ яукъуэдий, зыгуэрхэми адыгэ псоми я зэхуэдэ алфавит щIыным нэхъ трагъэчыныхь. Иджырей алфавитыр зытет графикэр хъуэжын хуейуэ жызыIэхэм зыщагъэгъупщэн хуейтэкъым ди тхыбзэр зэфIэувэным, ефIэкIуэным куэдым я гуащIэрэ щIэныгъэрэ зэрыхалъхьар. Адыгэбзэм и тхыдэм тхылъ Урыс Хьэтэлий къызэригъэлъэгъуэжымкIэ, абы зи гуащIэ хэзылъхьахэм ящыщщ Нэгумэ Шорэ, Хъанджэрий СулътIан, Бырсей Умар, П.К. Услар, ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Л.Г. Лопатинский, Фэнзий Мэжид, ЦIагъуэ Нурий, ЩэрэлIокъуэ Тэлъостэн, Хъуран Батий, Н.Ф. Яковлев, н. [2, 205-260] икIи ар зытемыта графикэр укIуэдыж. Къэбгъэлъагъуэмэ, Нэгумэ Шорэ алфавит щызэхилъхьэм щыгъуэ, япэ щIыкIэ (1840 гъэ) къигъэсэбэпар урыс хьэрфхэрщ, ауэ муслъымэн диным и лэжьакIуэхэм я ныкъуэкъукIэ адыгэ макъхэм хьэрып-перс хьэрфхэр яхуигъэувыжын хуей хъуащ 1843 гъэм. А щIыкIэм тету абы азбукитI зэхилъхьа хъуащ: зыр урыс графикэм, адрейр хьэрып-перс графикэм тету. Бырсей Умари хьэрып хьэрфхэр къигъэсэбэпурэ алфавит зэхилъхьауэ щытащ. Хьэрф 46-рэ къыщыгъэлъэгъуауэ, абы зэхигъэува «Шэрджэс букварыр» мартым и 14-м 1855 гъэм Тифлис щытрадзащ. П.К. Услари I862 гъэм зэхигъэувауэ щытащ адыгэбзэм и азбукэ, урыс графикэм тету. Урыс графикэращ Л.Г. Лопатинскэм и азбукэри зытетар. ДиIащ латин графикэм тета алфавити. Ар 1923 гъэм зэхилъхьауэ щытащ Хъуран Батий. ЗэрыжаIэжымкIэ, латин графикэр и лъабжьэу Хъураным зэхигъэува алфавитыр нэхъапэкIэ зэхалъхьахэм нэхърэ нэхъыфIт, цIыхухэри есауэ, Iэрыхуэ хуэхъуауи щытащ икIи абы хэт хьэрфхэм нэхъ щызу къагъэлъагъуэрт адыгэбзэм и макъхэр. Ауэ ари къезэгъыщэртэкъым адыгэбзэ макъхэм, хьэрфхэм тегъэтIысхьэ, щIэгъэтIысхьэ куэди зэриIэм гугъуехь мымащIэхэр къашэрт. А ныкъусаныгъэхэм къыхэкIыу 1936 гъэм адыгэ алфавитыр (1937 гъэм урыс адыгей алфавитыр), тхыгъэщIэ зыгъуэтагъащIэ нэгъуэщI лъэпкъ цIыкIу куэдми я хьэрфылъэм хуэдэу, урыс графикэм трагъэхьащ. Псори зыхуэжыIэщIу щыта партымрэ правительствэмрэ а зэманым иригъэкIуэкIа политикэ Iуэхум зыдагъэшу, адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ я алфавитыр нэхъ зэгъунэгъу зэрыхъунум пымылъыххэу, урыс графикэм тет хьэрфылъэр, хъунщIэпсынщIэету, залымыгъэ хэлъу, къащтауэ зэрыжаIэм пэжыгъэ гуэр хэмылъуи щыткъым. Ауэ урыс графикэм адыгэхэр залымыгъэкIэ трагъэхьауэ щытми, ар ди бзэм нэхъ къызэрезэгъыр щIэдбзыщIыни щыIэкъым. Къэбгъэлъагъуэмэ, ди алфавитым и лъабжьэу урыс графикэр зэрыувам тыншыгъуэ куэд къыдитащ, псалъэм папщIэ: I) диакритеческэ дамыгъэ гуэрхэр хьэрфым тегъэтIысхьауэ е кIэщIэгъэсауэ абы зэрыхэмытыр; 2) хьэрф псори (I-м нэмыщIкIэ а зы графикэм къызэрыхэхар); 3) адыгэ алфавитыр зыщIэр урысыбзэкIи къеджэфу зэрыщытыр. Абы къыхэкIыу иджырей адыгэ алфавитым къеджэгъуейуэ, зэгъэщIэгъуейуэ, уритхэну мыхъумыщIэу жыпIэныр къедгъэкIуркъым. ЩэщI гъэхэм ди алфавитыр урыс графикэм тезыгъэувахэми ар дунейм къытехьэну хуит зыщIахэми уахуэшхыдэн дэнэ къэна, фIыщIэ ин яхуэщIын хуейуэ къыдолъытэ. Пэжщ, хьэрф зэгуэтхэр куэд мэхъу, абы тхыгъэр нэхъ ин ещI, ауэ ахэр щыщIэныгъэшхуэу къэтлъытэркъым. Дэ къызэрытщыхъумкIэ, ди алфавитхэм ныкъусаныгъэ нэхъыщхьэу яIэр адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ я хьэрфылъэхэм зэщхьэщыкIыныгъэ зыбжанэ зэраIэрщ. Абыхэм ящыщу къэбгъэлъагъуэ хъунущ адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ зэхуэдэу къагъэсэбэпу, ауэ я тхыкIэкIэ зэмыщхьу къагъэлъагъуэ мыпхуэдэ дамыгъэхэр: къэбэрдей-шэрджэсыбзэ адыгеибзэ жь жъ ж жь ш щ щ шъ щI шI ИщхьэкIэ къыщыдгъэлъэгъуа дамыгъэхэр (хьэрфхэр) адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ я алфавитхэр щызэхагъэувэм, лъэпкъитIым я къэкIуэнум егупсысауэ щытамэ, зэщхь яхуэщIыну щытащ. Абы щыхьэт тохъуэ зи гугъу тщIы жь – жъ, ж – жь, ш – щ, щ – шъ, щI– шI дамыгъэхэр (хьэрфхэр) зэлъапсэгъуу щыт адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ зэщхьу къызэрапсэлъыр, зэтемыхуэ здэщыIэр тхыкIэращ. Деплъынти зи гугъу тщIа хьэрфхэр зыхэт псалъэхэр адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ къызэрыщагъэсэбэпым и щапхъэ зытIущ (япэ итыр адыгэбзэщ, етIуанэр – адыгеибзэщ): жьажьэ – жъажъ, жьыщхьэ – жъышъхьэ, жьэн – жъэн, тIысыжын – тIысыжьын, шабзэ – щабзэ, шатэ – щатэ, щабэ – шъабэ, щхьэ – шъхьэ, щIын – шIын, щIэныгъэ – шIэныгъ, нэгъуэщIхэри. Зи гугъу тщIа дамыгъэхэр (хьэрфхэр) адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ зэтемыхуэу зэратхыр къигъэлъэгъуа нэужь, адыгей бзэщIэныгъэлI цIэрыIуэ Гъыш Нухь мыпхуэдэу етх: «Приведенные параллельные знаки (жъ и жь, шъ и щ, шI и щI, жь и ж, щ и ш) можно было бы унифицировать, т.е. оставить один из этих вариантов для двух языков. Это избавило бы грамотных (пишущих и читающих) людей от путаницы в произношении одинаковых звуков в этих языках» [I, 6]. Езы адыгейхэми апхуэдэу щатхкIэ, нобэ адыгэ бзэщIэныгъэм елэжьхэм ди къалэн нэхъыщхьэр зыхуэунэтIауэ щытын хуейр, дэ дызэреплъымкIэ, ди алфавитыр зэхъуэкIын Iуэхуракъым, атIэ адыгэбзэмрэ адыгеибзэмрэ я хьэрфылъэхэр нэхъ зэгъунэгъу зэрыдщIынырщ. Къумахуэ Мухьэдин а Iуэхугъуэр нэхъ пасэу къыхилъхьауэ щытащ икIи абы и проект ягъэхьэзырауэ щыIэщ [I, 21-29]. Абы кърикIуащ 1999 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм, Адыгейм, Къэбэрдейм, Шэрджэсым щыщ бзэщIэныгъэлIхэр хэту, Налшык дэт ЩIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым щекIуэкIауэ щыта зэIущIэр. Зи гугъу тщIа бзэщIэныгъэлIхэр ди алфавитхэр нэхъ зэгъунэгъу зэрытщIыну зыкъомымкIэ зэгурыIуауэ щытащ. А зэIущIэм и ужькIэ 2001 гъэм дыгъэгъазэм КъБР-м и Парламентым унафэ къищтауэ щытащ адыгэ алфавитымрэ тхыбзэм я хабзэхэмрэ зэхъуэкIыныгъэ хэлъхьэным и IуэхукIэ. А Законым Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм и Президентым Iэ щIидзащ щIышылэм и 24-м. КъБР-м и Парламентым ди Правительствэм къалэн щищIауэ щытащ Законыр пIалъэ хэхам тету зэрагъэзэщIэнум и план зэхэлъхьэн хуейуэ. Апхуэдэу щытми, ар гъэзэщIэным зыри хуэпIащIэу щыткъым.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bz-schi-nyg-2.txt" }
Брат Хьэсин Къуалэбзухэм я адыгэ фIэщыгъэхэр Адэжынэ. Куропатка. Perdix. 1. Серая куропатка. – PerdixperdixL. (33); - Серая куропатка кавказская горная. - Perdix perdix canescens B. (49) - Серая куропатка равнинная. - Perdix perdixlucida Altum (49). Кавказым лIэужьыгъуэм и щIыпIэ теплъэгъуитIым уащыпэщIохуэ. (49) Адэжынэр джэд теплъэ хэкIыгъуэм хэхьэ мэзджэд лъэпкъым щыщщ. Жыг щыпытIысхьэр зэзэмызэ дыдэщ. И щIыбыр щхъуэ-гъуабжафэщ, фIыцIафэ къыщIэуэу; пщэ гупэр гъуэжьыфэщ, хулъащхьэр щхъуэщ, ныбэгу щIагъым къандесым ещхьу гъуафэ къызытеуэ бжыгъэ хэлъщ. Анэр нэхъ цIыкIущ. Щопсэу Европэм, Азие цIыкIум, Ираным, нэгъуэщI щIыпIэхэм. И нэхъыбэм лъэтэжкъым, мэIэпхъуэ. Ди къэралым и ищхъэрэ-къуэхьэпIэ лъэныкъуэхэу уэсыр здэбэм щыIэхэр ипщэкIэ къолъатэри щIымахуэр щрах Ипщэ Украинэм, Кавказыкум, Курыт Азием. Адэжынэхэм нэхъ бэгъуэгъуафIэ ди къуалэбзухэм яхэмытми (зэ гъуэлъхьэгъуэр джэдыкIэ 24-м нос) я бжыгъэм кIуэ пэтми хощI щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэм къахэкIыу. Адрей джэд теплъэхэм елъытауэ адэжынэр нэхъ щымащIэщ Кавказыкум. Молэмусэ Хь. ЗэритхымкIэ (5I), е 20 лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм ар и бжыгъэкIэ къызэрыкIуэу щытащ. ИджыкIэ нэхъ здэплъагъур мэкъумэшымрэ Iэщымрэ здэкIащхъэ къущхьэ лъапэхэрщ – мэкъупIэхэм, хьэсэпкъым, чыцалъэм, псыхъуэхэм. Iус нэхъыщхьэр: удз тхьэпэ, жылэ, гъавэхэкI, хьэпщхупщ. «Адэжынэм и гъащIэр Тхьэм уигъэгъэунэху» гыбзэм къикIыр «шынагъуэ зэпымычым ухэмыкIыу упсэу» жыхуиIэщ. (Еплъ апхуэдэуи: адэжынэхужь, адэжынэцIыкIу, адэжынэшхуэ, къумадэжынэ, къуршадэжынэ).
{ "source": "adygabza.ru", "id": "bzuhar.txt" }
Пщы Нэнау и псысэ ЗэзыдзэкIар Нало Заурщ Сэ илъэсих сыхъуа къудейуэ «Хъыбар пэжхэр» жыхуиIэ тхылъым - ар зытепсэлъыхьыр цIыхулъэ здынэмыса мэзыжьхэрат – зы сурэт гъэщIэгъуэн къыщызгъуэтащ. А сурэтым итт блэ абрагъуэм - ЦIахуэ жыхуаIэм - хьэкIэкхъуэкIэ гуэр зыIурилъафэу. Мис мыпхуэдэт ар: Тхылъым итт: "ЦIахуэм къыпэщIэхуэр зэрыпсэууэ ирегъэх, имыгъэныщкIуу,-жиIэу.- ИужькIэ абы зыхуэмыгъэхъеижу илъэс ныкъуэ псокIэ щылъщ мэжейри, иригъэлъэтэхар игъэткIуху". Сэ куэдрэ сигъэгупсысащ а гъэщIэгъуэн куэд къыщыхъу джунглием икIи си щыпэщIу къэрэндащ щхъуантIэкIэ зы сурэт сщIащ. Ар си сурэт №1- рат. Мис ар: А си IэрыщIыр балигъхэм язгъэлъагъури сайупщIащ, фигъэшынэркъэ жысIэри. - Сыт пыIэм шынагъуэу хэлъыр? – жаIэри къысхуадакъым. Ар пыIэтэкъым. Ар цIахуэт, пыл зыIурилъэфауэ. ИтIанэ цIахуэм и кIуэцIыр къаплъэу сщIащ, балигъхэм нэхъ къагурыIуэн щхьэкIэ. Абыхэм наIуэу яжумыIар зэхащIыкIыфыркъым. Мис си сурэт №2-р: Балигъхэм къызжаIаращ, дяпэкIэ блэ сурэт сымыщIыну – и теплъэкIи и кIуэцIкIи, абы ипIэкIэ географием, тхыдэм, тэмэмырытхэм нэхъ сегугъуну. Мис аращ сэ илъэсихым ситу сурэт щIыныр IэщIыб щIэсщIар. Си сурэт №1-мрэ №2-мрэ къыщызэмыхъулIэм гуитI-щхьитI сыхъуащ. Балигъхэм езыр-езыру зэхащIыкIыркъым зыри, сабийхэм ди дежкIэ зэшыгъуэщ, хьэлъэщ зэпымыууэ абыхэм псори ягурыдгъэIуэну, яхузэхэтхыну. Арати, сэ нэгъуэщI IэщIагъэ къыхэсхын хуей хъури, летчикыу седжащ. Мы дуней псор къэслъэтыхьауэ къыщIэкIынщ сэ. Пэжыр жыпIэмэ, географиери къысщхьэпэжащ. Зэ еплъыгъуэкIэ Китаймрэ Аризонэмрэ зэхэсцIыхукIырт. Ар сэбэпышхуэ къыпхуохъу, жэщу ущхьэрыуэмэ. Сэ си гъащIэм цIыху губзыгъэ Iэджи сахуэзащ. Балигъхэм куэдрэ сахэтащ. Сэ ахэр гъунэгъубзэу слъэгъуащ. Зызумысыжынщи, абы къыхэкIыу нэхъыфIуи слъэгъуакъым ахэр. Нэхъ губзыгъэIуэ, нэхъ зэхэщIыкI зиIэ хуэдэ балигъ срихьэлIамэ, абы езгъэлъагъурт сэ сщIа сурэт №1-р: ар сымыгъэкIуэдауэ зесхьэрт. А цIыхум зыгуэр къыгурыIуэрэ къыгурымыIуэрэ зэхэзгъэкIыну сыхэтт. Ауэ псоми къызатыр зы жэуапт: «Мыр пыIэщ»,-жаIэрт. Абы иужькIэ сэри цIахуэ гугъуи, джунглие гугъуи, вагъуэ гугъуи яхуэсщIыжыртэкъым. Бридж е гольф зэрыджэгум, политикэм е галстукхэм теухуауэ садэуэршэр мыхъумэ. Балигъхэри куэду арэзы къищIырт апхуэдэ лIы губзыгъэ къызэрацIыхуам. II Мис апхуэдэу щхьэзакъуэу сыпсэурт, си гум илъ зыжесIэн симыIэу. Арати, илъэсих япэкIэ Сахарэ, сыкъыщымытIысу мыхъуу, сыкъыщытIысат. Кхъухьлъатэм и моторыр зэIыхьат. Механики пассажири си гъусэтэкъыми, гугъу-тыншми, сэр-сэру зэзгъэпэщыжыну мурад сщIащ. Е моторыр зэгъэпэщыжын хуейт, е къумым сикIуэдэн хуейт. Зы тхьэмахуэкIэ сызырикъун псы фIэкIаи сиIэжтэкъым. Сыт сщIэнт, япэрей жэщым сэ къум пшахъуэм сыхэлъу сыжеящ – миль минкIэ си хъуреягъым псэупIэ лъэпкъ иIэтэкъым. Сэ схуэдэу дэIэпыкъуэгъуншэу къубж хъунтэкъым зи кхъухьыр къутэу пхъэзэпхым тесу хыкум къыхэнахэри. НтIэ уи фIэщхъункъэ сыкъызэрыуIэбжьар, нэхущ дахэм деж макъ псыгъуэ цIыкIукIэ зыгуэрым сыкъыщигъэушам. Абы жиIэрат: - КхъыIэ… щынэ сурэт схуэщI! - Ы?... - Щынэ сурэт схуэщI… Щыблэ уа нэхъей сыкъыщолъэт. Си нэм сыщIоIуэтыхь. Зысплъыхьмэ – си пащхьэм зы нэнау телъыджэ къитщ, ифIэщыпэу сызэпеплъыхьри. ИужькIэ абы и сурэт нэхъыфIыIуэу схуэщIар мис мыращ: Ауэ абы и дахагъыр си сурэтым жыжьэуи къыщысхуэгъэлъэгъуакъым. Ар зи ягъэри сэракъым. Илъэсихым сыщитам щыгъуэ, балигъхэм сурэтыщI къысхэмыкIыну си фIэщ ящIри, цIахуэм и теплъэмрэ и кIуэцIымрэ фIэкIа, нэгъуэщI сурэт сымыщIыфу сыкъагъэнащ. Арати, си нитIыр къижу соплъ а телъыджэм. Зыщывмыгъэгъупщэт: сэ миль минкIэ сыпэжыжьэт цIыху псэупIэм. ИтIани а нэнаур е щхьэрыуауэ, е еша-елIауэ, е шынауэ, хьэмэрэ мэжэлIауэ е псы хуэлIауэ фэ теттэкъым. И щытыкIэмкIи ещхьтэкъым ар цIыху щымыпсэу къум пхыдзам игъуэщыхьа сабийм. Зы зэман зэ зыкъэсщIэжри сеупщIащ: - Ар дауэ… уэ мыбы щыпщIэр сыт?- жесIэри. Жэуап къызитыным ипIэкIэ, хуому, ауэ ифIэщыпэу къызолъэIу; - КхъыIэ…щынэ сурэт схуэщI… А псори апхуэдизкIэ телъыджэт икIи фIэщ хъугъуейти, хьэуэ схужыIакъым. Мыбдеж, мы къумым, мы псэзэпылъхьэпIэм уздитым, а лъэIур хьэдыгъуэдахэу къемызэгъ пэтми, си жыпым тхылъымпIэ напэрэ авторучкэрэ къызох. АрщхьэкIэ занщIэу сигу къокIыж сэ нэхъыбэу сызэгугъуар географиер, тхыдэр, арифметикэр, тэмэмырытхэр ару зэрыщытыр икIи нэнаум жызоIэ (губжь тIэкIуи хэлъ хуэдэу жызоIэ) сэ сурэт щIыкIэ зэрызмыщIэр. ИтIани езым жеIэ: - УмыщIыфми схуэщI. Щынэ сурэт схуэщI. Сэ егъащIэм мэл сурэт сщIатэкъым, си сабиигъуэм сщIауэ щыта сурэтитIым языр – цIахуэм и теплъэр хуэзуцIырхъащ. ИкъукIэ згъэщIэгъуащ, нэнаум ар имыдэу, къыщыкIиям: - Хьэуэ, хьэуэ! Сэ сыхуейкъым цIахуэм зыIурилъэфа пыл!-жиIэу.- ЦIахуэр шынагъуэщ, пылыр иныщэщ. Сэ си псэупIэм щыIэ псори цIыкIущ. Сэ щынэщ сызыхуейр. Щынэ сурэт схуэщI. ХуэсщIащ мис мыр: Нэнаум зэпиплъыхьщ си сурэтри идакъым: -Хьэуэ, мыр щынэ фаджэ дыдэщ. НэгъуэщI схуэщIыт. ХуэсщIащ нэгъуэщIи. Си ныбжьэгъур щабэу, си хуэмыхуагъэр къысхуигъэгъу хуэдэ, щIогуфIыкI. - Уэ плъагъуркъэ,-жи,-мыр зэрымыщынэр. Мыр тIышхуэщ. Бжьакъуэ тетщ… ИтIанэ нэгъуэщIу хуэсщIащ сурэтыр: АрщхьэкIэ мы сурэтри идакъым: - Мыр тIорысэIуэщ. Сэ сызыхуейр щынэщ, куэдрэ псэун хуэдэу. Ар щыжиIэм схуэмышэчыжу – моторым сеужьэрэкIын хуейт, зиунагъуэрэ!-мис мыр хуэзуцIырхъащ. ИтIанэ жызоIэ нэнаум: - Мис мыр уи ашычщ. Абы уи щынэр исщ. Сэ икъукIэ згъэщIэгъуащ си нэнау гумызагъэр къыщыгуфIэм: - Мыр сэ сызыхуей дыдэм хуэдэщ!-жиIэу.-Дауэ уеплърэ, удз куэд хуеину пIэрэ мыр? - Сыт щIыжыпIэр? - Ди дей псори щымащIэщ… - Мыбы хурикъунщ абы щыIэр. Сэ уэстыр щынэ цIыкIунитIэщ. - ЦIыкIу дыди хужыпIэнкъым,-жи, и щхьэр егъэщIауэ сурэтыр зэпиплъыхьурэ.- Еплъыт! Iурихащ… Мис апхуэдэу цIыхугъэ схуэхъуащ Пщы Нэнаур. III Сэ зэуэ къызгурыIуакъым ар къыздикIар. Пщы Нэнаум сэ упщIэкIэ сыщIигъанэрт; езым зыгуэркIэ сеупщIамэ, зыхимых хуэдэ зищIырт. Ауэ хуэмурэ езым къыжьэдэху псалъэ зырызхэм псори къызгурагъэIуащ. Псалъэм щхьэкIэ, абы япэу си кхъухьлъатэр къыщилъагъум, (кхъухьлъатэм и сурэтыр сщIыркъым, сщIыну сыхуежьэми схузэфIэкIынукъым), къызэупщIыгъащ: - Мыр зищIысыр сыт? – жиIэри. - Ар кхъухьлъатэщ. Си кхъухьлъатэщ. Ар мэлъатэ. Арати, зызгъэщIагъуэу жесIащ сызэрылъэтэфыр. Ар нэнаум игъэщIэгъуащ: - Iау! Уэ уафэм укъехуэха? - НтIэ,- жызоIэ сэри зызгъэIэдэбу. - Сыту гъэщIэгъуэн!.. Пщы Нэнаур къызэрылъэлъу дыхьэшхащ, сызэгуигъэпу: сэ къысщыщIхэр ямыгъэщIагъуэмэ, си жагъуэ мэхъу. ИужькIэ абы къыжьэдоху: - КъызэрыщIэкIымкIэ, уэри уафэм укъехуэхащ,-жери.- Дэтхэнэ планетэра укъыздикIар? Мис иджы, жызоIэ сигукIэ, гурыIуэгъуэ мэхъу мы къумым къызэрихутам и хьэлэмэтыр. ИтIанэ ехьэкI имыIэу соупщI: - НтIэ уэри нэгъуэщI планетэ укъикIа? АрщхьэкIэ жэуап къызитакъым. Си кхъухьлъатэр зэпиплъыхьурэ и щхьэр игъэкIэрэхъуа мыхъумэ. - МыбыкIэ жыжьэ укъикIыфын хуеякъым уэ,-жи. ИтIанэ зыкъомрэ зыгуэрым егупсысу щытащ. ИужькIэ сэ хуэсщIа сурэтыр и жыпым кърихри дихьэхауэ еплъу щIидзащ. Фэ дауи къывгурыIуэнщ, абы нэгъуэщI планетэ къызэрикIамкIэ зыкъиумыс хуэдэ щыхъум, ар сэ зэрызгъэщIэгъуар. Абы теухуауи нэхъыбэIуэ зэзгъэщIэну сыхуежьащ. - Уэ укъыздикIар дэнэ, Нэнау? Уи унэр дэнэ здэщыIэр? Щынэ цIыкIур здэпхьынур дэнэ? Жэуап къызимыту мэгупсысэ, итIанэ жеIэ: - Сыту фIыт мы ашычри къызэрызэптар, щынэр жэщкIэрэ абы илъынщ. - Дауи, дауи. Губзыгъэ цIыкIуу ущытмэ, кIапси уэстынщ, махуэкIэрэ щынэр иреппхын хуэдэу. Зэппхын бжэгъу цIыкIуи щIыгъуу. Пщы Нэнаум и нэщхъыр зэхэуащ: - Еспхынуи? Ар сытым щхьэкIэ? - Iау, йомыпхмэ, зыщIыпIэ щхьэрыуэнщи кIуэдынщ. Мыбдеж гуэрым си ныбжьэгъур нэжэгужэу къэдыхьэшхащ: - Дэнэ щхьэрыуэн? - Здэщхьэрыуэн мащIэ? И занщIэр и гъуэгуу ежьэнщи… Абы иригузэвакъым Пщы Нэнаур: - Ар Iуэхукъым, сэ щIыуэ сиIэр мащIэ дыдэщ. ТIэкIу нэщхъей къэхъуауи къыпищэжащ: - Уи занщIэр уи гъуэгуу уежьэмэ, жыжьэ уIукIыфынукъым… IV Арати, аргуэрузыхьэлэмэткъэсхутащ: нэнауркъыздикIапланетэрзыунэхуэдизщзэрыхъур. Пэжым ухуеймэ, ар згъэщIагъуэщакъым сэ. Сэ сщIэрт ди ЩIым, Юпитер, Марс, Венерэ сымэ хуэдэ планетэ пIащэхэм нэмыщI, цIэ къудей фIамыщауэ нэгъуэщI жьгъей Iэджи зэрыщыIэр, телескопым къыхуэмыубыд цIыкIунитIэхэри яхэту. Астрономым апхуэдэ планетэ цIыкIунитIэ къыщихутэкIэ, абы цIэ фIищыркъым, номыр иретри зэфIокI. Псалъэм щхьэкIэ, астероид №325I. Сэ Пщы Нэнаур астероид Б-6I2 жыхуаIэ планетэжьейм къилъэтыкIауэ хузогъэфащэ, абыкIи щхьэусыгъуэфIи сиIэщ. А астероидыр телескопкIэ къызэраубыдар зэ закъуэщ, I909 гъэм; къэзыубыдар тырку астрономщ. Астрономым къехъулIа хьэлэмэтыр Дунейпсо астроном Зэхуэсым я пащхьэ кърелъхьэ. Ауэ зыми я фIэщ ящIакъым, щIамыщIар астрономым тырку фащэ щыгъти аращ. Апхуэдэщ а балигъхэр! Астероид Б-6I2 и насыпти, тырку сулътIаным и цIыхухэм лъэщыгъэ мыгъуэкIэ европей фащэр къаригъэщтащ. Астрономым и къэхутэныгъэр аргуэру I920 гъэм утыкум кърелъхьэ. Абы щыгъуэ ар иужьрей модэм тету зэщыхуэпыкIати, псори акъылэгъу къыдэхъуащ. Сэ а хъыбарыр щIэзукъуэдияри, астероид Б-6I2 и номерыр щIыжысIари балигъхэращ. Балигъхэм бжыгъэр зыпащI щыIэкъым. НыбжьэгъущIэ къызэрыбгъуэтар щахуэпIуатэкIэ, ахэр зэи къоупщIыркъым нэхъыщхьэхэмкIэ. Ахэр зэи щIэупщIэнукъым: «Абы и макъыр сыт хуэдэ? Дэтхэнэ джэгукIэхэр фIэфI? Хьэндырабгъуэ къиубыдрэ?» - жаIэу. «Илъэс дапщэ хъурэ? Къуэш дапщэ иIэ? Сыт хуэдиз и хьэлъагъ? И адэм сыт хуэдиз къилэжьрэ?» - аращ зыщIэупщIэхэр. Ахэр къащIамэ, цыхур къацIыхуа яфIощIыж. «Чырбыш плъыжьым къыхэщIыкIауэ унэ дахэ слъэгъуащ, и щхьэгъубжэм удз гъэгъа къыIуту, и унащхьэм тхьэрыкъуэ тесу»,- яжепIэкIэ, а унэр я нэгу къыщIыхьэнукъым. Абыхэм Iэмал имыIэу яжепIэн хуейщ: «Сэ франк минищэ зи уасэ унэ слъэгъуащ»,- жыпIэу. Мис итIанэ ягъэщIэгъуэнущ: «Сыту дахащэ!» - жаIэнурэ. Ещхьыркъабзэщ: «Пщы Нэнаур пэж дыдэу зэрыщыIам мыхэр и щыхьэтщ – ар щIалэфI цIыкIут, дахэу дыхьэшхырт, щынэ иIэну щIэхъуэпсырт. Щынэ щIэхъуэпсыр шэч хэмылъу щыIэщ»,- жыпIэрэ яжепIэмэ, я дамэхэр хашурэ къоплъ, сабий делэжь цIыкIум урагъэщхьу. Ауэ: «Пщы Нэнаур астероид Б-6I2 жыхуаIэ планетэжьейм къикIат»,- яжепIэмэ, ядэнущ, упщIэкIи уи щхьэр уагъэужэгъунукъым. Апхуэдэщ а балигъхэр. Захуэбгъэгуси хъункъым. Сабийхэм я дзэр хуэшын хуейщ балигъхэм. Ауэ гъащIэр къызыгурыIуэ дэ, дауи, къиддзэркъым номырхэри бжыгъэхэри! Мы хъыбарыр сэ си гуапэу къезгъэжьэнт псысэ телъыджэм ещхьу. Псалъэм щхьэкIэ, мыпхуэдэу: «Еуэрэ-еуэрэт: зы Пщы Нэнау псэут. Ар щыпсэу планетэр езым нэхърэ зы тIэкIукIэт зэрынэхъиныр, езыри икъукIэ ныбжьэгъу хуэныкъуэт…» ГъащIэм хэзыщIыкIхэм занщIэу къагурыIуэнут ар пэжым куэдкIэ нэхъ зэрещхьыр. Сэ сыхуейкъым си тхылъ цIыкIум зэштегъэууэ цIыхур къеджэну. Сыту жыпIэмэ, а сэ си нэгу щIэкIар уигу къэбгъэкIыжыну хьэлъэщ, тыншкъым абы и Iуатэжынри. Илъэсих хъуащ си ныбжьэгъум и щынэр щIыгъуу сызэрибгынэрэ. Абы и хъыбарыр щIывжесIэри ар си гум имыхужын щхьэкIэщ. ФIыкъым ныбжьэгъу пщыгъупщэжыныр. Псоми ныбжьэгъу яIэ фи гугъэ! Сэ сыхуейкъым балигъхэм ящхь сыхъуну, бжыгъэ фIэкIа зыри къысфIэмыIуэхуу. Нэхъыбэу аращ сэ иIэгъэ зэмыфэгъухэр дэлъу пхъуантэрэ къэрэндащ щхъуэкIэплъыкIэхэмрэ къыщIэсщэхуар. Ар джэгукъым, сэ си ныбжьым сурэт щIыным упыхьэныр – абы щыгъуэми егъащIэм цIахуэм и теплъэмрэ и кIуэцIымрэ фIэкIа сурэт умыщIауэ, ар щыпщIари илъэсихым ущитарауэ! Сэ зэрыслъэкIкIэ сегугъунщ абы и сурэтыр ещхь зэрыхъуным. Ауэ си фIэщ хъуркъым схузэфIэкIыну. Зы сурэтыр хъарзынэ мэхъу, адрейр жыжьэрэ гъунэгъуу бгъэдыхьэркъым. Инагъри къызэхъулIэркъым: зэм Пщы Нэнаур иныIуэ, зэм цIыкIуIуэ сфIохъу. Щыгъын щыгъам и фэри фIыуэ къысхуэщIэжыркъым. ХуэгъэфащэкIэрэ сощI, зэрыхъум хуэдэу. ИтIанэ сыщыуэу зэсхъуэкIынкIэ мэхъу мыхьэнэ зиIэ гуэрхэр. Къысхуэвгъэгъу. Си ныбжьэгъу цIыкIум сэ зыгуэри къызгуригъэIуэну пылъакъым. Езым сыхуэдэ игугъэ хъунт. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, сэ ашыч джабэм сыкIуэцIырыплъу щынэ къысхуэлъагъуркъым. Хэт ищIэрэ, сэри балигъхэм тIэкIу сарещхьу къыщIэкIынщ. Жьы сыхъуу пIэрэ? Сэ махуэ къэс щIэуэ зыгуэр къасщIэт абы и планетэм теухуауэ, ар къигъанэу къызэрежьам, къызэрикIухьам теухуауэ. Ахэр мащIэ-мащIэурэ къиIуатэт абы, псалъэм къыдэкIуэу. Апхуэдэу махуэ ещанэм къэсщIащ баобабхэм къахь гузэвэгъуэр. Ар щынэм и сэбэпкIэщ къызэрысщIар. Пщы Нэнаур гузавэ хуэдэ хъури къызэупщIащ: - Ярэби, щынэхэм чыцэ яшхыр пэж? – жиIэри. - Пэжщ. - Сыту фIыт! Сэ къызгурыIуакъым ар щIэфIыр, щынэм чыцэ яшхмэ. Ауэ Пщы Нэнаум къыпищащ: - Апхуэдэу щыхъукIэ, абыхэм баобабхэри яшх – пэжкъэ? Сэ ар хуэздакъым: баобабхэр чыцэкъым, атIэ жыг абрагъуэхэщ, тхьэгъушуапIэ хуэдиз я лъагагъхэу; щынэр дэнэ къэна, пыл хъушэ къэпшамэ, зы баобаб закъуи яхуэшхынукъым, жысIэри. Пыл псалъэр щызэхихым, Пщы Нэнаур мэдыхьэшх: - Ахэр зыр зым тегъэувэн хуей хъунти… ИтIанэ егупсысауэ жеIэ: - Баобабхэр япэ щIыкIэ, къыщыкIагъащIэхэм деж, цIыкIунитIэхэщ. - Ар пэжщ. Ауэ сыт уэ уи щынэм баобаб цIыкIу ишхын щIыхуейр? - Арыншауэ хъурэ? – егъэщIагъуэ абы, зи гугъу ищIыр цIыху псори зыщыгъуазэ Iуэху нэхъей. Арати, куэдрэ си щхьэр тескъутэн хуей мэхъу, Iуэхур зыIутыр къызгурыIуэн щхьэкIэ. Дэтхэнэ планетэми ещхьу, Пщы Нэнау и планетэ цIыкIуми удзыжьи удзыфIи къыщокI. Ауэ щыхъукIэ, абы щыIэщ удз щхьэпэхэм я жылэ хъарзынэхэри удзыжь зэранхэм я жылэ бзаджэхэри. Ауэ жылэхэр нэм къищтэкъым. Ахэр щIым куууэ хэлъщ мэжейри, ящыщ зым къэушыну мурад ищIыху. Мурад ищIа нэужь, ар къокIыкI, зеукъуэдийри дыгъэм зыхуеший. Абдежым ар дахэ цIыкIуу, зэраныгъэ гуэри пымылъу къыпщохъу. Ар мазэ балыджэмэ е розэ къыдэжамэ – дэгъуэщ, хырырехъуэ. Ауэ ар удзыжь бзаджэмэ, зищIысыр къызэрыпщIэу, и лъабжьэри къыдэкIуэу, къыхэчын хуейщ. Мис апхуэдэхэщи, Пщы Нэнаум и планетэми сызижагъуэн и махуэ жылэ бзаджэхэр щыIэщ… ар баобаб жылэхэрщ. Планетэм и щIыр яуцIэпIащ абыхэм. Баобабхэр и чэзум къыумыцIыхуамэ, иужькIэ уапэлъэщыжкъым. Планетэ псор зэщIащтэ. И къуэпсхэр планетэ щIыбымкIэ щыпхегъэкIыж. Планетэр цIыкIумэ, баобабхэр куэдмэ, ар цIыкIу-цIыкIуу зэпкъратхъынущ. - ЩыIэщ уебакъуэ мыхъуу мыпхуэдэ хабзэ,- къызжиIэгъащ иужькIэ Пщы Нэнау. – Пщэдджыжьым укъэтэджарэ зыптхьэщIамэ, уи планетэри занщIэу зыхуей хуэгъазэ. Iэмал имыIэу махуэ къэс баобабхэр къиудын хуейщ – розэ къыхэкIыкIахэм къахэпцIыхукI зэрыхъуу: къыщыхэжагъащIэм деж тIури зэщхьыркъабзэщ. Зэшыгъуэ щхьэкIэ, апхуэдэу лэжьыгъэ гугъукъым ар. Зэгуэрым нэнаур къызэлъэIуащ, къарууэ сиIэр есхьэлIэу, а Iуэхур сабийхэм фIыуэ къагурызыгъэIуэн сурэт сщIыну. - Зэгуэр ахэр дунеяплъэ ежьэн хъумэ,-жиIэгъащ абы,- сэбэп къахуэхъужынщ. ЩыIэщ тIэкIу бгъэгувэми зэран къызэрымыкIын Iуэху. Ауэ баобабхэр зыIэщIэбгъэкIмэ, уунэхъуауэ аращ. Сэ зы планетэ гуэр сцIыхуу щытащ, абы щыпсэур щхьэхынэт. И чэзум чыцэж цIыкIуищ къриудатэкъыми… Къэхъуар гупсэхуу Пщы Нэнаум къысхуиIуэтати, сэ а планетэр сурэту сщIащ. Сэ цIыхухэм сеущиену си жагъуэщ. Ауэ кудым ящIэкъым баобабхэм къашэнкIэ хъуну зэраныгъэр, астероидым кIуэ дэтхэнэри гузэвэгъуэшхуэ хэхуэнкIэ тIэу еплъынукъым. Мис аращ сэ мы зэм симыхабзэ къыщIэсщтар. «ЦIыкIухэ,- нывжызоIэ сэ. – баобабхэм защыфхъумэ!» Сэ сыхуейщ си ныбжьэгъухэм къагурыIуэну куэд щIауэ шынагъуэшхуэ къазэрыпэплъэр – ар абыхэм я пщIыхьэпIи къыхэхуэкъым, сэри си пщIыхьэпIэ къыхэхуэу зэрыщымытам хуэдэу. Мис аращ мы сурэтым апхуэдэу сыщIелIэлIар икIи сыхущIегъуэжкъым гугъу зэрызыдезгъэхьам. Хэт ищIэрэ, фэ фыщIэупщIэнкIэ хъунщ, баобабхэм хуэдэ сурэтышхуэ мы тхылъым щхьэ нэгъуэщI имытрэ, жыфIэу. Абы и жэуапыр тынш дыдэщ: сщIыну сыхэтащ, арщхьэкIэ хъуакъым. Баобабхэм я сурэтыр къызэхъулIэнкIэ щIэхъуар, ар Iуэху пIащIэгъуэу икIи Iуэхушхуэу зэрыщытыр къызгурыIуати аращ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "cbfh.txt" }
Шэрджэс ЗэзыдзэкIар Уэрэзей Афликщ (пычыгъуэ) Дыгъэри ебэкъуэжакIэу къурш тхышэм, Ди гъуэгум пытщэжащ псалъэмакъыншэу. ПшэкIэплъ къытегъуэлъхьар ди гъуэгум, Гъуабжэ-фIыцIафэ щIэхъукIыжт ди лъэгум. И сыхъэ къабзэм зыкъыуигъащIэу, КIыфIыр щигъуэлъыкIырт ауз лъащIэм. А сыхъэ къабзэм ирибауэу, Вагъуэхэм ялъэIэсыну хуейуэ, ЗиIэтырт мэзым, уафэ лъащIэм щIэуэу. Уигъэлъыхъуэнщ нэхъ щIыпIэ дэгуи! Налым къыхидз хъуаскIэхэр шылъэгум Щызэбгредзыр, нэсу уафэ щIагъым. Дыгъужь ныбэ нэщIхэм я къугъым ДжэрпэджэжкIэ къыподжэж къыр щыгур. Къыр щIыбагъымкIэ щолыдри зыгуэр, Бгыхэр джэрпэджэжкIэ егъэгъуагъуэ, И кIэбзитIымкIи мэувыр шыр, Игъэгулэзауэ шынагъуэм. Абдежым къызэхехыр лIыжьым Фоч уэгъуитI зэкIэлъхьэужьу. Шыр къыжьэдекъуэ, псынщIэу къолъэ, И сэшхуэр щхьэгум щигъэдалъэу, Бгъэдохьэ абрэмывэ джейм. ЩIалэщIэ къыкъуолъэтри абдей, Къапэджэжу къуащIи лъащIи, А тIум яублэ зауэ гуащIэр. Мэгыз, зэтракъузэу я дзэр, Мэкъугъхэр, ещхьу хьэIуцыдзым, КъаIуролъэлъыр сэшхуэм хъуаскIэр. Зэхэуэр увыIащ. ЗагъэщIагъуэу, КъэзакъитIым къалъэфащ зыгуэр, егугъуу. ЛIыжьыр мэщатэ. МафIэр къегъэнэхури, Зэпеплъыхьыр гъэрыр гупсэхуу: Таж лъагэ, набдзэ фIыцIэ кIыр, Нэ плъыжьитI, къателъэдауэ лъыр. И къашыргъэпэ мащIэм IэкIуэлъакIуэу къыкIэщIоплъыр пащIэр. А псоми теплъэкIэ екIупсу, Хужьыбзэу и дзэхэр къыIуопсыр. Къэзакъым и Iэ, и лъэр ещIыр: «Мы къэтлъэфар шэрджэс къысфIощIыр!» Шыныбэпххэр къагъэлалэ мащIэу, Хъурейуэ йотIысэкIыр, мафIэ ящIри. Шэрджэсыр зэпаплъыхь набдзэгубдзаплъэу, ЯгъэщIагъуэу зэриIыгъыр и лъэм, Зэрылыдыр тажыр дыщафэу, Iэпкълъэпкъ уардэр зэрихузыр афэм, КIапсэ лэрыгъукIэ япха и Iэр Лъы къызыпхивым зэрыриIэр. Къамэр IэщIэхуауэ удзым хэлъу, НэщIщ кIэрыщIа и къамалъэр, Къамэ Iэпщэр егъэлыдыр лъыпсым, Укъуэдиящ лъы лъагъуэри кIапсэу. И мэIури щылъщ, и назэм къыдекIуэкIыу Зыгуэр тетхауэ пасэрей зэрыбкIэ. ИщIэжыркъым зыми а тхыбзэр, А хьэрфхэр яцIыхужкъым иджы зыми. Абыхэм хуэдэу пасэрей Къытенэжагъэнукъым дунейм. Ину зэIуихауэ и бгъэр, Щысщ зимыгъэхъейуэ гъэрыр, гугъэу, Зы мащIэкIи иухыжауэ и гур Иплъагъуэркъым шэрджэсым и нэгум. ЩIэжыхьащ абы гужьгъэжь ерыщи, Къэетэжын хьэзырщ дапщэщи. АуаныщIу Iупэм щIогуфIыкIыр, И нэхэм къащIехыр уафэхъуэпскIыр. Щысахэщ куэдрэ даущыншэу, ПсалъэмакъкIэ зыри къэмыхашэу. Пагагъ ерыщым игъэгубжьау, Япэ зыкърегъэщыр лIыжьым: «ЖыIэт, уэри сытым укъихьа Бгы гуэныхьлыуэ ибгынам Алыхьым, Бгъэмрэ хьэIуцыдзымрэ щытепщэ Лъахэу бгырыс къупщхьэхэр щыкъущым? Ушынэркъэ, щхьэпылъэ уащIым, Е уахумэ хьэр щыщIащIэм?» Инату щыма шэрджэсыр, И гупсысэр Лэдэх налъэхэу Къытридзэурэ натIэм, ЛIыжьым еплъурэ, Мыпхуэдэу къопсалъэ: «Хъунщ, джаур, ныпхуэсIуэтэнщ си щэхур. Солъагъур, уи гъащIэр щыпхьащ уанэгум, Ажалми куэдрэ уиплъащ и нэгум, Псэ лажьэншэхэр бгъэтхьэджэу, Уи сэшхуэдзэм къыпыжащ лъы Iэджи. Уи къулыкъум къыпхуегъэувыр къалэну Ди лъахэр дэ зэрытхъумам ущыгъуэзэну. Ди хэкум, ди щIыналъэм, диным папщIэ ДыхэтыхункIэ зауэ гуащIэм, Вгъэхьэрэму си лъэпкъым и псэр, Псыр ивгъэжыхьыжырт ди лъапсэм. И жэуапу апхуэдэ гулъытэм, Фочышэр ныфкIэлъыдгъэлъатэрт. Мылъку къамылэжьам щIэнэцIу, Фи дзэр къызэрыхьырт мацIэу. ЦIыху цIыкIум я псэм зевгъэхузу, Фи бэракът емынэ узыр. Щымыгъупщэжу нобэр къыздэсым, А лъэхъэнэм егъэзэжыр си гупсысэм. Фи зауэлIхэу гущIэгъу лъэпкъ зымыщIэр, Фи топхэу мафIэ лыгъэр зыхэзыщIэр ЩIэкъут си къуэшхэм къытрахыу Iэщэр, ЯгъэпщылIу дэтIысхьэнхэу я пщэм. ФыкъыттекIуами, зывэттакъым, Хуэдгъэщхъакъым щхьэр джаурым и бжьым, Къуршхэм я нэпсыр къиткIуэу ди лъэужьым, Тенджыз гъуэгукIэ дахуэкIуащ хьэжрэту Дэри дэщхьу зы диным итым. Зэстыжащ сэ абы щыгъуэ псалъэ: Сыту сщIыну си щхьэхуитыныгъэр, КъыщимыкIухьыжмэ къуршым си лъэм, Ди адэжьхэм я псэр къысщыгугъыу, Дауэ сисыфын хамэ щIыналъэ. ИрещIэ хьэкъыу мыр си бийм: СытетыхункIэ мы дунейм Щезгъэубыдынукъым си лъахэм и лъэр, Псэр спытыху сщIэжынущ лъэпкъым и лъыр! КъыздесхьэкIынущ сытым щыгъуи хьэзыру ЗэрыпхъуакIуэм теслъхьэну тезырыр. Си ныбжьэгъуми сриджат хьэжрэт гъуэгуанэм, Ауэ тхьэ сIуакIэт, сытеIэбэри КъурIэным. Сызэпхыплъмэ тенджызым щхьэщылъ пшагъуэм, НэIурыту мы сурэтыр къызолъагъур: Тырку кхъухьыжьыр псы Iуфэм къыIуохьэ, ЦIыхухэр ныджэм щызэрызохьэ, Толъкъунхэм, зэхэлъадэ, заублэрэкIыу, Кхъуафэжьейхэр къуэщIий щIыкIэу кърахьэкIыр. Кхъухьым итIысхьэну щIэкъурэ, Къами ягъэдалъэу зэзэмызэ, Гужьея цIыху цIыкIур зэрызокъуэ, Гугъэр хахыжарэ я псэм еджэу, Бжыгъэншэщ къытенахэр ныджэм. Абыхэм сащыхэплъэкIэ гупсэхуу, Къызолъагъу яхэту Iэджи сцIыхуу: Си адэр, анэр, къуэшхэр, шыпхъухэр, Зы къэмынэу си лъэпкъыр, си къуажэгъухэр, КъыщIэуващ абдеж си нэгум IэлъэщI хужь къызэпхъуха къыр щыгум Сэлам езыхыж набдзэ къурашэу Иужьрей дыдэу къысхуэхашэр. КъыпхуэмыцIыхужыну фаджэ Мэхъу, щыгъуэу псыIуфэ ныджэр. Игъэпщауэ бырыбу я жьыхур, Жьыми кхъухьхэр хамэ лъахэм ехур. Я кIыргъ макъым дежьуужу гъыбзэр, АдрыщI щрадзыхынущ хъурзэр. Толъкъун къатеублэракIэр зэлъыIуатхъуу, ЩхьэщосыкI тенджызым кхъухьхэр гъуахъуэу. Мывэ гъэжауэ сытетщ къыр щыгум, Нэпс схуэмыубыдхэм ягъэпскIыу си псэр, си гур, СакIэлъоплъ техьахэм хьэжрэт гъуэгум. Шыхэм я щыщыр, цIыхухэм я гызыр Зэхэзэрыхьу щхьэщоIукI тенджызым. Абдеж, тенджызым щхьэщылъ пшагъуэм Зыгуэр къыщоуэ, уафэр гъуагъуэу. МафIэм къегъэлыд къухьэпIэ пшэплъыр, Кхъухьыр есырт къызэрихькIэ и лъэм, Кхъухьри цIыхури ящIауэ бий, Толъкъунхэр зэрызехуэу къоукъубей. А псоми хэнэIукIыу зы теплъэгъуэ, Гум ихужыгъуейуэ къызолъагъур. МафIэм уафэ лъащIэр егъэцIыплъыр, Зызущэхуауэ кхъухьым сыкIэлъоплъыр. КъелынкIэ къыхуимыгъэнэжу гугъэ, Кхъухьыр зэщIеубыдэ мафIэ лыгъэм. КъэмыувыIэжу, толъкъун уэрым Ар хуехь псы Iуфэм къыIут къырым. Псэ зыIутым къыхуигъакIуэу лъапсэрыхыр, И дамэ фIыцIэхэр ешэщI псэхэхым. Си къуажэм, лъэпкъым, лъахэм папщIэ Сэ сызэфIэтт, къикIуэт сымыщIэу, ДэIэпыкъуэгъуу къезджэу мелыIычыр, Макъ утIыпщакIэ згъэIурт зэчырыр. Жэнэт хадэм и дыгъэпсыр Къапихыу мелыIычхэр къысхуоIэгъуэ, Зэхуашэсыжри цIыху хейхэм я псэхэр, Жэнэт гъуэгу трашэ си лъэпкъэгъухэр… Къызохри къамэ гужьгъэжьым зэщIигъаплъэр, Тхьэ соIуэ сщIэжыну лъэпкъым и лъыр. Сежьащ сэ куэдрэ тепыIэншэу. ЩIыналъэр щыхъунум цIыхуншэ, ЩымыIужу мэзхэм макъыр, Зыри имытыжу губгъуэм, Жылэ ябгынахэм я уэнжакъхэм Щхьэщумылъагъуэжу Iугъуэ. Iэджэрэ сисауэ бгы гъуанэм, Сыкъехмэ махуэ гуэрым тафэм, Си фIэщ схуэщIыжыркъым илъагъур си нэм: Зихъуэжащ мы дунеишхуэм и фэм. ДокIей мэзыр, хуеIэу уафэ лъащIэм, КъухьэпIэ пшэплъым и лыгъэм IэгупIэ фIыцIэу хонэIукI къуршыбгъэр. Адэжьхэм я кхъэхэм щыщыгъуэ сынхэр Си закъуэ къысхуэнащ щIэину. ГукъэкIыжхэм си гур ягъэбэгыу, КъызэхэскIухьахэщ куэдрэ бгыхэр. Пщэдджыжьым пщащэр кIуамэ псыхьэ, Акъужьыр и щхьэцым къыхэпэщэщыхьу, ГугъапIэхэм хэплъызэу и нэр Зыщхьэщытыгъа псынэр, Мы дунеишхуэр фIэщIэщыгъуэу, ЗэрыкIуэгъа и псыхьэ лъагъуэр. Хъыджэбзхэр щызэхуэсрэ нэгузыужьу Щыджэгугъахэр ищтэжащ гъэжьужьым. Я дыхьэшх макъи я лъэ макъи ЗыщIыпIи къыщыIужу зэхэсхакъым. КъызэхэскIухьри ешыхукIэ си лъэр, СетIысэхащ лъыщIэжым къамэр хуэслъу. Алыхьышхуэу ди Тхьэ закъуэ, СынолъэIу, зыкъысщIэгъакъуэ Лъэпкъ лажьэншэр зыукIа джаурым Згъэжэным папщIэ и лъыр уэру! Къызэхэсхащ абдежым къэблагъэу Гъуэгум тет выгужьым и шэрхъ кIыргъыр. ЗэщыхуэпыкIарэ къижу я нэр АлыджитI ист выгум, кIуэжу унэм, Япэ дыдэу ахэращ къыспэщIэхуар, ЛъыщIэж къамэм и зэфIэкI щызгъэунэхуар: Зым и щхьэр тыншу къыпызохыр, Адрейри согъэджалэр пыпхэу. Аргуэру сохур, куэдрэ зызмыIэжьэу, ГъуэгурыкIуэ гуэрым и лъэужьыр. Къызолъагъур: зигъэшуейуэ ермэлым И дзапэ уэрэдыр кърегъэблыр, Лъагэу тегъэсащ хъурыфэ пыIэр, Дыжьын бгырыпхым тоджэгухьыр и Iэр, IэгъуапитIыр лъэрыгъым нэсу Зы пщащи ехь и шыплIэм дэсу. Итхьэкъуауэ лъагъуныгъэ гуащIэм, Дунейм нэгъуэщI тетыжуи имыщIэу. Нэр зыпфIэтеджылэ тхьэIухудым Ермэлыр зыIэпишат ещхьу удым, Нэбжьыц кIырыр зытежьауэ и нэр КъыхоцIыщхъукIыр нэкIуху дыхьэрэным. IэлъэщI хъар кхъуакIэр акъужьым тIэкIу щIиупскIэу, Пщащэм и Iэблэм щепэщэщкIэ Солъагъур зэрыхъуапсэр Щауэм и псэр, ТелъэщIыхьурэ пщащэм еIусэу. Си гужьгъэжьым щишэщIым и дамэр, КъызогъэIэгъуэр си лъыщIэж къамэр, ТхьэIухудми, хуимыщIу дэдзых, Си къамэдзэм я нэчыхьыр етх, Хызодзэжхэри толъкъун зэрызехьэм, Тенджыз лъащIэм щожеиж я пщIыхьыр… Ауэ зэгуэрым, и мыхабзэу, Си фочышэр щыблэукIым къэзакъыщхьэм, ДыIуту щыхупIэ задэ нэзым, Ди сэшхуэхэм щIэддзащ едгъэхьу мыхьыр. Сэшхуэдзэр зууэ, зэтеткъузэу ди дзэр, ЩыхупIэр зэрылъагэри къидмыдзэу, Къытелъэдауэ ди нэм лъыр, Дызэзэуащ диIыгъыхункIэ лъэм. Алыхьыр Инщ! Лъэгуажьэмыщхьэ Изогъауэри джаурыр, пызох и щхьэр… И хьэдэр хэздзэжауэ толъкъуным, Си щхьэр кIэрахъуэу щоункIыфIыкIыр си нэр. ЗыкъыщысщIэжам, дунейр хъарпшэру Слъагъурт, ещхьу пщIыхь нэбэнэушэм КъысфIэщIт епэрыр зыгуэрым хуэушэу, Лъагэу къысщхьэщытт уафэ щIыху щIэншэр. Шылъэгум пхъафэ теплъэ щIыфэр МыпIащIэурэ удз кIырым пхилъэфырт, Дыхьэрэну зэщIэплъауэ Iущхьэм И нэ закъуэмкIэ къысхуищIырт нащхьэ. Блэми, аркъэнурэ зишыхьу, Спэмыжыжьащэу къыщипщыхьырт. Дунеишхуэр къысщащIу щIэщыгъуэ, Къызатырт ахэм ину дэрэжэгъуэ. ЩIэфагъуэкIыжу псори и дахагъэм, А пщащэр, зэрымыщIэурэ къоблагъэ. ГъэщIэгъуэну уIуплъэрт и фащэм, И щхьэцым дыгъэ бзийхэр щыпэщащэрт, Хьэрэмагъ гуэркIи гу лъумытэу, И псэр къабзэти, къижыхьырт пкIатэ-лъатэу. Мы дунеишхуэу щыхъуам тепщэ зауэр КъагъэкIуагъэнут мелыIычхэм ар, щыуауэ. Уеблэм, жэнэтым и тхъэгъуэр ЩIэптыфынт абы и зы Iуплъэгъуэм. Сыкъилъагъущ, икIуэтыжри мащIэу, Къызбгъэдыхьащ итIанэ хуэдзыхьмыщIу. КъэблэгъэхункIи нэхъ къысщыхъурт МелыIыч дамэ къыстрипхъуэу. И пыжьынитIыр къыщысIуплъэм, Си пIэм сижыхьащ, щIэмыкIыу си лъэр. Си цIэр иIэту уафэм нэс, Хуэму къыжьэдэкIащ: «Шэрджэс», - И Iэпэр хуехьри и Iупэм, «Зыущэху, Сэ хуэсIуэтэнкъым зым уи щэху, ЗэгъащIэ, уи дзыхьыр ебгъэзым, МелыIычым хашэу и мыхабзэ». Си тажыр къещтэри итIанэ, Псы къысхуихьыну макIуэ псынэм. Зимыгъэгувэу къегъэзэж, ИрегъэкIыр си псыхуэлIэ, УIэгъэхэр етхьэщI, заригъэлIалIэу, Уэрэди жеIэр: «УзэрихьэхукIэ уи лъэм, Уи къалэнщ пщIэжыну лъэпкъым и лъыр». А уэрэдым зэщIигъаплъэ си гум Къыщилъэтыхьырт зауэныгуу уэгум, Iиблис и IуэхутхьэбзащIэ бжьэ къэпщIауэ И ужьым хьэдэджадэхэр ищIауэ. Нэхулъэ къищIу сыносыж бгъуэнщIагъым, Согъуэлъ, си Iэщэр щIэлъу си пIэщхьагъым. Жыхьэнмэ мафIэу къызэщIэплъэу, Си къамэ Iэпщэм хэлъ саутри къызоплъыр. И гуфIэкIэр дыгъэ бзийуэ зэщIэпсыпсэу, Ар къэкIуащ къысхуихьри щIакхъуи псыи, Сызэрыхъужыр хъуащ и гуапэ. Сэлам къызихыжыным и пэ Къызэплъащ, и нитIыр къыстеплъызэу – КъыщысцIыхужащ а плъэкIэ къабзэм Хьэщыкъ зэгуэрым сызыщIа хъыджэбзыр. Си IитIыр и дамащхьэм щызэрыздзэу, Лъагъуныгъэ уэрэд гуащIэр къыхызодзэр. Си гум кърихуэкIырт си лъыр уэру, Iупэр игъэщIытэрт ба плъыржьэрым… Абдеж кърехри къамэр си Iэ ижьым, Хызохуэр пщащэм и бгъэм, зызмыIэжьэу…» НыкъуэжыIэу зэпоудри и псалъэр, Мэгызыр щIалэр, здыщIэщIэм и лъэр. Гъэрым и пащхьэм лъэгуажьэмыщхьэу, джалъэу Исщ къэзакъ щIалэщIэр, игъэщIагъуэу И къамэдзэм къежэхыж лъы лъагъуэр, Лъы пщтырым къыщхьэщех тхъурымбэ гуащIэ. Къэзакъ лIыжьым нэщхъейуэ и щхьэр ещIыр, ЗдыщIэплъэм и нэхэм шэрджэсым, УкIытэм зригъэшхыхьыжу и псэм, Къэзакъ щIалэщIэм жреIэ: «УлIыгъэншэщ, И псэр ебгъэнащ уэ гъэр Iэщэншэм». Шэрджэсым щхьэр къеIэтри, и псэр хэкIыу, Къэзакъхэм еплъу, моуэ къыжьэдокIыр: «Тхьэразэ тIуми къыфхухъу, Ажалыр сэ езым къэслъыхъуэрт, Абы хуэзгъэзауэ си гупэр Си псэр хэкIмэ, къабзэт напэр. Иджы урысым сыIэпхлъэпхыу Сихункъым зэи напэтехыу. Ялъ сщIэжащи, ямыIэжу гукъеуэ, Бгым зэхахынщ си иужь дыдэ бауэр, ЗэрысIыгъар мыужьыхыу си гужьгъэжьыр ЩIэблэм хуаIуэтэжынщ си уIэгъэжьхэм. КъысхуэфтIи мащэ Мыкуущэу, СыщIэфлъхьэж, КъаблэмкIэ сыгъэзауэ, - Ажалыр къыщысхьащ къэзэуат зауэм. СыволъэIу къытефлъхьэжыну кхъащхьэ мащэм Ныбжьэгъу пэжу сиIа Iэщэ-фащэр. Си къамэ Iэпщэм тетха къурIэныбзэм Кърыреджэ Iиблис, игъэгулэзу. Иувахэм джаурым и Iумэтым Ахърэтми къащесхынщ нэлатыр. Си кхъащхьэмкIэ блэкIыну урысым ИрещIэ: щIэлъщ мыбдеж шэрджэсыр, Ахърэтым кIуэжащи, зимыту Иджы тыншу поплъэ и къемэтым». Къырыщхьэ щыгум щхьэрыIуа уэс пыIэр Дыгъэпсхэм пшэплъу къыщраIэм ирихьэлIэу, КъэзакъитIым, замыIэжьэу, ДжатэпэкIэ зрагъэлIалIэу КъыщатIащ кхъэ мащэр джабэ лъабжьэм. ЯгъэзащIэри шэрджэсым и уэсятыр, Пащэжащ аргуэру гъуэгу зытетым. 1875 гъэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "cheh.txt" }
Тхэн щIэзыдзагъащIэхэр зыхуэсакъыпхъэ хабзэхэр Дэтхэнэ нану къалъхугъащIэри зыхуей хуэзауэ ягъэпскIыу ипэрей уIэбжьыгъуэр щхьэщыкIыху тIэкIу зрагъэгъэпсэхуа нэужь, мы псалъэхэр жраIэурэ фIыуэ яубэрэжьын хуейщ: «Умытхэ! Умытхэ! ТхакIуэ умыхъу!» Апхуэдэу зэпыфлъэщIыхьа нэужькIи а нанур иджыри тхэныгуу къанэ хъужыкъуэмэ, дахэкIэ фыхэзэгъэфмэ феплъ. ДахэкIи мыхъурэ, сабийм гугъэ хэфхыжи Iуэхур зэфIэкIауэ фыбж. Тхэн узыр пхуэгъэхъужынукъым. Тхэм и гъуэгум ипэм щегъэжьауэ икIэм нэс банэ, гъущIIунэ, шупсыранэ тезщ. Абы къыхэкIыу, и акъылым хуитыж цIыхум зэрыхъукIэ тхакIуэ IэщIагъэм зыщидзеин хуейщ. Ауэ, апхуэдизу зэрысакъым хуэдэу, ухыгъэ гущIэгъуншэм нэрыбгэр тхэн Iуэхум ирихулIэмэ, и натIэ итыр нэхъ тынш зыщищIын папщIэ, а тхьэмыщкIэр къыкIэлъыкIуэ хабзэхэм тетыпхъэщ: 1. Уигу ибгъэлъын хуейщ зэрымыщIэкIэ е Iуэхум ирихьэлIэу зыгуэр птхыныр тхакIуэу ущытыпэным нэхърэ зэрынэхъыфIыр. Усэ зытх гъуэгупщIэхэхыр нэхъыфIу мэпсэу, гъуэгупщIэхэхыу мылажьэ усэрытхым нэхърэ. 2. КъинэмыщIауэ, гум фIыуэ иубыдэн хуейщ литературэ IэнатIэм зыри къыщомыхъулIэныр къохъулIэн’Iам нэхърэ зэрынэхъыфIыр. Япэрейм тезыру къыпхуихьыр Iуэхур узэрыщыгугъам хуэдэу къызэрыщIэмыкIамрэ пощтидзапIэм щысхь имыщIэу игу къыпхуилъыр зэримыбзыщIымрэщ. ЕтIуанэм и зэранкIэ гонорарым къыкIэлъыпкIухьын, ардыдэр 1899 гъэм къыдэкIа тхылъымпIэ ахъшэкIэ къеIыпхын, «кърикIуахэр» пшэчын, щIэрыщIэу зыгуэр къохъулIэным утегушхуэн хуей мэхъу. 3. «Гъуазджэм и хьэтыркIэ» утхэныр нэхъ фейдэщ гъущI гъуэжьыжьым уи нэ къыхуикIыу зыгуэр зыхэплъхьэн нэхърэ. Тхэхэм унэ къащэхукъым, мафIэгу ехьэжьакIэ зекIуэхэкъым, ахъшэкIэ джэгухэкъым, щыхь куцIи яшхкъым. Абыхэм я шхыныгъуэр - шыгъурэ кафем щащIа пIастэрэщ, я псэупIэр – фэтэр хьэхущ, зэрызекIуэр лъэсущ. 4. ЩIыхьыр джэгуакIуэм и джэдыгум къытепIиикI щыдэжын цIущ.[1] Ауэ литературэм укъыщацIыхун Iуэхум и гугъу пщIымэ, апхуэдэ щызекIуэр «литературэ» псалъэм къикIыр къагурыIуэн папщIэ, «Хамэ къэралыбзэхэм къыхэкIауэ псалъэ 300 000 зэрыт псалъалъэр» къыщрамылъэфажьэ хэгъэгухэращ. 5. Хъулъхугъэ, бзылъхугъэ ирехъу, хэт хуейми тхэну хуитщ, къулыкъуми, динми, ныбжьми, щIэныгъэ дипломми, унагъуэ насыпми емылъытауэ. Тхэну хуит ящI, уеблэмэ щхьэлажьэ зиIэхэри, сенэ утыку гъуазджэм дихьэххэри, хуитыныгъэ псори зыIэщIахахэри. НэхъыфIщ, итIани, Парнасым дэлъэпIэстхъейхэр зэрыхъукIэ зи акъыл тIыса цIыхуу, «кхъухь», «щIакхъуэ» псалъэхэм хьэрф «кхъу» къызэрыщагъэсэбэпыр ящIэу къыщIэкIыныр. 6. Ахэр армэ щIалэхэм е школакIуэхэм ящымыщмэ нэхъыфIщ. 7. ТхакIуэр гупсысэным хуэмыхейуэ щытын зэрыхуейм укъыфIэкIмэ, гъащIэми зыгуэр хищIыкIыпхъэу хуагъэфащэ. Гонорар нэхъ ин дыдэхэр зратыр гуэныхри бэлыхьри къызэзынэкIахэращ, нэхъ цIыкIу дыдэр зылъысыр емыIусэ цыс нэIухэмрэ зэи щымыуахэмрэщ. Ещанэу къэзышахэр, зызыукIыжыну хэтахэр, щай къахуэмынэу зи мылъкур ахъшэ джэгум езыгъэхьэхуахэр, щIакIуэ кIапэ тетахэр, щIыхуэ ямытыжын щхьэкIэ щIэпхъуэжахэр, къинэмыщIхэр япэрейхэм хеубыдэ. ЩIыхуэ зытемылъхэр, псэлъыхъухэр, мыфадафэхэр, институт пщащэхэр, къинэмыщIхэр етIуанэрейхэм яхохьэ. 8. ТхакIуэ ухъуну гугъуххэкъым. Зыгуэрым емыгуэкIуэфын хуэдизу нэджэIуджэ цIыхуи, хуэфэщэн щIэджыкIакIуэ имыгъуэтыжын хуэдизу купщIэншэ тхыгъи щыIэкъым. Аращи, укъимыкIуэт… Уи пащхьэм тхылъымпIэр илъхьэ, къэлэмыр убыди, акъыл зэщIэдияр къызэщIэбгъаплъэурэ ехуэкI. Сытым теухуауэ ухуейми тхы: пхъэгулъ фIыцIэм, хьэуам и щытыкIэнум, а уэ пщIэм къыщIигъэкI псыIэфIым, Хышхуэм, гъуэбжым, нэгъабэрей уэсым... ЕхуэкIын ууха нэужь, Iэрытхыр къащти, уи бгъэгум лъы щызезыхуэ гур пIейтейуэ редакцэм кIуэ. Сенэм кIэлошхэр щыщыпхыу «Зиусхьэн мыпхуэдэр щIэс?» жыпIэу ущIэупщIа нэужь, тхьэлъэIупIэм щIэхьэи фIым ущыгугъыу уи IэдакъэщIэкIыр ет... Абы иужькIэ шэнтжьейм уилърэ унащхьэм удэубжьытхейуэ зы тхьэмахуэкIэ унэм щIэс, уи нэгум къыщIэхьэхэм уи гур щыбгъэфIу. Тхьэмахуэ дэкIа нэужь, редакцэм кIуэи уи Iэрытхыр къеIыхыж. Абы иужь адрей редакцэхэр къызэхыбокIухь… Редакцэ псори къызэхэпкIухьу уи Iэрытхыр зыщIыпIи зэрыщыпхымыкIыр наIуэ хъуа нэужь, птхар тхылъ щхьэхуэу къыдэгъэкI. Еджэн къыкъуэкIынщ. 9. Зи тхыгъэхэр ядж икIи къытрадзэ тхакIуэ ухъуну гугъу дыдэщ. Ар къохъулIэн папщIэ: тхэкIэ-еджэкIэ нэгъэсыпауэ зэгъащIэ икIи, нэгъуэщI мыхъуми, джэш хьэдзэ къэзышэчын Iэзагъ зэгъэпэщ. Iэзагъышхуэ здэщымыIэм цIыкIум и уасэр щыдоуей. 10. ЕмыкIу умыщIэ. НэгъуэщIым итхар ууейуэ умыгъэIу, зы тхыгъэр зэуэ къыдэкIыгъуитIым къыщытомыдзэ, у-Курочкину е Курочкиныр уэрауэ къащомыгъэхъу, хамэкъэрал къикIам хуэдэ щымыIэу жумыIэ, къинэмыщIхэр. Сытми, хьэрэмым зыщыдзей. 11. Тхыгъэхэр щытрадзэ дунейм хабзэ щхьэхуэхэр щызокIуэ. ГъащIэм хуэдэ дыдэу, мыбыи гум ежэлIэнкIи хъунум и гугъу пщIыныр, зыгуэрым и бэлътокумкIэ уи пэр плъэщIыныр, уимыхьэлIамэм уи Iэ бэлагъыр хэпIуныр, къинэмыщIхэр къыщезэгъкъым. 12. Утхэну ухуеймэ, пщIэнуращ. Япэ щIыкIэ узытетхыхьынум егупсыс. Мыбдежым гъунэ зимыIэ хуитыныгъэ ущиIэщ. ЩхьэзыфIэфIу, уеблэмэ щхьэхуещэу укъыщIэкIми ягъэ кIынукъым. Ауэ Америкэр етIуанэ къызэIуумыхыжын, щIэрыщIэу гын къомыгупсысын папщIэ, куэд щIауэ ягъэныщкIуа Iуэхугъуэхэм утепсэлъыхьыным зыщыдзей. 13. Узытетхыхьынур зэхэкIа нэужь, къэлэм мыубзэщхъур зыIэщIэлъхьи зэхэмыцIэла хъэтI къихыгъуафIэкIэ узыхуейр напэм и зы лъэныкъуэм, адрейр нэщIу къэбгъанэурэ, тетхэ. Апхуэдэу щIын щIыхуейр тхылъымпIэ зыщэхэм нэхъыбэ къахэхъуэн щхьэкIэкъым, мыхьэнэ нэхъ зиIэ Iуэхушхуэхэм папщIэщ. 14. Уи нэгум хуиту зыгуэр къыщыщIэбгъэхьэкIэ, уи Iэм хуэсакъ. Сатыр бжыгъэм кIэлъеIэну хуумыдэ. Нэхъ кIэщIу икIи нэхъ зэзэмызэрэ утхэху, нэхъыбэрэ нэхъ куэд къыпхутрадзэ. КIэщIагъым Iуэхур зэIигъэхьэххэкъым. ХьэфэтегъэкI кIэщIым кIыхьым нэхърэ мынэхъ Iейуэ къэрэндащым итхар трегъэкIыж. 15. Птхыныр птха нэужь, уи цIэр щIэтхэ. ЦIэрыIуэ ухъуным ухуэмыпабгъэмэ, уаукIынкIэ ушынэмэ, унэцIэ нэпцI къэгъэщхьэпэ. Ауэ уигу игъэлъ, цIыхубэм сыт хуэдэ нэщыпхъуэкIэ зыщумыгъэпщкIуми, редакцэм уи цIэ-унэцIэмрэ ущыпсэумрэ ящIэн хуейщ. Апхуэдэу щIыщытыр зыгуэркIэ редактор нэхъыщхьэр илъэсыщIэмкIэ къохъуэхъуныгу хъумэ, укъыщигъуэтынур ищIэн щхьэкIэщ. 16. Птхар къызэрытрадзэу гонорарыр зыIэрыгъэхьэж. Авансым зыщыдзей. Аванс къеIызыхым и пщэдейрей махуэр IэщIошхыхьыж. 17. ТхыпщIэр къыпIэрыхьэжа нэужь, узыхуей дыдэр ещIэ: кхъухь къэщэху, гуэл игъэгъущыкI, сурэт зытрегъэх, гъукIэм тхьэгъуш егъэщI, щхьэгъусэм и бостейр щыкIэ нэхъ ину гъэбырыб… сытми, узыхуейуэ хъуар. Редакцэм гонорар къущитым деж, абы сыт ухуейми епщIэну хуитыныгъэ къыдыщIегъу. Ауэ зыгуэркIэ тхыпщIэр зрата нэрыбгэм ар зытригъэкIуэдамрэ зэригъэкIуэда щIыкIэмрэ зэрыт щыхьэт тхылъхэр редакцэм иригъэлъагъужыну гукъыдэж игъуэтмэ, ар ямыдэну щыткъым. 18. КIэух папщIэу мы «Хабзэхэм» и япэ сатырхэм иджыри зэ къеджэж. 1) Пушкин Александр и усэм щыщ пычыгъуэ: «Сыт щIыхьыр? – ДжэгуакIуэм и джэдыгум къытепIиикI щыдэжын цIущ». («Что слава? – Яркая заплата на ветхом рубище певца».) Хъыбар зэшыгъуэ (Зи жьы хъугъуэм и тхыгъэхэм щыщ) I ЩIыхьышхуэ иIэу профессор гуэр исщ Урысейм. Мыстхэ я къуэ Николай Степанович; дамыгъэ хэIэтыкIахэр зи фащэтелъ чэнджэщэгъу нэхъыщхьэ. Абы апхуэдизкIэ орден куэд урысхэмрэ хамэ къэралхэмрэ къратауэ иIэщи, а псори зыкIэрилъхьэн хуей щыхъукIэ, студентхэр нэщIыбагъкIэ «тыхь фIэдзапIэкIэ» йоджэхэ. И цIыхугъэхэр нэхъ хэплъыхьа дыдэхэм ящыщщ. Сыти жыlи, иужьрей илъэс тIощIырытху-щэщIым абы и уэрсэрэгъуу щымыта щIэныгъэлI цIэрыIуэ Урысейм исакъым икIи искъым. Иджы зыкIэлъыкIуэни иIэжкъым, ауэ блэкIам и гугъу пщIымэ, гумащIэрэ хьэрэмыгъэншэу абы къыбгъэдэта и ныбжьэгъуфI къомым я сатырыр Пирогов, Кавелин, усакIуэ Некрасов сымэ я цIэхэмкIэ еух. Ар хамэ къэрал университетищми, Урысейм иту хъуами лэжьыгъэкIэ япыщIащ. КъинэмыщIхэми къинэмыщIхэми. А къомымрэ иджыри жыпIэ хъун Iэджэмрэ къыхэщIыкIащ сэ «си цIэкIэ» зэджэр. А си цIэр цIэрыIуэщ. Урысейм ису тхэкIэ-еджэкIэ зыщIэ дэтхэнэ зыми ар ещIэ, хамэ къэрал зэхуэсышхуэхэм "цIэрыIуэ", "зи щIыхьыр ин" пагъэувэурэ къыщапсэлъ. ЖыпIэкIи къытебдзэкIи бгъэпудыну хьэмэрэ щичэзуи щимычэзуи къипIуэну емыкIуу ябж цIэ ехъулIа закъуэтIакъуэм ящыщщ ар. Апхуэдэущ зэрыщытын хуейри. Сыту жыпIэмэ, сэ си цIэм зэфIэкI зиIэ икIи, шэч хэмылъу, сэбэпышхуэ къэзыхь цIыху цIэрыIуэ уи нэгу къыщIегъэхьэ. Сэ лэжьэн сфIэфIщ, махъшэм ещхьу сыбэшэчщ, абы мыхьэнэшхуэ иIэщ. Iуэхум сыхуэIэзэщ - абы и мыхьэнэр нэхъ иныжщ. ИтIанэ, псалъэм къыдэкIуэу, сэ сыцIыху гъэсащ, сынэмысыфIэщ икIи сыщIалэ пэжщ. Зэи литературэми политикэми сэ си бэлагъыр хэсIуакъым. ЩIэныгъэншэхэм седауэурэ цIэрыIуэ сыхъуну сыхэтакъым. ТхьэлъэIухэми си ныбжьэгъухэм я кхъащхьэхэми сыкъыщыпсэлъакъым... Хэбгъэзыхьмэ, сэ си щIэныгъэлI цIэм зы бжьыгъи илъкъым, щIэтхьэусыхэни бгъэдэлъкъым. Ар цIэ ехъулIащ. А цIэр зезыхьэу «сэ»-ра хъужым, илъэс хыщIырытI зи ныбжьым; зи щхьэр джафэ, зи дзэхэр дзэ лей, тик хэтIэса зэфыкI цIыхум и теплъэщ си теплъэр. Си цIэр зэрылыдым, зэрыдахэм хуэдизынкIэ, сэ езыр фае сыхъуащ икIи сылъагъугъуейщ. Си щхьэмрэ си Iэхэмрэ къарууншэщи мэкIэзыз. Си пщэр Тургенев зытетхыхьа хъыджэбз гуэрым ейм хуэдэу шыкIэпшынэм и къум ещхьщ. Си бгъэр иуащ, си плIэр бгъузэщ. СыщыпсалъэкIэ е лекцэ сыкъыщеджэкIэ си жьэр лъэныкъуэкIэ йоIушэкI. СыщыгуфIэкIэ си нэкIур зэрыщыту лIыжь хьэдафэу золъэ. Фэншэ дыдэщ си Iэпкълъэпкъ зэфIэшыжар, тикыр къыщыхэлъадэм и гугъу умыщIыххэми. Апхуэдэхэм деж си теплъэм щытыкIэ гуэр егъуэт, хэт къысIуплъэми игъэгужьейуэ: "Мыбы, тобэ ирехъу, куэд икIужынкъым",- жримыгъэIэнкIэ Iэмал имыIэу. Сэ иджыри мыlейуэ лекцэ сыкъоджэ. Иджыри езгъаджэхэр сыхьэтитIым и кIуэцIкIэ зызогъэдэIуэф. Сыдихьэхауэ, тхыбзэм тету, гушыlи хэлъу сызэрыпсалъэм си макъым и дагъуэхэр ягъэпщкIу - ар езыр икIащ, пхъашэщ икIи тхьэгъэпцIым ейм ещхьу зэпош. Си тхэкIэращи - lисрафщ. Тхэн Iэзагъыр къызэрыкIыкI си щхьэкуцI къуэпсыр гъуащ. Щыгъупщэх сыхъуащ, гупсысэхэр зэрызэкIэлъыкIуапхъэм хуэдэу зэрыIыгъкъыми, тхылъымпIэм истхэн зэрыщIэздзэу ахэр зэзыгъэубыдыр зэхэсщIэжкъым. А зы ухуэкIэжьращи, псалъэухар къуийщ икIи мыкIуэмытэщ. Стхым жысIэну сызыхуейр къыщимыкI куэдрэ къохъу. ИкIэм сыщынэсым къызэрыщIэздзар сщогъупщэж. ЩIэх-щIэхыурэ псалъэ къызэрыгуэкI дыдэхэр сIэщIоху икIи сыт щыгъуи къаруушхуэ сфIехь тхыгъэм псалъэ лейрэ псалъафэрэ хэзмыгъэхьэным - а тIури цIыхум и щхьэр тэмэму зэрымылажьэм и щыхьэтщ – Iэмал хуэзгъуэткъым. Хьэлэмэтракъэ, тхыгъэр нэхъ къызэрыгуэкIыху, бэлыхьу стелъыр нэхъ инщ. ЩIэныгъэм сыщытетхыхькIэ сэ IэджэкIи си гур нэхъ утIыпщащ икIи нэхъ зысфIэгубзыгъэжщ зыгуэрым псалъитI-щыкIэ сехъуэхъун е къулыкъу тхылъымпIэ гуэр стхын щыхуейхэм нэхърэ. ИтIанэ: нэмыцэбзэкIэ е инджылызыбзэкIэ сытхэну нэхъ сфIэтыншщ урысыбзэкIэ нэхърэ. Иджырей си псэукIэм и гугъу пщIымэ, сызэрымыжеифым си фэр зэрырихым и гугъу сымыщIу хъунукъым. Сыт уи псэукIэм гу лъумытэнкIэ Iэмал имыIэу нэхъ къыхэщыр жиIэу зыгуэр къызэупщIамэ, «жейр зэрысфIэкIуэдар» жысIэнт. Япэм ещхьу, сызэресауэ, жэщыку зэрыхъуу зызотIэщIыжри согъуэлъыж. ЗанщIэу сыIурех, ауэ сыхьэтитIыр екIуэкIыу сыкъызэщоуж сымыжеиххам хуэдэу. Сыкъэтэджыжу уэздыгъэр щIэзгъэнэн хуей мэхъу. Зы сыхьэт е сыхьэтитI сыкъикIукI-сыникIукIыу пэшым сыщIэтщ, зызэрысщIэжрэ фIэлъ сурэтхэм сеплъу. КъэскIухьын сыужэгъуа нэужь, си Iэнэм сыбгъэдотIысхьэ. Зыри сыхуэмейуэ, зыми семыгупсысу, зызмыгъэхъейуэ сыщысщ. Си пащхьэм тхылъ илъмэ, езыр-езыру къызогъэкIуатэри зыкIи сфIэмыхьэлэмэту соджэ. Апхуэдэу жэщ гуэрым езыр-езыру роман псо щIэзджыкIащ "ПцIащхъуэм и уэрэд" цIэ мыгурыIуэгъуэр иIэу. Е сытемыгупсысыкIын щхьэкIэ миным нэс сыбжэну къалэн зыхузогъэувыж. Хьэмэрэ ныбжьэгъухэм языхэз си нэгу къыщIызогъэхьэри, дапщэщ, сыт хуэдэ щIыкIэкIэ лэжьапIэм къэува хъуами къызогубзыгъыж. СызыпхыдэIукIын сфIэфIщ. Зэм пэшитIкIэ спэIэщIэу сипхъу Лизэ мэIуэщхъу. Зэм фызыр хьэщIэщым шэху уэздыгъэ иlыгъыу кIуэцIрокIри, Iэмал имыIэу мафIэдзыр Iэпоху. УнэлъащIэ тIорысэр мэкIыгъ е уэздыгъэкум зуун щIедзэ, икIи, къызыхэкIыр сымыщIэу, а макъ псоми сагъэпIейтей. Жэщым умыжеймэ дакъикъэ къэс пхухэту зыкъыпщохъуж. Аращи, сымыжеину сыщыхуит пщэдджыжьымрэ махуэмрэ къысхуэмыгъэсу сожьэ. Уи гущхьэр игъэуфIыцIу зэманышхуэ макIуэ пщIантIэм дэт адакъэр Iуэн и пэкIэ. Япэрей гуфIапщIэр абы къелэжь. Ар Iуакъэ - сыхьэт зэрыдэкIыу и лъабжьэм хъумакIуэ къыщыушар зыгуэр щхьэкIэ шхыдэу, зигъэпсчэуIуу къызэрыдэкIуеинур сощIэ. ИтIанэ щхьэгъубжэ щIыбым хуэм-хуэмурэ хьэуам и фэр щыпыкIынурэ уэрамымкIэ макъхэр къиIукIын щIидзэнущ… Си махуэр фызым и къыщIыхьэгъуэмкIэ къыщIедзэ. Ар ныкъуэхуапэщ, и щхьэцыр мыжьщ, ауэ зитхьэщIакIэщ, удзхэкI дыхумэ къыкIэрех. ЗэрымыщIэкIэ къыщIыхьа нэхъей, абы сытым дежи жиIэр зыщ: - Къысхуэгъэгъу, иджыпстуупцIэ сыщIэкIыжынущ... Ныжэбэ гуэрми ужеякъэ? ИтIанэ уэздыгъэр егъэункIыфI, Iэнэм бгъэдотIысхьэри псэлъэн щIедзэ. Сэ сыбегъымбаркъым, ауэ къыщIимыдзэ щIыкIэ сощIэ ар зытепсэлъыхьынур. Пщэдджыжь къэс а зыращ. Зэрыхабзэу, си узыншагъэ зытегузэвыхьым щIэупщIа нэужь, зэуэ Варшавэ къулыкъу щызыхь ди къуэ офицерыр игу къокIыж. Мазэм и кIэм абы тумэнитху худогъэхь - аращ нэхъ дызытепсэлъыхьри. - Тхьэ, ар ди дежкIи мытынш, - мэщатэ фызыр, - ауэ и Iуэху зэтеувэху тIэкIу зыщIэдмыгъакъуэу хъунукъым. Сабийр хамэ щIыпIэм щыIэщ, и улахуэри мыхьэнэншэщ... Ар жысIэ щхьэкIэ, ухуеймэ, мазэ къакIуэ тумэнитху мыхъуу плIы хуедгъэхьынщ. Дауэ уеплърэ? Махуэ къэс и нэгу щIэкIхэм си фызым и фIэщ ящIын хуейт нэхъыбэрэ дытепсэлъыхь щхьэкIэ дгъэкIуэдыр нэхъ мащIэ зэрымыхъур. АрщхьэкIэ зыгуэр гъэунэхун жыхуаIэр абы къыфIэIуэхукъым икIи димыгъэхуIауэ пщэдджыжь къэс ди къуэ офицерми, щIакхъуэр, Тхьэм и шыкуркIэ, нэхъ пуд зэрыхъуами, фошыгъур кIэпIейкIитIкIэ зэрыхэхъуами къысхутопсэлъыхь. Ари хъыбар щIэрыпс къызжиIэм хуэдэу. Сэ содаIуэ, езыр-езыру арэзы сыдохъу, итIани, жэщым сызэрымыжеяра къыщIэкIынщ, мыхьэнэ зимыIэ гупсысэ зыщымыщхъухэм сызэщIаубыдэ. Соплъ си фызми сабийм зыгуэр зэригъэщIагъуэм хуэдэу согъэщIагъуэ. СыкъэуIэбжьыжу сызоупщIыж: пэжу пIэрэ мыпхуэдиз зи пшэрагъ фызыжь мыкIуэмытэр; Iуэху мыфэмыцхэмрэ щIакхъуэ lыхьэмрэ ягъэгужьеярэ щIыхуэмрэ къэщэхупхъэмрэ фIэкIа емыгупсысу зи нэм пшагъуэ трихьар; ахъшэ зытригъэкIуадэм нэмыщI зыми темыпсэлъыхьыжыфрэ уасэ пуд фIэкIа зыщыгуфIыкI мы дунейм темытыжыр… Пэжу пIэрэ мы цIыхубз дыдэр и акъыл нэхум, псэ къабзэм, дахагъэм, Отелло Дездемонэ дилъэгъуа «гущIэгъур» си щIэныгъэ Iуэхухэм къызэрыхуиIэм щхьэкIэ зызмыщIэжу зэгуэр фIыуэ слъэгъуа а Варя бгы псыгъуэ цIыкIурауэ? Зэгуэр къуэ къысхуэзылъхуауэ щыта си щхьэгъусэ Варя мы цIыхубз дыдэра? Сэ быдэу соплъэ фызыжь мыкIуэмытэм и нэгум, си Варя сылъыхъуэу. Ауэ хэлъам щыщу абы къыхэнэжар си узыншагъэм зэрытегузэвыхьымрэ си улахуэм "ди улахуэкIэ", си пыIэми "ди пыIэкIэ" зэреджэ къудеймрэщ. Си гур мыузу сеплъыфкъым абы. Аращи, тIэкIу теун папщIэ сытри жызогъэIэ. Уеблэмэ цIыхухэм яхуэмыфащэ щахужиIэми, сымаджэхэм сазэремыплъымрэ еджакIуэ тхылъ къызэрыдэзмыгъэкIымрэ щхьэкIэ къыщызэхъурджауэкIи сыпэрыуэфкъым. Ди уэршэрыр сыт щыгъуи зэщхьу еух. Фызым зэуэ шей сызэремыфар къещIэжри къощтэ. - Сыт lей сыщIыщысыр? - жеIэ абы къэтэджурэ. Самоварыр куэд щIауэ Iэнэм тетщ, сэ еуэкIэ сыкъовэ. Гу зи цIэ сиIэжкъым, Тхьэ! Ар щIопхъуэри мыр жиIэну бжэм деж къыщоувыIэж: - Егор мазитху лъандэрэ сом еттакъым. Пщыгъупщэжа? УнэIутым и улахуэр зытрегъэхьэн хуейкъым жысIэурэ дапщэрэ жысIа? Зы мазэм тумэн ептыну нэхъ тыншщ мазитхум тху ептын нэхърэ! БжэщхьэIум йобакъуэ, итIанэ аргуэру къоувыIэжри жеIэ: - Ди Лизэ тхьэмыщкIэм хуэдэу сфIэпсэкIуэд мы дунейм теткъым. Хъыджэбз цIыкIур консерваторием щоджэ, цIыхум яхэт зэпытщ, ауэ зэрызихуапэр сытым ещхь. Абы и шубэжь цIыкIумкIэ уэрамым удыхьэну емыкIущ. НэгъуэщIым ипхъуу щытами иджыри зыгуэрт, ауэ псоми ящIэ и адэр зэрыпрофессор цIэрыIуэри зэрычэнджэщэгъу нэхъыщхьэри. Апхуэдэу си цIэри си къулыкъури къызеудэкIри ар зэ мыхъуми зэ щIокIыж. Аращ си махуэм зэрыщIидзэр. ЗэрекIуэкIри нэхъ щIагъуэкъым. Шей сефэ пэтрэ шубэ цIыкIурэ пыIэ цIыкIурэ щыгъыу, нотэхэр IэщIэлъу, консерваторием кIуэн хьэзыру си Лизэ къыщIохьэ. Ар илъэс 22 мэхъу. НэхъыщIафэ тетщ, дахэ цIыкIущ, си фызыр щыщIалам тIэкIу ещхьщ. Абы гумащIэу си нэзэрыхъэмрэ си Iэгумрэ ба къыхуищIурэ: - Дауэ ущыт, папочкэ? Уузыншэ? - жеIэ. ЩыцIыкIум абы гъэдиигъэ ифIэфI lейти, щIэх-щIэхыурэ IэфIыкIэ щащэ тыкуэным сшэн хуей хъут. Гъэдиигъэр абы и дежкIэ дунейм фIыгъуэу тетым и пщалъэт. Къысщытхъуну хуеймэ: "Уэ, папэ, усливочнэщ",- жиIэрт. И зы Iэпэ цIыкIум "дэ цIыку хэкIутат", адрейр "сливочнэт", ещанэр "мамкъутт», нэгъуэщIт къинэмыщIт. Десауэ "уи пщэдджыжь фIыуэ" къызжиIэну къыщыщIыхьэкIэ, си куэщIым изгъэтIысхьэти, и Iэпэ цIыкIухэм ба хуэсщIурэ: - Мыр сливочнэщ, мыбы дэ хэлъщ, мыбы - лимон… - жысIэрт. Иджыри, къысхуинауэ, Лизэ и Iэпэхэр Iупэм хузохьри: "Мыбы дэ хэлъщ, мыбы - лимон, мыр сливочнэщ …" жысIэурэ согурым, ауэ ещхь хъужкъым. Си гур гъэдиигъэм хуэдэу щIыIэщи си напэр мэс. Пхъур къыщIыхьэу си нэзэрыхъэм IупэкIэ къыщеIусэкIэ, бжьэ къызэуам хуэдэу сыкъоскIэ, лIыгъэкIэ си дзэлыфэр зэтызошри, нэгъуэщIыпIэкIэ соплъэ. Жей сызэримыIэжрэ си щхьэкуцIым дыд къыхаIуам хуэдэу иугъуэну зы упщIэ итщ. Си пхъум елъагъу сэ лIыжьым, цIыху цIэрыIуэм, унэIутым и щIыхуэ зэрыстелъым сигъэукIытэу си псэм хьэзабу тригъэлъыр. Абы ещIэ лэжьыгъэр хыфIэздзэурэ сыхьэт бжыгъэкIэ сыкъикIукI-сыникIукIыу щIыхуэ жьгъейхэм сегупсысу сызэрыбампIэр. АтIэ сыту зэ закъуэ нэхъ мыхъуми и анэм имыщIэу къакIуэрэ щэхуу: "Ди адэ, мис си сыхьэтыр, си Iэпщэхъухэр, тхьэгъухэр, бостейхэр. Мыбыхэм я уасэ къеlых, уэ ахъшэ ухуейщ», - къызжимыIэрэ? И анэмрэ сэрэ щхьэгъэпцIэж емыкIум зыдедгъэхьэхауэ ди тхьэмыщкIагъэр дгъэпщкIуну дызэрыхэтыр щилъагъукIэ, сыт апхуэдиз зи лъэпсеягъ мэкъамэм ухуеджэн насыпыр щIыIуимыгъэкIуэтыр. КъеIысхынутэкъым сыхьэти, Iэпщэхъуи, зыри пэзубыдынутэкъым, Тхьэм сыщихъумэ! Аракъым сэ сызыхуейр. Ауэрэ Варшавэ къулыкъу щызыхь си къуэ офицерри сигу къокIыж. Цlыху губзыгъэ, цIыху пэж, зэпIэзэрытщ ар. Ауэ си дежкIэ ар мащIэщ. Сэ сызэрегупсысращ. Жьы хуегъэзэкI хъуа адэ сиIэрэ и тхьэмыщкIагъэм щытеукIытыхьыж дакъикъэ абы къыхуихуэу сщIамэ, офицер IэнатIэр зыгуэрым естынти, сэ езыр лэжьапIэ сыувынт. Сабийхэм ятеухуа апхуэдэ гупсысэхэм зыри къысханэжкъым. Сыт ахэм я мыхьэнэр? Цlыху къызэрыгуэкIым ар зэрымылIыхъужьым щхьэкIэ хуэбэмпIэфынур къэухьышхуэ зимыIэ цIыху ерущ. Хъунщ зэкIэ абы теухуауэ. ПщIым дакъикъэ пщыкIутху иIэжу си щIалэ цIыкIухэм деж сыкIуэн хуейщ лекцэ сыкъеджэну. Зызохуапэри илъэс щэщI хъуауэ сцIыху, езым и тхыдэ щхьэхуэ си дежкIэ зиIэж гъуэгумкIэ соунэтI. Мис аптекэ зыхэт унэ гъуабжэшхуэр. Мыбдеж зэгуэр унэ цIыкIу щытат пивэ ефапIэ хэту. Абы сыщIэсу си диссертацэм сегупсысу щытащ. Варя япэ лъагъуныгъэ письмо щыхуэстхари арат. "История болезни" жиIэу зытедза тхылъымпIэ напэм къэрэндащкIэ истхат. Мис тыкуэн цIыкIури. Ар зы зэман щIыхуэу тутын къызэзыту щыта журтыжь цIыкIу гуэрым и IэмыщIэ илъащ. ИтIанэ дэтхэнэ студентри "анэ зэриIэм щхьэкIэ" фIыуэ зылъагъуу щыта фыз гъумыщIэм. Иджы абы сондэджэр щхьэцыгъуэ гуэр щIэсщ, къыфIэIуэху щымыIэрэ гъуаплъэ шейнычкIэ шей ефэу. Мис куэд щIауэ Iэ зэмыIуса университет куэбжэ зэхэуфахэри. КIагуэ зыщыгъ пхъэнкIакIуэ еша, жыхапхъэ, уэс зэхуэтхъуса... ЩIэныгъэм и сэрейр пэж дыдэу сэрейуэ къызэфIигъэщIыу къуажэм къикIагъащIэ щIалэ цIынэ цIыкIур мы куэбжэхэм щIрамыгъэгъуэжынкIэ Iэмал иIэкъым. Хэбгъэзыхьмэ, университет унэ кхъахэхэри, пырхъуэ кIыфIхэри, кIэгъуасэ зыкIэрищIа блынхэри, нэхур хуиту къызэрыщIимыдзэри, дэкIуеипIэхэм, щыгъын фIэдзапIэхэм, тетIысхьэпIэхэм я теплъэ гурымыхьри лъэпкъыр дахэмкIэ мыплъэжу езыгъэса Iуплъэгъуэхэм ящыщщ… Мис ди жыг хадэри. Сызэрыстудентрэ абы фIыкIи lейкIи зихъуэжауэ сщIэкъым. Фlыуэ слъагъукъым ар. КуэдкIэ нэхъ губзыгъагъэт абы бзииху ныкъуэлIэхэм, кIарц гъуэжьхэм, мэжджытжыг пыщыкIахэм я пIэкIэ уэздыгъей лъагэхэмрэ жыгеифIхэмрэ къыщыкIыу щытамэ. Къэзухъуреихьым зи дуней еплъыкIэр елъыта еджакIуэм щеджэ щIыпIэм лъэбакъуэ къэс и пащхьэм лъагэ, лъэщ, щIэращIэ защIэ щилъагъупхъэщ. Тхьэм щихъумэ ар жыг ныкъуэлIэхэмрэ щхьэгъубжэ къутахэмрэ, блын гъуабжэхэмрэ фэ чэтхъа зытебза бжэхэмрэ. ЩIэхьэпIэм сыкъыщыблагъэкIэ, бжэр зэIуокIри, си лэжьэгъужь, си цIэджэгъу, бжэIут Николай къыспожьэ, дэ икIи дызэныбжьщ. СыщIегъэхьэ, и макъым зрегъэтхъунщIри: - Уаещ, зи щIыхьыр ин!- жеIэ. Хьэмэрэ, си джэдыгур псыфмэ: - Къошх, зи щIыхьыр ин! ИтIанэ бжэуэ си гъуэгум тетыр Iуихыурэ сяпэ иту мажэ. ЛэжьапIэ пэшым къысхуэсакъыурэ джэдыгур щысщех. АпщIондэху ар хунос университет хъыбар гуэр къызжиIэну. Университетым бжэIутрэ хъумакIуэу дэтыр фIыуэ зэрызэрыцIыхум и фIыгъэкIэ абы факультетиплIми, канцеляриеми, ректорым и пэшми, тхылъ хъумапIэхэми щекIуэкIыу хъуар ещIэ. Абы имыщIэр укIуэдыж! Псалъэм папщIэ, ректорыр е деканыр зэрытекIым фIэкIа Iуэху щыдимыIэжым, зэхызох трагъэувэнкIи хъунухэм я гугъу хъумакIуэ щIалэхэм зэрахуищIыр. Абдеж дыдэм мор министрым зэримыдэнур, мыдрейр езыр зэрыхуэмеинур къащыгуригъаIуэу. ИтIанэ къэхъункIэ Iэмал зимыIэ, пщIыхьэпIэм ухэту фIэкIа къыпхузэфIэмыгъэщIын хъыбар гуэрхэр ирешажьэ канцелярием къаIэрыхьа тхылъымпIэ хьэлэмэтлажьэхэм, министрымрэ уэчылымрэ яIа псалъэмакъ щэхум, къинэмыщIхэм теухуауэ. А хъыбархэр хэбгъэкIмэ, нэхъыбэм ар захуэу къыщIокI. ЯгъэувынкIэ хъунухэр гъэщIэгъуэну къегъэлъагъуэ, ауэ абы щыгъуэми жиIэр пэжщ. Хэт дапщэщ диссертацэ пхигъэкIамэ, лэжьапIэ къэувамэ, IукIыжамэ е лIамэ фщIэну фыхуеймэ, мы сэлэтым и гурыхуагъ абрагъуэм фыщIэупщIи илъэсыр, мазэр, махуэр къывжиIэн дэнэ къэна, а Iуэхугъуэм епха нэгъуэщI гуэрхэри къыдыщIигъунущ. Апхуэдиз зигу къыпхуинэфынур фIыуэ укъэзылъагъу закъуэращ. Абы университет хъыбарыжьхэр ехъумэ. Езым япэ ита хъумакIуэхэм университет гъащIэм теухуа таурыхъ куэд къыхуагъэнащ. А мылъкум езым и lыхьэфI, лэжьэху зэригъэпэщауэ, хилъхьэжащ икIи, ухуеймэ кIэщIу, ухуеймэ кIыхьу, абы хъыбар Iэджэ къыбжиIэжыфынущ. ЗыхамыщIыкI мы дунейм темыт еджагъэшхуэхэми, тхьэмахуэ бжыгъэкIэ гъуэлъу мыжей лэжьакIуэ ехьэжьахэми, щIэныгъэм щхьэкIэ куэд зышэчахэмрэ зи псэр зытыпахэмрэ я гугъу къыпхуищIыфынущ. ФIыр абы сыт щыгъуи lейм трегъакIуэ, къарууншэр-лъэщым, Iущыр-делэм, Iэдэбыр-пагэм, щIалэр-жьым... Iэмал имыIэу щыткъым а шыпсэ къомыр уи фIэщ мыхъункIэ. Ауэ ахэр щIэгъэпщи, шыбзэм узыхуейр къинэнущ: ди хабзэфIхэмрэ псоми яцIыху лIыхъужь дыдэхэмрэ. Ди цIыхубэм щIэныгъэлI гъащIэм теухуауэ ящIэр профессорыжьхэр егъэлеяуэ зэрыщыгъупщэхымрэ зэм Грубер, зэм - сэ, зэм Бабухин патхэ псалъэ шэрыуитI-щымрэ деж щеух. ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ лъэпкъым дежкIэ ар мащIэIуэщ. ЩIэныгъэр, щIэныгъэлIхэр, студентхэр цIыхубэми Николай хуэдэу фIыуэ илъагъуу щытамэ, куэд щIат абы къыбгъэдэкI литературэм тхыгъэ куу, тхыдэ лъагэ, хъыбар щIэщыгъуэ зэрыхэтрэ. Иджыпсту, ди жагъуэ зэрыхъунщи, хэмытхэр. ХъыбарыщIэ къызжиIа нэужь, Николай и нэгур зэхеуфэжри Iуэхум тепсэлъыхьын щIыдодзэ. А дакъикъэм хамэ гуэр къэдаIуэрэ Николай терминхэр къызэрыжьэдэлъэлъыр зэхихамэ, тобэ ирехъу, ар унэIуту хуэпа еджагъэшхуэу къыщымыхъутэм. Пэжыр жыпIэмэ, а университет хъумакIуэхэм щIэныгъэшхуэ ябгъэдэлъщ жыхуаIэр фIыуэ егъэлеящ. Дауи, Николай щэм щIигъу фIэщыгъэхэр латиныбзэкIэ ещIэ. Хьэдэ къупщхьэр зэпкърелъхьэф. Зэзэмызэ препаратыр егъэхьэзырыф. ЗыщIыпIэ къриха псалъэуха кIыхькIэ студентхэр егъэдыхьэшхыф. Ауэ, псалъэм папщIэ, лъыр зэрызекIуэ хабзэ къызэрыгуэкIыр абы и дежкIэ илъэс тIощI ипэкIэ зэрыщыта дыдэм хуэдэу гурыIуэгъуейщ. Кабинетым щIэт стIолым лъахъшэу и щхьэр егъэзыхауэ тхылъым е препаратым си прозектор Петр Игнатьевич щхьэщысщ. ЩIэныгъэм зи насып хэмылъ лэжьакIуэжь нэмысыфIэ. Илъэс 35-рэ хъуми аращ, ауэ ныбэфщ и щхьэри икIащ. Ар пщэдджыжьым щыщIэдзауэ жэщ хъуху мэлажьэ. Узижэгъуэну куэд йоджэ, зэджа псори фIы дыдэу ещIэж, икIи а лъэныкъуэмкIэ ар цIыхукъым - дыщэщ. Ауэ адрей псомкIи ар шы хьэлъэзешэщ е, зэрыжаIэщи, еджагъэшхуэ щхьэдыкъщ. Шы хьэлъэзешэр хэлъэт зиIэм къызэрыхэпцIыхукIыну хьэлхэр мыращ: абы и къэухь цIыкIур и IэщIагъэм и гъунапкъэм деж зэуэ щыпеч. IэщIагъэм щымыщ Iуэхум и деж ар сабийм хуэдэу щыкъаплъэнэфщ. Зэгуэр, сощIэж, пщэдджыжьым сыкъыщIэхьэри: - Ярэби, сыту гуауэшхуэ! Скобелев лIауэ жаIэ,- жысIащ. Николай Iэпэ жор ищIащ. Петр Игнатьевичым зыкъригъэзэкIри: - Хэт Скобелев?- жиIэри щIэупщIащ. Иджыри зэ - ар тIэкIу нэхъ пасэу - профессор Перов зэрылIар щыжысIэм, Петр Игнатьевичу тIасэ цIыкIур къызэупщIыгъащ: - Сытыт абы зэрыригъаджэр? Си фIэщ хъуркъым и тхьэкIумэм деж Патти уэрэд къыщыхидзами, Урысейм китаидзэр къытеуами, щIыр хъеями, абы и Iэпкълъэпкъыр зы мэскъалкIэ хъеину, нэ иуфIыцIамкIэ и микроскопым иплъэу щысын фIэкIа. Сытми, Гекубэ и Iуэху лъэпкъ абы зэрихуэкъым. СымыщIэн щыIэтэкъым а пхъэдакъэжьыр и фызым и гупэм зэрыхэлъым сеплъын папщIэ. Иджыри зы хьэл: щIэныгъэм жиIэм итхьэкъун, псом хуэмыдэу, нэмыцэхэм ятхым. Абы игурэ и щхьэрэ зэтелъщ. И препаратхэм шэч къытрихьэкъым. ЩIэпсэур ещIэ. Iэзагъ зыбгъэдэлъ цIыхухэм я щхьэцхэр зыгъэтхъу шэч, щIегъуэж жыхуаIэхэр абы ищIэххэкъым. Зи цIэ Iуам къыжьэдэкIар щхьэгъэтIылъкIэ къепхъуатэри езыр гупсысэн Iуэху зэрихуэххэкъым. Ар зэ жиIам хущIебгъэгъуэжыну гугъущ. УедэуэнкIэ Iэмал зимыIэщ. Едауэ, Тхьэм щхьэкIэ, щIэныгъэ нэхъыфI дыдэр медицинэрауэ, нэхъ цIыхуфIу дунейм тетхэр дохутырхэрауэ, нэхъ хабзэфI дыдэу щыIэр дохутыр хабзэхэрауэ къэзылъытэ цIыхум. Дохутыр IэщIагъэм и дыгъуасэрей махуаем къелауэ щыIэжыр нобэ дохутырхэм ядэлъ галстук хужьырщ. ИтIани щIэныгъэлIми ауэ цIыху еджами къилъытэн хуейр университет псом щызекIуэ хабзэхэращ, ахэр дохутырхэм, юристхэм, нэгъуэщI къинэмыщIхэм ейкIэ зэхэмыдзауэ. АрщхьэкIэ Петр Игнатьевич ар зэридэн дунейм теткъым икIи Къемэт махуэр къэсыху абы щхьэкIэ къодэуэфынущ. Ар зыхуэщIар сэ IупщIу солъагъу. И гъащIэ псом къриубыдэу дунейр я къабзагъыу препарат щэ бжыгъэ игъэхьэзырынщ, екIуу реферат зэшыгъуэ зыкъом итхынщ, тхыгъэ зыбгъупщI псэемыблэжу зэридзэкIынщ, ауэ щIэ гуэр къыхуэгупсысынукъым. ЩIэм щхьэкIэ хэлъэт, гукъэкI, къащIэ гуэр уиIэн хуейщ. Апхуэдэ зыри Петр Игнатьевич бгъэдэлъкъым. КIэщIу жыпIэмэ, ар щIэныгъэм щыбысымкъым - щыIэпыдзлъэпыдзщ. Сэ, Петр Игнатьевич, Николай ди макъым зедмыгъэIэту допсалъэ. Дэ тIэкIу дыIэнкунщ. Тенджыз къэукъубеям ещхьу студент къомыр бжэ щIыбагъым щызэщIэвууэкIэ, нэхъ лейуэ зыгуэр уи гум зэхещIэ. Илъэс щэщI хъуауэ сесэкъым а гурыщIэм, пщэдджыжь къэси зыхызощIэ. Сэ сыкъэгумахауэ къэпталыр сопхэ, Николай зыри къызэрымыкI упщIэхэр изот, сыкъогубжь... Сышынэ хуэдэу щытщ, ауэ къэрэбгъагъкъым ар, нэгъуэщI зыгуэрщ, фIэсщынури зэзгъэщхьынури къысхуэмыщIэу. ЗыкIи сыхуэмейуэ сыхьэтым соплъри, - ИIэ-тIэ! ЩIэхьэн хуейщ,- жызоIэ. Мыпхуэдэ щIыкIэу дожьэ: япэ иту Николай макIуэ, препаратхэр е атласхэр иlыгъыу. Абы иужьым – сэ. Си ужьым Iэдэбу и щхьэр иригухауэ шы хьэлъэзешэр нолъэбакъуэ. Е, дыхуей хъумэ, япэу хьэдэр щIахьэ, абы иужь Николай щIохьэ... Сэ сыкъызэралъагъуу еджакIуэхэр къотэдж, итIанэ мэтIысыж. Тенджыз Iэуэлъауэр зэуэ мэудэIу. Жьыугъуэджэм щIедзэ. Сэ сызытепсэлъыхьынур сощIэ, ауэ сыт хуэдэ щIыкIэу езгъэкIуэкIынуми, сыткIэ къыщIэздзэнуми, дауэ сыухынуми сщIэкъым. Зы псалъэуха хьэзыр щхьэм илъкъым. АрщхьэкIэ аудиториер зэ къэсплъыхьрэ - ар езыр хъурейуэ амфитеатр хуэдэу къокIуэкI - жаIэ хабзэ "лекцэ кIуам дэ дыкъыщыувыIар" къызэрызжьэдэкIыу, псалъэухахэр зым и ужьым зыр иту си гущIэм къилъэтурэ - макIуэ мэлъей! Сэ увыIэгъуэ симыIэу псынщIэу, сыщIихьауэ сопсалъэ, икIи си псалъэр зэпызудыфын къару щыIэу си гущхьэ къэкIкъым. Дэгъуэу, - абы къикIыр мызэшыгъуэу, - къедаIуэхэми сэбэп гуэр хахыу лекцэ укъеджэн папщIэ, Iэзагъым нэмыщI хуэIэкIуэлъакIуэу, бгъэунэхуауэ ущытын хуейщ, уи къарур здынэсри, укъызыхуеджэхэри, зи гугъу пщIы Iуэхугъуэхэри Iэмал зэриIэкIэ нэхъ IупщIу уи нэгу къыщIэбгъэхьэфу. КъинэмыщIауэ, бзаджагъэ тIэкIуи пхэлъын хуейщ, набдзэгубдзаплъэу уакIэлъыплъу, зы тэлайкIи нэм къиубыдым утемыплъэкъукIыу. ДирижерыфIым композиторым и мурадыр къыщиIуатэкIэ зэуэ Iуэху тIощI зэфIегъэкI: партитурэм йоджэ, баш цIыкIур щIеупскIэ, уэрэджыIакIуэм кIэлъоплъ, зэм бэрэбаным, зэм валторнэм, къинэмыщIхэмкIэ зеший... Сэри аращ сщIэр лекцэ сыкъыщеджэкIэ. Си пащхьэм зыр адрейм емыщхьу нэкIуищэрэ щэныкъуэрэ исщ. ЗанщIабзэу си нэкIум къытеубыдауэ нэ щищ къызоплъ. Си плъапIэр - апхуэдизыщхьэ зыфIэт благъуэм сытекIуэнырщ. Абы и гулъытэм и инагъымрэ и зэхэщIыкIым и къарумрэ сыщыпсалъэ дакъикъэ къэс къысхузэфIэгъэщIмэ, ар си IэмыщIэм илъщ. Адрей си бийр сэ езым сщыщыжщ. Ар - гъуни нэзи зимыIэ теплъэхэмрэ, къэхъукъащIэхэмрэ, Iэмалхэмрэ, сысеи сысымеи зэхэту, абыхэм къагъэхъужа гупсысэ къомымрэщ. Дакъикъэ къэс сэ IэкIуэлъэкIуагъ схурикъун хуейщ а къызыхэхыпхъэ къомым нэхъ мыхьэнэ зиIэ, нэхъ зыхуейр сызэрыпсалъэм хуэдэ дыдэу псынщIэу къыхэспхъуэтурэ благъуэм нэхъ къызэрыгурыIуэн, и гулъытэр нэхъ къэзыхьэхун жыпхъэм изгъэувэну. ИтIанэ теплъэкъукI щымыIэу елIэлIэн хуейщ гупсысэхэр къызэрыкIуэ щIыкIэм темыту, зэрызэкIэлъыкIуапхъэм, сэ я нэгу къыщIэзгъэувэну сызыхуей сурэтыр IупщIу я нэгу къыщIыхьэн хуэдэу, яIэрыгъэхьэным. АдэкIэ сэ сыхэтщ си псэлъэкIэр тхыбзэм тету, дэтхэнэр сытми кIэщIрэ шэрыуэу, псалъэухар гурыIуэгъуафIэрэ удихьэхыу сыухуэну. Дакъикъэ къэс сэ зыкъэзубыдыжурэ сыхьэтрэ дакъикъэ плIыщIрэ фIэкIа сызэримыIэр къэсщIэжын хуейщ. Сытми, пщIэн мащIэкъым. Зэуэ щIэныгъэлIуи, ущиякIуэуи, жьакIуэуи зыкъэзгъэлъэгъуэн хуей мэхъу, икIи Iуэхур зэlыхьащ жьакIуэр ущиякIуэмрэ щIэныгъэлIымрэ, е ахэр мыдрейм къатекIуэу щытмэ. Дакъикъэ пщыкIутху, сыхьэт ныкъуэ укъоджэри, гу лъыботэ еджакIуэхэр унащхьэмкIэ, Петр Игнатьевич дежкIэ плъэн зэрыщIадзэм. Зыр бэлътоку кърихыну мэIэбэ, адрейр нэхъ тыншу мэтIыс, ещанэр и гупсысэхэм щIогуфIыкIыж... Абы къикIыр гулъытэр езэшауэ аращ. Зыгуэр щIэн хуейщ. Япэу къызэрысхуихуэу гушыIэ гуэр жызоIэ. НэкIуищэрэ щэ ныкъуэм я Iупэр зэтож, тенджызым и Iэуэлъауэр тIэкIурэ зэхыбох... Сэри содыхьэшх. Гулъытэр къэщIэрэщIэжащи пысщэми хъунущ. ИгъащIэм спортми, нэгу зегъэужьыкIэ е джэгукIэ гуэрми сигу хигъэхъуакъым лекцэ къеджэным хуэдэу. Лекцэм и закъуэщ сэ зызмыщIэжу сызытхьэкъупар, псэр хьэхун жыхуаIэр усакIуэхэм къамыгупсысауэ пэж дыдэу зэрыщыIэр къызгурыIуэу. Си фIэщ хъуркъым Геркулес и лIыхъужьыгъэ нэхъ курых дыдэхэм иужькIи сэ лекцэ нэужь къэс IэфIыу сызэрезэшу щытам хуэдэу ешауэ. Ар япэм щыгъуэщ. Иджы лекцэхэм хьэзаб фIэкIа зыри щызыхэсщIэжкъым. Сыхьэт ныкъуи дэмыкIыу си лъакъуэхэмрэ си плIэмрэ схуэмышэчыжу къыхоузыкI. Шэнтжьейм сотIысхьэ, ауэ сэ сыщысу сыкъеджэу сесакъым. Дакъикъэ докIри сыкъотэджыж, сыщыту пызощэ, итIанэ аргуэру сотIысыж. Си Iур йогъущыкI, макъыр къикIыжкъым, щхьэр мэуназэ... КъызэдаIуэхэм къысщыщIар къезмыгъэщIэн щхьэкIэ еуэ-еуэу псы софэ, сопсчэ, щIэх-щIэхыурэ си пэр яхузогъаджэ, пыхусыхур зэран къысхуэхъу хуэдэ, гушыIэхэр къемызэгъыу къыхызодзэ, икIэм икIэжым зыгъэпсэхугъуэ пIалъэр къэмыс щIыкIэ соутIыпщ. Ауэ нэхъыщхьэращи, соукIытэ. Си напэмрэ си акъылымрэ къызжаIэ сэ иджыпсту нэхъыфI дыдэу схуэщIэнур щIалэ цIыкIухэм иужьрей лекцэ сакъыхуеджэу, сэлам есхыжу, сехъуэхъуу, си IэнатIэр сэ нэхърэ нэхъ щIалэ, нэхъ къарууфIэм естын зэрыхуейр. Ауэ, Тхьэм унафэ къысхурещI, напэм къекIур сщIэну сэ лIыгъэ схурикъукъым. Си насыпыншагъэкIэ сэ сыфилософкъым икIи сыдухьэшыкъым. Сэ фIы дыдэу сощIэ сыпсэуну илъэс ныкъуэ нэхъыбэ къызэрысхуэмынэжар. Уегупсысмэ, иджы нэхъ къысфIэIуэхун хуейр ахърэт кIыфIыгъэмрэ хьэдрыхэ бэным си нэгу щыщIэкIыну пщIыхьхэмрэт. АкъылкIэ а Iуэхухэм мыхьэнэшхуэ зэраIэр къызгурыIуэми, итIани си псэм ахэр къыщIыфIэмыIуэхур сщIэркъым. Илъэс тIощI-щэщI ипэкIэ зэрыщытам хуэдэ дыдэу, иджыпстуи, сылIэн и пэкIэ, сэ къысфIэIуэхур щIэныгъэм и закъуэщ. Си псэр щыхэкIкIи сэ быдэу си фIэщ хъунущ щIэныгъэм нэхърэ мыхьэнэ нэхъ зиlи абы хуэдэу дахащи цIыхур нэхъ зыхуэныкъуи зэрыщымыIэр. Аращ сыт хуэдэ зэмани лъагъуныгъэм и пшыналъэу щытари щытри. ЩIэныгъэм и закъуэщ цIыхум дунеймрэ езым и псэмрэ зэрезэгъыжын Iэмал къезытыр. А си фIэщ щIыкIэр жыжьэ нэсуи захуагъэм тетуи къыщIэкIынкъым и къежьапIэм къыщыщIэдзауэ. Ауэ ар сэ си лажьэкъым, а диныр схъуэжынуи схузэфIэкIынукъым. ИтIани аракъым Iуэхур зыIутыр. Сэ сылъаIуэ мыгъуэу аращ, зэрысхузэфIэмыкIым гущIэгъу къыхуащIыу, къагурыIуэну: дунейр къыщIэунэхуам нэхърэ щхьэкуцIым теухуа къэхутэныгъэхэр нэхъ къызыфIэIуэхур кафедрэмрэ и еджакIуэхэмрэ къакIэрыпчынри ар езыр лIэным уемыжьэу къапщтэу бэным дэбгъэзэгъэнри тIури зыщ. Жей зэрызимыIэжымрэ зызмыгъэпсэхуу къарууншагъым сызэреныкъуэкъумрэ къахэкIыу егъэлея гуэр къысщощI. Лекцэм и курыкупсэм си тэмакъыщIэм зэуэ нэпсхэр къыщIоувэ, нэхэм шхэн щIадзэри, си Iэхэр ипэкIэ сшийуэ, зызымубыдыжу макъышхуэкIэ сытхьэусыхэну къысхохъыжьэ. СыкIийурэ жысIарэт жызоIэ сэ, цIыху цIэрыIуэм, ухыгъэм укIкIэ тезыр къызэрыстрилъхьар. Илъэс ныкъуэ хуэдиз дэкIмэ, мы еджакIуэ пэшыр нэгъуэщI зыгуэрым зэрыIэрыхьэнур. Сэ щхъуэ къызэрызахьэлIар яжесIэну сыхуейщ: иджыри къэс сымыцIыхуа гупсысэщIэхэм си иужьрей илъэсхэм гъудэм ещхьу я шэрэзыр къыхаукIэри, си гъащIэм и IэфIыр щIафыкIащ. Апхуэдэ дакъикъэхэм си Iуэхур апхуэдизкIэ хьэдэгъуэдахэу къысщохъужри, къызэдаIуэ псори гужьеяуэ къыщылъэту, я псэр IукIауэ, зэщIэкъугъуэу щIэкIыпIэмкIэ зэрыхьарэт жызоIэ. Тыншкъым апхуэдэ дакъикъэхэр пшэчыну. ЕтIуанэ Iыхьэ Лекцэ нэужьым солажьэри унэм сыщIэсщ. Журналхэм, диссертацэхэм соджэ е къыкIэлъыкIуэ дерсым зыхузогъэхьэзыр, зэзэмызэ зыгуэр сотх. КъакIуэхэр къезгъэблэгъэн хуей мэхъури, зэпызгъэуурэ солажьэ. Уэзджынэр къоуэ. Ар ныбжьэгъур Iуэхум тепсэлъыхьыну къэкIуауэ аращ. Абы пыIэрэ щIакъуэ башрэ иlыгъыу къыщIохьэри, тIури къысхуишийурэ жеIэ: - Сэ зы дакъикъэкIэ, зы дакъикъэкIэ! Щыс, коллегэ! ПсалъитI къудей! ТIуми хабзэшхуэ зэрытхэлъымрэ дызэрылъагъуну икъукIэ дызэригуапэмрэ зым адрейм едгъэлъагъуну дыхуожьэ. Сэ ар шэнтиуэм изогъэтIысхьэ, езым сэ сегъэтIыс. Абдежым дызыхуэсакъыурэ зым адрейм и бгым ди Iэр ирыдогъажэ, щIыIухэм доIусэ, дисынкIэ дышынэу зыкъэтIэбэрэбыхь нэхъей. Дыхьэшхэн зыри жыдмыIэ пэтми, тIури додыхьэшх. Ди пIэ дизэгъа нэужь, ди щхьэхэр зэхудогъэщхъри, макъхэм зедмыгъэIэту псэлъэн щIыдодзэ. Сыт хуэдизкIэ дигухэр зэхуэмыIэфIми, дэ тхуэшэчкъым ди псалъэмакъыр чын хуэIухуэщIэ гуэркIэ дымыгъэтэрэфэрэну. Псалъэм папщIэ, "уэ пэжу гу лъыптат абы" е "си насыпу собж бжесIэну Iэмал сызэриIэр". Тхуэшэчкъым тIум языр гушыIэмэ, ар къемызэгъыу щытми, зыдукIыжу дымыдыхьэшхыну. Iуэхум тепсэлъыхьын иуха нэужь, ныбжьэгъур къыщолъэтыжри, и пыIэр си тхыгъэхэр здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ щиудэурэ сэлам къызихыжын щIедзэ. Аргуэру зыкъэтIэбэрэбыхьурэ додыхьэшх. Сенэм нэс щIызошыж. Мыбдеж ныбжьэгъум джэдыгур щыщызогъэтIэгъэж, ауэ езым зэрыхузыфIэкIкIэ а пщIэшхуэр зылъимыгъэсыну хэтщ. ИтIанэ Егор бжэр щыIуихкIэ, ныбжьэгъум Тхьэ еIуэ щIыIэ къызэрысхыхьэнумкIэ, сэращи - щIыбым нэгъунэ сыдыщIэкIыну сыхьэзыр хуэдэу зызощI. ИкIэм икIэжым кабинетым сыкъыщIыхьэжа нэужь, си Iупэхэр иджыри мэгуфIэ, къэмыувыIэжыфу ара къыщIэкIынщ. Зэман докIри, нэгъуэщI уэзджынэ. Зыгуэр сенэм къыщIохьэ, кIыхьлъыхьу зетIэщI, мапсчэ. Егор студентыр къызэрыкIуамкIэ хъыбар къызегъащIэ. «КъыщIэгъэхьэ»,- жызоIэ. Тэлай докIри щIалэ лъагъугъуафIэ къыщIохьэ. Зы илъэс хъунщ абырэ сэрэ дыкъызэрызэрешэкIрэ: абы си экзаменхэм Iэпэдэгъэлэлу фIэкIа зыхуигъэхьэзыркъым, сэращи - «зыхэр» хузогъэув. Апхуэдэ щIалэфIхэр, студентхэм я жыIэкIэу, сэ пезгъэххэр е къесхуэкIхэр, илъэс къэс цIыхуиблым нызэрохьэс. Зи къару пэмылъэщхэм е зэрысымаджэм къыхэкIкIэ экзамен зыхуэмытхэм я натIэм итыр тэмакъкIыхьу яшэч икIи къызэдауэркъым. Къызэдауэри унэм къакIуэри сыт щыгъуи сангвиникхэрщ - кIыхьлъыхь хъуа экзаменым IэфIу имыгъашхэ, оперэм хуиту имыгъакIуэ щIалэжьхэр. Япэрейхэм яхудызочых, мыдрейхэр илъэсым и кIуэцIкIэ къызохуэкI. - Тlыс,- жызоIэ сэ хьэщIэм.- Сыт къыджепIэн? - Къысхуэгъэгъу, профессор, узэрызгъэпIейтейм щхьэкIэ,- щIедзэ абы зэlынэ-зэlыпкIыу, си нэкIуми къимыплъэу. - Сэ узгъэпIейтеину дзыхь сщIынутэкъым, ауэ... Сэ тхуэ экзамен уи деж щыстыну сыхэтащ, икIи... икIи сыкъыпихащ. КхъыIэ, Тхьэм щхьэкIэ, сынолъэIу, схуэгъэув, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ... Щхьэхынэ псоми зэрызаухеиж щхьэусыгъуэу къахьыр сытым дежи зыщ: абыхэм адрей экзамен псори фIы дыдэу ятащ, къызыпихар сысейм и закъуэщ. Ар езыр гъэщIэгъуэн дыдэщ, сыту жыпIэмэ, си дерсхэм ахэр сыт щыгъуи псэемыблэжу еджащ икIи фIы дыдэу ящIэ. КъыщIыпихар зэрымыщIэ дыдэкIэ къэхъуа гуэрщ. - Къысхуэгъэгъу, си къуэшыжь,- жызоIэ сэ хьэщIэм,- пхуэзгъэувыфынукъым.- КIуэи иджыри лекцэхэм еджи къакIуэ. ИтIанэ деплъынщ. Щымщ. Сэ студентыр тIэкIу згъэбэмпIэну сигу къохьэ пивэмрэ оперэмрэ щIэныгъэм нэхърэ нэхъыфIу зэрилъагъум щхьэкIи, сыщатэурэ жызоIэ: - Сэ къызэрысфIэщIымкIэ, уэ иджы нэхъыфI дыдэу пхуэщIэнур медицинэ факультетым ущIэкIыжыпэнращ. Апхуэдэу угурыхуэу экзаменыр щыпхуэмытыххэкIэ, гурыIуэгъуэщ уэ дохутыр ухъуну узэрыхуэмейри а IэщIагъэм уи насып зэрыхэмылъри. Сангвиникым и нэкIум зызэблеш. - Къысхуэгъэгъу, профессор, - погуфIыкI ар,- ауэ апхуэдэу сщIэмэ, сэ зыми сыкъыгурыIуэнукъым. ИлъэситхукIэ седжэу зэуэ... сыщIэкIыжу! - Пэжщ! Илъэситху пщIэншэу бгъэкIуэдым нэхъыфIщ уи гъащIэ псом пфIэмыфI IэщIагъэм урилажьэ нэхърэ. Ауэ ар занщIэу сфIэгуэныхь мэхъужри, жесIэну сопIащIэ: - УзэрегуакIуэщ. Аращ, тIэкIу еджэжи къакIуэ. - Дапщэщ? - дэгу-дэгуу щIоупщIэ хуэмыхур. - Дапщэщ ухуейми. Ухуеймэ, пщэдей. Аращи, абы и нэ гуапэхэм щIызолъагъуэ: "УкъакIуэ хъунут, ауэ уэ гъуамэм аргуэру сыщIэпхужынущ". - Дауи, - жызоIэ сэ, - иджыри пщыкIутхурэ экзамен птыну укъакIуэкIэ уэ нэхъ еджа ухъунукъым, ауэ абы уи хьэлыр зэтриухуэнщ. АбыкIи берычэт бесын. Псэлъэн щыдогъэт. Сэ сыкъотэджыжри хьэщIэр щIэкIыжыным сожьэ. Ар щытщ, щхьэгъубжэм йоплъ, и жьакIэ тIэкIур иIуэтурэ мэгупсысэ. Зэшыгъуэ мэхъу. Сангвиникым и макъыр гуакIуэщ, щызщ, и нэхэр губзыгъэщ, пыгуфIыкIын хьэзырщ, и нэкIур хьэлэлыфэщ, пивэ егъэлеямрэ шэнтжьей илъынымрэ тIэкIу зэхаупIышкIуауэ. IупщIщ абы хъыбар гъэщIэгъуэн куэд оперэм, и лъагъуныгъэ Iуэхухэм, и ныбжьэгъужьхэм ятеухуауэ зэрыжиIэжыфынур. Ауэ абыхэм я гугъу ящI хабзэкъым. Сэ-тIэ сфIэфIыпсу седэIуэнт. - Профессор! Псалъэ быдэ узот схуэбгъэуву щытмэ сэ... Iуэхур "псалъэ быдэм" зэрынэсу сэ си Iэхэр сощIри стIолым сыбгъэдотIысхьэж. Студентыр иджыри дакъикъэкIэ мэгупсысэри хэплъэурэ жеIэ: - Апхуэдэу щыхъукIэ узыншэу... Къысхуэгъэгъу. - Узыншэу, си къуэшыжь. Узыншагъэ Тхьэм къуит. Ар Iэнкуну сенэм щIокIыж, хуэмурэ зехуэпэжри, щIэкIыжа нэужь аргуэру гупсысэ къыщIэкIынщ. "ШейтIаныжьым" фIэкIа къыщысхуимыгъуэтым, ресторан мыхьэнэншэм пиво ефакIуэ, шхакIуэ макIуэ, итIанэ жеину унэм мэкIуэж. Уи ахърэт дахэ ухъу, лэжьакIуэжь! Ещанэ уэзджынэ. Дохутыр щIалэ къыщIохьэ, кIэстум зэфIэтыщIэ фIыцIэ щыгъыу, нэгъуджэ дыщэ Iулъу, галстук хужьи, дауикI, дэлъу. ЗыкъызегъэцIыху. СогъэтIысри зыхуеймкIэ соупщI. ТIэкIуи гузавэурэ щIэныгъэм и щихъ къэунэхуам къызжиIэн щIедзэ мы гъэм докторантым и экзаменыр зэритар, диссертацэ итхын фIэкIа зыри къызэрыхуэмынэжар. Ар хуейт си унафэм щIэту си деж щылэжьэну икIи сэ хуэзмыщIа щыIэтэкъым диссертацэм и темэ естатэм. - lейуэ си гуапэщ, коллегэ, сэбэп сыхъуну,- жызоIэ сэ,- ауэ япэ щIыкIэ диссертацэр зищIысым теухуауэ дызэгурыгъаIуэт. А псалъэм кърагъэкI хабзэр цIыхум и гуащIэр хилъхьэу езыр зэлэжьа IэдакъэщIэкIщ. Армырауэ пIэрэ? НэгъуэщIым и темэрэ и унафэкIэ ягъэзэщIа тхыгъэм зэреджэр нэгъуэщI зыгуэрущ... Докторантыр щымщ. Сэ сыкъолыбри сыкъыщолъэт. - Псори си деж фыкъыщIэкIуэращ сэ къызгурымыIуэр? - сокIий сэ сыкъэгубжьауэ. - Тыкуэн згъэлажьэ фи гугъэрэ? Сэ темэ сщэкъым! Минрэ езанэ псори фыскIэрыкIыну сыныволъэIу! Къысхуэвгъэгъу, сыхьэлыншэмэ, ауэ, хъуну щытмэ, мыр сужэгъуащ! Докторантыр щымщ, и нэпкъ-пэпкъым плъыжьыгъэ тIэкIу къыщIэувэ къудейщ. Абы и нэкIум си цIэмрэ щIэныгъэлIхэм я деж щызиIэ пщIэмрэ зэрыфIэлIыкIыр къегъэлъагъуэ, арщхьэкIэ и нэхэм щIызолъагъуэ си макъри си Iэпкълъэпкъ мыфэмыцри, тэмакъкIэщIу дэздзей си Iэхэри илъагъу зэрымыхъур. Сыкъызэрыгубжьам абы схухэту сыкъыфIегъэщI. - Мыр тыкуэнкъым! - сошхыдэ сэ. - Сытуи гъэщIэгъуэн! Фи щхьэ и унафэ фщIыжыну сыту пIэрэ фыщIыхуэмейр? Сыту пIэрэ апхуэдизу хуитыныгъэм фигу щIыщыкIар? Сэ Iэджи жызоIэ, ар зэрыщымщ. Зы зэман зэ хуэм-хуэмурэ собэяуж икIи, дауикI, зызот. Докторантым щай зи мыуасэ темэ естынущ, си унафэм щIэту зыми къыхуэмысэбэпын диссертацэ итхынущ, щIыхь пылъу зэхуэс зэшыгъуэм щыпхигъэкIынурэ зыкIи зыхуэмей щIэныгъэлI цIэр къыIэрыхьэнущ. Уэзджынэхэр кIэ ямыIэу зым иужьым зыр иту къеуэнlки хъунущ, ауэ сэ плIым деж сыкъыщыувыIэнщ. ЕплIанэ уэзджынэр къоуэри, зекIуэкIэр къызоцIыхуж, бостейм и щхъыщхъыр, макъ гурыхьыр... Илъэс пщыкIуий и пэкIэ си ныбжьэгъу нэ дохутыр дунейм ехыжащ илъэсиблым ит ипхъу Катярэ ахъшэу сомин хыщI хуэдизрэ къигъанэри. И уэсятымкIэ сэ уэчылу сигъэуващ. ИлъэсипщI хъуху Катя си унагъуэм щыпсэуащ, иужькIэ институтым иратри гъэмахуэ мазэхэмрэ зыгъэпсэхугъуэхэм дежрэ фIэкIа щыIэжакъым. И гъэсэныгъэ Iуэху зесхуэну сэ сыхущIыхьэтэкъым, сызэрыкIэлъыплъар зэман-зэманкIэрэщ, абы къыхэкIыу и сабиигъуэм теухуауэ схужыIэнур мащIэ дыдэщ. Япэ дыдэу си нэгу къыщIыхьэжри сигу къэзгъэкIыжыну сфIэфIри абы егъэлеяуэ дзыхьышхуэ къузэригъэзрат. Ди унагъуэм къыщихьагъащIэми, дохутырхэр зригъэплъын хуей щыхъукIи а дзыхьыр абы и нэкIу цIыкIум къилыдыкI зэпытт. Зэрыхабзэу, зыщIыпIэ деж и жьэгъур щIэпхауэ тIысынти, Iэмал имыIэу зыгуэрым и нэр триубыдэнт. Сэ сытхэурэ тхылъхэр зэрызэтездзыр, фызыр зэрыIэбэр, е пщэфIапIэм пщафIэм кIэртIоф зэрыщиукъэбзыр, хьэмэрэ хьэр зэрыджэгур илъагъумэ, сытым дежи абы и нэм щIэплъагъуэр зыт: "Мы дунейм щекIуэкI псори зэрыщыту дахащэщ икIи пэжщ". Абы псори ищIэну хуейти къыздэуэршэрын ифIэфI дыдэт. Си пащхьэм къитIысхьэнти, сщIэхэм къеплъурэ упщIэ къызитын щIидзэнт. Сыт сызэджэр? Университетым сыт щысщIэр? Хьэдэм сыщышынэрэ? Дэнэ си улахуэр здэсхьыр? Псори фIэхьэлэмэтт. - ЕджакIуэхэр университетым щызэзауэрэ? - Щызозауэ, тIасэ. - Уэ ахэр лъэгуажьэмыщхьэу бгъэуврэ? - Согъэув. ЕджакIуэхэр зэрызэзауэри, сэ ахэр лъэгуажьэмыщхьэу зэрызгъэуври фIэдыхьэшхэнти дыхьэшхырт. Iэсэрэ тэмакъкIыхьу сабий хьэлэлт ар. Зэкъым-тIэукъым ар зыгуэр къытрахыу, къимылэжьауэ ягъэкъуаншэу е зыщIэупщIэр жрамыIэу зэрыслъэгъуар. Апхуэдэхэм деж дзыхьым нэщхъеягъэ къыщIэувэрт - аркъудейт. Сэ абы и телъхьэу сыкъэувыфыртэкъым, ауэ зэрынэщхъейр щыслъагъукIэ зэзубыдылIэу, дэгызэжьым ещхьу, "Си зеиншэ цIыкIу!" жысIэу седэхэщIэну сигу къихьэт. СощIэж абы иджыри зыкъихынрэ дыху зытеутхэнрэ ифIэфIыщэу зэрыщытар. АбыкIэ сэ сэщхьт. Сэри сфIэфIщ щыгъын дахэрэ дыхуфIрэ. И ныбжьыр илъэс пщыкIуплI-пщыкIутху щыхъум, Катя къэгъазэ имыIэжу зытхьэкъуа гурыщIэм зэрыщIидзами зэрызиужьами сыкIэлъыплъыну зэманрэ гукъыдэжрэ сызэримыIам сыхущIогъуэж. Зи гугъу сщIыр ар театрым хьэщыкъ зэрыхуэхъуаращ. Институтым къикIыжу ди деж зигъэпсэхуну къыщыкIуэжхэм и деж къызэщIэплъарэ зимыгъэнщIыжу абы пьесэхэмрэ актерхэмрэ хуэдэу зи гугъу ищI щыIэтэкъым. МыувыIэу театрым зэрытепсэлъыхьымкIэ дригъэзэшт. Фызымрэ сабийхэмрэ абы едаIуэртэкъым. Си закъуэт лIыгъэ зыхуримыкъур ар къызыфIимыгъэIуэхуну. Игу хэзыгъэхъуа гуэрым тепсэлъыхьыну щыхуейм деж си пэшым ныщIыхьэти, илIыкIыным хуэдэу къэлъаIуэт: - Николай Степаныч, кхъыIэ, театрым сытегъэпсэлъыхь! Сэ сыхьэтыр езгъэлъагъути жысIэт: - Сыхьэтныкъуэ узот. ЩIэдзэ. ИужькIэ абы и пщIыхьэпIэхэм хэмыкI актерхэмрэ актрисэхэмрэ я сурэтхэр IэплIэкIэ къихьын щIидзащ. ТIэурэ-щэрэ хущIыхьэгъуэкIэ ягъэув спектакль гуэрхэм щыджэгуну хэтащ, икIэм икIэжым, еджэн щиухым, актрисэ хъуным къыхуигъэщIауэ жиIэу къысхуэуващ. Катя театрым зэритхьэкъуар сэ зэи сфIэкъабылтэкъым. Си гугъэмкIэ, пьесэр фIымэ, ар пэжу къагурыIуэн щхьэкIэ, Iэмал имыIэу щыткъым актерхэр гугъу йомыгъэхьынкIэ: уеджэмэ зэфIэкIащ. Пьесэр lеймэ, ар фIы зыщIыжыфын джэгукIэ щыIэкъым. Си щIалэгъуэм куэдрэ сыкIуэт сэ театрым, иджыри илъэсым тIэу хуэдэрэ унагъуэм тIысыпIэ къыIехри "жьы къысщIрагъэхуну" сашэ. Дауи, ар мащIэщ театрым утепсэлъыхьыну хуит ухъун папщIэ, ауэ тIэкIу и гугъу сщIынщ абы. КъызэрысфIэщIымкIэ, театрыр илъэс 30-40 ипэкIэ зэрыщытам нэхърэ нэхъыфI хъуакъым. Зэрыщытауи, театр щIыхьэпIэми зэблэкIыпIэхэми псы къабзэ кумбыгъэ щызгъуэткым. Зэрыщытауи, кIэлъыплъакIуэхэм си джэдыгум щхьэкIэ тезыр сагъэпшын, щIымахуэм щыгъын хуабэ пщыгъыну емыкIу зэрыхэмылъым хуэдэу. Зэрыщытауи, зэпыгъэугъуэхэм мыхьэнэ лъэпкъ имыIэу мэкъамэ кърагъауэ, пьесэр къызэрыпщыхъум щIэуэ лей гуэр къыхигъахъуэу. Зэрыщытауи, зэпыгъэугъуэхэм деж цIыхухъухэр буфетым ефакIуэ макIуэ. Iуэху жьгъейхэм зыужьыныгъэ хэзмылъагъуэмэ, сыт щхьэкIэ ар нэхъ инхэм къыщыслъыхъуэн? И лъакъуэм щыщIэдзауэ и щхьэм нэс театр хабзэжьхэм Iэпхлъэпх ящIа актерым «ЩыIэн е щымыIэн» монолог къызэрыгуэкI дыдэм цIыху псэлъэкIэм емыщхьу, Iэмал имыIэу щIэфиихьыжрэ и Iэпкълъэпкъ псор зэщIэкIэзызэу къыщеджэкIэ; хьэмэрэ акъылыншэхэм куэдыIуэрэ епсалъэ, хъыджэбз акъылыншэ фIыуэ зылъагъу Чацкэр цIыху губзыгъэу, "Акъылым къыхэкIа бэлыхьыр" мыпьесэ зэшыгъуэу си фIэщ ящIыну щыхэтым и деж, сценэм илъэс плIыщI и пэкIэ си жеин къэзыгъакIуэу щыта а пасэреимэр кърех, хабзэ хъуа къугъыкIэрэ бгъэгу теуIуэкIэкIэ си ныбэ из ящIыну щыхэтар сигу къигъэкIыжу. Аращи, сызэрыщIыхьам нэхърэ нэхъ дзыхьмыщIыжу сыт щыгъуи сыкъыщIокIыж театрым. Сытри зи гум ежалIэ цIыхубэ жыIэзыфIэщым и фIэщ пхуэщIынущ театрыр иджыпсту зэрыщытым хуэдэуи зыузэщIыныгъэм и хэщIапIэу. Ауэ зыузэщIыным къикI дыдэм нэгъэсауэ щыгъуазэр а къэпхъэнымкIэ къыпхуэубыдынукъым. СщIэркъым сэ ар илъэсищэ е щэныкъуэ дэкIмэ зэрыхъунур. Ауэ иджыпстурей IуэхукIэ театрыр зэштегъэу фIэкIа хъунукъым. А зэштегъэур лъапIэIуэщ адэкIи къэбгъэсэбэпын хуэдэу. Узыншэхэу, хэлъэт яIэхэу абы къэралым мин бжыгъэкIэ зи щIалэгъуэ цIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ яфIегъэкIуэд. Театрым я гъащIэр трамыухуамэ, ахэр дохутырыфI, мэкъумэшыщIэ, егъэджакIуэ, офицерыфI хъуфынухэт. ЦIыхухэр пщыхьэщхьэ сыхьэтхэм хокIыж - акъылым зебгъэужьыну, ныбжьэгъухэм уадэуэршэрыну нэхъ зэманыфI дыдэм. Сэ и гугъу сщIыххэркъым мылъкумрэ хабзэмрэ я лъэныкъуэкIэ театреплъым щыщIэныгъэ игъуэтым, лIыукIыр, зинэр, пцIы телъхьэныр пхэнжу сценэм щыпхагъэкIыну щыхэтым и деж. Катя-тIэ зэрегупсысыр нэгъуэщI зыгуэрут. Абы си фIэщ ищIыну хэтт театрыр иджыпсту зэрыщытым хуэдэуи еджапIэхэми, тхылъхэми, дунейм тету хъуа псом нэхъри зэрынэхъ лъагэр. Театрыр гъуазджэм и къудамэ псори зи закъуэ къызэщIэзубыдэ къарущ, актерхэр - лIыкIуэхэщ. Сценэм хуэдэу пэжу икIи лъэщу цIыхупсэм зригъэужьыфын зы гъуазджэ къудамэми зы щIэныгъэми и закъуэ хузэфIэкIынукъым. Аращ къэрал кIуэцIым актер къызэрыгуэкIыр щIэныгъэлI нэхъыфI дыдэми сурэтыщIым нэхъри нэхъ щIэцIэрыIуэр. Сценэ лэжьыгъэм хуэдэу уигу хэзыгъэхъуэн, удэзыхьэхын IэнатIи щыIэкъым. Арати, махуэ гуэрым Катя джэгуакIуэ гупым яхыхьэри ежьащ, Уфа си гугъэжщ здэкIуар, ахъшэ зыкъом, гугъэ IэфI гуп, уэркъ Iуэху еплъыкIэ здрихьэжьэри. Гъуэгу тету абы къиутIыпща япэрей тхыгъэхэр телъыджэт. Седжэт абыхэми сымыгъэщIэгъуэн слъэкIтэкъым апхуэдиз щIалагъэ, псэ къабзагъэ, гупцIанагъ жыIэзыфIэщ тхылъымпIэ напэ цIыкIухэм зэрихуэр, а псом цIыхухъу акъылым фэ къытезыгъэуэфын, мыхьэнэ зиIэ Iуэху еплъыкIэ куу дэщIыгъужу. Индыл псыежэхыр, дунейм и дахагъэр, къалэ здэщыIахэр, и ныбжьэгъухэр, къехъулIа-къемыхъулIахэр абы псалъэкIэ къигъэлъагъуэ къудейтэкъым, пшыналъэ къыхищIыкIт. Сатыр къэс и нэкIум ислъагъуэу сызэса и дзыхьымкIэ гъэнщIат,- а къомыр пэжырытхэм емызэгъыу щыуагъэ гуп хэпхъарэ нагъыщэхэр хэт-хэмыту къетхэкIауэ. Илъэс ныкъуи дэкIатэкъым "Сэ зыгуэр фIыуэ солъагъу» жиIэу къыщIидзэу икъукIэ усэхуэкIуэ письмо хэIэтыкIа къыщысIэрыхьам. А тхыгъэм сурэт дэщIыгъут щIалэ зэщIэупса къигъэлъагъуэу, шляпэбгъуэ щхьэрыгърэ IэлъэщIышхуэ и плIэм едзэкIыжауэ. КъыкIэлъыкIуэ тхыгъэхэр къызэрежьауэ гъуэзэджэт. Ауэ абыхэм иджы нагъыщэхэр къыхэувакIэт, щыуагъэхэр кIуэдат икIи фIыуэ цIыхухъумэ къакIэрихт. Катя къитхт сатуущI къулейхэмрэ кхъухьыпщхэмрэ къытебгъэхьэу псапэ мылъкукIэ Индыл Iуфэм театрышхуэ щыпщIыну зэрыфIыр. Ахъшэр куэдынут, къыхэкIынур нэхъыбэжт, актерхэр здэгуашэу джэгунхэт… А псор, Тхьэм ещIи, фIы дыдэу къыщIэкIынкIи хъунт, ауэ, къызэрысфIэщIымкIэ, апхуэдэ гупсысэхэр щызекIуэ хабзэр цIыхухъущхьэрщ. Дауэ мыхъуми, илъэс-илъэсрэ ныкъуэкIэ псори хъарзынэу екIуэкIа къыщIэкIынущ: Катя щIалэр фIыуэ илъагъут, и IэщIагъэмкIэ игурэ и щхьэрэ зэтелът икIи насыпыфIэт. Ауэ хуэм-хуэмурэ и гур зэрыфIэкIуэдыр къитххэм къыхэщ хъуащ. И ныбжьэгъухэм ятеухуауэ тхьэусыхэн зэрыщIидзам гу лъызигъэтащ абы. Ар псом япэ къищ нэщэнэ нэхъ шынагъуэ дыдэхэм щыщщ. ТхакIуэ е щIэныгъэлI щIалэм и лэжьыгъэр щIэныгъэлIхэмрэ тхакIуэхэмрэ техъущIыхьу къыщIидзэмэ, ар езэшащ, ищIэнури мащIэщ. Катя къысхуитхт и ныбжьэгъухэр репетицэхэм зэрымыкIуэмрэ я ролхэр зэи гукIэ зэрамыщIэмрэ. Пьесэ мышу зэрагъэувымрэ сценэм зэрыщызаlыгъ щIыкIэмкIэ абыхэм цIыхубэм пщIэ лъэпкъ зэрыхуамыщIыр къагъэлъагъуэ. Ахъшэ нэхъыбэу къыхэкIын папщIэ, зытепсэлъыхьыххэри аращ, драмэ артисткэхэм уэрэдыжь цIыкIухэр жаIэну зыхуагъэфащэ, трагедием щыджэгухэращи, лIы къагъэпцIахэмрэ цIыхубз псынщIэхэр уэндэгъу зэрыхъумрэ ауан щащI едзыгъуэхэр къраш, н.къ. ГъэщIэгъуэнщ щIыпIэ пхыдзахэм Iуэхур иджыри къэс щыкIуэцIрымыхупэу, апхуэдэ къуэпс ныкъуэфым зэрыщиIыгъыфыр. Жэуапу Катя письмо кIыхь, икIи, пэжу жысIэмэ, письмо зэшыгъуэ хуезгъэхьыжащ. Адрей къомым къыдэкIуэу абы хуэстхт: "Сэ мызэ-мытIэу актер лIыжьхэм, гумащIэу къысхущыта цIыху хьэлэл дыдэхэм сеуэршэрылIэну къысхуихуащ. Сазэрыдэуэршэрам къыхэсхамкIэ, ахэм я лэжьыгъэр акъылымрэ хуитыныгъэмрэ трамыщIыхьу, цIыхухэр зыщIэупщIэмрэ ахэр дэзыхьэхымрэ нэхъ иралъытырт. Нэхъ Iэзэ дыдэу абыхэм яхэтахэм я гъащIэм и кIуэцIкIэ трагедиехэми, оперетэжь цIыкIухэми, париж ауанхэми, гушыIалъэхэми щыджэгуну къахуихуащ, а псом щыгъуэми зэхуэдэу гъуэгу захуэм тету икIи сэбэп къахьу забжыжу. Аращи, ем и лъабжьэр къыщылъыхъуэн хуейр актерхэм я дежкъым, гъуазджэмрэ цIыхухэр абы зэрыхущытымрэщ. А си тхыгъэм Катя фIыуэ зэгуигъэпа фIэкIа зыкIи ихъуэжакъым. Абы къысхуитхыжащ: "Уэрэ сэрэ уэрэдыпкъ зырыз къыдош. Сэ зи гугъу пхуэсщIар гумащIэу къыпхущыта цIыху хьэлэл дыдэхэракъым, хьэлэлагъыр яшхми зымыщIэ угъурсыз гупщ. Мыхэр нэгъуэщI зы щIыпIи къызэрыщамыщтэм щхьэкIэ, сценэм къэса цIыху мыгъасэ гуартэщ, зэрынапэншэм къыхэкIыу артисткIэ зэджэжу. Iэзагъ зыбгъэдэлъ яхэмытыххэу, зэфIэкIыншэ, ефэрей, къаугъэшы, дзыус защIэхэу. Си бзэм къиIуатэкъым апхуэдизу фIыуэ слъагъу гъуазджэр гущыкI зыхуэсщIа цIыхухэм зэраIэрыхьам си гур зэригъэузыр; гуузщ цIыху нэхъыфI дыдэхэми ер жыжьэу фIэкIа зэрамылъагъур, гъунэгъуу бгъэдыхьэну зэрыхуэмейр, икIи къыпкъуэувэным и пIэкIэ псалъэ хьэлъэкIэ псоми ящIэ, зыри зыхуэмыныкъуэ ущиехэр зэратхыр..." нэгъуэщIхэри къинэмыщIхэри, псори апхуэдэ защIэу. Зэман дэкIри мыпхуэдэ письмо къысIэрыхьащ:"Сэ гущIэгъуншэу сыкъагъэпцIащ. АфIэкIа сыпсэужыфкъым. Си ахъшэхэм узэгуакIуэр ещIэ. Сэ адэу, си ныбжьэгъу закъуэу узбжу фIыуэ услъэгъуащ. Къысхуэгъэгъу". КъызэрыщIэкIамкIэ, абы и мыгъуэри "цIыху мыгъасэ гуартэм" хыхьэт. Зи гугъу ищIа гуэрхэмкIэ иужькIэ къызгурыIуащ абы зиукIыжыну зэрыхэтар. Катя щхъухькIэ зигъэлIэж пэта си гугъэщ. ИтIанэ, уегупсыс зэрыхъунумкIэ, ар фIыуэ сымэджащ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, къыкIэлъыкIуэ письмор Ялтэ, абы дохутырхэм ягъэкIуауэ ара къыщIэкIынт, къритхыкIащи. Иужь дыдэу къысIэрыхьа абы и письмом лъэIу итт Iэмал зэриIэкIэ нэхъ псынщIэу Ялтэ сомин хуезгъэхьыну икIи зэриухыр мыпхуэдэут: "Къысхуэгъэгъу письмор апхуэдэу зэрыгукъыдэжыншэм щхьэкIэ. Дыгъуасэ си сабийр щIэслъхьэжащ". Кърымым илъэс хуэдиз щыIа нэужь, ар унэм къэкIуэжащ. ИлъэсиплI хуэдизкIэ къэтат ари, а илъэсиплIми абы, зыкъэзумысыжынщи, икъукIэ гурымыхьу икIи мыгурыIуэгъуэу сыбгъэдэтащ. Япэ щIыкIэ актрисэхэм зэрыхыхьэр къыщызжиIами, иужькIэ и лъагъуныгъэм теухуауэ къыщысхуитхами, зэман-зэманкIэ ахъшэ ирипхъыну игу къыщихьэхэми сэ еуэ-еуэу къыщIэупщIэху зэм сомин, зэм тIу хуезгъэхьын хуей хъут. ЗигъэлIэжыну зэримурадым, итIанэ сабийр зэрылIар къыщысхуитхым, зэуэ си гур сфIэкуэдти, письмо кIыхь, письмо зэшыгъуэхэр зэрыхуэстхам фIэкIа и гъащIэр къызэрысфIэIуэхур зыкIи къэзгъэлъэгъуакъым. Ар сриадэ пэлъытэу, пхъум хуэдэу фIыуэ зэрыслъагъум хуэдэу! Иджы Катя спэмыжыжьэу мэпсэу. Абы пэшитху хъу фэтэр къищтэри, игу зэрыдыхьэм тету, зыхуей хуигъэзащ. Катя и псэукIэр зыгуэрым сурэту ищIыну иужь ихьамэ, гу нэхъ зылъыптэу абы къыхэщыну гукъыдэжыр щхьэхт. Iэпкълъэпкъ хуэмыхум щхьэкIэ шэнтжьей, шэнтщхьэгуэ щабэхэр. Лъакъуэ щхьэхынэм папщIэ - алэрыбгъухэр, нэ хуэмыхум щхьэкIэ - фэ текIыжыгъуафIэ, кIыфI е зэIумыбзхэр. Псэ щхьэхынэм щхьэкIэ - блыным къекуэдэкI жьыху пудхэмрэ къыщыгъэлъэгъуам нэхърэ зыми зэремыщхьыр нэхъ къызэрыщ сурэт цIыкIухэмрэ. Iэнэ цIыкIу куэдыIуэ, зыкIи узыхуэмеин хьэпшып пуд гуп къыщегъэувэкIа телъхьэпIэ цIыкIухэр; Iупхъуэхэм я пIэкIэ теплъэ пыухыкIа зимыIэ бзыхьэхуэ гуэрхэр... Фэ IупщIхэм, унэ зэлъыIуха Iэхуитлъэхуитым зэрыщыщтэр дыщIыбгъужмэ, а псом къегъэлъагъуэ дахагъэм и мардэхэр абы зэрыIэщIэкIар. Махуэм и кIыхьагъым Катя тхылъ йоджэри шэнтжьейм илъщ, нэхъыбэу романхэмрэ повестхэмрэ. Махуэм и кIуэцIкIэ зэ закъуэ, шэджагъуэ нэужьым, сэ сыкъилъагъуну къыщIэкIыу аращ. Сэ солажьэ. Катя спэмыжыжьэу шэнтжьейм исщ, щыму, щIыIэм ис хуэдэ шылэхъарым зыкIуэцIешыхь. ЗэрысфIэлъагъугъуафIэрами, зэрыцIыкIурэ си деж къыщIыхьэрейуэ зэрыщытарами сщIэкъым, ар зэрыщIэсыр сыгупсысэну зэран къысхуэхъукъым. Зэзэмызэ семыгупсысыххэу упщIэ гуэр изот, жэуап кIэщI къызетыж. Е тэлайкIэ, зызгъэпсэхун папщIэ, абы дежкIэ зызогъазэри дохутыр журнал гуэр е газет хэгупсысыхьауэ зэрызэпиплъыхьым соплъ. АпщIондэху гу лъызотэ абы и нэкIум япэрей дзыхь егъэзыкIэр зэримытыжым. КуэдыIуэрэ мафIэгум ежьа гъуэгурыкIуэм ещхьу, абы и нэкIур иджы щIыIэщ, зыри къыфIэIуэхукъым, тегупсысыкIащ. Япэм хуэдэуи дахэу, къызэрыгуэкIыу хуэпащ, ауэ емыгугъуу. Махуэ псом зэрылъ шэнтжьейхэмрэ шэнтиуэхэмрэ я лъэужь и щхьэцми бостейми хыболъагъуэ. Япэм хуэдэу сытри ищIэну хьэзырыжкъым. ГъащIэм псори щигъэунэхуауэ щIэ лъэпкъ зэхихыну щымыгугъыжым хуэдэу, упщIи афIэкIа къызитыжкъым. СыхьэтиплIым щынэблагъэм хьэщIэщымкIэ Iэуэлъауэ гуэрхэр къоIукI. Ар, и ныбжьэгъу хъыджэбз цIыкIухэр къыздишэри, Лизэ консерваторием къикIыжауэ аращ. Зэхыбох роялым зэреуэр, макъхэр зэрызэралъытыр, зыкIуэцIылъэлъу зэрыдыхьэшххэр. ХьэкъущыкъухэмкIэ Iэуэлъауэурэ Егор шхапIэм Iэнэр къыщеузэд. - Узыншэу,- жеIэ Катя. - Нобэ фыфейхэм деж сыщIыхьэнукъым. Я жагъуэ ирамыщI. СыхущIыхьэкъым. НекIуэкI. Сенэм щыщIэсшыжкIэ и нэщхъыр зэхэлъу си лъакъуэм щыщIэдзауэ си щхьэм нэс сызэпеплъыхьри гукъанэ хэлъу жеIэ: - Нэхъ гъур уохъу кIуэ пэтми! Щхьэ зомыгъэхъужрэ? Сэ сыкIуэнщ Сергей Федорович дежи къэсшэнщ. Къурыреплъ. - Хуейкъым, Катя. - КъызгурыIуэкъым уи унагъуэр здэплъэр! Зыри яхужыпIэфынукъым, дауи, яхуэдэ щыIэкъым. Абы Iэрпхъуэру и джэдыгу цIыкIур щетIэгъэж, абдежым емыгугъуу зэщIэкъуа и щхьэцым Iэмал имыIэу щхьэцхэлъхьэ зытIущ къыхохури лъэгум йохуэх. Щхьэцыр зэщIикъуэжыну мэщхьэх икIи хущIыхьэкъым. IэмыкIуэлъэмыкIуэу щхьэц налъэ къехуэхахэр пыIэ цIыкIум щIегъапщкIуэри щIокIыж. ШхапIэм сызэрыщIыхьэу фызыр къызоупщI: - Катя щIэсакъэ иджыпсту? Сыт-тIэ ди деж къыщыщIэмыхьар? КъызэрыбгурыIуэнури пщIэкъым ар... - Мамэ! - йошхыдэ абы Лизэ. - Хуэмеймэ, езым и Iуэхужщ. ЛъэгуажьэмыщхьэкIэ дыувын-тIэ? - УзэрегуакIуэщ, ауэ абы къикIыр дыкъыфIэмыIуэхуу аращ. СыхьэтищкIэ кабинетым щIэсрэ игу дыкъэмыкIыжу. Дыхуэарэзыщ, апхуэдэу нэхъ къищтэмэ. Варярэ Лизэрэ Катя ялъагъу хъукъым. Щхьэусыгъуэр сщIэкъым - ар къыбгурыIуэн папщIэ, цIыхубзу ущытын хуей къыщIэкIынщ. Си щхьэр пезгъэупщIынщ махуэ къэс си аудиторием щыслъагъу щIалэщIэ щэрэ щэныкъуэми, тхьэмахуэ къэс сызыхуэзэ лIыжьищэми, нэгъуэщI мыхъуми, зы Катя и блэкIар - дэмыкIуэу уэндэгъу зэрыхъуамрэ нэчыхьыншэу сабий къызэрилъхуамрэ - плъагъу щIэмыхъун е абы гужьгъэжь ущIыхуиIэн щхьэусыгъуэр къызгурыIуэн къахэкIмэ. Ауэ щыхъукIэ, зы цIыхубзи зы хъыджэбзи сцIыхукъым зэрымыщIэкIэ е и фIэщу а гурыщIэхэр зыхимыщIэу. Ар къызыхэкIыр цIыхубзыр цIыхухъум нэхърэ нэхъ къабзэу е нэхъ нэмысыфIэу зэрыщытыр аракъым: къабзагъэри нэмысри емыкIум мащIэщ къызэрыщхьэщыкIыр гурыщIэ бзаджэ ядэщIыгъумэ. Сэ абы хэслъагъуэр бзылъхугъэхэр зыужьыныгъэм зэрыхуэхейрщ. Насыпыншагъэ щилъагъукIэ иджырей цIыхухъур зэрыукIытэмрэ абы зыхищIэ гущIэгъу щхьэхынэмрэ щэнхабзэмрэ зыужьыныгъэмрэ нэхъ пэгъунэгъуу къысфIощI гужьгъэжьымрэ Iумпэмымрэ нэхърэ. Нобэрей бзылъхугъэхэр курыт лIэщIыгъуэхэм зэрыщытам хуэдэ дыдэу накIэпсыжэщ икIи гу Iувщ. ИкъукIэ захуэуи къысфIощI ахэр цIыхухъу гъэсэныгъэ зыхалъхэным тезыгъэгушхуэхэр. Фызым иджыри Катя илъагъу щIэмыхъухэм ящыщщ ар актрисэу зэрыщытар, фIыщIэ зэримыщIыр, зэрыпагэр, цIыхухэм зэремыщхьыр, а псом ищIыIужкIэ дэтхэнэ цIыхубзми адрейм къыхигъуэтэфыну мыхъумыщIагъэ къомыр зэрыхэлъыр. Сэрэ си унагъуэмрэ нэмыщI ди деж щошхэ пхъум и ныбжьэгъу хъыджэбзитI-щырэ Лизэ иужь къит, зышэну зи мурад Гнеккер Александр Адольфовичрэ. Ар илъэс щэщI нэхърэ нэхъыбэ мыхъун щIалэ сырыхущ, къызэрыгуэкI лъагагъ иIэу, пшэр lейуэ, плIабгъуэу, и тхьэкIумэм деж жьакIагъуэ тетрэ и нэкIу пшэр джафэшхуэр джэгуалъэу къыпфIэзыгъэщI и пащIэ цIыкIухэр лауэ. Абы щыгъщ кIэстум кIэщI дыдэ, кIагуэ къуэлэн, быхъу дыдэу къыщIидзэрэ бгъузэ lейуэ иухыжу гъуэншэдж зэпрыдз, лъэдакъэ зыщIэмыт бэтинкIэ гъуэжь. Абы и нэхэр къибыргъукIащ, елыркъышынэщ, и пщэдэлъыр елыркъышым и пщэ цIыкIум ещхьщ, къызэрысфIэщIымкIи, а щIалэм зэрыщыту елыркъыш лэпсымэ къыкIэрех. Ар махуэ къэс ди деж къокIуэ, ауэ си унагъуэм щыщу зыми ищIэкъым ар къызыхэкIари, щеджари, зыхэпсэукIри. Ар макъамэ къызэрыкI Iэмэпсымэ гуэри еуэфкъым, уэрэди жиIэкъым, ауэ музыкэми уэрэд жыIэнми зыгуэркIэ епхащ. ЗыщIыпIэ зыгуэрхэм я роялхэр щещэ, куэдрэ консерваторием макIуэ, зи цIэ Iуа псори ецIыху, концертхэм унафэ щещI, мэкъамэ гъуазджэм адрейхэр зыфIигъэлIыкIыу топсэлъыхь, гу зэрылъыстамкIи, псори тыншу акъылэгъу къыдохъу. Цlыху къулейхэр игъащIэми якIэщIэпсэукIын гуэрхэм къамыухъуреихьу хъукъым. ЩIэныгъэмрэ гъуазджэмри аращ. Си фIэщ хъукъым дунейм гъуазджи щIэныгъи тету мы зиусхьэн Гнеккер хуэдэ щымыщ гуэр якIэрымыщIауэ. Сэ сымузыканткъыми, Гнеккер теухуауэ сыщыуэ къыщIэкIынщ, ар сэ икIи фIыуэ сцIыхукъым. Ауэ икъукIэ шэчышхуэ къытызохьэ абы хуаIэ фIэлIыкIми, зыгуэрым уэрэд щыжиIэкIэ е роялым щеуэкIэ, и щхьэм пщIэ хуищIыжу бгъэдэту ар абы зэредаIуэ щIыкIэми. Минрэ лIы зэкIэлъыкIуэуи советник нэхъыщхьэуи ущрырет, пхъу уиIэмэ, дунейм теткъым хъыджэбзаплъэм, лъыхъум, фызышэм уи унэмрэ уи гукъыдэжымрэ къыхахьэну зэрызелъафэм ущызыхъумэн. Сэ, псалъэм папщIэ, зикI сесэкъым Гнеккер ди деж щIэсыху си фызым и нэкIур зэрыхиш щIыкIэм, сесэкъым дыхуей дгъуэту фIыуэ дызэрыпсэур езым и нэкIэ илъагъун хуэдэу, абы и закъуэ щхьэкIэ къытрагъэувэ шагъыр лъапIэхэм. Схуэхькъым иджыри Лизэ консерваторием зыщригъэсауэ къыщитхъыурэ дыхьэшхын къызэриублари, цIыхухъу ди деж къыщыщIыхьэкIэ абы и нэхэр зэрызэхуишэ щIыкIэри. Ауэ псом нэхъапэу сэ къызгурымыIуэххэращи, сыт махуэ къэс си деж къакIуэурэ къыщIыздэшхэн хуейр си хьэлми, си щIэныгъэми, си псэукIэми и хамэ, фIыуэ слъагъу цIыхухэм зыкIи емыщхь псэущхьэ. "Ар псэлъыхъущ" жаIэурэ фызымрэ унэIутхэмрэ мэIущащэ, ауэ итIани къызгурыIуэкъым сэ ар щIыщысыр. Негр къызбгъэдагъэтIысхьамэ сыкъызэрыуIэбжьыным хуэдабзэщ сэ ар къызэрысщыхъур. КъищынэмыщIауэ, сфIэгъэщIэгъуэнщ сабийуэ сыбжу сызэса си пхъум мо пщэдэлъыр, мо нэхэр, мо нэкIущхьэ щабэхэр зэрыфIэфIыр... Япэм шэджагъуашхэр фIыуэ слъагъут е къысфIэIуэхутэкъым, иджы- щи зэшрэ бампIэрэ фIэкIа абы зыри сигу къигъэкIкъым. Зи щIыхьыр ин сыхъуу деканхэм сахыхьэу сакъызэрыхэкIыж лъандэрэ, унэм исхэм икIэщIыпIэкIэ тшхымрэ дызэрышхэ хабзэмрэ хъуэжын хуейуэ къалъытащ. Сыщыстудентамрэ дохутыру сыщыщыта зэманымрэ сызэса шхын къызэрыгуэкIхэм я пIэкIэ иджы мылпыж хужь гуэрхэр зыхэсыхь суп пIытIарэ шагъырым хэлъ жьэжьейхэмкIэрэ сагъашхэ. Инэрал къулыкъумрэ цIэрыIуагъэмрэ къэгъазэ ямыIэу сыхагъэкIыжащ боршми, дэлэн IэфIхэми, мыIэрысэ гъэжьа зэрылъ къазми, кашэ зыщIэлъ бдзафэми. Ар дыдэхэм Агашэ, фызыжь псалъэрей дыхьэшхрилэр, страхащ. Абы и пIэкIэ иджы шэджагъуашхэр Егор, щIалэ тумэ пагэжь цIыкIум, и Iэ ижьым Iэлъэ хужь Iэрыгъыу, къытрегъэувэ. «Антрактхэр» кIэщIщ, ауэ кIэ ямыIэу къыпщохъу къызэрыбгъэсэбэпынур пщIэкъыми. Япэрей нэжэгужагъри, Iэнкунагъ зыхэмылъ уэршэрри, гушыIэхэри, дыхьэшх макъри, шхапIэм дыщызэхуэскIэ сабийхэри, фызри, сэри дызыгъэпIейтейуэ щыта гуфIэгъуэри иджы щыIэжкъым. Сэ цIыху хущIэмыхьэм си дежкIэ шэджагъуашхэр зыщызгъэпсэхумрэ дыщызэрылъагъумрэ я чэзут, фызымрэ сабийхэмрэ дежкIэ ар махуэшхуэт. Пэжт, кIэщI дыдэу, ауэ нэхурэ гуфIэгъуэкIэ гъэнщIауэ, а сыхьэтныкъуэм и кIуэцIкIэ сэ щIэныгъэри, студентхэри къэгъэнауэ, езыхэм я закъуэ фIэкIа зыми сазэрымейр щызэхащIэу. ЩыIэжкъым афIэкIа зы бжьэм чэф сищIыфу щыщыта зэманри, Агаши, кашэ зыщIэлъ бдзафэри, щыIэжкъым шэджагъуашхэ зэхэвэзэхэжьэ цIыкIухэр къызэрыщIидзэу щыта Iэуэлъауэри, хьэмрэ джэдумрэ Iэнэ лъабжьэм щызэрызехьэу, е Катя и жьэгъум ар къызэрепхэкIа IэлъэщIыр къыщIэхурэ хьэнтхъупсым хэхуэу щыщытахэр. Иджырей шэджагъуашхэм утетхыхьыну IэфIкъым зэрыпшхыным хуэдабзэу. Фызым и нэкIур хэIэтыкIащ, бэлыхьыфэ зытригъэуамрэ «хабзэм къыхуигъэув къалэнымрэ» къищу. Ар гузавэурэ ди тепщэчхэм къоплъэри: "ЗэрыслъагъумкIэ, лыбжьэр фигу ирихькъым... Ирихькъым, аракъэ?" – щIоупщIэ. Сэ жэуап естын хуейщ:"Умыгузавэ лейуэ, си псэм хуэдэ, лыбжьэр IэфI дыдэ хъуащ". Ауэ езым:"Уэ сытым дежи укъысщхьэщожри, Николай Степаныч, зэи пэжыр жыпIэкъым. Сыт-тIэ Александр Адольфович афIэкIа щIимышхар?" Зэрышэджагъуашхэу мис апхуэдэ защIэу йокIуэкI. Лизэ къыщитхъыурэ мэдыхьэшхри и нэхэр зэхуешэ. Сэ абыхэм сеплъурэ иджыпсту, шэджагъуашхэм дежщ хьэкъыу къыщызгурыIуэр тIуми я гум щекIуэкI гъащIэр куэд щIауэ си гулъытэм зэрыIэщIэкIар. КъысфIощI зэгуэр си унагъуэ пэж дыдэр си гъусэу си унэ сыщыпсэуауэ, иджы фыз нэпцIым деж хьэщIапIэ сыщыIэу шэджагъуашхэ сщIыуэ, слъагъу Лизэри нэпцIыу. ТIуми егъэлеяуэ захъуэжащ. Сэ блэзгъэкIащ а зэхъуэкIыныгъэр зэрекIуэкIа зэман кIыхьри, гъэщIэгъуэнкъым зыри къызэрызгурымыIуэр. Сыт зыщIахъуэжар? СщIэкъым. Фызымрэ пхъумрэ сэ къызита къарум хуэдэ Тхьэм къазэрыримытара къыщIэкIынщ бэлыхьыр къызэрыкIар. СызэрыцIыкIурэ сэ зэран хъуфыну псоми сыпэщIэувэфу зезгъэсати быдэфI сыхъуат. ЦIэрыIуагъ, инэралыгъэ, пшхын щыбгъуэт псэукIэм укъикIыу къэблэжьым ущримыкъужым узэрыхуэкIуэм, зиусхьэнхэм якIэлъыкIуэн зэрыщIэбдзэм хуэдэ гъащIэм къыщыхъу хьэлэбэлыкъхэр сэ къызэцырхъа къудейщ, сызэрыщытам хуэдэ дыдэу сыкъэнэжащ. Ауэ нэхъ махэхэм, емыса фызымрэ пхъумрэ, ахэр уэс Iэтэшхуэм хуэдэу къатехуэри зэхапIытIащ. Пщащэхэмрэ Гнеккеррэ фугэхэмрэ контрапунктхэмрэ, уэрэджыIакIуэхэмрэ пианинэ еуэнкIэ Iэзэхэмрэ, Бахрэ Брамсрэ топсэлъыхь, фызым музыкэм химыщIыкIыу гурыщхъуэ къыхуащIынкIэ мэшынэри, гумащIэу яхуэгуфIэурэ "Ар гъуэзэджэщ... Пэжуи? Дауэ къыпщыхъурэ..."- жиIэурэ мэгурым. Гнеккер фэ тету машхэ, фэ тету мэгушыIэ, пщащэхэм жаIэхэри игу трегъахуэ. Зэзэмызэ абы франджыбзэ мыхьэнэншэкIэ псэлъэну къыхохъыжьэри, зи щIыхьыр ин -кIэ къызэджэн хуейуэ къыфIощI. Сэ-тIэ си нэщхъыр зэхэукIащ. Тхьэм ещIэ, сакъытехьэлъэ къыщIэкIынщ, езыхэри къыстохьэлъэ. Зэи япэм лъэпкъ зэхэгъэж жыхуаIэр нэгъэсауэ къызгурыIуэу щытакъым, ауэ иджы си фэр тезыхыр мис апхуэдэ гуэрщ. Сэ Гнеккерым хьэл lей фIэкIа хэзмылъэгъуэну сыхэтщ, ауэ ахэр псынщIэу къызогъуэтри собампIэ псэлъыхъум и пIэм схуэмыфащэ цIыху зэрыщысым щхьэкIэ. Ар зэрыщысым и зэран нэгъуэщI зыгуэркIи къызокI. Сэ сыщизакъуэм, е фIыуэ слъагъухэм я гуп сыщыхэсым, си ехъулIэныгъэхэм сегупсыс хабзэкъым, сегупсысми, щIэныгъэлI сыщыхъуар дыгъуасэ хуэдэ, ахэр мыхьэнэншэ дыдэу къысщохъу. Ауэ Гнеккер гуэр щыщысым деж, си ехъулIэныгъэхэр зи къуршхэр пшэхэм хэгъуащэ бгышхуэу солъагъу, и лъапэм нэм къиубыд къудейуэ Гнеккерхэр щызепщыпщэу. Шэджагъуэ нэужьым кабинетым сыщIохьэжри тутын щIызогъанэ, махуэ псом а зы закъуэр, пщэдджыжьым щыщIэдзауэ пщыхьэщхьэ хъуху Iугъуэ зэрыдрезгъэхуейуэ щыта хьэлым щыщу къысхуинауэ. Тутын сыщефэкIэ фызыр къыщIохьэри къызэпсэлъэну мэтIыс. Пщэдджыжьми ещхьу, абы щIимыдзэ щIыкIэ сощIэ дызытепсэлъыхьынур. - Ди фIэщу дызэмыпсалъэу хъунукъым уэрэ сэрэ, Николай Степаныч,- щIедзэ абы. - Сэ Лизэщ зи гугъу сщIыр... Сыту гу лъомытэрэ? - Сыт ар? - Уэ зыри умылъагъуу фэ зытыбогъауэ, апхуэдэу хъунукъым. Зыгуэр къыпфIэIуэхун хуейкъэ... Гнеккер Лизэ мурад гуэрхэр къыхуиIэщ... Сыт жыпIэн? - Ар хьэбыршыбыру схужыIэнукъым, сцIыхукъыми, ауэ сигу зэрыримыхьыр минрэ бжесIащ. - Апхуэдэу хъунукъым... хъунукъым... Ар къотэджри гузавэурэ къекIухь. - Мыхьэнэ зиIэ Iуэхум апхуэдэу ухущыт хъунукъым...- жеIэ абы.- Пхъум и насыпым псори щелъытам деж уи щхьэ Iуэхур IугъэкIуэтын хуейщ. СощIэ, ар уэ уигу ирихькъым... Хъунщ... Иджыпсту ар дымыдэмэ, псори зэтеткъутэмэ, Лизэ и гъащIэ псом димыгъэкъуэншэжыну ущыхьэт? Иджы апхуэдэу лъыхъу куэд lеи щыIэкъым, нэгъуэщI зыдэкIуэн къыкъуэмыкIыжынри хэлъщ... Абы Лизэ фIыуэ къелъагъу, езыми игу ирихь хуэдэщ... Пэжщ, IэнатIэ гуэри иIэкъым, ауэ лIо-тIэ пщIэнур? Тхьэм жиIэмэ, зэман дэкIмэ зыгуэр къигъуэтынщ. Ар унагъуэ хъарзынэм къыхэкIащ икIи къулейщ. - Дэнэ уэ ар щыпщIэр? - Езым жиIащ. И адэм Харьков дэту унэшхуэ, къалэм и Iэгъуэблагъэхэм лъапсэ щиIэщ. Сытми, Николай Степаныч, Iэмал имыIэу Харьков умыкIуэу хъунукъым. - Сыт щхьэкIэ? - КъыщыпщIэнщ абы... Уэ абы профессор цIыхугъэхэр ущиIэщ, ахэр къыбдэIэпыкъунщ. Сэ езыр сыкIуэнт, ауэ сэ сыцIыхубзщ. СыкIуэфынукъым. - СыкIуэнукъым сэ Харьков,- жызоIэ си нэщхъыр зэхэукIауэ. Фызыр мащтэри и нэкIум хьэзабышхуэ къощ. - Тхьэм щхьэкIэ, Николай Степаныч! - мэлъаIуэ ар къызэфIэнауэ.- Тхьэм щхьэкIэ мы хьэзабыр сщхьэщых! Схуэхьыжкъым! Сэ абы си гур мыузу семыплъыжыфу сохъу. - Хъунщ, Варя,- жызоIэ щабэу.- УзэрегуакIуэщ, сыкIуэнщ Харькови узэрыфIэфI дыдэм хуэдэу сщIынщ. Абы и нэм бэлътокур кIэрекъузэри гъыну и пэшым щIохьэж. Си закъуэ сыкъонэ. ТIэкIу докIри уэздыгъэ къыщIахьэ. Шэнтиуэхэмрэ уэздыгъащхьэмрэ куэд щIауэ сужэгъуа я ныбжьхэр блынхэмрэ лъэгумрэ кIэредзэри, абыхэм сащеплъкIэ, жэщ хъуауэ си жей емызэгъ угъурсызым щIидзэ къысфIощI. ПIэм согъуэлъ, итIанэ сыкъотэджыжри пэшым къыщызокIухь, аргуэру согъуэлъ... Шэджагъуэ нэужьым си бампIэр и щытыкIэ нэхъ гуащIэ дыдэм ихьэ хабзэщ. Сэ щхьэусыгъуэ симыIэу гъын щIызодзэри си щхьэр щхьэнтэ лъабжьэм щIызоIу. Абдежым зыгуэр къыщIыхьэнкIэ сошынэ, сошынэ напIэзыпIэм сылIэнкIэ, си нэпсхэм сытоукIытыхь, сытми, схуэмышэчыж гуэру мэхъу. Сэ къызгуроIуэ адэкIэ си уэздыгъэри, си тхылъхэри, лъэгум тридзэ ныбжьхэри зэрысхуэмыхьыжынури, хьэщIэщымкIэ къыщIэIукI макъхэм сызэремыдэIуэжыфынури. Зы къару нэрымылъагъу гъэщIэгъуэн гуэр пхъашэу къызэIунщIурэ фэтэрым сыкъыщIеху. Сыкъыщолъэт, псынщIэу зызохуапэри, унэм щIэсхэм гу къыслъамытэн хуэдэу щIыбым сыкъыщIокI. Дэнэ сыздэкIуэнур? А упщIэм и жэуап куэд щIауэ си гум илъщ: Катя деж. къыкIэлъыкIуэнущ Хадэм Лолэ, илъэс тIощI зи ныбжь тхьэIухуд сырыху цIыкIур, хадэ бжыхьым кIэрытщи, абы теIулIа пхъэбгъум и жьэпкъыпэр трилъхьауэ, жэщым хоплъэ. Губгъуэ жыжьэри, Iэрамэурэ уафэм телъ пшэхэри, мафIэгу тедзапIэри, лъабакъуипщI нэхърэ мынэхъ жыжьэу хадэм блэж псы цIыкIури Iуащхьэм къыкъуэкI мазэм и нур плъыжь-фIыцIафэм щIигъэнащ. Жьым ищIэн игъуэткъыми псыежэхыр егъэтхытх, удзхэмкIэ мэщхъыщхъ... Iэгъуэблагъэр щымщ... Лолэ мэгупсысэ... Абы и нэкIу дахэ цIыкIур зыкIэ нэщхъейщ, и нэм апхуэдизкIэ гукъеуэшхуэ щIэтщи, кIуэ, емыкIущ икIи гущIэгъуншагъэщ абы и гум щыщIэр къомыгъэIуэтэну. Лолэ дыгъуасэмрэ нобэмрэ зэрегъапщэ. Нэгъабэ гугъэ IэфIкIэ гъэнщIа мыпхуэдэ дыдэ накъыгъэ мазэ щIэращIэм, цIыхубз институтыр къиухт абы. Аурэ и нэгу къыщIохьэж я класс унафэщI мадмуазель Морсо. Сымаджэрилэрэ и гур иудауэ, шынэр зэикI и нэгум щIэмыкIрэ и пэшхуэр къэпщIэнтIауэ зи гъащIэр езыхьэкI а псэущхьэ мыкIуэмытэм, а гъэм къэзыух хъыджэбзхэр сурэт ятрыригъэхыну ишат. - Адыдыд, Тхьэм щхьэкIэ мыбыхэм цIыхухъу сурэт къевмыгъэлъагъу!- елъэIурт ар сурэттехым и къуэдзэ цIыхубзым. ЕлъэIурт, и нэпсым къызэпижыхьауэ. И гъащIэм гъунэгъуу хъулъхугъэ зымыцIыхуа а шындырхъуо тхъэмыщкIэм дуней къутэжыгъуэр къэсам хуэдэу и щхьэфэцым зиIэтт цIыхухъу нэпкъ-пэпкъ къызэрилъагъуу. Дэтхэнэ зы "псэхэхми" и пащIэ-жьакIэм къэгъазэ имыIэу жыхьэнэмэ мафIэм ухэзылъафэ гурыфIыгъуэ IэфI хилъэгъуэфынут абы. Пщащэхэр Морсо делэм щыдыхьэшх щхьэкIэ, езыхэм ягухэри "гугъэхэмкIэ" кудахэти, ар зыгъэпIейтейр зыхамыщIэу къанэртэкъым. Абыхэм быдэу я фIэщ хъурт институт бжэщхьэIум къызэребакъуэхэу, адэ жьы хуегъэзэкIхэмрэ дзэм кIуэну зызыгъэхьэзыр дэлъхухэмрэ уакъыфIэкIмэ, зэрызехьэу усакIуэ щхьэцэхэр, зи фэ пыкIа уэрэджыIакIуэхэр, ауаныщI дыджхэр, хэкулI псэемыблэжхэр, зи мылъкур къыпхуэмыбжын мелуанырыбжэхэр къахузэпещэу щыту. Уи нэпсыр кърагъакIуэу бзэ IэфIхэрэ къыпщхьэщыжын хьэзыру, езыхэр удэзыхьэх защIэу... Хэплъыхь а гуп зэрызехьэми къыхэх! Лолэ, псалъэм папщIэ, шэч къытрихьэртэкъым институтыр къызэриухыу, Iэмал имыIэу Тургенев и тхылъхэм хэт щIалэхэми пэжымрэ зыужьыныгъэмрэ щIэбэн абыхэм ещхьхэми - роману хъуари, тхыдэ пасэри, ику итри, нобэрейри зэрытемыгъакIуэу зытепсэлъыхьхэм - зэрахуэзэнум. Мы накъыгъэм Лолэ унагъуэ ихьакIэщ. Абы и лIыр къекIущ, къулейщ, щIалэщ, еджащ, псоми пщIэ къыхуащI. Ауэ а псом емылъытауэ ар (дауэ мы накъыгъэ щIэращIэм зыхуэбумысыжын) псэлъэкIэмыщIэщ, тIыгурывэщ икIи мышущ дэлъху мин плIыщI мышухэм хуэдэу*. Ар сыхьэтипщI зэрыхъуу къоуш, хъэлат щетIагъэри зиупсыну мэтIыс. Iуэхушхуэ зэфIигъэкIым хуэдэу зеупс, игури и псэри етауэ, телефон зэпкърилъхьэ фIэкIа умыщIэну. Зиупса нэужь, псы гуэрхэм йофэ, ари зы бэлыхь ищIэм хуэдэу. ИтIанэ зэщIэлыдэу гъэкъэбзарэ ету зытедза защIэкIэ зехуапэ, щхьэгъусэм и Iэм йобэури шыгу зэщIэщIамкIэ лэжьакIуэ макIуэ. Абы щилэжьыр Лолэ ищIэркъым. ТхылъымпIэ гуэрхэр къритхыкI къудейрэ, мурад Iущхэр къылъыкъуэкIрэ е, хэт ищIэрэ, лэжьэгъухэр и IэмыщIэ илъу зригъакIуэрэ - гурыIуэгъуэкъым. СыхьэтиплIыр екIуэкIыу лэжьапIэм къокIыжри, зэрешамрэ къызэрыпщIэнтIамрэ щхьэкIэ тхьэусыхэурэ и щыгъыныр зрехъуэкI. ИтIанэ шэджагъуашхэ ищIыну мэтIыс. Iэнэм бгъэдэсыху куэд ешх икIи къепсэлъ. Нэхъыбэу зытепсэлъыхьыр мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэращ. Цlыхубзхэр зэрыдакъузэми къэрал мылъкур къыздикI-здэкIуэжми топсэлъыхь. Зыгуэр щхьэкIэ Англиер еуб, Бисмарк щотхъу. Газетхэми, дохутырхэми, актерхэми, еджакIуэхэми яхуэфащэ ялъос. "ЩIалэгъуалэр егъэлеяуэ мыхьэнэншэ хъуащ"! Зэ шхэгъуэм Iуэхугъуищэ зэхегъэкI. Ауэ псом нэхъ бампIэгъуэращи, хьэщIэ къыдэшхэхэр а цIыху гугъусыгъум къедаIуэурэ къыдожьу. А делагъэрэ гупсысэ мыфэмыцрэ фIэкIа къызжьэдэмыкIыр хьэщIэу хъуам нэхърэ нэхъ губзыгъэу къыщIокIри псори зыфIегъэлIыкIыф. - ДиIэжкъым дэ иджы тхакIуэфI!- мэщатэ ар шэджагъуашхэ къэс, икIи а гупсысэр абы тхылъхэракъым къыздрихар. Ар зэикI зыри еджэркъым - тхылъи газети. Тургеневрэ Достоевскэмрэ зэхегъэгъуащэ, хъуэрыбзи гушыIи къыгурыIуэкъым. Зэгуэр Лолэ и чэнджэщкIэ Щедрин еджати, "мыгурыIуэгъуэу" тхэуэ къилъытащ. - Пушкин нэхъыфIщ, си псэм хуэдэ... Пушкин дыхьэшхэн куэд иIэщ! Сэ сыкъеджащ... сощIэж... Шэджагъуэ нэужьым ар пырхъуэм тохьэ, шэнтжьей щабэм йотIысхьэри, и нэхэр щIригъэлъафэу гупсысэн щIедзэ. Кlыхьу, хэплъэу, зэхэуфауэ, и натIэхэр зригъалъэу мэгупсысэ. Лолэ ищIэркъым ар зэгупсысыр. Абы ищIэращи, сыхьэтитIкIэ акъыл игъэхъея нэужьи ар зыкIи нэхъ губзыгъэ мыхъуауэ жиIэ хабзэ делагъэ дыдэхэм тохьэж. Пщыхьэщхьэм куэзыр мэджэгу. Набдзэгубдзаплъэу. КIуэгъуэ къэс фIыуэ йогупсыс икIи къыдэджэгур щыуэмэ, макъ гъэхуакIэ тэмакъкIыхьу куэзыр джэгун зэрыхуей щIыкIэр къыгурегъаIуэ. Куэзыр нэужьым, хьэщIэхэр зэрыкIуэжу, псы гуэрым йофэри зэрыхущIэмыхьэр и нэкIум къищу мэгъуэлъыж. ЩыжейкIэ мывэм хуэдэу сабырщ. Зэзэмызэ мэIуэщхъу жумыIэмэ. Ауэ къиIуэщхъури мышущ. - КъэувыIэ! КъэувыIэ! - шыгухум еджэу къыхэкIиикIащ ар хьэгъуэлIыгъуэм къыкIэлъыкIуэ жэщым. Жэщ псом къокъуалъэ. И пэ кIуэцIри, и бгъэри, и ныбэри къокъуалъэ... Аращ Лолэ хужыIэнур и лIым теухуауэ. Иджы ар хадэ ихьэпIэм деж щытщ, абы йогупсыс, илъэгъуа цIыхухъу псоми ирегъапщэри псом нэхърэ нэхъыфIу къелъытэ, ауэ сыт-тIэ абы щхьэкIэ. Мадмуазель Морсо и дунейкъутэж гужьеикIэм ар нэхъыбэжкIэ игъэгугъэрт! * "Сэ ар дэлъху мин плIыщIым зэралъагъуфыным нэхърэ нэхъыфIу слъагъут. (Шекспир У., Гамлет).
{ "source": "adygabza.ru", "id": "chekhov-anton.txt" }
Сейахатнамэ Дунейпсо тхыдэм щыцIэрыIуэ зыплъыхьакIуэ, тхакIуэ Челеби Эвлия 1611 гъэм гъатхэпэм и 25-м Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и адэ Мэхьмэт Зилли Деруиш, Сулеймэн Телъыджэм и лъэхъэнэм уэсмэнокъуэ сэрейм дыщэкIыу щылэжьауэ ятхыж. И анэр садзны абхъаз лъэпкъым щыщ бзылъхугъэт. Эвлия Хьэмид-ефэнды щихъышхуэм и цIэр зезыхьэ мыдрисэм щеджащ, КъурIэныр зэрыщыту гукIэ зыщIэу щытахэм ящыщщ. Тырку къэралыгъуэм а зэманым ныбжьыщIэхэм бгъэдалъхьэу щыта дин щIэныгъэми, Iэщэ-фащэ зехьэкIэми, шууей хуэIуэхуэщIэхэми хуэIэзэу щытащ. Тхылъ гуэрхэм итщ Челеби гюльшаний суфий зэгухьэныгъэм хэтауэ. ЩIалэр зыплъыхьакIуэ щIэхъуа щхьэусыгъуэри гъэщIэгъуэнщ. И ныбжьыр илъэс 19 фIэкIа мыхъуу, абы Бегъымбар лъапIэр пщIыхьэпIэу илъэгъуат. И нэгу щIэкIар щихъ гуэрым щыхуиIуэтэжым, абы пщIыхьэпIэм къыхурихащ гъуэгу теувэн хуейуэ. Челеби и тхылъипщIыр дунейм къызэрытехьар пасэрей тыркубзэрщ. Ара къыщIэкIынщ и щхьэусыгъуэр зыплъыхьакIуэм и тхыгъэ-зэдзэкIыгъэхэр уи фIэщ пщIыпэ мыхъун лэжьыгъэу языныкъуэ щIэныгъэлIхэм къыщIалъытэр. Щымыуэ щыIэкъым, ауэ цIыху пэжу ябжу щыта Челеби и нэгум щIэмыкIа итха хуэдэу гурыщхъуэ хуэщIыпхъэ къыщIэкIынкъым. Гурыщхъуэ зыхуэщIын хуейр нэгъуэщI дунейм къыхэтэджыкIа зэдзэкIакIуэхэм ахэр къазэрыгурыIуа щIыкIэрщ. Абыхэм дахэмыхуэн папщIэ, жытIэну ди къалэнщ нобэ утыку къитлъхьэ пычыгъуэ тIэкIур зыхуей хуэзэпа лэжьыгъэу зэрыщымытыр. Япэрауэ, дэ къэдгъэщхьэпар совет зэманым урысыбзэкIэ утыку кърахьа зэдзэкIыгъэхэращ. Абыхэм елэжьа щIэныгъэлIхэм яхузэфIэкI ящIами, езыхэр къэралыгъуэм и унафэм щIэтхэт, зыгурагъэIуэн хуейри езыхэр зыхамыпIыкIа щэнхабзэт. ИтIанэми, Кавказыр зи анэш тхакIуэм гулъытэ убгъуа зэрыхуэфащэр дигу идгъэху хъунукъым. Псом хуэмыдэу мыхьэнэшхуэ иIэнут Челеби къихь щIыпIэцIэхэр адыгэ фIэщыгъэхэм хуэгъэкIуэжыным. Адыгэхэр къыщежьам, къыздикIам, зэрызаугуэшам, сытми, нэхъ тфIэгъэщIэгъуэну ди блэкIам хэтхэм тепсэлъыхь тырку тхакIуэм и тхыгъэр дунейм къызэрытехьа бзэм кърихыу адыгэбзэм къизыгъэзэгъэфын лъэпкъэгъуи диIэ къыщIэкIынщ. Пэлъэщынрэ къызыфIэIуэхунрэ къыкъуэкIмэ, тхыдэджхэми, бзэ щIэныгъэлIхэми, лъахэхутэхэми ящIэн щагъуэтын акъыл зэхэдзапIэ дэгъуэ хъунут нобэ ди тхыдэ псыхуэлIэр идгъэкIын мурадкIэ фи пащхьэ итлъхьэ Iуэху ублар и кIэм нэгъэсыныр. Кавказ Ищхъэрэм, Индылрэ Тэнрэ я Iуфэхэм деж щылъ щIыналъэхэр (1647 гъэ) ТыркубзэкIэ къыдэкIа пасэрей тхылъыжьхэр зыдж щIэныгъэлI Григорьев Аркадий (1931 - 2011) и унафэм щIэту ягъэхьэзыра пычыгъуэхэм къыхэхауэ Къэбэрдей (Kabartay) лъэпкъыжьым и1ыгъ хэгъэгушхуэр Абы зэреджэр «къэбарты» е «къэбэртайщ». А цIэр хэгъэгум щIигъуэтар Сэракис[1] (Serakeys) и къуэ нэхъыжьым Къэбэртай цIэр зэрихьэу зэрыщытарщ. Бэгъдад щIыналъэм а къэбэрдейхэм къащIэнауэ «тай» лъэпкъыр исщ. «Тай лъэпкъ» жаIэн и пIэкIэ «къэбэрдей», «къэбартай», «къэбардэ» жаIэ. Мы щIыпIэ тхъэгъуэр Хулагу-хъаным япэ дыдэ хьэрып Серакисрэ тай хьэрып лъэпкъымрэ яритауэ щытаращ. Адыгэ (шэрджэс) лъэпкъыр япэу къыщежьар хэгъуаикъу[2] (Şağake) лъэпкъыр зэрыс хэгъэгурт, иужькIэ мы щIыпIэ берычэтым зыщиубгъуащ. Зи гугъу тщIы щIыналъэм хъаным и гъусэу дихьэри, сыхьэтиплIкIэ лъэсу дыкIуа нэужь, Кюгю псыежэхым, итIанэ Кегне псыежэхым деж дынэсащ. А тIури зэпэгъунэгъущ, Псыжь холъадэ. Мыбдеж щегъэжьауэ сыхьэтитI гъуэгукIэ укIуэмэ, тхьэелъэIупIэ щытщ - лIыгъэрэ хахуагърэ къигъэлъагъуэу, диным и хьэтыркIэ зи псэр зыта, зи пщIэр лъагэ, зи къарур лъэщ 1имам щэджащэм и фэеплъ кхъэлэгъунэ. Лъэпкъым и пашэ, насыпым и къежьапIэ, бегъымбар щIэблэм къыхэлыдыкI, Тхьэр арэзы зыхуэхъун цIыху къабзэхэм я нэхъыфIым и цIэкIэ щыт, нэр зыгъэджыл а Пендж-Хьэсэн (Penç Hasan) екIуэлIапIэр щIыпIэ гъэлъэпIащ. Зэманхэр щынэхъыфIым дагъыстэнхэм, къумыкъухэм, кайтакхэм я деж лIыкIуэ къагъэкIуауэ щытащ ахэр дин захуэм хуриджэну. Шахым и IэгупIэ ижьыр зытегъэуа дэфтэр IэщIэлъу ягъэкIуат а лIыкIуэр къумыкъухэмрэ кайтакхэмрэ я деж. Абыхэми «Дыарэзыуэ доувалIэ» жаIэри муслъымэн диным ихьэн насыпыр къайуэлIауэ щытащ. IэгупIэр гъущI пхъуантэм иралъхьэщ, а пхъуантэр мывэхум хагъэжыхьыжри, абдеж дыдэм деж щIым щыщIатIат. ИужькIэ абы и щIыIум унэхэр, хьэщIэщхэр тращIыхьащ. Тимур-хъан[3] къакIуэу ухуэныгъэхэр щилъагъум: «Сыт абы и мыхьэнэр?» - жиIэри псори щIым хигъэкIуэдэжауэ щытащ. Ауэ Дагъыстэн пащэхэм екIуэлIапIэр зэрагъэпэщыжри, унащхьэ лъагэхэр тращIыхьыжауэ щытащ. А тхьэелъэIупIэм деж Уарп псыр блож. Ар Къэбэрдей хэгъэгум щыщ Бещто (е Бешдаг) бгым къыщIож, ищхъэрэкIэ мажэри, Псыжь деж и гъуэгур щеух. Зи гугъу тщIа Пендж-Хьэсэн щIыпIэм пэжыжьэкъым Бэщылбей къэувыIэпIэр. А Пендж-Хьэсэныр Бэгъдад щыIэ Пендж-Алий фэеплъым нэхърэ нэхъ инщ, Къэбэрдейм хеубыдэ. Мы щIыналъэхэм пщыи, тепщи, хеящIи, щихънагъи, члиси щыIэкъым, сыту жыпIэмэ, мыбы щыпсэу цIыхубэр чыристанхэм ящыщкъым. Ауэ абыхэм егъэлеяуэ Пендж-Хьэсэн тхьэелъэIупIэр ягъэлъапIэ, ар я хеящIэ, я тепщэ ящIауэ. Зыгуэр зыфIадыгъуа цIыхум гурыщхъуэ зыхуищIыр занщIэу Пендж-Хьэсэн тхьэелъэIупIэм бгъэдешэри, кхъэлэгъунэм хэлъ бжэм IэкIэ ирегъауэ. А цIыхур къуаншэмэ, бжэм еуэну мэшынэ, хьэпшыпыр къызэрищтамкIэ зыкъеумысыжри, зейм езыр-езыру иретыж. Мыкъуаншэмэ, къимыкIуэту бжэм йоуэри, хуит ящIыж. Езыр къуаншэу, ауэ цIыхухэм ящыукIытэрэ бжэм теуIуэмэ, Алыхьым и унафэкIэ мафIэ къыщIонэри, фIыцIэ хъуху иса нэужь, малIэ. Апхуэдэ щIыкIэу а унэм и бжэIупэм джауррэ муслъымэну мин бжыгъэхэр щыщIалъхьащ. ЗэрыжаIэмкIэ, IэкIэ зытеуIуэ а бжэм щыщ пхъэбгъур Нухь лъапIэм и кхъухьым щыщщ. Пендж-Хьэсэн тхьэелъэIупIэм и теплъэр Тюльпан гъагъэхэр Iуву зэрыт удзыпцIэ джафэшхуэм ит, цIыхухэр зэкIуалIэрей мы тхьэелъэIупIэр уафэгум къат-къату ит фIэкIа пщIэнкъым. Жыгышхуэхэм яхэту, дыгъэ бзийхэр зытридзэ унащхьэ хъурейм и лъабжьэм щыщIэтIа мывэхум хэгъэжыхьауэ гъущI пхъуантэм 1имам Хьэсэн и Iэ лъапIэхэр зэтедзауэ дэлъу ягъэхъыбар. А мывэху зэпэплIимэм и къуапиплIри мэз бжэныфэкIэ щIэгъэнащ. Ауэ абдежыр зи хэщIапIэ щихъ гуэри къытIэщIэлъэгъуакъым. Пендж-Хьэсэн тхьэелъэIупIэм деж щекIуэкI зэхуэсышхуэхэр ГуфIэгъуэр щыбагъуэ мы щIыпIэ телъыджэм бадзэуэгъуэ мазэм и 7-м гъэ къэс тафэм къыщыкI, езы Тхьэшхуэм къигъэкIа жыг абрагъуэхэм я жьауэм щIэту сондэджэр щэрэ минхэмрэ Индым, Синдым, Балхым, Бухъара, Хатайм, Хотаным, Чыным, Мэчыным, Московием, Швецием, Булгарым, Тыркумэным, Казакин, Краков, Чехым, Польшэм, Австрием, Инджылызым, Нидерландхэм, Гданьск, Данием, къинэмыщIауэ Хьэрыпымрэ Иранымрэ къикIахэу тхьэелъэIупIэм къекIуалIэхэр къыщызэхуос. Абыхэм шэтырхэр ягъэув, гуэщхэр яухуэ. Тюльпанхэр изу зэрыт губгъуэм цIыху цIыкIум къыхэщIыкIа псыежэхышхуэ къыщыкъуалъэм хуэдэщ абдежым а зэманым. Жэщ-махуэ плIыщIкIэ йокIуэкI Пендж-Хьэсэн бэзэрыр: хьэпшып псори зэныбжьэгъугъэм и утым къралъхьэри, ящэ икIи ящэху. Зы нэрыбгэ адрейм и хьэпшыпхэм нейуэ еплъыркъым, дыгъуэн жыхуаIэр ягу къэкIыххэркъым. Ауэ щыхъукIэ, адрей зэманым «сыт зэтхьэлIэн» жаIэу нэкIэ щакIуэ зэпытщ шэрджэс лъэпкъыр. А Пендж-Хьэсэн тхьэелъэIупIэм деж Дагъыстэным щыщ щихъхэри къокIуалIэ. Мыр гум имыхуж телъыджэхэр уи нэгу щыщIэкI зэманщ. Къэбэрдеймрэ Талъостэнеймрэ япщхэр фIыуэ зэщIэузэда зауэлIхэр я гъусэу бэзэрыр зэхэтыху абдежым щытхэщ, псори зэбгрыкIыжа нэужь, Къэбэрдей къалэхэм мэкIуэж. Мыр хэгъэгушхуэщ. Мыбы щызекIуэ бзэр – пасэрей бзэжьщ. Пендж-Хьэсэным деж дикIри, сыхьэтиплIкIэ псыхъуэ гуэркIэ къуэкIыпIэмкIэ дыкIуащ. Дударыкъуэ (Dodorkay) къэувыIэпIэр Мыри зыхуей хуэзэпа къэбэрдей къуажэщ. Мы щIыпIэхэм къыщыпкIухьыну икъукIэ шынагъуэщ. Ц1ыхухэр зы бэлътоку е зы бжьыныщхьэ щхьэкIэ щаукI къохъу, сыту жыпIэмэ, хьэпшып щыIэххэкъым мыбыкIэ. Илъэсым зэ Iэгъуэблагъэм бэзэр щызэхэтщ. Ауэ ахъшэ зекIуэркъым. Зэгуэр Уэсмэн-пащэ Оздемир-оглу мыбы мазиблкIэ щIымахуэ щрихат, персхэм Шемахэ щезауэурэ. Арати, дыжьын зэрыщымыIэм къыхэкIыу, фэм къыхигъэжри ахъшэ ищIауэ щытащ. ИужькIэ, уэсмэн зауэлIхэр я хэкум кIуэжа нэужь, фэ ахъшэхэр хъарзыналъэм иратыжри, абыхэм я пIэкIэ ахъшэщIэ къратауэ щытащ. Иджырхэми къэбэрдеипщхэм я хъарзыналъэхэм фэ ахъшэ куэд илъщ. Сэ тхьэмыщкIэм нэгъунэ зыбгъупщI сиIэщ. Абыхэм ятетхащ: «Селим-хъан и къуэ Мурад, Шемахэ къэзызэуар, 986 (иджырей бжэкIэмкIэ 1578-79) гъэ». Егъэлеяуэ теплъэ гъэщIэгъуэн яIэщ а фэм къыхэщIыкIа ахъшэхэм. Черкесстаным (Çerkezistan) и щIыналъэхэр Дербент дэс тепщэм и унафэ щIэтщ. Ар щымыгъуазэу мы щIыпIэм зыри щызекIуэфынукъым. Ауэ мыбы щыщ зиусхьэнхэм тыгъэрэ саугъэтрэ яхуэпщIмэ, цIыху къыпхуагъакIуэри, уи гъусэу кърагъэкIухь: жэщкIэ узэкIуалIэм некIуалIэу, къыпщамыгъэщIIауэ зиусхьэным деж, мэлыхъуэ пщыIэм е пщычом урашалIэ. Уи гъащIэми уи мылъкуми ущIытешыныхьын щыIэкъым. Уи бысымым тутын, мастэ е Iуданэ ептмэ, дунейр къутэхукIэ къыпхуэарэзыуэ пщIэ къыпхуищIынущ. Гъуэгуанэ утетыхукIэ уи щхьэм, уи мылъкум, уи бынхэм, уи 1ыхьлыхэм папщIэ и псэ еблэжынукъым. Шэч хэмылъу, мыбыхэм хьэщIэ гъэлъэпIэн хьэлыр минкIэ нэхъ яхэлъщ, дыгъуэным нэхърэ. Пэжыр жыпIэми, апхуэдэ дагъуэ зиIэр мы лъэпкъым и закъуэкъым. Мыбдеж щегъэжьауэ къуэкIыпIэмкIэ сыхьэтитхукIэ дыкIуэурэ Инжыдж (Cincik) псыежэхым деж дынэсащ. Ар Бещто деж къыщожьэри Псыжь холъадэ. А псыежэхым и Iуфэм куэдрэ умылъагъу кхъуафэ къэгъэша телъыджэхэр щащI, зэреджэр – «кёкю». Ахэр Къаныжь, Азов, Тэн Iуфэ щащIхэм нэхърэ нэхъыфIщ, къуэ зэвхэми псытепхъэхэми блокIыф. Мыбы бдзэжьеи нэгъуэщI псэущхьэхэри къыщаубыд. Псэ къыпхэзылъхьэж псыщ мыр. Мыбдеж щегъэжьауэ къухьэпIэмкIэ сыхьэтитIкIэ дыкIуэри, Инжыджышхуэ, Инжыдж Ц1ыкIу псыежэххэм дабгъэдыхьащ. Ахэри Бещто къожэхри, Псыжь холъадэ. Инжыдж Iуфэм дыIуту щIыпIэ гугъусыгъухэм сыхьэтитхукIэ дапхыкIащ. Аслъэнбэч (Arslan Bey) и къалэр … гъэм Аслъэнбэч зи цIэ нэгъуей щIалэм нэгъуей зауэлI хахуэ 15000 и гъусэу Московием и жьауэ щIэтхэр ихъунщIэну зекIуэ ежьат. Хешдекхэм я щIыналъэхэм пхыкIа нэужь, брамхэм, кхъуафэхэм, фэндхэм ятесу Индылрэ Яик псыежэххэмрэ икIри, Хейхат губгъуэм щыпсэу къалмыкъыдзэм теуат. ИтIанэ мурад ищIащ: сеуэнщи, Къэзан хэгъэгум сыкIуэнщ, иужькIэ Алатыр щIыналъэм ситIысхьэнщи сыщыпсэунщ. Ар и гугъами, къалмыкъ зауэлIхэм кърахужьэжщ, Хейхат губгъуэм нэс яхури псыежэх абрагъуэу Псыжь зэпрахуащ. Аслъэнбэчыр апхуэдизкIэ хагъэзыхьати, къэбэрдеипщхэм я деж лъэIуакIуэ кIуэным ирахулIат, сыкъевгъэл жиIэу. Мухьэмэд-Джэрий пщIэ зиIэ хъанти, а зэман дыдэм ирихьэлIэу мы быдапIэр Аслъэнбэчым иритри, мыбдежыр хэщIапIэ хуищIащ. Иджы ар бгъэдыхьэпIэ зимыIэ, Инжыдж псыежэхым и Iуфэм Iут пхъэ быдапIэ зэпэплIимэ екIущ. Ауэ и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ пхъэ куэбжэ хэлъщ. И хъуреягъыр лъэбакъуэ 400-м нэсынщ. БыдапIэ пщIантIэм унэ дэтыххэкъым, ягъэIэпхъуэ пщыIэ фIэкIа. Мэжджыт мыин дэтщ, тэтэр 1имам щылажьэу. Топищ яIэщ. БыдапIэм и щIыбкIэ мывэм къыхэщIыкIа унэхэр, Аслъэнбэчрэ адрей мурзэхэмрэ я мэлхэр зыщIагъэхьэ чэтхэр къыщытщ. А псори бгъэныщхьэщ. Мыхэр махуэ къэс къалмыкъ-тэтэрхэм йозауэ. Зи гугъу тщIы Аслъэнбэч и унэ хуитым шылкIэ, махъсымэкIэ, хьэкъурткIэ зыщыдгъэнщIащ. ИтIанэ дэIэпыкъуэгъуу зауэлI 2000 къыдатри, шыхэм датесу дежьэжащ. Къалмыкъхэм защихъумэу Аслъэнбэчи ди гъусэу нэшэсащ. СыхьэтитхукIэ гъуэгу дытетащ. Щадкирман (Şadkirman) быдапIэр Мы быдапIэр Мухьэмэд-Джэрий … гъэм и унафэ щIигъэуват. Ар къэбэрдеипщ Мысост-бей иухуауэ щытащ, къалмыкъхэр Къэбэрдейм къыщытеуэкIэ цIыхухэмрэ мылъкумрэ щахъумэн папщIэ. Иджы ар къуапиплI зиIэ пхъэ быдапIэ лъэщщ, Инжыджыпсыр Псыжь щыхэлъадэм деж щыту. И гупэм деж лъэбакъуэ 500 зи хъуреягъ пхъэ пщыIэ щытщ. БыдапIэр къэзыухъуреихь бжыхьыр чырбышым къыхэщIыкIа ухуэныгъэшхуэщ. ИхъуреягъкIэ къуэ дэтIыкIа къокIуэкI, абы и щIыIу пхъэбгъум къыхэщIыкIа лъэмыж телъщ. БыдапIэм и тетыр мэжэр Ахьмэд-агащ, ар Мухьэмэд-Джэрий и унафэм щIэтщ. ЗауэлI плъырыпIэ гуэри щыIэщ мыбы. Хъаным абыхэм я къадыуэ къумыкъухэм ящыщ Тухътар Хьэжы-Али игъэуващ. Мы быдапIэр абы и гъуса зауэлI щIали 100-м псэупIэ яхуэхъуащ. Ахэр псори Шафихьи и мэсхьэбым щыщ муслъымэнхэщ. Тухътар-къадым абыхэм илъэс къэс нэщI мазэр къахуегъуэт, ауэ езыхэр нэщI зы1ыгъхэм ящыщкъым. ИтIани ахэр егъэлеяуэ зыхуэсакъыж муслъымэнхэщ. НтIэ, мис ахэр зэрымуслъымэным къыхэкIыу, абы ищIыIужкIэ ди зиусхьэн Мухьэмэд-Джэрий хъаным узэщIыныгъэ къарууэ хэлъым и фIыгъэкIэ, Къэбэрдейм щыщ пщы псоми муслъымэныгъэр къащтэн, Тхьэр зыгъэзакъуэ дин захуэм техьэн щIадзэри кхъуэ зэрахуэхэр яукIыжащ, ислъамым ихьэн насыпри яIэрыхьащ. Мыбы щаухуащ: хьэмэм, мэжджытышхуэ, хьэщIэщ пщIантIэ, хьэблэ мэжджыт. Алыф-бейхэр зэрыт тхылъхэм еджэкIэ зрагъащIэ. Мухьэмэд-Джэрий хъаныр трагъэкIауэ Щадкирман быдапIэм къыщыкIуам, и хъумакIуэ къомыр бгъэдыхьэри: «Ди зиусхьэн, хэт дэ иджы лэжьапщIэр къыдэзытынур?» - жаIэри еупщIат. Зэгуэр, жэщу, абыхэм быдапIэ кIуэцIым щIым топитху зыщIыпIэ деж щыщIатIэри, шахым деж кIуахэт, зэрытрагъэкIам щхьэкIэ хуэгуIэхэу: «Еууей! Еууей!». Сыту жыпIэмэ, Мухьэмэд-Джэрий хъаным и къэралым щыщ Къэбэрдей лъэпкъым зэрыщыту ислъамым ихьэн пщIэр къалъысат, абы къадыхэмрэ 1имамхэмрэ яхутригъэуват, хьэмэмхэмрэ быдапIэхэмрэ иригъэухуат. Апхуэдэ щIыкIэу мы щIыпIэр щытхъу зыхуэфащэ щIыналъэхэм, ислъамыр щызекIуэ хэгъэгухэм хиубыдащ. ДяпэкIэ зэрыхъунур хэт ищIэн, ауэ зи гугъу тщIа щхьэусыгъуэхэм къахэкIыу къэбэрдейхэр муслъымэн лъэпкъ хъуащ... Мыбдежым щегъэжьауэ сыхьэтитIкIэ укIуэмэ, къурш зэхуакум дэт ятIэкъуэм Къудаи жыхуаIэ къэбэрдей хэщIапIэ зэгъэпэща дэтщ, уни 100 хъууэ. Абдеж щегъэжьауэ сыхьэтиплIкIэ къуэкIыпIэмкIэ дыкIуэцIрыкIащ мэзылъэрэ бгылъэ гъуэгукIэ. Псыжь псыежэхышхуэм и къежьапIэр Куржым щыIэ Дадиан бгым къыщежьэу, Iуащхьэмахуэ ипщэрабгъукIэ къыщежэхкIэ, ар апхуэдэ дыдэу инкъым, мы щIыпIэм къыщысым деж. Ауэ хы Ф1ыцIэм хэлъэдэжын ипэ, абы, инми цIыкIуми, иджыри псыежэх 860-рэ къыхэлъэдэнущ. Ахэр псори ди гъуэгуанэм дытетыху дызрихьэлIа псыежэххэращ. А псори Абхъаз бгыхэм къожэх. Тхьэм и фIыщIэкIэ, а псоми даблэкIащ, я псым щыщи тIухуащ. Псыежэх нэхъ инхэм я гугъу тщIакIэщ. Псыжь и ищхъэрабгъукIэ щылъ щIы псори Хейхат губгъуэм хеубыдэ. А лъэныкъуэмкIэ псыежэхи жыги щыIэкъым. Ауэ Псыжь и Iуфэ дыдэм мэз Iувхэр ирокIуэ, псыежэх плъагъуркъым. Псыжь хэлъэдэж псыежэххэр псори къыздижыр Черкесстаным и лъэныкъуэкIэщ. А Къэбэрдейм дыщыщыIэм Псыжь и чэнжыпIэм деж дыщызэпрыкIат. Ауэ псори дыхэкIуадэ пэтащ. Шы зыбжанэм я Iэпслъэпсхэр зэрынэри, шыхэри абыхэм теса цIыхухэри итхьэлахэщ. Бэлыхьищэ ттелъми, Алыхьым и фIыщIэкIэ, икIэм-икIэжым, Псыжь и адрей Iуфэм дынэсри, иджыри сыхьэтищкIэ гъуэгу дытетащ. Къэбэрдей пщычор Абы зэреджэр… Бгъэныщхьэ зытелъ унэ 300 хъу а пщычоушхуэр къуэ задэ зэвым дэтщ. А къуэ дыдэм и адрей лъэныкъуэм ищхьэкIэ зи гугъу тщIа пщычор къыщытщ. Дызытепсэлъыхь щIыпIэр Гум псыежэхым пэгъунэгъущ. Гумыпсыр бгыщхьэм къожэх, зы махуэ гъуэгукIэ ищхъэрэкIэ макIуэри, Бэбырдыкъуадж (Bebirdikaç) губгъуэм нос. А псыр псэхэлъхьэжщ. Мы пщычом щыпсэу лъэпкъхэр IэкIуэлъакIуэ защIэщ, дэтхэнэ зыми и унэм IэщIагъэ гуэр щызэрехьэ. Мы лъэпкъыр муслъымэн диным зэрихьэ лъандэрэ, япщ Мысост-бей пщычом хьэмэм, зы мэжджытышхуэрэ нэхъ цIыкIуу тIурэ щищIащ. ХъутIбэ къыщеджэкIэ, Уэсмэным, Кърым хъанымрэ Дагъыстэн пащэмрэ я гугъу ящIри, иужькIэ Мысост и цIэ къраIуэ. Зэман-зэманкIэрэ мыбы къэбэрдеипщхэр щопсэу. Пщы нэхъыжьыр хъану къалъытэ. НэхъыщIэр а Мысост-бейращ. Ауэ я унафи я Iуэхуи зыIэщIэлъыр аращ. Мы къэбэрдей лъэпкъым муслъымэныгъэ къыщищта зэманым щыщIэдзауэ нобэр къыздэсым щэкI Iувым къыхэщIыкIа пыIэ хужьрэ щыгъын хужькIэрэ захуапэ, я щхьэцхэр паупщI е яупс. Унэм щыщIэсым деж нэмэз щыгъэ ягъажэ. Апхуэдэу муслъымэныщIэ гъэщIэгъуэнхэр къахэкIащ. Мыхэр, псори зэхэту къапщтэмэ, зыхуей хуэзарэ гъащIэр тыншу щызэтеухуауэ къуажэ 20 мэхъу. Япщхэм лIыгъэ зыхэлъ зауэлI хахуэ защIэу 10000 яIэщ. Псори къурейшхэм къатехъукIащ. НэгъуэщI лъэпкъхэм щыщ хъыджэбзи, пщылI щIэбли къашэркъым – кIуэ, хур пщащэм хуэдэу мытхьэIухудмэ. Езыхэм я пщащэхэри нэгъуэщIхэм иратыркъым. Пэжщ, тэтэр хъанхэмрэ я сулътIанхэмрэ ират. Мы пщычоуищым илъэс 25-рэ лъандэрэ, къалмыкъхэр къатеуэн шынагъуэ зэрыщыIэм къыхэкIыу, нэгъуэщI бгыхэм Iэпхъуэу пщычоущIэ щаухуэркъым. Иджыпсту я пIэм быдэу изэгъауэ исхэщ. Зыхуей хуэза пщычощ мыр, къуажэшхуэхэм ещхьу. Иджыри … гъэм мы щIыналъэм Московие хэгъэгум къикIри Аслъэнбэч зи цIэ тэтэр гуэр къэкIуауэ щытащ. Абы и ужьым иту къалмыкъ-тэтэрхэр Къэбэрдейм къэкIуащ, ар къыдэфтыж жаIэри. Къэбэрдейм щыщ зауэлIхэм я теплъэ уардэмрэ я лIыгъэмрэ Къэбэрдейхэр зэрылъэпкъыу щIыпIэ гуэр деж щызэхуэсри, жэуап гуащIэ иратащ: «Тэтэр Аслъэнбэчыр бзути, ди уэрэд макъыр зэхихри къэлъэтащ. Дэ абы псэупIэ еттри, къуэш зыхуэтщIащ. Мы нэгъуей лъэпкъри фэттыжынукъым». А илъэсым Тайшэ-хъан, къалмыкъхэм я пщым, зауэлIищэ хъу дзэ зэригъэпэщри, къэбэрдей къуажэхэр зэтрикъутэну мурад ищIат. Аслъэнбэч и нэгъуейхэмрэ къэбэрдей щауэхэмрэ ар зэхахати, къуэрэ лъагапIэу щыIэм фоч зыIэщIэлъ нэщэнауэхэр щагъэтIысри, псори зэхэту зауэ губгъуэм зауэлI 10000 зэщIэзэуда кърагъэуват. Къалмыкъ зауэлIхэм, адыгэхэмрэ нэгъуейхэмрэ къызэралъагъуу, «Уо!» жаIэу зэрыгъэкIийхэурэ занщIэу къатеуати, мыдрейхэми щIэпхъуэж хуэдэу защIащ. Ар зылъэгъуа къалмыкъхэр абыхэм якIэлъыщIэпхъуэу, бгы зэхуакум щыдэлъадэм, асыхьэтым къуакIэбгыкIэм зыщызыгъэпщкIуа нэгъуей фочауэхэр, щхьибл зыфIэт благъуэм ещхьу, къыкъуэжхэри къалмыкъхэм бдзапцIэшэ уафэхъуэпскIыр трагъэлъэлъащ. Арати, мин зыбжанэм нэблагъэ къалмыкъхэм зэуэ думпыр къахуэкIуащ. Къалмыкъхэр я гупэкIи я щIыбкIи къаувыхьу, теуэкIэ гуащIэкIэ я нэгъуеисэхэмкIэ щахэлъэщыхьым, зы дакъикъэм 20000-м нэс къалмыкъ джаур гупыр гъэру яубыдащ. ТекIуахэм я IэмыщIэм къалмыкъыш 67000-рэ ихуащ. Къалмыкъхэм зэратекIуам нэмыщIыжкIэ, езы Тайшэ-шахыр хьэлэбэлыкъым щыхэкIуэдат, дзэм къыщIэна тIэкIур щIэпхъуэжат. Адыгэхэмрэ нэгъуейхэмрэ шы еша-елIахэм тесу щIэпхъуэж къалмыкъхэр ирахужьэщ, къэнахэм яхэлъэщыхьурэ Iэщтырхъан нэс яхури, къэнар абдеж щаукIыжащ. ИужькIэ, а напэтехыу къалмыкъхэр щыщIэпхъуэжа махуэм хэкIуэда Тайшэ-шахым и пIэ къиува Мончак-шахым зауэлI 2000-м нэс дзэ зэригъэпэщри, и адэм илъ ищIэжыну къежьат. Ауэ къэбэрдейхэмрэ нэгъуейхэмрэ нэгъуэщI Iэмал бзаджэ къагупсысри, я хэгъэгум ит къуэхэм зыдагъэпщкIухьщ, «къэбэрдей» жыхуаIэ я фочхэмкIэ бийхэм егъэлеяуэ гуащIэу ебгъэрыкIуэри, къалмыкъ 2000-р и гъусэу Мончак ерагъыу щIэпхъуэжыфа къудейщ. ИкIэм-икIэжым, Мончак и адэм и хьэдэр адыгэхэм иратыжын папщIэ къэбэрдей адыгэхэм Iэщышхуэ 50000 яритын хуей хъуащ: шыуэ, жэму, махъшэшхуэрэ цIыкIуу. НэгъуэщIу жыпIэмэ, и адэм и хьэдэр иратыжын щхьэкIэ, апхуэдэ уасэ паубыду арат. «Еттыжынукъым!» - жаIэт нэгъуейхэм. Сытми, Iуэхур зыхуэкIуам тепщIыхьмэ, Мончак-хъан Аслъэнбэч-нэгъуейм Iэщ 100000 иритщ, и адэ Тайшэ-шахым и хьэдэр я1ихыжри игъащIэкIи Къэбэрдейм зыпэщIимысэжыну тхьэ ирагъэIуащ. Ар хъарзынэт, къалмыкъхэм «псалъэр гъэпэжын» жыхуаIэм къикIыр ящIэу щытамэ. А зэманым лъандэрэ къалмыкъхэмрэ къэбэрдейхэмрэ зэбий кIэуфIыцIхэщ, я зэхуакум лъы дэлъу. Абы къыхэкIыу а къэбэрдей пщычоищыр илъэс 25-рэ хъуауэ нэгъуэщIыпIэ мыIэпхъуэу къуршым исщ, къалмыкъхэр къатеуэнкIэ мэшынэхэри. Хъаныр ди гъусэу а щIыпIэхэм дыщыщыIам, Мухьэмэд-Джэрий хъаным иухуа Щадкирман быдапIэм зауэлIхэр дэкIат. Ар зэрызэхахыу, къалмыкъ-джаурхэм быдапIэр къатIысыхьри, зауэзэрылI гуащIэр зэхаублащ. Щадкирман быдапIэр хуит зэрыхъужа щIыкIэр Хъан тхьэмыщкIэр трагъэкIа нэужь, и Iуэхур Алыхьым бгъэдилъхьат. Иджы мис, Мухьэмэд-Джэрий хъаным къэбэрдейхэри нэгъуейхэри къанэ щымыIэу шым егъэшэсри, сыхьэт псокIэ псынщIэу жа нэужь, быдапIэр къэзытIысыхьа къалмыкъхэм бэлэрыгъауэ ятоуэ. Мухьэмэд и сэшхуэр апхуэдизкIэ гуащIэу къалмыкъхэм ятехуати, Мончак-шахым къару зи цIэ къыхуэнэжатэкъым. Мылъкурэ хьэпшыпу, шырэ Iэщу егъэлеяуэ куэд къашэри текIуахэр пщычом къекIуэлIэжат. ТхьэлъэIушхуэ яублэри, хъаным тыгъэ лъапIэхэр хуащIащ: дыгъэр къызыщхьэщих щIали 10-рэ пщащэ къабзэу 15-рэ. Иджыри махуитхукIэ хъаныр яхъумэу Къэбэрдейм щагъэхьэщIащ. Пэжыр аращи, мы лъэпкъыр - псэр зыхьэху, лIыгъэ зыхэлъ, жыжьэу зызыубгъуа лъэпкъышхуэщ. Черкесстан псом ар лъабжьэжь зиIэ, пщIэ зыбгъэдэлъ лъэпкъ хэплъыхьауэ къыщалъытэ. Я бзэр зэгъэщIэгъуафIэу ябж. Гуэныхьым зэщIибла сэ тхьэмыщкIэми абы и щапхъэ гуэрхэр стхынщ, гъуэгуанэм къыщытхуэщхьэпэн хуэдэу. Мамылыкъуэ (Mamaluka) адыгэхэм я бзэм щыщ Zı – 1; tuku- 2; sı – 3; pılıh – 4; tuffe – 5; şı – 6; bılı - 7; yı – 8; buğu – 9; pışı – 10; Алыхьым и цIэр -…; çaku – щIакхъуэ; pısı – псы; ıll – лы; koye – кхъуей; ko – кхъуэ; mell – мэл; pıçen – бжэн; sine – щынэ; şıy – шы; sıdı – шыд; kadırğe – къыдыр; lev – кхъуэ шыр; gomil – гъуэмылэ; (адэкIэ псалъэуха зыбжанэ къэбэрдей адыгэбзэкIэ къехь). ИужькIэ мы Къэбэрдейм хъаным дэIэпыкъуэгъуу шэрджэсрэ нэгъуейуэ зауэлI 5000 къыдитри, ищхъэрэкIэ дунэтIащ. СыхьэтиблкIэ къурш задэхэм дапхыкIщ, псы псэхэлъхьэжым дыхэфщ, зыдгъэпсэхури дежьэжащ. Чэракис (Çerakeys) и къуэ Бэбырдыкъуадж и хэгъэгур зэрыс щIыналъэр Мыхэри хьэрып Чэракис и щIэблэм щыщщ, Инжыджрэ Псыжьрэ я зэхуакум дэсхэщ. Абыхэм ищхъэрабгъукIэ къалмыкъ джаурхэр щопсэу. Мы Чэракис и къуэ Бэбыркъуадж и хэгъэгум и щIыналъэр Тэрч псыежэхым нос, я щIыпIэм узэпрыкIыным махуипщI ехь. Ахэр зиусхьэн зэкъуэшиплI мэхъу, щхьэж адрейм хуэдэ дыдэу къуажи 100 иIэщ. Ауэ абыхэм ящыщ тIур Къэбэрдейм и зиусхьэнхэм я унафэ щIэтщ, адрей тIур Дагъыстэным и сулътIаным и унафэ щIэтщ. Зэзэмызэ абыхэм ящыщ гуэрым, къалмыкъхэм гъунэгъу захуищIын папщIэ, Тайша-шахым е Мончакым и блыгущIэт хуэдэу зегъэIури, илъэсым щыщIидзэкIэ къалмыкъхэм саугъэту шыщIэхэр, хывхэр яхурегъашэ, апхуэдэ щIыкIэу къалмыкъ зэрыпхъуакIуэхэм, абыхэм я хъунщIэ-теуэхэм зыщахъумэ, я унафэ зэрыщIэувам къыхэкIыу. А зэкъуэшиплIым щыщ дэтхэнэ зыми зауэл мин тIурытI иIэщ. Ауэ, зэрымымуслъымэным къыхэкIыу, абыхэм зэзэмызэ Дагъыстан пащэр къатоуэ, гъэрхэр еубыд, къуентхъхэр зэщIекъуэ, сыту жыпIэмэ, мыбыхэм я хэгъэгум бгышхуэ бгъэдыхьэгъуейхэр, къурш задэхэр иткъым, зэрыщыту мэзылъэ тафэщ. Мы лъэпкъым иджыри тэтэр хъаным тыгъэрэ зауэлI щIэгъэкъуэнрэ ирет. Ичек псыежэхым и Iуфэм уIуту къэбэрдей адыгэхэм я щIыналъэкIэ сыхьэтийкIэ укIуэмэ, уни 100 хъу къуажэ щIэращIэ щытщ, Сехак и цIэу. Иджыри сыхьэтитхукIэ къуэкIыпIэмкIэ укIуэмэ, Боргъусан быдапIэм унэсынущ. Боргъусан (Borgosan) быдапIэ шынагъуэм и теплъэр Ар Къэбэрдейм и унафэм щIэтщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мы щIыпIэр Бэбырдыкъуадж хэгъэгум хохьэ. Мы быдапIэм езы ухуэныгъэм фIэкIа зыри щIэткъым. Зыхуэдэ щымыIэ мы къуршыр, быдапIэ фIищу, Алыхь талэм мыкIуэдыжыну и Iэм хэлъ къарум и щапхъэу имыухуауэ пIэрэ жыпIэнщ. Мы быдапIэ лъэщыр, уеблэмэ Уэсмэн къэралыгъуэм и быдапIэ бгъэдыхьэгъуейхэм яхуэбгъэдэфынкъым. Къарум и щапхъэ къалэ цIэрыIуэхэу Мардини, Дихлэ, Имадийэ, Эмрийэ, Санджар, Береджыкъ, Маку быдапIэхэми, Кърымым щыIэ Мангупми хуэдэкъым мыр. Сыту жыпIэмэ, мы къалэ телъыджэр лъэныкъуиплIымкIи бгыхэмрэ псыкъуийм хуэдэу куу къуэхэмкIэ къэхухьащ. А къуэхэм псэ къыпхэзылъхьэж псыхэр щIож, къэкIыгъэкIэ бей удзыпцIэхэр щолъагъу. Къуэхэм я кIыхьагъыр жыпIэмэ – нэр щыджыл щIыпIэ защIэкIэ сыхьэтийкIэ укIуэцIрокI. Къуэхэм я лъэныкъуитIымкIэ уафэм щIэуэ къуршхэр, бгъэхэм, къашыргъэхэм, къаргъейхэм абгъуэ щащI щыгу шынагъуэхэр къыщытщ. А къуршхэм я кIуэцIым Демавенд бгым ещхьу бгъуэнщIагъ минхэр хэтщ. Языныкъуэ щIыпIэхэм деж уэс зытелъ а къуршхэр апхуэдизкIэ къэгъэшауэ къыщхьэщытщи, цIыхур я лъабжьэм щIыхьэн мэшынэ. ЗыкIэ захуэщ икIи джафэщ а къуршхэри, бзухэм я лъэбжьанэхэр зыфIагъэнэн теувапIэ ягъуэтыркъым. БгъуэнщIагъхэм Аслъэнбэч и нэгъуейхэр унагъуэхэурэ щIотIысхьэ я Iэщхэри я гъусэу – унагъуэ къэс бгъуэнщIагъ щхьэхуэм щIэсщ. Абыхэм ахэр зэву къащыхъуркъым, апхуэдизкIэ Iэхуитлъэхуитщ и кIуэцIри. Алыхьым и къарукIэ, сыхьэтий гъуэгукIэ узрикIуэ а къуэр куэбжэм ещхьу и лъэныкъуитIымкIэ зэщхьыркъэпсу къурш задитIым зэхуащIыж. А къурш джафэхэм, щыхупIэхэм, бгъуэнщIагъхэм цIыхур зэрыIуплъэу, лIыгъэр фIэкIуэду апхуэдэщ. ПхыкIыпIэншэу къыпфIощI а къуакIэбгыкIэ зэпрыкIыпIэхэр. Абыхэм фIэкIаи бзур зыдэхуэн зэхуаку имыIэу. А къуэхэм я дыхьэпIэхэм деж Искандер Зулкъарнэйн куэбжащхьэ сатырищ, мыин дыдэу, игъэувауэ щытащ, цIыхуитI фIэкIа зэбгъурыту дэмыхуэну. ЯпэщIыкIэ а куэбжэхэр гъущIу щытащ, иджы езы куэбжэхэр хэлъыжкъым, я щхьэхэр къэнащ. А куэбжэхэр здэщыта щIыпIэм нэмыщI, Боргъусан къуэм узэрыдыхьэн е узэрыдэкIын – ар бзу е хъумпIэцIэдж ирехъу – Iэмал иIэкъым. Дэ абы дыщыщыIа зэманым къалмыкъ джаурхэр тIэунейрэ къэкIуат зауэлI 10000–м нэс дзэ я гъусэу, Аслъэнбэч и нэгъуейхэр я унафэм щIагъэувэн я мураду. Нэгъуейхэм я унагъуи я Iэщи я гъусэу а къуэм дыхьэщ, ягухэр куэбжэм деж къыIуагъэувэри, мышынэу къалмыкъхэм къелащ, Боргъусан быдапIэм дыхьэн хуей хъуххакъым. ИпэжыпIэкIэ, мыр къуэ абрагъуэ, къуэ телъыджэ, зыхуэдэ щымыIэ къуэщ. Пэжщ, Трансильванием мэжэрхэр къыщыттекIуауэ щыта Сенджевар къуэри къуэшхуэт, итIани абы и бгъуитIымкIэ къыщыт къуршхэм лъэс нэгъунэ дэкIуеифынут. Ауэ щыхъукIэ, Боргъусан къуэм бзу фIэкIа зыри дыхьэфынукъым. Мы быдапIэм и къурш псыхъуэр берычэтщ, псэ къыпхэзылъхьэж псы къыщыщIож, ипсри Iэщ 100000-м тхуэ-пщIэ ефэгъуэ яхурокъу. Тимур-шах Боргъусанымрэ мы къуэмрэ къилъэгъуа нэужь: «Мыпхуэдэ быдапIэрэ къуэрэ дэ ди щIыналъэхэм щыдиIамэ, дуней псор си унафэ щэзгъэувэфынт», - жиIауэ яIуэтэж. А псори къэтплъыхьщ, къуэкIыпIэмкIэ дежьэри, сыхьэтитху дэкIа нэужь, Бещто бгым дынэсащ. Бещто и лъапэм деж Мыр Къэбэрдейм и гъунапкъэм хуэзэ щIыпIэщ, и къухьэпIэ лъэныкъуэр – Псыжь псыежэхращ. Абы пэмыжыжьэу бгы лъагитху зэбгъурытщ, зэтIолъхуэныкъуэхэм ещхьу. Ику ит бгыр нэхъ лъагэщ икIи нэхъ папцIэщ. Ар къэзухъуреихь бгиплIыр нэхъ лъахъшэщ, апхуэдэуи бгъэдыхьэгъуейкъым. Бгым и щхьэ дыдэм, икум хуэзэм, жьы хъуа кхъуафэ пхъэбгъу телъщ лъэбакъуэ 300 и кIыхьагърэ лъэбакъуитI и бгъуагъыу. И щIыIум гъущIIунапIэхэр, бруупIэхэр щыболъагъу. Щ1ыпIэм щыпсэу зиусхьэнхэм зэрыжаIэмкIэ, а пхъэбгъу кIыхьыр Нухь и кхъухьым щыщщ, ауэ Алыхьым и унафэкIэ нобэми нахичеван жырым ещхьу быдэщ. Къалмыкъ джаурхэм, илъэс щитIым нэса къалмыкъ лIыжьхэм къыжраIэжауэ, абыхэми илъэс щищым нэблэгъа я адэшхуэхэм къыбгъэдахауэ, жаIэж Пендж-Хьэсэн кхъэлэгъунэбжэр Нухь и кхъухьым щыщ пхъэбгъум къызэрыхащIыкIар. Алыдж джаурхэм я тхыдэ тхылъхэм ярытщ Айя-Софие мэжджытым и бжэ 101-ри Нухь и кхъухьым, Мосул къалэм пэгъунэгъу Джуди бгыщхьэм деж тетам щыщу. Абы кърахщ, Истамбыл къахьри Айя-Софием и бжэхэр къыхащIыкIащ жаIэ. Нухь и кхъухьыр мухьэрэм мазэм и 10-м Джуди бгыщхьэм къызэрыщыувыIар икIи абы зэрытетар КъурIэным и «Хьуд» сурэм итщ. КъурIэным итыр зэпкърызых хьэлимхэм зэрыжаIэмкIэ, тэфсирми зэритымкIэ, кхъухьыр япэщIыкIэ Джуди бгыщхьэм къыщыувыIэри, абдеж хы толъкунхэм щакъутат. Къэбэрдейм щыщ Бещто бгым телъ кхъухь пхъэбгъур абыхэм яз къыщIэкIынщ. Сытми, сэ тхьэмыщкIэм а пхъэбгъум сытету нэмэз рэкатитI сщIыщ, бгитху щIыналъэр къэсплъыхьри сежьэжащ. КъуэкIыпIэмкIэ сыхьэтитхукIэ сыкIуа нэужь, гу зылъытапхъэ гуэрхэм саIущIащ. Гумышхуэ псыежэхыр Iуащхьэмахуэ бгым и щхьэм къыщожьэри Къэбэрдей гъунапкъэм и ищхъэрэкIэ жэуэрэ Гум цIыкIум холъадэ. Сыхьэт гъуэгукIэ мыбы пэжыжьэу Дзэлыкъуэпсыр йожэх, ари Iуащхьэмахуэ и ипщэ лъэныкъуэм деж къыщыщIожри Къэбэрдейм кIуэцIрож. Гумышхуэр, Гум цIыкIур, Дзэлыкъуэ – а псыежэхищыр ищхъэрэкIэ мажэ кIыхьагъищкIэ, Бэбырдыкъуадж щIыналъэм гъунэгъу хуохъури, пшахъуэ тафэм, мэзкуу быдапIэхэу Ащтырхъанрэ Тэрчрэ я зэхуакум щыхокIуэдэж, Каспий хым унэсыным сыхьэтитI гъуэгу къыщыдэнэм деж. Къэбэрдей хэгъэгур зыхуэзэр жыпIэмэ, хьэгъуаикъухэм я щIыналъэ хы Ф1ыцIэм Iулъым деж къыщебгъажьэмэ, Къэбэрдейм гъуэгуанэ плIыщIкIэ унэсынущ. КъуэкIыпIэм хуэгъэзауэ удэкIуейуэрэ псыежэх псоми шуууэ узэпрыкIыфынущ. Ахэр псори Псыжь холъадэри, псыежэхышхуэ мэхъуж. Къэбэрдейм щыIэ Бещто щегъэжьауэ Iэщтырхъаным, Дагъыстэным, Тэрч областым узэрынэсу, псыежэххэм къежэхын щIадзэ, ахэр псори Iуащхьэмахуэ къыщыщIож, ищхъэрэкIэ мажэри Каспий хым холъадэ – иныкъуэхэр Московитхэм я Тэрч быдапIэм деж, адрейхэр абы пэгъунэгъуу. Абдеж щегъэжьауэ сэ мыхьэнэншэр аргуэру къуэкIыпIэмкIэ сыхьэтитхукIэ сыкIуэцIрыкIри, Къэбэрдей бгыхэм сащхьэпрыкIащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "chelebi.txt" }
Е ди Тхьэ! Сызыкъуэлъэдэж бгы лъагэ! Къалъхун-лIэжыным укъезыгъэл хущхъуэхэм я нэхъыфI, Уи закъуэщ си Анэм къеузыр зыхуэгъэхъужынур. Уэ ди Тхьэу лIэныгъэр зыгъэлIэф закъуэ! Дахащэу Уи IэбэкIэм и Iэужь ГъащIэ къызэзытам игу махэм тебгъапсэрэ ЛIэныгъэм къыIэщIэпхтэмэ, Уи лъэтхьэмпэхэм си псэр несхьэлIэжынти! Сыт зищIысыр лIэныгъэр, уегупсысмэ? Аруначала! ЩIэныгъэр нуру щызэщIэпщIыпщIэ мафIэ! Си анэр Уи нэхум хегъэубыди пщыщ щIы! Хэт хужыIэнт итIанэ лIар гъэсыныр Iэмал закъуэу? Аруначала! НэкъыфIэщIхэр тщхьэщызых! Си Анэм и Iуэщхъур щхьэщыпхкъэ! Сыт зыщIэпIэжьэ мыгъуэр? ЩыIэу пIэрэ зыгуэр, Уэр нэмыщI, Анэм ещхьу и нэIэ къыптезыгъэтын? Уи деж ныщIэпхъуауэ нажэхэр щызыхъумэн КIуэдыжыпэным и тепщэгъуэ гуащIэм?!
{ "source": "adygabza.ru", "id": "dgfy.txt" }
«ДыгъафIэ къалэм» щеджэ еджакIуэхэм я тхыгъэхэр «Илъэс тIощIитI хуэдэ дэкIмэ, фэ фхуэдэ еджакIуэ цIыкIухэм иджыпсту дызэрыт зэманым теухуауэ сыт яжефIэжынт?» А упщIэм и жэуапу еджакIуэхэм ятхахэм щыщ фи пащхьэ ныдолъхьэ. ЕгъэджакIуэр Щоджэн Аминатщ. КъызэрыгуэкI ныбжьыщIэм и IэдакъэщIэкI Сэлам узох, си ныбжьэгъущIэ! Си Iэрытхыу уэ къыпIэрыхьам умыпIащIэу нэкIэ ирижэт. Мыбы щIэлъ гупсысэр къыбгурыIуэн папщIэ, ар зэрытха бзэр пщIэн хуейщ! УарихьэлIэрэ къызэрыгуэкI, уэ пцIыху псалъэхэм? Хьэмэрэ къыбгурымыIуэ хамэбзэу щыт, зэгуэр пIурылъауэ иджы хамэ пхуэхъуауэ, я еджэкIи псалъэхэм къарыкI мыхьэнэи уи дежкIэ гурыIуэгъуейуэ? УехъулIащ си Iэрытхым уеджэну пхузэфIэкIамэ: ар блэкIа гъащIэм щыщ зы мащIэ тIэкIум нэIуасэ ухуэзыщI гъуэгуанэгъэлъагъуэщ, ауэ къызэрыгуэкI ныбжьыщIэм и IэдакъэщIэкIщ. Си гугъэщ уэ ущыгъуазэу мыпхуэдэ жыIэгъуэм: щIэныгъэр – къарущ. Къарури зэщхьэщокI къикI мыхьэнэкIэ, къызэщIиубыдэ IуэхугъуэкIэ. Хэт ищIэрэ, бзэ щымыIэжхэм елэжь щIэныгъэлI къэплъыхъуэнкIэ хъунущ мы си тхыгъэр зэрытха бзэр къэпхутэн папщIэ. Е а зэманым лъэпкъыбзэ кIуэдыжхэм гулъытэ нэхъыбэ хуащIу щIадзэнкIэ хъунущ, ауэ ари зыхузэфIэкIынур щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ, мылъкуаблэу щымыт гуэрщ, и къэкIуэным игъэпIейтейрэ зэрыхузэфIэкIкIэ къызыхэкIам и хабзэ, нэмыс, и хьэл-щэн гурхэр ихъумэжыныр и нарыгъыу. Дауи, сэ сыщыгъуазэкъым а зэманым ирихьэлIэу бзэм къыщыщIынкIэ хъунум, ауэ си гупсысэр къэсIуэтауэ аращ, сызытепсэлъыхьым куу дыдэу сыпхырымыплъыфми. Мы сэтырхэм унэсауэ уеджэмэ, ар ехъулIэныгъэшхуэщ уи дежкIи си дежкIи. Си тхыгъэмкIэ мурадышхуэ сыубзыхуауэ щымытми, абы мыхьэнэ гуэр иIэу къызолъытэ. Сэ сытепсэлъыхьыну сыхуейт цIыхухэр куэд щIауэ зыгъэпIейтей, сэри гуныкъуэгъуэ къызэзыт, си псэр куэд щIауэ зэхэзеэхуэн зыщI Iуэхугъуэхэм. Сыхуейт а си псэм и пIейтеигъэр мыбы еджэм дежи нэсхьэсыну, зэхезгъэщIэну. ИщхьэIуэкIи зэрыжысIащи, сэ иджыри сыныбжьыщIэ цIыкIущ, икIи сызытепсэлъыхьыну сызыхуейр куууэ, и щIэм нэсу къысхуэмыIуэтэнкIи хъунщ. Ауэ уэ зыгуэрым удихьэхмэ (шэч абы къытесхьэркъым) гугъу лъэпкъ удемыхьу узыхуеину псори архивхэм, щIэныгъэ литературэхэм къыщыбгъуэтыфынущ. Си упщIэхэр зэкIэлъыкIуэу, я мыхьэнэкIи зэпхауэ щытщи, сэ упщIэхэр узот, уэ абыхэм жэуап къахуболъыхъуэ; япэ упщIэм и гупсысэкIэ епхащ етIуанэри. Апхуэдэ бгъэдыхьэкIэм арэзы утехъуэрэ? Си гугъэщ дызэгурыIуауэ. КъэкIуэнум сегупсысурэ япэу сигу къэкIа упщIэр мыращ: тхылъымпIэр къызэрывгъэсэбэпыр мащIэ хъуа, хьэмэрэ къэвмыгъэсэбэпыжыххэрэ? Е «гаджет» жыхуэтIэу иджыпсту дызэщIэзыщтар щытепщэ зэман? СызэригугъэмкIэ, ахэм я уасэр нэхъ пудынущ тхылъым нэхърэ. Къулеягъыу къалъытэу пIэрэ къалэм жыг хадэ цIыкIу ущиIэныр? Къалэ паркым къыщыфкIухьын папщIэ уасэ щIэфтрэ, музейм е зоопаркым фызэрыкIуэм хуэдэу? Арауэ щытмэ, абы ахъшэ къыщIахыр щIыналъэр нэхъ дахэ щIыным, щIыуэпсыр егъэфIэкIуэным трагъэкъуадэу жаIэрэ? Си гугъэщ, «трагъэкIуадэ хуэдэу» псалъэхэм щIэлъ гупсысэр гурыIуэгъуэ пщыхъуауэ. ЩIыуэпсым и дэтхэнэ зы Iыхьэри зыр адрейм пыщIащ: зым ныкъусэныгъэ гуэр къылъысмэ, адрейми абы и зэраныгъэ йокI. Тхылъ плыжьым ихуахэм я бжыгъэр дэнэ нэса? Тхылъ фIыцIэм и инагъым зихъуэжакъэ? Сыт уэ пщIэр къаплъэнхэм е аслъэнхэм ятеухуауэ? Сыт хэхауэ абыхэм я цIэ къыщIисIуар? Ахэращ япэ дыдэу сызэгупсысыр, сигу здэжэр къэкIуэнум сыщегупсыскIэ, сыт щхъэкIэ жыпIэмэ къэхъугъэм абыхэм нэхъ псэущхъэ дахэрэ зэкIужрэ яхэмыту къысщохъур. А псэущхьэхэм дунейр къызэригъэщIрэ хуэлъэщ цIыхухэри. Жэуап гуэр яхьу пIэрэ ахэр къэзыукIхэм? Сыт хуэдэ тезыру пIэрэ абыхэм тралъхьэр? Сыт апхуэдэу хьэкIэкхъуэкIэхэр кIуэдыжыным щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъур? Дунейм и къэхъукъащIэ IэубыдыпIэншэхэра хьэмэрэ цIыхухэм я гущIэгъуншагъэра? Дэтхэнэ зы ныбжьыщIэу къэкIуэну зэманым къыщыхутэну хуейм хуэдэу сэри сыхуейщ тхылъеджэм и гъуэгур хузэIузыхыу, абы и акъылым зезыгъэужьхэм ящыщ зы сыхъуну. ВЭРОКЪУЭ Алинэ, I0 кл. «Дыадыгэщ» жыфIэу фыкIийуэ фыдэмыту Си тхыгъэр зыхуэгъэзар къэкIуэну щIэблэрщ. Сэ Къэрэгъэш къуажэ цIыкIум сыщопсэу. Сыт хуэдэ лъэхъэнэми цIыхухэм тхыдэр яфIэгъэщIэгъуэнщ. Сэри абыхэм сащыщщ. Сыдихьэхыу соджэ къэралхэм, лъэпкъхэм я тхыдэм теухуа гъэщIэгъуэн куэдым, апхуэдэу цIыху щхьэхуэхэм я гукъэкIыжхэми сыдехьэх. Абыхэм уи пащхьэ щызэIуах Iуэхугъуэ куэдым я къекIуэкIыкIар, цIыхухэм я псэукIа, я зэхэтыкIа, уеблэмэ, я зыхуэпэкIэу щытахэр. Къапщтэмэ, илъэс тIощIитI хуэдэ дэкIмэ ди гъащIэм къыпхуэмыцIыхужу зэрызихъуэжынум шэч къытесхьэркъым. «Сыту пIэрэ тхыдэмкIэ тхылъхэм иратхэнур, хъыбару жаIэжынухэм нэхъ къыщыхагъэщынур сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэрауэ пIэрэ», - жысIэу согупсыс. А къэкIуэну зэманым хэпсэухьыну си ныбжь еджакIуэ цIыкIухэм си сабиигъуэм сахутепсэлъыхьын хуей хъумэ, сыту пIэрэ яжесIэфынур? ЩIэх-щIэхыурэ согупсыс абы, сигукIэ зэхызолъхьэ псалъэмакъ екIуэкIынур зэрызэхэлъынум: - Зэман тынштэкъым а зэманыр. Пэжщ, дызэщыхуэпыкIат, ерыскъыр пэрыхьэтт, дызыхуэныкъуэ щыIэтэкъым. Ауэ зэхъуэкIыныгъэхэр щIэх-щIэхыурэ зыщекIуэкI зэманти, зэхэзещхъуэн абыхэм балигъи сабии ищIырт. Телевизорыр, телефоныр, компьютерыр щытепщэ зэмант. Ауэ абы сэбэпынагъыу хэлъым хуэдизкIи зэран къытхуэхъурт. Хьэуам зэрыхуэныкъуэм хуэдизкIэ а зи гугъу сщIахэм дэзыхьэхыр куэд хъурт, зэман куэдыIуэ трагъэкIуадэрт. КъинэмыщIауэ, гъэсэныгъэ мыхьэнэншэ зиIэ щIалэгъуалэ куэдрэ урихьэлIэрт. КъуейщIеягъыу яхэлъым, зэраныгъэу зэрахьэм ищIыIужкIэ, адэ-анэм «я пщэдыкъ дэсыр» гъунэжт, абыхэм къалэжьа мылъкум хэджэгухьу. Уеблэмэ, фадафэ, тутынафэхэм уарихьэлIэрт. Къэзыухъуреихь щIыуэпсым и къэбзагъыр къызыфIэмыIуэхухэр сыту куэд хъурэт! Абыхэм ткIийуэ япэщIэт цIыху щхьэхуэхэр, IуэхущIапIэ гуэрхэр мыхъуатэмэ, ди щIы хъурейр пхъэнкIийм зэщIиблэнкIэ хъунт. ЦIыхухэм я зэхущытыкIам ущIэупщIэмэ, нэхъыбэу узрихьэлIэр щхьэхуещэхэрат, нэгъуэщIым и гукъеуэмрэ гузэвэгъуэмрэ зыхэзмыщIэхэрат. Абы къыдэкIуэу жумартагъ, гущIэгъу зыхэлъри мащIэтэкъым, абы и лъэныкъуэкIэ цIыхухэм щапхъэ яхуэхъу куэди щыIэт. Куэду зезгъэубгъунт си хъыбарым, ауэ си фIэщ хъукъым мы «зи щхьэфэ сиIэба» Iуэхугъуэхэр къэкIуэну щIэблэм яфIэгъэщIэгъуэныну. Абы къыхэкIыу, чэнджэщ зыбжанэкIэ захуэзгъэзэнут щIалэгъуалэм: нэхъыжьхэм я жыIэ фытет, «дыадыгэщ» жыфIэу фыкIийуэ фыдэмыту, сэбэп фызэрыхъуным яужь фит! ЩIыуэпсыр фхъумэ! ЛУ Ренат, 9-нэ кл.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "digafaqala.txt" }
Усэ зэхьэзэхуэ… Ари, дин усэ зэхьэзэхуэу… Мы щIыналъэм къыщымыхъуау ара? Хьэмэрэ сэ зэхэзмыхау ара? Зэхэдмыхамэ, зэхэтхын хуэдэу къыщыхъуауэ щытын хуеящ; нэхъыкIэжыр жытIэнщи, апхуэдэ къыщымыхъуамэ, мызэу мытIэу къыщыхъуау щытын хуеящи иджыри къэс апхуэдэ ди щIыналъэ къызэрыщымыхъуар ди емыкIущ. Ар щыдиемыкIукIэ мы ди усэ зэхьэзехуэ цIыкIури ди емыкIутехыж мэхъу, ди напэ къетхьэщIыж, дыкъыдехыж. Мыпхуэдэ зэхэзэхуэхэр езы IуэхугъуитIым (динымрэ усэмрэ) я лъэгагъ хуэфащэу зегъэIэтауэ «уей-уейкIэ» къегъэкIуэкIыныр къалэну щытщ. А къалэныр къызэрылъыса къудейр; езым и пщэ дилъхьэжын хуей зэрыхъуа къудейр икIий напэщ, икIий пщIэ Iэтащ мы Iуэхур къызэзыгъэпэща щIалэм идежкIэ. Iуэхум и егъэкIуэкIыкIэ, къехъулIэкIэ теухуауи, мы Iуэхум мы щIыналъэ псор къызэримыгъэпсэлъар, мы щIалэм и закъуэ и ягъэкъым дауикI. КъызэгъэпэщакIуэ щIалэм (Тхьэкъуахъуэ Iэуес Къэралбий и къуэм) идеж ягъэ гуэр къыщынауэ щытатэми, мыпхуэдэ Iуэхугъуэ дунейм щекIуэкI зэрыхабзэр, щекIуэкIын зэрыхуейр, мыр зыгуэрхэм зыракъалэныр дигу къигъэкIыж къудейуэ щымыту, ди Iэнэм къызэрытырилъхьамкIэ, къанэ щымыIэу игъэзэщIэжат а ягъэр. Мы зэхьэзэхуэм и хъыбарыр лъэкI къимыгъанэу Iэмал зэмыщхькIэрэ игъэIуащ. Абы ипкъ къикIар жыпIэмэ; усэ тIощI-тIощIырытху; усакIуэ пщIы-пщIыкIутху… МащIэ? ЗылъэныкъуэкIэ мащIэ Iейщ. Куэд? ЗылъэныкъуэкIэ куэдыфIщ, фIыр зэрымащIэм тепщIыхьмэ. Мы усакIуэхэр «фIыуэ хэт жызыIэр» жыпIэмэ; ар хэти жиIэн хуейуэ согугъэ, ахэм къафIэIуэхуа мы Iуэхум и мыхьэнэм и инагъым елъытауэ. Усэ къезгъэхьахэм я закъуэкъым зи Iуэху зэгъэзэхуэн хуейр. Мы Iуэхугъуэр къызэзыгъэпэщами, мыбы хэлэжьыхьахэми мис мыпхуэдэу заумысыж хъунущ: «пэжым ухуеймэ дэри мы Iуэхум дыхуэIэижьыщэу пхужыIэнукъым. Дубзыхун хуей гуэри, дгъэпсын хуей гуэри зэрытIэщIэхуам шэч хэлъкъым. ИтIанэ Iуэхур мыбы щынэсакIэ, ди джэмакъым мыпхуэдиз пэджэж щигъуэтакIэ, етIэнэгъэ, Тхьэм жиIэмэ, нэхъ дефIэкIуэнщ» жыIэн хуейщ. Зызрыдумысыжыпхъэхэм язри усэ нэхъыфIхэр къыхэхынымкIэ ди IэкIуэлъэкIуагъыр зыдынэсращ. НэхъыфIхэр къыхэтхыфауэ Тхьэм къыщIигъэкI. Усэхэм ущрохьэлIэ, псалъэм папщIэ, жыIэкIэ дахэ: Зоя (унэцIэ зымытхам) мыпхуэдэ псалъэхэр хэтщ и усэм: «Хамэ гуащIэ уемынэцIым». Мис а псалъэр усэ жыIэкIэщ. Ауэ а усэ дыдэм мыпхуэдэуи хэтщ: «Муслъымэныгъэщ утэмэмыныр» - ари жыIэкIэ къызэрыкIуэ дыдэщ. Апхуэдэхэм ущыхуозэ усэхэм щIэх щIэхыурэ; лъэгагъымрэ къызэрыкIуэмрэ зэгъусэу, фIагъымрэ ягъэмрэ зэщIэту. Темэ зэрызыххэ пщIы хъун Iуэхугъуэ Iэджэм и щхьэфэ йоIэбэ псалъэм, папщIэ, Фатимэ (зи унэцIэр тезымытхам) и усэр; «зигу зэIумыхар», «къуэ зэв дэсым» хуегъадэ, аргуэрыжьщи, зи цIэ-унэцIэ тезымытха ди зы усакIуэм. ЖыIэкIэ Iэзэкъэ? НтIэ. «Къэпхьар дапщэ» усэмкIэ Къэзан Iэмал усэ жьы жыдыуегъашэ. Мис апхуэдэурэ дэтхэнэ зы усэм зы Iэзагъ-дахагъ-лъэгагъ; апхуэдэ къэпсуи къызэрыкIуэ лъэныкъуэ гуэр е ягъэ тIэкIу, дагъуэ цIыкIу гуэри хогъуатэ. Аращи Iуэхур зыдынэсыр: усэхэм зэрагъэхь бэлыхьлажьэ зэрыщымыIэращ. Абы къишэр сыт жыпIэмэ, хэдэн, къыхэхыныр гугъу ещI. Хэдэхэм, къыхэзыххэми усэм щIамыпIыкIа гуэри къащыхэхуэкIэ, жыпIэну къэнэжыр зыщ: Я Алыхь нэхъыфIхэр, нэхъ зыхуэфащэхэр япэ идгъэщыфауэ къыщIэгъэкI. АткIэ къыпыдощэ ди тхьэлъэIум: иужь къиднауэ, ауэ япэ идгъэщахэм къызэрыкIэрыху щымыIэу зи усэ гупыкIыгъуейхэми дызыхегъэщIыкI. ЕтIанэгъэ, Тхьэм жиIэмэ, едгъэкIуэкIыну зэхьэзэхуэ «нэхъ ефIэкIуам» дыщамыбгынэну къыщIэгъэкI. НэхъыфIкIэ… Абдул Бакъий Япэ увыпIэр: Мыз Исмел ЕтIуанэ увыпIэр: Шорэ Марина Ещанэ увыпIэр: Кумыщ Антонинэ *** Пщэдджыжь жьы къабзэм сыкъыдоушри Андез къэсщтэну унэм сыщIокI Къуалэбзу цIыкIухэм я макъ дахащэм СызэIэпашэурэ си лъэр щIагъэкI. Гу лъомытэнкIэ Iэмал имыIэу Аллыхь IэщIагъэм си псэр дехьэх Уафэри, щIылъэри, жыгхэри, цIыхухэри КъэзыгъэщIауэ Тхьэ закъуэу Иным Щытхъу къыхузохь. Субхьанэ ллахьу тэгьалэ лъапIэм! И лIыкIуэ лъапIэ Мухьэмэд нур И пащхьэм иришэу муслъымэн псоми Къалэн тщищIахэм къызет къарур. Нэмэз уахътитхур махуэ къэс тщIыну, Рэмэзан мазэр дэ къэднэщIыну, ФIым дытелажьэу ди Тхьэр дгъэзакъуэу Iейм зыщытхъумэу дэ дыпсэуну. Ди адэ-анэхэр тхуэгъэпэжыну, ТхьэмыщкIэ зеиншэхэр тхуэгъэгуфIэну, Азалыхь закъуэм къалэн тхуищIахэр ДгъэзэщIэфыну ди Тхьэм солъэIу. Жэнэт унапIэр унапIэ дахэщ ФIыгъуэм къыпэкIуэр фIыгъуэ зэпытщ. Гуэныхь блэжьамэ, къыпэкIуэр мафIэщ МафIэ шынагъуэр ди Тхьэм тщхьэщих. Кумыщ Антонинэ *** Дыщхьэрыуауэ дрокъуэ Зы гъуэгу, ЗыкъэдмыщIэжмэ, цIыху цIыкIур ДокIуэд… ДызыкIэлъыжэр къытфIощIыр Насып, ДыкIэлъыщIыхьэм насыпкъым – Хьэпшыпщ. Къэдгъэзэжауэ дыкъожэ – Дозэш… Зэшыгъуэ мэхъу дунеишхуэр - Зы пэшщ ДыкъэзыгъэщIыр абдеж къыдощIэж Лъэгуажьэмыщхьэу и деж догъэзэж Къытхуигъэгъуну гуэныхьхэр ДолъэIу, Псэр гузэвэгъуэм хэзышыр ТхьэлъэIущ, ТхьэлъэIур къищтэм Тхьэ закъуэм – Насыпщ. А фIэщхъуныгъэр Насыпым и ныпщ. Шорэ Маринэ *** Ди лъэпкъэгъухэм захуэзгъазэу Сэ зы псалъэ къыжысIэнт, Алыхьышхуэм дежкIи сыплъэу, Си гум илъыр къэсIуэтэнт. Пщэдджыжьыпэм укъэушрэ Уэ уи напIэр зэтепхам, Егупсыс уэ Алыхьышхуэм, Уэ уи гъащIэр къозытам. ГъащIэ кIэщIыр ауэ бгъакIуэу Уи зэманыр бломыгъэкI, ХуэпщIу фIыщIэ Алыхьышхуэм Гъэхьэзыр IэдакъэщIэкI. Мыз Исмел
{ "source": "adygabza.ru", "id": "din.txt" }
Къанщауэ Гъур и Арэпыбзэ Дийуан Тыркум Селчук Iуниверситетым Iэдэб (литератур) факултетым щалэжьа лэжьыгъэ гуэр къыт’Iэрыхьащ. Лэжьыгъэр зылэжьахэр Дцн. Дкт. Орхан Явуз’рэ Дцн. Дкт. Махмуд Кафэс’рэщ. Лэжьыгъэр зытеухуар жыпIэмэ, ар икъучIэ гъэщIэгъуэнщ. Лэжьыгъэр зытеухуар Египэт (Мысыр) Адыгэ Мамлук Пащтыхь Къанщау Гъур (Арэпхэм, Тыркухэм зэратхымчIэ: Къансух Гъуури) и усыгъэхэращ. Усыгъэ, жыIэгъэхэр нэхъыбэу Арэпыбзэщ. Тыркубзэ къыщыхэхуэи щыIэщ. КъызэрыщIэчIщи езым бзитIри ищIэу аращ, усэ ирыжиIэфын хуэдэу. Езым имыбзэчIэ апхуэдизыр зытхам, АдыгэбзэчIэ зыри имытхауэ фIэщщIыгъуейщ, ауэ дэнэ щыIэ? Къэлъыхъуэн хуейщ. Усыгъэхэр зэрытха тхыгъэ (тхылъ) езырыххэр (оригиналыр) - ар езы пащтыхьым и Iэрытхми, имыIэрытхми – ар щыIэжыххэкъым. ЩыIэжхэр абы тратхычIыжахэращ. Псалъэм папщIэ, мис мы сурэт флъагъур. ИкъукIэ лэжьауэ, жьы хъуауэ, мы лэжьыгъэр зылэжьахэм а езырыххэм тыратхычIыжам тыратхычIыжауэ къагъуэтыжауэ аращ. А езырыххэр иджырей къэса-къэмысари наIуэкъым. Зи сурэт флъагъу тетхычIыгъэр «Истанбул Миллэт Кутубханэси» тхылъхъумапIэм «Али Iэмири Эфэнди Болуму» жыхуиIэ плIэнэпэм щIэлъщ. ТетхычIыгъэ гуэрым къыщытратхычIыжа гъэу мыбы тетыр 1325 10 рэбигьул Iэууэл’щи 1907 илъэсым хозэ. ТетхычIыгъэм иужьрей тхьэмпэм зэрытетымчIэ, къытезытхычIар Хашимул Мэкки’щ. ТетхычIыгъуэр «тагьликъ» жыхуаIэ тхычIэмчIэ, дахэу, Iэзэу тхауэ; япэ напэр гъэщIэрэщIауэ, напэ къэсыху ирикIуэгъуэ 11 иту щытщ. Мы тетхычIыгъуэр зейауэ, зи цIэкIэ плIэнэпэ къызэIуахауэ, Истанбыл тхылъхъумапIэм зи щIэиныр щахъумэж Али Iэмири, тетхычIыгъэм япэ напэхэм идеж мис мыхэр тыритхауэ тетщ: «Хьэлэб (Алеппо) къалэм зи цIэ япэу къыщыраIуэхэм щыщу Iэмири Задэ Бахаэддин Эфэнды идеж фIэчIа зыщIыпIэ щызмыгъуэту, абы къытестхычIащ». Бахаэддин Эфэнды зэрыжиIэмчIэ, езыр, и анэ и лъэныкъуэчIэ пащтыхь Къанщау Гъур и благъэу, и анэр ахэм я пхъууэ аращ. А езым къылъэIэса тхылъри, унагъуэм къадэгъуэгурыкIуэурэ къалъэIэсауэ аращ. «Ауэ зэрыжагъуэщи, тхылъыр жьы дыдэт, тхыгъэ лъагъугъуафIэчIэ тхами, ипэми, икуми, иужьми тхьэмпэ щыщIэхэт. Къэна тIэкIур зэрыщыту теттхычIыжауэ аращ», - жеIэри щIегъуж Али Iэмири. Эдирнэ къалэм щыщу тхыдэтх, тхакIуэ Шейхъ Мухь-ий и тхылъу «Мэнакъиби Гулшэний» зыфIищауэ, хиджрэмкIэ 1012 (мыдремкIэ 1603-1604) гъэхэм нигъэса и тхылъым къыщетх мыпхуэдэу: «Дийуану СултIан Гъуури» тхылъыр зи бзэгу къыпычIа султIан Гъуури и цIэ дыдэр Къанщау’щ (Арап, Тыркухэм апхуэдэу ятхри апхуэдэу жаIэж); цIэ лейуэ зырихьэр Гъуурий’щ. И усэ тхылъыр (и Дийуаныр) Истанбыл щыслъэгъуащ. БзищкIэ тхауэ, хъарзынэу зэгъэпэщауэ апхуэдэт». Шейхъ Мухьиддин и нэчIэ илъэгъуауэ, зи гугъу ищI тхылъыр зэрыжагъуэщи зэи зыщIыпIэ къыщыкъуэщакъым; е тхылъхъумапIэ нэрыбгейуэ е тхылъхъумапIэ дыдэу. Аргуэру зэрыжагъуэщи зи гугъу ищI «бзищ»ым, тIур Арыпыбзэ, Тыркубзэуэ зэрыщытыр нэрылъагъущ. Ещанэри Персыбзэуэ щытыну хуэгъэфащэгъуэщ. Ещанэ «бзэ»р АдыгэбзэнкIэ хъуну жызыIэфыни, зэрыжиIэфыни щыIэкъым, ауэ мыхъуххэми зигу къэзгъэчIыфын зэрыщыIэм дыщыгуфIычIынщ, щIэхъуэпсу зигу къэзгъэчI зэрыщыIэ къудейм. Пащтыхь Къанщау Гъур и усыгъэ-жыIэгъэхэр зытепсэлъыхьхэм и лъэныкъуэкIэ буугуэшмэ: Алыхь закъуэм, абы и лIыкIуэ лъапIэм я фIылъагъу, я щытхъу, яхуэпабгъэн, ахэр гъэарэзын, япэгъунэгъун хуэдэ купщIэхэр нэхъ ебэчIыу; абы къинэмыщIауи Алыхь Iущыгъэ, Тхьэ’лIыкIуэ Iущыгъэ, а Iущыгъэхэм хэлъ дахагъэр, кууагъыр зэхэщIэн, абы уитхьэкъун, абыкIэ ирикъун… а фIылъагъур, а гуапагъыр гъащIэми лъэгъэIэсын, гъащIэми хэпщэн; а фIылъагъум къэгъэлъэгъуапIэ хуэпщI гуэрхэмкIэ – фIыу плъагъу цIыху е псэущхьэ е ирыскъы хуэдэхэмчIэ – а гуапагъыр нэхъ лъагэм нэс дэшэяуэ къыпIурыблэн, пIурылъын… Мис ахэрауэ жыпIэ хъунущ Пщыяпщыжым и усэ дунейм и теплъэр. Мис мыхэри а жытIахэм и щапхъэуэ. Гуащокъуэ Абдул Селчук Iуниверситет Литератур Факултетым и Журнал 2012 гъэ, 28 къыдэкIыгъуэ, 63-158 напэ’кIуэцIхэр. Къанщауэ Гъур и Арэпыбзэ Дийуан (усэ тхылъ) Дцнт. Дктр. Орхан Явуз, Дцнт. Дкт. Махмут Кафэс ГъэкIэщIа: Мы лэжьыгъэм ипкъ иту Iуэху зэщытщIащ Мэмлук Пащтыхь Къанщауэ Гъур и Дийуан Арэпыбзэуэ Истанбыл Миллэт Кутубханэси (тхылъ’хъумапIэм) щIэлъу «Араби ном. 4639» бжыгъэмкIэ гъэтIылъа тхылъым. Псалъэ гъуазэ папщIэхэр: Къанщау Гъур, Арэпыбзэ Дийуан, Литэратур IэщIагъэхэр, мулэммэгь (зэхэлыдэуэ зэхэлъ), мууэшшэхь. Тырку пащтыхь Iэджэм хуэдабзэу (тырку тхыдэтххэм ар тыркуу тепсэлъыхь яхэтхэщ; ар зэрымытыркур ящIэу, ауэ Тыркуу ябжу) мэмлук Пащтыхь Къанщау Гъури (1440-1516) усыгъэ зиIа пащтыхьхэм ящыщщ. КъызэринэкIа тхылъхэм уеплъмэ гурыIуэгъуэ зэрыхъущи, абы Тыркубзэри, Арэпыбзэри, Персыбзэри ищIэу щытащ; а бзищымчIэи усыгъэ жиIэу щытащ. «Мэнакъиби Iибрахим Гулшэний» тхылъыр зытха «Мухь-ий» зэрыжиIэмкIэ «СулътIан Гъуу-ри и цIэр Къансу’щ, и цIэ лейр «Гъуу-рий»щ. БзищкIэ тха и дий-уаныр Истанбыл щыслъэгъуащ. ИкъукIэ зэгъэпэщащ». Мыбы къыхощ Абы бзищри зэрищIэр, ахэмкIэ Дийуан итхауэ зэрыщытыр. Зи усэхэр нэхъыбэу дин Iуэхугъуэхэм теухуаурэ щыта Къанщауэ’м нэгъуэщI тхылъхэри иIэхэщ. Ахэри мис мыхэращ: 1. АрэпыбзэчIэ Дийуан: Дийуаны Гъэури жаIэуи зыфIащ мы тхылъыр Истанбыл Миллэт Кутубханэси; Али Эмири Эфэнди Болуму Араби ном. 4639’м щIэлъщ. 2. Iэл-къэщаIидур-рэббаниййэх Уэл му-уэш-шэхьатус-сулътIаний-етул Гъэурийех: Мы тхылъыр Топкапы Сарайы Музэси Кутубханэси тхылъхъумапIэм Багъдад Кошку Болуму ном. 138’м щIэлъщ. 3. ТыркубзэчIэ Дий-уан: Берлин Стаатс-библиотек ПреIуссисжер културбеситз Мс. Or. Ost. Ном 3744’м щIэлъ усэ зэуIугъуэ гуэрым яхэтщи абы Гъуури и гъусэу итщ. А тхыгъэхэм телэжьыхьащ Мэхмэт Ялчын’рэ Орхан Явуз’рэ. СулътIаным къигъэщхьэпэ бзэр пасэрей Огъуз псалъэкIэращ. 4. Мунэкъ-кэхьужь-жьэриф гьэла Му-уэш-шэхьиш-Шэриф: Мы тхылъым АрэпыбзэчIэ усыгъэ чIыхитI иту аращ. Тхылъым телэжьыхьащ Джэмил Чифтчи Мактул Ша-ирлэр (Истанбул – 1997) тхылъымкIэ. 5. Эл-кэу-кэбуд-Дур-рий фи Эдж-уибэтил Гъуури: Мы тхылъыр пащтыхьым къурIэным и тэфсиру, зэщIэхыныгъэу итха тхылъщ. (Джэмил Чифтчи. А тхылъ – 155). 6. ПерсыбзэчIэ Дийуан. ЗэрыщыIэм щыгъуазэхэу, ауэ зэчIэ ямыгъуэтауэ апхуэдэ тхылъщ. Гъурий ныжеIэ - зи текIуэ лъагэным - ГущIэгъу сымылъэгъуа зэи уэ ббгъэдэчIыу сын гуащэ Гур гугъу щехьым деж къыфIыжьэдочI щIегъуэжыныгъэ гуэри ЗыкъысхуигъафIэу и плъэчIэм зыкъызрызигъащIэрэ «Тхьэм тынш сщищI»ыр къызобж гущэ уа цIыху Iущхэ! СидежчIэ укъемыплъэчIмэ уэр си унафэр зиIэ илъ Гур зэвыным, мис ар къудейм сыщIохъучI сэ кIуэдыпэн Нэджд ущыщу уриЛейлау щытымэ Арэпу хъуам Уи фIылъагъум акъыл бгынэ сищIаи сымыАрэпу УпэIэщIэныр апхуэдизкIэ къызоузри Сагъэхъужын ялъэмычI сэ Iэзэхэм ИкIуэдычIыжымэ Гъурий фIылъагъу гуауэм И жэнэтым и фIыгъуэмчIэ тыригъэужчIэ Алыхьым.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "divankansau.txt" }
Дубровин Николай Урысхэр Къэфкъазым зэрыщызэуамрэ тепщэ зэрыщыхъуамрэ Санкт-Петербург, 1871 гъэ 1871 – 1888 гъэхэм Урысей тепщэгъуэм и тхыдэтх, генерал-майор Дубровин Николай и IэдакъэщIэкIыу тхылъ зыбжанэу дунейм къытехьат «Урысхэр Къэфкъазым зэрыщызэуамрэ тепщэ зэрыщыхъуамрэ» лэжьыгъэшхуэр. Пащтыхьыгъуэм и Iуэху еплъыкIэр пхигъэкIыну зи къалэн тхакIуэм и сатырхэм нэхъыбэу хэплъагъуэр, дауи, къызыхэкIа лъэпкъыр зытет Iуэху бгъэдэхьэкIэрщ. Ауэ генералым итх псори жыIэзыфIэщу къэдмыпхъуатэу, къэхъуар зи нэгу щIэкIам пщIэ зэрыхуэфащэ къудейр тщIэжу дыкъеджэмэ, ди зэманым къэмыса адыгэ гъащIэр зыхуэдар зэдгъэщIэнымкIэ Дубровиным и лэжьыгъэр гулъытэ зыхуэфащэ щыхьэт тхылъщ. Къэфкъаз лъэпкъхэм ятеухуа Iэхьэр зэрыхуа япэ томыр Дубровиным шэрджэсхэм (адыгэхэм) ятеухуа хъэбархэмкIэ къыщIедзэ. Бийм и хьэтыр зылъагъуф цIыхум и нэкIэ ар топсэлъыхь абыхэм я зауэлI хъыжьагъми, я хьэщIэгъуакIуэ хабзэхэми, удэплъеину зыхуэфащэ лъэпкъ гупщысэкIэм и тегъэщIапIэ щхьэхуэхэми. Гу лъумытэнкIэ амал иIэкъым тепщэгъуэм и IуэхущIафэр ягъэзахуэн папщIэ къэфкъаз хэкурысхэм кIэрагъэпщIа «хъунщIакIуэхэр» терминыр тхакIуэм уи нэгум къыщIигъэхьэ лъэпкъ сурэтым фIыуэ зэрыпэIэщIэми. Щхьэж и еплъыкIэм хуитыжщ, ауэ «бий губзыгъэр ныбжьэгъу акъылыншэм нэхърэ нэхъыфIщ» Iущыгъэм тету зыбгъэдэхьэн хуей тхылъым къытхуеблагъэхэр щыгъуазэ тщIыныр ди гуапэу, «Шэрджэс (адыгэ) хьэлыр» зи фIэщыгъэ Iэхьэм щыщу напэкIуэцI нэхъ гукъинэжхэр фи пащхьэ идолъхьэ. ЕплIанэ Iыхьэ Шэрджэс (адыгэ) хьэлыр Я фIэщхъуныгъэр зэрытIасхъэмрэ шынагъуэр къащхьэщыт зэпыту я гъащIэр зэрахьымрэ адыгэхэм я хьэлым зыр адрейм пэщIэувэу щэн гъэщIэгъуэнхэр къригъэщтащ. УнафэщI гуэри зимыIэ лъэпкъым щыщ дэтхэнэ нэрыбгэри и щхьэмрэ жылагъуэмрэ елIалIэу, пщIэ зиIэ цIыхухэм якIэлъыкIуэу, и Iуэху дигъэкIын папщIэ псалъэм и къарур къигъэщхьэпэу псэун хуей мэхъу. Апхуэдэ политикэ зэхэтыкIэм уи гур илъу, уи гупщысэр жану урегъасэ, зэпыу имыIэу Iэпкълъэпкъыр зэрызыгъэкI лэжьыгъэхэм пкъыр бжьыфIэ, лантIэ, къарууфIэ ящI. Адыгэхэм губзыгъагъэрэ дахагъкIэ Тхьэр къахуэупсащ, ауэ псэм и кууагъыр зэрыщыту бийм зэраныгъэ ещIылIэнымрэ зэуэнымрэ трагъэкIуадэу къокIуэкI. Хэкум къытеуа бийм пэщIэту яукIа е уIэгъэ хъуа зимыIэ унагъуэм шэрджэсхэм пщIэ хуащIкъым. Хахуагъыр зи лъым хэт, зэрысабийрэ шынагъуэм пэщIэту еса адыгэхэм егъэлеяуэ я щхьэ щытхъужыным зыщадзей. Зауэм хэту зэрихьа лIыгъэм шэрджэсыр зэи тепсэлъыхькъым; емыкIуу елъытэри, и ехъулIэныгъэхэр зэи иIэткъым. Нэхъ щауэ шыщхьэмыгъазэ дыдэхэр егъэлеяуэ нэмысыфIэщ: хуэму мэпсалъэ, я лIыгъэмкIэ загъэщIагъуэкъым, тэджу хэти ягъэтIысыну хьэзырхэщ, къедауэм пэпсэлъэжхэкъым. Ауэ нэрылъагъуу я пщIэр зыгъэпудым замыгъэкъыу, мышхыдэу, мыкIий-мыгуоуэ, напIэзыпIэм IэщэкIэ жэуап ират. ЦIыхушхуэхэм я ехъулIэныгъэхэр адыгэхэм щагъэлъапIэ хабзэр ахэр дунейм ехыжа нэужькIэщ. Ауэ жаIэж пасэ зэманым псэуа лIыхъужь Бгъэжьнокъуэ Бэчыр (Дубровиным зэритхыр – Бхезиноко-Бексирзъ) апхуэдэпщIэ псэууэ лъысауэ. Абы и ныбжьыр фIыуэ хэкIуэтат и къуэхэм джэгуакIуэхэр къраджэу я адэм и гъащIэм теухуа уэрэд щрагъэусам. Дадэм ар къыщищIам уэрэдыр зэхалъхьакIэт. Арати, и къуэхэмрэ джэгуакIуэмрэ къриджэри ирагъэдэIуэну лъэIуащ. Езым лIыгъэкIэ къыпеуэу щыта нэрыбгэ гуэр зыгъэпуд псалъэ уэрэдым хэту щызэхихым, а псалъэхэр хригъэдзыжауэ щытащ. Нэмысрат пасэ зэманым адыгэхэм цIыхур псом нэхърэ нэхъ зыгъэлъапIэ щэну ялъытэр. Сытри и гум хэхьэу зэрыщытым къыхэкIыу, адыгэр псынщIэу щIэм дехьэх, ауэ апхуэдэ дыдэу псынщIэуи зыкъещIэж. И лъэпкъэгъухэм гуапэу ядокIуэкI, нэхъыжьхэм пщIэ яхуещI, игу имылъ жиIэкъым, зэгупсысыр къехьэкI-нехьэкI хэмыту хуиту къепсэлъ. Урысхэм щабгъэдэткIэ ар сыт щыгъуи бзаджэщ, гущIыIэщ, къилъын хьэзырщ. Укъигъэгугъэу укъигъэпцIэжыныр зыуи къыщыхъукъым. Шынэр зэуэ и гум зэпхедз, ауэ псынщIэу игу къохьэжри, сыт хуэдизу и псэм темышыныхьми, а зытета дыдэм къызэрымыкIуэу ерыщу тоувэж. КъыфIэмыIуэхуххэу ар джэгум къыхокIри лъыгъажэм хохьэ, нэмэзым токIри хъунщIэтеуэ макIуэ, псапэ щIэныр зэраныгъэм хуегъэкIуэж. ФIэщхъуныгъэр абы и щIэгъэкъуэн закъуэщ, ауэ и хэкуэгъухэм къалъагъункIэ щымышынэм деж, диным къыхуигъэув къалэнхэми хабзэхэми тыншу йобакъуэ. А хьэлыр зауэм щыхэтым дежи дыболъагъу. И ныбжьэгъу гупым яхэту щызауэкIэ, адыгэр егъэлеяуэ хахуэщ икIи къызэрымыкIуэу псэемыблэжщ: абы фIыуэ ещIэ и лIыгъэр псоми зэралъагъури, и хахуагъым псори зэрытепсэлъыхьынури. Ауэ и закъуэу, зыми къимылъагъуу хъунщIэтеуэ ежьэмэ, ар лIыгъэ гъэщIэрэщIа зэрихьэн Iуэху хэмыту, иукIынуIамэ, зэрыхъукIэ нэхъ псынщIэу еукI, зыхуейр зыIэрегъэхьэри, кърамыхужьэ щIыкIэ зэрыщIэпхъуэжыным хуопIащIэ. Шэрджэсыр сыт щыгъуи ахъшэм хуэнэпсейщ. Мылъкум папщIэ абы цIыху иукIыфынущ, къигъэгугъами епцIыжыфынущ, ауэ къыIэрыхьа ахъшэр зэримыгъэзэхуэххэу, асыхьэтым япэу къыхуэзэм иритыну хьэзырщ. Зэпымыууэ урысхэм зэрезауэм хуэдэу, быдапIэхэм дэс зауэлIхэм сыт щыгъуи Iэщ яхуэзышэ сондэджэрхэм шэрджэсхэр пщIэкIэ гъуэгугъэлъагъуэ яхуохъу. Адыгэр быдэу жозыгъэIэн щапхъэхэр закъуэтIакъуэххэщ. Япэ къэсым зыхуейр и жьэ къызэрыжьэдэкIыу е щIагъыбзэкIэ къызэрыбгуригъаIуэу ептыныр хабзэ щыхъуа лъэпкъым быдэу ущыщыт хъунукъым. Абы и цейм, щIакIуэм, шым е нэгъуэщI и хьэпшып гуэрым узэрыщытхъуу къуитынущ. А хьэлэлагъым адыгэ гъащIэм мэхьэнэшхуэ щиIэщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зыри зыбгъэдэмылъ тхьэмыщкIэр, тыгъэ защIэу асыхьэтым шыи, Iэщи, щыгъыни зыIэригъэхьэу, зауэм е ерыскъы хэхыпIэ яхуэхъуа хъунщIэтеуэм хэхьэфынущ. ЗыщIэлъэIуар кърамытыпэми, абы зыхуейр илъэс-илъэситIкIэ хьэхуу къищтэфынущ, шыр зыщIыпIэ укIуэу укърикIуэжын папщIэ къеIыпхынумэ, зыми «хьэуэ» къыбжиIэнукъым, лъэIуакIуэм мылъку зэригъэпэщмэ, нэхъыбэж къызэрыритыжынум езытым шэч къытрихьэкъым. Зы лъэныкъуэкIэ уеплъмэ, адыгэм и мылъкур икъузкъым, ауэ зэдауэ хэхуэрэ и пщIэр ягъэпуду къыфIэщIмэ, абы зы шкIэ закъуэ фIэкIа фIамыдыгъуами, и жагъуэгъум текIуэн къудей щхьэкIэ, и ныкъуэкъуэгъум судкIэ илъэс тIощIкIэ едэуэфынущ. Зыгуэр къызэрыпIэщIигъэкIын нэпсеягъэрэ хьэпшыпыр езым зэрейр къыгурыIуэжу пIэрэ жозыгъэIэ хьэлэлагърэ зы нэрыбгэм и хьэлым гъэщIэгъуэну щызэхозагъэ. ЦIыху псынщIэу къыпфIэщI щхьэкIэ, адыгэм фIагъ куэду зэтепщIыкI хьэл жан дыболъагъу, къимыкIуэту зытетым тетщ, къызэрымыкIуэуи тэмакъкIыхьщ. Иужьрей хьэлыр щIалэр нэхъ зыгъэлъапIэ щэну ялъытэ. КъафIэмыIуэхуу узыр зэрашэчымкIэ ахэр тыншу европей щIалэхэм къахыбоцIыхукIыф. Европэм щыщыр адыгэм хуэдэ дыдэу хахуэнкIи мэхъу, ауэ бэшэчагъкIэ абы зэи лъэщIыхьэнукъым. Хэкур псэемыблэжу фIыуэ зылъагъу адыгэм и лъэпкъым фIы къызэрыпэплъэм шэч закъуи къытрихьэкъым. Щэнхабзэ укъуэдиям щIамыпIыкIа цIыхур къыщалъхуа щIыпIэм псэкIэ епхауэ къонэ, дунейм щызекIуэ хабзэхэм я нэхъыфIыр езым и лъэпкъым къигъэщIахэрауэ къелъытэ, къыщыхъуа къуакIэ-бгыкIэм пэIэщIэ пщIымэ, игу хощI. Нэху зэрыщу ежьэжын хьэзыру, жылэм зыхахуа нэрыбгэр яукIын шынагъуэр къызэрыщхьэщытым хуэдэу, жэщ зыбжанэкIэ и къуажэм пэгъунэгъу, и щIалэгъуэр щигъэкIуа губгъуэжьым щэхуу игъэзэжу щис къохъу. Жылагъуэ хуитым къыщыхъуа адыгэм и хэкур ину къыщохъу: абы елъагъу ар зэрыщхьэхуитыр, езым ейм ещхь адрей щIыналъэхэм фIыкIэ зэрадекIуэкIыр, абы игури хегъахъуэ, и щхьэри лъагэу ирегъэлъагъуж. Хамэ лъэныкъуэм къикIа псори адыгэм Iумпэм ещI, езым и пщIэр щылъагэ, и гъащIэм мыхьэнэ пыухыкIа къезыт и хэкур фIыуэ елъагъу. «Дэнэ ущыщ?» жыIи шэрджэсым еупщIи, зы хэку абрагъуэ гуэрым щыщ пщы-уэркъ фIэкIа умыщIэну, «сышапсыгъщ», е «сыбеслъэнейщ» къыбжиIэнущ. И щхьэм хуищIыж пщIэм адыгэр къызыфIигъэщIыжащ, хъийм икIа хуитыныгъэми декIуэкIыгъуей, зызымыщIэж, егъэлеяуэ пагэ щIэхъукIащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "dubrovin.txt" }
Гарсиа Лоркэ Федерикэ БЗЭПСНЫБЭ /ГИТАРА/ И гъы макъ кърекIут бзэпсныбэм. Нэхущ уафэр къызэтощащэ. И гъы макъ кърекIут бзэпсныбэм! Шэху хъужынукъым ар игъащIэм! Сыт уелъэIукIэ зиущэхуну - ПцIыщ. Ар магъыр мыудэIужу, И гъымакъыр псынэпс уэзджынэу, Уэсым хэгъэ нэбэнэушу. УемылъэIут зиущэхуну! Магъ апхуэдэу - пщыхьэщхьэ дыгъэр, ИуIэнум лъыхъуэ шабзэшэр, Къумым и псэр зысыж пщтырыгъэр, Гъагъэм яжьэ фIыцIэжь хуэзэшыр. И псэ закъуэр итын имыдэу Зегъеиж блэр зэуа бзу цIыкIум. Ей, бзэпсныбэ, къамитхум уабзытэ Щхьэщылъадэурэ уи щхьэщыгум. КЪЭЗЫГЪЭЗЭЖ КIуэдыр къыхукIуэ дуней бацэм Сыдыхьэшхынрэ сыгубжьынрэ СымыцIыхужу, си гукъанэр ЩIызогъэпщкIухь шэдыгъуэ щхьэцэм. Си лъагъуныгъэр е мы уафэр Къэсэхыжамэ, къэпцIыхунут Къудамэхэм уи Iупэ IэфIхэр Зэрыкъуэбгъэпщкъухьынур. МАЛАГЕНЬЯ Ажалыр ефапIэм щIэкIами, IумыкI. Къунан къамылыфэр бзэпсныбэм щоудж. ЦIыхубз лъымэ гуащIэр бжэIупэм къыIуех Шыгъумэ гъэгъауэ. Дуней напэтех! Ажалыр ефапIэм къыщIыхьэ-щIэкIыжщ, КъыщIыхьэ-щIэкIыжщ… Лъэдинэ инауэ ещIыжыр IутIыж. ПСЭ ЩЫIЭЩ, ИГЪЭПЩКIУУ… Псэ щыIэщ, игъэпщкIуу дуней димыIэжхэр, ди вагъуэхэр, хьэршхэр, щIым тхьэмпэ хыхьэжхэр; Псэ щыIэщ, игъэпщкIуу цIыху лIахэм я ныбжьхэр, гукъеуэ шэдыбжьу ди гъащIэр илыбжьэу. Псэ щыIэщ, нэгъуэщIу: къэлыбмэ уисыжу, гухэлъу къыпыкIэр хьэпIацIэм яшхыжу, тэмакъыр икIыхукIэ уигуауэмэ – щIэншэу, и фIыцIэри хужьри екIуалIэпIэншэу. ЕцIыхур куэд щIауэ балигъ хъуа си гъащIэм си гущIэр уи гуащIэм зэрыхигъащIэр. Си махуэхэр мывэу йокIурэх къызэмыжьэу, къызжаIэу: ди щIалэ, уэ Тхьэм упэжыжьэщ… ДУНЕЙНЭГУ Гъуэгум щыгъуэща пшыхьым Жьыбгъэр къызрешэкIыр. Нэхур я нэгукIэ язу ЦlыкIухэр пхроплъ абдж уахъуэм - Йоплъ гъурц гъуэжьыкIхэм я зыр Бзууэ зэрыжейбащхъуэм. Махуэр уэмами гъуэлъу - Жейм емызэгъ - дэхущхьэщ. Балий нэкIуплъ щотхъуэплъыр Унэм и кхъуэщыныщхьэм. ЗэзыдзэкIар Бемырзэ Зурабщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "duneinagu.txt" }
Гу лъумытэнкIэ Iэмал имыIэу иужьрей илъэсхэм Адыгэш лъэпкъым и пщIэм Урысейми хамэ къэралхэми щыхэхъуащ. Ар и фIыгъэщ а шы лъэпкъым езым и хэкум гулъытэ куу зэрыщыхуащIми, къэрал унафэщIхэм шы зезыхуэхэм я лэжьыгъэм зэрызэщIагъакъуэми, шы лъэпкъыр егъэфIэкIуэным елэжьу къэралымрэ республикэмрэ ит щIэныгъэрылажьэ институтхэм Iуэхум псэемыблэжу щыпэрыт IэщагъэлIхэм ялъэкI къызэрамыгъанэми. Урысеймрэ хамэ къэралхэмрэ щаIэ щIэупщIэмрэ я бжыгъэмкIэ къэралым щызэрахуэ шыхэр зэплъытмэ, иужьрей илъэсхэм адыгэшыр адрей урысей шы лъэпкъхэм фIыуэ ящхьэдэхащ. Шы зехуэнымкIэ Урысейпсо щIэныгъэрылажьэ институтым и Налшык къудамэм къызэрибжамкIэ, 20I5 гъэм и щIышылэм и I-м ирихьэлIэу Урысеймрэ хамэ къэралхэмрэ адыгэшу I4044-рэ щызэрахуэрт. Абыхэм ящыщу Къэбэрдей-Балъкъэрым – 9240-рэ, Краснодар крайм – I485-рэ, Адыгейм – 20I9-рэ, хамэ къэралхэм – 790-рэ. Урысеймрэ хамэ къэралхэмрэ адыгэшу итыр илъэс къэс къызэрыхатхыкIым, ахэр къызыхэкIа, зыщыщ лIакъуэхэр зэраубзыхум, иужьрей илъэсиплIым Iэпэдэгъэлэл ямыщIу Адыгэшхэм я къэрал тхылъхэр къызэрыдагъэкIым шы лъэпкъым и пщIэр иIэтыжащ. Ар зэрырагъэфIакIуэ Iэмалу нобэ зэтеувахэм я фIыгъэкIэ, щIыпIэ щхьэхуэм щызэрахуэ шы лъэпкъ къудейуэ къэмынэу, федеральнэ, дунейпсо мыхьэнэ зиIэ, нэхъ шы лъэпкъыфI дыдэхэм хабжэ хъуащ адыгэшыр. А псор щхьэусыгъуэ хуэхъуащ абы хуащI гулъытэм зэрыхэхъуами, Урысейми хамэ къэралхэми ар щызэрахуэ щIыпIэхэм я бжыгъэр зэрыбэгъуами. Зи бжыгъэр хамэ къэралхэм 800-м щынэса адыгэшым и пщIэм нобэкIэ Урысейм щызэрахуэ адрей шы лъэпкъхэм ящыщу зыри лъэщIыхьэфакъым. Дишхэр хамэ къэралхэм зэрынэсар куэдкIэ и фIыгъэщ адыгэшхэр зыхэта зекIуэхэмрэ шыгъажэ кIыхьхэмрэ къыщагъэлъэгъуа ехъулIэныгъэхэм. НаIуэ хъуащ мы лъэпкъым щыщ шы бэшэчхэр, сыт хуэдэ гугъуехь пэщIэувэми, псынщIэу я къарур зэрызэтеувэжымкIэ ахэр, яхуэбгъэдэн щымыIэу, уанэш псоми япэ зэритыр. Абы щыхьэт тохъуэ иужьрей зэманым екIуэкIа шузекIуэхэм адыгэшхэм къыщагъэлъэгъуа бэшэчагъыр. Апхуэдэ зы щапхъэщ 20I4 гъэм Франджым Урепелрэ (Баск щIыналъэ) Мон-Сен-Мишелрэ (Нормандие) зэпищIэу щекIуэкIа зекIуэр. Адыгэш хакIуэхэм тесу абы хэта ди шууейхэм Пиренеи бгылъэхэм махуиплIкIэ ирикIуэн зэрыхуейм хуэдэу, километр I270-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэ гугъур махуэ I7 якIуащ. А зекIуэр Каен къалэм щекIуэкI Дунейпсо Шыгъэджэгу Зэпеуэм и зэIухыгъуэм ирихьэлIати, Франджым и хъыбарегъащIэ Iэмалхэм хуабжьу ягъэIуат. ЦIыхубэр иджыри зэ щыхьэт техъуэжащ адыгэшыр зекIуэ гугъурэ гъуэгуанэ жыжьэкIэ зэрылъэрызехьэм. Дунейпсо Шыгъэджэгу Зэпеуэм и Iыхьэ щхьэхуэу, зекIуэм хэта шыхэмрэ шууейхэмрэ утыкум зыбжанэрэ кърашэурэ цIыхубэ къекIуэлIам ирагъэлъэгъуащ. ЗекIуэм хэта хакIуищри Франджым адыгэш фIыуэ зылъагъухэм я зэгухьэныгъэм къыщагъэнащ шыгъажэ кIых зэхьэзехуэхэм хэтыну. Илъэс блэкIам адыгэш хакIуэ Беркут II шыгъажэ кIыхь зэпеуэ лIэужьыгъуэу бгъум (километр 20-м щыщIэдзауэ 90-м нэс) ехъулIэныгъэшхуэ иIэу хэтащ, къинэмыщIауэ ар фIыкIэ къыщыхэщащ Франджым щрагъэкIуэкIа шыщIэхэм я зэхьэзэхуэ нэхъ ин дыдэм (километр 90-м), уеблэмэ и къарур зэрызэтеувэжа зэманкIэ псом япэ ищащ. Нобэ Франджым шызэпеуэхэм Беркут увыпIэ 805-м щыщу 2I-нэр иIыгъщ. 20I6 гъэм Франджым шыхэр бэшэчагъкIэ щызэпрагъэуэну зэхьэзэхуэм адыгэшу 5 хэтынущ. Адыгэшым и пщIэм зэрыхэхъуэжам и фIыгъэкIэ абы и бжыгъэр пэтми и бжыгъэр зэрыхагъэхъуэнум яужь итщ шы зезыхуэхэм. 20I2-20I5 гъэхэм шы щхьэ бжыгъэу къыхэхъуамрэ абыхэм я фIагъымрэ КъБР-м, Адыгейм, КъШР-м и Хьэбэз районым, Польшэм, Германием, Франджым къэрал тхылъхэм къыщыхэттхыкIын папщIэ лэжьыгъэшхуэ едгъэкIуэкIащ. Ахэр ихуащ Адыгэшым и ебланэ къэрал тхылъым хуэтщIа гуэдзэным. Къапщтэмэ, адыгэшхэм я нэхъыбэр пцIэгъуэплърэ пцIэгъуэплъ-фIыцIафэрэщ (процент 57-рэ), къарэрэ къарэ пэхурэщ (процент 40,8-рэ). Гу лъытапхъэщ къарэхэм я бжыгъэм процентипщIкIэ зэрыхэхъуам; шы зыфIэфIхэм адыгэш нэсыр нобэ къарэу щытын хуейуэ къазэрыщыхъум ипкъ иткIэ, а шы плъыфэр нэхъ щIэупщIэ зиIэхэм ящыщщ. Апхуэдэу щыщыткIи, адыгэш лъэпкъым пцIэгъуэплъымрэ пцIэгъуэплъ-фIыцIафэмрэ я бжыгъэр процент 65-м нэсу щытмэ нэхъыфIщ. КъБР-ми Урысейм и нэгъуэщI щIыпIэхэми адыгэшыр зэрыщагъэхъур гуартэу зэхэтущ. А Iэмалыр адыгэшым нэхъ йозэгъ икIи шыщIэхэм заужьынми хуэщхьэпэщ, бэшэчу щытын хьэлри къызэтригъанэу. Иджырей адыгэшхэр хакIуэцIэр зезыхьэ лIакъуипщIым къатопщIыкI: Атлас, Фиолет, Лахран, Зураб, Дар, Аргамак, Али Кадым, Асланбек, Учинари, Зайчик. Гулъытэ нэхъ ягъуэт Фиолет, Лахран, Атлас, Дар, Зураб, Дар, Аргамак сымэ я лIакъуэхэм. Шы зезыхуэхэр щыхьэт тохъуэ псом хуэмыдэу иужь зэманым Асланбек, Учинари, Зайчик сымэ я лIакъуэхэм хэпщIыкIыу зыкъызэраужьыжым. Дызэрыт зэманым адыгэшыр ефIакIуэу щызэрахуэ шыхъуэ IуэхущIапIэ зыбжанэм. КъБР-м, Адыгейм, Краснодар крайм псори зэхэту шыхъуэ IуэхущIапIибгъу щолажьэ, къэралым Iэщ лъэпкъыфI зезыхуэ IуэхущIапIэу илъытэу. Шы заводищ щыIэщ: Малкэ дэт шы заводыр (КъБР), «Таик» шы заводыр (КъБР) «Аникеевым и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей шы заводыр» (Краснодар крайм). КъинэмыщIауэ, «племенной репродуктор» цIэр яIэу шы лъэпкъыфI щагъэхъуу IуэхущIапIих мэлажьэ: КъБР-м - «ЗекIурей», «Исуф, «Рассвет-Н» «Залым», «Эльбрус-Агро-Инвест; Адыгейм - «Джанет», мы гуп къедбжэкIам хэхуэ хъуну, шыфIхэр яIэу иджыри нэгъуэщI IуэхущIапIэ зыбжани республикэм итщ. Шэч хэлъкъым шы зезыхуэхэм, щIэныгъэлIхэм, IэщIагъэлIхэм, хьэрычэтыщIэхэм, шыр фIыуэ зылъагъухэм я гупыжхэр зы ящIрэ абыхэм къэрал лэжьакIуэхэми хуэфэщэн гулъытэ къыхуащIмэ, адыгэшым и дахагъым, бэшэчагъым, пэжыгъэм итхьэкъухэм я бжыгъэм хигъахъуэу, адыгэшыр Урысейми хамэ къэралхэми нэхъри зэрыщефIэкIуэнум. Калашников Валерий, ЩIэныгъэмкIэ Урысей Академием и академик; Ковешников Валентин, мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, Шы гъэхъунымкIэ урысейпсо щIэныгъэрылажьэ институтым (ВНИИК) и профессор; Амщокъуэ Хьэжысмел, ВНИИК-м и Налшык къудамэм, КБНИИСХ-м генетикэмрэ селекцэмкIэ и лабораторэм я унафэщI. «Шы гъэхъунымрэ шы спортымрэ» журнал (гъэкIэщIауэ), 20I6, №
{ "source": "adygabza.ru", "id": "duneir.txt" }
Эдилс-Эхнатон – адыгэ лъэпкъым и лIыкIуэ 2013 гъэм Германием, Нюрнберг къалэм, шы лъэпкъыфIхэр щыщагъэлъэгъуам Краузер Штеффи тесу адрейхэм къыхагъэщхьэхукIа адыгэшым и цIэр Эдилс-Эхнатонщ. Интернет сайт щхьэхуэ зыхухаха а шым и хъыбарыр къеIуатэ Груссельберг къалэм «Шагъдий» журналыр къыщыдэзыгъэкI, «Адыгэшыр фIыуэ зылъагъухэм я дунейпсо зэгухьэныгъэм» и унафэщI Кнол Тобиас. Шэрджэсымрэ шымрэ зэпэжыжьэ зыщIар Адыгэхэм я дежкIэ шыр ныбжьэгъу пэжрэ дэIэпыкъуэгъу жану къекIуэкIащ лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ. Куэд щызэдашэчащ икIи щызэдагъэунэхуащ адыгэшымрэ адыгэлIымрэ тхыдэм и кIыхьагъкIэ - зауэ зэманми мамыр гъащIэми. Ауэ зи лъэпкъыр зыхъумэжыну хущIэкъу нобэрей адыгэр глобализацэм зригъэува щытыкIэ гугъу дыдэм нэхъ махэ ищIащ шымрэ лIымрэ игъащIэ лъандэм яIа зэпыщIэныгъэр. Лъэпкъым и щэнхабзэ лъагэм и уасэр уеблэмэ езым и щIалэгъуалэм ялъигъэIэсыфыркъым, хамэр къэнауэ. Абы и зы щапхъэщ адыгэлIымрэ шымрэ зэпэжыжьэ зэрыхъуари. Удзыфэмрэ дыщафэмрэ ИтIани адыгэм иIэщ дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъуфын ныбжьэгъуфI, къызыхэкIа лъэпкъым лIыкIуэ хуэхъуу, и хэкур дуней псом къыщригъэцIыхуфыну. Германием зи гъуэгур щызэIуха адыгэшым Iэмал егъуэт къызыхэкIа лъэпкъым и дахагъымрэ и щэнхабзэ куумрэ, абы къыдэкIуэу ар иджыпсту зыхэт гугъуехьхэмрэ къыпэщылъ къалэнхэмрэ утыку кърихьэну. Къеплъым игу къимынэжынкIэ Iэмал иIэкъым адыгэшым и гъусэу утыку кърахьэ лъэпкъ ныпри. Удзыфэмрэ дыщафэмрэ щызэхэлъ адыгэ бэракъым псоми хъыбар ярегъащIэ: «Мис, мы тлъагъур адыгэ лъэпкъым и шы телъыджэхэм язщ!» Фирхьэуным ещхьу бжьыфIэ Эхнатон дунейм къыщытехьар 2008 гъэрщ. Абы и адэр I993 гъэм Европэм щекIуэкIа шы зэхэдзым уасэшхуэ зыщыхуагъэува Эзоп-Эдилщ. И анэ Темсэ Урысейм кърашащ. ШыщIэр дунейм къызэрытехьар зылъэгъуахэм занщIэу гу лъатат абы узыIэпызышэ теплъэрэ къызэрымыкIуэ шыгъэрэ зэрыхэлъми, фIы куэдкIэ ущыгугъ зэрыхъунуми, хьэл дахэ къызэрыпхуегъэщтэнуми. Мазих фIэкIа щымыхъум Эхнатон и адэр къицIыхужырт. 20I2 гъэм IэщагъэлIхэм Эхнатон драгъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къагъэлъэгъуащ ар зэрыщыгугъам хуэдэу къызэрыщIэкIар, кIэлъыплъакIуэ нэхъыщхьэу щыта Хак Берндт жиIащ ар «къэбэрдей» шы лъэпкъыр иригъэбэгъуэн папщIэ, псори зыбгъэдэлъ шы къабзэу зэрыщытыр. Шыхъуэхэр кIэлъыплъащ Эхнатон и хьэлым зэрызихъуэж щIыкIэм, ар зэрыхуэ щIыпIэмрэ гъусэ хуэхъухэмрэ елъытауэ. Абы иужькIэ Берндт шыр хуигъэлъэгъуащ езым и нэIуасэу щыт бзылъхугъэ шурышэс Краузер Штеффи. Пщащэмрэ Эхнатонрэ я хьэлыр занщIэу зэтехуащ. Шым хуэарэзы зэпытт ар игъэсэну къызыIэрыхьа словак щIалэ Даниэли. ЩIэупщIэ щыIэщ, сыт абы адыгэцIэ щIыфамыщар жаIэу. Ар шыхъуэ IэщIагъэм хабзэу къыщокIуэкI - хакIуэ зэадэзэкъуэхэм я цIэхэр къызэрыщIидзэ хьэрфыр зэтехуэн хуейщ. Эдилс-Эхнатон и адэм и цIэр Эзоп-Эдилти, и къуэм и цIэри хьэрф «э»-кIэ къригъэжьэн хуейт. Дэ къытщохъу Эхнатон цIэр мы хакIуэм екIупсу. «Фирхьэуным хуэдэу бжьыфIэщ», - жиIэгъат адыгэ гуэрым, абы япэу щыIуплъэм. Зыми емыщхь Эхнатон фирхьэуным и цIэр хэплъыхьу къыхухахам хуэдэщ, апхуэдизкIэ дахагъ хэIэтыкIа дыболъагъу мы шы къуданым и зыIыгъыкIэ гуакIуэми. Иджы ар и лъэпкъым и лIыкIуэу хэтщ гъэлъэгъуэныгъэхэм, зэпеуэхэм, махуэшхуэхэм. Эхнатон игурэ и щхьэрэ зэтелъ зэпытщ. Адрей шыхэм щаригъусэм дежи, абы хьэл зэтет къегъэлъагъуэ икIи, къэбэрдей нэсым хуэдэу, и бжьыфIагъыр сыт щыгъуи нэрылъагъуу зэрыщигъэтыным хущIокъу.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ekhnaton.txt" }
Никитин Н., Поляк Г.Б., Володина Л.Н. Арифметическэ задачэхэмрэ упражнениехэмрэ зэрыт тхылъ (пычыгъуэ) ПэщIэдзэ школым и е 3-нэ классым папщIэ. Къэбэрдей государственнэ тхылъ тедзапIэ, Налшык, 1952 Еянэ къыдэкIыгъуэр зэзыдзэкIар Иуан Пакъэ Дамыгъэ куэд хъу бжыгъэхэмкIэ гъэбагъуэныгъэ 100-кIэ гъэбагъунэныгъэ Зы бжыгъэ гуэр 10-кIэ, 100-кIэ н.къ. бгъэбагъуэн щхьэкIэ, зэрагъэбагъуэм нулу бгъэдэтым хуэдиз нуль бжыгъэ абы и ижьрабгъуэмкIэ бгъэдэтхэн хуейщ. Ягъэбагъуэри зэрагъэбагъуэри нулкIэ щиухым и деж, абы нуль бгъэдэтым зыкIи емыплъу ягъэбагъуэри, атIанэ ягъэбагъуэмрэ зэрагъэбагъуэмрэ зэхэту нулу япытым хуэдиз къыщIэкIа произведенэм ижьрабгъумкIэ бгъэдатхэж. Гъэбэгъуар щIа хъуарэ мыхъуарэ къыупщытэжын щхьэкIэ, гъэбэгъуахэр зэблагъэувыкIри щIэрыщIэу ягъэбагъуэж. Есэпыр щIа хъуамэ къащIэкIа произведенэхэр зэхуэдизу щытын хуейщ. Дамыгъэ куэд хъу бжыгъэхэр гуэшыныгъэ Зы дамыгъэ хъу бжыгъэм хуэгуэшыныгъэ Дэ дгуэш бжыгъэм ягуэшкIэ йоджэ. Дэ зыхуэдгуэш бжыгъэм зыхуагуэшкIэ йоджэ. Бгуэша иужькIэ къыщIэкI бжыгъэм лъыскIэ йоджэ. Гуэшыр хъуарэ мыхъуарэ къыупщытэн щхьэкIэ зыхуагуэшыр лъысымкIэ гъэбагъуэжын хуейщ. Гуэшыр тэмэму щIа хъуамэ, произведенэм къыщIэкIын хуейщ ягуэшыр. Гъэбэгъуар хъуарэ мыхъуарэ къыупщытэжын щхьэкIэ, произведенэр гъэбагъуэгъухэм ящыщ зым хуэгуэшын хуейщ. Есэпыр тэмэму щIа хъуамэ, лъысым къыщIэкIын хуейщ адрей гъэбэгъуэгъур. Дамыгъэ куэд хъу бжыгъэм хуэгуэшыныгъэ 100-м хуэгуэшыныгъэ Бжыгъэр нулхэр зыбгъэдэт единицэм хуэбгуэшын щхьэкIэ зыхуагуэшым нулу бгъэдэтым хуэдиз цифрэ абы и ижьырабгъумкIэ еуэжын хуейщ. Къэнэжа бжыгъэр лъысыращ, зэуэжа бжыгъэр – къыдэхуэрщ. ГукIэ ящIын хуей задачэхэр (щапхъэ) 1294. Сэ бжыгъэ къэзгупсысащ, абы хэслъхьащ 42 икIи къыщIэкIащ 96. Сыт хуэдэ бжыгъэ сэ къэзгупсысар? 1301. Шыр мажэ секундым м.3 и псынщIагъыу. Сыт хуэдиз и жыжьагъ ижын абы зы дакъикъэм? Дакъикъи2-м? 1371. Псы пэгун 240 зэрыхуэ чеишхуэм кранткIэ псы из ящIащ сыхьэти6-м. И щIэм псыр иж щыхъум ар сыхьэти 8-кIэ из ящIыфу хъуащ. Псы пэгун дапщэ ижрэт абы и щIэмкIэ сыхьэтым? 1373. УнэгуащитIым зэхэту къащэхуащ мэракIуэ кг. 8. Зым а къащэхуам щIитащ сом 60, адрейм сом 36. МэракIуэ килограмм дапщэ лъысыну дэтхэнэрей унэгуащэми?
{ "source": "adygabza.ru", "id": "es-p.txt" }
Нэхэр Зыри къыщIэмын, ауэ КъыщIон блэкIам нитI къудейр. МалIэ дэнэ идежри, дауэ Къанэрэ а нитI къудейр? Вагъуэ зырыз щохъури ЩоупIэрапIэ уафэгум, Диижауэ щылъ нэкIум Къыхэплъурэ IукIа нэхэр. 1928 Iуащхьэхэм уэрэд щыжыIэ Зы баши зыIэщIэлъхьэи, моуэ Iуащхьэхэм ныдэкI жызоIэ. Щыхьэрышхуэр къыренэ хуейм ТхылъымпIэкIэ ящIа къуажэу ЗыпIэту уафэм ущIэуам УщыцIыкIужьейщ щыхьэрым. Иныжь сыхъуарэт жыпIэмэ, Iуащхьэхэм уэрэд щыжыIэ. 1931 Зы жэщ вагъуэбэм Уафэр къыдоджэ мувыIэу: КъакIуэ, къакIуэ лей зумыхыж ЦIыхум и псэр мужьыхыжщ Ар зэгъащIэ зэ жыIэгъуэм ГъащIэрамэ, щIы джей, къыйын, Ар зы махуэ закъуэу гъэин Гъагъэ хуэдэу къэпщIи гъуалэж Зы жэщ вагъуэбэм и кIуэцIым. 1928 Уэрам щхьэIу (2) ЛъэIэсыпхъэ гуэрым псэр щIэзыта лIыхъужь хуэдэ УилкIэи уи къупщхьэкIэи мы уэрамхэм зептащ уэ Утесу зы IэрыIэт, щIыгум уилъэтыж хуэдэу Ух зимыIэ кIуапIэ псом уаныщхьэдэхын хуейщ уэ. Напэр щытекI пIэ щабэхэм укъызырыхэкIуэсыкIрэ ТIуми фи псэр зэдиткIухьащ зы гукъеуэм и ткIуалъэ Уэ уи ныбжьыр зэщIифащ абы и нэджыджэхэм Абы и мывэр хэткIухьащ уэ уи щхьэ къупщхьэм ТIум язым зы ныбжьэгъуи зы гъуси фимыIэххэ Щэхугъэм хуэдэу щIэуфау, кIий макъ хуэдэу фыщхьэхуиту Мы дунейм фи щхьэ закъуэщ щывиIэххэр къызэдефхьэкIыу Ари дэнэ щIыпIэи ирехъу зэдэфхьынщ фэмыхьэлъэкIыу Уа шы щхъуантIэ шу! Уа шыуей! Неуэ нэгъажэ уи шыр Сыт щыгъуэми кхъэм йокIуалIэж мы уэрамщхьэIу нэшэ-къашэр Ауэ уэрам щхьэIухэм хуэдизу уэ узэхэзыщIыкI къэмыхъун Уэр хуэдэуи уэрам щхьэIухэм зыри IупэфIэгъу яхуэмыхъун. 1927 Уэрам щхьэIу (3) Зы цIыхубз къуапцIэу тетщ жэщ кIыфIыр уэрам щхьэIухэми И щхьэр Iэтау, зэпIэзэрыту уи гупщысэр зэкIэлъешэ А и нэ фIыцIабзэхэм си нэр зэрылъэIэсу: «Къыспэплъэуэ щыт щIалэ – жи – иIэ тIэ ныскIэлъежьэ». Ар къыслъэIэс къысщыхъуу, жьыбгъэм зыкъыспщIэхидзэху Субыдарэт жысIэурэ сэри абы и Iэпэ Дау сщIамэ скIэлъымысу уэрамым нэху сыкъыщокI Еуей! Ар псэщи мэлъатэж; лырэ пкъыуэ сыкъонэ. Си щIыбагъкIэ дэхьэшх макъ щызэхэсхым сыкъеуIэ Ар нэгъуэщIхэм я деж кIуау яхуэхьэщIэ щохъу си гум, Щхьэгъубжэхэм къыкIэридзэу ныбжь гуэр къысIэщIэлъэгъуэху. Ирырей, нобэкIэ си нэпсхэр зэй гукъеуэ зыщыремыщI Ауэ, фIыу сощIэ, зы пIэ щабэ щысхуадзыжа иужь щIы щIагъым А нэхъ фIыу сызылъагъууэ щхьэщытынущ си пIэщхьагъым. 1927 ГъуэгурыкIуэщ лэгъунэхэр ГущIэгъур къыщоблэ я лэгъунэжь цIыкIухэм И уэздыгъэ нэхуыджэхэм, и уэздыгъэ нэхуыджэхэм КъеуэлIа псом я нэкIухэм щыщ гуэр хиуау къытенащ Улъиижа и гъуджэхэм, улъиижа и гъуджэхэм Щыгъыныжь тедзэжахэр, фIабзу къыщанэжа цIыхухэщ И шэнтыжь къутэжахэм, и шэнтыжь къутэжахэм Щэху зырыз къыщыздрахьэкI лъэмбыIухэм зэкIэлъапхъуатэу И Iуж кIыфI щIэтIэжахэм, и Iуж кIыфI щIэтIэжахэм Къыщыхопыджэ узхэр и блыныжь пцIанэхэм, Тет Iунэ уIэгъэхэм, тет Iунэ уIэгъэхэм ФыщIэдэIут зэманым пхъэбгъухэр щеудзэгъу, щеущыкъуей Унащхьэ зэхуакухэм и дей, унащхьэ зэхуакухэм и дей Щыгъуазэншэу я закъуэурэ псэ щызытахэр вгъей ГъуэгурыкIуэщ лэгъунэхэм, гъуэгурыкIуэщ лэгъунэхэм МафIэгу ежьапIэ Мыбдеж къыщыхуокIуэ цIыхум Iуэхуншэным къыхэкI зэшыр. Жьыуей къепщэ хуэдэ мэфий Псэхэх нэхърэ нэхъ дыджу макъ. Аргуэру мэфий зы кIэфий Зыпигъэум кIийурэ къыжеIэ: «Псэм щыщу едгъэжьахэм Къагъэзэжынщ мыцIыху хъужахэу». Кхъухь екIуалIапIэ Хущхьэхэурэ езэшау Мы къомыр зыпэплъэр сыт? ЩхьэкIуэ упэплъэн нэхърэ Нэхъ гугъуфэи мы пэплъэныр. Мис къэсащ ешау, игу хэщIау ЗыкъуимыгъащIэу, щэхуурэ Ди мащэхэм хуэкIуэ гъуэгур, Псы куухэм щыхэзыш кхъухьыр. Уэрам Мы уэрамри, мы уэрамыр И плIанэпэ къэс зы цIыхубз БлэкI псори ирагъэжьауэ Я гъуэгурыкIуэу кIэлъыплъхэу. ИтIанэ уэ къоупщI уи гур: «Уайплъу уэжьэжыным сыт хэлъ?» ЦIыху псом хуэдизыбзэу уэри Ахэр гукIэ уинэIуасэт. Унэ зэтет Дзы ирагъэумысу еса Щхьэгъубжэхэр нэху хъужауэ Блыным гурыщхъуэу кIэрыса Ныбжьхэр уфIощI щIэщтэжауэ. Зыр зым тесу цIыху лIэужь Ухын хуэщтэу къащтау гъащIэр Зэгъунэгъущэным игъэщта нэужь КIуэдыжау зэхуэгумащIэр. Щыхьэрым дыдумыгъэлIыхь Нэтэдж ныбжьэгъу, дегъажьэ Псышхуэхэр ди Iэпэгъуу Iуащхьэхэр ди дамэбгъуу Мо, дунейр зэ къэдгъэплъыхь Щыхьэрым дыдумыгъэлIыхь. Сырыхуми, къуапцIэми IэщIэкI укъагъапцIэми ИIэ, къэдгъэгъуэт дэнэми ДэщIэяу зэтет унэхэм - А иныжь абджынэхэм - ЯгъэпщкIуар даурэ дунейми. Къауцыуэ жьым ирехь Удз хуэдэуэ псым ирехь ТIырехи ди гукъеуэхэр. Дыщыгуоуам ди макъ гъуагъуэр КIыфIым гъуэгуу пхырекI Ди хьэщIэщу бгъуэнщIагъхэр Мэз куухэм дыкIуэцIырекI ТкIийуэ зэ дыфийрэ Блэ фий макъхэр зэщIыдгъуу КIэлъыкIуэу зэ дыкIийрэ Дыгъужьхэр къытпэкъугъуу Дадэвгъаджэ жьындухэм Пшыхь фэплъыр къыщехым Лъатэу Iэпхъуэж бзухэм ЯщIыгъуурэ уэм, щIым, хым Я хъуреягъыр щIыгъуэ щIыгъуэу КъэдвгъэкIухьхэ ди фIыгъуэу. Узыпэплъэр Сымаджэр пэмыплъэ нэхуыщым ЦIыху лIагъащIэм мащэ тIар ШейтIан дыдэри гуэныхьхэм Пэмыплъэ сызэрыппэплъау Иджы сыхумеиж уи къэкIуэным Ухэзгъуэтащ уи щымыIэным Узырызигугъау къинэж гум УкъэзгъуэтыжкIэ сыт ищIысыж. КъэгъэшыпIэ Зы махуэ гуэрэт, уэр уэфIу Уэрамышхуэм цIыхур хуэфIу Зы цIыхубз, къухьэжрэ пэт си япэ ит къэгъэшыпIэм Зы пкъы къудан къэслъэгъуащ и щIыбагъкIэ псыгъуэ дыдэу «Сымылъагъуу сыдэзыхьэхар мис мы цIыхубзырай» жысIащ Сыджэлэнут, зызэтесIыгъащ. Зы махуэ гуэрэт жьы хъуау гъэр ЗэщIэхущхьэу щыIэныгъэр КъэгъэшыпIэм зы кхъаблэрэ цIыху зыбжанэрэ къыкъуэкIащ ЗэкIужыкIэ гуэр дэслъэгъуащ жыжьэу кхъаблэм и къэухьым Си псэм ищIащ псыгъуабзэу теукъуэдияр зэрыарар Зы къуэгъэнапIэ и деж сыщыгъащ. Си анэ хузитхыгъэ Мы губгъуэхэм ситщи уэ сыкъыббгъэдэкIау, Сэ махуэ къэс нэхъри сыжабзэ къысщохъу. Жэщ къэсыху и кIуэцIыр мывэхукIэ пкIау Зы пIэ согъуэлъыжри щIыIэм сиIэт сохъу. Мыпхуэдэу закъуэпцIийу сыкъэна иужь, Гъусэуэ жэщ кIыфIыр къысхуэна иужь, Жейм сыхилъафэу сыкъыIэщIэна иужь, Уи деж накIуэ гъуэгухэм жэру нытет сохъу. Си махуэхэм иужьыр къос, уплъэм плъагъуу, ЩымыIэжIа адэкIэ гъуэгурэ лъагъуэу. УлIэжмэ жызоIэри зэ узмылъагъуу, Гузавэм, гузавэм, гузавэм хэт сохъу. Губгъуэ Уи уэздыгъэ нэхур нумыгъэцIу мы зэм, Си нэ бзииншэхэр умыгъэуз, губгъуэ. Сытхэр жамыIэрэ псы ежэххэм я бзэм, Щэхугъэр къэбгъаджэу умыгыз губгъуэ. Уи Iэпэ кIэзызхэм IэщIэлъу мастэр, Си натIэм куу хъужау лымпIэ тумыщIыхь. Блыныжь гуэр ухъурэ шэху гъуэжьыр уи фэу Уз Iей зэфыкI сымаджэжь си гум зумыщIыхь. Гъагъэ зыгъэкIхэм ящхьу, къыспепхьэкIыурэ Си гукъеуэхэр гъэкI, си пащхьэм щыIыгъ Ауэ си анэжь закъуэру нэпс щIэбгъэкIыурэ Си гум сыщумукIыж губгъуэ, ущымыгъ! Гуанэ Зэхуэхьэс уэ чысэ гъуанэ ГъэкI уэри, гъэкI щIыурэ пцIанэ Нэмысыныгъэ, хуэныкъуагъэ, Хъугъэр къохъу, хъугъэ гуэр итIанэ. Дау ищтэну хы уфэбгъуар? Щхьэр зы фалъэ цIыкIу гъуанэ АкъылкIэ пкIун гъуэгу къэмына Хуейм хэлъхьэ, хэх, хуейм къэгъанэ Псым укъыхощ, мес къэубыдыт, Ныбжь къэпщIыхьыфын, убланэ? ЗэманкIэ узэджэм щыщу Къыплъос зы «агъуэ» къанэр дэнэ? Гукъеуэ жыIэ закъуэ уэ Ипкъ, нэщIыгъэр пIэу хущанэ Тыншыгъэщ уи адэ пIащэр Гумызагъагъэщ фIащыр си анэ ЗыщIэ къэмынакIэ шынэ Мыр даурэ зэрыдза, сыт гуанэ? Кхъэм щIэлъщ ди щэху псори, кхъэм щIэлъ Арщ зыщIэр, зыщIэ къэнамэ ПIуатэжын уи гугъэу щытым Гъуэгу кIэщI улъыхъуэу арамэ НафIэм хэхьэи зыгъэпсэху Псывэм ухэсу гуфIэф. Зэманыр Сыт зэманыр, сыт ищIыс? Бзу цIыкIу, псы гуэр? Сыт зэманыр, сыт ищIыс? Дэзэигъуэ, езых гуэр? Макъ гуэрым изогъэщхь ар: «Фи щIыбагъыр кIыфI защIэщ» Макъ гуэрым изогъэщхь ар: «Фи гупэращи мащэщ» Хэт ищIэрэ, дыгъу гуэрэщ ар ЩыIэщ и пIэ и лъэужь Хэт ищIэрэ дыгъу гуэрэщ ар Мис езырыншэу и ныбжь Гукъеуэр къэзылъхур арщ Мыужьыхыным ар и уэрэдщ. Гукъеуэр къэзылъхур арщ, Акъыл пщхьэщызыхур арщ. Си кIуэцIым ит IэпапIэу НафIэ бзийуэ си пкъыр ес. Си кIуэцIым ит IэпапIэу, Хъуну си щхьэкуцIым хос. Сыхьэтыбж, дакъикъэбжхэрщ И гу уэкIэр зыбжыр, щыIэныгъэм Сыхьэтыбж дакъикъэбжхэрщ ИгъэныщкIур щымыIэжыныгъэм. Зэманым и шэрхъхэм Фэ псори фагъажэхэ Зэманым и шэрхъхэм Сажьэдэлъу мэхьэжэхэ. Зэманыр, ар дэни щыIэщ И кIуэцI итщ ар сытыми Зэманыр, ар дэни щыIэщ Итщ Хьэджэмым, Чиными СыIэщIэкIыу хэт сежэлIэн? Гъунэгъу, жыжьэ имыIэм СыIэщIэкIыу хэт сежэлIэн? Уэрэ щIырэ фIэкI щымыIэм. *** Сыт тет, сыт тет дуней гущIыIум Бэлыхьхэм нэхъ удэзыхьэх? Сыджым ещхь си щхьэм и щIыIум Бэлыхьхэр къыщызэрохьэх. Удз гъэгъапIэр къысщащI нафIэ Чэрбэлар псынэ къысщагъэхъу. ЗыспщIэхахкъым, загъэщIыкIафIэ Сырахужьэри сызлъагъэхъу. ГъащIэр СымыщIэу си бжэ жьым къыIуихамэ ЩхьэкIуэ зыхуэкIуам хуэдэу сощтэ Сызырыс кхъухь псым щIэтIысыкI къысщохъу Си нэхущ вагъуэ уэгум щызэпкърылъэлъ… Сыту дыдж пфIэкIуэдыжын папщIэ уиIэныр ЛIэжын фIыуэ лъагъуныр сыту Iуэхушхуэ. ГъащIэр, зэ епщэгъуэм зэпыч Iудани Унэзмышэс уэрамхэм щакIу унэзмышэс гъуэгуани. Жэщым хуэуса Си гур гъагъэ хуэдэщ махуэм гъуалэжу ФыкъакIуэ, фыкъакIуэ ар къызэIуфх, жэщхэ! Си цIэ къифIуэ хуэдэ, махуэр жэщ хъужыху Си тхьэкIумэ фимыкIыу фыкъаджэ жэщхэ. Жэщхэ! Сэр папщIэ фэ фигуи хэвмыгъэщI КъэвгъэдаIуэ си пкъыри, си псэр хуит невгъэщI Псэ хэмыту къыщывнэ си пкъыр щIыми, фэ Си ныбжьыр зэдефхьэжьи фежьэжхэ, жэщхэ! Закъуэныгъэ Закъуэныгъэр уэздыгъэщи Щыблэр сэращ абы и шэхум. Ар Iэгубжьэ абдж-щыгъэщи Из ещI хуэфIу ар си нэхум. Адэ-модэ сэ Iэджэхэр Къысхураххэ НафIэхь цIыкIухэм ЦIугъэнэхэр, макъ гуапэхэр Фэ дахэ мину сызгъэткIухэр. ПщIыхь ПщIыхьэпIэ сыкъыхэщтыкIщ, сыкъэушщ жьыуи Сеплъымэ яхъуэжат си унэ лъащIэр СыщыщIала унэртэкъым мы унэр еууей! Мы слъагъур артэкъым а дуней сэ сщIэр. Си Iэхэр бзу дамэ хуэдэуэ кIэзызу Сымубыдым къежэхыну си нэм нэпс щызу КъызэIунщI'Iа хуэдэ гъуджэм хуэкIуэн сохъу Ныжэбэм и щэхур абы къищыну къысщохъу. СоупщI сызхуэзэхэм: «Сыт мыр; лIо къэхъуар?» Си нэкIум телъ лъагъуэ куухэр хэт диха? Псэуным гуращэу хузиIар и инагъыу Си гугъэщ мы пщIыхьэпIэм зыгуэр сIэщIиха. Уэ Уи дежщ, уи деж къызыдикIыр Къызытещхэм къатещхэр псори. Гъуэмб сикIыу уафэ сыдэкIми СащIохъуэпс къру лъатэхэм. Уэращ къэзгъуэтыр згъуэт'Iамэ Уафэм хуеджэ къеIухамэ Ауэ щыхъу пхузихъатэр слъэсамэ Япс къаухынт псынэхэм. ЕкIуалIэпIэншэм урикIуалIапIэщ. Нэху лъахэм дызгъэлъыхъуэр уэрщ. Уэращ, уэра къизылъхьар Анэхэм ягухэм гущIэгъур. Тхьэм и лIыкIуэ Уэ гупщысэр уи дахагъыу, Узакъуэу, зым нэхърэ нэхъ узакъуэу. Зэманым асууэ укъыхезыкI Фор уэращ, дунейр матэмэ. Уэращ лIэныгъэм ныддыпэувыр НэмыщIыр гу гъэкIуэд защIэщ Дыкъэухъуреихь, дызэхэубыдэ. Анэ кIэкъуагъ, гущIэгъу жьыбгъэ. «Алыхьыр» жызоIэ Си щIыб илъщ и хьэлъэ зехьэнейр уафэм Хэт щIыр и тIэу пкIэгъуэщ, сэ сыгукъыдэмыж ГъащIэ къуиту щытми бжьэ сызэбгъафэм Уафэм нэс пIасти фои сыхумеиж. Уа акъыл! Къэна уи емыкIу къыщIэщын? Мыужьыхыж ухъуным и фащэщ джэбын. ЩIэныгъэм уафэ нэщIым ирищIэми лъэмыж «Алыхьыр» жызоIэ сэ, нэгъуэщI жызмыIэж. Уи фIыр Хэти бгым и къуагъ къуэхьащ УеджэкIэ зэхихыжкъым. Хэти щIым и щIагъ щIэхьащ Нэпсым ар къыщIихыжкъым. Сытым ухунэса укIуакIэ? Iуфэр къонэ хэмыщIу ЦIыхубз дыдэм дэзгъэлъагъуIа И дэхьэхыр химыгъэщIу Уи фIыр сыт щыгъуэи гум илъырщ ХэмыщIу, гу химыгъэщIу Уи гухэлъыр зи гухэлъырщ Укъыщимынэу IэнэщIу. Абы и Хабзэ (ЩымыIэныгъэр) (щыIэ) гуэрщ БлэкIыпIэншэщ Зэвщ и гъуэгур. (ЩымыIэныгъэр) (щымыIэ) гуэрщ Акъылмыщтэщ Бэр и бжыгъэщ. (ЩыIэныгъэр) (щымыIэ) гуэрщ Хъуреибзэу Шабзэ джэрэзщ. (ЩыIэныгъэр) (щыIэ) гуэрщ Абы унэсын... Аращ зэрыхъур. ПылъапIэжьым Джэгуалъэр зэпкъыроху, цIыхур щэ цIыхур, Дауэ зырызэпкъырыхур, даурэ зырылIэр? КъыуаIунщ ящIэдэIу, кхъэм щIэлъщ зыцIыхур АбадкIэ мылIэжын папщIэщ лIэр щIэлIэр. Уа! Акъылым дэпшэч хъун мыпхуэдэ уз пыджэ? Гупщысэр дзэ кугъуанэщ, жьэдэдзи пIуатэжынщ МылIэжыныгъэми иIэн хуейщ Iэмал телъыджэ Модэ пылъапIэжьым пыплъэ, хэт ищIэн бгъуэтыжынщ. Еух сыт ищIысри ФIэнэнщ зыщIыпIэ и дежи къэнэнщ джэгуалъэр Ухуейм дауи ухуэ. ЛIэныгъэр… ар къэсмэ, нэгъуэщI сыт узщышынэныр Шынэныр уоух уэ. Гупщысэхэм щамытIыж итIанэ щхьэкуцIым тIыгъэ Хэубырыуэн яух. Пщогъупщэж псэуныгъэ зыфIэпщу щыта жейр сытыгъа? Хэжейэныр уоух. Еух сыт иIысри; макъыр, щIыкIэхэр, плъыфэр Мэ гуакIуи къимыхьыж Сэрур зэрызэфIэкIыу, мащэм зыкъыптыреIубэри Зыми ухимыгъэзыхьыж. ФIыщIэ Къемэт махуэ пщIондэ мыуэн унащхьэу къыттетыр Сыт жыпIэмэ: мащэ. Ирезызакъуэ итIанэ унэхэм я зэтетыр Хуеймэ иредапщэ. КIыфIщ, щIэ зыщIэмыт кIыфI, уетIэху къыщIэщыр Хуейм дауи гупщысэ Пэж фIэпщыну зыщ къыхэщыр: «ИкIи кIэщIу зы псысэ» Дэхьэшх еутIыпщи ежьэж гъащIэм и нэкIум ЗэикI зыфIумыгъэщI Уегъэух гъуэгуанейуэ хэтыр уи гъуэгум Тхьэм фIыщIэ хуэщI. Дакъикъэурэ блэзгъэкIахэ Хэт ищIэн дэнэ фыщыIэ? Дакъикъэурэ блэзгъэкIахэ Хэт ищIэн дэнэ фыщыIэ? Хьэмэ вагъуэ ижыр щехуэх ЩIыпIэм нэсыху фыIукIахэ? Дакъикъэурэ блэзгъэкIахэ Псы сыхэплъэм фи нэкIухэр Къэслъагъужыфыну пIэрэ? Псы сыхэплъэм фи нэкIухэр. Фэрат, фэра сэ си напэр Зезгъэзыхыурэ къэскIухьмэ Къэслъагъужыфын фи напэр? Ежьэжащ дахэхэр псори, Ифэ пыкIау къэнащ зыгуэр. Ежьэжащ дахэхэр псори. Махуэр къэсащ, сыхьэтхэр теуащ Зыхэфшэж мы зы закъуэри Ифэ пыкIау къэнащ зыгуэр. ЩхьэхуэфI Мы дунейм сэ зыращ щхьэхуэфIу тетыр Мы дунейм сэ зыр сыщыекIуалIапIэншэщ. Псоми Iэхьэ зырыз яIэмэ езым ейуэ Сэри мы дуней псор жызоIэ сэсейуэ. Сыт щIауэ къесхьэкIрэ мы си щхьэ мысэр. Дэнэ щыIэ къэслъыхъуэу си гъащIэр къэсхьа гъусэр? СылIэжмэ симыIэ хэзысэн си щхьэдэсэр Си щытыкIэм – зэхамыха – зэикI сэри фIы хужысIау Си гур мыгукъеуэншэ, икIи мыгукъеуалэ И щхьи хуэмыфI, нэгъуэщIми емыкIуалIэ. Зы пщIыхь иужь ситу сыхэтщ хэгъуэгу хэгъуэгуу Си ныбжьым и кIэлъхьэужьыр си гъуэгуу. Псае Жэщ кIыфIыр къызэдесхьэхри сыкъехащ щIым. Гъуэжькуийр сэ си гъусэу къыщиублащ хым. Си гугъэщ си Iэ уз защIэр лъэIэсау Мо нэкIу фэпыкIам, модэ мо жыг фым. Гупщысейр, гурыщхъуэр, шынэр сэ къысхокI, Фигу хуабэм ику дыдэрщ си тIысыпIэр. Хъуну сыфхещIэ, дзакъапIэ фисщIыкIын слъокI КъыщызокIухь, си тIысыпIэщ фщыгъыр, зэтефпIэр. Пшыхь Дыгъэр щхьэдэхщ тIэкIу ипи Къэунэхуащ плъыфэ мину пшыхь, Мыру сэ махуэу къэспсэуахэм Си гум а нэхъ зыкъыдэзыщI я пшыхь. Пшыхьыр я гум хэхьэурэ Псыхэри щыжеижкIэ Лъыфэр хеуэ псыми Зауэжь пшыхь гуэр къегъэкI гум. Шыуищ Мо гъуэгу узхуэплъэм тету Бзууэ дамэр ятету Къуажэм къыхуокIуэ шыуищ. ЩIакIуэхэр я плIэм илъу Iэ ижьхэр дыраIэтеяу Щыми, уафэгум нэсу Пшэм хуэдэу Iуву жьыбгъэр КъэшэхыщIау щхьэмыжхэри Заубыдау, мыбауэ щIыкIэу Къурш екIуэкIыр къагъэпсалъэ И гу уэкIэ щыхъужу щIодэIу Жыр шы лъэ макъ къэIум Фынеуэ шыухэ, фынеуэ Сэри сыныздэфщти фежьэж Мы щIыпIэм бэу щызизакъуэщ ЖывмыIэ: мыри хэтыну? Си гум къызжиIэр аращи ПсэкIэ сывинэIуасэщ. Гъуэгухэмрэ уафэхэмрэ Зыр зым тету, зыр зым щIэту Къысщохъу гъуэгухэр, уафэхэр. Уафэхэр зэтоущхъуэнтIыкI Гъуэгухэм дзэлхэр IуоущхъуэнтIыкI Гъуэгухэр дэнэхэм кIуэхэрэ? Уэм сыт къигупщысу пIэрэ? Уафэхэм ябгъэдэлъщ щэхухэр Гъуэгухэращ ар къэзгъэунэхухэр Уафэхэр псыхэм щотхытхри! Гъуэгухэр псыхэм щеухри! Уафэхэм я нэр щIым тету Гъуэгухэм нэр уафэм хуаIэту Лъэужь тхупхъэр гъуэгухэм яхэтщ Къэумысыпхъэхэр уэгум къытетщ Гъуэгухэ, гъуэгухэ дынэвгъэс! Уафэ, дыIэт, къытлъэIэс! Дыуэ Си ныбжьым хэпсамэ сэ Хуабэуэ лъыр къысщIоткIу сэ. Мо, мы Хэкум иплъэи(1) зэ Лъагъу щхьэ фIэмытыжми псэуфхэр Псыр къыдрищIеймэ нэпсым Ди кхъухьыр есыну пIэрэ? Ди анэ, нэмэзлыкъ къэдгъэсым Уи дыуэ тлъысыну пIэрэ? ________________________________ (1) - "иплъ" жиIэкъым "иплъэ" жиIэу аращ Адэ щIэин Адэр къекIуалIэжынкъыми зы пшыхь гуэр Махуэр зи нэкIу и сабийр ЩIэупщIэнщ: «Дэнэ си адэ?» Зырыхъун хъуау арагъэнщи, «КъэкIуэжынщ»,- жраIэнщ сабийм, «А-адэхэм кIуащ уи адэ» Куэдрэ жаIэнщ мы «ааддэ»р Iэджэхэр, Iэджэхэр къэхъунщ Хэт ищIэн, уеблэмэ зэ Къемэтмахуэ гуэр ипэ къихуэу Адэм къигъазэжынщ зэгуэр Ар и къуэм и фэ иту. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "fazil.txt" }
КъурIэным щымыщу Мухьэммэд Бегъымбарым и жыIэгъэхэр Ущызгъэгъуазэ Толстой Лев и IэдэкъэщIэчI мы тхыгъэхэм ущеджэчIэ гу лъызытэм лъитэу, лъызмытэми лъитэн хуейуэ щыт Iуэхугъуэхэм щыщу къытхуэлъагъухэр, тхыгъэм и зэкIэлъыкIуэчIэм тетурэ къыхэдгъэщмэ, тхыгъэм еджэныр нэхъ узыншэ хъунущ. Псом япэрауэ тхакIуэ цIэрыIуэм итхыжхэр псалъэхэм езы дыдэхэм (оригиналхэм) темыщIыхьауэ къыздырихари мынаIуэу, е зыхихауэ, е языныкъуэхэр зэдзэчIыгъэу къыпэщIэхуэу езым и жыIэчIэчIэ итхыжауэ щытынчIэ хъунущ. Апхуэдэу щыхъучIэ мы псалъэхэм «хьэдис» (бегъымбар жыIэгъэ) фIэпщыну игъуэрэ игъуэджэрэ чэнджэщу къоув. Абы хуэфащэуи, сакъыу бгъэдэхьэн хуей мэхъу. ЕтIуанэрауэ, КъурIэныр бегъымбар псалъэу къызхэщ къегъэжьэчIэри узэхужын хуейм щыщщ; щымыгъуазэр имыгъэхутыкъуэн щхьэчIэ. ЗэрыфщIэщ, зэрыщытыххэщи КъурIэныр Алыхь псалъэу аращ. Абы бегъымбар жыIэгъэ хэткъым. Ар тхакIуэм имыщIэу щытами, е ищIэрэ пэт къагъэувхэм я захуэн-пэжын и лъэныкъуэчIэ КъурIэнымрэ бегъымбар жыIэгъэхэмрэ зэрамыгъэхьIауэ зэрыщытым тырищIыхьами, е мыхэр КъурIэным щыщу (щыщын хуейауэ) жиIэмэ цIыхум нэхъ янэсын папщIэми, уеблапэмэ муслымэнхэр игъэкъуэншафэ къытыригъауэмэ мы итхахэр хуэтхыну; армырамэ хуэмытхыну щытами… (сыту жыпIэмэ а зэманым Iисламым удихьэхыу абы урителъхьэу зэкъэбгъэлъагъуэнри тынш цIыкIуу щытагъэнукъым). Сытми тхакIуэм КъурIэнымрэ хьэдисымрэ зэрыхимыгъэщхьэхучIамчIэ къедгъажьэри абы дытопсэлъыхь жытIэри щIызыхимыгъэщхьэхучIа щхьэусыгъуэми дыхэIэбащ. Апхуэдэу щыхъуачIэ мы зыри жытэжынщ: Толстой мы тхыгъэр литэратурэ Iуэхугъуэ зэфэзэщу е Iущыгъэ, философие хьэтыру ара щIитхар? Хьэмэрэ езым пэжу Iущыгъэу къилъытэу а псалъэхэр зэрыпэжым папщIэ цIыхуми ахэр ялъэIэсмэ щхьэпэу къибжау ара? Хьэмэрэ мы итхыжахэр зи псалъэр тхьэ лIыкIуэу, бегъымбару зэрыщытыр ифIэщ хъууэ абы и Iуммэтым тщыщу зилъытэу, нэгъуэщIу жыпIэмэ, муслъымэну щытауэ, зэрылъэчIым хуэдизчIэи наIуэ зыкъищIауэ ара? Хэт ахэр иджы зэхэзгъэчIыжыфынур? Елэжьын, къэтIэщIын хуей Iуэхугъуэщ, къигъэгугъэм и дежкIэ. Мы тхыгъэхэр къыздырихар, мыхэм лъабжьэрэ къэщтапIэрэ яхуищIыр жыпIэмэ ари наIуэкъым. Ауэ наIуэщ мыхэр Тхьэм и лIыкIуэм и псалъэхэм ящыщу зэрыщытыр; къыхуэт гуэр зиIэр, зэхъуэчIыныгъэ тIэкIу зэхэзэрыхьар нэхъыбэ пэтми. АткIэ, а хъэбарегъащIэ лъапIэм и цIэ къипIуэху къэс ар дэ тхуэдэ къуажэдэс къудейуэ зэрыщымытыр къэзыгъэлъагъуэ щIыхь псалъэ дыщIыбгъуныр Iислам дин гъэсэныгъэу зэрыщытым имызакъуэу цIыху акъыл узыншэм, нэхъри цIыху акъыл хэIэтыкIам гу зылъитапхъэ къалэну щытын хуейщ. Толстой хуэдэ цIыху ау къызэрымыкIуэм а цIэр къыриIуэху къэс «Тхьэ лIыкIуэр» жиIэу щIыгъуамэ езыми нэхъ хуэфащэт, ягъэ чIынтэкъым Тхьэм жиIэмэ. Ар абы и цIэчIэ дэ щIыдгъужащи, хуит дыкъищIауэ добж. Фыкъызыбгъэдыдонэ тхакIуэ цIэрыIуэм и зэнэчI купщIафIэхэм язымрэ фэ щхьэмахуэхэмрэ. Толстой Лев илъэгъуат икIий еджат Индейм щыщ щIэныгъэлI Абдуллах Iэс-сухрэ-уэрдий игъэхьэзыра хьэдис тхылъу «Мухьэммэд щхьэмахуэм и жыIэгъэхэр» зыфIища тхылъыр. А тхылъым къыхищыпычIыу зыригъэуIуауэ тхылъжьей къыдигъэчIауэ щытащ «Мухьэммэд и псалъэхэу КъурIэным имыхуахэр» жиIэу фIищауэ. Зи гугъу тщIы тхылъыр 1909 (мин щибгъу бгъуы) гъэм къыдэчIауэ щытащ, «Посредник» тхылъ тедзапIэм и къыдэгъэчIыгъэу. Гуащокъуэ Абдул 1 Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэр) жыг щIагъым жейуэ щIэлът. Ар зэуэ къэушри къилъэгъуащ и бий Дьютур, сэшхуэр иIэтауэ къыщхьэщыту. «Хэт ажалым иджы укъезыгъэлынур, Мухьэммэд?» - къеупщIащ ар. «Алыхьым»,- къритыжащ абы жэуап Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм). Дьютур и сэр ирихьэхыжащ. Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэр) зэуэ пхъуэщ, абы и сэр къыIэщIичри[1] еупщIащ: «Хэт-тIэ уэ иджы ажалым укъезыгъэлынур?» «Зыми»,- жиIащ Дьютур. «АтIэ зэгъащIэ а Тхьэ дыдэм уэри укъызэрыригъэлынур,- жриIащ абы Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм), и сэр хуишиижурэ. Абы иужь Дьютур Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) и ныбжьэгъу нэхъ пэжхэм ящыщ хъуащ. 2 Ди тхьэ! ФIыуэ услъагъуу сыщI! Уэ фIыуэ плъагъухэри фIыуэ сыгъэлъагъу! Уэ пфIэфI IуэхущIафэхэри сыгъэлэжь, си щхьэ, си унагъуэ, си мылъку нэхърэ Уи лъагъуныгъэр сэркIэ нэхъ лъапIэ щIы! 3 ЖыфIэ, пэжыр! Ар цIыхухэм яфIэдыджми, гурымыхь ящыхъуми. 4 «ДэIэпыкъу уи къуэш муслъымэным, ар хэтми зэхомыдзу; лей зрихьэми, лей къытехьэми»,- жиIащ Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм). – Лей зезыхьэм дауэ дызэрыдэIэпыкъунур? – жаIэри къеупщIащ. – ДэIэпыкъу лей зезыхьэм, зэрихьэ лейм щыпхъумэн папщIэ,-жиIащ. 5 Тхьэм жиIащ: «Зы IуэхуфI зыщIэм пщIыкIэ е, Си нэфI зыщыхуэм, нэхъыбэкIэ хуэзгъэбэгъуэнущ. Iей зылэжьым, хуэзмыгъэгъумэ, хуэдиз лъызгъэсыжынущ. Хэт залэкIэ спэгъунэгъу хъуну хуейми, хуэдэу пщыкIутIкIэ пэгъунэгъу зысщIынущ. ЛъэбакъуэкIэ къыспежьэм деж жэрыгъэкIэ сыщIэпхъуэнущ. Си пащхьэ гуэныхьлэжьу итым Сэ и фIэщ сыхъуу щытмэ, ищIар хуэзгъэгъуну Сыхьэзыру и пащхьэм Сыкъыщилъагъунущ. 6 Си Тхьэ! Си гъащIэр хуэныкъуэу сыгъэхь, хуэныкъуэуи сыгъэлIэж[2]. 7 ЦIыхум и пщIантIэпскIэ къилэжьа мащIэм къыхихыу хузэфIэкIкIэ нэгъуэщIым дэIэпыкъумэ, ар Тхьэм нэхъ ифIэфI сэдэкъэращ. 8 Зыми ирифакъым нэхъ фадэ IэфI, Алыхьым папщIэ и губжьыр езыкъухыжам хуэдэу. 9 Зыми и Iиманыр нэгъэса хъунукъым и къуэш муслъымэным езым и щхьэ хуигъэфащэр хуимыгъэфэщауэ. 10 Жэхьэнэмэр псэм фIэфIкIэ къэухъуреихьащ, жэнэтыр гугъуехьымрэ тхьэмыщкIагъэмрэ щIэгъэпщкIуащ. 11 Алыхьым жеIэ: «Уа цIыху! Си унафэр гъэзащIэ закъуи, Сэ сэщхь ухъунщ, «ирехъу» жыпIэмэ узыхуейр къэхъуу»[3]. 12 Фигухэр фымыгъалIэ фи ныбэ из фщIыуэ. 13 Мэлэичхэм жаIащ: «Ди Тхьэ! ЩыIэу пIэрэ Уэ къэбгъэщIахэм щыщу мывэм нэхърэ нэхъ лъэщ? Тхьэм жиIащ: «ЩыIэщ, гъущIыр нэхъ лъэщщ, абы мывэр егъэщащэри. Мэлэичхэм жаIащ: «Ди Тхьэ, щыIэу пIэрэ уэ къэбгъэщIахэм щыщу гъущIым нэхърэ нэхъ лъэщ?» - ЩыIэщ, - жиIащ Алыхьым, - мафIэр нэхъ лъэщщ гъущIым нэхърэ, ар егъэткIури. Мэлэичхэм жаIащ: «Ди Тхьэ, щыIэу пIэрэ Уэ къэбгъэщIахэм щыщу мафIэм нэхърэ нэхъ лъэщ? Тхьэм жиIащ: «ЩыIэщ, псыр нэхъ лъэщщ, абы мафIэр егъэункIыфIри». ИтIанэ мэлэичхэм жаIащ: «Ди Тхьэ, щыIэ Уэ къэбгъэщIахэм щыщу псым нэхърэ нэхъ лъэщ»? Тхьэм жиIащ: «ЩыIэщ, жьыр нэхъ лъэщщ, ар ирехужьэфри». Абыхэм жаIащ: «Уа ди Тхьэ, щыIэу пIэрэ Уэ къэбгъэщIахэм щыщу жьым нэхърэ нэхъ лъэщ»? Тхьэм жиIащ: «ЩыIэщ, Iадэм и бынхэм щыщу сэдэкъэ зытхэр, я Iэ ижьымкIэ ятыр сэмэгум щызыбзыщIхэр сытми ятекIуэнущ». 14 Тхьэм жеIэ: «Сэ зыми имыцIыху кIадэу сыщытащ. Сэ сыхуеящ сащIэну (сацIыхуну). Арати цIыхур къэзгъэщIащ». 15 Зыри умыуб. Уэ зыгуэрым уиубын щIидзэрэ дагъуэу къыбдищIэхэр утыку кърилъхьамэ, абы дэпщIэхэр уэ бзыщI. 16 Хьэлэлыр IупщIщ, хьэрэмри IупщIщ, ауэ щыIэщ тIуми яку дэлъу шэч зыхэлъхэр. Мис апхуэдэу шэч зыхэлъ урихьэлIамэ, убгъэдэмыхьэу зыIыгъ. 17 Тхьэм и къэгъэщIыгъэм хуэгумащIэм, Тхьэри хуэгумащIэщ, абы къыхэкIыу щIылъэм тет цIыхум гущIэгъу хуэщI, фIыми, Iейми; Iейм гущIэгъу хуэпщIмэ, ар и Iеигъэм щыпхъумэу аращ. 18 Мухьэмэд (лIыкIуэ лъапIэм) «Иманым и лъагапIэр сыт»? - жаIэу щеупщIым, жиIащ: «ЯхуэфщIэ цIыхухэм фэ фи щхьэкIэ фызыхуэхъуапсэр, явмыщIэ цIыхухэм фи щхьэ хуэвмыгъэфащэр». 19 Дэтхэнэ муслъымэнми и гу къабзагъэр зэрагъэунэхур и къару имылъым и Iуэху зэримыхуэнращ. 20 Тхьэм ищIащ гъуэгу захуэ, блынитIым яку дэту, IупхъуэкIэ щIэхъума бжэ зэIухахэр хэту. Гъуэгум и ублапIэм щытщ унэтIакIуэ, мыр жиIэу: «Гъуэгум захуэу фрикIуэ, лъэныкъуэкIэ зывмыгъазэ». Абы и щхьэм къытетщ нэгъуэщI узэщIакIуэ, бжэхэмкIэ зыунэтI дэтхэнэми жриIэу: «Мы бжэхэм фыщIэмыхьэ, итIанэ фехуэхынкIэ хъунущ». АтIэ мис а гъуэгур гъащIэращ, бжэ зэIухауэ хэлъхэр Тхьэм хьэрэм ищIа Iуэхухэращ. Iупхъуэ Iупхъуахэр Тхьэм игъэува хъийхэращ, япэ унэтIакIуэр Тхьэм и псалъэращ, етIуанэр муслъымэн къэс и гум илъ Тхьэращ. 21 Сэдэкъэр дэтхэнэ муслъымэнми и къалэнщ. Ар зыхуэмытынум IуэхуфI ирелэжь, Iейм зыщрехъумэ, ар хуэхъунщ сэдэкъэ. 22 Дэтхэнэ нэ хъуапсэри зинащIэщ, цIыхубзым дыху зытрикIэрэ цIыхухъу здэщыIэ зэхуэс зигъэлъэгъуэну кIуэрэ и нэ игъэджэгумэ – ар зинэщIакIуэщ. 23 Мухьэмэд (лIыкIуэ лъапIэм) зэгуэрым Вабишах жриIащ: - Уэ укъыщIэкIуар фIымрэ Iеймрэ ущIэупщIэну армырауэ пIэрэ? – Аращ, жиIащ абы, ардыдэращ сыкъыщIэкIуар. ИтIанэ Мухьэмэд (лIыкIуэ лъапIэм) и Iэпхъуамбэр мэ дахэ къызыхих псым хилъхьэри абы и бгъэм трилъхьащ, и гум хуэгъэзауэ, итIанэ жриIащ: «Уи гум еупщI». Ар щэ къытригъазэурэ жриIа нэужь, щIигъуащ: «ФIыр – ар уи гум арэзыныгъэрэ мамырыгъэрэ къизылъхьэращ, Iейр – шэч къозыгъэхьращ – цIыхухэм уэ ущаухей зэманым дежи». 24 Фэ фихьэнукъым жэнэтым иман фимыIэу, фи иманыр нэгъэса хъунукъым фIыуэ фызэрымылъэгъуауэ. 25 Iэсэнымрэ щэныфIэнымрэ иманым и нэщэнэщ, псалъэ купщIэншэмрэ бзэ гъэщIэрэщIамрэ IуитIбзитI нэщэнэщ. 26 Уи закъуэ ущысыныр нэхъыфIщ, цIыху Iей убгъэдэс нэхъ, цIыхуфI убгъэдэсыныр нэхъыфIщ, уи закъуэ ущысын нэхъ. ЩIэныгъэ къэзылъыхъуэм жепIэныр нэхъыфIщ, ущымын нэхъ, ауэ ущымыныр нэхъыфIщ псалъэмакъ купщIэншэ нэхърэ. 27 ФIыгъуэ нэхъ лъагэр Тхьэм иритынущ и губжьыр кърикIутыфыну ар езыкъухыжыф дэтхэнэ зыми. 28 IуэхущIафэхэр неткIэ зэхагъэкIыжынущ. 29 Тхьэм фIыуэ елъагъу зи ерыскъыр къэзылэжьыжхэр. 30 ЦIыху пэжыр - гугъуехьым шыIэныгъэ пэзыгъэувымрэ зи гум гукъанэ изымыгъэлъымрэщ. 31 ЩэныфIагъэ нэгъэсар фIыгъуэ псоми я щIэдзапIэщ. 32 Щэнрэ къабзагъэрэ зимыIэм имани иIэнукъым. 33 ФIы щIэнымкIэ ерыщу фыщыт. 34 Нурым сыщIэхъуэпсати, нурым сыхэсу сопсэу. 35 НасыпыфIэщ хэтми, фIы илъагъумэ Тхьэм шыкур хуэзыщIыр, насыпыншагъэ къеуалIэмэ шыIэныгъэ зыхэзыгъэлъыр. Апхуэдэм Алыхьыр сытым и дежи къыхуэупсауэ аращ. 36 Гъуэгу захуэ теувахэр абы текIынтэкъым зэдауэм хэмыхьэу щытамэ. 37 Тхьэм и бий бзаджэр – ар муслъымэну жаIэу, ауэ пцIым и телъхьэрэ лъы ягъажэу дунейм тет цIыхухэращ. 38 Кхъэ мащэр – мыкIуэдыж гъащIэм и япэ теувапIэщ. 39 Зауэ нэхъ иныр – цIыхур и псэм щытекIуэж зауэращ. 40 Зы сыхьэт гупсысэр нэхъыфIщ уимыкъалэну псапэхуэщIэу илъэскIэ Тхьэм ухуэлэжьэн нэхърэ. 41 Нэмэзыр – Алыхьым псэкIэ муслымэныр пэгъунэгъу зыщI зэпыщIэныгъэщ. 42 ЛIэныгъэр – зэныбжьэгъухэр зэпызыщIэж лъэмыжщ. 43 Сэ срогушхуэ хуэныкъуэу сызэрыщытым. 44 Иман зиIэр щылIэкIэ Алыхьым и ухыгъэмкIэ арэзырэ абы и гущIэгъум щыгугъыу малIэ. 45 Нэм и зинэр нэгъуэщIым и бзылъхугъэм хъуапсэнэкIэ уеплъынырщ, бзэгум и зинэр Алыхьым игъэхьэрэма къыупсэлъынырщ. 46 Алыхьым нэхъ и жагъуэ щыIэкъым цIыхухъурэ цIыхубзу, Тхьэм хуэмыпщылIу, зинэ зыщIэхэм хуэдэу. 47 Тхьэм гущIэгъу хуещI ерыскъыр къимылъэIухуу и пщIантIэпскIэ къэзылэжьыжым. 48 Бэлыхьым и инагъым хуэдизщ къыпэкIуэ псапэр. Хэт сыт хуэдизкIэ бэлыхь телъми, гугъу ехьми, абы и псапэри нэхъ ин, икIи нэхъ ирикъу хъунщ. И пэжыпIэкIэ, хэт Алыхьыр фIыуэ илъагъуми, абы ар егъэунэху. 49 Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) нэмэз нэужьым жиIэ хабзэт: «Уа си Тхьэ, иманым си гур теубыдэ, гъуэгу захуэм сытегъэт, Уи гущIэгъум сыхомын, арэзы узыщI щэн схэлъу Уи пащхьэ сигъэт; иджыри сынолъэIу Iейр IэщIыб ищIыфу гу къабзэрэ бзэгу пэжрэ къызэптыну; сынолъэIу Уэ пфIэфIыр къыслъыбгъэсыну, пфIэмыфI щэныншагъэхэм сащыпхъумэну, Уэ къыздэпщIэ гуэныхьхэр къысхуэбгъэгъуну». 50 Уэ пщIэрэ ди диным и лъабжьэр къэзыгъэтIасхъэмрэ ар къезыкъутэхымрэ? Ар пхэнджу зэпкърызыххэр, IуитIбзитIхэм я зэдауэр, гъуэгу захуэм текIа унафэщIхэм я унафэхэращ. 51 Бзылъхугъэр цIыхухъум и Iыхьэ ныкъуэщ. 52 ЩIэныгъэр ныкъуэ мэхъу ящыгъупщэжмэ, ауэ мэкIуэдыжыпэ, зыжрамыIапхъэм бгъэдалъхьэмэ. Хэт щIэныгъэ зиIэр? ИщIэр зыгъэзащIэрщ. 53 Куэд мыщIэу къэхъунущ зэман ди диным щыщу и цIэм фIэкIа зыри къэмынэжауэ, КъурIэным щыщу и теплъэм фIэкIа щымыIэжу, мэжджытхэм щIэныгъи гьибадэти щызэрамыхьэжу, щIэныгъэлIхэр дунейм тет цIыхухэм я нэхъ Iейуэ, зэдауэмрэ зэфIэнэмрэ абыхэм къабгъэдэкIрэ къабгъэдэхьэжу. 54 ЩIэныгъэм хущIэкъуныр дэтхэнэ зы муслъымэнми и къалэнщ, ауэ зыхуэмыфащэ бущииныр – ар кхъуэм и пщэм дыщэ, налкъут-налмэс иплъхьэным хуэдэщ. 55 Ущиер лIэужьыгъуищ мэхъу: зи пэжагъкIэ шэч къызытумыхьэращи – абы тет; гъуэгу захуэм утезышхэращи – абы зыщыхъумэ, IупщIу щымытхэращи – ахэр Тхьэм зэхегъэгъэкI. 56 Иман зиIэхэр лIэкъым – абыхэм я псэр дуней нэпцIым йокIри дуней мыкIуэдыжым мэIэпхъуэ. 57 Иманыр хьэкъыу зыпхыкIам фIы къехъулIамэ, Тхьэм шыкур хуещI, гъэунэхупIэ ихуамэ Тхьэм щогугъ. 58 Тхьэм щыгугъ, ауэ уи махъшэри епх. 59 Дунейм телъ псори фIыгъуэ лъапIэщ, ауэ абы щыщу псом нэхърэ нэхъыфIыр цIыхубзыфIращ. 60 Лэбид нэхъ нэхъ пэжу зы усакIуи жиIакъым: «Тхьэм фIэкIа адрей псори зыри къызэрымыкIщ». 61 Пэжым фыкъуэувэ, пцIым зыщывдзей. 62 Муслъымэным цIыху и щIыхь хиутэкъым, зыми ебгкъым, хуэпсалъэкъым, ар дэтхэнэ зы псалъэмакъ купщIэншэми пэIэщIэщ. 63 ЦIыхухэм я дагъуэ гу лъытэнми, тепсэлъыхьынми зыщывдзей, псом хуэмыдэу а дагъуэхэр фэ фхэлъмэ. 64 Нэхъыбэрэ ущымынымрэ хьэл-щэныфI пхэлъынымрэ нэхъыфI сыт щыIэ? 65 Iуэхугъуихым фыщысакъ: фыпсалъэмэ пэж жыфIэ, къэвгъэгугъэмэ – вгъэзэщIэж, щIыхуэхэр фпшыныж, фи гупсысэхэри IуэхущIафэхэри къабзэу щывгъэт, фи Iэр лей зехьэным щыфхъумэ икIи Iейхэм псоми пэжыжьэ зыфщI. 66 Алыхьыр къыдоущие жыIэдаIуэу, щэн тхэлъу, дымыпагэу, гугъу дызэремыгъэхьу дыпсэуну. 67 Дэ тщыщкъым лей щызэрихьэкIэ адрейхэри дэIэпыкъуэгъу къэзыщIыр, дэ тщыщкъым и лъэпкъым пцIыкIэ бгъэдэтыр, дэ тщыщкъым и лъэпкъым хабзэншагъэ къыхуигъанэу лIэжыр. 68 Фи лъагъуныгъэм фещI дэгу-нэф. 69 И щхьэ хуигъэфащэр и къуэш муслъымэным хуэзымыгъэфащэм и иманыр ирикъуакъым. 70 Псалъэ купщIэншэм щызыхъумэ гурэ бзэгу къабзэрэ зимыIэм иман иIэнукъым. 71 Бзэгу бзаджэм и гуэныхьыр дин къалэн гъэзэщIэным пщхьэщихынкъым. 72 ВжесIэн нэщIми, сэдэкъэми, нэмэзми нэхърэ нэхъыфIыр? Ар – зэфIэна зэбгъэкIужынырщ: сыту жыпIэмэ зэбииныгъэмрэ зэхуэгубжьынымрэ цIыхур хагъэн Тхьэм и фIыгъуэ псоми. 73 Акъылым нэхърэ нэхъыфI Тхьэм къигъэщIакъым – нэхъ ирикъуарэ нэхъ дахэрэ; цIыхум ирит фIыгъуэхэр щIритри аращ, Алыхьыр къызэрацIыхури акъылращ. 74 Тхьэр щабагъэ зыбгъэдэлъщ, щабагъэкIи гъэнщIащ, цIыху щабэми ирет пхъашэм иримытынур. 75 Къарурэ лъэщыгърэ зыбгъэдэлъыр цIыхухэр изыудыфракъым, атIэ зи губжьыр езыкъухыжыфращ. 76 Къулеягъэр къызыхэкIыр дуней фIыгъуэхэм я куэдагъракъым, псэр арэзынращ. 77 Зэгуэрым Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэр) арджэным тежаери къиуцIэпIауэ[4] къэушыжащ. Зыгуэрым къыжриIащ: «Уа, Тхьэм и лIыкIуэ, уэ ухуеятэмэ пIэ щабэ пхуэсщIынти». Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) абы жэуап иритыжащ: «Сытым ищIыс мы дунейр си дежкIэ? Сэ мыбдеж сыщыгъуэгурыкIуэщ, жыг жьауэм сыщIэхьауэ иджыпсту сыщIэкIыжыну аращ». 78 Къулеягъэрэ дахагъкIэ фэ къывэфIэкI цIыху щыфлъагъукIэ, фигу къэвгъэкI фэ нэхърэ нэхъ мащIэ зритахэр. 79 Зевгъапщэ фэ нэхърэ нэхъ хуэмыщIахэм, Алыхьым и фIыгъуэхэр фымылъытэным абы фыщихъумэнщ. 80 ЗылI Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) и деж къакIуэри къыжриIащ: «Сэ си фIэщу фIыуэ узолъагъу». Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) абы жриIащ: «ЖыпIэм егупсыс». КъэкIуам аргуэру жиIащ: «Тхьэ соIуэ, фIыуэ узолъагъукIэ», икIи ар щэ къытригъэзэжащ. ИтIанэ Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) абы жриIащ: «ЖыпIэр пэжмэ, гугъуехьым зыхуэгъэхьэзыр, сэ фIыуэ сыкъэзылъагъум гугъуехьыр толъкъуныр тенджызым зэрыкIэлъысым нэхърэ нэхъ псынщIэу къыкIэлъос». 81 ЦIыхуитI зэгурыбгъэIуэныр псапэщ, цIыху шым бгъэшэсу къэп къыхуэпIэтыжынри псапэщ, фIыщIэ зыпылъ псалъэ гуапэри псапэщ, щIэупщIэм Iэсэу жэуап ептыжынри псапэщ, цIыхум зэран яхуэхъур - ар банэ е мывэ гъуэгум телъу тепхауэ щытми, - ари псапэщ. 82 Алыхьым жеIэ: «Сэ фIыуэ слъэгъуа цIыхум сритхьэкIумэщ – иризэхихыу, сринэщ – ирилъагъуу, сриIэщ – кърищтэу, срилъакъуэщ – иризекIуэу». 83 ГъущIыр щIым щыпхъуэмэ зэригъэкъабзэм хуэдэу, зэчырым (Тхьэм и цIэ къиIуэным) гур егъэкъабзэ. 84 Дэтхэнэ IуэхуфIри псапэщ; атIэ абы щыщкъэ уи къуэш муслъымэным гуапэу сэлам епхыу уи фэндым ит псым щыщ и кхъуэщынхэм хуибгъэхъуэныр? 85 Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэр) щIэупщIащ: «Дауэ феплърэ, анэм и быныр мафIэм хидзэфыну? «Хьэуэ», - къатащ жэуап. ИтIанэ Мухьэммэд (лIыкIуэ лъапIэм) жиIащ: «АтIэ Тхьэм къигъэщIахэм хуищI гущIэгъур куэдкIэ нэхъ инщ анэм и сабийм хуиIэм нэхърэ». 86 ЦIыхухэм псоми къагъэсэбэпыну зыхуитыр зым зрилъэфалIэмэ, ар гуэныхьщIакIуэщ икIи хабзэкъутэщ. 87 ЛэжьакIуэм и пщIантIэпсыр мыгъущ щIыкIэ и лэжьапщIэр етыж. 88 ЦIыхухэм яхуэбзэIэфI икIи уахуэмыткIий, яхуэгуапэ икIи умыгъэикIэ. «Жэнэтым и IункIыбзэр сыт»? - жаIэу журтхэмрэ чристэнхэмрэ уахуэзэрэ къоупщIамэ, яжеIэ жэнэтым и IункIыбзэр Тхьэм и псалъэм щыхьэт утехъуэнымрэ псапэ зыпылъ Iуэху лэжьынымрэщ. 89 Псапэщ уи къуэш муслъымэным ухуэгуфIэныр, псапэщ цIыхур IуэхуфIым тебгъэгушхуэныр, хьэрэмым щыпхъумэныр, псапэщ гъуэщар гъуэгум тебгъэувэжыныр, нэфым удэIэпыкъуныр. 90 Фэ фIыуэ флъагъурэ фи Тхьэр? Арамэ, псом япэ фIыуэ флъагъу цIыхухэр, муслъымэнхэр. 91 Iущ и псалъэ уедэIуэнымрэ цIыхухэм я гум фIы иплъхьэнымрэ псапэ пылъщ уи дин къалэн бгъэзащIэм хуэдэу. 92 Тхьэм и нэфI зыщыхуэр – и жагъуэ къэзыщIар и IэмыщIэ къихуами, хуэзыгъэгъуфырщ. [1] Мы Iуэхугъуэр къыщыхъуар «Бэну гъэтIэфан» зекIуэращ. Муслъымэным къатеуэну дзэ зыхуэзышэс Хьарис и къуэ Гъэурэс (е Дугьсур) и быдапIэм хуэунэтIа зекIуэр щызэхахым Гъэурэси и гъусэхэми загъэпщкIуауэ бегъымбарым и дзэр Зу Iэмр-кIэ зэджэ быдапIэм нэсахэщ. Абы ирихьэлIэу уэшх къешхри лIыкIуэ лъапIэм и щыгъыныр упсыфати игъэгъущыну жыгым иридзауэ езыми зиукъуэдияуэ къалъагъу зызгъэпщкIуа гупым. «И закъуэщ, Iэщэншэщ, мэжей» жаIэри я пашэ Гъэурэсыр тырагъэгушхуэ теуэу ЛIыкIуэ лъапIэр иукIыну. Ари къэбырсейри щэхуу къыщхьэщохьэ сэшхуэ къихакIэ: «Нобэ уэ сэ хэт усIэщIихыфын?» жеIэри щхьэщоувэ. Бегъымбарым зы псалъэ закъуэ къыжьэдокI: «Алыхьым» жеIэ. Псалъэмрэ псалъэм и жыIэкIэмрэ игъэгужьея лIым сэшхуэр Iэщоху. ЛIыкIуэ лъапIэр мэIэбэри сэшхуэр къещтэри: «Иджы уэ сэ хэт усIэщIихыну» жиIэу зыщыхуигъазэкIэ; «Сэ сыкъезгъэлын щыIэкъым» жеIэри жэуап къет. А Iуэхугъуэр и щхьэусыгъуэуи диныр къещтэ. [2] «Уэ сыпхуэныкъуэу, Уэ сыщIыпхуэныкъуэн сбгъэдэлъу, Уэ сызэрыпхуэныкъуэр слъагъужу, зэхэсщIэу». [3] Алыхь закъуэр нэгъэсауэ зыхуэарэзы цIыхур зыхуеинумрэ Алыхьым и мурадымрэ, дауи, зэтехуэнущ. [4] И щIыфэм пIэ ищауэ. ЗэзыдзэкIар Кърымщокъал Маринэщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "fga.txt" }
Хьэжы-Мурат ЗэзыдзэкIар Мэзыхьэ Борисщ Губгъуэ зэпыупщIурэ унэм сыкъэкIуэжырт. Гъэмахуэ курыкупсэт мэкъу еуэн яухарэ хьэпцIийр Iухыжыным нобэ-пщэдей щIадзэн хуейуэ. Зэрыт и лъэхъэнэм зэрыхуэфэщэнкIэ гъэгъа удз телъыджэхэр гъэм плъыфабэу зэхуихьэсат: плъыжьу, хужьу, гъуатIэу зэхэлъ Iэпищ щабэхэр, шэм хуэдэу хужьрэ зи курыкупсыр гъуэжьыч, гур къезыгъакIуэ мэ гурымыхькIэ бауэ дадийщэхухэр, хужьрэ гъуатIэу зи лъэдий псыгъуэхэмкIэ адрейхэм закъыхэзышиикI шэщIыдэхэр, шэмэджырыпхъуэ лъэхъийхэр, гъуатIэрэ плъыжьыфэ зыщIэлъадэ бжэнлъэгуажьэ зэщIэкъуахэр, цы щабэ тхьэмбылыфэ щабэм щIигъэна, мэ IэфI къызыпих фIарийр, щхъуантIэпсу дыгъэм пэлыд, зи гъэгъа гъащIэр пщэдджыжьым къащхъуэ, пшапэм плъыжь хъу, пщыхьэщхьэм вынду уфIыцIу пылъэлъыж бжэнтхьэпэр. Удз дахэ IэплIакIуэшхуэ къэсщыпауэ унэм сыкIуэжырт къуэбэкъум дэту плъыжь-фIыцIафэ телъыджэу гъагъэ удзыжь, мэкъу щеуэкIэ зи хъуреягъыр сакъыу къаупщIыхь, ауэ, зыгуэркIэ яIэщIэкIамэ, къахэмыуэн щхьэкIэ мэкъуауэхэм аргъынэм къыхадз, дэ хывбанэкIэ дызэджэ ежьужьыр, къыщыслъэгъуам. Си щхьэм къихьащ банэм и гъэгъар къыпысчу къэсщыпа IэплIакIуэм и кум хэзгъэувэну. Къуэм зыдэзгъэщатэщ икIи гъэгъам и фор изыфыну тетIысхьэу IэфIу тежея щIыбжьэр тесхури гъэгъахэр къыпысчыным иужь сихьащ. Ауэ ар икъусыкъужкIэ Iуэху гугъуу къыщIэкIащ: жэпкъыр дэнэкIэ сыкъыщемыIусами, си Iэм къесшэкIа пэлъэщIым къыпхыкIыу къысхэуэм и закъуэтэкъым, атIэ пхужымыIэным хуэдизу егъэлеяуэ быдэт, абы къыхэкIыуи лъэдий джанэхэр зырызыххэу зэпысфыщIыкIын хуей хъуащ. ИкIэм гъэгъар си IэмыщIэ щыхъуам жэпкъыр бацэу зэхэсчэтхъакIэт, сызэригугъам хуэдэуи дахэтэкъым. А псом нэмыщIыжу си удз гъэгъа IэплIакIуэр абы фаджэ дэхъун къысфIэщIащ. Сэ сыхущIегъуэжащ къыщыкIа щIыпIэм къекIуу, дахэу итар къэсфыщIу Iисыраф зэрысщIам икIи гъэгъар хыфIэзутIыпщхьэжащ. «Сыт хуэдиз ерыщагъ, къару къыкъуэкIа - сигу къэкIащ сэ удзыжьыр чэтхъэным гугъу сызэрыдехьам сегупсысурэ,- Сытым хуэдизу ерыщу и гъащIэр ихъумэжа, сытуи лъапIэу и псэр ита». Си гъуэгур дыгъэрысу къызэрагъэдзэкIа губгъуэм пхырыкIырт. Сэри вагъэм къыпэскIухьурэ си гъуэгу хэзгъэщIырт. Хьэсэр лIакъуэлIэшым яит, ин дыдэт, гъуэгубгъуитIым дэнэкIэ зумыгъэзами, вагъэбдзумэ дахэу къызэрагъэдзэкIа, ауэ жылэ хамылъхьами вагъэдэнэ зимыIэ губгъуэм нэр ягъэгуфIэрт. Вагъэ телъыджэт, зы щIыпIэ деж къэкIыгъэ гуэр е удз тхьэмпэ щумылъагъуу. Ихъуреягъыр фIыцIагъэ зэфэзэщт. «Ей, сыту гущIэгъуншэ, сыту инат мы цIыхур, сыт хуэдиз псэ игъэна, сытым хуэдиз къэкIыгъэм Iисырафыр къыхуигъэкIуа зыхуей игъуэту езыр псэун щхьэкIэ»,- слъэмыкIыу сегупсысащ сэ гъащIэ зимыIэж губгъуэм псэ зыIут гуэр къыщыслъыхъуэурэ. Си япэкIэ, гъуэгум и ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ гъурц цIыкIу ит хуэдэу къыщыслъагъум абыкIэ сунэтIащ. Гъунэгъуу сыбгъэдохьэри - зи гъэгъар къэсфыщIу хыфIэздзэжа хывбанэр къызоцIыхуж. Хывбанэм и лъэдийм къыдэжищ иIэт. Зыр пыщIыкIати Iэблэ пыупщIам ещхьу къудамэ къыпынар къелэлэхырт. Адрей жэпкъитIым гъэгъа зырыз япытт. Ахэр зэгуэрым плъыжьу щытами, иджы фIыцIабзэт. Зым и къыдэж щхьэкIэр пыщIыкIати гъэгъар къелэлэхырт; ещанэр щIыгулъ фIыцIэм хэкухьа пэтми, гъурцым шэрхъ ирикIуэу ирищIыкIагъэнти, бгъукIэ ещIат. Ауэ ар зэфIэтт. И щIыфэм щыщ Iыхьэ къырачу и кIуэцIыр къырадзам, и Iэхэр къыпащIыкIыу и нэхэр иращIам ещхьу. Ауэ дауэ мыхъуами, ар щытт и хъуреягъым щиIа къуэшхэр зэтезыукIа цIыхум ерышу пэщIэту. «Мис аращ ерыщагъ, мис аращ къару жыхуаIэр! - сегупсысащ сэ. - Псоми ятекIуащ, удз мелуанхэр игъэкIуэдащ цIыхум, ауэ мыбы зигъэшакъым, зитакъым сыт кърамыщIами». Абдежым сигу къэкIыжащ си щхьэм къина кавказ хъыбар гуэр – языныкъуэхэр сэ слъэгъуауэ, зыгуэрхэр зи нэгу щIэкIахэм къысхуаIуэтэжауэ, зыкъоми сэ си нэгу къыщIэзгъэхьауэ. Мис а хъыбарыр. I Мыр къыщыхъуар I85I гъэм кIэхэрщ. Бжьыхьэ пщыхьэщхьэ щIыIэу Хьэжы-Мурат дыхьат зауэ-банэм къыхэмыкIа Махкет шэшэн къуажэ гуарцэ Iугъуэ Iувыр зэзышэкIам. МуIэзиным и азэн шэщIар иухати гуарцэ Iугъуэ гуащIэр Iуву зыхэпща хьэуам IупщIу къыхэIукIырт IупщIу жэмхэм я бу, мэлхэм я Iуей макъыр, безынэм хуэдэу зэкIэщIэс унэхэмкIэ, псыкъелъэм и лъабжьэмкIэ щыIэхэмкIэ, удаIуэмэ зэхэпхырт цIыхухъухэр зэрызэныкъуэкъури бзылъхугъэхэм я псалъи. Щамил и нэIиб цIэрыIуэ, батэ гъэшынкIэ дэнэ псыхъуи къыщацIыху Хьэжы-Мурат зишхэр и хъуреягъым къыщызыгъэджэгу мурид зыбгъупщI имыгъусэу зэи гъуэгу техьэ и хабзэтэкъым. Ауэ иджы и фочым фIэкIа къыщIэмыщу щIакIуэмрэ бащлыкъымрэ зэщIэкудауэ ар къежьат Iэмал зэриIэкIэ куэдым гу къызэрылъамытэным ирисакъыу, гъуэгум къыщыхуэзэ бгырысхэм я нэгу и нэ фIыцIэ жанхэмкIэ сакъыу иплъэу. Къуажэкум щынэсым Хьэжы-Мурат жылэм я зэхуэсыпIэ утыкумкIэ игъэзакъым, атIэ сэмэгурабгъумкIэ игъэшыри уэрамдэкI зэвым дыхьащ. ЕтIууанэ уэрамдэкIыр зэпиупщIыри, и хъуреягъыр дзыхьмыщIу щIипщытыкIыурэ, джабэм хэщIыхьа унэм деж къыщыувыIащ. БжэIупэм къыпэщыт щIэщIым щIэсIатэкъым, унащхьэм къытепIиикI уэнжакъ яягъащIэм деж джэдыгу тепхъуауэ зыгуэр телът. Унащхьэм телъым щIопщыкъумкIэ щабэу теIэбэри Хьэжы-Мурат и бзэгур игъэджащ. Джэдыгу щIагъым къыщIэпщащ жэщ пыIэ шопс зыщхьэщырыIуба, зи къэпталыр чэтхъа лIыжь. Нэбжь укъуеям къыщIэплъ лIыжьынэхэр плъыжьт, псыIэт. Хьэжы-Мурат хабзэм тету «Сэлам алейкум» жиIэу фIэхъус итащ икIи бащлыкъ кIапэр Iуихыри и нэкIур къыщIигъэщащ. - Уалекум сэлам!- дзэ къызыIумыщыж Iупэ пхъашэхэмкIэ пыгуфIыкIащ лIыжьыр Хьэжы-Мурат къицIыхуауэ. КъызэфIэувэри и лъакъуэ гъурхэмкIэ уэнжакъым къуэт пхъэ вакъэм иуващ, мыпIащIэурэ и Iэр дыжь джэдыгу зэлымпIам и Iэщхьэм ириуащ, итIанэ щIыбкIэрэ пкIэлъейм къехащ. Зыщихуапэми пкIэлъейм къыщепщыхми и пщэ гъур кIыхь дыгъэм ижьар увыIэгъуэ имыIэу адэ-мыдэкIэ игъэкIэрэхъуэни дзэ зыIумытыж IупэхэмкIэ пыгуфIыкIынри игъэувыIакъым. ЩIым къытеувэри хьэщIагъэ къырихыу шым и IумпIэмрэ лъэрыгъыпс ижьымрэ иубыдащ къыригъэпсыхыну. АрщхьэкIэ Хьэжы-Мурат и мурид нэхъ щIалэ икIи нэхъ IэкIуэлъакIуэм шым зыкъыригъэлъэтэхри лIыжьыр иригъэкIуэтэкIащ Хьэжы-Мурат епсыхри ещIэкъуауэурэ щIэщI лъабжьэм щIыхьащ. Асыхьэтым бжэр Iужыри бжэщхьэIум къебэкъуащ илъэс пщыкIутхум итын щIалэ цIыкIу икIи санэ хъуам ещхьу лыд и нэ фIыцIэхэмкIэ игъэщIагъуэу хьэщIэм къеплъу къэуващ. - Жэ мэжджытми уи адэм къеджэж,-унафэ хуищIащ абы лIыжьым, езыр япэ ищыри мыпIащIэурэ унэбжэр Iуихащ. Хьэжы-Мурат пэшым щыщIэбакъуэ дыдэм кIуцIыбжэмкIэ къыщIыхьащ плIэ плъыжь зытелъ бэстей гъуэжьрэ гъуэншэдж лъапэ кIыхь щIыхурэ зыщыгъ цIыхубз тIорысэ къуэгъу щхьэпэлъагэ щхьэнтэхэр къыщIихьэри. - Уи къакIуэм насып къытхуздиухь,-жиIащ абы икIи тIууэ зиуплIэнщIауэ зыкъигъэщхъыри щхьэнтэхэр блыным екIуэкIыу иригъэтIылъэкIащ хьэщIэхэм тIысыпIэ яхуищIу. -Уи щIалэхэм тхьэм гъащIэ къарит,- абы жэуап иритыжурэ Хьэжы-Мурат щIакIуэр зыщихщ, фочымрэ сэшхуэмрэ зыпщIэхихри лIыжьым иритащ. Сэху зэта блын къабзабзэм,гъуаплъэ таситI зэхуакум хуэзэу хэукIа гъущIIунэм бысымым и Iэщэхэм ябгъукIэ, фочымрэ сэшхуэмрэ фIидзащ. КIэрахъуэр и щIыбагъкIэ щызэригъэзахуэщ,адыгэ цейр зыкIэщIиупщIэри ар цIыхубзым къыщIихьэу къыригъэтIылъэкIа щхьэнтэхэм ящыщ зым тетIысхьащ. ЛIыжьыр и лъэдакъэ пцIанэхэм фIэсу абы и пащхьэм хьэмбыIуу къитIысхьащ, и нэхэр зэрипIэри и Iэгур ущIауэ къиIэтащ. Хьэжы-Мурати апхудэу ищIри тIури тхьэ елъэIуащ, я напэ Iэ далъэжри жьакIэпэр иралъэщIэхыжащ. - Сыт хъыбар? - щIоупщIэ тэтэрыбзэкIэ Хьэжы-Мурат. - Хъыбар щIагъуэ щыIэкъым, - къет лIыжьым жэуап, хьэщIэм и нэгу имыплъэу гъащIэ къызыщIэмыщыж нэ плыжьитIыр абы и бгъэм тыриубыдауэ. - Сэ бжьаIуэм сыщыIэщ,си къуэм деж лъагъунлъагъу сыкъэкIуэжауэ аращ. Аращ псоми щыгъуазэр. Хьэжы-Мурат зыщIэупщIэм лIыжьыр зэрыщыгъуазэр, ауэ ар къыжыриIэну зэрыхумейр, къыгурыIуэри и щхьэр хуищIа мыхъумэ, нэгъуэщIкIэ еупщIыжакъым. - Хъер зыпылъ хъыбарыфI диIэкъым,- къыпищащ лIыжьым. - ЩIэуэ щыIэр къуршыбгъэхэр зэтыраукIэну тхьэкIумэкIыхьхэр зэрыхасэрщ. Ауэ бгъэхэм зэм зыр зэм адрейр яфыщI.Тхьэмахуэ кIуам урысыхьэхэм мычыцэдэсхэм я мэкъур ягъэсащ,-губжь щIэлъу гъумэтIымащ лIыжьыр. Хьэжы-Мурат и муридыр и лъакъуэ лъэщхэмкIэ ятIэ лъэгур къипщу къыщIыхьэри, Хьэжы-Мурат ещхьу и щIакIуэр зыщихащ,къамэмрэ кIэрахъуэмрэ и бгым къыринэри, фочымрэ сэшхуэмрэ Хьэжы-Мурат и Iэщэр зыфIэлъ гъущIIунэм деж щыфIидзащ. -Мор хэт?- щIоупщIэ лIыжьыр къыщIыхьам дежкIэ и щхьэр ещIри. -Си муридщ. И цIэр Елдарщ. -Хъарзынэщ, -жеIэ лIыжьым, Хьэжы-Мурат ибгъукIэ упщIэ кIапэм къытетIысхьэну IэкIэ абы иригъэлъагъуурэ. Елдари и лъакъуэхэр щIэупщIауэ тIысри и мэлынэ дахэхэр лIыжьым тыриубыдащ. Бысымыр тепсэлъыхьырт тхьэмахуэ кIуам я щIалэ ахъырзэманхэм урыс сэлэтитI къызэраубыдам, зыр яукIыу адрейр Щамил деж Веденэ зэрырагъэшам. Хьэжы-Мурат абы жиIэхэм зэредаIуэ щымыIэу бжэмкIэ плъэрт пщIантIэм щыIэ Iэуэлъауэхэм едаIуэу. БжэIупэмкIэ лъэмакъ къиIукIащ, асыхьэтууи бжэр кIыргъри бысымыр къыщIыхьэжащ. Унагъуэр зей, СадокIэ зэджэр, илъэс плIыщIым итынт, жэуэ къэзышэжа, щIыгъуу къыщIыхьэжу жэхэфэгум деж щетIысэха, и щIалэ цIыкIум ещхьу нэ фIыцIэт, и къуэм ейм хуэдэу мыцIуми, жьакIэ кIагуэ тетт, пэшхуэт. КъыщIыхьэпIэм деж и пхъэ вакъэхэр щызэлъигъэпкIщ, имыупсурэ зэщIэкIэжа и щхьэц фIыцIэхэр къыщIэпIиикIыу щхьэрыгъ хъурыфэ пыIэ укъуеяижьыр дыригъэкIуэтейри бысымыр хьэмбыIуу Хьжы-Мурат и пащхьэм къитIысхьащ. ЛIыжьым ещхьуи и IэгуитIыр дэгъэзеяуэ тхьэ елъэIуа нэужьщ псэлъэн щыщIидзар. ЖиIащ псэуми лIами Хьэжы-Мурат яубыдын хуейуэ Щамил и унафэ зэрыщыIэр, Щамил и лIыкIуэхэр дыгъуасэ зэрыдэкIыжа къудейр, цIыхухэр Щамил и жыIэ ямыгъэзэщIэным зэрыщышынэр, абы къыхэкIыуи сакъын зэрыхуейр. - Си деж щыIэу, си псэр пыту си хьэщIэм и цы налъэ хэхункъым. Гъуэгу утехьэжа нэужь-щэ! Мис абы егупсысын хуейщ. Хьэжы-Мурат гупсэхуу едаIуэрт, абы жиIэр къищтэу и щхьэр ищIу. Садо и псалъэр нигъэса нэужь абы жыриIащ: - Дэгъуэщ. Урысхэм я деж си дэфтэр иIыгъыу цIыху гъэкIуэн хуейщ. Си муридыр гъусэ хуэсщIынущ, ауэ гъуэгугъэлъагъуэ дыхуейщ. - Си къуэш Батэ гъусэ хуэсщIынщ,-жиIащ Садо.-Батэ къеджэ,- зыхуигъэзащ абы и къуэм. ЩIалэ цIыкIур и лъэ псынщIэ цIыкIухэмкIэ къыыщылъэтри и Iэхэр ину щIидзу щIэкIащ. ДакъикъипщI хуэдиз нэхъ къэмытауи къэкIуэжащ зыIэщIэлърэ лъакъуэ кIэщI, фIыцIэрэ-фIыцIэу зи нэгур дыгъэм ижьа, зи адыгэ цейр зэтемыхьэ шэшэнылI зи лъей лъагуэхэр къещэтэхар къишэри. Сэлам ирихыри Хьэжы-Мурат къыщIыхьам занщIэу еупщIащ: - Си муридыр урысхэм я деж пхуэшэн? - Схуэшэнщ,- псынщIэу, нэгуу жэуап къитащ Батэ. - Хэти сшэнщ. Ауэ сэ схуэдэу ар тэмэму ззэфIзыгъэкIын шэшэнылI къэбгъуэтынкъым. НэгъуэщIхэм IэджэкIэ укъагъэгугъэнкIи хъунщ, ауэ мащIэщ яхузэфIэкIынур -Хъунщ,- жиIащ Хьэжы-Мурат. -ГугъуехьыпщIэу щы уэстынщ,- икIи и Iэпхъуамбищыр хуигъэлъэгъуащ. Батэ арзыуэ и щхьэр ищIащ, ауэ щIигъужащ Iуэхур ахъшэм зэрытримыщIыхьыр, атIэ Хьэжы-Мурат Iуэхутхьэбзэ хуищIэну Iэмал зэригъуэтар абы дежкIэ пщIэшхуэу зэрилъытэр. Бгырысхэм ящIэ Хьэжы-Мурат урысыкхъуэхэр зэрызэтыриукIэр. - Дэгъуэщ,- пигъэщхъащ Хьэжы-Мурат. - КIапсэр кIыхьрэ псалъэр кIэщIмэ нэхъыфIщ. - Абы щыгъуэм щыму сынодаIуэ. - Аргун кIэщIу зыщигъэш щыхупIэ задэм и щыгу мэзым фэху иIэщ стIогуитI иту. - СощIэ. - Абдежым си шууейщ итщ къызожьэри. - КъызгурыIуащ. - Хъан-Магомэ щIэупщIэ. Хъан-Магомэ ещIэ жиIэнури ищIэнури. Мис ар урыс тетым, Воронцов джыназым, хуэгъэзэн хуейщ. ПхузэфIэкIын? - Хуэзгъэзэнщ. - Хуэгъэзауэ къэшэжыни хуейщ. Ари пхузэфIэкIын? - Сшэнщи къэсшэжынщ. - Хуэбгъэза нэужь мэзым нэкIуэжи абы сыкъыщыбгъуэтынщ. -ЗэрыжыпIа дыдэм хуэдэу псори зэфIэсхынщ.-жиIэщ Бати къэтэджыжащ, и Iэр и бгъэм телъу курбыш ищIри щIэкIыжащ. - Иджыри зы цIыху Гехэ дгъэкIуэн хуейщ,-жыриIащ Хьэжы-Мурат бысымым Батэ бжэр здыхуищIыжа нэужь. - Гехэ щищIэнур мыращ…- ар и хьэзырым дэIэбеят, арщхьэкIэ, пэшым цIыхубзитI къыщыщIыхьэм, и псалъэр кIэщIу пичащ. ТIум языр щхьэнтэхэр къыщIэзыхьэу къахуэзыгъэтIылъа цIыхубз хэкIуэта къуэгъур арат. ЕтIуанэр, лъапщэм теуэ гъуэншэдж плъыжь лъапэ кIыхь зыщыгъ, дыжьын ахъшэ жьгъей защIэу зэщIэбла бгъэрыщIэ зыIулъ хъыджэбз щIалэ дыдэт, сабийщ хужыпIи хъуну. Абы и щIыбыку гъур цIыкIум щедзыха щхьэц ухуэнам дыжьын сом пыщIат. ПщIащэжьйем и нитIри и адэмрэ и дэлъхумрэ ящхьу фIыцIабзэт, балиигъыфэ зытезыгъэуну хэт сабий нэгум ахэр нэщхъыфIэу къытелыдыкIырт. Ар хьэщIэхэм яплъыртэкъым, ауэ хьэщIэ зэраIэр зэрызыщимыгъэгъупщэри нэрылъагъут. Садо и щхьэгъусэм Iэнэ лъакъуищ къыщIихьащ шейм чыржын, кхъуей, дэлэн, тхъуцIынэ, фо щIыгъуу телъу. Хъыджэбз цIыкIум тас, къубгъан иIыгът, и Iэблэм напэIэлъэщI еупцIэкIат. Лъэхъстэн плъыжь вакъэ щабэхэмкIэ щабэу бакъуэурэ цIыхубзхэм къыщIахьахэр хьэщIэхэм я пащхьэ кърагъэувэху Садорэ Хьэж-Муратрэ щыму щысахэщ. Елдар и нитIыр и лъэгуажьэм къытримыхыу и пкъыр жам ещхьу мыхъейуэ щысащ цIыхубзхэр щIэкIыжыху. ЦIыхубзхэм бжэр къыхуащIыжу я Iэуэлъауэр къэмыIуж щыхъум Елдар хуиту бэуэжащ, Хьэжы-Мурат адыгэ цейм и хьэзырым ящыщ зы кърихщ, хьэзырым IуукIа фочышэр къыIуичри хъурейуэ шыхьа тхылъымпIэ кърихащ. -Си къуэм иратын хуейщ,- жиIащ тхылъымпэр хуишийурэ. - Жэуапыр дэнэ… - Уэ къурет, къысIэрыбгъэхьэжынщ. - ЗэфIэзгъэкIынщ,- жиIащ Садо, тхыгъэр езым и хьэзырым ирилъхьэурэ. ИтIанэ къубгъаныр къищтэри тасыр Хьэжы-Мурат хуигъэкIуэтащ. Лыджанэ лъэщхэр зэхэIуэнтIауэ къызытещ Iэблэ хужьхэр къаплъэу къэптал Iэщхьэр дригъэджэрэзейри Садо къубгъанкIэ къытырикIэ псы щIыIэмыл щIиубыдащ. Елдари апхуэдэ дыдэу ищIащ, напэIэлъэщI къабзэкIэ зилъэщIыжри Хьэжы-мурат Iэнэм пэрыкIуэтащ. Елдари ерыскъым хэIэбащ. ХьэщIэхэр шхэху Садо мыхъейуэ абыхэм я пащхьэ исащ икIи тIэурэ-щэрэ фIыщIэ яхуищIащ и бысымыгъэр къызэращтам папщIэ. Жэхэфэгум тес щIлаэ цIыкIум и нэ фIыцIитIыр къилыдыкIыу Хьэжы-Мурат пыгуфIыу еплъ зэпытт, и адэм и псалъэм щыхьэт техъуэм хуэдэу. Жэщ-махуэ псокIэ ерыскъы Iумыхуа пэтми щIакхъуэ тIэкIурэ кхъуей бзыгъэрэ фIэкIа Хьэжы-Мурат ишхакъым. КъамэщIэлъысэр кърихыу фор щIакхъуэм зэрытрицIэлъар щилъагъум лIыжьым: - Ди фор къабзэщ,- жиIащ. – Мы гъэр фом и гъэщ – икIи ди куэдщ икIи фIыщ,- лIыжьым и гуапэ хъуагъэнт и фо Хьэжы-Мурат зэрызыIуигъэхуар. - Фи ерыскъыр убагъуэ,- Хьэжы-Мурат Iэнэм къыпэрыкIуэтыкIыжащ. Елдар и ныбэ из мыхъуагъэнкIи хъунт, ари муришидым ещхьу Iэнэм къыпэрыкIуэтыкIыжащ икIи тасыр хуигъэкIуатэри къубгъаныр къищтащ. Садо ищIэрт Хьэжы-Мурат бысым зэрызыхуищIам и гъащIэр псэзэпылъхьэпIэ зэрыригъэувар, Щамилрэ Хьэжы-Муратрэ зэщыхьэжа нэужь хэIущIыIу хъуат Хьэжы-Мурат езыгъэблагъэ дэтхэнэми и Iуэхур укIкIэ зэриухынур. ИщIэрт и унэм Хьэжы-Мурат зэрыщIэсыр къуажэдэсхэм псынщIэ дыдэу къызэращIэнури, ар къыдэт жаIэу къэувынкIэ зэрыхъунури. Садо абы ирипIейтейтэкъым, иригуфIэ мыхъумэ. Садо и лъым хэпщат и гъащIэр текIуэдауэ щытми и хьэщIэр лей къытемыхьэу ихъумэн зэрыхуейр, иригуфIэрт, и щхьэр лъагэу ирилъагъужырт а хабзэм текI имыIэу зэригъэзащIэм. - Си унэм ущIэсу си псэр пыту уэ зыгуэрым зыри къуищIэнкъым, - къытригъэзэжурэ Хьэжы-Мурат жыриIэрт абы. Хьэжы-Мурат абы и нитI къилыдыкIым гупсэхуу щIэплъэри а псалъэхэр зэрыпэжыр хьэкъыу и фIэщ хъуащ, икIи моуэ уардагъ хэлъу жыриIащ: - ГъащIэрэ гуфIэгъуэрэ улъагъу! Садо псалъэ гуапэм папщIэ фIыщIэ ищIу и Iэр и бгъэгум ирикъузылIащ. Унэ-щхьэгъубжэ IупIэхэр хуищIщ, жьэгу мафIэм пхъэ гъэсын трилъхьэри нэжэгужэу, гукъыдэж иIэу хьэщIэщым къыщIэкIыжри, абы и бынунэр зыщIэс лъэныкъуэмкIэ игъэзащ. ЦIыхубзхэр гъуэлъыжатэкъым, я хьэщIэщым щIэс хьэщIэ шынагъуэм и гугъу ящIу зэхэст. II А жэщ дыдэм мы Хьэжы-Мурат щыхьэщIэ жылэм верст пщыкIутху хуэдизкIэ пэжыжьэ Воздвиженскэ быдапIэм сэлэтищрэ зы унтер-офицеррэ къыдэкIащ. Сэлэтхэм джэдыгу кIэщI ящыгът, я пыIэ къуацэхэр къегъэкIуэтэхат, я плIэм шынел шыхьа илът, а зэман жыжьэм щыIа сэлэтхэм зэрахьэу щыта зи лъащхьэр лъэгуажьэм нэс шырыкъушхуэ ялъыгът. Я фочхэр я дамэм телъу сэлэтхэр япэ щIыкIэ гъуэгум тетурэ кIуахэщ, лъэбакъуэ щэ ныкъуэ хуэдиз яча нэужь абы къытекIхэри я шырыкъу лъабжьэхэм тхьэмпэ гъуахэр зэхагъэщащэу аргуэру лъэбакъуэ тIощI хуэдиз хъун якIури зи пкъыр кIыфIым къыхэщ бжей къещIыкIэхам деж къыщыувыIахэщ. Мыбдежыр, сэлэтхэм я пшапэтIысыпIэ щэхут. Сэлэтхэм я ужь итрэ жыгыщхьэхэм къыщажыхьым ещхьу къакIэлъыкIуэта вагъуэхэри, къэувыIащ, пщIащэ зыпымытыж жыг пцIанэхэм я зэхуаку нуру къыдэлыдыкIыу. - Гъущэщи ари фIыщ, - жиIащ унтер-офицер Панов мыжурэ зыпылъ фоч кIыхьыр зыпщIэхихарэ жыгым ириупсейурэ. Сэлэтищми ардыдэр ящIэ. - Хъунти ар, згъэкIуэдащ, мыарэзыныгъэшхуэ хэлъу гъумэтIымащ Панов. - Е къысщыгъупщащ е гъуэгум щысIэщIэхуащ. - Къэплъыхъуэр сыт? – жьы зыщIэт макъ нэжэгужэкIэ щIэупщIащ сэлэтхэм ящыщ зыр. - Лулэр, тхьэм ещIэ ар щыскIэрыхуар. - Чыбыкъыр псэу? - Иджыпсту зыгуэр къэдгупсысынщ. ПшапэтIыс ущыIэу тутын уефэу ядэртэкъым, ауэ мыбдежыр пшапэтIысыпIэ дыдэуи щыттэкъым, мыбдеж къэрэгъул къыщIагъакIуэр япэм зэращIу щытам ещхьу топ къырашалIэу бгырысхэр быдапIэм дэмыуэн щхьэкIэ сакъыпIэу яIэу арат, абы къыхэкIыу Панови къилъытакъым тутын хуэлIэу мыбдежым щIыщысын щыIэу. Аращ сэлэт нэжэгужэм и жэрдэмыр тыншу къыщIищтар. Арати, сэлэтым и жыпым сэ кърихри щIыр къитIу щIидзащ. Кумб цIыкIу къритхъущ, и блынхэр игъэджафэщ, абжыми чыбыкъуыр иригъэпщащ, тутын ирилъхьэщ, IэгукIэ трипIэжри и лулэр хьэзырт. Сенычыр псынщIэу къызэщIэнащ ныбэгукIэ щылъ сэлэтым и нэкIу тэбакъыр къигъэнэхуу. ЧыбыкъумкIэ Iугъуэ къакIуэу хуежьэри Панов джэрышкIийм и мэ гуакIуэр къыщIихьащ. - Зэбгъэпэща? – щIэупщIащ ар къызэфIэщIывэжурэ. - СлIот-тIэ уи гугъар! - Афэрым, Авдеев! ЛIыгъэ уиIэщ. ТIэкIу екIуэтэкIыт. Iугъуэ къыжьэдригъэхужу Авдеевым бгъукIэ зигъэджэрэзри Панов щIыпIэр хуит хуищIащ. Я тутын ефэн икIа нэужь зэштегъэу псалъэмакъ зэхаублащ. -ЗэрагъэхъыбарымкIэ, ротнэр аргуэру пхъуантэм дэIэбащ. Куэзырым фIы къихьын? – щхьэхынэ-щхьэхынэу жиIащ сэлэтхэм ящыщ зым. - Къыхихам, хилъхьэжынщ, - жеIэ Панови. - ДощIэ, офицер хъарзынэщ, - щыхьэт тохъуэ Авдеевыри. - ХъарзынэкIэ хъарзынэщ, - нэщхъыцэу и псалъэм пещэ псалъэмакъыр къезыгъэжьам. – Сэ сызэреплъыращ – ротэр абы епсэлъэн хуейщ: ухэIэбакъэ къыхэпхар зыхуэдизымрэ щыхэплъхьэжынумрэ жыIэ. - Ротэм унафэ зэрищIу хъунщ, - жеIэ Панов. - Тэмэмщ, - деIыгъ Авдеевым. - Плъагъурэ овес къэщэхун, гъатхэм дытехьэмэ шырыкъу диIэн хуейщ, ахъшэ дыхуейщ, дауэ ар къищтэнкIэ хъуа? - жиIам яхутекIыркъым ротнэр ахъшэ гъэтIылъыгъэм зэрыхэIэбамкIэ мыарэзыр. - Дапщэрэ жысIэну, ротэм унафэ зэрищIщ, - къытрегъэзэж жиIам Панов. – И щыпэ хэIэбэкъым. Къыхихамэ хилъхьэжынщ. А зэманым Кавказым щыIэ дэтхэнэ ротэми мылъкуу иIэр езыхэм сэлэтхэм хаха цIыху щхьэхуэ гуэрым зэригъакIуэрт. КIэзонэм цIыху къэс хуэзэу сомихрэ сом ныкъуэрэ къаритырти, езыхэм я шхынкIэ зыкъызэрагъэпэщыжырт, кIэртIоф хасэрт, мэкъу еуэхэрт, шыгу зэщIащIахэр яIэт, яежу пшэр яш дэгъуэхэмкIэ зэпеуэхэрт. Ахъшэр пхъунтэм дэлъу яхъумэрт, IункIыбзэIухыр ротэхэм и командирхэм яIыгъти, ахэм абы ахъшэ щIыхуэ къыщыхах къэхъурт. Апхуэдэут Iуэхур зэрыщытыр. Арат сэлэтхэм зи гугъу ящIыри. Никитин жыхуаIэ сэлэт нэщхъыцэм ротнэм епсэлъэн хуейуэ къигъэувырт. Пановымрэ Авдеевымрэ апхуэдэу щIын хуейуэ ябжыртэкъым. Панов иужькIэ Никитиныр тутын ефэу тIысащ шынелыр щIэдзарэ жыгым кIэрыгъэщIауэ. Сэлэтхэр щым хъуати жыгыщхьэ пэнцIывхэр жьым зэрыщIигъэхъаем фIэкIа зэхэпхыртэкъым. Жыг щхьэкIэхэм я щхъыщхъ кIэ зимыIэр щIахъумэу языныкъуэкIэ хьэIуцыдзхэм я пщIэу, гъы, дыхьэшх макъыр къэIурт. - Лъаркъэ, щIапIэкIуэдыр къызыхуэкIуэнхэм зэрызащI, - гъумэтIымащ Никитиныр. - Ахэр мы нэкIуейм къыщыдыхьэшхыу аращ, - хохол макъ псыгъуэкIэ псалъэмакъым къыхыхьащ еплIанэр. Аргуэрыжьуи зэщIэщымахэщ, зэ зы лъэныкъуэмкIэ зэ адреймкIэ жыг щхьэкIэхэр иришэкIыу вагъуэхэр къызэIузых жьыбгъэм и закъуэт зи Iущащэ зыгъэIур. - Уа, Антоныч, - нэжэгужагъэр сытым дежи зи Iэпэгъу зэпыт Авдеевыр йоупщI Пановым, - Ущызэш къэхъурэ? - Сыт зэш? - Сэ языныкъуэкIэ апхуэдизу зэшыр къыстоуэри зэсщIэнур сымыщIэу сыкъонэ. - Еплъыт абы жиIэм! – игъэщIэгъуащ Панов. - Си ахъшэр щIисфыжауэ щIыщытари аращ. АпхуэдизкIэ зэшыр къыстеуати, зызмыщIэжыху сефэмэ хъунукъэ жысIэу сегупсысат. - Фадэм нэхъ Iеижу зэш къыщыптригъауэр мащIэрэкъым. - Апхуэдэуи къохъу. Дэнэ-тIэ уи щхьэр здэпхьынур? - Сыт узыхуэчэмыр апхуэдизу? - Сэри? Унагъуэм сыхуозэш. - СлIо, къулейуэ фыпсэуа? - Егъэлеяуи дыкъулеякъым – тщIэн-тшхын дгъуэтырт. Хъарзынэу дыпсэурт. Авдеевым къригъэжьащ Панов дыдэм Iэджэрэ жриIа и хъыбарыр. - ПщIэрэ, сэ сфIэфIу си къуэшым и пIэкIэ дзэм сыкъэкIуащ, - жиIэрт Авдеевым. – Абы сабиитху иIэт. Сэ къызагъэша къудейт. Си анэр къызэлъэIуу хуежьащ. Сэ сыт! ФIыкIэ ягу сыкъагъэкIыжынщ, жысIэри, ди пщы дотэм деж сыкIуащ. ЦIыху хъарзынэт ар. «Афэрым, кIуэ», - хуит сищIащ. Апхуэдэу си къуэшым и пIэкIэ дзэм сыкъыхыхьащ. - Ар фIыкъэ-тIэ, - жеIэ Панов. - Иджы, плъагъурэ, Антоныч, сыщIегъуэжащ. СызыхущIегъуэжри си къуэшым и пIэкIэ сыкъызэрыкIуарщ. Абы иджы зегъэджыназ, сэ бэлыхьищэр согъэв. Нэхъыбэрэ сегупсысыху нэхъ иныжу сыхущIогъуэж. Гуэныхь къэсхь хъунщ. Авдеевыр аргуэру тосабырэ. - Дефэн тутын? – щIоупщIэ Авдеевыр. - Къызэгъэпэщ мыдэ! АрщхьэкIэ сэлэтхэр тутын ефапIэ ихуакъым. Авдеевым зыкъиIэта къудейуэ жьым и щхъыщхъым къыхэIукIыу гъуэгумкIэ лъэмакъ къиIукIащ. Панов фочыр къищтэри лъапэкIэ Никитиным теIэбащ. Никитинми зыкъиIэтри и шинелыр къищтэжащ. Ещанэри - Бондаренкэ – къызэфIэуващ: - Си къуэшхэ, сэ зы пщIыхьэпIэ слъэгъуащи…сэ зы пщIыхьэпIэ слъэгъуащи! Авдеевым Бондаренкэ и псалъэр пригъэчри сэлэтхэр зэпхыдэIукIыу я пIэм ижыхьащ. Шырыкъу хьэлъэ мыхъуу, лъытIэгъэн щабэ зылъыгъ гуэр хуэмурэ гъунэгъу къахуэхъурт. КIуэ пэтми нэхъ IупщIу зэхэпхырт тхьэмпэ гъуахэр зэхэзыгъэщащэ лъэ макъыр. ИтIанэ къэIуащ зыхэбгъэгъуэщэн щымыIэ шэшэн псэлъэкIэр - Iум къиIукI макъ щабэхэр. Сэлэтхэм иджы псалъэмакъыр зэхах къудейтэкъым, - атIэ жыг зэхуакухэм яIэ нэхугъэм деж цIыхуитI я ныбжь къыдэщу къалъэгъуащ. Зыр нэхъ лъагэт, адрейр нэхъ лъахъшэт. Ныбжьхэр благъэ къыщыхъум и сэлэтитIыр гъуэгум къытехьащ фочхэр шияуэ яIыгъыу. - Хэт къакIуэр? – джащ Панов. - Шэшэн мирнэщ, - къэпсэлъащ нэхъ лъахъшэр. Ар Батэт. -Фоч сIыгъкъым, сэшхуэ сIыгъкъым, - и фащэр къарегъэлъагъу. Джыназым икъукIэ дыхуейщ. ЕтIуанэр, нэхъ щхьэпэлъагэр, и ныбжьэгъум щыму къыбгъурытт. Ари Iэщэншэт. - Жасусхэщ. Полковникым хуейуэ аращ, - ягуригъэIуащ Панов и гъусэхэм. - Джыназ Воронцоф хуабжьу дыхуейщ, Iуэхушхуэ худиIэщ, - жиIэрт Батэ. - Хъунщ, хъунщ, ухуэдгъэзэнщ, - жиIащ Панов. – Еуэ, Бондаренкэ и гъусэу фшэ, - зыхуигъэзащ абы Авдеевым, - къэрэгъулым ети къэвгъэзэж. Сакъ, фи япэ игъэувэхэ, мы щхьэ фэкъухэм Iэщэншэми сытри ялъокI. - Мыр зэрызыбгъэщIынур сыт? – пыджэм ещхьу мыжурэ зыфIэлъ фочыр игъэбзащ. – Зэ сепыджым аращ зэрыхъунур. - Мыжурэ хэпIуа нэужь ар зэрыпщIыжынур сыт? ФынакIуэ! – иришэжьащ тIасхъэщIэххэр Бондаренкэ. Сэлэтхэмрэ тIасхъэщIэххэмрэ я лъэмакъ зэхамыхыж щыхъум Пановрэ Никитинымрэ здэщыса щIыпIэм ягъэзэжащ. - Емынэм кърехуэкIхэр жэщкIэрэ, - гъумэтIымащ Никитиныри. - Iуэху яIэщи кърехуэкI.- ЩIыIэбжь къэхъуати Панов, шынелыр зэкIуэцIихщ, щитIагъэри, щIыбкIэ жыгым егъэщIауэ етIысэхащ. СыхьэтитI хуэдиз дэкIауэ Авдеевымрэ Бондаренкэрэ къагъэзэжащ. - Япта? - Ястащ. Полковой гъуэлъыжатэкъым. Я унэ сшащ. Щхьэ фэкъухэр щIалэ телъыджэщ, - пищэрт Авдеевым и псалъэм. – Тхьэ соIуэ пэжу жызоIэкIэ. Псалъэгъу сщIахэти… - ПсэлъэнкIэ уэ уахъырзэманщ, - гъумэтIымащ Никитиныр. - Пэжу жызоIэ. Ди урыс щIалэжьхэм ещхьыркъэпсщ. Зыр унагъуэщ. Марушкэ, жызоIэ, бар? Бар, жеIэ. Мэл уиIэ? СоупщI. Куэд уиIэ? ТIу къудей, жи. Апхуэдэурэ дыуэршэращ ЩIалэ хъарзынэхэщ. - Хъарзынэ уагъэлъагъунщ уи закъуэу яхуэзи, уи кIуэцIыр кърагъэхунщ. - Нэху щы хуэдэщ, - хущхьащ Панов. - Мес вагъуэ цIыкIухэм ункIыфIын щIадзакIэщ, - жеIэ Авдеевым етIысэхыурэ. Сэлэтхэр аргуэру тосабырэ. III Казармэхэми сэлэт унэ цIыкIухэми уэздыгъэхэр зэрыщагъэуфIынкIырэ Iэджэ щIат, ауэ быдапIэм дэт унэ нэхъ зэпэщ дыдэм и щхьэгъубжэхэм иджыри нурыр берычэту къыдихырт. А унэр ейт Куринскэ полкым и полковой командир, командующэ нэхъыщхьэм и къуэ флигель-адъютант джыназ Воронцов Семен Михайлович. Воронцовымрэ абы и щхьэгъусэ, Бытырбыху дэс цIыхубз зыкъизыххэм я нэхъ дахэ дыдэхэм хабжэ Марье Васильевнэрэ Кавказ быдапIэ цIыкIум игъащIэм зыри зэрымыщыпсэуауэ ехьэжьауэ я Iуэху зэтету щыпсэурт. Воронцов, псом хуэмыдэжу абы и фызым къащыхъурт икъукIэ дэкъузауэ, куэдым хуэныкъуэу, ауэ быдапIэм дэсхэм ягъэщIагъуэрт ахэм дуней фIыгъуэр къазрелъэлъэхыр. Иджы мис, жэщыр сыхьэт пщыкIутI хъуа пэтми, зи лъэгур алэрыбгъукIэ къигъэтIылъыкIа, щхьэгъубжэ Iупхъуэ хьэлъэхэр къызэдзыха хьэщIэщ абрагъуэр шэху уэздыгъиплIым ягъэнэху. Ломбер стIолым бгъэдэсу унагъуэм и бысымхэмрэ хьэщIэхэмрэ куэзыр мэджэгу. Джэгухэм яхэсщ езы бысым дыдэр, флигель-адъютант фащэр зыщыгъ лIы нэкIу кIыхь сырыху полковник Воронцов хъужыр, абы и джэгуэгъу-дарэгъущ джыназ гуащэ Воронцовэ и япэ лIым хуилъхуа щIалэ цIыкIур иригъэджэн щхьэкIэ Бытырбыху къраша, Бытырбыху университетым щеджэну къыхахам ящыщ щIалэ щхьэкъуацэ нэщхъыцэр. Ахэм ныкъуакъуэгъущ офицеритI: языр гвардием къыхэкIыжа Полторацкэрщ, лIы нэкIубгъуэ нэкIущхьэплъырщ, адрей зи нэгу дахэм хуабагъэ лъэпкъ къимыщ, шэжыпкъым хуэдэу шэщIауэ щыс полк адъютантырщ. Езы джыназ гуащэ Марье Васильевнэр, цIыхубз Iэпкълъэпкъ пIащэрэ набдзэ фIыцIэ къурашэр, нэшхуэр Полторацкэм пэгъунэгъупсу щысщ абы и лъакъуэхэм кринолинымкIэ жьэхэуэу, щIэчэ имыIэу и куэзырхэм еплъу. Абы и псалъэхэм, плъэкIэм, пыгуфIыкIыкIэм, и Iэпкълъэпкъым и зыгъэзэкIэ псом, къыкIэрих дыхумэм, а псом нэмыщIыжу я щIыфэ зэIусэу зэрызэбгъэдэсым цIыхухъум и гури и псэри ягъэшкуэрышкуащи, щIэчэ имыIэу щыуауэ макIуэ, дарэгъур къигъэгубжьу. - Хьэуэ, мыр джэгукIэ хъунукъым! Аргуэру туз гуэрыр хэпкъуащ, - плъыжьу къызэщIэнауэ хокIиикI адъютант Полторацкэм тузыр къыщыдидзкIэ. Жеярэ къэушыжам ещхьу и нэ фIыцIэ гуапагъэ къызыщIихымкIэ Полторацкэр адъютантым йоплъ. - Къыхуэгъэгъу, - ину пыгуфIыкIыу жеIэ Марье Васильевнэ. – БжесIатэкъэ абыкIэ удэмыкI жысIэри, - зыхуегъазэ Полторацкэм. - Уэ къызжепIар нэгъуэщIт, - погуфIыкI Полторацкэри. - Дауэ хъун? – аргуэру погуфIыкI Марье Васильевнэ. КъызэрыщыгуфIыкIыжам хуабжьу егъэпIейтей икIи егъэгуфIэ Полторацкэр, дыхьэрэну къызэщIэнауэ мапхъуэри куэзырхэр къещтэ иугуэшыну зэхигъэзэрыхьу щIедзэ. - Уэракъым зи гуэшыгъуэр, - ткIийуэ жиIэщ адъютантми Iэлъыныр лыду къызытещ и Iэ хужьыпсхэмкIэ куэзыр угуэшын щIидзащ сыт хуэдизкIи нэхъ псынщIэу ахэр зэбгыридзын мурад ищIам ещхьу. ХьэщIэщым къыщIыхьащ джыназым и IуэхутхьэбзащIэр икIи къэрэгъулыр къызэрилъыхъуэр къыжыриIащ. - Къысхуэвгъэгъу, зиусхьэнхэ, - захуигъэзащ Воронцов и хьэщIэхэм урысыбзэ псалъэкIэм инджылызыбзэм ижь къызэрыщIихуар бэяну. – Уэ, Марие, тIыси си пIэ джэгу. - Фыарэзы абыкIэ? – щIоупщIэ джыназ гуащэри и лъэгагъым хуумыгъэфэщэну псынщIэу къызэфIоувэ зэрызэщыхуэпыкIа шылэ фащэр щхъыщхърэ дэтхэнэ цIыхубз насыпыфIэми и пыгуфIыкIыкIэкIэ пыгуфIыкIыу. - Сэ сытым дежи псомкIи сыарэзыщ, - къет жэуап адъютантым джэгукIэ лъэпкъ зымыщIэ джыназ гуащэр джэгуэгъу зэрыхуэхъуам щыгуфIыкIыу. Робберыр и кIэм нэблэгъат джыназыр хьэщIэщым къыщыщIыхьэжам. Ар икъукIэ нэщхъыфIэт икIи къызэщIэнат. - ФщIэрэ сэ нывжесIэнур? - ЖыIэт! - Шампанскэ дефэнущ! - Сэ абы сытым дежи сыхуэхьэзырыпсщ! – жиIащ Полторацкэм. - Ар дэгъуэкъэ-тIэ, - жиIащ адъютантым. - Василий! Къэхь! – жиIащ джыназым. - Сыт къыщIоджар? – щIоупщIэ Марье Васильевнэ. - Къэрэгъулымрэ нэгъуэщI зырэ къэкIуат. - Хэт? Сыт? – зэкIэлъигъэпIащIэу щIоупщIэ Марье Васильевнэ. - НыбжесIэфынукъым, - и дамэхэр дрегъэуей Воронцов. Шампанскэ къахьащ. Бжьэ зырыз ирафщ, джэгун яухати щхьэж къихьэхуар зэIэпахри фIэхъус зэрахыжын щIадзащ. - Уи ротэра пщэдей мэзауэ кIуэр? – йоупщI джыназыр Полторацкэм. - Аращ. Сыт? - Абы щыгъуэм пщэдджыжь дызэрылъагъунщ, - мащIэу погуфIыкI джыназыр. - ИкъукIэ си гуапэщ, - ет жэуап Полторацкэм, джыназым жиIар къыгурымыIуэу, ауэ Марье Васильевнэ и Iэ хужьышхуэр зэриубыдыжынум игъэпIейтейуэ. Марье Васильевнэ Полторацкэм и Iэр икъузыжа къудейкъым, атIэ инуи иутхыпщIащ. ЛэкъумымкIэ дэкIын зэрыхуэмеяр аргуэру зэ игу къигъэкIыжри аргуэру зэ ину хуэгуфIащ. Полторацкэм а гуфIэкIэр телъыджэ, гуапэ, куэдым ущызыгъэгугъ пыгуфIыкIыкIэ къыфIэщIащ. Полторацкэр и унэ кIуэжырт, гукъыдэж дахэ иIэу, апхуэдэ гукъыдэж зиIэнкIэ хъунур цIыху гъэсахэм яхэту къэхъуа, ауэ зауэ хуэIухуэщIэхэм хэту мазэкIэрэ пхыдзауэ псэуар зэса гупым ящыщ цIыхубз IущIа нэужь къыпкърыхьэ гурыщIэм хуэдэ къызэуэлIа цIыхурт. Апхуэдэ цIыхубзт езы Воронцовэ джыназ гуащэр. И ныбжьэгъур щыпсэу унэ цIыкIум нэсыжу бжэм еIа щхьэкIэ хуIухакъым – къэгъэбыдат. ТеуIуащ. Бжэр IукIыртэкъым. Къэгубжьауэ бжэм лъакъуэкIэ кIуэцIопкIэ. Бжэ адрыщIкIэ Iэуэлъауэр къиIукIри, Вавилэ, Полторацкэм и пщылIым, хьэлъкъыр IуигъэпкIащ. - Сыт бжэр щIэбгъэбыдэр, ахьмакъ? - Арыншэу дауэ хъун, Алексей Владимир… - Аргуэру учэфщ. Сэ уэзгъэлъагъунщ хъунымрэ мыхъунымрэ… Полторацкэм игугъат Вавилэ хухэуэн и , арщхьэкIэ щIегъуэжащ. - Зэпытыр къыпхукIуэ. Шэху уэздыгъэ пыгъанэ. - ИджыпступцIэ. Вавилэ пэж дыдэу ефат, щIефари каптернармусыр къыщалъхуа махуэти аращ. КъэкIуэжа нэужь ар и щхьэм къихьэри Iэджэ зэригъапщэу щIидзащ: каптернармус Иван Макеевич хэхъуэ иIэщ, фыз къишауэ щытащ, иджы зы илъэс хуэдэкIэ дзэм хагъэкIыжыну мэгугъэ. Вавилэ щIалэ цIыкIуу пщым и унэм яшащ IуэхутхьэбзащIэу. Иджы и ныбжьыр илъэс плIыщIым щхьэдэхащ, фызи къишакъым, и зиусхьэн щхьэемыгугъум щIыгъуу Iэпхъуэшапхъуэу мэпсэу. Зиусхьэныр цIыхуфIщ, куэдрэ къиубэрэжькъым, ауэ ар гъащIэ сытми! «Кавказым дикIыжмэ, пщылIыгъэр сщхьэщихыу щхьэхуит сищIыну сыкъигъэгугъащ. А щхьэхуитыныгъэр сиIэпэу сощIри дэнэ си щхьэр зэсхьэлIэнур? Хьэ псэукIэщ», - егупсысащ Вавилэ. И жеин къэкIуати, къыщIыхьэIарэ зыгуэр щIихмэ жиIэу шынэри бжэ хьэлъкъыр иритащ, езыри жейм Iурихащ. Полторацкэр и ныбжьэгъу Тихонов щIыгъуу щыжей пэшым щIыхьэжащ. - СлIо, ебгъэхьэхуа? – къоупщI къэуша Тихоновыр. - Хьэуэ, сом пщыкIубл къэсхьэхуащ, клико бащырыби дефащ. - Марье Васильевнэ нэкIэ пшхащ. - Марье Васильевни нэкIэ сшхащ, - жиIащ Полторацкэм. – Сыхьэтихым гъуэгу дытохьэ. - Куэд мыщIэу зыдужьын хуейщ. - Вавилэ, - джащ Полторацкэр. – Пщэдджыжь сыхьэтхум сыкъэгъэуш. - Дауэ укъызэрызгъэушынур – сыноджэмэ укъызозауэ. - Сыкъэгъэуш бжесIакъэ? Зэхэпха? - СынодаIуэ. Вавилэ шырыкъухэмрэ щыгъынхэмрэ къищтэри щIэкIыжащ. Полторацкэр пыгуфIыкIыурэ гъуэлъыжащ, тутын пигъанэри шэху уэздыгъэр игъэункIыфIащ. КIыфIыгъэм пхыплъмэ, Марье Васильевнэ и нэгу нэщхъыфIагъэ къызэрыщыр елъагъу. Воронцовхэ занщIэу гъуэлъыжакъым. ХьэщIэхэр зэрызэбгырыкIыжу Марье Васильевнэ и лIым и пащхьэ иувэри ткIийуэ еупщIащ: - КъызжепIэн иджы къэхъуар? - Ауэ си псэм хуэдэ… - Сыт си псэм хуэдэ жыхуэпIэр? Дауи, тIасхъэщIэхщ а къэкIуар? - Дауэ мыхъуами бжесIэну сыхуиткъым. - Ухуейкъым къызжепIэну ара? НытIэ сэ ныбжесIэнщ. - Уэри? - Хьэжы-Мураткъэ узыхуэзар? – жиIащ джыназ гуащэм. Махуэ зыбжани хъуауэ Хьэжы-Мурат зэпсэлъэныгъэхэр зэрыдрагъэкIуэкIым щыгъуазэти и гугъэт и лIым къыхуепсыхар езы Хьэжы-Мурат дыдэу. Воронцов пцIы хухуэупсынутэкъым фызыми, абы и гугъэхэр зэрымытэмэмыр жримыIэн лъэкIакъым: къэкIуар Хьэжы-Мураткъым, атIэ пщэдей сэлэтхэр мэзауэ здэкIуэну щIыпIэм деж Хьэжы-Мурат абы къызэрыщыхуэзэнумкIэ хъыбар къэзыхьа жасусхэрщ. БыдапIэм ущыпсэуныр зэшыгъуэт, абы къыхэкIыу Воронцовхэ – лIыри фызри – щыгуфIыкIащ тезыгъэун гуэр къызэрыкъуэкIам. Хъыбарым джыназым и адэр икъукIэ зэрыщыгуфIыкIынум и гугъу ящIри, сыхьэтищыр екIуэкIыу зэлI-зэфызыр гъуэлъыжащ. IV Щэмил пхъэр къыхуищIа муридхэм яIэщIэкIыу щтапIэ ихьэжа Хьэжы-Мурат пIэщхьагъ и щхьэ тримылъхьэу жеиншэу игъэкIуа жэщищым иужькIэ, нэхулъэфI къекIыну къехъуэхъуу Садо зэрыщIэкIыжыххарауэ жейм Iурихащ. Ар жейт зэрыхуэпауэ, бысымым къыхуигъэтIылъа къауц щхьэнтэ плъыжьым IэфракIэкIэ тегъэщIауэ. Абы пэмыIэщIэу, блыным деж щыжеирт Елдари. Ар гууэщIу щылът и Iэ-и лъэ зэбгырыдзауэ, и щхьэ упсагъащIэр щхьэнтэм къещэтэхати, хьэзыр фIыцIэхэр зытеда адыгэ цейр къызэшэкIа и бгъэр Iэпкълъэпкъ псоми елъэгэкIырт. Сабий Iупэм ещхь Iупэхэр псы еIуб фIэкIа умыщIэну пIэжьажьэрт. Хьэжы-Мурат ещхьу арии зэрыхуэпауэ жейрт, и бгым къамэмрэ кIэрахъуэмрэ иримыхауэ. Пхъэ гъэсыныр иухати жьэгу мафIэр ужьыхыжырт, хьэрэфинэми пэш кIыфIыр къызэригъэнэху щыIэтэкъым. Жэщыбгым хьэщIэщыбжэр кIыргъащ. Хьэжы-Мурат кIэрахъуэм епхъуэри къызэфIэуващ. ЯтIэ лъэгум щабэу кърикIуэу Садо абы къыбгъэдыхьащ. - Сыт къэхъуар? – Хьэжы-Мурат жея умыщIэну апхуэдэт. - Унащхьэм тета фыз гуэрым уэ укъызэрыкIуар къилъагъури и лIым жриIащ, иджы зэрыкъуажэу ящIэ уи егъэзыпIэр. Гъунэгъу фызыр къежэкIри унэм щIэсым къыжыриIащ лIыжьхэр мэжджытым щызэхуэсауэ. Уаубыдын я мурадщ. - Зитчыжын хуейщ, - жиIащ Хьэжы-Мурат. - Шым уанэ ятеслъхьащ, - жиIэри Садо унэм щIэкIыжащ. - Елдар, -Iущэщащ Хьэжы-Мурат. Елдар муршидым и макъ зэрызэхихыу и лъакъуэ лъэщхэмкIэ псынщIэу къызэфIэуващ. Хьэжы-Мурат Iэщэр зыпщIэхилъхьэри щIакIуэр зэтриубгъуэжат. Ардыдэр ищIащ Елдари. ТIури щыму къыщIэкIри щIэщI лъабжьэм щIэуващ. ЩIалэ нэ фIыцIэм шыхэр къабгъэдишащ. Мывэ гъуэгум къытехьа шым я лъэмакъ зэрыIуу гъунэгъу унэм зыгуэр къыщIэплъащ, асыхьэту пхъэ вакъэхэмкIэ теуэу джабэм кIэрыт мэжджытымкIэ щIэпхъуащ. Мазэр еIэжами уэгу фIыцIэм изу вагъуэр щипхъат, кIыфIым упхыплъмэ уэгу нэхум къыхэщу унащхьэхэр уолъагъу, псом хуэмыдэу нэхъ IупщIщ мэжджытым и азэн джапIэ папцIэр. Мэжджыт лъэныкъуэмкIэ псалъэмакъ дэгу къоIукI. Хьэжы-Мурат фочыр зыIэщIиубыдэщ, лъэрыгъ Iузэм и лъапэр ириури Iэуэлъэуэншэу уанэгум зридзащ, апхуэдэу Iэуэлъэуэншэуи уанэ щхьэнтэ лъагэм итIысхьащ. - КъысхуэпщIар тхьэм фIыкIэ къыпхуищIэж, - зыхуигъэзащ абы бысымым, зэресауэ, лъакъуэ ижьымкIэ етIуанэ лъэрыгъыр къилъыхъуэурэ, итIанэ щIопщымкIэ щабэу щIалэ цIыкIум и дамэм теIэбащ гъуэгум тригъэкIуэту. ЩIалэ цIыкIур лъэныкъуэкIэ щеувэкIым ищIэныр зыщIэ шыр лъэбакъуэ шэщIакIэ еуэкIыпIэм къыдэкIри гъуэгу нэхъыщхьэм техьащ. Елдари иужь итт. Садо и Iэхэр ину щIидзу абыхэм якIэлъыжэрт уэрам зэвым зэпрыж-къызэпрыжыжу. Гъуэгу зэпрыкIыпIэм нэсауэ зэ зы ныбжь, итIанэ етIуанэр къалъэгъуащ. - ЗэтеувыIэт! Ухэт уэ? – къэIуащ макъ икIи цIыхуитI щыи гъуэгум къытеуващ. КъэувыIэным и пIэкIэ Хьэжы-Мурат кIэрахъуэр кърипхъуэтщ, елъэдэкъауэри шыр гъуэгум къытеувахэм я дежкIэ иунэтIащ. Гъуэгум тетхэр щызэкIэщIэкIым, Хьэжы-Мурат ущ псынщIэкIэ япхырыкIащ. Елдари абы зыкъыкIэригъэхуакъым. Я щIыбагъкIэ фоч уэ макъ къиIукIри шитI ящхьэпырылъэтыкIащ Хьэжы-Мурати Елдари къалъэмыIэсу. Хьэжы-Мурат нэхъ хуэм зищIыртэкъым. Апхуэдэу лъэбакъуэ щищ хуэдиз хъун якIуауэ бауэ кIэщI мащIэ къэхъуа шыр къигъэувыIэри дэIуащ. И гупэмкIэ къуршыпс уэрыр щыIэуэлъауэрт. И щIыбагъкIэ къуажэм адакъэхэр щыIуэрт. А Iэуэлъауэхэм къахэIукIырт гъунэгъу къыхуэхъу шы лъэ макъыр, и щIыбагъкIи псалъэмакъ щыIэт. Хьэжы-Мурат и шыр хуэму иригъэжьащ. Иужь итхэр куэд мыщIэу Хьэжы-Мурат къылъэщIыхьахэщ. Ахэр шууей тIощI хуэдиз хъунт. Ахэр Хьэжы-Мурат зыубыдыну, нэгъуэщI мыхъуми яубыдын хуэдэу защIу Щамил и пащхьэ зыщагъэзэхуэн папщIэ къежьахэт. Плъэмэ зыгуэр кIыфIым пхилъагъукIыу щыхъум Хьэжы-Мурат и шыр къыжьэдикъуащ, Iэрыхуэ зэрыхуэхъуауэ фочым дохъутэр трипхъуэтри Iэ ижьымкIэ иубыдащ. Елдари ардыдэр ищIэжащ. - Узыхуейр сыт? – гуэуащ Хьэжы-Мурат. – Сывубыдыну ара? Мэ-тIэ сывубыд! – ИкIи фочыр къиIэтащ. Къуажэдэсхэр зэтеувыIащ. Хьэжы-Мурат фочыр зэриIыгъыу къуэм дыхьэну ежьащ, шууейхэри кIэлъыкIуэрт гъунэгъу зыхуамыщIу. Хьэжы-Мурат къуэр зэпиупщIу адрей джабэ нэкIум кIэрыхьа нэужь, кIэлъыкIуэхэр кIэлъыджащ къэувыIэу жраIэну зыхуейм едэIуэну. Абы и жэуапу Хьэжы_мурат фочыр дригъэуейри и шым елъэдэкъэуащ. Зыкъомрэ жауэ къыщыувыIам пхъэрым я Iэуэлъауэ щыIэжтэкъым, адакъэ джэ макъи зэхэпхыжыртэкъым, зэхэпхыр псы ежэхым и ушэмрэ кукурнаум и гъымрэт. Блын фIыцIэр мэзым гъунэгъупст. И муридхэр абы къыпэплъэурэ щезэша щIыпIэр жыжьэжтэкъым. Мэзым нэсри Хьэжы-Мурат къэувыIащ, жьы фIыуэ зыжьэдишэри фиящ, зыпхыдэIукIащ. Дакъикъэ дэкIри ещхъыркъабзэу зыгуэр къыпэфиижащ. Гъуэгум дидзыхри ар мэзым хыхьащ. Лъэбакъуищэ хуэдиз икIуауэ Хьэжы-Мурат жыг зэхуакухэм дэплъри мафIэшхуэ нуру блэри, абы бгъэдэсхэм я ныбжьри, уанэкъуапэ къуаншэ щIа шыхэри къилъэгъуащ. МафIэм пэрысхэм ящыщ зы къэтэджри Хьэжы-Мурат къыбгъэдыхьащ икIи IумпIэмрэ лъэрыгъыпсымрэ иубыдащ. Ар Хьэжы-Мурат къуэш ищIа авар щIалэ Хьэнэфийт. -МафIэр вгъэуфIынкI, - жиIащ Хьэжы-Мурат епсыхыурэ. ЦIыхухэм дэпхэр зэбгратхъуу, пхъэ дзакIэхэм теувэурэ гъэуфIынкIын щIадзащ. - Батэ къэкIуа? – щIэупщIащ Хьэжы-Мурат щIакIуэ убгъуамкIэ кIуэурэ. - КъэкIуащ. Хъан-Магомэ и гъусэу зэрежьэжрэ куэд щIакъым. - Дэтхэнэ гъуэгумкIэ? - МобыкIэ, - и Iэр ищIащ Хьэнэфий, Хьэжы-Мурат къызэрыкIуа гъуэгур мыхъуу адрей лъэныкъуэмкIэ. - Хъунщ, - жиIащ Хьэжы-Мурат, зэпщIыхиха фочыр иузэдыжурэ. – - --Сакъын хуейщ. Дяужь пхъэр итащ, - жиIащ мафIэр зыгъэуфIынкI лIым зыхуигъазэурэ. Ар зэпсалъэр Хьэмзалэт, шэшэн щIалэрт. Хьэмзалэ щIакIуэм къыбгъэдыхьэщ и фочыр къищтэжри Хьэжы-Мурат къыздикIа мэз лъапэ лъэныкъуэмкIэ кIуащ, щыму. Елдар епсыхщ, Хьэжы-Мурат и шыр, IумпIэкIэ Iуишри шитIми я щхьэр зэгъэкъуауэ жыгым ирипхащ, итIанэ, Хьэмзалэ ещхьу, фочыр къищтэри фэхум а адрей лъэныкъуэм деж щиувыкIащ. МафIэр ягъэункIыфIати япэм хуэдэу апхуэдизу кIыфI дунейр къыпщыхъужыртэкъым, фагъуэ хъуами уэгум вагъуэхэр щыблэрт. Вагъуэхэм дэплъейщ, Стожархэр здэщыIэр зригъэлъагъури, Хьэжы-Мурат къищIащ жэщ ныкъуэфI зэрыхъуар, пщэдджыжь нэмэз щIыгъуэм зэрынэблэгъар. Хьэнэфий сыт щыгъуи къыздришэкI къубгъаныр къыIихщ, щIакIуэр зытриубгъуэри ар псымкIэ ежьащ. ЗиулъэмпцIщ, андез ищтэри ар лъапцIэу щIакIуэм теуващ, къэблэмкIэ зигъазэри, и напIэхэр зэтедзауэ нэмэз щIын щIидзащ. Щиухым здэщысам, игъэзэжри хъуржын зэпедзэкIыр здэщылъым игъэзэжри щIакIуэм тетIысхьэжащ и IитIымкIэ лъэгуажьэм тегъэщIарэ и щхьэр лъахъшэу ехьэхауэ хэгупсысыхьауэ. Хьэжы-Мурат сыт щыгъуи и гурэ и щхьэрэ зэтелът. Зыгуэрхэр зэхигъэзэрыхьыну и ужь щихьэкIэ хьэкъыу и фIэщ хъурт и насып зэрытекIуэнур, зи ужь ихьар къызэрехъулIэнур - икIи къехъулIэрт. Зауэ-банэкIэ гъэнщIа и гъащIэм и мурад щытемыIэбэр зэзэмызэххэт. Иджыпсту игу ирилъхьар къехъулIэным щыгугъырт. Абы и нэгу къыщIигъэхьэрт Воронцов и IэмыщIэ кърилъхьэну дзэм и пашэу ар Щамил зэрытеуэнур, гъэр къищIу илъ зэрищIэжынур, абы папщIэ урыс пащтыхьым къызэригъэпажынур. ИтIанэ, Авариер унафэ щIэтын дэнэ къэна, Шэшэныр зэрыщыту къызэригъэIущIэнур. Абыхэм здегупсысым езыми имыщIэххэу жейм хилъэфащ. Здэжейм ар йопщIыхь и щауэгъухэр и гъусэу, уэрэдыжьыр къырашу, «Хьэжы-Мурат» нокIуэ» жаIэу кIийхэуэ Щамил теуэхэу, абы и фызхэр зэщIэгъуагэу гъэр къищIу. Арыххэу къоуш. «ЛаIилахьэ Iилалыхьэу», «Хьэжы-Мурат нокIуэ» жаIэуэ, Щамил и фызхэм я гъы макъыу зэхихар хьэIуцыдзхэм я пщIэу, ягъ, ядыхьэшхыу къыщIэкIащ. Хьэжы-Мурат и щхьэр къеIэтри жыг щхьэкIэхэм щIоплъ къуэкIыпIэ уэгумкIэ плъэуэ, итIанэ Хъан-Магомэ щIоупщIэ, Хъан-Магомэ къызэрымыкIуэжар къызэрищIэххэу и щхьэр щIегуэжри аргуэру мэщхьэукъуэ. Батэ щIыгъуу IуэхукIэ ежьа Хъан-Магомэ и макъ нэжэгужэм ар къигъэушащ. Хъан-Магомэ абы къыбгъэдэтIысхьащи къыжреIэж сэлэтхэр къазэрыIущIари, езы джыназ дыдэм деж зэрашари, ар джыназым зэрепсэлъа щIыкIэри, джыназыр зэрыгуфIари. Мичик адрыщIкIэ Шали фэхум, урысхэр мэзауэ здэкIуэнум деж къазэрыщыIущIэнури. Батэ и ныбжьэгъум псалъэр зэпиудурэ мобы щыгъупща гуэрхэр дещIыгъуж. Хьэжы-Мурат урысхэм зэрызаритынур зэрыжыраIэм Воронцов жэуап къазэрыритыжа щIыкIэр, жиIа псалъэхэр зэхэхауэ къаригъэIуэтэжащ. Хъан-Магоми Бати зы жьэу жаIащ Хьэжы-Мурат хьэщIэм хуэдэу иригъэблэгъэну, игу къыщIыхэщтыкIын лъэпкъ щымыIэу Iуэхур зэригъэпэщыну Воронцов псалъэ быдэ къазэрыритар. Хьэжы-Мурат зэрыкIуэну гъуэгум щыщIэупщIэм, Хъан-Магомэ жиIащ здэкIуэнум езышалIэну лъагъуэр абы фIы дыдэу зэрицIыхур. Хьэжы-Мурат и жыпым къырихри Батэ къызэригъэгугъа сомищыр иритащ, щIыгъухэм унафэ яхуищIащ хъуржын зэпедзэкIым дыщэ зытебза Iэщэмрэ сарыкъ къызэшэкIа къамэ зытелъ пыIэ хъуреймрэ къыхурахыну, езы муридхэми загъэкъэбзэну, загъэщIэрэщIэну, урысхэм я пащхьэ фэ ятету ихьэн папщIэ. Я Iэщэр, уанэр, Iэпслъэпсхэр, яшхэр ягъэкъэбзэху вагъэухэр ужьыхыжри нэхутхьэху къэхъуащ, нэхущ жьыбгъэри къыкъуэуащ. V Пщэдджыжьым жьыуэ, нэху мыщыпауэ, Полторацкэм и унафэм щIэту ротитI, джыдэхэр я дамэм телъу, Чахгрин куэбжэмкIэ къыдэкIри, верстипщI хуэдизкIэ быдапIэм пэIэщIэу мэзауэн щIадзащ, фочауэ гупыр я хъуреягъкIэ хъумакIуэу къетIысэкIауэ. Сыхьэтийхэм деж, пыф-сыфу щIисыкI пхъэ псыфхэм я Iугъуэм зыкъызэхипщэ пшагъуэм зиIэту щIидзащ, лъэбакъуитхукIи я пIэIэщIэр зымылъагъуу щыт а мэзауэхэм я нэгу къыщIэувэу хуежьащ адэкIэ-мыдэкIэрэ мафIэхэр щызэщIагъэна мэзым пхыкI гъуэгум трагъэукIурия жыгхэр. IэпапIэ нэхуу пшагъуэм зэм къыпхыщу, зэми кIуэдыжу щIедзэ дыгъэми. Фэхушхуэм, гъуэгум пэжыжьэу, барабаным тесу щысхэт и субалтерн- офицерыр щIыгъуу Полторацкэр, Пажскэ корпусым къыщыдеджа и ныбжьэгъу, щIакIуэ кIапэ зэрыщызэуам папщIэ зи званиер зыIаха барон Фрезе, 3-нэ ротэм щыщ нэгъуэщI офицеритI. Барабанхэм я хъуреягъкIэ щикъухьат шхыным къешэкIауэ щыта тхылъымпIэхэр, пытулъкIэ нэщIхэр, кIэпафэхэр. Барабанауэм ещанэ пытулъкIэр Iуихырт. ЖейкIэ иримыкъуа пэтми, псэзэпылъхьпIэ и сэлэтхэм ящIыгъуу щихуэм деж зэрихабзэу, Полторацкэр нэжэгужэт. Офицерхэр зытепсэлъыхьыр иджыблагъэ къэхъуа Iуэхурт – генерал Слепцов и лIэкIэ хъуарт. ЛIэныгъэм гъащIэм мыхьэнэ нэхъ ин дыдэ щызиIэ Iуэхугъуэ абыхэм халъагъуэртэкъым – цIыхур къызэралъхум, апхуэдэу мыщхьэмыпэу зэрыкIуэдыжым - ар къызыхэкIамрэмрэ зыхуэкIуамрэ – офицер щIалэм и лIыгъэ къигъэлъэгъуэн щхьэкIэ сэшхуэ пцIанэкIэ бгырысхэм яхэлъадэу ахэр къызэрыриупщIэхам фIэкIа нэгъуэщI халъагъуэртэкъым. Псоми япэуи зауэм Iутахэм, ахэр Кавказым е нэгъуэщI щIыпIэ щызэуауэ щыретми, ящIэн хуейт зэрыжаIэм, зэратхым хуэдэу сэшхуэкIэ къыщызэреупщIэх зэхэуэ зэрыщымыIэр, мыжурэкIэ, сэшхуэкIэ зэпыджыр и щIыб къигъазэу щIэпхъуэжаращ: абыкIэ гушыIэу, дыхьэшхыу, тутын, фадэ ефэу барабанхэм тес мы офицерхэр зэдарэгъут, лIэныгъэм егупсысхэртэкъым, Слепцов ещхьу абыхэм ящыщ дэтхэнэми иджыпсту и ажалыр къэсынкIэ хъуну щыт пэтми. Пэж дыдэуи абы щыхьэт техъуэм хуэдэу, псалъэмакъыр щызэщIэплъэ дыдэм ирихьэлIэу, Iэпкълъэпкъыр щIэзыгъэкI фоч уэ макъ дахэ къэIури вууэ шэр япырыщхьэлъэтыкIащ икIи ауэ къыщыт жыгым зыкъыхиупцIащ. Бийм я къауэм сэлэт фочхэм макъ хьэлъэ инкIэрэ жэуап иратыжащ. -Ей- ей! – жиIащ нэжэгужэу Полторацкэм. – Ар ди щIалэхэм я жэуапщ. Ы-хьы, къуэш Костя, - зыхуегъазэ абы Фрезе. – Уи насып къикIащ. КIуэ, ротэм. Сыт хуэдэ зэхэуэ гъуэзэджэ зэхэдублэн иджыпсту! Зи звание зытраха бароныр къыщылъэтри IугъуэмкIэ ежьащ и ротэм кIуэжу. Полторацкэм къыбгъэдашащ и адыгэш пцIэгъуэплъыр, шэсщ, и ротэр зыщIиугъуейри фочауэ макъ къыздиIукIамкIэ иришэжьащ. Къэрэгъулу иувыкIа сэлэтхэр мэз лъапэм, къуэбэкъу пцIанэм деж щиувыкIат. Жьыр мэз лъэныкъуэмкIэ йопщэ, къуэбэкъури адрыщI щIыпIэри хуиту уолъагъу. Полторацкэр сэлэт иувыкIахэм щабгъэдыхьэм ирихьэлIэу, дыгъэр пшагъуэм къыкъуэплъати, къуэм адэкIэ, гъуей мэзым щыщIидзэм сажнищэ хуэдизын нэхъ пэмыIэщIэу, шууей зыбжанэ къэнэхуащ. Ахэр Хьэжы-Мурат къыкIэлъыпхъэра, абы урысхэм зэрызаритыр зэзыгъэлъагъуну къежьа шэшэнхэрат. Абыхэм ящыщ зы сэлэтхэм къеуати, тI-щым жэуап иратыжащ. Шэшэнхэр икIуэтыжри фочауэри щагъэтыжащ. Полторацкэр и ротэр щIыгъуу къэсри унафэ ищIащ еуэнхэу, асыхьэтуи кIапсэрышэу укъуэдия сэлэт сатырхэм яутIыпщ шэ фий макъыр нэжэгужэу, гугъэгуфIэу вууэ щIадзащ, вагъуэ Iэмбатэ цIыкIухэм зэ зы щIыпIэм, зэм адрейхэм зыщаIэту. Зэш тегъэупIэ зэрихуам иригуфIэу сэлэтхэм ягъауэм яузэдыжу шэр шэшэнхэм трагъэлъалъэрт. Шэшэнхэми я гурыщIэ пщтырыр къэлыдагъэнти, къыщIэпхъуэхэрт, сэлэтхэм зэ-тIоу къахэуэрти Iужыжхэрт. Апхуэдэу зы сэлэт уIэгъэ къэхъуащ. Ар пшыхьпэтIыс къагъэкIуа Авдеевыр арат. Ныбжьэгъухэр къыщыбгъэдыхьам ар гууэщIу щылът, шэр зытехуа и ныбэгур иIыгъыу, Iэпкълъэпкъ псомкIи щэнауэу. -Моуэ фочыр сузэдыжын пэтрэ къауэ макъ зэхызох, - жиIэрт абы къыбгъурылъа сэлэтым. – СыкъеплъэкIмэ, фочыр IэпагъэхуакIэт. Авдеевыр Полторацкэм и ротэм щыщщ. Сэлэтхэр гуп зэрызэрыгъэхуар щилъагъум Полторацкэр ябгъэдыхьащ. - СлIо, къуэш, укъауIа? – еупщIащ ар. – Дэнэ деж? Авдеевыр щымт. - Моуэ фочыр сузэдыжын пэтрэ къауэ макъ зэхызох, - къытрегъэзэж Авдеевым и гъуса сэлэтым. – СыкъеплъэкIмэ, фочыр IэщIэхуакIэт. - Зэ увыIэ, - хуолъ абы Полторацкэр. – Къоузрэ, Авдеев? - УзкIэ узыркъым, ауэ сигъэбауэркъым. Шагъыр тIэкIу сеIубынт. Кавказым сэлэтхэм щыраф аркъэр, нэгъуэщIу жыпIэмэ, спиртыр къызэкъуахащ, Панов, и нэгу хуабжьу зэхэуауэ, спирт зэрыт кумбыгъэр Авдеевым и Iупэм хуихьащ. Авдеевыр ефэу хуежьащ, арщхьэкIэ асыхьэту IэкIэ къыIуигъэкIуэтыжащ. - Си псэм сIихыркъым, - жиIащ абы. – Ефэ уэ. Панов спиртыр нифысащ. Авдеевыр аргуэру къызэфIуэвэну къеIащ, къэтIысащ, шынелыр яубгъури Авдеевыр трагъэгъуэлъхьащ. - Фи благородие, полковникыр къокIуэ, - жреIэ фельдфебелым Полторацкэм. - Хъунщ, уэ кIэлъыплъ, - жеIэри Полторацкэр ущ псынщIэкIэ Воронцов пежэжьащ. Воронцов инджылыз хакIуэм тесу къыIухьэрт, полкым и адъютантыр, къэзакъ, шэшэн тэрмэш щIыгъуу. - Сыт къэхъуар? – йоупщI ар Полторацкэм. - Зы гуп къыттеуащ, - ет Полторацкэм жэуап. - Уэрагъэнщ зэхэзыублар. - Хьэуэ, джыназ, - пыгуфIыкIыу жеIэ Полторацкэм, - езыхэращ къезыгъэжьар. - Фи зы сэлэт яуIауэ зэхэсхай. - ИкъукIэ си гуауэ хъуащ. СэлэтыфIт. - УIэгъэ хьэлъэ? - Хьэлъэу, си гугъэщ. И ныбэм шэр кIуащ. - НытIэ, сэ сыздэкIуэр пщIэрэ уэ? - Дэнэ щысщIэн. - Шэчи уиIэкъэ? - СиIэкъым. - Хьэжы-Мурат зыкъет. Иджыпсту къытхуэзэн хуейщ. - Си фIэщ хъункъым! - Дыгъуэпшыхь абы и лIыкIуэ си деж къэкIуащ, - жеIэ Воронцов, и гур къызэщIэзыIэтэ гурыфIыгъуэр ерагъыу фIэкIа и Iупэхэм яхуэмыгъэпщкIуу. – Иджыпсту Шали и Iэгъуэблагъэ фэхум деж къыщысIущIэн хуейщ. Уи сэлэтхэр фэхум къегъэувэкIи уэри си деж накIуэ. - СынодаIуэ, - жиIэу и Iэр хъурыфэ пыIэм хуихьурэ и ротэмкIэ игъэзащ. Езым и ротэр фэхум и ижьырабгъумкIэ кIапсэлъэрышэу у иригъэувыкIри фельдфебелым унафэ хуищIащ сэмэгурабгъумкIи, апхуэдэ дыдэу сэлэтхэр къыIуигъэувэну. СэлэтиплIым зэпаIыгъыу уIэгъэр быдапIэм яхьыжащ. Полторацкэм Воронцов деж щигъэзэжым гу лъитащ шууей гуп къызэрылъеIэм. Полторацкэр къэувыIащ абыхэм япэплъэу. Псом япэ иту къакIуэрт зи Iэщэр дыщэпс защIэу зэщIэлыдэ, адыгэ цей фIыцIэр зи фащэ, зи хърыфэ пыIэм сарыкъ къешэкIа, зи сокур хужьыпс шы тес, зи теплъэ уардэ цIыхухъу. Ар Полторацкэм къыбгъэдыхьэри тэтэрыбзэкIэ зыгуэрхэр къыжыриIащ. Полторацкэм и напщIэхэр дригъэуейри и IитIыр ищIащ абы къыжриIар къызэрыгурымыIуам и щыхьэту икIи пыгуфIыкIащ. Хьэжы-Мурати абы къыхупыгуфIыкIыжащ. Полторацкэм телъыджэлажьэ щыхъуащ Хьэжы-Мурат и пыгуфIыкIыкIэм сабий псэ хьэлэлагъыу хэлъыр. Полторацкэм ауэ жыжьэуи игу къэкIынтэкъым а бгырыс шынагъуэм апхуэдэ дилъагъуну. Абы и гугъащ ар цIыху нэщхъыцэ, псэгъущэу. Къыщыхъуат и пащхьэм къитыр цIыху къызэрыгуэкI дыдэу, гуапэу пыгуфIыкIыу, хамэу щымыту и гъащIэ лъандэрэ и нэIуасэ цIыхуу. Ауэ ыбы и нэгу зыми хыумыгъэгъуэщэн гуэри илът: жыжьэу зэпэщIэха и нитIыр гупсэхуу, Iущу, абы щыгъуэми мамыру цIыхухэм я нэм щIэплъэрт. Хьэжы-Мурат и шу гъусэхэр плIы хъурт. Абы яхэтт жэщ кIуам Воронцов деж щылIыкIуа Хъан-Магомэ. Ар нэкIущхьэплъ хъурейт, нэбжьыцыншэ нэ фIыцIэхэр гуфIэгъуэ, гукъыдэж къыщIихыу лыдхэрт. Зи набдзэхэр зэхэкIэжа лIы тыкъыр жьакIаци ящIыгъут. Ар Хьэнэфийт, Хьэжы-Мурат мылъкуу бгъэдэлъыр зэзыгъэзахуэрт. Абы шы Iэдэж къыздишэрт, хъуржын зэпедзэкI къуахэр тепхауэ. Гупым псом хуэмыдэжу къахэщырт цIыхубзым хуэдэу бгы псыгъуэрэ езыр плIабгъуэ, зи жьакIэ сырыхур къыхэпщ къудей мэлынэ дахитIыр зыгъэджэгу щIалэщIэр. Ар Елдарт. Адрей лIы нэ закъуэ, набдзи нэбжьыци зимыIэр, пэри нэкIури зэдэзыгъакIуэ дыркъуэ зытелъыр шэшэн Гамзалэт. Полторацкэм Хьэжы-Мурат иригъэлъэгъуащ гъуэгум къытехьа Воронцовыр. Хьэжы-Мурат и шыр абы и дежкIэ иунэтIащ, гъунэгъуу бгъэдыхьэщ и Iэ ижьыр и бгъэм трилъхьэри зыгуэрхэр тэтэрыбзэкIэ жиIащ икIи къэувыIащ. Шэшэн тэрмэшым абы и псалъэхэр зэридзэкIащ: - Урыс пащтыхьым и IэмыщIэ зызолъхьэ, жи, сыхуейщ абы къулыкъу хуэсщIэну. Куэд щIауэ сигу илът, жеIэ, Щамил сыкъиутIыпщыртэкъым армыхъумэ. Тэрмэшым жиIам едэIуа нэужь фэ пIащIэ Iэлъэ зыIэрыгъ и Iэр Воронцов Хьэжы-Мурат хуишиящ. Хьэжы-Мурат а Iэм еплъащ, меданкIэ зиIэжьащ, итIанэ быдэу къикъузащ зэм Воронцов, зэми тэрмэшым еплъурэ зыгуэрхэр жиIащ. - Мыбы жеIэ уэр фIэкIа нэгъуэщI къыхуэзэну хуэмеяуэ. Сыту жыпIэмэ, уэ сардарым урикъуэщ. ИкъукIэ пщIэшхуэ къыпхуещI. ФIыщIэ зэрыхуищIым и нэщэнэу Воронцов и щхьэр мащIэу егъэщхъ. Хьэжы-Мурат аргуэру зыгуэр жеIэ, и шу гъусэхэм я дежкIэ и Iэр ищIурэ. - Мы цIыхухэр си муридщ, жеIэ, абыхэми сэ схуэдэу урысхэм къулыкъу хуащIэнущ. Воронцов зэплъэкIри абыхэм и щхьэр яхуищIащ. Нэ фIыцIэ, нэбжьыцыншэ лIы нэжэгужэ Хъан-Магомэ и щхьэр ищIурэ Воронцов зыгуэр къыжыриIащ, сэмэркъау гуэр хъунщ, сыту жыпIэмэ, авар цыбэм лыдыжу хужь и дзэхэр къыIупсу и дзэлыфэ итIащ. Гамзалэ пащIагъуэм и нэ плъыжь закъуэр зы уахътыкIэ мащIэу къэлыдыкIри и шы тхьэкIумэ зэхуакум дэплъу иридзыхыжащ. Воронцовырэ Хьэжы-Муратрэ, я гъусэхэр ящIыгъуу быдапIэм кIуэну щагъазэм хъумакIуэныр зыщхьэщаха сэлэтхэр гупу зэрыгъэхъужауэ я псалъэ зэпадзырт: - Сыт хуэдизыпсэ игъэна, нэлат хъуным, иджы пщIэмрэ щIыхьымрэ лъагъэсынщ, - жиIащ зым. - Сыт-тIэ уи гугъар – Щамил и Iэ ижьу щытащ. Иджы тхьэм ещIэ… - Сыту мыхъуами лIыгъэ иIэщ, хъыжьэщ. - Цыхум, цыхум еплъыт – хьэ плъэкIэ ещI. - Ари ар! Хьэуэ къыщIэкIынщ. Мэз щеуэм деж, гъуэгум нэхъ пэгъунэгъу сэлэтхэр къыхэжат къеплъынуи, офицерыр абыхэм зэращIэкIиер щызэхихым Воронцов идакъым, икIи зэса инджылыз псэлъэкIэм къытемыкIыфу сэлэтым зыхуигъэзащ: - Ягъэ кIынкъым, я нэIуасэжьым иреплъхэ. ПщIэрэ уэ ар хэтми? - СщIэркъым, ваше сиятельство. - Хьэжы-Мурат жаIэу зэхэпха? - Дауэ зэхэзмыхынрэ, ваше сиятельство, Iэджэрэ дубэрэжьыну къытхуихуащ. - Фэри абы удын мащIэ къыфлъэIэсакъымкъым. - Пэж дыдэщ, - жеIэ сэлэтым лIыщхьэм епсэлъэну къызэрыхуихуам хуабжьу арэзы ищIауэ. Хьэжы-Мурат къыгурыIуэрт езым къызэрытепсэлъыхьхэри и нитIыр гуапэу пыгуфIыкIырт. Воронцов гукъыдэжышхуэр узэщIиIэтауэ быдапIэм къигъэзэжащ. VI Хьэжы-Мурат, Щамил иужькIэ, Урысейм и бий нэхъ шынагъуэ дыдэр къигъэдаIуэу зыкъызэригъэтам Воронцов икъукIэ гугъэзагъэшхуэ къыритат. Зы закъуэт а гукъыдэжым къыIузырэгъэущIыIуэр: Воздвиженскэм дэст Меллер-Закомельский генералыр. Пэжым ухуеймэ абы и нэIэм тету мы Iуэхур зэфIэхын хуеят. Воронцов ар Iуэхум химыгъуазэу имыщIу мы илэжьам псалъэ къикIынкIэ хъунут. Арат Воронцов и гукъыдэжым ткIыбжьагъ къыхэзылъхьэт. И унэм щынэсыжым, Воронцов полк адъютантым и IэмыщIэ муридхэр ирилъхьэри Хьэжы-Мурат езым и псэупIэм ишащ. Джыназ гуащэ Марье Васильевнэ зыкърихыу хуэпар гуфIэжу, и къуэ цIыкIур къыбгъурыту хьэщIэщ пэшым Хьэжы-Мурат къыщыIущIащ. Я гъусэу къыщIыхьа тэрмэшым зэридзэкIыурэ, Хьэжы-Мурат абы уардэ-уардэу жыриIащ джыназым къыщригъэблэгъакIэ абыи и хьэщIэу зэрызилъытэр, апхуэдэу щыхъукIэ бысым и унагъуэр абы благъэ хуэхъуауэ ,абы дежкIэ унагъуэм ис псори и Iыхьлыуэ зэрибжыр. Хьэжы-Мурат и шыфэлIыфэмрэ хьэл-щэнымрэ Марье Васильевнэ гунэс щыхъуащ. ФIэхъус зэрахыу и Iэ хужьышхуэр щыхуишыям Хьэжы-Мурат дэпым хуэдэу къызэщIэнэу плъыжь зэрыхъуам ар итхьэкъупащ. ЕтIысэхыну елъэIури кофе уефэн жиIэу еупщIащ. АрщхьэкIэ къыхуащта кофем Хьэжы-Мурат ефэн идакъым. Иримыпсэлъэф щхьэкIэ абы урысыбзэр мащIэу къыгурыIуэрт, къыжраIэр зыхимыщIыкI щыхъукIэ пыгуфIыкIырт. Полторацкэми хуэдэу, Марье Васильевнэ абы и пыгуфIыкIыкIэр и псэм дыхьат. И анэм къыбгъурыт щIалэ цIыкIу щхьэ къуацэри и нитIыр къытримыхыу теубыдауэ зи лIыгъэм теухуа хъыбар Iэджэ зэхиха Хьэжы-Мурат еплъырт. Хьэжы-Мурат щхьэгъусэм къыбгъэдинэри Воронцов и IуэхущIапIэм кIуащ Хьэжы-Мурат мэзым къызэрыщIэкIамкIэ и унафэщIхэм хъыбар яригъэщIэну. Сэмэгурабгъу флангым и тету Грознэм дэс генерал Козловскэмрэ и адэмрэ письмо яхуитха нэужь хамэ цIыху шынагъуэ, зи жагъуэ ищIыну хуэмей, ауэ зэдэхэщIэнуи зыхуимумырад цIыхур къызыхуигъэна и фызым деж игъэзэжащ, гукъанэ къыхуищIынкIэ и дзэ шыуэ. Хьэжы-Мурат шэнтиуэм ист Воронцов и мылъхукъуэ Булкэ и лъэгуажьэм тесрэ дыхьэшх зэпыту Марье Васильевнэ къыжриIэу тэрмэшым къахузэридзэкIым и фIэщу едаIуэу. Марье Васильевнэ жиIэрати, нэIуасэ къыхуэхъухэр зыщытхъу псори Хьэжы-Мурат иугуэшмэ, ар Iэдэм хуэдэу пцIанэу къэнэнщ. Джыназыр къыщыщIыхьэжым Хьэжы-Мурат къэтэджри щIалэ цIыкIур и лъэгуажьэм иригъэпсыхыжащ. Ар Булкэ игу иримыхьауэ и нэщхъ цIыкIухэр зэхиукIащ, алъандэрэ гуфIэжу щысами. Воронцов мытIысауэ ар етIысэхыжакъым. Псалъэм пищэу жиIащ апхуэдэ хабзэ зэрызекIуэр – уи кунакым игу ирихьар кунакым етын зэрыхуейр. - Твоя сын – кунак, - жиIащ абы урысыбзэкIэ. Булкэ и щхьэц ушэрэзахэм Iэ дилъэурэ. - ЦIыху телъыджэщ мы ухъуэнщIакIуэр, - французыбзэкIэ и лIым жриIащ Марье Васильевнэ, - и къамэм ехъуэпсауэ еплъырти, къыритащ. Булкэ къамэр и мылъхуадэм ирегъэлъагъу. - Хьэпшып лъапIэщ къритар, - а бзэ дыдэмкIи пещэ и анэм. - Щхьэусыгъуэ гуэр къэгъуэтауэ дэри детэн хуейщ, - жеIэ Воронцовым. Хьэжы-Мурат щыст и напIэр едзыхауэ щIалэ цIыкIум и щхьэм Iэ дилъэу: - Джигитщ, джигит, - жиIэу. - Къамэ бэлыхьщ, егъэлеяуэ къамэфIщ, - урысыбзэм хуэкIуэжащ Воронцов къамэр и зэхуэдитIым нэс къырихыу еплъа нэужь. – ФIыщIэшхуэ хузощI. - ЕупщI, сыткIи сэбэп сыхуэхъуфыну пIэрэ? – зыхуегъазэ Воронцов тэрмэшым. Абы и псалъэхэр зэрызэридзэкIыжар арауэ жэуап къыритащ: ар зыри хуейкъым, ауэ нэмэз щищIын щIыпIэ къратыну мэлъаIуэ. Воронцов камердинерыр къыриджэри унафэ хуищIащ Хьэжы-Мурат и лъэIур хуащIэну. Хухаха пэшым щIыхьэу и закъуэу къызэрынэххэу Хьэжы-Мурат и нэгум гуапагъэри уардагъэри арэзыныгъэри икIри занщIэу зэхэуфа хъуащ. Воронцов абы зэрыгугъам нэхърэ куэдкIэ нэхъ гуапэу къыIущIащ. Ауэ нэхъыфIу къыхущытыху Хьэжы-Мурат Воронцоврэ абы и офицерхэмрэ яхуищI дзыхьым хощIыр. Ар Iэджэм щышынэрт къежэу Iэпхлъэпъ ящIынкIэ, лъэхъу къралъхьэу Сыбыр яхункIэ, уеблэмэ, къеуэу къаукIынкIэ, абы къыхэкIыуи сакъ зэпытт. Елдар къыщыщIыхьэм еупщIащ: муридхэм дэнэ деж егъэзыпIэ хуащIа, шыхэр дэнэ щыщIапха, Iэщэ-фащэр траха? Елдар жэуап къритащ: шыхэр джыназым и бом щIэтщ, езыхэм гуэщыр я егъэзыпIэщ, Iэщэ-фащэр Iахакъым, тэрмэшым ерыскъыкIэ, шейкIэ къегъэхьэщIэ. А псор игъэщIагъуэу и щхьэр ещIри, зеулъэпцI, андез ещтэри Хьэжы-Мурат нэмэзлыкъым тоувэ. Нэмэзыр зэфIэкIа нэужь зехуэпэж, дыжьын къамэр кърегъэхьри, зыщIепхэ, итIанэ и лъакъуэхэр щIэупщIауэ шэнтжьейм йотIысхьэ. Сыхьэтитхухэм ар джыназым деж шэджэгъуашхэм ираджэ. Шэджэгъуашхэ псом абы Марье Васильевнэ и Iыхьэр къыщищтам деж къыгуиха пловым щыщ тIэкIу фIэкIа ишхакъым. - Щхъухь етхынкIэ мэшынэ, - жриIащ Марье Васильевнэ и лIым.- Си Iыхьэр къыщысщта дыдэм дежщ зыхэIэбар. – Асыхьэту Хьэжы-Мурат еупщIащ и нэмэз щIыгъуэр зытехуэ зэманымкIэ. Хьэжы-Мурат и Iэпхъуамбитхур иIэтри дыгъэмкIэ ишиящ. - Къэсащ абы щыгъуэм. Воронцов бегет сыхьэтыр кърихщ, трикъузэри сыхьэтыр плIырэ Iыхьэ плIанэрэ къигъэлъагъуэу къеуащ. Ар гъэщIэгъуэн щыхъуауэ Хьэжы-Мурат елъэIуащ аргуэру зэ къригъауэу сыхьэтым иригъэплъыну. - Щхьэусыгъуэ бгъуэтащ. Ет абы сыхьэтыр, - жриIащ Марье Васильевнэ и лIым. Псалъэ къыхимыгъэкIыу Воронцов сыхьэтыр Хьэжы-Мурат хуишиящ. Хьэжы-Мурат и Iэр и бгъэм трилъхьэри Iихащ. ТIэурэ щэрэ трикъузэурэ къригъэуащ, едаIуэмэ, фIэгъэщIэгъуэну и щхьэр ищIурэ. Шхэн щаух джыназым къыжыраIащ Миллер-Закомельскэм и адъютантыр къигъэкIуауэ. Адъютантым джыназым къыжыриIащ Хьэжы-Мурат зэрызыкъитыр нэхъ пасэу зэрыжамыIам генералыр къызэригъэгубжьар икIи икIэщIыпIэкIэ абы и деж Хьэжы-Мурат ишэну зэриунафэр. Абы и жэуапу Воронцов жиIащ генералым и унафэр игъэзэщIэну зэрыхьэзырыр, тэрмэшым зэридзэкIыурэ Хьэжы-Мурат жыриIащ генералым и унафэр зыхуэдэр. Генералым и адъютантыр къызытекIухьар къыщищIэм, Марье Васильевнэ къыгурыIуащ и лIымрэ генералымрэ яку хьэргъэшыргъэ къыдэхъуэнкIэ зэрыхъунур, абы къыхэкIыуи и лIым имыдэ щхьэкIэ къимыгъанэу, и щхьэгъусэмрэ Хьэжы-Муратрэ я гъусэу генералым и деж кIуэну иукъуэдиящ. - Псом нэхърэ нэхъыфIыр унэмыкIуамэ арат, - жреIэр Воронцов абы французыбзэкIэ, - ар сэращ зи Iуэхур, уи Iуэху хэлъкъым. - Генерал гуащэм деж сыкIуэну уэ къыспэбудыфынкъым. - Нэхъ иужьыIуэкIэ кIуэ. - Иджыпсту сыкIуэнущ. Сыт ищIэжынт – арэзы хъуащ. ИкIи щыри генералым деж кIуащ. Унагъуэм ихьа нэужь Меллер нэщхъыцэу, ауэ Iэдэбу, хабзэ хэлъу Марье Васильевнэ и щхьэгъусэм деж ишащ, адъютантым Хьэжы-Мурат пэIущIэ пэшымкIэ иришэкIыу и нэ тримыгъэкIыу кIэлъыплъыну, унэм щIимыгъэкIыну унафэ хуищIри: - НакIуэ, - жиIэри бжэр Iуихащ, Воронцов япэ иригъэщри. Кабинетым щIыхьа нэужь ар джыназым и пащхьэ иуващ, имыгъэтIысу жриIащ: - Мыбдежым зауэ хуэIухуэщIэхэмкIэ нэхъыщхьэр сэращ, абы къыхэкIыу бийм драгъэкIуэкI зэпсэлъэныгъэ псоми сэ сыхэтын хуейщ. Хьэжы-Мурат зэрызыкъуитым и хъыбар щIызумыгъэщIар сыт? - ТIасхъэщIэх къакIуэри Хьэжы-Мурат сэ зыкъызитыну зэрыхуейр къызжиIати, - къыпкъырыхьэ пIейтеигъэм фагъуэ дэхъуу жеIэ Воронцов, къэгубжьа генералыр пхъашэу къепсэлъэну пэплъэрэ езыми губжь къыпкъырыхьэу. - Сэ уэращ сызэупщIыр: сыт хъыбар щIызумыгъэщIар? - Ар сигу къэкIат, барон, ауэ… -УэркIэ сэ сы-баронкъым, сы-ваше превосходительствэщ. Абдежым бароным и губжь алъандэрэ иIыгъар къыщиудащ икIи Iэджэ лъандэрэ игум щызэтырихь псор къырикIтащ: - Сэ илъэс тIощIрэ блырэ хъуауэ си государым къулыкъу щIыхуэсщIар дыгъуасэ къулыкъум пэрыхьахэм, благъагъэу яIэхэр къагъэсэбэпурэ, я Iуэху зыхэмылъым и унафэ ящIыну аракъым. - Фи превосходительствэ, захуагъэ зыхэмылъ къэвмыпсэлъ… - Iэпиудащ абы и псалъэр Воронцов. - Сэ жысIэр пэжщ, абы къыщымынэу сэ зыми хуэдэнкъым… - нэхъ пхъашэжу и псалъэм пещэ генералым. А дакъикъэм и фэилъхьэгъуэр щхъыщхъыу къыщIохьэ зи ужьым Меллер и щхьэгъусэ цIыхубз къызэрыгуэкIыр ит Марье Васильевнэ. - Хъунщ, барон, Simonуи гуауэ хъун илэжьын игу илъакъым, - жеIэ Марье Васильевнэ. - Сэ аракъым зи гугъу сщIыр… - КхъыIэ, къэдвгъэгъанэ а Iуэхур, губжьауэ узэныкъуэкъум нэхъыфIщ, гуапэу узэбий нэхърэ. Сыт мыгъуэ мы жысIэхэр, - ину дыхьэшхащ ар. Генералым и губжьыр цIыхубз фIэрафIэм и гуапагъэм игъэткIуащ. - Зызомысыж, сэ сызахуэкъым, - жеIэ Воронцов, - ауэ… - Сэри сопхъэшэкIащ, - зеумысыж Меллер икIи джыназым и Iэр екъуз. ЗэкIужахэти, Хьэжы-Мурат зэкIэ Меллер и деж къагъэнэну, итIанэ, сэмэгурабгъу флангым и тетым деж яшэну зэгурыIуахэщ. Хьэжы-Мурат адрей пэшым щIэст, ахэм жаIар зыхимыщIыкIами къищIэну зыхуейр къыгурыIуащ: а тIур абы щхьэкIэ зэныкъуэкъуащ, Щамил зэрибгынам урысхэм я дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ, абы къыхэкIыуи ямыгъэтIысмэ е ямыукIмэ куэд япэбубыд хъунущ. А псом нэмыщI къыгурыIуащ Меллер-Закомельскэр къулыкъукIэ нэхъ лъагэми, и унафэм щIэт Воронцов иIэ пщIэм хуэдэ Меллер зэримыIэр, ауэ щыхъукIэ Меллер нэхъыщхьэми нэхъыщхьэр зэры-Воронцовыр; Меллер-Закомельскэр Хьэжы-Мурат къыщепсалъэм щыгъуэ Хьэжы-Мурат пагэу, уардэу зиIыгъащ; жиIащ къырым къыщIикIар пащтыхь хужьым къулыкъу хуищIэн папщIэу, адрей Iуэху псомкIи, абы и сардарым, командующэ нэхъыщхьэу Тифлис дэс Воронцов фIэкIа нэгъуэщIым и пащхьэ жэуап зэрыщимыхьынур. VII УIэгъэ хъуа Авдеевыр пхъэ зэтеупщIэ унэ, быдапIэ дыхьэпIэ дыдэм деж щытым, уIэгъэщ ящIам, и нэхъ пэшышхуэм щIэт гъуэлъыпIэ нэщIхэм ящыщ зым ирагъэгъуэлъхьащ. Мыбы цIыхуиплI щIэлът: зым хуабэ уз къефыкIырт, адрейр – зи нэщIащэ щIэхуа лIы фагъуэр техьэгъуэ пкъырытым хуэдэу кIэзызырт, адрей тIур бгырысхэм щатеуам уIэгъэ хъуахэт: зым - и Iэр (ар лъэрытетт) адрейм - и дамэр (ар гъуэлъыпIэм ист). Хуабэ уз зэфыкIым щынэмыщIа адрейхэм уIэгъэр къаухъуреихьауэ къэхъуамкIэ къоупщIхэр. - ЯзыныкъуэкIэ, джэрш къырапхъыхам ещхьу шэр къыптрагъэлъалъэ, итIани зыми лъэIэсхэркъым, мыдрейм, плIэ-тхуэ къэуати, еплъ къэхъуам, - жеIэ уIэгъэхэр къэзыхьахэм ящыщ зым. - Щхьэж и натIэ илъырщ. - Уэху! – ину къыхокIиикI, узыр зыхуигъэшэчурэ, Авдеевыр гъуэлъыпIэм щрагъэгъуалъхьэкIэ. Ягъэгъуэлъа нэужь и нэщхъ зэхеукIэ армыхъумэ щэIужыркъым, и лъапэхэр зэпымыууэ игъэхъейуэ щылъщ. И уIэгъэр IитIкIэ иIыгъыу и напIэ мыхъейуэ доплъей. Дохутыр къакIуэри уIэгъэр хэIубауэ ягъэгъуэлъыну унафэ ищIащ шэр и щIыбымкIэ къыщыхэкIыжамэ еплъыну. - Мыхэри сыт зищIысыр? – щIоупщIэ ар и щIыбымрэ пхэщIыщхьэмрэ ятелъ дыркъуэхэмкIэ Iэпэр ишийурэ. - Ахэр дыркъуэжьщ, фи высокоблагородие, - ерагъыу къыдырешей Авдеевым. И ахъшэр зэрырифыжам папщIэ ихьа тезырым и лъэужьт. Авдеевыр гууэщIу ягъэгъуэлъыжри дохутырыр куэдрэ абы и ныбэм зондкIэ ипэщэщыхьащ, арщхьэкIэ шэр къыхуихакъым. УIэгъэр ипхэри дохутырыр щIэкIыжащ. Ар и кIуэцIым къипэщэщыхьыху и дзэхэр зытрикъузауэ, и напIэ къедзыхауэ Авдеевыр щылъащ. Дохутырыр зэрыщIэкIыжу и нэхэр къызэтрихри фIэгъэщIэгъуэну и хъуреягъыр къиплъыхьащ. И нитIыр сымаджэхэмрэ фельдшерымрэ къатриубыда щхьэкIэ ахэр абы илъагъу хуэдэтэкъым. Авдеевым и ныбжьэгъухэр – Пановрэ Серегинрэ – къэкIуащ. Авдеевыр зыгуэрхэр игъэщIагъуэм ещхьу зэрыщылът. Абыхэм къеплъ щхьэкIэ абы и ныбжьэгъухэр къицIыхуж хуэдэтэкъым. - Петр, фи деж зыгуэр яхуэптхыну ухуэмейуэ пIэрэ? – йоупщI абы Панов. Авдеевыр щымщ Пановым и нэгу къиплъэ пэтми. - Фи деж зыгуэр птхыну ухэмейуэ пIэрэ жызоIэ? – аргуэру щIоупщIэ Панов Авдеевым и Iэпкъынэшхуэ мылым хуэдэу щIыIэм теIэбэурэ. Абдежым Авдеевыр къызэщыуж хуэдэ мэхъу: - А-а, Антонич, укъэкIуаи! -Дауэ сыкъэмыкIуэнрэ, сыкъэкIуащ. Унэм хъыбар гуэр ебгъэхьыну? Серегин итхынщ. - Серегин, - Авдеевым ерагъкIэ абы дежкIэ и щхьэр егъазэ. – Яхуэптхын? НытIэ, тхы мыпхуэдэу: «Фи къуэ Петрухин Тхьэм фхуолъэIу фи гъащIэр кIыхь хъуну». Соиж си къуэшым, дыгъуэпшыхь бжесIати. Иджы сефыгъуэжыркъым, си гуапэщ зэпэщу куэдрэ псэуну. Мис апхуэдэу хуэтх. Ар жиIэри зэман кIыхькIэ щыму щылъащ и нитIыр Пановым триубыдауэ. - Лулэр къэбгъуэтыжа? – зэуэ зыкъызэкъуех абы. Панов жэуап къыримыту и щхьэр егъэкIэрахъуэ. - Лулэр, лулэр къэбгъуэтыжа? - аргуэру щIоупщIэ ар. - IэмпIэм илъащ. - ЖысIатэкъэ. Иджы шэху уэздыгъэ къыскIэщIэвгъэувэ. Сэ солIэ. Абдежым ирихьэлIэу Полторацкэр къокIуэ и сэлэтым щIэупщIэну. - Дауэ щыт, къуэш, хуабжьу къоузрэ? – жеIэ абы. Авдеевым и нэхэр зэтрепIэри и щхьэр егъэкIэрахъуэ. Абы и нэкIу къэбыр фагъуэт, гурыщIэншэт. Авдеевым упщIэм жэуап иритакъым, Пановым зыхуигъазэурэ етIуанэу лъэIуащ: - Шэху уэздыгъэ къызэт. Сэ солIэ. Абы шэху уэздыгъэ IэщIалъхьэ,ауэ къэмышыж и Iэпэхэм яхуэубыдыркъыми Iэпэ зэхуакухэм дагъэлъэдауэ даIыгъыу Полторацкэр щIэкIыж. Дакъикъитху нэхъ дэмыкIыу фельдшерым и тхьэкIумэр абы и гум Iуелъхьэ, йодаIуэ. ЛIащ, жиIащ абы. Авдеевым и лIэкIэ зэрыхъуар Тифлис ятхам итар мыращ: «Ноябрым и 23-м Куринскэ полкым щыщ ротитI быдапIэм къыдэкIат мэз еуэну. Шэджагъуэхэм деж мэзауэхэм бгырыс гупышхуэ къатеуащ. Мэзауэхэр зыхъумэ сэлэтхэр къикIуэтын хуей хъуауэ, етIуанэ ротэр мыжурэкIэ ебгъэрыкIуэри бгырысхэр хагъэщIащ. Мы зэхэуэм тщыщу тIу уIэгъэ щыхъуащ, зы къыщаукIащ. Бгырысхэм укIыгъэрэ уIэгъэу цIыхуищэм нэс яфIэкIуэдащ». VIII Воздвиженскэ уIэгъэщым Авдеев Петруха щыщIэлIыхьа махуэ дыдэм абы и адэ лIыжьым, зи пIэкIэ сэлэту кIуа и къуэшым и фызым, къуэш нэхъыжьым зи и шэгъуэ и пхъум щIымахуэ хьэмым тету зэнтхъ яIуэрт. Дыгъуэпшыхьым уэс къесри пщэдджыжьым щIыIэм хуабжьу къыщIикъузат. ЛIыжьыр адакъэхэм я ещанэ Iуэгъуэм къэушати, щхьэгъубжэ щтам мазэр нуру къызэрыдэпсыр щилъагъум хьэкум къепщыхщ, вакъэ лъитIагъэщ, джэдыгу щитIагъэщ, пыIэр зыщхьэрикъуэри хьэмым кIуащ. Сыхьэтищ хуэдизкIэ абы щылэжьа нэужь унэм къигъэзэжри и къуэмрэ цIыхубзхэмрэ къигъэушащ. Фызхэмрэ хъыджэбзымрэ щыкIуам хьэмыр тхъуат, пхъэ хьэнцэр уэс пхъашэм хэIуауэ щытт, абы и бгъукIэ зи щхьэкIэр пIий банэ жыхапхъэхэр щыхэтIат, зантхъ пхырхэр кIапсэрышэу хьэм къабзэм теукъуэдият. Церпхэр къащтэри зы мардэм тету Iуэн щIадзащ. ЛIыжьыр шэщIауэ хьэлъэу зантхъ уазэм еуэрт, хъыджэбзыр теухьыжырт, нысэм къызэригъэдзэкIырт. Мазэр къуохьэри нэху щыуэ хуожьэ; лэжьыгъэм фIыуэ хагъэщIауэ къуэ нэхъыжьыр, Аким, джэдыгу кIэщIыр и плIэм тедзарэ и пыIэр тегъэсауэ къыIуохьэ. - Уэ сыт зыщIыщIебгъэхыр? – щIокIие абы лIыжьыр, лэжьыгъэр зэпигъэуауэ. - Шыхэр зыхуей хуэгъэзэн хуейкъэ? - «Шыхэр зыхуей хуэгъэзэн хуейкъэ?» - зыпещIыж къуэм. – Фызыжьым хуигъэзэнщ. Нащтэ церпыр. УзэкIуэцIыцIыкIащ. Ефэреижь. - Уэракъым къысхуизыгъахъуэр. - Сыт жыпIар? – къэгубжьауэ щIоупщIэ лIыжьыр. Къуэм щыму церпыр къещтэри плIыми щэджыр Iуэн щIадзэж. - И пщэдыкъыр, еплъ, тIым хуэдэу къыдэкIыкIащ. Сэ си бгым гъуэншэджыр иубыдыжыркъым, - мэгъумэтIымэ лIыжьыр уэгъуэм щымыIуэн папщIэ церп Iэтар игъэщэнауэу. Сатырыр яухри цIыхубзхэм гуахъуэкIэрэ хьэуазэр къытралъэщIыкI. - Делэщ уи пIэкIэ кIуа Петрухэ. Усэлэтамэ, уи делагъэр къыпхурахунт, Петрухэ уэ пхуэдитху и уасэщ. - Куэдщ, куэдщ, ди адэ, - жеIэ нысэм хьэуазэр лъэныкъуэкIэ иригъэтIылъэкIыурэ. - Аращ, аращ, фэ зыхыблыр щхэнкIэ фыахъырзэманщ, зылI ищIэн зэфIэвмыгъэкIыу. Петрухэ цIыхуитI ящIэнур и закъуэ илэжьт, фэр фэмыщхьу. ПщIантIэмкIэ къикIыу пхапкIыкIа лъагъуэмкIэ цылъэпэд зытекъуа кIэрыхъымкIэ уэсыр игъэщкъыщкъыу фызыжьыр къабгъэдохьэ. ЩIэмыгъэпща гъавэр цIыхухъум самэу зэтратхъуэ, фызхэмрэ хъыджэбзхэмрэ зэщIадзэж. - Выборнэр къыIухьащ. Зиусхьэным чырбыш къыхуэшэн хуейщ, - жеIэ фызыжьым. – Пщэдджыжьышхэр хьэзырщ. ФынакIуэрэ? - Хъунщ, пщIэгъуалэр щIэщIэ кIуэ, - жреIэ лIыжьым Аким. – КъызжиIакъым жумыIэж зы махуэ хуэдэу утыку сыкъыумынэ, уэ щхьэкIэ жэуап щIэсхьын щыIэкъым. Петрухэ уигу къэзгъэкIыжынщ. - Ар пщIантIэм щыдэсым уи жьэр кIэрыкIакъым, - гъумэтIымащ Аким. – Иджы сэ жьэкIэ сошх. - Пхуэфащэщи аращ, - губжь щIэту жеIэ анэм. – Петрухэ зомыгъапщэ. - Хъунти, иджы, - арэзыкъым къуэр. - Хъунти, жи. Хьэжыгъэр пщэри ипфыжащ. Иджы хъунти жоIэ. - Апхуэдизрэ уигу къыумыгъэкIыжыну Iэмалыншэкъым, - жеIэ нысэми. Зэрылэжьа Iэмэпсымэхэр ягъэтIылъри псоми унэмкIэ ягъазэ. Зэадэзэкъуэм я зэхуаку хьэргъэшыргъэ куэд щIауэ дэлът – Петрухэ сэлэтым щратам щегъэжьауэ. Абы щыгъуэ лIыжьым къыгурыIуэжат кIыгуугур къашыргъэкIэ зэрихъуэжар. Пэжщ, къекIуэкI хабзэмкIэ, апхуэдэут ар лIыжьым и акъыл къызэритIасэр. Бын зиIэм и пIэкIэ зимыIэр сэлэту тын хуейт. Аким сабииплI щIэст, Петр быныншэт, ауэ Петр и адэм ещхьу лэжьакIуэжьт, IэкIуэлъакIуэт, жэрдэмыщIт, къарууфIэт, бэшэчт, нэхъыщхьэрати, лэжьэрейт. Зэи Iуэхуншэтэкъым. Iуэху зыщIэ хуэзакъэ, и адэм ещхьу, хэти дэIэпыкъурт – шэмэджыр къищтэнти, аргъынитI ирихьэкIынт, Iэтэ ядызытрилъхьэнт, зы жыг къигъэуэнт е пхъэгъэсын икъутэнт. ЛIыжьым игу щIэгъурт, арщхьэкIэ хуэIэмалыншэт. Сэлэтын Iуэхур ажалым хуэдэу фIэкIыпIэншэщ. Сэлэт хъуар бгуаупщIыкIам ещхьщ, куэдрэ уегупсысу уи гур щIэбухын щыIэкъым. НытIэми и къуэ нэхъыжьым епIэскIун щхьэкIэ нобэ ещхьу зэзэмызэ игу къигъэкIыжырт. Анэр жыпIэмэ, абы и къуэ нэхъыщIэр щIэх-щIэхыурэ игу къохьэ, Iэджэ щIауэ, илъэситIым нэсауэ ,лIыжьым йолъэIу Петрухэ ахъшэ тIэкIу хуигъэхьыну. Авдеевхэ я лъапсэр зэIузэпэщщ, лIжьым ахъшэ гуэрхэр гъэпщкIуауэ иIэщ, ауэ а зэригъэтIылъэкIам хэIэбэну ар зэрытегушхуэн щыIэкъым. Иджы щIалэ нэхъыщIэм и цIэ къыжьэдэкIауэ зэхихащи, фызыжьым, зантхъыр ящэмэ, къыщIахым щыщ тIэкIу, зы сом закъуэ нэхъ мыхъуми Петрухэ хуигъэхьыну елъэIуну игу ирилъхьащ. КъыщIаIукIа псор Iэжьищым ирагъэзагъэщ, ягъэбыдэжри ежьэн щыхъум дьякым иригъэтха письмор иритащ, лIыжьым къигъэгугъащ письмом зы сом щIигъуу и къуэм хуигъэхьыну. И джэдыгуи, къэптали, цы лъей хужьи щIэрыпсу зыкъизыхуэпыкIа лIыжьым письмор къищтэщ, бохъшэм дилъхьэщ, гъуэгу махуэ тыришэну тхьэ елъэIущ, япэ ит Iэжьэм езыр итIысхьэщ, ещанэм къуэрылъхур игъэшэсри къалэм кIуэну ежьащ. Къалэм зэрынэсу письмом гупсэхуу едаIуэу, арэзы хъууэрэ пщIантIэдэтыр къригъэджащ. Письмом итырати, псом япэу анэр тхьэм пхуолъэIу и нэфI къыпщыхуэну, фIэхъус езыхыж псоми я цIэ къребжэкI, жор къыпщIэхэзылъхьа и анэр зэрылIар хуеIуэху, тхыгъэм и кIэм хъыбар щригъащIэрт Аксинье (Петр и фызыр) «ди гъусэу къыддэпсэун имыдэу и щхьэр зэрыдихар. Ауэ жаIэ и Iуэху тэмэму, и нэмыс ихъумэжу псэууэ». Письмом итт сом зэрыхурагъэхьри. Абы щIыгъужат гуауэм иущыгуа фызыжьым езым и щхьэм къыбгъэдэкIыу, и нэпсхэр къежэхыу дьякым иригъэтхахэри: «Абы нэмыщIу, си сабий дыгъэ, си тхьэрыкъуэу Петрушенькэ, си гущIэр къыщIитхъыу сыгъыурэ си нэр нэпсым ирафащ, хэт мыгъуэ сэ сыкъызыхуэбгъэнар…» Абдежым фызыжьыр макъкIэ къугъыри щIигъужащ: - Куэдщ ар. Апхуэдэ дыдэу иратхат письмом. Ауэ Петрухэ и натIэм илътэкъым и фызыр зэрежьэжам теухуа хъыбарри, сомри, анэм и иужьрей псалъэхэри Iэрыхьэну. А письмоми, ахъшэми къагъэзэжащ Петрухэ «пащтыхьыр, хэкур православиер» ихъумэурэ зауэм зэрыхэкIуэдам теухуа хъыбарым щIыгъуу. Апхуэдэу къитхащ дзэ писарым. Апхуэдэ хъыбар къыхуэкIуа нэужь зэман иIэху фызыжьыр гъащ, къугъащ, итIанэ и Iуэху иужь ихьэжащ. Япэ тхьэмахуэ махуэм чылисэм кIуэри хьэдэIус тхэмыщкIэхэм яхуигуэшащ «Тхьэм и Петр ягу къагъэкIыжурэ» яшхын папщIэ. Сэлэт щхьэгъусэри къугъащ «фIыуэ илъагъу, зы илъэс цIыкIу закъуэ» фIэкIа бгъэдэмыса и лIыр игъеижу. Ар гуIэрт фIэкIуэда и лIым щхьэкIи езым и гъащIэ къутам щхьэкIи. Абы и гъыбзэм къыхэщт Петр Михайлович и щхьэцыгъуэ ушэрэзахэри абы и лъагъуныгъэри, зеиншэу къэна быным къыпэщылъ гъащIэ гугъури, и къуэшым и пIэкIэ ар сэлэту зэрыкIуам, къуэшым щысхьами хамэ цIыхухэр екIуэлIапIэ зыхуэхъуа и щхьэгъусэм щысхь зэрыхуимыIам папщIэ Петрушэ хуищI гукъанэ ткIыбжьри. И гум уихьэрэ уплъамэ Петр зэрылIам щыгуфIыкIат. Ар аргуэру уэндэгъу хуэхъуат щхьэгъусэ ищIыну къигъэгугъэурэ зи гупэ зыгъэгъуэлъа приказчикми, къешхыдэн щыIэжкъым, приказчикым ишэпэнкIи хъунщ щигъэделэм къызэрыжриIам хуэдэу. IX Инджылызым щапIа, урыс посолым и къуэ, урыс къулыкъущIэ нэхъыщхьэхэу европей щIэныгъэ зыбгъэдэлъ закъуэтIакъуэм ящыщ Воронцовыр, Михаил Семеновичыр, зи щхьэ пщIэшхуэ къыхуезыгъэщI, и лъащIэм щIэтхэм щабэу, гуапэу яхущыт, къыщхьэщытхэм гулъытэ, хабзэр ткIийуэ якIэлъызезыхьэ цIыхут. Абы и нэгу къыхущIэгъэхьэртэкъым властрэ абы хуэжыIэщIэрэ здэщымыIэ гъащIэ. Абы иIэт къулыкъу, нэхъыщэ нэхъ лъагэ дыдэхэр, дзэзешэ Iэзэу, уеблэмэ, Краон деж Наполеон щытекIуа цIыхуу ябжырт. 5I гъэм ар илъэс блыщIым ебэкъуа щхьэкIэ и акъыл и жанагъи, хьилэшагъи фIэмыкIуэдауэ ноби цIыху гуапэт, а псори и тепщэныгъэр къэмытIэсхъэным, и цIэрыIуагъэр мыгъэмэщIэным хуигъэлажьэрт. Ар къулей дыдэт – и щхьэгъусэ граф гуащэ Браницкэмрэ езымрэ я мылъку абрагъуэмрэ, пащтыхь ныкъуэ къулыкъум къыпэкIуэ улахуэр абы хэтыжу, абы тригъэкIуадэрт Кърым и ипщэ лъэныкъуэм щиухуэ уардэунэмрэ жыг хадэмрэ. I85I гъэм декабрым и 7-м пщыхьэщхьэм абы и уардэунэ Тифлис дэтым къыIулъэдащ шищ зыщIэщIа курьер-гуимэр. Хьэжы-Мурат урысхэм къазэрыхыхьам теухуауэ генерал Козловскэм къитха письмор къэзыша сабэм фIыцIэу зэщIицIэла офицерыр и лъакъуэ ундэрэбжьахэр ерагъыу зэблихыу уардэунэ абрагъуэм щIыхьащ, пырхъуэ Iэхуитлъэхуитхэм щиувыкIа сэлэтхэм яблэкIыу. Пщыхьэщхьэр сыхьэтих хъуати, Воронцов шэджагъуашхэ ищIыну ежьа къудейуэ курьер къэзыгъэкIуар жыраIэ. Воронцов кIыхьлIыхь имыщIу курьерым IущIащ. Абы къыхэкIыуи дакъикъэ зыбжанэкIэ щхьэгъусэм къыкIэрыхуащ. ХьэщIэщым Iэнэм кърагъэблэгъа цIыху тIощIрэ пщIыр языныкъуэхэр джыназ гуащэ Елизаветэ Исаверьевнэ къепщIэкIат, адрейхэр гуп-гупурэ адэ-мыдэкIэ щызэхэтти, Воронцов хьэщIэщым зэрыщIыхьэу псоми абы дежкIэ зыкъагъэзащ. Воронцов сытым щыгъуи хуэдэу фащэ фIыцIэр щыгът, дамэтелъ цIыкIухэр мыхъумэ эполет темылъу, и пщэм жор пщIэхэлъу. Абы и бажэ нэкIур гуапэу погуфIыкI, нэ щIэукъуэнцIахэмкIэ къызэхуэсахэр зэпеплъыхь. МыпIащIэу, щабэурэ хьэщIэщым щIохьэри, къызэрыкIэрыхуар емыкIу ямыщIыну цIыхубзхэм йолъэIу, цIыхухъухэм фIэхъус ярехри илъэс плIыщIрэ тху ныбжьым ит, къуэкIыпIэм зэрипхъур зымыгъэгъуэща куржы джыназ гуащэ Мананэ Орбельяни цIыхубз щхьэпэлъагэ фIэрафIэр и Iэблэм къыщIегъэувэри Iэнэм бгъэдешэ. Джыназ гуащэ Елизаветэ Исаверьевнэ генерал пащIагъуэ хьэщIэр Iэнэм пэрешэ. Куржы джыназым бысым гуащэм игъэныбжьэгъу граф гуащэ Муазель и Iэблэр кърегъэубыд. Дохутыр Андреевскэри, адъютантхэри, адрейхэри хэт цIыхубз щIыгъуу, хэти и закъуэу ахэм яужь йоувэ. IуэхутхьэбзащIэхэм шэнтхэр къыIуагъэкIуэт, хьэщIэхэр зэрытIысыжу кIэщIагъэкIуэтэж, метродетелым бахъэр къызыщхьэщих хьэнтхъупсыр дыжьын фалъэхэм ирегъахъуэ. Воронцов стIол кIыхьым и кум деж щотIыс. Абы и гупэ къисщ и щхьэгъусэ джыназ гуащэмрэ генерал хьэщIэмрэ. ИжьырабгъумкIэ къыздыщIиша Орбельяни тхьэIухудыр, сэмэгумкIэ – куржы джыназыпхъу къамылыфэ зэкIужыр, зи Iупэ зэтемыхьэу пыгуфIыкIыр, дыщэ-дыжьынкIэ зэщIэлыдэр. - ФIы дыдэхэщ, си псэ, - жеIэ Воронцов французыбзэкIэ, курьерым къыхуихьа хъыбарыр зыхуэдэм щIэупщIа щхьэгъусэм жэуап ириту. – Семен и пхъэр къикIащ. ИкIи ину тепсэлъыхьу щIедзэ къызэхуэсахэм телъыджэ ящыхъуа Iуэхум Ар абы езым дежкIэ щIэтэкъым. Iэджэ щIауэ зэпсэлъэныгъэхэр екIуэкIырт Щамил и дэIэпыкъуэгъу цIэрыIуэр, хахуащэр, урысхэм къахыхьэным теухуауэ. Ауэ псори зыпэмыплъат абы зэрызыкъитари, нобэ-пщэдей ар Тифлис къызэрашэнури. Шэджэгъуашхэ зыщI псори, IэнэкIэм щыс щIалэгъуалэм, адъютантхэм, чиновникхэм я дыхьэшх къагъанэри абы къодаIуэ. - Уэ, генерал, ухуэзагъэхи мы Хьэжы-Муратым? – йоупщI джыназ гуащэр и гъунэгъу генерал пащIагъуэ-пащIацэм, джыназым и псалъэр щызэпигъэукIэ. - Зэкъым сызэрыхуэзар, зэкъым. Абдежым генералым къиIуэтэжу щIедзэ 43 гъэм, бгырысхэм Герцибиль яубыдыжа нэужь, Хьэжы-Мурат генерал Пассек и дзэм зэрыIуар, псори къеплъу абы полковник Золотухиныр къызэриукIар. Воронцов пыгуфIыкIыу генералым къыригъэкIуэкIхэм едаIуэрт генерал жьэмей и бзэр икIэм-икIэжым къызэриутIыпщам щыгуфIыкIым ещхьу.АрщхьэкIэ Воронцов и нэгур зэуэ зэIууэри илъагъуи зэхихи щымыIэж хъуащ. Зи псэлъэн къикIа генералым игу къегъэкIыж абы иужькIэ Хьэжы-Мурат зэрыхуэзар. - Ар фэ фщIэжын хуейщ, фи сиятельствэ, арат сухарнэ экспедицэм пэтIыс къыхуэзыщIар! ПэтIыс ищIу къэттIысыхьа дзэр къезыгъэлар. - Ар дэнэ деж? – щIоупщIэ и нэхэр зэблигъэплъу Воронцов. Генерал хахуэм зи гугъу ищIыр тхьэмыщкIагъэ куэд къэзыша Даргин зекIуэрт, пэж дыдэу а зэхэуэм джыназ Воронцов и унафэм щIэта дзэр хэкIуэдэну щытащ абдеж къыIухьа дзэщIэхэр мыхъуамэ. Псоми ящIэрт Воронцов и унафэм щIэту зэхаша зекIуэр хьэдэгъуэдахэу зэриухар – зэхэуэм уIэгъэрэ укIыгъэу сэлэт куэд щыхэщIат, топ зыбжанэ щафIэкIуэдат, абы къыхэкIыуи а Iуэхум Воронцов щысу тепсэлъыхьын хъумэ, зэрытепсэлъыхьыр джыназым пащтыхьым зэрыхуитхам, а зэхэуэр урыс Iэщэм и текIуэныгъэ ин хуэдэут. «Дзэр къызэрырагъэла» псалъэхэм къагъэлъагъуэрт урысыдзэм хахуагъэ къызэримыгъэлъэгъуар, атIэ Воронцов и щыуагъэм цIыху гъащIэ куэд зэригъэнар. Ар псоми къагурыIуат, ауэ генералым зи гугъу ищIыр къагурымыIуафэ зэтрагъауэрт: языныкъуэхэм къэхъункIэ хъуным иригузавэу я псэр дзапэкIэ яIыгът, адрейхэр нащхьэIущхьэ зыхуащIу зэхущIэплъэхэрт. ГукъэкIыжым дихьэха генерал пащIацэм зыми гу лъимытауэ генералым жэуап ирет: - Дзэр къыщрагъэла щIыпIэм… Къыригъэжьа хъыбарым дихьэха генералыр къуакIэ дихьа къимыгъанэу топсэлъыхь. «Хьэжы-Мурат ди дзэр апхуэдизу IэкIуэлъакIуэу тIууэ зэкIэщIихуати, дэIэпыкъуэгъур къэмысамэ, зы цIыху дыкъемылу а щIыпIэм дыщрагъэгъуэлъыкIынт, - пещэ генералым и псалъэм апхуэдизу фIыуэ илъэгъуа «дыкъырагъэлыным» къытригъэзэжу, - сыту жыпIэ…» Генералым къригъэжьар нигъэсыну хунагъэсакъым, Iуэхур къызыгурыIуа Манана Орбельяни, абы и псалъэр Iэпеудри, йоупщI Тифлис хьэщIэщ щыхухахар зыхуэдэмкIэ: тыншыпIэ, зыхуэныкъуэ гуэр щыIэ… Генералым ар егъэщIагъуэри и щхьэр къеIэт, и хъуреягъыр къиплъыхьри, я плъэкIэм куэд къищыр елъагъури псори къыгуроIуэж. Джыназ гуащэм жэуап хуемытыжу абы и нэгур зэIуоуэ, и пащхьэм ит тепщэчым зищIысри зыхуэдэри имыщIэу илъ шхыныгъуэр ешх, имыгъэныщкIуу иригъэхыу. Псори укIытапIэ ихуат. Ауэ укIытапIэм ахэр къришащ Воронцов пэмыжыжьэу къыщыс куржы джыназым, акъылышхуэ бгъэдэмылъ щхьэкIэ Iужажагърэ фэрыщIагъкIэ псори къыдэзыхьэхыфым. Къэхъуа лъэпкъ щымыIэм хуэдэу и макъым зригъэIэту абы тепсэлъыхьын щIедзэ Мехгулинскэ Ахъмэт-Хъан и фызабэр Хьэжы-Мурат зэридыгъуам. - Жэщым къуажэм дыхьэщ, зыхуейр къипхъуатэри и шухэр и гъусэу ежьэжат. - НэгъуэщI мыхъуу хэубыдыкIауэ а цIыхубзыр идыгъункIэ щхьэ хъуат? – щIоупщIэ джыназ гуащэр. - И лIыр лIэн-къэнэну и бийуэ щытати, арщхьэкIэ сыт хуэдизу емыщами хъаным зыкъыIэригъэхьакъым-лIэри ежьэжащ, лIыр щылIэм и фызабэр лъыщIэжыпIэ ищIащ. А псалъэхэр французыбзэ ищIри и ныбжьэгъу граф гуащэ Шуазёль жриIэжащ. - Ар сыту шынагъуэ! – жеIэ граф гуащэми и нэхэр щIригъэлъафэу. - Хьэуэ, - жеIэ Воронцов пыгуфIыкIыурэ, - сэ зэхэсхам тепщIыхьмэ, абы и гъэр цIыхубзым лIыхъусэжь хабзэ дахэ кIэлъызэрихьащ, и кIэм щхьэхуит ищIыжащ. - Пэжщ, ар лIыхъусэжьу хущытащ, ауэ щхьэщэхужыпщIэ къыIихащ. Джыназым жиIам тещIыхьауэ Хьэжы-Мурат теухуа псалъэмакъым адэкIэ зиукъуэдиящ. Абы и блыгущIэтхэм къагурыIуат Хьэжы-Мурат фIы куэд хужыпIэху, Воронцов нэхъ и гуапэ, арэзы зэрыхъунур. - ЛIыгъэшхуэ хэлъщ а лIым. ИкъукIэ цIыху гъуэзэджэщ. - ПлIыщIрэ бгъу гъэм махуэр шэджагъуэу Темир Хъан-Шурэ дэуэри тыкуэну дэтыр ихъунщIауэ щытащ. IэнэкIэ дыдэм щыс ермэлыр абы щыгъуэ Темир Хъан-Шурэ дэсати, Iуэхухэр къызэрекIуэкIар кIыхьу къригъэкIуэкIыу еIуэтэж. КIэщIу жыпIэмэ, я шхэн зэфIэкIыху я Iэнэм Хьэжы-Мурат и хъыбарыр текIакъым. Зэпеуэу псори тепсэлъыхьырт абы и хахуагъэм, акъылыфIагъэм, жумартыгъэм. Зыгуэрым къригъэжьат гъэр тIощIрэ хырэ зэрыригъэукIами, абы щхьэусыгъуэ къыхуагъуэтащ: - Сыт пщIэн-тIэ? Зауэр зауэщ. - ЦIыхушхуэщ, цIыхушхуэ! - Европэм къыщалъхуауэ щытамэ НаполеоныщIэу къэунэхуну къыщIэкIынт, - и псалъэ яхелъхьэ ахьмакъми. Абы фIыуэ ищIэрт Наполеон и цIэ къипIуэн къудейр Воронцов и гуапэ зэрыхъунур – джыназым пщIэхэлъ жор хужьыр Наполеон зыхэта зэхэуэм зэрыщытекIуам папщIэ кърата дамыгъэт. - Наполеон мыхъупами шууей генерал хъыжьэ къищIыкIынт, - жиIащ Воронцов. - Мы-Наполеонми Мюрат хъунт. - Армырами абы Хьэжы-Муратщ зэреджэр. - Абыхэм зыхащIэ иджы (Воронцовыр пащтыхь ныкъуэ щыхъуа зэманым) зыри зэралъэмыкIыжынур, - пещэ нэгъуэщIми. - А псор уэращ зи фIыщIэр, - французыбзэкIэ псалъэм къыхохьэ Мананэ Орбельяни. Воронцов къытехьэлъэ хуэдэт къытрагъэлъадэ ,щытхъупсыр, ар иужт иттэригъэмэщIэным. АтIэми абы ар и гуапэт, абы къыхэкIыуи гукъыдэж хъарзынэ иIэу и цIыхубзыр хьэщIэщымкIэ иригъэблэгъащ. Шэджэгъуашхэр зэфIэкIауэ хьэщIэхэр кофе щытрагъэфыхьыжым, псоми яхуэнэфIэгуфIэу, генерал пащIагъуэ-пащIацэм бгъэдохьэ, ар Iэнкун зэрыхъуауэ щытам гу лъимытагъэфэ зытрегъауэ. ХьэщIэхэм яхэта нэужь джыназыр кIарт джэгуну мэтIыс. Абы пасэрей ломбер джэгукIэм фIэкIа нэгъуэщI къыридзэркъым. Абы и джэгуэгъухэт куржы джыназыр, джыназым и камерденерым ламберым хуигъэса ермэлы генералыр, еплIанэр – дохутыр Андреевскэрт. Александр Езанэм и сурэт зытещIыхьа дыщэ батырбакъыр и бгъукIэ игъэуву атлас кIартэр зыкIуэцIылъ тхылъымпIэпсыр трича, кIартхэр игуэшыну аркъудейт, и камердинер Джованни дыжьын тепщэчышхуэм илъу письмо къыщыбгъэдыхьам: - Иджыри курьер къэкIуащ, вашэ сиятельствэ. ЕмыкIу къамыщIыну мэлъаIуэри абы кIартIхэр егъэтIылъ, письмор зэтречри къеджэн щIедзэ. Письмор и къуэм къигъэхьат. Абы къитхырт Хьэжы-Мурат зэрызыкъита щIыкIэр, Меллер-Закомельскэмрэ абырэ яку дэлъа псалъэмакъыр. Джыназ гуащэр къыбгъэдохьэри и къуэм къитххэм щIоупщIэ. - Аращ зытетхыр, - французыбзэкIэ щIегъуж: - БыдапIэм и комендантымрэ абырэ яку гуемыIу дэлъащ, дауи ирехъуи , Семен захуакъым, - письмор и щхьэгъусэм ирет, Iэдэбу иджыри къэс къыпэплъахэм кIартIыр къащтэну яжреIэ. Япэу зэрагуэшу Воронцов тутынылъэр зэтрех, гукъыдэжыфI щиIэм деж зэрищI хабзэу, лIыжьыIэ хужь зэлъахэмкIэ француз тутыным щыщ Iэпэтез къещтэри и пэм ирекуэ. X ЕIтуанэ махуэу Хьэжы-Мурат Воронцов и деж щыкIуам щыгъуэ, пэIущIэ пэшым цIыхур щIэзт. Мыбы щыIэт дыгъуэпшыхьрей генерал пащIацэр, къыхуэт щымыIэу генерал фащэр щыгърэ ордену иIэр хэлъу – ар къэкIуат фIэхъус ирихыжыну; къэкIуат полкым хуаутIыпщ ерыскъым хабзэншэу зэрыхэIэбам щхьэкIэ жэуап ирашэлIэну полк командирыр; къэкIуат дохутыр Андреевскэр зи щхьэщыжакIуэ ермэлы-къулеижьыр, фадэ щэныр пщэрылъ зыхуэхъуар, я Iуэхур иджыри зэ щIигъэбыдэжын папщIэ Iуэху зезыхьэр; пэшым щIэтхэм яхэтт зауэм хэкIуэда офицерым и фызабэр, фIыцIэ защIэу зэщыхуэпыкIар, пенсэ хуагъэувыну е и бынхэр кIэзонэ мылъкукIэ хуапIыну лъаIуэу; тхылъымпIэ шыхьа ин зыIыгъ приставым мыбы къихьат Кавказыр гъэIурыщIэным и проект; мыбы къэкIуат зы хъан джыназым и деж зэрыщыIар иIуэтэжыным нэхъ Iуэху имыIэу. Псори щхьэж и чэзум пэплъэрт, адъютант-щIалэщIэ щхьэц сырыхум зыр адрейм кIэлъыкIуэу джыназым деж щIишэрт. Хьэжы-Мурат лъэ жанкIэ, мащIэу зэреещIэкъуауэм хуэдэурэ пэшым щыщIыхьэм, псоми я нэр абы къытраубыдащ икIи зэхех лъэныкъуэ псомкIи Iущащэу и цIэр зэрыщыжаIэр. Хьэжы-Мурат и къэпталым адыгэ цей хужь кIыхь къытелъу щыгът и пщампIэм дыжьын уагъэ псыгъуэ тебзауэ, и лъеитIри Iэлъэ пIащIэм хуэдэу и лъакъуэхэм къешэкIа лъэхъстэн вакъэри фIыцIабзэт, и щхьэ упсам Ахъмэт-Хъан и бзэгукIэ генерал Клюгенау щIигъэтIысауэ щыта, ар и щхьэусыгъуэу Щамил гухьэн хуей щIэхъуа сарыкъыр зэшэкIа хъурыфэ пыIэ щхьэрыгът. Хьэжы-Мурат псынщIэу кIуэрт пэIущIэ пэшым илъ паркетым лъакъуитIым языр зэрынэхъ кIэщIым къыхэкIыу ещIэкъуауэу и Iэпкълъэпкъ псыгъуэ лантIэр игъэщэнауэу. Жыжьэу зэпэщIэха и нитIыр, мамыру япэкIэ плъэрт зы цIыхуи имылъагъум ещхьу. Адъютант щIалэ дахэр Хьэжы-Мурат елъэIуащ джыназым хъыбар иригъэщIэху етIысэхыну. АрщхьэкIэ Хьэжы-Мурат тIысын идакъым, и къамэ Iэпщэр иубыдщ, зы лъакъуэр ипэкIэ игъэкIутаауэ ар щытт абдеж щызэхэтхэм Iумпэму яхэплъэу. Тэрмэш джыназ Тархановыр къыбгъэдохьэри Хьэжы-Мурат зыгуэрхэр къыжыреIэ, Хьэжы-Мурат фIэмыфI-фIэмыфIурэ, кIэщI-кIэщIу жэуап къырет. Кабинетым къыщIокIыж приставым щхьэкIэ тхьэусыхэ къумыкъу джыназыр, абы иужькIэ адъютантым Хьэжы-Мурат къоджэ, кабинетыбжэм бгъэдешэри езым япэ ирегъэщ. СтIол и жьантIэ къуапэм бгъэдэту Воронцов Хьэжы-Муратым къыIущIащ. Командующэ нэхъыщхьэм и нэкIуху жьыгъэм зэщIиIулIар дыгъуэпшыхь хуэдэу къигуфIыкIыртэкъым, атIэ ткIийуэ шэщIат, уардагъэр къебэкIыу. СтIол абрагъуэ зыщIэт, зи щхьэгъубжэшхуэхэм Iупхъуэ удзыфэхэр къедзыха пэш иным щIыхьэщ, дыгъэм иса и Iэ мыинхэр цей хужьым и къуапитIым я зэтехьэпIэм деж трилъхьэри мыпIащIэу, зэхэщIыкIыгъуэу, нэмыс хэлъу, и напIэр иридзыхри фIыуэ зэрыпсэлъэф къумыкъубзэмкIэ жиIащ: - Пащтыхьымрэ уэрэ фи покровительствэ лъагэм сыныщIоувэ. Фыкъызогъэгугъэ лъы ткIуэпс сщIэтыху пащтыхь хужьым къулыкъу хуэсщIэну, согугъэ фэри сэри ди бий Щамил ещIылIа зауэм сэбэп сыщыфхуэхъуну. А тIум я нэхэр щызэхуэзам псалъэкIэ пхужымыIэн, тэрмэшым жиIахэм жыжьэу темыхуэ куэд зэжраIащ. Ахэм псалъэншэу зэхуаIуэтащ адрейми мыдрейми ятеухуа пэжыр: Воронцов и нэхэм жаIэрт Хьэжы-Мурат жиIахэм щыщу зы псалъэ я фIэщ зэрымыхъур, Хьэжы-Мурат урысымэ зыщыуа псоми зэрабийр, апхуэдэу сыт щыгъуи зэрыщытынур, нобэ и щхьэр къигъэтIылъамэ, ар хэкIыпIэншагъэм къызэрыхэкIыр. Хьэжы-Мурати ар къыгурыIуэрт, итIанэ гукIи псэкIи зыкъитауэ и фIэщ ящIыну хэтт. Хьэжы-Мурат и нитIым жаIэрт мы лIыжьыр зауэ Iуэху мыхъуу лIэныгъэм зэрегупсысыпхъэр, ауэ ар жьы хъуа щхьэкIэ хьилэшыщ, абы къыхэкIыу хуэсакъын хуейщ. Воронцови ар къыгурыIуэрт, ауэ дауэ мыхъуами зауэм текIуэныгъэ къыщихьын щхьэкIэ Хьэжы-Мурат жеIэпхъэу къилъытэр жыриIэрт. - ЖеIэ абы, - Воронцов тэрмэшым зыхуегъазэ, - ди пащтыхьым и гущIэгъулыгъэм хуэдиз зэрилъэщагъыр, хэт ищIэрэ, псори пхуигъэгъуу къулыкъу хуэпщIэну арэзы хъункIи хъунщ. ЖепIа? – щIоупщIэ Хьэжы-Мурат дежкIэ плъэурэ. – АпщIондэху, зи унафэ дыщIэтым гущIэгъу хэлъу къыпхуищI унафэ къэсыху, жеIэ абы, тыншу, мызэшу ди деж зэманыр щезгъэгъэкIуэну сэ си пщэ зэрыдэслъхьэжыр. Хьэжы-Мурат и Iэр аргуэру и бгъэм ирекъузылIэри зыгуэрхэр зэкIэлъигъэпIащIэу жеIэ. Тэрмэшым зэредзэкI: нэхъапэм, 39 гъэм, Авариер и унафэм щыщIэтам абы урысхэм хьэлэлу къулыкъу яхуищIащ, зэи япцIыжакъым икIи епцIыжынтэкъым екIэ иужь къихьэу Ахъмэт-Хъан пцIы къытрилъхьэу генерал Клюгенау и пащхьэм щимыгъэулъиятэмэ. - СощIэ, сощIэ. – жеIэ Воронцов (ищIэу щытами зэрыщыгъупщэжрэ Iэджэ щIат), - сощIэ, - Воронцов мэтIысыж, етIысэхыну Хьэжы-Мурат жыриIэурэ. АрщхьэкIэ Хьэжы-Мурат етIысэхкъым, и дамэ лъэщхэр дырегъэуей, мыпхуэдэ цIыхушхуэм и пащхьэ итIысхьэну къызэрыримыгъэкIур къригъэкIыу. - Ахъмэт-Хъан Щамили тIури – си бийщ, - пещэ абы и псалъэм тэрмэшым зыхуигъазэурэ. – ЖеIэ джыназым: силъ схуэмыщIэжу Ахъмэт-Хъан езым и ажалкIэ лIащ, ауэ Щамил псэущ, абы и хьэкъыр езмытыжауэ сэ сылIэнкъым, - жеIэ и напщIэхэр иуфэу, и дзэхэр зэригъэшхыу. - КъызгуроIуэ, къызгуроIуэ. – пIейтеигъэ лъэпкъ хэмылъу жеIэ Воронцов ауэ дауэ Щамил и хьэкъыр зэрылъигъэсыжын и гугъэр? – Тэрмэшым зыхуегъазэри: - ЖеIэ етIысэхыну. Хьэжы-Мурат аргуэрыжьщи тIысын идэркъым, къызэреупщIам и жэуапу жеIэ урысхэм закъыщIритар, Щамил хьэбэсабэ щIыным хэлIыфIыхьын папщIэу зэрыщытыр. - Ар дэгъуэщ, - щIоупщIэ Воронцов, - сыт хуэдэ щIыкIэкIэ ар къызэрыдэIэпыкъунур! ТIыс, моуэ зэ етIысэх. Хьэжы-Мурат йотIысэхри жеIэ дзэ къыратрэ лезгин линием ягъакIуэмэ, Щамил щIэгъэкъуэн лъэпкъ имыгъуэтыну. Дагъыстаныр къызэщIиIэтэну шэсыпIэ зэрихьэр. - Ар хъарзынэщ. Ар Iуэхущ, сегупсысынщ абы, - жеIэ Воронцов. Воронцов и псалъэхэр тэрмэшым щызэридзэкIкIэ Хьэжы-Мурат хогупсысыхь. - Сардарым жеIэ, - пещэ абы и псалъэм, - си унагъуэр си бийм и IэмыщIэ зэрилъыр, си унагъуэр къуршым щыIэху сэ сыIэпхлъэпхщ, къулыкъу хуэсщIэфынукъым. Абы си фызыр иукIынущ, си анэр иукIынущ, си бынхэр иукIынущ, зэрызыпэщIэсэххэу. Джыназым си унагъуэр къысхурырегъэл, и гъэрхэмкIэ къысхурехъуэжи е сылIэнщ е Щамил кIэ естынщ. - Дэгъуэщ, дэгъуэщ, - Воронцов и щхьэр ещI. - Абыи дегупсысынщ. Иджы штабым и начальникым деж ирекIуи и Iуэху зытетыр, и мурадхэр, гукъыдэж зыхуиIэхэр къанэ щымыIэу хуреIуатэ. Апхуэдэу иухащ Хьэжы-Муратрэ Воронцоврэ я япэ зэIущIэр. А махуэ дыдэм, пщыхьэщхьэм, къуэкIыпIэ лъахэм и хабзэхэм тету яухуа театрым Италие оперэ щагъэлъагъуэрт. Воронцов хухаха и тIысыпIэ щхьэхуэм ист зи пыIэм сарыкъ къешэкIа Хьэжы-Мурат ещIэкъуауэу къыщIыхьэу, зыми хэмыгъуэщэн абы и зыIыгъыкIэ уардэм псом игу щылъатам. КъырагъэбыдылIа адъютант Лорис-Меликовым щIыгъуу ар япэ сатырым щотIысэх. КъуэкIыпIэм и цIыхум, муслъымэным и щхьэр лъагэу зэрилъагъум темыкIыу хабзэм зыригъэхьри ар япэ теплъэгъуэр иухыху щысащ зэплъыр къыфIэмыIуэхуфэ зытригъауэу, итIанэ къэтэджри щIэкIыжащ псори къыкIэлъыплъу, къыкIэлъыплъхэм зы цIыхуи хуэмыгудзакъэншэу. ЕтIуанэ махуэр блыщхьэт, махуэр Воронцовхэ я дежкIэ къызэрыгуэкI пшыхьт. Уэздыгъэ куэдым нэр игъэджылу ягъэнэху пэшышхуэм щызэхох нэм имылъагъуу гъэпщкIуа накъырапщэхэм ягъэIу макъамэр. ЦIыхубз щIалэхэри, мыщIалэж дыдэхэри я пщи я бгъи къихауэ зэщIэхуэпыкIащи зи фащэхэр цIуугъэнэу зэщIэлыдэ цIыхухъухэм я IэплIэ илъу къафэу къокIэрэхъуэкIхэр. Зи фраки, вакъи, лъэпэди плъыжьыпс бгъуэщIэтхэм шампанскэ ирагъахъуэ, цIыхубзхэм кIэнфеткIэ хуоупсэ. «Сардарым» и щхьэгъусэри, и ныбжьым емылъытауэ, ныкъуэхуапэ жыхуаIэм хуэдэу хьэщIэхэм яхэтщ, дыгъуасэ театрым щыщыIам ещхьу къыфIэмыIуэхуу, фIэмыгъэщIэгъуэну хьэщIэхэр зэпэзыплъыхь Хьэжы-Мурат псалъэ гуапэ щыгуфIыкIыурэ къыжыреIэ. Унэгуащэм иужь иту Хьэжы-Мурат къыбгъэдохьэ адрей цIыхубз пцIанэхэри икIи укIытэ лъэпкъ я нэгу къимыщу щогуфIыкIхэри и пащхьэ щокIэрахъуэхэр, мы илъагъухэр къызэрыщыхъумкIэ къоупщI. Езы Воронцов дыдэри, дыщэ дамэтелъхэр къызытелыдыкI, жор хужь зыпщIэхэлъыр бгъэдохьэри ардыдэмкIэ къоупщI, мы илъагъу псор абы игу зэрырихьым шэч къытримыхьэу. Хьэжы-Мурат Воронцов иритыр адрейхэм ярита жэуап дыдэрщ: ди деж мыпхуэдэ щызекIуэркъым. Я деж щымыIэ мы зэхыхьэкIэр Iейти фIыти жиIэу къыхимыгъэщу. Хьэжы-Мурат ныщхьэби хуежьат и унагъуэм хуит къэщIыжыным тепсэлъыхьыжыну, арщхьэкIэ Воронцов абы и псалъэхэр зэхимыха зищIри лъэныкъуэкIэ IуокI. Лорен-Меликовым абы къыжыреIэ мыпхуэдэ зэхыхьэхэм Iуэху зэрыщызэфIамыхыр. Сыхьэт пщыкIузыр къоуэ. Хьэжы-Мурат Марье Васильевнэ къыригъэта сыхьэтыр къырехри йоплъ, итIанэ Лорис-Меликовым кIуэж хъунумэ йоупщI. Лорис-Меликовым жеIэ кIуэжми хъуну, ауэ къанэмэ нэхъыфIу. АрщхьэкIэ хухаха фитоным йотIысхьэри ар къыхуащта фэтэрым мэкIуэж. XI Тифлис зэрыщыIэрэ махуитху щырикъум абы и деж къыщIыхьащ пащтыхь ныкъуэм и адъютантыр командующэ нэхъыщхьэм и къалэн и пщэ дъэлъу къэкIуар. - Си щхьэми си Iэхэми я нэ къокI сардарым къулыкъу хуащIэну, - сыт щыгъуи хуэдэу щIагъыбзэ щIэлъу жеIэ Хьэжы-Мурат и щхьэр мащIэу игъэщхърэ и Iэр и бгъэм трилъхьэу. – ЩIы унафэ, - щIигъужащ абы Лорис-Меликовым и нэм гумащIэу щIэплъэу. Лорис-Меликовыр стIолым къыбгъурыт шэнтиуэм йотIысхьэ, Хьэжы-Мурат абы и гупэкIэ къыщыт шэнтжьей лъахъшэм деж щотIысэх, IэблитIымкIэ лъэгуажьэм тегъэщIауи, гупсэхуу Лорис-Меликовым къыжыриIэм йодаIуэ. Тэтэрыбзэм къабзэу ирипсалъэ Лорис-Меликовым ищIэрт: джыназыр Хьэжы-Мурат и гъащIэм щыгъуазэ пэтми, ар хуейт и гъащIэр къызэрекIуэкIар къыригъэIуэтэжыну. - Уэ сэ къызжеIэ закъуэ, - пещэ Лорис-Меликовым и псалъэм, - а псор сэ стхыжынщ урысыбзэкIи, джыназым пащтыхьым хуигъэхьынщ. Хьэжы-Мурат щымщ (абы нэгъуэщIым и псалъэ зэи зэпиудыртэкъым, и псалъэгъум жиIэну иухами, сыт къыщIигъужын жыхуиIэу зиIэжьэрт). ИтIанэ и щхьэр къеIэт, хъурыфэ пыIэр щхьэпхэтIыгумкIэ дрегъэкIуэтейри, Марье Васильевнэ дэзыхьэха и сабий пыгуфIыкIыкIэм и нэгур къегъэнэху. - Ар хъунущ, - жеIэ абы и гъащIэм и къекIуэкIыкIам пащтыхьыр къызэреджэнур гуапэ лей щыхъуауэ. - УмыпIащIэу, зэхэхауэ и пэм къыщыщIэдзауэ къызжеIэ, – щIегъуж Лорис-Меликовым и жыпым зыритхэнумрэ зэритхынумрэ кърихыурэ. - НыбжесIэнщ, ауэ сэ ныбжесIэн хуейр куэд, куэд дыдэ мэхъу. Iуэху Iэджэм сыхэтащ сэ, - жеIэ Хьэжы-Мурат. - Зы махуэм дыкъимытIасэмэ, къыкIэлъыкIуэ махуэр диIэщ. - Дэнэ деж къыщыщIэздзэнур? - Ипэ дыдэм. Укъыщалъхуам, ущыпсэуам. Хьэжы-Мурат и щхьэр щIегуэ, апхуэдэури куэдрэ щос мыхъейуэ, итIанэ шэнтжьейм къеупсея баш цIыкIур къещтэ, зи кIыр дыщэкIэ гъэщIэрэщIа къамэщIэлъысэ цIыкIур къырехри пхъэр иупсурэ къырегъажьэ: - Тхы: сэ Цельмес къуажэ цIыкIум, ди деж бгырысхэм зэрыщыжаIэщи, шыдыщхьэ хуэдиз фIэкIа мыхъум, сыкъыщалъхуащ. Фоч уэгъуитI нэхъ тфIэмыжыжьэу Хунзах жылэм хъанхэр щыпсэурт. Хъаныкъуэ нэхъыжь Абунунцал-Хъан си анэм и быдзышэкIэ ипIати ахэр благъэ схуэхъуат. А хъанхэр щы хъурт: Абунунцал-Хъан, си къуэш Уэсмэн и быдзышэ къуэш хуэхъуар, Уммэ-Хъан сэ къуэш сщIар, Щамил бгым щидза Булач-Хъан. Ар нэхъыщIэ дыдэт. Ар къыщыхъуар нэхъ иужькIэщ. Сэ илъэс пщыкIутху сырикъуа къудейт муридхэм къуажэхэм щызэхэзекIуэн къыщаублам, пхъэ сэшхуэкIэ мывэхэм еуэхэу ахэр уэрамхэм дэтт «Муслъымэнхэ, къэзэуат!» жаIэу кIийуэ. Шэшэнхэр псори муридхэм яхыхьат, авархэми абы гухьэу щIадзат. Сэ абы щыгъуэ хъан уардэунэм сыщыпсэурт. Хъанхэм къуэш сащIати сызыхуейр сщIэрт, бей сыхъуат. Шы сиIэт, Iэщэ сиIэт, ахъшэ сиIэт. Си нэгузезгъэужьу сыпсэурт сызэгупсысрэ къысфIэIуэхурэ щымыIэу. Мис апхуэдэу сыпсэуащ Къази-Молэр яукIыу абы и пIэр Хьэмзэт иубыдыху. Хьэмзэт хъанхэм лIыкIуэ къахуигъэкIуащ къэзэуатыр ямыщтэмэ Хунзах зэтрикъутэну къахуиIуэхуу. Гупсысэгъуэт. Хъанхэр урысхэм ящышынэрт къэзэуатым хэхьэнуи, хъан гуащэм и къуэ етIуанэм, Уммэ-Хъан сыщIыгъуу Тифлис дегъакIуэ урыс унафэщI нэхъыщхьэм деж Хьэмзэт дыщихъумэну делъэIуну. УнафэщI нэхъыщхьэр барон Розент. Дыкъигъэгугъащ къыддэIэпыкъуну, ауэ зыкIи зыкъытщIигъэкъуакъым, и офицерхэр щIэх-щIэхыурэ къакIуэурэ Уммэ-Хъан кIартI къыдэджэгуа мыхъумэ. Ар шагъыр ирагъафэрт, къэхьыпэщхэм яшэрт. Апхуэдэурэ бгъэдэлъу хъуар яригъэхьэхуащ. Уммэ-Хъан къарууфIэт, вым хуэдэу, хахуэт, аслъэным ещхьу, и псэр щабэт, псым хуэдэу. Иши и Iэщи яригъэхьэхунт къезмышэжьэжамэ. Тифлис дыкъикIыжа нэужь си IуэхуеплъыкIэм захъуэжащ. Сэ хъан гуащэри хъан щIалэхэри къэзгъэIулэу щIэздзащ къэзэуатым хыхьэну. - Уи IуэхуеплъыкIэхэм захъуэжыныр сытым къыхэкIа – щIоупщIэ Лорис-Меликовыр. – Урысхэр уигу ирихьакъэ? - Хьэуэ, ирихьакъым, - хэкъузауэ жиIащ Хьэжы-Мурат икIи и напIэхэр зэтридзащ. – ИужькIэ къэзэуатым сыхэзыгъэхьэн Iуэхуи къэхъуащ. - Ар сыт хуэдэ Iуэху? - Цельмес пэмыжыжьэу хъаным сэрэ муридищ дыщезэуауэ тIур щIэпхъуэжат. Зыр сэ кIэрахъуэкIэ сукIат. Сэ абы и Iэщэр къыпщIэхэсхыну сыщыбгъэдыхьам абы и псэр хэкIатэкъым. Къыдэплъейри абы къызжиIэгъащ: «Мис уэ сэ сыбукIащ.Иджы сэ си Iуэхур зэпэщщ,жэнэтым сокIуэ. Уэ умуслъымэнщ, ущIалэщ, улъэщщ, хыхьэ къэзэуатым. Ар Тхьэм и унафэщ». - НытIэ, ухыхьа? - Сыхыхьакъым, ауэ сегупсысу щIэздзащ, - жеIэ Хьэжы-Мурати и псалъэм пещэ: - Хьэмзэт Хунзах къекIуэлIа нэужь дэ лIыжьхэр абы деж дгъэкIуащ къэзэуатыр къэтщтэну дызэрыарэзыр жраIэу, ар зэрызетхьэн хабзэхэр зыхуэдэм дыхуезыгъэджэн цIыху къытхуигъэкIуэну делъэIуу. Хьэмзэт лIыжьхэм я пащIэр къахуиупсащ, я пэгъуанэр пхыригъэудщ, гъуанэм вакъэнжей ирашри абы хьэлыгъуэ фIэлъу къиутIыпщыжащ. ЛIыжьхэм жаIащ Хьэмзэт къэзэуатым дыхуэзыущиин щихъ къигъэкIуэну арэзы хъуауэ, ауэ абы щхьэкIэ анэмэту хъаным и къуэ нэхъыщIэр дгъэкIуэну къытпиубыду. Хъан гуащэм абы и псалъэр и фIэщ хъури Хьэмзэт деж Булач-Хъан игъэкIуащ. Хьэмзэт хьэщIагъэ къырихыу Булач-Хъан иригъэблэгъащ, итIанэ адрей хъанхэр хуэдгъэкIуэну къытпеубыду щIедзэ. Абы жиIэрт хъаныкъуэхэм я адэм езым и адэм къулыкъу зэрыхуищIам хуэдэу ар хъаныкъуэхэм пэжу яхущытыну. Хъан гуащэр цIыхубз зэфIэкIыншэт, ахьмакът, жыIэзэфIэщт, зи щхьэ и унафэ зи IэмыщIэ ихуа дэтхэнэ цIыхубзми хуэдэу, къуитIыр зэгъусэу иутIыпщын таучэл имыщIу Уммэ-Хъан и закъуэ игъэкIуащ. Сэри сыкIуащ абы и гъусэу. Дынэсыным верст нэхъ къэмынауэ муридхэр къытIущIащ, уэрэд жаIэу, фоч дырагъэуейуэ, ди хъуреягъым яшхэр щагъэджэгуу. Дыщынэсым Хьэмзэт и шэтырым къыщIэкIри Уммэ-Хъан и лъэрыгъыпсыр иубыдащ, хъаным хуэдэу иригъэблэгъащи, жеIэ: «Сэ фи унагъуэм лей кIэлъызесхьакъым икIи кIэлъызесхьэнукъым. Фэ сывмыукIыу цIыхухэр къэзэуатым езвгъэшалIэ закъуэ. Си дзэр зэрыщыту сщIыгъуу сэ фэ къулыкъу фхуэсщIэнущ, си адэм фи адэм зэрыхуищIам хуэдэу. Хуит сыфщI фи унэм сыщыпсэуну. Сэ зэрыслъэкIкIэ фызэрыпсэун и чэнджэщ фэстынщ, фэ зэрыффIэфIу фыпсэу». Уммэ-Хъан жьэмейт, псэлъэкIэ ищIэртэкъым. ЖиIэнур имыщIэу щымт. Абдежым сэ жызоIэ: апхуэдэу щытмэ, Хьэмзэт Хунзах нырекIуэ. Хъан гуащэми хъанхэми пщIэшхуэ къыхуащIу ирагъэблэгъэнщ. Ауэ си псалъэр нызагъэгъэсакъым, абдежыращ япэ дыдэу Щамил сыщыIууар. Ар имамым къыбгъурыту щытт. «Уэракъым, хъаныращ зэупщIыр», - къызжьэхидзащ абы. Сэ си жьэр згъэувыIащ, Хьэмзэт Уммэ-Хъан шэтырым щIишащ. ИужькIэ къызэджэри шэтырым сэри сыщIыхьащ. Хьэмзэт унафэ къысхуищIащ и лIыкIуэхэм сащIыгъуу Хунзах згъэзэжыну. ЛIыкIуэхэм хъан гуащэр хагъэзыхьу щIадзащ я гъусэу хъаныкъуэ нэхъыжьыр здашэну. Сэ слъагъурт пцIы зэраупсыри хъан гуащэм и къуэр Хьэмзэт деж имыгъэкIуэну къытезгъэхьэну иужь сохьэ. Ауэ цIыхубз акъылыр джэдыкIэм къытекIэ цым хуэдизщ зэрыхъур. ЖаIэ псори зи фIэщ хъу хъан гуащэм и къуэм унафэ хуещI кIуэну.Фызым бжьэм ещхьу фIыуэ ищIэртдэнэ деж уедзакъэмэ нэхъ узынуми. Абунунцал мафIэу къызэщIэнэри афIэкIа мыныкъуакъуэу и шым уанэ тригъалъхьащ. Сэри абы и гъусэу гъуэгу сытохьэ. Хьэмзэт Уммэ-Хъан къызэрыIущIам нэхърэ нэхъ гуапэжу къытIуощIэ. Ар езыр и щхьэкIэ къытпожьэ. Абы иужь шухэр итщ «ЛаIилахьэ Iилалыхь» жаIэу, фочхэр драгъэуейуэ, яшхэр ягъэджэгуу. Я егъэзыпIэм дыщынэсым Хьэмзэт хъаныр и шэтырым щIишащ. Сэ я шыхэм сакъыбгъэдэнащ. Бгы лъабжьэм сыщIэтт фоч уэ макъхэр къыщыIуам. Шатырым сынэсмэ, Уммэ-Хъан лъым нэкIукIэ хэлъщ. Абунунцал муридхэм йозауэ. Абы и нэкIущхьэ лъэныкъуэр къеупщIэхауэ къолэлэх, Iэ лъэныкъуэмкIэ епхъуэурэ ар еубыд. Iэ лъэныкъуэм къамэр IэщIэлъщи, бгъэдыхьэр къеупщIатэ. Си нэкIэ слъагъуу абы Хьэмзэт и къуэшыр хигъэщIащ, етIуанэми зыридзынут, арщхьэкIэ, асыхьэтым муридхэм я кIэрахъуэшэр траухуанщIэри, ар джэлащ. Хьэжы-Мурат и хъыбарыр зэпигъэуащ, абы и нэкIу плъыжьу дыгъэм ижьар къызэщIэнат. - Абдежым шынэр къыстекIуэри сэ сыкъыщIэпхъуэжащ. - Ар дауэ? – жеIэ Лорис-Меликов. – Си гугъати уэ зэи зыгуэрми ущымышынауэ. - Абы иужькIэ зэи зыми сыщышынэжакъым, абы щыгъуэ злэжьа емыкIур сыт щыгъуи сигу къокIыж, сигу къэкIыжа нэужь зыми зэи сыщышынэкъым. XII - ЗэкIэ куэдщ ар. Нэмэз сщIын хуейщ, - жеIэ Хьэжы-Мурат, адыгэ цейм и гуфIакIэ жыпым Воронцов и брегетыр къырех, и щIэIуэнтIапIэм деж трекъузэри и щхьэр игъэшауэ макъамэм йодаIуэ сабийм хуэдэу пыгуфIыкIыурэ. Сыхьэтыр пщыкIутIрэ къоуэ. - Кунак Воронцов и пешпешщ, - пыгуфIыкIыурэ жеIэ, - цIыхуфIщ. - ЦIыхуфIщ, - арэзы дохъу Лорис-Меликовыр. – Сыхьэтри сыхьэтыфIщ. Уэ нэмэз щIы, сэ сыппэплъэнщ. - Дэгъуэщ, дэгъуэщ, - жери Хьэжы-Мурат адрей пэшымкIэ щIохьэ. И закъуэу къыщынэм Хьэжы-Мурат къыжриIахэм ящыщу нэхъыщхьэу къилъытэхэр и дэфтэрым иретхэ, тутын пегъанэри пэшым къикIукI-никIукIыу хуожьэ. Хьэжы-Мурат зыщIыхьа жеипIэ пэшым и гупэ къитым тэтэрыбзэкIэ зыгуэрхэр дихьэхауэ зэрыщызэпсалъэр зэхех. Абы къыгуроIуэ ахэр Хьэжы-Мурат и муридхэр зэрыарари бжэр Iуехри ахэм я деж щIохьэ. Пэшым щIэтт бгырысхэм сыт щыгъуи къакIэрих фэ гъуэтырымэр, фIэIурымэ гуащIэр. Лъэгум иубгъуа щIакIуэм тест, зи къэптал цIуужу фIей икIи чэтхъа Гамзалэ шхуэр идыжу. И макъ итхъунщIыкIамкIэ зыгуэрхэр яжыриIэрти Лорис-Меликовыр зэрыщIыхьэу и псалъэр зэпегъэу, ауэ щIыхьар къыримыдзэу шхуэм зэрепэщэщщ. Абы и пащхьэ къит Хъан-Магомэ, нэжэгужэу, хужьу къыIупс и дзапэр еIт, нэбжьыц зыIумытыж и нэхэр егъэджэгу, а жиIэ закъуэм къытригъэзэжу мэпсалъэ. И IэщхьитIыр дригъэджэрэзеяуэ Елдар щIалэ дахэм гъущIIунэм фIэдза уанэм и шыныбэпхыр еIуэт. Мылъку псори зи IэмыщIэ илъ Хьэнэфий пэшым щIэскъым. Ар пщэфIапIэм щыIэщ. МэпщафIэ. - Сыт фыщIызэныкъуэкъур? – йоупщI Лорис-Меликовыр Хан-Магомэ фIэхъус ирихыурэ. - Мор Щамил щотхъу, - жеIэ Хъан-Магомэ, Лорис и Iэр къиубыдурэ. – Щамил, жи, цIыхушхуэщ. Еджагъэшхуэщ, жи. Щихъщ, жи. ЗауэлIщ, жи. - Сыт-тIэ щIибгынар, апхуэдизу щыщытхъукIэ? - Къигъанэри къежьэжащ, итIани щотхъу, - и дзэр етI Хан-Магомэ. - Ар щихъыу щымытамэ цIыхухэр абы едаIуэнтэкъым, - псынщIэу къыIуролъэлъ Гамзалэ. - Щихъыр Щамилкъым, Мансурт, - идэркъым Хъан-Магомэ. – Мис ар щихъ дыдэт. Абы и Iимамыгъуэм цIыхухэри нэгъуэщIу щытащ. Абы къуажэ-къуажэхэр къикIухьти цIыхухэр къыпежьэрт и цей кхъуакIэм ба къыхуащIу, яIэщIэщIыхьа гуэныхьхэм щхьэкIэ тобэ къахьыжу, афIэкIа мыхъумыщIэ ямылэжьыну тхьэ яIуэу. ЛIыжьхэм жаIэу щытащ: абы щыгъуэм цIыхухэр щихъым хуэдэу псэуахэщ – тутын емыфэхэу, фадэ зыIуамылъхьэу, я нэмэз бламыгъэкIыу, губгъэн зэхуагъэгъуу, хэбгъэзыхьмэ, ялъ ямыщIэжу. Абы щыгъуэ ахъшэ е хьэпшып къагъуэтамэ, къурагъым пащIэрти гъуэгущхьэIум щыхатIэрт. Абы щыгъуэ тхьэри цIыхухэм къахуэфIт иджы хуэмыдэу, - жиIэрт Хъан-Магомет. - Ноби бгырысхэр фади тутыни ефэркъым, - жеIэ Гамзалэ. -Ламоройщ уи Щамилыр, - жеIэ Хан-Магомэ Лорис-Меликовым нащхьэ хуищIурэ. «Ламорой»- р бысымыр зэрагъэикIэ псалъэщ. - Ламорэр – бгырысщ. Бгым къуршыбгъэхэри щопсэу. - УлIщ! Укъысхурикъуащ! – и дзафэр итIурэ жеIэ Хъан-Магомэ тэбыщэгъум жэуап жан къызэрыритам щыгуфIыкIыу. Дыжьын бэтырбакъ Лорис-Меликовым иIыгъыр щилъагъукIэ йолъэIу тутын къыригъэфэну. Тутын ефэ зэрымыхъунур игу къыщигъэкIыжкIэ, нащхьэ ещIри и щхьэр Хьэжы-Мурат здэщыIэ пэшымкIэ ещI мобы дыкъимыщIэмэ, хъунущ къыригъэкIыу. Асыхьэтуи тутыныр пегъанэ, иримышэхыу, и Iупэхэр игъэпIийуэ къыжьэдрегъэхуж. - Мыщхьэмыпэщ мы пщIэр, - ткIийуэ жеIэ Гамзали щIокI, Хъан-Магомэ абы нащхьэIущхьэ кIэлъещI, итIанэ, тутын Iугъуэр жьэдишэмэ къыжьэдигъэхужу Лорис-Меликовым йоупщI шылэ къэптал, хъурыфэ пыIэ хужь къыщищэхуфынумкIэ. - Уэ апхуэдиз ахъшэ уиIэ сытми? - СиIэщ. Къэзгъуэтынщ, - нащхьэ ищIурэ жэуап къет абы. - ЕупщIыт абы ахъшэ къыздрихамкIэ. – Елдар и нэгу лъагъугъуафIэ нэщхъыфIэр къегъазэ. - Къэсхьэхуащ, - псынщIэрыпсалъэу жеIэ Хъан-Магомэ. КъыхуеIуатэ дыгъуасэ Тифлис зыщиплъыхьу къикIухьурэ урыс денщикжыпIэми ермэлы жыпIэми гупышхуэ кIартI джэгуу зэрырихьэлIар. Ахъшащхьэр инт: дыщищрэ дыжьыну зыкъомрэ. Хъан-Магомэ якIэлъыплъурэ псынщIэу къыгурыIуащ орлянкэ джэгукIэр зыхуэдэр, и жып илъ гъуаплъэ жьыгъейхэр игъэзуурэ яхыхьэри ахъшащхьэмкIэ шэс ихьэу джэгуну быдагъэ ярищIылIащ. - Ар дауэ? Уэ апхуэдиз ахъшэ пIыгът? – щIоупщIэ Лорис-Меликовыр. - КIэпIейкIэ пщыкIутI фIэкIа сиIэтэкъым, - и дзэлыфэ еIт Хъан-Магомэ. - Уахьауэ щытамэ-щэ?Сыт яптынт? - Мыр плъагъурэ? Хъан-Магомэ и кIэрахъуэм и Iэр трелъхьэ. - Яптынут? - Естынуи? СыкъыщIэпхъуэжынт, сиубыдыну къыспэувыр сукIынти. - НытIэ къэпхьэхуа? - Псори къызэщIэскъуэри сыкъэкIуэжащ. Хъан-Магомэрэ Елдаррэ зыхуэдэ цIыхур Лорис-Меликовым къыгуроIуэ. Хъан-Магомэ цIыху нэжэгужэщ, ефэн-ешхэн фIэфIщ, щхьэпсщ. Езым и гъащIэми хамэм ейми пщIэ хуимыщIу ироджэгу, а джэгурщ ар нобэ урысхэм я деж къэзышар, а джэгукIэ делэм ар пщэдей Щамил деж ишэжынри Iуэхум хэлъщ. Елдари къыбгурымыIуэн хэлъкъым: ар и муридым гукIи псэкIи ета, зэпIэзэрыт, хьэл ткIий зыхэлъ лIы лъэщщ. Лорис-Меликовым илъагъур Гамзалэ гурэ псэкIэ Щамил зэретам и закъуэкъым. Абы илъагъурт абы урыс псоми пхужымыIэным хуэдиз гущыкI, Iумпэмыгъэ, цIапIагъэ, лъагъумыхъуныгъэ зэрахуиIэр. Абы къыхэкIыуи къыгурыIуэртэкъым зыкъитын щIэхъуар. Лорис-Меликовыр щегупсыс щыIэт (ар зи унафэ щIэт гуэрхэми дащтэрт) Хьэжы-Мурат Щамил зэригъэбийм теухуа хъыбарыр пцIы зэфэзэщу, къащIыхыхьар я тIэсхъапIэхэр къызэрихутэу къуршым ихьэжыну, бгырысхэм къарууэ яIэмкIэ урысхэм я тIэсхъапIэхэм къытригъэуэн щхьэкIэу. Гамзалэ и зыIыгъыкIэ псори абы щыхьэт техъуэрт. «Ахэми, езы Хьэжы-Мурат дыдэми я гуращэхэр ягъэпщкIуф, мыбы хуэмыгъэпщкIу лъагъумыхъуныгъэмкIэ я щэхур нахуэ ещI», - егупсысырт Лорис-Меликовыр. Лорис-Меликовыр ар псэлъэгъу ищIынуи пылъат. Мыбы ущызэшыркъэ, жиIэу еупщIат, арщхьэкIэ и IуэхущIэн къимыгъанэу и нэ закъуэмкIэ къыхущIэплъри макъ итхъунщIыкIамкIэ къыхуэгъумэтIымащ: - Хьэуэ, сызэшыркъым. Апхуэдэ дыдэу жэуап къритащ адрей зэреупщIахэми. Лорис-Меликовыр нукерхэм я пэшым щIэтыху еплIанэ муридми къигъэзэжащ. Ар нэкIуцэ, зи пщи зи бгъи бацэу зэщIэкIа авар Хьэнэфийт. Елдар ещхьу ари зи мыIуэху зезымыхуэ, лэжьыгъэм пэрыт лIы зэрамыщIэжт, и тетым и унафэр емыгупсысу, текI имыIэу игъэзащIэу. Прунж къищтэну ар нукерхэм я деж къыщыщIыхьэм Лорис-Меликовым къегъэувыIэ икIи йоупщI дэнэ ущыщ, куэд лъандэрэ Хьэжы-мурат пцIыхурэ жеIэри. - Илъэситху хъуауэ, - жэуап къырет абы Лорис-Меликовым и упщIэм. – Зы къуажэ дыщыщщ. Си адэм абы и адэ къуэшыр иукIати, илъ ящIэжу сэ саукIыжын ягугъащ, - жеIэ абы мамыру и напщIэ зэхэкIэжахэм къыщIэплъу. – Апхуэдэу щыхъум къуэш сищIыну селъэIуащ. - МазитIкIэ си щхьэр сымыупсу, Iэбжьанэ-лъэбжьанэ пызмыупщIауэ сэ абыхэ я деж сыкIуащ. И анэ Патимэт деж сыщIагъэхьащ. Патимэт и бгъэм сыригъафэри къуэ сыхуэхъуащ. Гъунэгъу пэшым Хьэжы-Мурат и макъ къыщIоIукI. Елдар езым къызэреджэр къыгуроIуэри и Iэхэр илъэщIу, ину бакъуэу хьэщIэщым щIохьэ. - Къоджэ, - жеIэ абы къегъэзэжри. Хъан-Магомэ дрипсырийм тутын иретри Лорис Меликовым хьэщIэщымкIэ игъэзащ. XIII Лорис-Меликов хьэщIэщым щыщIыхьэм, Хьэжы-мурат нэщхъыфIэу къыIущIащ. - НытIэ, пытщэрэ? – щIоупщIэ ар тахътэм итIысхьэурэ. - Iэмал имыIэу, - жеIэ Лорис-Меликов.- Уи нукерхэм я деж сыщIыхьащ, сайпсэлъащ. Зыр хуабжьу нэжэгужэщ, - щIегъуж Лорис-Меликовым. - Пэжщ, Хъан-Магомэ цIыху тыншщ, - жеIэ Хьэжы-Мурат. - Нэхъ щIалэр, нэхъ дахэр сигу ирихьащ. - А-а, Елдари. Ар щIалэщ, ауэ гъущIым хуэдэу быдэщ. ТIури мэщым. - Пытщэрэ адэкIэ? - НытIэ, нытIэ. - БжесIащ хъанхэр зэраукIар. Арати, яукIри Хьэмзэт Хунзах Iэпхъуащ, хъан уардэунэр и псэупIэу, - къыщIедзэж Хьэжы-Мурат. – Хан ан гуащэм и закъуэт къэнар. Хьэмзэт ар зэгуэр къыреджэ. Къриджар къешхыдэу щыхуежьэкIэ, Хьэмзэт и мурид Асельдер нащхьэ хуещI, адрейр и щIыбагъымкIэ къыщеуэри къиукIащ. - Сыт цIыхубзыр щIиукIар? – щIоупщIэ Лорис-Меликовыр. - Арыншэу дауэ хъунт: фIалъэ лъакъуитIыр здэкIуам кIэбз лъакъуэхэр нэсын хуейщ. И лъапсэр ягъэгъущын хуейт. Щамил нэхъыщIэр бгым щидзри иукIащ. Аварие псор Хьэмзэт и блыгум щIэуващ, си къуэш Уэсмэнрэ сэрэ дыщIэувакъым. Дэ хъанхэм ялъ тщIэжын хуейт. Дэ жыIэдаIуэ дыхъуауэ фэ зытедгъэуащ, ауэ дызэгупсысыр тIэкIу зытIэжьэну,дгъэжакъуэхэу, уардэунэм къыдэкI нэужь дыкъыпэтIысу дыукIыну арат. Зыгуэр къыткIэщIэдэIухьри псори Хьэмзэт жыриIэжащ, абы ди адэшхуэр ириджэри къыщыхьащ: «КъызжиIакъым жумыIэж, уи къуэрылъхухэм Iуэху мыщхьэмыпэ сэр щхьэкIэ зэхаублэу щытмэ, щхьэпылъапIэм абыхэм ягъусэу уэри уфIэслъэнщ. Сэ Тхьэм къабыл ищIын Iуэху солэжь, зэран къысхуэхъуIа хъунукъым. КIуэ, кIуэж, сэ бжесIар зыщумыгъэгъупщэ». Дадэ къэкIуэжри псори къытхуиIуэтэжащ. Абдежым къыдгурыIуащ афIэкIа зытIэжьэ зэрымыхъунур,мурад тщIащ мэжджытым япэ щекIуэкIыну жумэ нэмэзым дыкIуэу ар дукIыну. Ди дэрэгъухэр щIегъуэжри си къуэш Уэсмэнрэ сэрэ ди закъуэу дыкъэнащ. Дэ кIэрахъуэ тIурытI къыдощтэ, щIакIуэ зытыдопхъуэри мэжджытым докIуэ. Хьэмзэт мэжджытым къыщIыхьащ мурид тIощIрэ пщIырэ и гъусэу. Хьэмзэт ибгъукIэ къыщытщ фIыуэ илъагъу и муридыр, хъан фызыжьыр зыукIа Асельдер. ДыкъыщилъагъукIэ ар мэкIий щIакIуэхэр зыщытхыну икIи сэ къызбгъэдохьэ. Си Iэм къамэр сIэщIэлъти сеуэри сукIащ. ЗанщIэуи Хьэмзэт зездзащ. Си япэ къищри си къуэш Уэсмэн абы кIэрахъуэкIэ еуат. АрщхьэкIэ, ар иджыри псэут, къамэ къихакIэ си къуэшым зыкъыридзащ. Сэ и щхьэм сеуэри ар сукIыпащ. Муридхэр тIощIрэ пщIырэ хъурт, дэ дытIу къудейт. Абыхэм си къуэшыр яукIащ. Сэ сакъыIэщIэкIщ, щхьэгъубжэм сыдэлъри сежьэжащ. Хьэмзэт зэраукIар къыщащIэм цIыхубэм зыкъаIэтащ, зыкъыщаIэтым муридхэр зэбгырыжыжащ, къэнам щыщу зы цIыху псэууэкъагъэнакъым. Хьэжы-Мурат и псалъэ зэпегъэу, хьэлъэу бауэу. - Псори хъарзынэ хъуа хуэдэт, - пещэ абы, -ауэ иужькIэ псори зэIыхьэжащ. Хьэмзэт и пIэ Щамил иуващ. Абы лIыкIуэ къысхуищIащ и гъусэу урысхэм сезэуэну сыкIуэну къысхуигъэуву, арэзы сымыхъумэ, Хунзах зэтрикъутэу сэри сиукIыну сигъэшынэрт. Сэ хуэсIуэхужащ и деж сызэрымыкIуэнури си деж къызэрыдэзмыгъэхьэнури. - Сыт абы ущIыгуэмыхьар? – щIоупщIэ Лорис-Меликовыр. Хьэжы-Мурат жэуап зэуэ къитыркъым, кIыхьу йогупсыс. - Сыгухьэ хъунутэкъым. Щэмил си къуэш Уэсмэнрэ Абунунцалрэ ялъ телът. Арат сыщIэмыкIуар. Абдежым Розен-генерал офицерыцIэ къысфIищри Аварием и тет сищIащ. Псори тэмэм къвсфIэщIат, арщхьэкIэ Розен япэ щIыкIэ Аварием и тету къазикъумыкъ Мыхьэмэт-Мырзэ, абы иужькIэ Ахъмэт-Хъан сымэ игъэуващ. Иужьрейр бий кIэуфIыцI къысхуэхъуат. Сыту жыпIэмэ и къуэм щхьэкIэ хъан гуащэм ипхъу Салтанет лъыхъуати, щырамытым, абы си Iуэху хэслъхьауэ илъытэри саукIыну унафэ ищIат. Мис абы щыгъуэщ генерал Клюгенау и пащхьэм сыщыщигъэулъияр – жриIащ авархэм сэлэтхэм пхъэ ирезмыгъэту. ЖриIат, сарыкъ, мис мы сарыкъыр, щхьэрыстIэгъауэ, щыщхьэрыстIагъэкIэ Щамил сыгухьауэ, - Хьэжы-Мурат и сарыкъым тоIэбэ. – Ауэ Клюгенау а псор и фIэщ хъуакъым, къызэмыIусэнхэу унафэ ищIащ. Генералым Тифлис зэригъэзэжу Ахъмэт щхьэзыфIэфIагъ илэжьащ: сэлэт ротэ псом саригъэубыдащ, Iэхъулъэхъу сищIри топышэм сыпыригъэпхащ. Апхуэдэу жэщих-махуихкIэ саIыгъащ. Ебланэ махуэм сыкъыпапхыкIыжри Темыр-Хъан Шурэ сахуащ. Фоч узэда зыIыгъ сэлэт плIыщIым сыкъаувыхьауэ. Си Iэхэр пхат, сыщIэпхъуэжыну иужь сихьэмэ саукIынуунафэ яIэт. Сэ ар сщIэрт. Мэкъсэхъу щIыпIэм дынэсауэ ди лъагъуэр Iузэ дыдэ хъуащ,сэмэгумкIэ мывэ блынт, ижьырабгъу лъэныкъуэр щыхупIэт санжэ щэ ныкъуэ хуэдиз и кууагъыу. Сэлэтхэм сакъыхэкIауэ ижьырабгъу лъэныкъуэм зыщеттым абыкIэ сымыкIуэну зы сэлэт къыспэувынтэкъэ, ауэ сэ щыхупIэм селъащ сэлэтыр здэсхьу. Сэлэтыр зэшэзэпIэу иукIащ, сэ, зэрыплъагъущи, мис псэууэ сыкъэнащ. Си дзажи, си щхьи, лъакъуи – псори зэхикъутат. Сыпщын си гугъэу сеIэ щхьэкIэ дэнэт. Си щхьэр уназэри сымэхащ. ЗыкъыщысщIэжам щыгъыну сщыгъыр лъым игъэпсыфат. Iэхъуэ гуэрым гу къыслъитащ. ЦIыхухэр къриджэри къуажэм сахьащ. Дзажэри щхьэри кIыжащ, лъакъуэри кIыжащ, арщхьэкIэ нэхъ кIэщIу къэнащ. Хьэжы-Мурат и лъакъуэ Iушэр къеIэт. - СыризокIуэ, ари хъарзынэщ, - жеIэ абы. – цIыхухэм сыкъащIэри къакIуэу хуежьащ. Ауэрэ сыхъужащ, сыхъужри Цельмес сыIэпхъуэжащ. Си унафэм щIэувэну авархэм аргуэру къыщысхуагъэувым арэзы сыхъуащ, - Iэдэбу, ауэ гушхуэныгъэ хэлъу жеIэ Хьэжы-Мурат. Хьэжы-Мурат псынщIэу къызэфIоувэ. Хъуржын зэпедзэкIым дэфтэрылъэ къырех, абы гъуэжьу зи фэ текIыжа письмоитI къыдехри Лорис-Меликовым ирет. Ахэр генерал Клюгенау къитха письмот. Лорис-Меликовыр ахэм къоджэ. Япэ письмом итт: «Прапорщик Хьэжы-Мурат! Си деж къулыкъу щыпщIэу ущыщыIам уэ сыпхуэарэзащ, цIыхуфIу услъытащ. Иджыблагъэ генерал-майор Ахъмэт-Хъан хъыбар сигъэщIащ уэ уэ узэрепцIыжакIуэм теухуауэ, уэ сарыкъ щхьэрыптIэгъащ. Щамил пашэгъу пщIащ, цIыхухэр урыс унафэщIхэм емыдэIуэну хубоджэ. УагъэтIысу си деж укъашэну унафэ сщIати, уэ щтапIэ уихьэжащ, сщIэркъым ар Iейрэ фIырэ узэрыщIэпхъуэжар, сыту жыпIэмэ узахуэрэ умысэрэ тэмэму сщIэркъыми. Иджы мы сэ ныбжесIэм къедаIуэ. Ди пащтыхьышхуэм и пащхьэм уи напэр щыкъабзэмэ, къуаншагъэ лъэпкъ пкъуэмылъмэ, си деж къакIуэ. Зыми ущымышынэ – сэ уэ суриуэчылщ. Хъаным уэ зыри къуищIэфынукъым, ар езыр сэ си унафэм щIэтщ, абы къыхэкIыу ущIэшынэн щыIэкъым». АдэкIэ Клюгенау къитхырт ар сыт щыгъуи жиIа псалъэм зэрытетыр, захуагъэм зэрителъхьэр, Хьэжы-Мурат аргуэрыжьу къелъэIурт и щхьэр ирихьэлIэну. Лорис-Меликовым письмом къеджэн щиухкIэ, етIуанэ письмор къещтэ, ауэ Лорис-Меликовым зэкIэ IэщIимылъхьэу, япэ письмом жэуап зэрыритар хуеIуатэ. -Сэ абы хуэстхащ сарыкъ зэрызесхьэр, ауэ Щамил щхьэкIэкъым, атIэ си псэр жыхьэрымэм мыкIуэн папщIэкIэщ. Щамил сыгухьэну зэрызимымурадыр, сыту жыпIэмэ абы и зэран хэлъщ си адэри, си къуэшхэри, си Iыхьлыхэри зэраукIам, урысхэми сахыхьэфынукъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ напэтех къыскIэлъызэрахьащи. Iэпхлъэпхыу Хузнах сыщыщаIыгъам бзаджэнаджэ гуэр къыстегъутхьащ. А цIыхур псэууэ дунейм тету сэ сывгухьэфынукъым. Псом нэхъыщхьэращи, сэ Ахъмэт-Хъан пцIыупсым сыщошынэ. Абы иужькIэ мы письмор къысхуитхащ, – жиIэурэ, Хьэжы-Мурат Лорис-Меликовым ирет адрей тхылъымпIэ гъуэжьыр. «Си письмом жэуап къептащ, фIыщIэ пхузощI, - къоджэ Лорис-Меликовыр. – Уэ къотх къэбгъэзэжыну ушынэу, джаурым къуиха емыкIум уи лъэр илъахъэу, сэ уи фIэщ сщIыну сыхуейщ урыс законхэр захуагъэм зэрительхьэр, уи нэкIэ плъагъунщ уи напэр тезыхам ихь тезырым и инагъыр, сэ унафэ сщIащ а Iуэхур зэхагъэкIыну. КъэдаIуэ, Хьэжы-Мурат! Сэри хуитыныгъэ сиIэщ уэ зыпхуэзгъэгусэну си псалъэм и пщIэр здынэсыр уи фIэщ зэрымыхъум къыхэкIыу, ауэ сэ ар пхузогъэгъу, бгырыс псоми яхэлъ дзыхьмыщIыгъэм сыщыгъуазэщи. Уэ уи напэр къабзэмэ, сарыкъыр уи псэр пхъумэн папщIэ щхьэрыптIэгъар пэжмэ, уэ узахуэмэ урыс Правительствэм хуиту уIуплъэн, си нэхэм гу къабзэ уиIэу укъыщIэплъэн плъэкIынумэ, уи фIэщ щIы лей къыпкIэлъызезыхьам тезыр хьэлхъэ ихьыну, уи мылъкур къуатыжыну, уи нэкIэ плъагъунщ икIи къэпщIэнщ урыс закон жыхуаIэр нытIэми урысхэр уи Iуэхум зэреплъыр нэгъуэщIущ. Абыхэм къалъытэркъым уэ уи щIыхь лъэхъшауэ, бзаджэнаджэм уи напэ трихауэщ зэреплъыр. Сэ си щхьэкIэ гимриндэсхэр хуит сщIащ сарыкъ зэрахьэну, я Iуэхур фIыуэ къызгуроIуэри, а псом къыхэкIыу уэ ущIэшынэн щыIэкъым. ЛIыкIуэ ныпхуэсщIам щIыгъуу къакIуэ си деж, ар уи бийхэм ягъэркъым, ар Правительствэм гулъытэ хэха зыхуиIэ цIыхум и ныбжьэгъущ». АдэкIэ Клюгенауэ Хьэжы-Мурат къигъэдаIуэрт урысым яхыхьэну. -Си фIэщ хъуакъым абы къитхахэр, - жеIэ Хьэжы-Мурат Лорис письмом къеджэн иуха нэужь, - Клюгенау деж сыкIуакъым. Си дежкIэ нэхъыщхьэр Ахъмэт-Хъан илъ згъэжэнырт, сэ абыкIэ Клюгенау сэбэп къысхуэхъунутэкъым. А зэман дыдэм Ахъмэт-Хъан и дзэхэм сыкъаухъуреихьат саубыду саукIын щхьэкIэ. Си цIыхур мащIэт, сэ абы сыпэщIэувэфыртэкъым. Мис лъэхъэнэ дыдэм Щамил и лIыкIуэр къэкIуащ Щамил и письмо къишэри. Абы сыкъигъэгугъэрт Ахъмэт-Хъан себэнынымкIэ къыздэIэпыкъуну, ар иукIыну, Авариер си унафэм къыщIигъэувэну. Сэ куэдрэ абы сегупсысащ икIи Щамил сыгухьащ. Мис абдежым щыщIэдзауэ сэ урысхэм сезэуащ. Хьэжы-Мурат зауэу игъэхъахэр къыжиIэжащ. Ахэр куэд дыдэ хъурт, абыхэм ящыщ зыкъомым Лорис-Меликовыр езыри щыгъуазэт. Дэтхэнэ теуэри псынщIэу, хахуэу зэфIигъэкIт, сыт щыгъуи текIуауэ зауэм къыхэкIыжырт. - Щамил сэрэ дяку зэныбжьэгъугъэ зэи дэлъакъым, - и кIэм негъэс Хьэжы-Мурат и хъыбарыр. – Ар сэ къысщышынэрт, ауэ сэ сримыIэуи хъунутэкъым. Апхуэдэу къекIэрэхъуэкIри зэгуэр Щамил иужькIэ хэт имам хъунур жаIэри къызэупщIауэ щытащ. Сэ имам хъунур зи джатэ нэхъ жаныращ жысIэгъащ. Ар щыIурадзэжым, Щамил лъэныкъуэ сригъэзыным пыхьащ. Зэгуэр Табасарань сегъакIуэ. СокIуэри мэл минрэ шы щищрэ къызоху. И унафэр сымыгъэзэщIауэ къымпеубыдри нэIибыгъэм сытрегъэкI, ахъшэ псори хуезгъэхьыну къысхуегъэув. Сэ дыщэ мин хузогъашэ. Абы и муридхэр къегъакIуэри си лъапсэр зэрыщыту стырех. Абы унафэ къысхуещI и деж сыкIуэну; сэ сщIэрт сиукIын мурад зэриIэри сыкIуакъым. Дзэ къыщызиутIыпщым, сакъыIэщIэкIри Воронцовым зыкъестащ. Ауэ си анэри, фызри, щIалэхэри абы и IэмыщIэ къинащ. СхужеIэ сардарым, си унагъуэр абы и деж щыIэху зыри схулъэкIынукъым. - ЖесIэнщ, - къегъэгугъэ Лорис-Меликовым. - ЗыкъысщIэгъакъуэ. Сыт збгъэдэлъми узот, джыназыр къыздэгъэIэпыкъу закъуэ. Сэ сызэрыпха кIапсэм и кIапэр Щамил IэщIэлъщ. А псалъэхэмкIэ иухащ Хьэжы-Мурат Лорис-Меликовым хуиIуэтэжа хъыбархэр. XIV Декабрым и тIощI махуэм Воронцов IуэхумкIэ министр Чернышев мыр хуитхащ. Письмор французыбзэт. «Иужьу нэкIуа пощтым сыныщыпхуэтхакъым, джыназ щэныфIэ, Хьэжы-Мурат и Iуэхур тетщIыхьыну унафэр зэрыдмыубзыхуам, абы нэмыщIу иужь махуитI-щым сызэрыгукъыдэмыжам къыхэкIыу. Си иужь письмом Хьэжы-Мурат мы къэкIуэкIэ хъуар хъыбар зэрозгъэщIащ: ар Тифлис къэкIуащ 8-нэ махуэм; етIуанэ махуэм сэ зэзгъэцIыхуащ. МахуийкIэ е бгъукIэ сэ сепсэлъылIащ, сегупсысащ сыт абы къытхуищIэфыну пIэрэ, жысIэу,псом хуэмыдэу и унагъуэм и Iуэху зыIутым ар икъукIэ зэрырипIейтей, хэт псэлъэгъу хуэмыхъуами щхьэтехауэ абы и гугъу ещI, абы и унагъуэр Щамил и IэмыщIэ илъыху гуапэу къызэредгъэблэгъам, ищIахэр зэрыхуэдгъэгъуам щхьэкIэ къытхуищI фIыщIэр къигъэлъэгъуэн хьисэпкIэ зыгуэрхэр илэжьыну хузэфIэкIыркъым. И псэм пищI и Iыхьлыхэм я Iуэху зытет зэримыщIэм абы псэхугъуэ къыритыркъым, абы кIэлъыплъыну зи пщэ дэслъхьахэм хьэкъ сщащIащ жэщкIэрэ зэрымыжейр ,мышхэхэу жыпIэ зэрыхъунур, зэпымыууэ нэмэз ещI, тхьэ йолъэIу, къэзакъ зы-тIущ и гъусэу шууэ тIэкIу къежыхь - илъэс Iэджэм хьэл хуэхъуа а нэгузыужьыкIэм фIэкIа ар зыщIэлъэIу щыIэкъым. Махуэ къэс ар си деж къокIуэ и унагъуэм и хъыбар гуэр сщIэмэ щIэупщIэну, къызолъэIу ди унафэм щIэт линие зэмылIэужьыгъуэхэм щытIыгъ гъэрхэр зэхуэтшэсу ахэмкIэ Щамил деж и унагъуэр къыщыхуэтхъуэжыну, езыми ахъшэ гуэрхэр тырилъхьэнущ. ЩыIэщ цIыху абы папщIэ ахъшэ къэзытын. Сэ мызэу къызжиIащ: си унагъуэр къысхуегъэл, итIанэ Iэмал къызэфт (абы лезгин линэр нэхъ къыхех) къулыкъу фхуэсщIэну, зы мазэм и кIуэцIкIэ Iуэхутхьэбзэшхуэ фхуэзмыщIэмэ, фызыфIэфI тезыр къыстефлъхьэ. Сэ абы жесIащ а псоми захуагъэ хэлъу къызэрысщыхъур, уеблэмэ ди деж анэмэту щымыIэу абы и унагъуэр бгым къинауэ ди цIыху куэдым ар езыр я фIэщ хъуну зэрыщымытыр, ди гъунапкъэхэм гъэру щаIыгъхэр зэхуашэсыным слъэкI зэрыхэсщIыхьынур, щхьэщэхупщIэу ахъшэм ди кIэзонэ ахъшэ хэтлъхьэну уставхэм хуит дамыщIми ,сызэрыдэIэпыкъун гуэр къызэрыхуэзгъуэтынур. Абы иужькIэ убзыщI хэмылъу жесIащ Щамил дауэ мыхъуами и унагъуэр фIырыфIкIэ къызэрыримытыжынур, хэт ищIэрэ къигъэгугъэнкIэ хъунщ къуаншагъэ псори къыхуигъэгъуну, и къулыкъури къыритыжыну, имыгъэзэжмэ, и анэри, фызри, и бынихри иукIынкIэ къигъэшынэнкIэ зэрыхъунур. Сэ абы селъэIуащ а жыхуэсIахэм тету Щамил хъыбар къригъащIэмэ къищтэну унафэр зыхуэдэр къызжиIэну. Хьэжы-Мурат уэгум дэплъейщ, и IитIыр уафэм хуишийри къызжиIащ псори тхьэм и IэмыщIэ зэрилъыр, абы зэи и бийм и IэмыщIэ зэрызримылъхьэнур, сыту жыпIэмэ хьэкъыу ещIэ Щамил къызэрыхуимыгъэгъунур, игъэзэжамэ куэдрэ псэууэ дунейм зэрытримыгъэтынур. И унагъуэр зэтриукIэным и гугъу пщIымэ, Щамил апхуэдизу щхьэпскъым и бийр нэхъ хъыжьэж, нэхъ шынагъуэж зыхуищIыну, етIуанэрауэ, Дагъыстаным иджыри исщ ар къызэрыдашэхын фIэлIыкI зиIэ цIыху куэд. ИкIэм жиIащ тхьэм дяпэкIи сыт къыхуимыгъэфэщами, и унагъуэр къызэрищэхужын Iуэху фIэкIа и щхьэм зэримылъыр, тхьэм и цIэкIэ къызэрызэлъэIур Шэшэн щIыналъэм и Iэгъуэблагъэхэм кIуэжынуIизын естыну, ди унафэщIхэм хуит зыкъыригъэщIурэ и унагъуэм зыпищIэну нобэ я Iуэху зытетыр, хуит къищIыжын папщIэ хэкIыпIэу иIэр къихутэн мурадкIэ, мыувыIэу жеIэ дэ къыдэбий цIыху куэд, абы и наIибхэри хэту, Хьэжы-Мурат ноби и телъхьэу дыкъэзыгъэбий а лъэныкъуэм зэрыщыIэр; урысхэм къагъэIурыщIа е димыфIми дызымыгъэбий цIыхухэм, дэри дадэIэпыкъуурэ запедгъэщIатэмэ, жэщми махуэми и гум псэхугъуэ къезымыт гукъеяуэр зэтес хъужыну, ди сэбэп зыпылъ Iуэхухэр лэжьын щIидзэну ди дзыхь къихьыну. Ар мэлъаIуэ къэзакъ шууей хъыжьэ тIощI, тIощIрэ пщIырэ хуэдиз, абы и унафэм щIэту икIи къахъумэу гъусэ хуэтщIу Грознэм дгъэкIуэну, абы жиIэхэр зэрыпэжым ар и шэсыпIэ хъуну. Уэ къыбгурыIуэнщ, джыназ щэныфIэ, а псом ину сызэрагъэпIейтейр, сыт сымылэжьами, си пщэ жэуаплыныгъэ ин къызэрыдэхуэр. ИкъукIэ мысакъыныгъэ ин хъунт абы нэсу дзыхь хуэтщIыныр; ауэ щIэпхъуэжын папщIэ абы Iэмалу иIэр къеIытхынумэ, ар щIэдубыдэн хуей хъунт; ар, сэ сызэреплъымкIэ, захуагъэ хъунтэкъым, политикэ и лъэныкъуэкIи тэмэму къыщIидзынтэкъым. Апхуэдэ Iуэху кIэлъызетхьэмэ, абы и хъыбар щIэх дыдэу Дагъыстан псом щызэлъэщIысынщ, куэд мащIэми Щамил нахуэу зыпэщIэзысэну хьэзыр псори (ахэр куэд мэхъу) набдзэгубдзаплъэу къыкIэлъоплъ Iимамым и дзэпщ нэхъ хахуэу икIи дэIэпыкъуэгъуфI, гъащIэм ирихулIэу а зи щхьэр къыдэзыхьэлIэн хуей хъуам и Iуэхур зэрыхъум. ЗауэлI гъэрым и натIэ илъыр Хьэжы-Мурат етпэсауэ щытамэ, ар Щамил зэрепцIыжам дэркIэ иIэ мыхьэнэр кIуэдат. А псом къыхэкIыу сэ нэгъуэщIу Iуэхум сыбгъэдыхьэфакъым, Хьэжы-Мурат щIэпхъуэжыну и щхьэ къихьэ хъужыкъуэмэ, щыуагъэшхуэ сIэщIэкIауэ сагъэкъуаншэн пэтми. Ди къулыкъум, псом хуэмыдэу мыпхуэдэ зэхэзэрыхьа Iуэхум щыгъуэ гугъущ, жыпIэ хъунущ пхузэфIэмыкIыхэну, зы гъуэгу захуэ хэхакIэ ущыуэнкIэ умышынэу урикIуэну жэуаплыныгъэр уи пщэ думылъхьэжу, ауэ гъуэгур захуэу тэмэму къыпщыхъумэ абы ирикIуэн хуейщ – зэрыхъуIауэ ирехъу. СыволъэIу, джыназ щэныфIэ, мы си Iуэху еплъыкIэр августейшэ ди государь императорым и пащхьэ схуиплъхьэну, сэ насыпыфIэ дыдэу зыслъытэжынущ пащтыхь дотэм си IуэхущIафэр тэмэму къилъытэмэ. Мы уэ ныпхуэстхыр генералхэу Заводскэмрэ Козловскэмрэ яхуэстхащ, Козловскэм и щхьэкIэ Хьэжы-Мурат и Iуэху зэрихуэну, абы Iизыншэу зы щIыпIэ кIуэ зэрымыхъунур, Хьэжы-Мурати быдэу жесIащ. Апхуэдэу сэ абы жесIащ конвой щIыгъуу быдапIэм къыдэкIыурэ зигъэлъагъуэмэ нэхъыфIу, Хьэжы-Мурат щIэубыдауэ тIыгъыу Щамил хъыбар имыгъэIун щхьэкIэ; абы щыгъуэми псалъэ къеIысхащ зэи Воздвиженскэм мыкIуэну, сыту жыпIэмэ, Хьэжы-Мурат абы и IэмыщIэ зрилъхьа щхьэкIэ, си къуэр абы щыунафэщIкъым; абы псалъэмакъ мыщхьэмыпэхэр къишэнкIэ мэхъу. ЖыпIэнурамэ, Воздвиженскэ дэ къыдэбий цIыхубэ куэд дыдэм пэгъунэгъуIуэщ, абы къыхэкIыу дзыхь зыхуищIхэм запищIэн щхьэкIэ Хьэжы-Мурат дежкIэ Грознэр сыт и лъэныкъуэкIи нэхъыфIщ. КъыхэщыпыкIа къэзакъ шуей тIощI зы лъэбакъуэ хуэдизкIэ къыбгъэдэмыкIынухэм нэмыщI, абы згъэкIуащ цIыху зэпIэзэрыт, пщIэрэ щхьэрэ зиIэ, офицер Iущ ротмистр Лорис-Меликовыр, тэтэрыбзэкIэ псалъэр. Хьэжы-Мурат фIыуэ зыцIыхур, си гугъэмкIэ, нэсу абы дзыхь къыхуещIыр. МахуипщI мыбы щигъэкIуам Хьэжы-Мурат подполковник джыназ Бархановым, Шушенскэ уездым и тет, къулыкъу IуэхукIэ мыбы къэкIуам, цIыху телъыджэм, сэри нэсу дзыхь зыхуэсщIым , щIыгъуу псэуащ. Абыи Хьэжы-Мурат и дзыхь къилэжьащ, абы фIэкIа нэгъуэщI димыгъусэу тэтэрыбзэ къабзэу зэрищIэм и сэбэпкIэ, дэ Iуэху щэхухэм дытепсэлъыхьащ. Хьэжы-Мурат етщIэнумкIэ сэ Тархановым седжэнджэщащ. Сэ зэрысщIара тэмэмыр,хьэмэрэ тутнакъэщым иддзэу, зэрытхузэфIэкI псомкIи тхъумэн хуея – е кIэлъызепхьауэ ар пхъумэн жыхуэпIэр тынш цIыкIукъым, хьэмэрэ мы лъахэр едгъэбгынэн хуея? Иужьрей бгъэдыхьэкIитIыр къыхэтхыгъамэ, Хьэжы-Муратрэ Щамилрэ зэрызыщыхьам дэ ефIэкIыныгъэу къыдита псори хэдутэжауэ арат, абы нэмыщIу Щамил и Iуэху зымыдэ бгырысхэм къаIэтурэ псалъэмакъ зэщIэплъэ зэпытыр зэпыдудауэ арат. Джыназ Тархановым къызжиIащ Хьэжы-Мурат пэжу къызэрыдбгъэдэтыр и фIэщ зэрыхъур, къыхуигъэгъуну къигъэгугъуа пэтми, Хьэжы-Мурат фIыуэ зэрищIэр Щамил къызэрыхуимыгъэгъунуIар, зэрыIэрыхьэххэу и щхьэр зэрыпилъэнур. Тархановыр зыгъэпIейтейуэ щыIэр зы Iуэхугъуэ закъуэщ – ар Хьэжы-Мурат зэрыдинлырщ икIи абы иубзыщIыркъым абы лъэныкъуэмкIэ Щамил къыщытрикъузэнкIэ зэрыхъунур. Ауэ, зэрыжысIащи, абы Хьэжы-Мурат и фIэщ хуэщIынукъым иджыпсту мыхъуми игъэзэжу зэман гуэр дэкIа нэужь, и ажалыр къимыгъэсыну. Аращ, джыназ щэныфIэ, мы къекIуэкI ди Iуэхухэм я зы теплъэгъуэм ехьэлIауэ ныбжесIэну сызыхуеяр». XV Тхыгъэр Тифлис икIыу гъуэгу техьащ декабрым и 24 махуэм 52 гъэм. ИлъэсыщIэм и пэ къихуэу шы зыбгъупщI игъэпщу зэгуэзыгъэуда, шыгухуипщIхэм я накIэлъакIэр щIэзыуда фельдегерым письмор а зэманым зауэ IуэхухэмкIэ министру щыта джыназ Чернышев и пащхьэ ирилъхьащ. I852 гъэм январым и I-м адрей Iуэхухэм ящIыгъуу Воронцов и письмор император Николай хуишащ. Чернышев Воронцовыр фIыуэ илъагъуртэкъым – илъагъуртэкъым Воронцов псом пщIэ зэрыхуащIым, абы и къулеягъым, Воронцов зэрыджыназ нэсым, езы Чернышев зэрыапхуэмыдэм, псом нэхъыщхьэращи, императорыр Воронцов егъэлеяуэ фIыуэ зэрыхущытым папщIэ. Абы къыхэкIыу Iэмал игъуэтыху Чернышев Воронцов зэран зэрыхуэхъун иужь итт. Кавказ Iуэхухэм теухуауэ нэхъапэм доклад щищIам щыгъуэ абы Николай Воронцов гукъанэ хуригъэщIын и гугъат урыс унафэщIхэм я зэранкIэ бгырысхэм сэлэт гуп миныр къызэрызэтраукIэм щхьэкIэ. Иджыпстуи ар иужь итт Хьэжы-Мурат теухуауэ Воронцов къищта унафэр зэблэшауэ пащтыхьым и пащхьэ ирилъхьэну. Ар хэтт урысхэр хригъэлъафэу Воронцов бгырысхэм сыт щыгъуи къащхьэщыжыну, Хьэжы-Мурат Кавказым къызэрыщинар делагъэу. Хьэжы-Мурат зыкъыщIитар ди тIасхъапIэхэр къихутэну ара хуэдэу, ар Урысейм и курыкупсэм къишауэ и унагъуэр къащэхужа нэужь фIэкIа абы дзыхь ебгъэз мыхъуну пащтыхьым и фIэщ ищIыну. Ауэ Чернышев и мурадыр къехъулIакъым , январым и I-м хуабжьу гукъыдэжыншэу нэху къызэрекIам къыхэкIыу, а пщэдджыжьым езым и щхьэм къихьам фIэкIа нэгъуэщIым и чэнджэщкIэ унафэ къищтэнутэкъым Николай I, псом хуэмыдэу Чернышев къыбгъэдилъхьэ IуэхукIэ, хэбгъэзыхьмэ абы ар ерагъкIэ ишэч къудейт, зэкIэ зэрызихъуэкIын зэрыщымыIэм къыхэкIыу, декабристхэм я Iуэхур щызэхагъэкIым Захар Чернышев игъэунэхъуу и мылъкур зэрилъэфэлIэну зэрыхэтар ищIэрти, цIыху цIапIэу ибжырт. Николай зэрыгукъыдэжыншэм и фIыщIэкIэ Хьэжы-Мурат Кавказым ирамышу къэнащ, и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэ игъуэтакъым, ауэ Чернышев и докладыр нэгъуэщI зэманым ищIауэ щытамэ Хьэжы-Мурат и Iуэхум нэгъуэщIу зиублэрэкIынкIэ хъунт. Сыхьэтыр пщIым и ныкъуэ хъуауэ арат Чернышев и шыгуху гъум кIэщI жьакIацэр, къэдабэ пыIэ пшэплъыфэр щхьэрыкъуауэ, Николай Павлович зэрызекIуэ хабзэм ещхь Iэжьэ цIыкIум и гублащхьэм дэсу Зимнэ Уардэунэм и екIуэлIапIэ цIыкIум деж Iулъадэу джыназ Долгорукэм и шыгуху вожэхэр и пхэм щIэдзауэ Iэджэ щIауэ щысым, нэхъ пасэу зи бариныр къэзышам, фIэхъус щырихам. Чернышев дзыдзэ пщампIэху зытелъ шынел щыгът, адэкъэ къабзий зыдэIуа шляпэ щимэ щхьэрыгът. Мыщафэр и куэхэм ятридзри и щIыIэм игъэдия, кIэлош зыщымыгъ и лъакъуэ дияхэр сакъыу къыригъэувэхри (ар кIэлош зэрыщимытIагъэм ирипагэрт), шыгъэцIывхэр игъэпсалъэу зигъэщхъыу швейцарым Iуиха бжэмкIэ ар щIыхьащ. Камер-унэIут лIыжьыр къыпожажьэри абы шынелыр пэIущIэм щыIех. Чернышев гъуджэм бгъэдохьэ, сакъыу и щхьэц лей гъэушэрэзам шляпэр щхьэщех. Гъуджэм йоплъэри хабзэ зэрыхуэхъуауэ нэжьгъуцхэр, натIэцыр ирелъэщIэкI, пщIэхэлъ жорыр зэрегъэзахуэ, дамэтелъхэм, бгырыпхым и Iэр ирегъажэри фIыуэ къемыдэIуэж лъакъуэхэр ерегъыу зэблихыурэ алэрыбгъукIэ къиубгъукIадэкIуейпIэр къызэренэкI. ЗэщыхупыкIарэ Iужажагъэ хэлъу загъэщхъауэ блыным еувэкIа камер-нэгуфIыщIэщIэхэм яблокIри Чернышов пэIущIэ пэшым щIохьэ. Мы IэнатIэр къызэрылъагъэсрэ куэд мыщIа, фащэр щIэрыпси дамэтелъхэри къызыщылындыкI, зэкIэ фадэмрэ цIыхубзымрэ ирамыфа нэгум зи пащIэ псыгъуэ цIыкIухэр текъуэдия, Николай Павлович ещхьу зи нэжьгъуцхэр ежьэкIа адьютантыр пщIэ къыхуищIу абы къыIуощIэ. Зауэ IуэхухэмкIэ министрым и къуэдзэ джыназ Долгорукий Василий и нэгу делэIуделафэм зэшыныр къищу къотэджри фIэхъус кърех. Мыбыи и пащIи, жьакIи, нэжьгъуци Николай зригъэщхьу игъэкIырт. - Императорыр щыIэ? - Чернышев флигель- адъютантым зыхуегъазэ, и щхьэр кабинетыбжэмкIэ ищIурэ. -Зи щIыхьыр иныр къэкIуэжа къудейщ- французыбзэкIэ жэуап къыретыж, псы зэрыт стэчан и щхьэм тригъэувамэ, имыкIутын хуэдэу щабэ рвкIуэ флигель- адъютантым къет жэуап ,езым и макъым щIэдэIужрэ абы гукъыдэж ин къызэрыритырыр нэрылъагъуу, и щытыкIэ псомкIэ здиунэтIа щIыпIэм пщIэрэ щIыхьу хуиIэм и инагъым и щыхьэту макъ зымыщI бжэр Iэдэбу Iуехри щIохьэ. Долгорукэм и дэфтэрылъэр зэтрехри къыздихьа тхылъымпIэхэр аргуэру зэ зэIепщIыкI. Чернышев зызэхеуфэри пэшым ирокIукI, и лъакъуэхэм удэрэбжьар зригъэукъуэдийурэ хуэшыр иригъэкIыу, пащтыхьым жриIэнухэм егупсысу. Чернышев моуэ бжэм щыбгъэдыхьэм ар къызэIуокI, щыщIыхьэм щыгъуэ нэхърэ нэхъ лыдыжу, нэхъ щэныфIи къэхъуауэ флюгель-адьюдантыр къыщIокIыж икIи и Iэр ещIри министрымрэ и къуэдзэмрэ щIыхьэну ирегъэблагъэ. МафIэсым къела Зимнэ Уардэунэр зэрызэрагъэпэщыжрэ Iэджэ щIат, арщхьэкIэ Николай етIуанэ къатым иджыри щыпсэурт. Министрхэми, нэгъуэщI унафэщIышхуэхэм щаIущIэ пэшыр икъукIэ лъагэщ, щхьэгъубжэшхуиплI хэтщ. Блын жьантIэм император Александр I-нэм и сурэт ин фIэлъщ. Щхьэгъубжэ зэхуакухэм бюроитI дэтщ; блынхэм шэнт зыбжанэ кIэрытщ, пэшым и кум стIол абрагъуэ, абы и жьантIэм Николай и шэнтиуэр, и гупэмкIэ къыщIыхьэхэр щигъэтIыс шэнтхэр къыщытщ. Николай дамэтелъ цIыкIу фIэкIа зытемылъ къэптал фIыцIэ щыгът дамэтелъ гъэщIэрэщIа эполеткIэ зэджэр щIымыгъуу. Ар стIолым пэрыст зигъэкъарэ бгырыпх бгъуфIэкIэ щIэкъузыкIа и ныбэф иныр ипэ иту, икIи гъащIэ къызыщIэмыщ нэ диеяхэмкIэ къыщIыхьахэм къеплъырт. И шынэкIу кIыхьу натIэ къэбкIэ иухми, щхьэ джафэм телъэщIауэ щхьэц лей зэрихьэми , сыт щыгъуи щIыIэ мылыр къызыщIих напщIэ зэхэуфахэми, пщампIэм екъузылIа жьэпкъми абы и нэгур нэщхъыцэ, уеблэмэ губжьаифэ къытрагъауэрт. Апхуэдэ гукъыдэжыншагъэм и щхьэусыгъуэт зэрешарт. Езыгъэшари дыгъуэпшыхь зыхэта бал-маскарадыр арат. Зи щыгум бзу сурэт тет кавалергадскэ гъущI пыIэр щхьэрыгъыу лIы абрагъуэр екуэкуншэу щтэIэщтаблэу зэхэт цIыхухэм щапхырыкIым мыбы и пэкIэ щыIа маскарадым къыщыIущIа цIыхубзым, нэкIуIупхъуэ зыIулъым Iууащ. А цIыхубзым и Iэпкълъэпкъ зэкIужым, и щIыфэм и хужьагъым, макъ гуакIуэм пащтыхьыр дахьэхат. АрщхьэкIэ лIыжь гурыщIэр къызэщIигъаплъэри ар бзэхыжат къыкIэлъыкIуэ маскарадыр пIалъэу къритри. Иджы, дыгъуэпшыхь ,ар езыр къыщыбгъэдыхьэм иутIыпщакъым. Абы ар иригъэблэгъащ игу ирихьа цIыхубзхэр здишэу пэш щхьэхуэ сыт щыгъуи и закъуэу щыбгъэдэсыным хухахам. Щыму бжэм нэс кIуэри Николай зиплъыхьащ, арщхьэкIэ и IуэхутхьэбзащIэр зыщIыпIэкIи щилъэгъуакъым. И нэщхъ зэхиукIауэ Николай бжэм еIунщIащ цIыхубзыр япэ иригъэщри. -Мыбы зыгуэр щIэс хуэдэщ,-жиIащ цIыхубзым французыбзэкIэ къэувыIэурэ. Пэж дыдэу пэшыр нэщIтэкъым. Къэдабэ зытебза шэнтжьейм ист улан офицеррэ зи нэкIуIупхъуэр Iуха цIыхубз сырыху щIалэ дахэ дыдэ цIыкIурэ. Къэгубжьауэ нэкIэ къепыдж Николай и Iэпкълъэпкъ гъумыщIэм къыщыIуплъэм цIыхубз сырыху цIыкIум пIащIэ-тхъытхъыу нэкIуIупхъуэр зыIуилъхьэжащ, улан офицерым и нэгум гузэвэгъуэ щIыIэр къищу зыхуэмыгъэхъеижу и пIэм ижыхьащ. ЦIыхухэр къызэрыщышынэм сыт хуэдизу емысэжами, абы дапщэщ щыгъуи и гуапэт цIыхухэр игъэшынэн, гузэвэгъуэм хидзэн, губжьыр дахэкIэ зэрихъуэкIыу и нэхэм гуапагъэ къыщIигъэхьэн, абы цIыхур нэхъри нэхъ щтэIэщтаблэ зэрищIыр ищIэрти. Иджыпстуи аращ ищIар: -Уэ, си къуэш,-жриIащ абы зи Iэпкълъэпкъыр хуэшым иубыда офицерым,- уэ унэхъыщIэщ, диваныр хуит къысхуэпщI хъунущ. Офицерыр къыщылъэтащ, хужь-плъыжь хъууэ, гъэшауэ щIэжыжащ, щIыгъуа цIыхубзым иужь иту. НэкIуIупхъуэ зыIулъыр швед-гувернерым ипхъу иъэс тIошIым ит, зи дзыгъуэ джанэр зыщамыха хъыджэбзу къыщIэкIащ. Хъыджэбзым Николай къыжриIащ зэрысабий лъандэрэ и сурэтхэм еплъурэ хьэщыкъ къызэрыхуэхъуар, тхьэ пэлъытэу къызэрилъытэр икIи сыту мыхъуами гу къызылъыригъэтэн мурад зэриIар. Иджы, жиIэрт, си гуращэм сытеIэбащи, нэгъуэщI зыри хуейкъым, зыгуэркIи сыпщыгугъыркъым. ЦIыхубзхэм щахуэзэ къэхьпапIэм хъыджэбзыр иригъэшащ икIи сыхьэтым щIигъукIэ и гупэ хэлъащ. Жэщым къигъэзэжри и гъуэлъыпIэ къурэ Iузэм щыгъуэлъыжат, Наполеон и шляпэм хуэдэу цIэрыIуэ хъуа (ардыдэрт абы жиIэр) плащыр зытрипIэри, ауэ щIэх жейм хилъэфакъым. Зэм абы и нэгу къыщIыхьэрт хъыджэбзым и нэкуху шынэри гуфIэгъуэри къызэрыщыр, зэми Iэджэ щIауэ и щIасэ Нелидовэм и дамэ лыфIэр, лъэщыр и нэгу къыщIигъэхьэрти а тIур зэригъапщэрт. Щхьэгъусэ зиIэ цIыхур щэныншэныр емыкIуу абы игу къэкIыххэртэкъым, ар зыгуэрым къыжриIами икъукIэ игъэщIэгъуэнт. Ауэ, псори тэмэму ищIэ хуэдэу къыщыхъуж пэтми, гурыщIэ ткIыбжь гуэр и гум къыщызэрыдэхьейрти, а гурыщIэр ирикъухьын папщIэ и гур игъафIэрт: сыту цIыху ин, сыту цIыхушхуэ ар! Гувауэ жеижа пэтми ар, зэрыхибзэу, сыхьэтийм ежьауэ къэушащ, сыт щыгъуи ещхьу зитхьэщI-зигъэкъабзэщ и щIыфэ пшэрыр мылкIэ зэпилъэщIыхьри тхьэм елъэIуащ- «Богородицэ», «Верую», «Отче нащ» тхьэлъэIухэм къеджащ, къызэджам къарыкIым мыхьэнэ лъэпкъ яримыту Тхьэ елъэIущ, шынелыр щитIагъэщ, фуражкэр тригъэсщ абыжми, щIыхьэпIэ цIыкIумкIэ къыщIэкIри псыIуфэ гъуэгум техьащ. Гъуэгуку дыдэм деж ар щыIущIащ езым ещхьу цIыху абрагъуэм, правоведенэмкIэ училищэм и мундирымрэ шляпэмрэ зыщыгъ еджакIуэм. Училищэм и фащэр зэрилъагъуу Николай Павлович и нэщхъыр нэхъри зэхэуащ- ятеплъэ хъуркъым гупсысэн,зыгуэрхэр зэзыгъэзэхуэну иужь итхэм, ауэ щIалэ зэIэщIэлъым и лъэгагъым, екIуу иувыкIауэ, и IэфракIэр тэмэму Iэтауэ фIэхъус къызэрырихам абы губжьыр иракъухащ. -Хэт уи унэцIэр?- еупщIащ абы. - Полосатовщ, Фи Императскэ Величествэ! -Дзэм къулыкъу щыпщIэну ухуей? - Хьэуэ, Фи Императорскэ Величествэ! -Ахьмакъ!- Николай и щIыб къигъазэри ежьэжащ, япэу и щхьэм къихьа псалъэр ину къипсэлъыурэ. «Копервин, Копервин,-къытригъэзэжурэ жиIэрт абы дыгъуасэрей цIыхубзым и цIэр . - ЦIапIагъэщ. ЦIапIагъэщ». Ар жиIэм егупсысыртэкъым, атIэ а псалъэхэмкIэ и гурыщIэ ткIыбжьыр ирикъухыу аркъудейт. «Араащ.Сэрыншэу сыт ищIыст Урысейр,- и щхьэ хужиIэжырт абы, и щхьэ хуэмыарэзыжын гурыщIэр къызэрыпкъырыхьэр зыхищIэу. -Хьэуэ, сытым щыщт, Урысей къудейр мыхъуу, Европей псор!» Пруссием и король и щыкъу щIалэм и гуащIэмэщIагъэр, делагъэр игу къокIыжри и щхьэр егъэкIэрахъуэ. Къыщигъэзэжам абы Салтыков и щIыхьэпIэкIэ зэджэм деж фащэ плъыжькIэ хуэпа IуэхутхьэбзэщIэхэр щIымыгъуу гъуэгу темыхьэ Еленэ Павловнэ и гуимэр къыщилъэгъуащ. Абы дежкIэ Еленэ Павловнэ, щIэныгъэм, усыгъэм тепсэлъыхьым и мызакъуэу, цIыхухэм я унафэ щIыным Николай нэхърэ нэхъ Iэзэу пэлъэщыну къэзывхэм я цIыхуут къызэрилъытэр. Абы ищIэрт сыт хуэдизу зыхуэмыарэзы цIыхухэр лъэныкъуэ иримыгъэзами ахэр нэхъыбэ хъуауэ къыкъуокIыжхэр. Игу къокIыж иджыблагъэ лIа Михаил Павлович. Зэгуэпауэ къонэщхъыцэ, аргуэруи игу къыпылъадэ псалъэхэр къыIущэщу щIедзэж. Iущэщэн щыщигъэтар Уардэунэм щIыхьэжа нэужьщ. И пэшым щIыхьэжщ, и щхьэцхэр, нэжьгъуцхэр трилъащIэщ, и пащIэхэр щIиIуантIэри и унафэ щIэтхэм щахуэзэ пэшым занщIэу иунэтIащ. Япэу Чернышев къригъэблэгъащ. Николай и нитIым зэрыщIэплъэу Чернышев, ар дыгъуасэ зыхэтахэр ищIэрти, занщIэу къыгурыIуащ абы гукъыдэж зэримыIэр. ЩIыIэ-щIыIэу фIэхъус кърихри игъэтIысащ, занщIэу и нэ гъащIэншэхэр къытриубыдащ. Псом япэу Чернышев тепсэлъыхьащ интендант къулыкъущIэхэм мылъку куэд зэхадагъуауэ къызэрыщIагъэщам; итIанэ урысыдзэр Пруссием и гъунапкъэм и Iэгъуэблагъэм зэрыщетIысэхам и гугъу ищIащ; илъэсыщIэм ирихьэлIэу дамыгъэ зратахэм хамытхэу къэнахэм я цIэ къриIуащ; абы иужькIэ Хьэжы-Мурат зэрызыкъитам ехьэлIауэ Воронцов къитхам тепсэлъыхьри медицинэ академием и студентыр профессорым и псэм зэреIам теухуауэ хъыбар мыфэмыцымкIэ и псалъэр иухащ. Николай щыму, и Iупэхэр зэтекъузауэ зи Iэпэ цIэншэм дыщэ Iэлъын закъуэ илъ и Iэ хужьхэр тхылъымпIэ напэхэм иригъажэурэ дыгъухэм ятеухуа хъыбарым едэIуащ и нитIыр Чернышев и натIэмрэ натIэбжьэ пIиимрэ теубыдауэ. Николай шэч къытрихьэртэкъым псори зэрыдыгъуэм. Абы ищIэрт интендант къулыкъущIэхэм тезыр зэратрилъхьэнур, ахэр псори сэлэту дзэм зэраритынур, ауэ ищIэрт трагъэкIахэм я пIэ къиувэнухэм ардыдэр зэращIэнур. КъулыкъущIэхэм я хьэлщ дыгъуэн, абы езым и къалэнщ абыхэм тезыр ятрилъхьэн, икIи сыт хуэдизу имыужэгъуами а къалэныр щхьэх имыIэу егъэзащIэ. -КъызэрыщIэкIымкIэ, Урысейм мыдыгъуэу зы цIыху закъуэщ исыр. Чернышев занщIэу къыгурыIуащ а цIыху закъуэр езы Николайуэ зэрыщытыр икIи ар диIыгъыу пыгуфIыкIащ. -Арагъэнщ Iуэхур зытетыр, Фи Величество,- жиIащ абы. - Къэгъанэ. Iэ тездзэнщ, -жеIэ Николаи, тхылъымпIэхэр, къещтэри стIолым и сэмэгурабгъу лъэныкъуэхэмкIэ егъэтIыс. Абы иужькIэ Чернышев ягъэпэжэнухэм, дзэр зэрыIэпхъуам топсэлъыхь, Николай спискэм ироплъэ, зыбжанэм я цIэр иретхъыкI, итIанэ кIэщIу, пигъэщхъыу унафэ ещI дивизитI прусс гъунапкъэм ешэлIэным теухуауэ. Николай прусс королым игу хуэплъырт 48 гъэм иужькIи конституцэ къызэрыригъэщтам папщIэ, и щыкъу щIалэм хуитх письмохэм сыт хуэдизу ар щимыгъэныбжьэгъу пэтми, абы и и къэрал гъунапкъэм дзэ щиIыгъмэ нэхъ тэмэму къилъытэрт, къэхъуIамэ, епхъуэн хуэдэу. А дзэхэм ар хуейт Пруссием зэрыхьэзэрий къыщыхъу хъужыкъуэмэ, щыкъу щIалэм и тахтэр ирихъумэн щхьэкIи, Австрием венргхэм ящихъумэу дзэ зэригъэкIуам ещхьу. «Аращ, сыт и натIэ хъунт иджы Урысейм сэр мыхъуамэ»,-аргуэру егупсысащ ар. -Сыт иджыри? -щIоупщIэ пащтыхьыр. - Кавказым фельдъегер къикIащ,- кърегъажьэ Чернышев икIи Хьэжы-Мурат зэрызыкъиIэтам теухуауэ Вороноцов къитхахэр хуеIуатэ. -Ы-хьы, - жеIэ Николай. - Ар Iейкъым. -Фи Величествэм зэхилъхьа планым лэжьэн щIидза хуэдэщ,-пещэ Чернышев. Стратегие и лъэныкъуэкIэ зэчий бгъэдэлъу жаIэу къыщытхъуныр Николай фIэфIт, апхуэдэ зэфIэкI зэримыIэр ищIэж пэтми. Иджы а щытхъур нэхъ зыубгъуауэ хуаIэтыным и нэ къыхуикIырт. -Уэ апхуэдэу къэплъытэрэ? - щIоупщIэ ар. - Къызолъытэри Фи Величествэм и планым тету дымыпIащIэу ауэ хуэм-хуэмурэ мэзхэр пыдупщIу, я гъэтIылъыгъэхэр дгъэсу дыкIуэтамэ, Кавказыр къызэрыдгъэIурыщIэрэ Iэджэ щIат. Хьэжы-Мурат зыкъитыныр къызыхэкIари аращ. Абы къыгурыIуащ афIэкIа къызэрытпэщIэмытыжыфынур. -Пэжщ, - арэзы мэхъу Николай. Мэзхэр паупщIу, ерыскъыпхъэхэр Iисраф ящIу хуэмурэ бийм и лъахэм ихьэным теухуа план Ермоловымрэ Вельяминовымрэ зэхалъхьам, Николай къигъэува планым-Щэмил и тIысыпIэр зэ теуэгъуэм къэубыдауэ хъунщIапIэ лъапсэр зэтегъэщэхэным теухуам и зэранкIэ I845 гъэм Даргин зекIуэ цIыху гъащIэ куэд зытекIуэдам -зыкIи ещхьтэкъым, ауэ мэзхэр пыупщIауэ, ерыскъыпхъэхэр Iисраф щIауэ хуэмурэ кIуэтэным тещIыхьари Николай и щхьэм фIикъуэрт. Къыпщыхъунт мэзхэр паупщIурэ, ерыскъым хыхьэр Iисраф ящIурэ япэкIэ кIуэтэныр абы и плану я фIэщ ищIын щхьэкIэ 45 гъэм ар ткIийуэ зытета IуэхуеплъыкIэр ибзыщIын хуейуэ. Ауэ ибзыщIыртэкъым, атIэ, а планитIыр зыр адрейм пэщIэувэ пэтми, а тIуми иригушхуэрт. Нахуэу, емыкIуу къыхужаIэ щытхъу нэпцIым ар апхуэдизкIи ягъэщхьэрыуати, сыт имыщIами жимыIами, ахэр щхьэм къимытIэсэным хуэдизу емыкIуу щытми тэмэму, къекIуу къилъытэ хъуат. Апхуэдэт Кавказым къикIа тхыгъэр хуиIуэта нэужь медико-хирург академием и студентым и Iуэхум теухуауэ Чернышев ищIа докладым трищIыхьа унафэри. Iуэхур зэрыщытыр мырат: щIалэщIэм тIэунейрэ экаменыр хуэмытауэ ещанэу итыну щIыхьэу, и Iуэхур экзаменаторым къыщримыгъэкIым, тэмакъ кIэщI къэхъуа студентым къэрэндащ зэраупэпцI сэ жан цIыкIу стIолым телъыр къипхъуатэри профессор зэрэ -тIэурэ уIэгъэ цIыкIу гуэрхэр тридзат. -И унэцIэр?- щIоупщIэ Николай. -Бжевский. -Поляк? -Поляк лъэпкъ къыхэкIащ, католикщ,- жэуап къет Чернышев. Николай и нэщхъыр зэхеукIэ. Абы полякхэм леишхуэ ярихат. А лейр игъэзэхуэн щхьэкIэ абы хьэкъыу и фIэщ зыщищIыжын хуейт поляк псори бзаджэнаджэу, якIэлъэзэрихьа лейм къишэчым хуэдиз лъагъумыхъуныгъэ яхуиIэт. -Зэ умыпIащIэ,- жеIэ пащтыхьми и нэхэр зэтрепIэ, и щхьэр щIэгуауэ йоплъых. Чернышев мызэ-мытIэу зэхихауэ ищIэрт Iуэхушхуэ гуэр унафэ трищIыхьын ипэ къихуэу апхуэдэу ищIу-зыщIэгупсысыкIыурэ и гум, и псэм къыжраIэм едаIуэ хуэдэ зищIу икIи апхуэдэм деж и гум къыжриIам трищIыхьам нэхъ унафэ тэмэм шымыIэу. И гумм, и псэм жаIэ унафэр къищтэн хуейуэ къилъытэу. Иджыпстуи ар егупсысырт полякхэм яхуиIэ гужьгъэжьгъыр къэзыгъэуша студентым а гужьгъэжьгъыр зыгъэтIысын тезыр зэрытрилъхьэным. ИкIи и гум мыпхуэдэ унафэ къитэджыкIащ. Абы докладыр къищтэри и хъэт пIащэмкIэ тритхащ: «Щхьэпылъэ къелэжь. Ауэ, Тхьэм и фIыщIэкIэ, апхуэдэ тезыр ди деж щыIэкъым. Сэракъым ар къэзыублэнури. I2-рэ цIыху миным япхырышын». Николай ищIэрт удын мин I2-м цIыхур къемылын дэнэ къэна лIэкIеиуэ зэрыщытыр, удын минитхум цIыхум нэхъ лъэщ дыдэри къызэремылыр. Ауэ абы и псэм къехуэбэкIырт гущIэгъуншагъэр къызэребэкIри и пащтыхьыгъуэм щхьэпылъэ тезыр зэрыщымыIэжмри зыхищIэну. Iэ тридза нэужь докладыр Чернышев хуегъэкIуатэ. - Мэ,- жеIэ. -Къеджэ. Чернышев къоджэ, унафэ Iущыр зэригъэщIагъуэм и щыхьэту и щхьэр егъэщхъ. -Студент псори плацым къифшэ, тезыр зэрытралъхьэр ялъагъун хуэдэу, - щIегъуж Николай. « Абыхэм я дежкIэ щхьэпэ хъунщ. Революцэ хуамэбжьымэр къапкъырысхунщ сэ абыхэм»,- йогупсыс ар. -СыныводаIуэ-жеIэ Чернышев икIи мащIэу и псалъэр зэпегъэу, и натIэцым толъэщIыхьри кавказ IуэхухэмкIэ трегъэзэж. -Сыт Михаил Семенович хуэттхыну уи унафэ? -Си псалъэм ткIийуэ тырет-Шэшэным и жылагъуэхэр зэтырекъутэ, ерыскъыпхъэхэр ирегъэс, езауэ зэпытурэ псэупIэ ярыремыт,- жеIэ Николай. -Хьэжы- Мурат теухуауэ сыт уи унафэ?- щIоупщIэ Чернышев. - Воронцов къитхыркъэ Кавказым къыщигъэсэбэпыну и мураду? -ДытемыгушхуэIуэу пIэрэ?- жеIэ Чернышев и нэхэм пащтыхьыр къыщIимыгъаплъэу,-Согузавэ, Михаил Семенович жиIэр мыдзыхьщIыгъуэджэу пIэрэ жысIэу. -Уэ сыт жыпIэр-тIэ? - ткIийуэ къоупщI Николай Воронцов и унафэр хэутэн ищIыну Чернышев зэримурадым гу лъитауэ. -Сэ си гугъэт ар мыбы, Урысейм, къегъэшамэ, нэхъ шынагъуэншагъэу. -Уэ уи гугъэт, - Николай ар ауан ещI. -Сэ си гугъэкъым-тIэ икIи Воронцов сридарэгъущ. Мис апхуэдэуи хуэтх. -СынодаIуэ, - Чернышев къотэджыжри къыщIокIыж. КъыщIэкIыжащ Николай дзэхэр гъэIэпхъуэным теухуауэ къызэреупщIам иритыжа жэуапым фIэкIа нэгъуэщI жызымыIа Долгорукэри. Чернышев иужькIэ ар IущIащ фIэхъус кърихыжын щхьэкIэ къэкIуа, Запад округым и тет Бибиковым. Православиер къащтэн ямыдэу хьэлыкъбэлыкъ къэзыIэта мэкъумэшыщIэхэм я бийуэ абы илэжьахэр тэмэму къилъытэри унафэ хуищIащ абыхэм военнэ суд лей ятрищIыхьыну. Абы къикIыр сэлэт сатырхэм пхырыхун хуейуэ арат башыр тракъутэу. АдэкIэ унафэ ищIащ къэрал мэкъумэшыщIэ мин зыбжанэр цIыху щхьэхуэхэм зэрыратам теухуа тхыгъэр газетым къытезыдза редакторыр сэлэту дзэм яхуну. - Ар апхуэдэу щIэсщIэр сщIыну сыхуейщи аращ,- жиIащ абы. - Унафэм зыгуэр тепсэлъыхьыжу здэнукъым. Бибиковым къыгурыIуэрт залымыгъэкIэ православиер къызэрагъащтэри, мэкъумэшыщIэ щхьэхуиту къэнэжар нэгъуэщIу жыпIэмэ, пащтыхьым и пщылI зэращIыр икъукIэ зэрылейр. Ауэ упэув хъунукъым –зыри жиIакъым и унафэр къыумыщтэмэ илъэс плIыщIым я кIуэцIкIэ зэригъэпэща фIэлIыкI нобэ нэсу къигъэсэбэпу зыхэпсэукIым хэкIыжауэ аращ. Абы къыхэкIыу и щхьэ фIыцIэ тхъугъэ зыхидзар игъэщхъащ, пащтыхьым и унафэ гущIэгъуншэр, захуагъэ жыхуаIэм хуэхейр, акъыл гуэри къызыхэмыщыр игъэзэщIэну зэрыхьэзырым и щыхьэту. Бибиковыр хуит ищIыжа нэужь, и къалэн нэсу зэригъэзэщIам шэч къытримыхьэу, ныхупцIапцIэ хихуу зекъуэдий, сыхьэтым поплъэри зихуэпэну макIуэ. Орденхэр зыхэлъ, эполетхэр зытебдза мундирыр щетIагъэри абы егъазэ зи мундирхэмкIэ зэщIэкъуза, зи бгъэхэр ину къиха бостейхэмкIэ зэщIэхуэпыкIа цIыхуищэхэр къыщыпэплъэ пэшым. И нэгу гъащIэ къимыщу, и бгъэр къигъэцIыцIыкIарэ бгырыпхым зэпихулыкIа ныбэр зэкIэщIэпIиеуэ ар къыпэплъэхэм яхохьэ, псори и гущIэгъу лъыхъуэу пIейтейуэ къызэреплъыр щызэхищIэм нэхъ уардафэ зытрегъауэ, и нэIуасэхэм я нэгу щиплъэкIэ, хэтми сытми къигубзыгъыжу къоувыIэ, зэм урысыбзэкIэ, иныкъуэкIэ французыбзэкIэ псалъэ зы-тIу яжреIэ, абы щыгъуэми мылым и щIыIэр къызыщIих и нитIымкIэ я кIуэцIыкIэщIэм иплъэу. Хъуэхъу хуаIэтыр щаухкIэ чылисэмкIэ егъазэ. Тхьэми, и IуэхутхьэбзащIэхэм я жьэкIэ, абы фIэхъус кърех, Николай къегъэлъапIэ, ауэ щытхъури фIэхъуси зэсэжа защIэщ, иужэгъуари хэлъщ. Ауэ арыншауи хъунукъым- дуней псом и зэIузэпэщри насыпри абы къелъытащ, а псор иужэгъуа пэтми дунейм щIэгъэкъуэн хуэхъуныр дауэ мыхъуами щигъэтыркъым. Пщэдджыжь тхьэлъэIум иужькIэ джафэу зэщIэбзея къардэным «игъащIэкIэ псэуну» жиIэу хъуэхъур макъ дахэкIейхэм дапхъуэта нэужь Николай къызоплъэкIри щхьэгъубжэм и бгъукIэ къыщыт Нелидовэм и дамэху фIэрафIэм гу лъетэ, дыгъуэпшыхьырей хъыджэбзыр абы къызэрыпэмыхъунум треубыдэ. Тхьэм елъэIуныр зэфIэкIа нэужь ар императорицэм деж макIуэ, и унагъуэм дакъикъэ бжыгъэкIэ яхэсщ, бынымрэ щхьэгъусэмрэ ядэгушыIэу. ИтIанэ ЭрмитажымкIэ щIокIри и унагъуэ Iуэхухэр зезыгъакIуэ Волконскэ министрым деж макIуэ, псалъэм къыдэкIуэу абы унафэ хуещI и ахъшэ щэху хэхам къыхэкIыу дыгъуэпшыхьрей хъыджэбзым и анэм илъэс къэс иратын пенсэ хуигъэувыну. А псом яужькIэ жьы зыщIригъэхуну йожьэ. А махуэм и шэджэгъуашхэр Помпей залым къыщащтащ. И къуэ нэхъыщIитIым, Николайрэ Михаилрэ нэмыщIу абы кърагъэблэгъат, барон Ливен, граф Ржевускэр, Долгорукэр, Пруссием и лIыкIуэр, Пруссием и королым и флигель-адъютантыр. Пащтыхьымрэ абы щхьэгъусэмрэ къыщыщIыхьэным пэплъэу здэщысым посланикымрэ барон Ливенрэ яку псалъэмакъ гъэщIэгъуэн къыдэхъуащ Польшэм къикIа иужьрей хъыбар мыфэмыцхэм теухуауэ. - Польшэмрэ Кавказымрэ Урысейм и уIэгъэ мыкIыжщ. ИкIэ къихуарамэ, а къэралхэм дэтхэнэми цIыху минищэ зырыз дащыхуейщ. - Фэ, Польшэм жывоIэ… -Ар пэжщ, Миттирних бзаджэжьым гугъуехь дыхидзэн папщIэ куэд зэхищIыхьащ. Псалъэмакъыр абы фIэмыкIауэ щхьэсыс хъуа империтрицэр, зи нэкIум пыгуфIыкIыныгъэр тедияр къыщIыхьащ , абы иужь итт Николай. Iэнэм здэщысым Николай жеIэ Хьэжы-Мурат зэрызыкъитар, мэзхэр ираупщIыкIыу, быдапIэхэр яухуэурэ бгырысхэр дэкъузэным теухуауэ зэхилъхьа планыр зэрагъэзащIэм и сэбэпкIэ кавказ зауэр мыгувэу яухын зэрыхуейр. Посланикыр зыкъыфIимыгъэIуэху щIыкIэурэ хуоплъэкI дзэпщ бэлыхьу зыкъыщыхъужу Николай и щхьэм щытхъужу мы иджыпсту зытепсэлъыхь планыр абы и стратегическэ Iзагъым и щыхьэту зэрилъытэм теухуауэ зэпсэлъа флитель-адъютантым. Шэджэгъуашхэ нэужьым Николай макIуэ фащэ пIащIабзэм зи Iэпкълъэпкъыр имыгъэпщкIу цIыхубзищэм щIигъу зыхэт балетым. Абы ящыщу зы икъукIэ иту ирохь, балетмейстерым къеджэри фIыщIэ хуещI, налкъутнэлмэс зэрыс Iэлъын ирет. ЕтIуанэ махуэм Чернышев къыщыкIуэм Николай Воронцов хуищIа унафэр щIигъэбыдэжащ: Хьэжы-Мурат зыкъыщитакIэ иджы щIэгъэхуэбжьауэ Шэшэным текъузэн, быдапIэхэмкIэ къэухъуреихьын хуейщ. Чернышев а псор Воронцовым хуитхащ икIи нэгъуэщI фельдьегер шыхэр зэгуэудыху игъэпщэхыу, шыгухухэм я нэжьгъыр ирикъутыхьу Тифилис иунэтIащ. ХУI Николай Павлович и унафэр ягъэзащIэу I852 гъэм январым Шэшэным аргуэру теуахэщ. Теуэм хухаха гупыр лъэсыдзэ батальониплI, къэзакъ щитI хъурт топий ящIыгъуу. Колонэр гъуэгукIэ кIуэрт. Колонэм и бгъуитIым кIапсэу укъуэдияуэ къуакIи бгыкIи зэщIагъыхьэу шырыкъу лъапщэ кIыхь зылъыгъ, джэдыгу кIэщI зыщыгъ, фочышэр япщIэхэбларэ езы фочыр я дамэ телъу егерхэр кIуэрт. Сыт щыгъуи хуэдэу, бийм и щIыгу тетти, зэралъэкIкIэ зэрымыIэуэлъэуэн иужь итхэт. Ауэ зэзэмызэ кумбым иуа топым, е а топым щIэщIа шым и щыщ, лъэныкъуэкIэ сэлэтхэр зэрызэкIэлэжьыкI е IувыIуэу зэрызэхэпщхьэм, е колонэм сэлэтыр зэрыпэщIэкIуэтым къагъэгубжьа дзэ унафэщIхэм я макъ щэхуу щыIу щыIэт. Зэ закъуэщ Iэуэлъэуэшхуэ щащIар, бжэныщхъуэ ныбэху-тхьэху цIыкIу чыцэм къыхэлъащ и бжьакъуэ цIыкIухэр пIийуэ. Псэущхьэ дахэр къэщтауэ колонэм я пащхьэ къыщихутэм языныкъуэ сэлэтхэр илъат мыжурэпIэ епыджу къаукIын я гугъэу, арщхьэкIэ бжэным игъэкIэрэхъуэжщ, сэлэт зэбгъурыту кIуэхэм яблэжри шууейхэри хьэхэри ежами яIэщэкIри мэзым щIэлъэдэжащ. ЩIымахуэр икIатэкъым, арщхьэкIэ дыгъэм лъагэу зиIэтыжати, шэджагъуэм, пщэдджыжьым пасэу гъуэгу техьа дзэм верстипщI хуэдиз зэпичауэ, апхуэдизкIэ хуабэ къэхъуат, дыгъэр апхуэдизкIэ гуащIэу къепсырти, жыр мыжурэхэм, гъуаплъэ топхэм я щIыIум нэр щIасыкIыу дыгъэ цIыкIухэр къателъэдыкIырт. Я щIыбагъкIэ къыдэлът гупым къызэринэкIа псы къабзэ цIыкIур, я гупэм къилът зыхуей хуагъэза хадапкъэ хьэсэхэмрэ къуэбэкъу щхъуантIэхэр зэпызыупщI хъупIэхэмрэ, адэкIэ нэхъ жыжьэу- мэзу зэщIэкIа бгы фIыцIэхэр, бгы фIыцIэхэм адэжкIэ лъагэу зызыIэт къырхэм я щIыбым сыт щыгъуи телъыджэ, сыт щыгъуи зи плъыфэр зыхъуэж, налкъутым ещхьу лыд уэсыщхьэ къуршхэр къыдэтт. Етхуанэ ротэм ипэ иту кIуэрт къэптал фIыцIэ зыщыгъ, зи хъурыфэ пыIэр фIыцIэ, сэшхуэр зыпщIыхэдза офицер щхьэпэлъагэ зэкIуж Бутлер, иджыблагъэ гвардием къыхэкIыжар, гъащIэм и IэфIэри къыпэщылъ Iуэхур зэрызэпсэзэпылъхьэпIэри, и пщэ къыдалъхьа къалэн лъапIэр щIыхь пылъу игъэзэщIэн зэрыхуейри дэгъуэу зыхэзыщIэр. Бутлер иджы етIуанэу зауэм Iухьэурати, иригуфIэу егупсысырт иджыпсту абы къеуэн зэрыщIадзэнуми, и щхьэщыгум щхьэпырылъэт топышэм зэрызахуимыгъэщхъынуми, шэм я фий макъыр зэрызыфIимыгъэIуэхуными, япэм зэрищIам ещхьу и щхьэр нэхъ лъагэу иIэту и нитIым нэжэгужагъэр къыщIихыу и ныбжьэгъухэм зэрахэплъэнуми, мыхьэнэншэ гуэр и гугъу ищIым ещхьу абыхэм зэрепсэлъэнури къыфIэIуэхуи щIэгузави щымыIэу. Гупыр гъуэгум текIри нартыху хьэсэхэм япхырыкI лъагъуэм техьащ, мэзым гъунэгъу зыхуащIу щIадзащ икIи къыздикIари къыздихуари ямыщIэу топышэр, шынагъуэу фийуэ къыкъуэлъэтащ, гъуэгубгъу нартыху хьэсэм хэхуэри щIым зэрынэсу къэуащ. -КъыщIадзэ!- нэфIэгуфIэу жреIэ Бутлер къыбгъурыту кIуэ ныбжьэгъум. Пэж дыдэу топышэм иужь иту мэзым къыхэкIащ ныпхэр зыщхьэщыт шэшэн шууей гуп ин. Гупым и курыкупсэм нып щхъуантIэшхуэ щыхуарзэт. ЖыжьэрыплъэнкIэ ахъырзэман фельфебель лIыжьым Бутлер набгъэм къыжреIэ ар езы Щамил дыдэм и ныпу къыщIэкIынкIэ хъуну. Шухэр щыгум къехри къуэбэкъу нэхъ благъэм и бжьэпэ лъагэм къытеувахэщ. Къэптал фIыцIэ хуабэ зыщыгъ генерал цIыкIур Бутлер и ротэм къыбгъэдохьэри къахуэкIуэ шуудзэм и ижьырабгъумкIэ щыпэщIэувэну унафэ къыхуещI. Бутлер и ротэр а унафэм тету иришэжат, ауэ къуэм дыхьэным хунэмысу и щIыбкIэ тIэунейрэ топ къыщыуащ. КъызоплъэкIри-топитIым я деж зыкъыщызыIэт пшэ Iэмбатэ цIыкIуитIыр хуэмурэ къуэ бжьэпэм докIуэкI. Топ къахэуэну пэмыплъа шууейхэр йокIуэтыж. Бутлер и ротэр бгырыс икIуэтыжхэм кIэлъоуэ, щIыIэпсыр гын Iугъуэм зэщIещтэ. ЩIыIэпсым ущхьэрыпырыплъмэ уолъагъу къызэуэкIыурэ бгырысхэр зэрикIуэтыр. Урысыдзэр бгырысхэм якIэлъокIуэ, етIуанэ къуэбэкъум щыдэкIым къуажэр къалъагъу. Бутлер и ротэр жэрыжэкIэ къэзакъхэм яужь иту, къужэм долъадэ. Абы цIыху дэсыжтэкъым. Сэлэтхэм унафэ яIэт ерыскъыпхъэхэри, мэкъури, унэ дыдэхэри ягъэсыну. Къуажэр зэщIищтат нэр щIэзысыкI Iугъуэ ткIыбжьым, сэлэтхэр зэхэзеуэрт къаIэрыхьэр унэхэм къыщIалъэфу, нэхъыщхьэу, бгырысхэм здыдамыша джэдхэр къубыдырт, къаукIырт. Офиерхэр Iугъуэ здэщымыIэ лъэныкъуэм щотIысэх. Фельдфебелым абыхэм пхъэбгъу кIапэм телъу къахуехь фо хьэкIуэ. Шэшэнхэм Iэуэлъауэ яIэкъым. Шэджагъуэ нэужьым ягъэзэжыну унафэ ящI. Ротэхэр къуажэбгъум щоувыкI сатыр-сатыру, Бутлер и ротэм иужь йоувэ. Дзэр гъуэгу зэрытехьэжарауэ шэшэнхэр къыкъуокIыж, гупым къахэуэурэ къакIэлъокIуатэ. Дзэ пакIэр губгъуэм щихьэжым бгырысхэр бзэхыжащ. Бутлер и цIыху уIэгъэ хъуатэкъыми гукъыдэжышхуэ иIэт. НэщхъыфIагъэр къебэкIыу кIуэжырт. Псы тепхъэмкIэрэ къызэпаупщIауэ щытар псы цIыкIум къикIыжри гупыр нартыхупкъэм, мэкъуапIэхэм иужьгъащ, уэрэд къыхэзыдзэхэр ротэхэм япэ иувэри уэрэдым зиIэтащ. Жьы къепщэртэкъым, хьэуар щIыIэтыIэт, къабзэт, апхуэдизкIэ ущызэкIэщIэплъырти, верстищэкIэ ппэмыжыжьэу къурщ щхьэгухухэр гъунэгъубзэу къыббгъэдэт къыпфIэщIырт, уэрэдыр щызэпыукIэ зы мардэм тету теуэ лъэмакъыр уэрэдым дежьум ещхьу. Бутлер и етхуанэ ротэм жиIэ уэрэдыр полкым и щIыхьыр иIэту юнкерым итхащ «Ара Iуэхур, ара Iуэхур. ЗауэлI хъыжьэ» хэтIэ-хэсэ макъамэм щIэту. Бутлер и унафэщI нэхъ благъэ, зи гъусэу псэу майор Петровкэ бгъурыту шууэ къэкIуэжырт икIи гвардием къыхэкIыу Кавказым къызэрыкIуам иригуфIэныр хуэхыртэкъым. Гвардием къыхэкIыжыным нэхъыщхьэу щхьэусыгъуэ хуэхъуар Бытырбыху щыдэсам кIартI джэгуным дихьэхыу къыхуэнэ щымыIэжу бгъэдэлъ псори зэрыоигъэхьэхуарт. Къалащхьэм къыдэкIын мыхъумэ нэгъуэщI хэкIыпIи иIэжтэкъым. Ар иришынэрт гвардием къыхэнэмэ кIартI мыджэгун зэрыхузэфIэмыкIынум, зэрыджэгун мылъкуи къыхуэнатэкъым, псори иригъэхьат . Иджы а псоми кIэ яIэщ. Иджы Iуэхур шыгъэлIыгъэ гъащIэ хъуащ. Абы щыгъупщэжат и лъапсэм псы зэрыригъэжыхьыжари хуэмыпшыну къытена щIыхуэхэри. Кавказыр, зауэр, сэлэтхэр, офицерхэр, сыт щыгъуи чэф хъыжьэ, хьэлэл икIи егъэлеяуэ хахуэ майор Петров - а псор абы апхуэдизкIэ фIэтелъыджэщи, Бытырбыху дэмысыжу, кIартI джэгум хьэрэм щимышхыу, тутын Iугъуэм игъэфIэIуа пэшым кIартI щимыгуэшу, мы хэку телъыджэм, ныбжьэгъу хахуэхэм яхэту щыпсэууэ езы дыдэм и фIэщ хъужыркъым. «Ара Iуэхур, ара Iуэху, зауэлI хъыжьэ»- уэрэдыр къраш и сэлэтхэм. И шыри а макъамэм нэжэгужэу добакъуэ. Ротэм я хьэ къуацэ гъуабжэр, Трезоркэ, къалэнышхуэ игъэзащIэм ещхьу, и кIэр щIэгъэкIэрэзауэ Iэтауэ сэлэтхэм япэ иту мажэ. Бутлер и псэр мамырщ, нэщхъыфIэщ. Зауэр абы къызэрыщыхъур псэзэпылъхьэпIэ щыхэхуэ Iуэху шынагъуэу, абы зэрыхэт къудейм папщIэ наградэхэри мыбы щигъуэта кIуэгъужэгъухэми, и урыс ныбжьэгъухэми пщIэ къыщIыхуащIын Iуэху къудейуэт. Зауэм адрей и нэкIубгъур: лIэныгъэр, сэлэтхэм, офицерхэм, бгырысхэм я уIэгъэхэр, гъэщIэгъуэнкъэ, абы и нэгу къыщIыхьэххэртэкъым. Хэхауэ абы емыгупсысми, ар и IуэхуеплъыкIэ имыхъуэжын щхьэкIэ, зэи яхуеплъэкIыхэртэкъым укIыгъэхэрэ уIэгъэхэмрэ. Ноби арат: щы къаукIат, пщыкIутIыр уIэгъэт. Ауэ ар щIыбкIэ телъ хьэдэм блэкIащ шэхум ещхь абы и IитIми и щхьэм телъ удын плъыжьыр-фIыцIафэми къэувыIэу емыплъу нэбгъузкIэ хущIэплъа мыхъумэ. Бгырысхэри къызэрилъытэр зызыщыпхъумэн хуей шууей къудейт. -Мис аращ, си дотэ, - жиIэрт майор Петров, уэрэдыр щызэпыукIэ. –Уи Бытырбыху хуэдэкъым ди Iуэхур: сэмэгумкIэ захуэу, ижьымкIэ захуэу фиувыкI. Мис дылэжьащи, ди унэ докIуэж. Машуркэ дэлэн IэфIи хьэнтхъупсыфIи къытхутригъэувэнщ. Аращ, гъащIэ хъужыр! ИIэт, «Нэхур щыщым» уэрэдыр къыхэвдзэт,- фIыуэ илъагъу уэрэдыр жаIэну унафэ ещI. Майорым фельдшерым и пхъур игъэфызт, япэ щIыкIэ Машкэ ищIащ, итIанэ Марье Дмитриевнэ хъуащ. Марье Дмитриевнэр ар езыр уэгум щIигъэна илъэс тIощIрэ пщIым ит сабийншэ цIыхубз дахэт. И гъащIэр дауэрэ къримыхьэкIами ар иджы майорым хуэпэж щхьэгъусэт, дэгызэм хуэдэу зэрихьэ, и акъылыр фIэкIуэдыху жыхуаIэм ещхьу куэдрэ ефэ езы майорыр зыхуеиххэри арат. БыдапIэм къагъэзэжа нэужь майорым и псалъэр нахуэ хъуащ, Бутлери къызэрагъэблагъа нэгъуэщI офицеритIми шэджэгъуашхэ IэфI, къэуат къыхуищтащ. Майорыр апхуэдизкIэ нэхъуейншэу шхат икIи ефати мыпсэлъэжыфу гъуэлъыжащ. Бутлери ешауэ, ауэ арэзыуэ, чыфыр тIэкIу лейуэ ирифауэ, и пэшым кIуэжащ, ерагъкIэ зэрызитIэщIыжыхэу арауэ и щхьэ дахэм и Iэгур щIидзри пщIыхьэпIи къэуши зымыщIэ жей Iувым хилъэфащ. ХУII Зэтрагъэсхьар Хьэжы-Мурат урысхэм заритын и пэ къихуэу нэху къыщекIа къуажэрат. Хьэжы-Мурат зэкIуэлIа Садо, урысхэр къуажэм къыщыбгъэдыхьэм, и унагъуэр къищтэри къуршым ихьэжат. Къуажэм къыщигъэзэжам Садо и унэм хьэбэсабэ къыхрагъэхауэ кърихьэлIэжащ: унащхьэр къиуэжат, и бжи пкъои ягъэсат, и кIуэцIри зэтрауцIэпIат. И къуэр, нэ къилыдыкIхэмкIэ гухэхъуэу Хьэжы-Мурат еплъа щIалэщIэр, щIакIуэ зытепхъуа шым телъу хьэдэу мэжджытым къахьыжат. Абы и щIыбым мыжурэкIэ къепыджат. Хьэжы-Мурат къэзыгъэхьэщIа цIыхубз щэныфIэр иджы и къуэм щхьэщытт щхьэбапхъэу, джанэ зэфIэтхъам фызыжьыбгъэ лалэхэр къыдэщу, и нэкIур IэбжьанэкIэ ифыщIыжу увыIэгъуэ имыIэу гъуэгыу. Садо кIиркIэрэ белрэ къищтэри кхъэм мащэтI кIуащ. ЛIыжьыр унэ къисэхэжам и джабэм кIэрыст баш иупсу илъагъуи зэхихыу щымыIэу. Ари бжьаIуэм къикIыжа къудейт. Абы щызэтрилъхьа мэкъу IэтитIыри лIыжьым хисэу къигъэкIа хуэрыджэ, балией цIыкIухэри паупщIри ягъэсыжат, псом нэхъыщхьэрати, зэтракъутэри бжьэр дэкIуэу матэхэр зэтрагъэсхьат. ЦIыхубзым я къугъ макъ пщIантIэ къэси, хьэблэ зэхуэсыпIэхэу хьэдитI къыздрашэлIэжами къоIукI. Сабий цIыкIухэми анэхэм ягъусэу залIэж. Мэкъумылэ зимыIэж Iэщыр зэщIогъуагэ. Сабий нэхъ пажэхэм джэгун я Iуэхужкъым, я нэм щынэ къыщIэщу нэхъыжьхэм яхудоплъей. Псы къижыпIэр псыунэ ящIащ, псы къыщрамыгъэхъуэфын папщIэу къыщIэкIынщ. Псыунэ ящIащ мэжджытри. Молэмрэ мутIалимхэмрэ ар къагъэкъэбзэж. Къуажэ лIыжьыр жэмыхьэт зэхуэсыпIэм хьэмбыIуу щызэхэтIыхьауэ я Iуэху зэрыхъуным топсэлъыхь. Урысым хуаIэ лъагъумыхъуныгъэм и инагъым и гугъу зыми ищIыркъым.Шэшэнхэм,сабийм деж къыщыщIэдзауэ балигъхэм деж нэсу ягъэв гурыщIэр лъагъумыхъуныгъэм нэхър куэдкIэ нэхъ куут.Ар лъагъумыхъуныгъэтэкъым,атIэ къызэрыбгурыIун лъэпкъ щымыIэ апхуэдиз гущIэгъуншагъ зыхэлъ мы урысыхьэхэр цIыхуу къызэрамылъытэмрэ ахэр дзыгъуэшхуэм,щхъухьзехьэ бэджхэм,дыгъужьхэм хуэдэу зэтраукIэну яIэ гукъыдэжыр езыхэм захъумэжыну яIэ гурыщIэм хуэдабзэу зэрытэмэмыр зэрызыхащIэт. Къуажэдэсхэм яIэр хэкIыпIитIт: я лъапсэ къинэжу,апхуэдиз гугъуехь хэлъу зэрагъэпэщауэ апхуэдизу акъылыншэу икIи тыншу зэтракъутахэр гугъуехьищэр ятелъу зэрагъпэщыжын,сыт хуэдэ уахътым щыгъуи къытрагъазэу ардыдэр къыращIэнкIэ хъун пэтми е диным и хабзэхэм къызэремызэгъым емыплъу,урысхэм хуаIэ гущыкIым,нэмыплъым ебакъуэу я бжьым щIэувэн. ЛIыжьхэм нэмэз ящIри зэхуэарэзыуэ унафэ къащтащ къадэIэпыкъуну елъэIуну лIыкIуэ Щамил хуагъэкIуэну, зэтракъутахэр зэгъэпэщыжыным пIалъэ иужь ихьахэщ. ХУIII Теуэм къыщикIыжам и ещанэ махуэм и пщэддыжьым Бутлер нэхъ пасэу шыгъуэгубжэмкIэ щIэкIри уэрамым техьащ пщэдджыжь шейм, хабзэ хуэхъуауэ ар Петров дырифым, и пэ къихуэу тIэкIу ирикIукIыу жьы къабзэкIэ бэуэн и мураду. Дыгъэр къуршым къыщхьэдэхат, абы къигъэнэху сэху зэта чыбжэгъу унэ хужь цIыкIу гъуэгум ижьрабгъу къытетхэм нэр зрагъэплъыртэкъым, ауэ сыт щыгъуи хуэдэу гуапэщ, псэ гъэтыншщ сэмэгурабгъумкIэ уплъэмэ мэзым иуфэбгъуарэ зыр адрейм и щIыб къыдэт джабэхэр, аузым къыдэщ къурш сыдж тхьэхухэу пшэ Iэтэу зыкъыпфIэзыгъэщIыну хэтхэу нэр пIэпызыххэр. Бутлер а бгыхэм еплъырт, и бгъэм щызу бауэрт, щыгуфIыкIырт зэрыпсэум, езыр мы дуней телъыджэм зэрытетым. Ар мащIэу иригуфIэрт теуэм лIы хуэдэу зэрызыкъыщигъэлъэгъуам, щебгъэрыкIуэхэми, псом хуэмыдэу къыщикIуэтыжыхэу, зэхэуэ гуащIэ къыщыхъуам щыгъуэ, игу зэрыфIэмыкIуэдам, зекIуэ къыщикIыжам Машэ е Марье Дмитриевнэ, Петров и щIасэм, къыщигъэхьэщIэм щыгъуи псоми гуапэу къазэрыхущытам, псом хуэдэжу езым къызэрыхуэфIэрэфIам. Зи щхьэц ухуэнаитIыр едзыха, плIабгъуэ, бгъэ лъагэ, угъурлыгъэ зи нэгу уэгушым къищ Марье Дмитриевни фыз къэмышэ щIалэ Iэчлъэч Бутлерыр игу ирихьырт. Езыри къихуэгудзакъэншэ хуэдэтэкъым. Ауэ и ныбжьэгъу жыIэзыфIэщ угъурлым апхуэдэ ирищIэныр хьэдэгъуэдахэу къилъытэрти, Марье Дмитриевнэ къызэрыгуэкI ныбжьэгъуу хущытт, пщIэ хуищIу, абы къыхэкIыуи и щхьэм хуэарэзыжт хабзэ къызэрыкъуэкIам папщIэ. Арат ар иджыпсту зэгупсысыр. Абы и гупсысэхэр къызэпаудащ шы гупышхуэ гъуэгу сабэм къырижэм ещхьуи гупэм къиIукIыу зэхихам. И щхьэр къиIэтрэ плъэмэ къелъагъу уэрамым и кIэмкIэ къикIыу къыхуэкIуэ шууей гупыр. Къэзакъ шууипщIым хуэдизыным япэ шуейтI итт: зым адыгэ цей хужь щыгът, и хъурыфэ пыIэ лъагэм сарыкъ къешэкIат; етIуанэр- урысыдзэм и офицерт, къамылыфэт, пэ Iушэт, адыгэ цей щIыхури Iэщэфащэу кIэрылъри дыжьын зэфэзэщт. Сарыкъ зи пыIэ сарыкъ къешэкIар зытесыр шы пцIэгъуэплъ дахэкIейт щхьэ цIыкIури екIурэ нэ дахи иIэу; офицерым и шыр къэрэбах зэщIэкъуат. Шы фIыуэ зылъагъу Бутлер занщIэу къихутащ япэр зэрышылъэщыр икIи къэувыIащ ахэр зи хэтыр зригъэщIэну. Офицерыр абы къеупщIащ и щIопщыр Иван Матвеевич и унэмкIэ ишийурэ. -Мыр зауэлI тхьэмадэм и унэра?- и псэлъэкIэм къиIуатэрт ар зэрымыурысыр. -Ардыдэрщ,- ет Бутлер жэуап. -Мори хэт? -щIоупщIэ Бутлер офицерым нэхъ гъунэгъуу бгъэдыхьэурэ, сарыкъ зезыхьэм дежкIэ и нэхэр ищIурэ. -Хьэжы-Муратщ. ЗауэлI тхьэмадэм деж щыхьэщIэнущ,-бзэ ныкъуэм къет жэуап. Бутлер Хьэжы-Мурат и хъыбар зэхихат, зэрызыкъитами щыгъуазэт, ауэ игу къэкIынтэкъым мыбдежым, быдапIэ цIыкIум , ар щилъагъуну. Хьэжы-Мурат хамэгу- хамащхьэ хэмылъу абы къеплъырт. -ФIэхъус, кошкольды,- тэтэр сэлам хыкIэ зэригъэщIамкIэ фIэхъус ирихащ. -Саубул,- жэуап къритыжащ Хьэжы-Мурат и щхьэр ищIри. Ар Бутлер къыбгъэдыхьащ, щIопщыр зыфIэдза IэпхъуамбитIыр къыдэкIуэу и Iэр къишиящ. - Начальник?- къоупщI. -Хьэуэ. Начальникыр мобы щIэсщ, сыкIуэнщи къезджэнщ.- жреIэ офицерым, бжэр Iуихыну йоIэ. АрщхьэкIэ «хьэщIэщщIыхьэбжэр», Марье Дмитриевнэ апхуэдэу зэджэр, гъэбыдат. Бутлер тоуIуэ, жэуап щимыгъуэткIэ унэм и хъуреягъыр къекIухьри шыгъуэгубжэмкIэ щIохьэ. И денщикым йоджэ, языхэзым и макъ къыщымыIукIэ пщэфIапIэм еунэтI. ЩхьэфIэпхыкIыр къешэкIарэ дэпым хуэдэу къызэщIэнауэ, дэлэн ищIыну цIыкIу-цIыкIуу зэпиупщI тхьэвым ещхьу хужь и IэблэшхуитIыр къыщIэщу и Iэщхьэхэр дэгъэджэзеяуэ Марье Дмитриевнэ пщафIэрт. -Дэнэ щыбзэха денщикхэр? -ЕфакIуэ кIуахэщ,- къет жэуап Марье Дмитриевнэ. – Сыт зэрыпщIынур? -Бжэр Iухын хуейщ. БжэIупэм быгырыс гупышхуэ щызоуэ. Хьэжы-Мурат къэкIуащ. -НэгъуэщI сыт къэбгупсысын?- жеIэ Марье Дмитриевнэ къыхупыгуфIыкIыурэ. - Сэ сыгушыIэркъым. Пэжщ. КъыщIыхьэпIэ дыдэм деж щытщ. -Пэж дыдэу пIэрэ? – и фIэщ хъуркъым Марье Дмитриевнэ. -Сыт пцIы щIыпхуэзупсынур? Уи фIэщ мыхъумэ кIуэи еплъ. -Хъуат ар Iуэху,- жиIэурэ Марье Дмитриевнэ и Iэщхьэхэр кърегъэджэрэзэхыж,и щхьэцыр зэпелъэщIыхь. - НытIэ. сыкIуэнщи Иван Матвеевич къэзгъэушынщ. -Хьэуэ, сэ сыкIуэнщ. Уэ, Бондаренкэ, бжэр Iух,- жеIэ Бутлер. -Ари тэмэмщ, -жеIэ Марье Дмитриевни и лэжьыгъэм иужь йохьэж. Хьэжы-Мурат къызэрыхуепсыхар Иван Матвеевич зыкIи игъэщIэгъуакъым, Хьэжы-Мурат Грознэм къызэрыкIуар зэхихакIэти. ЗыкъиIэтщ, тутын ишыхьщ, пигъанэри абы здефэм зихуэпэн щIидзащ, ину псчэуIуу, мы «емынэр» къыхуэзыгъэкIуа и унафэщIым хуэхъущIэу. Арати, зехуапэри хущхъуэ къыхуихьыну денщикым щIокIие. Денщикым ищIэрт хущхъуэри зищIысыри аркъэ къыхурегъахъуэри къарет. -ЗэхэпкIэным нэхъ Iей щыIэкъым- мэгъумэтIымэ ефэу щIакхъуэ фIыцIэ здытригъэныщкIухьыжым. - Дыгъуэпшыхь чыфыр хэскIащи си щхьэр мэуз. Иджы сыхьэзырщ,-жреIэ Бутлер Хьэжы-Муратрэ абы щIыгъу офицерымрэ зыщIаша пэшымкIэ макIуэ. Хьэжы-Мурат и гъусэ офицерым Иван Матвеевич къыжреIэ фланг сэмэгурабгъум и начальникым къыхуигъэхьа унафэр-тIасхъэщIэххэр и дэлэлу бгырысхэм яхуэзэну хуит фщIы, ауэ быдапIэм дэвмыгъэкI къэзакъ хъумакIуэ щIымыгъуу. ТхылъымпIэ къагъэхьам Иван Матвеевич къоджэри Хьэжы-Мурат гупсэхуу Iуроплъыхь, аргуэру тхылъымпIэр едж, аргуэру Хьэжы-Мурат жьэхоплъыхь. Апхуэдэу зыбжанэрэ ищIа нэужь и нитIыр Хьэжы Мурат треубыдэри: -Якъшы, бек-якъши. Ирепсэу. ЖеIэ абы дэбгъэкI мыхъуну унафэ зэрыщыIэр. Начальник унафэр тхьэм и пащхьэ къикIа псалъэм хуэдэщ. ГъэзэщIэн хуейщ. Дэнэ деж мыбы псэупIэ хуэтщIынур, Бутлер? Канцлериер хъунукъэ? Бутлер жэуап тыным хунэскъым. ПщэфIапIэм къикIыу къэкIуа Марье Дмитриевнэ бжэ зэхуакум итти, Иван Матвеевич зыхуегъазэ: -Сыт канцелерием щIэбгъэкIуэнур? Мыбдеж щырепсэу. ХьэщIэщымрэ къуэдзапIэмрэ еттынщ. НэгъуэщI мыхъуми ди нэIэ тетынщ,- жеIэ абы, Хьэжы-Мурат дежкIэ маплъэ, абы и нитIым щыщIэплъэкIи пIащIэгъуэкIэ йоплъэкIыж. - Ы-ы… Си гугъэщ Марье Дмитриевнэ жиIэр хъуну, -абы акъылэгъу дохъу Бутлер. - КIуэ, кIуэ, мыбдежым фызым щащIэн щыIэкъым,- жеIэ Иван Матвеевич и нэщхъхэр зэхиукIэурэ. А псор зэжыраIэху Хьэжы-Мурат щысащ и къамэ Iэпщэм и Iэр телъу икIи IумпэмыщIу пыгуфIыкIыу. Абы жиIащ дэнэ деж псэупIэ щыхуащIми зэридэр. Ар езыр зыхуейри сардарым хуит къызэрищIари бгырысхэм хуагъэзэнырщи, ар паубыдыну хуейкъым. Иван Матвеевич жеIэ абы лъэIур зэрагъэзэщIэнур, Бутлер елъэIуащ шхын къахьыху, пэшыр зэрагъэпэщыху хьэщIэхэр имыгъэзэшыну, езым тхылъымпIэ итхын, унафэ гуэрхэр ищIын папщIэ канцелярием зэрыкIуэр жиIэри. Хьэжы-Муратрэ Иван Матвеевичрэ яку къыдэхъуа зэхущытыкIэр асыхьэтым занщIэу наIуэ къэхъуащ. Япэу зэрызыхуэзэххарауэ, Хьэжы-Мурат Иван Матвеевичым гущыкI, Iумпэм хуищIащ, абдежым щыщIэдзауэ епагэкIыу фIэкIа епсэлъакъым. ПщафIэу, зыгъэшха Марье Дмитриевнэ хэт нэхъри игу нэхъ кIэрыпщIат. Игу ирихьырт зэрыцIыху къызэрыгуэкIри, езыр къызыхэкIа лъэпкъым къадемыкIуэкI и дахагъэри, абы къыхуиIэ гу хуабагъэр зыхищIэрти апхуэдэуи гуапэу хущытт, пщIэ хуищIырт. Игу ирилъхьэрт емыплъыну, емыпсэлъэну, арщхьэкIэ нэкIэ къилъыхъуэрт, и IэбэкIэм, зыщIыкIэм кIэлъыплъырт. Бутлеррэ абырэ щызэрыцIыхуам щегъэжьауэ ныбжьэгъу зэхуэхъуахэщ, я гуапэу куэдрэ Iэджэм тепсэлъыхьхэрт,офицерым и гъащIэр къызэрекIуэкIамкIэ къыпкъырыупщIыхьырт, езым и гъащIэм къыхутепсэлъыхьырт, и унагъуэм теухуауэ тIасхъэщIэххэм къыхуахь хъыбархэр къыжриIэрт. Уеблэмэ ищIэнумкIэ къыщечэнджэщ къэхъурт. ХъыбарыфIтэкъым тIасхъэщIэххэм къыхуахьыр. БыдапIэм зэрыдэса махуиплIым абы деж ахэр тIэурэ къэкIуати, тIэуми хъыбар фейцейщ къыхуахьар. ХIХ Хьэжы-Мурат урысхэм зэрызаритарауэ абы и унагъуэр Веденэ къуажэм яшауэ яхъумэу щаIыгът Щамил къахуищIыну унафэм пагъаплъэу. ЦIыхубзхэр-ПатIимэт фызыжьыр, Хьэжы-Мурат и фызитIыр- ахэм я сабий цIыкIуитхур ящIыгъуу дзэпщ Ибрэхьим Рашид и унэм щыпсэут къэрэгъул яIэу, Хьэжы-Мурат и къуэ нэхъыжь, илъэс пщыкIуий зи ныбжь Юсуф тутнакът, нэхъ тэмэму жыпIэмэ санжитI зи кууагъ хьэпсым ист, къыдис щIэпхъэджащIиплIым хуэдэу и унфэ щащIынум пэплъэу. Унафэ щIамыгъуэтыр Щамил ежьауэ къызэрытырт. Ар урысхэм езэуэну кIуат. I852 гъэм январым их махуэм Щамил и унэ Веденэ дэтым екIуэлIэжащ, урысхэм зэрыжаIэмкIэ, урысхэм хьэбэсабэр къызыхрагъэха Щамил Веденэ къыщIэпхъуэжат, абы езым и псалъэм, и мурид псоми я IуэхуеплъыкIэм тепщIыхьмэ, урысхэм ятекIуэри ахэр ирихужьэжат. А зауэм, апхуэдэ зэзэмызэххэт апхуэдэ абы щищIэр, ар фочкIэ урысхэм яхэуащ, сэшхуэр кърихауэ и шыр урысыдзэмкIэ иунэтIат, арщхьэкIэ къыщIыгъу муридхэм задзри ар къагъэувыIащ. А уахътым Щамил зезышэкIа и муридитI зэуэ къаукIащ. Махуэр зэхуэдитI ирищIыкIат Щамил и хъуреягъым зи шыр щызыгъэджэгу, фоч, кIэрахъуэ хуэдэхэр дэзыгъэуей, увыIэгъуэ имыIэу «Ла Iиллахьа иль-Алыхь» зэчырыр жызыIэ дзэ пакIэр абы и хэщIапIэм щекIуэлIэжым. Веденэ къуажэшхуэм цIыхуу дэсыр уэрамым, унащхьэхэм тет я фочхэр, кIэрахъуэхэр махуэшхуэм худрагъэуейуэрэ я унафэщIыр кърагъэблэгъэжу. Щамил унэм кIуэжырти хэщIапIэм нэблэгъэжыху нэхъ нэжэгужэу шхуэмылакIэр зыукъуэдий хьэрыпыш пщIэгъуалэм тесу. И Iэпслъэпсыр къызэрыгуэкI дыдэт дыщэкIи дыжьынкIи мыгъэщIэрэщIауэ: шхуэр фэ плъыжь псыгъуэм къыхэщIыкIат, гъущI лъэрыгът, уанэ лъабжьэм шыщIэлъ плъыжь къыщIэщт. Имамым щыгът шухьэ морэ зытебза джэдыгу и пщампIэмрэ Iэгъуапэмрэ хъурыфэр къыдэгъэзеяуэ фэ уагъэпсыгъуэ къедэкIауэ, ибг псыгъуэ кIыхьым щIэлъ бгырыпх фIыцIэм къамэ ищIат. Хъурыфэ пыIэ лъагэт, и щыгур захуэрэ шопс плъыжь къелэлэхыу, и пщэм къытеуэу сарыкъ хужь ешыхьэкIат. Мест удзыфитI, къызэрыгуэкI лъэрыпскIэ щIэпхэжа лъей фIыцIитI лъыгът. ЖыпIэнурамэ имамым дыщэ е дыжьын хуэдэ цIуугъэнэ гуэр кIэрылътэкъым, ауэ абы и Iэпкълъэпкъ лъагэр, захуэр, щыгъын гъэщIэрэщIа гуэр зыкIэрымылъыр зи фащи Iэщи дыщэрэ дыжьыну зэщIэлыдэ муридхэм халъэгъуа нэужь ар цIыхушхуэу, уардэу цIыхубэм ягу къинэрт. Арат ар зыхуейххэри, апхуэдэу зыкъыщигъэхъуни лъэкIырт. ЖьакIагъуэ щIэщам къыхэщт нэгу фагъуэр, сыт щыгъуи щIиукъуанцIэ нэ цIыкIуитIыр мывэм ещхьу мыхъейуэ жат. Къуажэ уэрамым здрикIуэм цIыхунэ минхэр къызэрызэтраубыдар абы зыхищIэрт, ауэ езыр зыми еплъыртэкъым. Унэм щIэс псоми я гъусэу имамым и фызхэри я сабийхэр я гъусэу пырхъуэм къытехьат имамыр къыщыдыхьэжкIэ Iуплъэну. ПатIимэт фызыжьым- Хьэжы-Мурат и анэм и закъуэщ унэм къыщIэмыкIар, и щхьэц тхъуа зэхэпцIыхьахэр къелэлэхыу ар унэ лъэгум ист и Iэ кIыхьхэмкIэ и лъэгуажьэ гъурхэр иубыдыжауэ, мафIэ къызыщIих нэ фIыцIэ мыупIэрапIэхэр жьэгум щыужьыхыж дэпхэм ятриубыдауэ. И къуэми ещхьу абыи Щамил илъагъу мыхъуу къокIуэкI, иджы а гужьгъэжьгъыр нэхъ гуащIэж хъуащ. Щамил хьэт-уиту къызэрыдыхьэжыр илъэгъуакъым Хьэжы-Мурат и къуэми. Бамэр къызырих хьэпсым здисым абы зэхихт фоч уэ макъхэри зэчыр жаIэхэри икIи зи къару илъыгъуэ,зи щIалэгъуалэм фIэкIа нэгъуэщIым и фэм дэмыхуэн гурыгъу хьэлъэр игъэвырт. Езым хуэдэу насыпыншэ, зэхэуфIея, къарууншэ хъуа, нэхъыбэми зэтеплъэ мыхъуу хьэпс бамейм къыдисхэм фIэкIа нэгъуэщIхэм я нэгу имыплъэф щIалэр гукIи псэкIи ехъуапсэрт хуиту бауэ, хуиту плъэ, зи щхьэ хуиту имамым и пащхьэ зиш щызыгъатхъуэ, «Ла Iылъхьэ иль-аллыхь» зэчыр жызыIэхэм. Къуажэм ирикIуэри Щамил и цIыхубзхэм я псэупIэм къыпыт пщIантIэшхуэмдыхьащ. Япэ пщIантIэм и куэбжэ Iухам деж IэщэкIэ зэщIэузэда лезгинитI абы къыщыIуощIэ. ПщIантIэм цIыхур дэзщ. Абыхэм яхэтт щIыпIэ жыжьэхэм, IуэхукIэ къикIахари, лъэIуакIуи, яхэтт езы Щамил къриджаи суд, унафэ ятрищIэн папщIэ. Щамил зэрыдыхьэу псори къотэдж, я Iэр я бгъэм телъу фIэхъус кърах. Языныкъуэхэр къызэфIэмыувэу я лъэгуажьэ игъэуауэ щытщ Щамил зы куэбжэмкIэ дэкIыу адрей кIуэцI пщIантIэм узышэ куэбжэм дыхьэху. Щамил гуемыIу зыхуиIэ цIыхуи, зыдагъэIэпыкъун щхьэкIэ лъэIуакIуэ къакIуэурэ и щхьэр езыгъэужэгъуа зыкъоми къицIыхужа пэтми, мывэм хуэдэу жа абы и нэгум гурыщIэ гуэри къищакъым, пщIантIэм дыхьэщ, сэмэгумкIэ игъэшри и унэм къыпыт пырхъуэм деж къыщыувыIащ. Къару куэд Iызыха зекIуэм, гугъуехь мыхъуу гурыщI Iэджэ щигъэва зекIуэм, ар щытекIуауэ нахуэу псоми жаIэ пэтми, абы фIыуэ ищIэрт шэшэн къуажэ куэд зэрахъунщIар, зэрагъэсар, жыIэзыфIэщ, псынщIэурэ зи IуэхуеплъыкIэр зыхъуэж шэшэн щхьэпсхэр, гуитI-щхьитIхэр, абыхэм ящыщу урысхэм нэхъ я пэгъунэгъуу щысхэр ахэм я дэрэгъу хъуну хьэзырщ- а псор хьэлъэт, апхуэдэ къэмыхъун щхьэкIэ зыгуэр икIэщIыпIэкIэ щIэн хуейт, ауэ мы дакъикъэм Щамил а псом егупсысыну хуейтэкъым. Иджыпсту ар зыхуейр зы закъуэт: зигъэпсэхунырт, и фызхэм ящыщу нэхъыфI дыдэу илъагъу илъэс пщыкIуийм ит Iэминат нэ фIыцIэм и гуапагъэт, дэхэщIагъэт. Ауэ Iэминат Iуплъэным зэкэ егупсысыххэ хъунукъыми, ар цIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ я псэупIэхэр зэпызыхукI блыным адэкIэ къыщыпэплъэ пэтми (Щамил хьэкъыу ищIэрт иджыпсту щепсыхым щыгъуэ адрей и фызхэми ягъусэу Iэминат бжыхь дазэм къызэрыдэплъар), ауэ абы деж кIуэ мыхъун дэнэ къэна къауц уэншэкум зыщиукъуэдийуэ зигъэпсэхуну Iэмал иIэкъым. Псом япэрауэ, шэджагъуэ нэмэзыр ищIын хуейщ, абы гукъыдэж лъэпкъ хуимыIэ пэтми, ауэ лъэпкъым и дин унафэщIым нэмэз блигъэкI мыхъун дэнэ къэна махуэ къэс шхэн зэрыхуейм ещхьыркъабзэу нэмэзи ищIынри Iэмалыншэщ. Андез ищтэри нэмэз ищIащ. Нэмэз нэужьым къыпэплъэхэр къриджащ. Псом япэу къыщIыхьащ и щыкъу икIи и Iустаз Джемал-Эдин – зи нэкIу тхъуэплъым уэсым хуэдэу хужьу жьакIэр къытелъэдыкI лIыжь угъурлыфэр. Нэмэзыбзэ къебжри ар къыпкъраупщIыхь зекIуэр зэрекIуэкIам, итIанэ Iимамыр къэтыху лъахэм къыщыхъуахэм топсэлъыхь. Къэхъуа-къэщIахэм ящыщт лъыщIэжу лIы зэраукIар, Iэщ зэрадыгъуар, тарикъэтым и хабзэхэр зымыгъэзащIэ зэраубыдар- тутынафэ, фадафэ хуэдэхэр.Джамал-Эдин хъыбар кърегъащIэ Хэжы-Мурат цIыху къызэригъэкIуар и унагъуэр ядыгъуу урысхэм деж яригъэшэну, арщхьэкIэ ар къащIэу а унагъуэр Веденэ къашауэ къэрэгъулкIэ зэрахъумэр, Щамил и унафэм пагъаплъэу. А Iуэхухэм тепсэлъыхьын папщIэ хьэщIэщым лIыжьхэр щызэхуашэсащ, Джемал-Эдан Щамил йолъэIу зэкIэ лIыжьхэр зэбгриутIыпщыкIыжыну махуищ хъуауэ зэхуэсауэ зэрыпэплъэхэм къыхэкIыу. Дахагъэ зыбгъэдэмылъ, фIыуи имылъагъу и фыз нэхъыжь Зайдет, пэ цIурэ къамылыфэм къыIуихьа шхыным хэIэба нэужь Щамил хьэщIэщым кIуащ. Абы и чэнджэщэгъу лIыжьих хэти жьакIэхуу, хэти кIагъуэу, хэт и пыIэ лъагэм сарыкъ къешэкIауэ, хэти къемышэкIауэ, къэптал, адыгэ цей щIэрыпс ящыгърэ зи бгым къамэ илъхэр, къызэфIэуващ. Щамил ахэм нэхърэ зыкъомкIэ нэхъ щхьэпэ лъагэт. Щамил ещхьу абыхэм я Iэгур дэгъэзауэ я Iэ къаIэтащ фIэхъусу, я напIэ едзыхауэ тхьэ елъэIухэри я пащIэ-жьакIэ зэпалъэщIыхьыжащ. Щаухым, щхьэнтэ нэхъ лъагэ зыщIэдза Щамил и хъуреягъкIэ щетIысэхащ икIи щIадзащ Iуэхухэм хэплъэн. Я Iуэхур шэрихьэтым тету зэпкърахащ: зэрыдыгъуам папщIэ тIум я Iэр, цIыху зэриукIам щхьэкIэ зым и щхьэр паупщIыну унафэ ящIащ, щыр яухеиящ. ИтIанэ Iуэху нэхъыщхьэм нэсащ: шэшэныр урысым ягуэмыхьэн папщIэ сыт щIэн хуейр? Ягуэмыхьэну къыхуриджэу Джемал-Эдин шэшэнхэм зэрызыхуагъазэу зэхилъхьа тхылъым щыгъуазэ защIащ: «Азалыхьу лъэщым и нэфI зыщыхуэнхэ! Зэхэсхащ сэ урысхэр къывэдэхащIэу, фи щхьэр яхуэвгъэщхъыну фыкъытырагъыхьэу. Фи фIэщ фымыщI абы жаIэр, зыхуэвгъэшэч. Абы и фIыгъуэр мы дунейм щывмылъагъуми адрей дунейм къыщыфлъысынущ. Фигу къэвгъэкIыжыт нэхъ пасэм, I840 гъэм, Iэщэр щывагъэгъэтIылъам къэхъуар. Абы щыгъуэ си псалъэ фыкъемыдэIуамэ иджы фэ фысэлэтынт, къамэм и пIэкIэ мыжурэ фIыгъыу къэфкIухьын, фи фызхэм шароварэ ящыгъынтэкъым, напэтех къыкIэлъызэрахьэнт. КъэкIуэнур блэкIам тефщIыхь. Урысым и фрибийуэ фылIэм нэхъыфIщ джаур фыхъу нэхърэ. Зывгъэбэшэч, сэ КъурIэнымрэ сэшхуэмрэ сIэщIэлъу сынэкIуэнщи урысхэм я бийуэ фесшэжьэнщ. Иджы ткIийуэ нывжызоIэ: урысым фагухьэн гугъэ гуэр фымыщIын дэнэ къэна фигу къэвмыгъэкIыхэ». Шэшэнхэм зэрызыхуагъазэр Щэмил игу ирихьащ, Iэ тридзэри зэбграгъэхыну унафэ ищIащ. Абы иужькIэ Хьэжы-Мурат и Iуэхум хэплъэн щIадзэ. Ар Щамил дежкIэ икъукIэ Iуэхушхуэт. Зиумысыжыну хуэмей пэтми абы ищIэрт апхуэдиз зи хахуагъэ, лIыгъагъ,зауэлI IэкIуэлъакIуэ Хьэжы-Мурат къыдэщIыгъужамэ иджы Шэшэным къыщыхъуар къыщыхъуну зэрыщымытар. Хьэжы-Мурат екIужарэ абы и Iуэхутхьэбзэ къигъэсэбэпамэ икъукIэ зэпэщт; апхуэдэу мыхъунумэ ар урысхэм ядэIэпыкъуныр къэбгъэхъункIэ Iэмал зимыIэщ. Абы къыхэкIыу е цIыху гъэкIуауэ а здэщыIэм, е къэшэжауэ мыбы щыукIын хуейщ. Ар къызэрохъулIэн Iэмалу щыIэр зыщ- и унагъуэрщ, псом япэу и къуэрщ, Щамил фIыуэ ещIэ абы и къуэр егъэлеяуэ фIыщэу зэрилъагъур. Абы къыхэкIыуи и къуэр къэгъэсэбэпын хуейщ. Чэнджэщэгъухэм жаIэнур жаIа нэужь Щамил щыму и нэхэр зэтрепIэ. Чэнджэщэгъухэм ящIэрт иджыпсту ар бегъымбарым и псалъэ зэредаIуэр, ищIэн хуейр абы къызэрыжриIэр. Дакъикъитху хуэдизкIэ апхуэдэу щосри Щамил и нэхэр къызэтрех икIи нэхъ иныжу щIиукъуанцIэурэ жеIэ: - Хьэжы-Мурат и къуэр къысхуевджэ. -КъедджакIэщ,-жеIэ Джемал-Эдин. Пэж дыдэу Хьэжы-Мурат и къуэ Юсуф балэбанэу, бамэ къыкIэрихыу, ауэ иджыри IэпкълъэпкъкIи нэкIукIэ зи дахагъ зыфIэмыкIуэда, и анэшхуэ ПатIимэт ещхьу нэ фIыцIэ лыдитI зиIэ щIалэр бжэм адэкIэ къыщытт къыщеджэнум пэплъэу. Юсуф Хьэжы-Мурат Щамил хуиIэ гужьгъэжьгъыр диIыгътэкъым, ищIэртэкъым къэхъуа псор, ищIапэми зэ къызэгуэпри щыгъупщэжат икIи къыгурыIуэртэкъым и адэм апхуэдизу ерыщу Щамил щIигъэбийр. НэIибым и къуэр щхьэхуиту Хунзах зэрыщыпсэуа гъащIэм тету зи дунейр зыхьыну хуей нэIибыкъуэм къыфIэщIырт Щамил щIебиин лъэпкъ щымыIэу. И адэм жиIэр къищтэркъым, Щамил фIэцIыхутелъыджэт, бгырысхэм ар тхьэпэлъытэ зэращыхъур ядиIыгът. Иджыпсту икъукIэ пIейтейрэ пщIэрэ щIыхь инрэ хуиIэу хьэщIэщым щIыхьащ икIи Щамил и нэ ерыщу щIиукъуанцIэхэм щIэплъэу уващ. Апхуэдэу зыбжанэрэ щытри Щамил бгъэдыхьащ, абы и Iэр пкъынэ кIыхь хужьым ба хуищIащ. -Уэ Хьэжы-Мурат урикъуэ? -Сырикъуэщ, Iимам. -Уэ пщIэрэ абы ищIар? -СощIэ, Iимам, икъукIи сигу къоуэ. -ТхэкIэ пщIэрэ? -Сэ молэуэ седжэну си гугъат. -Уи адэм хуэтх мэрем пщIондэ къигъэзэжмэ псори зэрызыхуэзгъэгъунур, япэм хуэдэу дызэрызэдэпсэунур хуэтх. Армырауэ ар урысхэм я деж къанэмэ,- Щамил и нэщхъыр зэхиукIащ,- уи анэшхуэмрэ уи анэмрэ къуажэхэм унэIуту ястынщ, уэ уи щхьэр пызупщIынщ. Юсуф и нэгу мэскъалкIэ джылакъым, Щамил и псалъэхэр къызэрыгурыIуам и нэщэнэу и щхьэр ищIа мыхъумэ. - Апхуэдэу тхыи си лIыкIуэм ет. Щамил щыму куэдрэ Исуф еплъащ. -Тхы гущIэгъу пхуэсщIауэ узэрызмыукIыр, атIэ епцIыжакIуэхэм зэресщIэм ещхьу уи нэр зэрищIынур. КIуэ. Щамил бгъэдэтыху Юсуф пIейтеигъэ лъэпкъ бгъэдэмылъауэ къыпфIэщIынт, арами хьэщIэщым къызэрыщIашыжу къыщIэзышыжам ибг илъ къамэр кърипхъуэтри зиукIыжыну и тэмакъымкIэ пхъуат, арщхьэкIэ и Iэхэр яубыдщ, япхри аргуэрыжьу мащэм ирадзэжащ. А пщыхьэщхьэм жасы нэмэзым и ужькIэ Щамил джэдыгу хужь щетIагъэ, и фызхэр щыпсэу лъэныкъуэм егъазэри Iэминат и пэшым макIуэ. Iэминат щIэстэкъым. Ар фыз нэхъыжьым деж щыIэт. Щамил гу къызэрылъамытэным пылъу пэш бжэкъуагъым къуоувэ абы пэплъэу. Iэминат Щамил гукъанэ хуиIэт шылэ бостеипхъэр езым къримыту Заидет зэрыритам щхьэкIэ. Абы илъэгъуат ар къызэрыщIэкIари, и пэшым зэрыщIыхьари,арщхьэкIэ ерыщ екIуэри игъэзэжакъым. Ар куэдрэ Заидет и бжэкум итащ щэху цIыкIуу дыхьэшхыу, джэдыгу хужьыр и пэшым щIэкI- щIыхьэу зэрыщызейуэм еплъу. ПщIэншэу пэплъащ абы Щамил, жэщ ныкъуэ нэмэз щIыгъуэр къыщысым ар езым и деж кIуэжащ. ХХ Тхьэмахуэ зэхуакукIэ Хьэжы-Мурат быдапIэм, Иван Матвеевич и унэм, щыпсэуащ Марье Дмитриевнэ Хьэнфий балэбацэм щыхьэрейт (Хьэжы-Мурат цIыхуитIт гъусэ ищIар: Хьэнэфийрэ Елдаррэ) уеблэмэ зэ пщэфIапIэм къыщIидзыжати абы щхьэкIэ къамэ къыхурихауэ щытащ. Ауэ Хьэжы-Мурат гурыщIэ хуабэ хуиIэт- пщIэ хуищIырт. Иджы абы шхыныр Елдар иритурэ и Iэнэм тригъэувыIэжыртэкъым, атIэ Iэмал игъуэтыху езым игъашхэрт, и гуапэ зэрищIыным иужь итт. И унагъуэ Iуэхум теухуауэ епсэлъылIэну иужь ихьэрт, къищIат фыз дапщэ, бын дапщэ иIэми, хэт сыт и ныбжьми, тIасхъэщIэххэр къэкIуа нэужь япкъырыупщIыхьынырт зэпсэлъэныгъэхэр зэрекIуэкIым теухуауэ. Бутлерщи, зы тхьэмахуэм Хьэжы-Мурат ныбжьэгъу дыдэ хуэхъуат. Зэм-зэм Хьэжы-Мурат абы и пэшым кIуэрт, языныкъуэкIэ Бутлер абы и деж щIыхьэрт. ЯзыныкъуэкIэ тэрмэшыр ядэлэлу зэпсалъэрт, Iэпэ тэрмэшкIэ, нащхьэ- IущхьэкIэ, пыгуфIыкIэкIэ щызэгурыIуи щыIэт. Хьэжы-Мурати Бутлерыр фIыуэ къилъэгъуауэ къыщIэкIынут. Абы щыхьэт техъуэрт Елдар и щытыкIэр. Бутлер Хьэжы-Мурат деж зэрыщIыхьэххэу Елдар къыпежьэрти, и дзэ хужьыпсхэр къыIурыпсу пыгуфIыкIыуи, пIащIэ- тхъытхъыу тетIысхьэпIэм щхьэнтэхэр къытрилъхьэрт, сэшхуэ пщIыхэлъмэ, пщIэрихырт. Бутлер нэIуасэ хуэхъури ныбжьэгъу хуэхъуат Хьэнэфий жьакIацэ дыдэри, Хьэжы-Мурат къуэш ищIар. Хьэнэфий бгырыс уэрэд куэд ищIэрт икIи дахэу жиIэрт. Бутлер и гуапэ ищIын щхьэкIэ Хьэжы-Мурат абы къеджэрти унафэ хуищIт абы езым уэрэдыфIу къыщыхъухэр къажриIэну, Хьэнэфий макъ дахэ иIэт, уэрэдхэр шэщIауэ, псалъэхэр зэхэщIыкIыгъуэу жиIэрт . Псом хуэмыдэу Хьэжы-Мурат зы уэрэд фIыуэ илъагъурт, Бутлери телъыджэ щыхъуащ абы и макъамэ нэщхъыфIагъэри нэщхъеягъэри щызэхэухуэнар. Бутлер а уэрэдым и псалъэхэр тэрмэшым зэрыригъэдзэкIри итхащ. Ар теухуат лъы Хьэнэфийрэ Хьэжы-Муратри яку дэлъа лъыщIэжым. Мис апхуэдэ уэрэдт ар: « Си кхъапIэ ятIэр гъущыжмэ- уэ сыпщыгъупщэнущ, сыкъэзылъхуа си анэ! Кхъащхьэ удзыр къэкIмэ -удзым уи гуауэ щIихъумэнущ, си адэжь! Си шыпхъум и нэпсхэр гъущыжмэ, абы и гум гуауэр илъэтыкIынущ. Ауэ уэ сыпщыгъупщэнукъым, си къуэш нэхъыжь, сызэраукIам щхьэкIэ силъ умыщIэжу. Сыпщыгъупщэнукъым уэ си къуэш етIуанэ сэ сибгъукIэ укъэгъуэлъыжыхукIэ. Упщтырщ уэ, шэ, уэ ажалыр зыбохьэ, ауэ уэракъэ сэ гъэр пэжу сиIар? ЩIы фIыцIэжь уэ сэ сыщIэпхъумэнущ, ауэ уэракъэ сэ шы лъабжьэкIэ сыубар? УщIыIэмылщ уэ, ажал, ауэ сэ уи зиусхьэну сыщытащ. Си Iэпкълъэпкъыр щIым игъэпщкIунщ, си псэр хьэршым сIихынщ». Хьэжы-Мурат и напIэхэр зэтедзауэ сыт дежи а уэрэдым едаIуэрт, иужь макъамэр кIыхьу хишу щиухкIэ сыт щыгъуи урысыбзэкIэ жиIэрт. -Хорош песня, умный песня. Бгырыс гъащIэм и поэзие гуащIэм, псом хуэмыдэу Хьэжы-Мурат къызэрыкIуэ лъандэрэ, Бутлер итхьэкъуат. Къэптал, адыгэ цей, лъей сыт хуэдэхэр къищэхуауэ зихуапэрти, абы езыри бгырысу, абыхэм я псэукIэ-щыIэкIэкIэ псэууэ зыкъыщыхъужырт. Хьэжы-Мурат щежьэж махуэм Иван Матвеевич офицер зыбжанэ къриджащ, ар гъуэгу трагъэхьэжын папщIэ. Офицерхэр хэти Марье Дмитриевнэ шей щригъахъуэ стIолым, хэти аркъэ, чыфыр, абы дашхын зытелъ Iэнэм деж щызэхэсхэт, гъуэгу зэрытехьэным хуэдэу хуэпарэ Iэщэ-фащэр пщIэхэлъу лъэ щабэкIэ, мащIэу ещIэкъуауэ Хьэжы-Мурат къыщыщIыхьам. Псори къызэфIэувэри и Iэр яубыдурэ фIэхъус ирахащ. Иван Матвеевич ар тахътэм итIысхьэну иригъэблэгъат, ауэ абы фIыщIэ хуищIри щхьэгъубжэм деж щыт шэнтыр къыхихащ. КъыщыщIыхьэм псори щым зэрыхъуар абы къыфIэIуэхуа хуэдэтэкъым. Псоми я нэгу гупсэхуу иплъэри абы и нитIыр сэнваррэ шейдефэрэ зытелъ стIолым деж къыщыувыIащ. Хьэжы-Мурат зи щыпэлъагъу офицер псалъэрей Петровскэр тэрмэшыр къигъэсэбэпу абы еупщIащ Тифлис уигу ирихьа жиIэу. - Айе, - жэуап къет абы. - НытIэ, жеIэ,- зэредзэкI тэрмэшым. -Сыт нэхъ игу ирихьар? Хьэжы-Мурат зыгуэрхэр жеIэ -Псом нэхърэ театрыр игу нэхъ къинащ -Командующэ нэхъыщхьэм деж щекIуэкI балым сыт уи нэ нэхъ къыщыфIэна? Хьэжы-Мурат и нэгур зэхоуэ. -Лъэпкъ къэс езым и хабзэ иIэжщ. Ди деж цIыхубзхэм апхуэдэу зыщахуапэркъым, - жеIэ абы Марье Дмитриевнэ дежкIэ плъэурэ. - Сыт игу иримыхьар? - Дэ псалъэжь диIэщ,- жреIэ абы тэрмэшым, - хьэм шыдыр лыкIэ игъэшхэну, шыдым хьэр мэкъукIэ игъэшхэну иужь ихьати, тIури ныбэнэщIу къэнащ. - Ар погуфIыкI. -Дэтхэнэ лъэпкъым дежкIи езым и хабзэр езым дежкIэ нэхъыфIщ. Псалъэмакъым адэкIэ пащэркъым. Офицерхэр хэт шей йофэ, зэIуроу. Хьэжы-Мурат хуашия шей стэчан яIехри и пащхьэ ирегъэувэ. -Сыт уэстын? Шатэпс? Узыдедзэкъэн? Хьэжы - Мурат и щхьэр егъэщхъ. -Аращ, уи Iуэху фIы кърикIуэ, - жеIэ Бутлер абы лъэгуажьэм теIэбэурэ,дызэрылъагъужыни дызэхумызэжыни… -Прэщай! Прэщай,- пыгуфIыкIыу урысыбзэкIэ жэуап къет Хьэжы-Мурат. –Кунак булур. Крепко кунак твой. Время- айда, - икIи здэкIуэну лъэныкъуэ къигъэлъагъуэм ещхьу и щхьэ ещI. Елдар бжэкум къоувэ хужь шыхьа ин гуэр и дамэм телърэ Хьэжы-Мурат и сэшхуэр иIыгъыу. Хьэжы-Мурат Iэ щыхуищIкIэ Елдар лъэбакъуэхъуу псынщIэу къыдбгъэдохьэ, щIакIуэ хужьымрэ сэшхуэмрэ кърет. Хьэжы-Мурат къотэдж, щIакIуэр и Iэблэм иреупцIэкIри Марье Дмитриевнэ ирет, тэрмэшым зыгуэрхэр жреIэ. Тэрмэшым зэредзэкI: - Мыбы жиIэращ: щIакIуэм ущытхъуащи узот -Ар сыт щхьэкIэ?- Марье Дмитриевнэ плъыжьу къызэщIонэ -Апхуэдэщ ди хабзэр. -ФIыщIэ пхузощI,-жеIэ Марье Дмитриевнэ щIакIуэр Iихыурэ. - Уи къуэр къебгъэлыфыну тхьэм жиIэ. – Улан якши,- щIегъуж абы . -ЖеIэ абы: и унагъуэр бэIутIэIум къыхишыжыфыну тхьэм солъэIу. Хьэжы-Мурат Марье Дмитриевнэ йоплъ, погуфIыкI. ИтIанэ сэшхуэр Елдар къыIэщIехри Иван Матвеевич ирет. Иван Матвеевич сэшхуэр Iехри тэрмэшым зыхуегъазэ: -ЖеIэ си алащэ пцIэгъуэплъыр зэрестыр. Сызэрыхуэупсэн нэгъуэщI сиIэкъым. Хьэжы-Мурат и Iэр ещI ар зыри зэрыхуэмейр, пщIэгъуалэр зэрыIимыхынур къигъэлъагъуэу, итIанэ и гум теIэбэжщ, къуршхэмкIэ и Iэпэ ешиири бжэмкIэ иунэтIащ. Псори абы иужь къоувэ. Пэшым къыщIэна офицерхэм сэшхуэр зэпаплъыхьри ар гъурдэ нэсу къалъытащ. Бутлер Хьэжы-Мурат и гъусэ пырхъуэм къытонэ. Ауэ мыбдежым зыри зыпэмыплъа, Хьэжы-Мурат и ажалкIэ иухыну щыта Iуэху къохъу. Къелынуи къыщIэкIынтэкъым и IэкIуэлъэкIуагъэр, хахуагъэр мыхъуамэ. Хьэжы-Мурат пщIэшхуэ къыхуэзыщI Таш-Кичу къумыкъу къуажэм дэсхэр, нэIиб цIэрыIуэм Iуплъэн къудей щхьэкIэ Iджэрэ быдапIэм къыщыхуепсыхами, щежьэжынум махуищ и пэ къихуэу лIыкIуэ къыхуащIат мэрем жумэр къадищIыну къелъэIухэу. АрщхьэкIэ Таш-Кичу щыпсэу къумыкъупщхэм ялъ абы телъти, цIыхухэм жраIащ Хьэжы-Мурат мэжджытым къызэрыщIамыгъэхьэнур. ЦIыхухэмрэ пщыхэм я дэрэгъухэмрэ яку Iэпщэрыбанэ къыдэхъуати, урыс тетхэм зэрыхьэзэрийр зэтрауIэфIащ, Хьэжы-Мурат унафэ къыхуащIащ мэжджытым мыкIуэну. Хьэжы-Мурат щымыкIуэм Iуэхур зэфIэкIа я гугъащ. Хьэжы-Мурат ежьэжыну къыщыщIэкI дыдэм ирихьэлIэу, и шыр къыщыбгъэдашэ уахътым, Бутлеррэ Иван Матвеевичрэ я нэIуасэ Арслъэн-Хъан къумыкъупщыр къыIухьащ. Хьэжы-Мурат щилъагъум абыи бгырыпхым кIэрахъуэ къыдипхъуэтри Хьэжы-Мурат дежкIэ къишиящ. Арслъэн-Хъан кIакхъур щIичын хунимыгъэсу, щIакъуэщ жумыIэну, Хьэжы-Мурат джэдум хуэдэу пырхъуэм елъэри абы дежкIэ зидзащ. Арслъэн-Хъан дауэ ищIми къэуащ, ауэ къытехуакъым, Хьэжы-Мурат абы бгъэдэлъадэри зы IэмкIэ шхуэр иубыдащ, адреймкIэ къамэр кърипхъуэтри тэтэрыбзэкIэ зыгуэр иридзащ. Бутлеррэ Елдаррэ зыIэзыбжьэу бгъэдэлъадэхэри зэбийхэм я Iэхэр иубыдащ. Уэ макъыр щызэхихым Иван Матвеевич къыщIэкIащ. -Мыр сыт, Арслъэн, си деж апхуэдэ цIапIагъэ щыпщIэну ущIыхэтар? -жеIэ абы къэхъуар къищIа нэужь. - Щхьэпэкъым ар, си къуэш. Губгъуэм фыщызэхуэза нэужь сыфыхуейми фщIэ,ауэ си бжэIупэ... Арслъэн пащIэ фIыцIэ лIы цIыкIужьейр ерагъыу, и Iэпкълъэпкъ псор зэщIэкIэзызэу йопсых, нэщхъыдзэу Хьэжы-Мурат хуоплъэкIри Иван Матвеевич щIыгъуу унэм щIохьэ. Хьэжы-Мурат хьэлъэу бауэу, пыгуфIыкIыу шым дежкIэ къегъэзэж. - Сыт абы ущIиукIынур?- йоупщI абы Бутлер. -Аращ ди хабзэр,- зэредзэкI Хьэжы-Мурат и псалъэхэр тэрмэшым. - Арслъэн илъ стелъщ, илъ ищIэжын хуейщ. Аращ сыщIиукIынур. -Гъуэгум ныщыплъэщIыхьэмэ-щэ? – йоупщI Бутлер Хьэжы-Мурат погуфIыкI -Сыт- тIэ, сиукIмэ, алыхьым апхуэдэу иухащ. Аращ, прощай,- аргуэру урысыбзэкIэ жеIэри, шы IумпIэр еубыдри езыгъэжьэжхэр нэкIэ зэпеIэбэрэбыхь, гуапэу Марье Дмитриевнэ и нитIым щIоплъэ. -Прэшай, матушкIэ,- жыреIэ. - Спэсиб. - Тхьэм жиIэ уи бынунэм бэIутIэIуншэу уахыхьэжыну,- къытрегъазэ Марье Дмитриевнэ и псалъэхэм. Абы жиIар Хьэжы-Мурат къыгурымыIуами, псэкIэ зыхищIащ фIыкIэ къызэрыхуэупсар. -КъызжиIакъым жумыIэж - сызыщумыгъэгъупщэ,- къолъэIу Бутлер -ЖеIэ абы сэ сызэрыныбжьэгъу пэжыр икIи ар зэи зэрысщымыгъупщэнур, - Хьэжы-Мурат тэрмэшым зыхуегъазэ, лъакъуэ Iушэщ хужумыIэну и лъапэ лъэрыгъым нэсарэ нэмысарэ нэм къимыщтэу псынщIэу, тыншу и Iэпкълъэпкъыр идзри уанэгу лъагэм къихутащ, сэшхуэр, кIэрахъуэр ибг щызэригъэзахуэри, бгырыс шууейм зэрихабзэу уардэу, екIуу шым тесу Иван Матвеевич и пщIантIэм дэкIыжащ. КъызэрекIуэкIщи, яхэкIыжам тепсэлъыхьыну хуожьэ. -ЛIыгъэ иIэщ. -Дыгъужьым хуэдэу зыридзатэкъэ Арслъэн-Хъаным, и нэгур нэгъуэщI хъуат. -Дигъэжэкъунщ абы. ХьэкIэпычышхуэу къыщIэкIынщ,-жеIэ Петровскэм. -Абы ещхь хьэкIэпыч куэд тхьэм урысхэм къыдит,- гукъеуэ хэлъу и псалъэ къахелъхьэ Марье Дмитриевнэ. - ТхьэмахуэкIэ ди хьэщIати фIы фIэкIа нэгъуэщI дэслъэгъуакъым. -Ар уэ дауэрэ къэпщIа? - Дауэрэми къэсщIащ. -Хьэщыкъ ухуэхъуа хуэдэ?- къоупщI абдежым къыщIэкIыжа Иван Матвеевичи. - Аращ, аращ. -Сыхуэхъуамэ, сыт уи Iуэхуу хэлъыр? ЩыцIыхуфIкIэ сыт ущIыхуэдзэлэшхэн хуейр? Тэтэрщ, ауэ цIыхуфIщ. -Пэжщ, Марье Дмитриевнэ,- жеIэ Бутлер,-лIыгъэ уиIэщ, укъыщхьэщыжыфащ. ХХI Шэшэн линием тет пэIущIэ быдапIэхэм я псэукIэм зэхъуэкIыныгъэ хэмылъурэ екIуэкIырт. Абы лъандэрэ дзэр къаIэтакъым, гузэвэгъуэкIэ тIэу фIэкIа ротэхэр, къэзакъхэр, милиционерхэр къаIэта щхьэкIэ тIэунейми лъэщIыхьэу бгырысхэр къагъэувыIэфакъым. ЯIэщIэкIырт, уеблэмэ зэ Воздвиженскэм и ший псафэ яшар Iуахуащ зы къэзакъ къаукIри. Къуажэр зэрызэтрагъасхьэ лъандэрэ теуэ щыIакъым.Ауэ флангым сэмэгурабгъу кIапэм и унафэщI джыназ Баратынскэр зэращIрэ Шэшэн Иным дзэшхуэкIэ щытеуэнум псорипэплъэрт. Пащтыхьыгъуэр зи IэмыщIэ ихьэн хуейм и ныбжьэгъу, Къэбэрдей полкым и командиру щыта, иджы сэмэгурабгъу псом и унафэр зи IэмыщIэ ихуа джыназ Баратынскэр Грознэм къызэрыкIуэхарауэ дзэ гупышхуэ зэхуашэсащ пащтыхьым и унафэу Чернышев къахуитхар ягъэзэщIэн щхьэкIэ. Воздвиженскэ щызэхуэса гупыр Куринскэ лъэныкъуэмкIэ кIуэуэ гъуэгу техьащ. Абы дзэр щыIэт мэз еуэу . Воронцов нэхъыщIэр шухьэ шэтэр телъыджэм щыпсэурт икIи абы фыз щIалэ Марье Васильевнэ лагерым къакIуэрейт, куэдри нэху къыщекIырт. ЗымкIи щэхутэкъым Баратнскэмрэ Марье Васильевнэрэ яку дэлъ зэхущытыкIэри, придворнэу щымыт офицерхэмрэ сэлэтхэмрэ абы пхъашэу хуэпсалъэхэрт, къыщыкIуам щыгъуэ пшапэпэтIыс зэрагъакIуэм къыхэкIыу. Къаублауэ, бгырысхэм топ кърашалIэурэ лагерым къеуэхэрт. Топышэхэр зытехуэ щыIэтэкъым, абы къыхэкIыуи тхьэмбылей махуэхэм топышэ къызэраутIыпщым елIэлIахэртэкъым, ауэ Марье Васильевнэ къыщыкIуам и деж лагерым пэIудзауэ къэрэгъул ямыгъэтIысу хъуртэкъым бгырысхэм я топхэр кърамышэлIэн щхьэкIэ. Марье Васильевнэ ямыгъэщтэн щхьэкIэ жэщ къэс къэрэгъул гъэтIысын хуей зэрыхъур я жагъуэ хъурт, яфIэемыкIут, абы къыхэкIыу сэлэтхэмрэ лIакъуэлIашэм хамыбжэ офицерхэмрэ Марье Васильевнэ псалъэ фIей куэд хущIатхъуэрт. Куринскэ полкым и унафэщIхэм я адьютанту, ординарецу къулыкъу щызыщIэ и ныбжьэгъухэу Пажскэ корпусым къыщыдеджахэр илъагъун папщIэ, отпуск къыщыратым, мы отрядым къэкIуат Бутлер. Япэ махуэхэр хуабжьу нэгузыужьу къыщIидзащ. Абы псэупIэ хуэхъуат Полтароцкэм и шэтырри гуапэ дыдэу къыIущIа и цIыхугъэ куэдым яхуэзащ. МащIэу и нэIуасэ, зэгуэр зы полк хэту къулыкъу зыдищIа Воронцовым и дежи мыкIуэу къэнакъым. Воронцови гуапэу къыIущIащ, джыназ Баратынскэм иригъэцIыхуащ, Баратинскэм ипэкIэ сэмэгурабгъу лъэныкъуэр зи IэмыщIэ илъу щытауэ ежьэж генерал Козловскэм и щIыхькIэ къаIэт шэджэгъуашхэмиирагъэблэгъащ. Шэджэгъуашхэр дэбгъуэн щымыIэу гъуэзэджэт. Къашэри шэтырих зэпыту ягъэуват. Абыхэм зэкIэлъхьэужьу щIагъэува стIолхэм хьэкъущыкъури бащырыбхэри тезу тетт. Илъагъу псом Бытырбыху гвардием щиIа и псэукIэр гум къагъэкIыжырт. СыхьэтитIым Iэнэм пэрытIысхьащ. СтIолыкум зы лъэныкъуэмкIэ Козловскэр, адреймкIэ Баратынскэр щыст. Козловскэм и сэмэгумкIэ Воронцов щыст, сэмэгумкIэ- и фызыр. СтIолым и лъэныкъуитIым Къэбэрдей, Куринскэ полкхэм я офицерхэр къетIысэкIат. Бутлер Полторацкэм бгъурысти тIури нэжэгужэу уэрэшэрхэрт, я гъунэгъуу къабгъурыс офицерхэм бжьэ даIэтырт. Ерыскъы пщтыр къыщахьым денщикхэм шампанскэ кърагъахъуэу щIадзащ. Абдежым Полторацкэм зэрыгузавэр нахуэу жеIэ: -Ди «мыстым» и напэр темыкIащэрэт. - Сыту? - Абы хъуэхъу жиIэн хуейщ. ХузэфIэкIын сытми? -Ей, си къуэш, шэр къыптелъалъэу узауэм нэхъыфIщ абы нэхърэ. А псом нэмыщIыжу бзылъхугъэхэри, пащтыхь пщIантIэм къыщыхъуа офицерхэри щысщ. Сыздеплъ къудейм сфIэгуэныхьщ ар,- зэхуэтхьэусыхэрт офицерхэр. ИкIи мис дакъикъэ пIейтеигъуэр къос. Баратынскэр къотэдж, бжьэ еIэтри Козловскэм псалъитI-щы жреIэ. Баратынскэм и псалъэр щынигъэскIэ, Козловскэр къотэдж икIи ткIийуэ шэщIауэ къыщIедзэ: - Езы пащтыхь дыдэм и унафэ лъагэм ипкъ иткIэ сэ сожьэж, фэ сыфхокIыж, зиусхьэн офицерхэ, -жеIэ абы. - Ауэ фыбж сэ фэ сыт щыгъуи сыфщIыгъуу. Фэ зиусхьэнхэ, фощIэ, зылI дзэ хъуркъым. Абы къыхэкIыу мы си къулыкъум дауэ сыщамыгъэпэжами, зиусхьэн императорым и хьэлэлагъыр дауэ къызэмылъэлъэхами, псомкIи, си цIэр фIыкIэ зэрыIуамкIи- псомкIи, къанэ щымыIэу псогуэмкIи… -абдежым абы и макъыр мэкIэзыз, -псори зи фIыщIэр фэращ, си ныбжьэгъу лъапIэхэ! - Абы и нэкIу зэлъар нэхъри золъэ. Ар зэщоджэ, и нэхэм нэпс щIэз къохъу. – Си гум щызу къыбгъэдэкIыу фIыщIэшхуэ фхузощI… АфIэкIа адэкIэ хужымыIэу Козловскэр къотэджри къыбгъэдыхьэ офицерхэм IэплIэ яхуещI. Псори къогумащIэ. Джыназ гуащэм IэлъэщIымкIэ и нэкIур егъэпщкIу. Джыназ Семен Михаилович и жьэр Iушэ ищIауэ и напIэхэр зэтрегъауэ. Офицер зыкъомым я нэпс къокIуэ. ФIы дыдэу Козловскэр зымыцIыху Бутлери и нэпсыр хуэбыдыркъым. А я зэхэтыкIэ псор абы игу ирохь. ИтIанэ Баратинскэм папщIэ, Воронцов щхьэкIэ, офицерхэм, сэлэтхэм папщIэ хъуэхъу жаIэ, хьэщIэхэр стIолым къыпэрокIыж фадэ ирафам, зауэ хуэIухуэщIэм теухуа псалъэу ахэр сыт щыгъуи зыгъэгумэщIым чэф хъыжьэ ящIауэ. Дунейр телъыджэт: дыгъэ уэру къепст, акъужьыр щIыфэ къэплъам едэхащIэрт. ДэнэкIэ умыплъами Iэуэлъэуэшхуэ ящIу мафIащхьэхэр щоблэ, уэрэдхэр щоIу. Бутлер гукъыдэжышхуэ иIэу, насыпыр и гум щызу Полторацкэм деж егъэзэж. Полторацкэм и деж офицерхэр щызэхуэсат, кIартI джэгуну стIол къагъэуват, адъюдантым ахъшащхьэу тумэнипщI къигъэтIылъакIэт. Бутлер тIэунейрэ шэтырым къыщIэкIащ и бохъшэр гъуэншэдж жыпым быдэу щикъузу, итIанэ хуэмышэчыжу, и щхьэми и къуэшхэми сыт хуэдэ псалъэ быдэ яритауэ щымытами, кIартIджэгум яхэтIысхьащ. Сыхьэти блэкIатэкъым плъыжьу къызэщIэнарэ пщIантIэпсыр къекIуауэ, тхылъымпIэм еплъу ар стIолым и закъуэпцIий къыщыпэрынам, джэгум зэрыхыхьа, ахъшэу тригъэува бжыгъэр тхылъымпIэ кIапэм тритхэжу. Абы апхуэдизкIэ куэд иригъэхьэхуати, яхьэхуар зыхуэдизыр зэхилъхьэжын шынэрт. Ауэ зэхимылъхьэжми ищIэрт сакъылэту къаIихыфыну улахуэри иш уасэри хилъхьэу щытми адъютант мыцIыхум щIыхуэу къыхуитхам зэрыхуримыкъунур. Ар адэкIи джэгуну къыщIэкIынт, арщхьэкIэ адъютантым и Iэ къабзэхэмкIэ куэзырхэр зэщIикъуэжу Бутлер иригъхьар зэхилъхьэжын щIимыдзамэ Бутлер укIытауэ елъэIуащ фIахьэхуар иджыпсту зэрыримытыр къыхуигъэгъуну, унэм зэрынэсыжу къахуригъэхьыжыну къигъэгугъащ, гу лъимытэуи къэнатэкъым псоми ар я фIэгуэныхь зэрыхъуар, уеблэмэ Полторацкэр и нэгу къиплъэфыртэкъым. Ар хьэщIапIэ зэрыщыIэнум и иужьрей пшыхьт. Воронцов деж ирагъэблэгъат: абы деж сыкIуэгъамэ, «псори тэмэму зэфIэкIат» егупсысащ ар. Иджы мыфI дэнэ къэна, узижагъуэнщ. И ныбжьэгъухэмрэ цIыхугъэхэмрэ фIэхъус ярихыжри ар унэм кIуэжащ нызэрысыжыххэу гъуэлъыри, ахъшэ езыгъэхьэхуахэм зэрахабзэу, къэуш имыIэу сыхьэт пщыкIущкIэ зэкIэлъхьэужьу жеящ. Къэзышэжа къэзакъым иритыну сом ныкъуэ зэрыIихамкIэ, Марье Дмитриевнэ къыгурыIуащ абы ахъшэу иIэр къанэ щымыIэу зэрыригъэхьар икIи Иван Матвеевич щыхьащ щIэбутIыпщар сыт, жиIэри. ЕтIуанэ махуэм Бутлер къэушащ сыхьэтыр пщыкIутIхэм, и Iуэху зытетар къыщищIэжым аргуэру жеижыну и щхьэ къихьат, арщхьэкIэ ар хэкIыпIэтэкъым, имыцIыхугъэм и щIыхуэу къытехуа сом щиплIрэ тумэниблыр зэрипшыныжын Iэмал къигъуэтын хуейт. А хэкIыпIэхэм ящыщ зыр къуаншагъэу къыIэщIэщIамкIэ зиумысыжу и къуэшым елъэIуну арат иужь дыдэу къадэIэпыкъуну, я зэхуэдэу къахуэна щхьэл закъуэм пэкIуэу сом щитху къыхуигъэхьыну, итIанэ и благъэ цIыхубз нэпсей гуэрым хуитхащ сыт хуэдиз процент трилъхьэу щытми сом щитху щIыхуэу къритыну. ИужькIэ Иван Матвеевич кIуащ абы ахъшэ зэриIэр, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Марье Дмитриевнэ ахъшэ зэриIэр ищIэрти, зыгуэр къыхуагъэхыху сом щитху щIыхуэу къритыну елъэIуну. -Уэстынт, - жиIащ Иван Матвеевич,- иджыпстуупцIэ уэстынт, Машкэ къызитынукъым армыхъумэ. Емынэ ихьын мы цIыхубзхэр хуабжьу къузгъунхэщ. Ауэ хэкIыпIэ гуэр къыумыгъуэту хъунукъым. Мо маркитант угъурсызым зыгуэр къыпыумыхыфыну пIэрэ? Абы ущIелъэIуххэн щыIэтэкъым. Абы къыхэкIыу Бутлер къезыгъэлъыфыну щыIэр е къуэшырт, е благъэ нэпсейрт. ХХII И мурад Шэшэным къыщемыхъулIауэ Хьэжы-Мурат Тифлис игъэзэжащ икIи махуэ къэс Воронцовым деж кIуэуэ къиублащ, щрагъэблагъэкIэ бгырыс гъэрхэр зэхуашэсу абыхэмкIэ и унагъуэр къахъуэжыну абы елъэIуу. Абы къытригъэзэжурэ жиIэрт и Iэ-и лъэр пхауэ, езыр зэрыхуейм хуэдэу урысхэм къулыкъу щIахуимыщIэм, Щамил щIимыукIыфым и щхьэусыгъуэр арауэ. Воронцов белджылыгъэ хэмылъурэ къигъэгугъэрт хулъэкI къыхуищIэну, ауэ Iуэхур игъэкIыхьлIыхьырт, генерал Аргутинскэр Тифлис къакIуэн хуейщи, къэсмэ епсэлъэну къыжриIэрт. Щымыхъум Хьэжы-Мурат Воронцов елъэIуащ Кавказым щыщ Нухь къалэ цIыкIум пIалъэкIэ щыпсэуну игъэкIуэну, къыфIэщIырт абы Щамили, езым и телъхьэ цIыхухэми нэхъ щазыпищIэфыну. А псом нэмыщIкIэ Нухь муслъымэн къалэщ, мэжджыт дэтщ и диныр нэхъ тэмэму зэрихьэну-нэмэз щищIыну Iэмал иIэнущ. Воронцов абы теухуауэ Бытырбыху письмо итхащ, къэкIуэну жэуапым пэмыплъэуи Хьэжы-Мурат хуит ищIащ Нухь Iэпхъуэну. Воронцов дежкIи, Бытырбыху властыр щызыIэщIэлъхэм я дежкIи, Хьэжы-Мурат и Iуэхум щыгъуазэ урыс цIыху псоми я дежкIи Хьэжы-Мурат зэрызыкъитар кавказ зауэм и зыгъэзапIэ гъэщIэгъуэну е Iуэхугъуэ телъыджэ гуэру фIэкIа къащымыхъумэ, езы Хьэжы-Мурат дежкIэ, псом хуэмыдэу нэхъ иужь зэманым,ар и гъащIэм къыщыхъуар зэхъуэкIыныгъэхьэлъэт. Ар къыщIэпхъуат зыкъомкIэ и щхьэр ихъумэ хуэдэу, зыкъомкIи Щамил хуиIэ лъагъумыхъуныгъэм и Iэужьу икIи сыт хуэдизу къыщIэпхъуэныр гугъуу щымытами, абы и мурадыр къехъулIат, япэ махуэхэм а ехъулIэныгъэм ар игъэгуфIэу щытащ, пэж дыдэуи Щамил зэрытеуэным егупсысу къиублат. АрщхьэкIэ и унагъуэр зыришэлIэжыныр зэригугъам хуэдэу тыншу къыщIэкIакъым, атIэ куэдкIэ нэхъ гугъуу къыщIидзащ. Щамил абы и бынунэр иубыдауэ гъэру иIыгъщ, и цIыхубзхэр къуажэхэм унэIуту ятригуэшэну, и къуэр иукIыну е и нэр ирищIыну жеIэ. Иджы Хьэжы-Мурат Нухь къэIэпхъуащ Дагъыстаным щыIэ и дэрэгъухэр зыдигъэIэпыкъуу хьилэшагъэкIэми е къарукIэми и унагъуэр Щамил къыIэщIихын и мураду. Иужь дыдэу Нухь къэкIуа и тIасхъэщIэхым абы къыжриIат и дарэгъу авархэм абы и унагъуэр къадыгъужу урысхэм я деж къэкIуэн я мураду, арщхьэкIэ а Iуэхум тегушхуэр мащIэ дыдэщ унагъуэр Веденэ щыIэу, нытIэми ахэр къикIуэтынукъым гъэрхэр Веденэ къыдашу нэгъуэщIыпIэ ягъэIэпхъуэу щытмэ. Абы щыгъуэм гъуэгум щытеуэнурэ унагъуэр хуит къащIынущ. Хьэжы-Мурат и ныбжьэгъухэм яхуиIуэхуащ бынунэр хуит къэзыщIым сом минищ иритыну. Нухь абы къыщыхуащтат пэшитху хъу унэ цIыкIу мэжджытымрэ хъан уардэунэмрэ япэмыжыжьэу. А унэ дыдэм щыпсэурт къыкIэлъыплъ офицерхэр, тэрмэшыр, нукерхэр. Хьэжы-Мурат и махуэхэр кIуэрт тIасхъэщIэххэм япэплъэу, къакIуэмэ яхуэзэу, хуит къызэращIам тету Нухь и Iэгъуэблагъэхэм шууэ къыщикIухьу. НэгузыужьакIуэ къикIыжауэ, апрелым и 8 махуэм, Хьэжы-Мурат кърихьэлIэжащ езыр къэтыху Тифлис къикIа къулыкъущIэр къыхуепсыхауэ. КъулыкъущIэр къызытекIухьар къищIэну и нэ къикI пэтми ар зыщIэс пэшым кIуэн ипэ къихуэу езым и деж щIыхьэжри шэджагъуэ нэмэзыр ищIащ. Нэмэзыр иухри цIыху къыщригъэблагъэ пэш хьэщIэщ хьисэпу къигъэсэбэпымкIэ щIыхьащ. Тифлис къикIа статскэ чэнджэщэгъу Кириллов лIы гъум кIэщIым Хьэжы-Мурат къыжриIащ Аргутинскэм хуэзэн щхьэкIэ Хьэжы-Мурат мы мазэм и пщыкIутI махуэм Тифлис игъэзэжыну Воронцов къызэриIуэхуар. -Якши, - ткIыбжьу жиIащ Хьэжы-Мурат Абы Кириллов зэрыIуплъарауэ гуемыIу хуищIат. -Ахъшэ къэпша? -Къэсшащ- жеIэ Кирилловым -ТхьэмахуитI блэкIамрэ мыбырэ,-Хьэжы-Мурат и IэпхъуамбипщIыр зэ, аргуэру IэпхъуамбиплI ирегъэлъагъу,- я ахъшэр къызэт. -Иджыпсту уэстынщ,- жеIэ Кирилловым, бохъшэр гъуэгу пхъуантэм къыдихыурэ. - Сыт мыбы ахъшэ зэрищIыр, - йоупщI ар урысыбзэкIэ приставым,а жиIэр Хьэжы-Мурат зыхимыщIыкI и гугъэу, ауэ Хьэжы-Мурат псори къыгурыIуауэ губжьауэ Кирилловым йоплъ. Кирилловым Хьэжы-Мурат къигъавэу зэхихар Воронцов жриIэжын папщIэ тэрмэшыр къигъэсэбэпурэ «мыбы ущызэшыркъэ? » -къыжиIэу къеупщIу щIедзэ. Iэщэ зыкIэрымылъ лIы быхъутIэ цIыкIум Iумпэм ищIу нэбгъузкIэ хущIоплъри жэуап иритыркъым Тэрмэшыр етIуанэ къыщеупщIкIэ: -ЖеIэ абы сепсэлъэну сызэрыхуэмейр. Ахъшэр къызырет. Апхуэдэу жеIэри стIолым пэротIысхьэ ахъшэр ибжыну зигъэхьэзыру. Кирилловэм дыщэ ахъшэр кърихщ, пщIырыпщIу зэтригъэсри (Хьэжы-Мурат махуэм дыщэ ахъшитху хуэзэу къратырт) къыхуигъэкIуэтащ. Хьэжы-Мурат ахъшэр и цей Iэщхьэм ирикIутэщ, къызэфIэувэщ, статскэ чэнджэщэгъум и и дамэм теуIухьри пэшым бжэмкIэ игъэзащ. Статскэ чэнджэщэгъур къыщылъэтри тэрмэшым жриIащ абы апхуэдэ кърищIэ зэрымыхъунур, сыт жыпIэмэ, и къулыкъукIэ ар полковникым пащI. Приставри абы щыхьэт техъуащ. Хьэжы-Мурат и щхьэр ищIащ абы зэрыщыгъуазэм и щыхьэту икIи пэшыр къибгынащ. -Сыт епщIэн абы,- жи приставым. - КъамэкIэ къопыджмэ псори зэфIэкIащ. Мы емынэунэхэм ягурыIуэгъуейщ.Мыр делэ хъууэ хуежьащ. Пшапэ зэрызэхэуэу бгым къехри къэкIуащ я нэхэм фIэкIа къыщIэмыщу зи щхьэм бащлыкъ къешэкIа тасхъэщIэхитI. ТIасхъэщIэхитIым языр лIы фIыцIэ лыфIэт, адрей лIыжь къуэгъут. Абыхэми Хьэжы-Мурат узыгъэгуфIэн хъыбар къыхуахьатэкъым. И унагъуэр гъэрыпыIэм къизышыну жызыIа и ныбжьэгъухэр нахуэу икIуэтыжахэщ, Хьэжы-Мурат дэIэпыкъу дэтхэнэми тезыр гуащIэ ятрилъхьэну Щамил зэрыжиIэм игъэшынэжахэщи. ТIасхъэщIэххэм жаIэм едэIуа Хьэжы-Мурат куэдрэ щыму щысащ лъакъуэ щIэупщIахэм ятегъэщIа и Iэхэм пыIэ къуацэр къызыщхьэприикI и щхьэр тегъэщIауэ гупсысэу. Абы ищIэрт гупсысэну афIэкIа зэман зэримыIэжыр, унафэ гуэр иIэн зэрыхуейр. Хьэжы-Мурат и щхьэр къиIэтщ, дыщэ ахъшитI къызэкъуихри тIасхъэщIэххэм зырызу яритащ: -ФыкIуэж. -Сыт уи жэуапыр? - Алыхьым къытхуигъэфащэр ди жэуапщ. ФыкIуэ «Сыт сщIэнур? Щамил жиIэр си фIэщ сщIыуэ абы секIуэлIэжын?,- гупсысэт Хьэжы-Мурат. - Ар бажэщ - сыкъигъэпцIэнущ. СыкъимыгъапцIэми пцIыупс жьакIагъуэм сыхуэжыIэдаIуэ хъунукъым. Хъунукъым, урысхэм я деж сыщыIауэ абы и дзыхь къызигъэзыжынукъыми», - Хьэжы-Мурат. Абы игу къэкIыжащ я зы псысэ: Къуршыбгъэр Iэриубыд ящIауэ цIыхухэм я деж зыбжанэрэ щыпсэуат, итIанэ къыщыхъуа къуршым игъэзэжащ, къыдрашахэм я деж. Игъэзэжат лъэхъу илъу, лъэхъум уэзджынэ цIыкIу пыщIауэ. Къуршыбгъэхэм ар зыхагъэхьэжакъым, лъэтэж,- жаIащ абыхэм, - уи лъэм дыжьын уэзджынэ къыщралъхьа щIыпIэм гъэзэж. Дэ уэзджынэ диIэкъым, ауэ ди лъэм лъэхъуи илъкъым. Бгъэр хуейтэкъым и хэкур ибгынэну, ауэ адрей бгъэхэри абы къыхуейтэкъыми - ежэри яуIуащ» «Ещхьыркъабзэу сэри сауIунущ» - егупсысащ ар. «АтIэ мыбдежым сыкъэнэн ? Урыс пащтыхьым Кавказыр къыхуэззэун, къулыкъу, къулеягъэ къэсхьын щхьэкIэ?» «Ари хъунущ»,- егупсысащ ар Воронцов зэрыIущIахэр, джыназ лIыжь Iужажэм къыжриIахэр и нэгу къыщIыхьэжурэ. «Иджыпсту зыгуэрым сытегушуэн хуейщ, армырмэ си унагъуэм хьэлъэчыр къыхилъхьэнщ». Жэщ псом Хьэжы-Мурат жеякъым. Гупсысащ ХХIII Жэщыр ибг щиуам унафэ къищтакIэт. Абы мурад ищIащ бгым ихьэжу , пэжу къыбгъэдэт авархэр щIыгъуу Веденэ дэуэну-е лIэнщ, е лIынщ - е къаукIынщ е и унагъуэр хуит къищIыжынщ. И бынунэр къыздишэу урысхэм я деж къигъэзэжынрэ Хунзах кIуэжу Щамил езэуэнымрэ теухуауэ къыхихынум Хьэжы-Мурат зэкIэ триухуатэкъым. Хьэкъыу пхыкIар зыт: иджыпсту урысхэм ябгъэдэжыжауэ къуршым ихьэжын хуейщ. И мурадыр гъэзэщIэным икIэщIыпIэкIэ иужь ихьащ. Щхьэнтэ лъабжьэм щIэлъ къэптал фIыцIэр къищтэри и нукерхэм я деж кIуащ. Ахэм я пэшыр абдеж дыдэрт. Хьэжы-Мурат бжэр зэрызэIуихыххэу жэщ мазэгъуэм псыIэм и акъужьри жыг хадэм уэрэд къыщизыш бзуущхьэ зыбжанэм я макъамэ IэфIрикъыIурыуащ. Нукерхэм я пэшым уэздыгъэ щагъаблэртэкъым мазэгъуэ нэхур щхьэгъубжэм къыдидзу арат. Зы стIолрэ шэнтитIрэ лъэныкъуэкIэ щытт, нукериплIыр алэрыбгъур, щIакIуэр я тепIэну жейрт. Хьэнэфий шым ягъусэу щIыбым нэху щигъэщырт. Бжэм и кIыргъ зэрызэхихыу Ганзалэ къызэфIэувэри Хьэжы-Мурат дежкIэ зыкъигъэзащ, щицIыхум аргуэру гъуэлъыжащ, абы къыбгъурылъ Елдар къыщылъэтри къэпталыр зыщикъуащ, мюришидым и унафэм пэплъэу къэуващ. Курбанрэ Хъан-Магомэрэ къэмыушауэ жейхэрт. Хьэжы-Мурат къэпталыр стIолым щытрилъхьэм хьэлъэ гуэрым Iэуэлъауэ ищIащ. Ар щыгъыным дэда дыщэрт. -Мыхэри дэдэ,-жриIащ абы Елдар, нобэ кърата дыщэхэр къытрилъхьэурэ. Елдар ахъшэр къещтэри щхьэгъубжэ нэхум хохьэ, къамэщIэлъысэ цIыкIур кърех, къэпталым и щIэбзэр етIэпI. Гамзалэ къэушащи, и лъакъуэ щIэупщIахэм тесщ. - Уэ, Гамзалэ, щIалэ ахъырзэманхэм яжеIэ фочхэр, кIэрахъуэхэр ялъэщIыну, шэ яреузэд. Пщэдей гъуэгуанэ жыжьэ дытехьэнущ,- жеIэ Хьэжы-Мурат. -Гын диIэщ, шэпхъ диIэщ. Псори дгъэхьэзырынщ, -жеIэри мэгъуахъуэ. Гамзалэ. Гамзалэ къыгурыIуат Хьэжы-Мурат фочхэр щIригъэузэдыр. Ипэ дыдэм щыщIэдзауи, кIуэтэху нэхъ гуащIэж хъууэ абы зы гурыщIэ пщтыр иIэт: мы урысыхьэхэм ящыщу сыт хуэдизкIи нэхъыбэ иукIыу, фIигъэжу къуршым ихьэжыну. Иджы абы илъагъурт Хьэжы-Мурати абы зэрыхуейр. Хьэжы-Мурат щIэкIыжа нэужь Гамзалэ и ныбжьэгъухэр къигъэушри плIыми жэщ псом я фочхэр, кIэрахъуэхэр, гын-щтаучхэр зэпаплъыхьащ, ягу иримыхьыр зэрахъуэкIащ, псыIэ хъуа гыным и пIэкIэ гъущэ трагъэщэщащ, хьэзырхэм яхуэфэщэн гын иракIутэри шэпхъ IуагъэтIысхьэжащ дагъэ егъэфа хъыдан кIапэ Iуакудащ, сэшхуэхэмрэ къамэхэмрэ щIалъыкIри щэ дагъэ щахуэжащ. Нэхущым Хьэжы-Мурат аргуэру и пэшым къыщIэкIащ андезыпс къригъэхъуэну. Дыгъуэпшыхь нэхърэ нэхъ иныжу бзуущхьуэм уэрэд къришырт. ЩIалъыкI къамэмрэ зэрыщIалъыкI мывэупцIэмрэ я щхъыщхъ- фий зы мардэм тетыр щабэу нукерхэм я пэшым къыщIэIукIт. Чейм псы къыщригъэхъуауэ къыщигъэзэжым зэхех Хьэнэфий макъ псыгъуэкIэ жеIэ уэрэдыр, Хьэжы-Мурат мызэу зэхиха уэрэдыр. КъоувыIэри даIуэу щIедзэ. Уэрэдым теухуат Хьэмзэт щIалэ хахуэм и щауэгъухэр щIыгъуу урысхэм яш пщIэгъуалэ табын къызэрырихужьам. Тэрч къикIыжауэ ахэм къакIэлъысащ урыс джыназыр икIи мэзым хуэдэу Iув и дзэшхуэмкIэ ахэр къитIысхьащ. Уэрэдым къыжеIэ Хьэмзэт ишхэр зэрыфIигъэжыжар, ахэр лъыкIпсыкI быдапIэу къригъэтIылъэкIыу я фочым зы шэ, я бгым зы къамэ, я лъынтхуэм лъы ткIуэпс къыщIэмынэху зэщауэгъухэр урысхэм зэрезэуар. И псэр щыхэкI дыдэм Хьэмзэт къилъэгъуащ хуабапIэм зыунэтIыжауэ уэгум ит къыухэр. «Ей, къыухэ, ди унэхэм, ди шыпхъухэм, анэхэм, пщащэ нэкIухухэм тхуажефIэ къэзэуатым папщIэ ди псэр зэрыттар. ТхуажефIэ ди хьэдэхэм щIы мащэр я тыншыпIэ зэрахъуэмыхъунур, ди къупщхьэхэр дыгъужь нэпсейхэм зэбгрылъэфу зэрагъунур,ди нэхэр къуанщIэ фыцIэжьхэм зэрарафынур». Апхуэдэ псалъэхэмкIэ нэщхъейхэмкIэ уэрэдыр щиухым, нэщхъыфIагъэкIэ узэда макъкIэ уэрэдым къыхыхьащ Хъан-Магомэ: «ЛаIилахьэ Iилаллыхь» жиIэу. ИтIанэ псори зэтощымэ, бзуущхьуэм и уэрэд жыг хадэм къиIукIымрэ мывэм щахъуэ гъущIым и щхъыщхъ бжэ адрыщIым щымыувыIэмрэ фIэкIа зэхыумыхыу. Хьэжы-Мурат апхуэдизкIэ гупсысэм иубыдати, гу лъитакъым зи щхьэIур гъэщхъа кхъуэщыным къижым псыф къызэрищIам. И щхьэр щIиупскIэу ар и пэшым кIуэжащ. Пщэдджыжь нэмэз ищIщ, и Iэщэфащэр зэпиплъыхьри Хьэжы-Мурат и пIэкум итIысхьэжащ. ИджыпстукIэ нэгъуэщI ищIэн щыIэтэкъым. Ежьэн щхьэкIэ приставым жриIэн хуейщ. Нэху щы къудейщ, приставыр къэтэджакъым. Хьэнэфий и уэрэдым абы игу къигъэкIыжащ нэгъуэщI зы уэрэд езым и анэм иусауэ щытауэ. Уэрэдыр теухуат пэж дыдэу гъащIэм къыщыхъуам- къыщыхъуари, и анэм къызэрыхуиIуэтэжамкIэ, Хьэжы-Мурат къыщалъхуам щыгъуэт. Мис мыпхуэдэт а уэрэдыр: «Уи къамэу жырыщхъуэм си бгъэгухур пхихати, си дыгъэр, си щIалэ цIыкIур уIэгъэм IузопIэ, силъ пщтыркIэ ар стхьэщIу икIи си уIэгъэр удз тхьэмпи удз лъабжьи хэмыту кIыжащ, сыщыщтакъым сэ ажалым, щышынэнкъым лIэныгъэм си щIалэ хахуэри». Уэрэдым и псалъэхэр зыхуэгъэзар Хьэжы-Мурат и адэрат, зи гугъу ищIырати, Хьэжы-Мурат къыщалъхуам ирихьэлIэу, хъан гуащэми къуэ къыхуэхъуати, абы и къуэ нэхъыжь Абунунцал зи быдзышэкIэ япэ Хьэжы-Мурат и анэм къыхуагъэуващ абы къуэ нэхъыщIэ Уммэ-Хъани и бгъафэм щIилъхьэну. ПатIимэт хуейтэкъым езым и быным быдзышэр Iуричынуи кIуэн идакъым. Хьэжы-Мурат и адэр къэгубжьащ икIи кIуэну ткIийуэ къыпиубыдащ. Аргуэру щимыдэм къамэр кърипхъуэтри абы еуащ, иукIынуи къыщIэкIынт къыIэщIамыхамэ. Апхуэдэу къекIуэкIа и Iуэхум анэм уэрэд триусыхьыжауэ щытащ. Хьэжы-Мурат игу къокIыж унащхьэм щищIа пIэм джэдыгур я тепIэну зэгупэу гъуэлъыжу, а уэрэд дыдэр къыщыжриIэкIэ, дыркъуэ къызытена и джабэр къригъэлъагъуэну анэм елъэIуу зэрыщытар. Псэууэ и пащхьэм къит хуэдэу илъагъу и анэр зи щхьэ къетхъуха, зи нэгур зэлъа, дзэ зыIумысыж фызыжьыр аракъым, атIэ зи щIалэгъуэ, къару илъыгъуэ цIыхубз дахэ, Хьэжы-Мурат илъэситху щыхъуам щыгъуэ зыкIи къемыхьэлъэкIыу джабэ лъагэхэм щIыбкIэ щхьэпырихыурэ адэшхуэм деж зыхьыфу щытарщ. Игу къокIыж жьакIэ тхъуа кIэщI зытет адэшхуэ зи нэкIу зэлымпIыжар, дыжьыныр тыншу Iэ лъэщхэмкIэ зыпкI лIыжь дахэр, къуэрылъхум зэчхэр езыгъащIэу щытар. Игу къокIыж анэм и къуащIэр иIыгъыу псыхьэ дэкIуэу зэрыщытари. Игу къокIыж и нэкIум къебзейрейя я хьэжь уэдри, жэм щиш, тхъу щеуэ гуэщым анэм щIыгъуу кIуа нэужь къыщIихьэу щыта мэхэр-Iугъуэмэр, шхумэр. Игу къокIыж япэ дыдэу и щхьэр и анэм щиупсар, блыным фIэлъ гъуаплъэ цIум къищу и щхьэ щIыху хъурей цIыкIур япэ дыдэ щилъэгъужар. И цIыкIущхьэр игу къыщыкIыжым и нэгу къыщIохьэж фIыщэу илъагъу и къуэ Юсуф и щхьэр япэ дыдэу щиупсар. А Юсуф иджы щIалэщIэ дахэ къищIыкIащ. Игу къокIыж и къуэм иужьу щыIущIам дилъэгъуар. А махуэм а Цельмес къыдэкIыжырт. И къуэм шы-уанэ хузэщIилъхьэри къыбгъэдишати къелъэIуат и гъусэукъыздыришжьэну. ЩIалэр гъуэгу зэрытехьэнум хуэдэу хуэпат, IэщэкIэ зэщIэузэдат и шыр и Iэдэжт. Юсуф и нэкIу тхъуэплъ дахэри, Iэпкълъэпкъ зэкIужри, ибг псыгъуэри (ар адэм нэхърэ нэхъ щхьэпэлъагэт) щIалэгъуэм и дахэкIэ, лIыгъэ хахуагъэкIэ гъэнщIат. НыбжьыщIэ пэтми зэрыплIабгъуэм, зэрыбдзы кIыхьым, шхужь пIащэм, Iэ лъэщхэм, и дэтхэнэ зыгъазэми хэлъ лантIагъэм, IэкIуэлъэкIуагъэм адэм и нэр ягъэгуфIэрт, ягъэгушхуэрт.. -Укъанэм нэхъыфIщ. Уэ зырщ унагъуэм къинэр. Уи анэмрэ анэшхуэмрэ хъумэ. Хьэжы-Мурат ищIэжырт зи щIалэгъуэр гурыфIыгъуэмрэ пагагъэмрэ къызэрагъэуцIыплъар. Юсуф жиIащ псэууэ и анэмрэ анэшхуэмрэ зы цIыхуми лей къызэрыримыгъэхынур. Дауэ ищIми шэсри и адэм псы цIыкIум нэс дэкIуэтащ. Иджы Хьэжы-Мурат пэIэщIэщ и фызри, и анэри, и къуэри. Мис а и къуэм и нитIыращ Щамил ирищIыну жыхуиIэр! Абы и фызым ирищIэн жыхуэпIэм егупсысыххэну хуейкъым ар. А гупсысэхэм апхуэдизкIэ Хьэжы-Мурат ягъэпIейтеяти и пIэм исыфакъым. Ар къыщолъэт, ещIэкъуауэу мажэри бжэр Iуедз, Елдар йоджэ. -КIуэи пристафым жеIэ зэштегъэу сызэрыкIуэр. Шым уанэ ятефлъхьэ, - ещI унафэ! ХХIУ А зэманым Бутлер зэш тегъэупIэу иIэр зауэ хуэIухуэщIэхэм ехьэлIат, а Iуэхур къигъанэртэкъым къулыкъум щыпэрытми щызигъэпсэхугъуэм дежи. Адыгэ цей щыгъыу шыгъэджэIу ищIырт, тIэу пшапэпэтIыс кIуат зыгуэрхэр къамыубыда, ямыукIа пэтми. Зи хахуагъэкIэ хэIущIыIу хъуа Богданович зригъэныбжьэгъур Iуэху гуапэ, щхьэпэ къыфIэщIырт. И щIыхуэр журтым процентышхуэ пэкIуэу ахъшэ къыIихри ипшыныжат, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Iуэху зэфIэмыхар IуигъэкIуэтат. И Iуэхухэм зэремыгупсысыным пылът, зауэ хуэIухуэщIэхэм нэмыщIу фадэкIи зытригъэурт. КIуэ пэтми нэхъыбэрэ ефэрт, кIуэ пэтми и пщIэр, нэмысыр ехуэхырт. Иджы ар Марье Дмитриевнэ дежкIэ Иосиф телъыджэжтэкъым, абы щхьэкIэ къимыгъанэу гурбияну абы пылъын щIидзат, ауэ, кIэщIу къыпригъэхащ, икъукIэ къигъэпуду, къигъэукIытэу. Апрелым и кIэм быдапIэм къэкIуащ зи щIыгу утехьэ мыхъуну Шэшэным ихьэу и кIыхьагъкIэ кIуэцIырыкIын хуейуэ Баратынскэм къалэн зыхуигъэщIа дзэ пакIэр. Абы хэтт Къэбэрдей полкым щыщ ротитI, икIи кавказым хабзэ зэрыхъуам тету, а ротэхэр Куринскэм щыIэхэм хьэщIэу ирагъэблэгъащ. Сэлэтхэр казармэхэм трагуэшащ, пщыхьэщхьэшхэу былымыл, кашэ хуэдэхэм нэмыщIу фадэ хутрагъэуващ, офицерхэм я деж щепсыхри ахэри, мыбы зэрыщащIщи, ягъэхьэщIащ. ГъэхьэщIэныр фадэкIэ, уэрэдкIэ яухащ, Иван Матвеевич хьэдэу чэфт, ар иджы плъыжьтэкъым, фагъуэт, сэшхуэр кърихауэ нэкъыфIэщI бийхэр зэтриупщIатэрт, хъуанэцIанэрт, дыхьэшхырт, хэт къыIэрыхьэми IэплIэ хуищIу, фIыуэ илъагъу уэрэдыр. «Щамил начал бунтоваться прошедшие года, трай- рай- работай, в прошедшие года» жыхуиIэр къришу хитIэ-хисэрт. Бутлери мыбы щыIэт. Мы ефэ-ешхэми зауэ хуэIухуэщIэ хилъагъуэну хуейт, игукIэ Иван Матвеевич фIэгуэныхьт, ауэ ар къэбгъэувыIэнкIэ зы Iэмал щыIэтэкъым. Фадэр и щхьэм зэрыдэуеяр зыхищIэри Бутлер унэм кIуэжащ. Жэщ мазэгъуэм унэ хужь цIыкIухэри гъуэгум телъ мывэхэри игъэунэхурт. АпхуэдизкIэ нэхути дэтхэнэ мывэ цIыкIури, хьэуазэ шхийри, шывейри плъагъурт. БжэIупэм щыIухьэжым ар IущIащ IэлъэщI зэзышэкI Марье Дмитриевнэ. Къызэрыпригъэхрэ Бутлер укIытэрти Марье Дмитриевнэ зыхуигъазэртэкъым. Иджы жэщ мазэгъуэ дахэм, зэфа фадэм къыхэкIкIэ абы зэрыIущIам щыгуфIыкIащ икIи езым и деж иригъэблэгъэну игу къихьащ. -Дэнэ уежьа? - йоупщI ар. -Си лIыжьыр слъагъуну.- ныбжьэгъугъэ хэлъу жэуап къет модрейм. Абы и гукIи и псэкIи къыпригъэхат кIуапIэ къезымыту къыкIэрыхъыжьа Бутлер, ауэ нэмыплъ къызэрыритыр игу къеуэрт. -Сыт лъагъунлъагъу ущIэкIуэнур, езыр къэкIуэжынщ. -КъэмыкIуэжмэ-щэ? -КъэмыкIуэжмэ, къахьыжынщ. -Аракъэ мыфIыр, -жеIэ Марье Дмитриевнэ. - АтIэ, сымыкIуэнрэ? -УмыкIуэ, нэкIуэжи нэхъыфIщ. Марье Дмитриевнэ егъэзэжри Бутлер бгъурыту унэм кIуэжыну йожьэж. Мазэр апхуэдизу нурщи, гъуэгум тридзэ ныбжьым и щхьэр нуру блэ хуэдэу уолъагъу. Бутлер цIыхубзым йоплъ, дауэ мыхъуами абы ар игу зэрырихьыр жриIэну зегъэхьэзыр, ауэ къызэрыщIидзэнур ищIэркъым. Марье Дмитриевнэ поплъэ абы жиIэнум. Апхуэдэу щыму пщIантIэм щыдыхьэжым плIэнэпэм шуухэр къыкъуэкIащ. Офицеррэ абы и хъумакIуэмрэ. -Хэт тхьэм мы къытхуихьар?- жиIэу Марье Дмитриевнэ токIуэт. Мазэм къыIухьар и щIыбагъымкIэ къыщигъэнэхурти, Марье Дмитриевнэ ар къыщицIыхупар гъунэгъу дыдэу къыбгъэдыхьа нэужьщ. Ар Каминев офицерырт, нэхъапэм Иван Матвеевич щIыгъуу къулыкъу зыщIарт, арат Марье Дмитриевнэ щIинэIуасэри. - Петр Николаевич, уэра…?- зыхуегъазэ абы Марье Дмитриевнэ. - Сэр дыдэрщ, -жеIэ, - О, Бутлер! Уузыншэм! Жейм уезэгъыркъэ? Марье Дмитриевнэ ущIыгъуу уи нэгу зебгъэужьрэ? Сакъ, Иван Матвеевич уи щхьэр пхуфIихуищIыкIынщ. Дэнэ щыIэ ар езыр? -Зэхэпхыркъэ, жеIэ Марье Дмитриевнэ, Iэуэлъауэшхуэ къыздиIукIымкIэ и Iэр ищIурэ. - Йофэхэр. -Фыфейхэра ефэр? -Хьэуэ, Хасав-Юрт къикIахэщ, мес ягъэхьэщIэ. -Ар дэгъуэщ, дэри дыкъыкIэрыхуа хуэдэкъым. Сэ дакъикъэ закъуэкIэ абы и деж сыкъыIухьауэ аращ. -СлIо, Iуэху хуиIэу ара? – щIоупщIэ Бутлер -Iуэху цIыкIунитIэ хузиIэщ -ФIы хьэмэрэ Iей? -Ар узэреплъщ. ДэркIэ фIыщ, ауэ зыгуэрхэм я дежкIэ узижагъуэнщ, - дыхьэшхащ Каменовыр Абдежым лъэсхэри Каменеври Иван Матвеевич и бжэIупэм Iуохьэ. -Чихирев!- йоджэ Каменевыр къэзакъым. -КъакIуэт мыдэ. Дон къэзакъыр адрейхэм къахокIри къабгъэдохьэ. Ар къызэрыгуэкI къэзакът дон фащэ щыгъыу- шырыкъу, шинель, уанэ къуапэм хъуржын зэпедзэкI фIэлъу. -Къащтэт а зэдэтщIэр,- жеIэ шым епсыхыурэ Къэзакъри йопсых, хъуржын зэпедзэкIам къэп къырех зыгуэр илъу. Каменевым къыIехри къэпым и Iэр ирегъэлъадэ. -ХъыбарыщIэ фэзгъэлъагъун? Фыщышынэкъэ?- зыхуегъазэ абы Марье Дмитриевнэ. - Сыт сызыщышынэнур?- жеIэ Марье Дмитриевнэ. -Мис мыбы,- жеIэри Каменевым къэпым цIыхущхьэ къырех мазэм и нэхур нэхъ тепсэн хуэдэу иIэтурэ. - КъэфцIыхужрэ! Ар цIыхущхьэ упсат, набдзэм и щхьэкIэ натIэбжьэ къупщхьэр нэщIащэм лъагэу къытету, зытещыхьа жьакIэ фIыцIэ, пащIэ тету, нитIым языр зэтепIат, адрей ныкъуэкъаплъэт, щхьэ упсар уIэгъэ хьэлъэу зэхэупщIэтат, и пэр зэрыщыту лъы фIыцIэ пцIат. Пщэм лъы защIэ напэIэлъэщI къешэкIат. Щхьэм сыт хуэдиз уIэгъэ темылъами Iупэ ущхъуэнтIахэм сабий пыгуфIыкIэ гуапэ къатещт. Марье Дмитриевнэ еплъщ, зы псалъэ жимыIэу зигъазэри, псынщIэкIэ унэм щIыхьэжащ. Бутлер и нитIыр къытримыхыфу еплъырт щхьэ шынагъуэм. Ар пщыхьэщхьэ куэдкIэрэ игъэныбжьэгъуу, уэршэрэгъуу гуапэу зыбгъдэса езы Хьэжы-Мурат дыдэм и щхьэрат. -Мыр дауэ? Хэт ар зыукIар? Дапщэщ?- йоупщI ар. - ЩIэпхъуэжын и гугъат. Къаубыдыжащ,- жеIэри Каменевым, щхьэр къэзакъым иретыжри Бутлер и гъусэу унэм щIохьэ. -ЛIы хуэдэу лIащ,- жеIэ Каменевым. -Дауэ зэрыхъуар? -Зэ умыпIащIэ, Иван Матвеевич къэкIуэжмэ, псори зэхэхауэ нывжесIэнщ. Аращ сыкъыщIагъэкIуар БыдапIэ псоми, къуажэ псоми сокIуэ, язогъэлъагъу. Иван Матвеевич лIыкIуэ хуащIати, езым ещхьу щIихуэу ефа офицерхэр щIыгъуу къэкIуэжащи, Каменевым IэплIэ хуещI. -Сэ,-жреIэ Каменевым абы, - Хьэжы-Мурат и щхьэр къыфхуэсхьащ. - ПцIыщ жыпIэр ! ЯукIа? -ЯукIащ, щIэпхъуэжын и гугъат. -ЖысIатэкъэ дыкъызэригъэпцIэнур. Дэнэ щыIэ и щхьэр? Щхьэр дэнэ щыIэ? Сыгъэлъагъу. Къэзакъым къоджэ, абы щхьэр зэрылъ къэпыр къыщIехьэ. Щхьэр кърах, Иван Матвеевич чэфынэхэмкIэ абы куэдрэ йоплъ. -Дауэ мыхъуами лIы хахуэт, - жеIэ абы. - Къащтэ, ба хуэзгъэщI -Пэжщ, щхьэмыгъазэт, - жеIэ офицерхэм ящыщ гуэрым. Псори ирагъэплъа нэужь щхьэр къэзакым иратыж. Къэзакъым щхьэр, лъэгум щытехуэкIи макъышхуэ имыщIын хуэдэу хуэсакъыу, къэпым ирелъхьэж. -Сыт, Каменев, жыпIэхэр цIыхухэм щхьэр щебгъэлъагъум щыгъуэ? щIоупщIэ зы офицер. - Хьэуэ, къащтэ мыдэ ар, ба хуэзгъэщI. Сэ абы сэшхуэ къызитащ,- мэкIий Иван Матвеевич. Бутлер щIыбым щIокI. Марье Дмитриевнэ дэкIуеипIэм и етIуанэ дапхъэм тесщ. Ар Бутлер къоплъри губжьауэи щIыб къыуегъазэ. - СлIо, Марье Дмитриевнэ?- йоупщI Бутлер. -ФышхьфIэбзщ фэ псори фыщхьэфIбз. Сыфтеплъэ хъуркъым. ФыщхьэфIэбзщ,- жеIэ абы къэтэджурэ. - Ардыдэр хэти къыщыщIынкIэ хъунущ,- жеIэ Бутлер нэгъуэщI жиIэн къыхуэмыгъуэту, - Зауэ жыхуаIэращ. -Зауэ жыпIа? - къыхокIиикI Марье Дмитриевнэ. –Дэнэ къикIа зауэ? ЩхьэфIбз жыхуаIэращ. Хьэдэр щIым щIэлъхьэн хуейщ, мыбыхэм ягъэпIийуэ къырвхьэкI, я дзэ ятIри зэхэтщ. ФыщхьэфIэбзщ, жыпIэнурамэ, - къытригъэзэжурэ жеIэри шыгъуэгубжэмкIэ унэм щIохьэж. Бутлер хьэщIэщым егъэзэжри Каменевым йолъэIу Iуэхур къызэрекIуэкIар зэхэхауэ къажриIэну. Каменевым къажыриIащ. Мыпхуэдэущ ар къызэрыхъуар. ХХУ Хьэжы-Мурат хуит ящIат, къалэм и хъуреягъым шууэ и нэгу зыщригъэужьыну, ауэ абы щыгъуэм къэзакъ хъумакIуэ гуп щIыгъун хуейт. Нухь къэзакъ щэ ныкъуэ хуэдиз дэсу арат, абы щыщу пщIыр Iэпыдзлъэпыдзыу начальникхэм зэбгырашати, къэнар, унафэ зэращIам ещхьу, цIыху пщIырыпщIу ирагъэбыдылIэмэ, дэтхэнэри махуитI къэс зэ абы дэщIыгъун хуейт, япэ махуэм цIыхуипщI щIагъуами, итIанэ мурад ящIащ Хьэжы-Мурат и нукерхэр здримышэжьэну елъэIухэу, дяпэкIи цIыхуитху фIэкIа дыщIамыгъужыну, арщхьэкIэ, апрелым и 25 махуэм Хьэжы-Мурат и нукеритхэри гъусэ ищIащ. Хьэжы-Мурат шым щышэсым дзэ унафэщIым абы жриIат и нукеритхур здришэжьэну хуитыныгъэ абы зэримыIэр, арщхьэкIэ Хьэжы-Мурат зэхимыха зищIу и шым щелъэдэкъауэм, унафэщIми абы къыфIигъэкIатэкъым. Къэзакъхэм ящыгъутт георгиевскэ нэгъыщэм и щауэ, зи щхьэр кIэщIу ещэкIа, шэри лъыри зэщIэту зи нэгу щыджэгу щIалэ хахуэ урядник Назаровыр. Ар старообрядческэ унагъуэм я бын нэхъыжьт, и адэр ящхьэщытыжтэкъым и анэмрэ шыпхъуищымрэ гугъапIэу яIэр а зырат. -Хуэсакъ, Назаров, жыжьэ IуумыгъэкI!- кIэлъыджащ абы унафэщIыр. -СынодаIуэ, фи благородие, -жэуап къет абы лъэрыгъым здиувэм фочыр и плIэм иригъэзагъэу икIи иш дэгъуэр-алащэгъуэ пагуэ пIащэжьыр ущу иутIыпщурэ. Абы и ужьым къэзакъиплI итт: хъунщIэнрэ IэпашхэлъэпашхэнырэкIэ зыхуэдэ щымыIэ Ферапонтовыр- лIы къуэгъу кIыхьыр, Гамзал гын езыщауэ щыта дыдэр; зи къарум щытыхъун зыфIэфI къулыкъу пIалъэр нэзыгъэблэгъа лIы хэкIуэта зыIэщIэлъ Игнатовыр; псоми я ауан щIалэ IэупцIлъэупцI Мишкин ныбжьыщIэр; анэм и бын закъуэ, щIалэ сырыхур гушыIэрей, дэтхэнэми хуэгуапэ Петрариковыр. Пщэдджыжьыр пшагъуэ къытрихуауэ нэху къекIами пщэдджыжь шхэгъуэм щынэсым дунейм зиукъэбзыжри тхьэмпэ зыдза жыгхэри, удзыщIэ зыкъэзыIэтахэри, гъавэ хьэсэхэри, гъуэгум и сэмэгурабгъумкIэ щежэх псыри игъэлыду дыгъэм къепсын щIидзащ. Хьэжы-Мурат и шыр лъэбакъуэкIэ кIуэрт. Къэзакъхэмрэ нукерхэмри абы зыкъыкIэрагъэхуртэкъым.Ауэрэ быдапIэм блэкI гъуэгум тохьэхэр. Чы матэ зи щхьэм тет цIыхубзхэм шыгу ис сэлэтхэм, хыв зыщIэщIа Iув кIыргъхэм яблокIхэр. ВерститI хуэдиз якIуащ жыпIэну Хьэж-Мурат и адыгэшым лъэбакъуэхъу зырегъэщI, абы щыщIэмыхьэкIэ, нукерхэм яшхэр ягъэущ. Ущым хуокIуэ къэзакъышхэри. -Сыту шы дэгъуэ зытесыр,-жеIэ Ферапонтовым,- мирнэу щыщымыта зэманым дихужатэмэ, къэзгъэпсэхьынт. -Ей, си къуэш, а шым Тифлис сом щищ къыщыдатырт. -Си шымкIэ сытежынщ абы, - жеIэ Назаровым. - Мохьщ, утежынщ…- идэркъым мыдрейм Хьэжы-Мурат нэхъ псынщIэ зещI. -Ей, кунак, ар хъунукъым. Нэхъ хуэм зыщI,-кIэлъоджэ абы Назаровыр кIэлъеIэурэ. Хьэжы-Мурат къоплъэкI, ауэ зыри жиIэркъым, нэхъ хуэм зимыщIу зэрылъэхъуу макIуэ. - Плъагъуркъэ къагупсысыр,- мэшхыдэ Игнатовыр,- хуэм защIыркъым. Апхуэдэу верст хуэдиз къуршхэмкIэ кIуэуэ зэпач. -Хъунукъым ныбжесIакъэ?- маджэ Назаровыр аргуэру. Хьэжы-Мурат жэуап къритыркъым икIи къеплъэкIыркъым, нэхъ псынщIэ зещIри и шым и кIуэкIэр ехъуэж, щIегъэхуабжьэ. -Ущоуэ, усIэщIэкIынкъым- мэкIий Назаровыр губжьыр къыщыхьауэ. И алащэм щIопщ уэгъуэ ирех, лъэрыгъым йоувэри шым зытриубгъуауэ зэрылъэкIкIэ Хьэжы-Мурат кIэлъоIэ. Уафэр къабзэт, хьэуар IэфIт, Назаровым и щIалэгъуэт, и гуащIэр и псэм щыджэгурти, иш лъэщымрэ езымрэ зы хъуауэ гъуэгу захуэм тету ар Хьэжы-Мурат кIэлъылъатэрт мыщхьэмыпэ, нэщхъягъуэ, шынагъуэ гуэр къэхъуну и щхьэм къимыхьэу. Ар щыгуфIыкIырт илыгъуэ къэс Хьэжы-Мурат нэхъ гъунэгъу зэрыхуэхъум, зэрылъэщIыхьэм. Къэзакъым иш пIащэм и лъэмакъымкIэ Хьэжы-Мурат къищIащ ар гъунэгъу къызэрыхуэхъур, куэд мыщIэу къызэрылъэщIыхьэнур икIи Iэ ижьымкIэ кIэрахъуэр иубыдри сэмэгумкIэ бахъэр къыIурихыу къызэщIэплъа адыгэшыр мащIэу-мащIэурэ къыжьэдикъуэу щIедзэ. -КъэувыIэ ныбжиIакъэ!-мэкIий Назаровыр Хьэжы-Мурат ирихулIэпарэ абы и шым шхуэмылакIэр иубыдыну Iэбэурэ. АрщхьэкIэ шхуэмылыкIэм епхъуэн хунэмысауэ кIэрахъуэ уэ макъ къэIуащ. -Сыт пщIэрэ? - къэкIиящ Назаровыр и бгъэм епхъуэжурэ, ар уанэгум щызеуалэри и шы пщэдыкъым дэхуащ. Бгырысхэм къэзакъхэм япэ я Iэщэр кърапхъуэтащ, кIэрахъуэкIэ къэзакъхэм еуэн, сэшхуэкIэ ахэр кърапщIэтэхын щIадзащ. Ныбжьэгъухэм яш зэхэлъэдэжам я хъуреягъыр Назаровыр и пщэм дэлъу абы и шым къижыхьырт. Игнатовыр зытес шыр джэлащ абы и лъакъуэр щIиубыдауэ. БгырыситIыр яш къемыпсыхыу сэшхуэкIэ ар яупщIатэрт и щхьэм, и Iэхэм еуэурэ. Петраков и ныбжьэгъур къригъэлыну зидзат, арщхьэкIэ, бгырысхэм къаутIыпща шитIым язым и щIыбыр, адрейр и джабэр къасащ, езыри къэпым ещхьу шы лъабжьэм щIэхуащ. Мишкиным игъэкIэрахъуэри быдапIэм щIэпхъуэжащ. Хьэнэфийрэ Хъан-Магомэрэ абы кIэлъежьат, арщхьэкIэ фIыуэ ящхьэщыкIати бгырысхэр лъэщIыхьэжакъым. Къэзакъым зэрылъэщIымыхьэнур щалъагъум Хьэнэфийрэ Хъан- Магомэрэ къагъэзэжащ. Гамзалэ къамэкIэ Игнатовыр иукIыпэри, Назаровыри шым къридзыхри фIибзащ. Хъан-Магомэ укIыгъэхэм шэ зэрылъ хъуржынхэр къапщIэхихащ, Хьэнэфий Назаровым и шыр къиубыдын и гугъат, арщхьэкIэ Хьэжы-Мурат ар къыхуимыдэу гъуэгум техьэри ежьэжащ. Муридхэр абы иужь иуващ Игнатовым иш къакIэлъыжэр зыбгъэдахуурэ. Нухь верстищ хуэдизкIэ пэIэщIэ хъуахэу абыхэм зэхахащ быдапIэм топ зэрыщагъэуар гузэвэгъуэ къызэрыхъуам и щыхьэту. Петраков щIыбкIэ, сэшхуэм зэхиупщIэта и ныбэр къыдэгъэзеяуэ щылът, щIалэщIэм и нэгур уэгум хуэгъэзат, псым къыхадза бдзэжьейм ещхьу макъыншэу зэщыджэу ар лэрт. -ДыкъэзыгъэщIа, абы къыдащIам еплъ,-и щхьэм, епхъуэжащ быдапIэм и тетыр Хьэжы- Мурат зэрыщIэпхъуэжар щыжыраIам. – Си щхьэр пахащ! ХъунщIакIуэр зыIэщIагъэкIащ,- кIийрт ар Мишкин къыжриIахэм здедаIуэм. ДэнэкIи хъыбар ягъэхьащ, щIэпхъуэжахэм пхъэр хуащIащ Iэгъуэблагъэм яхущызэхуэшэса псори, ахэм нэмыщIу зауэм хэмыт жылагъуэхэм дэс милиционерхэри. Хьэжы-Мурат и ныбжьэгъухэр щIыгъуу къэзакъхэм зэраIэщIэкIрэ сыхьэтитI нэхъ дэмыкIыу приставыр я пашэу шу щитI якIэлъыщIэпхъуащ щIэпхъуэжахэр къагъуэту къаубыдыжыну. Верст зыбжанэ гъуэгу захуэм тету яжа нэужь, Хьэжы-Мурат иш щхъуантIэ пщIантIэпсым гъуабжэ ищIар къыжьэдекъуэ, къегъэувыIэпэ. Гъуэгум и ижьырабгъукIэ Беларджыкъуэ къуажэм и унэхэмрэ азэнджапIэмрэ къыщолъагъуэ, сэмэгумкIэ губгъуэщ, ар щиухым деж псы щожэх. Бгым кIуэ гъуэгур ижьрабгъумкIэ кIуэ пэтми Хьэжы-Мурат и шыр сэмэгумкIэ триIуэнтIащ, пхъэрыр Iэмал имыIэуэ ижьымкIэ кIуэну къилъытэри. Езыр гъуэгу щымыIэми, Алазань псым зэпырыкIынщи, гъуэгушхуэм, абы зыри къыщыпэмыплъэм, тету, мэзым нэс кIуэнщ, итIанэ псыр аргуэру къызэпиущIыжынщи, адрыщI мэзым хыхьэнщи, мэз щIагъ защIэкIэрэ къуршым ихьэжынщ. Апхуэдэу егупсысыри абы сэмэгумкIэ тыриIуэнтIащ. Ауэ псым нэс мыкIуэфынхэу къыщIэкIащ. Гъатхэ къэси зэращI хабзэу, прунж хьэсэхэм псыр траутIыпхьати, шэдыпст, шы лъабжьэр щIигъанэу. Хьэжы-Муратрэ и нукерхэмрэ зэм ижьымкIэ зэми сэмэгурабгъумкIэ траIуантIэ гъущапIэ къагъуэтын я гугъэу, арщхьэкIэ губгъуэ псом зэлъэIэсу псы траутIыпщхьэри щIым куууэ зыщIифащ Шыхэм я лъакъуэр пхощэт щIы цIынэми къыщыхачыжкIэ Iэуэлъауэ ящI, лъэбакъуэ зыбжанэ зэрачу хьэлъэу бауэу къоувыIэхэр. Апхуэдэу гугъуехьищэр ятелъурэ, псыми нэмысауэ, пшапэр зэхэуэу хуежьащ. СэмэгумкIэ, тхьэмпэ хъуа гъуей щIыIэгупIэ щыIэти, Хьэжы-Мурат мурад ищIащ чыцэм хыхьэу шы ешахэм жэщ хъуху заригъэгъэпсэхуну. Чыцэм хыхьэхэри, Хьэжы-Мурат и нукерхэри епсыхащ, яшхэр ялъахъэри хъуэкIуэну яутIыпщащ, езыхэр къыздащта щIакхъуэм, кхъуеймкIэ зэгурыIуахэщ. МазэщIэ къыщIэжар къырым къухьэжати жэщ мазэххэ кIыфIт. Нухь бзуущхъуэ щыкуэдми, мы гъуейми, тIут хэст. Гъуейм щызеуэ Хьэжы-Муратрэ и цIыхухэмрэ я Iэуэлъауэм игъэщта бзуущхъуэхэм я уэрэд зэпагъэуащ, ауэ ахэр зэрытесэбырыжу бзухэм я уэрэд зэфIащIэжащ. Жэщым и Iэуэлъауэм сакъыу пхыдэIукIыурэ Хьэжы-Мурат хуей- хуэмейми ахэм я ушэм едаIуэрт. Бзуущхъуэм я фий макъым абы игу къигъэкIыжащ андезыпс щхьэкIэ ныжэбэ къыщыщIэкIам Гамзалэ жиIэу зэхиха уэрэдыр. Иджы сыт хуэдэ уахътыми ар Хьэмзэт зэрыта щытыкIэм ещхь ихуэнкIэ хъунут. А дакъикъэм апхуэдэ дыдэ къызэрыхъунур и щхьэм къинэри и фIэщи хъужащ. ЩIакIуэр иубгъури нэмэз ищIащ. Нэмэзыр иуха кудейуэ чыцэм гъунэгъу къыхуэхъу Iэуэлъауэ макъхэр къэIуащ. Шэдым шы куэд я лъэм Iэуэлъауэшхуэ ящIу къыпхырыкIырт. Нэ жан зиIэ Хъан- Магомэ чыцэ гъунэм Iулъадэмэ, кIыфIым хелъагъуэ шуми лъэсми цIыху куэд гъуейм гъунэгъу къызэрыхуэхъур. Хьэнэфий гу лъитащ адрей лъэныкъуэмкIи цIыху гупышхуэ къикIыу. Ар уездым и зауэлI унафэщI Каргановыр арат, милиционерхэр щIыгъужу. «Сыт тщIэн, Хьэмзэт хуэдэу дызэуэнщ!- егупсысащ Хьэжы-Мурат. ПIащIэгъуэкIэ хъыбар кърагъэщIа нэужь Каргановыр милиционерми къэзакъми цIыхуищэ щIыгъуу Хьэжы-Мурат кIэлъыпхъэращ, арщхьэкIэ и щхьи и лъэужьи къыхуэгъуэтакъым. Гугъэ лъэпкъ имыIэжу унэм игъэзэжауэ, пщыхьэщхьэ хуегъэзэкIыу ар тэтэр лIыжь IущIащ. Каргановыр лIыжьым еупщIащ шууих умылъэгъуауэ пIэрэ жиIэри. ЛIыжьым жэуап къырет илъэгъуауэ. Абы илъэгъуат шууих прунж хьэсэм игъэщхьэрыуауэ иту, итIанэ ахэр абы езым пхъэ щыхиха гъуейм щепсыхауэ. Каргановым лIыжьыр зыщIигъури къигъэзэжащ, шы лъэхъахэмкIэ къищIащ абдеж Хьэжы-Мурат зэрыщыIэри икIи гъуейр къитIысхьащ нэху щымэ, Хьэжы-Мурат псэууэ е лIауэ иубыдыну. КъызэратIысхьар щилъагъум гъуейм и курыкупсэм пхырыкI кIэнауэм итIысхьэу шэрэ къарурэ иIэху зэуэным Хьэжы-Мурат тыриухуащ. Апхуэдэу и ныбжьэгъухэм яжриIэри унафэ яхуищIащ егъэзыпIэ тэмэм зэрагъэпэщыну. Нукерхэм жыг къудамэхэр къраупщIэхым, къамэкIэ щIыр къатIым, ахэр зэтратхъуэ-зэтраубэжурэ щIытIыр ягъэбыдащ. Нэхутхьэху зэрыхъуххэу милицэм я унафэщIыр гъуейм гъунэгъуу къыщыбгъэдыхьэри къэджащ: -Ей, Хьэжы-Мурат! Зыкъэт! Дэ куэд дохъу, фэ фымащIэщ. Абы и жэуапу кIэнауэм Iугъуэм зыщеIэт. Шэ фий макъ къоIури ар зытеса шым шэ тохуэр, шэ зытехуа шым зыщIедзэри мэджалэ. Абдежым мэз гъунэм щыт милиционерхэми я фоч уэ макъым зеIэт, шэхэм фийуэ, вууэ жыг тхьэмпэхэр, къудамэхэр къыпагъэлъэлъ щIытIым илъалъэу, ауэ цIыхухэм ятехуэркъым. Гамзалэ иш зыкъэзытэтам фIэка адейхэм шэ ялъээсакъым. Шым и щхьэр уIэгъэ хъуами, джэлакъым, атIэ щэ лъахъэр зэпичри адрей шыхэм яхыхьэжащи, защехъуэ, лъыкIэ удзыпцIэр етхьэщI. Хьэжы-Муратрэ и гъусэхэмрэ кIакхъу щыщIачыр милиционерхэм ящыщ гуэр япэ къыщилъадэрщ, ауэ, зэзэмызэххэщ зырагъэпщам щытемыхуэр. Милиционерищ уIэгъэ хъуакIэт, ауэ милицонерхэр тегушхуэркъым Хьэжы-Мурат, е абы и цIыхухэм зыкъырадзыну, атIэ кIуэ пэтми нэхъ япы- IуокIуэтхэр, зэзэмызэ фIэкIа къэмыуэу, абы щыгъуэми хуэгъэфэщауэ фочыпэр яшийуэ. Апхуэдэу зауэр екIуэкIащ сыхьэтищкIэ. Дыгъэм фIыуэ зиIэтат, Хьэжы-Мурати егупсыс хъуат шым шэсу яIэщIэкIыу и лъэр мэзым нихусыну, арщхьэкIэ а дакъикъэм зэрыгъэкIиишхуэ къоIу. Мехтулин щыщ Гаджи-Ага и цIыхухэр щIыгъуу къэсауэ арат. Ахэр щитI хъурт. Зэгуэр Гаджи-Ага Хьэжы-Мурат и ныбжьэгъуу, зэщIыгъуу къуршым щызэдэпсэууэ щытащ, ауэ иужькIэ ар урысхэм ягухьащ. Абы щIыгъут Ахъмэт-Хъан. Ар Хьэжы- Мурат и бийм и къуэщ. Гаджи-Ага, Каргановым ещхьу, япэ щIыкIэ Хьэжы-Мурат къеджащ зитыну, ауэ япэм ещхьу абдежми фочауэщ жэуап зэрыритар. -Сэшхуэр къэвгъэIэгъуэ!- джащ Гаджи-Ага и Iэщэр кърипхъуэтурэ икIи зэрыгъэкийуэ чыцэм зыкъыхэзыдзэ цIыхуищэхэм я макъ къэIуащ. Милиционерхэри гъуейм къыхолъадэ, щIытIым фоч зыбжанэ зэкIэлъхьэужьу доукI. ЦIыхуищ мэджалэ, адрейхэр зэтоувыIэ. Гъуей лъапэмкIэ къиукIыу щIадзэ. Ахэр къауэ зэпытт, мащIэ-мащIэурэ, зы гъурцым къыкъуэжым адрейм къуэлъадэурэ гъунэгъу зыкъащI. Языныкъуэхэр къокIуатэ, языныкъуэхэр Хьэжы-Муратрэ и цIыхухэмрэ я шэм ирещIыкI. Хьэжы-Мурат зэи бзэщхъуркъым, зыригъэпщам тохуэ, Гамзали аращ, зэзэмызэххэщ и шэр щыблэлъэтыр, шэр теухуауэ щилъагъукIэ гуфIэгъуэшхуэ къыхуихьауэ дапщэри мэкIий. Къурбан кIэнауэбгъум деж щысщи, «ЛаIилахьэ ил-аллыхь» жиIэу мыпIащIэурэ, мауэ, ауэ щытехуэр зэзэмызэххэщ. Елдар къамэ къихакIэ бийм заридзыну апхуэдизкIэ и нэ къокIри и Iэпкълъэпкъ псор мэкIэзыз фочкIэ дэнэкIэ къыхуэзэм и щIытIым зыкъыришиикIыурэ мауэ щIэх-щIэхыу Хьэжы-Мурат хуеплъэкIыурэ. Цыбэ Хьэнэфий мыбдежми и Iэщхьэ-лъащхьэ дэхьеяуэ дэIэпыкъуэгъум и къалэн егъэзащIэ. Фочхэр иузэдурэ Хьэжы-Муратрэ Къурбанрэ ярет-гын ирекIутэ, дагъэ егъэфа щэкIым щэпхъ кIуэцIишыхьри фочыпэм иреукIэ, гын гъущэр трегъэлъалъэ. Хъан-Магомэ адрейхэм хуэдэу щIытIым искъым, кIэнауэм къожри шыхэм шэ къащытемыхуэн щIыпIэ еху, мыувыIэу кIийурэ, абы щыгъуэми фочкIэ яхоуэ. Япэу аращ уIэгъэ хъуари. Шэр абы и пщэм щытехуэм лъы къиубжьтхыу хъуанэу ар етIысэхащ. ИтIанэ уIэгъэ хъуащ Хьэжы-Мурат. Шэм абы и блыпкъыр икъутащ, Хьэжы-Мурат и къэпталым бжьэхуц къыдилъхьэфри и уIэгъэм ирикуащ, зауэн щимыгъэту. - Сэшхуэ къихакIэ девгъэзауэ, -жеIэ Елдар ещанэрейуэ. Абы щIытIым зыкърешиикI бийм заридзыну хьэзыру, арщхьэкIэ асыхьэтым шэ къытохуэри щIыбкIэ мэджалэ Хьэжы-Мурат и лъакъуэм тещIэу. Хьэжы- Мурат абы йоплъ. Мэлынэ дахитIыр и фIэщу Хьэжы-Мурат къытриубыдат. Пэ лъабжьэм сабийхэм ейм ещхьу мащIэу къыIуша Iупэр, кIэзызырт, и жьэр хузэтемыхыу. Хьэжы-Мурат и лъакъуэр къыщIелъэфри ятрегъапщэ, яхоуэ и бийхэм. Хьэнэфий зегъэщхъри зи псэ хэкIа Елдар и хьэзырхэм ярылъ шэхэр къырех. Къурбан зэчыр жиIэ зэпытурэ мыпIащIэурэ фочыр еузэд, ятригъапщэурэ мауэ. Бийхэр чыцэм зыкъуагъапщкIуэурэ, кIийуэ, загъэщIыкIейуэ къокIуатэ, кIуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къэхъуу. Аргуэру зы шэ Хьэжы-Мурат и джабэ сэмэгум къытохуэ. Ар кIэнауэ лъабжьэм йогъуалъхьэ,аргуэру къэпталым бжьэхуц къыдетхъри уIэгъэм ирекуэ. Укъызэмылын уIэгъэ кътехуат, абы зыхищIэрт зэрылIэр. ГукъэкIыжхэр, теплъэгъуэхэр егъэлеяуэ псынщIэу зыр адрейм иужь иту абы и акъылым щызэблэкIырт. Зэм илъагъурт пелуан Абунунцал-Хъан и нэкIущхьэ къраупщIэхар IэкIэ кIэриIыгъэурэ къамэ къихакIэ бийм зэрызридзар; зэми илъагъурт зи фэ лъы щIэмытыж лIыжь кхъахэ Воронцов- абы и нэгу хьилэшыр, зэхихырт и макъ щабэр; илъагъурт и къуэ Юсуф , и фыз Софият, и бий бзаджэ Щэмил и нэгу фагъуэр, жьакIагъуэр, и нэ щIэукъуэнцIахэр. А гукъэкIыжхэр абы и акъылым щызежэрт гурыщIэ лъэпкъ къамыгъэщIу- гущIэгъуи, губжьи, гукъыдэжи . А псор мыхьэнэншэ хуэдэт абы и дежкIэ мы иджыпсту къыпэщыт Iуэхум елъытауэ. Арати, къару мыкIуэщIыжкIэ гъэнщIа Iэпкълъэпкъ лъэщым къызыщIидза Iуэхум пищэрт. Къарууэ иIэр зэхелъхьэри, ар къызэфIоувэ, къыбгъэдэлъэда цIыхум треубыдэри кIэрахъуэкIэ йоуэ. ИкIи тохуэ. Зэуар мэджалэ. ИтIанэ кIэнауэм къипщри къамэр IэщIэлъу ар и бийхэм я дежкIэ ежьащ. Фоч уэ макъ зыбжанэ къызэдоIу, ар бгъукIэ йощIэри мэджалэ. Милиционер зыбжанэм дуней гуфIэгъуэу яIэу джэлам дежкIэ задз. Ауэ лIа я гугъам абдежым зегъэхъей - япэ щIыкIэ пыIэ зыщхьэрымыгъыж лъыр къызэжэх щхьэр къеIэт, итIанэ къызэфIоувэ, жыыгым йопхъуэри зыщIигъакъуэурэ и инагъ псокIэ зешэщI. Ар апхуэдизкIэ шынагъуэ къащыхъуати, къыбгъэдэлъадэхэр йоувыкIыж. АрщхьэкIэ Хьэжы-Мурат и Iэпкълъэпкъыр мэтхытхэ, жыгым къыкIэрохури ,зи лъабжьэр щIэущIыкIа банэхум хуэдэу, нэкIукIэ Iубауэ щIым хохуэ. АфIэкIа абы и Iэпкълъэпкъыр хъеижакъым. Хъеижакъым, ауэ ар иджыри лIатэкъым . Япэу къыIулъэда Гаджи-Ага и къамэшхуэр и щхьэм къыщытехуам абы къыфIэщIащ, уадэкIэ и щхьэм къеуэIауэ, абы къыгурыIуэткъым хэт къеуэми сыт щхьэкIэ къеуэми. Абы и акъылымрэ Iэпкълъэпкъымрэ зэрыщIэжыртэкъым. Абы иужькIэ абы зыри зыхищIэжакъым, ауэ и бийхэм хаутэрт, яупщIатэрт абы и Iуэху лъэпкъ зыхэмылъыж и Iэпкълъэпкъыыр. Гаджи-Ага абы и щIыбыкум теувэри тIэу уэгъуэм и щхьэр пиущIащ, и вакъэр лъым къимыцIэлэн щхьэкIэ лъакъуэкIэ щхьэр Iуигъэжащ. Пщэ лъынтхуэм плъыжьу, щхьэм фIыцIэу лъыкъуалэр къижри удзхэр ираIащ. Каргановри, Гаджи-Агаи, Ахъмэт-Хъани, милиционерхэри, хьэкIэкхъуэкIэ гуэр къэзыукIа щакIуэхэм ящхьу, Хьэжы-Муратрэ абы и цIыхухэмрэ (Хьэнэфий, Къурбэн, Гамзалэ сымэ япхат) я хьэдэхэр къаувыхьауэ, гын Iугъуэм щIигъэна чыцэм хэту, гуфIэжу зэдэуэршэрхэт, я текIуэныгъэр ягъэлъапIэу. Фочауэ макъым дэувыIауэ щыта бзуущхъуэхэми зым гъунэгъуу адрейм нэхъ жыжьэу я уэрэдыр зэфIащIэжащ. Мис а лIэкIэрт губгъуэ явам къытенауэ закъуэу пIийуэ иту слъэгъуа хывбанэм сэ сигу къигъэкIыжар.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "fjgk.txt" }
Адэ-анэхэм папщIэ Монтессори Мария и чэнджэщ пщыкIубгъу ЗэзыдзэкIар Кърымщокъал Маринэщ Итальянкэ Мария Монтессори етIощIанэ лIэщIыгъуэм и педагогикэм хэлъхьэныгъэшхуэхэр хуищIауэ щытащ. И къэралым и тхыдэм япэ дохутыр цIыхубзу хэувэри, и гъащIэ псор сабийхэм яхуэлэжьэным триухуащ. Абы къызэригъэпэщащ сабийхэр сыт и лъэныкъуэкIи зыужьыныгъэрэ зэкIуныгъэрэ яхэлъу къэхъун папщIэ зихуэдэ щымыIэ системэ, зэхигъэуващ адэ-анэхэм папщIэ гъэсэныгъэмкIэ фIыгъуэшхуэ зыпылъ чэнджэщ щхьэпэ кIэщIхэр. КъызэрыгуэкIыу, итIанэми Iущагъышхуэ къахэщу. Абыхэм ящыщу зыбжанэ нэхъ мыхъуми фытетмэ, фи сабийхэмрэ фэрэ куэдкIэ нэхъыфIу фызэхущытынущ, езыхэри зигу илъ цIыху зэтету къэтэджынущ. Мис ахэр: 1. Сабийр илъагъум егъасэ. 2. Сабийм ныкъусаныгъэ къыхуагъуэтреймэ - дагъуэ къилъыхъуэу йосэ. 3. Сабийм щIэх-щIэхыурэ щытхъумэ – фIыр къилъагъуу йосэ. 4. Сабийм биеныгъэ ирахмэ – зауэрей мэхъу. 5. Сабийм пэжыгъэкIэ бгъэдэтмэ – захуагъэ зыхелъхьэ. 6. Сабийм щыдыхьэшхреймэ – щтэIэщтаблэ, тегушхуэныгъэншэ мэхъу. 7. Сабийр шынагъуэм пэIэщIэу къэхъумэ – дзыхь иIэу къотэдж. 8. Сабийм куэдрэ и напэ трахмэ – къуаншэу зибжыжу йосэ. 9. Сабийм арэзы дэхъуреймэ – и щхьэ игъэлъапIэу йосэ. 10. Сабийм хуагъэгъуреймэ, зыхащIыкIмэ – шыIэныгъэ зыхелъхьэ. 11. Сабийр ягъэгушхуэреймэ – игурэ и щхьэрэ зэтелъу къохъу. 12. Сабийр ныбжьэгъугъэм щIапIыкIрэ адрейхэр къызэрыхуэныкъуэр зыхищIэмэ – дунейм лъагъуныгъэр къыщигъуэтыфу йосэ. 13. Сабийм Iей хужывмыIэ – зэхихыуи, зэхимыхыуи. 14. Сабийр фIым хуэузэщIыным фелIалIэ, иужькIэ Iейм зыужьыныгъэ щимыгъуэтыжын хуэдэу. 15. Сабийм зыкъыфхуигъазэмэ сыт щыгъуи жиIэм фыщIэдэIуи жэуап ефт. 16. Щыуагъэ зыIэщIэкIа сабийм пщIэ хуэфщIи, и щыуагъэр асыхьэту е иужькIэ зэригъэзэхуэжынщ. 17. Зыхуейр къэзылъыхъуэ сабийм фыдэIэпыкъуну фыхьэзыру фыщыт, псори къэзыгъуэтам и дежкIэ нэрымылъагъуу фыщыт. 18. Сабийм япэкIэ имыщIар евгъащIэ. Абы щыгъуэм фи хъуреягъыр гулъытэ, тэмакъкIыхьыгъэ, щэхугъэ, лъагъуныгъэкIэ вгъэнщI. 19. Сабийм зыщыхуэвгъазэкIэ сыт щыгъуи фIы евгъэлъагъу – фэ фIыуэ фхэлъым и нэхъыфIыр зыхевгъалъхьэ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gasan.txt" }
Гамзатов Расул ЗэзыдзэкIар Бемырзэ Мухьэдинщ Уэ ухьэщIэм Уэ ухьэщIэм – сэ сыуибысымщ, Къысхуеблагъи унэм, узгъэфIэнщ, Гъуэгум уэ ущыхуэлIамэ псы, Къуршыпс щIыIэ къабзэ уезгъэфэнщ. Сыппежьэнщ, жэщ кIыфIыр къэблэгъам, Уи джэ макъыр зэхэзгъэх къудей. Мы си щIакхъуэр, фадэр, удз гъэгъар, Щыбгъуэтынщ си унэм узыхуейр. ЩIыIэ-жьэгум зыкъыхуэщI гъунэгъу, МафIэр нэхъри сэ зэщIэзгъэстынщ. Пшхын уимыIэ – сэ усщIынщ Iэнэгъу, Гъавэу сшхым и ныкъуэр уэ уэстынщ. Шэху уэздыгъэу узым уищIу пщтыр УткIуу уежьэжами сэ слъэкIынщ Ичэзууэ къыпхуэсшэн дохутыр, Е лъы сщIэтыр ныкъуэ пхуисщIыкIын. Къэхъумэ уи псэм къыщытепхьэ шэч, Щтэ си къамэр – уи гур игъэфIынщ, Е гукъеуэ хьэлъэ хъумэ пшэч, ЗэдэщIыгъуу ар зэдэдгъэвынщ. Уи шыр лIа – сысейр къыпхущIэсшынщ, Ауэ зыщ, си хьэщIэ, сызыхуейр: Сыщытесми, сыщехуэхми шым, Уэ зэхуэдэу къысхущыт къудей. Зыумысыжыныгъэ Мы дунейм щыуиIэу псэлъыхъу мин Уи жэуапым ежьэу щытмэ зэкIэ, Зэм цIыкIу сыхъуу, зэми сыхъуу ин, Ахэм садэщIыгъущ РасулкIэ зэджэр. Е щIалищэм я гур пщIауэ гъэр КъыпщIатыну хуэхьэзырмэ псэри, Зи лъэр япхми, зи нэхэр пхуэпхъэр А щIалищэм саригъусэщ сэри. Е къыбдихьэхауэ уэ щIалипщI Къыбдахьыну хъуапсэмэ я гъащIэр, Гухэлъ мафIэм бжьыну зигу илыпщI – А лIы гупми сэ сахэтщ, зэгъащIэ. Е зы щIалэ закъуэ мы дунейм Тету щытмэ уэ къыпхуэгуIэжу, ЩIыхэлъын щымыIэ упщIэ лей – Ар сэращ сыпсэууэ сыщыIэжмэ. Ауэ пхуимыщIыжу зым гухэлъ Игъэшамэ гуауэм уи пкъы задэр – Мывэ дзакIэ хьэлъэхэм яхэлъщ ЩIалъхьэжауэ щIым Расул Гамзатов. Нэлат Нэлат изохыр гъерэтыншэу Фэнд гъуанэ хъууэ зэлъэжам, Улъыижыху илъыну тыншу Къамалъэм къамэ илъэжам. Нэлат изох бащлыкъ мыхуабэу Зыгуэр щыгугъыу зыфIилъхьам, Мэлылым дзасэ имыхуапэм, КупщIэншэу усэ зэхалъхьам. Нэлат изохыр цIыху напэншэм – Абы и псалъэм сыт щIэптын, Хамэбзэр щыхъуу «щIым и бынжэ», ЗыщIыжым и бзэр лъэгущIэтын. Нэлат сэ адэкIэ жесIэнущ И хьэщIэм бжэр хуIузмыхам, КIэригъэтIысхьэу ар и Iэнэм, И ирыскъы езмыгъэшхам. ЗымыгъэзащIэм бгырыс хабзэр – Нэлат мы щIыгур ибгынэху, Нэлат – гупщысэ къыжьэхэпсэм Жьындууэ щышынам и нэху. Нэлат Iужажэу лIы зэфIэщIэм – ИрещI зыхуейр абы ущхьэгъу. ХуэзыщIым щхьэщэ унафэщIхэм, ХуищIыным ипIэкIэ Къущхьэхъу. ФейдагъкIэ гъащIэр къэзыпщытэр И хэкум хуэхъуркъым сэлэт. Сыт хуэдэ фащэ щыгъыу щытми ТхьэгъэпцIым сэ изох нэлат. Нэлат жьы хъуам зымыщIэм и пщIэр Ар къыщхьэщыту мытэджам: Къэзылъхуа анэр зыщыгъупщэу Адэжь и напэр щIытекIам. Нэлат изохыр цIыху ахьмакъыу ИIыгъ IэнатIэм щигъэкIам, Къыдалъхуа дыдэхэм я макъыр Зэхимыхыжу зэкIуэкIам. Нэлат къэрабгъэ къызэрыкIуэм, ЗауэлI къэрабгъэм тIэу нэлат, Фейдэ хэкIыпIэм щхьэ зэрыгуу Щхьэхуещэ псоми си нэлат. ФIыщ лъэпкъыу щыIэм сэ сигу хуилъыр ИкIи яхуэсщIкъым дагъуэ лъэпкъ, Изох нэлат сэ щащIэу пылъым Игъэулъиину нэгъуэщI лъэпкъ. Зи гупкIэ исым и щытхъупсым Нэлат ирихым зи тэмакъ, Ныбжьэгъур щытеIэбэм и псэм Нэлат хуэдэгум и джэ макъ. ______________________________________________________________ Кърухэр ЗэзыдзэкIар НЭХУЩ Мухьэмэдщ Сэ къыщысфIэщI къысхуохуэр сэлэт лIыфIхэу Къинахэр лъы пцIам губгъуэ ириIам, Псэр зыщIата я лъахэхэм щIамылъхьэу, Кърухэу ихьэжауэ уэгу ущIам. Иджыри къэс, апщыгъуэм къыщIадзауэ, ЗыдагъэцIыхуу ахэм къат я макъ. ДиплъэхукIэ уэгум, армырауэ пIэрэ ДыщIэнэщхъейр зэфIэнэу ди тэмакъ? Мис ноби, пщыхьэщхьэпэм и лъэхъэнэу Солъагъур зэрыпхыкIыр кърухэр пшэм. Итщ ахэр уэгум лIыгъэм и нэщэнэу, Я гъащIэр ещхьу я псэр щата гъэм. Итщ уэгум, итщ кърухэр езэшауэ, Нэсами махуэр, зым зимыгъэпсэху. А сатыр кIуэм, щIыпIэ нэщI гуэр къэнауэ, Ар сызэрейр сфIощI ахэм къысхуаIуэху. Къэсынщи пIалъэр, сэри къру гупым СащIыгъуу ахъшэм уэгум силъэтэнщ. Бзу макъкIэ сыздэщыIэм сыкъеджыхыу, ЩIым сэ къытезна псоми сывэджэнщ. КЪРУХЭР ЗэзыдзэкIар Къагъырмэс Борисщ КъысфIощIыр ди зауэлI къэмыкIуэжахэр Зэгуэр мы дищIым щыщIамылъхьэжа, – ЗэуапIэ губгъуэм лъы щызыгъэжахэр Къру хъууэ, уэгум лъагэу ихьэжа. А зэман жыжьэм лъандэрэ абыхэм, Я гуIэ макъ къагъэIуу, къалъэтыхь. Аракъэ дэри, ахэм дащIу гухэ, ЩIэхъуар дыщыму куэдрэ уэгу диплъыхь? Блолъэтыр зы къру гуп, ешами, пIащIэу, Иухыу махуэ пшагъуэр, ахэр блокI. А кърухэм яIэщ зэпыупIэ мащIэ, Ар си увыпIэу пIэрэ? – си гум къокI. Къру гуп сыхэту, гъащIэр сигу пымыкIми, ПщыхьэщхьэхуэкIуэу зэгуэр сежьэжынщ, Уэгу лъащIэм сэ къру макъкIэ сыкъиджыкIыу. Сэлам щIым къытезнахэм фэсхыжынщ. КъысфIощIыр ди зауэлI къэмыкIуэжахэр Зэгуэр мы ди щIым щыщIамылъхьэжа, – ЗэуапIэ губгъуэм лъы щызыгъэжахэр Къру хъууэ, уэгум лъагэу ихьэжа. _________________________________________________________________________________________ Нэпс ткIуэпс ЗэзыдзэкIар Къагъырмэс Борисщ КIуащ БетIал и фэеплъу «Си нэпс, щхьэ ухэт уэ си напэр тепхыну? Бгырысым и нэпс щигъэлъагъуэ къэхъуа? Е пфIэщIрэ си гуауэр нэхъ мащIэ пхуэщIыну? Хуэхьынкъым ар, жыпIэу, сэ уигу къысщIэгъуа? Дэ нобэ щIэтлъхьэжым тыншакъым и гъащIэр, Ар куэдрэ хэхуащ гузэвэгъуэ, бэлыхь. ИтIани къэхъуакъым ар цIыхухэм къыщащIэ,- И нэпсыр игъэпщкIути, ихъумэрти щIыхь». Жэуапыр щэху дыдэу къетыжыр нэпс ткIуэпсым: «Гу слъатэу сэ цIыхухэм, къэпхьынум емыкIу, ЯжеIэ абыхэм ялъагъур мынэпсу, АтIэ пшэм къыхэхуу къехауэ ткIуэпс цIыкIу».
{ "source": "adygabza.ru", "id": "geografie.txt" }
Геометрием епха фIэщыгъэцIэхэр ПэщIэдзэ еджапIэм дызэрыщеджар адыгэбзэщ. А бзэращ дунейм дызэрыхагъэгъуэзари, япэ щIэныгъэр къызэрыдбгъэдалъхьари. Унэми уэрамми я анэдэлъхубзэкIэ фIэкIа нэгъуэщIыбзэкIэ щымыпсалъэу къекIуэкIауэ еджапIэм зэрыкIуэу дунейр хамэбзэкIэ зырагъэцIыхуахэм къащхьэщыкIыу гупщысэкIэкIи дунейхэгъуэзэкIэкIи удын зи цIэ димыIэу Iэсэлъасэу курыт еджапIэм дыхуэкIуэжыгъат... Зэрылэжьэн программэрэ зэрыгъуэзэн тхылърэ щIагъуэу ямыIэ пэтми, пэщIэдзэ еджапIэм щыдиIа егъэджакIуэхэр хуабжьу къыдэлIэлIащ, яцIыхур къыдагъэцIыхуащ, хэбгъэзыхьмэ, абы къыдбгъэдалъхьаращ еджапIэр къэдухыхункIэ гъуэгу гъуэмылэуи диIар: дызыхэтым дакъыхэщт, дызыхыхьэм дакъытежт, зэпеуэ хъуамэ, зэпымычу япэ увыпIэхэр къэтхьт. Иджыпсту сызоплъэкIыжри а лъэхъэнэм дезыгъэджахэм я IэпэIэсэныгъэращ гъуэгу къыдэзытар, армыхъумэ еджапIэм щыдджыпхъэ дерсым теухуауэ ди адэ-анэхэм яIэ хуеиныгъэ / хуэмеиныгъэракъым. IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкIым зыпэрыт IэнатIэмкIэ пщэдэкIыж зэрихьыр фIыуэ ецIыху, и Iэзагъэм зэпымычу хигъэхъуэнуи иужь итщ. Апхуэдэ егъэджакIуэм и лэжьыгъэр Iэпэдэгъэлэл зэи ищIкъым: зэщIэкъуащ, сабийм иригъэцIыхунум щIэщыгъуагърэ игъуэимыкIыжрэ зэрыхилъхьэнум хущIокъу, гугъуехьым пикIуэткъым. Адыгэбзэри урысыбзэри хъатэ умыщIыжыну къыдбгъэдалъхьащ. Ди егъэджакIуэ нэхъыжьхэр щытщхьэщыкIым, лэжьэн щIэзыдза нэхъыщIэхэм апхуэдэ ерыщагъ, жагъуэ зэрыхъунщи, яхэлъыжакъым. Пэжщ, щхьэусыгъуэ куэдым епхащ пэщIэдзэ еджапIэм нобэ адыгэбзэкIэ зэрыщрамыгъэджэжым, ауэ мыри пэжщи, ари жыIапхъэщ: зыкъомкIэ егъэджакIуэ ныбжьыщIэхэм я жьажьагъми дэужьыхыжащ зэтеувэу хуежьэгъа а Iуэхугъуэ дахэр... Дезыгъэджахэм псалъалъэ папщIэу дерс къэс и дэфтэр дагъэщIауэ "иужькIэ къыфщхьэпэжынщ" жаIэурэ псалъэхэмрэ фIэщыгъэцIэхэмрэ иридагъатхэрт. Пэж дыдэуи, къытщхьэпэжащ. Апхуэдэ зы псалъалъэ къысхуэнам ныжэбэ сриплъэжу сыздэщысым мыхэр къыхэстхыкIыжащ. ПщIэну щыткъым, хуеин щыIэнщ, жызоIэ... Адыгэбзэр - Тыркубзэр - Урысыбзэр ЗэбгъузэнатIэ - kare - квадрат Щимэ - üçgen - треугольник - ПлIимэ - dörtgen - четырёхугольник Тхуимэ - beşgen - пятиугольник Химэ - altıgen - шестиугольник Хъурей - yuvarlak - круг Зэпэщимэ - dört yüzlü şekil - тетраэдр Зэпэхъурей - top - шар ЗэпэплIимэ - küp - куб Къикъ - diyagonal - диагональ ПлIанэпэ - açı - угол ПлIанэпэ занщIэ - dik açı - прямой угол ПлIанэпэ пагуэ - geniş açı - тупой угол ПлIанэпэ папцIэ - dar açı - острый угол КIыхьагъ - uzunluk - длина Бгъуагъ - genişlik - ширина Лъагагъ - yükseklik - высота ЗэпэзэкIу - paralel - параллель, параллельный Зэпэзанэ - dik - перпендикуляр
{ "source": "adygabza.ru", "id": "geometriya.txt" }
«Гете сыкъыщеджэкIэ си гупсысэхэм жыджэру лэжьэн щIадзэ...» -иритхэгъащ Толстой Лев и дневникым 1863 гъэм мэкъуауэгъуэм и 2-м. Урыс тхакIуэшхуэм а псалъэхэмкIэ къиIуэтащ Гете и тхыгъэхэм еджэ дэтхэнэ зыми и гупсысэ. Нэмыцэ усакIуэ, гупсысакIуэ, къэхутакIуэ Гете Иоганн Вольфганг 1749 гъэм шыщхьэIум и 28-м къалъхуащ. Германием и узэщIакIуэ нэхъ лъэщ дыдэхэм ящыщ зым игъэтIылъащ «нэмыцэ литературэм и лъэхъэнэщIэ» жыхуаIэм и лъабжьэр. Гете и адэм щIэныгъэфI иIэт, императорым и чэнджэщэгъуу лажьэрт. Абы и къуэр Лейпциг (1765-1768 гъэхэм), Страсбург (1770-1771 гъэхэм) юрист, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэми, абыхэм медицинэри хыхьэу, щыхуригъэджащ. Страсбург Гете И. Г. Гердер щызригъэцIыхури, «Борэнхэмрэ тегуплIэныгъэхэмрэ» зэщIэхъееныгъэм хэтхэм ящыщ зы хъуащ. Август Карл герцогым ирегъэблагъэри, ар 1775 гъэм Веймар макIуэ. цIыхухэр къызэрыхуэпсалъэм щхьэкIи къимыгъанэу, Гете щхьэгъусэ ещI удз гъэгъа мастерскойм и лэжьакIуэ Вульпиус Кристианэ. Франдж революцэ иным Гете зэпIэзэрыту хущытащ, ауэ I792 гъэм Вальмэ деж щекIуэкIа зауэм иужькIэ телъыджэу къиIуэтащ Франджым и революцэ дзэхэм къахьа текIуэныгъэм дунейпсо тхыдэм дежкIэ иIа мыхьэнэшхуэр: «А махуэхэм абдеж къыщыщIидзащ дунейпсо тхыдэм и лъэхъэнэщIэм». Гете и дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ I794 гъэм Шиллер къызэрицIыхуам. А зэманым Гете и унафэщIт Шиллер I79I гъэм Веймар къыщызэригъэпэща театрым. Гете нэхъ пасэу (1767-1769 гъэхэм) итха усэхэм анакреонтие лирикэ жыхуаIэм и хабзэхэр нэхъ я тегъэщIапIэт. умакIуэм и япэ усэ тхылъыр I769 гъэм къыдигъэкIащ. Гете и творчествэм и лъэхъэнэщIэм 1770 гъэм къыщыщIедзэ. «Борэнхэмрэ тегуплIэныгъэхэмрэ» зэщIэхъееныгъэм щыхэта зэманым Гете итхахэр нэмыцэ усыгъэм щынэхъыфI дыдэхэм хабжэ. Гете и лирикэ лIыхъужьымрэ щIыуэпсымрэ зыуэ зэхэшыпсыхьарэ зэдэхъуу зэдогъуэгурыкIуэ, усакIуэр мифилогиемкIи мэIэбэри, и лIыхъужьым и псэм мыарэзыныгъэ щыукъубейхэр къытхуегъэнаIуэ. Апхуэдэ тхыгъэхэм я щапхъэхэщ, псалъэм пащIэ, усакIуэм и кIэм нимыгъэса драмэм хэт Прометей и монологыр (1773), «Гец фон Берлихинген» тхыдэ драмэу I6-нэ лIэщIыгъуэм щыIа МэкъумэшыщIэ зауэм и пэ къихуэу екIуэкIа Iуэхугъуэхэр, лъахэ зэкъуаудам пщыхэм щызэрахьа щхьэзыфIэфIагъымрэ уигу къэзыгъэкIыж Iуэхугъуэхэр къыщыгъэлъэгъуар (1773), письмохэмкIэ зэхэлъхьа сетиментальнэ роман жыхуаIэ ухуэкIэм тету 1774гъэм итха «Вертер ныбжьыщIэм телъа бэлыхьхэр» романым Гете и лIыхъужьым и псэм игъэвхэм нэIуасэ дазэрыщыхуищIым къыдэкIуэу, нэмыцэ псэукIэм и пэжыпIэр къэзыгъэнаIуэ сурэти ди пащхьэм кърелъхьэ. Гете гъэм Веймар Iэпхъуэным и пэ къихуэу елэжьын зыщIидза «Эгмонт» (1788) драмэм и гупсысэ нэхъыщхьэхэри «борэнхэмрэ тегуплIэныгъэхэмрэ» зэщIэхъееныгъэм хэтахэр зыщIэкъуахэри зэтохуэ. Ар гъэпщылIакIуэхэмрэ абыхэм зыщыпэщIасэкIэ дагуэ цIыхубэмрэ яку дэлъ зэныкъуэкъурщ. Драмэр щхьэхуитыныгъэм щIэкъу бэнэныгъэм ухуезыджэ гупсысэкIэ еух. 1776 - 1785 гъэхэрГете и творчествэм нэхъри зыщиужьа икIи зэхъуэкIыныгъэхэр щигъуэта лъэхъэнэщ. Уи закъуэу зыкъэпIэткIэ мыхьэнэшхуэ къызэримыкIыр къыгурыIуэри, ар хуэкIуащ цIыхухэр зэкъуэувэн зэрыхуей гупсысэм: «ЦIыхум и гъунапкъэхэр» (1778-178I); «иЛльменау» (1783). Ауэ, гуманизмэм и лIыхъужьыныгъэ къыхуеджэныгъэхэм хуэпэжурэ, Гете жеIэ цIыхум зэфIэкI ин дыдэ къызэрылъыкъуэкIыфынур («Алыхьым къигъэщIахэр» (1782). Аращ Гете и Iуэху еплъыкIэхэм яхэлъ зэпэщIэуэныгъэхэр нэхъ наIуэу къэзыгъэлъагъуэри. Гете и IэдакъэщIэкI нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщщ «Фауст» трагедиер. Абы и япэ Iыхьэр усакIуэм I808 гъэм итхащ, етIуанэ Iыхьэр – 1825-1831 гъэхэм. Мы трагедиер щытащ абы и пэкIэ щыIа европей узэщIакIуэ гупсысэм и зыужьыкIа псори щызэщIэкъуэжа икIи а гупсысэхэм 18-нэ лIэщIыгъуэм яIэну щытыкIэм и гъунэр изылъа икIи апхуэдэ щIыкIэкIэ 19-нэ лIэщIыгъуэм къыпэщылъхэм дахуэзышэ тхыгъэшхуэу. Трагедием исюжетыр щызэхигъэувэм, Гете къигъэсэбэпащ Фауст теухуа цIыхубэ тхылъыр (1587гъэ), апхуэдэуи гуащэ драмэр. Фауст и образымкIэ усакIуэм къытхуеIуатэ цIыхум и зэфIэкIыр зэрыгъунапкъэншэр и фIэщ зэрыхъур. Гуапагъэмрэ залымыгъэмрэ игъащIэ лъандэрэ яку дэлъ зэныкъуэкъуныгъэр Iуихыну хущIокъу Гете. Мефистофель и обрзым хэлъ Iейхэр Фауст хуосэбэп пэжыгъэм ухуэзышэ гъуэгур къэгъуэтынымкIэ. гретхен и гъащIэми къекIуэкIыкIами Фауст и къэлъыхъуэныгъэхэм щIыпIэшхуэ щаубыд. Фауст хэтлъагъуэ гуапагъэхэр щIигъэбыдэн мурадкIэ, тхакIуэм пасэрей тхыдэми зыхуегъазэ. Фаустрэ Еленэрэ я нэчыхьыр лъэхъэнитIым я зэпыщIэныгъэм и нагъыщэ плъытэми, ар нэкъыфIэщI къудейуэ аращ – Еленэ мэкIуэдыж – а быхэм я къуэри хокIуадэ. «ГъащIэри щхьэхуитыныгъэри зыхуэфащэр а тIуми махуэ къэс щIэзэуфырщ!» - аращ Гете и трагедием и гупсысэр зыхуэкIуэжыр. Гете и творчествэр Урысейм куэд щIауэ щадж икIи щызэрадзэкI. нэхъ пасэм абы и тхыгъэхэр зэрадзэкIащ Жуковский Всилий, Тютчев Федор, Аксаков К.С., Огарев Н. П., Лермонтов Михаил, Фет Афанасий сымэ. 2фауст» и япэ Iыхьэр урысыбзэкIэ зэрадзэкIауэ вариант 23-рэ щыIэщ. Псом япэ ар зэзыдзэкIар И.Губерщ, 1838 гъэм. Псом нэхърэ нэхъыфI хъуауэ ялъытэр Н. А. Ходорковскэмрэ Пастернак Борисрэ зэрадзэкIахэрщ. Гете 1832 гъэм гъатхэпэм и 22-м Веймар щылIащ. Гейне Г. и псалъэхэмкIэ жыпIэм «Гете лIа нэужь нэмыцэ литературэм и «художествэ лъэхъэнэр» иухащ». Нобэ фи пащхьэм итлъхьэ усэхэр Гете зэман зэмылIэужьыгъуэхэм итхахэм къахэтхащ. Уэрэзей Афлик Псоми, дэтхэнэ зыми хуэгъэзауэ Уэри цIыхуу укъыщигъэщIакIэ, ЗэплъыжыIуэ нэхъ набдзэгубдзаплъэу: Псоми уащхьэщымыкIми лъагагъкIэ, Уи инагъыр зыкIи мынэхъыкIэ. Бгъэвами бэлыхьхэр мымащIэу, Насыпри зищIысыр фIыуэ уощIэ.... Аращи, си къуэш, хыумыхыж уи гугъэр, Иджыри къухьэжакIэкъым ди дыгъэр. *** Зым яужь иту къокIуэ нэгъуэщI гуэр, Абы къыкIэлъокIуэж нэгъуэщI зыгуэри. ХэгъэщI уи гъуэгум, бгъэбыдауэ уи гур, ПхыкIыф цIыху уэрым я бэзэрым. КъыхэхуэнкIи хъунущ зыпIэжьэм, Удз гъэгъа къипчыну Тхьэ IэмыркIэ, Мыри зэгъащIэ – укIуэфынкъым жыжьэ, ЖьэрыIэзэ ухъуам пцIы упсынкIэ. ГъуэрыгъуапщкIуэ Мэз Iувым пхырыж псыежэхым Сыхэлъщ, толъкъуным IэплIэр хузэIусхыу. ЗыкъызешэкIри гуапэу зэрылъэлъу, АуаныщIу Iуожыж сыкIэлъыплъу. Ар щIопхъуэжри, и IэплIэр къиущIыу, ЕтIуанэ толъкъуныр къысхуопIащIэ. ЗыкъагъэIэгъуэурэ гъуэрыгъуэу, Насыпым и курыхыр сагъэлъагъур. Ауэ си нэгум телъыджащэу илъ нэщхъейм КъысфIощI нэхъ IэфI темыту мы дунейм. ФIыуэ слъагъум и гур къысщIэмыгъуу Зэрежьэжам иджыри сыхуощыгъуэ. НапIэIэтыгъуэ, къэшэж дэрэжэгъуэр, Къысхуэхьыж ар толъкъун джэгум щIыгъуу. ЕтIуанэ толъкъунми IэплIэ къызешэкIыр, Япэм нэхърэ зыкIи мынэхъыкIэу. 1768 Зэхуэзэгъуэмрэ зэбгъэдэкIыжыгъуэмрэ Псэм мафIэ къыщIэнар хуэхьыжкъым си гум, ПсынщIэу зызодзэри уанэгум, Губгъуэ Iэхуитлъэхуитым солъадэ, КъухьэпIэ пшэплъыр уафэ лъащIэм къыщолыдыр. Жэщ къэблэгъари дыжьыныфэу Телъауэ къыр дзакIэхэм уфафэу, Иджы хъар пIащIэу губгъуэм тегъуэлъхьакIэщ. Жыгеижьри, жэщ Iувыр фIэлъу щхьэкIэм, Мэзым хоплъэ, дэ тIум къытпэплъэу. Зыщиудыгъуауэ къуакIэбгыкIэм, мэзым, Жэщым и нэ фIыцIищэр къыттоплъызэ. Нэщхъей IэфIкIэ уэгур игъэнщIу, Пшэ къуацэм къахоплъ мазэщIэр. Жьы хуэмым, дамэхэр игъэIущащэу, Щхъыщхъ щэху шынагъуэ хегъэIукIыр жэщым. КIыфIыр ещхьми иныжь шынагъуэм, Гум къришырт уэрэд дэрэжэгъуэ, Шыри щIэкIуэрыкIырт нэшхуэгушхуэу. Псэр зыгъэхуабэ мафIэ гуащIэу КъыщикъуэлъыкIырт си бгъэм гъащIэр! Уи плъэкIэр, и мафIэм сыхисхьэу, Си хъуэпсапIэхэм къыхосыхьыр. Уэрат зыхуэпабгъэр псэм и хъуаскIэр, Ухэлъу и бэуэгъуэ къэскIэ. Мис иджы си гъуэгуанэр ноблагъэ, Уэри гъатхэу усхузэщIогъагъэ. УсщIыгъущ аргуэру! Сэ усщIыгъущ! Алыхь лъапIэ! Сэ сыткIэ къэзлэжьат жэнэтым и IэфIыпIэр?! Ауэ! – нэхущым къызэрищIу пшэкIэплъыр СыкIэлъыплъу хошыпсыхьыж уи теплъэр. Уи бам сыт хуэдэу сыкъызэщIигъаплъэрэт, Сытым хуэдэу нэщхъейуэ укъызэплърэт! Сыкъотэдж, си псэ зэпытхъым ныкъуэ-ныкъуэу Къыхэнэжари уэ зызакъуэрщ... Сыту насыпышхуэ лъагъуныгъэр! Уи лъагъуныгъэм насыпкIэ сызэщIебгъэ! Илъэсхэр И илъэсхэм щIалэгъуэм Я хьэлхэр гупэщ, къуату дэрэжэгъуэ, Ахэр зи ныбжьэгъум, шынагъуэ имыщIэу, Таурыхъым хуэдэу ирехьэкIыр гъащIэр. Илъэсхэр макIуэ, я хьэлхэм захъуэжрэ, Зиусхьэнхэу къызэIуахмэ я къавэбжэр, Зы ущIэгъу гуэри ящумыгъуэтыжу, ЩIыхуэу къуата псори птрахыжыр. 18I4 Бгъэмрэ тхьэрыкъуэмрэ Бгъэр, телъэтыкIри къырыщхьэм, Шхын къилъыхъуэну зиIэта къудейуэ, ЩакIуэм и шабзэшэ къылъэщIыхьэм Къреудыхыр, и дамэр къутауэ. Чыцэм хэхуэри бгъэ уIэгъэр, Хэлъащ жэщищ - махуищыр зи кIыхьагъым, КъыхигъэзыхьыхукIэ узым, ЩIыгур лъэбжьанэкIэ къигъазэу. ИтIанэ, псоми я хущхъуэгъуэ щIыуэпсыр КъоIэзэри уэсэпскIэ, Хуэм-хуэму къыхохьэжыр бгъэжьым и псэр. ЩэкIуэныр иджыри илъти и гум, Къуршыбгъэр лъэтэжыну йоIэ уэгум, АрщхьэкIэ дамэр хуэмышэщIыу, Аргуэру щIылъэм къытохуэж гууэщIу. ЩIэщхъу къыщыщIам нэр игъэпсыфу, Зигъэпсэхуну IуотIысхьэ псы Iуфэм. Нэр хуэму зэтрехри, бгъэр доплъей Абдеж дыдэм щыдэкIей жыгейм. Къелъагъу жыг щхьэкIэм къызыпхыплъу Уафэм и лъащIэм дыгъэ щызэщIэплъэр, Абы уэру кърикIут бзиипсым Нэрынэу холыдыкIыр дыгъэ нэпсыр. Пэмыжыжьэу я зэхуакухэм жыг щхьэкIэхэм ТхьэрыкъуитI къыщалъэтыхь, дамэр щIаупскIэу. Хуэму къыщотIысэххэри псы Iуфэм, МыпIащIэу къыщакIухь пшахъуэ дыщафэм. ИгъэкIэрахъуэурэ и нащхъуэр, Тхьэрыкъуэм къыздиплъыхьым псыхъуэр, Гу лъетэ и щхьэр къыфIэхуауэ Щыс бгъэжьым, жагъуэу зиущэхуауэ. Тхьэрыкъуэр, дамэр игъэсысу, Йодэмэпкъауэри и гъусэм, Ирегъэлъагъур и гур щIэгъуу, Бгъэжьыр нэщхъейуэ зэрыщыгъуэр: Тхьэрыкъуэ пщэхум къуршыбгъэм зыхуегъазэ: Ныбжьэгъу, щхьэ унэщхъейрэ апхуэдизу, Хуиту зыплъыхьыт, дунеймкIэ зыгъази! Дызыхуэныкъуэр дэ зы мащIэщ Ди насыпыр ирикъуным папщIэ. Ппэгъунэгъу дыдэуэ мыбдей, Сыт къыщыплъагъур мы дунейм? ИхъуреягъкIэ жыгхэр щокIыр Жьауэ къыпхуащIыурэ я щхьэкIэр, Дыгъэ жьэражьэм ущахъумэу Псы ешкIурэхым иплъэу гъуджэу, ПшэкIэплъыр къищIыркъэ телъыджэу? МэкъупIэ щхъуантIэ алэрыбгъум КъыщыбокIухьыр зыбгъэщIагъуэу, Фоупсу къоIэфIэкIыр уи псэм Удз тхьэмпэхэм ятелъ уэсэпсыр. Щогъуэт мыбдеж ипфыни пшхыни. Сытым щыгъуи уиIэныр гугъапIэ Насыпу щыIэм я нэхъ лъапIэщ! Егъэлея дыщIэмыхъуэпсу зы, Дытехъуапхъэщ диIэм арэзы». Абдеж, зыхуегъазэри Iущыгъэм, Хэгупсысыхьурэ, жеIэр къуршыбгъэм: «ГъащIэ насыпым ухуищIауэ пщалъэ, Тхьэрыкъуэр уи акъылкIэ къызопсалъэ.» Зызызгъэзэхуэжу СогъэщIэгъуэж сыкъыщеджэжкIэ Зэман блэкIахэм суцIырхъахэм Унэр зыкIщхьыкIыу къыщыслъыхъуэжкIэ ТекIыжа тхылъымпIэ кхъахэр. Си гъащIэ мащIэм и гъуэгуанэм Си дзыхь езгъэзу си гъусар, ЗыхищIыкIауэ си гукъанэр Тхылъеджэм деж нэзыхьэсар... Къэгъанэ уи пщIэншэрыпсалъэр, Требгъэдзэну ет уи тхылъыр: ГъащIэм къигъэув упщIэ нэрынэм Жэуап етыныр уэращ зи къалэныр! Си анэм деж КъыпхуэмыкIуами Iэджэ щIауэ Уи къуэм и сэлам е и тхыгъэ, Уимыгугъэ щIалэм фIэжэщIауэ Анэм хуиIэ лъагъуныгъэр. А лъагъуныгъэр ещхьщ къыр абрагъуэу Зи хъурзэ хьэлъэр хэлъым тенджызым, Къытезэрыгуэми толъкъунхэр гъуагъуэу, Яхуэмыгъэхъейуэ зы бжьизи. Загъэзалыму, зэми къэдэхащIэу, Толъкъунхэр къокIапсэлъэрышэ. Къыр лъэ быдэжьыр яхухэмыгъащIэу Толъкъун губжьахэр пщIэншэу къылърешэ. Ар и быдагъщ си анэ лъагъуныгъэм, Зыми лъэмыкIыу сигу иригъэхуну. Си гъащIэ мащIэм къуэмыхьэж и дыгъэу, Аращ си гъуэгур схузыгъэнэхунур. Зэм бэлыхьхэм къыхахуу тхъурымбэ, ЗыщигъафIэу зэм насып бзиибэм, Уафэ щIагъым щIэлъщ си лъагъуныгъэр Толъкъунхэм Iуамыгъаплъэу хуиту дыгъэм. Ауэ жэщым хэлыдыкIа вагъуэу Уи нэ къабзитIыр наIуэу къызолъагъури, Уи деж нахьэсыр, нызыпхахри пшэм, Уи къуэм къыпхуиIэ лъагъуныгъэ щIэншэр. 1767 УэрэджыIакIуэ «БжэщхьэIум къыщрагъэкIыр сыт пшыналъэ? Сыт макъамэ къыщеуэр бжэIупэм? Хэт уэрэдыр къэзыгъэIур ину Къыбгъэдыхьауэ гъунэгъуу си унэм!..»- ИщIащи унафэ пащтыхьым, ЩIопхъуэ бейгуэлыр и щхьэр щIихьэу. Бейгуэлыр къыщысыжым, жеIэр пащтыхьым: «Уэрэд жызыIэ лIыжьыр къыщIэвгъыхьэ!» «Шыкурым, зауэлIхэ, пщIэ фхузощI, Фэри, цIыхубзхэ, Тхьэм фиузэщI!.. Хэт къэзыбжыфыр вагъуэу исыр уэгум? Зэреджэр ахэм хэт ириубыдэфрэ и гум? ПлъэкIэм уриджэми жэнэтым и IэфIыпIэм, Зэтеплъхьэм напIэр, мэкIуэдыж пщIыхьэпIэр!» Iэпэр иригъажэу шыкIэпшынэм, УэрэджыIакIуэ лIыжьым щIеукъуанцIэ и нэр. Нэхъ лIыхъухэм я нэр маблэ мафIэу, ЦIыхубзхэм напIэр ирахьэх щIыкIафIэу. Пшыналъэм итхьэкъуа пащтыхьым Унафэ ещIри дыщэ пщэхъу къыхуахьыр. Уэрэд дахащэм пэкIуэ фIыщIэу Абы пщэхъур лIыжьым тыгъэ хуещIыр Сыхуейкъым сэ уи дыщэ пщэхъум, Къэзлэжьыркъым апхуэдэ саугъэт НэхъыфIщ ар ети зауэлI лIыхъуу ЗауапIэ губгъуэм хахуэу итым. Ет саугъэтыр IуэхутхьэбзащIэу Бейгуэл уи Iуфэр къэзыжыхьым, АбыкIэ нэхъри хьэлъэ щыпщIыу Жэуаплыныгъэу гъащIэм щихьыр!.. Уэрэдыр сэ жызоIэ тхьэ IэмыркIэ, Щхьэхуиту уэгум жэнэтбзу щыушэу, ягъэфIэжыну саугъэт гуэркIэ Аракъым пшынэм уэрэд къыщIришыр. Ауэ пхузиIэщ зыщ щIэлъаIуэр си пшыналъэр: Къысхуигъахъуэ изу дыщэ фалъэм, Гу ешам и бампIэр дригъэхуу, Сыхъэ защIэу къикъуэлъыкI санэхур! ЛIыжьым егъэщIейри дыщэ фалъэр Иреф санэхури, мыпхуэдэу жеIэр псалъэ: «Телъу берычэтыр Iэнэм, Тхьэм къыщыхуащ и нэфI мы унэм- Къехъуапсэу зылъэмыкIыр! Уэри, Алыхьым и гущIэгъукIэ, ЩIым ущопсэури тыншу, Адрейхэми абыкIэ ядэгуашэ!» 1783 ЩакIуэм и пщыхьэщхьэ уэрэд Фочыр сIыгъыу сокIуэ губгъуэм ситу, Си пшапэ гъуэгур схуигъэнэхуу Щхьэгум щыхуарзэу къысщхьэщыту Си нэгум щIэтщ уи сурэт тхьэхур. Зэгуэрым губгъуэм пхытша лъагъуэм Утету ущыдыхьэкIэ псыхъуэм, Уэ езым, къызжеIэт иумыхьэкIыу, Си ныбжь нэхъ мыхъуми уи гум къэкIрэ? Уи плъэкIэм зыщызыгъэпщкIа ныбжьыр Елъэпэуэжами и насыпым, Уэ къыпщигъэпщкIужу и лъэужьыр, Къилъыхъуэжрэ насыпым и псыпэр? Сыногупсысмэ, си псэм хуохъу Iэзэгъуэ, Абы сщхьэщехыр щыблэм и шынагъуэр Мазэ изым сыхэплъэ и пшэкIухьым КъысфIэщIыжу уи нэм сыщIоплъыхьыр. 1776 *** СщIэркъым къыздикIар мыбы сыкъэзыша си гъуэгур, ЩIым къыщыспсэуар къысхуэгъэкIыжкъым си гум. Мыбы накъыгъэм и махуэ дэрэжэгъуэм Щызэхуозэж зэныбжьэгъужьхэу Лъагъуныгъэр, ГуфIэгъуэр. А тIури зыуэ зыхэшыпсыхьыжырщ Гъынуи гуфIэнуи зыхулъэкIыжыр! *** ПикIуэт, худэчых щхьэлъащIэм Зэрыкъуаншэр плъагъуми нахуэу, Дзажэналъэм къыхихыу къыщигъэщIым, Алыхь дыдэм ар хуэщIакъым захуэ. ЗэфIощIыкIыр къэбгъэшыну яужь уихьэм. Аращ, Iэдэм, къытхуэупсат абдеж Алыхьыр. Къэбгъэшынуи зэфIэпщIыкIынуи зыпумыщIэ, Аракъэ зэрыхъужыр езыр гъащIэр. *** КIэнджэгущ зэрыщыту гъащIэр, Щахьэхуи, къыщыпхьэхуи къыпхуэмыщIэу. Къыхуэнэжакъым куэд кIэнджэгум Лъэр нихусыным зыщIэхъуэпсым и гур. Ямыжагъуэу пцIы тIэкIуи яупсын, ЖызыIи щыIэщ делэу джэгур кIэн. КIэн джэгур къызоплъэкIри, къызоплъыр - КъэувыIэ, къыпумыщэ адкIэ псалъэм. Зэрызэхэлъыр дауэ мы дунейр? Iуэхур къэсми ди щхьэм, ИпэкIэ дишэну къытлърехьэ, Ауэ дыщыуэу дыщыхуам щыхупIэм, Зы къэмыплъэну, къиIэту и напIэр. *** Сытым щыгъуи фIыщ ущIыгъуныр Зи акъылым имыIэм гъунэ. Уи Iуэхур зэIыхьами хэкIыпIэншэу, Абы укъигъэнэнкъым жэуапыншэу. КъыпхуищIынщи гущIэгъу, къодэхащIэу, Ухишэжынщ аргуэру дуней гъащIэм. *** Мы ди гъащIэм и унафэр зыIэщIэлъхэр Къытщретхъухэ е къытхурепсалъэ. Ахэр зыкIи уэим ямыщIу, УнэIутхэм ирахьэкIыр гъащIэр. Къыумылэжьауэ къыщошхыдэм, Дзэр зэтекъузи, зыгъэбыдэ. Е хуэмыфащэу къыпщытхъуми, ЗыдегъэкIу зиусхьэным зэрыхъуу. Зиусхьэнхэ, Алыхьым и пащхьэм Фи къалэну жэуапыр щывохьыр, Фыхьэзырщ фэри фхьыну бэлыхьыр, Абы щхьэкIэ гугъущэ фемыхьмэ. *** Езым хуэдэ щIы хъурейм щызекIуэу ЖиIэфыну фыхуэза усакIуэ? Нэхъ уэрэдыфI нэгъуэщIым иусауэ Зиумысыжауэ флъэгъуа шыкIэпшынауэ? Апхуэдэ цIыхухэри захуэщ зыгуэркIэ: Ураудыхынщ пIэтам нэгъуэщIыр, Узыхуэупсахэм псэкIи гукIи, КIыфI къыпщащIыжынщ езым уи гъащIэр. Сахуэзахэщ сэ цIыху зэмыщхь Iэджэм: Къулыкъунши, зи къулыкъукIэ лъаги, Хузэхэмыхуу Iейри фIыри пфIызэхиджэ Пэтми, зигъэIущрэ зигъэпагэу. ИпхъэнкIыжыну блэкIам и Iэужьыр, Къэзылъыхъуэ щыIэщ жыхапхъэщIи, Хуэдзэлашхэми гужьгъэжьыр жыхапхъэжьым, ПхъэнкIэфкъым жыхапхъэщIэр нэгъуэщIу. Зэщегъэхьэж гужьгъэжьым цIыхухэр, ХуещIыжыр зым адрейм гукъанэ. Я мурадхэр зэрызэтехуэр Къамылъагъужыфу я нэм. *** Ар дэтхэнэ зыми зыхыдощIэ - Щыуахътыншэщ тепщэгъуэр ди гъащIэм. Согъэныбжьэгъур сэ губзыгъэр, Залымми дэсIыгъщ лъэрыгъыр Зы хъушэшхуэу зэхэтхъуа цIыху гупым Нэхъ делэрщ къыхэзышиикIыр и пэр, Ныкъуэделэр, цIыху нэмыщIысыр Iуэхур къигъэутхъуэу дэни носыр. Делэм нэхъыбэрэ седаIуэу къыщIызодзэ, Губзыгъэм зыщызгъэпщкIурэ зыпыIуздзу. Делэм къыфIэIуэхукъым зыри Хьэзырщ губзыгъэр игъэзыну щIыри уэри. Тхэлъщ залымыгъэ, диIэщ лъагъуныгъи, ЗэщIыгъуу ахэм дызэтраIыгъэ. Дыгъэр дгъэункIыфIыну дыщыхуежьэм, ЩIыIэр пэтлъытащ хуабэ жьэражьэм. Хьэфизи Гуттени щыгъуазэт абы: Бийм къекIухьыр теубгъуауэ абэр! Сэ си бийхэр зэуэ нэм къыщIэуэу КъыхэплъагъукIынукъым цIыху уэрым. «КъытхуэIуатэт уи бийм и теплъэр!» «КъызэрыгуэкI чристэнущ абы узэреплъыр, Ауэ я гужьгъэжьыр схуагъэтIыгъуэу, МызэмытIэу къащIахэщ си жагъуэ». *** Дыхуезыджэхэм гуапагъэм Даподжэжыр гуапэу, Къытхуихьауэ щытмэ гуапэ, Худогъазэ гупэр. Уэ уи уни, хьэпи шыпи ИмыIэу дэплъыпIэ, Къэпхухьащи лъагэу сэхкIэ, Ар нэхъ тыншщ си дежкIи. СыткIи фIыщ лъакъуитI зыщIэт цIыху лъэпкъыр, Ауэ хэлъщ зы хьэл бэлыхьлажьэу- Зыгуэр зыгуэрым ищIауэ илъэгъуакъэ, ТекIуэдами ихунущ и лъэужьыр! Мы зы Псалъэр уигу игъэлъ гъуэгу ущытехьэм, Ар и псалъэщи щIыхьым: ЩызэщхькIэ фызыхуэкIуэр фыщIэхъуэпсу, НэхъыфI гъуэгуанэр зэдэфкIуи зэгъусэу! ЛъакъуэпэщIэдзи къытхуащIынущ мызэмытIэу, Iужажэхэм, пцIыупсхэм, бзитIщхьитIхэм, Ауэ лъагъуныгъэр нуру къаблэм, Сытым щхьэкIэ ухуеиж дэлэлым? Я унафэр дыщэм, щIыхьым ИщIынщ хэти и тхьэ къызэрихьу. Санэху закъуэрщ, къимыщIу уи жагъуэ, Зыр тIу хъуауэ уэзыгъэлъагъур. А псоми теухуауэ мымащIэ Уэрэду иусар Хьэфизи, ДэнэкIи делагъэу щащIэм Шэчыгъуейуэ и щхьэр ягъэузу. Ауэ, а псоми защыбдзейуэ, гъащIэм УпыIужыным щыIэкъым нэхъ гугъу. КъитхъутхъукIи губжьыр гум и лъащIэм, Пыщэж уи гъуэгум хуиту, си ныбжьэгъу!
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gete-iogann-volfang.txt" }
АдыгабзэкIэ зэзыдзэкIыгъэр Емыжэ МулиIэт (пычыгъуэ) СэукIа, сэмыукIа? – джары упчIэр. Жъалымэу къыбдэпсэурэм сыд епшIэщт? КъыуишIэрэм уезэгъэу ущысыщта? Упэуцуны зафэу утекIощта? Е улIэмэ нахьышIуа? – УигухэкIи, Уиузи, бзаджи зэкIэ пщыгъупшэщтых. Ар тхъагъоба, узгъэгумэкIрэр зэкIэ ЛIэныгъэ чъыем пщигъэгъупшэжьыщтых! Опсэуфэ угу ихъыкIыгъэр зэкIэ УзылIэкIэ зэужэу мэкIодыжьа? Е ащи гумэкIыгъо горэ щыIа? Хьадрыхэ чъыем хэта шIуа пкIыхьапIэ? Ащ щыIэр тшIэрэп, ары мы дунаим Къин щытэлъэгъуми, къинэу тызфытетыр. Арары мыхъумэ, хэта зыщыIэщтыр, Уагъэпыутэу, къыожъалымэкIхэу, Къыптыралъхьэу пцIыхэр, гупсэхэр аукIхэу! А пстэуми яIэташъхьэр – ощ нахь делэм Уигъэпыутэу къыбдэхьащхмэ ары. А зэкIэ пщыIэу ущыIэны нахьи Зы къэмэ огъукIэ пстэури зэшIопхыщт. Хьадрыхэ щыIэм тыщэрэмыщыни! Хэт зыщыIэщтыр мыщ фэдизы къиныр. Ащ кIуагъэу зи къэзгъэзэжьыгъэ щыIэп, ТымышIэрэм тыпэгъокIыны нахьи, Мыщ щыIэ къиным тыкъерэуцуалI,- Джар тэIошъ, гоу тетшIыхьэрэр тIэпэзы, Хъулъфыгъэ плъышъо ттетми, тыкъэрабгъ. Джар икIодыкI гукъэкIэу пкIэшхо зиIэм Ар тетлъхьэу-тетхызэ тэпшъышъ тIэпэзэжьы. Икъун къэсIуагъэр – ащ щысыухын! Офелия! Сыгу игушIуагъор оры! Тхьэ узщелъэIурэм, сэри къысфелъэIу.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ghamlet.txt" }
ЗэзыдзэкIар Къэрмокъуэ Хьэмидщ Тэрч адрыщIкIэ быдапIэм сыдэст абы щыгъуэ - илъэситхум нэсащ ар къызэрыхъурэ. Зэгуэрым, бжьыхьэ хъуауэ, гъуэмылэ къытхуашащ. Гъуэмылашэм зы офицер щIалэ ящIыгъут, илъэс тIощIрэ тхурэ и ныбжьынкъэ жыпIэу. Зэрыхабзэти, къакIуэри щIалэм къызжиIащ си деж, быдапIэм, къулыкъу щищIэн хуейуэ и пщэ къызэрыдалъхьар. ЩIалэ псыгъуэт, фагъуэт, и фащэри щIэрыпсти, гу лъыстащ Кавказым къызэрихьэрэ куэд зэрымыщIам. «Уэ, дауи, жысIащ, - Урысейм укъызэрикIрэ куэд щIакъым». «Пэжщ, зиусхьэн штабс-капитан», - жэуап къызитыжащ абы. И Iэр субыдри жесIащ: «Си гуапэщ, си гуапэ дыдэщ. ТIэкIу ущезэшынущ мыбы… дауи щрети, ныбжьэгъу дызэхуэхъунщ. Максим МаксимычкIэ укъызэджэмэ, зэфIэкIащ. Си деж укъыщыщIыхьэкIэ фащэ пщымыгъми, ягъэ кIынкъым». Зы пэш щIэдгъэтIысхьащ. - Сытыт и цIэр? - сеупщIащ Максим Максимыч. - Григорий Александрович Печорин. Уи фIэщ зэрыпщIын, щIалэ хъарзынэтэмэ; ауэ и хьэлым укъыщигъэуIэбжьи къэхъурт. Псалъэм щхьэкIэ жысIэнщи, уэшхыр къожэх, щIыIэщ, итIани езыр махуэ псом мэщакIуэ; псори ешаелIащ, ущхъуэнтIащ - мобы зыуи къыщыхъуркъым. Дунейм къыщытемыхьэххи къэхъурт: бжэ-щхьэгъубжэр къригъэбыдэкIынти, махуэр зи кIыхьагъым и зы псалъэ къэIунтэкъым; къызэрыкIакъэ - и жьафэ къехыртэкъым, ныбафэуз дызэтрищIэрт… Хьэл гъэщIэгъуэн хэлъащ, къулей гуэруи къыщIэкIынт: хьэпшып лъапIэ Iэджэ къыздрихьэкIырт. - Куэдрэ щыIа уи деж? - сыщIэупщIащ аргуэру. - Зы илъэс хуэдэкIэ. Сигу къинащ а илъэсыр, игъащIэкIэ сщыгъупщэжынукъым, си нэгу щIимыгъэкIар укIуэдыж. Я нэгу хьэлэмэт гуэр щIэкIын хуейуэ зи натIэ къритхэ цIыху щыIэкъэ? - Хьэлэмэти? - гъэщIэгъуэн къысщыхъуауэ фэ зытезгъэуащ сэ, шей хуизгъахъуэурэ. - Зы хъыбар уезгъэдэIуэнщ. БыдапIэм верстих хуэдэкIэ нэхъ пэмыжыжьэу, ди хэгъэрейуэ зыпщ щыпсэурт. Абы и къуэр - илъэс пщыкIутху хуэдиз и ныбжьынт - къыдэуэсауэ быдапIэм къэкIуэрейт, махуэ къэс щхьэусыгъуэ къигъуэтурэ. ЖыпIэнуракъэ, Григорий Александрович сэрэ щыдгъэкIащ щIалэ цIыкIур. Дырипсырий гуэрт, зримыкун щыIэтэкъым: здэжэм епхъухыурэ пыIэр къипхъуатэрт, нэщанэ еуэрт. Зыт дэбгъуэнур: ахъшэ щхьэкIэ имыщIэн щыIэтэкъым. Зэгуэрым Григорий Александрович, гушыIэм къыхихри, щIалэ цIыкIум жриIащ и адэм и мэл хъушэм хэт ажэр къыхуихьмэ, дыщэ ахъшэ иритыну. ИщIэм еплъ: жэщым ажэр бжьакъуэкIэ къилъэфащ. Зэгуэдгъэпын мурад тщIырэ дыщIэнакIэмэ, и нэм лъы къытелъадэрти, щIалэ цIыкIур къамэм епхъуэрт. «Ей, Азэмэт, уи хьэлым утекIуэдэжынущ, - жесIэрт сэ абы, - уи щхьэр хэплъхьэнущ!» Пщыр зэгуэрым къакIуэри, дригъэблэгъащ: ипхъу нэхъыжьыр иригъашэрти, я хьэгъуэлIыгъуэт. Пщыр ди хэгъэрейти, дыщригъэблэгъакIэ дымыкIуэу хъунутэкъым. ДыкIуащ. Хьэхэр банэу къыдэжащ къуажэм. Дыкъыщалъагъум, цIыхубзхэм лъэныкъуэ зрагъэзыжащ; дызыIуплъа закъуэтIакъуэм тхьэIухудкIэ уеджэнтэкъым. «Шэрджэс пщащэхэр нэхъ дахэ си гугъащ», - жиIащ Григорий Александрович. «УмыпIащIэт!» - жысIащ сэ, си пащIэкIэ сыщIэгуфIыкIри. Пщым и пщIантIэм цIыхур дэзт; абыхэм хьэгъуэлIыгъуэ яIэмэ, блэкIри къыблэкIыжри кърагъэблагъэ. ХьэщIэщымкIэ драгъэблэгъащ, хабзэ псори къыткIэлъызэрахьэурэ. Дишхэм зэгъапIэ хуащIари зэзгъэлъэгъуащ, гу зылъезмыгъатэурэ: къэхъунур хэт ищIэнт? - Я хьэгъуэлIыгъуэр дауэ зэрекIуэкIыр? - сеупщIащ сэ штабс-капитаным. - Молэр КъурIэным щыщ къоджэ япэщIыкIэ, итIанэ нысашэ къэкIуахэм тыгъэ хуащI; йофэ-йошхэ; шухэр къызэдожэ; ажэгъафэр утыкум итщи, псори егъэдыхьэшх; пшапэр зэхэуэмэ, хьэщIэщым щызэхотIысхьэри, я IутIыжщ. ШыкIэпшынэ си гугъэжщ зэреджэр - зы лIыжь абы йопщэ, пщащэхэмрэ щIалэхэмрэ зэпоуври, Iэгу йоуэ, уэрэд жаIэ. Зы щIалэрэ зы хъыджэбзрэ утыкум йохьэри, уэрэд зэпадзыжурэ, зэпоуэ, адрейхэр къыдожьу. Печоринымрэ сэрэ жьантIэм дыдэст. Пщым ипхъу нэхъыщIэр - илъэс пщыкIух и ныбжьынт - къыдбгъэдыхьэри, уэрэд жиIащ. - Сыт уэрэд, умыщIэжу пIэрэ? - Мыпхуэдэ гуэр си гугъэжщ: «ЕкIу защIэщ ди щIалэхэр, хьэзыр Iупэхущ, урыс афицарыр нэхъ екIужщ, и фащэри дыщэпсщи, зэщIолыдэ; щихум хуэдэу къуданщ ар; ауэ ди хадэм къыщыкIынукъым, щыгъэгъэнукъым». Печориным зыкъиIэтри, пщащэм зыхуигъэщхъащ, и натIэмрэ и бгъэгумрэ теIэбэри, и жэуапыр тэрмэш хуэсщIыну къызэлъэIуащ; я бзэр фIыуэ сощIэ сэ - тэрмэш хуэсщIащ и жэуапыр. Пщащэр дбгъэдэкIыжа нэужь, Григорий Александрович сеупщIащ: «НтIэ, дауэ къыпщыхъуа?» - «ДахэкIейщ! - жиIащ абы. - Сыт и цIэр?» - «Бэлэ», - жэуап естащ. ДахэкIейр пэжт: щхьэпэлъагэт, ишат, нэфIыцIэт, мыщIэ ис хуэдэ, уи гущIэлъапсэм нэплъыс къыпфIэщIырт. Печориным, щым хъуауэ, пщащэр нэкIэ игъэхъурт, езыри щIэх-щIэхыурэ къыхуеплъэкIырт. Печориным и закъуэтэкъым ар нэкIэ зыгъэхъур: плIанэпэм дэтт абы зи нитIыр къытезыубыда нэгъуэщI гуэри; мафIэ дэпым хуэдэу къилыдыкIырт абы и нитIыр. СыщыIуплъэм, къэсцIыхужащ куэд щIауэ си нэIуасэ Къазбич. Ар дауэ зэрыбжесIэнур, дифIуи ди мыфIуи щыттэкъым. КуэдкIэ шэч хуащIырт, бзаджагъэ гуэр дамылъэгъуаIами. БыдапIэм мэл къихуурэ пуду къыдищэ и хабзэт, къэзэртэкъым: жиIам текIынутэкъым, букIам. Псыжь зэпрыкIыурэ абрэджхэм гъусэ яхуэхъуу жаIэрт абы щхьэкIэ, езыр нэсри къэсыжауэ абрэдж теплъэт: хэщIыхьат, къуэгъут, плIабгъуэт… Нэхъ хьилэшы уигъэлъыхъуэнт Iимансызым. И цейр сыт щыгъуи зэхэчэтхъат, щыдэжыным щIигъэнауэ, ауэ и Iэщэр дыщэ защIэт. И шыр Къэбэрдей псом щыцIэрыIуэт - нэхъ шыфI дэнэ къипхынт! Iэджэрэ къещащ - яхуэдыгъуакъым. Иджыпсту слъагъу хуэдэщ шыр: лъэ псыгъуэт, шабзэшэ хуэдэ, и нитIыр Бэлэ и нэм хуэдэу жант, и гуащIэр-щэ! Верст щэ ныкъуэр зыуи къыщыхъунутэкъым, зейм хьэм хуэдэу есащи, и макъ къудеймкIэ ецIыху! Шы фIэдзапIэм щыфIимыдзэр Iэджэрэт. Абрэджыш нэгъэсат, жы-пIэнурамэ!.. А пщыхьэщхьэм Къазбич зэрынэщхъыдзэм гу лъыстащ, гу лъыстащ и цейм афэ джани зэрыщIэлъым. «Афэ джанэ щIыщыгъыр щхьэусыгъуэншэтэкъым, - сигу къэкIащ сэ, дауи, зыгуэр зэрехъэ». Жьы зыщIезгъэхунщ жысIэри, пщIантIэм сыдыхьащ. Пшапэр зэхэуакIэт, пшагъуэр къуэ кIуэцIым щызеуэрт. Дишхэр зыщIагъэзэгъа шэщымкIэ сунэтIащ, Iусыр къаIэщIэухамэ, сеплъынщ жысIэри; къинэмыщIауи, усакъмэ, узыхущIемыгъуэжынт: си шыр шыфIт, къыIуплъамэ, адыгэхэм я щхьэр ящIырт: «ШыфIщ, тхьэ, шыфI дыдэщ!» Бжыхьым сыбгъурытурэ сыздэкIуэм, псалъэмакъ зэхызох; зыр занщIэу къэсцIыхужащ: Азэмэтт, ди хэгъэрей пщым и къуэ хьэкIэпычырт; адрейм и псалъэр нэхъ кIащхъэт. «Сыт мыбыхэм зи гугъу ящIыр? - жысIащ сигукIэ. - Си шыр армырауэ пIэрэ зытепсэлъыхьыр?» Бжыхь лъабжьэм сыщIэтIысхьэри, сызыпхыдэIукIащ. Унэм къыщIэIукI уэрэд макъымрэ псалъэмакъымрэ мо тIум я псалъэр зэзэмызи сфIыщIахъумэрт. - Уи шыр шы телъыджэщ! - жиIэрт Азэмэт. - Ди унэм я тхьэмадэр сэрарэ шыбз щищ хъу гуартэ сиIатэмэ, абы и ныкъуэр уи зы шым щхьэкIэ уэстынт, Къазбич! «А, Къазбич!» - жысIащ сигукIэ, афэ джанэри сигу къэкIыжащ. - Узахуэщ, - жиIащ Къазбич, заулкIэ щыма нэужь. - Къэбэрдей псом щыбгъуэтынукъым апхуэдэш. Зэгуэр Тэрч дызэпрыкIащ, абрэджхэм гъусэ сахуэхъури. Къэзакъым я шыр къэтхун мурад тщIауэ арати, къыдэхъулIакъым; къыщыткIэлъыпхъэрым, щхьэж и занщIэр и гъуэгути, дызэбгрыжащ. Къэзакъ шууиплI си ужь къиуващ; я кIий-гуо макъыр зэхызох, мэз Iув сынэблэгъат. Уанэм зытезгъащIэри, шым щIопщ уэгъуэ есхащ - а зэм фIэкI щIопщкIэ игу хэзгъэщIатэкъым игъащIэм. БзуупцIэ нэхъей, си шыр мэз щIагъым щIолъэт, си цейр жыг къудамэхэм зэхачатхъэ, си напэр щIахулыкI. Си шыр жыг лъэдакъэхэм щхьэпролъ, къуацэ-чыцэр бгъэгукIэ ирещIыкI. Шыр хуейм къизнэрэ мэзым зыхэзгъэпщкIуамэ, нэхъыфIынкIи хъунт, итIани сутIыпщын сигу пыкIакъым - зэрызмыутIыпщам и сэбэп къызэкIыжащ. ШитI-щы фийуэ сщхьэпрылъэтащ; къэзакъхэр епсыхри мэзым къыщIэлъэдауэ, си ужьыр къаху… Къуэ зэв куу сыIууащ асыхьэтым, си шыр зымащIэкIэ Iэнкунри, зидзащ. Зидза щхьэкIэ, къуэм зэпрылъыфакъым, и фIалъэ лъакъуитIымкIэ нэпкъыр иубыда фIэкIа. ШхуэмылакIэр сутIыпщри, къуэм зыдэздзащ, аращ си шыр къезыгъэлар: нэпкъым дэцIэфтащ. Къэзакъхэм ялъэгъуащ а псор, ауэ къуэм зыри ныскIэлъыдыхьакъым: сиукIа я гугъэри, си шым и ужь ихьащ. Сигу фIы щыщIэнт: къуэ кIуэцIым зыдэзудыгъуауэ, енэб кIырым сыпхопщ. Мэз гъунэм сынэсащ. Солъагъу: мэзым къыщIэкIыжри, къэзакъиплI хуейм къихьащ, къэзакъхэм си Къэрэгёз къажьэхэлъэдащ. къэзакъхэр зэрыгъэкIийуэ шымкIэ задзащ, шым и ужь куэдрэ итащ ахэр, кърахуэкIыурэ, аркъэнкIэ яубыди пэтащ - сызэщIэкIэзызащ абдежым, си нэр суфIыцIри тхьэ селъэIуащ. Си щхьэр къэсIэтыжмэ - солъагъу: и кIэр ирисауэ, золъатэ си Къэрэгёз, жьыбгъэм хуэдэщи; къэзакъхэр, яшхэр ешаелIауэ, абы и ужь итщ. ПэжкIэ тхьэ соIуэ! Пшапэ кIыфI хъуху, къуэм сыдэсащ. АдэкIэ къэхъуми еплъ, Азэмэт: кIыфIым шы хъухъу-щыщ макъ къыхэIукIащ, къуэм къыщхьэщыхьауэ, щIыр лъэбжьанэкIэ къреуд. - Си Къэрэгёз и макъыр къэсцIыхужынтэкъэ! Абы лъандэрэ дызэфIэкIуэдыжакъым си шымрэ сэрэ. Сэ зэхэсхащ ар шым и пщэ лантIэм IэгукIэ зэрытеуIуэр, едэхащIэурэ. - Шыбз мин хъун гуартэ сиIатэмэ, - жиIащ Азэмэт, - псори уэстынт уи Къэрэгёз щхьэкIэ! - Хьэуэ, сыхуейкъым, - жиIащ Къазбич, ар къыфIэмыIуэхуу. - Къазбич, - жиIащ Азэмэт, зигъэбзэIэфIу, - уэ уцIыху хьэлэлщ, ушууей хахуэщ, сэ си адэр урысхэм яфIолIыкIри, бгым сригъэхьэркъым, уи шыр къызэти, пхуэзмыщIэн щыIэкъым, ди адэм и фочхэм е и сэшхуэхэм я нэхъыфIыр къыпхуэздыгъунщ - узыхуейр къызжеIэ закъуэ. Ди адэм и сэшхуэр ауэ сытми сэшхуэ: и дзэм уеплъын ущощтэ, афэ джанэр - уэ пщыгъым хуэдэ афэ джанэр! - зэпигъэлъэтынущ, зыуи къыщыхъунукъым. Къазбич щымт. - Уи шыр зэрыслъагъу лъандэрэ, - и псалъэм пищащ Азэмэт, - си цIэр сэзэгъыжыркъым, си тхьэкIумэм икIыркъым и щыщ макъыр, и лъабжьэм къыщIих хъуаскIэм си нэр къыщепхъуэ, дунейм теткъым сфIэIэфIыж, си адэм и шыбз гуартэм зыш хэткъым уи шым пэсщIын: я нэхъ шыфI дыдэри си нэм къихьыжыркъым, сышэсыни си щхьэ теслъхьэркъым, си гупсысэм хэмыкIыр уи шы къарапцIэрщ, сыIуплъамэ, си гур къолъэт, си лъыр къокъуалъэ. Езыр къызэрысIуплъэр-щэ! Къызэпсэлъэн къысфIощI, и нэ фIыцIитIыр къыстриубыдэмэ! ЗыслIэжынщ, Къазбич, уи шыр къызумыщэмэ! - Ар гъыуэ къысфIэщIащ сэ: гумахэкIэ уеджэнтэкъым Азэмэт, щIалэ ерыщт, букIамэ, и нэпс къудамэ уигъэлъагъунутэкъым - ар и хьэлт зэрысабий лъандэрэ. Къазбич къыщыдыхьэшхащ щIалэм. - Сыти пхуэсщIэнщ, - жиIащ Азэмэт, зызэтриубыдэжри. - Ухуеймэ, си шыпхъур къыпхуэздыгъунщ. Ар къызэрыфэр плъэгъуакъэ, и уэрэдыр зэхэпхакъэ! Дыщэ IуданэкIэ зэрыхидыкIыр-щэ! Тырку пащтыхьри теплъакъым апхуэдэ пщащэ!.. Ухуей? Пщэдей пщыхьэщхьэ псыхъуэм къыщыспэплъэ: ди гъунэгъу къуажэм сшэ хуэдэ зысщIынщи, уи Iэрылъхьэщ! Уи шым и уасэкъэ Бэлэ? Къазбич куэдрэ щымащ, иужьым жэуапым и пIэкIэ пасэрей уэрэд къыхидзащ, и макъым зримыгъэIэту: Дэсщ тхьэIухудхэр ди къуажэм гъунэжу, Жэщ кIыфIым и вагъуэу я нитIыр лыдыжу. Хъуэпсэгъуэщ а пщащэхэр фIыуэ плъагъуныр, Нэхъ хъуэпсэгъуэжщ ди щIалэгъуэ къииныр. Дыщэм лъэкIынущ фызиплI къищэхуну, Уасэ зимыIэр сиш хъыжьэу емынэрщ. ЕпцIыжыр зымыщIэр, зымыщIэр еижыр Тафэшхуэм ит жьыбгъэм къытежу къыдожэр. ЛъэIуами, гъами, бжами, щытхъуами, тхьэлъанэ ищIами, Къазбич хэзэгъакъым Азэмэт; хуэмышэчыж щыхъум, Къазбич абы къыщIэкIиящ: - Зегъэхь, щIалэжь цIыкIу! Си шым ушэсыфыну уэ? Лъэбакъуищ имыч щIыкIэ укъридзыхынщи, щхьэщIыбкIэ мывэм утехуэнщ. - Сэри! - кIиящ Азэмэт, и къамэр афэ джанэм къызэригъэлъеижари зэхэсхащ. Къазбич къеIэдэкъауэри, ар бжыхьым иридзылIащ. «Къаугъэ къикIынущ!» - жысIащ сигукIэ, шэщым сыщIэлъадэри дишхэм уанэ теслъхьэжащ, IумпIэр субыдри зызмыгъэIэуэлъауэурэ, шитIыр щIыбагъыбжэкIэ пщIантIэм къыдэсшэжащ. ДакъикъитI нэхъ дэкIа хъунтэкъым, унэр зэрызехьэ щыхъуам: Азэмэт, и цейр зэфIэтхъауэ, унэм щIэлъэдэжри, Къазбич къыфIигъэжыну хэтауэ яжриIащ! Унэм псори къызэрыщIэхащ, фочхэм епхъуащ: мэкIий, мэгуо, фоч ягъауэ, Къазбич, уанэгум зридзэжауэ, сэшхуэр игъэдалъэурэ, цIыху Iувым яхэтт, зигъэкIэрахъуэу. - Мыр фIыкIэ иухынукъым, - жесIащ сэ Григорий Александрович, и Iэблэр субыдри. - нэхъ щIэх лъэныкъуэ зедгъэзыжмэ нэхъыфIкъэ?..
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ghgjf.txt" }
Сент-Сиррэ Иерусалимрэ гукъэкIыжхэр Париж, 1868 гъ. ДинкIэ зэрызэтехуэм щыгугъыу, Тыркум зи щхьэ къэзыхьэсыну къежьа адыгэ гуп къызэрагъэIэпхъуэм и хъыбар зэхыдох, Кипрым дыкъызэрыкIуэрэ. А къэIэпхъуэхэр цIыху цIыкIум псэупIэ езымыт хьэщхьэрыIуэхэу жаIэ. Караман и Iуфэм щепсыха ящыщ зы гупым апхуэдизкIэ хэкурысхэр яхъунщIэти, щIыпIэм исхэм Iэщэ къащтэу я хьэщIэ фIыщIэмыщIхэр зэтраукIэным ирахулIауэ ягъэхъыбар. Абы ищIыIуж а бзэмыIухэм хуабэуз, емынэуз, лышх, иджыри нэгъуэщI уз зэрыцIалIэ тIощIым нэс Кипрым къыздахьыну хуагъэфащэ. Адыгэхэм я цIэ къызэрипIуэу, хытIыгурысхэм я нэгум гужьеигъуэ къыщIэувэт, ахэр къызэрысу къуршхэм Iэпхъуэжыну загъэхьэзырт; нэхъ зызыгъэлIхэм я Iэщэхэр ягъэкъабзэт, я гъащIэр пуду ямытыну жаIэу. Зыми шэч къытрихьэтэкъым иджыри къэс зы баш е зы щIопщ фIэкIа умыIыгъыу, уи щхьэ закъуэу жэщ гъуэгуанэ ущытехьэфу щыта хытIыгум иджы хъунщIакIуэхэмрэ цIыху укIхэмрэ из зэрыхъуным, Черкесием къыздырахыну уз зэрыцIалэхэм пхъунщIэнрэ букIынрэ къагъэнэжыххэмэ. ЦIыху пшэру щыт зиусхьэн Ричэрд уеплъурэ уэд хъут, и нэкIум удзыфафэ къыщIэхьэу. Абы и щхьэгъусэр махуэ къэс си анэм хуэпыхьэну къакIуэт, модрейр абы щыдэхьэшхт, зэрытригъэун амал къыхуэмыгъуэту. Питер дэхьэшх нэпцI зищIт, Телесфор игу-и щхьэ зэтелътэкъым, Базилаки щэху дыдэу хэщэIукIт. Псори чэзу-чэзууэрэ си адэм деж къакIуэурэ гузэвэгъуэр ящхьэщихыну лъаIуэхэт, абыи, апхуэдизу хагъэзыхьыху, хузыфIэкIыр ищIэну къигъэгугъэхэт. ТегъэщIапIэншэтэкъым апхуэдиз шынэр, кипрыс щтэIэщтаблэхэм фIыуэ ягъэбэгъуами... Арати, Мудирым КъурIэнкIэи, Бегъымбар ЛъапIэм и цIэмкIэи, и адэм и жьакIэмкI'и тхьэ иIуащ кхъухьхэм махуийкIэ яхурикъуну псым нэхърэ нэхъыбэ зэрыригъэшамкIэ; тырку тэрмэшри и тепщэм жиIэм щыхьэт техъуащ. АрщхьэкIэ дэ абыхэм дзыхь щIахуэдмыщIын щхьэусыгъуэ куэдыщэ диIэт! Напэ зимыIэ пцIыупсхэм зы псы ткIуэпс ирагъэшатэкъым кхъухьым, нэгъуэщI мыхъуми зы нэрыбгэ а тхьэмыщкIэхэм щыщу къелын хуэдэу. Мудирым и тхьэрыIуэ нэпцIхэм ди гур мамыр зэращIаишхуэ щымыIэу, лъэмыж цIыкIум дыхуэкIуэтащ, Хьусэйн цIыху къомыр IуигъэкIуэтыну унафэ хуэтщIри. Лъэмыж цIыкIур хы Iуфэм метр тIощI-тIощIрэ пщIы хуэдизкIэ пэжыжьэу псым хэтIа бжэгъухэм телъ пхъэбгъут, метритI хуэдиз и бгъуагъыну. Ар хы щIыIум метр хуэдизынкIэ щхьэщытт, сантиметр тIощI зи бгъуагъ дэкIуеипIэ цIыкIуитIым Iуфэмрэ лъэмыжымрэ зэпищIэу. Адыгэхэр къезышэлIа кхъуафэхэр лъэмыж цIыкIум и гъунэм Iутти, гурыIуэгъуэт карантиным къашэ а тхьэмыщкIэхэр абы и кIыхьагъкIэ къырикIуэн хуей зэрыхъунур. МафIэ зэщIэгъэнамрэ жэщ уэздыгъэхэмрэ ятридзэу япэу си нэр зытехуар тырку зауэлIхэм лъэмыж цIыкIум и щхьэ егъэзыхауэ траукъуэдия хьэдэшхуэрат. Абы ибгъукIэ лIы абрагъуэ блэкIт; кIыфIым абы и нэкIу зэхэлъыкIэр хэслъагъукIтэкъым, ауэ хуэмурэ ипэкIэ кIуэтэху гу лъыстэну сыхунэсащ цы Iув зэдэкIа и пыIэ папцIэмрэ и бгъэгум зэпырыкIыу шэ сатырхэм ягъэщIэращIэ тепхъуэшхуэмрэ, и ныбэм хуэзэу сэшхуэ кIэрыщIат. ДэкIуеипIэхэм нэса нэужь, ар тэлайкIэ къэувыIащ, Iэнкуну пIэрэ жыпIэу, къехыну хуежьащ, арщхьэкIэ хьэлъэу ехуэхри джэлащ; Iуамыхыу хъуакъым; апхуэдэ теплъэгъухэм емыса дэ гупыр тхумышэчу дыкъыхэщэIукIащ. ЕтIуанэр чэфым ещхьу къежьэри хьэуа жьэдишэну къэувыIащ, итIанэ къэмэхри джэлащ, афIэкIа къэмытэджыжыну. Апхуэдэт ещанэри, еплIанэри. Лъагагъ абрагъуэ, зекIуэкIэ уардэ зиIэ а цIыхухэм ящыщ закъуэи а дэкIуеипIэ цIыкIуитIым къехыфакъым. Хьэдищ-плIы зэрыIуахам гу лъыттащ… ЛIауэ пIэрэт ахэр? ИлъэсипщI – пщыкIутI зи ныбжьын сабиитI къежьэщ зыр адрейм зыщIигъакъуэуи, дэкIуеипIэм тетIысхьахэщ, дэIэпыкъуэгъу зызыгъэгувэм щыгугъыу. Зы сэлэт ябгъэдэхьэри къигъэтэджащ а тIур, арщхьэкIэ зэриутIыпщу, зыр зым теджалэу мывэкIэщхъым хэхуахэщ. Кхъуафэхэм язым зищIысыр мыгурыIуэгъуэ хьэлъэ гуэр къырадзащ. Дакъикъэ зыбжанэкIэ щылъа нэужь, зигъэхъеин щIидзэри пхъэбгъум телъу ди лъэныкъуэкIэ къэпщу хуежьащ щIидзащ. ПыIэ зэрыщхьэрымыгъымрэ щхьэц кIыхь зэрытетымкIэ а псэущхьэ зэблэшар зэрыцIыхубзыр къыдгурыIуащ, карантиным и псэр къихьу къэпщу. ИтIанэми, зы щэIуи, зы кIий макъи, зы псалъэи къажьэдэIукIакъым а екIуэлIапIэншэхэм, я псэм телъ гузэвэгъуэмрэ хьэзабымрэ къызэраIуэтэн амал закъуэри зыщыгъупщэжауэ къыпфIэзыгъэщI насыпыншэхэм. А теплъэгъуэ гущIэхьэм дигухэр ираудауэ дыIукIыжащ. Аннэ хьэщIэщым Шуберт и серенадэр щыжиIэт. Щхьэгъубжэм сыбгъэдэхьэри мазэм и нэхур тридзэу кхъухьищ къэслъэгъуащ, нэщхъейуэ псы Iуфэм Iуту. Сыту хъийм имытыж гуауэшхуэрэ бэлыхьышхуэрэ ягъэпщкIурэт мазэм толъкъун дыжьыныфэхэм япхиша лъагъуэ нэху зэщIэпщIыпщIэм, пщыхьэщхьэ жьыбгъэ мэ гуакIуэм щэхуу щыщIиупскIэ а теплъэ фагъуэхэм. КъыкIэлъыкIуэнущ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gjhkhlyo.txt" }
Диканькэ пэгъунэгъу хуторым и пщыхьэщхьэхэр ЗэзыдзэкIар Жаным Б.И.,1957 гъэ (пычыгъуэ) … Иджы деплъынщ зи закъуэу унэм къыщIэна хъыджэбз дахэм ищIэм. Оксанэ илъэс пщыкIубли ирикъуатэкъым, итIани, дуней псоми жыхуаIэм хуэдэу, Диканькэ и адрыщIми Диканькэ и мыдрыщIми псалъэуи гулъытэуи щыIэр абы и Iуэхут. ЩIалэхэм псоми ягъэIуащ абы нэхъыфI хъыджэбз иджыри къыздэсым я къуажэм дэмысауэ, дяпэкIи дэмысыну. Оксанэ ищIэрт икIи зэхихырт абы езым щхьэкIэ сыт жаIэу щытми икIи, хъыджэбз дахэм ещхьу, зигъэкъиинт. Абы щыгъын къызэрыгуэкIхэр щымыгъыу дарий босцейкIэ къикIухьу щытамэ, абы и ныбжьэгъу хъыджэбз псори зэбгрихунт. ЩIалэхэм гупурэ абы къыкIэлъажыхьырт, ауэ зышыIэныгъэр тIэкIу-тIэкIуурэ яфIэкIуэдыжырти ар къагъанэу нэгъуэщIхэм, апхуэдэу ямыгъэсэхъуахэм, пыхьэжхэрт. ГъукIэ закъуэрт ерыщу абы елIэлIэныр зэпызымыгъэур, абы цIыхубзыр адрейхэм зэрахущытым нэхърэ зыкIи нэхъыфIу къыхущымыт пэтми. И адэр зэрыщIэкIыу, Оксанэ куэдрэ зигъэщIэращIэу, зигъэдахэу дзэхукIэ къэщIыхьа рамэм илъ гъуджэм бгъэдэтащ, зэплъыж пэтми зызыщимыгъэнщIу. «Сыт сэ цIыхухэм щытхъупсыр къыщIыстрагъэлъадэр, сэ сыдахэ хуэдэ? – жиIэрт абы и акъылыр хъэрпшэр хуэдэу, и щхьэм щхьэкIэ зыгуэр къибжын фIэкIа нэгъуэщI хэмылъу. – ЦIыхухэм пцIы яупс, сэ сыдахэкъым акъудейкIэ». Ауэ гъуджэм къища нэкIущIэ цIыкIум, нэжэгужэм, сабиигъэ-щIалагъэ зыщIэтым, нэ фIыцIэ лыдитIыр къызыхэщым, хьэщыкъ узыщIу гущIэм пхылъэту щыт пыгуфIыкIыкIэр къызэрыщым, къэгъэнаIуэр нэгъуэщIт. «Дауэ хъунт мо си нэ фIыцIэхэмрэ набдзэ фIыцIэхэмрэ,-адэкIэ жиIэрт хъыджэбз дахэм, гъуджэр имыутIыпщу,- къыхуэди дунейм темыту, апхуэдэу дахащэу? Мыпхуэдэу дэкIея пэтми сыт хэлъ дахагъэу? Напэми? Iупэхэми? Си щхьэц фIыцIэхэри дахэ хуэдэ? Ух! Абы уагъэшынэнщ жэщым: ахэр, блэ кIыхьыжь нэхъей, зызэхаухуанэри си щхьэм зрашыхьэкIыжащ. Сэ иджы солъагъу сэ зыкIи сызэрымыдахэр! – ИкIи, гъуджэр тIэкIу IуишиикIри, хэкIиикIыу жиIащ: - Хьэу, Тхьэ, сыдахэщ сэ! Ах, сыту сыдахэ! Телъыджэщ! Сэ зи фыз сыхъунум сыт хуэдиз гуфIэгъуэ къыхуэсхьыну-тIэ! Сыт хуэдэу, зыкъыщимыгъэнщIу, къызэплъыну си лIыр? Абы езым зищIэжынкъым. Абы ба къысхуищIынщ лIэным нэсыху». - Хъыджэбз бэлыхьщ!-Iущэщащ щэхуу къыщIыхьа гъукIэри: - Зыщытхъужынри абы и мащIэщ! Сыхьэт хъуауэ гъуджэм йоплъэри бгъэдэтщ, зызыщимыгъэнщIыжу, ауэ щыхъукIи зэхэпхыу зыщотхъуж! «Пэжщ, щIалэхэ, фэ фхуэдэхэра сытми сэ сызыдэкIуэнур? Фэ фыкъызэплъыт сэ, - пищэрт цIыхубз тэфэтелэ цIыкIум: - сыт хуэдэу зэкIужу зыкъэзгъэлъагъуэрэ сэ; сэ си джанэр шылэ плъыжькIэ дащ. Си щхьэм телъ лентIхэр сыт хуэдэ! Фэ игъащIэкIэ флъагъунукъым нэхъ щагъэ щIэращIэ! Мы псори сэ си адэм къысхуищэхуащ, нэхъ щIалэфI дыдэу щыIэм сишэн папщIэ!» - ИкIи, щIэдыхьэшхыкIри, лъэныкъуэкIэ зыщигъазэм, гъукIэр къилъэгъуащ… Ар хэкIиикIри, зигъэябгэу, щIалэм и пащхьэм иуващ. ГъукIэм и Iэхэр ирихьэхащ. Хъыджэбз дэгъуэ къамылыфэм и напэм къиIуатэр жыIэжыгъуейщ: абы ткIиягъыр теплъагъуэрт; зэрызигъэткIийм щIэлът укIыта гъукIэр зэригъэпуд гуэри; зэрызэгуэпам мащIэу къигъэцIыплъа плъыжьыгъэри и нэкIум къыщIэлъэдат; а псори апхуэдизу зэхэзэрыхьыжат, апхуэдизу гуакIуащэ хъуати, абы и дахагъ хъуар нэхъыфIу къызэрыпхуэгъэлъэгъуэн щыIэтэкъым, убгъэдыхьэу мелуанрэ ба хуэпщIын инэмыщIа. - ЛIо уэ мыбы укъыщIэкIуар?-апхуэдэу къыщIидзащ Оксанэ и псэлъэныр.- Хьэнцэр къасщтэу унэм ущIэзгъэлъеикIыныр нэхъ къапщтэу ара? Фэ псори дэ фыкъыдэсылIэнымкIэ фыIэкIуэлъакIуэщ. НапIэзыпIэм къывощIэ адэхэр щыщымыIэри. О, сэ фызоцIыхур фэ! ЛIо, си пхъуантэр хьэзыр? - Хъунущ хьэзыр, си псэ закъуэ, махуэшхуэм иужькIэ занщIэу хьэзыр хъунущ. Уэ пщIатэми а пхъуантэм сэ сызэрелIалIэр зыхуэдизыр: жэщитIкIэ кIыщым сыкъыщIэкIакъым; арами зы попыпхъуи иIэнкъым апхуэдэ пхъуантэ. Абы апхуэдэ нэгъущI къездыхьыкIащи. Полтавэ лэжьакIуэ сыкIуэу щыщытам сотникым и тешанкIэм есхьэлIакъым хуэдэ. Сыт хуэдэу гъэщIэрэщIа хъуну ар тхыпхъэщIыпхъэхэмкIэ! Мис ухуеймэ а уи лъакъуэ хужь цIыкIухэмкIэ щIэкIи ди Iэшэлъашэ псор къэкIухь, апхуэдэ къэбгъуэтынкъым! И джабэ псом удз гъэгъа плъыжьхэмрэ щIыхухэмрэ тетынущ. Дэпым хуэдэу нэр щIисыкIыу щытынущ. Укъысхуэзэгуэмыпыт уэ сэ! Хуит сыщI, нэгъуэщI мыхъуми, сынопсэлъэну, зыпщызгъэнщIыху сызэбгъэплъыну! -Хэт уэ къыппэзубыдыр, къызэпсалъэ, къызэплъ!
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gogol-nikolay.txt" }
Одиссей и сагъындакъыр (пычыгъуэ) Тудоровскэ T. прозэу итхыжар Медалий Ф.Э. адыгэбзэкIэ зэридзэкIауэ, Налшык, 1959 гъэ Ефэ-ешхэр зэхаублэжащ. ИтIанэ Одиссей ину псэлъэн щIидзащ: - ФыкъызэдаIуэ, Пенелопэ и псэлъыхъу хьэлэлхэ! – жиIащ абы. – Хуит сыфщI сагъындакъ хьэлэмэтым и къур къэзгъэшыфмэ сеплъыну. Сыхуейт сщIэну: къыхэнэжауэ пIэрэ зы мащIэ нэхъ мыхъуми си Iэпкълъэпкъым къару, хьэмэрэ тхьэмыщкIагъэмрэ жьыгъэмрэ зыри къысхамынэжауэ пIэрэ? Псэлъыхъухэр абы еплъащ, къагурымыIуэу икIи ауан хэлъу. Антиной къэгубжьауэ кIиящ: - СлIожь уэ, факъырэ мыхъумыщIэр, уи акъылым уикIыпаи? УфIэмащIэ дэ укъызэрыддефэр! – Уэ итIани уарэзыкъым! Нэрылъагъущ шагъырым уи щхьэ куцIыр зэригъэутхъуар! КъызжиIакъым жомыIэж, уи Iуэху Iей хъункIэ хъунщ! А сыхьэтым пкъо къуагъым Пенелопэ къыкъуэкIри зэфIэнэ псалъэмакъым къыхыхьащ. - Ущышынэу ара, Антиной, уэ, - къыжиIащ абы ауан зыхэлъ макъ жьгъырукIэ,- мы лIыжьым сишэну си ужь къихьэнкIэ, сагъындакъыр къигъэшыныр хузэфIэкIыпэу щытми? Ауэ мыбдежым псори фыхьэщIэщ, икIи дэтхэнэ зыри хуитщ зэхьэзэхуэм хэтыну. Пащтыхь фызым жиIэр идакъым Эвримах: - Хьэуэ, Пенелопэ, дэ ди напэм дытоукIытыхь. Дэ дошынэ ахейцхэр къытхуэпсэлъэнкIэ: «ЦIыху мыхьэнэншэхэ! ЛIыхъужь цIэрыIуэм и фызыр къашэну хэтхэщ, итIани абы и сагъындакъыр къахуэшэщIыркъым. Ауэ абыхэм я деж тщыщ къызэрыгуэкI факъырэ къакIуэри зыкIи къемыхьэлъэкIыу сагъындакъ цIэрыIуэр къигъэшащ!» - жаIэу. - Си фIэщ хъуркъым, фэ цIыху «цIыкIухэм» жаIэнум фыщышынэу,- зэпиудащ ар Пенелопэ. – Фэ унагъуэр зей къэтым и унагъуэр зэрыфпхъуэнкIэ фыукIытэрэ сытми? Гъарибым сагъындакъыр къишэщIу щытмэ, сэ абы абэщIэрэ сэндал лъытIэгъэгъуэрэ естыну, зы бжьэфI саугъэт хуэсщIыну, итIанэ езыр зыхуей хэкум згъэкIуэжыну аращ. Телемак къэтэджри и анэм бгъэдыхьащ. - Си псэм хуэдэ си анэ,- жиIащ абы зэрылъэкIкIэ гуапэу,- сагъындакъым тепсэлъыхьыныр цIыхубз Iуэхукъым. КIуэжи унагъуэ Iуэхум елэжь. Мыбдежым сэ зырщ хуитыр си адэм и сагъындакъым и унафэр ищIыну. Пенелопэ и къуэ Iущым хуэгуфIэри и унэIут цIыхубзхэр и гъусэу жыIэдаIуэу ищхьэм дэкIуеижащ. Ищхьэм кIуэжа нэужь абы и пщэм илъ налкъут щыгъэмрэ Iпщэхъу шэрэзамрэ къыриудри езыр гуIэу шэнтжьейм иджэлащ. Ар и Одиссей щхьэкIэ гуащIэу гъащ, нэпсхэм ягъэмэхыу жеижыху. Телемак Эвмейрэ Филотийрэ зыбгъэдишэри макъ щэхукIэ абыхэм унафэ яхуищIащ. Эвмей занщIэу сагъындакъыр блыным къыфIихри шабзалъэр и гъусэу факъырэм хуихьащ. Одиссей гуфIэгъуэр иIэу сагъындакъыр ипхъуэтащ, псэлъыхъухэм яфIэмыфIу гъумэтIымами. Эвмей Эвриклее еджэри унафэ хуищIащ цIыхубзхэр зыщIэс пэшым и бжэр игъэбыдэну, Филотий жэри куэбжэр быдэу игъэбыдащ. ИтIанэ тIури пэшым щIыхьэжащ. Одиссей гугъу лъэпкъ демыхьу сагъындакъыбзэр бзэкъум фIидзащ, икIи, игъэунэхуурэ, и бзэр щIичащ. Ар пцIащхъуэ лъэтам хуэдэу фиящ. Абы и жэуапу лъагэу уафэр къэгъуэгъуащ. Ар Зевс Одиссей хъыбар къыригъащIэу арт. Одиссей къэскIащ. Абы псынщIэу къабзий зыфIэлъ шэр къищтэри езым зыбгъэдилъхьащ. Япэми хуэдэу и пIэм зэрису абы шэр зыдэлъ сагъындакъыбзэр щIишщ, иригъапщэри уащ. Шэр фийуэ тхьэгъу зэпыщыт псоми икIащ икIи зыми еIусакъым. Шэрыуэ лъэщым Телемак зыкъыхуигъазэри кIиящ: - Плъагъурэ, уи хьэщIэм уи напэр трихакъым, Телемак! Сэ иджыри сфIэкIуэдакъым си къарур, псэлъыхъухэр сэ къысщыдыхьэшх пэтми. Псэлъыхъуэр къызэгуэпахэт. Шэрыуэ Iэзэм еплъыну зыри хуейтэкъым: дэтхэнэ зыми имылъагъуфэ зытригъауэрт, факъырэ мыхьэнэншэр ящыгъупщэжа хуэдэ защIырт. Телемак еплъри Одиссей и щхьэр хуищIащ. НыбжьыщIэм и плIэм джатэпсыр иридзэщ, бжыр къищтэри и адэм и щIыбым къыдэуващ, зэрызэуэным хуэхьэзыру. Одиссей и щыгъыныжь фыщIар зытридзри бжэщхьэIу лъагэм сагъындакъыр иIыгъыу теуващ. Шабзалъэм илъ шабзэшэр езым и лъабжьэм деж унэ лъэгум щырикIутащ. Иджыпсту псэлъыхъухэр абы еплъауэ щытатэмэ, абыхэм ялъагъунт я пащхьэм къитыр зи Iэхэри зи лъакъуэхэри зэщIэсысэ япэрей лIыжь тхьэмыщкIэр зэрыармырар. ЗауэлI зэрамыщIэжыр щIыхьэпIэм деж щытт икIи ефэ-ешхэхэр шынагъуэу къызэхиплъыхьырт. - Ныбжьэгъу псэлъыхъухэ! – кIиящ ар. – Сэ схулъэкIащ тхьэгъухэм шэр изгъэкIын. Иджы нэгъуэщI мурадым сеплъынщ, Аполлони сэ къыздэIэпыкъунщ. Абы Антиной триубыдэри еуащ икIи ар иукIащ япэкIэ джалэу. Абы и япэ бийр, и къурмакъейр шэм пхихауэ, джэлащ. Псори я пIэм къыщылъэтащ. Столхэр Iуадзурэ псэлъыхъухэр пэшыкум къилъэдахэщ. Абыхэм нэкIэ Iэщэхэр къалъыхъуэрт, арщхьэкIэ япэм мэIухэмрэ бжыхэмрэ зыфIэлъа блынхэр нэщIт. Унащхьэ бгыкъум пцIащхъуэ бгъэгуху тест. КъэщIэгъуейт ар къыздикIар. И дамэ папцIэхэр зэтридзэжауэ ар и нэ цIу цIыкIухэмкIэ псэлъыхъухэм къахэплъэрт. Ауэ псэлъыхъухэм ар ялъагъуртэкъым. Абыхэм иджыри къахуэщIэртэкъым зы цIыхур цIыхуищэм, джатэкIэ фIэкIа ахэр зэщIэмузэдами, ятеуэну зэрытегушхуэр. ДауикI, хамэщI цIыхум имыщIэу я ныбжьэгъур иукIащ. Ахэм Одиссей губжьауэ ехъурджауэрт, лей ирахынкIэ ягъэшынэрт. - Уэ иужьрей дыдэ уэгъуэр пщIащ, факъырэ Iей! – кIийхэрт ахэр. – Уэ укIуэдащ: уэ букIащ итакийц псом я нэхъ цIэрыIуэр. Уэ къыпхуэгъункъым ар! Одиссей, и натIэм къыщIэплъу нэщхъкIэ абыхэм яхэплъэри, жиIащ: - А, фэри, хьэхэ! Фэ фигугъа сэ Троя сыкъикIыжу зэи сыкъэмыкIуэжыну? ФызэрыфIэфу си унагъуэр фхъунщIэну икIи си фызым фылъыхъууэрэ и щхьэр евгъэужэгъуну? Фэ псори сэ фысIэщIэкIуэдэнщ! Псэлъыхъухэр гужьеигъуэм къыхэкIыу Одиссей и пащхьэм я пIэм щижыхьащ. Ар захуэт зэрыгубжьамкIэ, икIи абыхэм ящIэртэкъым абы и лей мыгъэгъуныгъэм ахэр IэщIэкIа зэрыхъунур дауэми. Ахэм гъэпщкIупIэ ягъуэтынутэкъым. Пэшым и щIэкIыпIэм Одиссей Iутт езым и шабзэшэхэу ажалыр цIыхум хуэзыхьхэр иIыгъыу. Абы и щIыбым, бжы кIыхьыр къузауэ иIыгъыу, Телемак къыдэтт. Ар абы и гъащIэм и кIуэцIкIэ япэ къэхъуа зауэт. Эвмей, Филотий сыми гуэнэщым бжы зырыз къыщIахри я зиусхьэн къэзыгъэзэжам къыдэIэпыкъуну къэжахэт. Ауэ Эвримах иджыри хэтт Одиссей и губжьыр игъэщэбэну. - Уэ пэж дыдэу упащтыхь Одиссейуэ икIи уи унэ къэбгъэзэжауэ щытмэ, - жиIащ абы, - ухуитщ хабзэншагъэ куэдкIэ дыбгъэкъуэншэну. Ауэ а псоми я къызэгъэпэщакIуэ нэхъыщхьэр – Антиной – хьэдэу щылъщ. Къытхуэгъэгъу, Одиссей. Дэ Iисраф тщIа псоми папщIэ къытхуэгъэув уэ узыхуей пщIэр: шагъырми Iэщми. Дэ тщыщ дэтхэнэ зыми и гуапэу ипшыныжынщ гъуаплъэрэ дыщэу гуу тIощIым я уасэр, я къуаншагъэр уи пащхьэм щагъэзэкIуэжын папщIэ. АрщхьэкIэ Одиссей игу гущIэгъуншэр абыхэм яхуигъэгъункIэ я лъэIум хуэдэгут. - Хьэуэ, Эвримах, хьэуэ, - жэуап яритырт абы,- фи адэхэм я мылъку псори къызэфтыну сыкъэбгъэгугъэу щытыпэми, сыхуейкъым! Фыкъызэзауэ е фыщIэпхъуэж, сытми защыфхъумэ фи щхьэщыгум щыхуарзэ уэлкулимотхэм[1]. Ауэ зэвгъащIэ уэлкулимотхэм гъуэгум псори фызэрыщаубыдынур. - Ныбжьэгъухэ,- жиIащ итIанэ Эвримах хахуэм, гупу зэхэлъэдэжа псэлъыхъухэм захуигъазэу,- фэ фолъагъу мы цIыхум фIэкIыпIэ зэримыIэр. Абы дэ зырызурэ диукIынущ. Шэнтхэр шэпэIудз тщIыуэрэ, джатэхэр къитхынщи зэрыгупу дезэуэнщ абы, деплъынщ абы дытекIуэмэ! Эвримах и гъуаплъэ джатэ жаныр иIэтри Одиссей хуэкIуэу ежьащ. Абы и ужь иту, шэнтхэр я мэIуу зэрехьэжьащ псэлъыхъухэр. Шэр фийри Эвримах и бгъэм зыхисащ. Абы и пIэкIэ ныбжьэгъухэр япэкIэ ишащ Амфином хьэлэлым: абыи лъэкIакъым фIэкI зимыIэ лъыщIэжыныгъэм арэзы техъуэн. АрщхьэкIэ абы и джабэмкIэ Телемак къебгъэрыкIуащ: абы и бжы кIыхьыр къыхиIури, Амфином тхьэмыщкIэр щэIуу зэфIэщэхащ. Къателъадэр хагъащIэу, зым и ужьым зыр иту лъатэхэрт Одиссей и шабзэшэ зэтезыгъэкIуадэхэмрэ и дэIэпыкъуэгъухэм я бжы шэрыуэхэмрэ. ИтIани бийуэ къэнар куэд хъурт. Столхэр къагъэфэрэкIарэ ахэр япэмкIэ ягъэкIуатэурэ бийхэр Одиссей гъунэгъуу къепщылIэхэрт… Мыбдежым Одиссей тхьэ цIыхубз Афинэ дэIэпыкъуэгъуу къыриджащ. Асыхьэту бгыкъум, пцIащхъуэ дамэ фIыцIэр зытесам, хъурей ныкъуэу къехащ фэ къуацэ икIи ящхьэщыгъуэлъхьащ зауэлIхэм я щхьэм. Псэлъыхъухэр ялъэмыкIыу абы еплъахэщ. Фэм къытелъу абыхэм къайплъырт напэ шынагъуэ. МыцIыхунэ лыдхэм абыхэм ягухэр ягъэщтащ. Щхьэцым и пIэкIэ напэм и хъуреягъкIэ щызэщIэхъаерт блэ фIыцIэ псыгъуэхэр; абыхэм заIуантIэшантIэрт икIи щIэфиежу я шэрэз кIыхьхэр къырагъэжырт. Насыпыншэхэр къызэщIэгъуэхъуахэщ: ар эгидэт, Афинэ Палладэ и эгидэ, цIыхухэм я дежкIэ Iей дыдэрт. Горгонэ и щхьэ шынагъуэм зэрыIуплъэу, шынагъуэ бзаджэм зэщIиубыдащ зи кIуэдыжыгъуэр къэсахэр. Ахэр пэшым щызежэхэрт, Одиссей и шабзэшэхэр абыхэм дэнэ и дежи щакIэщIыхьэрт. ИкIэм икIэжым пэш хуитыр щым хъужащ. Псэууэ къэнар уэрэджыIэ Фомий и закъуэт. Абы пкъо къуагъым зыкъуигъапщкIуауэ къуэтт, шынэм къыхэкIыу кIэзызу. Дыжьын чыданэхэр зытелъ и пхъэпшынэр и бгъэм ирикъузылIат. Одиссей и сагъындакъ шынагъуэр зэрырихьэхыжар щилъагъум, ар Одиссей бгъэдэлъадэри, гуащIэу елъэIуурэ, и лъэгуажьэхэм зыришэкIащ: - Уи лъакъуэхэм ба хузощI, Одиссей, гущIэгъу къысхуэщI. ИужькIэ уэ езыр ухущIегъуэжынщ, тхьэхэм ягъэгушхуа уэрэджыIэ букIмэ. Сомыгъэунэхъу. Сэ зэи псэлъыхъухэм си фIэфIыныгъэкIэ я нэгу зезгъэужьакъым икIи абыхэм я ефэ-ешхэм залымыгъэкIэщ сызэрыхэтар. УэрэджыIэм и псалъэхэр Телемак зэхихащ. Ар и адэм ину егуоуащ: - Си адэ, лажьэншэр умыукI. ГущIэгъу хуэщI абы, абы хуэдэу гъуо Медонти: ар дэ сытым щыгъуи пэжу къытхущытащ. Ауэ дэнэ щыIэ Медонт хьэлэлыр? ИмыукIауэ пIэрэ ар Эвмей е Филотий? Абы и макъыр Медонт и тхьэкIумэм къиIуащ. Гъуо къэщтар зэхэуэм и пэщIэдзэм щыгъуэ шэнт лъабжьэм щIэпщхьэри абы кIэщIэлъащ, зигъэшауэ икIи жэмыфэ зытриубгъуауэ. Абы фэр зытридзри Телемак и лъабжьэм зыщIидзащ. - Мыбдеж сыщыIэщ, си псэм хуэдэ Телемак! – къэкIиящ ар. – Къыщысщхьэщыж уи адэ шынагъуэм и пащхьэм. Псэлъыхъухэм зэрахьа лейхэм сэ сахэтакъым, ар уэри уощIэ. Одиссей лъаIуэхэм еплъри Iэщэр лъэныкъуэкIэ Iуидзащ. - Фытэдж, - жиIащ абы,- сэ си Iэр тесшащIэркъым мыкъуаншэхэм. Фи унэ фыкIуэж икIи Итакэ щыпсэу псэми яжефIэж си гум къеуахэм зэрахуэзмыгъэгъуар. А насыпышэхэм я Iыхьлыхэр къысхузэгуремыпхэ! Езыхэм я къуэхэр щичэзум мыхъумыщIагъэхэм щахъумэфакъым икIи ардыдэмкIэ ахэр ягъэунэхъуащ. [1] Уэлкулимот – диным зэрыжиIэмкIэ, уафэм къехыурэ цIыхухэр зыгъалIэ псэхэхырщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gomer.txt" }
Мывэ Дуухэр 1 Мывэ Дуухэм ящIэххэкъым, Фатопсалъэхь мувыIэу. Я IэмыщIэм щиублэу, щиухыр Иныгъэщ, иныгъэ защIэ… ИтIанэ щыгъупщэжыныгъэщ, и къиун-загъэжыныр, и лыдын-ункIыфIыныр хым, Дыгъэхэм, лъыфэ хъужу… 2 ГуфIэным и узыр зэхащIэкъым ахэм, Хьэмэрэ бащхъуэ хъуным ейр. КIыфIым къыхэнэкIэ МафIэ ящIкъым ахэм. Сыту жыпIэмэ, зэй; аIэ зэй ФIэлIыкIкъым ахэр лIэным. Шынэн жыхуэпIэр я хьэщIэщ, ЩIэсщ абы я хьэщIэщ. Ахэр мэделэф, гурбиянхэщ. Зэрыщытыбзэу йоплъыфхэ ахэр пэжым. 3 ИтIанэ я гуфIэгъуэшхуэщ Бийр яцIыхуным Псэуфыным къыхэкIыу. Iуфэхэм деж Мывэхэр щыхилъафэми, Толъкъунхэмрэ жьыбгъэмрэ, Шэджагъуэ жей щащIым хуэзэу 4 Ахэм кърамыхьэкI я нэкIухэр Гум телъ хьэлъэ хуэдэуэ, Ахэм кърамыхьэкI нэкIур, А фэ Iэджэхэр къызытевджыкIыр. 5 Ахэрщ зыбгъэдэлъыр къафэр, Ахэрщ зыбгъэдэлъыр мафIэр. ФIы къащрехъу закъуэ, зэ фIыу ярелъагъукIэ жыIэ КъайгъэтIылъэкIау аракъым ахэм мы теплъэгъуэхэр. Яхэлъщ я пкъым хэщIыхьау. ЛъащIэншагъыу ябгъэдэлъым и уджщ ар. ИтIанэ, сыт ищIысри зэрыщыту зылъагъуф я делэкIэм. А мафIэ бзийр къыщежьэр езыхэращ, Дэп жьэражьэм и курыкупсэм къыхихуу. 6 Тхьэ пэрысыпIэ хъун яфIэфIкъым мывэ Дуухэм Абы гунэдж, тыншыгъэ, пагагъэ халъагъуэри Бийм пэувау щытыныр Бийм къиувыхьау щытыныр ЦIэрэ щхьэуэ гуфIэгъуэр Къахуэзыхьыр закъуэныгъэрщ, закъуэныгъэ закъуэр. Хышхуэр хуейм ирефIыцIабзэ, хуеймэ утхъуауэ щырет, Хуеймэ ирещхъуантIэпс адэкIэ. 7 Езыхэр къэзыщIыхьыр зыхащIэ ахэм. Езыхэр къэзыщIыхьыр фIыуэ ящIэ ахэм. Махуэу къалъытэу арагъэнщ, я щхьэхэр щIыщагъэщхъыр А езыхэр къэзыщIыхьым и пащхьэ, зэзэмызэ. АIэ, ягу текIуадэу аракъым А къаруушхуэм пэувыжыным. 8 Зэмызэ ахэм я жэщхэм Макъ гуэр къыхоIукI, макъ гуэр КIыхьу, зиукъуэдийуэ, зуууэ Я зы щыкъуей къэмынэу мэкIуэдхэ ахэр. Шынагъэ шынагъуэ гуэрым зэщIищтау Макъ къудейщ Мыбы адкIэ ахэр 9 КъэхъункIэ мэхъу, зы мывэ Дуу КъыкIэрощIыкIри йохуэх. Хьэчэ-хьэпсу хохуэ, Псыр къыдэпсалъэу, хым. Абы адкIэ ар мывэщ Мывэ тыкъыр, мывэ къудей. КъэуджыпIэ гуэр, Уджым текIуадэжауэ. 10 Унажэныр адэи щымыIэ, модэи. Узэтемытыжыныгъэм езырщ ар. ЗымыщIэжыныгъэм и нэр къыщхьэрипхъуэу ХъарпщIэру, утхъуау илъагъу хъуа иужь Мывэ Дуу гуэрым игу укъинэжынращ Зыхэбукъуэдиеу, толъкъун Iудзахэм.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "guillevij.txt" }
Маршак Самуил Мистер Твистер ЗэзыдзэкIар ЛIуп Аслъэнбэчщ 1 Хамэ къэралым Зи нэгу зезгъэужьхэм, Кук и Iуэхутхьэбзэ – Тхьэ фыкъыфIэщIу – Ахъшэ ефтамэ, ФхуигъэзэщIэнущ. ЩIым и дахагъэр Фигъэлъагъунущ: Къали псыкъелъи, КъыбжиIэу уэрэд, «Фыкъытхуеблагъэ, ФыкIуэнум жэнэт!» Кук напIэзыпIэм ФыригъэтIысхьэнущ Кхъухь е кхъухьлъатэ, Фыздыхуейми фишэнущ Фису мафIэгум, Махъшэм фытесу, Тхьэм и гуфIакIэм Къыфщыхъуу фыдэсу! ХьэщIэщ нэхъ дахэм И бжэр фхуIуихынущ, Фэтэр нэхъыфIым ФыщIигъэтIысхьэнущ. Фызэрыхуейуэ Фихуапэнщ, ФигъэпскIынщ. Уафэми щIылъэми – Ижь е сэмэгу – Фызыхуей дыдэм Фишэнущ фэ Кук. 2 Мистер Твистер – КIуэда министер. Къэрал мылъкур Зышха нэпсей, Мистер Твистер, Фэтех министер… IэщIэлъщ абы Иджы куэдыкIей: Кхъухьи, заводи, Зы тхылъ тедзапIи, Бэр щигъэлIыщIэу – Тутнакъыу – ЩIы кIапи… Мистер Твистер – КIуэда министер, Мистер Твистер – Къулей нэпсей, Къэрал мылъкур Зышха министер, И мурадщ Къиплъыхьыну дунейр. - Ура! – МэгуфIэ Абы ипхъу Сюзи,- КхъыIэ дыгъакIуэ Советскэ Союзым! Абы сыщыIэнущ Сыщещэу бдзэжьей, Псы Iуфэм сыIуту Къэзжыхьу, Хьэндрабгъуэ къесхуэкIыу, Я мэз дахэкIейм – Сызэшымэ – къыщызущыхьу! - Ухуейм имызакъуэ, гупсысэ уэ, Сюз,- Пхъум Твистер – шхэуэ здэщысым – Педзыжыр: - Нэхъ икIэр Советский Союзщ. НэхъыфIыр бжесIэнщ: ди пIэ дисым… - Ухуеймэ, дыгъакIуэ Неаполь, Багдад… Пхъум къыпедзыж: - Сызыхуейр Ленинградщ! Сэ уэ сыуи-Сюзи гъэфIэнмэ, Си адэ, бжесIар къысхуэпщIэнмэ! Апхуэдэщ: пхъум жиIэр унафэщ. Ухуейми техыж уэ уи щхьэфэр. ЯгъафIэ а зыр Зэрыхэлърэ гущэм, Аращ щIыхуэкIуар ХэIэтыкIа нагъыщэм. Батэр игъэшу абы и гугъэжщ, Дэнэ щIыхьэпIи и бжэр хузэIож. Сыт-тIэ апхуэдэу ар хуиту ЩIызекIуэр? Твистер и ахъшэ лъагъуэшхуэм ИрокIуэ. 3 Сюзиуэ плъагъур Щысщ къызэфIэнауэ… Твистер хуэмейуэ Кук йокIэпсауэ: - ПсынщIэу! Кхъухьышхуэ, Мыр, мор къытхуэвгъуэт, КъикIыу Нью-Йорк… ДокIуэ дэ Ленинград! Хуиту пэшиплIи, Фэтэр нэхъыфIхэр, Блын узыIуплъэ Бгъэдэту удзхэр, Псыкъуий щежэхыу… Мы зыр къытхуэщIэж: Исымэ – щIэхыу Зэбгырывгъэж Зи фэ фIыцIэжьи, Гъуэжьыжьи; нэгъуей… Твистер апхуэдэ Хуэзэну хуэмей! А щхьэгъэузхэр щырет унэIуту! Сэ сыздис кхъухь итIысхьэну Хуэвмыдэ! - Хъунщ! – къыжреIэ Кук,- псори пхуэтщIэнщ! Умыгузавэ, Твистер Зиусхьэн! 4 Кхъухьыр IукIыным иIэжыр зы мащIэу, Твистер кхъухьышхуэм КъотIысхьэ мыпIащIэу. ЩIыгъущ фызыжь цIыкIу Iулъу нэгъуджэ ин, Ипхъури и гъусэщ ИIыгъыу номин. Кхъухьым къырехьэ Иту яужьым, Я хьэпшым къомыр – Твистер фIэгъуэжьым. ФIыцIэ имыдэхэм Ахэр къащтащ, Пэш зыщIэсынуми ХущIагъэуващ. 5 Хышхуэм щIиупскIэурэ А кхъухь домбейр, КъокIыр Америки КъокIуэ дыдей. Псыр иупщIатэурэ Захуэу пхырокI, Абы ис бейхэм Зэманыр къобэкI. Мистер Твистер – КIуэда министер, Къэрал мылъкур Зышха нэпсейр. Мистер Твистер – Фэтех министер… Кхъухьым ису Топ дыредзей. ЩыхуращIащи абы – Кхъухьым – сеткIэ, Твистер къежыхьыр ИIыгъыу ракеткэ. Хуабэми джэгуми КъигъэпщIэнтIащ, И гур загъэху къижыхьауэ, Къупщхьэ тон цIыкIухэм Яхэуэуэ щIидзащ, Биллиардым бгъэдэувауэ… Жьышхуэ – щхьэмахэм хыр гуапэурэ ежь, Кхъухь хьэщIэщ дахэм и гъуэгур хегъэщI. А кхъухь хьэщIэщым И фэтэр хужьхэм,- ЩIагъэтIысхьакъым ФIыцIэхэр, гъуэжьхэр. Ахэр кхъухь-бэным, ЗагъэнщIри IупскIэ, Исхэщ имыхуэу, Хыр къажьэхэпкIэу. ФIыцIэхэр, гъуэжьхэр Абы зы щыхъуащ: Хым иушумэ – КIэгъуасэм ишхащ. 6 Мистер Твистер – Къулей нэпсейр – КъокIуэ туристу Ди СССР. Кохъур гъунэгъу Ленинград кхъухь тедзапIэр. Къалэри хьэщIэм Къыщохъур мыгуапэу: Унэхэр фагъуэщ, Уэрамхэр аращ, И хьэку кIэгъуасэм Уэгур къыриIащ. Мис, кхъухьтедзапIэм Кхъухь хужьыр къыIуохьэ, Жьыр имыгуапэу Твистер къытохьэ. Кхъухь дэкIуеипIэм Губжьауэ къожэх Машинэ щытым И зы бжэри Iуех, ИрегъэтIысхьэ: «Нэгъуджэ ин», Зы «номин» гуэри ИIыгъыу номин. Гъуэзыр машинэм И шэрхъым къыщIихыу. Твистери Iугъуэу Губжьыр къыщхьэщихыу, Дохьэ къалэкум, Къалъыхъуэ хьэщIэщ… Хуэму къатохъуэ А хьэщIэхэм жэщ. Гумилев Николай ЗэзыдзэкIар НэщIэпыджэ Замирэщ *** Кавказ щIы кIапэхэм папщIэ, Удз щхъуантIэ дахэхэм щхьэкIэ, Мы си уэрэдыр соIэтыр, Усэ нэхъыфIхэр жызоIэр. Фэ фхуэдэу си псэр гумэщIщ Фэ фхуэдэу си псэр нэщхъейщ, Фэ фхуэдэу, ифIэфIкъым макъ лей Щыму щытыну ар хуейщ. Дэнэ щIыпIи сигу фыщилъынущ, Хамэ хэку сыщыIэу ирехъу, Сигу зэи фимыкIыу филъынущ Си усэр сэбэп къыфхурехъу. ЗэзыдзэкIар НэщIэпыджэ Замирэщ * * * Блыным и кум нэхъ хуэзэу Лъакъуэм деж щызолъагъу Тхьэмпэ Iувым къыхэщу Удз гъэгъа ухуэла. Къэмыхъейуэ ар щылът Махуэ бзыгъэ щыхъуам, Ар уи ныбжьу къысфIэщIт Дыркъуэу гум къытенам. ЗэзыдзэкIар НэщIэпыджэ Замирэщ * * * Еплъыт, мо лъагэу ит вагъуэхэр Уэрэ сэрэ нэхуу зэрытхуэблэм. Дэракъым ахэр зэгупсысыр, ИтIани къыхоплъыр жэщныкъуэм. Ахэрщ уафэр зыгъэбжьыфIэр, Нэхури жейри щызэщIыгъущ. Ахэр зылъагъурщ гъащIэм щыгуфIыкIыр, НэгъуэщIхэм я гъащIэкIи бейщ. Си лъагъуныгъэ, си вагъуэ, Абыхэм ещхьу дунейм тет. УщылыдкIэ уигу сумыгъэлъми, Вагъуэбэ пщIыхьым сыхэгъэт.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "gumilev-nikolay.txt" }
АДЫГЭ ХАБЗЭР АУЭ ЗЭРАХЬЭТЭКЪЫМ Тэгъулан Екъуб Илъэс 15 хуэдиз ипэт Ди къуажэ зыгуэр дунейм ехыжати нэщхъеягъуэр зей унагъуэм дей цIыхухэр къекIуалIэт. Дэри зы гуп дыхъуу бжэIупэм дей дызфIэтт, жэназы нэмэзым дежьэу. Абы хэту, пщIантIэм зыгу къыдэхьэри, ди къуажэм щыщу, ауэ къуажэм дэмысыжу зы лIыжь гуэрэ гум къикIащ. ЛIыжьыр гум къикIыу унэмкIэ кIуэ пэтрэ, бжэIупэм Iутхэм щыщу нэхъ щIэлаIуэуэ зы тIум лIыжьым дейкIэ яунэтIащ и Iэр яубыду Iуэхъус ирахыну. ЛIыжьым ар щилъагъум, нэкIэнащхьэ къахуищIри игъэувыIащ. Нэщхъеягъуэ къакIуэр нэхъыжьми Iуэхъус епхыурэ къебгъэблагъэ зэрымыхъунур щIалэщIэхэм яригъэцIыхуа хъуат апхуэдэ щIыкIэкIэ. Мыр сигу къокIыж иджы, гуIакIуэ къэкIуахэр IэплIэгурашэкIэ къыщырагьэблагъэкIэ. Адыгэ хабзэр нытIэ ауэ зэрахьэтэкъым. СОСЫРЫКЪУЭ И ЛIЭКIЭ ХЪУАР Тыркум, Узуняйла щыщ Тамбий Айтекин къыжиIэжауэ Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ Cосырыкъуэ зэрежьэрэ мазитI хъуат. «Мыпхуэдизрэ къэт и хабзэтэкъым, мыр дэнэ къыщына?» жари и анэ-адэр гузавэуэ щIадзат. Сосырыкъуэ, Бешкъэзакъхьэблэ Тамбий Абдулэрэ Токъмакъхэ япхъу Камилэрэ я къуэ нэхъыжьрат. 1889 гъэм къэхъуащ. Сосырыкъуэ щIалэт, лъы щIэтт, игу илът. Къайсэр щыщу зы тырку щIалэ ныбжьэгъу иIэти, ар гъусэ ищIауэ къуажэхэм кIуэурэ вы сыт къащэхути, ахэр адэ тырку къуажэ жыжэхэм Iэрымылъхьэуэ щащэжт. МазитI ипэ Iэрымылъхьэуэ ята Iэщхэм я уасэр къыIырахыжыну трагъэзэжат. Къэгувэ я хабзэтэкъым апхуэдэу, ауэ мы зэ гъуэгу къэгувахэт. Зы жэщ, Абдулэ зы пщIэхьэпIэ елъагъу. ПщIэхьэпIэфIтэкъым, и къуэр мыпсэуыжу епщIыхьат. Пщэдджыжьым къызэрытэджу, и пщIэхьэпIэми зымикI и гугъу хуимыщIу, и шым уанэ трелъхьэ, зегъэхьэзырри гъуэгу тохьэ, «Сосырыкъуэ сылъыхъуэну сокIуэ» жери. НытIэ Сосырыкъуэ сытыт къыщIэгувар, лIот къыщыщIар? Cосырыкъуэрэ и ныбжьэгъу щIалэмрэ зыдэкIуэнум кIуэщ, я ахъшэр зыхуахьэсыжщ, я гуфIакIэм далъхьэжри къежьэжынухэу абы хэту, я бысымым, «Ныжэбэ фыщыIэи пщэдей фежьэжынщ» жиIэри къыригъэгъэзэжкъым. Ауэ бысымым фIы игу къахуилътэкъым. Сосырыкъуэ адыгэ фащэ дахэкIэ хуэпат, пыIэ дахэ щхьэрыгърэ дыжьын къамэ, дыжьын бгырыпх гъэщIэрэщIахэр кIэрыщIауэ. Ахъшэй яIыгътэкъэ нытIэ, яхъунщIэну нэIэ къытырадзат щIалитIым. ФIы ягу къазэрыхуимылъыр къащIауэ, мыжейуэ щысхэт я Iэщэхэри ягъэхьэзырауэ. Жэщыбг нэужьым, къещэуэ щыт лIы зыбжанэ зэуэ къыщIолъадэри мо щIалитIым тозэрыгуэ. КъатегублIахэм фызхэри яхэтт жаIэ. ИпэщIыкIэ Сосырыкъуэ и гъусэ щIалэр абдежым щаукI. Сосырыкъуэ щIалэ бланэт, зыкъомрэ заримыту япыщIэтащ, ящыщ зыгуэрхэри и къамэмкIэ иуIащ, ауэ куэд хъухэт, ари щIагъуэ дэмыкIыу яукIащ. ТIури яукIри хьэдэхэр бом яхьри бом щIатIащ. Арат къэхъуар. Абдулэ, и щIалэр зыдэкIуэнкIэ хъуну щIыпIэхэр ищIэти, а лъэныкъуэхэмкIэ къыщикIухьурэ, и къуэм и лъэужь къыIэрохьэ. Зыхуэза зы къуажэшхуэ гуэрэм адыгэ фащэ щыгъуу зы лIы лъэбышэ елъагъу. «Мыр хэту пIэрэ?» жери щыбгъэдэхьэм, ицIыхужынтэкъэ, и къуэм и Iэщэ-фащэхэрат лIым щыгъыр. ЛIыр щыхигъэзыхьым, «Си гугъу къомыщIынумэ, Iуэхур зытетыр къыбжесIэнщ» жеIэ. ЛIыр Сосырыкъуэ зыукIа гупым яхэтт, лъэбышэу къэзгъэнари Сосырыкъуэ и къамэрат. Сосырыкъуэ и хьэдэр зыщIэлъ бом ешэ. Бом зэрыщIэхьэуэ, къемыжьэ щIыкIэ илъэгъуауэ щыта пщIэхьэпIэр игу къокIыж Абдулэ, зы бо щIэт хуэдэу, зы лъэныкъуэ дейкIэ шывей щызэтелъу, абыи зы хьэ телъу, а псом я щIагъми и къуэр щIэлъ хуэдэу. Абдулэ, и къуэм и хьэдэмрэ и ныбжьэгъум еймрэ щыщIэлъым дежыр къыригъэтIщ, къыщIихыжщ, жэназы нэмэзи яхуригъэщIри, адэ хэубыдыкIа нэгъуэщI зы кхъэлъэ ихьри абы щыщIилъхьэжащ. ЖыжьэIуэт, Сосырыкъуэ и хьэдэр а хуабэ махуэм къуажэм нэс хуэшэжынутэкъым. Шэхьидщ жари и щыгъынхэр зэрыщыгъыу щIалъхьат. Сосырыкъуэ и уанэр, и Iэщэ-фащэхэр, и бгъэрыщIэ - кIэрыщIэхэр, шэхудэм кIуэцIышыхьауэ кIуэцIылъ и ахъшэ тIэкIури хэту, псори къегъуэтыж. Сосырыкъуэ зы пщIэгъуалэ тесу ежьат, щаукIым ишри зыгуэрэм иращати, щIэупщIэурэ ари къигъуэтыжри шыри къищэхужащ. Абдулэ къыщилъагъум, шым къицIыхужри занщIэуэ абы и дежымкIэ къэжат жаIэ. Иджы, мыткIэ БешкъэзакъхьэблэкIэ къэдгъэзэжынщ, ТалибкIэ зэджэ Абдулэ и къуэ нэхъыщIэр, и адэр къыщытым, я унэм и щIыбагъымкIэ къыдэт джабэм дэкIти жи, «Си адэмрэ си къуэшымрэ къэкIуэжу пIэрэ?» жиIэурэ зиплъыхьт. Зы махуэ гуэрэ, Абдулэ зырежьэрэ зы мазэ хуэдиз хъуауэ, апхуэдэу иджыри Талиб зиплъыхьу джабэм кIэрыту, и адэр къэкIуэжу елъагъу. КъыщIопхъуэ, унэм къокIуэжри: «Ури си адэр къокIуэжмэ» жери ар жеIэ, «КъокIуэжмэ, ауэ, - жи, - и къэкIуэжыкIэр мыкъэкIуэжыкIэ, ди адэм мы и къэкIуэжыкIэр мыфI». Талиб къицIыхуат и адэм и шы тесыкIэмкIэ Iуэхур фIым зэрытемытыр. И анэмрэ и къуэш и шыпхъухэмрэ: «Сосырыкъуэи къыздишэжыуэ пIэрэ?» жари мэгуфIэхэ. АрщхьэкIэ Абдулэ и закъуэт. Сосырыкъуэ и пщIэгъуалэри и Iэдэжэуэ, и щхьэр фIэхуауэ къыдэхьэжт. Сосырыкъуэ и цейри, и Iэщэ-фащэхэри, и бгъэрыщIэ - кIэрыщIэхэри къыздихьыжат и адэм. Сосырыкъуэ и цейр и анэм лIэжыху зэрихьащ имыгъэкIуэду жаIэ. Ар лIа нэужьи, и шыпхъу Муслимэт, хьэжыгъэ зэрылъ я амбархэр нэщI хъумэ, Сосырыкъуэ и цеймкIэ игъэкъабзэт телъэщIыхьыурэ жи, абы унагъуэм бэрэчэт къыщIилъхьэнущ жиIэти. А цейр Тамбийхэ я унагъуэм зыкъомрэ илъащ фыжыху. Иджы Абдулэ тIэкIу и гугъу тщIынщ. Тамбий Абдулэ адыгэ лIыгъэ хэлъу адыгэлIт. Зы махуэ гуэрэ, и выр кIуэдауэ лъыхъуэт жи. Лъыхъуэурэ, къуажэ гъунэм пхъэидзэкIэ къалъысауэ зы хъупIэ щаIэт, абдежым щынэсым елъагъу фIэкIуэда и выр. Зы дыгъужь и вым и ныбэр къыридзарэ и щхьэр и ныбэм и кIуэцIым илъу выр ишхыуэ щытт. Апхуэдэу щилъагъум, хуэмурэ бгъэдохьэ, и Iэ лъэныкъуэмкIэ дыгъужьым и кIэбдз лъэныкъуэм дей къыщеубыд, къырелъэфри, уафэгум щигъэджэрэзыурэ лIэху къырихьэхакъым жи. Дыгъужьыр щIым къыщынэсам зэгуэудри и псэр хэкIат. Мис апхуэдэу гушхуэт икIи лъэщт Абдулэ. Абдулэ Сосырыкъуэ и шыр къишэжу къэкIуэжа нэужь, шыр зэхэзехуэ зэпыту щытт жаIэ, щIагъуэу Iусми яхухэмыIэбэуэ. Ар ялъагъуху Сосырыкъуэ ягу къигъэкIти унагъуэри игъэнэщхъейт, игъэдзыхэт. Апхуэдэурэ тIэкIу дэкIри, а махуэхэр Дунейпсо Езанэ Зауэр къыщыхъея лъэхъэнэхэрат. А зауэм кIуэну Узуняйлэми адыгэ шухэр щызэхуэсти, Абдулэи Сосырыкъуэ и пщIэгъуалэмкIэ 1000 хуэдиз хъу шу гупым яхохьэ. Тхыдэм Сарыкъамыш Зауэ жаIэри хэтщ а зауэр, зауэм хэкIуэда адыгэ шухэм гъыбзэи хуаусауэ, мис а зауэм шухэр зауэ IэнатIэм нэмысу мэщтхэри зэтолIэ. Абдулэ а щтыуэ лIа адыгэ шухэм яхэтащ. ЗэрыжаIэжымкIэ, Абдулэ лIа нэужь, и къуажьэгъу ныбжьэгъухэм Сосырыкъуэ и шыр ящэри абы и уасэмкIэ и хьэдэр щIалъхьэжат. Абдулэи шыми къагъэзэжакъым. Бешкъэзакъхьэблэ щыщ ПщыхьэщIэ Рыза Абдулэ щхьэхуэуэ зы гъыбзэи хуиусауэ жаIэж. Абдулэ и адэмрэ и адэкъуэш Хьэж Къанимэтрэ Хэкум къикIахэм ящыщт. Тамбий Хьэж Къанимэт, щIэныгъэшухэ иIэуэ, хьэрыпыбзэмрэ Уэсмэныбзэрэи ищIэуэ, Уэсмэн Къэралыгъуэм и мыхъурыр иIыгът жаIэ. ЕЛОКЪУЭ КАМИЛ Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ (Тамбий Айтекин къыжиIэжауэ) Бешкъэзакъхьэблэ Мырзэбий и къуэ Елокъуэ Камил, пшынэ еуэкIэ екIуу ищIэуэ пшынауэ Iэзэт. А лъэхъэнэм цIыхухъу пшынауэ щIагъуэ щыIэтэкъым. Камил джэгухэм апхуэдэу пшынэ щеуэуэ щыттэкъым, ауэ ныбжьэгъу уэршэрхэм щахуеуэт. Зы махуэ гуэрэ, ныбжьэгъухэри дэщIыгъуу Жэрэщтей хьэщIапIэ кIуат Камил. ХьэщIэщым щызэхэсым, " КхьыIэ, пшынэ тIэкIу къытхуеуэ" жари хагъэзыхьащ и ныбжьэгъухэм. Щыхагъэзыхьым, "Пхъэ пшынэ иджы дэнэ къитхын, ауэ модэ Аслэнхьэблэ псыхъуэм фех, къамыш къысхуэфхьи деплъынщ" щыжиIэм, псыхъуэм шууитI ягьэкIуащ къамыш кърагъэхьыну. Шухэр кIуэщ, къамыш къахьщ, къэкIуэжри Камил иратащ. Камили и жыпым и сэр къырихщ, къамышыр ириупсыкIщ, гъуанэхэри хуищIри абдей абыкIэ пшынэ яхуеуащ жаIэ. Апхуэду пшынауэ Iэзэт Камил, зэуэну пшынэри езбы ищIыжыфу Елокъуэ Камил пшынауэ Iэзэ къудейтэкъым, гупым пашэ хуэхъуфу, гупыр игъэгупыфу, хэхьэ-хэкI иIэуэ, ищIэн-жиIэн ищIэрэ хабзэ-бзыпхъэ зэрихьэуэ апхуэдэт. Зэгуэрэм Камил нысашэ тхьэмадэуэ Апщохьэблэ кIуат жи. Гупым нысэр къыщIашу яшхэм тетIысхьэжа къудейуэ, Камил икъукIэ дахэу зы пыIэ щхьэрыгъти, Апщохьэблэ щIалэгъуалэр унащхьэм дэкIщ, Камил и пыIэм банэ фIагъэнэщ, къапхъуатэщ абыми, щIэпхъуэхэри ежьэжахэщ жи. Камил апхуэдэ тIэкIукIэ зиугъэмысынт нтIэ. ЗанщIэу къуажэм захуигъазэри гушыIэурэ ар жиIащ жи: "Мыр емыкIуу фэ къуажэм фхурикъунщ, мы емыкIур фи натIэ къищрэ мы пыIэм къыпыщу. «Камил и пыIэр», жыфIэурэ къэфкIуэхьынщ". Нысашэм къэкIуа Камил и шу гъусэхэми захъунщIащ:" Ар дау хъун, ди тхьэмадэм и пыIэр къыщхьэрыфпхъуэтрэ фежьэжу, ар фхуэддэнкъым" жари. Сытми, хъунутэкъыми, Апщохьэблэ щIалэхэм пыIэр къагъуэтыжщ, къыратыжри, нысашэ гупыр абы иужьщ жи къыщыдэкIыжар къуажэм. Камил нэхъ щыщIалэ лъэхъанэхэм зэ я гъуэнэгъу къуажэ ХьэпэщIей джэгу дэтти, Бешкъэзакъхьэблэ щIалэхэр жэщ джэгум кIуащ жи. Къуажэм дэхьэу джэгур щащI чэтым и гъуэнэгъу зэрыхъуу, Камил ипэ иту гупыр мафIэгум хуэду зэкIэлъхьэужьу хъури, " Чуф-чуф " жаIэуэрэ бжэIупэм Iуохьэ. Камил джэгу жантIэм щынэсам, гупым и кIэр щIыбым къыщынэт жаIэ. "Бешкъэзакъхьэблэ щIалэхэр къэкIуащ" жари ХьэпэщIейхэм къагъэлъэпIащ, къагъэфащ нэкIуахэри. Иужьым, къемыжьэж щIыкIэи гупым и тхьэмадэу бжьэ къыхуахьщ Камили, ягъэхъуахъуэри итIанэ зэрыщIэхьа дыдэм хуэду зэкIэлъхьэужьу чэтым къыщIэкIыжат жаIэ. Елокъуэ Камил мывэ къиIущIыкIынкIей икъукIэ Iэзэт. Сурэтым: Бешкъэзакъхьэблэ и кхъащхьэдэсэхэм щыщ абы ищIауэ. ЩАПХЪЭ ЗЫТЕХЫПХЪЭ АДЫГЭ ХЪУЭЖЭ-ЕФЭНДЫ Зытхыжар: Къущхьэ Эрдалщ Си анэш Абыдэ Хьэжахьмэд и адэм (Абыдэ Чэмал) и ныбжъэгъухэр (Бэвыкъуэ Фычри, Кушпокъуэ Тахьсин) уэршэрхэу яходэIухь. Мис абыхэм зым (Бэвыкъуэ Фычри) къиIуэтэж хъыбарыр: «Ди къуажэ зы ефэнды дэст. Дэ, щIалэхэр, къуажэм зы унэ бгына дыщызэхэтIысхьэти щэращ хъуху дызэхэст. Щэращ уахътыр къэсмэ, бэрбэнауэу дыхэхьэт къуажэм цIыхухэр къэдгъэушыну. Арати, сымаджэ дыхъури жэщищ - плIыкIэ къэтIкIухьыфатэкъым. Хъуэжэр жэмыхьэтым къахэупщIыхьащ: - Дэнэ щыIэ мы щIалэхэр, щхьэ къамыкIухьрэ? - жиIэри. Жэмыхьэтым жэуап къатащ: - ЩIалэхэр щызэхэс унэр къемызэгъыу сымаджэ хъуахэу жаIэ. Абдэжым, Хъуэжэм: «Ди япэкIэ ди хьэщIэщым щызэхырес» жиIэри, илъэсищ-плIыкIэ, Тхьэу зинэхьмэт сикъуэш, я хьэщIэщым нэщI мазэ къэс, я хьэщIэ миндэрхэм дытесу, я хьэщIэ шхэIэнхэр зэрыщIэлъу дыщIэсам». Хъуэжэ псоми апхуэдэ лIыгъэ къакъуэкIыу щытамэ, я цIэр таурыхъхэм нэгъуэщIу къыхэнэнтэкъэ?! НАРТАНРЭ И АНЭБЗЭМРЭ Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ Илъэс тIощI ипэ, зэщхьэгъусэ ныбжьыщIэ гуэрхэм, я бын цIыкIум срагъэIэзэну си офисым къашагъат. Нартан зи цIэ я щIалэ цIыкIум тэкIу зихъунщIэт, сызримыгъэIусэу. И анэ – адэм «АдыгэбзэкIэ уепсалъэмэ, нэхъ узригъэплъынкIэ хъунщ» - жаIащ. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, адыгэбзэкIэ сызэрепсалъэуэ, нэхъ къысхуэгушхуэурэ нэхъ къысхуэгумащIэ хъуат Нартан. Абы щыгъуэ ар илъэсищым ит къудейт, езбы и ныбжьым хуэфащэ адыгэбзэ дэгъуэи Iурылът. «Мыр дауэ фхузэфIэкIа, дау адыгэбзэ мыпхуэдэу Iурыфлъхьэфа?» - жысIэуэ сащеупщIым, «АдыгэбзэкIэ фIэкIа депсалъэкъым» - жаIащ… Нартан пIалъэ убзыхуакIэ зэпымычу си деж къэкIуащ, къэкIуэху далэ къэси адыгэбзэкIэщ дызэрызэпсэлъар. АдыгэбзэкIэ сызэрепсалъэм щхьэкIэ нэхъ лейуэ къызэрысхуэгушхуэмрэ дзыхь къызэрысхуищIымрэ гу лъомытэну амал иIэтэкъым. Апхуэдэурэ илъэс зыбжанэ дэкIащ, ауэ иужьым къыщыкIуа зэ, далэ къэс зэрысщIым хуэдэуэ адыгэбзэкIэ сепсэлъа щхьэкIэ, тыркубзэкIэ къыспэджэжащ мызэгъуэгу. Къытезгъэзэжурэ къытезгъэзэжурэ адыгэбзэкIэ сепсалъа щхьэкIэ, анэдэлъхубзэкIэ схуэпсэлъакъым зэикI! ЗгъэщIагъуат икIи икъукIэ си жьагъуэ хъуат ар. «ЛIо къэхъуар?» - жысIэу и анэ-адэм сащеупщIым, «МазитI-щы хъуащи адыгэбзэкIэ тхуэпсэлъэжкъым», - къызжаIащ… Ар къызыхэкIыр Iэнэм телът. Нартан унагъуэм икIыу уэрамым дэхьэ щыхъум, и тырку ныбжьэгъухэм яIурылъ тыркубзэр къытегублэри адыгэбзэр Iэщыб ищIат. И бзэр щызекIуэ и унагъуэм и жьауэм щIэкIат Нартан. Мыр Нартан и закъуэтэкъым зи щхьэ кърикIуар, абы хуэдэуэ тепщэу щыт бзэмрэ щэнхабзэмрэ хэхуэ адыгэ сабийуэ хъуами фIэкIыпIэншэуэ я щхьэ кърикIуэр арат… Илъэс тIощI ипэм елъытауэ нобэрей дунейм цIыхухэр нэхъри нэхъ зылъэIэсыф, нэхъри нэхъ зызэпащIэф хъуащи, абы къыхэкIыуи адыгэбзэр нэхъри хъумэгъуей хъунущ ди япэкIэ… Абы къыдэкIуэуэи жыIапхъэщ, къэрэлыгъуэр телъхьэ къыпхуэхъурэ ирикъун хуэдиз цIыху бжыгъэуэ узэхэсу Хэкум уимыса нэужькIэ адыгэбзэр фIырыфIкIэ хъума зэрымыхъуфынур. Ар нэхъри си фIэщ мэхъу Нартан сигу къэкIыжыхукIэ… Мыри щIыдгъужынщ. Нартан хуэдэу ди цIыкIухэр уэрамым зэрыдэхьэу адыгэбзэр ящыгъупщэжу щытми, Нартан и анэ - адэм зэращIам хуэдэу ипэ дыдэ зэхахыр, я тхьэкIумэхэм ипэ дыдэ иIуэр адыгэбзэ ирехъу. Хэт ищIэрэ, ар зэкIэ щIэуфа хъуами, зы махуэ зы махуэкIэрэ къыдэжыжынщ я адыгэбзэр, нэхъри нэхъ шэрыуэ хъуауэ. ЩIЭНЫГЪЭ ЗЭВГЪЭГЪУЭТ, БЗЭР ФЫМЫГЪЭКIУЭД Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ Куэд ландэрэ и цIэр зыхэсхти, си нэ къыхуикI щхьэкIэ иджырэкъэс сыхущIэхьатэкъым сыкIуэуэ слъагъуну. Пэжым ухуеймэ, Iэпэдэгъэлэл сщIат тIэкIу мы Iуэхур. И офисым (щIапIэм ) сыщыщIэхьэм сыкъэуIэбжащ, пэшыр лъэныкъуэ псомкIэ къырекIуэкIыу зэрыщыту тхылъкIэ къуат, хэтыр тыркубзэу, хэтыр хьэрапыбзэу. Мысырым куэдрэ щыIауэ жеIэ , куэди еджауэ, куэди къикIужауэ. «Адыгэхэм Мысыр къэралыгъуэр илъэсищэкIэ зэрахьащ» - жери ар жиIащ. «Уэсмэным абы щищIахэр Хулагу пащтыхь ябгэм дунейм лейуэ щызрихьэм зэи къыкIэрыхуркъым». И ныбжьыр фIыуэ хэкIуэтат, и тхьэкIумэр жьажьэ хъуат, сымаджэрилэуи щытт. «Фыкъэуш, фыкъэуш», - жиIащ ину. Iейуэ хуэшхыдэт адыгэхэм. «Адыгэхэм адыгэ гупсысэкIэ яIэжкъым», - жери ар жиIащ. «Нобэ къудейкъым щамыIэжыр», - къыпищащ. «Куэд лъандэрэ яIэжкъым». «ЩIэныгъэ зэрагъэгъуэтакъым. Мо пщыр, мы пщыр, мо лъэпкъыр, мы лъэпкъыр» жаIэурэ зэныкъуэкъуу зыхэтащ». «Хэтыр урысымкIэ еIащ, хэтыр тыркумкIэ еIащ, зыгурыIуэуэ зы къэралыгъуэ яухуакъым». «Хэкуми тIэу сыкIуащ, абыи аращ нобэи: мыр къэбэрдейщ, мор шапсыгъщ , модрейр абазэхэщ жари зэрызогъэкъу». «ДызрофIыщI», - жери ар жиIащ. Иужьми пищэжащ: «Лъэпкъыр лъэпкъыуэ зытезыIыгъэр и бзэращ. Бзэр кIуэдыжмэ, адыгэри кIуэдыжынущ, щIэныгъэмрэ бзэмрэ фегугъу». ТэмакъкIэщI лIыжь пхъашэм зы сыхьэт ныкъуэм мыпхуэдизыр къызжиIэри сыкъиутIыпщыжащ. СыкъыздэкIуэжым сегупсысыжати, нэхъыжьым жиIахэм хэбдзын щIагъуэ хэттэкъым. АДЫГЭР " АДЫГЭ " зыщIыр Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ СыщыцIыкIум икъукIэ сыкъуейщIей къыщIэкIынт, къуажэм си ныбжьэгъу гуэрэ сезауэри тIэкIуи сыукIа къыщIэкIынти, унэм зы жэщ зы махуэкIэ сыщIагъэхьэжатэкъым… Си адэм сIэрыхьэмэ, хьэдэ мыгъуэу сызриукIынури сщIэт нытIэ.. Иджы мыбы тыркухэм цIыкIухэр зэзауэмэ, инхэр зыхолъэдэж, уеблэмэ щызрыукIий мэхъу. Зэгуэрэм, цIыкIухэр уэрамым щыджэгуу, " Джэгу пэтрэ нэ кьыраху " жыхуаIэм хуэдэу, си шынэхъыжьыр зы щIалэ цIыкIум и нэм имищIкIэрэ мывэкIэ еуэри и нэр къырихуат. Си адэм щIалэ цIыкIур къалэм ишэри къыригъэIэзат, ауэ и нэми тIэкIу дыркъуэ къытенат... Мыдей сэ жысIэнур нэгъуэщIщ. Я къуэм и нэр къырахуа пэтрэ, щIалэм и анэ - адэм, «лIо щIэхъуар», «лIо щIэщIар» жаIэуэ я жьэр зыщIахыу зы псалъэ жаIакъым... НытIэ, мыпхуэдэ зыхэтыкIэ зыкIэлъызехьэкIэхэрат лъэпкъыр лъэпкь, адыгэр "адыгэ" зыщIыр... Адыгэхэм я университетыр хьэщIэщращ Зытхыжар Тэгъулан Екъубщ ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и кIэуххэм, Хэку зауэшхуэ нэужьым, адыгэхэм псэупIэ яхуэхъуа Узуняйлэ щIыналъэ, бзаджагъэкIэ бзаджэу, фIыгъэкIэ фIыуэ Мэрзей РэшидкIэ еджэуэ зы лIы Iущ-кIыщ гуэрэ исыгъащ. Мы къыжытIэну IуэрыIуатэр щекIуэкIа лъэхъэнэм, Узуняйлэр, иужькIэ Къайсэр къалэм хагъэхьэжами, Сивас къалэрат зыхэтыр. А зэманым тепщэгъуэр зыIыгъ пащтыхьым, Сивас къалэм теухуа зы унафэ къищIри, ар игъэзэщIэну къалэм и Iэтащхьэм и пщэ дилъхьащ. Унафэр гъэзэщIэныр Узуняйлэ къыщыщIадзэн щыхъум, Мэрзей Рэшид унафэр игъуэуэ имылъагъуу абы пэщIэуващ, зэримыдэ щIыкIэри, акъылым и гъунэгъуу икIыи гурыIуэгъуэуэ къалэм и Iэтащхьэм жриIащ. Куэд дэмыкIыуэ, пащтыхьым ищIа унафэр игъуэуэ зымылъагъу Мэрзей Рэшид и хъыбарыр тепщэм деж нагъэсащ. Рэшид, а унафэр игъуэджэуэ щIилъэгъуа щIыкIэр пащтыхьым къыщыжраIэм, егупсысыжри ищIа унафэр зэрымыхъуар къыгурыIуащ икIыи, Узуняйлэ хуэдэуэ пхыдза зы щIыпIэ, ар и губзыгъагърэ и Iущагъыу зылI зэрисыр игъэщIэгъуащ. Пащтыхьым а лIы Iущыр зэригъэцIыхун и мураду, ар Истамбыл къригъэшэну Сивас къэлэм и тхьэмадэм хуиIуэхуащ. Къалэм и тхьэмадэми, Рэшид зы лIыкIуэ хуигъакIуэри пащтыхьыр къызреджэр зэрыт тхыгъэр иритащ. А лъэхъэнэм, пащтыхьым и унафэм упэрыуауэ икIи лIыкIуэ къищIу тхылъкIэ ущриджэкIэ абы фIы къызэримыхьынур IупщIт! Рэшид, ищIэнум щхьэкIэ ячэнджэщыну, Узуняйлэм и нэхъыжьхэмрэ тхьэмадэхэмрэ зэхуишэсащ. Хасэм къекIуэлIахэм хэтым, "КIуэ, ягъэ кIынкъым" жаIа щхьэкIэ, зыкъомми, "УмыкIуэ, укIуэмэ, пащтыхьым упилъэнщ, зэкIэ зыIуплъ, лIыгъэкIэ уашэн хъумэ дэ утхъумэнщ, уедгъэшэнкъым",- жаIащ. АрщхьэкIэ, Мэрзей Рэшид: «Абы сэ сыпилъэнумэ дэнэи сыщыпилъэфынщ, кIапсэрэ пкъо зэфIэдзарэ мыбыи щигъуэтынщ, сыкIуэнурэ з'згъэцIыхунущ, фэндым ищхьэр умытIатэмэ ху илъми псы итми пщIэнукъым», - жиIащ. Рэшид апхуэдэу щыжиIэм, къекIуэлIахэри къыпэрыуэжакъым. Мэрзей Рэшид гужьеигъуэ имыхуэуэ, Истамбыл кIуащ. Пащтыхьыр, мэрем махуэкIэрэ шэджагъуэ нэмэзыр ищIыну мэжджытым къакIуэрти цIыхубэм къахэхьэрт. Зы мэрем махуэ гуэрэ, пащтыхьыр нэмэз ищIыну, шиплI зэщIэщIа шыгу гъэщIэрэщIакIэ Бэязыт мэжджытым кIуащ. Пащтыхьыр, нэмэз къыщIэкIыжыгъуэм цIыхухэм ахъшэкIэ етэ и хабзэт. Рэшиди ар ищIэти, пщIэгъуалих зэщIэщIа шыгу зыкъизыхкIэ а мэжджыт дыдэм макIуэ. Нэмэзыр щиухым, апхуэдизу узэIэпишэти, пащтыхьым ейрауэ яфIэщIри цIыхухэр Рэшыд и шыгумкIэ зэрыгъэкъуахэщ, ауэ ар пащтыхьым зэрымейр къащIэри къагъэзэжащ. Къэхъуар пащтыхьым гу лъимытэну Iэмал иIэнт? "Хэту пIэрэ ар?" – жиIэу и блыгу ищIэтхэр щIигъэупщIэри Рэшид къригъэшащ. Еплъри, а шыгу гъэщIэрэщIар зейр, Сивас къригъэша а и унафэм къыпэрыуа лIы Iущрат! Пащтыхьыр, Рэшид игъэтIысри къеупщIащ: - Уэ дэнэ ущеджар, дэнэ щIэныгъэ щызэбгъэгъуэтар, дэтхэнэ университетра быухар? - Дунейм я нэхъ ин дыдэуэ щыIэ университетращ сыщеджар. - Дарулфунунра (Уэсмэн къэралыгъуэм и нэхъыщхьэ университетыр)? - Хьэуэ... - Iэл-Iэзхьэрра (Мысырым и нэхъыщхьэ университэр)? - Хьэуэ, зиусхьэн... - НтIэ, дэтхэнэра? - Си адэм и университетращ къэзухар! Пащтыхьыр, Рэшид къыдэгущыIэ къыфIэщIащ. Абдежым, Пащтыхьымрэ Рэшидрэ зыкъомрэ зэдэуэршэращ. Рэшид, пащтыхьым убгъуауэ икIыи тегъэпсыхьауэ адыгэ хабзэхэмрэ адыгэ хьэщIэщымрэ я гугъу хуищIащ. ХьэщIэщхэр адыгэхэмкIэ сапIэуэ икIыи ущияпIэуэ университетым хуэдэуэ зэрыщытыр гупсэхуу гуригъэIуащ. Пащтыхьым зэхихахэр апхуэдизкIэ игу ирихьат икIыи игъэщIэгъуати, ар хуигъэфащэри, Рэшид Ерзурум къалэ унафэщIу игъэкIуэн зэримурадыр жриIа щхьэкIэ Рэшид ар идакъым: «Зиусхьэн, сэ къалэм и Iэтащхьэ сыпщIмэ, Сивас хуэпщIа унафэ игъуэджэхэм хуэдэхэр Ерзуруми хуэпщIынщ, ар сэ сгъэзащIэмэ - сэ си пщIэр, сымгъэзащIэмэ - уэ уипщIэр ехуэхынщи ари тIумкIэи хъункъым, абы щхьэкIэ къысхуэгъэгъу!" – жиIэри Узуняйлэ игъэзэжащ. ЗэрыжаIамкIэ, пащтыхьым Мэрзей Рэшид хуригъэхьауэ щыта, Истамбыл зэреджа тхыгъэр нобэи Мэрзейхэ я унагъуэ илъщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "habar.txt" }
Хъэлифэхэм ящыщ гуэрым Мыщр (Египет) усакIуэхэр иригъэблэгъат. Зы щIалэжь, и дамэм кхъуэщын кумбыгъэ тету, псы къригъэхъуэну кIуэрэ пэт, мо усакIуэ гупым яхуозэ. Захегъэпшахъуэри, я гъусэу макIуэ. Къеблэгъахэр хъэлифэм егъэлеяуэ къигъэхьэщIэу здэщысхэм, мо лIы щыгъыныджэ бэлэбанэу кхъуэщын кумбыгъэ зыIыгъым тохуэ и нэр. ЙоупщI: - Ухэт? СыткIэ дыбдэIэпыкъуфыну? – жеIэри. ЩIалэр къопсалъэри жеIэ: - Мы гупыр, я шы-уанэхэр зэщIакъузауэ, Уи хы зыкъэзыIэтамкIэ къакIуэхэу щыслъагъум, Си кхъуэщын кумбыгъэр сIыгъыххэти, сакъыдэкIуащ. Арати, хъэлифэм унафэ ещI: - Мы щIалэм и кхъуэщыным дыщэ-дыжьын из фщIы! – жеIэри. Мобы дыщэр из хуащIауэ щилъагъум, зыхуэмышэч гуэрхэм: «Уа хъэлифэ! Мы щIалэр акъылкъым, былымкъым, мы ептам и пщIэр къыгурыIуэнукъым, ирипхъынурэ тIысыжынущ»,- жаIэну хуожьэ. АрщхьэчIэ хъэлифэм : «Ар езым и былымщи, зэрыхуей ищIыну хуитщ»,- жеIэри, зарегъэущэху. ХьэщIэ гупыр къежьэжа иужь, мо щIалэр уэрамым дохьэри, и нэ къыфIэнэу зыхуигъэфащэм яритурэ, дыщэ кхъуэщыныр еунэщI. Ар зэхэзыхыжа хъэлифэм къыррегъаджэри йоупщI Iуэхур зэрыщытымчIэ. ЩIалэми жэуап кърет: - ФIыр зи бэу диIэхэр я былымкIэ къыдотэ. Дэри фIыр зи бэу диIэхэм я былымкIэ дотэж. А жэуапыр егъэлеяуэ зигу ирихьа хъэлифэм аргуэру унафэ ещI: - Мы щIалэм и кхъуэщыныр пщIэнейрэ из хуэфщI, - жеIэри. ЩIалэри къопсалъэри КъурIэным щыщ псалъэуха жеIэ: «Iэлхьэсэнэту бигьэшри Iэмсалихьа» - «лэжьыгъэфIым къыпэкIуэр хуэдипщIщ». Аращи: ЦIыхур зыхущыIэр цIыхуращ, ПщIэ мыгъэкIуэдыныгъэ я зэхуаку дэлъыху. Гугъури тыншри ехъулIэгъуэрэ къыщыщIыгъуэрэчIэщи, блочI. Псэ зыIутым я нэхъ упсэрейр сыт хуэдэлIра, жыпIэмэ, Зи IэдакъэщIэчIчIэ цIыху цIыкIум я гузэвэгъуэ дэчIращ. ФIы лэжьыныгъэчIэ Iэбэныр щызэпумыгъэу зым и дежи, КъыбгурыIуэу екIуэкIыху махуэхэр зэрычэзур. Уигу игъэлъ Алыхь IэщIагъэм и дахагъыу уэ узыщIар: ЦIыхухэр уэ пхуэныкъуэрэ, уэ ахэм уахуэмыныкъуэу. Гуп дапщэ щыIэ лIэжахэу, ауэ ялэжьар мылIауэ, Гуп дапщи щыIэ псэухэу, ауэ цIыхум я деж щылIауэ. Хьэрыпыбзэм къизыхар ГУАЩОКЪУЭ Абдулщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "habarmisr.txt" }
Хьэдис плIыщI Тхылъыр къабыл ищIащ Къэбэрдей-Балъкъэр дин IуэхущIапIэм и щIэныгъэлIхэм я советым ЗэзыдзэкIар: Тхьэкъуахъуэ Iэуес Къэрэлбий и къуэ Япэ хьэдис МуIминхэм я унэфэщI Iэбу Хьэфщ Гьумар Iибнуль ХъэтIтIаб Алыхьыр арэзы зыхуэхъуным жиIащ: зэхэсхащ Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным жиIауэ: «Пэжыращи IуэхущIафэ псори гухэлъым (ниетым) тещIыхьащ, пэжыращи дэтхэнэ зы цIыхуми къылъысыжынур и гухэлъыращ. Хэт Iэпхъуауэ (хиджрэ) щытми Алыхьымрэ Абы и лIыкIуэмрэ папщIэ, Iэпхъуа мэхъу Алыхьымрэ Абы и лIыкIуэмрэ папщIэ; хэт и Iэпхъуэныгъэр дунеягъэ хъугъуэфIыгъуэрамэ, хьэмэрэ цIыхубз нэчыхь зыхуитхынурамэ, абы и Iэпхъуэныгъэр щIэIэпхъуаращ». КъаIуэтэжащ: Бухъари №1; Муслъим №1907 ЕтIуанэ хьэдис Аргуэру, Гьумар, Алыхьыр арэзы зыхуэхъунум, къеIуэтэж: «Махуэ гуэрым, Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным дыбгъэдэсу, къыздикIар дымыщIэу зы цIыху къыдбгъэдэхьащ, щыгъын хужьыбзэ щыгъыу, и щхьэцыр фIыцIабзэу, и теплъэкIэ пхужымыIэну ар гъуэгурыкIуэу, икIи дэ тщыщу зыми имыцIыхуу. Бегъымбарым и гупэм къэтIысащ, и лъэгуажьитIыр Абы и лъэгуажьитIым пэщIэгъэкъуауэ, и IитIри и куитIым тырилъхьэри, жиIащ: «Уа Мухьэммэд къысхуэIуатэт, сыт Ислъамыр?» Алыхьым и лIыкIуэм жиIащ: «Ислъамыр ар: Щыхьэт утехъуэныращ, Алыхьым нэмыщI тхьэ зэрыщымыIэм икIи Мухьэммэд Алыхьым зэрилIыкIуэм; Нэмэз щIыныращ; Сэджыт тыныращ; Рэмэданым унэщIыныращ; Хьэж пщIыныращ Алыхьым и унэм, гъуэгу хуэбгъуэтыну пхузэфIэкIыу щытмэ». Абы жиIащ: «Пэжщ». Дэ дгъэщIэгъуащ Бегъымбарым еупщIу, и жэуапым щыхьэт зэрытехъуэжыр. Ар еупщIащ: «КъысхуэIуатэт сыт Iиманыр?» (Алыхьым и лIыкIуэм) жиIащ: «Ар уи фIэщ хъунращ, Алыхьыр, Абы и мэлаIикхэр, Абы и Тхылъхэр, Абы и ЛIыкIуэхэр, Ахърэт махуэр, Уи фIэщ хъунращ фIымрэ Iеймрэ Абы и ухыгъэу зэрыщытыр». Абы жиIащ: «Пэжщ». Ар еупщIащ: «КъысхуэIуатэт, сыт Iихьсаныр?» ЖиIащ: «Ар ухуэпщылIыныр аращ Алыхьым, плъагъум хуэдэу, уэ умылъагъуу щытми, Езым укъелъагъу». Абы жиIащ: «Сыхьэтым (дуней къутэжыгъуэм) и гугъу къысхуэщI». ЖиIащ: «Абы теухуауэ зэупщIым нэхъыбэ ищIэкъым къеупщIам нэхърэ». Абы жиIащ: «НтIэ, къызжеIэ абы и нэщэнэхэм щыщ». ЖиIащ: «ПщылI цIыхубзым къилъхужынращ пщы езым абы хуэхъужынур икIи плъагъунущ лъапцIэу, пцIанэу, къулейсызхэу, мэл зыгъэхъу мэлыхъуэхэр унэ лъагэхэр ухуэнымкIэ зэпеуэу». Абы иужь а цIыхур IукIыжащ, зэман дэкIауэ Алыхьым и лIыкIуэр къызэупщIащ: «Уа Гьумар, пцIыхурэ а упщIэхэр къызэзытар?» Сэ жысIащ: «Алыхьымрэ Абы и лIыкIуэмрэ ар нэхъыфIу ящIэ». ЖиIащ: «Пэжыращи ар ДжабраIилщ, къыфхуэкIуащ фи диныр фигъэщIэн папщIэ». КъиIуэтэжащ: Муслъим №8 ЕпщыкIутхуанэ хьэдис Iэбу Хурэйрэ Алыхьыр арэзы зыхуэхъуным къиIуэтэжащ: Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным жиIауэ: «Хэт и фIэщ хъуми Алыхьымрэ Къеймат махуэмрэ, жыреIэ фIы е зыреущэху. Хэт и фIэщ хъуми Алыхьымрэ Къеймат махуэмрэ, пщIэ хурырещI и гъунэгъум. Хэт и фIэщ хъуми Алыхьымрэ Къеймат махуэмрэ, ирегъэлъапIэ и хьэщIэр». КъаIуэтэжащ: Бухъари №6018; Муслим №47 ЕпщыкIуханэ хьэдис Iэбу Хурэйрэ Алыхьыр арэзы зыхуэхъуным къеIуэтэж: зы цIыхухъу къелъэIуащ Бегъымбарым Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным къеущиену, жиIащ Абы: «Умыгубжь». Абы иужь зыбжанэрэ къытыригъэзэжащ и лъэIум, ау Бегъымбарым Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным къытегъэзэжыгъуэ къэс жиIэрт: «Умыгубжь». КъиIуэтэжащ: Бухъари № 6116 ЕпщыкIуиянэ хьэдис Iэбу Зэрр Джундэб Iибн Джунадэрэ, Iэбу Гьэбдур Рэхьман Мугьаз Iибн Джэбэлрэ Алыхьыр арэзы тIуми къахухъу къаIуэтэжащ: Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным жиIауэ: «Щышынэ Алыхьым дэнэ ущыIэми. Iейуэ блэжьам къыкIэлъыкIуэу лэжь фIы, ар кIэригъэкIыжыну. ЦIыхухэми яхущыт хьэлщэн дахэкIэ». КъиIуэтэжащ: Iэт Тирмизи №1987; Iэл-Iэлбани: Сэхьихь Iэл джамигь №97 ТIощIрэ ебланэ хьэдис Iэн-Нэууас Iибн Сэмгьан Алыхьыр арэзы тIуми къахухъу къиIуэтэжащ: Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным жиIауэ: «ФIыгъэр – ар щэн дахэрщ, гуэныхьыр – ар уи псэр зыгъэпIейтейуэ, нэгъуэщI цIыхухэм къащIэну уи жагъуэращ» КъиIуэтэжащ: Муслъим №2553 Уабищэ Iибн Мэгьбэд Алыхьыр арэзы зыхуэхъуным къыжиIэжащ, зэгуэрым сыкъэкIуат Алыхьым и лIыкIуэм Алыхьым и хъуэхъумрэ и сэламымрэ зылъысыным и деж, жиIащ: «ФIыгъэр зищIысым ущIэупщIэну укъэкIуащ?» Жэуап стащ: «НтIэ». Абы жиIащ: «Зыхуэгъазэ уи гумрэ уи псэмрэ чэнджэщкIэ, сыту жыпIэмэ фIыгъэр, ар уи псэр зыгъэсабыру, уи гур зэпIэзэрыту щызыгъэтщ, гуэныхьыр ар уи псэр зыгъэпIейтейуэ уи гум зэхэзещхъуэн щыхъуращ, узахуэу цIыхухэм мызэ-мытIэу укъалъытэми». КъаIуэтэжащ: Iэхьмэд №18006; Iэд Дарими №2575. Iэл-Iэлбани: Сэхихь Iэт-Тэргъиб №1734
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hadisplish.txt" }
Абрэдж хьэжы ЗэзыдзэкIар Ацкъан Русланщ Инщ Джэмэт жылэр, хуэкъулейщ, Абы зым и бжьыр темызагъэ. И мывэ блыным къегъэлъей, Зыгуэр и мылъкум къехъуэпсамэ. И бын щхьэхуитхэр шабзэм ещхьщ, ЗауапIэ губгъуэрщ я мэжджытыр. Я хъыбар хахуэр жьыбгъэм ехь. Хэт зыщIэр ахэм къапэщытыр. Я фочыр пащI абыхэм гущэм. БлэкIынкъым я шэр урыс гущхьэм. Нобэрей махуэм укъелыгъуэ, Езыр жьауапIэ хуэдэщ лъыхъуэ. Iу бахъэр мывэ къэс щхьэщытщ, Бгъэр, сахуэм ещхьу, уэгум итщ. Зы удз щIы щхьэфэм щымыхъей. Щымщ щIылъэр, хэдэIукI нэхъей. Къуажэбгъум щыплъэ Iуащхьэ закъуэм ЩокIуэкIыр щэхуу псалъэмакъыр. ЩIалэ къуданхэр хоплъэ щIым, Зыгуэр халъагъуэу къыпфIэщIынщ. Зэрахуэр сыт абыхэм нобэ? Къуэншауэ зэ къахьыжрэ тобэ Е псэр зэшыгъуэм иубыда, ЗекIуэныр ягу къыпылъэда, Хьэмэ хъыбар къалъэIэса Гъунэгъу къэхъуауэ урысыдзэр? Хьэуэ, абыхэм я гупсысэр НэгъуэщI зыгуэрщ зыхуэгъэзар. Я пащхьэ исщи хамэ лIыжь, ИIуатэр зыми зэпиудкъым. Абы и гуауэм игъэпуду Дэтхэнэ зыми къыфIощIыж. КъеIуатэ хуэму къумыкъу лIыжьым, Нэпс пщтырым нэр къыхэмыплъыжу: «Сэ къуищрэ пхъуищрэ сиIэгъащ, Дэтхэнэ зыри пэсщIу си псэм. СекIуэкIт, сыхэтым ещхьу шыпсэм, АрщхьэкIэ жьыуейр къыкъуэуащ, ТрищIыкIащ къудамэу сиIэр. Иджы, си куцIыр ису щIыIэм, Дакъэжьу губгъуэм сыкъинащ, Хъуащ дунеижьыр сэркIэ нэщI. И Iуэхур жьыгъэм хэт зымыщIэр, Абы и уэсыр тосэ гущхьэм, АрщхьэкIэ щыIэкъэ щыплъагъу Щыушэу псы уэс куум и щIагъ?! Сигу илъ вжесIэну сыхъуэпсати, Къызэпысчащ гъуэгуанэ задэ. Хэт щымыгъуазэр шууей нэсхэр Фи жылэм куэду зэрыдэсым. Хэт ицIыхуну Бей-Болэт, Пэлъэщу а пщы ябгэм, хэт Къысхуишэжыну си пхъу закъуэр? Мы си гур и пIэм имызагъэ, Бын гузэвэгъуэм кърехуэкI. Слъэгъуар фи нэгу Тхьэм щIимыгъэкI. ЩылIащ пщылIыпIэм адрей сипхъухэр. Щым щыщу къысхуэнати зы къуэ, Ари си пащхьэм щаукIащ. Ар, пыгуфIыкIыу, псэм пыкIащ. Зэгупсысари Тхьэшхуэрщ зыщIэр. ПфIэщIынт зыгуэрым хуищIу фIыщIэ… Арати, губгъуэм сихьэжащ Си гъусэу къысхуэна бын закъуэр. Абы, псэм хуэдэу, сыхуэсакъыу СтрахыхункIэ есхьэкIащ. Дыщыпсэуащ дэ бгъуэнщIагъ кIыфIым, ПхужымыIэнщ дэкIари ди фэм. Сшэчынут сытри сэ къыслъысу, Схъумэну сщIэм къэна си къуэпсыр, АрщхьэкIэ гуауэр къыскIэлъос, Сшэчауэ хъуар сщигъэгъупщэжу. Закъуэныгъэшхуэр сэ къыслъос, ЛIэныгъэр зэм къызигъэщтэжу. ПIейтейуэ жэщым сыкъоуш, Зысплъыхьым – си пхъур сщIымыгъуж. Щызэхэсхам сэ шы лъэ макъыр, Сыщыхуежьам щIэсчыну кIакхъур - Шу ябгэр къуршым ихьэжат. Сэри, сипхъу закъуэм сыпыкIат. Езыхьэжьам си бын гъэфIэныр Себгащ, IэбжьанэкIэ щIыр къистхъуу, Мыващхъуэ щIыIэм натIэр щысхъуэу. Арат абдежым сэ сщIэфынур… Иджы хъуэпсапIэу сиIэр зыщ - Къызаха лейр сымыгъэгъунырщ. Ар згъэзэщIэхукIэ си гур гъунущ. Аращи, къуэшхэ, фымыбзыщI, ЗдэщыIэр фщIэмэ Бей-Болэтыр. Пэувыфын абы къыфхэтым, - Си щхьэфэр сэ лъэгущIыхь хуэсщIынщ!» «Сэ сощIэ Бей-Болэт здэщыIэр, Куэд щIауэ сигу абы хуэщIыIэщ, - КъыхокIыр гупым щIалэ хъыжьэ - Мыбдеж жэщитIкIэ къыщызэжьэ. ЖэщитIыр блэбгъэкIа нэужь, Къэзмыгъэзэжмэ дыгъэм щIыгъуу, ЩымыIэж си псэм къыхуэщыгъуэ, Умылъыхъуэжу си лъэужь». КъреIэ пшэплъым уафэ джабэр, Акъужьыр щIылъэм йопэщэщ. Нэху къуэпсхэр дыгъэм япэ йощ, ТIасхъэщIэхыныр зэфIэкIауэ. Къыр хэмыщтыкIым и къудамэм Къыщыушащи пшэ Iэрамэр, Зыхеш жейбащхъуэу, зыкъегъэпщ, И гугъэр уафэм ирегъэпщI. ТIэкIу докIри, тохьэ и гъуэгуанэм, ИмыщIэу зэкIэ зыхуэкIуэнур. Мэбауэ тыншу хъуреягъыр. Хуоушэ псынэр пхиша лъагъуэм. Къопсых иужькIэ дыгъэ бзийхэр, Мывэ пIыщIахэр къабзеихьу. Ныбжь закъуэтIакъуэр ирафыж, Уэсэпсу хъуар трафыхьыж. Бгы зыхэзышым еуэкI лъагъуэм Шу хъыжьэ закъуэ тыболъагъуэ. Шыр, ныбгъуэм ещхьу, зэм щIолъэт, Зэм, пшэм хэпырхъэу, щхьэр еIэт. Гъуэгу гъунэм Iуву щыкI жызумыр Губгъуэжьым холыдыкI дыжьыну, Мэ гуакIуэр ауз псом щхьэщытщ. Дунейр IэфI защIэу къыпфIэщIынт, Бгы нэкIум кIэрылъ кхъэр мыхъуамэ. Шур щIопхъуэ зэм, бийр зылъэгъуауэ, Игъаджэу щIопщыр. ЯIуэтэжу ЩIопщ макъым бгыхэр къыподжэжыр. Бгым зэреуэкIыу шу къуданыр, Къуршыбгъэм ешэщIыжыр дамэр, КъыритI зэхуакум добзэхэж. Абы ищI хуэдэщ зэхэгъэж. Тоувэ шур къыпэплъэ нэпкъым, Елъагъур зылъыхъуа илъэпкъыр: Жылагъуэ цIыкIур щIэсщ бгы лъапэм, Зыщигъэзыжу нэхъ лъагапIэм Зеплъыхь и унэм Бей-Болэт. И теплъэр псоми къахолъэт. Куэд щIащ жылагъуэр зэрыушрэ. Уэгу къащхъуэм и гур зэригъэшхыу, КъыщоIу уэрамым гу кIыргъ макъыр. ЩетIысэхауэ жызум щIагъым Къумыкъу бзылъхугъэм хеш уэрэд, И макъым кIуэху зрегъэIэт. Ар зыпэджэжыр зым имыщIэ. И макъ дахащэр къоIукI гущIэм, Хьэуар дэтхытхыу ихьэу уэгум, Езым и нитIыр темыкI гъуэгум. Зэшыгъуэр и псэм къыщхьэщытщ, Гугъу удемыхьу ар болъагъур. Хэт зыхухишыр и гум лъагъуэ? КъуэкIыпIэ вагъуэу а бзылъхугъэм ИгъафIэр хэт и лъагъуныгъэм, КъызэуэлIар насыпыр хэт? Хуэпэж ар псэкIэ Бей-Болэт Е и гур еджэрэ нэгъуэщIым? Мэхъуж и фIэщ къызэфIигъэщIыр, Удз кIырым щабэу Iэгур дилъэу… Бзылъхугъэм къэушащи и лъыр, Зэхех и мыгъуэр зэрыбауэр, КъыфIощI акъужь къеIусэр бауэ… КъигъапцIэ пэтрэ IэфIщ гупсысэр, И мыгъуэр фIэфIщ къызэреIусэр, Зеший, и IэплIэм кIуэн хьэзыру, Ауэ хьэуам хэт лъэIэсыну?.. ЗдэщыIэр дэнэ псэм и хъуахуэр, Шу хъыжьэу щыIэм я нэхъ хахуэр?! КъоIу шы лъэ макъыр асыхьэту, Гъуэгущхьэ сабэм зыкъеIэтыр, Бзылъхугъэ цIыкIури къыщолъэт, Пожажьэ, гуфIэу, Бей-Болэт. Удихьэхыныр куэдрэ гугъэм. Нэр ирешажьэ, псэр ехьэху. Шу щIалэр пщIантIэм къыдыхьащ, Абы Iэнкуну йоплъ бзылъхугъэр: И пащхьэ итыр имыцIыху. ХуэIэзэу хьэщIэр шым къопсых, И хуарэм бахъэр къыщхьэщехыр. Бзылъхугъэм хабзэ шум ирехыр, Иригъэблагъэу, йокIуэтэкI, Iей лъэпкъ и гущхьэм къимыгъэкI. Iэнкунщ и хьэщIэр, сыт къэхъуар, И псалъэр щIыIэу къыщыхъуа? БзэмыIум ещхьу, къоплъри щытщ, Къилъыхъуэу псалъэ къыпфIэщIынщ. Лъэбакъуэ закъуэкIэ къокIуатэ. ЩэIу макъ къыхыхьэу ар мэщатэ: Бзылъхугъэм псалъэхэр къегъуэт, Iэнкун хъуа щIалэр игъэгушхуэу: «ХузэIухащ цIыху хьэрэмыншэм Сыт щыгъуи и бжэр Бей-Болэт. Неблагъи, шхыным тхухэIэбэ, Хъунщ ди хьэщIэщыр уи псэхупIэ. Ди дежкIэ хьэщIэр Тхьэм и лIыкIуэщ, Абы и деж къыщыпхь емыкIурщ Ауану жылэм къыдэнэнур. Жагъуэгъуу хъуам къуахъуэныжынур. Неблагъи, Бей-Болэт гъэгуфIэ! Езыри къэкIуэжынщ мыгувэу…» Абрэдж Хьэжы И нэфIыр Тхьэшхуэм къыпщыхуэнщ, Игу фIы хуэпщIащи гъуэгурыкIуэм. Слъэгъуащи уядэр сыкъыщыкIуэм, НыбжесIэжыну си къалэнщ. ЛэIилэ Дауэ! Си адэр уэ плъэгъуауи?! СфIэщIат абы сыщыгъупщауэ. Дэнэ щыпсэур?.. Абрэдж Хьэжы Щыпсэуам. Гъуэгу щытемытым – щIэсщ бгъуэнщIагъым. ЛэIилэ НэщхъыфIэ ар е нэщхъеягъуэр Щхьэщыт псэм телъым и нагъыщэу? Абрэдж Хьэжы Уи адэр псэущ, аращ нэхъыщхьэр. Уэ-щэ, уэ дауэ пхьырэ гъащIэр? ЛэIилэ Си хъуреягъыр насып защIэщI! Абрэдж Хьэжы (щэхуу) Ущыунэхъуар мис абы щыгъуэщ! ЛэIилэ Зыгуэр жыпIа си гугъэщ… Абрэдж Хьэжы Хьэуэ!.. Абрэдж Хьэжыр пэрысми Iэнэм Къыхуахьа шхыным хэмыIэбэ, Абы хигъэщIкъым фадэ пIащIэм. Гузавэу щIедзэ унэгуащэм, КъыфIэщIу хьэщIэм зигъэгусэ. ФIэмащIэщ, дауи, хуищI нэмысыр, МыгурыIуэгъуэу зещIыр хьэщIэм, Игу иримыхьыр плъэкIым къащIэ. Зэлъахэм натIэм зыщаужьыр Гум щызэблэкIхэм я лъэужьу. Тригъэун и гугъэу хьэщIэр ЛэIилэ къещтэ шыкIэпшынэр. Макъамэ дахэр щIэз мэхъу унэм, ФIы зигу имылъым игу хигъэщIу, ФIыр зи гуращэм игу хигъахъуэу. Бзылъхугъэм и нэр маблэ вагъуэу, ПIейтейуэ и бгъэм зыкъеIэт; И мыгъуэ закъуэр и нэгу щIэтщ. Сабийм и гущIэм ещхьщ и гущIэр. Къытохьэ, зэрыхъуар имыщIэу, И нэгум щIэтым къыхуэфэну, ХьэщIэщым щIэсри игъэфIэну; Хьэжы и пащхьэм щокIэрахъуэ, Дыгъэ къухьэжым хьэндырабгъуэ Зэ хэджэгуэж фIэкI умыщIэну. ЕIэтыр зэм и шыкIэпшынэр, Зэм, зыдигъазэу, ирехьэх; Зэми нэбжьыцхэр къыфIохуэх, ЯгъэпщкIуу нэпсыр зыщIэт и нэр, ИтIани гуфIэр Iупэм тесщ. Нэщхъыцэу хьэщIэр жьантIэм дэсщ. Иджыри къэс ищIакъым хьэщIэм Къепыджым нэщхъкIэ хуащIу фIыщIэ… Абрэдж Хьэжы Куэдщ! Уи макъамэм доуз си щхьэр. Къэгъанэ, хъунум, уи къэфэныр, Щыгъэт, плъэкIынум, уи гуфIэныр! Аракъым иджыпсту нэхъыщхьэр. Уэ пхуэдэ цIыхухэр согъэщIагъуэ, Я щIыкIэр си щхьэм къимытIэсу. Зэгуэр лIэныгъэм уегупсысу И фIэщ мыхъун укъэзылъагъум… ЛэIилэ Къызылъысар дуней жэнэтыр ЛIэныгъэм и гупсысэм хэткъым. Абрэдж Хьэжы Зы упщIэ сиIэт сэ иджыри: ЩыIакъэ, лъахэр гум къэкIыжу, Зэшыгъуэр щытегъуалъхьэ псэм, БлэкIам и нэхукIэ ущыпсэу? ЛэIилэ Мы щIыпIэр сэ слъэгъуащи фIыщэу, НэгъуэщIым си гур хуэмыкIуэж. Зы махуэм адрейр къыдегуэж, Гум лъахэ иIэуи сымыщIэ. Гугъуехь нэгъунэ си псэм фIэфIщ. Уи лъахэр, щIалэ, щIы уи фIэщ, Укъыщалъагъу плIанэпэрщ фIыуэ, Гухэлъыракъэ псом нэхъ фIыгъуэр! Абрэдж Хьэжы Гухэлъ жыбоIэ… ПщIэуэ пIэрэ Абы нэхъ лъэщу дунейм тетыр? Ар зыщIэр зэи темыпыIэрщ, Илъ ищIэжыну зыпэщытырщ. ЗыфIэкIуэдам псэм пищI и къуэшыр, Мыхъужым мы дунейр зи фIэщ – Ухуеймэ гущIэгъуншэ фIэщ – И бийм ажал къыхуелъыхъуэжыр; Гухэхъуэ нэс зыхигъуэтэнур Абы и гъащIэр икъутэнырщ. Сэри си гъащIэр теухуащ Зэрызгъэгъуным бийм и къуэпсыр, Згъэтыншыжыным къуэшым и псэр, СукIыжу зи шэ къытехуар. ЖыбоIэ, мыдэ, лъагъуныгъэ… ХэпщIыкIыр сыт уэ гупсэхугъуэм! ЛэIилэ Ухъуауэ фагъуэ щхьэ къысщыхъурэ… Абрэдж Хьэжы КъэдаIуэ, псалъэ умылъыхъуэу. Зы зэман гуэркIэ уIэбэжым СиIащ зы къуэш сэ къысхуэпэжу. СынасыпыфIэт абы щыгъуэм! Апхуэдэу Тхьэм иухагъэнт - IэщIэкIуэдащ ар Бей-Болэт. ЩыхагъэщIамэ щIакIуэ кIапэм, ЩыхэкIуэдатэмэ зауапIэм, Апхуэдэу сигу къыщIимытхъынт, АрщхьэкIэ дауэ хуэбгъэгъун Уи щIыбкIэ фочыр къозыгъапщэм, ЛIыхъур пшэрыхьым езыгъапщэм? Си къуэшыр хахуэт, и псэр нэхут. Ар лIащ, имыплъэу бийм и нэгу, СщIэжыну илъ уэсят къысхуищIри. Псэм игъэвар си закъуэщ зыщIэр ЛIыукI къэрабгъэр къэзгъуэтыху, Абы и нэгум сиплъыхьыху. Къэзгъуэтри ар, сепхъуат си къамэм, ИзукIыхьыну и пIэм гъуамэр, АрщхьэкIэ слъытэжащ мащIэIуэу Апхуэдэр сытми хэзгъэщIэныр. ЛIэныгъэр сыт! Ар зы лъэтэгъуэщ, Дызыпежьар къэзыгъэIэгъуэщ. Ар си хъуэпсапIэм къыпэхъунуи, Сшэчыгъа псоми пэувынуи?! Хьэуэ! НэгъуэщIт абы хуэфащэр. Щезмыгъэхьауэ мыхьыр гъащIэм Мурад сощI ар сымыукIыну, СощI гугъэм япэ пызгъэкIыну Псэм хуэдэу фIыуэ илъагъу гуэрым, АбыкIэ и псэр щIым хэзгуэну, ИтIанэ сутIыпщыну хьэршым. СымыщIэт зэреплъынур къуэшыр А си мурадым, ауэ псэм Зэгуэр къищтар схъуэжынкъым сэ! Аращи, къыппэщылъыр зыщ. Мес, дыгъэри къухьэн хьэзырщ. Хъуащ игъуэ, джатэр сэ къызох… И макъыр къуэшым зэхызох… СыщыпIуплъам уэ япэ дыдэу, Укъыщыспежьэм нитIыр лыду, Джылат си гущIэр, пцIыр хьэрэмщ, Ауэ тэлай псэуауэ арщ Щыуауэ къысхуэкIуа гущIэгъур. Иджы къалэныр згъэзэщIэнущ… Бзылъхугъэм и фэр зэуэ покIыр, Шэжыпсым ещхь и нэкIур мэхъу. Ерагъыу и нэм къыщонэху ЛъэIу къарууншэ нэпс зыщIэтыр. Ерагъыу псалъэри къегъуэтыр: «ЕхьэкI уи нитIыр, нэгъуэщI мыхъуми, Уи псалъэм пхузегъэщI гущыкI. Бзылъхугъэр джатэкIэ зыукI ЛIымыхъущи, къигъэщIэнур мыгъуэщ. Е гушыIэкIэ гущIэгъуншэ Си жьэгум нобэ къыдэпхьа? КъитIэскъым къызжепIахэр щхьэм, ЩымыIэ си гур зыхуэмыжэ. Зыхэлъхьи лIыгъэ, къэхьыж тобэ! ПасэIуэщ сэ сылIэну нобэ. Уэ лъагъуныгъэ уиIагъэнкъым, Си гум щызекIуэр зыхэпщIэнкъым…» Хьэжы ныбжь фIыцIэу итт утыкум, Епыджу нэщхъкIэ унэ лъэгум. «КъызгурыIуакIэщ, гущIэгъуншэ, Си гъащIэр бжьиз зэрымыхъужыр. Къызэт дакъикъэ, нэгъуэщI мыхъуми, ЩIэзгъэтыжыну нэгу си мыгъуэр!..» Щхьэщыгум джатэр щылыдащ, Бзылъхугъэм и щхьэр пылъэтащ. Зи нитIыр пшагъуэм щес абрэджым КъиIэтри лъэгум илъ щхьэцыкIэр, ИлъэщIыжащ абыкIэ джатэр. ЛъэгубгъукIэ хьэдэр игъэкIуатэщ, Щхьэр щIакIуэ кIапэм кIуэцIишыхьри, Хэлъэдэжащ шу хъыжьэр пшыхьым. Абы и хуарэ жыIэдаIуэр Жэрт, и гур шынэм иубыдауэ, И сокур щызелъатэу жьым, Пэм къриху гъуэзыр хыхьэу щIым. ЗыхимыщIэжт абы удыныр, КъыжьэдакъуакIи мыдэIуэжт. Зэса гъуэгуанэр къилъыхъуэжт, Тынш цIыкIуу и псэр имытыну… Хуэм-хуэму пшэплъым и фэр покI, Къыщхьэщогъуалъхьэ щIылъэм жэщыр. ПсыIагъэр щIылъэм щрагъэщIу ИщхъэрэкIэ пшэ псыфхэр къокI; Зэрахуэ куэду я мыIуэху, ЗыщIыпIэ дежи щымызагъэ; Зэм къырыжь дзакIэхэм зыщахъуэ, Къыкъуэуа жьым къыщIигъэIэху. Щоушэ лъэгум къуршыпс щхъуантIэр, Емышу хуожэ итым натIэм, ЗиублэрэкIыхукIэ нэ къыхоплъ… Псэм къещIыIэкIыу зыгуэр хэлъщ Дунейм. Хуэдэжкъым псори япэм. Щхьэр щыщэIуауэ щIакIуэ кIапэм КъыфIощIри, къоскIэ зауэлI ябгэр. ЗэплъэкIми, пхъэр и ужьым иткъым, ШейтIани къыдэджэгу хуэмыдэ. Тхьэм елъэIуну игъуэ дыдэт, Нэмэз зэращIыр ищIэу щытым… ЛIы хахуэм и шырщ къыхуэпэжыр, ЦIыху хуэдэ, ари хощэтыкI, И щIыфэр тхытхыу, къыхощтыкI. Зэм блащхъуэм гъуэгум зыщегъэшыр, Зэм мывэр ныджэм холыдыкI. Йопсалъэ щабэу, хуэмыхъущIэу Хьэжы лIы хахуэр и шы хъыжьэм: «Щхьэ укъыхэщтрэ, си ныбжьэгъу, Мыпхуэдэ гъуэгу фIэкI дгъэунэхуакъэ! Нэхъ зауэ гуащIэм дыхэтакъэ, Зым дыпэмыплъэу и гущIэгъу! СыкъыIэщIэпхыурэ ажалым Сыкъэпхьыжа уэ сыт хуэдизрэ! Иджы къысфIэщIрэ зыбгъэгусэу Е къохъэлъэкIрэ, умэжалIэу? Зыдгъэпсэхунущ, дынэсыжым, УзгъэхъуэкIуэнущ, узгъэпскIыжым. ПфIэфI псор уи нэгум щIэзгъэкIынщ, Урыс дыжьыныр къозблэкIынщ. Пхузэблэхыжыркъым уи лъакъуэр, ЗыщIэпхъуэжар къызгурыгъаIуэт. Уобауэ хьэлъэу, птелъщ тхъурымбэр, УкъызэдаIуэркъым нэхъыбэм. Куэд мыщIэу мазэр къыщIэкIынщ, ЩIым кърикIыхыу дыжьыныпсыр. Тлъагъунщ ди жылэр къызэпхыпсу И нурым мазэм. Уэ зипчынщ, ХуэбунэтIынщ, бгъэIуэщхъуу тафэр, Iэщыхъуэ пщыIэм щыблэ мафIэм. ДызэреуэкIыу бгым я нэзым, Тлъагъунщ губгъуэжьым шыхэр изу. Укъаухъуреихьмэ хуарэ гупым, Къигъэзэжынущ уи насыпым… А псори сэ зыкъэсIэтыхущ, Шы гуп къожар зэбгрысхухущ. ЗытпыIуадзынщ, зэрызыхащIэу Ди натIэм итыр зэрызэщхьыр…» Аузыр жэщым зэщIищтащ, Щопсэу пщIыхь IэфIым Джэмэт жылэр Къыхэщту, цырхъ телъэтмэ щIылъэм, ЛIыжь зэщIэтхъуа гъуэгущхьэм тесщ. Абы и нитIыр маплъэ жыжьэ, Абы игу щыщIэр Тхьэшхуэрщ зыщIэр. Шу гуэр уэгу гъун эм къыщохутэ Жэщ кIыфIым нэхърэ нэхъ фIыцIэжу. Щысщ лIыжьыр, и гур мызагъэжу: ХуэмыIуэущ шур къызэрыкIуатэр. Ар хэтми, и шым и лъэр щIэкIкъым. Иужьрей бгым къызэреуэкIыу Шу щIалэр лIыжьым къецIыхуж, И быным Iуплъэу къыщохъуж. Абрэдж Хьэжы и нитIыр пшагъуэщ, Зыгуэр щегъэпщкIу и щIакIуэ щIагъым. МэгуфIэ лIыжьыр: и пхъум тыгъэ Къригъэхьауэ ар мэгугъэ… Шым и щхьэр пIащIэу ирехьэкI, Шу щIалэм и фэр пыхьэ-пыкIщ, КъыдреIэтей и щIакIуэ кIапэр. Щохуэхыр щхьэр лIыжь тхъуам и лъапэм, КъыпыткIу лъы къабзэм удзыр илэу. Тхытхащ абдежым, дауи, щIылъэр, Къэнакъым ауз псор къэмыскIэу. Зридзыхауэ лIыжь ТхьэмыщкIэм, Пхъум и щхьэр бгъэм ирекъузылIэ, Иужь хуабагъэр абы хилъхьэу. Нэр къиIэтыжри зэ жьакIэхум, КъигъэщIа псор хуэкIуащ зы щэIум, Iуданэ ща фIэкI умыщIэну, Зэпычри и псэр ежьэжащ, Зы вагъуэ уафэми щижащ. Апхуэдэу псынщIэти ухыгъэр, Къыпхыщыжакъым нэгум гугъэ… Хьэжы и напщIэр мыхъея, И нэгу къищакъым гущIэгъу налъэ. Игъаджэщ щIопщри щIыр дэпсалъэу, Къыпэплъэ къуршым ихьэжащ. Зэман дэкIа нэужь, къуэладжэм Псы гъунэм Iуту щыгум дэкIхэм ЦIыхухъу хьэдитI къыщагъуэтащ, ЩIалъхьэжри, мыви хухатIащ. Лъыр тIум я бгъэгуми кIэрыгъуат, Гужьгъэжьыр нэгукIэ яхъумат, Зэтекъузат я Iупэр быдэу, Иужьрей гыбзэр яIыгъ хуэдэ. Еплъыху къафIэщIырт, гъуэгурыкIуэм Зихъуэжу хьэдэхэм я нэгум, МыгурыIуэгъуэу ягъэшынэр. Зым идзыр Iэпхъуэрт адрейм и нэм. Ящыгъыу хъуар нэхъыфIым хуэдэт, Я Iэщэ-фащэри къулейт. ХьэдитIым языр Бей-Болэтт, ЕтIуанэр къахуэщIакъым хэтми… КъыкIэлъыкIуэнущ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "haji.txt" }
ЗЭЗЫДЗЭКIАР ХЬЭМЫЗ РУСЛАНЩ ОНЕГИН ЕВГЕНИЙ Пэублэ псалъэ Тезгъэуркъым я зэш жылагъуэм, Нэхъ пагэм е хэгъэфIыкIам; Ныбжьэгъу, мы си шэсыпIэр плъагъум, Сыхуейт, пхуэфащэу къыщIэкIам. Хуэфащэу хэти, зи псэр дахэм, ЩIыхь пылъу гугъэ гъэзэщIам, Псэ Iуту, нэхуу яусахэм, Гупсысэр лъагэу, тыншу щIам. Хэт укъыдэщIми, къаугъэншэу Узот-тIэ тхыгъэ зэмыфэгъу: IыхьитI нэщхъейуэ, зыр ягъэншэу, КъызэрыгуэкIыу, зыр дагъуэншэу, Гугъу семыхьамэ, къысхуэгъэгъу; Хэслъхьащ си жейр, си дэрэжэгъуэр, Акъыл гущIыIэм къилъэгъуар, Си ныбжь хуалэжыр, си щIалэгъуэр, Сигу пцIанэм хэти хуигъэгъуар. Япэ Iыхьэ ЩIегъэIэ гъащIэри, гурыщIэр йопIэщIэкI. (П. Вяземский) I Си адэ къуэшыр хъунут щапхъэ: Лъэрымыхьу пIэм къыщыхэнам, Сигъэгъуэтащ, схуэмыхъуу, щIапхъэ — Хэтыт хуэмейр щIэин къэнам? Абы и щапхъэр тхуохъу щIэныгъэ, Ауэ пхуэшэчрэ-тIэ, умыгъыу, Убгъэдэсыну жэщи махуи Мы кхъахэм, бжьыхьи кIуэху, щIымахуи; Ар хъун, умыщIэу уэ гурыщхъуэ, ЛIыжь ныкъуэдыкъуэр тебгъэун, И щхьэнтэр хуэбгъэбырыбын, Нэщхъей пщIын нэгур, щепткIэ хущхъуэ, Щэхуу убжэн: «Ешхыпэр сил, Зэ къыпхуэкIуарэт Iисрафил!» II КъыфIэщIт а псор щIалэ Iуэхуншэм, Пощт шыгу сабалъэм дыридзейм, Тхьэшхуэм и фIыщIэкIэ, узыншэм, Благъэу иIам и мылъкур зейм. «Руслан, Людмилэ» нэхъ иужьым Ит си романым и лIыхъужьым Фыхуэзгъэзэну сопIейтей: Ныбжьэгъу фхуэхъункIи хъунщ пщэдей. Онегин, мы си IупэфIэгъур, Нева и Iуфэщ къыздалъхуар, Фи къалэ лъахэм сщIэркъым ар, Фэ фыщыIам, кIуам фи жэрэгъур; Ищхъэрэм хъуакъым сэ сесэн: СфIэфIкъым уэс цIынэ къыстесэн. III И адэр дзэм хэтащ гъуэзэджэу, Ауэ къулыкъур щиухам, Бал итырт къищтэу щIыхуэ Iэджэ; НэхъыфIт сом гуэри дидзыхам. Евгений щысабий нэкIуплъым, Япэху Madame щытащ кIэлъыплъу, ИужькIэ къыхуащтащ Monsieur: ФIыуэ ялъагъут сабий жан Iейр. Monsieur l’Abbé, француз теплъэншэм, И егъэджэкIэр хэти ддэнт, ГушыIэ хуэдэт, телъэфэнт, Щысхьт щIалэ цIыкIум, мыхьэнэншэу КъыфIэщIт гъэсэныр щыкъуейщIейм, Ар «Летний сад» щыхьэулейм. IV Псэр щызэщIэстэ и щIалэгъуэр Къихьащ. Евгений дахэщ, жанщ. Къыщысым а зэман гугъэгъуэр, Monsieurи пщIантIэм дахужащ. Хуит хъуащ Онегин, ар пфIэмащIэт, ЗигъафIэрт хуейм, зигъэщIэращIэрт, Париж щIрегъащэ щхьэц, жыпIэнт, Е Лондон dandyу зихуэпэнт, Сыт щыгъуи французыбзэр дзыншэт, И псалъэр, тхыгъэр дахэкIейт, Щхьэщэ пхуищIын? Узэрыхуейт, Къэфэфт мазуркэр екIуу, тыншу. Жылагъуэ нэхъ хэгъэфIыкIам Хыхьащ, сыт хуейт абы фIэкIа? V Дыкъапщтэм псори, мащIэ-мащIэу, Зыгуэрурэ зыгуэр деджащ, ЖыдоIэ псоми дэ игъащIэм: «Ди гъэсэныгъэр гъуэзэджащ». Онегин, зэрыжаIэу куэдым, (Иныкъуэми хеящIэм хуэдэу) Зы имыджам, ахъырзэмант, Насыпу иIэт зы талант: Тримыгъэзыхьу псэлъэныгъэм, Мыкууэ сыти еIэбын, Куум деж щым хъун. ЩIэныгъэ бын ПфIэщIынт, нэгъуэщI уэ уимыгугъэм; ЦIыхубзхэм усэ дыхьэшхэн ФIэфIт щхьэж екIужу яхихьэн. VI Хэтыжкъым модэм латиныбзэ, Ауэ, вжесIэнщи псалъэ пэж, Эпиграф къом абы игъабзэу, Щыгъэ нэхъей зэбгъэдигъэжт. ФIэфIт къыхигъэщым Ювенали И псалъэм, тхыгъэм пищэрт: vale, Феплъ Энеидэм и IыхьитI: КъывжиIэфынкIи хъунт уситI. Гугъу зригъэхьу къихутэну, Пкъырыпкъыу, къыщыхъуар щIыгулъ, Зы махуи жэщи игу имылът, Псалъэ гушыIэкIэ фIэфIт тэну, Ромул щыщIэдзи уэ зэман, ЩыIамэ ищIэрт екIу ауан. VII Гугъущ тхьэм тхьэкIумэ къуимытамэ, Гур дэзыхьэхыр уумейм: Дапщи абы дыпэмытамэ, Хигъэзэрыхьырт ямб хорейм. Гомер ехъурджэт, Феокрит, Илъагъурт фIыуэ Адам Смит, Тыншу къыфIэщIт зэгъэзэхуэн ЩIэныгъэ гъуэгум урикIуэн; ЖиIэнт, уригъэджэну хэту: Iэужь къызэрыгуэкI къудейм ЕщIыф къэралыр бей, ухуейм, Дыщэри ахъшэри хэмыту. А псор и адэм къилъыта, ЩIыр ахъшэ щIыхуэ щхьа щитам? VIII НэгъуэщIи ищIэ хъунт Евгений, КъэсщIэжу псори къезбжэкIын? ЩIэныгъэ щыIэт ар здэгений, ЗыхуеIэр здыхузэфIэкIын; Ар дэзыхьэх зэрысабийрэ, Изыгъэжыхьу и пIэм дийуэ, ИужькIэ пщтыру къэзыгъэплъ, Жыджэр зыгъэхъу, хуэмейу санэплъ. Ар лъагъуныгъэм и щIэныгъэт, Куэду зыхуэуса Назон, Къызыхуэмыгъуу лей зыкъом Зрагъэшэча, иIами лIыгъэ: ХамэщIым къыхуихуащ лIэжын, Мыхъуу Италием кIуэжын.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hamizruslan.txt" }
Берестов Валентин ЗэзыдзэкIар Хьэндэхъу Ашэмэзщ Мылгъурыджэ УмыкIуэф, умыжэф, Мылгъурыджэщ щIыри. Ауэ дэгъуэу уоджэлэф! ЩIэмыгуфIэр сыт-тIэ зыри?
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hanadahuashamaz.txt" }
Барто Агния ЗэзыдзэкIар ХьэпащIэ Мартинщ ТхьэкIумэкIыхь ТхьэкIумэкIыхьыр зейм хыфIидзащ. ТхьэмыщкIэ цIыкIур уэшхым къыхэнащ. ТетIысхьэпIэм къемыхыф. Зэрыщыту хъуащ ар псыф.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hapashamartin.txt" }
Хьэрып IуэрыIуатэ ЗэзыдзэкIар ТекIужь Заретэщ ТхьэмыщкIэмрэ насыпымрэ Зы пщыхьэщхьэ гуэрым тхьэмыщкIэр и унэм кIуэжт. И насыпым хуэхъущIэурэ, ар хуабжьу тхьэусыхэт: - Насып… Дэнэ ар здэщыIэр, насыпыр? Зэпыту укIуэ а насыпыр! Насыпыр къыкIэлъыджэну гъащIэр хуейти и тхьэусыхафэмрэ гыбзафэмрэ едэIуэну къэкIуащ. ТхьэмыщкIэм а псалъэхэр къызэрыжьэдэкIыу, и Iэр Насыпым къиубыдри, жиIащ: - КъакIуэ си деж. Умышынэ. Сэ уэращ сызейр. Насыпым ар хьэуам хихьэщ, дриIэтейри, жыжьэ дыдэ ихьащ; иужькIэ гъунэгъуу кърихьэхыжщ, бгъуэнщIагъ щIэхьэпIэм деж игъэуври, жриIащ: - Мы бгъуэнщIагъ кIуэцIым щIэгъэпщкIуащ дунейм и хъугъуэфIыгъуэу хъуар. Ехи узыхуэныкъуэу уи нэм къыфIэнэр къащтэ. Ауэ, куэд дыдэ къыумыщтэ. Унэм нэс пхуздэхьын хуэдэу хьэпшып нэхъ псынщIэхэр къыхэх. Къыппэщылъ гъуэгуанэр кIыхьщ икIи гугъущ, уи закъуэуи бгъэзэжын хуей хъунущ. Уи хьэлъэр пIэпыхурэ щIым техуэмэ, зэи къэбгъуэтыжынукъым. Уи акъылыр гъэлажьэ, умынэпсей. Насыпым ар жиIэри кIуэдыжащ. БгъуэнщIагъым еха тхьэмыщкIэм хъугъуэфIыгъуэхэмрэ мывэ лъапIэхэмрэ щилъагъум, и нэхэр зэблэжащ. Нэхъ дахэхэр къипхъуатэурэ и къэпым из ищIу щIидзащ. Зы сыхьэт дэкIа нэужь, бгъуэнщIагъым къыщIэкIыжащ къэп хьэлъафIэр и плIэм илъу. Лъэбакъуэ зыбжанэ фIэкIа имычауэ, тхьэмыщкIэр хьэлъэм иригъэзэшащ; и напэм пщIэнтIэпсыр къытрикIутэри, и Iэпкълъэпкъ псор зэщIилъысащ. И къарур зэрыкIуэщIар зыхищIэри, адэкIэ и хьэлъэр зэрыхуэмыхьынур къыгурыIуэжащ. «Къэпыр щIым згъэуврэ згъажэмэ-щэ? – егупсысащ ар. – Си фIэщ хъукъым ар унэм нэс згъэджэрэзурэ сымыкIуэжыфыну». Апхуэдэуи ищIащ. Къулей зэрыхъум иригушхуэу икIи иригуфIэу, тхьэмыщкIэм къэпыр игъажэу щIидзащ. И унэм щынэблэгъэж дыдэм и бгыр игъэузри – къэпыр фIэкIуэдащ. ТхьэмыщкIэм и IэмкIэ хьэуар икъузт. ИхъуреягъкIэ зиплъыхьри, кIиин, гъын щIидзащ, и тхьэмыщкIагъэм хущIэбжэу. Асыхьэтым Насыпыр и пащхьэм къиуващ. Губжь щIэлъу абы еплъри, жиIащ: - Уи насыпымрэ уи щхьэмрэ уращIэпхъэджащIэщ уэ. Зыми арэзы утехъуэкъым, къулеигъэми ухуэгъэнщIкъым. Куэд къуатащ, пхуэхьыным хуэдиз къэпщтэну къыпхуагъэуври. Унэпсейри пхуэмыхьын хьэлъэ къэпщтащ. Иджы псори пфIэкIуэдыжащ. Ар дерс пхурехъу, мащIэм арэзы уритехъуэу. Бажэр аслъэным зэребзэджэкIар Зы пщыхьэщхьэ гуэрым, бажэ мэжэщIалIэр и гъуэм къикIауэ мэзым щыхъуакIуэт. Езэшыху ар мэзым щIэта нэужь, ешри щигъэтыжащ, зыри къимыхъуэкIуауэ. Дыгъуасэ лъандэрэ зыри и джий зэремыхар бажэм игу къыщыкIыжым, и шхыныгъуэм хэзыгъэкIыжа аслъэным хуэгубжьащ. Шхыныгъуэ лъыхъуэу мэзым пэгъунэгъу къуажэм дыгъуасэ щыкIуам, бабыщ къидыгъуар иIыгъыу къыщIэпхъуэжыну иужь ихьа къудейуэ, аслъэным и гуоу макъыр зэхихащ. ПсэзэпылъхьэпIэ ихуэри, бабыщыр абы хуидзу къыщIэпхъуэжын хуей хъуащ. Аслъэныр мыхъуамэ, IэфIу шэджэгъуашхэ ищIынут. Ар губжьым къаплъэнэф ищIащ. Зытеувэ щIыр имылъагъуу здрикIуэм, аслъэныр и пащхьэм къихутащ. Бажэр кIэзызщ, гузэвэгъуэм зэщIищтэри, къыщызэрыгъуэтыжым, жиIащ: - Аслъэн, псынщIэу щIэпхъуэ, зыкъегъэл: мыгувэу борэнышхуэ къригъэжьэнущ! - Сэ сыхьэлъэ Iейщ, - жиIащ аслъэным, - борэным сыщышынэкъым. - Сыт-тIэ пщIэнур? Жьапщэшхуэ къепщэнущ. - ЩIым сыгъуэлъынущ. - Абы щхьэкIэ борэным урихьэжьэн къэнэнукъым. - Жыг къудамэр субыдынущ. - Жьыр махуэ зыбжанэкIэ къепщэнущ. Жыг къудамэр апхуэдизрэ пхуэIыгъынукъым. Абдежым аслъэныр къэдзыхэри, къыхэкIиикIащ: - Апхуэдэу щыхъукIэ, сщIэнур къызжеIэ! - Жыгым зезгъэпхи, нэхъ жьапщэ шынагъуэри зэран къыпхъуэхъуфынукъым, - жиIащ бажэ хьилэшым. - Дэгъуэу къэбгупсысащ, - аслъэныр абы арэзы техъуащ. Аслъэныр жыгым ирипхри, абдежым пэмыжыжьэу щылъ мывэм бажэр тетIысхьащ. - Уэ езым щхьэ къыумылъыхъуэрэ борэным зэрызыщыпхъумэну Iэмал? – щIэупщIащ аргуэру аслъэныр. - Борэн щыIэххэнукъыми аращ, - мыпIащIэу жэуап итыжащ бажэм. Аслъэныр хуабжьу губжьри, ину къугъащ. Асыхьэту хьэкIэкхъуэкIэ куэд къызэхуэсащ. Жыгым епха аслъэнымрэ абы пэмыжыжьэу гупсэхуу щыс бажэмрэ щалъагъум, абыхэм ар гъэщIэгъуэн ящыхъури, къэхъуам щIэупщIащ. - Сэращ ар езыпхар, - жиIащ бажэм, - дыгъуасэ пщыхьэщхьэшхэм сызэрыхигъэкIыжам папщIэ. Ар псоми къыфщхьэпэжын хуейщ. Нэхъ къарууфIэр нэхъ къарууншэм тремыгушхуэ. Бажэм зигъэпагэу икIи зигъэину хьэкIэкхъуэкIэхэм заблыригъэхащ. Адрейхэр къыщышынэу икIи пщIэ хуащIу къыкIэлъыплът. Сондэджэр бзаджащIэ Зыгуэр бэзэрым тетт пхъуантэ цIыкIу иIыгъыу. Ар ищэну хьэпшыпхэм – дзэху Iыхьэмрэ удз гъэщэща Iэбжьыбымрэ – ящытхъут. Быдэу тригъэчыныхьт, ахэр къэзыщэху дэтхэнэми дзэхум дыщэ къыхухэщIыкIыну. Абы ирихьэлIэу Ахьмэд блэкIт. Сондэджэрым и псалъэхэр щызэхихым, ар къэувыIэри щIэупщIащ: - Апхуэдэ телъыджэ дауэ зэрыпщIэнур? - Тынш дыдэу, - жиIащ пхъуантэр зейм, - дзэху Iыхьэ къащтэ, ар кхъуэщыным илъхьи, хьэку мафIэм тегъэувэ. Дзэхур къэтIатIэу щIидзэмэ, удз щэща IэмыщIэ хуэдиз хэбдзэрэ ар сыхьэтитIым и кIуэцIкIэ зэIыпщIэмэ, къэплъагъунущ кхъуэщын щIагъым дыщэ кIанэ къызэрыщыунэхуар. Ахьмэд гуфIэри, дзэху нэхъ Iэхьэшхуэр сондэджэрым и деж къыщищэхуащ, удз Iыхьэ щащэр и IэштIымым быдэу ирикъузэри, унэм къэкIуэжащ. Лъэбакъуэ зыбжанэ ичыну хунэса къудейуэ, пхъуантэр зейр къыкIэлъыджэу зэхихащ. - НыбжесIэну къысщыгъупщащ, - жиIащ сондэджэрым, - дзэху тIатIэр щызэIыпщIэкIэ, мыщэ хужь къафэм уемыгупсыс. Армырмэ, зыри къохъулIэнукъым. Ахьмэд дыхьэшхащ: - Сыт сэ мыщэ хужь къафэм сыщIегупсысынур? Сэ абы зыри хузиIуэхукъым. Унэм къэкIуэжри, Ахьмэд и щхьэгъусэмрэ ипхъухэмрэ псори яхуиIуэтэжащ. ПщэфIапIэм ахэр къыщIигъэкIыжри, и Iуэхум пэрыхьащ. Ахьмэд кхъуэщыным дзэхур ирилъхьэри, хьэку мафIэм тригъэуващ. Дзэхур къыщытIатIэм, удз IэмыщIэ хидзэри зэIищIэу щIидзащ. Сыхьэт, сыхьэтитI, сыхьэтитIрэ ныкъуэрэ блэкIащ. И щхьэгъусэм, адэкIэ хуэмышэчыжу, бжэр къыIуихри жиIащ: - Дыщэр сыт хуэдэ, дыщэ дыдэ? - ШейтIаныр мы Iуэхум къыхыхьэри зэIигъэхьащ! – и натIэм къытрикIута пщIэнтIэпсыр илъэщIурэ, жэуап иритыжащ езэша Ахьмэд. – Илъэс тхущIрэ щырэ хъуауэ сопсэури мыщэ хужь къафэу зэикI слъэгъуакъым – нахуэуи пщIыхьэпIэуи. Иджы абы сыщемыгупсысыпхъэ дыдэм, дапщэщи ар си нэгу щIэтщ. Си пащхьэм дэнэ и дежи къыщофэри итщ ар – лъэгуми, блынми, Iэнэми. Кхъуэщыным сыщиплъэкIи, абыи мыщэ хужьыр къыщыфэу солъагъу. ЩIакхъуэмрэ дыщэмрэ Аббас мэкъумэшыщIэ къулейсызт. Махуэхэр зи кIыхьагъым ар лажьэт, и щхьэмрэ и унагъуэмрэ зэригъэпсэун къыхэхъуэн папщIэ. Зэман къыщыхудэхуэкIэ ар егупсыст тхьэмыщкIагъэм къизышыфыну кIадэ къигъуэта зэрыхъунум. Зы махуэ хуабэ гуэрым, Аббас, дапщэщи хуэдэу, губгъуэм илэжьыхьт. Хуабжьу зэрезэшар къапщIэу, ар жыг лъабжьэм щетIысэхри хъуапсэу щIидзащ: «IэкIэ сызэIусэу хъуар дыщэ сщIыфын хуэдэу Тхьэм зэфIэкI телъыджэ къызитмэ, сызыпэрыт гугъуехьыр къызэзнэкIынти, сызыхуэныкъуэ щымыIэу сыпсэунт». Абы хэту зэхихащ: - Ей, Аббас! Апхуэдизу узыщIэбэгыр иджыпсту къыпIэрыхьэнущ! Уи IэмкIэ зы хьэпшып гуэр къащти - ар занщIэу дыщэ хъунущ. Аббас зэхихыр и фIэщ хъуакъым. Ауэ щIым зригъэзыхри мывэ цIыкIу къищтащ. Абы зэрылъэIэсу – мывэр занщIэу дыщэ хъуащ. Аргуэру Аббас нэгъуэщI зы мывэм лъэIэсащ – ари асыхьэту дыщэ хъуащ. Аббас гуфIэгъуэшхуэм зэщIищтауэ егупсысащ: «Иджыпсту къалэм сыкIуэнщи сабэхэмрэ мывэхэмрэ дыщэ сщIынщ… ИужькIэ щIы куэд къэсщэхунщ, псыежэх Iуфэм уардэунэ щызухуэнщи, жыг хадэшхуэкIэ къэзухъуреихьыжынщ… Шы лъэпкъыфIхэр къэсщэхунщ, фэилъхьэгъуэ дэгъуэхэмкIэ зыкъэсхуэпэнщ…» Ар къэтэджыну хуейт, ауэ зэрезэшар, зэрымэжэщIалIэр щызэхищIэм, зэрымыкIуэфынур къыгурыIуащ. «Пщэдджыжьым унэм къыздисхар сшхынщ», - жиIэри, жыгым пэгъунэгъуу щылъ къэлътмакъым илъ пщэдджыжьышхэм Iэбащ. Аббас къищта щIакхъуэ Iыхьэр и жьэм щыхуихьым, гъущI зэрыжьэдэлъыр къыгурыIуащ! Къэпым бжьын къинати Аббас псынщIэу къипхъуэтащ. Ар зыхэхуа гузэвэгъуэр къэIуэтэжыгъуейщ, бжьынри ишх мыхъуу дыщэ кIанэ щыхъуам! Аббас лIэным хуэдэу шынащ. Иджы дауэ ар зэрышхэнур е зэрефэнур? Дыщэ кIанэхэм я дунейм дауэ хэпсэукIа зэрыхъунур? Апхуэдэу ар псынщIэу мэжэщIэлIагъэм илIыкIынущ, и Iэм тыншу къихъуэ дыщэ кIанэхэр къигъэсэбэпыну хунэмысу. Аббас егупсысырт, мэжэщIалIэмрэ псы хуэлIэмрэ я хьэзабым хэту зэрылIэнур и нэгу къыщIигъэхьэу, зэIусэу хъуар дыщэ кIанэ щыхъукIэ. Абдежым абы и нэхэр къызэтрихри, жыг жьауэм зыкIэригъэщIауэ щилъагъум къыгурыIуащ, ар зэрыхъуэпсапIэ нэпцIыр. Ар нэхъ гупсэхуу, куууэ бэуэжащ; хьэлъэ гуэр и плIэм дэхужа хуэдэ. - Тхьэм и фIыщIэщ, ар зэрыпщIыхьэпIэ къудейр! – жиIащ абы. Къут телъыджэ ЛIэщIыгъуэ зыбжанэ ипэкIэ, зы къалэ гуэрым и бэзэр утым тхьэмыщкIэ гуэр махуэ къэс кIуэурэ ину щыкIийт: - Дэтхэнэ зыми факъырэIус къызэфт икIи си нэкIум фыкъыхэуэ! Псоми сыныволъэIу факъырэIус къызэфтыну икIи си нэкIум фыкъыхэуэну. Иджыпсту нывжесIэжынщ мылъкум сызэрыхуэнэхъуеиншэм хьэфиз сызэрытехъуам и хъыбарыр… Нэфым мы хъыбарыр яхуиIуэтэжащ: - Си цIэр Абдуллащ, Багдад сыщыщщ. Си адэр дунейм ехыжа нэужь, и щIэиным щыщ мылъкуфI къыслъысащ, арщхьэкIэ псынщIэуи згъэкIуэдыжащ, сызэрыхуэмыхум, сызэрыакъылыншэм къыхэкIыу. Си щхьэгъусэм сыкъытригъэхьэри си иужьрей ахъшэмкIэ махъшитI къэсщэхуащ. Хьэлъэхэр абыхэмкIэ къесшэкIыурэ сыпсэууэ езгъэжьащ. ТIэкIуэ-тIэкIуурэ мылъку щызэхуэсхьэсым, къулей сыхъуу хуежьат. Илъэс зыбжанэ дэкIри, си чэруаныр махъшэ 80 ирикъуащ. Багдад исшыурэ хьэпшыпхэр Барс, нэгъуэщI къалэшхуэхэм сшэт. Зэгуэрым си чэруаныр си гъусэу Багдад сыкъыздэкIуэжым, и зэхуэдитIыр къэскIуауэ, зызгъэпсэхуну сетIысэхащ. Махъшэхэр хъуэкIуэну сутIыпщри, пщыхьэщхьэшхэ сщIыну жыг лъабжьэм деж сыщетIысэхащ. Абы ирихьэлIэу абдежым зы цIыкIужьей къыщыхутащ. Ар къызбгъэдыхьэри, фIэхъус зэтхащ. ЦIыкIужьейр си гъунэгъуу къэтIысри, сыкъыздикIамрэ здэзунэтIымрэ щIэупщIащ. Абы жэуап естри, си пщыхьэщхьэшхэмкIэ сыдэгуэшащ. Апхуэдэу дызэпсалъэу жыг лъабжьэм дыздыщIэсым, цIыкIужьейм жеIэ: «Сэ сыщыгъуазэщ бгым щыгъэпщкIуа хъугъуэфIыгъуэшхуэ здэщыIэм. Уи махъшэхэм дыщэхэр, мывэ лъапIэ хьэлъэхэр ятеплъхьэми, абы хэщIыныгъэ игъуэтауэ гу лъыптэнукъым: хъугъуэфIыгъуэхэр бжыгъэншэщ». А псалъэхэр зэрызэхэсхыу, хъугъуэфIыгъуэхэр зыIэрызгъэхьэну сыщIэхъуэпсащ. ЦIыкIужьейм соупщI: «А щIыпIэр сыгъэлъагъуи зы махъшэ уэстынщ. Мывэ лъапIэхэр я плIэм илъхьи дэнэ ухуейми шэ». «Апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэхэр пуду зыIэрыбгъэхьэну ухэтщ, - жиIащ цIыкIужьейм. – Уи махъшэхэм я зэхуэдитIыр къызэптмэ, усшэнщи хъугъуэфIыгъуэхэр здэщыIэ щIыпIэр уэзгъэлъагъунщ». «Махъшэ плIыщIыр абы естрэ къысхуэнэ плIыщIым си щхьэм щхьэкIэ дыщэ ятеслъхьэми фIы дыдэ хъунущ, - сегупсысащ сэ. – Сыту фIыт, тыншу апхуэдиз мылъку къыпIэрыхьэну!» ЦIыкIужьейр къэзгъэгугъащ махъшэ плIыщI естыну. Си махъшэ 80-р зы чэруану зэдгъэуIури гъуэгу дытехьащ. Мыгувэу бгым дынэсри ауз куум, кIыфIым дыдыхьащ. Ар апхуэдизкIэ зэвти, махъшэхэр ерагъыу дэкIауэ аращ. ЦIыкIужьейр япэ иту кIуэт. Ар къэувыIэри жиIащ: «Дыкъэсащ. Уи махъшэхэр щIым егъэтIысэхи хьэлъэ зэратеплъхьэнум зыхуэгъэхьэзыр». ЦIыкIужьейм зэрыжиIам хуэдэу сщIащ. ИтIанэ ар иджыри тIэкIу япэ ищри къырышхуэм деж къыщыувыIащ. Чы кIыхь IэмыщIэ зэхуихьэсри игъэсащ. МафIэр зэрызэщIэнэу, цIыкIужьейм абы пкъахуэ тIэкIу пэридзэри, щэхуу псалъэ зыбжанэ жиIащ. Зэуэ щIыр къэкIэзызащ, зэрыхъейм хуэдэу, къачэ макъ къэIури, къырым пэгъунэгъу щIыпIэм деж къэчаишхуэ къыщыунэхуащ. «Си ужь къиувэ», - жиIащ цIыкIужьейм. Къэча зэхуакум дыдыхьэри бгъуэнщIагъышхуэм дыкъыщыхутащ. Абы си нитIым сыт къыщалъэгъуар?! Дыщэ ахъшэхэр, мывэ лъапIэхэр зыдэлъ пхъуантэхэр… Си гъащIэмкIэ Тхьэ фхузоIуэ, хъугъуэфIыгъуэхэм кIэ зэрамыIэтэмкIэ! Зи акъыл икIам хуэдэу хъугъуэфIыгъуэхэмрэ дыщэхэмрэ къэспхъуатэурэ си жыпхэр згъэнщIт. Ауэ цIыкIужьейм унафэ къысхуищIащ пхъуантэхэмрэ къэпхэмрэ нэхъ псынщIэу къыщIэсхыу махъшэхэм якIэрысщIэну. Махъшэхэм хьэлъэр ятетлъхьа нэужь, цIыкIужьейм зы пхъуантэм дыжьын къут кърихщ, зэпиплъыхьри, хуэсакъыу и жыпым ирилъхьащ. ИтIанэ си Iэр къиубыдри, бгъуэнщIагъым сыкъыщIишыжащ. ДыкъызэрыщIэкIыу, цIыкIужьейм аргуэру къаруушхуэ зиIэ псалъэхэр жиIащ. ЩIыр къэкIэзызри, къэчам зызэхуищIыжащ – иджы ди пащхьэм итыр къырышхуэрт. Махъшэхэр ерагъыу къэтэджыжащ – хъугъуэфIыгъуэхэр апхуэдизкIэ къатехьэлъэт. ПсынщIэу аузым дыкъыдэкIыжри гъуэгум дыкъытеувэжащ. «Узыншэу ущыт, насыпыфIэ ухъу! Иджы псом нэхърэ унэхъ къулейщ», - жиIащ цIыкIужьейм. Махъшэ плIыщI къыпибжыкIри, Барс лъэныкъуэкIэ иунэтIащ абы. Адрей махъшэ плIыщIыр сэ Багдад лъэныкъуэмкIэ къэзунэтIащ. Сежьэри сыкъэувыIэжащ. Нэпсеягъэм си гур зэщIикъузащ: «ЦIыкIужьейм си махъшэ плIыщIымрэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ естащ. Сыт ар щIэсщIар? Си щхьэм сехъунщIэуэжащ, насыпыншэр! Сыт цIыкIужьейм апхуэдэ мылъкукIэ ищIэнур? Хэт ищIэрэ, а аузымрэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ езыр-езыру зэгуэр къэзгъуэтынкIи хъунт. ИтIанэ апхуэдиз хъугъуэфIыгъуэр си закъуэ къыслъысынут». АпхуэдизкIэ си махъшэхэмрэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ си гур щIэузти, схуэмышэчу цIыкIужьейм сыкIэлъыжащ. «Ей, зи щIыхьыр ин цIыкIужьей! – зыхуэзгъэзащ абы. – Зи закъуэ гъуэгурыкIуэм сыт апхуэдиз махъшэ зэрыпщIынур? Уэ ахэр пхузехуэнкъым. ПщIыр къызэтыжи нэхъыфIщ, щэщIми урикъунщ. Сыпсэуху сщыгъупщэнкъым къысхуэпщIар». ЦIыкIужьейм зыри жимыIэу махъшипщI къызитыжри къэнахэм я гъусэу и гъуэгу теувэжащ. Иджы махъшэ тхущI сиIэт, дыщэрэ мывэ лъапIэхэмкIэ гъэнщIауэ. Абы сринасыпыфIэт. Лъэбакъуэ пщыкIутху хуэдизи къэскIуну сыхунэмысауэ, аргуэру нэпсеягъэм сызэщIиIулIащ: «ЗанщIэу щхьэ семылъэIуарэ махъшэ тIощI е щэщI къызитыжыну! Хэт ищIэрэ, ахэри къызитыжынкIи хъунт. Апхуэдиз мылъкукIэ сыт абы ищIэнур?» Аргуэру цIыкIужьейм сыкIэлъыжэри жесIащ: «А махъшэхэр си IэмыщIэ зэрилъыр пщыгъупща хъункъым, пэжкъэ? Абыхэм я хьэлхэм фIыуэ сыщыгъуазэщи сакIэлъоплъыф. Ахэр зепхуэну уэ къохьэлъэкIынщ. Абы щыщу тIощI иджыри къызэтыжи нэхъыфIщ. Уэ махъшипщIми урикъунщ». ЦIыкIужьейм зыри къыспимыдзыжу иджыри махъшэ тIощI къызитыжри къыхуэнаипщIым и гъусэу ежьэжащ. Ауэ нэпсеягъэр кIуэ пэтми къыстекIуэт. Аргуэру махъшипщIри къызитыжыну селъэIун щIэздзащ. ЦIыкIужьейм зыри жимыIэу къэна махъшипщIри къызитыжащ. Иджы си махъшэ псори зэхуэсхусщ, зэкIэлъхьэужьу згъэуври, сынасыпыфIэу, Багдад сыкIуэжыну зызгъэхьэзыращ. Абы хэту, цIыкIужьейм и жып ирилъхьа дыжьын къутыр сигу къэкIыжри, сегупсысащ: «ЦIыкIужьейм зыри къыспимыдзыжу хъугъуэфIыгъуэхэр зыщIыгъу махъшэ плIыщIыр къызитыжащ, иджы а къутри къеIысхмэ дауэ хъуну? Сыт ар абы зэрищIынур? Сэ къысхуэщхьэпэжынущ – абыи уасэ иIэщ». Ауэ, абдежым си кIэн къыщикIакъым. ЦIыкIужьейм къутыр къызитакъым. Дапхуэдизрэ селъэIуами, «хьэуэ» фIэкIа къыпысхакъым. КIуэ пэтми нэхъри сыхущIэкъут а къутыр зыIэрызгъэхьэну, арщхьэкIэ, цIыкIужьейр адэкIэ къызэмыдэIуэжу зыри жимыIэу и гъуэгу теувэжащ. Абдежым сегупсысащ: «Сыакъылыншэщ сэ! ЦIыкIужьейм ауэ сытми махъшэ плIыщIымрэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ къызитакъым; езым нэхъ лъапIэ дыдэр зыIэригъэхьащ – къут цIыкIур. Дауи, абы дуней псом и хъугъуэфIыгъуэр щыгъэпщкIуа хъунщ!» НэпсеягъэкIэ сыудэфат. ЦIыкIужьейм сыкIэлъыжэщ, къэзубыдри згъэшынащ: «ДахэкIэ къутыр къызэт, цIыкIужьей, армыхъумэ, ар къарукIэ зыIэрызгъэхьэнущ!» ЦIыкIужьейм зэрысхуэукIынур къыгурыIуа нэужь, дыжьын къутыр къызитри IукIыжыну иужь ихьащ. Ауэ езмыгъэжьэжу сеупщIащ: «КъызжеIэт, сыт мы къутым щыгъэпщкIуар? Сыт ар щIэлъапIэр?» «Мы къутым пкъахуэ лъапIэ илъщ. Ар къыпхуэгъэсэбэпмэ, хъугъуэфIыгъуэ псори уи Iэрылъхьэщ», - жиIащ цIыкIужьейм. ИтIанэ абы селъэIуащ а пкъахуэр къызэрыбгъэсэбэпыну щIыкIэр сигъэлъагъуну. ЦIыкIужьейм зыбжанэрэ зыри щыжимыIэм, ар пэзубыду, згъэшынэу щIэздзащ. ИкIэм - икIэжым абы къутыр зэтрихри, и IэпитIыр диIущ, псынщIэу къыдихыжщ, зыгуэрхэр щэхуу жиIэри си напIэ ижьым къылъигъэIэсащ. Зэуэ бгыхэр си пащхьэм къыщыунэхури, дыщэ, дыжьын, налкъутналмэс, нэгъуэщI хъугъуэфIыгъуэхэр зыщIэлъ щIыпIэхэр къэслъэгъуащ. Иджы дунейпсо хъугъуэфIыгъуэхэр зэхуэсхьэсыну Iэмал сиIэ хъуат, ауэ ари къызэмэщIэкIт. «Си напIэ сэмэгуми къылъэIэс», - унафэ хуэсщIащ сэ цIыкIужьейм. «Хъунукъым, - жиIащ цIыкIужьейм, - мы пкъахуэр иджыри зэ уи напIэм щыпхуэмэ, уи гъащIэ псокIэ хьэфиз ухъунущ». Ауэ сэ цIыкIужьейм жиIэр си фIэщ хъуакъым – сыкъигъапцIэу, мыхьэнэшхуэ зиIэ гуэр къысщибзыщIу къысщыхъуащ. «Ар умыщIэмэ, узукIынущ», - сытекIиящ сэ сыгубжьауэ. «Хъунщ, уи лъэIур згъэзэщIэнщ. Ауэ, абы иужькIэ къэхъунумкIэ уэращ жэуап зыхьыжынур», - жиIэщ цIыкIужьейми, пкъахуэ телъыджэр си напIэ сэмэгум къыщихуащ. Ар зэрищIэу, зэуэ псори къыстеункIыфIащ. Iуэхур зытетыр къызэрысщIэу, цIыкIужьейм и пащхьэм лъэгуажьэмыщхьу сыщытIысри селъэIуащ, сыгъыу, сыбжэу: «Уи махъшэхэри, уи хъугъуэфIыгъуэхэри, пкъахуэ лъапIэ зэрылъ мы къутри къэщтэж, ауэ къысхуэгъэгъуи, си нэхэр къэгъэплъэж!» «ТхьэмыщкIафэ къызытеуа цIыху цIыкIу! – жиIащ абы. – УкъызэдэIуакъым, иджы уэ зыри сэбэп къыпхуэхъунукъым. Уи гъащIэ псокIэ бгъеинущ уи нэпсеягъэм хьэфиз узэрытехъуар». Абы иужькIэ цIыкIужьейм хъугъуэфIыгъуэхэр зыщIыгъу махъшэ псори зыщIикъуэри IукIыжащ. СыкIиящ, сыгъащ, чэруан блэкIым сыщыхуэзэну гъуэгу нэхъыщхьэм сытригъэувэну цIыкIужьейр къыздэIэпыкъуну селъэIуащ, ауэ сызэхихакъым. Куэдрэ бгыхэм къыщыскIухьащ сэ, сымэжалIэу, сыщыгъыныджэу, гъуэгу нэхъыщхьэр къэзгъуэтыху. Чэруан блэкIым гъусэ зыхуэсщIауэ, сэ хьэфизым, тхьэмыщкIэм, факъырэIус къыхэсхыу дунейм сытетщ. ТхьэрыIуэ сщIащ факъырэIусым щIыгъуу си нэпсеягъэм и тезыру си нэкIум псори зэрызэ къыхэуэну сыщIэлъэIуну. IэпщIэлъапщIэ щхьэхынэ Зы лIы гуэрым щIалэ къыщIэхъуауэ и гуфIэгъуэт. Абы сабийм гущэ къыхуищэхуну мурад ищIри, пхъащIэм зыхуигъэзащ: - Си къуэм гущэ хуэщI. ПхъащIэм жэуап къритыжащ: - Хъунщ. Мэрем дызыхуэкIуэм къакIуи къэщтэж. ЩIалэр щыкIуар махуэкути, махуий дэкIмэ, тригъэзэн хуейт. Мэремым абы IэпщIэлъапщIэм зыхуигъэзащ. - Гущэр сшэжыну сыкъэкIуащ. - Иджыри хьэзыркъым, - жиIащ абы. Апхуэдэурэ пхъащIэм зэманыр игъэкIуащ, сабийр къикIухь хъуху. ИужькIэ ин хъущ, къишэри, щIалэ къыщIэхъуащ. Абы и адэм зыхуигъэзащ: - Си къуэм гущэ къыхуэсщэхунут. - Мыпхуэдэ пхъащIэм и деж кIуэ, - жиIащ адэм. - илъэс тIощI ипэкIэ абы гущэ ищIыну сыгурыIуауэ щытащ. Ар къэшэж. Къуэр пхъащIэм и деж кIуащ. - Си адэм зи уасэ къуита гущэр сшэжыну сыкъэкIуащ. - Уасэр къэщтэж, - жиIащ пхъащIэм, - пIащIэрыщIу Iуэху схуэщIэнукъым. Дыгъужьыр, бажэр, хьэр Зэгуэрым бажэр джэдэщым щIыхьэщ, зигъэнщIыху шхэри, щIэпхъуэжащ, унэгуащэм гу къылъимытэ щIыкIэ. Абы хэту бажэр хуабжьу псы хуэлIэ хъури, ар къилъыхъуэу хуежьащ. АрщхьэкIэ, зы щIыпIи псы ткIуэпс щигъуэттэкъым. Псы хуэлIэм ихьу, зыкъомрэ нырикIукIщ-кърикIукIри, псыкъуий гуэр ирихьэлIащ. Бажэр емыгупсысу абы кIэрыщIа пэгуным зридзащ, псы къыщигъуэтыну гугъэу. Ауэ, зызыкIэрищIа пэгуныр къехуэхри псыкъуийм хэхуащ, адрей пэгуныр къыдришейуэ. Дыгъужьыр абы ирихьэлIэу блэкIт. Псыкъуийм ису бажэр къыщилъагъум, щIэупщIащ. - Абы дауэ ухэхуа хъуа, ди шыпхъу? - Бдзэжьей куэд мыбы хэсу щыслъагъум, си дэлъху, къэзубыдыну сыкъехащ. Уи фIэщ мыхъумэ, къэкIуати, уи нитIымкIэ плъагъунщ. Ей, си дэлъху, ахэр зыкIэ шхыныгъуэ IэфIщи! - Сыт къэхъуар, си шыпхъу? Япэу сыбгъэшхэну себгъэблагъэу аращ. Апхуэдэ иджыри къэхъуакъым. Бажэ хьилэшым идакъым: - Пэж зэрыжысIэм шэч къытепхьэмэ, си ныбжьэгъу, пэгуным и щIэм щIэплъи бдзэжьеишхуэ къэплъагъунщ. Дыгъужьым бажэм жиIар и фIэщ хъури пэгуным дэлъеящ. Ар псынщIэу къехуэхащ, адрей пэгуныр къыдришейуэ. ПэгунитIыр зэхуэдиз щыхъум, дыгъужьым бажэр къыдэкIуеижу илъагъури, игъэщIагъуэу щIэупщIащ: - Дэнэ-тIэ уздэкIуэр? - Апхуэдэщ ди гъащIэр, дэкIуеипIэм хуэдэщ: зым зыщиIэткIэ, адрейр йохуэх, - бзаджагъэ хэлъу итащ бажэм жэуап. Дыгъужьыр псыкъуийм щыхэхуэ дыдэм, бажэр зэрыхуа пэгуным къипкIыжри, щIым теувэжащ. Зэрихьа бзаджагъэм папщIэ бажэр зыхуэарэзыжу, щIэпхъуэжыну зыщигъэхьэзырым, и гъуэгур хьэм зэрызэхуищIар къелъагъу. - Дэнэ уздежьар? – щIэупщIащ хьэр. – Сыт мыбдеж щыпщIар? - Уи пIэкIэ дыгъужьым сыхурикъуащ, - итщ бажэм жэуапи, дыгъужьыр къызэригъэпцIам иригушхуэу жриIэжын щIидзащ. - ФIыуэ пщIащ, - жиIащ хьэм, - дыгъужьым лIэныгъэ хуэфащэщ. Ауэ, сэ пцIыи пцIыупсхэри фIыуэ слъагъуркъым. Пхуэфащэ тезыр уэгъэхьын хуейщ. Абдежым хьэм бажэм зридзщ, и пщэфылъэр иубыдри, итхьэлащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hariporiwat.txt" }
ЮСЕФ АС-СИБАИ ФИТIНЭ ЛЪАПСЭ ЗэзыдзэкIар Къэрмокъуэ Хьэмидщ (Романым щыщ пычыгъуэхэр) «Псэ хущхъуэ сощэ. ЩIыхуэущ зэрысщэр. Хущхъуэр сэбэп къыфхуэмыхъумэ, и уасэр къыфIысхынукъым». Сыт гъэщIэгъуэн! Къытщыдыхьэшхын щхьэкIэ газетым апхуэдэ хъыбар щIитрадзар? ЖаIэуи яIуатэуи зэхэсхакъым апхуэдэ хьэдыгъуэдахэ! Си нэм сыщIоIуэтыхьри, аргуэру соплъ. Хьэуэ, сыщыуа хуэдэкъым: «Псэ хущхъуэ сощэ...» Шэджагъуашхэ сышха къудейщ. ТхьэкIумэкIыхь лыбжьэ жыпIэми, джэш лэпс жыпIэми, нащэ фIэIу жыпIэми, си ныбэм из сщIащ, хъэрабызи тесшхыхьыжри псы IэфIи тесфыхьыжащ. Сышхэкъуащи, си жеин къокIуэ. Шэджагъуэ жей сщIы си хабзэт, сышхамэ. Умыжеймэ, апхуэдиз шхын пхуэгъэткун? Газетыр къасщтэри шордакъым сытетIысхьащ. Жейр къыстеуащи, хьэрфхэр сфIызэхозэрыхь, си щхьэм зыри къихьэркъым. СыщыIурихар сщIэжыркъым. Сыкъэушыжри, шордакъым сыкъикIыжащ: «СыщIэкIынщи, жьы зыщIезгъэхунщ». ТхьэмыщкIэ хьэблэщ сызыдэсыр, уэрамхэр зэвщ, унэхэр лъахъшэщ. Жыгыр щыкуэдщи, а зыр ди гурыфIыгъуэщ. Жыг жьауэм сыщIэувэри, уэрамым сыдыхьащ. Си Iэпкълъэпкъыр псынщIэ хъужащ хуэм-хуэмурэ. Уэрамым и кIэм сышэсауэ, тыкуэн цIыкIур къысIэщIэлъэгъуащ. ГъэщIэгъуэныракъэ: мы хьэблэм игъащIэм сыдэсщи, тыкуэн цIыкIум гу лъыстауэ сщIэжыркъым. ПщIащэ Iувым зэрызыхигъэпщкIуара хъунщ гу щIылъызмытар. Хэт мы уэрам зэвым щэхуакIуэ къыдыхьэнур? Дыщэ пщэми, укъащIэнукъым, тыкуэным уэрам зэвым зыдиудыгъуащи. Тыкуэным сыбгъэдэкIуэтащ. Къэхьэуэ ефапIэм ещхькъым тыкуэн цIыкIур. Къэхьэуэ ефапIэхэм я бжэIупэм шэнти Iэни щызэхэтщ, етIысылIи, къэхьэуэбжьэ уефэху, бауэ. Мыр аракъым: шэнти Iэни щыслъэгъуакъым тыкуэн бжэIупэм. Тыкуэн натIэм тет тхыгъэм си нэр хуэзащ: «Псэ хущхъуэ сощэ. ЩIыхуэущ зэрысщэр. Хущхъуэр сэбэп къыфхуэмыхъумэ, и уасэр къыфIысхынукъым». Бзаджэ гуэр хъунщ тыкуэныр зейр! ЦIыхур къызэрыдишэхынщ зэщэр, дауи. АпхуэдэкIэ къигъэпцIэфынIа и гугъэу пIэрэ? «ТIэкIу хухэт хъунщ», - жысIащ сигукIэ. Хухэт-хухэмытми, сыт хузиIуэху? СыщIыхьэнщи, зэзгъэлъагъунщ. И щхьэм зыгуэр имылажьэтэмэ, тыкуэныр мы уэрам бэнзэвым къыдигъэувэнтэкъым... СыщIыхьэри зысплъыхьащ. Къэп щIэзщ тыкуэным. Тыкуэнтетыр зы къэпыжь тесщ, и щхьэр къыфIэхуауэ. ЛIыжь гъурщ, зэщIэтхъуауэ. И жьакIэр и бынжэгум нос, абэ щыгъщ, лъахъстэн вакъэ плъыжьыбзэ лъыпыIуащ. Гу къыслъитэри, лIыжьыр къыдэплъеящ. Къэщтауэ къысфIэщIащ, къыщысIуплъэм. Тыкуэным цIыху къыщIыхьэрей хъункъым – арагъэнщ къыщIэщтар. Сэлам есхри, сиувыкIыжащ: делэмэ, пщIэрэ? Хьэуэ, лажьэ иIэ хуэдэкъым, Iэсафэ дыдэщ. Хьэмэрэ фэкIэ зищIрэ? Къызэбжынуми, сщIэркъым, щхъухьпсыхь зэрихьэрэ зэримыхьэрэ хэт щыгъуазэр?.. Соплъри, адрей тыкуэнтетхэм къазэрыщхьэщыкI дэслъагъуркъым. Гъавэ зыщэм е, сэ сщIэрэ, Iэщым ирисондэджэрым къызэрыщхьэщыкIауэ гу лъыстакъым. Дауэ зэрыжесIэнур: «Псэ хущхъуэ сыхуейщ»,- жысIэу? Сэ- ракъэ итIанэ делафэ зраплъынур? «Сыхуэсакъыпэурэ къыщIэздзэнщ»,- жысIащ сигукIэ, делафэ зрезмыгъэплъын щхьэкIэ. Жыжьэ къыщызублэн мурад сщIащ. - Сыт хъыбар, тхьэмадэ? - Хъерщ, - жиIащ лIыжьым. - УзыншагъэкIэ сыт ухуэдэ? - къыхэсIуащ ари, лIыжьыр си мынэIуасэ пэтрэ. - Лажьэ диIэкъым. Тхьэм уигъэпсэу. - Уи сатур сытым тет? КъохъулIэрэ? - Ящэху щIагъуэ щыIэкъым. - Сыт щIамыщэхур? - Хэт ищIэн?.. - Уи хъыбар ящIэ хъункъым. Уи хъыбари уи хьэпшыпым и хъыбари ебгъэщIэн хуейщ цIыхум - абы куэд елъытащ иджы. - Сэ сщэм хуэмыныкъуэ щыIэкъым. Зэрыхуэныкъуэр ящIэ псоми. Си хъыбари сщэм и хъыбари лейуэ сыт щхьэкIэ згъэIужын? Куэд къысхуригъэкIуэкIащ лIыжьым, дапщэ къысхуригъэкIуэкIами, ищэр къызгурыIуакъым. Тыкуэнтет бзаджэхэм аращ я хабзэр: уи жьэр зэщIэпхамэ, я хьэпшыпым къыпхущытхъунущ, хьэ вейри дыщэ къыпщагъэхъунущ. КъагъэпцIэфым сыщыщкъым сэ! «Куэд къысхуебгъэкIуэкIынущ уэ!» - жысIэри си Iэр къэпхэмкIэ сшиящ: езым къызжрыреIэ къэпым илъыр. - Зыгуэр къэсщэхунут... ЛIыжьым и щхьэр ищIащ, «зыгуэр сиIэщ» жыхуиIэу. - Сыт уиIэр? - Псори сиIэщ, мащIэ-мащIэу. - Сеплъ хъун? - Сыт щIэмыхъунур? Еплъ. Къэпыщхьэр тIэтащ. Хъарзынэкъэ, тIэтамэ! СиIэбэурэ, къэпхэм илъыр зэзгъэщIэнщ. Зы къэп сиIэбащ: бжьын жылэм ещхьыфэу, зыгуэр илъщ - жылэ фIыцIафэ. Iэбжьыб къасщтэри зэпэсплъыхьащ: гъункIэ ирикъуауэ пIэрэ? НэгъуэщI зы къэпи сиIэбащ. Тхъуэбзащхъуэм ещхьт абы илъыр. Ещанэм шыгъум ещхьыфэ гуэр ислъэгъуащ. Зы къэпи къэзгъэнакъым - псоми сиIэбэурэ сеплъащ. ЛIыжьыр къыспэрыуакъым. «Ищэр езыми ищIэжыркъым, псэ хущхъуэ фIищауэ цIыхур къегъапцIэ»,- жысIагц сигукIэ. Джэш зыщэм щIыдэ ищэу къыпщигъэхъуфынущ, хуеймэ. Сызэрьицэнауэм гу лъитащ лIыжьым. - Дэтхэнэм щыщ пщэхунур, зиусхьэн? Iэнкун сыхъури, къэпхэм ящыщ зым си Iэпэр хуэсшиящ: - Мобы илъыр сыт? - ЛIыгъэ хущхъуэ илъщ. - ЛIыгъэ хущхъуэ жоIэ? Апхуэдэ хущхъуэ щыIэ? ЛIыжьым зэрыхухэтыр си фIэщ хъуащ иджы! Тыкуэнтетыр къызэплъащ: - ГушыIакIуэ укъэкIуамэ, зегъэхь. Апхуэдэ гукъыдэж сиIэкъым сэ. Иджыпсту схущIыхьэркъым, итIанэ къакIуи, сыбдэуэршэрынщ. Тыкуэным сыкъыщIэкIыжын мурад сиIэтэкъым асыхьэтым. Мыпхуэдэ лIыжь дэнэ ущрихьэлIэжын иужькIэ! Къызэрызэгияр си жагъуэ сщIауэ фэ зытезгъауэри, лIыжьым жесIащ: - ГушыIакIуэ сыкъэкIуакъым, тхьэмадэ! СыIуэхуншэ уи гугъэ? СыкъыщIэкIуар къэсщэхунIауэ аращ. ЛIыжьым ифI зыкъришэжащ. Сыкъыщиудынущи, армыгъуейуэ зызошыIэ. - Модрей къэпым илъыр сыт хуэдэ хущхъуэ? - ЛIыгъэ хущхъуэ сыхуейтэкъым иджыпстукIэ, арыншэми лIыгъэншафэ къызаплъыркъым. - Хьэлэл хущхъуэ, - жиIащ лIыжьым. И ужь сыщихьакIэ, и кIэм сиплъэнщ. - Зы фунт къысхуэшэч,- жызоIэ. - ФунткIэ сщэркъым. - Зы Iэгубжьэ къысхуэшэч-тIэ. - IэгубжьэкIи сщэркъым. - Зы Iэбжьыб къэпшэч хъунукъэ? - Iэбжьыби хъунукъым. УкъэтэмакъкIэщIынтэкъэ абдежым! Зы къэп псэу къызигъэщэхуну аращ зэщэр! Щыгугъ абы! Уэр нэхърэ сынэхъ делэ сэ? Щхьэ упIащIэрэ, лIыжь! Сэ уэ уи пыIэкур къизмыудмэ, си пэр уэзгъэупIэнщ! - Хущхъуэр сшэчыркъым. ПIалъэкIэщ зэрысщэр. Ухуеймэ, махуэ пIалъэ узот, хьэуэ жыпIэрэ - махуипхц! пIалъэ. ИгъащIэкIэ пхурикъуни уэстынущ, бдэнумэ. Седэуакъым. Къэгубжьрэ сыщIихужмэ, сыхэкIыжакъэ хущхъуэм! - Махуипщ! пIалъэкIэ къызэщэ. - УзэрегуакIуэщ. И уасэр итIанэ къызэптыжынщ. - КъызэрызэпщамкIэ тхылъ уэстын хуей? - Хьэуэ, тхылъ къеIысхыркъым. Дзыхь яхузощ! Сыдыхьэшхакъым, сыкъыщитхъын хьэзырми. Хьэуэ, сыкъигъапцIэ хъункъым мыбы, дзыхь къыщысхуищIкIэ. «Згъэунэхунщ»,- жысIащ сигукIэ. Псом щыщи тIэкIу-тIэкIу къэсщэхунщи, уэрамым щискIутыжынщ - си сыт хэкIуадэрэ? ЩIыхуэр естыжын и гугъэмэ, къопцIэ лIыжьыр. КъызэбзэджэкIын мурад щищIакIэ, сэри себзэджэкIынщ. «Уэ убажэмэ,- жысIащ,- сэ сыбажэкIэщ!..» ТхылъымпIэ сэмб ищIри, хьэлэл хущхъуэ кърикIутащ лIыжьым. - Мыр хьэлэл хущхъуэщ. Псым хэкIути, хэгъэткIухь, хэткIухьа нэужь, зумыIэжьэж, занщIэу ефэ. Дыджкъым, ущымышынэ. Сэбэп къыпхуэмыхъумэ, и зэран къокIынукъым. Дакъикъэ зыбгъупщIкIэ къыппкърыхьэнущ. - АфIэкI хэлъкъэ? - Хэлъкъым. МахуипщIкIэ ппкърыкIыжынукъым. Уигу ирихьмэ, къытегъазэ: иджыри уэстынщ. ПцIы къысхуиупсыфэ теткъым лIыжьым. Сефэнщи, къызищIэм сеплъынщ. ЩIыIэ-щIыIэу сигу къэкIащ асыхьэтым: щхъухьмэ-щэ! ЛIыжьыр си щыпэлъагъущ, щхъуэ къызихын мурад иIэмэ, сщIэрэ? Щыхум кIэ зэраритын щхъухьпсыхь зэхилъхьауэ ищэмэ, сыунэхъуакъэ! ТхылъымпIэ сэмбым сеплъащ. ЛIыжьым сыкъыхудэплъеижащ итIанэ: быдэ и анэ гъыркъым! - Мыбы афиян е щхъухь хэлъмэ... ЛIыжьым и фэр зэкIуэкIащ, игу къысхуэплъри. - Абы игу къэкIам еплъ! Апхуэдэфэ стет сэ? Къащтэ мыдэ! Хущхъуэр къызэтыжи, зыщIегъэх! - Уигу къызумыгъабгъэ, тхьэмадэ,- щIэслъэфыжащ си псалъэр. - СыгушыIащ. УгубжьыгъуафIэщ уэ сэ слъагъур! ЩэхуакIуэ уиIэнкъым, апхуэдэ хьэл пхэлъмэ. Тыкуэным Iэджи къыщIыхьэнущ - хьэл зырыз зимыIэ щыIэкъым. ЯхуэтэмакъкIыхь... - Асыхьэтым сигу къэкIами еплъ! - ТэмакъкIыхь хущхъуэ уиIэ? - СиIэщ. - УиIэмэ, щхьэ уемыфэрэ? - Сефэркъэ! ТэмакъкIыхь хущхъуэ семыфатэмэ, фэ хьэлыншэ къомыр фысхуэшэчынт сэ! ЛIыгъэ хущхъуи, гумащIэ хущхъуи, гу къабзэ хущхъуи - сэ симыIэр укIуэдыж! КъыщIэупщIэIаркъыми, аракъэ сыщIызэгуэудыр! Сызэгуэпыху, тэмакъкIыхь хущхъуэ сефэурэ, къысIэщIэухащ, тIэкIунитIэщ къысхуэнэжар. Модрей хущхъуэхэри ящэхуркъым. Мес, къэпым зэризщ, хэщIакъым. ЦIыхум сахуэупсэнщ жысIати, сызэхащIыкIыркъым. Еплъыт мо къэпхэм: уныкъуа яхэткъым. Ящэхуркъым си хущхъуэр, цIыхур къыщIэупщIэркъым! Сигу щIэгъуащ лIыжьым. Жэщи махуи щIэтщ тыкуэным, хущхъуэр и куэдщ, къыщIэупщIэр мащIэщ, зыщэхур нэхъ мащIэжщ. Хэплъэгъуэщ лIыжьым и Iуэхур. Адрей къэпхэми сыщIэупщIащ. - Мо къэп гъуэжьыжьым илъыр сыт? - ГумащIэ хущхъуэ. - Модрейм-щэ? - Гу къабзэ хущхъуэ. - Бжэ къуагъым къуэт къэпым сыт илъыр? - ЦIыхугъэ хущхъуэ. - Мо плIанэпэм дэтым-щэ? - НэмысыфIэ хущхъуэ... СыщIэупщIэурэ, къэпым илъ хущхъуэхэр зэзгъэщIащ. Тыкуэныбжэр зэIуха зэпытщ, къыщIыхьэр мащIэщ армыхъу. Хьэуэ, делэкIэ уеджэнкъым лIыжьым. ТэмакъкIыхь хущхъуэ ефэнтэкъым, делэтэмэ. Псом щыщи зрихьэлIэнти, нэхъ губзыгъэрэ нэхъ Iущрэ дунейм тетынтэкъым. Дунейр къыхуэнатэкъэ итIанэI ЛIыжь тхьэмыщкIэ! Мы тыкуэныжь цIыкIум щхьэ зыщIэбгъэкIуэдэжрэI Дуней псор зыIэщIэплъхьэфынут уэ!.. Сигу щIэгъуауэ, лIыжьым жесIащ: - Тхьэмадэ! Уи гъащIэр псыхэкIуадэ хъуауэ къысфIощI. ЖыпIэр пэжмэ, уэ щхьэ уемыфэрэ уи хущхъуэм? Уефатэмэ, дуней псом я тепщэ ухъунут! Мы тыкуэныжь цIыкIум щхьэ зыщIэбгъэкIуэдэжрэ? УщIэзэшыхьакъэ мыбы? Гу щыпхуакъэ? ЛIыжьыр ней-нейуэ къызэплъащ. «Мы дунеягъэм сыт хэпщIыкIрэ?» - жиIа хъунщ игукIэ. - Уи чэнджэщым сыпэплъа уи гугъэрэ иджыри къэс? Ар сигу къэмыкIауэ ара къызэрыпщыхъур? Мыдэ къызэдаIуэ, си ныбжьэгъу, - жиIащ лIыжьым.- УцIыху Iей хуэдэкъым уэ. КъэтIыси, сэ ныбжесIэнум къедаIуэ. Си Iуэху къызэрекIуэкIар бжесIэнщ. Мо къэпхэм ярылъ хущхъуэм сызэмыплъа яхэтыжкъым. ЛIыгъэ хущхъуи, гу къабзэ хущхъуи, гумащIэ хущхъуи - зэзмыхьэлIа къэзгъэнэжакъым. КърикIуари сыт жыIэт? Сигурэ си щхьэрэ зэбгъэжа фIэкI, нэгъуэщ! къысхухэкIакъым. ЦIыхум цIыхуфэ къатезгъэуэн си гугъащ. Сыщыуауэ къыщIэкIащ - лIо къызэпщIэнур? Сапэлъэщакъым, сэбэп сахуэхъуфакъым - зи лажьэр Тхьэм ищIэнщ. - ЛIыгъэрэ цIыхугъэрэ пхэлъмэ, уи гур къабзэмэ, умыщхьэхуещэмэ, цIыхум уакъыхэщын уи гугъэ? Абы хуей цIыхур? Си хущхъуэр зэрапхъуэнт, цIыхур цIыхугъэ, къабзагъэ, напэ хуейтэмэ! Хьэуэ, ди зэманым абы зыри хуеижкъым - цIыхугъи, къабзагъи, напи. Мылъку уиIэмэ, а псор лейщ, узыхуэмей хьэпшыпщ. Ар къызыгурымыIуэращ си хущхъуэр зыщэхунур. Нэгъуэщ! КъыщIэупщIэнукъым си хущхъуэм. - Си къэпхэм илъ хущхъуэм сызэмыплъа къэнэжакъым. КъысхужаIари пщIэрэ? «Делэ хъуащ, и щхьэр зэтесыжкъым!» - аращ къысхужаIар. Тыкуэным сыщIэкIыжыркъым апхуэдэ псалъэ фIей къызэрызадз лъандэрэ. - Сыти къысхужыIэ иджы. Делафэ къызэрызэпплъри солъагъу, дзыхь къызэрызумыгъэзри сощIэ. Делафэ зраплъым срещхьщ сэ - ар уи нэкIэ уолъагъу. Къызэфплъ делафэ. Абы щхьэкIэ сигу ныкъуэкъым. ЦIыхум сэбэп сахуэхъун си гугъати, къызэхъулIакъым. Сыт пщIэн: ущызэхамыщIыкIыр нэхъыбэщ. СызэхащIыкIамэ, я щхьэрат зи сэбэпыр. СыщызэхамыщIыкIкIэ, си пIэ сисыжынщ. Мы тыкуэн цIыкIум зыми сыщIихуфынукъым... - ЛIыжьыр щым хъужащ. Соплъри, сигу щIогъу лIыжьым: псалъэ пхухэдзынукъым жиIэм. ИтIани согупсыс: «Уи хущхъуэм щIэупщIэ имыIэу жыбоIэ. Ухэзыгъэзыхьыр хэт? ЩIэупщIэ зиIэ хущхъуэкIэ щIы сату! НапитI хущхъуэ, бзитIщхьитI хущхъуэ, къэрабгъэ хущхъуэ, икIагъэ хущхъуэ, цIапIагъэ хущхъуэ пщэ хъунукъэ? ЗэрапхъуэнкIэ мэхъу апхуэдэ хущхъуэр! ЦIыхур аращ иджыпсту зыщIэупщIэри зыхуэныкъуэри... - А псор лIыжьым жесIакъым: и гум сыт щхьэкIэ сеуэнт? ЖесIар мыращ: - Уи сатур мыкIуэмэ, нэгъуэщ! ХущхъуэкIэ сату щхьэ умыщIрэ? ПцIыупс хущхъуэ, псалъэм папщIэ, е, сэ сщIэрэ, фыгъуэнэд хущхъуэ? И щхьэр игъэкIэрахъуэри, лIыжьыр къызэплъащ. - Дэнэ апхуэдэ хущхъуэ къыздизбгъэхынур? Апхуэдэ хущхъуэ тыкуэным куэдрэ щIагъэлъынукъым. Си хэгъэрей тыкуэнтет гуэрым сеупщIати, апхуэдэ хущхъуэр къанэ щымыIэу ящэхуауэ къызжиIащ. Си тыкуэныр къыщызэIусхагъащIэм хущхъуэ лIэужьыгъуэу симыIа щыIэкъым. Ящэхуар пщIэрэ? Ящэхуар къэрабгъэ хущхъуэщ, цIапIагъэ хущхъуэщ, бзаджагъэ хущхъуэщ, бзитIщхьитI хущхъуэщ! НапIэзыпIэм ящэхуащ, Iэбжьанэ тез къыщIанакъым тыкуэным. СызэплъэкIыу сыкъызэплъэкIыжыху. Зэпаубыдри зэрыукIыж пэтащ. ЗэрыукIыжынуи къыщIэкIынт, полицэр къэмысатэмэ. БзитIщхьитI, напэншэ, хьэрэм хущхъуэр ятхьэкъуащ, Iэпхъуалъэ из къысхуагъэнакъым. Ятхьэкъури хьыкумэтым иратащи, зы хьэдзэ утрагъэплъэнукъым, IулъхьэкIэ къыумыгъэхэшауэ. Сондэджэрхэми яIэрыхьащ абы щыщ, лъэпсейуэ ящэ иджы. «Ди Iыхьэр дэнэ щыIэ?!» - жаIащ, Жылэр къызэщIэвэри. КъызэщIэва щхьэкIэ, Iыхьэншэ хъуащ: зыри лъагъэсакъым. Напэншэ хущхъуэм, бзитIщхьитI хущхъуэм, хьэрэм хущхъуэм щыщ хьыкумэтым къыхуэнэжати, жылэм щыхагъэзыхьым, псым хакIутати, псоми тIэкIу-тIэкIу ялъысащ... - ЗыкIэ сынолъэIунущ,— жесIащ тыкуэнтет лIыжьым, и псалъэр нигъэса нэужь. - Сыт укъызэрызэлъэIунур? - Мыбдей сыщегъафэ хущхъуэм. Хущхъуэр сыщыкIуэжкIэ згъэкIуэдмэ, е, сэ сщIэрэ, зыгуэрым стрихмэ, сыхэкIыжакъэ! - Щефэ,- жери, лIыжьым псы къызитащ.- Псым хэгъэткIухь. ХэткIухьа нэужьщ ущефэнур. Хущхъуэр псым хэздзащ, хэткIухьыху сыпэплъэри сефащ. Си шхалъэм нэса хъунтэкъым, хущхъуэр щызыхэсщIам. Си гур IэфI къэхъуащ асыхьэтым, си лъакъуэр бдзапцIэ фIэхъухьа къысфIэщIырти, псынщIабзэ сыхъуащ, дамэ къыстекIа хуэдэщ, тIэкIунитIэ укъысщIэрыIэмэ, сылъэтэн хьэзырщ. Псом япэ сигу зыщIэгъуар тыкуэнтет лIыжьырщ. ЦIыху насыпыншэкъэ! МащIэ щIауэ щIэт тыкуэныжь цIыкIум! ЗэхащIыкIыркъым, и хущхъуэм щIэупщIэ иIэкъым. ЩIимыIэр сыт? ЦIыхур щхьэхуещэ, бзаджэнаджэ, фыгъуэнэд, цIапIэ хъуащи, аращ щIимыIэр! IэплIэ есшэкIри, лIыжьым жесIащ: - Умыгумэщ! дяпэкIэ! Уи гуныкъуэгъуэр си гуныкъуэгъуэщ, уи гуауэр си гуауэщ. Си гъащIэр кIыхьми кIэщIми, сыухыху, узгъэпэжынщ! Нобэ щыщIэдзауэ уи шынэхъыщIэ сыхуэдэщ. «Мыр щIэ!» жыхуэпIэр сщIэнщ, къыстеп- лъхьэр си хьэлъэщ! - Хущхъуэр къызэрыспкърыхьам шэч хэлъкъым. - Тхьэразэ къыпхухъу, - жиIащ лIыжьым. - ДэIэпыкъуэгъу сыхуэныкъуэкъым зэкIэ. КъинэмыщIауи, махуипщ! къудейщ узэрыхьэлэлынур. Псалъэ къыщIызэптыни тхьэ къыщIысхуэпIуэни щыIэкъым - абыкIэ ухэзгъэзыхьакъым сэ. - Хъунщ! — жесIащ лIыжьым.— МахуипщI пIалъэ къызэптащи, спкърыкIыжмэ, къытезгъэзэнщ. Ухьэлэлмэ, цIыхум фIы яхуэпщIэмэ, абы нэхъыфI щыIэ! Тыкуэнтет лIыжьым къысхуидакъым ар: - Уи гъуэгу ирикIуэ, си щIалэ. Уи ажэ си бжыхь къыумыпх! Сэ сымыгъэунэхуа хэлъкъым мы Iуэхум. ЛIыжьым зыри пэздзыжакъым, и псалъэр сфIэфI мыхъуами. Тыкуэным сыкъыщIэкIыжынумэ, и чэзу хъуа хъунт. Ахъшэ зэрысIимыхынур къызжиIащ. Ахъшэ гуэр къыхуэзмыгъэнауи сыкъыщIэкIыжыфынукъым тыкуэным - си гум идэркъым. ЛIыжьым зригъэзэкIати, си бохъшэр къизгъэцIэфтри, зы хъурыщэ къыдэзнакъым: къэп къуагъым къуэслъхьащ, тыкуэнтетым гу зылъезмыгъатэурэ. ФIыщIэ хуэсщIри, тыкуэным сыкъыщIэкIыжащ. Зэрыфлъагъущи, хьэлэл хущхъуэ сефэри цIыхум ещхь сыхъуащ. Хьэлэл сыхъуауэ, уэрамым сыдыхьэжащ. Ди унэ сынэблэгъэжауэ, зы хьэмаскIэ къысIэщIэлъэгъуащ. Псы хуэлIа хъунти, хьэмаскIэм и бзэгур къилэлырт. Хуабэвэхщ - псы пхуэлIэнкъэ! И жьэр иущIауэ, щысщ хьэмаскIэр, цIыхур блокI-къыблокIыжри, гу лъа- мытафэ зытрагъауэ, псы езыгъэфэн къахэкIыркъым. Ар сигу техуэнт сэ! «УмыпIащIэ, хьэмаскIэ цIыкIу, - жызоIэ,- зигу къыпщIэгъун урихьэлIащ!» ХьэмаскIзм Iэ дызолъэри, зыщIызогъу: «Уи псыхуэлIэ изгъэкIынкъэ сэ иджыпсту!» ХьэмаскIэр зыщIызгъури ди куэбжэм сыбгъэдыхьэжащ. Си шынэхъыщIэр къыспежьащ. - Алыхьым и шыкурщ, гъуэгур къэпцIыхужамэI – БжэщхьэIум къытеувауэ къызошхыдэ си шынэхъыщIэр. - Дэнэ ущыщIэвэщIар? Жэуап естакъым си шынэхъыщIэм: и Iуэху хэлъкъым сыздэщыIамI ХьэмаскIэр изогъэлъагъу: «Мы тхьэмыщкIэр псы къегъафэ!» Си шынэхъыщIэ щхьэдыкъым зыри къыгурыIуакъым. КъыгурыIуэн дэнэ къэна, нэхъри къызэрыкIауэ къысщыхъуащ. - Уигу гъэзагъэ: нобэ бэзэрым сыщрихьэлIэри хущхъуэ дэгъуэ къыпхуэсщэхуащ. - Сыт хущхъуэ? - Псоми зэбграхырти, сэри зы Iэбжьыб къэсщэхуащ. - Сыт зи хущхъуэр? Си щхьэгъусэмрэ си щыкъу анэмрэ бжэщхьэIум къытеувати, а тIум захуригъэзэкIащ си шынэхъыщIэм. Щыми я гугъэрат си щхьэр зэкIуэкIауэ. НапIэзыпIэм зэщIезгъэпIащ я жьэр. - Си щхьэр куэдрэ умыгъэуз! - жесIащ си шынэхъыщIэм.- Мы хьэмаскIэр псы щхьэкIэ зэрылIэр плъагъуркъэ? Псы фалъэ къыхущIэх! Нышэдибэ сыщыдэкIым щIыIэ къызэуэкIа я гугъати, зэрыджэпс срагъэфэн мурад ящIагъэнт. Пыхусыху зэрыспкърымытыр щилъагъум, си шынэхъыщIэр гуфIэри унэм щIэлъэдэжащ: - Иджыпсту! - жери. Псы фалъэ къыщIихри, хьэмаскIэм и пащхьэ иригъэуващ си шынэхъыщIэм. Псым хэфри, хьэмаскIэр си шынэхъыщIэм жьэхэлъащ. Сэхъуауэ къыщIэкIащ хьэмаскIэр: си шынэхъыщIэмкIэ арэзы хъуакъым, си щхьэгъусэми, си щыкъу анэми, ди унэIутхэми едзэкъащ. ДелIалIэ-дыкъелIалIэми, хьэмаскIэр дгъэсабыращ, ауэ мастэ зыхедмыгъэIуу хъуакъым, хьэщхьэрыIуэ дыхъумэ, жытIэри. Си гур зэщыуащ асыхьэтым. «Хьэлэл хущхъуэ сефа къудейщ,- жысIащ,- къысщыщIами еплъ. Си натIэм къритхагъэнт. Хьэр пщIантIэм къыдэзышар сэращ. Сэ къыдэзмышамэ, хьэм игу дыкъэкIыххэнутэкъым, и пщIыхьэпIи дыкъыхэхуэртэкъым, уэрам сабэм дэлъынут». ИтIани сегупсысыжащ: «Хьэр къемыдзэкъатэмэ, си щхьэгъусэми, си шынэхъыщIэми, си щыкъу анэми, ди унэIутхэми мастэ зыхрагъэIунутэкъым, хьэщхьэрыIуэ хъунурэ езыр-езырурэ зэрышхыжынут». Си щхьэр согъэф! абыкIэ, си щыкъу анэм жиIэри си тхьэкIумэм изгъэхьэркъым: «ПщIантIэм къыдилъэфари хьэщ, езыри хьэщ — зэрагъэхь щыIэкъым!» Ар схуэшэчынутэкъыми, лъэныкъуэ зезгъэзри си пэшым сыщIыхьэжащ. ПщIантIэм дат псалъэмакъыр увыIа нэужь, зыстхьэщIщ, си щыгъыныр зэсхъуэкIри уэрамым сыдыхьащ. СыздэпIэщIэн щыIэкъым. Си гур IэфI хъуащи, япэ сызрихьэлIэм IэплIэ есшэкIынущ. «Къулейсыз зыдэс хьэблэ сыдыхьащэрэт! - жысIащ, сыздэкIуэм.— Зыгуэр яхуэсщIэнт, сахуэупсэнт!» Къулейсызрэ тхьэмыщкIэрэ зыдэмыс хьэблэ щыбгъуэтын ди къалэм! КъыфхуезбжэкIын: Булакъ зы, ал-Келлэ тIу, Сейидэ Зейнэб щы, ал-Хъусейни плIы, Таргуман тху... Зым нэхърэ зыр нэхъ тхьэмыщкIэщ, дэнэ хьэбли дыхьэ: зыр сымаджэщ, зыр ныбаджэщ, зыр ныкъуэдыкъуэщ, зыр мэжэщIалIэщ, зыр малIэри телъщ... Ал-КеллэкIэ сунэтIащ, нэхъ гъунэгъути. Трамвайм е автобусым уитIысхьэрэ сымаджэщым нэс укIуэмэ, мэжджытым деж щепсыхи, Хьэжрэт уэрамым деж къыщик!, адэкТэ лъэбакъуищэ хуэдиз пчыжмэ, ал-Келлэ унэсащ. Ар Къаир и курыкупсэщ. Трамваи автобуси ситIысхьакъым: уэрамыр зэвыб- зэщи, трамваи автобуси дэзэгъэнукъым. Аращ тхьэ зыщаIуэжыр: дэзэгъэнукъым! Уэзирхэр нэхъ щыгъуазэ хъунщ абы. Нэхъ щыгъуазэ хъунти аращ трамваи автобуси мы уэрамым къыщIыдамыутIыпщхьар. Си Iуэху яхэслъхьэркъым: захуэ хъунщ уэзирхэр. Уи лъэм узэрихьэмэ, уэзирхэм уащIыщыгугъын щыIэкъым. Илъэсищэм щIигъуащ мы уэрамыр зэрыпхашрэ. Илъэсищэм и кIуэцIкIэ зы уэзирым игу къэкIыжакъым мы уэрамыр. ЯхущIыхьа хъункъым. Захуэдгъэгусэнкъым; Iуэхум щIигъэнащ ди уэзирхэр. ЯхущIыхьэмэ, гу къытлъатэнщ дяпэкIэ... ФыгъэщIэгъуэнщ фэ! Ал-Келлэ уэрамыр пхъэнкIий идзыпIэ хъуамэ, уэзирхэра зи лажьэр? Уэзирхэр маршы- нэкIэ фIэкI зекIуэркъым, Iэмал имыIэу щыт уэзирхэр мы уэрам фIейм къыдэмыхьэнкIэ! Нэгъуэщ! уэрам щыIэкъэ? Гъунэжщ. Къабзэлъабзэу, зэщIэпхъэнкIауэ. Емынэм зэрихуэрэ: сыт мы уэрам фIейм къыщIыдэзэрыхьынур уэзирхэр? Мыбы и закъуэ? Зэурани, Хъалифэи, Мэгииуни, Докъуи, Зэмалыкъи щIыдыхьэн щыIэкъым уэзирхэмрэ къулыкъущIэхэмрэ. Дыхьэмэ, я напэр текIынущ, цIыхуфэ къраплъыжынкъым итIанэ. Я напэр текI хъурэ уэзирхэмрэ къулыкъущIэхэмрэ! Тхьэм жимыIэкIэI Аракъэ щIэуэзирри щIэкъулыкъущIэри, я напэр текI хъунукъыми! Уэзирыр, е, сэ сщIэрэ, къалэм и тетыр къыдэзгъэхьащэрэт мы уэрамым. ЖаIэнур фщIэрэт; я къуэдзэхэр къраджэнти, бзаджэ тратхъуэнт. «Дауэ ар! – жаIэнт. - Къаир и курыкупсэр пхъэнкIий идзыпIэщ, ар фигу щхьэ техуэрэ?». Зи пщэ дэлъыр къраджэнти, къыпагъэжьыкIынт, текIиент. Зы тхьэмахуэ дэкIынтэкъым: уэрамыр зэщIапхъэнкIэнт, къуэдзапIэ тетми, куэзыр джэгупIэ тетми, гъуэмбырэш; тетми трагъэкъэбзыкIынти, уэрамыр цIыхум хуит хуащIынт, хьэблэри къэщIэрэщIэжынт, псыи бжьамийкIэ къашэнт... Арат сызэгупсысыр, уэрам зэвым сыдэзэрыхьауэ сыздэкIуэм. Зыгуэр яхуэсщIэфын хуейщ мы уэрам фIейм дэкIуадэ тхьэмыщкIэхэм - ар си щхьэм икIыркъым, яхуэсщIэн хуеймрэ схузэфIэкIынумрэ согупсыс. Блыным зыкIэригъэщIауэ сабэм хэс факъырэм и Iэр къишиящ. И лъэгуажьэм нэс пытыжкъым тхьэмыщкIэм, зэрылъашэм ищIыIужкIэ и Iэ сэмэгури пытыжкъым. Зэрыныбаджэм шэч хэлъкъым: Тхьэм ищIэнщ и ныбэ из хъуху щышIар - езы дыдэм ищIэж хъункъым. Сыкъыщилъагъум факъырэр нэжэгужэ къэхъуащ, зыкъиIэт хуэдэуи зищIащ. Си жыпым сиуащ: дауэ сыблэкIынт тхьэмыщкIэм! СщIэркъым асыхьэтым сигу къыщIэкIы- жар: «Уэрамым дэт факъырэм дзыхь IуэпщI хъунукъым, дэкум хуэдэу укъагъэпцIэнурэ ежьэжынущ» - ар жаIэу зэхэсIат зыбжанэрэ, газетхэми сыкъыщеджат. Си фIэщ хъуати, факъырэ срихьэлIэ щхьэкIэ, сигу ящIэгъур- тэкъым, зы хъурыщи ест си хабзэтэкъым. Иджыпсту сыблэкIыфынукъым: хьэлэл хущхъуэ сызэрефэрэ зыхэзна хъунщ а хьэл мыхъумыщIэр. УкъэзыгъэпцIэни къобзэджэкIыни яхэтынщ факъырэм - мэлищэ щIакъуэншэ хъуркъым. Зым и зэран щэм щIекIын хуейр сыт? Хьэуэ, ар хъунукъым, факъырэм сыблэкIын си гум къысхуидэнукъым. и Iэр къишияуэ, дауэ сыблэкIын! - Зиусхьэн! Уа, зиусхьэн! МахуитI мэхъури дзэкъэгъуэ сIухуакъым! Ныбаджэщ жысIатэкъэ ахъшэ щыжимыIэкIэ, и ныбэ из хъуху згъэшхэнщ тхьэмыщкIэр - псапэщ. - Махуит! хъуауэ узэрымышхар пэж? – соупщI факъырэм. - Дыгъуасэ пщэдджыжь лъандэрэ! Зы дзэкъэгъуэ ехакъым си джийм! Алыхьыр пщIэжмэ, зы хъурыщэ къызэт: зы хьэлывэ къэсщэхунт, мыхъуми! - Си къуэш, зы хьэлывэм сыт къыпхуищIэн? Уи ныбэ из хъуху узгъэшхэнщ. - Зы хьэлывэкIи зызгъэнщIынущ, зиусхьэн. Зы хъурыщэ къызэт. - Хьэуэ. Сэри сомэжалIэри, дызэдэшхэнщ. Зы хьэлывэм зыри къыпхуищIэнукъым. Факъырэр къызэплъащ; «Делэ мыр хьэмэ къысщыдыхьэшхрэ?» - жиIа хъунщ игукIэ. ЗигъэтхьэмыщкIафэри: - Зиусхьэн! Факъырэм ущымыдыхьэшх! - жиIащ.- Гуэныхь къыбохь. - Хэт къыпщыдыхьэшхыр? Сэ си фIэщщ. Сытми, къытезгъэхьащ факъырэр. ЩIакъуэ башыр зыщIигъакъуэри къызэфIэуващ, къызбгъурыуващи, ней-нейуэ къысхуоплъэк! Уэрамым сыздрикIуэм, нэхъ шхапIэфIыIуэ солъыхъуэ. Си гуи къокI: унэм сшэрэ унэ шхын езгъэшхмэ, щхьэ мыхъурэ? Факъырэмрэ сэрэ дызэщIыгъуу ддыкъалъагъумэ, къызаплъынкIэ хъуну фэр дэнэ щыпщIэн - Iэджэм хуахьынущ. Сэ схуэдэ зиусхьэн зэгъэпэщар факъырэм дэшхэрэ! Унэм сошэри, си фызымрэ си щыкъу анэмрэ я нэр зэрагъэдзэкIынущ: «Мыбы къытхуилъэфар сыт!» КъинэмыщIауи, мастэ къызэрыхаIу лъандэрэ ягу къихьэжагъэнкъым. Е, уэрамыщхьэм дытеувэу, щIакхъуэ бзыгъэрэ лы IыхьэкIэ дызэфIэкIын? А псом сыздегупсысым, си нэр шхапIэ зыкъизых гуэрым хуэзащ: «Хьэжы Абдел Къадер Ид и шхапIэ». Хьэрып лъэпкъ шхыныгъуэщ щагъэхьэзырыр. Сызыхуей дыдэм дрихьэлIа сфIощI. ЦIыху куэд щыпэкIунукъым лъэпкъ шхыныгъуэ щагъэхьэзыр шхапIэм – я щхьэм тралъхьэнукъым... ЦIыху куэд щымыпэкIумэ, нэхъ къэсщтэнущ: факъырэр зэрыскIэрыIуам сроукIытэ... Бжьыныху шыпсрэ лы гъэварэ сигу къихьащ – Абдел Къадер и шхапIэм щыдгъуэтын хуейщ. Факъырэм и Iэблэр соубыдри шхапIэм дыщIохьэ, зы плIанэпэ дыдотIысхьэри си Iэгур зэтызогъауэ – зыри къыдбгъэдыхьэркъым: цIыхур Iувщи, Iэнэзехьэм къажыхь. Апхуэдиз цIыху щIэсын си гугъакъым лъэпкъ шхыныгъуэ щагъэхьэзыр шхапIэм. СакIэлъыплъыIуэри, гу лъыстащ нэхъыбэр хамэ къэрал къызэрикIам. Алыхьым и шыкурщ ари: хамэ къэрал къикIам сэ дэнэ сыкъыщацIыхун?.. ПщIантIэм къыщыкъуалъэ лэгъупым езы Абдел Къадер бгъэдэтщ, бэлагъ зэрамыщIэжкIэ лэгъупым йоIэбэрэбыхьри. Лэгъупым бахъейр кърех: лыр ва хъунт. Си Iэгур зэтызогъауэ аргуэру: ди гурыIупсыр къэжауэ куэдрэ дыщагъэсыну я мурад мыбыхэм! Iэнэзехьэ щIалэ цIыкIу къыдбгъэдэлъэдащ. - КIуэцIфэцI хэгъэвауэ лэпс шынакъитI, танэл Iыхьэ зырыз, бзэгу гъэва, куэ лыпцIэм щыщ гъэжьауэ, бжьыныху шыпс къыщIыгъужи, къытхуэхь! Iэнэзехьэм и нэр къихуащ: апхуэдиз зыгъэкIуэщIыфи щыIэ! Факъырэм и ныбэ из сымыщIауэ щIэсшыжынкъым Абдел Къадер и шхапIэм – арат сигу ислъхьар. Шхыныр Iэнэм къытехьэху, факъырэр зэзгъэцIыхуащ. Шэхъатэщ и цIэр. Хьэзабщ и гъащIэр, и ныбэ из хъуху щышхар ищIэжыркъым, уэрамым къызэрыдэнэрэ Iэджэ щIащ, зигу къыщIэгъум егъашхэ, факъырэ Iусщ зэрыпсэур... Къэкъеижыху згъэшхащ Шэхъатэ. Сэри сытхъэжащ, кIуэцIфэцI сигу къэкIати. Бзэгу гъэвари танэлри IэфI дыдэт. Дыкъэтэджыжын хуейти, шхапIэр зейр, Абдел Къадер, къыдбгъэдыхьащ. – Дапщэ уэстынур? Тшхам и уасэр къызжиIащ Абдел Къадер. Си жыпым соIэбэрэбыхь: бохъшэр изгъуатэркъым. Бзэхащ бохъшэр. Псапэ сщIэн си гугъат нобэ, арат ахъшэ къыщIесхьэжьар. Утыкум сыкъинакъэ иджы, лIо сщIэнур? Си напэр текIащ: сызэрыхьэлэлыр сыткIэ и фIэщ сщIын факъырэм? Зы жып къэзгъэнакъым, си гуфIакIэми сыдэуащ: щIыр зэгуэхури я кум дэхуащ жыпIэнщ си бохъшэр. ПлъэкIмэ, узэгуэмыуд! СызэгуэудынкIи хъунт, си пащхьэ ис факъырэр мыхъуатэмэ. Сигу щIэгъури и ныбэ из хъуху згъэшхащ, езгъэшхам щIэстын сиIэжкъым – бохъшэр бзэхащ. УкIытэгъуэ сызэрихуар щилъагъум, факъырэр Абдел Къадер, шхапIэр зейм, худэплъеящ: – Мы зиусхьэным и бохъшэр къыщыгъупщащ. Тшхам и уасэр сэ къыскIэщIэтхэ – пщэдей къыпхуэсхьыжынщ. Си пыIэкур къриудакъэ! Факъырэм и хьэкъкIэ сышхауэ къыщIокI! Си напэ текIакъэ! ПщIэнтIэпс къызэкIуащ. Хэт и фIэщ пщIын тхьэмыщкIэм сыхуэупсэн щхьэкIэ сыкъежьауэ? Сэ згъэшхэным и пIэкIэ езы факъырэм сигъэшхащ! СыкIуэцIрыхуамэ нэхъыфIт абы нэхърэ! Сэракъым псапэ зыщIар – езы факъырэращ... Дэнэщ жыпIа си бохъшэр щыбзэхар? Си жыпым къызэрислъхьар сощIэж – щыбзэхаращ сымыщIэр. Си пащхьэм ис факъырэм сыIуплъэфыркъым. Укъызэпыджамэ, лъы ткIуэпс къысщIэкIынтэкъым. Факъырэм нэхъ пщIэ щиIэщ мы шхапIэм: «Тшхам и уасэр сэ къыскIэщIэтхэ» щыжиIэм, Абдел Къадер псалъэ къыхигъэкIакъым. Мыбы къыщацIыху гуэр хъунщ факъырэр. И щыпэкъакIуэкъым, дауи, мы шхапIэм: шхапIэр зейм дзыхь къыщIыхуищIар сыт уи гугъэ – къигъэпцIэнукъым, пщэдей къыхуихьыжынущ... Сэращ зи напэ текIар. Си пIэм ситкIухьыным сынэсащ. НэбгъузкIэ сыхущIоплъ факъырэм: и ныбэ из хъуху шхэри си пащхьэ къитIысхьэжащ, бэлыхь сызэрыхэхуари къыфIэIуэху хуэдэкъым. Заул дэкIри, факъырэр къэтэджыжащ, щIакъуэ башыр зыщIигъакъуэри. Сэри сыкъэтэджыжащ, си напэр сыуэ. Сыкъэтэджыжри, факъырэм сыкIэлъыущащ, си щхьэр къыфIэхуащи, слъагъужи щыIэкъым, шхапIэм щIэсхэм къыскIэлъадз хъуэныр зэхэсх фIэкI: «Факъырэ тхьэмыщкIэм игъэтхъа зиусхьэн флъэгъуакъэ!» Факъырэмрэ сэрэ уэрамым дыдыхьащ, зыр зым дыхущIэплъ фIэкI, тIуми псалъэ жытIэркъым. Си бзэр иубыдами ярейщ, си жьэр схузэщIэхыркъым. СхузэщIэхми, сыт жесIэнур факъырэ щIакъуэм? «Сыбгъэтхъащ, Тхьэм уигъатхъэ», – жесIэн хьэмэ си напэр зэрытрихам щхьэкIэ сешхыдэн? Сигу нэхъ къихьэжа нэужь, сеупщIащ: – Узэрымышхэрэ махуитI хъуауэ къызжепIащ, щхьэ умышхарэ: щIыхуэ къапщтэ хъунутэкъэ? НетIэ къэпщтащ щIыхуэ... Факъырэм и напщIэр хиша фIэкI, къызэплъыххакъым. – СыкъэбгъэпцIамэ, пхузогъэгъу, – пысщащ си псалъэм. – ЩIыхуэ къыщыпщтэфкIэ, ахъшэ гъэтIылъа уиIэщ. Сытым и пэрмэн уи ахъшэр? Ахъшэр зэтелъхьэныркъым нэхъапэр. Ахъшэр уи щхьэм къыхуэбгъэсэбэпынырщ нэхъапэр. Ахъшэшхуэ зэбгъэпэщри бжьыхьэкIапэм щыщIэптIауэ сощI, щIэптIэри факъырэу удэувэжащ. Зы хъурыщи зимыIэ тхьэмыщкIэ джафэм сыткIэ укъыщхьэщыкIрэ? Уэ узэщхьыр пщIэрэ? Зи щIыбым псы фэнд илъ шыдым урещхьщ: и щIыбым псы фэнд илъ щхьэкIэ, псыхуэлIэм еукI шыдыр: щемыфэкIэ, сыт зи пэрмэныр шыдым и щIыб илъ псы фэндыр? Зыми и пэрмэнкъым! Уи закъуэкъым апхуэдэр – а зымкIэ уигу бгъэфI хъунущ: беижь мащIэ щыIэ, я мылъкум хэIэбэн ягу имыдэу? ГъащIэм и хъугъуэфIыгъуэм хэкIыжыркъэ апхуэдэ цIыху хьэсыр, заукIыжыркъэ езыр-езыру? Мылъку зэраIэр я напщIэм телъщ, ягъэкIуэдыфыркъым армыхъу – я щхьэм лей ирахыжыркъэ апхуэдэм? Сытым и пэрмэн мылъкур, умышхынумэ? – Акъыл уиIи уэ слъагъум! – жиIащ факъырэм, къысхуеплъэкIри. – Си акъылыр дэнэ кIуэжын? – жысIащ сэ. – Уи щхьэр бэлыхь хэбдзэжащ, факъырэу удэувэри. Дауи щрети, тхьэразэ къыпхухъу. Уи пщIэ стекIуэдэнкъым: шэджагъуашхэм и уасэр уэстыжынщ – укъэзгъэпцIэнукъым. Унэм сыкъыщикIым си бохъшэр къысщыгъупщащ... Ахъшэр къыпхуэсхьыжынщ. Мы шхапIэм укъыщызгъуэ-тынкъэ? – Мыбы къытумыгъазэ афIэкI, – жиIащ факъырэм, пыдыхьэшхыкIри. – Уи бохъшэр къыпщыгъупщакъым. Си бохъшэр факъырэм и гуфIакIэм къыдихыжащ. Мыраи си бохъшэр зыгъэкIуэсар! ШхапIэм дыщыщIыхьэм, сигъэбэлэрыгъри, си жыпым ирихащ. Бохъшэр къысхуишиижащ: – Си щIыхуэр зытегъэкIыж, – мэдыхьэшх, си пащхьэ къиувауэ. Бохъшэм зы риал къыдызох: – Мэ. Шэджагъуашхэм пэувынкъэ? Пиастритху ныщIызогъу, си хьэтыр къызэрыплъэгъуам щхьэкIэ. И напIэ хуэдакъым: къэIэбэри, ахъшэр сIихащ. Уэрамыщхьэм тес нэгъуэщI зы факъыри гу лъыстащ абдежым: и нэр бохъшэм къытриубыдауэ къоплъэ. Абыи сыхуэупсэн мурад сщIащ, арщхьэкIэ си факъырэм къысхуидакъым, си Iэм къепхъуэри сызэпиплъыхьащ: делафэ къызиплъагъэнщ. – Мыр лIо, си хэгъэрей, уи фIэщ хьэмэрэ угушыIэрэ? – СыгушыIэркъым, – жысIащ. – Хьэлэл сыхъуащи, аращ. НэгъуэщI си лажьэкъым. Хущхъуэращ зи зэраныр. – Сыт хущхъуэ? – Хьэлэл хущхъуэ. – Дэнэ къыздипхар апхуэдэ хущхъуэ? – Къэсщэхуащ. Си нэIуасэ лIыжь ещэ хьэлэл хущхъуэ. – Хэт абы уезыхулIар? – Зыми срихулIакъым. Сэращ зигу къэкIар. – Сыт уигу къыщIэкIар? – Нэпсеягъэр зыхэзнын щхьэкIэ. Iуэхум и пэр умыщIэмэ, и кIэр пщIэркъым. Дыгъуасэ къызэхъулIам и хъыбар езгъэдэIуащ факъырэр. Хъыбарым едэIуа нэужь, факъырэр дыхьэшхыпцIащ: – Зыгуэр уи лажьэщ. Уэрамыщхьэм тес факъырэм зылI бгъэдыхьауэ къэслъэгъуащ: бгъэдыхьауэ факъырапщIэ хуеший. Ар сяпэ къызэрищар сигу техуакъым – сэри зисчащ, арщхьэкIэ си хэгъэрей факъырэр къыспэуващ: – Сыт узыхэтыр? – Мобы сыхуэупсэнущ. – Хэт узыхуэупсэнур? – Мо тхьэмыщкIэм. – Делэ ухъуа? – Сыхъуакъым. Сыт ар щIыжыпIэр? – Уделэщ, пщIэр щумыщIэжкIэ. Шыдым ухуэдэщ, уахьмакъщ. – Псапэ пщIэнумэ, аракъым зэрыпщIэнур. – ЗэрысщIэнур къызжепIэркъэ-тIэ. – Псапэщ, мобы ахъшэ хуэзышиям ептмэ. – Уэращ делэр: ахъшэ зэтын хуейр ахъшэ зимыIэращ. ЗиIэм сыт щIептынур? Псым хэбдза хуэдэкъэ? – ЗиIэращ зэтын хуейр. ЗиIэм ептмэ, псыхэкIуадэ хъунукъым. Сыноплъри, узэрыхьэлэлыр фэуэ птетщ. Аращ сигу къеуэр: уи хьэлэлыгъэр зыгуэрым сэбэп хуэмыхъунумэ, сытым и уасэ? НакIуэ си гъусэу. Зыгуэр уэзгъэлъагъунщ. – Дэнэ сыздэпшэнур? – Си дзейхэм уахэсшэнущ. – Ари сыт зищIысыр? – Факъырэ зэдзейхэм уахэзгъэплъэнщ. Къыпщыдыхьэшхымрэ къыпщIэнакIэмрэ уэзгъэлъагъумэ, акъыл къыхэпхынкIэ мэхъу. Псапэ пщIэнумэ, уи тхьэ узэреплъщ итIанэ. Си хэгъэрей факъырэм и ужь сиувэри, уэрам зэвым дыдыхьащ. Куэншыб идзыпIэм къапэткIухьурэ, уэрам зэвым зыбжанэрэ дыдэта нэужь, пщIантIэ фIей гуэр дыдыхьащ. Си хэгъэрейр зы бжэ теуIуащ щIакъуэ башымкIэ. Бжэр фызыжь дзахъэ гуэрым къыIуихащ. Сэ къыщысIуплъэм, фызыжьым бжэр къридзылIэж пэтащ, си хэгъэрейм нащхьэ имыщIатэмэ: «Дзыхь хуэпщI хъунущ» – арагъэнщ нащхьэм къригъэкIар. Унэ кIыфIым дыщIыхьащ. Фызыжьыр сигъэцIыхуащ си хэгъэрейм. – Нодакъ нанэщ зи IэмыщIэ дилъыр. – Къеблагъэ, – жиIащ фызыжь дзахъэм. КIэлындорым дрикIуэри, пэш кIыфI дыщIэхутащ. Щхьэгъубжэ лъахъшэм гъущI хъар хэгъэбыдащ, унэ лъэгум арджэныжь, къэп, упщIэ гъуанэпщIанэ иубгъуащ. ПлIанэпэм пхъэ гъуэлъыпIэ дэтщ, блыным хэукIа гъущI Iунэхэм щIэп кIапсэ, хъыданыжь фIэдзащ, бжэ къуагъым жэз тасыжь къыкъуощ, щхьэгъубжащхьэм гъуджэ ныкъуэкъутэ тетщ. Адэ-мыдэкIэ пасэрей сырэжь, пхъуантэжь, шэнт щхьэгуэ щызэхэтщ, зэхэзэрыхьыжауэ. Зызоплъыхь, си жьэр Iурыхуауэ. КъызгурыIуэркъым си хэгъэрейм мыбы сыкъыщIишар – факъырэм я хэщIапIэм си нэ къыхуикIрэ сэ! – Мыра сыбгъэлъагъунур? – соупщI си хэгъэрей факъырэм. – Зэ умыпIащIэ, – жи си хэгъэрейм. Фызыжьыр сырэм дэIэбэрэбыхьащ. – Мо нанэ тхьэмыщкIэм ахъшэ естынщи, и ныбэ из хъуху ирешхэ, – жысIащ сэ. – Ари къысхуэбдэнукъэ? – Зэ умыпIащIэ жысIакъэ, – къыфIэIуэхуакъым си псалъэр. – Нодакъ, сызэпкърыхыжыт! – жери фызыжьым еджащ. Иджыщ зыри къыщызгурымыIуэжыр: цIыху зэпкърахрэ? Нодакъ зыкъригъэзэкIри си хэгъэрейм и щIакъуэ башыр Iихащ, зригъэтIэщIащ. ИтIанэщ цIыхур «зэпкърыпх» зэрыхъунур къыщызгурыIуар. Дакъикъэ нэхъ дэкIакъым: си хэгъэрейм и лъакъуитIри къыщIэувэжащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, си хэгъэрейм и лъакъуэ сэмэгур зыщIиупщIэри и бгым кIапсэ лэрыгъукIэ ирипхы- жауэ арат. – Дауэ къыпщыхъуа? – къысщодыхьэшх си хэгъэрей факъырэр. Си нэр къихуащ. – Зэ умыпIащIэ: нэгъуэщIи плъагъунущ, – жиIащ си хэгъэрейм, бжэмкIэ плъэурэ. Унэм цIыхубз нэф къыщIыхьащ, щIалэ цIыкIуи щIыгъуу. ЦIыхубзым щIалэ цIыкIум и Iэблэр иIыгъщ. ТIури щыгъыныджэщ, уи гур ящIэмыузынкIэ Iэмал иIэкъым. – ХьэщIэ диIи! – жиIащ цIыхубз нэфым. – Къеблагъэ! – Тхьэм и нэфI къыпщыхуэ, – жысIащ сэ. Тхьэм и нэфI къыщыхуащ асыхьэтым: цIыхубзым и нитIри «къэплъэжащ», и нэкIум псы щIикIа нэужь. Факъырэхэр зырыз-тIурытIурэ пэш кIыфIым къыщIохьэ: хэт щIакъуэщ, хэт лъашэщ, хэт нэфщ, хэт дэгущ, хэт бзагуэщ, хэт и плIэр къыдэкIащ, хэт и Iэр мэкIэзыз. Пэшым къыщIэбэкъуакъэ – лажьэ яIэжкъым! Нэфым и нэр къоплъэж, бзагуэм и бзэр къеутIыпщыж, зи плIэ къыдэкIам зеукъуэдииж, дэгур тхьэкIумафIэ дыдэ мэхъуж... Си Iэблэр иубыдри, си хэгъэрей факъырэм нэгъуэщI пэш сыщIишащ. СызэрыхигъэгъуэзамкIэ, а пэшырат факъырэхэм «зыщагъасэр». ЦIыхуитI-щы щIэтщ пэшым, я Iустазым дежьууэ: «Фи нэщIыр къабыл ухъу, тхьэм и нэфI къыфщыхуэ, псапэ фщIэмэ, фи щхьэращ зыхуэфщIэр, тхьэм нэхъыбэ къывитыж...» – ЦIыхум игу къыпщIэгъунумэ, уи псалъэращ зэлъытар, – жиIащ си хэгъэрейм. – ЗыбгъэтхьэмыщкIафэкIэ зэфIэкIынукъым – уи жьэми куэд елъытащ. Факъырэ жьакIуэм нэхъыбэ къыхех – зэхэпхакъэ апхуэдэ псалъэ? Аращ Iустазым мохэр зыхуигъасэр – къытхыхьагъащIэщ. НэгъуэщI зы пэши сыщIишащ. Пэшым щIакхъуэ, щыгъыныжь, вакъэжь щIэзщ – ахэр къэзылъэIухуэри щхьэхуэщ, бэзэрым щызыщэжхэри щхьэхуэщ. Факъырэ зэдзей си щыпэлъагъут – хэт и гугъэнт! Си пщIыхьэпIэ къыхэхуэнтэкъым. Си фIэщ зэрыпщIын щыIэтэкъым, си нэкIэ сымылъэгъуатэмэ. – Дауэ къыпщыхъуа? – къызэупщIащ си хэгъэрейр, фызыжь дзахъэр зыщIэс пэшым сишэжри. – Уи фIэщ мыхъуным хуэдизщ! – Факъырэм ахъшэ ептын иджыри? ПсапэкIэ уеджэн абы? Ара хьэлэлыгъэкIэ узэджэнур? – Сыт-тIэ псапэкIэ узэджэнур? – Зыхуэфащэм хуэпщIэмэ, аращ псапэр. – Хэт зыхуэфащэр? – згъэщIэгъуащ сэ. – Куэдым яхуэфащэщ. – Хэт, псалъэм папщIэ? – Уэрамыщхьэм теса факъырэм ахъшэ езытар пщIэжрэ? – СощIэж. – Абы хуэфащэщ. – Дауэ зэрыхуэфащэр? – сыкъэуIэбжьащ. – Езым иIэщи, зимыIэм ирет. Псапэ зыхищIыкIын имыIатэмэ, и жып иIэбэнтэкъым, уэрамыщхьэм тес факъырэми блэкIынт. – Ар блэкIынукъым – сэ соцIыху: хьэлэл гуэрщ. ГущIэгъу зыхэлъщ. КъелъэIуа хуэгъэщIэхъунукъым – езым зыхуигъэныкъуэурэ, къелъэIуам хуищIэнущ. ПхъащIэ Iэзэщ, цIыху губзыгъэщ, пщIэ зиIэщ. Узэхъуэпсэнт и дунейр, мылъкукIи бынкIи Тхьэр къыхуэупсат. НапIэзыпIэм къытекъутэжащ псори. Зытеунэхъуами еплъ: и малъхъэр лIэри и пхъур унэ нэщIым къыщIэнащ. И пхъур унэ нэщIым къыщIинакъым – езым зришэлIэжащ, и пхъурылъху цIыкIухэр уэрамым къыдинэнт! Абыи къелынт зыгуэрурэ, нэхъеижыр къыщымыщIатэмэ. И къуэ нэхъыщIэрщ нэхъеижыр къызыщыщIар. – Сыт къыщыщIар? – Делэ хъуащ. И фызым лIы зэришэрти, иукIыжащ. Абы делэ ихъукIащ. И къуэ нэхъыщIэр делэ щыхъум, абы и бынхэри зришэлIэжащ пхъащIэм. Гугъу ехьми, сыт ищIэнт: и пхъурылъхухэмрэ и къуэрылъхухэмрэ пIын хуейтэкъэ? Абыи къыщызэтенакъым: и къуэ нэхъыжьыр сымаджэ хъуащ – жьэн уз къеуэлIащ. ПIэм къыхэнэжащ, зи Iэзэгъуэ ит игъуэтакъым. И къуэ нэхъыжьым и бынхэри зришэлIэжащ пхъащIэм. А псор и пщэм къыщыдэхуэм, пхъащIэм и вагъуэр ижащ – зеиншэ къомым ятригъэкIуэдащ и мылъкур. – Сыт-тIэ иджы зыхэпсэукIыр? Апхуэдиз гъэшхэгъуафIэ? – ГъэшхэгъуафIэкъым. Пщэ хъунIауэ зыгуэр иIамэ, ищэжащ: и унэлъащIи, и пхъащIэ Iэмэпсыми, и щыгъыни. Езыр къулейсыз хъуами, тхьэмыщкIэ ирихьэлIауэ блэкIынукъым, псапэ имыщIауэ. – Ар щыпсэур къызжепIэфын? КъызжепIатэмэ, схузэфIэкIкIэ зыщIэзгъэкъуэнт, сызэблэн щыIэтэкъым, – сфIэгуэныхь хъуащ си хэгъэрейм зи хъыбар сригъэдэIуа пхъащIэр. – Уи нэфI абы щхьэ нэхъ щыхуа? Апхуэдэр мащIэ – дунейм техуэркъым. ЛъэIуэн я щхьэ тралъхьэркъым, я напэр мэс, армыхъу апхуэдэр Iэджэщ. Мылъку къабгъэдэмынэжами, я цIыхугъэмрэ я пщIэмрэ яхъумащ – аращ я напэр щIэсыр: улъэIуэн нэхъыкIэ щыIэ! Апхуэдэщ зэплъын хуейр, псапэ пщIэнумэ. Жыжьэ ущIэкIуэн щыIэкъым абы щхьэкIэ – махуэ къэси уарохьэлIэ... УнэIут уиIэ уэ, псалъэм и хьэтыркIэ? – къызэупщIащ си хэгъэрейр. – СиIэщ, зы хъыджэбз цIыкIурэ зы щIалэ цIыкIурэ. ЩIалэ цIыкIур зеиншэщ. – Ахэращ уигу зыщIэгъун хуейр. Унагъуэ хуэщIа иралъхуатэмэ, хъыджэбз цIыкIур унэIуту ежьэжынтэкъым. Фэ дауэ фыхущыт фи унэIут хъыджэбз цIыкIум? Фи пхъум пэфщIрэ? Си фIэщ пщIынкъым! Хъыджэбз цIыкIум жьыIурыхьэгъуэ игъуэтын зэрыхуейр фи пщIыхьэпIэ къыхэхуэрэ? ФыщедэхащIэ къэхъурэ? Хьэмэрэ абы псэ Iумыт фи гугъэ? Тефлъхьэр и хьэлъэкъэ? Iэщым пэфщIакъэ? Фи жьэр кIэрывгъэкIрэ? Е, псалъэм папщIэ, уи Iыхьлыхэм къулейсыз яхэткъэ? СыткIэ уадэIэпыкъуа абыхэм, зыгуэркIэ защIэбгъэкъуа? КIэщIу бжесIэнщи, тхьэм и нэфI зыщыхуэн, тIэкIу зыплъыхь. Зыпплъыхьмэ, плъагъунщ зыдэIэпыкъун хуей тхьэмыщкIэр зэрыгъунэжыр. Ар уигу къэкIыу узиIэ уэ! Я Iэр шияуэ факъырэ Iус къыхамых щхьэкIэ, хьэзаб зытелъыр мащIэ! Я Iэ щIамышийр сыт жыIэт: я напэм кърагъэкIуркъыми аращ. Я жьэкIэ жамыIэ щхьэкIэ, я фэм къиIуатэркъэ хьэзаб зэрателъыр? Апхуэдэращ зыдэIэпыкъун хуейр. Си хэгъэрейм жиIэм пэж хэлъщ. Ар хьэкъ сщыхъуауэ сыкъэтэджыжащ, губзыгъагъэ зыхэлъ псалъэ сызэрыригъэдэIуам щхьэкIэ си хэгъэрейм фIыщIэ хуэсщIащ, си мылъку семыблэнкIэ къэзгъэгугъэри, бжэр Iусхащ. Си хэгъэрейр къыскIэлъыкIуэтащ. – Уи тхьэ узэреплъщ, – жиIащ сыкъыщригъэжьэжым. – Ахъшэ Iэрылъхьэ уиIэ, уэрамым удыхьэжауэ псапэ щIэпщIэн урихьэлIэмэ? – Си бохъшэм дэзщ, – жысIащ сэ. – Дэзрэ дэмызрэ тхьэм ищIэнщ – уи бохъшэр уи жып илъ? Си жыпым сиIэбащ – бохъшэр изгъуэтакъым. Си хэгъэрейр и гуфIакIэм дэIэбэри, бохъшэр къыдихыжащ. – Губгъэн къысхуумыщI, – жиIащ си хэгъэрейм. – Узэсэ сэгъейщ. ЖыпиIэбэу сыщытащ нэхъапэм. Иджы факъырэм сахыхьащ – шынагъуи пылъкъым, нэхъыби къыпхохъуэ. Бохъшэр къеIысхыжри си жып ислъхьэжащ. Шэджагъуашхэ уасэри къысхуишиижащ си хэгъэрейм – пиастр тIощIрэ тхур. – Мыри къыпщхьэпэжынщ, псапэ пщIэн мурад ущиIэкIэ. Зы пиастр къызэти, сыпхуэарэзыщ. – Сыт щIостынур? – сыдыхьэшхащ сэ. – Зэман мащIэ птезгъэкIуэда нобэ, къыбдэскIухьурэ – абы пщIэ иIэн хуейкъэ? Сызэрыфакъырэри зыщумыгъэгъупщэ! – жери езыри къысщыдыхьэшхыжащ. Уэрамым сыдыхьэжауэ согупсыс: псапэ пщIэнумэ, япэ игъэщыпхъэр хэт? Си хэгъэрей факъырэм и псалъэм узэгупсысын хэлъщ. Япэ игъэщыпхъэр и Iэр шияуэ уэрамыщхьэм тетыркъым – зыхуэфащэращ! Си благъэ гуэр сигу къэкIыжащ абдежым: е си анэ шыпхъум и пщыкъуэ, е си адэм и адэ къуэшым и пхъурылъху – къызэрызгухьапэр сщIэжыркъым, сщIэр зэрыбынунагъуэшхуэрщ. «Бын куэд уиIэныр тхьэмыщкIагъэ?» жыфIэнкIи мэхъу. Пэжщ, быныр насыпышхуэщ – абы шэч къытесхьэркъым сэри. Ауэ бын уи куэдрэ ебгъэшхын уимыIэжмэ-щэ? Аракъэ хэплъэгъуэр. Беижь щыIэкъэ, ахъшэр здихьын имыщIэжу? Мылъкум щIигъэнами, Тхьэр бынкIэ къыхуэупсакъым – ар насыпыншагъэкъэ? Жьыр къыздепщэр зымыщIэ нэгъуэщI зыми зыпхъу закъуэ фIэкI къритакъым – ари узэмыхъуэпсэнщ. Ещанэм зы быни къыщIэхъуэххакъым – и насып хэлътэкъыми. Бын пщIырыпщI, нэхъыбэ зиIэри мащIэ! Ар ди натIэщ дэ: бын куэд зралъхуэр, зэрыхабзэщи, къулейсыз уна- гъуэрщ – апхуэдэ насыпыншагъэм хэкIыркъым ди къэралыр. Тхьэр зэуар дэракъэ жызоIэ... Сигу къэкIыжа си благъэм бынипщI къыщIэхъуащ. ПщIыри узыншэщ, фIыуи йоджэ, езыми – я адэм – къулыкъу IэнатIэ иIэщ, тхьэм и шыкуркIэ, зыдигъуи щыIэкъым зэкIэ. ИтIани щхьэ сфIэтхьэмыщкIэ-тIэ? ЩIысфIэтхьэмыщкIэр гурыIуэгъуэкъэ: мэкъумэш ищIамэ, зыгуэрт – яшхын щыщIэнтэкъым; си благъэр къалэм дэсщ, къулыкъу иIэщ жысIэ щхьэкIэ, сытым щыщ и IэнатIэри – улахуэ тIэкIум фIэкI, хэхъуапIэ иIэкъым, къулыкъукIэ дэкIуэтеинуи фэ теткъым, зыIурамылъхьэж гуэрщи. Зэрылъэрызехьэр нэгъуэщIщ: фыз къишэри бынипщI дунейм къытриутIыпщхьащ, быныр пIын зэрыхуейм егупсысакъым. Зым зыр тралъхуэху, нэхъыбэ ятегъэкIуэдэн хуей хъуркъэ? Быныр, зыр зым кIэлъыпIащIэу, къыпщIохъуэ – ар хъунт, уи улахуэми хэхъуэтэмэ... Си благъэм къыщIэхъуэри хэт жыIэт: гурыхуэ защIэщ, еджэн щIадзамэ, зы зытрагъакIуэркъым. Я гуэныхьым уигъэкIуэн, иумыгъаджэмэ? Ебгъэджэнущи, пщIэ щIэтын хуейщ. Ар зымэ, хъунт. ТIумэ, хъунт. БынипщI къыщIэхъуэху, увыIакъым жысIакъэ. ПщIэншэу щрагъаджэ еджапIэм яхэзэгъакъым – апхуэдэ еджапIэм хэзагъэр къулейхэращ. ТхьэмыщкIэр яхэзэгъэнукъым. ПщIэ щумытыфкIэ, хэт узэхищIыкIын – зэхащIыкIакъым си благъэр. И бынхэр зэрыгурыхуэ защIэми къеплъакъым – хэт укъыфIэIуэхун, уи жып имылъмэ? И къуэ нэхъыжьыр еджапIэм къыщIишыжын хуей хъуащ – зыгуэр къилэжьмэ, ари бынунагъуэшхуэм къащхьэпэнтэкъэ? ЩIалэр ерыщу къыщIэкIащ: зэрылажьэм хуэдэурэ, курыт еджапIэр къиухащ. Къиухри, университетым щIэтIысхьащ. ЩIэтIысхьар хъарзынэт, пщIэ щIитын хуэмеямэ. Нэхъыжьым кIэлъыкIуэхэри еджапIэм къыщIэкIыжын хуей хъуащ – лажьэурэ, я шынэхъыжьыр ирагъэджэн щхьэкIэ. Зэшхэм къалэжьыр я шынэхъыжьым еджапщIэ хурикъуакъым. ЕджапщIэ умытмэ, университетым ущIагъэсын? КъыщIадзыжыным хуэкIуащ Iуэхур. Я адэр бэлыхь хэхуащ: зэпхъуэнури здэжэнури ищIэркъым, утыкум къинащ. КъыдэIэпыкъуни къыкъуэкIакъым, езыми и Iэр шияуэ уэрамым дэувэн и щхьэ трилъхьакъым. Дауэ дэувэнт уэрамым: къулыкъущIэщ, пщIэ зиIэ цIыхущ. Апхуэдэм удэмыIэпыкъумэ, хэт удэIэпыкъун? Псапэ пщIэн мурад уиIэмэ, апхуэдэ блэбгъэкI хъурэ! Сэ зыщIэзгъэкъуэфынущ абы: ахъшэ естынщи, и къуэр ирырегъаджэ, университетыр къиухыху. Абы и еджапщIэр унагъуэм ящхьэщысхмэ, адрейхэри еджапIэм щIэтIысхьэжынщ. Апхуэдэ гукъэкI зэрысщIар си гуапэ хъужынтэкъэ – си гур IэфI къэхъуащ асыхьэтым. Си благъэр зыдэс хьэблэм сынэсын щхьэкIэ, Атабэ нэс трамвайкIэ сыкIуэн хуейт, Атабэ деж нэгъуэщI трамвай ситIысхьэжрэ Аль-Азхарым сынэсмэ, адэкIэ къэнэжыр мащIэ гуэрт. Трамвайр, цIыхур игуауэ, блож. ИтIысхьэпIэ сымыгъуэтурэ, уэрамыщхьэм зыбжанэрэ сытетащ. Сытми, сыхьэт хуэдэ дэкIауэ, трамвайм зизгъэзэгъащ – тIысыпIэ дэнэ къэна, увыпIэ бгъуэтмэ, гуфIэ. Атабэ сынэсащ, пщIэнтIэпсыр къыспыжу. Абдеж нэгъуэщI трамвай ситIысхьэн хуейти, уэрам зэвым сыдыхьащ, цIыху Iувым сапхыкIри, си псэр пыхуауэ, трамвай къэувыIэпIэм деж сыщетIысэхащ. СетIысэха къудейуэ, зы факъырэ къызбгъэдыхьащ, зэхэуфIеяуэ, и щыгъын зэхэчэтхъауэ. Факъырэр мэгурым, и Iэр и жьэм хуехь: «Сэ сыбзагуэщ, шхын щхьэкIэ солIэ». – Си щхьэуз убзагуэщ уэ! – жызоIэ. Факъырэр, гурымын щигъэтри, къызжьэхэплъыхьащ. – ЗыщI, зыщI! – жызоIэ факъырэм. – Армырмэ, Нодакъ нанэ уи цыр пхуищынщ. Факъырэм и нэр къригъэжащ, итIанэ зыкъигъэщхъри си тхьэкIумэм къихъуцэцащ: – Нодакъ нанэ пцIыхурэ уэ? – Псори фызоцIыху! – Факъырэ зэдзейм укъытхыхьащ, зэрыжыпIэмкIэ? Куэд щIа хъункъым укъызэрытхыхьэрэ? Трамвайр къэфиящ абдежым. Сыкъыщылъэтри, трамваймкIэ зыздзащ. Факъырэр, Iэпэлъапэсыс зищIыжри, гурыму ежьэжащ – къэбгъэпцIэн щымащIэ уэрамым! Аль-Азхар деж сыкъыщикIащ трамвайм; уэрамым сыдыхьауэ, цIыху Iувым сыкIуэцIрокI. ЦIыхур дэзщ уэрамым – зым ещэ, зым къещэху, я жьафэ къехыркъым, зэрогъэкIий. Пхъэщхьэмыщхьэмрэ IэфIыкIэмрэ узэрагъакIуэркъым, бадзэр епщIауэ. Псы IэфI зыщэми зелIэж – нэхъ IэфI дунейм къытехъуакъым! Псы схуэлIауэ срихьэлIати, си псыхуэлIэ изгъэкIри сежьэжащ. ЛъэбакъуитI-щы счауэ, Iэрыгъажэ гуцIыкIу срихьэлIащ, чыцIыбжьэ изу. Си насыпым къихьам еплъ: IэнэщIу сахыхьэнкъым си благъэм, чыцIыбжьэ Iэрамэ яхуэсхьмэ, я гуапэ хъунщ. Си благъэм и быным чыцIыбжьэ зэраIумыхуэрэ Iэджэ щIагъэнщ. Зи жьафэ къемых щIалэ къуапцIэм сыбгъэдохьэ. – Ауэ хуэдэщ! ЧыцIыбжьэ Iэрамэр пиастритхукIэ фэстынущ! ЗыхэвмыгъэкIыж – фыщIегъуэжынщ! – зелIэж щIалэ къуапцIэм. – ЛъапIэ мыхъу щIыкIэ фщэху! Шэджагъуэ нэужьым лъапсей хъунущ! ЛъапIэ мыхъу щIыкIэ къэсщэхунщ чыцIыбжьэр. Зи уасэр сэ дэнэ щысщIэнт: бэзэрым сыкIуэ си хабзэтэкъым. «Уэ укъэзымыгъэпцIэн теткъым бэзэрым!» – жари сагъакIуэртэкъым. СызэрамыгъакIуэр нэхъыфIт: сыблэкIрэ пэт къэсщэхуIамэ, е фауэ, е зэкIуэкIауэ къыщIэкIырт. Ари и уаситI щIэстауэ! Иджыпстуи ар къысщыщIынкIэ сышынэрти, чыцIыбжьэм сыхоплъыхь – зыкъезгъэгъэпцIэнкъым щIалэ къуапцIэм! – Сыт и уасэ уи чыцIыбжьэм? – соупщI щIалэ къуапцIэм. –Iэрамэр пиастритху! Ауэ хуэдэщ! Сыхилъафэ фIэкI, фейдэ къысхухэкIыркъым. Ди щхьэщыгу итым сыкъелъагъу – хьэрэм сыхуэмейкIэ! Си щхьэм сыщIэтIэхъуэжащ. Гуэныхькъэ щIалэ къуапцIэр – сыт хезгъэлъэфэн щIыхуейр? ЧыцIыбжьэ Iэрамэр пиастритху фIэкI и уасэкъэ – ар пудыIуэщ! ПцIы имыупсыфэ тетщ езы щIалэ къуапцIэми – и гуэныхь сыхуейкъым. – ПиастрихкIэ къызэпщэн? – жызоIэ. – Сыт жыпIа? – и фIэщ хъуакъым щIалэ къуапцIэм. – ПиастрихкIэ къызэщэ чыцIыбжьэ Iэрамэр. – ПиастритхукIэ сощэ жысIакъэ. – ХыкIэ къызэщэ. Сыделэ и гугъагъэнщ щIалэ къуапцIэм – ар зы нэкIэ къызэплъати! Дауи сыкъыщрехъу, пиастрихкIэ къэсщэхунщи, тхьэмыщкIэм фейдэ гуэр къыхудэкIуэнщ – ар псапэкъэ? Дыгъэм ижьэжауэ уэрамыщхьэм тетщ махуэр зи кIыхьагъым, и жьафи къехыркъым, гуцIыкIу из чыцIыбжьэ ищэн щхьэкIэ, мащIэрэ зилIэжын хуей хъурэ! Апхуэдэм уигу щIэмыгъумэ, хэт щIэгъун!.. ЧыцIыбжьэм сыхоплъыхь: фа е зэкIуэкIа къэсщэхумэ, си напэр текIащ. Хьэуэ, фаи зэкIуэкIаи хуэдэкъым – къыпачагъащIэщ, сыхоплъэри. АпхуэдизкIэ сигу ирихьащи, сыщыкIуэжкIи чыцIыбжьэ Iэрамэ зыщыплI здэсхьын мурад сщIащ: унэм исхэм иралъагъу сэри бэзэр уасэмрэ бэзэрым щащэмрэ зыгуэр зэрыхэсщIыкIыр! Си щхьэр къэсIэтыжри, щIалэ къуапцIэм сыжьэхэуващ: –Iэрамитху къысхуэшэч! ЧыцIыбжьэ Iэрамитху тэрэзэм трилъхьащ. ЧыцIыбжьэр здишэчми и жьэр увыIэркъым: – Ауэ хуэдэщ! Пудыбзэщ! Уасэ ныкъуэкIэ сощэ! Сэ сыхрелъа- фэ! Фи хьэлэлщ. ФIыкIэ фышх! Си гур нэхъри IэфI къэхъуащ: – ПиастриблкIэ къызэщэ! ЩIалэ къуапцIэр къызжьэхэплъыхьащ, и жьэр Iурыхури. – БлыкIи? ЧыцIыбжьэ Iэрамэр пиастриблкIи? – Делафэ къызэрызиплъам шэч хэлъкъым. «КъэзгъэпцIэфын къызихьэлIащ!» – жиIа хъунщ игукIэ. И жьэкIэ къыщIигъужащ: – ИкIэ пщэхун? – ИкIи содэ, – жысIащ сэ. Си бохъшэр си жыпым къызохри, пиастр плIыщI къыхызобжыкI. ЩIалэ къуапцIэм и нэр къож, и жьэр зэрыIурыхуащ, игукIэ жиIэр гурыIуэгъуэщ: «Мыпхуэдэ дели къегъэщI. Тобэ...» ЧыцIыбжьэр къасщтэри уэрамым сыдыхьэжащ. Факъырэр тезщ уэрамыщхьэм – зэхэуфIеяуэ, зэхэчэтхъауэ, ныбаджэрэ дыгъэм ижьэжауэ. Сигу ящIэгъуркъым – саблокI: къэсцIыхуакIэщ, дэкум хуэдэу укъагъэпцIэнурэ кIэбгъу защIыжынущ. ТхьэмыщкIэ гуэрым и макъ къиIуащ си тхьэкIумэм: – Зиусхьэн! Уа, зиусхьэн! СызэплъэкIмэ, солъагъу: и лъакъуэр зыщIиупщIауэ, уэрамыщхьэм зы лIы цIыкIу тесщ; IэлъэщI фIыцIэкIэ щIэуфауэ, зы фызи къыбгъэдэсщ. Я пащхьэм матэ итщ, матэм джэдыкIэр изщ, тхьэрыкъуитIи щхьэщысщ. Къуажэм къызэрикIар нэрылъагъущ – я фэм къеIуатэ: гугъуехьым хэкIагъэнкъым игъащIэм. Сабгъэдыхьащ. ЛIы цIыкIур укIытапэурэ къысхудоплъей. – ЕмыкIу дыкъыумыщI, зиусхьэн. Ди благъэ я деж лъагъунлъагъу дыкъежьащ. МафIэгум дыкъикIри си бохъшэр згъуэтыжакъым. Алыхьым и нэлатыр къытихуэ си бохъшэр си жыпым изыхам! Къалэм дыкъыдэнащ – дызэрыкIуэжын гъуэгупщIэ диIэкъым. ЛIы цIыкIур къыщепщэр къызгурыIуэнтэкъэ сэ – си щыпэлъагъукъым апхуэдэ! «Къепщэ! Къепщэ! КъэбгъэпцIэфын урихьэлIакъым!» – жызоIэ сигукIэ. ЛIы цIыкIум нэхъри зегъэтхьэмыщкIафэ: – Дэ дыфакъырэкъым, зиусхьэн. Факъырэ Iуси къыхэтхыркъым – Алыхьым дыкъелъагъу. ДжэдыкIэ матэрэ тхьэрыкъуитIрэ къыздитхащ къуажэм. ПщэхункIэ сыт ухуэдэ? Пщэхуамэ, дыбгъэунат. ГъуэгупщIэ тхуэхъунут, тхьэм и нэфI зыщыхуэн! ИгъащIэкIэ тщыгъупщэнтэкъым. Ар жери, нэхъри зигъэтхьэмыщкIафэу, лIыр къысхудэплъеящ. Хьэуэ, пцIы къысхуиупс хъункъым мыбы – ар зи нэ укъигъэпцIэнукъым. ДжэдыкIэмрэ тхьэрыкъуэмрэ къэсщэхумэ, згъэунащ. Сыт къыщIэзмыщэхунур? Къэсщэхумэ, я гузэвэгъуэ дэзгъэкIынущ. Си благъэм я деж сокIуэри, си благъэри джэдыкIэмрэ тхьэрыкъуэмрэ щыгуфIыкIынщ. ЦIыху хьэлэлым аращ ищIэ хабзэр. – Дапщэ жыпIэрэ джэдыкIэмрэ тхьэрыкъуэмрэ? – Пиастр блыщI жызоIэ. Апхуэдиз и уасэщ гъуэгум. Сэ къызэрысфIэщIымкIэ, пиастрищэ нэхърэ нэхъ мащIэ я уасэтэкъым джэдыкIэ матэмрэ тхьэрыкъуитIымрэ. Си бохъшэм пиастрищэ къыдызох. – Мыр джэдыкIэмрэ тхьэрыкъуэмрэ я уасэщ. Пиастр блыщI къыдэсхащ аргуэру. – Мыр гъуэгупщIэ фхуэхъунщ. ЛIы цIыкIум зихъунщIащ: – Сэ сыфакъырэкъым, тхьэмыщкIафэ щхьэ къызэпплърэ? Си джэдыкIэмрэ си тхьэрыкъуэмрэ я мыуасэ сыхуейкъым – ар хьэлэл схуэхъун сэ? ЛIы цIыкIум зихъунщIа щхьэкIэ, ахъшэр къеIысхыжын зда- къым. ДжэдыкIэ матэр къэсщтащ. Си гум шэч щIищIар сщIэркъым: – ШкIумпI къыхэкIмэ... – ШкIумпI жыпIа? Апхуэдэфэ стет сэ? ЦIыху къэзгъэпцIакъым игъащIэм! КъэзгъэпцIамэ, тхьэр къызэуэ! Ар жери, лIыр къыщылъэтащ, джэдыкIитI къипхъуатэри зэригъэтIыркъащ, икъутэри ирифащ. – УкъызэщхьэкIуащ, зиусхьэн. Дыгъуасэ къакIэцIа къудейщ джэдыкIэр. ДжэдыкIэ шкIумпI пхуифын? Си жагъуэ къэпщIащ. Сэ схуэфащэкъым ар... И жагъуэ зэрысщIам сыхущIегъуэжри, матэр къесхьэжьащ. Лъэбакъуэ зыбгъупщI нэхъ къэзмычауэ, тхьэрыкъуитIым я зыр матэм илъэтыкIащ. Абы сыщыкIэлъыпхъуэм, етIуанэри илъэтыкIащ матэм. Матэр езгъэувэхыу, тхьэрыкъуитIым сакIэлъежэжьэн си гугъа щхьэкIэ, сыщIегъуэжащ: егъэувэхи еплъыт – къэбгъэзэжмэ, бгъуэтыжынкъым, чыцIыбжьэри дагъэкIуэнщ. Матэри чыцIыбжьэри зэрысIыгъыу, тхьэрыкъуитIым сакIэлъожажьэ. – Къэхъуар сыт? – зэрыгъэгужьеящ цIыхур. – Дыгъу ирахужьащ! – ФымыгъакIуэ! – И лъэдийр зэрывуд! ЦIыхур зэрехьэжьащ, сэри срауд пэтащ. ТхьэрыкъуитIым сыхэкIыжащ, дауи. Бжьэцым хуэдэу зэрызехьэ цIыхум сакъыхэкIыжри, си гъуэгу сытеувэжащ. Си благъэм я деж сынэсащ, сыбауэбапщэу, пщIэнтIэпсыр къызэхуэхрэ сабэм сиуэжауэ. Матэр изогъэувэхри куэбжэм сытоуIуэ. ЦIыхубз макъ къэIуащ: – Хэт ар? – Сэращ, – жызоIэ. – Уэ ухэт? Си цIэ исIуэкIэ сыт и мыхьэнэ – сыкъацIыхуркъым, я унэ игъащIэм сыкъихьакъым. ЦIыхубзым соупщI: – Мухьэмэд дэс? – Дэсщ, – жери цIыхубзыр маджэ. – Мухьэмэд! А Мухьэмэд! КъоджэIа. Куэбжэр Iуахри, пщIантIэм сыдыхьащ. ПщIантIэм сабийр дэзщи, я нэр къыстраубыдащ. Езы Мухьэмэди бжэм къикIри пщIантIэм къыдыхьащ. СыкъыщицIыхужым, Мухьэмэд къэщтащ. – Къеблагъэ, – жиIащ Мухьэмэд, къызбгъэдэкIуатэри; плъыжь зэрыхъуам гу лъыстэнтэкъэ? Плъыжь ухъунщ, уи щхьэгъусэм и джанэр пщыIуауэ хьэщIэ къебгъэблагъэмэ. Унэм сыщIашащ. Унэм щIэлъ щыIэкъым, ашыкыжь зыбжанэ фIэкI – шэнт папщIэщ. Унэ лъэгум уэншэкужь илъти, зы щIалэ цIыкIу къыщIыхьэри щIилъэфащ. Си благъэр, цIыхубз джанэр зыщихыжри, унэм къыщIыхьэжащ. ЗыщитIэгъари нэхъ щIагъуэкъым – къэпталыр цIыхубз джанэм къызэрыхащIыкIыжар нэрылъагъущ. Ди унэ исхэм я узыншагъэм къыщIэупщIащ си благъэр, си Iуэху зытетми къыщIэупщIащ. – Тхьэм фригъэфIакIуэ. Дызэблагъэ щхьэкIэ, дызэкIэлъыкIуэркъым. ГукъэкI пщIыри нобэ укъытхыхьащи, ди нэщ, ди псэщ. – Здэпсалъэм, Мухьэмэд и нэр джэдыкIэмрэ чыцIыбжьэмрэ зэрытенам гу лъызмытапIэр иIэт! Бысым гуащэм седжащ: – Закия! Мыхэр щIэхи, сабийм яхуэгуэш. – Абы щхьэ ухэта? Ухэтын хуеякъым... Бжэм къыкъуэплъ сабийхэм я нэр къоцIыщхъукI, я гурыIупсыр къожэ. ДжэдыкIэмрэ чыцIыбжьэмрэ пуду къызэрысIэрыхьар яжесIащ си благъэм. ДжэдыкIэр къызэзыща лIы цIыкIум и шыфэлIыфэр яжесIащ. Ар щызэхихым, бысым гуащэм и жьэр иущIри и щхьэр иубыдыжащ: – Тхьэр къызэуи! УкъагъэпцIащ! – Хэт сыкъэзыгъэпцIар? – ДжэдыкIэр къозыщам. Мыгъуэ хухъу! «ГъуэгупщIэ диIэкъым» къыбжаIа? – КъызжаIащ. – Мухьэмэди аращ къыжраIар. ДжэдыкIэ матэрэ тхьэрыкъуитIрэ къращати, джэдыкIэр шкIумпIу къыщIэкIащ. Дэкум хуэдэу фыкъагъэпцIащ тIури. СыкъыпыгуфIыкIри, си благъэм я гур фIы яхуэсщIащ: – Сэ сыкъагъэпцIэфынукъым, хэт къагъапцIэми! ДжэдыкIитI икъутэри ирифащ лIы цIыкIум – си нэкIэ слъэгъуащ. ДжэдыкIэ шкIумпI пхуифын? – ДжэдыкIитIыращ матэм къакIэцIагъащIэу илъар. Иребгъэфыжын хуеякъым а джэдыкIитIыр: а тIур къэпщэхуатэмэ, джэдыкIэжьапхъэ яхуэсщIынт сабийм... ТхьэрыкъуитIыр лъэтэжа? – Лъэтэжащ, – жысIащ. – Къысхуэубыдыжакъым. – Мухьэмэди аращ къыщыщIар – къыхуэубыдыжакъым. Къозыщам деж ягъэзэжащ тхьэрыкъуитIым. Уи фIэщ мыхъумэ, тегъази, еплъ: тхьэрыкъуитIыр а джаурым и куэщI исщ. Си пыIэкур къраудащ жыпIэркъэ! ДжэдыкIэ шкIумпIщ къызащар! ТхьэрыкъуитIри абы хуагъэсауэ зэрахьэ: зращэм къакIэщIокIуэсыкIыжри, езым деж къагъэзэж. Си пIэм соткIухь, сыукIытащи: си напэр текIащ. ДжэдыкIэ шкIумпIщ си благъэм сазэрыхуэупсар – сылIамэ, нэхъыфIт абы нэхърэ! Сыкъэплъэнэфщ, дунеягъэм хэсщIыкI щыIэкъым, сыт къызащIэми, схуэфащэщ. ЩIапIэщIэлъадэ ухъу джэдыкIэр – чыцIыбжьэ къахуэсхьакъэ! АбыкIэ согъэфI сигу. – Уэшх блэкIам щIакIуэ кIэлъыпщтэнкъым: джэдыкIэм дыпыкIащ. ЧыцIыбжьэр егъэшх сабийхэм. Бысым гуащэм лагъэ къыщIихьэри, чыцIыбжьэмкIэ Iэбащ. Фауэ къыщIэкIащ нэхъыбэр, зы Iэрамэ фIэкI къыхэкIакъым пшхы хъуну. Аргуэрым си пыIэкур къриудащ! Мыгъуэ хухъу щIэстар, Закия зэрыжиIауэ. УзэплъэкI хъунукъым. УзэплъэкIамэ, уи лыр яшхынущ. Сигу къеуар джэдыкIэмрэ чыцIыбжьэмрэ щIэстаракъым. Сигу къеуар нэгъуэщIщ – си напэр зэрытекIарщ: си благъэм сахуэупсэн си гугъати, ягу хэзгъэщIауэ къыщIокI. ТхьэмахуэкIэ зэрагъэзахуэурэ яхурикъунут джэдыкIэ матэр, тхьэрыкъуэ лыбжьэрэ чыцIыбжьэкIэ затIыжынут сабийхэм. ЕсщIам еплъ иджы! Бысым гуащэр къызэрысхузэгуэпым шэч къытесхьэркъым. «Емынэм къихуа!» къысхужиIэ хъунщ... Махъшэм тесми хьэ къодзакъэ. НэхъыкIэж къыпщыщIынри хэлъщ – а зымкIэ согъэфI си гур. Куэд дыдэ схэщIакъым. СхэщIам сыщIэфыгъужкIэ сыт и мыхьэнэ – сыпыкIащ. ЧыцIыбжьэ зыщэр а сIэщIигъэкIа ахъшэм хуэныкъуэмэ, сщIэрэ? ДжэдыкIэ шкIумпI къызэзыщари тхьэмыщкIэ гуэр хъунщ – иримыхулIамэ, пцIы иупсынтэкъым. ДжэдыкIэ шкIумпIымрэ тхьэрыкъуитIымрэ къыщIихар зыщIыпIэ Iуувэнщ – и гузэвэгъуэ дигъэкIынщ жыхуэсIэщ. Псапэщ. Псапэ пщIауэ, ущIэмыфыгъуж – а зыр си гурыфIыгъуэщ, ахъшэр сIэщIагъэкIами... ДжэдыкIэ шкIумпIымрэ чыцIыбжьэ ныкъуэфымрэ я пIэкIэ, си благъэм ахъшэ естмэ, хъуркъэ? Ахъшэ естынщи, езыхэм зыхуейр къащэхунщ. Ар сигу къызэрымыкIа алъандэм! Бохъшэр къызохри, сабийхэм соджэ, дэтхэнэми риал ныкъуэ зырыз изот, я щхьэфэм Iэ дэслъэурэ. СощIэ: я унэ сызэрикIыж нэхъ пIалъэ къыхигъэкIынукъым я анэм – сабийм ахъшэр къатрихыжынущ. Ахъшэр я гуфIакIэ дагъэпщкIуащ сабийхэм. Зы щхьэбалыджэ цIыкIу, и гуфIакIэм дигъэпщкIуэн и пэ, ахъшэр зыжьэдидзэри, дзэкIэ еплъащ. – Сыт ущIедзакъэр? – сеупщIащ щIалэ цIыкIум. – ШкIумпIмэ сщIэрэ? Си благъэ лIымрэ фызымрэ нэжэгужэ къызэрыхъужам гу лъыстащ. ДжэдыкIэр зэрышкIумпIри чыцIыбжьэр зэрыныкъуэфри ягу къеуэж хуэдэкъым зэлIзэфызым. Сабийхэр пщIантIэм дэлъэдэжащ, зэрыгъэкIийуэ. ЗэлIзэфызыр щым хъуауэ жыхафэгум тетщ. Сэ зыхызощIэ: тIуми къагурыIуэркъым нобэ сакъыщIыхыхьар, хьэлэл сыщIэхъуари дэнэ щащIэнт, егупсыс пэтми – аращ щым щIэхъуар. «Бэлыхь щхьэ хэзгъэт мыпхуэдизрэ?» –жысIащ сигукIэ, сыкъыщIэкIуам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэм щыгъуазэ сщIынщ жысIэри сеупщIащ: – Фи къуэ нэхъыжьым сыт и хъыбар? – Йоджэ, – жиIащ Закия. – Дауэ еджэрэ? – ФIыуэ йоджэ – и гуэныхь сыту пщIын? ЕджапщIэщ дызыхуэныкъуэр, армыхъу щIалэр щIегъуэжынутэкъым – еджэнут. – Сыт пщIэн: дыIэмалыншэщ, дыхунэсыркъым, – къыщIигъужащ Мухьэмэд. ПфIэгуэныхь хъунтэкъэ: си гур хагъэщIащ. Я къуэр университетым къыщIадзыжынущ, еджапщIэ ямытмэ. КъыщIыщIадзыжынур емыджэфу аракъым – щIатын зэрамыIэрщ. Си благъэм соупщI: – Дапщэ еджапщIэр? – Фунт тIощI. Аркъудей! Фунт тIощIи щIэныгъэр зи уасэр! Фунт тIощI щхьэкIэ щIалэ хъарзынэр университетым къыщIадзыжынущ! Ара дэ тхуэфащэр? Ара ди къэралыр къызэрызэхэнар? ЩIалэр ирагъаджэмэ, къэралым и сэбэп хэлъкъэ? Университетым къыщIадзыжрэ уэрамым къыдаутIыпщхьэжмэ, къэралым дежкIэ нэхъыфI? Аращ дыкъызэрызэхэнар: фунт тIощIыр зым дежкIэ мылъкушхуэщ, нэгъуэщIым дежкIэ щай и уасэкъым. Бейм я пхъум фунт тIощI щIитынурэ тхьэмахуэ фIэкI зэримыхьэну Iупэщыхуэ къищэхунущ: тхьэмахуэ дэкIмэ, къыIэщIэужэгъуэнурэ хыфIидзэжынущ Iупэщыхуэр. Бейм я къуэм фунт тIощI и уасэ фадэ къищэхунурэ и ныбжьэгъу Iуэхуншэхэм зы пщыхьэщхьэм ядрифынущ, и зэш тригъэун щхьэкIэ. НэгъуэщIым, куэзыр джэгуурэ, фунтищэ иригъэхьэхун жыхуэпIэр зыуи къыщыхъуркъым. ГъэщIэгъуэнкъэ мы дунейр. Iупэщыхуэмрэ щIэныгъэмрэ зэуасэ? Зэш трагъэуурэ ираф фадэ пIащIэр нэхъапэ Мухьэмэдрэ Закиярэ я къуэм и гъащIэм нэхърэ? Фунт тIощI щхьэкIэ университетым къыщIадзыжмэ, щIалэм и вагъуэр ижакъэ – уэрамым къыдэнащ. «Iупэщыхуэ щхьэкIэ апхуэдиз ахъшэ умыгъэкIуэд, абы хуэныкъуэ зы щIалэ ети, егъаджэ» жеIэт бейм я пхъум. КъывжиIэнур фщIэрэ? «Абы си Iуэху хэлъ сэ!» – аращ къывжиIэнур! Аракъэ къывжиIэнур фадэ щхьэкIэ ахъшэ хъушэр зыгъэкIуэд хьэхэбасэми? Студент тхьэмыщкIэр къафIэIуэху абы – къафIэIуэхукъым, я пщIыхьэпIи къыхэхуэркъым... Си жыпым сиIэбащ. Си бохъшэм фунт тIощI къыдэнэжат. ЗыгъэпсэхуакIуэ сежьэн мурад сиIэти, дэздзыхауэ арат фунт тIощIыр. Мы гъэм зыгъэпсэхуакIуэ семыжьэкIэ сыт къысщыщIын – къэхъун щыIэкъым. Студент тхьэмыщкIэм нэхъ къыхуэщхьэпэнщ ахъшэр. Ахъшэр здэсхьар жесIэмэ, си щхьэгъусэм зыкъысхузэкIэщIишынущ – ари сощIэ. зыкъысхузэкIэщIишми, теужынщ – и фIэщ сщIыфынкъэ ахъшэр си благъэ тхьэмыщкIэм нэхъ къызэрыхуэщхьэпэнур? СщIыфынщ, уеблэмэ къысщытхъунри хэлъщ, ахъшэр псым зэрыхэзмыдзар жесIэмэ. Бохъшэр си жып къызохри, ахъшэр собж. ЛIымрэ фызымрэ, я нэр къихуауэ, къызоплъ. Фунт тIощIым нэмыщI, пиастр зыхыбли дэлът бохъшэм: тхьэм и шыкурщ – сыщыкIуэжкIэ гъуэгупщIэ схуэхъунщ. Ахъшэр си благъэм хузоший: – Мыхьмуд еджапщIэ хуэхъунщ мыр. Иреджэ. Си благъэм и нэр къригъэжащ – и фIэщ хъуакъым. Армыгъуейуэ къыдришейуэ жиIащ: – ЩIэх уэстыжыфын си гугъэкъым. Арыншэми щIыхуэм дыщIигъэнащ. – Сэ щIыхуэ фэстыркъым. КъыфIысхыжынукъым. ЩIалэр егъаджэ. Мухьэмэд и нэпсым къызэпижыхьащ. И щхьэр ищIа фIэкI, псалъэ хузэпыщэжакъым. Фызми и нэпсыр IэлъэщI кIапэкIэ щIелъэщIыкI, нэмэзыбзи къебж. Си гур зэрыхэхъуам щIэ щIэткъым абдежым! ТхьэмыщкIэ згъэгуфIащ – ахъшэм нэхърэ нэхъ лъапIэкъэ ар! Уасэ иIэ цIыхум и гуфIэгъуэм! И нэпсыр щIилъэщIыкIыурэ, фызыр унэм щIэкIащ. Мухьэмэд си Iэр екъуз, IэплIэ къысхуещI, и бзэри къиутIыпщыжащ: – Уэ нобэ къысхуэпщIар игъащIэкIэ пхуэсщIэжыфынукъым. Ахъшэ къудейкъым уэ къыдэптар – ди щIалэм щIэныгъэ къептащ. Закия щIэх дыдэ къигъэзэжащ, и къуэ нэхъыжьыр щIыгъуу. Мыхьмуд си щыпэлъагъут. ЩIалэ гъур кIыхьым си Iэр къиубыдри ба къыхуищIащ. – ИгъащIэкIэ схуэмыпшыныжын щIыхуэщ, зиусхьэн! ИгъащIэкIэ! Iэнкун сызэрыхъуам гу лъезмыгъэтэн щхьэкIэ, щIалэм жесIащ: – Университетыр къэбухмэ, щIыхуэр упшыныжауэ слъытэнщ. ДызэгурыIуэрэ абыкIэ? – СлъэкI къэзгъэнэнкъым. Тхьэм жиIэмэ, экзамен схуэтынущ. ИтIани, игъащIэкIэ схуэмыпшыныжын щIыхуэщ. – Пщэдей уеджэрэ? НэгъуэщI згъуэтыжатэкъым, аращ абыкIэ сыщIеупщIар – гумащIэ сыкъэхъуат. Мыхьмуд и нэгур зэхэуащ – зыгуэрым зэригъэгумэщIым гу лъыстэнтэкъэ! И анэм зыхуригъэзэкIри, и макъ ехуэхауэ, еупщIащ: – Сыт щыстIэгъэнур? Си кIэстумыр... Закия и къуэм нащхьэ хуищIащ. – Сыт кIэстум? – Умыгузавэ, – жиIащ щIалэм и адэм. – Зыгуэр хъунщ. – ЩIалэм кIэстум закъуэ иIэти, нышэдибэ тщэжащ. ДримыхулIамэ, тщэжрэт: дызэтехуащ, тшхын къызэрытщэхун диIэкъым. КIэстум сыту ищIыжынт щIалэм, еджапщIэ щыдмыгъуэтынукIэ? Университетым къыщIадзыжмэ, Мыхьмуд кIэстум хуеижтэкъыми, аращ щIэтщэжар. И уасэ ныкъуэкIэ дымыщаи абы нэхъей! ДрихулIат – сыт пщIэн? Зэадэзэкъуэр зэрызэхуэдизыр слъагъурти, ягу фIы яхуэсщIащ: – Ягъэ кIынкъым. Зыгуэр къыхуэтщэхуху, и адэм и кIэстумыр щрырегъ щIалэм. – Сэ лэжьакIуэ сызэрыкIуэнур сыт? – гужьеящ Мухьэмэд. Ар сигу щхьэ къэмыкIарэ! Уи щхьэм елъытын хуейкъэ! Зы кIэстумщ яIэр! СыгукъэкIыншэщ, цIыхугъэ схэлъкъым! Си щхьэм мыгъуагъэ хуэсхьыжри, сыкъызэфIэуващ, си кIэстумри, си джанэри, си гъуэншэджри щысхащ. Джанэ щIагъщIэлъымрэ вакъэмрэ фIэкI къызыщызнакъым. Щыми я жьэр яущIащ, я дамэр драгъэуеящ. ЧыцIыбжьэ къыпхуищэхуфынущ хэти. Ауэ зитIэщIрэ утыкум иувэжмэ, ар хэт жыIэт? Апхуэдэ я щыпэлъагъут си благъэм. Си акъыл зэкIуэкIауэ къащыхъуагъэнщ щыми. Къащрехъу: щIалэр пщэдей еджапIэм хэмынмэ, нэгъуэщI сыхуейкъым. ЕджакIуэ зэрыкIуэн кIэстум иIэкъым щIалэм, и кIэстумыр ящэжащ. ИрихулIати, ящэжащ – яхуэхъуу ящэжа! Унагъуэм зы кIэстум къахуэнэжащи, Мухьэмэд лэжьакIуэ ирикIуэн хуейщ. Сэ щыгъын си мащIэ – шкафым дэхуэркъым, хъуным дашхыхь. СадэгуашэкIэ, сыт ягъэ кIын? Iэнкун щхьэ хъуа си благъэр, я жьэр щхьэ зэщIэна? Жыхафэгум щызэхэувэжащи, я бзэр иубыда хуэдэщ. Ыхьы, сызэрыпцIанэра хъунщ къэзыгъэуIэбжьар? ЦIыху пцIанэ я щыпэлъагъу? ЦIыхум и пщIэр щыгъынкIэ зэралъытэр? Щыгъын зедмыхьэн хуейуэ дыкъигъэщIамэ-щэ? Зыри къалъхуакъым хуэпауэ. ИужькIэщ джанэри кIэстумри зыщыщаIуар. ЦIыхуращ абы зи акъыл нэсар. Къуалэбзуми хьэкIэкхъуэкIэми зыщаIуакъыми зыри! УзэрегупсысынкIэ, цIыхури щыгъын хуэныкъуэкъым. Ар щхьэ къагурымыIуэрэ цIыхум? КъагурыIуэркъым: зыщамыIурэ зырызамыщIрэ къагъэнэжакъым. Щыгъыным къыщынэми удэкIуэтэнт: зыкIэрамыIу щыIэкъым – дамэтелъ жыпIэми, бгъэхэIу жыпIэми, Iэщэфащэ жыпIэми. ЦIыхубзым я гугъу умыщIыххэ: сэхупсэплъкIэ зацIэлэнщи, уэрамым къыдэувэнщ. Е я щхьэцыр ираIэнщи, къыпхуэцIыхужынкъым... Абы сегупсысри, джанэ-гъуэншэдж щIагъщIэлъ фIэкI къызэрысщымынэжам сытеукIытыхьакъым. СыпцIанэкъым – пэжкъэ? Сыт сыщIэукIытэнур? УкIытэн хуейр сэ схуэдэкъым – си щыгъыныр къызыхуэзгъанэр си хамэкъым, си благъэщ. Уэрамым сыщаубыдрэ сатIэщIатэмэ-щэ? ИтIанэт укIытэгъуэр... ЩIалэм си кIэстумыр хузоший: – Мыр зыщытIагъэ. Мухьэмэд къыспэрыуащ: – Хьэуэ, зиусхьэн, ар хъункъым. УтхъунщIа хуэдэ, ар хъурэ? Дауэ уедгъэжьэжын джанэ-гъуэншэдж щIагъщIэлъкIэ? ЩIалэми зыгуэр игъуэтынщ, и насып зыхэлъ фIэкIынкъым. – Ди напэр текIащ! Ди хьэщIэм емыкIу къедгъэхьащ! – щIичэркъым бысым гуащэм. – Фымыгузавэ. КIэстум си мащIэкъым. Мыхьмуди къыхыхьащ зэдауэм. – Тхьэразэ къыпхухъу, – жеIэ Мыхьмуд. – Уи кIэстумыр къызэптын мурад пщIамэ, укIуэжа нэужь уи унэIутым къысхуегъэхь. Хьэуэ жыпIэрэ – сэ сыныкIэлъыкIуэнщ. ЩIалэм жиIэм губзыгъагъэ хэлъу къысщыхъуащ. Ар япэ зигу къэкIын хуеяр сэрат. ИтIани, хьэлэл сыкъэхъуати, сызытетым сахутекIакъым, сыхагъэзыхьыху. «Ди напэр текIынущ, емыкIу дыбогъащIэ», – щыжаIэм, сикIуэтыжын хуей хъуащ. – Ерэхъу, – жысIащ, – зы джанэ щызвгъэтIагъи, унэм сынэсыжмэ, къыфхуезгъэхьыжынщ. Мухьэмэд арэзы хъу пэтащ абыкIэ, щIыщIегъуэжаращ сымыщIэр. Сщыгъупщэж пэтаи: Мухьэмэд зы джанэт иIэр! Сыщрагъэблагъэм, щыгъар фщIэжыркъэ – и фызым и джанэращ! Мухьэмэд зыщрилъэфыхьым, сымыгъэукIытэн щхьэкIэ, жысIащ: – Уи къэпталыр ебгъэжьыщIамэ, нэгъуэщI гуэр щызвгъэтIагъэ – нетIэ пщыгъар, Мухьэмэд: сэркIэ псори зыщ. Унэм сринэсыжмэ, къыфхуезгъэхьыжынщ. Сыт ищIэжынт Мухьэмэд: зрилъэфыхьщ-зрилъэфыхьри, арэзы хъуащ, щIэкIри цIыхубз джанэ къысхуихьащ. Джанэр щыщыстIагъэм, щIалэр къыщиудащ – ныбафэуз хъуауэ мэдыхьэшх! Гъуджэм сиплъащ – лажьэ сиIэ хуэдэкъым. Пэжщ, джанэр схуэкIэщIщ, си лъэгуажьэм къэс къудейщ, си лъэпэдри си вакъэри къыщIощ. Джанэм Iэщхьэ пыткъым, и пщэр къихащ. СэкIункIи хъунт джанэр, сарыкъ сщхьэрымыгъатэмэ, – а тIур схузэгъэкIуркъым. Джанэр апхуэдизкIэ схуэбыхъут, тыншти, апхуэдэ фащэ фIэкI дяпэкIэ зезмыхьэн мурад сщIащ асыхьэтым: къыздреплъей цIыхур, щапхъэ стрырех – сыт и лажьэр! ЗэлIзэфызымрэ щIалэмрэ я пащхьэ ситщ, цIыхубз джанэ быхъур зыщыстIэгъауэ. Лъэпэдымрэ вакъэмрэ къыщIощ, сарыкъыр сщхьэрыIуащ, бохъшэри согъэпIий. Бохъшэм пиастр зыхыбл фIэкI дэлъыжкъым – сыщыкIуэжкIэ гъуэгупщIэ схуэхъумэ, нэгъуэщI сыхуейкъым. Си благъэхэм я щхьэр ящIурэ, куэбжэм сыкъагъэсыж. Сабийр пщIантIэм дэзщи, ахэри къысщодыхьэшх. Я адэ-анэм ар ядэнт – щащIэкIием, кIэбгъу защIыжащ сабийхэм. Сыкърагъэжьэжри, уэрамым сыдыхьэжащ. ЦIыхубз джанэ быхъум лажьэ иIэ хуэдэкъым – гу къыслъызытэ сыщрихьэлIакъым уэрамым. ФащэщIэ къежьа я гугъагъэнщ: къебгъажьэ хабзэщ жиIакъэ пасэрейм! Хьэмэ гу къыщIыслъамытар цIыхур зэрыпIащIэра – хэт ищIэн?.. СымыпIэщIащэурэ – си фащэм сриукIытэ хъунт, – аль–Хъусейн и уэрамым сынос. Езмыгъэлейуэ пIэрэ: щхьэ сриукIытэрэ си «фащэм»? Уэрамым щызэхэзекIуэр мащIэщ – лэжьэгъуэ зэманщ. А мащIэми гу къызэрыслъатэ щыIэкъым: зблокIри йожьэж, сыкъамылъагъуххэ хуэдэщ. Уэрамым и зэхуэдитI скIуауэ, цIыхум гу нэхъ къыслъатэ хъуащ: ней-нейуэ къызоплъ, къыщызэплъкIэ, зи жьэ Iурыхуи къыхокI. Къызреплъ, ягу пэщыху: сыт яхузиIуэху – си гъуэгу хэзгъэщIынщ. Зыбжанэ дэкIрэ сыкъызэплъэкIмэ, жьэрыплъэ Iэджэ си ужь ищIащ: нэкIэ сашх, IупщIэ къысхуащI, я дамэ драгъэуейри къыскIэлъодыхьэшх. ЩIалэ цIыкIухэрщ етэпар: къызофий, абы фIэкIмэ, мывэ хъурей къызаутIыпщынри хэлъщ... Си насыпти, такси къызихьэлIащ. Таксим зиздзэри, ди унэ сынэсыжыху, си щхьэр къэсIэтакъым. Унэм сынэсыжауэ, си шынэхъыщIэм сыIууащ. КъызбгъэдэкIуэтэху, сыкъыхуэцIыхужакъым си шынэхъыщIэм. СыкъыщицIыхужым, и нэр къригъэжащ: – Сыт къыпщыщIар? Хущхъуэр зэран къыпхуэмыхъуауэ пIэрэ? Си нэщхъыр хузэхэслъхьащ си шынэхъыщIэм: сыт къысхуиIуэху – ажэгъафэ зыкъэсщIынщ, сыхуеймэ. – ЦIыхубз джанэ щхьэ зыщыптIэгъа? – скIэрыкIыркъым си шынэхъыщIэр. – ЦIыхум укъалъэгъуа? – Сыт, сыкъалъэгъуамэ? – Уи напэр зытепхыжащ. – Зытесхыжакъым! ЦIыхубз джанэ щыптIагъэ хъунукъэ? ЕмыкIу илъ абы? ЖысIэр и фIэщ хъуркъым си шынэхъыщIэм – и жьэр Iурыхуауэ къызоплъ. – Уи Iуэхукъым! ЦIыхубз джанэ щыстIагъэми, къулыкъум сызэрыкIуэ фащэр сщыгъми, шхыIэнщIэбзэ зэсшэкIрэ уэрамым сыдыхьэми, сызэрыщытауэ сыкъэнэжыркъэ? Щыгъыныра нэхъыщхьэр? ЦIыхугъэращ нэхъыщхьэр! КъыбгурыIуа? – КъызгурыIуэн хэлъ абы? – КъыбгурыIуамэ, таксим ахъшэ ети, утIыпщыж. Таксир дутIыпщыжри, пщIантIэм дыдыхьэжащ. Си шынэхъыщIэм и жьэр скIэригъэкIыркъым: – Уи кIэстумыр дэнэ пхьа? Унэм цIыхубз джанэкIэ уихьэжын уи гугъэ? – КIэстумыр стащ. Унэм цIыхубз джанэкIэ уихьэж хъунукъэ? ЕмыкIу илъ абы жызоIэ? КIэстумыр щIэстар сыхьэлэлти аращ. Ухьэлэлыным емыкIу илъмэ, акъылэгъу сыбдэхъунщ – къызэгий итIанэ. Сэ емыкIу ислъагъуэркъым абы. Псапэ зэрысщIам сыхущIегъуэжыркъым. Сыхьэлэлти аращ псапэ щIэсщIар. АфIэкI къызумыхъуэн, укъысщIэмынакIэ. Си щхьэгъусэр бжэщхьэIум къытехьащ. Абыи и жьэр Iурыхуащ, къысIуплъэри. И нэр къож – сишхыным хуэдэщ. КъыщIытехьар къызгурыIуакъым: ар егъэблэгъэжыкIэ хъурэ, апхуэдэ схуэфащэ сэ? СыкъыпогуфIыкIри, соупщI: – Щхьэ укъытехьа, си нэху? Уи лажьэIа? Жэуап къызитыным и пIэкIэ къызжьэхэлъащ: – Дэнэ уздэщыIар? – ХьэщIапIэ. Мухьэмэдхэ сыщыIащ. – Ари хэт? – Мухьэмэд аль-Багури пцIыхужыркъэ? Ди благъэщ. Абы къигъэчащ си щхьэгъусэр. Сыт си лажьэр? СекъуэншэкIа? ЕмыкIу есщIа? СыбгъэдокIуатэ, седэхэщIэн мурад сщIауэ. Щхьэ къытехьауэ пIэрэ, хьэдзыгъуанэ къедзэкъа? Сызыбгъэдигъэхьакъым, и лъэр щIэхури етIысэхащи, мэгъынанэ. Си шынэхъыщIэм сыхуоплъэкIри соупщI: – Сыт мыбы къыщыщIар? И акъыл зэмыкIуэкIауэ пIэрэ? – Уэракъэ жызоIэ зи акъыл зэкIуэкIар! – къызжьэхолъэ си шынэхъыщIэри. И пхъум и гъы макъ щызэхихым, си щыкъу анэр унэм къыщIэкIащ. – Сыт къэхъуар? – сызыIуригъэлъэдэн си гугъащ си щыкъу анэм. Си щхьэгъусэм япэ зыкъригъэщащ: – Мухьэмэд деж щыIауэ жеIэ! Къызэрыдгухьэр ищIэркъым Мухьэмэд жыхуиIэр, итIани лъагъунлъагъу кIуауэ жеIэ! Уи фIэщ пщIы хъун ар? – ЦIыхубз джанэкIэ укъригъэжьэжа а Мухьэмэдым? – къолъ си щыкъу анэр. – ХьэдагъэпцI ухъу ар! Щыкъу анэм игу къэкIынур фщIэркъэ: щIасэ фыз деж сыщыIауэ фIэкI, нэгъуэщI игу къэкIынукъым. Си щхьэгъусэми аращ зыхуихьынур: аращ, дауи, IэлфIыцIэу къыщIызэкIуэкIар. Здэгъынанэм къыстокIие: – Мухьэмэд цIыхубз джанэ къыпщиIури укъригъэжьэжащ! Хэт ар зи фIэщ пщIынур? Зы махуи сыбдэпсэужынкъым! Джанэ къыпщызытIэгъам деж зегъэхь, си пащхьэ нэхум икIи! – Зэ тесабырэ, си нэху. Си псалъэр нэзгъэгъэс. УзыхущIегъуэжын жумыIэ. Зэрыхъуар жызгъэIэ, тесабыри. Си щыкъу анэм нэхъри зыкъысхузэкIэщIеш: – Тесабырэ зэрыжиIэ! Си пхъум и напэр тепхащ! Апхуэдэ зращIэм ящыщ си пхъур? Къэхьпэм и джанэр зыщиIури къытхыхьэжащи, фытесабырэ жи! ТэмакъкIэщI сыкъэхъуащ абдежым, зысхуэшыIэжакъым. – Мы къызжефIэр сыт? Хэт и къэхьпэ, хэт и щIасэ фыз! Фи жьэ дауэ къекIуэрэ? Псапэ сщIэ хъунукъэ сэ? Псапэ пщIэныр емыкIу? Си кIэстумыр хуэныкъуэм естащ! Ест хъунукъэ? – Хуэныкъуэм естащ жоIэ! – зелIэж си щыкъу анэм. Си щхьэгъусэри къыдожьу: –Хуэныкъуэм естащ, жи, си кIэстумыр! ЦIыхубз джанэр къыпщызыIуар хэт-тIэ? – КъыщызыIуар пщIэркъэ? КIэстумыр зритаращ! ХьэдагъэпцI ухъу ар жысIакъэ! – Делэ сыхъуным сынэсащ! – жысIэри сащIэгубжьащ си щыкъу анэмрэ си щхьэгъусэмрэ. – ЦIыху хьэлэл дунейм темытыж фи гугъэ? Мухьэмэд ахъшэ тIэкIу естамэ, мыхъун злэжьа? И къуэм еджапщIэ хуэхъункъэ жызоIэ? ЕджакIуэ ирикIуэн щхьэкIэщ си кIэстумыр щIалэм щIестар. ПцIанэу сыкъыдэвгъэхьэжынут уэрамым? Джанэ къысщатIагъэри сыкърагъэжьэжащ – къысщатIэгъэн яIэтэкъым нэгъуэщI. Дунейр къута абы щхьэкIэ? Фи напэр щхьэ мысрэ, щIэфчэ хъунукъэ? Си щхьэгъусэр зэщIэуфIыцIащ, хьэщхьэрыIуэ хуэдэ къызжьэхэлъэн хьэзырщ. Ахъшэ гугъу къыщыхэхуэм нэхъри къызэрыкIащ: – Ахъшэ ипха унэм? – Фунт тIощI, – жызоIэри сыкъыпогуфIыкI. – Дэнэ здэпхьар? БгъэкIуэда? – ЗгъэкIуэдакъым. ТхьэмыщкIэм естащ, зыгуэркIэ зыщIэзгъэкъуэнщ жысIэри. Мы гъэм зызмыгъэпсэхукIэ сыт къысщыщIын? Си щхьэгъусэм къыспидзыжынкIэ хъунур дэнэ щыпщIэнт – си шынэхъыщIэм псэлъапIэ иригъэхуакъым: бгъэдыхьауэ йоIущащэ. ЖриIар зэхэсхакъым. Гъынэнэн пичри, си щхьэгъусэм, гужьеяуэ, и нэр къригъэжащ. Си щыкъу анэр унэм щIэлъэдэжащ. Си шынэхъыщIэм яжриIар фщIэрэ? Си щхьэр зэкIуэкIауэ яжриIащ! Зи щхьэ зэтесыр цIыхубз джанэ зыщиIуу уэрамым дыхьэжын? Си щыкъу анэмрэ си щхьэгъусэмрэ ар яжриIэри, си шынэхъыщIэр къызбгъэдыхьащ. И Iэр си дамащхьэм къытрилъхьэри къызэдэхэщIащ: – Уигу иумыгъабгъэ мо тIум. Емрэ фIымрэ яхузэхэхуркъым абыхэм. Я щхьэм иралъыт щыIэкъым – абы узэхащIыкIын? Мухьэмэд хуэпщIам ущIэмыфыгъуж. ГущIэгъу уиIэт, цIыхугъэ пхэлъти, аращ щIахуэпщIар. Унэм ихьэжи, зыгъэпсэху – гъуэгу утетащ... Зэрыбзаджэ си шынэхъыщIэр! Унэм сыщIыхьэжмэ, сыщIиубыдэну аращ зэщэр: бжэ-щхьэгъубжэр къригъэбыдэкIыжынщи, пэш кIыфIым сыкъыщIэнакъэ! Хьэуэ, си къуэш, зыкъозгъэгъэпцIэнкъым, си щхьэр зэкIуэкIауэ къыпфIэщIами, сэ сынобзэджэкIынщ! – Зэ умыпIащIэ, – жызоIэ си шынэхъыщIэм, и Iэр си дамащхьэм трызогъэхри. –Псыунэм сыщIыхьэн хуейщ. Псыунэм сыкIуэ хуэдэ зысщIри, хадэм сибгъунлъащ, си шынэхъыщIэр згъэбэлэрыгъри сэрейм селъащ. СыздэкIуэри? Хущхъуэ къызэзыщам дежщ сыздэкIуэр! Абы сыт и лажьэ – лажьэ зиIэр сэращ. «Хущхъуэм уемыфэ, – къызжиIатэкъэ. – И зэран фIэкI, и сэбэп къокIынукъым». СедэIуакъым: хьэлэл сызыщIын хущхъуэ сылъыхъуэрти, сыблэкIакъым, къэсщэхури сефащ. Сигъэуна, сефамэ? Сигъэунакъым, сигъэунэхъуа фIэкI! Жылэр къысщодыхьэшх, си щыкъу анэмрэ си щхьэгъусэмрэ къысщигъэIеящ, си къуэш дыдэми делафэ къызеплъ. «Си хущхъуэм щичэзу зэманкъым, – къызжиIат ар къызэзыща лIыжьым. – Хьэм хуэдэу къызэхэнащ цIыхур, зэрошх, гущIэгъуи гулъыти яIэжкъым. Уэ зыр ухьэлэлкIэ сыт пхуэзэфIэкIын?..» Захуэт лIыжьыр: жылэм емыщхьым бабыщыщхьэ къыфIокIэ жыхуаIэрати, ар къысщыщIащ. ЛIыжьым и тыкуэным сынэсащ, сыбауэбапщэу, пщIэнтIэпсыр къызэжэхыу. Тыкуэнтет лIыжьым сыкъыхуэцIыхужакъым – и нэр къихуауэ къызоплъ. Хьэдагъэ кIуэн: цIыхубз джанэ сщыгъщ, си пыIэр сщхьэрыкIуэтри лъэныкъуабэ хъуащ, си лъэпэдыр ещэтэхащи, си лъакъуэ цыбэр къыщIощ. СыкъыщицIыхужым, лIыжьыр къэщтащ: – Уэра жызоIэ мыр?! – НтIэ хэт уи гугъэ? – Сыноплъри, укъысхуэцIыхужыркъым. Сыт къыпщыщIар? – Уи хущхъуэращ зи лажьэр. – Сыт хущхъуэм щIилажьэр? – Си кIэстумыр си благъэ тхьэмыщкIэ естащ. КIэстумым и пIэкIэ къысщатIэгъэн мы джанэм фIэкI ягъуэтакъым. – Нэхъ зэхэщIыкIыгъуэу къызжепIэркъэ, – къызбгъэдэтIысхьащ тыкуэнтет лIыжьыр. Си Iуэхур къызэрекIуэкIам езгъэдэIуа нэужь, лIыжьыр тэджыжащ: – Алыхьым и шыкурщ. – Сыт и шыкурыр? – къызгурыIуакъым. – КъэнэкIафIэ ухъуащ жыхуэсIэщ. Абы нэхъ къыпщымыщIамэ, зырикIщ. ЦIыху хьэлэлым нэхъыкIэжи къыщощI. Уи щхьэ псэущи, Алыхьым шыкур хуэщI. – НэхъыкIэжи сыт къысщыщIынкIэ хъунут? – сеупщIащ згъэщIагъуэри. – Уи кIэстумыр зэптам фIэкI тхьэмыщкIэ щыIэкъэ? Гъунэжщ, дунейм техуэркъым! Уи мылъкур къанэ щымыIэу яхуэбгуэшауэ тщIынщ. Абы кърихъуэнур пщIэрэт? Я щIыб къыпхуагъэзэжынт, укъамыцIыхуж защIынт – арат къыпщыщIынур! ФIы зыхуэпщIэм фIы къыпхуищIэжынукъым. ФIы зэрахуэпщIар напIэзыпIэм ящогъупщэж, махуэ къэси яхуэпщIэн хуейуэщ зэ- ралъытэр. ЯхуумыщIэкъэ – нэпсейуэ, хьэсыуэ уабжынущ, бзаджэ къыпхужаIэнущ. «Тыкуэнтетым и псалъэм пэж хэлъщ», – жысIащ сигукIэ. Зы хъыбар сигу къэкIыжащ. ЦIыхубз гуэр, лъэщыджэ хъуауэ, хьэхэбасэ гуэрым къыхыфIидзэжат. ЦIыхубз тхьэмыщкIэр фIэгуэныхь хъуащ лIы хьэлэл гуэрым. Ахъшэ иритащ, сабийр дунейм къытехьэху дэIэпыкъуащ, зыми хуигъэныкъуакъым. ДэIэпыкъуурэ, езыр зэтехуащ. ЛIым и мылъкур зытригъэкIуэда цIыхубзым кърищIэжами еплъ: сабийр дунейм къытехьа нэужь, цIыхубзыр кIуэри тхьэусыхащ: «Сабийм и адэр моращ, – жери лIым и цIэр ириIуащ. – Сабийр ныбэм илъыху, и нэIэ стригъэкIакъым, иджы, сабийр дунейм къытехьащи, дыхыфIедзэ». Аращ цIыхубзым зигу къыщIэгъуа лIым ирищIэжар. Сэ дапщэ къысщыщIа зы махуэ закъуэм! Зи лажьэри хэт – хущхъуэращ! Хущхъуэм семыфатэмэ, а псор къысщыщIынутэкъым. – ЛIо сщIэнур? – сеупщIащ тыкуэнтетым. – Сыту? – ИгъащIэкIэ сыхьэлэлыну? Дауэ зыхэзна хъуну мы хьэл мыгъуэжьыр? – НэгъуэщI хущхъуэ уэстынщи, ефэ. – Сыт зи хущхъуэр? – ПцIыупс хущхъуэ сиIэщ, хьэуэ жыпIэрэ – тэмакъкIэщI хущхъуэ, уигу нэхъ къыщIиубыдэнумэ – щхьэхынэ хущхъуэ. Хэди, узыхуейр къыхэх. Уефакъэ – уи хьэлэлыгъэр зыхэбнынущ. – ЦIыхур къысщыбгъэдыхьэшхыну ара? Сызэбгъэфам къызищIар бжесIакъэ? ЗызгъэнщIащ хущхъуэкIэ! – НэгъуэщI пхуэсщIэфынукъым. – Сыт-тIэ сщIэнур? – Уэ пщIэнум си Iуэху хэлъ сэ? УщIегъуэжынщ бжесIатэкъэ? МахуитI-щыкIэ зыхуэгъэшэч иджыри... – МахуитI-щыкIи?! ГущIэгъуншэрэ фыгъуэнэдрэ фIэкI щыслъагъуркъым си хъуреягъкIэ – абы сахэбгъэтыну иджыри махуитI- щыкIэ? Си псэр си IэкIэ хэсхыжмэ нэхъыфIщ абы нэхърэ? Си пщэр си IитIымкIэ фIэзубыдыкIыжащ. – Сыт пщIэр? – Зыстхьэлэжынущ! Си нэр къыщихуащ, си фэр зэкIуэкIащ напIэзыпIэм. Тыкуэнтетыр гужьейри къызбгъэдэлъэдащ, си Iэр иубыдауэ къысщIокIие: – Емынэунэ хъун! Сыт пщIэр?! Емынэм укъихуат си деж? Сыт си лажьэр? БжесIатэкъэ: уемыфэ си хущхъуэм – ущIегъуэжынщ! – Сыт-тIэ сыбгъэщIэнур? – Си Iэр си куэщI ислъхьэжащ. – Хущхъуэр пхэкIыжыху, умыкIуэж – тыкуэным щIэс. Узэрыщытауэ ухъужыху, си деж зыщыIэжьэ. НэгъуэщI къысхуэнэжагъэнкъым. – Махуэ дапщэкIэ схэкIыжын хущхъуэр? – МахуийкIэ. МахуийкIэ сыщIэсыфыну тыкуэн фIейм? Тыкуэнтетым куэзыри сотрэши иIэкъым – си щхьэр сыт зэрытезгъэунур? СемыдаIуэщи – уэрамым сыдэувэжынурэ псапэ сщIэуэ сежьэжынущ. СызэхащIыкIми, зыгуэртэкъэ: псапэ зыхуэсщIэм и щIыб къигъэзэжакъэ – сыщыгъупщэжынущ. – МахуийкIэ сыпхуэшэчын? – жызоIэ тыкуэнтетым. – Сыт сщIэн: къыщыстрилъхьакIэ усшэчынщ. Уи къэвэбжэ зэIуумых закъуэ: щхьэгъавэм сытеплъэ хъуркъым. – ЕрыскъыкIэ сыт ухуэдэ? СыбгъэмэжэлIэнкъэ? – Умыгузавэ. УзгъэмэжэлIэнкъым. НэгъуэщIи сыт ухуей? НэгъуэщI сыхуейми, жысIэн сыхунэсакъым: плIанэпэм дэт къэпым дзыгъуэ къыщипкIым, блэ зэуа нэхъей сыкъыщылъэтащ. Дзыгъуэ нэхъ сызыщышынэ дунейм зы псэущхьи теткъым. Си вакъэр лъызгъэпкIащ, дзыгъуэм езутIыпщыну. Тыкуэнтетым къысхуидакъым: вакъэр сIэщIичри хыфIихуащ. Дзыгъуэр и Iэгум иригъэтIысхьауэ, Iэ делъэ, йодэхащIэ. ЗэрызгъэщIэгъуэнур сщIэркъым. – Сыт ар? – соупщI лIыжьым. – Дзыгъуэщ. – Зэрыдзыгъуэр солъагъу. УщIеубзэращ сымыщIэр. – Уэ уэщхь гуэрщ мыри. – КъызгурыIуэркъым. – КъыбгурымыIуэн хэлъ? Мы дзыгъуэр тыкуэным къыщIэпкIэри къэпым ипщхьащ зымахуэ. Хущхъуэм егъури насыпыншэ хъуащ: хьэлэл хъуащ, гущIэгъу хэлъхъуащ. ИтIанэ къызбгъэдэлъадэри си лъакъуэм зыкъыщихъуащ, къызэбзеящ, тыкуэным щIэжыжри махуитI-щы дэкIауэ къигъэзэжащ. Къыщигъэзэжам и фэм итыжтэкъым тхьэмыщкIэр: и цыр уат, и дзажэналъэр къыхэщырт – уэ уэщхь хъуат, зы псалъэкIэ бжесIэмэ. Хьэдагъэ кIуэн: хущхъуэм щегъум, хьэлэл хъури и хьэл мыгъуэжьыр зыхинащ: гуэн лъапэ къитIыжыркъым, къэп щIэрыпсри иугъуэныжыркъым. Хьэрэм ишхын и гум идэркъым. Аращ хущхъуэм кърищIар. ЩIакхъуэ фIыцIэрэ псы щIыIэ фалъэкIэ зэфIэдгъэкIащ а махуэм ди шэджагъуашхэр. Щыми аращ тIухуар – тыкуэнтетми, сэри, дзыгъуэми. ЩIакхъуэ фIыцIэрэ псы щIыIэкIэ упсэуфын махуий енкIэ? Си фIэщ хъуркъым. Дышхэри дызэбгъэдэтIысхьэжащи, доуэршэр. Къэпхэм ярылъ хущхъуэм я гугъу къысхуещI тыкуэнтетым. Псом я гугъуи къысхуищIри, зы къэп къигъэнащ. И щхьэр щхьэщыпхыкIауэ, плIанэпэм дэтт а къэпыр. – Мо къэпым илъыр сыт зи хущхъуэр? – сеупщIащ тыкуэнтетым. ЗаулкIэ щымри, тыкуэнтетым жиIащ: – Абы илъ хущхъуэм уасэ иIэкъым. Iэпхъуалъэ из уефакъэ – угъурлы нахуэ ухъунущ. Уэ нэхъ угъурлырэ нэхъ цIыхуфIрэ дунейм тетынукъым итIанэ! Къэпыр бгъэщIейрэ хущхъуэр псы хэпкIутэмэ, а псыр зыIухуэ илъэпкъыр хьэлэли, угъурлыи, гумащIи хъунущ. Дуней жэнэт жыхуаIэратэкъэ итIанэ! Зыр зым ефыгъуэнутэкъым, еижынутэкъым, хьэрэм зышхи лей зезыхьи щыIэжынутэкъым. Зэнэзэпсэу зэдэпсэунут дунейм цIыхуу тетыр. Тхьэм си фIэщыпцIэ имыщI ар! Сэ къысщыщIар флъагъуркъэ: хущхъуэм сытеунэхъуащ, хьэлэл сищIри! ИтIани, согупсыс, мо къэпым илъ хущхъуэр псым хэскIутэу сеплъащэрэт! АрщхьэкIэ тыкуэнтетым къысхуидэн ар? Си фIэщ хъуркъым. Си фIэщ мыхъуми, зызущэхужащ: тыкуэнтетыр згъэбэлэрыгъынщи, къэпыр къыкIэщIэздыгъукIынщ, хущхъуэр псым хэскIутэнщи, псыр зыIухуэр зэрыхъум сеплъынщ. Пэж хэлъынкIи мэхъу тыкуэнтет лIыжьым и псалъэм: дыунатэкъэ, дунейм цIыхуу тетыр хьэлэл, угъурлы, гумащIэ хъуатэмэ... Хущхъуэр лIыжьым къыкIэщIэздыгъукIын мурад сщIащ: псым хэскIутэнщи, мы дунейри цIыхури нэгъуэщI сщIынщ. Хущхъуэр зыхэскIута псыр яIухуэмэ, къэрабгъэр хахуэ, нэпсейр хьэлэл, фэрыщIыр гукъабзэ хъунущ. Сэ зыращ зэкIэ хьэрэмыгъэншэри цIыхугъэ зыхэлъри, адрейхэр псори дыгъуэгъуакIуэщ, ахьмакъщ, щхьэхуещэщ. Куэд сагъэкIун, сэ зым фIэкI щахэмыткIэ? СагъэкIункъым, сызыIурагъэлъэдэнщ, адрейхэри сэ схуэдэ сымыщIмэ. Ар сигу ислъхьащ: тыкуэнтетым къысхуидэнукъым – ар сощIэ, къысхуимыдэмэ, хущхъуэр кIэщIэзгъэкIуэсыкIынщи, псым хэскIутэнщ. Пшапэр зэхэуащ. ЛIыжьым уэздыгъэ пигъэнащ, къэп нэщI къищтэри унэ лъэгум ириубгъуащ: - Сэри щIэздзын гуэр къэзгъуэтынщ, уэ мыбдей зыщегъэщIи, жей. Си жеин къакIуэртэкъым, итIани лIыжьым сыпэрыуакъым: жейм нэхъ щIэх хилъафэмэ, сэркIэ нэхъыфIщ, хущхъуэр къыкIэщIэзгъэкIуэсыкIын мурад щысщIакIэ. ЛIыжьым сыбгъурогъуалъхьэри жей нэпцI зызощI. ЛIыжьыр мэхущхьэри къызоупщI, и жеин къакIуэ хъунтэкъыми: - Мы къэпым илъ хущхъуэр псым хэпкIутэмэ, цIыхум сыт къащыщIынкIэ хъунур? Дунейм фэрыщIыгъэмрэ щхьэхуещагъэмрэ текIуэдыкIмэ, дауэ къызэрызэхэнэнур цIыхур? Си гум къишхыдыкIащ лIыжьыр! Хьэмэрэ сыкъиумысын мурад ищIауэ ара? - Дэнэ щыпщIэн, - жызоIэ, - цIыхум къащыщIынкIэ хъунур? Хэт игъэунэхуа?.. - Деплъащэрэт щыжысIи щыIэщ. - Сыт-тIэ къыщIэбгъанэр? - Сыбзаджэкъэ сэри! ЛIыжьым игу ирилъхьар къэсщIэнырщ сэри сызыпылъыр. АлейкIи къызэупщI уи гугъэ: сытми, зыгуэр игу ирилъхьащ! - КъыщIэзгъанэри? ЦIыхум сигу ящIогъури аращ къыщIэзгъанэр. НапитIыгъэр зыханмэ, зэрыхъунур пщIэрэ? ЗалIэжынкIэ мэхъу, зэрыгъэгужьеижу. НапитI уиIэным нэхъ тынш щыIэкъым: гъащIэр къыптехьэлъэркъым, гуауи гугъуехьи зыхэпщIэркъым. ЦIыхум напитI къы- щIритыр сыт уи гугъэ? Емрэ фIымрэ пфIызэхэмызэрыхьын, уи щыуагъэр зыхыумыщIэжын, узэрыхьэрэмыр щIэпхъумэфын щхьэкIэщ. ЦIыхум я нэр къэгъаплъэт: зэрышхыжынущ, зыр зым щIигъэлъэдэнущ. Сызахуэкъэ? - Узахуэ си гугъэкъым. Укъаплъэнэф къысфIощI, унабгъэщ, плъагъури къыбгурыIуэри мащIэщ. НапитI уиIэмэ, гъащIэр къыптехьэлъэркъым, аращ цIыхур щIэнапитIыр - ар сфIэзахуэкъым сэ! Ем нэхъ пэлъэщыгъуафIэ, напитI уиIэкIэ? - Гу къабзэр нэхъ пэлъэщрэ ем? Гу къабзэ уиIэкIэ укъигъэнэнукъым! - Ущоуэ,- жиIащ лIыжьым игу илъыр къэстIэщIын мурад сиIэти. - Сыщыуэркъым. Насыпым щыгугъыурэ, цIыхум и щхьэр къегъэпцIэж. Ер дунейм тетми едэ абы, и щхьэм къылъэмыIэсмэ. Минрэ къэгъапцIэ цIыхур - зыуи къыщыхъунукъым, къызэрыбгъэпцIар имыщIэмэ. Аращ щIыжысIэр: емрэ икIагъэмрэ дунейм текIуэдыкIынри ахэр зэхыумыщIэнри тIури зыщ. - Хьэуэ, хьэуэ! Узахуэкъым! ИкIагъэмрэ фIеягъэмрэ ебэнын хуейщ, уапэлъэщынущ. ЦIыхум кIуапIэ къезымытыр икIагъэмрэ фIеягъэмрэщ - ар къыгурыIуэн хуейщ цIыхум. КъыгурыIуэмэ, зэрызыхинынум щIэкъунущ. ГъащIэм и пэжыпIэр илъагъумэ, цIыхум зилIэжынкIэ уошынэ уэ. Уи фIэщ щIы: зимылIэжынукIэ! Пэжым щыщтэнущ цIыхур – абыкIэ узахуэщ, ауэ зилIэжынукъым! Мардэ зимыIэ щыIэкъым. Еми, икIагъэми, фIеягъэми мардэ гуэр яIэщ, арыншамэ цIыхур яIэщIэкIуэдэжынт алъандэм! Зы хъыбар уезгъэдэIуэнщ. ЗэлIзэфыз гъуэгу тетт. Я сабийри я гъусэт. Жэщти, выгур кIэнауэм дэхуэри лIымрэ сабиймрэ псым итхьэлащ. Уи щхьэгъусэрэ уи бынрэ нэхъ IэфI щыIэ! Сигу хэщIащ, а хъыбарыр щызэхэсхым, цIыхубз тхьэмыщкIэм сигу щIэгъуащ. Къелын си гугъакъым фызыр, зилIэжын къысфIэщIащ, делэ имыхъукIмэ. КъызэрыщIидзыжами еплъыт: мазэ дэкIа- тэкъым цIыхубзыр лIы щыдэкIуэжам! ЗилIэжакъым, дели хъуакъым — лIы дэкIуэжащ! Сэ ар згъэкъуаншэркъым, хъыбарым ущIезгъэдэIуари гуауэмрэ гухэщIымрэ мардэ гуэр зэраIэр бжесIэн щхьэкIэщ. Бынищ щIэзылъхьэж- ми игу хощI, зы бын щIэзылъхьэжми игу хощI - зэрагъэхь щыIэкъым. Апхуэдабзэкъэ фунт мин къэзылэжьри фунтищэ фIэкI къызыхэмыхъуэри: хуэдипщIкIэ нэхъ гуфIэрэ фунт мин къэзылэжьыр? Нэхъ гуфIэркъымI ЦIы- хум и нэр къызэтрихрэ ем, къуаншагъэм, икIагъэм Iуплъэфмэ, зилIэжынукъым, а псор зэрызыхиныным пылъын фIэкI! Ебэнурэ пэIэщIэ ищIынщи, езыр хьэлэл, гу къабзэ, гумащIэ хъунщ! Си тхьэкIумэр згъэкIащ; си псалъэр дауэ къыщыхъуауэ пIэрэ лIыжьым? Зыри къыпидзыжакъым: е си псалъэм игъэгупсыса, е жейм хилъэфа? ЗызгъэпсчэуIуащ. Жеятэкъым лIыжьыр: къэтэджри къэпыр плIа- нэпэм къыдихащ, ар зригъэтIылъылIэри и пIэ изэгъэжащ. И фIэщ сщIащ жыпIэркъэ-тIэ лIыжьым: дунейр щхьэхуещагъэмрэ напитIыгъэмрэ пэIэщIэ сщIымэ, фIыгъуэ къызэрыдэкIуэнур зэхезгъэщIыкIащ! Ауэ зыгуэр щхьэ къыспимыдзыжрэ - зэрыщымщ. «Жея хъунщ», - жысIащ сигукIэ. Заул дэкIри, лIыжьым и жейбащхъуэ макъ къэIуащ: - Уи псалъэм пэж куэд хэлъщ, си щIалэ. ИтIани, Iуэху шынагъуэ си гугъэщ зи ужь уихьар. Уи акъыл уитыжкъыми, ари зэхэпщIыхьынкIэ мэхъу уэ. Абы кърикIуэнкIэ хъунур пщIэрэ? Алыхьыращ ар зыщIэрI Уаубыдмэ, уэри сэри ди щхьэр хыдагъэлъхьакъэ! - Сыт узыщышынэр? СыткIэ дызэрагъэкъуэншэфынур? - Дызэрагъэкъуэншэфынури? «Апхуэдэ хущхъуэкIэ сату щхьэ пщIырэ? Афиян щхьэ пщэрэ»,- жаIэнщи, сэ сагъэкъуэншэнщ. Афиян уефа хуэдэкъэ, гукъабзэ-щхьэкъабзэ ухъуамэ? Хуэдэщ! Аращ цIыхум иджы къазэры- щыхъунур. ЛIы дыукIауэ жаIэнкIи мэхъу, си хущхъуэм узыфэ бзаджэ къыдежьэнкIэ ябжу. ХеящIэм и пащхьэ драшэнщи, дагъэкъуэншэнщ, лъэхъуэщым драдзэнщ. - Дигу хьэрэмыгъэ зэримылъыр къагурыIуэнкъэ хеящIэм! - Щыщ къыбгурыIуакъым! ХеящIэракъэ псом япэ дызыгъэкъуэншэнур! ХеящIэм нэхъ щхьэхуещэрэ нэхъ напитIрэ дунейм тет - теткъым! Нэхъ гущIэгъуншэрэ нэхъ тхьэгъэпцIрэ! Нэхъ къанлы! Нэхъ хьэрэмышх! Ди пщэгурыгъыр тхузэраудынщ - къаплъи къэдаIуэ! Ди пIэ дигъэсыжи нэхъыфIщ. ЛIыжьым уедауэкIэ къыпыпхын щыIэтэкъым. Акъылэгъу сыдэхъуауэ фэ зытезгъэуащ. ЩIызытезгъэуар жейм хезгъэлъэфэн щхьэкIэт, си мурадым сыхущIегъуэжауэ аратэкъым. «Нэхулъэф! укъикI- сыкъикI!» -жытIэри, ди щIыб зэхуэдгъэзащ, куэд мыщIэуи лIыжьым и пырхъ макъ зэхэсхащ. «Ыхьы, хъуащ иджы!» - жысIащ, пщIэнуIамэ, щIэ, игъуэщ. ИтIани, шэч сщIыжащ. Зы лъэныкъуэкIэ уегупсысмэ, цIыху цIыкIум апхуэдэ фIыгъуэ зыми хуилэжьатэкъым иджыри къэс: дунейм и тхыдэм нэгъуэщI гъэзапIэ игъуэтынкIэ хъунут си сэбэпкIэ. НэгъуэщIуи согупсысыжри, нэхъей хъумэ-щэ? ЛIыжьыр жейм хилъэфащ, жеяуэ уедыгъуэнри цIыхугъэншагъэщ. Хущхъуэ зэрылъ къэпыр и щхьэм щIидзащ — къызэрыкIэщIэзгъэкIуэсыкIынури дауэ? Абы сегупсысурэ, жейм сызэ- рыхилъэфар сщIэжыркъым. Си нэр къыщызэтесхыжам, нэху щат. Iущащэ макъ зэхэсхащ. Си щхьэр изосэри солъагъу лIыжьым пщэдджыжь нэмэз зэрищIыр. Къэпыр спэжыжьэкъым, си Iэр сшиймэ, сылъэIэсынущ. Хуэм- хуэмурэ зызолъэфалIэ къэпыр. ЛIыжьым гу къыслъитэркъым. КъызэхъулIа хуэдэщ; тыкуэным сыщIэцIэфтрэ къэпым илъ хущхъуэр псым хэскIутэмэ, зэфIэкIащ - дунейм зиублэрэкIынущ! Псым сынэжэс закъуэмэ! Къэпыр зэслъэфалIэри, сыкъызэфIэтIысхьащ, лъапэпцIий зысщIри, къэпыр си блэгущIэм щIэзгъэзэгъауэ, тыкуэным сыкъыщIэцIэфтащ. СыкъызэплъэкIын сошынэ, уэрамым сыдэлъэдащи. СылъапцIэщ, сщыгъри цIыхубз джанэ быхъурщ. Жьыбгъэ хуэдэ сыздэжэм, СИ щIыбагъкIэ лъэ макъ щызэхэсхащ. СыкъызэплъэкIащ: лIыжьым си ужьыр нихурт. Нэхъри зисчащ, зыщIэзгъэхьакъым лIыжьыр. Псым сынэсащ, сытми. Къэп щхьэпсыр зэрылъэдащи, солIалIэ. Абы селIэлIэху, лIыжьыр къэсри, зыкъызидзащи, дызоныкъуэкъу. ЛIыжь лъэрызехьэт! - Делагъэ умыщIэ! Дытеунэхъуэнущ, уанэ мыгъуэр тезылъхьэн! - зелIэж лIыжьым, къэпыр зэпэдубыдащи. Зыкъомрэ дызэрызекъуауэ, къэпыр тIэщIэцIэфтри псым хэхуащ. Къэпым зыкIэлъидзащ лIыжьым. ЗыкIэлъидза щхьэкIэ, къыхуэубыдыжакъым: къэпыр псым ихьащ. - Емынэр ди унэм къихьащ! Мы зэхэпщIыхьар сыт? Сэ лажьэ сиIэкъым, уэращ псори зи лажьэр! Аращ хеящIэм яжесIэнур! ЛIыжьым и фэр пыкIащ, и нэр къыщыпкIын хьэзырщ. Сигу щIэгъуащ лIыжьым. - Умыгузавэ. Псори си пщэ дызолъхьэж. Уи гугъу зыми къищIынукъым: хущхъуэр псым хэзыдзар сэращ. НакIуэ, тыкуэным дыгъэкIуэж. Алыхьым иухар хъунщ. ЛIыжьым и Iэблэр субыдри, псы Iуфэм дыкъыIукIыжащ. Дыгъэр къыщIэмыкIами, нэху хъуат. Тыкуэным къэдгъэзэжри, лIыжьыр плIанэпэм дэтIысхьащ, и щхьэр къыфIэхуауэ: игу фIы щыщIэнт? Гуныкъуэгъуэ естащ, лажьэ зимыIэм лажьэ естащ. - ЗумыукIыж, - жесIащ лIыжьым. - Уэшхыр блэкIащ, щIакIуэ кIэлъыпщтэжкIэ, сыт и мыхьэнэ? - Дыбгъэунэхъуащ... - Алыхьым и гущIэгъур инщ... Уэ тыкуэным ущIэмыкI, сэ уэрамым сыдыхьэнщи, цIыхум хущхъуэр зыхащIарэ зыхамыщIарэ зэзгъэщIэнщ. - Сыт тыкуэным щIэзбгъэщIыхьынур? – жиIащ лIыжьым нэщхъейуэ. - Сэри сынэкIуэнущ; сеплъынщ дунейр зэрыхъуам, напитIыгъэмрэ бзитIщхьитIыгъэмрэ, фIеягъэмрэ хьэрэмыгъэмрэ зыхэзына цIыхухэр слъэгъуащэрэт жызори си нэ къокI. Уэри уэ! Iимансыз! - Тыкуэныр хуэпщI хъурэ! Хущхъуэм щIэупщIэ иIэнущ, цIыхур къызэрыхьынущ тыкуэным! Жэщи махуи! Зи лъэ вакъэ изылъхьэжыфыр къыдэнэнукъым къалэм: псым хэддза хущхъуэмкIэ загъэнщIынукъым - псоми яхурикъун уи гугъэ! Си пащIэр уэзгъэупсынщ, цIыхур къызэремыхьэжьэмэ! Уи хущхъуэр лъэпсей хъунущ! Тыкуэныр щызэхуащIыр нобэ хуэдэ махуэ! - НапIэзыпIэм зыхащIэн уи гугъэ хущхъуэр? Зэман хуейщ. КъинэмыщIауи, хущхъуэр зэран зыхуэхъун къахэкIынри хэлъщ: цIыху псор зэхуэдэкъым. Зым бзитIщхьитIыгъэр зыхинмэ, утыкум къинэнкIэ мэхъу, гужьеяуэ: тынш уфIэщIрэ, игъащIэм убзитIщхьитIауэ напIэзыпIэм гу къабзэ уиIэ хъуныр? Тыншкъым. Щхьэхуещэми къехьэлъэкIынущ: хущхъуэр Iухуэмэ, цIыху щыпкъэ хъунурэ зыкъомрэ гугъу ехьынущ, къыщыщIар къыхуэмыщIэу. Къэрабгъэр хахуэ хъумэ-щэ? Ежэжьэнщи, лей къезыхауэ хъуар зэтриухъуэнщIэнщ. Ар къыхуадэн: яубыдынщи, тхьэмыщкIэр хьэпсым ирадзэнщ. Хьэпсым ирадзэмэ, и вагъуэр ижакъэ: «Си тхьэмыщкIапIэ щхьэ симысыжарэ, сызезыхуар сыт?» - мащIэрэ къригъэгъыхын уфэщIрэ? Ахьмакъри губзыгъэ, Iущ хъуауэ добж. «Сэ нэхъ Iущ щыIэкъым, къулыкъу къызэфт!» - жиIэнщи, къэралым ящыхьэнщ, абы къулыкъу IэщIалъхьэмэ, теунэхъуакъэ къэралри цIыхури? Хьэуэ, хущхъуэр сщэнукъым зэкIэ. Псым хэбдза хущхъуэм и кIэм дигъаплъэ: цIыхум ярищIэр тлъагъумэ, тщэнрэ дымыщэнрэ деплъынщ итIанэ. Тыкуэныбжэр згъэбыдэнурэ, уи гъусэу сы- нежьэнущ. ФIыр ем текIуауэ тлъагъумэ, къэдгъэзэжынщи, тыкуэныбжэр Iутхыжынщ. Ауэ ер фIым текIуэмэ, уэрэ сэрэ къыдащIэнур зыщIэр Алыхь закъуэрщ. Тыкуэныбжэр игъэбыдэрэ пэт, дзыгъуэр игу къэкIыжащ лIыжьым: - Лей етхырти: и закъуэу къыщIэднэ хъурэ тхьэмыщкIэр. Дзыгъуэри здетхьэжьэнщ. Бжэр Iуихри, дзыгъуэм еджащ: - Шулахь! Си псэр зышхын! Дзыгъуэр тыкуэным къыщIэжащ, и кIэр ирисауэ. - Уи хэгъэрей делэм хущхъуэр псым хикIащ, Шулахь. Умыгузэвэж; псори уэ уэщхь хъунущ иджы. Уигу къеуэни къощэни урихьэлIэжынукъым.- Дзыгъуэр лIыжьым и жыпым иригъэтIысхьэри уэрамым дыдыхьащ. Уэрамым дыдыхьа нэужьщ цIыхубз джанэ быхъур зэрысщыIуам гу щылъыстэжар. Сэ гу зылъыстэжакIэ ягъэ кIынтэкъым, цIыхум заужьрэ уэрамым къыдыхьэмэ, гу къыслъатэнущи, ар нэхъ Iуэхущ. - Унэм сихьэжынщи, зысхуэпэнщ,- жысIащ. - Мыр фащэ схуэхъункъым. Унэм исхэр къэтэджа щIыкIэтэкъым. Хъарзынэкъэ: си пэшым лъапэпцIийуэ сыщIыхьэжащ, зысхуапэри ахъшэ тIэкIуи къэсщтащ, дэдзыхауэ сиIэти. СыкъащIакъым: пырхъынкIэ ирикъуатэкъым си щхьэгъусэ щIыкIейри си щыкъу анэ жьэхъури. «НэхулъэфI фыкъикI» - жысIэри бжэр хуэсщIыжащ, лIыжьым и Iэблэр субыдри уэрамым дыдыхьэжащ. ДомэжалIэ тIури, ди гур щIех. ШхапIэжь цIыкIу гуэр дыщрихьэлIэм, дыщIыхьэри Iэнэм дыпэрытIысхьащ. - Сыт фи гум нэхъ фIэпихынур? - къыдбгъэдыхьащ зы щIалэ цIыкIу. - Джэш лыбжьэрэ къэхьэуэрэ къытхуэхь,- жысIащ. - Хьэмэ нэгъуэщI гуэри пIэпихыну уи гум? - сеупщIащ лIыжьым. - Псы щIыIэ фалъэрэ щIакхъуэ Iыхьэрэ фIэкI сыхуейкъым,- жиIащ лIыжьым.- ШхынкIэ сыерыщкъым сэ. НыбэхуэфIым сытеплъэ хъуркъым. У и ныбэм ухуэмысакъмэ, уи щхьэм и зэранщ. Си чэнджэщыращ: шхынкIэ иумыгъэлей - ухущIегъуэжынщ! Уи щхьэр зэрыбгъэтыншынми ухэмыт: щхьэгъэтыншыр щIэх жьы мэхъу, и мычэзууэ йохыж дунейм. Уэрамым удэтурэ уешамэ, трамвайм зызэрибдзэнум ухуэмыпIащIэ: уи лъакъуэр есэнщи, узэрамыхьэж хъунщ. МащIэкIэ зигъэнщIын хуейщ цIыхум. МащIэм есэмэ, Тхьэр куэдкIэ зэтам ехъуэпсэнукъым: фыгъуэнэд хъунукъым жыхуэсIэщ. ЦIыхум езым еймрэ хамэм еймрэ зэрегъапщэри, аращ и гуныкъуэгъуэ псор къызыхэкIыр: фыгъуэным фIым ухуишэркъым. Джэш лыбжьэмрэ къэхьэуэмрэ уесамэ, ш;Iакхъуэ гъущэмрэ псы щIыIэмрэ я IэфIыр зыхэпщIэнукъым... ЛIыжьым губзыгъагъэ зыхэлъ жиIауэ къысщыхъуащ;. Сигу къэкIыжащ: цIыхур дэплъейуэ есащ, аращ и лъабжьэ щIэтым и гум щыщIэр щIызыхимыщIэр. Дедзакъэри дежьэжащ. Газет зыщэ дрохьэлIэ. «Ал-Ахърам» къызощэхури нэкIэ срожэ, дыздэкIуэм. Дунейм ехыжахэм я хъыбархэм соджэ. Си нэIуасэ гуэр къыхэзгъуэтащ хьэдрыхэ кIуахэм: Ибрэхьим Абдел Мутаал. Зи унафэ сыщIэтаращ! Хьэмэ нэгъуэщIым хэзгъэгъуэща? Си фIэщ хъуркъыми, си нэм сыщIоIуэтыхьри иджыри зэ сыкъоджэ. Хьэуэ, хэзгъэгъуэщакъым. Си гуапэу сигу къызогъэкIыж лэжьапIэм сыкъыщыIуигъэкIыжым щыгъуэ сызэрещар: «къэрабгъэри», «шыдри», «къыдырри» къыхуэзгъэнакъым! Сещами, цIыху икIэ дыдэтэкъым Ибрэхьим Абдел Мутаал, мыщихъми. Пэжщ, фадэм пищI щыIэтэкъым, узынши хуэдэт, и ныбжьи хэкIуэтатэкъым - и мычэзууэ лIащ. Фадэм ихьагъэнщ, и хьэдрыхэ нэху ухъу! АпхуэдизкIэ сигу щIыхьати, си нэпсым къызэпижыхьащ, газетым сыздеджэм. ЛIыжьыр къызэупщIащ: - Сыт къыпщыщIар? Си нэIуасэ зэрылIар жесIащ, сахуэгузавэмэ, сызэримыжагъуэр гурызгъэIуащ: хьэдагъэм дахыхьэрэ дыуэ тщIыкIэ сыт къэхъун? - Сэри сыныбдэкIуэ хъун? – къызоупщI лIыжьыр. - Сыт щIэмыхъунур? - жызоIэ. - я гуапэ хъунщ, ар хабзэщ, дыдыхьэнщи, дахуэгузэвэнщ. Дауэ дыблэкIын? Мэрем махуэт. Пщэдджыжьыр сыхьэтибгъум нэсащ. Дунейм ехыжа тхьэмыщкIэр ал-Мунирэ хьэблэм дэсащ, зы сыхьэт хуэдэкIэ дынэсынущ. Трамвайм дитIысхьауэ, цIыхум дакIэлъоплъ, дакIэщIодэIухь. Сымаджэм мастэ хэзыIуа дохутырым дрещхьт тыкуэнтет лIыжьымрэ сэрэ: узыр щыувыIэнум дыпоплъэ, хущхъуэ етхьэлIауэ. АрщхьэкIэ гу зылъытта щыIэкъым. Псори зэрыщытащ. Кондукторри зэрыкондукторащ; зэрышхыдэбэIущ, зэрыкIуэцIрыкъуэжыц. Трамвайм ис цIыхухэри зэрыщытащ: хэт щэныншэщ, хэт хьэлыншэщ, хэт щIыкIейщ, хэт щхьэгъавэщ, хэт жьэмейщ. Трамвайзехуэми зихъуэжакъым: зэрыхьэрэмыжыц, цIыхур щетIысэхынум пэплъэркъым, трамвайм зрырегъэчри, цIыхур зыр зым ирегулI, къыщигъэувыIэкIи аращ, «жьыкъ!» жиIэу къигьэувыIэнщи, трамвайм исри итри зэтоджалэ, езы жьэхъужьыр къахокIие, бзаджэ къатретхъуэ. ЖыпиIэбэр зыхуейр аракъэ: узэплъэкIыу укъызэплъэкIыжыху, уи бохъшэр ягъэкIуэсэнущ. КIэщIу жысIэмэ, зым и хьэли зыхинакъым. ПсыхэкIуадэ хъуауэ пIэрэ ди хущхъуэр? ЛIыжьым сохъуцацэ: - Хущхъуэр сэбэп хъуауэ гу лъыстэркъым. - Укъытримыч! Къэпыр зыхэбдза псыр бжьамийкIэ къалэм къэсын хуейщ. Къэса хъункъым иджыри, псыр яIухуакъым. ЯIухуэмэ, зэрыхъум еплъ! Атабэ дынэсри, нэгъуэщI трамвай дитIысхьащ, Къаср ал-Айни уэрамым дытехьа нэужь, трамвайм дыкъикIри лъэсу дежьащ. Ал-Мунирэ хьэблэм дыдыхьауэ, гъы макъ зэхэсхащ: хьэдэ зэрылъ унэм дынэсащ. ПщIантIэм шэтыр щызэфIадзатэкъым дыщынэсам — дыкъепэсэуащ. ЛIам и Iыхьлыхэр пщIантIэм дэтщ, нэщхъейуэ, зэIущащэу; цIыхубзхэр зэщIогъуагэ, я хьэдагъэщ. ПщIантIэм щызэхэтхэм хьэдэщIэлъхьэм я тетыр яхэслъэгъуащ. ЛIам и Iыхьлыхэм нэхърэ нэхъ нэщхъейт ар. Куэбжэм деж дыщытыху, шэтырыр зэфIадзащ.Тыкуэнтетым сэрэ пщIантIэм дыдыхьэри шэтырым и зы плIанэпэ зыдэдгъэзэгъащ. Унэм гъы макъыр щызэпыуркъым. - Сыт и цIыхугъэт дунейм ехыжа тхьэмыщкIэм? – къызэупщIащ тыкуэнтет лIыжьыр. - Нэхъ цIыхуфIрэ нэхъ Iущрэ уигъэлъыхъуэнт! СщIэркъым и фIыцIэ щIыжысIар. Дунейм ехыжам и цIэ IейкIэ ипIуэ зэрымыхъунурагъэнщ... Шэтырым цIыхур щIэз хъуащ. Си лэжьэгъуа куэди яхэслъэгъуащ шэтырым щызэхэтIысхьахэм. Я щхьэ къыфIэхуауэ зэхэст си лэжьэгъуахэр. Я адэ лIауэ къафIощI жыпIэнщ. «Узыгъуэр угъуэт! У и гъащIэр кIэщI ухъу, ямылъагъужын!» - мащIэрэ ираутIыпща а псалъэ жагъуэхэр Ибрэхьим Абдел Мутаал! Ящыгъупщэжащ зэрыраутIыпщар... Уфауэ, нэщхъейуэ зэхэсщ цIыхур. Ягу хэщIауэ фэ зытрагъэуащи, дыуэ щащIкIэ щIагъуж: «И хьэдрыхэ нэху ухъу!» «И гуащIэ еблакъым игъащIэм!» «ГущIэгъу хэлъащ!» «И псалъэ жагъуэ зэхэтхакъым!» Щихъщ жыпIэнт дунейм ехыжар. СыхьэтипщIыр йокIуэкI. Дыгъэр гуащIэ хъуащ. ЦIыхум пщIэнтIэпсыр къожэх. УнэIутхэр къытхыхьащ. Лагъэшхуэ яIэщIэтщ унэIутхэм. Лагъэм псы зэрыт Iэгубжьэ изщ. Псы яхуэлIащ псоми - иракIых. Тыкуэнтет лIыжьымрэ сэри псы Iэгубжьэ зырыз дефащ. ЛIыжьыр си лъакъуэм къытеуващ. Къызоплъ: - Псыр дауэ къыпщыхъуа? - Псы щIыIэфIщ, дзэм дохьэ. - НэгъуэщI зыхэпщIакъэ? - Сыт зыхэсщIэнур? - Сыту угукъэкIыншэ уэ! Нил хэпкIа хущхъуэр псым зэрыхэкIуэщIар зыхэпщIэркъэ? - Уэ зыхэпщIа? - ЗыхэзмыщIапIэр иIэ! Си хущхъуэр сцIыхужкъэ сэ! Си щIыфэр тхытхауэ къысфIэщIащ, тыкуэнтетым ар щыжиIэм. ПщIантIэм дэтхэми дэсхэми сакIэлъоплъ - дауэ защIрэ? ФэрыщIыгъэр зыханмэ, сыт къехъулIэнкIэ хъунур? Ари дэнэ: хьэдагъэм! ФэрыщIыгъэм нэхъ ущыхуейр хьэдагъэракъэ; фэ зытебгъэуэн хуейщ уигу хэщIауэ, я гуауэр гурэ псэкIэ зыхэпщIауэ. Сахоплъэри, захъуэжауэ гу ялъыстэркъым зэкIэ. «ЛIыжьыр щыуащ,- жысIащ сигукIэ,- дыуэщIым кърихьэлIахэм ирафа псым хущхъуэр хэкIуэщIакъым». Хьэмэрэ хущхъуэр мыбыхэм я фэрыщIыгъэмрэ я фитIна- гъэмрэ пэмылъэщауэ ара — фэрыщI защIэщ, фитIнэщ пщIантIэм дэслъагъуэм я нэхъыбэр. ЦIыхур зэщIэтэджащ асыхьэтым, я щхьэр ягъэщхъ, загъэщIыкIафIэ. ПщIантIэм уэзирыр къыдыхьауэ арат. Езы уэзир дыдэр! Къыдыхьэри жьантIэм дэкIуэтащ; тахътэм итIысхьауэ зрегъэщIеикI. Пащтыхь тахътэм итIысхьа фIэкI пщIэнтэкъым! Уэзирым нэщхъеифэ зытригъэуащ, и Iэ ижьымкIэ иIыгъа хьэмкIутIей башыр и Iэ сэмэгум IэщIилъхьащ, и бгъэ жыпым къиплъ дыщэ сыхьэтыпсыр зэригъэзэхуэжри и пщэр хишащ; и нэкIум дагъэ къивыкIауэ, цIыхум яхоплъэ, шыгъажэм яхэплъэ хуэдэ. ПщIантIэм щы- зэхэти щызэхэси я нэ уэзирым трагъэкIыркъым, и цIэр жаIэ зэпымыууэ, и къулыкъум топсэлъыхь, уафэм къеха гуэр хуэдэ зэпаплъыхь. Уэзир я щыпэлъагъущ жыпIэнт, щхьитI зыфIэт, IиплIрэ лъакъуиплIрэ зыпыт телъыджэ гуэр къахыхьа фIэкI пщIэнтэкъым. Езы уэзирми гу лъитащ, дауи, цIыхум я нэр зэрытрамыгъэкIым; и бгъэр нэхъри къригъэкIри и пэр дригъэзеящ, гуэгушыхъу хуэдэ. - Хущхъуэр псым хэкIуэщIауэ жыбоIэ-тIэ? - тезгъазэри сеупщIащ тыкуэнтет лIыжьым. - ЖызоIэ. - Плъагъуркъэ зэрызыхамыщIар: яхэплъэт. - УмыпIащIэ жысIакъэ! УмыпIащIэ! Си хущхъуэр щIэх зыхэпщIэм щыщкъым. КъинэмыщIауи, уэзирыр псы ефакъым иджыри. Уэзирым псы къыхуахьащ. Зы Iэгубжьэ игъэщIеящ уэзирым. Дакъикъэ зытхух дэкIащ. Си нэр къихуауэ, зызоплъыхь. ЦIыхухэм я нэкIум зихъуэжын щIидзауэ къысфIэщГащ, сащыпкърыплъыхьыIуэм... ЦIыхур зэщIэгъуэгащ: хьэдэр унэм къыщIахырт. Дунейм ехыжам и Iыхьлыхэр уэзирым бгъэдэлъэдащ, и Iэблэр яубыдри шэтырым къыщIашащ. Адрейхэри зэщIэтаджэри уэзирым бгъурыуващ. Кхъаблэр унэм къыщIахащ. Шордакъым къиувауэ, цIыхубзхэм залIэж, зафыщIыж, хьэдэр ягъей. Фызабэ хъуаращ езыгъэлеипэр. «Фыз напэншэкIэ» зэи къоджакъым жыпIэнщ и лIыр, абы зэрызифыщIыжыр плъагъумэ! Дапщэрэ къысхуэтхьэусыха Ибрэхьим Абдел Мутаал: «Си фызыр напэншэщ, бзитIщхьитIщ, жьэмыгъуэщ!» - жиIэурэ! «И щхьэгъусэм пцIы трилъхьэу щытагъэнщ»,- жысIащ сигукIэ, фызым зэрызифыщIыжыр, игу зэрыхэщIыр щыслъагъум. АпхуэдизкIэ игу щIыхьауэ къригъэгъыхырти, си гугъащ: «Шордакъым къилъынурэ, и лIым и хьэдэм зытриубгъуэнущ тхьэмыщкIэм!» Фызым щIичэртэкъым: - И мычэзууэ усIэщIэкIа мыгъуи! Си дунейр къыстеункIыфIэжа мыгъуи, дыдыдыд! Сыт мыгъуэр си махуэ, сыт мыгъуэр си дуней иджы сэ! Дыдыдыд! Гъым-бжэурэ, зэуэзэпсэу пичащ фызым. Хьэдэр къыфIэIуэхужакъым, мэлыр зыукIа унэIутым IэщIэлъ сэ лъызащIэр щилъагъум. Мэлыр хьэдэм и пащхьэм щыфIибзри, унэIут Iэпщацэр иувыкIыжат, сэр IэщхьэкIэ илъэ- щIыжурэ. - Ей! - еджащ фызыр мэлыр фIэзыбза унэIутым.- Фэм хуэсакъ! Унэ лъэгум изубгъуэнущ фэр! КъыбгурыIуакъэ бжесIар? И нэпсыр щIилъэщIыкIыжри, фызым къыщIигъужащ: - Мэлыр зэIыпхмэ, зы Iыхьэ цIыкIу сфIэбгъэпщкIунщи, усIэщIэкIуэдэнщ! Жьэнфэнми ныбапхъэми уахэмыIэбэ! КIэтIий гъумми уемыIусэ - тхьэмщIыгъуныбэрэ жэрумэрэ сщIынущ! КIуэцIым щыщ къытлъигъэсу щытакъым щIым щIыхьэжа джаурыжьым! ЗызгъэнщIыху, сыхэшхыхьынщ иджы! Мэлыр зыукIа унэIутым унафэ хуищIри, кхъаблэм къеувэкIахэм яхэплъащ фызыр. Фызым и псалъэр шэуэ къатехуауэ, зэхэувэжат цIыхур, я щхьэр къаIэтын шынэу. Фызыр къахэкIиящ: - Щхьэ фызэхэувэжа, джэп фщIы хуэдэ? ИгъащIэкIэ къыздимыгъэзэжынум фхьы ар! Си фэр ириха мащIэрэ емынэунэ хъуным! Сяпэ ищакъэ! Хуэфащэр къыщыщIащ! Къэхьпэм къакIэлъиджэдыхьын фIэкI Iуэху иIакъым ямылъагъужыным! Ди гъунэгъу фыз нэгъунэ яхухэтащ. Гу лъызмыта и гугъэщ. МащIэрэ жесIа: «Ибрэхьим! УлIэмэ, ущIэслъхьэжынкъым - къэхьпэм къакIэлъумыкIухь!» - жысIэурэ! СызэрыдэкIуэ лъандэрэ зы махуэ сыдэтыншакъым. Алыхьыр къиуэ мыбы сыкъезытам! Мыбы сыкърамытатэмэ, Шэхьид срищхьэгъусэтэкъэ иджы! Дыху зыщэ сондэджэрыращ жыхуэсIэр! ЛIы ухуеймэ, мис ар лIыщ! Ефхьэжьэ жыхьэнмэм кIуэным и хьэдэр! Дэфх си пщIантIэм! И мащэр куууэ къэфтI! МащIэрэ трихакъым си напэр, мащIэрэ къызэщакъым: «Уфызыжьщ! Уутхъуащ!» - жиIэурэ! Дэнэ къикIауэ сыфызыжь сэ, утхъуакIэ узэджэнур сэра? Къызимыпэс щыIакъым - сцIыхужыркъэ сэ ар! Къулыкъу къызэрыратаращ згъэщIагъуэр! Къулыкъу зезыхьэфым ящыща ар? Къэхьпэрэ фадэрэ фIэкI, къыфIэIуэхуа щыIэкъым! Абы нэсри, фызабэм и бзэр пичащ, жьыр къыпиубыда хъунти. Фызабэм и сэмэгурабгъумкIэ щыт цIыхубзыр къытхэкIиящ итIанэ; - Мы тхьэмыщкIэм жиIауэ хъуар пэж зэфэзэщщ! Сэри къыскIэлъиущыхьащ щIыкъатиблкIэ щIыхьэным! Зымахуэкъэ, шылэ бостеяпхъэ къэсщэхуауэ, тыкуэныбжэм сыщриубыдар! Зымахуэщ! Ямылъагъужын!.. - Хъэтиджэ ебгъэбза бостеяпхъэра жыхуэпIэр? - Аращ! - Дапщэ пIихар Хъэтиджэ? - Фунтитху! - ЛъапIэIуэщ! - ЛъапIэщ жыхуиIэр! Лъэпсейщ! - Мыгъуэ хухъу! ДяпэкIэ иумыгъэбз абы! Сэ бостей зэзгъэдым апхуэдиз сIихыркъым. - Дапщэ пIихыр? - Фунтищрэ хъурыщэ плIыщIрэ. - Ауэ хуэдэщ! Сэри сыбгъэцIыхуркъэ а дэрбзэрыр. УзгъэфIэжынт. - УэзгъэцIыхунщ, зы бостеяпхъэ къысхуэпщэхунумэ. - Къыпхуэсщэхунщ. Шылэ бостеяпхъэ жумыIэмэ. - ЖысIэнкъым. Батисми содэ. Фызабэр батис бостеяпхъэмкIэ арэзы хъуащ. - Уэри жэрумэм сыхыумын. Сыхэбнмэ, игъащIэкIэ сщыгъупщэжынкъым! - Дауэ ухэзнын: гъунэгъу Iыхьэ ныпхуезгъэхьынщ... ПщIантIэм хьэдэ зэрыдэлъыр ящыгъупщэжащ шордакъым ит цIыхубзхэм, бостеяпхъэкIэ яублэри Iупэщыхуэм нэсащ - зи щхьэфэ имыIэба къагъэнакъым. Дэ ди жьэр Iурыхуауэ дызэхэтщ, хьэдэм дыкъеувэкIауэ. Шордакъым ит цIыхубзхэм ящыщ зым уэзирым гу къылъитащ. - Мори дэнэ къикIа гуэгушыхъу? - жиIащ цIыхубзым, и Iэр уэзирым дежкIэ къишийри. «ЦIытхъ-пIытхъ!» - къыщитхъащ дыуэщIым дэтхэр. Уэзирым тхьэмбыл-тхьэмщIыгъу зэкIэрыщIа къраутIыпща къыщыхъуа хъунщ. ЗылI къытхэгъуэгъуащ абдежым: - Уа, хьэдэр дгъейрэ? Дызэхэувэжауэ, щхьэ дызэхэвгъэт? Сыт мо щхьэгъавэхэм дыщIевгъэдаIуэр? Дызэхэвмыгъэт, сэ схущIыхьэркъым: хьэдитху щIэтлъхьэн хуейщ нобэ! Мы тхьэмыщкIэм сыт и лажьэ, лажьэ зиIэр мо жьэ пIащIэращ: «Си щхьэгъусэр щIэплъхьэмэ, фунтитху уэс- тынущ»,- къызжиIати, щIегъуэжащ. ТIурэ ныкъуэрэщ къызитыр. Щхьэ упIащIэрэ уэ: улIэмэ, зэрыщIалъхьэ уэзгъэлъагъунщ уэ нэжэсым! Кхъаблэр къафщти, фынежьэ! Сэ сопIащIэ! ХьэдэщIэлъхьэм я тетыр пIащIэ щхьэкIэ, модрейхэм загъэхъеякъым; зэхэувэжауэ зэхэтщ, дыуэщI къэкIуауэ пщIэжынкъым. Уэзирым сеплъащ: пщIэнтIэпсыр къожэх, къыщылъэтыжащи, зехъунщIэ: - Мы шыдым щхьэкIэ сыт гугъу зыщIедгъэхьыр? Хуабэм диукIащI Алыхьым къыхуимыгъэгъукIэ! Хъыбар дывгъэщIэххэн хуеякъым: кхъэм флъэфрэ мащэм ивдзамэ, зэфIэкIат. И пIэм изэгъэжыркъым уэзирыр, хьэпIацIэкIэ хъуами ярейщ. Зы цIыхуи къеплъыжыркъым, и Iуфэлъафэр сыхьэт ныкъуэ и пэкIэ къажыхьауэ пщIэжынукъым. - Уэ ныбэкъыр щхьэ укъытричрэ? - къыхуилъащ уэзирым къулыкъущIэ дэфыщIейхэм ящыщ зы. - Си маршынэр дэнэ щыIэ? Си маршынэр! - ЗумылIэж: уи маршынэр куэбжэм деж щытщ. Укъытричмэ, кIуэ! Куэбжэм унэсыжыфынукъэ? Сыт ищIэжынт уэзирым: и щхьэр дихащ пщIантIэм. Зы цIыхуи кIэлъыкIуэтакъым, шоферри къыпежьакъым: маршынэм жейуэ илъщ. ХьэдэщIэлъхьэм я тетри дэкIыжащ: «ФунтитIрэ ныкъуэрэ фIэкI ягу щыпымыкIкIэ, щIэслъхьэнукъым!» - жери. Зырыз-тIурытIурэ зэбгрокIыж цIыхур. ПщIантIэм щыдэкIыжкIэ Ибрэхьим Абдел Мутаал и хьэдэм къыхуоплъэкIри къоубжьытх: - ЩIапIэщIэлъадэ ухъу! Хьэрэм мащIэ пшхакъым! - МащIэрэ сIихакъым щIыхуэ! Зы хъурыщэ къызитыжакъым! - Уи хьэдрыхэ кIыфI ухъу! ЩIыкъатиблкIэ ущIэукIуатэ!.. ЦIыхур зэбгрыкIыжри, пщIантIэм дэ щыращ къыдэнар: тыкуэнтет лIыжьыр, дзыгъуэр, сэ. ЦIыхубзхэри шордакъым икIыжащ. Хьэдэр пщIантIэм дэлъщ. ЩIалъхьэжынукъэ мыр? Хэт щIэзылъхьэнури? ЩIэзылъхьэнур зэбгрыкIыжащ. УнэIутым дзыхь трищIэ хъунтэкъыми, Ибрэхьим Абдел Мутаал и фызыр шордакъым къихьащ: - Ей, мэлыр зэIыпха? ЗэIыпхамэ, кIуэцIфэцIыр мыдэ къэхь! ПщIантIэм дэлъ кхъаблэм гу лъитащ фызым: - Иджыри къэс щIалъхьакъэ мыр? ПщIантIэм дэкIын и мурадкъым ямылъагъужыныр! - УнэIутхэм еджащ. - Хъурыщэ тIощI-тIощI фэстынщ, мор кхъэм фхьырэ щIэфлъхьэмэ! Кхъаблэр къапхъуэтащ унэIутхэм. Куэбжэм щынэсым, фызым кхъуэщын ныбэф къриутIыпщащ и лIым и хьэдэм: - ЩIапIэщIэлъадэ хъун! Тыкуэнтет лIыжьым и щхьэр игъэкIэрэхъуащ: - Хущхъуэм къыщIигъэщащ. Дгъэунэхъуащ цIыхур! Гум илъыр фадэм къреху жыхуаIэращ... - ЛIот-тIэ узыхуейр? Аращ яхуэфащэр. Хущхъуэм къыщIигъэщмэ, зацIыхужынщ. Зэрынапэншэр ялъагъужмэ, цIыхугъэ зыхалъхьэжынкIэ мэхъу. ДумыгъэпIащIэ... Сыхьэт пщыкIуз хъуащ. - Дэнэ нэмэз щытщIынур? - къызэупщIащ тыкуэнтет лIыжьыр.- Нобэ мэремщ, жумэщ. - Нобэ мэрем? - сщIэжыххэртэкъым. - Мэремщ. Жумэ нэмэз пщIыркъэ? - СощI. Нобэ сщIынукъым. - Сыт щхьэкIэ? - Сощхьэх. - Умыщхьэх. Сыкъытригъэхьащ: «Жумэ нэмэзыр блэбгъэкI хъунукъым, гуэныхьщ»,- жери. - Хъунщ, уи хьэтыркIэ сщIынщ. ФIы къытхудрекIуэ. - Дэнэ щытщIынур? Си гугъащ жесIэн: «Уэ нэхъ къапщтэм!» ИтIани, сегупсысыжри, сигу къэкIащ: цIыху куэд зэкIуалIэ мэжджытышхуэ гуэрым щытщIамэ, нэхъыфIт. Апхуэдэ мэжджыт ас-Садд уэрамым тетти, абы дыкIуащ. Ди вакъэр зылъыдгъэпкIри, мэжджытым дыщIыхьащ, псы къызэрыж бжьамийм хьэмбыIуу детIысылIэри андез тщтащ. Мэжджытым цIыхур щIэзщ. Нэмэз ящIри, нэмэзлыкъым къытенауэ, зэчыр жаIэ, Iущащэурэ, я нэр яуфIыцIарэ я щхьэр ягъэсысу. Мухьэрэбым лIыжь жьакIэху къиуващ - хьэтибыр. Си тхьэкIумэр згъэкIащ: «Хьэтибым и уазым седэIуэнщ, сыту фIытI» - жысIэри. Тыкуэнтет лIыжьым сыкIэщIэуIуащ: - Ди псым щыщ IухуагъэнкIэ хъункъэ хьэтибым? ДегъэдаIуэт и уазым. Ди псым щыщ lyxyap пэжмэ, хьэтибым игу имылъ жиIэнукъым, фэрыщIыгъэм пэIэщIэ хъуащи. - Жэмыхьэт! - къыщIидзащ хьэтибым и уазыр. - НэщI мазэр къоблагъэ. Фыхуэхьэзыр нэщI мазэм? НэщIыр борш къытщищIащ, фыхэмышхэ! Дыгъэр къыщыщIэкIым къыщыщIэдзауэ дыгъэр щыкъухьэжым нэсыху дынэщIын хуейуэ къыттохуэ муслъымэным! Ухэшхэмэ, гуэныхь пылъщ, пшыныжыгъуейщ! Хьэтибым и псалъэр зэпигъэуащ и Iэм IэщIэлъ тхылъымпIэ кIапэр зэхиушкIумпIэри хыфIихуащ, и нэр игъэупIэрапIэщ, и жьэр иущIри жэмыхьэтым къахэплъащ. «Ыхьы! - жысIащ сигукIэ. - Ди псыр Iухуауэ къыщIэкIынущ, аращ тхылъымпIэр щIыхыфIихуар! Зигъэ- фэрыщIыжынукъым!» - Уа жэмыхьэт! Щым хъуащ нэмэзлыкъым тес жэмыхьэтыр. Бадзэ лъэтамэ, зэхэпхынущ. Я тхьэкIумэ ягъэкIауэ, поплъэ хьэтибым и уазым. - Уа жэмыхьэт! Молэ гуэр псэуащ, абы и хъыбарыр фщIэуэ пIэрэ фэ? «Афиян уефэныр гуэныхьщ» жызыIа молэращ жыхуэсIэр? - ТщIэркъым! - жаIащ языныкъуэм. - ДощIэ! - жаIащ адрейхэм. - Ягъэ кIынкъым, - жиIащ хьэтиб лIыжьым. - ЗымыщIэр фыкъедаIуэ... Жылэ гуэр афияным дихьэхат, жаIэ. Я цIыкIуи я ини ефэрт афиян, абы гуэныхь зэрыпылъыр зыщагъэгъупщауэ. Мэрем махуэм жумэщI зэрыхьащ жылэр. Молэр къахэувэри, къажриIащ: «Афияным фитхьэкъуащ, абы гуэныхь зэрыпылъыр фщIэркъэ?» Молэм зи гугъу ищIыр къагурымыIуафэ зытрагъэуащ жылэм: «Сыт афиян? Сыт ар зищIысыр?» Жылэм ар щы- жаIэм, молэр и сарыкъым дэIэбащ, афиян IэшкIэ къыдихри жылэм къаригъэлъэгъуащ: «Мис мыращ афиян жыхуаIэр, иджыри къэс фымылъэгъуауэ ара?» Мэжджытым щIэс жэмыхьэтыр зэщIэдыхьэшхащ. Зэтесабырэжыху пэплъэнут хьэтибыр, абы нэмыс щIыкIэ зылI къыщымылъэтамэ. - ЕмыкIущ! Мэжджытым шыпсэ щыжыпIэ хъурэ?! - ЕмыкIущ жыпIа? - лIым хуилъащ хьэтиб лIыжьыр.- Мэжджытым ущыгушыIэ хъунукъэ? Гуэныхь хэлъ абы, ы? - Мэжджытым нэмэз щащI, тхьэ щолъэIу, шыпсэ щыжаIэркъым, щыгушыIэркъым! - къыпэрыуэжащ лIыр. - УгушыIа нэужь, тхьэ уелъэIу щIэмыхъунур сыт? Хъунукъым жызыIар хэт? - идакъым хьэтибым.- ГушыIэр къызэрыIукIыр ди гушыIэракъэ? Ди гущIэм нэмысмэ, уазми мыхьэнэ иIэкъым! ПсэкIэ зыхэдмыщIэмэ, фэрыщIыгъэщ! - Тхьэм деж нэмысын псалъэщ къыджепIэр! А псалъэр къезыутIыпщ а лIым еплъыххакъым хьэтибыр, и гур ятригъэзэгъащ и пащхьэ исхэм: - Зи гугъу фхуэсщIа молэм сыт и лажьэ? Лажьэ зиIэр фэращ! Ара зыщыдыхьэшхын хуейр? Хьэмэ хэт? Хэт жызоIэ? Фи напIэ къевгъэлIыхауэ, си пащхьэ фисщ. Фэ фефэркъэ афиян? ФефэкIэ щысIуэжынщ! Молэм и сарыкъым афиян къыщIыдихар сыт? Фэ фхуэдэ тхьэгъэпцIхэр къиумысын щхьэкIэщ! Дапщэрэ вжесIа: «Афиян фемыфэ, гуэныхь пылъщ, Алыхьым хьэрэм ищIащ афияныр!» - жысIэурэ? ФыкъызэдэIуа? Сищхьэуз фыкъызэдэIуащ! ФыкъызэдэIуатэмэ, мэрем махуэ къэс стынт уаз? Зы жумэ нэмэзи блэзгъэкIыркъым фи тхьэкIумэр сымыкъузауэ: «Афиян фемыфэ! Алыхьым хьэрэм ищIащ афияныр!» Алыхьым и ней къыщыхуэнущ афиян ефэми, хьэрэм зышхми, дыгъуэми, тхьэмыщкIэм зи щIыб хуэзыгъазэми, зи гум Iей изылъхьэми, фыгъуэми, нэпсейми! Си пащхьэ фыкъитIысхьэрэ нэмэз фщIыкIэ, къыфхуэгъу фи гугъэ фи гуэныхьыр? Къыфхуэгъуркъым! Къыщыфхуэгъунур а псор зыхэвнрэ Алыхьу зи закъуэм фелъэIумэщ. Афиян ефэм, хьэрэм зышхым, пцIы зыупсым, дыгъуэм, нэпсейм, фыгъуэнэдым, тхьэмыщкIэм зыщIэзымыгъакъуэм я нэмэзыр къабыл ищIыркъым Алыхьым! Нэмэз фщIырэ мэжджытым фыщIэкIыжакъэ - афиян фефэни, дыгъуэни, фыгъуэни, хьэрэм фшхыни, пцIы фыупсыни щывгъэтыркъым! Си уазыр зымкIэ йохьэри зымкIэ къокIыж, сызэхэфщIыкIыркъым, фыкъызэдаIуэкъымI Си уазым фыхуэныкъуэ фэ? Фызэрыхуэныкъуэ слъагъуркъым! Аращ нобэ тхьэ щIэсIуэр: игъащIэкIэ афIэкIа зэхэфхыжынукъым си уазI ПсыхэкIуадэщ фэркIэ си уазыр, псыхэкIуадэщ! Ар жери, хьэтиб лIыжьыр мухьэрэбым икIыжащ. Дэри дыкъыщIэкIыжащ мэжджытым. ЦIыхур зэбгрыкIыжащ, зым и щIыб зыр иплъэрэ я Iэр я щIыбагъкIэ щызэрыдзауэ... - Дауэ къыпщыхъуа? Сыт цIыхум я щхьэр къыщIыфIэхуар? – сеупщIащ тыкуэнтетым, уэрамым дыкъыдыхьэжа нэужь. - КъыщIыфIэхуар пщIэркъэ? Ди псым щыщ яIухуати, заумысыжащ, аращ я щхьэр къыщIыфIэхуар. Пэж къажриIащ хьэтибым, я нэр ирищIащ! ДяпэкIэ еплъ зэрыхъум: афиян ефэжынукъым, нэпсеижынукъым, фыгъуэнэдыгъэри фэрыщIыгъэри зыханынущ. Аращ ярищIэнур ди хущхъуэм! Къэблэ уэрамым дынэсауэ, шэтырышхуэ дрихьэлIащ. - Мыбыи я хьэдагъэ хьэмэ я хьэгъуэлIыгъуэ? – къызэупщIащ тыкуэнтет лIыжьыр. ХьэгъуэлIыгъуэм ещхькъым: нып къуэлэнпщIэлэни шэрыб зэмыфэгъуи тлъагъуркъым. Гъы макъи гъыбзи зэхэтхыркъым - хьэдагъэкъым абы щыгъуэ. - ХьэдагъэнкIи мэхъу, - жысIащ сэ.- Ди псыр ирафамэ, я хьэдагъэми, гъынукъым. - Арагъэнщ,- акъылэгъу хъуащ лIыжьыр. Зы щIалэ щхьэфэкъу пкIэлъейм теувэри шэтыр натIэм тхылъымпIэшхуэ кIэриIулIащ. ТхылъымпIэм тетхам дыкъеджэри, къыдгурыIуащ дыкъызрихьэлIар зэрымыхьэдагъэм. «Ди кандидатым хуэдэ вгъуэтынкъым! Ди кандидатым Iулъхьи хэзагъэркъым, пцIыи иупсыркъым! Ди кандидатым щхьэкIэ Iэ фIэт! Абдел Уэхьид Хэмин щхьэкIэ Iэ фIэт!» Арат тхылъымпIэм тетхар. Шэтырым хэхакIуэхэм я зэIущIэ щокIуэкI жыпIэркъэ-тIэ! ПкIэлъейм тет щIалэ фэкъум зелIэж: - Абдел Уэхьид Iэмин хуэдэ вгъуэтынукъым, жылэ! Хьэрэм зи цIэ ишхакъым игъащIэм! Iулъхьэ зригъэкIуэлIакъымI Абдел Уэхьид Iэмин хэдвгъэх мэджлисым! Шэс сохьэ фыкъимыгъэщIэхъункIэ! ИгъащIэкIэ фыкъигъэпцIэнукъым, фи жыIэм фIэкIынукъым, и пщэм дэфлъхьэр и хьэлъэщ! Абдел Уэхьид Iэмин мэджлисым хэфхмэ, фыщIегъуэжынукъым, фигъэунэнущ, зэрыхэфхам фыщыгуфIыкIыжынщ, жылэ! - Сыт абы жиIэр? - къызэупщIащ тыкуэнтет лIыжьыр. ЛIыжьым жэуап езмыт щIыкIэ, уэрамым и сэмэгурабгъумкIэ макъ икIа гуэр къыщыIуащ: - Мэджлисым хэфхынур Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэщ! Фыщымыуэ, жылэ! НэгъуэщI хэфхмэ, фыщыуащ, фыщIегъуэжынщ! Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ хуэдэ вгъуэтыжынкъым, фызэхищIыкIынущ, фи гум къишхыдыкIынущ, мэджлисым къыщыпсэлъэн хъумэ! ЦIыху губзыгъэщ, щIэныгъэ бгъэдэдъщ, гущIэгъу иIэщ! Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ щхьэкIэщ Iэ щIэфIэтынур, нэгъуэщIым щхьэкIэ фIэтмэ, фыщIегъуэжынщи, фыIэбэмэ, фылъэIэсы- жынкъым! - Сыт къэхъуар? Иджы хэхыгъуэ? - къызэупщIащ тыкуэнтетыр. - Мэджлисым щыщ зы лIыкIуэ дунейм ехыжащ, абы и тIысыпIэращ щIызэрышхыр, зэпаубыдауэ. Зыри къикIынукъым я Iуэхум. - Сыт къыщIимыкIынур? - къызэплъащ лIыжьыр.- КъимыкIынумэ, щхьэ зэрышхрэ? - ТIысыпIэр зылъысынур белджылыщ. - Хэт? - Раис-уэзирым и малъхъэращ зылъысынур. Модрейхэр лейуэ зэрошх. ЩIалэ фэкъур пкIэлъейм къелъэжащ. Дыкъыщилъагъум къыдбгъэдэлъадэри ди Iэр къиубыдащ: - Фыкъеблагъэ! Фыкъеблагъэ! ФыныщIыхьэт шэтырым; фи псыхуэлIэ ивгъэкIынщ! ФынакIуэ! Шэтырыбжэм зы лIыжь цIыкIу къыщытIущIащ: лагъэ IэщIэтщи, лагъэм псы кхъуэщын итщ. Псы IэфI кърагъахъуэри къыдатащ: - Абдел Уэхьид Iэмин узыншагъэр Тхьэм кърит! Абдел Уэхьид Iэмин и хьэтыркIэ фефэт! Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ и унагъуэбжэр хуиущIыж! Псы дефэри детIысэхащ, пщIэнтIэпсыр етлъэщIэкIащ. ЩIалэ фэкъур къыдэлъэIуащ: - Зывгъэпсэху, хуабэвэхщ, дыгъэ гуащIэм фыхэмыхьэж иджыпсту. Езы бэчри къэсынущ зы дакъикъэ-дакъикъитIкIэ. Фи нэкIэ флъагъунщ Абдел Уэхьид Iэмин фIэкI мэджлис тIысыпIэр зыхуэфащэ ди хьэблэм зэрыдэмысыр! Дешати, заулкIэ дыбауэми, ди жагъуэтэкъым. Шэтырым дыздыщIэсым кIий-гуо макъыр ди тхьэкIумэм икIыркъым: «Нэхъ зыхуэфащэ къигъэщIакъым!..» «Iулъхьэ хэзагъэркъым!...» «Хьэрэм ишхакъым игъащIэм!..» «...И унагъуэбжэр хуиущIыжI» «ПцIы имыупсмэ, ишхыр и дзажэм дыхьэркъым!..» Дыбэуащ, нэхъ дыщIэгъущхьэжаи хуэдэщ. КIий-гуом ди щхьэр иудэгуащи, кIэбгъу зэрызытщIыжыным дыпылъщ. ЩIалэ фэкъур дэлъеижати, ар къэдгъэсэбэпри шэтырым дыкъыщIэцIэфтащ. - Иджы дэнэ дыздэкIуэнур? - къызоупщ! тыкуэнтетыр. - Хьэтхьэт-пащэ и шэтырым деблэгъэнщ,- жызоIэ. - Сыт щытщIэнур? - Псы IэфI дыкъыщефэнщ абыи! Псы пхуэлIэжакъэ? - Псы IэфI драгъэфэнумэ, содэ. Уэрамым узэпрыкIмэ, уэрамыщхьэм нэгъуэщ! зы шэтыри тетщ. Шэтыр натIэм тет псалъэм дыкъеджафэ зытедгъэуауэ, зыдущэхуауэ дыщытщ, ауэ зыри къыдбгъэдыхьэркъым. Хьэтхьэт-пащэ и узыншагъэкIэ драгъэфэнукъэ мыбы псы IэфI - щхьэ драмыгъэблагъэрэ? - Драгъэблэгъэныфэ теткъым, дакъыфIэIуэху хъункъым: я щхьэр мафIэм хэлъщ. Шэтырым дыщIыхьащ. НэщIщ шэтырыр, цIыху щIэскъым, псы IэфIи къинэмыщIи щIэтлъэгъуакъым. ПлIанэпэм зы лIыжь дэлъщи, мэпырхъ. Дыбгъэдохьэри сэлам идох. ДзасэкIэ зыгуэр къыкIэщIэIэба хуэдэ, лIыжь цIыкIур къыщылъэтащ: - Уалейкум ас-сэлам! Фыкъеблагъэ! ДетIысэхауэ, псы IэфIым дыпоплъэ: дапщэщ къыщахьынур? ЛIыжь цIыкIум и пщIыхьэпIэ къыхэхуэртэкъым псы зэрытхуэлIар: и нэм щIэIуэтыхьри зигъэукIуриижащ - жеинкIэ зигъэнщIакъым, дауи. Шэтырым дауэ дыщIэкIыжын, Хьэтхьэт-пащэ и узыншагъэкIэ псы IэфI Iэгубжьэ зырыз демыфауэ? ЛIыжь цIыкIум соджэ: - Ей! - Алыхьыр закъуэщ, бегъымбарыр хьэкъщ! - жери, лIыжь цIыкIур къызэфIэтIысхьащ, и нэм щIэIуэтыхьурэ. - Псы дебгъэфэн? - Ахьейми фезгъэфэн! - щIэжри псы щIыIэ фалъэ къыщIихьащ. Бжьамийм къригъэжащ псыр. Сыхофри, псыр лIыжь цIыкIум хузошииж. - Абдел Уэхьид Iэмин и хьэщIэхэр псы IэфI ирагъафэ - аращ зэхэтхар. - Щхьэж зэрыхуэкъулейщ,- жи лIыжь цIыкIум. - Зэ фыкъытримыч: Хьэтхьэт-пащэ фигъэтхъэнущ, мэл иригъэукIащ. Лэпси теффыхьыжынщ. Мэжджытым къикIыжынущ иджыпсту, итIанэщ дыщытхъэнур. ЗыттIыжынущ нобэ! ЛIыжь цIыкIум и псалъэр нимыгъэс щIыкIэ, Iэуэлъауэ къэIуащ. Шэтырым дыкъыщIоплъ, ди щхьэр къыщIэдгъэжауэ. ЦIыху Iув къызэрохь, Хьэтхьэт-пащэ я дамащхьэм тесщ. ЗэрогъэкIий: «Хуитыныгъэм и плъырым иугъащIэ!» «Алыхьым тхуигъэпсэу Хьэтхьэт-пащэ!» «Дэ дунейм дехыжынущ, Хьэтхьэт-пащэ уахътыншэщ!» «Ди гъащIэр щхьэузыхь пхудощ! Хьэтхьэт-пащэ». «Мэджлисыр къыппоплъэ, Хьэтхьэт-пащэ!» Зыр мэкIий, адрейхэр къыдожьу: «Хэт мэджлисым хэфхынур?» «Хьэтхьэт-пащэ фIэкI зыри хэтхынукъым» - къыдожьу адрейхэр. «Хэт фи нэфI зыщыхуэнур?» - «Хьэтхьэт-пащэщ!» «Хэт мэджлис тIысыпIэр зыхуэфащэр?» - «Хьэтхьэт-пащэщ, нэгъуэщIым хуэфащэкъым!..» Си сабиигъуэр си нэгу къыщIыхьэжащ. Махъшэ щыблахукIэ, уэрамым дыкъыдэлъадэрти, дызэрыгъэкIийрт: «Дэнэ махъшэр здэфхур?» «Хьэдрыхэ доху!» - къыджаIэрт махъшахъуэм. «Сыт щIэфхур?» - жытIамэ: «Махъшэл фигу къихьакъэ?» - къыдатыжырт жэуап. ИтIанэт ди акъыл щыхуэкIуэр: махъшэр махъшэ укIыпIэм яхурт, и лыр ящэн щхьэкIэ... ЦIыхур зэрыгъэкIийурэ шэтырым щIэз къэхъуащ. Хьэтхьэт-пащэ си нэр тезубыдауэ соплъ. Пащэ и цIэ щхьэкIэ, ещхькъым пащэм. Кхъуэ пшэр фIэкI зэрыпщIэн щыIэкъым - щэ защIэщ, уIуплъэмэ, укъоскIэ, и нэгум зы акъыл ткIуэпси иплъагъуэркъым. Пащэр жьантIэм дыхьэри тахътэм итIысхьащ. Iэнэ къыщIахьэ шэтырым: лы гъэвари, лы гъэжьари, лэпсри, шыпсри, прунжри, пхъэщхьэмыщхьэри. Iэнэм ежащ хэхакIуэхэр, напIэзыпIэм яухъуэнщIащ. Лагъэхэмрэ фалъэхэмрэ нэщI хъуащи, зэщIолыдэ - зэщIатхьэщIа фIэкI пщIэнукъым. Iэнэ нэщIхэмрэ хьэкъущыкъу нэщIхэмрэ щIахыжащ унэIутхэм. Iэнэр щIахыжа нэужь, хэхакIуэхэм зэпеуэн щIадзащ: хэт нэхъ жьэнахуэ, хэт и бзэр нэхъ шэрыуэ. ЗылI утыкум иуващ, и нэгъуджэр и пэбгым тригъэсри къытхэплъащ: - Ныбжьэгъу лъапIэхэ! Ныбжьэгъу лъапIэхэм сахэплъащ: я нэкIур плъыжьыбзэщ, шхэкъуащи, я жеин къэкIуащ, зыр мэщхьэукъуэ, зыр мэхущхьэ, зыр къокъей. - Ныбжьэгъу лъапIэхэ! Мы си гущIэлъапсэм физгъэплъащэрэт иджыпсту! Толъкъуным хуэдэщ си гущIэлъапсэр, мафIэм пэрыт шыуаным хуэдэщ — къокъуалъэ! Сыт къыщIэкъуалъэр? КъыщIэкъуалъэр вжесIэнщ. Зыми сыхигъэзыхьакъым сэ, зыми срихулIакъым. Си гурыщIэр къыщиудащи, аращ зыщIысхуэмышыIэр! ЗыпшыIэ хъурэ, зиунагъуэрэ: мэджлисым ди цIыху хыдох! Нобэ хуэдэкъым къуэгъэнапIэ щыкъуэсын хуейр! Мэджлисым нобэ хэтх цIыхум дигъэунэнущ дэ, фIыгъуэр къытхудэ- кIуэнущ! Хэт, жыфIэт, мэджлисым хэтхыр? Хэтхыр фоцIыху, лейуэ фэзгъэцIыхужынкъым! Хьэтхьэт-пащэ зымыцIыху ис къэралым? Исмэ, Тхьэр згъэпцIащ! ФщIэркъэ ар зэрыхеящIэр? ФощIэ! Хэджэрэ къыфщхьэщыжащ, Iэджэм фыкъригъэлащ. Мэджлисым щIэбэгыркъым ар - дэращ хэзыгъэзыхьар! ЩIыхэдгъэзыхьар сыт? Хьэтхьэт-пащэ фIэкI къытщхьэщыжынрэ дыкъэзыхъумэнрэ диIэтэкъыми, аращ щIыхэдгъэзыхьар! Алыхьым тхуигъэпсэу, и гъащIэр кIыхь ухъу - ди хьэтыр къилъэгъуащ. Хьэтхьэт-пащэ мэджлисым хэтхмэ, ди щхьэращ хэтхыр! Ар текIуэмэ, дэри дытекIуауэ аращ! Хьэтхьэт-пащэ фоцIыху, лейуэ фэзгъэцIыхужынкъым. ПщIэ зиIэ унагъуэ къралъхуащ Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ. И адэр зэрыкъулейра фи гугъэ Хьэтхьэт-пащэ и Iуэху щIыдэкIар? Хьэуэ, езым къилэжьыжащ! Ерыщт, губзыгъэт, цIыхугъэ хэлът, аращ и Iуэху щIыдэкIар. Къулейщ Хьэтхьэт-пащэ, жьыр къыщепщэр ищIэркъым. Къулейми, гущIэгъу хэлъщ, хьэрэм ишхакъым игъащIэм, тхьэмьпцкIэм гу ялъетэ, и гъуэншэджыжьыр щихынурэ къуитынущ, уелъэIумэ. Апхуэдэ цIыхущ мэджлисым хэтхынур! Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ фIэкI зыхуэфащэ слъагъуркъым! ИгъащIэ лъандэрэ соцIыхури, сигу щIебгъэн дэслъэгъуакъым, зы щыуагъи зы дагъуи дэслъэгъуакъым! ЛIым къилъхуащ, губзыгъэщ, хьэрэмыншэщ, гупцIанэщ, хьэлэлщ, щэныфIэщ! Абы къыпэувам евгъапщэт Хьэтхьэт-пащэ! Шурэ лъэсрэ я зэхуакущ! Хьэтхьэт-пащэ елъытауэ, ар шыдщ, ахьмакъщ, нэджэIуджэщ, тхьэгъэпцIщ! Мэджлисым щIоныкъуэкъу ар итIани! И напэр сыту мысрэ! Хьэтхьэт-пащэ зыкъыпешэ зи пэшыныр игъуэжам! Щрегугъ абы! И гурыгъыр къимыжмэ, си напэм фыкъыщIэубжьытхэ! Щихъым хуэдэщ Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ мо пэшыницIэм елъытауэ! - ЛIы жьэрэIурэм и тэмакъыр игъущIыкIа хъунти, псы ефащ. И псалъэм пищэн и гугъащ, дауи, - къызэрыкIа къудейт. Пищэнут, пырхъ макъ зэхимыхамэ. Пырхъ макъыр къыздиIукIымкIэ зигъэзащ лIым, и нэщхъыр зэхиукIауэ. Хэт пырхъыр? Щытхъупсыр къызригъэжэха Хьэтхьэт-пащэщ! - Пащэм и щхьэр и бгъэгум ихуэжащ, и бзэгур къолэл, и Iупсыр къыIурож, щIэфиежурэщ зэрыпырхъри. - ЛIыр и пIэм ижыхьащ, и жьэр иущIри и нэр къихуащ. НэкIэ ишхынт Хьэтхьэт-пащэ: аращ и псалъэр зэрызэхищIыкIар! - Тыкуэнтет лIыжьыр къыскIэщIэуIуащ: «ЛIыр ди псым щыщ ефагъэнущ нетIэ - уи нэIэ тегъэт, едаIуэт и псалъэм пищэм». - Хьэтхьэт-пащэ зыкъомрэ жьэхэплъыхьри, лIыр къытхэплъащ, и Iэр пащэм дежкIэ ишияуэ: - Флъагъурэ мыр? ЦIыхукъым мыр, кхъуэщ! Мыра ди дзыхь зэдгъэзынур? Мыра дызьпцьпугъьшур? Дыунэхъури дытIысыжащ, мы кхъуэр мэджлисым хэтхмэ! Сыт мыбы къытхуищIэфынур? Сищхьэуз къытхуищIэнщ! Мэджлискъым мыбы хуэфащэр! Лъэхъуэщщ! ЛIо узэщэр: удыгъуэм-угъуакIуэурэ мылъку зэхуэплъэфэсащ, иджы мэджлисым ущIэнэцIу ара? Дыкъэпщэхуфын уи гугъэ? Мыбы щхьэкIэ Iэ зыIэтым и унагъуэбжэр хуиущIыж, и лъапсэм псы ираугъэжыхьыж! ЦIапIэ! Хьэбыршыбыр! ХьитIым я кум къыдэкIа! Гъуамэ! - Хьэтхьэт-пащэ къызэщыури къыдэплъеящ. Бзаджэ къызэрытратхъуэр къыгурыIуакъым заулрэ. КъыщыгурыIуэм, и нэр къригъэжащ, и дзэр зэригъэшхри лIым жьэхэплъащ, и унэIутхэр къриджэри ящIэкIиящ: - ЩIэвдз мыр! ЩIэвдзи, полицэм ефт! УнэIутхэм лIы жьэрэIурэм зрадзащ, япхъуатэри чачэу щIалъэфащ. ПщIэкIэ къищта жьэрэIурэхэм дзыхь яхуищIыжакъым Хьэтхьэт-пащэ абы и ужькIэ. ЦIыплъ хъуауэ, и джанэ пщампIэр итIэтащ, псы къригъахъуэри зыжьэдикIащ. И жыпым тхылъымпIэ кърихащ Хьэтхьэт-пащэ: жиIэнури пщIэкIэ иригъэтхагъэнут: - Си хэку дыщэм и къуэфIхэ! Фи щхьэр куэдрэ згъэузынкъым. Сэ лей къэзвыркъым. ИгъащIэм сызэресаращ: уи псалъэр гъэмащIи, нэхъыбэ лэжь! КIыхь зезгъэщIынкъым. Мэджлисым сыхэфхмэ, зи ужь ситынур вжесIэнщ. Си хэкум сыхуэлэжьэнущ, цIыхум сахуэлэжьэнущ. Нил псыхъуэ дэсым щхьэузыхь яхуэсщIынущ си гъащIэр. Инджылызхэр ди хэкум исхужынущ, Суданми исхужынущ - зы сэлэт къизнэнукъым! МэкъумэшыщIэхэмрэ лэжьакIуэжьхэмрэ я гъащIэр зэрефIэкIуэным сыщIэкъунущ, си псэр пытыху! Ди хьэблэм зы лэжьапIэншэрэ зы къулейсызрэ къыдэзнэнукъым – езгъэIуэтэжынущ псоми. Фи нэ фIыкIэ илъагъу: псалъэ фэстамэ, си псалъэм сыкъытевгъуэтэжынущ. Аращ игъащIэми - сыкъызэралъху лъандэрэ! Иджы сыщIегъуэжын фи гугъэ! Фи гум сыкъишхыдыкIынущ, мэджлис псэлъа- пIэр къысIэрыхьэмэ! ПцIы сыупсмэ, си напэм... Абы нэсри, Хьэтхьэт-пащэ и бзэр иубыдащ. - Си напэм... Си напэм... А псалъэм фIэкIыркъым Хьэтхьэт-пащэ: зыгуэр тебжа хуэдэ, а псалъэм щхьэдэхыфыркъым. Хьэтхьэт-пащэ ижьырабгъумкIэ еплъэкIащ, и нэщхъыр зэхиукIауэ: - Алий! Емынэунэ хъун! Зи унагъуэбжэр хуэзыщIыжын! «Напэм» и ужькIэ птхар сыт? Къысхуихыркъым! ТхылъымпIэр зэхиущкIумпIэри Алий жьэхидзащ Хьэтхьэт-пащэ. КъызгурымыIуапIэр иIэт: хущхъуэр къыпкърыхьащ Хьэтхьэт-пащэ! БзитIщхьитIщи, зоныкъуэкъуж, хущхъуэм зэхэзехуэн ищIащ. Ар и пщIыхьэпIи къыхэхуэнт пащэм - хущхъуэм зэхэзехуэн ищIауэ: къыщыщIыр езыми къыгурыIуэжыркъым. Заул докIри, къыщеуд, ныбафэуз хъуауэ мэдыхьэшх: - Алий! Емынэунэ хъун! Уанэ мыгъуэр тезылъхьэн! Зи унагъуэбжэр хуэзыщIыжын! Напэ сыхуей сэ! Сызыхуейр мылъкущ, щIьпц, сэрейщ, пщIэщ, цIэщ, щIыхыц! Напэ фIэкI, симыIэ щыIэкъым! Сыт напэкIэ узэджэр? ФэрыщIыгъэра, щхьэхуещагъэра, пцIыра? Щхьэр къысхуэбгъэузакIэ тхьэ щысIуэжынщ, Алий! «Нил псыхъуэ згъэунэнущ!..» Си щхьэфэм ездзын Нил псыхъуэ! Къэралым хьэмэ цIыхум сателэжьэн фи гугъэ? Мохьщ ар! Арат сыкъызыхуэнэжар! АфIэкIа Iуэху сиIэкъэ сэ! Инджылызхэр Египтым щIисхужынури сыт? Сыт я лажьэ инджылызхэм? Зы лажьэ яIэкъым! Инджылызхэращ сызыгъэунар! ИгъащIэкIэ ирырес инджылыз сэлэтхэр Египтми Суданми! Дыунэхъури дытIысыжащ, инджылыз сэлэтхэм кIэбгъу защIыжмэ! Сыт, жыфIэт, мэджлисым сыщIыщIэнэцIыр? ЦIэ сиIэнущи, ар къудейщ! ПщIэ сиIэнущ, цIыхур къысфIэлIыкIынущ - аращ мэджлисым сыщIыщIэбэгыр! Мэджлисым сыхэфхмэ, уэзир къулыкъуми нэсхусынкIэ мэхъу - джэгурэ пэт нэ къраху жыхуаIэр аракъэ! Фэри пщIэ вгъуэтынущ, сэ мэджлисым сыхэфхмэ. Сыхэвмыхмэ, фыбзаджэнаджэщ, фыщхьэхуещэщ, фыунэIутщ... Хьэм фы- къилъхуащ! Си щхьэр яхузогъэлъахъшэ итIани мыбыхэм! IэджэкIэ къызогъэгугъэ! Мэджлисым сыхэфхмэ, си псалъэм сытевгъуэтэжын фи гугъэ? Фыщыгугъ абы! Сыщыхэфха махуэм сщыгъупщэжынущ фыкъызэрызгъэгугъауэ хъуар! Сыт щIысщыгъупщэжынур? СхущIыхьэнукъыми, аращ! Фэр фIэкI Iуэхуи-дэлъи сиIэнукъым жы- пIэнщ! Ар фигу ивубыдэ, къыджиIакъым жывмыIэж! Фыщхьэхуещэщ псори, фейдэ къыфхухэмыкIынумэ, зы лъэбакъуэ фчынукъым. Фи жыпрэ фи ныбэрэ зыри фIэфхынукъым - фысцIыхуркъэ сэ! Алий! Емынэунэ хъун Алий! ПщIэ щIэстри уэзгъэтхакъэ мыбыхэм я пащхьэ щыжысIа псалъэр! Фунт дапщэ уэстар, уэзгъэшхам нэмыщI? Мыгъуэ пхухъу уэстари уэзгъэшхари! Фэри фынэхъ щIагъуэкъым, щIапIэщIэлъадэ хъун Алий нэхърэ! ФыбзитIщхьитIкъэ, фынапэншэкъэ! Сэ сынэхъ щIагъуэ? Сынэхъ щIагъуэкъым, сымынэхъыкIэмэ! Фыгъуамэщ - сэ сынэхъыкIэщ! ФыпцIыупсщ - сэ сынэхъыкГэщ! Хьэрэм фошх игъащIэм - сэ нэхъыбэж сшхащ! ФыдыгъуэгъуакIуэщ - сэ фыкъысщIыхьэнукъым игъащIэкIэ! Дызыхэтыр сыт-тIэ? Сыт дыкъыщIэвэр? Щхьэр щIэдгъэузын щыIэкъым: дызэгурывгъаIуи, дызэбгрывгъэкIыж. Сэр щхьэкIэ Iэ зыIэтым хъурыщэ щэ ныкъуэ естынущ. ФIэтын сэр щхьэкIэ Iэ? Шэтырым щIэсхэр зэчэнджэщыжащ: «Хъурыщэ щэ ныкъуэр сытым щыщ? Фунт зырыз игу щхьэ пымык!- рэ?» Хъурыщэ щэ ныкъуэмкIэ арэзы хъуаи къахэкIащ: «Дыарэзыщ!» Зэныкъуэкъу щыхъум, Хьэтхьэт-пащэ къа- хэкIиящ: - ЗыфлIэжами, хъурыщэ щэ ныкъуэм сытекIынукъым! ФэркIэ куэдыщэщ ар! Емынэунэ хъун Алий! Уэракъэ жыхуэсIэр! Емынэунэ хъун Алий къыбгъэдэлъэдащ. - Газетым требгъэдзэнуращ: «Зейнэхьэм Хьэтхьэт-пащэ щхьэкIэ зыIэтым хъурыщэ щэ ныкъуэ иритынущ. Зы хъурыщэ щIигъунукъым! АбыкIэ мыарэзым и унагъуэбжэр хуиущIыж! Iэ щыфIэт махуэм къывитынущ ахъшэр - зыхэвмыгъэкIыж, хэхакIуэ гъуамэхэ!» Аращ требгъэдзэнур! ЦIыхур къызэщIэващ, ар щызэхахым: - Уэри уи адэми Алыхьым и нэлатыр къыфтихуэ! Фи гъащIэр кIэщI ухъу! Фи лъапсэр угъущ! Зэрызекъуэ хъуащ цIыхур, зым и пщэпкъыр адрейм иубыдауэ, къызэролъэфIэкI, я нэкIур щIаудыж, зи дзэ Iуаудаи зи щхьэр къракъутэхаи яхэтщ. «Дэри къытлъэмыIэс щIыкIэ!» - жытIэри, тыкуэнтетымрэ сэрэ шэтырым дыкъыщIэцIэфтащ, Хьэсэнышхуэ и уэрамым дынэ- сыху, дыкъызэплъэкIакъым. Хьэсэнышхуэ и уэрамым дынэсри, ди гур къихьэжащ. - Уэращ псори зи лажьэр! - къызэшхыдащ тыкуэнтет лIыжьыр. - Уэ зэхэпщIыхьам хуэдэ зэхэзыщIыхьа къэхъуакъым. Уи напэщ! - Сыт щIызилажьэр? Сэра зэзыгъэзэуэжар? - Хущхъуэр псым хэпкIутэри, цIыхур я хьэлым ипхуащ, я нэр къэбгъэплъэжащи, зэрыцIапIэри зэрыгъуамэри къыщIэщащ. ЗызыщIэж щыIамэ, зызылIэж щыIэнт жыхуаIэращи, защIэжащи, зэрышхыжынущ дяпэкIэ. Уи нэгу щIэкIакъэ иджыпсту? - Умыгузавэ, си ныбжьэгъужь,- жызоIэ тыкуэнтет лIыжьым.- Уигу щхьэ ящIэгъурэ? ЗэрырефыщI ирикъуху. Зыгуэри хэкIуэдэнщ, зыгуэри хэунэхъуэнщ. Нэхъыщхьэращи, фIы къахудэкIуэнущ цIыхум... Ди щхьэр етхьэжьэжри, ал-Хьэляк уэрамым дынэсащ. Уэлийм и сэрей бжэIупэм цIыхур Iузщ. Зыр мэкIий, зыр мэфий, зыр мэхъуанэ. ДыщIэушцIащ: сыт къэхъуар? Жэуап къьщат: лъэхъуэщым тутнакъ къикIуэсыкIащ. Къэрэгъулхэрауэ жаIэ зи лажьэр. «Лажьэ фиIэкъым, фыхейщ!» - жари тутнакъхэр лъэхъуэщым къыщIаутIыпщыкIащ. - Уэращ къуаншэр! - жи тыкуэнтетым.- Къэрэгъулхэм ди псым щыщ ирафати, зэхащIыхьар плъагъуркъэ: тутнакъхэр лъэхъуэщым къыщIаутIыпщыкIащ! - Хъарзынэкъэ-тIэI - жызоIэ.- Хуэзэр иращIащ уэлийм: лажьэ зимыIэ къомыр лъэхъуэщым щIидзати, къэрэгъулхэм къаутIыпщыжащ. Лажьэ зиIэр уэлиймрэ и пыхъуэпышэхэмрэщ, ахэращ лъэхъуэщым идзэн хуейр. Мухьэмэд Алий и уэрамым дытохьэри Атабэ нэс докIуэ. Абы дынэсауэ, уэрамыщхьэм телъ фыз хьэдэ дрихьэлIащ: щхьэгъубжэм къыдэхуауэ пIэрэ тхьэмыщкIэр? Дыдэплъеящ. Еплъанэ къатым и шордакъым зы щIалэ итщ, мэдыхьэшхри. - Фыкъэмыщтэ! Ар си щыкъу анэращ! Фыз хьэдэм цIыхур блокI-къыблокIыж: «Алий-ефэнды и щыкъу анэраи!» «ЛIо къэхъуар, Алий-ефэнды и щыкъу анэр щхьэгъубжэм къыдэхуамэ!» «Зы фызыжькъэ икIэри ипэри!» «И хьэдрыхэ нэху ухъу!..» - Уигу къеуэ хуэдэщ Алий-ефэнды и щыкъу анэр? - къызэупщIащ тыкуэнтет лIыжьыр, сызэрызэхэуар щилъагъум. - Хьэуэ,- жысIащ,- сигу къеуар еплIанэ къатым сызэрытемысырщ... ДокIуэ адэкIэ. Уэрамыщхьэм тет унэхэм кIий-гуо макъ къыщIоIукI, тыкуэнхэм цIыхур пщэпкъкЬ къыщызэрохьэк!, зыр зым йофыщIауэ. Уэрамым дэт факъырэхэм блэкIми къыблэкIыжми бзаджэ тратхъуэ. «Алы- хьым и нэфI къыпщыхуэ, къызыхэпхар фIыкIэ ушх!» - арат факъырэхэм япэм къыбжаIэр, зыгуэр яхуэпшиямэ. Иджы цIыхум ирапэсым еплъ: «Ара уигу пыкIар? Алыхьым и ней къыпщыхуэ! Къэнар мыгъуэкIэ ушх!» Театрым дынос. Театр бжэIупэми щыIувщ цIыхур. Дохутыр зэрыс маршынэр къэсри «Континенталь» хьэщIэщым ежэлIащ. И щхьэр фIиубыдыкIыжауэ, зы лIы гъумыщIэ къыщIахащ хьэщIэщым. Зы щIалэ деупщIащ: «Сыт къэхъуар?» - Ибрэхьим Зэчий-пащэщ ар,- къыджиIащ щIалэм. - Уэзирри? - НтIэ. - Сыт къыщыщIар? - И щхьэр хузэгуаудащ. - Сыт щхьэкIэ? - Ефэ-ешхэ ищIати. Тыкуэнтет лIыжьыр къысхуоплъэк!: - Арэзы ухъуа иджы? - Ауэ сытми! - УгущIэгъуншэщ. Плъагъуркъэ и щхьэр зэрызэгуаудар? - СыгущIэгъуншэкъым, - жызоIэ. - Емынэм зэрихуэрэ, ефэ-ешхэ щхьэ ищIрэ? Хэт и мылъку уи гугъэ иригъэфари иригъэшхари? Езым и жып къриха уи гугъэ? Щыгугъ абы! И зы хъурыщэ хигъэкIуэдакъым! Аращ яхуэфащэр къэралым и мылъкур зышхым! Си Iуэхущ зы уэзири зы уэлии ефэ-ешхэ ящIыжмэ дяпэкIэ! Я щхьэр зэрызэгуаудынур ялъэгъуащи, аращ а хьэл мыгъуэжьыр щIызыханынур. Уэрамым дыдэтурэ, сыхьэтих хъуащ. Дешащи, ди псэр поху, тлъэгъуамкIи зыдгъэнщIащ. - Си лъэм сиIыгъыжыркъым. Абы фIэкIмэ, сыкъэджэлэнущ, - жысIащ сэ, пщIэнтIэпсыр еслъэщIэкIри. - Уэ-щэ? - Сэри сешащ... Уи кIэм къикIащ псори. Зэриухынур хэт ищIэрэ? - Умыгужьей бжесIакъэ! Къэхъун щыIэкъым. КъэхъуIамэ, Алыхьым и Iэмырщ. НакIуэ, тыкуэным дгъэзэжынщи, зыдгъэпсэхунщ. Нэху дыкъекIмэ, уэрамым дыкъыдыхьэнщи, къалэм зыщытплъыхьынщ пщэдеи. ЛIы гъур цIыкIу къызэрыткIэщIэдэIухьым гу лъыстащ абдежым. Полицэм я бзэгузехьэхэм ещхьт къыткIэщIэдэIухьыр. ЗыщIэтIэжьэжын щыIэтэкъым: ди щхьэр уэрамым къыдэтхри тыкуэным къэдгъэзэжащ. IункIыбзэр хуIумыхыжурэ, зыкъомрэ елIэлIащ лIыжьыр - пшапэр зэхэуакIэт. Хьэмэрэ лIыжьыр Iэпэлъапэсыс хъуауэ арат, и гур икIауэ... Тыкуэным дыщIыхьэжри, лIыжьым и жыпым дзыгъуэр кърихыжащ, къэпитI иубгъури зыдгъэукIуриящ. Абы нэхъ хэлъакъым: дыIурихащ напIэзыпIэм. Куэдрэ дыжея, мащIэрэ дыжея - сщIэжыркъым, ауэ сыкъыщыушам тыкуэныбжэр къыттракъутэрт. - Бжэр IуфхI ЛIыжьыр къыщылъэтащ, и лъакъуэр щIокIэзызыкI- ри жыхафэгум тетщ. ЛIо тщIэнур? Бжэр къыттракъутэ. - Хэт ар? - Iуфх бжэр! Дэгу фыхъуа? Бжэр хаудынущ, абы фIэкIмэ. ЛIыжьым и фэр пыкIащ: - Хэту пIэрэ жэщыбгым бжэр къыттезыкъутэр? - Дэнэ щысщIэн? - жызоIэ.- ЩэхуакIуэ къыпхуэкIуагъэнкIи хъунщ, уи хущхъуэм и хъыбар зэхахамэ. - Жэщыбгми? - ДыгъункIи мэхъу. Ди псым щыщ яIухуамэ, уи хущхъуэм къыкIэлъыкIуагъэнщ: апхуэдэ хьэпшып зыхэбгъэкIыж хъурэ! - АбыкIэ узахуэкъым! Ди псым щыщ яIухуатэмэ, дыгъум я хьэлыр зыханынт. Бжэр къыттракъутэнущ, абы фIэкIмэ. Iутхын хуей хъуащ. Тыкуэным полицэ гуп къызэрыщIэгуащ. Уэрамым къыщыткIэщIэдэIухьа лIы гъур цIыкIури ящIыгъущ. НапIэзыпIэм дапхащ. Сэ зысхъунщIащ: - Сыт ди лажьэр? - Лажьэр къыфкIуэцIыхуэ! Фи лажьэр фэ къыджефIэнщ! ЗэхэфщIыхьар фщIэжыркъэ! - къысщIэкIиящ бзэгузехьэр. - Зыри зэхэтщIыхьакъым,— жызоIэ. - Ди лажьэращ сымыщIэр. - Еплъыт абы! - мэкIий бзэгузехьэр.- Зыри имыщIафэ зытрегъауэ! Псым хущхъуэ хэзыдзар уэракъэ? БуцIэпIащ псыр! - Дауэ зэрызуцIэпIар? Сыт есщIар? - Псым цIыхур ефэ хъужыркъым! Ефэмэ, зокIуэкI! Я фэм йокI, я хьэлым токI! Мастэ хаIукIи, сэбэп къахуэхъуркъым! ЦIыхур вгъэунэхъуащ! - Дгъэунэхъуакъым! - жысIащ.- Зыри дыбзыщIыркъым, зыри щIэдуфэркъым. ЗэкIуэкIыркъым цIыхур, емыфIакIуэмэ! Хьэрэм зигу илъар хьэлэл мэхъу. ПцIыупсым и хьэлыр зыхен. Щхьэхуещэмрэ бзитIщхьитIымрэ цIыху тэмэм мэхъуж. Ар фIыкъэ! ЦIыхум фIыкIэ захъуэжмэ, нэгъуэщ! дыхуей дэ! Иджыри къэс зыми къехъулIакъым ар, къехъулIауэ тхыдэм ищIэжыркъым! Дэ къыдэхъулIащ, сыт абы щхьэкIэ дыщIэбгъэкъуэншэ- нур? - Мыр и акъыл итыжкъым! Мыбы и щхьэр зэмыкIуэкIамэ, си пащIэр фэзгъэупсынщ! - жиIащ полицэм ящыщ зым, адрейхэри акъылэгъу хъуащ абыкIэ. Нэгъуэщ! зым къыщIигъужащ: - Мы тIум нэхъ шынагъуэр мо лIыжьыращ. Мы хъэрахъэм апхуэдиз зэхищIыхьыфынутэкъым, тыкуэнтетыр мыхъуатэмэ. Еплъ цIыхум иращIам; я пIэм ирахуащ, зэрыгъуамэр зыхрагъэщIэжащи, я щхьэр фIаудыж, зызыукIыжаи щыIэщ! Апхуэдэ лей епх хъурэ цIыхум! КIэ етын хуейщ мы бзаджащIэхэм! Полицэм зыкъыдадзащ. - Догуэт! - жиIащ тыкуэнтетым. - Дзыгъуэр къэзвгъащтэ! Тыкуэныбжэри сывгъэгъэбыдэ. Дунейм зихъуэжмэ, си хущхъуэм щIэупщIэ иIэнкIэ мэхъу. Бжэр сымыгъэбыдэмэ, хущхъуэр зэбграхынщи, цIыхур зэтеунэхъуэнщ. Полицэм дызэпаубыдри дралъэфэжьащ. Дигу фIы къытхуащIащ: ди Iуэхум хэплъэху, хьэпсым драдзэнурэ драгъэсынущ, ди Iуэхур зэхагъэкIмэ, тхуэфащэр къыдащIэнущ - лъэхъуэщыр ди унапIэщ. Iулъхьэ яхуэдгъэлъагъуэмэ, даутIыпщыжынкIэ хъункъэ полицэм? Ар сигу къэкIри асыхьэтуи сыщIегъуэжащ: ди псым щыщ ирафамэ, Iулъхьэ яхэзэгъэнукъым. Пщэдджыжь нэмэзщ. Газет зыщэхэр уэрамым къыдыхьауэ зэрогъэкIий: «ХъыбарыщIэм зыхэвмыгъэкIыж! Узыфэ бзаджэ къежьащ!.. ГупцIанэ узыфэ!.. Псэ къабзэ узыфэ!... Феджэ! Фыблэмык!!..» Унэ, тыкуэн, лъэщапIэ зэхэкъутахэм даблок! - зауэ щекIуэкIа къалэм ныжэбэ! Полицэр уэрамым дэзщ. Сыкъэгузэващ: дызэримыгугъауэ къыщIидзынкIэ мэхъу мы Iуэхур! Полицэм солъэIури, газет къызощэху. Трамвайм драгуащ. Газетыр зэкIуэцIызохри псалъащхьэм срожэ: «Телъыджэлажьэ къэхъуащ! КърикIуэнур зыми ищIэркъым!» Абыи и лъабжьэм щIатхащ: «Ефэ-ешхэ щищIам щыгъуэ уэзирым и щхIэр зэгуаудащ! Нэчыхьытх махуэм щауэр делэ хъуащ! Щыкъу анэ минрэ щитхурэ яукIащ! БзаджащIэ гуп теуэри, лажьэ зимыIэ къулыкъущIэм и щхьэр вакъэкIэ къракъутэхащ! Афияным ебэн хасэм и тхьэмадэ профессор Балбуш афияныр зэрысэбэпым теухуауэ лекцэ къеджэнущ ныщхьэбэ!» А псалъащхьэхэр гъэщIэгъуэн къысщыхъуакъым. ЗгъэщIэгъуар газетхэм я мыхьэл къызэращтарщ: пцIы яупсыжыркъым, напитIыгъи яхэлъыжкъым! Баб ал-Хьэляк дыносри, хьэпсым дыщIалъафэ, къыткIуэцIопкIэжри зы пэш кIыфI дыщIадзэ. Зы шэнтыжь фIэкI щIэткъым пэш кIыфIым. Сэ шэнтым зытезгъэзэгъащ, тыкуэнтетыр унэ лъэгум итIысхьащ. ТхьэмыщкIафэ зытригъауэри, тыкуэнтетыр къысхудэплъеящ: - Арэзы ухъуа иджы? - Зыхуэгъэшэч, укъэмыдзыхэ! - жызоIэ. - Дапщэрэ зэрысшэчынур? КIапсэлэрыгъур си пщэм кърадзэху сшэчын хуей? - Умыдзыхэ итIани! Зэман диIэщ: ди Iуэхум Iэджэрэ хэплъэнущ - напIэзыпIэм дызэфIэкIын уи гугъэ? Ныжэбэ палъэнукъым ди щхьэр. - Ныжэбэми пщэдейми, палъэнущ! - жери тыкуэнтет лIыжьыр хэщэтыкIащ. Сигу щIэгъуащ лIыжьым: гъащIэр IэфIщ - сыт пщIэн? - Палъэнукъым! ЛIы зыукIым илъэсипщIщ тралъхьэр. Сыт ди щхьэр щIыпалъэнур? ЛIы дыукIакъым... - ЛIы дыукIакъым жыбоIэ! Нэхъ Iеиж зэхэтщIыхьащ: цIыхур я пIэм итхуащ, зэхэзехуэн тщIащ. ДуцIэпIащ, кIэщIу жыпIэмэ! - Хэт и цIыху? - Ди цIыхур! - Ди цIыхур Iэджэ мэхъу: зыр хьыкумэтым и жагъуэгъущ, зыр ифIщ. Зэхэзехуэн тщIар хьыкумэтым и жагъуэгъурауэ жытIэнщ. Хэт хьыкумэтым и жагъуэгъур, зыпэщIэзысэр? ЦIыху тэмэмыращ, зи акъыл зэтесыращ, гу къабзэ зиIэращ! ЦIыху тэмэмыр, зи акъыл зэтесыр, гу къабзэ зиIэр дгъэунэхъумэ, хьыкумэтым и сэбэп хэлъкъэ: хэт къедэуэжын итIанэ, хэт зыкъыпэщIисэжын? КъыбгурыIуэрэ? КъыбгурыIуэмэ, ар зы! ЕтIуанэращи, хьыкумэтым еубзэхэмрэ ебзейхэмрэ сэтей къэхъунущи, зырыз-тIурытIурэ хагуэнщ, я пэр щIым щахуэнщи, хьыкумэтыр жагъуэгъуншэ хъунщ! Ари къыбгурыIуакъэ? КъызэрыщIидзымкIэ, хьыкумэтым Iуэхутхьэбзэ хуэдлэжьауэ къокI! Iэпэ къыттралъхьэнкъым! ДаутIыпщыжауэ плъагъунщ! Умыдзыхэ! УкъыхэмыщтыкI! - Хьыкумэтым я фIэщ дыхъункIэ угугъэрэ? - Сыт дыщIэмыхъунур? - Псыр дуцIэпIащ. Уэзирхэри псы ефамэ-щэ? - Раис-уэзирым телеграмма хуедгъэхьынщ: «Псым фемыфэ, псым хущхъуэ хэткIэри, дуцIэпIащ, фысакъ!» - жытIэнщи. Си жыпым сиIэбэрэбыхьри, къэрэндащрэ тхылъымпIэ кIапэрэ къисхащ: - КъедаIуэт, мыр хъункъэ: «ПщIэ зыхуэтщ! зиусхьэн раис-уэзир! Хущхъуэ зыхэткIа псым уемыфэ, уи уэзирхэри иумыгъафэ — и зэран къывэкIынущ, фытеунэхъуэнри хэлъщ, фи гум фIеягъэр ирилъэсыкIынурэ. Фызэфэнур щIы щIагъым къыщIаш псы фIэIущ. Псы фIэIур зэран къыфхуэхъунукъым, фызэгуиудыху фефэми. Алыхьым фыкъихъумэ!» Телеграммам зэ сыкъоджэжри, тыкуэнтетым зыхузогъэлI: - Хъуакъэ! - Ефауэ къыщIэкIмэ-щэ? Телеграммэр нэмыс щIыкIэ?.. - Абы ди Iуэху хэлъкъым! Телеграммэр яIэрыхьэрэ ди гум бзаджагъэ зэримылъар ялъагъумэ, дэ нэгъуэщI дыхуей? Дыхейщ итIанэ! Бжэм сытоуIуэри къэрэгъулым соджэ, телеграммэр бжэм дызогъэжри къэрэгъулым солъэIу: «Мы телеграммэр раис-уэзирым хуегъэхь, узгъэфIэжынщ, хуит дыхъужмэ...» СотIысэхыжри, газет къызощтэ; зэманыр иризгъэкIуэнщ, напитIыгъэ зыхэмылъыж газетхэри зэрыхъуар зэзгъэщIэнщ. Къаир къыщыдэкI газет нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщщ къэсщтар. Псоми зи цIэ тщIэ цIыху Iущ гуэрым и тхыгъэшхуэ тетщ газетым. И цIэ измыIуэми, къэфцIыхужынущ цIыху Iущыр, итхам сыкъыфхуеджэмэ. Губзыгъагъэ Iэджэ къыщIэкIащ абы и къалэмыпэм — гъэхуауэ, узэщIиIэтэу, ущIигъэпхъуэн хьэзыру. Нобэрей газетым тридза тхыгъэм фХищаращ сыкъэзыгъэуIэбжьар: «ЩIакхъуэ Iыхьэм и хьэтыркIэ»! Сыт абы къригъэкIыр цIыху Iущым, дэнэ апхуэдэ псалъащхьэ къыздрихар? Си дамэр дызогъэуейри, цIыху Iущым и тхыгъэм седжэн щIызодзэ: «ЩIакхъуэ Iыхьэ цIыхур щIэпсэур? Сыт щIакхъуэ Iыхьэм къыпхуищIэнур? ЩIакхъуэ IыхьэкIэ зигъэнщIрэ цIыхум? ЩIакхъуэ Iыхьэ къудейкъым дэ пцIы щIэдупсри, цIапIагъэ щIэдлэжьри, дыщIэнапитIри! ЩIакхъуэ IыхьэкIэ зыдгъэнщIынукъым дэ, дынэпсейщи, дыныбаблэщи, гъаблэгу тщтащи! МащIэрэ фыкъэзгъэпцIакъым сэ, мащIэрэ фызгъэплъэкъуакъым. СыфитIнэт, напитI сиIэти, аращ пцIы щIыфхуэзупсари фыщIэзгъэплъэкъуари. Газетым и къалэныр сыт фи гугъэ? Пэж ятх фи гугъэ газетхэм? Фыщыгугъ абы! Я гум илъ ятхынукъым газетхэм, сыт ятхми, щIатхыр ахъшэщ. Газетхэм «Ди хэкур фIыуэ дывгъэлъагъу, ди культурэм зедвгъэгъэужь, хуитыныгьэмрэ зыузэщIыныгъэмрэ дыхуэвгъэлажьэ» щыжаIэкIэ, фи фIэщ фымыщI. Езыхэм я фIэщ хъужыркъым а псалъэ дыгъэлхэр, абыкIэ фагъэплъакъуэурэ, газетыр зэрывагъэщэхунщ зыпылъыр, абы ахъшэ къызэрыщIахынщ. ПцIым фейдэ къыпэкIуэрэ – иугъащIэ пцIым! Хъыбар дыхьэшхэнымрэ ауанымрэ нэхъыбэж къыщIахыфрэ – яугъащIэ абы- хэм! ЦIапIагъэ ятхми, пцIы яупсми, щхьэр ягъавэми, газетыр ящэхумэ, ар къыдэзыгъэкIыр нэгъуэщI хуейкъым. Фейдэ къыпэкIуэмэ, сытри традзэфынущ, я напэм еплъынукъым. Мылъкум хуэкIуащ псори, нэгъуэщI къытфIэIуэхужыркъым дэ, мылъку щхьэкIэ дымыщIэн щыIэкъым, пцIыи дыупсыфынущи, дигу имылъри тIуэтэфынущ, фызэрыдгъэщхьэрыуэри дигу къеуэнукъым - апхуэдэ ди щыпэщIэкъым дэ! Газет гуэрым махуитI-щы и пэкIэ тетащ сионистхэм ядэщI америкэ кинокомпаниехэр зыуб тхыгъэ бэлыхь. Тхыгъэр зи къалэмыпэм къыщIэкIам тхьэ щиIуэжырт а компаниехэр Iумпэм щIын хуейуэ! «Америкам щытрах фильмхэр Египтым къредгъашэ хъунукъым!» — арат тхыгъэр зей губзыгъэжьым дызыхуриджэр. Ди хэкур фIыуэ тлъагъун хуейуэ дыхуриджэртэкъэ тхыгъэм? Дыхуриджэрт, захуэт абыкIэ. А тхыгъэм щIагъуар фщIэрэ? Реклама! «Мыпхуэдэ фильм телъыджэм феплъ! Америкам щытрахащ фильмыр! Хуэдэ флъэгъуакъым! БлэвмыгъэкI!» - арат тхыгъэм дыщIагъуа рекламэр! Фигу техуэркъэ? Тевгъахуэ: ахъшэ къыщIахыфынумэ, сытри традзэнущ газетхэм! Рекламэр лъэпсейщ, дыщэ уасэщ! ЗэрынапитIым, зэрыфитIнэм иригузавэркъым газетыр. Америкам къыщыдэкI фильмхэр Iумпэм ящIын хуейуэ ятхми, ахэр ягъэпIиймэ, газетхэр хилъафэркъым. Хилъэфэн дана къэна, фейдэ къахухок! КъызгурыIуаркъым: сыт а псор щIывжесIар, сыт газетхам сащIыхуашхыдар? Сыт, жызоIа, си жыпым ахъша къизыкуа хьыкуматым, сызарихабзащи, сыщIыщымытхъур? Хьыкуматым ахъша дадзыха и куэдщ, и ахъши и бохъши цIыху тригъаплъаркъым, зыми иригъэбжыркъым икIи къригъэпщытэркъым и ахъшар. Ар сщIакъым, си щхьэкIа згъаунахуху. Пщэдджыжь гуэрым, редакцэм сыкIуауэ, махуа къэс суцIырхъ тхыгъэхам хуэдэ гуэрым селIалIэрт, хьыкумэтым сыхуэхъущIэу. Хьыкумэтым сигу ебгъауэ аратэкъым сыщIыхуахъущIэр, хьэуэ. «Газетым и тиражыр абы хигъэхъуэнущ, тхы, яхуахъущIэ, яхущIэджа!» - жери редакторым си ища къыдилъхьати, арат щIэзуцIырхъыр. УцIырхъыкIэ сощIэ сэ, пщIэ къы- зытезнэнукъым абыкIэ, сыкъызэрокIри. ПщIэ сыт щхьэкIэ къызытезнэнт, пщIэ (уасэ жыхуэсIэщ!) къыщыпэкIуэнукIэ! Тхыгъэр суцIырхъ пэтрэ, телефоныр къэзууащ. Къытызох: «Мыпхуэдэм дыхуейт». «Сэращ ар»,- жы- зоIэ. «НтIэ,- жи,- пащэр къопсэлъэнущ». «IуэхушхуэкIэ сыпхуейт, - къызжиIащ пащэм.- Уи унэ сынихьэнкIэ сыт ухуэдэ?» «Iэгъу!- жысIащ.- Уэ пхуэдэ цIыху цIэрыIуэ къысхуей хъуамэ, сылIэжынкъым!» Уэзир къудейкъым пащэр, къарал унафэр зыIэщIэлъ партым и тхьамадэщ, ар зи тхьэмадэ партым нахъ лъэрызехьэрэ нэхъ зылъэкIрэ ди къаралым иткъым. АпхуэдэлI къысхуеблэгъэнумэ, сыунакъэ! Сылъатэным хуэдэт, унэм сыщыкIуэжым! Дамэ къыстекIа къысфIэщIырт. Унэм исхэм яжызоIэ нобэ хьэщIа лъапIэ дыдэ къызэрытхуеблагъэнур. Къеблэгъащ хьэщIэ лъапIэ дыдэр. Доуэршэр, Iэджэм я щхьэфэ доIэбэ, политикэми дынос. Хьыкумэтым сызэрыхуэхъущIэм щхьэкIэ зыкъысхуигъэгусэуэ фэ зытригъэуащ пащэм. СыукIытащ пащэм зыщигъэгусэм. «Хьэуэ,- жиIащ пащэм,- хьыкумэтым узэрыхуэхъущIэр дигу къеуэркъым, ауэ иумыгъэлеищэ». Уэзирхэм къагуроIуэ, дауи, хъущIэным сыщесакIэ напIэзыпIэм ифI зыкъызэризмышэжыфынур. Хуэм-хуэмурэ... МащIэ-мащIэурэ... Хьыкумэтым ар зэхищIыкIынущ, хьыкумэтыр хьэтырыншэкъым, пщIэи текIуэдэнукъым... Хьыкумэтыр зэхэсщIыкIыфынутэкъэ сэри! Иджыри къэс сыубами сыхуэдзэлэшхами, зы махуэм зыкъезгъэкIэрэхъуэкIыжынти, щытхъупсыр къезгъэжэхынт - щIакхъуэ Iыхьэм уимыгъэщIэн щыIэ! Редакторым жиIэнур сыт? Редакторыращ газетыр зейр. Абы си тхьэкIумэр икъуз зэпытт: хьыкумэтым ухуэмыдзэлашхэмэ, газетым цIыху еджэнукъым. ЦIыху емыджэмэ - ямыщэхумэ жыхуиIэщ,- газетыр зэрыпсэунур сыт? И кIэр бжыхьым дихуэжынщи - макIуэ-мэлъей; сыкъэплъэгъуакъым-услъагъужакъым... Сызэрыщэнауэм гу лъитащ пащэм. «Уигу къызумыгъабгъэ, - жесIащ пащэм, сыгупсысэ зысщIри. - Хьыкумэтыр зэхызощIыкI сэ, и Iеи зесхуэнутэкъым. КъыщIэзгъанэр зыщ...» «КъыщIэбгъанэм дызэхищIыкIакIэщ,- къызжиIащ пащэм. - Абы щхьэкIэ умыгузавэ...» СытхьэкIумэIувтэкъыми, пащэм и псалъэр къызгурыIуащ; хьыкумэтым и ахъшэ дэдзыхам хэшхыкIын и жагъуэ хъунтэкъым редакторым... Ахъшэ дэдзыха и мащIэ хьыкумэтым! Ахъшэ дэдзыхар езыр зыхуейм тригъэкIуадэкIэ, хьыкумэтыр зыми иришэлIэнукъым жэуапым. Сэ сыхэкIуадэрэ: хуитыр езыращ, жэуап щимыхькIэ, хэти ирырегъэшх и ахъшэ дэдзыхар, сызезыхуэр сыт: щытхъупсыр къезмыгъэжэхмэ, напэншэкIэ къызэщ! Нэхъапэми сынапитIт, сыпцIыупст, мы зэм сыт къэхъужын?.. Нобэ къызгурыIуащ напитIымрэ бзитIщхьитIымрэ къащIэлъыр: гува-щIэхами кIэ згъуэтынущ! Си гум илъыр зыгуэрым къызжьэдеху, щIакхъуэ Iыхьэ къэзлэжьын щхьэкIэ, дяпэкIэ пцIы сыупс зэрымыхъужынур зыхызощIэ нышэдибэ лъандэрэ. Нобэ къызгурыIуащ: щIакхъуэ Iыхьэр пщIэнтIэпс къабзэкIэ къэлэжьын хуейщ, ар къозытыр Тхьэращ, уи пщэм дэс КъулыкъущIэракъым! ЦIыхум и напэм зыри пищI хъунукъым! Ахъшэ дэдзыхаи щыIэ хъунукъым! Хэт абы хуэныкъуэр? Хуэныкъуэр гурыIуэгъуэщ – хьэрэм зышхыращ! Ахъшэ дэдзыха зезыхьэ хьыкумэтым фыхуэсакъ – фIым фыхуишэнукъым апхуэдэ хьыкумэтым. Си щхьэкIэ сэ фыкъызогъэгугъэ: щIакхъуэ Iыхьэ къэзлэжьын щхьэкIэ, пцIы фхуэзупсыжынкъым дяпэкIэ!» Тхыгъэм сыщеджэм, си гур зэрыхэхъуам щIэ щIэткъым! Сигу зэгъа- уэ, тыкуэнтет лIыжьым сыхуоплъэкI: – Ди псым щыщ Iухуащ мыр зытха пцIипхъым! ДяпэкIэ ищIэм деплъынщ. Пэж жызыIэ куэд щыIэ? ДяпэкIэ пцIы зэримыупсынумкIэ тхьэ щеIуэж мыбы. Алыхьым хущIигъэхьэ! – Алыхьым жиIэ! – акъылэгъу къыздэхъуащ лIыжьыр. Си нэр газетым къысхутечыркъым. Кинорекламэм сынэсащ. Сыкъоджэ: «Дэ, кинокомпание цIэрыIуэм, зы фильм фэдгъэлъагъунущи, нэхъ мыхьэнэншэрэ нэхъ купщIэншэрэ дунейм къытехьауэ тщIэжыркъым. Сценариеми, фильмыр тезыхами, абы щыджэгуахэми нэхъ напэншэрэ нэхъ Iэшмэкъугурэ тлъэгъуакъым. Псэжьрэ бзаджэнаджэрэ фIэкI щыджэгуркъым фильмым. АпхуэдизкIэ гущыкIыгъуэщи, уи къэжьын къигъэкIуэнущ фильмым. Узэплъыр къыбгурыIуэркъым, псалъэ гъущэр йобэкI. ЦIыхум я гур зэрырихынщ фильмыр зыпылъыр: зэрыукI, зэрыфыщI, дыгъуэгъуакIуэ, къэхьпэ – нэгъуэщI щыплъагъуркъым. КъыджиIакъым жывмыIэж: фильмым фемыплъ, феплъмэ, фигу зэщы- уэнщи, щIэх зыкъэфщIэжынкъым!» – Заумысыжащ икIэм-икIэжым! – жиIащ тыкуэнтет лIыжьым. – Хьэдэр ягъея алъандэм? – Дыгъуэпшыхь хъунщ ди псыр щаIухуар... Соджэ адэкIи. Газетым мыпхуэдэ хъыбар сыщрихьэлIащ: «Хьэпшып тIорысэхэр щащэ тыкуэным фыщIыхьэмэ, фысакъ: я пIалъэр икIарэ пэт, хьэпшып тIорысэхэм я уасэм кIэрагъэхуакъым. ЗыкъевмыгъэгъапцIэ!» НэгъуэщI хъыбари сыкъоджэ: «Дохутыр пцIыупс къэунэхуащи, узыфэ псори егъэхъужыф. Фи псэр фужэгъужамэ, дохутыр пцIыупсыр зэвгъэIэзэ. Фыщымыс, фыкIуэ: фи нэкIэ флъагъунщ къывищIэр!» Политикэ Iуэхухэм сынэсащ. «Уэзирхэм я хасэм» псалъащхьэм щIэт тхыгъэм сыкъыщеджащ: «Уэзирхэм я хасэм щыхэплъащ къэрал Iуэхухэм. Хасэр сыхьэтищым щIигъукIэ зэхэсащ. Уэзирхэр зэрешар плъагъурт, къыщыщIэкIыжым. Уэзирхэм ящыщ зым еупщIащ ди корреспондентыр: – Сыт хуэдэ унафэ фщIа къэрал Iуэхухэм теухуауэ? – Сыт Iуэху жыпIа? – Къэрал Iуэхухэм. – Ы, къэрал Iуэхухэм теухуауи? Къэрал Iуэхухэращ нобэ дызытеп- сэлъыхьар. Хьэмэ сыщыуэрэ? – Ущыуэркъым, къэрал Iуэхухэращ фызытепсэлъыхьар. Сыт хуэдэ унафэ къэфщтар? – Тхьэр игъэпцI зыщIэм! – Iэу! Хасэм ухэсакъэ уэ? – Сыхэсащ. ЖеинкIи зызгъэнщIащ, хасэм сыхэсыху. ЕтIуанэ уэзирым доупщI. Абы нэхъ нэжэгужафэ етплъат: – Къэрал Iуэхухэм тепсэлъыхьа нэужь, хьыкумэтым сыт хуэдэ уна- фэ къищта? – Зыри къищтакъым. – Къэрал Iуэхухэм фытепсэлъыхьакъэ? – Хьэуэ. – Сыт-тIэ фызытепсэлъыхьар? – Дызытепсэлъыхьа щIагъуэ щыIэкъым. Къулыкъу дгуэшащ. Ди улахуэм дытепсэлъыхьащ. Сату уэзирымрэ финанс уэзирымрэ зэфIэнати, армыгъуейуэ зэдгъэкIужащ. – Дуней Iуэху щытыкIэм фытепсэлъыхьакъэ? – Тхьэм щхьэкIэ скIэрыкI! Щхьэ укъысщыхьа? – къысщIэгубжьащ уэзирыр. – Дуней Iуэху щытыкIэм сыхуэныкъуэ сэ! Раис-уэзирым еупщI. Раис-уэзирым деупщIын ди гугъати, зигъэпщкIури зыкъыдигъэгъуэтакъым. Маршынэм итIысхьэжрэ пэт дрихьэлIати, дыщеупщIым, къыдэхъуэнри баш къыдиутIыпщащ». «Уэзирхэр» псалъащхьэм щIэт тхыгъэхэм щыгъуазэ зызощI. Мис зы хъыбар: «Мэкъумэш уэзирыр Александрие зыплъыхьакIуэ кIуащ, и Iуэху лъэпкъ щымыIэ пэтрэ». «ТуризмэмкIэ уэзирым и кабинетым дыщIыхьати, тхьэ щиIуэжащ жэщи махуи дунейкъытехьэ имыIэу: Iуэхум къыдэхуэркъым, и щхьэм къос Iуэхур. Уэзир къулыкъур тыншкъым. Къэралымрэ цIыхумрэ емыплъатэмэ, уэзир къулыкъум зэрытекIрэ куэд щIат». НэгъуэщI газет къызощтэри, «Хэт захуэр? Хэт къуаншэр?» псалъащхьэм щIэт хъыбарым сыкъоджэ: «Хьыкумэтым и унафэкIэ мэджлисыр зэбграутIыпщыкIыжащ, къэрал бюджетыр и чэзум къызэрамыщтам щхьэкIэ. Мэджлисым зэрилъытэмкIэ, хьыкумэтыр зэбгрыхун хуейщ, цIыхум дзыхь кърагъэзыжыркъыми». – Сыт жыпIэн? – соупщI тыкуэнтет лIыжьым. – Сыт жысIэнур? Хьыкумэтым пцIы иупсыжыркъым, щимыупсыжкIэ, мэджлисыр зэбгрихун хуейщ. Мэджлисми бзитIщхьитIыгъэр зыхинащ, щызыхинакIэ, уэзирхэр трихун хуейщ. Тыкуэнтетым и нэр къригъэжри, газетым зытриубгъуащ, телъыджэ къыIэщIэлъэгъуа хуэдэ: – Мыбы уеджа? Ди гугъу ящI! – Дэндей? «БзитIщхьитIыгъэр зыхэднынкIэ щIэхъуар хэт зи лажьэр?» тхыгъэм теIэбащ тыкуэнтетыр. Хьэрф пIащэкIэ традзауэ, хьыкумэтыр зэрытекIамрэ мэджлисыр зэрызэбграхуамрэ я хъыбарым и лъабжьэIуэкIэ сыкъыщеджащ: «Псори зи лажьэ бзаджащIэхэр къаубыдащ. Лажьэр къатихуэ а тIум! БзитIщхьитIыгъэр зыхозыгъэн хущхъуэ псым хакIутэри, зэрыкъэралу дагъэунэхъуащ! Бзэгузехьэ набдзэгубдзаплъэм и фIыгъэкIэ бзаджащIэхэр къаубыдри хьэпсым ирадзащ. Я унагъуэбжэр хурагъэщIыжынущ къэралыр зытеунэхъуа бзаджащIэхэм!» – ЛIо тщIэнур? ДаIэщIэкIуэдакъэ? Ди кIэр бжыхьым дэтхуэжа- къэ! – гузэващ тыкуэнтет лIыжьыр. – ДыщIэгузэвэн слъагъуркъым, – жесIащ лIыжьым. – Умышынэ. Газетыр сушкIумпIри хыфIэздзащ. – ДикIуэсыкIыжыфынукъэ мы хьэпсым? – ДикIуэсыкIыжыфынукъым. ДыщIикIуэсыкIыжыни щыIэкъым. ДыкъикIуэтыж хъунукъым! – сыкъыхуэгъэдэIуакъым лIыжьым. – Сыт тхузэфIэкIынур, дыкъимыкIуэтыжмэ? – игу зэгъэжыркъым тыкуэнтетым. – ХеящIэр къыдэплъын уи гугъэ? – Алыхьым жыхуиIар хъунщ, думыгъэпIэщIэкI... ЛIыжьым зигъэукIуриящ. Дешат, ди жеини къэкIуати, сэри зезгъэщIащ. Бжэ Iyx макъым дыкъигъэушащ, жейм дыхилъэфа къудейуэ. МустантIыкъым* деж дашащ. Япэ щIашар сэращ. МустантIыкъым и пащхьэ сиуващи, соплъ, езыри къызоплъ. – Уи цIэр? Си цIэр жесIащ. НэгъуэщIкIи къызэупщIурэ, жэуап естащ. ИтIанэ и нэр къыстриубыдэри сызэпиплъыхьащ, уафэм сыкъехуэха хуэдэ. Сэри зэпызоплъыхь мустантIыкъыр, си нэр тезубыдауэ. Срихухьын мурад зэрищIар IупщIщ, хузэфIэкIмэ, сызыIуригъэлъэдэнут мустантIыкъым. Зыкъомрэ къызжьэхэплъыхьри, къызэупщIащ: – Дыгъуэпшыхь сыхьэт пщыкIузым дэнэ уздэщыIap? МустантIыкъым сызэрырихухьынур слъагъурти, зызумысыжын мурад сщIащ: – Зиусхьэн мустантIыкъ! Гугъу зумыгъэхь, сэ зызумысыжынущ: псым хущхъуэр хэзыкIар сэращ. ЗызэрызумысыжамкIэ Iэ тездзэнщи, тхылъ уэстынщ. МустантIыкъым и фэр зэкIуэкIащ. Сэ зызумысыжмэ, езым ебгъэщIэнур сыт? ЗэрыIэзэжьыр къигъэлъэгъуэн хуейкъэ! – Щхьэр къысхуумыгъэуз! СызэрыноупщIымкIэ жэуап къызэт! – Узыхэмытын ухэмыт, сыт зыщIэбукIыжыр: бжесIэр тхыи, зэфIэкIащ! МустантIыкъыр[1] стIолым IэштIымкIэ теуащ, полицэ къриджэн мурад ищIа хъунти, и жьэр зэщIиха къудейуэ телефоныр къэзууащ. Телефоныр къытрипхъуэтри, мэлым нэхърэ нэхъ Iэсэ хъужащ мустантIыкъыр: – СынодаIуэ... КъызгурыIуащ... Уи жыIэм сыфIэкIынкъым, зи щIыхьыр ин!.. Сыхьэтиблми?.. СыкъыкIэрыху хъурэ!.. Узыншапэу!.. Телефоныр трелъхьэжри, мустантIыкъым и нэщхъыр зэхеукIэж, и жьэр еущI, полицэр къриджэну хъунти. Телефоныр къозу аргуэрым. – СынодаIуэ, пащэ!.. IэплIэшхуэ пхузощI!.. Узахуэщ, пащэ, узахуэщ!.. Сигурэ си псэкIэ!.. Аракъэ сэри жысIэр!.. Ар нэхъыфIщ, дауи!.. Тхьэм утхуигъэпсэу, зиусхьэн!.. Телефоныр къэзууху, къыщолъэт мустантIыкъыр, телефоныр игъэтIылъыжакъэ – зрегъэщэтэхыжри, и нэщхъыр зэхеукIэж. Аргуэру къэзууащ телефоныр. МустантIыкъыр къыщылъэтащ, ауэ щIэх дыдэ зригъэщэтэхыжащ, и нэгур зэхэуауэ: – УзыфIэфIыр пщэфI!.. Си Iуэху хэлъ абы?.. Щыщ хэсщIыкIыркъым! Мыпхуэдизрэ укъэмыпсалъэ! Сэ схущIыхьэркъым!.. Ар жери, трубкэр тридзэжащ. Сигу къэкIащ асыхьэтым: псы ефатэ- мэ, езыри тыншыжынут, сэри сытыншыжынут. Къатибым жызоIэ: – Зиусхьэныр псы зэрыхуэлIар плъагъуркъэ: псы егъафэ! Къатибым псы къихьри мустантIыкъым и пащхьэ иригъэуващ. МустантIыкъыр къыдэплъеиххакъым: «жьгъумпI!» жери псыр ирифащ. Заул дэкIри, и щхьэр къиIэтащ: – Ыыы, дэнэ дыздынэсар? Къатибым и жьэр иущIат, ауэ сэ япэ сищащ: – Зиусхьэн мустантIыкъ! Мыпхуэдиз хэлъкъым мы Iуэхум! Сэ зызумысыжащ: псым хущхъуэ хэзыкIутар сэращ, сэращ цIыхур зытеунэхъуар, къыстралъхьэр си хьэлъэщ, сыпшыныжынкIэ сыхьэзырщ! – Адрейри къыщIэшэ! – жери полицэм унафэ хуищIащ мустантIыкъым. Тыкуэнтет лIыжьыр къыщIашащ. МустантIыкъыр къеупщIурэ, лIыжьым жэуап итащ: и цIэр, и унэцIэр, къыщалъхуар, щылажьэр, илэжьыр, и ныбжьыр, и щIэныгъэр – къатибым итхащ мустантIыкъыр къызэреупщIауэ хъуар. – Хэт хущхъуэр псым хэзыкIутар? – Мыращ! – жери и Iэпэр си дежкIэ къишиящ. – Сэри сригъусащ, жэуап дэсхьыну сыхьэзырщ. Къэхъунур ищIамэ, хущхъуэр псым хикIутэнтэкъым. Делэт, кърикIуэнкIэ хъунур ищIэртэкъыми, аращ хущхъуэр псым щIыхикIутар. МустантIыкъым и фэмкIэ къэсщIащ нетIэ зэфа псыр псыхэкIуадэ зэрымыхъуар. И щхьэр игъэсысри, мустантIыкъыр тыкуэнтетым къеупщIащ: – Куэд щIауэ зепхьэрэ апхуэдэ хущхъуэ? – Iэджэ щIащ. – Шыдыщхьэ! Емынэм щхьэкIэ убзыщIа иджыри къэс? Напэ уиIэтэкъэ, гулыцI уиIэтэкъэ? ЦIыхур зэрыбзитIщхьитIымрэ зэрынапэншэмрэ плъагъурэ пэт, хущхъуэ узэриIэр убзыщIащ! Ар къыпхуэгъу хъунукъым уэ! Мыр Iуэху джэгукъым. НэIибыр* хэгъэплъэн хуейщ мы Iуэхум. – Ар жери, ди ужь икIыжащ мустантIыкъыр. Хьэпсым дашэжащ. Дигу фIы щыщIэнт а махуэми жэщми! ШыгъушыпсыпIэм дыхэлъащ. Пщэдджыжьым мустантIыкъым деж дашащ: къызэрыдэупщIамкIэ загъэнщIатэкъым. Дыщашэм, полицэм делъэIури, газет къэтщэхуащ. Газетым ди хъыбар тетт: «БзаджащIитIыр къаубыдащ! БзаджащIэхэм здеупщIым, мустантIыкъыр псы ефэри зэкIуэкIащ. ЗэкIуэкIащи, бзаджащIэхэр е утIыпщыжын хуейуэ, е апхуэдэ хущхъуэ зэраIэр иджыри къэс зэрабзыщIам щхьэкIэ гъэтIысын хуейуэ къегъэув мустантIыкъым». Абы пеуэ нэгъуэщI газетми традзащ ди хъыбар: «Дыгъуасэ пщэдджыжьым къаубыдащ псым хущхъуэ хэзыкIа бзаджащIитIыр. Дыгъуасэ сыхьэтипщIым бзаджащIитIыр мустантIыкъым и пащхьэ ирашащ. Щрашэм, мустантIыкъыр къагъапцIэри, псы ирагъэфащ бзаджащIэхэм. Псыр зэран къыхуэхъуащ мустантIыкъым: бзаджащIитIым еупщIын идэжыркъым, нэIибым иритащ а бзаджащIитIым я Iуэхур. ТIури е утIыпщыжын, е гъэтIысын хуейуэ елъытэ мустантIыкъым. Къэралым зы цIыху къабзэ къызэримынэжар ящIэрэ пэт, бзаджащIитIым хущхъуэр ябзыщIащ. Апхуэдэ хущхъуэ зэраIэрэ Iэджэ щIащ, итIани ириIэзакъым. Лей ирахащ цIыхум! НэIибым и унафэкIэ, бзаджащIитIым я Iуэхур нэгъуэщI мустантIыкъым и пщэ далъхьащ. Абы и тхьэкIумэр хуакъузащ псы ефэ мыхъуну. Щыгъуазэ дызэрыхъуащи, хущхъуэм зэIимыгъэхьа псы фэндырэ зыбгъупщI къинащ къэралым, абы ирагъэфэнур къэ- рал унафэщIхэмрэ хабзэм ирилажьэ къулыкъущIэхэмрэщ. Абыхэм ящыщщ бзаджащIитIым я Iуэхур зэхигъэкIын хуейуэ зи пщэ далъхьар. Хущхъуэм гъуэгу ирамытын щхьэкIэ, я гуащIэ еблэжыркъым щIэныгъэлIхэри хабзэм и хъумакIуэхэри. Нил IуащIэн хуэдэуи жаIэ. Хущхъуэм зэригъэкIуэкIахэр къаубыдурэ лъэныкъуэ ирагъэз. Хущхъуэр зэран хуэхъуауэ гу зылъатэхэр зэщIакъуэнурэ къумым ирадзэнущ, цIыхум пэIэщIэ ящIын щхьэкIэ. Апхуэдэ фрихьэлIэмэ, фымыбзыщI, бзэгу фхьын хуейуэ унафэ ящIащ». Газетыр зэзгъэтIылъэкIри, тыкуэнтетым сеплъащ: – ГугъапIэ диIэжкъым! – Сыт щIыдимыIэжыр? – Псы ирагъэфэнукъым къулыкъущIэхэр. Нобэ къыдэупщIыну мустантIыкъыр псы ирамыгъэфам ящыщщ. МустантIыкъым дызыIуригъэлъэдэн ди гугъащ. Куэдрэ дриху- хьакъым, занщIэу зыдумысыжати. Ар къыдэупщIа нэужь, хьэпсым драдзэжащ. Зы махуэм зы махуэр кIэлъокIуэ, дэ хьэпсым дызэрисщ. Хьэпсым зыкъомыфIрэ драгъэбэмпIыхьри, хеящIэм и пащхьэ драшащ. ХеящIэм я унэм цIыхур щIэзщ. Ди благъэхэри, ди ныбжьэгъухэри, ди хэгъэрейхэри къэкIуащ, Iэ къытхуащI, къыдогуо: «Фымышынэ! Фымыгузавэ!» ХеящIэхэм нэкIэ дашхынущ, нэщхъыдзэ защIэщ – ди псыр зэраIумыхуар нэрылъагъущ. Щыхьэтхэм ящыщ зы къраджащ. Полицэр тыкуэным нэзыша бзэгузехьэрат япэ къраджар. Дакъикъэ зыщыплI нэхъыбэ ягъэпсэлъакъым бзэгузехьэр. ИтIанэ чэзу-чэзуурэ къыщIашащ пцIы упсыкIэ зымыщIэжхэр, зигу фIей имылъыжхэр, зи напэ къабзэ хъужахэр, хьэрэм зымышхыжхэр, бзитIщхьитIыгъэ зыхэмылъыжхэр. Бэлыхьым хэддзащ а тхьэмыщкIэхэр, ди псым едгъафэри! Хьэзаб ятетлъхьащ! Дауэ зэрыпсэунур, пцIы ямыупсыжмэ, я гум фIей имылъыжмэ, хьэрэм ямышхыжмэ, мыбзитIмэ, мыщхьитIмэ?.. МутIэхьимым* псэлъэн щIидзащ: – Зиусхьэнхэ! Мы фи пащхьэ иситIым нэхъ бзаджащIэрэ нэхъ щIэпхъаджэ зылэжьарэ тхыдэм ищIэркъым! Мы тIум зэхащIыхьар щыплъагъукIэ, уи щхьэфэцым зресэ! Ар къазэрыхуэгъун щыIэкъым! ЦIыхур ягъэунэхъун мурад яIащ мы бзаджэнаджэхэм, ди икIагъэмрэ ди цIапIагъэмрэ зыхыдагъэныным иужь ихьэри. БзитIщхьитIыгъэ яхэмылъыжмэ, цIыхур дауэ къызэрызэхэнэнур? Зыр зым хуэшэчыжын итIанэ? ПцIы имыупсмэ, лIыр и фызым зы махуэ дэпсэуфынукъым. Хьэрэм имышхмэ, цIыхум и Iуэхур дэкIынукъым, и щхьэр игъэпсэужыфынукъым! Партхэм сыт ящIэжынур итIанэ, хьыкумэтым сыт илэжьынур? Хэт фIым дыхуэзыгъэIущыжынур, газетхэми ятхынур сыт? ХеящIэхэмрэ уэчылхэмрэ ебгъэщIэжынур сыт жызоIэ?! Зиусхьэн хеящIэхэ! Сэ куэд къезгъэкIуэкIынукъым, арыншэми нэрылъагъущ мы тIур зэрыкъуаншэр. БзаджащIэхэм заумысыжащ, заумысыжа щхьэкIэ, яхуэбгъэгъуи ящхьэщыпхи хъунукъым! Ар яхуэфащэкъым абыхэм! ТIури укIын хуейуэ солъытэ. Сэ къызгуроIуэ: мы тIур дукIмэ, дахуэупсауэ аращ. ДукIмэ, хьэлэлыгъэм, гущIэгъум, къабзагъэм зэщIицIэла дуней цIапIэр ябгынэнурэ, я псэр тыншыжынущ! МутIэхьимым пщIэнтIэпсыр ирилъэщIэкIри, полицэм хуеплъэкIащ: – Псы сегъафэт! И жыпым зы бащырыбэ кърихри псы къригъэхъуащ полицэм. МутIэхьимым зы «къуртI» ищIри, и пэр зэригъэлъащ: – Псы щIыIэ уиIэкъэ? – Мыбы фIэкI уефэ хъунукъым. Аращ хьыкумэтым я унафэр. Уэчыл къэтщтакъым, дызэрымыкъуаншэр тщIэжырти. Ди щхьэ дыкъыщхьэщыжыфынут. – Сывгъэпсалъэ, – жызори хеящIэм солъэIу. – Псалъэ! – къызжаIэ. – Сыт къыджепIэнур? – ВжесIэнуращ... – Сыкъотэджри, хеящIэм я пащхьэ соувэ. – Ди псым щыщ фIухуамэ, си гуапэ дыдэ хъунут. ДаукIын хуейуэ къегъэув мутIэхьимым. Фэ абы акъылэгъу фызэрыдэмыхъунум шэч къытесхьэркъым. Лей къыттевгъэхьэнукъым, ди псым щыщ фемыфами, захуагъэм фызэремыбэкъуэнур сощIэ. Ди псым ефахэр нэгъуэщI зэрыхъуракъэ фыщIэгузавэр? Абы ущIэгузэвэн хэлъ? ЦIыхухэм я хьэл мыгъуэжьыр зыханэмэ, псори я пIэ иувэжынущ. Мы дуней дызытетыр фигу ирихьрэ фэ? ПцIы яупсурэ, къэралхэр зэраушт, зэрагъэфыщI, зэрагъэшх, зэтракъутэ, зэтракъутар зэтрамыухуэж щIыкIэ зауэмрэ банэмрэ щIэрыщIэу яублэж... ПцIым и лъэр щIэуда хъумэ, цIыхухэм къагурыIуэнущ ер къэрал унафэщIхэм я пэм къызэрикIыр. КъагурыIуэнущ пцIыкIэ къызэрырашэкIыр, я гум фIы зэримылъыр, зэрыщхьэхуещэхэр. Щхьэхуещагъэм и лъэр щIэвуди, феплъыт къэхъум! Къэхъунуращ: хьэрэм зышхри цIыхум я лъыр изыфри сэтей къэхъунущ. ЗылъэкIыракъэ зи унафэ увыр, зи псалъэ пхыкIыр? ТхьэмыщкIэм я фэм дэкIыр ялъагъурэ абыхэм, ягу щIэузрэ тхьэмыщкIэм? Щхьэхуещагъэ яхэмылъамэ, цIыхум лей кIэлъызэрахьэнтэкъым, захуагъэми текIынтэкъым! Зиусхьэн хеящIэхэ! Щхьэхуещэхэм ди къэралымрэ ди цIыхухэмрэ иращIэр флъагъуркъэ! Ди къэралым цIыху мелуан тIощI исщ, абы и нэхъыбапIэр факъырэщ, Iэщым пащIащ, кърагъэлэжьри шхын щхьэкIэ зымыгъэлIэн мащIэ тIэкIущ. Ди цIыхум я нэхъыбапIэр гъэрщ, хуитыныгъэ дгъуэтауэ жаIэ щхьэкIэ. Унафэр цIыхубэм яIэщIэлъщ жаIэ. Сищхьэуз яIэщIэлъщ! Къэрал унафэр цIыхубэм IэщIалъхьауэ дощI. Абы щыгъуэ тIум язщ: а цIыхубэр е щхьэемыгугъущ, хьэзабыр зэрызыщхьэщахыным щыпымылъкIэ, е мы дунейм теткъым къафIэIуэху, я къурмакъейр зэрыщаубыдыкIари зыхащIэркъым, тхьэмыщкIагъэм, икIагъэм, насыпыншагъэм, хабзэншагъэм я IэмыщIэ зэрикIын хуейр къагурыIуэркъым. Я псэукIэр ирагъэфIэкIуэн папщIэ, сыт ялэжьа цIыхубэм? Зыгуэр ялэжьауэ къыпщыхъунущ, лъэныкъуэкIэ укъы- щеплъмэ. ЯхузэфIэкIа щыIэкъым армыхъу! Сыт щIахузэфIэмыкIар? Я пщэдыкъым щхьэхуещэмрэ напэншэмрэ дагъэтIысхьащи, аращ! Сигу къокIыж: пэщIэдзэ еджапIэм пщIэ щIамытын хуейуэ унафэ ящIауэ щытащ. А унафэм насып къытхудэкIуэнутэкъэ зэрагугъар? Ди унафэщIхэм я напщIэм телъщ ар иджыри. Зыгуэр къытхудэкIуа абы? Щыщ къытхудэкIуакъым! Къулеижьхэм я бынхэращ а унафэр къызыхуэщхьэпар! Зи гугъу сщIы унафэм и лъэр увын щхьэкIэ, япэ игъэщыпхъэ Iуэху щыIэщ: цIыхум яхурикъун еджапIэ ухуэн хуейщ, егъэджакIуи гъэхьэзырын хуейщ япэщIыкIэ. Дэ тлъагъур нэгъуэщIщ: еджапIэхэм я бжыгъэр зэрыщытауэ къэнэжащ, егъэджакIуэри тхурикъуркъым. Финансхэмрэ щIэныгъэмрэ я уэзирхэм я бынхэр йоджэ, еджапщIи ятыркъым, тхьэмыщкIэхэм я бынхэр уэрамым дэтащ, ноби дэтщ! УнафэпцIщ! Ар зи унафэри пцIыупсщ, щхьэхуещэщ – аращ а унафэм и сэбэп цIыхум къыщIемыкIар. НэгъуэщI зы унафи къэдвгъащтэт – лэжьапщIэм хагъэхъуэн хуейуэ ящIа унафэр. ЦIыху цIыкIум къахуэщхьэпа а унафэр? Къахуэщхьэпакъым. КъулыкъущIэхэращ къызыхуэщхьэпар. МэкъумэшыщIэхэмрэ лэжьакIуэжьхэмрэ зытетам къытенэжащ, зы соми лейуэ къахэхъуакъым. НэгъуэщI унафэхэми девгъэплъ. ЦIыху цIыкIум сыткIэ къахуэщхьэпа ахэри? ЗыкIи! ПцIыIуэпцIышэмрэ щхьэхуещэмрэ я унафэщи, аращ цIыху цIыкIум къащIыхуэмыщхьэпар! Зиусхьэнхэ! Ди къэралым икIагъэрэ мыхъумыщIагъэу щызекIуэу хъуар унафэр зыIэщIэлъ щхьэхуещэхэмрэ напэншэхэмрэ я дежщ къызыщежьэр. Сыт-тIэ фызэплъыр фэ, зиусхьэнхэ, сыт фызэжьэр? Щхьэхуещагъэмрэ напэншагъэмрэ япэувара бзаджащIэкIэ узэджэнур, укIын хуейуэ флъытэр? Зиусхьэн хеящIэхэ! Фи IэмыщIэ дилъщ, фызэрегуакIуэщ, фигу зэгъэнумэ, девгъэукI. Щхьэхуещагъэм, напэншагъэм, бзитIщхьитIыгъэм дытекIуэдэжкIэ къыдэхьэлъэкIынукъым дэ! ... Я жьэр Iурыхуауэ къызэдэIуащ цIыхур. Си псалъэр и кIэм нэзгъэ- са нэужь, Iэгуауэ къызащIэкIащ. ХеящIэхэм зыщIрагъэхащ: «Дызэчэнджэщынущ», – жари. Псы ба- щырыбэ зыIыгъ полицэм Iэ хуэсщIри, зыбгъэдэсшащ. – Уи IэмыщIэ дилъщ! – жесIащ полицэм. – КъызгуроIуэ. УкъызэмылъэIу. Узыхуейр сощIэ сэ. Сэри сефащ фи псым щыщ! – Ар къыскIэщIидзэри, полицэр хеящIэхэм якIэлъыщIэкIащ. ХеящIэхэр къыщIыхьэжащ. Полицэри я ужь итщ. Бащырыбэм псы ткIуэпс зэрыхэмыщIам гу лъыстащ. И нэщхъ зэхилъхьэри, хеящIэр унафэм къытхуеджащ: – МутIэхьимыр захуэщ: фэ зэхэфщIыхьам хуэдэ тхыдэм къыщыхъуакъым! ФедгъэукIмэ, дыфхуэупсауэ аращ: щхьэхуещагъэмрэ напэншагъэмрэ зыхэзына дунейр къызэвнэкIынурэ гузэгъэгъуэ вгъуэтыжынущ. Ар фхуэфащэкъым фэ, аращ фыщIедмыгъэукIыр: бэлыхь хэвдза цIыхум я фэм дэкIыр фи фэми дрырекI! Iэгур къыттракъутащ хеящIэ унэм щIэтхэм, къытхуэгуфIащ, къы- дэхъуэхъуащ. Асыхьэтуи дыкъаутIыпщыжащ. ЦIыхум дапхъуатэри, уэрамым дыдахьащ. Дыкъэзылъагъур мэкIий-мэгуо: – ЯугъащIэ щхьэхуещэхэм я джабэр щIэзыудахэм! – Зэпытрэ зэкIэсу укIуэ фитIнэхэр, напэншэхэр, бзитIщхьитIхэр! – Захуагъэмрэ цIыхугъэмрэ тещхьэрыукIахэр щIапIэщIэлъадэ ухъу! УнафэщIхэмрэ къулыкъущIэхэмрэ щхьэкIэ яхъумэ фэндырипщIыр зыщIэт щIыунэм илъадэри, цIыхум псыр иракIутащ. ЦIыхур гу къабзэ- щхьэ къабзэ зыщI псым фIэкI иремыфэ унафэщIхэри къулыкъущIэхэри! * * * ФIыгъуэр, цIыхугъэр, къабзагъэр дунейм тез хъуащ. ЦIыхур я пIэ итIысхьэжащ, хабзэр зэфIоувэж, къэрал унафэр напэ зиIэ цIыхухэм яIэрыхьащ. ЦIыху гу къабзэщ мэджлисым хахар, цIыхубэм я Iуэху фIэкI зэрахуэркъым мэджлисым. Къэрал унафэр цIыхубэм я IэмыщIэ ираубыдэжащ. Дунейми гъащIэми захъуэж, ди псэукIэр зэрефIэкIуэн фIэкI, нэгъуэщIым егупсысыркъым къулыкъущIэхэр. Къулеижьхэм ди мылъкур яшхырти, яшхыр къыжьэдатхъри тхьэмыщкIэм трагуэшащ. ТхьэмыщкIэм яIуэтэжащ, мэжэщIалIэм я ныбэ из хъужащ, щыгъыныджэхэм захуэпэжащ... Тыкуэнтет лIыжьым и сатур тхьэм къузэритынщ. Хущхъуэр зымыщэхум и махуэ мыгъуэщ. Сэри сыдоIэпыкъу, схузэфIэкI хузощIэ. Хущхъуэ зрищэм ахъшэ къыIихыркъым лIыжьым. ЯжриIэращ: «Къемэтмахуэм дызэрыгъуэтыжынщ!» Хущхъуэм цIыхур къежэри, къытIэщIэухащ. Тыкуэнтетым соупщI, пшапэр зэхэуауэ: – ЛIо пщэдей тщэнур? Сыт яжетIэнур? Жэуап къызет: – Умыгузавэ. Хущхъуэм и пIэкIэ игъащIэкIэ къахуэщхьэпэн чэнджэщ етхьэлIэнщ щэхуакIуэ къакIуэм. Нэхущым цIыху Iув къекIуэлIащ тыкуэным. – Сыт фызыхуейр? – йоупщI тыкуэнтетыр цIыхум. ЦIыхур зэрызехьэ хъуащ: «Къабзагъэ! Хьэрэмыншагъэ! ГумащIагъэ! Гуапагъэ!» – Зэ фызэтесабырэт! – жиIащ тыкуэнтет лIыжьым. ЦIыхур тесабыракъым. Тыкуэныбжэр хаудынущ, апхуэдизкIэ къыдэбгъэрыкIуащи: къабзагъэм, хьэрэмыгъэншагъэм, гумащIагъэм, гуапагъэм зыхэбгъэкIыж хъурэ! – Фытесабырэ жысIакъэ! Къабзагъи, гумащIагъи, гуапагъи фхэлъщ псоми! Зэрыфхэлъыр фщIэжыркъыми, аращ фыкъыщIежэжьар! Фи щхьэм хуэвмыгъэфащэр нэгъуэщIым евмыпэс. ЦIыхур фи щхьэм ефлъыт. ФIы къыфхуэзыщIэм фIы хуэфщIэ. Фигу Iей ивмыгъэлъ. ЦIыхум зэран фахуэмыхъу! Абы нэхъ хущхъуэ щыIэкъым! Тыкуэнтетым фIыщIэ къыхуащIри, цIыхур зэбгрыкIыжащ. Тыкуэныр нэщI хъуащ. Дэ щыращ къыщIэнар: лIыжьыр, сэ, дзыгъуэр. Си Iэр къиубыдри, тыкуэнтетым фIыщIэ къысхуищIащ: – Тхьэм уигъэпсэу! УкъыздэIэпыкъуащ. Ди къалэн дгъэзэщIащ тIуми! Сэлам зэтхыжащ. Дигу къинэнущ а псалъэр: «ЦIыхур фи щхьэм ефлъыт. ФIы къыфхуэзыщIэм фIы хуэфщIэ. Фи гум Iей ивмыгъэлъ...» Аращ си хъыбарыр зэрыхъур. ЩIэзгъэлъагъэнкIи мэхъу – фигу къызэвмыгъабгъэ. Мы хъыбарыр сухын си гугъащ щIэзыгъатхъэхэм запэсщIыжу: щи, сыкъэушри, пщIыхьэпIэт!.. ПщIыхьэпIэкъым, си нэгу щIэмыкIа стхакъым! Си гущIэлъапсэм къиIукIа, си нэкIэ слъэгъуа Iуэхущ фхуэсIуэтар. Алыхьым жимыIэкIэ ар пщIыхьэпIэу къыщIидзыжыну! Абдеж щыпысчынщ мы псалъэмакъыр. ИгъащIэм си нэ къызыхуикIар аращ: цIыху гу къабзэмрэ цIыхугъэ зыхэлъымрэ я гуращэр, я хъуэпсапIэр къазэрехъулIэнырщ. ФитIнэхэ! Аращ ди дунейр! Ар зэхэфщIыкIмэ, сэ нэгъуэщI сыхуей! Ди икIагъэм и зы кIапэ фэзгъэлъагъужа къудейщ сэ. Сэракъым вгъэкъуэншэн хуейр, фи щхьэращ! Фи ныбжьым зыхуэвмыгъэгусэ, фи щхьэм зыхуэвгъэгусэж! Щхьэхуещэрэ фитIнэрэ фхэмытыжмэ, сыпцIыупсщи, мывэ хъурей къызэвутIыпщ!
{ "source": "adygabza.ru", "id": "haripthaqo.txt" }
«Хьэтхэм» узрагъэгупсысыр Тхьэмахуэ зыбжанэкIэ ди щIэджыкIакIуэхэмрэ дэрэ Iэмал диIащ «Адыгэ псалъэм» и лэжьакIуэ, тхакIуэ Фырэ - Къаныкъуэ Анфисэ и роман дыкъеджэну. Тхыдэм зыхуэзыгъазэ тхакIуэ мымащIэ диIэ пэтми, адыгэхэр къызытепщIыкIауэ ялъытэ хьэтхэр лъэпкъ литературэм и дунейм зэкIэ щытлъэгъуакъым. «Ди бзэр мэкIуэдыж, псоми дакъыкIэроху», - жаIэурэ Iуэхур абыкIэ зэфIэзыгъэкIхэм ящымыщу, тхыди, лъэпкъи, бзэи, литератури дызэриIэр ди нэкIэ дигъэлъагъуу, Анфисэ тIысри роман итхащ. Литературэм и хъугъуэфIыгъуэр цIыху хьэлхэращ. ГъащIэм и гъуджэу щыт а щэнхабзэ къудамэм тхакIуэм и къалэмыр къегъэщхьэпэри, дунейм и плъыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр ди нэгу къыщIегъэхьэ. Дэ тщIэркъым ипэжыпIэкIэ ди лъэхъэнэм и пэкIэ гъащIэр зэрекIуэкIари, ди къуэкIэнур зэрыщытынури, ауэ тхакIуэм дзыхь хуэтщIурэ, абы къигупсыса дуней къызэрымыкIуэм дыщопсэу, и тхыгъэр щIэдджыкIыху. Ди фIэщ хъурэ - IэдакъэщIэкIыр къехъулIащ! Мыхъурэ? ЦIыху псори дэ дэщхь къыщIэкIынкъым, зи фIэщ хъун гуэри щыIэнщ. ТхакIуэм и еплъыкIэр ууейм щытемыхуэ къэхъуми, мыхьэнэ зиIэр абы итхар зыхуэгъэпса щIэныгъэ къудамэм хэзэгъэнращи, Анфисэ и «Хьэтхэр» литературэм ипкъ иткIэ ехъулIэныгъэу зэрыщытым шэч хэлъкъым. Псэун щIэзыдзагъащIэ бзылъхугъэ цIыкIур гъащIэшхуэ къызэзынэкIа тхакIуэ лъэрызехьэхэм яхуэмыгъэхъей тхыдэ теплъэгъуэм зэрытегушхуа къудейм апхуэдизкIэ дегъэгуфIэри, и щIэджыкIакIуэхэмрэ езымрэ я зэхуаку зэгурыIуэныгъэр дэлъ зэпыту, «Тхьэм и къалэмыпэр иузэщI» хужыдоIэ. «Шыхулъагъуэ» литературэ зэгухьэныгъэм иужьрей илъэс зыбжанэм къыхэжаныкIа тхакIуэ-усакIуэ щIалэхэращ адыгэ литературэм нобэ гугъапIэу иIэр. ИтIани, усэхэмкIэ, Iуэтэж кIэщIхэмкIэ, гушыIэ хъыбархэмкIэ нэхъыбэрэ утыку къихьэхэми, зэрыжаIэу, нобэ-ныжэбэ дащыгугъыртэкъым и кIэм нэс укъызэджэф тхыдэ романкIэ. ГуфIэгъуэщ, гухэхъуэщ, гур къызэрызыгъэгъуэтыжщ, адыгэ литературэбзэр пщэдейрей махуэм IэнэщIу зэрыхуэмыкIуэм и щыхьэт наIуэщ Анфисэ ди нэгу щIигъэкIри, зигу фIы илъыр щымыгуфIыкIыпIэ иIэкъым умыгъэтIылъу узэзыгъаджэ мы романым. Тхьэр арэзы къыхухъу анэдэлъхубзэм и пщIэм щыкIэрыхуа зэманым мы хъыджэбзымрэ абы и ныбжьэгъухэмрэ лъэпкъ литературэм хуэлэжьэным IэщIагъэу езыгъэхъуэпсэфа Хьэх Сэфарбий. Тхыгъэр зытепсэлъыхьыр дигу къэдгъэкIыжынщ, щымыгъуазэхэри уэршэрэгъу тхуэхъун хуэдэу. ХьэтейкIэ зэджэ хьэт къэралыгъуэм ипщ МывэтIалэ хэгъэгум и щыхьэр Хьэттусэ щопсэу. Мысырым и фирхьэун Рамзес ЕтIуанэр хэгъэгум къебгъэрыкIуэну зэримурадыр тIасхъэщIэххэм хъыбару къыщахьым, пщым Хасэшхуэ зэхуешэс. Хьэкъмыс щIыналъэм къокIри, Хасэм къокIуэ МывэтIалэ и къуэш нэхъыщIэ Хьэтусилэ. ЗэкъуэшитIыр зыщагъэIеин папщIэ я зэхуакум псалъэмакъ гуэрхэр бзаджащIэхэм щызэрахьэ, ауэ МывэтIалэ акъыл хурокъу ар зэрымыпэжыр къыгурыIуэну. Сабий сымаджэрилэу щыта Хьэтусилэ лIы лъэрызехьэ къищIыкIам и мызакъуэу, къашкъэхэм (къызэрыбгурыIуэн хуейр – нобэрей адыгэхэр къызытехъукIа къудамэхэм я зым) ящыщ бзылъхугъэм диухуа унагъуэм щынасыпыфIэщ. Зэкъуэшхэм я анэ дунейм ехыжари а лъэпкъым щыщщ. Романым зиужьыху Хьэтусилэ къыIэрыхьэ пщыгъуэр къэрал зехьэкIэ захуэм и щапхъэу зэрыщытращ ди нэгу щIэкI теплъэгъуэ псори зэкIуэлIэжыр. МывэтIалэрэ абы и щхьэгъусэ Гуащэлейрэ мэгузавэ, пщыр дунейм ехыжмэ, абы хъулъхугъэ щIэблэ зэримыIэм и зэран къэралым екIынкIэ. Пщым Шэтэнду зи цIэ бзылъхугъэ мыщхьэхуитым дигъуэта и къуэ закъуэ ТIэшуб гъэсэныгъэ щIагъуэ бгъэдэлъкъым, ауэ хабзэкIэ пщыгъуэр зылъысыр аращ. «ЩыIэщ быныр адэм щыхуэфащэ, къэзылъхуам и щхьэр лъагэу щригъэIэт. ЩыIэщ бын мыхъумыщIэм уи щхьэр щIыуигъэхьарэ, зыкъыпхуэмыужьыжу, узэрыщыгугъауэ къызэрыщIэмыкIам утеукIытыхьу, цIыхум хуиту уащыIумыплъэф. Апхуэдэу къыщIэкIат Хьет къэралыгъуэм и пщы уардэм и къуэ закъуэри. АдэфI къуэфI хуэщкъым жыхуиIэрат», - гурыIуэгъуэ ещI тхакIуэм пщым и гум щыщIэр. Тхыдэм щыцIэрыIуэщ Мысырымрэ Хьэт къэралыгъуэмрэ зэдрагъэкIуэкIа Къадэш зауэр. Къэралыгъуэм и къарури, лIыхъужьхэм я цIыхугъэр здынэсри къыбгуригъаIуэу къыхоувэ романым а зауэр. УIэгъэ хъуа и къуэшыр къезыгъэла Хьэтусилэ пщым и чэнджэщэгъу нэхъыщхьэ хъум и мызакъуэу, къуэш нэхъыщIэм къэралыр зэрыхузехьэнур къызыгурыIуа МывэтIалэ хабзэр ихъуэжу, пщыгъуэр абы къыхуигъэнэну мурад ещI. А мурадыр пщым IэщIеуд бзаджагъкIэ Шекспир и Макбет-гуащэр уигу къэзыгъэкIыж Шэтэнду. Къэралыгъуэр абы и къуэ ТIэшуб Iэрохьэ, ауэ ар пщы зэрымыхъунури, МывэтIалэ унафэр Хьэтусилэ IэщIилъхьэну мурад зэриIари наIуэ хъуа нэужь, Хьэтусилэ тахътэм йотIысхьэри, къэралыгъуэм зыкъеужьыж. Пщым ипхъу курыт Нэптерэ Мысыр къэралыгъуэм и фирхьэун Рамзес ЕтIуанэм щхьэгъусэу ирита нэужь, бийм я нэхъ гуащIэри арэзы хъуауэ, мамырыгъэр тепщэ мэхъу. Аращ гъэкIэщIауэ романым ди нэгу щIигъэкI теплъэгъуэхэр. Гу зэрылъытэгъуафIэщи, сюжетыр тхыдэ тегъэщIапIэ зиIэ къэхъукъащIэхэмкIэ узэдащ. Ахэр щIэщыгъуэу, хахуэр - хахуэу, Iущыр - Iущу, бзаджэр - бзаджэу, гуакIуэр - гуакIуэу зэрызэкIэлъыкIуэр щыплъагъум деж, зи гугъу тщIа Шекспир тхыдэм теухуа и пьесэхэр уи нэгу къыщIоувэ. Романым фильм тепщIыкIыну мурад пщIыми къохъулIэнщ жыпIэу, теплъэгъуэхэм жьы щIэту захъуэж, тхылъеджэр темызашэу, къыбжаIэр тыншу зэпыпщIэрэ Iуэхугъуэ цIыкIуфэкIухэр пфIызэхэмызэрыхьу. Романым хэт лIыхъужьхэр гъащIэм дыщызрихьэлIэ цIыхухэм хуэдэ дыдэщ. МывэтIалэ – пщы губзыгъэ къарууншэ. Абы и щхьэгъусэ Гуащэлей – захуагъэм тет бзылъхугъэ зэкIэлъыкIуэ: пщым хуэпэжщ, ауэ и къэухьыр къызэрыкIуэ цIыхубз гъэсам и зэфIэкIым щхьэдэхыркъым. ТхакIуэм нэхъ лIыхъужь пажэ ищI Хьэтусилэ зи къару илъыгъуэ лIы хахуэщ. Абы фIыщIи лIыгъи хэлъщ, къэрал гупсысэкIэ иIэщ, и щхьэгъусэмрэ и бынхэмрэ гуапагърэ дзыхькIэ ябгъэдэтщи, и унагъуэм бий искъым. ЩIэщыгъуэу романым къыхохьэ Хьэтусилэ и къуэ Тутхьэлийрэ абы и ныбжьэгъу мэуэт щIалэ Алэдамэрэ. Алэдамэ мэуэтыпщым и къуэ щхьэкIэ, хьэт хэгъэгум къызэрыщыхутар пщылIущ, абы къыхэкIыу лъагъуныгъэ макъамэр гукIэ зыгъэIу Хьэтусилэ ипхъу Нэптерэрэ Алэдамэрэ зы хъуфынукъым. ТхакIуэ къэс къызэрыпцIыхуж хъэтI зэриIэм ещхьу, и лъагъуныгъэ къэгъэлъэгъуэкIи иIэжщ. Апхуэдэщ Къаныкъуэри. Адрей и тхыгъэхэми къызэрыхэщым хуэдэу, Анфисэ фIыуэ зэрылъагъухэр зыр адрейм егуэкIуэху къыдегъэцIыхури, зэуэ мыхьэнэшхуэ зимыIэ щхьэусыгъуэ гуэр абыхэм я зэхуакум къыдегъэувэ, итIанэми зэфIэкIуэдын ипэ лIыхъужьыгъэ егъэлея япеубыд. НэгъуэщIу жыпIэмэ, лъагъуныгъэр унагъуэм нихьэсыркъым, апхуэдэ кIэухыр къызэрыкIуэ дыдэу къыщохъури. «Щхьэ Онегиным Ленскэр ебгъэукIа?» - жаIэу Пушкин Александр гукъанэ зэрыхуащIам ещхьу, дэри къыдгурыIуащэркъым мэуэтыпщым и къуэ Алэдамэ Хьэтусилэ щхьэхуит къищIыжа нэужь, и адэм деж кIуэжу лъыхъу къыщIимыгъэкIуар. ЛIыхъужь пэрытхэу, гу къабзэрэ псэ хьэлэлу романым и кIыхьагъкIэ уагъэлъэгъуа цIыху губзыгъитI зэгурымыIуэу щыплъагъум деж, тхакIуэм хуэпщI дзыхьым кIэроху. Апхуэдиз лIыгъэ щызэрахьа романыр бзылъхугъэ IэдакъэщIэкIыу зэрыщытым уегупсысын хуей мэхъу. ТхакIуэр и тхыгъэм хуитыжщ, дауи. Хуитщ лъагъуныгъэ насыпыфIэм гъуэгу иримытыну, унагъуэр, къэралыгъуэм ещхьу, акъыл гъущэкIэ ухуэн хуейуэ, абы романтикэр пхухэмыгъэзэгъыну егупсысынуи хуитщ. ГъэщIэгъуэнращи, нэхъ зэхуэбгъэфащэ дыдэхэм я зэхуаку лъэмыж щызэпреш, ауэ щыхъукIэ я гухэлъ яхъумэжыну акъыл яритыркъым. Лъагъуныгъэри пщэрылъщ, мыхьэнэшхуэ зимыIэ Iуэху нэхъ цIыкIухэм къаIэщIэпхыфын хуейуэ. Апхуэдэ гугъуехь Анфисэ и лIыхъужьхэм ятрилъхьэркъым: е псори иджыпсту, е зыри зэикI! Алэдамэрэ Нэптерэрэ а бгъэдыхьэкIэм и щапхъэщ: ахэр зы хъуфынукъыми, я нобэм и Iыхьэр я пщэдейм къытрах. Романым и кIэм нэс ди Iэгум ису тхьа ныбжьыщIитIым дазэрыхущытынур дымыщIэу дыкъонэ абы и щхьэусыгъуэкIэ. ЖытIэну дызыхуейр гурыIуэгъуэ хъун папщIэ, Спартэ жыжьэм къикIа зы жыIэгъуэ зыдэдгъэIэпыкъунщ. Абы щыщ пщащэ гуэрым и насып къыщыкъуэкIым, зэрымыбейр ираудэкI щIыкIэу: «Сыт узэрыхьэ унагъуэм мылъкуу здипхьэр?» - жаIэри хагъэзыхьат жи. «Си адэм и щэныр», - куэдрэ гупсысакъым хъыджэбзыр. Ар дигу къэзыгъэкIыжар Анфисэ и «Хьэтхэм» нэхъ гуакIуэ дыдэу хэт Хьэтусилэ ипхъу курытырщ. Пщэдей хуэдэм Мысыр фирхьэуным псэгъу зэрыхуэхъунур зыщIэ пщащэм нобэ хуэдэм и адэм и унэр зэригъэпудым, «хьэуэ» зыжраIа мэуэт щIалэми адэм хуэдэу къыбгъэдэта лIым емыкIу зэрырипэсым тIэкIу укъегъэуIэбжь, ар зи щыхьэту къытхуагъэув «лъагъуныгъэр» уи фIэщ пхуэмыщIыжу. «А лъэхъэнэм зэрахьэ хабзэхэр нэгъуэщIт, цIыхухэр нэхъ утIыпщат», - жызыIэни щыIэщ. Арами, тхыгъэр зыхуэгъэзар дэращ, нобэ хабзэ гуэрхэм я жьауэ щIэту псэу цIыхухэрщ. ЩэныфIагъым и гъуэгугъэлъагъуэу щытыну зи къалэн лъэпкъ литературэр, цIыхум укIытэр фIагъэкIуэдыпэну мурад зыщIа европей тхыгъэхэм щIыдэплъеин щыIэкъым. А зыращ романым и зыужьыкIэм узыгъэлъэпэрапэу къыхэхуэр, ари гува-щIэхами и пIэ иувэжыну IэбэкIэщ, щыуагъэшхуэу щIубжын щыIэкъым, ди еплъыкIэр къэдгъэнэIуа къудейщ. Псалъалъэ и лъэныкъуэкIэ, ищхьэкIэ зэрыжытIауи, романыр бзэ тыншкIэ тхащ, хуиту, псалъэуха ухуэкIэм уимылъахъэу укъоджэ. ТхакIуэм и тхыгъэм къыщигъэщхьэпэ псалъэщIэхэр щхьэхуэу къехьри, мыхьэнэхэм щыгъуазэ дещIыж. Ахэр уи махуэкъэс уэршэрым хэмызэгъэнкIи хъунщ, ауэ бзэм зиужьын папщIэ, тщыгъупщэжа пасэрей псалъэхэри, дымыгъуэт фIэщыгъэхэм дэр-дэру яхуэдгъэфащэ гуэрхэри утыку къитхьэмэ, е кхъузанэм зыгуэр къинэнщ, е, хэт ищIэрэ, нэхъыбэ зыщIэм и жьэр итIэтэнщ. Бзэм теухуауэ жэуаплыныгъэ къызэрищтэр зэхозыгъащIэ тхакIуэм абыкIэ фIыщIэ хуэфащэщ. Ауэ мыбдежми зы упщIэ къытфIыдрехьей. Нобэрей хэкупсэхэм я тхыгъэхэм, ар усэ е роман ирехъу, щIэх-щIэхыурэ «тхьэхэр» жыIэгъуэр къыщагъэщхьэпэрей хъуащ. Зы лъэныкъуэкIэ, мыр «метафорэ» къудейуэ лъытэн хуей къыщIэкIынщ: ауэ сытми, литературэм и хьэтыркIэ жаIэ хуэдэу. Нэхъ хэгъэзыхьауэ уегупсысмэ, псалъэм папщIэ, мис мы Анфисэ и романым, а псэлъафэм щищIэр зыгурыбгъаIуэмэ, узыхуэкIуэращ: а зэманым хьэтхэм тхьэ куэд щагъэлъапIэ дин зэрахьэрти, тхыдэ сурэтыр нэхъ нэгъэса хъун папщIэ, тхакIуэм ар романым къыщигъэсэбэпащ. «Тхьэхэр узогъэлъэIу, МывэтIалэ, къэхъуар къызжеIэ! – къогузэвапэ гуащэр». Е нэгъуэщIыпIэ деж: «Хъарзынэщ! Тхьэхэм фIыуэ укъалъагъури убыныфIэщ». Анфисэ къыдит Iэмалыр щхьэусыгъуэ тщIыуэ, мы псэлъафэм имычэзууэ куэдыIуэрэ дызэрыхуэзэм дытепсэлъыхьыныр тфIэигъуэт. Лъэпкъым диныр зи тегъэщIапIэ гупсысэкIэр зэран къыхуэхъуу зылъытэхэращ мыр нэхъыбэу зи хьэлыр. Зы гупым жаIэр мыращ: «Адыгэхэм я лъэпкъ диныр иджырей диныщIэхэракъым, атIэ хьэтхэм зэрахьэу щыта пасэрей тхьэ куэд динращ». Адрейхэм мафIэрэ хугукIэ тхьэ яIуэ, уащхъуэ мыващхъуэ кIанэр я тхьэлъэIупIэщ, Нарт эпосыр я къурIэнщ. Иужьрейуэ зэхэтха «шедеврыр» къызыбгъэдэкIыр «адыгэбзэ дымыщIэми, дэ фэ нэхърэ дынэхъ адыгэщ» жызыIэхэращ. Абыхэм ди бзэм апхуэдизкIэ «пщIэшхуэ хуащIри», псалъэу зэхахыр адыгэбзэм кърахыф мыхьэнэ зыбжанэмкIэ зэпкърах. Псалъэм папщIэ, «къурIэн» псалъэр IыхьитIу ягуэш: «къуэр», «анэр». КъызэрыбгурыIуэн хуейр: Хьиса лъапIэмрэ абы и анэ Мэремрэ. «Дунейм теткъым Штирлиц къимыгупсысын, кIэртIоф къыумыгъэтIыж закъуэ», - жыхуиIэ гушыIэм фIэкIа яхужыпIэни бгъуэтыркъым. Я Iуэху зетхуэркъым, щхьэж и гъащIэр и IэмыщIэ илъыжщ. Ауэ дэри абыхэм дадэмыплъеину хуит зыщIэтщIыж щхьэусыгъуэхэр жыдвгъэIэ. Япэрауэ, IуэрыIуатэм зы хъыбари хэткъым «тхьэхэр» псалъэр къыхэхуэу. Мэзыр – Мэзытхьэ, Iэщыр – Амыщ, гъавэр – Тхьэгъэлэдж, гъущIыр – Лъэпщ, нэгъуэщIыр - къинэмыщIхэм я нэIэ щIэтщ, ауэ а псоми Тхьэшхуэр ящхьэщытщ. ЕтIуанэрауэ, адыгэхэр щызэпсалъэкIэ «тхьэхэр» псалъэр хэт къыжьэдэкIыу игъащIэм зэхиха?! УрысыбзэкIэ зэрадзэкIа алыджыбзэм, инд IуэрыIуатэм уащрохьэлIэ а псалъэм, ауэ дин щIэныгъэ гуэр зыбгъэдэлъым къыгуроIуэ мыр пасэрей псалъалъэм къыхэча фIэщыгъэу зэрыщытыр. Алыджхэм я «Илиадэмрэ» «Одиссеемрэ» къыхэхуэ зевсхэр, афинэхэр, посейдонхэр лIыхъужь нэхъыщхьэм и гупсысэкIэм къыщыхэувэм деж, ящIэр уагъэлъагъу, абы къыхэкIыу зэрымелыIычыр – Тхьэм и къару щхьэхуэ къудейуэ – зэрыщытыр къыбгуроIуэ. Ардыдэщ къыщыхъур Нарт эпосми. Ауэ «сэ сыадыгэ дыдэщи, тхьэхэмкIэ тхьэ соIуэ» жыпIэныр дыхьэшхэным и деж къыщымынэу, дин щIэныгъэншагъэм къыхэкI бэлэрыгъыкIэщ. «Адыгэхэр апхуэдэу щытащ, зэрыщытам ещхь дощIыж» жыпIэу, машинэкIэ уздэкIуэфым шыдыгукIэ ущемыжьэкIэ, бзэм хэмыт псэлъафэкIэ и къару щIыщIэпхын щыIэкъым. Тхыгъэм абы щхьэкIэ тхыдэ сурэт нэхъ къищтэркъым, ауэ щыхъукIэ къэзыпсэлъри зэхэзыхри зэремыхъулIэр наIуэщ. Мыр щIыжытIэр Къаныкъуэм и тхыгъэм дагъуэ хуэтщIын щхьэкIэкъым, абы и романым къыщригъэзэгъа Iэмалыр щапхъэ пхэнж зыхуэхъункIи хъунухэр хуэдгъэсакъын папщIэщ. Анфисэ и IэдакъэщIэкIыр ди щIэджыкIакIуэхэм яIэрыхьащ. Ар къызыфIэIуэхуа, зигу ирихьа зэрыщыIэр IуэрыIуатэу зэхыдох. Утепсэлъыхьыну Iэмал къозыт мы роман щIэщыгъуэм теухуа фи гупсысэхэр къытIэрыхьамэ, ди газетри нэхъ щIэщыгъуэ хъунт, хьэтхэм я дуней мыцIыхум ди нэгу зыщезыгъэужьа бзылъхугъэ цIыкIуми и къалэмыпэм куэдрэ зимыгъэпсэхуу дызэригъэгуфIэн гуэр къыIэпыхунри хэлът. ЗэкIэ «Хьэтхэр» тхылъу къыдэкIыным дыпоплъэ. ЧЭРИМ Марианнэ, «Адыгэ псалъэ».
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hathar.txt" }
Хьэтхэмрэ адыгэхэмрэ Къэрмокъуэ Хьэмид Хама къалэм и бэзэрыр мывэ сэрейкIэ къэщIыхьащ. Абы зы мывэ пхъэбгъу хэлъащ. Мывэ пхъэбгъум и щIыфэм тхыпхъэщIыпхъэ хьэлэмэтхэр телъти, арагъэнт ар хьэрыпхэм Тхьэм и пащхьэм къикIауэ къыщIалъытэр. Зыми ищIэтэкъым ар къыздикIари тхыпхъэщIыпхъэ тезыдзари; хами трагъаплъэтэкъым, езы хьэрыпхэм фIэкIа. Европэм къикIа зыплъыхьакIуэ гуэрым, Иоганн Людвиг БуркхардкIэ зэджэм, XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Сирием кIуауэ, гу лъитащ мывэ пхъэбгъум. Буркхард, дауи, и пщIыхьэпIи къыхэхуакъым Хама бэзэрым зыщрихьэлIа мывэ пхъэбгъур пасэрей къэралыгъуэм зэрикъутахуэр. Буркхард и ужькIэ илъэс Iэджэ дэкIауэщ Хама мывэ пхъэбгъур щIэныгъэлIхэм щапэщIэхуар. ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм икухэм деж мывэ пхъэбгъум и гипс копие Британ музейм къыщIэхутащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ «дунейм къытехьэжащ» Хетт къэралыгъуэр. Хетт къэралыгъуэр дунейм зэрытетар зэращыгъупщэжрэ илъэсищэ Iэджэ блэкIат. Зыми игу къэкIыххэтэкъым апхуэдэ къэралыгъуэ щыIауэ. Ауэ ар пасэрей КъуэкIыпIэм щынэхъ лъэщ дыдэ къэралхэм ящыщ зыуэ щытащ зэгуэр. Хетт къэралыр илъэс миниплI ипэкIэ зэфIэуващ, щызэфIэувар Азэжьейм (иджырей Тыркум) и гупсэрщ, илъэс щитху нэблагъэкIэ псэуащ. Къэралыгъуэм и къалащхьэр, ХьэтушашкIэ зэджэу щытар, иджырей тырку къуажэ Богъазкъуей деж щысащ (Анкъэрэ и къуэкIыпIэмкIэ, километр щитI хуэдизкIэ пэжыжьэу). Хеттхэм я къэралым жыжьэ зиубгъут, къэблэмкIэ Сирием нэст, ищхъэрэкIэ тенджыз ФIыцIэм еуалIэт. Хетт пащтыхьхэм я гъунэгъу къэралхэм иращIылIэу щыта зауэхэр щыхьэт тохъуэ абыхэм къаруушхуэ зэрабгъэдэлъам. Ди эрэм и пэкIэ 1600 гъэм хетт пащтыхь МуршылI Езанэм Вавилоныр иубыдыгъащ. Пасэрей Египетым и фирхьэун нэхъ лъэщ дыдэ Рамзес ЕтIуанэр, хеттхэм зауэ къарищIылIэри къапэмылъэщауэ, икIуэтыжыгъащ. Рамзес хеттхэм закърипщытыжакъым абы и ужькIэ. Апхуэдэ къару ябгъэдэлъащ хеттхэм, абыхэм я хэкур хым къызэпрыкIа лъэпкъ хъыжьэ гуэрым иубыдыху. Хым къызэпрыкIа лъэпкъым иубыда нэужь, Хетт къэралым кIэ игъуэтащ, иужькIи зыкъиIэтыжакъым. Хэт хъуну хеттхэр, дэнэ ахэр къыздикIар, я кIуэдыжыпIэ хъуари сыт? ЩIэныгъэлIхэр Iэджэрэ елIэлIащ хеттхэр Азэжьейм къыщыхъуарэ нэгъуэщI щIыпIэ къикIарэ къахуэмыщIэу. Абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэри хеттхэм я бзэм зыри зэрыщымыгъуазэрт. ЕтIуанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм чех щIэныгъэлI Б. Грознэм, икIэм-икIэжым къихутащ куэд щIауэ дунейм темытыж хеттыбзэр. КъызэрыщIэкIамкIэ, а бзэр индоевропей бзэхэм ящыщт. Хеттыбзэр иужькIэ зыджа щIэныгъэлIхэри акъылэгъу дэхъуащ Грознэм. Иджы зыми шэч къытрихьэжкъым хеттыбзэр индоевропей бзэхэм зэраблагъэм. Абы къикIыр гурыIуэгъуэщ: хеттыбзэр индоевропей бзэхэм щаблагъэкIэ, абы ирипсалъэу щытахэр, Хетт къэралыгъуэр зыухуахэр, Азэжьейм къыщыхъуакъым, атIэ нэгъуэщI щIыпIэ къикIащ. Ар пэжщ. Хеттхэр нэгъуэщI щIыпIэ къикIри (къыздикIар зыми ищIэкъым), Азэжьейм къэралыгъуэ щаухуащ. Абы шэч къытрихьэкъым иджырей щIэныгъэм. НэгъуэщI щIыпIэ къикIа хеттхэр Азэжьейм къыщихьам щыгъуэ абы зыри имысауэ пIэрэ, хьэмэ хеттхэр абы кIуэн и пэ ар нэгъуэщI лъэпкъ гуэрым и псэупIэу щыта? Нэмыцэ щIэныгъэлI Г. Винклер 1906 гъэм Богъазкъуей къуажэм и Iэгъуэблагъэр, хеттхэм я къалащхьэр здиса щIыпIэр, къитIэщIыжащ. А къуажэм деж къыщагъуэтащ хетт пащтыхьхэм я тхылъхэр, пасэрей бзэжь зыбжанэкIэ тхауэ. Абыхэм зы бзэ гуэр къахэкIащ, иужьым къызэрахутамкIэ, хеттхэм я пэ Азэжьейм (Азие цIыкIум) иса лъэпкъ ирипсалъэу щытауэ. ЩIэныгъэлIхэр а бзэм йоджэ протохеттыбзэкIэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, хеттхэм я пэ псэуа лъэпкъым и бзэкIэ. Хеттхэм я пэ Азэжьейм исар хьэткIэ зэджэ лъэпкъырт. Хьэтхэм я бзэм щIэныгъэлIхэр нобэ протохеттыбзэкIи хьэтыбзэкIи йоджэ. Хьэтыбзэм ирипсалъэ лъэпкъыр Азэжьейм исащ абы хеттхэр кIуэн ипэкIэ. КъызэралъытэмкIэ, хьэтхэм я лъэпкъыцIэр нэгъуэщI щIыпIэ къикIыу Хетт къэралыгъуэр зыухуахэм зыфIащыжауэ щытащ. Хьэтхэм я бзэр къэхута хъуакъым иджыри къэс. Ауэ шэч хэлъкъым: ар индоевропей бзэхэми семитыбзэхэми хыхьэкъым. Сыт хьэтыбзэм и щэхур иджыри къэс къащIыхуэмыщIэр? Ар нэхъыбэу къызыхэкIыр хьэтыбзэкIэ тхауэ къэнар зэрымащIэрщ, а мащIэри пычахуэщ (хетт тхыгъэхэм хэзэрыхьауэ). А бзэм ирипсалъэу щыта хьэтхэм я лъэужьыр кIуэдащ абыхэм я хэкум хеттхэр, индоевропей лъэпкъхэр къизэрыхьа нэужь. Хеттхэр езыхэр зэрызэджэжу щытар неситщ. ЩIэныгъэлIхэм къахутащ хьэтхэм яжь хеттхэм (неситхэм) зэращIихуар. Абы щыхьэт тохъуэ мы зы щапхъэри: хеттхэм (неситхэм) культурэ, дин псалъэхэу къагъэсэбэпу щыта псори хьэтхэм я бзэм къыхахащ. Аркъудейкъым. Хеттхэм (неситхэм) цIэуэ зыфIащу щытар хьэтыцIэщ. КIэщIу жыпIэмэ, хьэтыбзэм и щэхур къэпхутэн папщIэ, Iэмал гъуэзэджэхэр щыIэщ. Иджыри зэ гу лъывыдогъатэ: хетткIэ зэджэр нэгъуэщI щIыпIэ къикIа (Азэжьейм изэрыгуа) индоевропей лъэпкъщ, ахэр езыхэр зэрызэджэжу щытар неситщ; хьэт-хэр абыхэм я пэкIэ зи гугъу тщIыхэкум иса лъэпкъщ. ИщхьэкIэ зэрыщыжытIащи, хьэ-тыбзэр индоевропей бзэхэми семытыбзэхэми екIуалIэркъым. Хьэтыбзэр зыджахэм къахутащ абы дежкIэ эргативнэ псалъэуха ухуэкIэр зэрыхабзэр, хьэт глагол псалъэхэр зэрыпрефиксыбэр, а префиксхэм сыт щыгъуи увыпIэ белджылы псалъэм зэрыщаIэр. Абы къыхэкIкIэ щIэныгъэлIхэм хуагъэфэщащ а хабзэхэр щызекIуэ кавказыбзэхэм хьэтыбзэр я благъэу щытынкIэ зэрыхъунур. Пасэрей Азэжьейм иса лъэпкъхэм я бзэхэр зыдж щIэныгъэлIхэм я нэхъыбэр акъылэгъущ абыкIэ. А бзэхэр нэхъ куу дыдэу зыджахэм ящыщ зым, болгар щIэныгъэлI В. Георгиевым, шэч лъэпкъ къытримыхьэжу, хьэтыбзэр хебжэ кавказыбзэхэм. (Еплъ ж. «Вопросы языкознания», 1954, №4, 71-нэ нап.) Абы зэритхымкIэ, хьэтыбзэмрэ кавказыбзэхэмрэ зэмыбла-гъэу жыпIэн папщIэ, щхьэусыгъуэ бгъуэтынукъым. Ар дэнэ къэна, щхьэусыгъуэ псори щыхьэт тохъуэ а бзэхэр зэрызэIыхьлым, зы лъабжьэ зэраIэм, абыхэм зылъ зэращIэтым. Мыбдежым гу лъытэн хуейщ: хьэтыбзэр джыным пылъа щIэныгъэлIхэр, къанэ щIагъуэ щымыIэу, акъылэгъу мэхъу кавказыбзэхэм щыщу хьэтыбзэм нэхъ благъэ дыдэу бгъэдыхьэр адыгэбзэр ару зэрыщытымкIэ. Академик Арн. Чикобавэ етх: «Ямылейуэ зыри хэлъкъым пасэрей Азэжьейм щыIа хьэтыбзэмрэ иджырей адыгэбзэмрэ зэблагъэу къыщIэкIыным». (Еплъ: Ученые записки Адыгейского научно-исследовательского института языка, литературы и истории. Мейкъуапэ, 1963, т. 2, 24-нэ нап.) В. Георгиевым 1954 гъэм итхащ: «Хьэтыбзэр, шэч лъэпкъ хэмылъу, кавказыбзэхэм я Iыхьлыщ. Хьэтыбзэм и хабзэ нэхъыщхьэм – префиксацэм – узыщрихьэлIэр а бзэхэрщ. Хьэтыбзэм узыщрихьэлIэ уашхаб (тхьэ) псалъэр адыгэбзэм хэт уащхъуэ псалъэр ару зэрыщытыр нэрылъагъущ». (Еплъ: ж. «Вопросы языкознания», 1954, №4, 70-нэ нап.) Профессор Г. А. Меликишвили, хьэтыбзэмрэ адыгэбзэмрэ зэрызэблагъэм щыхьэт техъуэу, етх: «ГъэщIэгъуэнкъэ мыр: хьэтыбзэмрэ иджырей адыгэбзэмрэ куэдкIэ зокIуалIэ, псалъэм папщIэ, «тхьэ» мыхьэнэ къызэрыкI псалъэр хьэтыбзэми адыгэбзэми я зэхуэдэщ (хьэтыбзэкIэ – уашхаб, адыгэбзэкIэ – уащхъуэ). (Еплъ: Г. А. Меликишвили, Наири-Урарту. Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Тб., 1954, 71-72-нэ нап.) «О структурном сходстве хаттского языка с языками северо-западного Кавказа» статьям профессор И. М. Дунаевскэм щитхащ: «Структурэ и лъэныкъуэкIэ хьэтыбзэмрэ абхъаз-адыгэбзэмрэ зэбгъэпщэныр и чэзууэ икIи захуагъэу къэлъытэн хуейщ». (Еплъ: Исследования по истории культуры народов Востока. Сборникв честь академика И. А. Орбели. М.-Л., 1960, 75-нэ нап.). Абы къыщымынэу, Дунаевскэм адэкIи къыпещэ: «ЗыхуэIуа щыIэкъым, хьэт тхыбзэхэм абхъаз-адыгэбзэхэр зыджхэм гулъытэ нэхъ хуащIмэ, а бзитIыр я структурэ и мызакъуэу, материальнэкIи зэблагъэу къыщIэкIыныр». (Ардыдэм, 77-нэ нап.). А. Кондратовымрэ В. Шеворошкинымрэ мыпхуэдэу ятхащ: «Иужь-рей илъэсхэм щIэныгъэлIхэм трагъэчыныхь КъухьэпIэ Кавказым ис лъэпкъхэм (адыгэхэм, абхъазхэм, абазэхэм) я бзэхэмрэ хьэтыбзэмрэ зэблагъэу зэрыщытым. ЩIэныгъэлI зыбжанэм ялъытэ пасэрей адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я лъэпкъэгъу Азэжьейм исауэ». (Еплъ: ж. «Знание – сила», 1964, №3, 24-нэ нап.). Хьэтыбзэмрэ адыгэбзэмрэ зэблагъэнкIэ хъуну зэрыщытым гу зэрылъатэрэ зыбжанэ щIащ. Япэ дыдэ абы гу лъызытар нэмыцэ щIэныгъэлI Эмиль Форрерщ. Ар къэхутэным елIэлIащ Ю. Мессароши (абы 1934 гъэм убыхыбзэм теухуа тхылъышхуэ къыдигъэкIащ; убыхыбзэмрэ адыгэбзэмрэ зэблагъэ дыдэщ, убыххэр Тыркум Iэпхъуэри адыгэхэм яхэшыпсыхьыжащ). ИщхьэкIэ зэрыщыжытIащи, хьэтхэм я лъэужьыр тхыдэм хокIуэдэж, абыхэм я хэкур индоевропей лъэпкъхэм – хеттхэм (неситхэм) – яубыда нэужь. Дэнэ кIуэнкIэ хъуну щыта ахэр, я хэкур хеттхэм яубыда нэужь? Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, хьэтхэм ящыщ куэд я хэкур зыубыда хеттхэм яхэшыпсыхьыжащ. Ауэ ар псоми къащыщIакъым. Индоевропей зэрыпхъуакIуэхэм хьэтхэм я хэкур яубыда нэужь, Азэжьейм и ищхъэрэ щIыналъэхэм, тенджыз ФIыцIэм и благъэу, лъэпкъ лъэщ гуэрым, кашкэкIэ зэджэу щытам, и цIэ къыщыIуащ. Кашкэхэр Хетт (несит) къэралыгъуэм хыхьэу щытакъым; ахэр Галис (иджы Къызыл-Ирмакъ) псым и тенджыз хэхуэжыпIэм тесащ, тенджыз Iуфэр яIыгъыу. Кашкэхэм Азэжьейм и тхыдэм увыпIэшхуэ щаубыд; хетт пащтыхь-хэм абыхэм зауэ иращIылIэрейуэ щытащ, ахэр я лъэгу щIагъэувэн щхьэкIэ, ауэ ар хеттхэм зэикI къехъулIакъым. КъехъулIэн дэнэ къэна, езы кашкэхэр Хетт къэралыгъуэм дежкIэ сытым щыгъуи шынагъуэу щытащ. Ахэр хеттхэм ятеуэрт, я къалащхьэ Хьэтушаш щаубыди къэхъуу. Абыи къыщынэркъым: кашкэхэрауэ ялъытэ Хетт къэралыгъуэр зэтезыкъутэжар. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфа-щэмкIэ, кашкэхэр хеттхэм (неситхэм) хэкум кърахуа хьэтхэращ. «Кашкэхэмрэ Азэжьейр зыIыгъа хьэтхэмрэ лъыкIэ зэблагъэщ», – етхГ. Г. Гиоргадзе. (Еплъ: Г. Г. Гиоргадзе. Из истории племён, проживавших к северу и северо-востоку от Хеттско-го государства (кашки). Автореферат. 1956, 3-нэ нап.) Нэхъ белджылыуэ ардыдэр жеIэ профессор Г. А. Меликишвили: «ЩIыпIэцIэхэр щыхьэт тохъуэ кашкэхэр хьэтыбзэкIэ псалъэу зэрыщытам». Абы къикIыр зыщ: хьэтхэмрэ кашкэхэмрэ щызэблагъэкIэ, дауи, кашкэхэр адыгэхэм я благъэщ. Абы шэч къытрахьэркъым щIэныгъэлIхэм. Профессор Меликишвили етх: «Кашкэхэм я лъэпкъыцIэмрэ адыгэхэм я лъэпкъыцIэмрэ куэд щIауэ зэрагъапщэ: пасэрей грузинхэр адыгэхэм кашагкIэ еджэу щытащ, пасэрей урысхэр – касогкIэ; хьэрып тхакIуэхэм, псалъэм папщIэ, Масуди, адыгэхэм щхьэкIэ кашак жаIэу щытащ. (Еплъ: ж. «Вестник древней истории», 1962, №1, 64-нэ нап.) Абы щIыгъужын хуейщ: адыгэхэм, псалъэм папщIэ, къэбэрдейхэм, лъэпкъ зыбжанэ (осетинхэр, сонэхэр) иджыри къэс а пасэрей цIэмкIэ (кашкэ) къоджэ. Дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ: курыт лIэщIыгъуэхэм грекхэмрэ римлянхэмрэ адыгэ лъэпкъ гуэрым апшил-кIэ къеджэу щытащ. Г. А. Меликишвили а псалъэр ирегъапщэ пасэрей ассирий, хетт документхэм узыщрихьэлIэ абешлэ цIэм; а цIэр «кашкэм» и синонимщ е, нэгъуэщIу жыпIэмэ, «кашкэми» «абешлэми» къарыкIыр зыщ – а тIури адыгэхэм я благъэ пасэрей хьэт лъэпкъыжьым и цIэщ. Ар тегъэщIа-пIэ ищIурэ, профессор Меликишви-ли мыпхуэдэу итхащ: «Ар щыхьэт тохъуэ кашкэхэр Кавказ Ищхъэрэм щыщ лъэпкъхэм зэраблагъэм икIи, шэч хэмылъу, кашкэхэм Кавказ Ищхъэрэ хэкIыпIэ яIэу къыщIэкIынущ. Кашкэхэр хьэтхэм я благъэу зэрабжым къикIыр а кашкэхэр кавказ лъэпкъхэм зэраблагъэрщ. А благъагъэр аргуэру зэ щыхьэт тохъуэ а лъэпкъхэр (зи гугъу ищIыр адыгэхэм-рэ абхъазхэмрэщ. – Къ. Хь.) Азэжьейм пасэ дыдэу иса хьэтхэм я благъэу зэрыщытым». (Еплъ: Г. А. Меликишвили. Наири-Урарту, 77-нэ нап.) Азэжьейм (Азие цIыкIум) адыгэхэм я благъэ лъэпкъ зэрисам щыхьэт тохъуэ абы узыщрихьэлIэ щIыпIэцIэхэри. Г. А. Меликишвили зэритхымкIэ, а щIыпIэцIэхэм «хьэкъыу уи фIэщ ящI абыхэм адыгэхэм благъагъэ къахузиIэ лъэпкъ зэрисар». Азэжьейм ита пасэрей къалэжь гуэрым АрипсэкIэ йоджэ; Меликишвили зэритхымкIэ, а къалэм и цIэр адыгэ псалъэ «псым» къытекIащ (къалэр псы Iуфэм Iусащ). АдыгэцIэ куэд къинащ КъуэхьэпIэ Грузиеми. И. Джавахишвили, С. Джанашиа, Г. Рогавэ сымэ, нэгъуэщIхэ-ми зэратхымкIэ, ар щыхьэт тохъуэ КъухьэпIэ Грузием адыгэ лъэпкъ зэрисам. А щIыпIэр – КъухьэпIэ Грузиер – профессор Меликишвили къелъытэ адыгэхэр зэрысу щыта щIыналъэхэр – Азэжьеймрэ Ищхъэ- рэ Кавказымрэ – зэзыпхыу щытауэ. (Еплъ: ж. «Вестник древней истории», 1962, №1, 36-нэ нап.). 1960 гъэм Мейкъуапэ и Iэшэлъашэм мывэ пхъэбгъу гуэр къыщагъуэтыгъащ. Абыи, Хама бэзэр мывэ пхъэбгъум ещхьу, тхыпхъэщIыпхъэхэр хэщIыхьащ. А тхыпхъэщIыпхъэ-хэр джыным и ужь итащ Г. Ф. Турчаниновыр. Мейкъуапэ мывэм тет хьэрфхэр библскэ псевдоиерогли-фическэ тхыбзэкIэ зэджэм зэрыщыщыр нэрылъагъущ, ауэ гурыIуэгъуэтэкъым а хьэрфхэм сыт хуэдэбзэмщыщ псалъэ къаIуатэми. Зыбжанэрэ елIэлIа нэужь, Турчаниновым къихутащ Мейкъуапэ мывэ пхъэбгъум и ныбжьыр ди эрэм и пэкIэ ХII – ХIII лIэщIыгъуэхэм зэрынэсыр икIи абы тетхар зэрыабхъаз псалъэр (абхъазыбзэмрэ адыгэбзэмрэ зэблагъэ дыдэщ, тIури зэгуэрым зы бзэм къытепщIыкIащ). Ди къэралым иджыри къэс къыщагъуэтакъым Мейкъуапэ мывэ пхъэбгъум тет тхыгъэм ныбжькIэ пэхъун тхыгъэ. Ауэ аракъым нэхъ гъэщIэгъуэныр. Нэхъ гъэщIэгъуэныр… ар хетт хьэрфкIэ зэрытхарщ. ГурыIуэгъуэу ди гугъэщ ар щыхьэт зытехъуэр. 1963 гъэм Шэшэн-Ингуш тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ профессор Ю. Д. Дешериевым и лэжьыгъэшхуэ гуэр. Лэжьыгъэм и цIэ къудейми куэд къыбжеIэ: «Сравнительно-историческая грамматика нахских языкови проблемы происхождения и исторического развития горских кавказс-ких народов». Нахыбзэхэм (шэшэныбзэмрэ ингушыбзэмрэ) я тхыдэр щIиплъыкIа нэужь, профессор Дешериевым и фIэщ хъуащ, япэрауэ, Кавказ бгырысыбзэхэр (дагъыстаныбзэхэр, шэшэн-ингушыбзэхэр, абхъаз-адыгэбзэхэр) зэрызэблагъэр, етIуанэрауэ, а бзэхэм ирипсалъэхэр пасэрей Азэжьейм иса лъэпкъхэм зэрагухьэр, ещанэрауэ, кавказ бгырыс лъэпкъхэмрэ пасэрей Азэжьейм иса лъэпкъхэмрэ зэхуаIэ благъагъэр нэхъ хэкъузауэ джын хуейуэ и чэзу зэрыхъуар, абы IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щылажьэ щIэныгъэлI куэдым я къару ехьэлIэн зэрыхуейр. Зэрытлъагъущи, зи гугъу тщIы Iуэхугъуэр джыным мыхьэнэшхуэ иIэщ. Академик Арн. Чикобавэ зэритхымкIэ, «а Iуэхугъуэр щIэныгъэлI куэдым къаIэт, къэрал куэдым щадж. Ар щыхьэт тохъуэ мы Iуэхугъуэр зи чэ-зууэ зэрыщытым». Кавказ бгырыс лъэпкъхэм, псалъэм папщIэ, адыгэхэм, я пасэрей тхыдэм дызыщымыгъуазэ куэд хэлъщ, абы и гугъу щащIкIэ грек, рим тхакIуэхэм къызэранэкIа псалъэ пычахуэхэм фIэкIыр мащIэщ. Грек сатуущIэхэр тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм къесылIэн и пэ сыт я нэгу щIэкIа ди лъэпкъымрэ ди бзэмрэ – ар къазэрыфIэIуэху щыIэкъым. НэгъуэщIхэм къафIэмыIуэхуми, дэ къытфIэIуэхужын хуейт, ауэ абы хуэхьэзыр щIэныгъэлI нобэми диIэкъым.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hatthar.txt" }
Кавказ повесть ЗэзыдзэкIар УЭРЭЗЕЙ Афликщ. ЩIэдзапIэ Сытым хуэдэу сыхуейт сэ, си дахэ, Мы дуней фэрыщI защIэм ухэсхыу, ЩIыпIэ жыжьэм ущезгъэпсу дыгъэу, УщызгъэфIэн усакIуэ лъагъуныгъэм… УигъэгуфIэнт, сабийуэ, си пшыналъэм, Дэрэжэгъуэм игъэжану уи лъэр, Уи щхьэр къебгъэщIынти щабэу си бгъэм, УщIэжеикIынт си лъагъуныгъэм… Зэхэслъхьэнут сэри уэрэд Iэджэ, ЗыщызмыгъэнщIу ди гъащIэ телъыджэм, Насып нэхъ ин дыдэхэм я пщалъэу Лъагъуныгъэ хуитым и пшыналъэр… I ЩIэхуэжкъым цIыхур и хьэщIэщым НэIиб, ЩаIэтыр хъуэхъухэр дыгъэл защIэу, КъикIахэщ Шэшэным, Гъуниб, Къэбэрдей хэкуу пщIэ зыхуащIым. Мыбы щыгуапэщ хьэщIэ псори, Зэуэным къыдэхуауэ цIыхухэм, Загъэпсэхужу гуми псэми, ЗрагъэшэщI я хъыбар нэхухэм. Тетщ жыIэдаIуэу я лъэпкъ хабзэу Нэхъыжьхэм я щIэин уахътыншэм, ХьэщIэм щыхуащIыр пщIэ Кавказым, ГъэпцIагъэ я гум щымыушу. Къихьами унэм лъыкIэ бий, Иренэхъыжь, иренэхъыщIэ. УIунщ ухъуауэ цIэ напей, Хуэфащэ пщIэ абы хуумыщIым. Къыппадзыхынукъым я шхыныр, Къыбдагуэшынущ фIыри Iейри, Кавказ лъахэжьыр щхьэхуитынырщ Зытеухуар гупсысэ псори. Гъуэрыгъуэу фалъэр зэIэпахыу Хъурейуэ къыщокIуэкIыр Iэнэм, Я псалъэмакъым и курыхыр Тетынхэ зэрыхуейрщ КъурIэным; Зэгуэр епцIыжмэ КъурIэным, Ар къыхуэгъункъым муслъымэным. Зи диным епцIыжа инатым Къелэжь хэкуэгъухэм я нэлатыр. Щхьэзакъуэу губгъуэм ит абрэджи, ЦIыху хуэмыщIауэ щыгъыныджи, ЗэуапIэм къикIуэсыкI къэрабгъи, Зым хуамыгъазэу я щIыбагъыр - Щагъуэт мыбдежым увыIэпIэ. Илъэс къэсыхукIэ къуажэ къэскIэ Я тхьэIухудхэр къащIри лIыкIуэ, ЯIэту Iэгур уафэм нэскIэ, Джэгушхуэ ящIри IэкIуэлъакIуэу, Удж ирашажьэ щIалэгъуалэм, Зыгуэрхэр джэгум щызэгуакIуэм, Я гухэлъ псалъэр трагъалэу. А джэгухэм щауэ къудан Iэджэ КъокIыжхэр я щхьэхэр я жагъуэу, Пэплъами куэдрэ нэхущ уджым, Хъыджэбзхэр къемыплъауэ щIагъуэу… Пщащэ зэкIужхэм гухэлъ псалъэ ЩыжаIэ джэгум укIытэхыу, КъафIэщIмэ зыгуэрхэр къаплъэу, Я напIэр хуэму ирахьэхыу… НэIибым хэкIуэтащ и ныбжьыр, Хуэм-хуэмурэ и пIалъэр къосыр, Илъэс блэкIахэм я Iэужьу И щхьэцри зэщIэтхъуакIэщ уэсу… Ар щымышынэ ажал къеIэм, Джэбыным е кхъэ мащэ псыIэм, КъикIуами нэсу лIыхъужь гъуэгур, НэгъуэщIщ къэзыгъэдзыхэр и гур. Щытащ зауэлIым и къарур Къыщихурэ, пщIантIэм димыгъэсу, Къыпэмылъэщуи псы къиуар, Къижыхьу жьыр къыкIэлъымысу, Къыр задэ лъагъуэхэр и гъуэгуу, Итт махуи жэщи щакIуэу къуршым, Зригъэпщам фIэмыкIыу и шэр… ЛъыщIэж мурадкIэ кIэлъыпхъэрым бийм, Блэм ещхьу щэхуу кIэлъыщIыхьэрт. Имыгъэгъуу къытехьа лейр, Пщэдджыжьым къихьырт и бийм и щхьэр, И къуентхът абы и къамэр, фочыр.. Алыхьым фIыщIэ хуищIт щIэмычэу, Ар щигъэлъапIэу и уэрэдым! ЛIыукIым зыри щIимыгъакIуэу, Лъы ищIэжыфырт хабзэм къекIуу… Ауэ зауэлI ерум и жьыщхьэр Гуауэшхуэ гуэрым егъэхыщIэ - Къригъэхьыну я бийм и щхьэр, Иригъэжьат и къуэ нэхъыщIэр. Къыхуэнэжар а щIалэ закъуэрт ЛIыжьым и жьыщхьэм зыщIигъакъуэу! ТепыIэ имыIэжу лIыжьыр И щIалэм къигъэзэным ежьэрт! Арщхьэ щыIэжкъым и лъэужьи. Иджы пхрыкIым ещхьу пшагъуэм, Тоувэр кхъэм узышэ лъагъуэм, ФIэмыфIу цIыхухэм яхэтыну, Къахоплъэ и ныбжьэгъухэм шынэу, Псэ лъащIэм щIэгъуэлъхьа гукъанэм ЗэфIещIэ нэщхъеягъуэ пшынэр! Елъагъу Алыхьым, инщ и гуауэр, И щIалэ закъуэу и гум къеуэр Илъагъурт химыхыну и псэм, IэщIэкIами Жамболэтыр пасэу, Ауэ… Гуауэм и щхьэж къыфIокIуэ хабзэр. Иджы НэIиб хуэхъуащ къалэн, Пэмыплъэххауэ жьыщхьэ кхъахэр, Иригъэхужу гум блэкIахэр, Пхъу ищIа пщащэр игъэфIэн. Аращ, а зырщ и гурыфIыгъуэу Мы гъащIэм къыхуэнауэ щIыгъур. ТемыплъэкъукIыу жэщи махуи, Пхъу ищIа пщащэм гу щимыхуэу, Налкъутналмэсу псэм щихъумэу, И нэIэ тригъэтщ ФатIимэ. - Си дахэ, къеплъыт мы си жьыщхьэм, Зы щхьэц тетыжкъымэ мытхъуауэ, Плъагъунщ мыгувэу уэ си кхъащхьэм ЩIы фIыцIэр Iуащхьэу тратхъуауэ… Дунейм ехыжу пасэу уи анэр, Уэ цIыкIур ибэу укъыщынэм, УзэсшэлIэжри зызмыIэжьэу, ЯхуэсIуэгъащ тхьэ ди нэхъыжьхэм Сипхъу закъуэ хуэдэ усхъумэну, Къыппэхъу щымыIэу узгъэсэну, Пщыхэм я пщыж нэхъ щIалэ пажэм НэчыхькIэ гъусэ ухуэсщIыну. Бгыхэм ягъафIэ удз гъэгъахэм КъахэмыкIынуи уэ нэхъ дахэ, Си куэщIым уиспIыкIащ узгъафIэу… Хур пщащэ хуэдэ уи хъыбарым Си деж къегъакIуэ лъыхъухэр уэру ЗэкIужхэу, уардэу, накъэдыкъэу Яхэтщ абыхэм пщыи, уэркъи… АтIэ, къызжеIэт, си хъыджэбзым, Уигу ирихьын къахэкIкъэ зыри? Ахэр щIэхъуэпсу уи нэчыхьым, МэлъаIуэ, къыпхуагъэщхъыу я щхьэр.. КъэувыIэ ищIэркъым зэманым, Алыхьым къыпщищIа къалэну, ФатIимэ, ухъун хуейщ уэри анэ… Ар гъащIэ хабзэу къыддокIуэкIыр, И жыпхъэм зы иримыгъэкIыу, Уелъэпэуэныр адэжь хабзэм Лъэпкъым уепцIыжыным ещхьыркъабзэщ, Апхуэдэр хуэхеинущ цIыху гущIэгъум, Iумпэм ищIынущ уеблэм и гъунэгъум. Жэуап имыгъуэтауэ аргуэру, НэIибым и гур къоуэ уэру… ФатIимэ, хуэщIи гущIэгъу мащIэ, ЛIыжьым къыумыIуэнтIыкI и гущIэр! Пэплъэу Жамболэту и къуэ закъуэм, ЛIыжьым гуауэу игъэвар ирокъур. ЗэгъащIэ мыри - Ехыжа нэужь дунейм абы и анэр Си гурыфIыгъуэ закъуэу, си псэу, си нэу Сэ сиIэххари Жамболэтрэ уэрэщ… Фызгъэсащ, фыспIащ зэрысхулъэкIыу, СиIэри симыIи фпезмыхьэкIыу… Къыслъысыжари сыт а псоми я пщIэу: Илъэситху хъуащи щIалэм и хъыбар сымыщIэ, Уэри, мисыр, си хъыджэбз гъэфIэныр Ухуеижкъым уи гур къысщIэгъуну!.. ФатIимэ, сыт мы слъагъур, Уи нэпсыр псыхьэлыгъуэу Щхьэ къебгъэжэхрэ? Быдэу мыр зэгъащIэ - Иджыпсту узэдэIуа си хъущIэ мащIэр КъызыфIумыгъэщI гукъанэ пхуэсщIу - Мыр си фIэщу бжызоIэ сэ лIыжьым Нэщхъеиныр къекIуркъым уи ныбжьым… - Умыгъэныкъуэ уи гур лейуэ, дадэ, сощIэ, Уи гу хьэлэлыр фIы зэрыщымыщIэр, Сыт тщIэн, аращ-тIэ зэрыщытыр гъащIэр, Дызэрыхуей щымыхъур ар мымащIэ!.. Уэращ сызипхъур, унафэр уэращ зейр, Сет, дадэ, къысхуэбгъэфащэ дыдэм, Абы хэзмылъхьэжыххэу псалъэ лей, Мобы жыхуэпIэр, дадэ, сэри содэ. ТесщIыхькъым, си адэ, Зыри си насыпым, Мы гъащIэм сыт хэсщIыкIыр сэ хъарыпым?.. - Сыт хуэдэ псалъэ си пхъум къыхуигъэшыр И адэжь закъуэу гуауэм ищIам тхышэ! Уэ зым фIэкIауэ къызэрысхуэмынамкIэ ПхузоIуэр тхьэ мы си щхьэ зэщIэтхъуамкIэ, Тхьэ соIуэр Алыхьышхуэм и къарумкIэ Си гъащIэу къысхуэнам сиIэж хъуэпсапIэр УнасыпыфIэу зэтеслъхьэнырщ напIэр. Апхуэдэ дыдэуи тхьэ соIуэ, Уэ къыхэпхам и цIэр къысхуипIуэм, Си мурадар, сиIа гуращэр, Къемызэгъыщэми лъэпкъ хабзэм, МэскъалкIи къимыутIыпщу си бзэм Здесхьэхыну си кхъэ мащэм. Си хъыджэбз закъуэр хъумэ насыпыфIэ. Кхъэ мащэми сыщыжеинущ IэфIу… - БжесIэнур къысхуэгъэгъу, си адэ, СощIэж зэгуэрым шэшэн лIыкIуэу Жэщыбгым къуажэм къыдыхьам Балигъи цIыкIуи ямыщIэжу Джаурхэм къуажэм лъыр щагъажэу… И хъыбар жагъуэ къытхуихьам, ЩыщIагъэдэIум ди нэхъыжьхэр: Зи лъэ изылъхьэфыр вакъэ Сулак адрыщIкIэ зауэм кIуакъэ! ПщIэжкъэ, Жамболэти сэри Абы щыгъуэ уэ дынолъэIуауэ БгъэкIуэну Жамболэт а зауэм, ПщIэжрэ и гъыбзэхэр, и лъэIухэр МэскъалкIи уи гум къемыуIуу, БутIыпщыгъакъым абы щыгъуэ. СыщIалэт сэри, си делэгъуэт, ДэсIыгъыу сыткIи Жамболэт! Апхуэдэу хъуну хэт ищIэнт!.. ПщIэжрэ ежьахэм абы щыгъуэ зекIуэм Уи щIалэм хуэдэу IэкIуэлъакIуэу Яхэттэкъым исыф уанэгум… И лIыгъэр игъэIуну хуейуэ Аратэкъым щIэкIуар ар зауэм! И гум имылъу хьэрэмыгъэ Хуейт щIэзэуну хуитыныгъэм… Щхьэхуитыныгъэ!.. Зым пимыщIу ЩигъафIэрт псалъэр и гу лъащIэм… Къысхуэбгъэгъунщ, си адэ, нобэ БжесIэ гурылъыр сытегушхуэу!.. УкIытэм къису щытми напэр, Абы изотыр мыхьэнэшхуэ, БлэкIащ апхуэдэу илъэситхур Сыпэплъэ защIэу хъыбар кIапэ, Жеиншэурэ исхар жэщ дапщэ, Жэщ кIыфIхэр щхьэгъубжэм къыдэпщу… Иджыри ижыркъым гурыгъыр, Иджыри хэзмыхыжми гугъэр, Сыт къикIыжын хъыджэбз тхьэмыщкIэм Къеблыжурэ и нэпс щIигъэкIым! ИтIани, сощIэ, щIэзгъэж нэпсыр Хабзэм еплъытым, сыт зи уасэр! И натIэм къритхам Алыхьым Зыми блихыфакъым и щхьэр… ИмыIэу зэхуэзэж ди гъащIэм, Дэ дищIагъэнущ зэпэIэщIэ! СытекI мыхъуныр ди лъэпкъ хабзэм Къызолъытэжри си фарзу, Скъутэнущ нобэ, сигу иригъуу Псалъэ стыгъари си щIалэгъуэм. Си адэм гуауэр хьэлъэу тещIэм, Сыхуейкъым гуфIэгъуэншэ гъащIэм. Изгъэхунщи си гум Жамболэтыр, Уарэзыуэ абы септым, Ибрэхьим сэ сыхуэхъунщ щхьэгъусэ… - Сыт жыпIэр, си хъыджэбз, си тIасэ?! - Арагъэнщи и унафэр Алыхьым, Сэ пэздзыхыфынкъым абы си щхьэр… - ТхьэмыщкIэщ ар, къулейсызщ, Си хъыджэбз, Егупсысыж уи псалъэм!.. - МафIэу жьэражьэщ къысхуищIа гухэлъыр… - Уеблэм, ящыщкъым ар пщы лIакъуэм… - Абы щхьэ сигу сымыгъэныкъуэ… Гум изгъэхужу, си хъуэпсапIэм Кхъэр щыхуэсщIыфкIэ увыIэпIэ, Гугъуехьми сыпэщIэтыфынщ, ПщIэнтIэпсыр къыпхэзыху лэжьыгъэм, Лъыр къэзыгъэплъ цIыху лъагъуныгъэм Инщ я къарур. Сытри цIыхубзым ХулъокIыр лъагъуныгъэр къабзэм… Уэ зэхэпхащ уипхъу акъылыншэм И псалъэ делэхэр, си адэ, ИкIи зы щхьэ умымэхъашэу, Унафэу сыт къысхуэпщIми содэ!.. ЛIыжьым къэнэщхъея и нэгур КIэщIегъэпщкIуэжри хуэму Iэгум, Ар къалъагъуным игу иригъуу, Нэпс ткIуэпсыр тоткIуэ алэрыбгъум… II КъеувэкIауэ выгухэр къэрэгъулу, Жэщыбг мафIэр бгы лъабжьэм къыщоблэ, Джабэ задэм къожэхри акъужьыр, МафIэм щIопщэ игъэжьэражьэу… Псы Iуфэм выхэр щохъуакIуэ хуэму… Уэрэд гуэр къыхоIукI хьэуа уэмым. - Мы аузым щыIу уэрэдыр пфIощI зеиншэу. Мэхущхьэ зы лIы гуэр нэбэнэушэу… Мыпхуэдэ жэщым удзыпцIэ щабэм Зыбгъэпсэхуу ухэлъыныр сыту гуапэ… УщIэщхьэукъукIыурэ мазэгъуэм, Убжу щIодзэр уафэм исыр вагъуэу. Бжыгъэншэми вагъуэр, Дэтхэнэ зыри пфIэщIэщыгъуэщ, БгъэщIагъуэу уоплъ Алыхьым и Iизыным, Уафэ мыкIуэщIым хэшыпсыхьу уи нэр. Уеплъыху укIэлъоплъыжри уи гупсысэм, КъыбгуроIуэжыр ар зэрыжьгъейр, Нэмыплъысыфу и щэхухэм дунейм! Вагъуэм адкIэжкIэ кIуэну еIэ уи гум ЛъэкIкъым къызэринэкIыну уэгур!.. Выгухэм адэкIэ щызоуэ ныбжьхэр, КъотIысэкIри мафIэ жьэражьэм, Шэрджэсхэм псалъэмакъыр ирашажьэ… Хахащи нэхъыщIитI бгъуэщIэсу, Адыгэ хабзэм и нэмысым Тету кърахьэкIыр Iэнэр, Трагъэувэу Iэзэу шхыныр, Нэхъыжь-нэхъыщIэкIэ зэхахыу, Фалъэр хъурейуэ зэIэпахыр… И бзийхэм ар щIигъэнэхукIыу, Пхъэ гъурыр мафIэм къыщопIэнкIыр… IэфIщ хьэлIамэпсыр, IэфIщ хьэлIамэр, Улажьэурэ умэжэлIамэ. Пэхъун хэмыт къыпфIощIыр шхыным, Хуабэу уедзакъэмэ чыржыным!.. ЛэжьакIуэжьхэм я лэжьыгъэ гугъур, Зэрагъэпэжыфыр я ныбжьэгъур ГукIи псэкIи зыхэзыщIэм ФIэIэфIщ абыхэм я шхын мащIэр… Ауэ, сэ пщIэ зыхуэсщI тхылъеджэ, Куэдым яфIэфIщ загъэпсэхунуи тыншу, Iумпэм ящIыф къызэрыгуэкI мэжаджэр, Ирагъэсащи махуэ къэскIэ нышым! Зэт! ДаIуэт, мес, адыгэ ныбжьыщIэм Зэхехыр лъэмакъ гуэр, къоIэгъуэ… - Шхыныр Алыхьым фхуигъэбагъуэ! - ЩIалэ мыцIыху къыкъуокI выгу къуагъым. Ар хэтми зэкIэ щIэмыупщIэу, Къотэджхэр, хьэщIэм хуащIу пщIэ… - Укъытхуехами Алыхь лIыкIуэу, Ущытми къызэрыгуэкI лIыщIэу, УзрихьэлIэ шхыныфIщ - къакIуэ, Iэнэм къэтIыс , уэим умыщIу… Хъыбар гуэрхэр къытхуэпхьамэ, хьэщIэ, КъыджеIэт псори умыбзыщIу. Сыт хуэдэ ар, Хэт къызыхуэпхьар? - Лезгин тхьэмыщкIэ гъуэгурыкIуэр ИщIынкъым зэи уафэм лIыкIуэ; Ди щыгу къит хьэршым и щэху щIэншэм Иплъэфкъым си щхьэ къарууншэр… Сыхъуауэ сэ ибэ хъурей, Сыкъыщытенэм мы дунейм, Фызыжь кхъахэ нэблэгъам зи гъащIэр СызришалIэри, и куэщIым СрипIыкIащ, хуэдэу и быным, Семыхъуапсэу зиIэм анэ. ЩIыбышэ хъуами, жьыми унэр, Щытшхащ хьэлэлу дгъуэтыр шхыну, Игъуэджэ тщIыртэкъым чыржыныр. Таурыхъыу кIуащ си сабиигъуэр, Ар исыкIащ хьэуазэ мафIэу!.. Сыкъэхъурт, нанэм тIэкIу сигъафIэу. Фызыжьым ищIэрт цIыху гъэсэкIэ - Сихурт пщыхьэщхьэ къэсыхункIэ, ЯщIамэ пщыжьхэм ешхэ-ефэ, Си лъэгум къыщIэлъэлъу хъуаскIэр, Сакъыхуэфэну ажэгъафэу. Къулейхэм сэ тезгъэут я зэшыр, ЗызэкIэщIэсшрэ згъэдыхьэшхыу… Ныкъуэшххэр къытенамэ Iэнэм, Къыхуэсхьырт езгъэшхыну нанэм… Гукъинэжу и акъужьыр къысщIигъапщэу, Блэлъэтащ щIалэгъуэр гъуэбжэгъуэщу. Гугъу къыздехьу сызыпIа фызыжьыр, Къэсри пIалъэр, ирахьэхащ кхъэ мащэм. БлэкIащ алъандэм илъэс Iэджэ, Псы куэди щежэхащ ди хэкум, Сэри нэхъыбэм сыныбаджэу Гъуэгу Iэджи щIэзгъэкIащ си лъэгум. Си хъуржын закъуэр, си башыжьыр Аращ сиIэххэри гъуэгу гъусэу, Гуп срихьэлIэм изошажьэ Уэрэдыр, лIыфIхэм сахуэусэу. Срагъэблагъэ дэни гуапэу, СощIыфри нэжэгужэ гупыр. ЕсхьэкIт апхуэдэу сфIэщIэщыгъуэу ГъащIэр, къызиту дэрэжэгъуэ, Илът си къарур, мыух си гуащIэр ЗэсхьэлIэфын къэслъыхъуэ защIэт… СщIэххакъым гъащIэр гуащIэмащIэу, КъэсыхукIэ узыр сигъэхыщIэу… ЗыкъыщысщIэжым, пыхуу си гур, СыщыIэт сымыцIыху хэгъуэгум. Си хъуреягъыр хамэ губгъуэт, Зигу къысщIэгъун сIэщIэмылъагъуэу… ЦIыху сымыцIыхухэм я ауанырт Ихузу сигу, щIэслъагъуэр я нэм… Елъагъу Алыхьым си гум щыщIэр, Бэлыхь мыух сщыхъуакIэт гъащIэр!.. Гупсысэр тезутIыпщхьэм лъагъуэм, Лъэхъуэщт къыспэплъэу къыхуэлъагъур. СыгупсысэхукIи си хъуэпсапIэт, А псори къыщIэкIын пщIыхьэпIэу… Хы щIэншэм техьа кхъуафэжьейр, Ирихужьа нэхъей акъужьым, СимыIэу гъуази гъуэгу гъэлъагъуи СыкърихуэкIт толъкъун шынагъуэм, ГугъапIэ гуэри къыкъуэмыкIыу, Си махуэ хьэлъэхэр екIуэкIыу СехутылIащ щыхупIэ задэ, СыкъызэплъэкIмэ слъэмыкIыу, Лъагъуэ пшагъуалъэрщ итыр си кIэм… Сыт сщIэнур, ипэкIэ сыкIуэн Е сышынауэ згъэзэжын?.. Хьэуэ, къыхэкIми си ажалыр, НэхъыфIщ згъэунэхумэ спэщылъыр. Сыхэджэлэжрэ уэс Iэтэм, Сыхэжеихьмэ щхьэхуиту НэхъыфIщ.Пшагъуалъэ лъагъуэ бэным Сыхуейкъым гъэру сыкъинэну… Нэгъазэ, гъазэ… хэгъэрей Сызыхуэзахэ сымыщIэххэу, ФщIэгъатэм къыспкърыхьа шынэр, Дыгъэм и бзийм щысхъумэу си нэр - Сыкъаплъэм, тенджыз гъунапкъэншэу И куэщIым силът мо тафэ псэншэм, Псышхуэ ежэхри щхьэхынэу, Зэхэпх къудейуэт зэрыушэр. ЛIэщIыгъуэ хьэлъэу кIуэрт зэманыр, ИIулIэу гуауэкIэ Iэпкълъэпкъыр… Лъэр зэблэмыкIыу щIэлIэрт куэпкъыр, Ауэ гум пищэрт и къеуэныр… СыкъоплъэкIыж - къэскIуа гъуэгу Iыхьэр ХэкIуэдэжакIэт зэман гъуэзым, Сыплъэжмэ и пэкIэ и нэзыр Къысхуэлъагъуххэркъым гъуэгу кIыхьым!.. Къриджэр хэтми къысхуэмыщIэу, Гыз жагъуэ кIыхь къоIукI си гущIэм. ГущIэгъулыныгъэу лъэкIыр хилъхьэу Гызыр йолъэIур ди Алыхьым Нэхъ щIэх Псэхэхыр къыскIэлъихьэу, Ирихьэжыну псэр и пащхьэм… Арщхьэ зихъуэжыркъым пщIыхьэпIэм - Теплъэгъуэ щIэкIхэр ещхьщ нахуапIэм: Солъагъур къырхэм я щхьэгу къабзэр, Псы уэрхэр щеукIуриех аузыр, Си Хэку щхьэщыт хьэуам и гъуэзыр… Си ныбжьэгъухэм уэрэдыр ягъэшыр, Щомыщ иуIауэ шабзэшэм, Сыщолъэтри, сыхуэкIуэу уэрэдым, Пызощэжыр си гъуэгу гугъум уардэу… СыщхьэщолъэтыкIыр лъагъуэ сымыцIыхум, Уэрэд макъым седаIуэу гупсэхуу… Къысхуэвгъэгъу, ныбжьэгъухэ, псалъэм и кIыхьагъыр, ЗекIуэлI тхьэмыщкIэм и гущIэр зыгъагъыр, КъыфIыщеудри нэпс хуэмыубыдыжу, ЦIыху щыхуэзам и деж яхуеIуэтэжыр. ФымыщI фи жагъуэ къызэфта мы фалъэр Хъыбар сIуэтэжхэм ящIами нэпсылъэ… Тхьэ фхуэсIуэфынущ зы телъыджэ гуэру Сыкъэзышар ныщхьэбэ сэ фи жьэгум. Аргуэру зыхэсщIэжу гъащIэр гуапэу, Сыпэрызыгъэсыр мафIэ хуабэм… ЕдэIуахэщ гупсэхуу я хьэщIэм, Нэпсейуэ ишхырт хьэлур ныбжьыщIэм,- Иджыри лIыхэм къахуэмыщIэ: Хэт нобэ ахэм ягъэхьэщIэр? ПодыхьэшхыкIыр хьэщIэр мащIэу, Сэ ар солъагъур, фогъэщIагъуэ Си теплъэр, сщыгъыр щыгъыныгъуэу… Аращ-тIэ, щIалэм и гушыIэ псалъэм ЕгъэнэщхъыфIэр, уеблэм, къурш уэсылъэр; - СыщыукIытэжыркъым си теплъэм, СызекIуэлI къызэрыгуэкIщ сэ, сыджэгуакIуэщ, Си щхьэр щымытми акъылылъэу, Ар хущымыщIэ зэи псалъэм, Гум запыIуидзми фызыжьхэм, Къыдехьэхыфыр пщащэ гуакIуэ… Иджы сэ нывжесIэнщ си гъуэгур, Мыбдеж, мыжыжьэу бжьэпэ щыгум Зы къуажэ тесщ… А жылэм нобэ щытхьэлъэIущи, Абы щызэхашэну джэгум Сыхуейщ си псалъэр щызгъэIуну. НэIиб ищIыну санэхуафэм Сэ сахыхьэнщи ажэгъафэу, Алыхьым жиIэм, ахэр нобэ Згъэдыхьэшхынщ, яIыгъыу ныбэр. Гум къигъэкIыжу и щIалэгъуэр, Естынщ а лIыжьым дэрэжэгъуэ… ЗэщIэщымащ абдежым гупыр: КъызэрысакIэр лIыжьым и пIалъэр ЗымыщIэм сытхэр и пшыналъэм КъригъэкIыну? Зыхимыхыну зэи ар НэIибым ИщIэххэркъым мы щIалэ ибэм. ЗекIуэлI ныбжьыщIэм нэщхъ иуфэр Сыт щхьэкIэ нэпсым щIигъэпсыфыр? - Делагъэ жысIэу сыщыуауэ, Ара зыгуэркIэ фигу сеуауэ? Щхьэ щым фыхъуа, щхьэ фынэщхъей? - ДымыщIэ куэд къыщохъу дунейм, - НыбжьыфI иIащ НэIиб, Хужьыбзэу зэщIэтхъуауэ и щхьэр, Къэнат и жьыщхьэ лъэрымыхьу… - АтIэ. Ар сэ сымыщIэ щхьэкIэ, И гъащIэ Iыхьэр нихьэсакIэ?.. -Ди хьэщIэ лъапIэу гъуэгурыкIуэ, - Зы адыгэ лIыжь къопсалъэ жьакIуэу, - Уэ зы щэху гуэр дэ къытщогъэпщкIур. ПхузоIуэр тхьэ си жьакIэ тхъуамкIэ. Уэ мы ди лъахэм ущымыщкIэ. Ущыщыгъамэ уэ ди хэкум, Пшыналъэм игъэхыщIэу гур, Нэщхъейрэ, хэти игъэтхьэджэу, Уэрэд бусакIэт щIауэ Iэджэ… ИтIани пщIэнукъым хъыбар гуэр КъэпхьынкIи мэхъу укъаIуэхуауэ. Ар Жамболэтмэ къозыгъэхьыр, УкъыкIэрыхуащ икъукIэ гущIыхьэу… А псалъэм хьэщIэр щигъэпыхьэм, ЙоупщIыр щIалэм шэрджэс лIыжьыр: - УзогъэлъэIур ди Алыхьыр, Жэуап къыдэтыт зумыIэжьэу. КъыджеIэт пэжыр, Уэ ухэт?.. - Сы Жамболэтщ… III Къуажэбгъу дыдэм деж щыт унэм, И пщIантIэм пыгуфIыкIыу, анэм Щегъэджэгу шэрджэс сабийр, Гушхуауэ цIыкIури мэкъуейщIей, ЗыIэщIеудыр ерыпIынэм, Анэр лъэщIохьэ, къеубыдыж, Мэджалэр, мэдыхьэшх… мэтхъэж. Аргуэру къеIэтыжри анэм, ИгъафIэу бгъафэм щIекъузэж! И цIыкIум щыдэджэгу зэманым, Упэрыуэныр насыпыфIэ анэм ГущIэгъуншагъэщ мыIуэтэщIу, Апхуэдэу зэрыщытыр ищIэу Жамболэти куэбжэм Iутщ дзыхьмыщIу, Cакъыпэу бжыхьым щхьэпрыплърэ Мо пщIантIэ насыпыфIэм щым удэплъэу… ПфIэщIынщ зиущэхуауэ дыгъуакIуэр Пэплъэу щежьэфынум щакIуэ. ХулъэкIкъым ичыну зы лъэбакъуи, Къигъэзэжу хъуркъым щIыбкIэ къекъуи, КъикIуэтыныр къыщохъу лIыгъэншагъэу, ЗэщIэплъащ гужьгъэжь зымыгъэзагъэр, Зэрегъэшхыр дзэр, зэтрекъузэ… Хьэ щылъху пэлъытэу и къуэр унэIутым Апхуэдизу игъафIэу, хуэгуфIэу иIэту, Къригъэзэгъыну ахэр и щIыхьым, Къыхэхуэнтэкъым зэи и пщIыхьым… Куэбжэм ину йоуэри IэштIымкIэ, Тегушхуауэ ар IуегъэузэщIыкIыр… Куэбжэ макъым анэр къыхуоплъэкIри, Хуэму къеунэтIыр ар къыздиIукIамкIэ… «ГъуэгурыкIуэ къыIухьамэ хьэщIэу, ЕмыкIущ IубгъэкIыжыныр пщIэ хуумыщIу»,- Зы мэскъалкIи ебэкъуэну хабзэм И гущхьэм зэи къэмыкIыну фызым. Есащ сыт щыгъуэ къыдыхьами хьэщIэр, И хьэщIэщыбжэр зэи зэхуимыщIу. И упщIэ пыIэр къекъухауэ и щхьэм, Ешауэ башым мащIэу зригъэщIу, Унэгуащэм къитщ и пащхьэм Мэзым щытцIыхуа зекIуэлI ныбжьыщIэр, ИщIэнур адэкIэ имыщIэу. И упщIэ пыIэм къыщIэплъ плъэкIэр ЗыIуплъэ унэгуащэр къоскIэр, УкIытэм ихьу, и нэкIущхьэр КъызэщIоцIыплъэ зэуэ Iущхьэу… ИгъэпщкIуу плъэкIэ укIытэхыр, ЦIыхубзым напIэр ирехьэхыр… ГуфIэкIэ щэху къытенэу Iупэм, Iэнкуну мэIэрпхъуэр и Iэпэр… Зыгуэрым мафIэ къыкIэщIищIэм КъыхиIэтыкI фIэкIа умыщIэу, Гу лъынтхуэр хэбэукIыу лыгъэм, ЗеIэтыр, мэтIысыжыр и бгъэр… ЦIыхубзыр куэдрэ Iэнкунакъым… КъыщIедзэр хуэму псалъэмакъым: - Гъуэгу хьэлъэ жыжьэ къызэрыпкIур Сэ изолъагъуэ, - жи, - уи нэкIум, ХьэщIэ щыблэкIкIэ ди уэрамым Щхьэгъусэм и цIэкIэ сэламыр Есхыжу арщи дэ ди хабзэр, Сэлам къуехыжыр Ибрэхьимым Уэим умыщIу, Iых цIыхубзым. ПкърыкIаифэщ и Iэнкуныр, АрщхьэкIэ хузэтехкъым и нэр… ДэкIауэ зы напIэIэтыгъуэ Гурыгъуз гуэрым гур иригъуу, ХьэщIэм и плъэкIэ игъэщIагъуэм Зрегъэхуз цIыхубзым и псэм, И зыIыгъыкIэм, теплъэ псом КъыбжаIэ ар зэрыбгырысыр… - Укъыпежьащи гуапэу хьэщIэм, Тхьэр си щыхьэту пхузощI фIыщIэ. Щыслъагъу цIыхугъэр уи бжэщхьэIум Сигу лъащIэм щысхъумэнщ тхьэрыIуэу! Слъэгъуащ сэ тхьэIухуд мымащIэу, Гу лъащIэм мафIэр щызыхащIэу, АрщхьэкIэ уэ къызэбдза лыгъэр КъызэщIэнащ дэлъху лъагъуныгъэу… Сщыгъупщэжынкъым уи макъ гуакIуэр, Си Iуэху щыхуэхъуи, щыхуэмыкIуи, СыпхуелъэIунущ тхьэ сыт щыгъуи, Мисыр, езыми сыкъолъагъур, Ара къудейкIэщ сэ сыIэхъуэу,- ЦIыху хьэлэлыжь къызэрыгуэкIым Щытын нэгъуэщIу лъэмыкIыну… Зэгуэр щIалэгъуэу, уи делэгъуэу Птыгъа тхьэрыIуэр пщэдджыжь Iугъуэу ЗэкIэщIихужу жьым, уафэгум Ирихьэжу, ихужауэ уи гум Зэрыщытами ещхьыркъабзэу Пщыгъупщэжынщ си псалъэхэр цIыхубзым! Iэхъуэ тхьэмыщкIэм къыщIигъалъэу, Иригъэлейми, къыхуэгъэгъу: Кърапхъыу щIалэхэм ягу илъыр ТхьэIухудхэм я мыщыпэлъагъу. Абыхэм зыхуагъафIэу мазэм, ЩIалэ къуданхэм ящыхуэзэр КъаIэщIоужагъуэри Я дагъуэщ - ЗэрепцIыжыфхэр я хъуэпсапIэм, Ящыгъупщэжу ар пщIыхьэпIэу! СолъэIур, къыхуэгъэгъу уи хьэщIэм Игу къеуэр нахуэ къызэрищIыр… Сэ сыапхуэдэкъым сыт щыгъуи, Псэлъэгъум и щхьэр езгъэужэгъуу… Мыбдеж, нэрыбгэм и нэмысым, Къуэ цIыкIур зыгъэджэгу цIыхубзу, И сабий цIыкIум игъэIу гуфIэм Иригушхуэжрэ зигъафIэу, Хуэпэжым сыткIи и щхьэгъусэм И пащхьэм ситу и щIалэгъуэр КъэзгъэкIыжыныр игу мыщIагъуэ… КъысфIощI мыпхуэдэм деж ущымым, Ди хабзэм дежкIэ нэхъ тэмэму… Уи хьэщIэ мэжэлIар уи унэм ЩIэпшарэ хуэбгъэувтэм Iэнэр, Къыхутеплъхьатэмэ хъыршыныр, Уи фадэ пIащIэр къыщыкъуалъэу, IэщIэбгъэувэу щытмэ фалъэр, ИщIынкъым ахэр зыри жагъуэ Гъуэгуанэм иригъэша Iэхъуэм… Нобэрей хьэщIэ нэжэгужэм, Апхуэдэу ишхышхуэн щымыIэ, Едзакъэм тIэкIу, ефэжмэ псы щIыIэ, НэгъуэщI ищIынкъым щхьэрыгъажэ. Ирагъэблагъэмэ хьэщIэщым, НэгъуэщIи хуейкъым ар куэдыщэ. - Хъунут ар! - Арат уи псалъэу сызэжьар, Алъандэрэ дызэуа пшынэр МэжэщIэлIам шхын хуэмыхъуну - Уи цIыхуфIагъым хуэсщIу щхьэщэ, СыщIыхьэфынщ иджы хьэщIэщым. Щытащ сэ сцIыхуу уи щхьэгъусэр, Ди сабиигъуэм дызэгъусэу КIэн Iэджи дыджэгуащ. СощIэжыр Къэддыгъурт куэдрэ мыIэрыси. - Псом нэхърэ нэхъ Iэзэу дыгъуэрт ар. Езыр цIыху щыму, цIыху жьэмейти, Дзыуэ фIэтщар «сабырщIэгъейт…» Мы щIалэ цIыкIури фыфей? - АтIэ. - Ауэ сэ сщIакъым бын вгъуэтауэ, Мис абы щхьэ тезыр теслъхьауэ Уэзгъэлъагъунщ сэ а нэжэсым, Еплъыт, сабийри ещхьыркъэпси… Куэд щIауэ цIыхухэм къадокIуэкI нэщэнэу - Сабийм ба хуищIу еубзэрабзэу ФэрыщIу зищIым зигу мыкъабзэм, Къытощыр псори сабийм и нэм. Хуейт Жамболэт а щIалэ цIыкIум Иджыри тIэкIу едэхэщIэну, АрщхьэкIэ IэплIэм къыхуэмыкIуэу, ЩIопхъуэж, дыхьэшхыурэ уэзджынэу, Зредзэжыр и IэплIэм анэм. Ди Алыхьышхуэм ейщ гущIэгъур! Иджы хъуагъэнущ ежьэжыгъуэ! Ар унэгуащэм къыхуимыдэ, КъыщIехыр бжьакъуэ, иту фадэ! - Мыбы къигъэжанынущ си гур… - Абы нэхъ тынш пщищIынущ гъуэгур!.. Ибрэхьим и узыншагъэм папщIэ Си гуапэ хъунт мы бжьэр бунэщIым… - Си гуапэу фхуэсIэтынт ар тIуми, Уи цIэр уэ дахэми къэсщIамэ… - ФатIимэ… - Апхуэдэу еджэу тхьэIухуду Хъыджэбз сощIэжыр сцIыхугъауэ, ПщIэ зиIэ пщышхуэм пхъу ищIауэ, Ар ипIыжат и быным хуэдэу… И хъыбар дахэр Iуати жыжьэ, КъыхуэкIуэрт лъыхъу зэкIэлъхьэужьу, АрщхьэкIэ и щхьэм ирипэсу, Зыри яхуищIтэкъым щхьэгъусэ!.. Пщы лIыжьми пхъу ищIа и быныр, ИгъафIэу хуихьырт и псэм, и нэм. Пщыжьым иIэти зы щIалэ, А пщащэм ихъукIынут делэ! АрщхьэкIэ гущIэгъуншэщ гъащIэр, КъуищIэнкIэ хъунур къыпхуэмыщIэу… Сунжэ къыщыхъеяти зауэ, Щытати щIалэр абы кIуауэ, И кIуапIи-жапIи къахуэмыщIэу, Ягъэхъыбарыр щыкIуэдауэ… Ауэ аракъым нэхъ Iуэху хьэлъэр. ЯукIамэ е ящIам щхьэпылъэ НэхъыфIти… елъытауэ абы къылъыкъуэкIам!.. - Сыт, щIалэр псэууэ къыщIэкIа?!- Нэрыбгэм, шэчым зэщIигъаплъэу, Шынэу Iэпех хьэщIэм и псалъэр. - Хьэуэ. Ауэ, Къыщыхъуу и къуэр хэкIуэдауэ, ЗиIыгъми пщым зигъэбыдауэ, Удын етIуанэр, пэмыплъауэ, Къытохуэр лIыжьым, игъэхыщIэу: Нэрыбгэ ипIыжам, пхъу ищIу, Хъыбар къекIуэкIхэр и фIэщ ещIыр, ЙопцIыжри псалъэм, хабзэ къутэу, ГъэпщкIуауэ докIуэ унэIутым… - Хъунщ пщащэм теухуауэ, хьэщIэ, Пыпщэнщ иужькIэ а пIуэтэжым, Иджы къызжеIэт а щIалэщIэм И натIэ хъуам и хъыбар пэжыр… Хьэлъэщ, гущIыхьэщ а хъыбарыр, IэхъулъэхъукIэ зэщIэпхарэ гъэру Лъэхъуэщым щаIыгъащ, исащ хьэпс псыIэм Гупсысэрэ хъуэпсапIэу дунейм щиIэр Зэ мыхъуми зэгуэр щхьэхуит къэхъужу Гупсысэм хэмыкI пщащэм IущIэжынырт… ИкIэм-икIэжым ар щхьэхуит Къохъужри, пIащIэу гъуэгу къытохьэ, Нэрыбгэм ирехьэлIэ и щхьэр, Сымаджэт ар икIи ныбаджэт… - Iэхъуэ! Уэим умыщIу, къысхуэгъэгъу, Схуэхьыжкъым адкIэ, си гур мэгъу. А пщы щIалэщIэм зэреджэр хэт? - Жамболэтщ… - Таурыхъкъэ къызжепIауэ хъуар?- Сэ сощIэ ар зэраукIар. КъызжеIэт пэж, течауэ и щхьэр… - Мис, Жамболэтыр итщ уи пащхьэм!.. IV Щым дэгум зэщIиубыда пэшыр Пхъэ ласкIэм хуэгъэнэхукъым щIагъуэу. И зэхуэдитI фIэкIакIэщ жэщыр, Нэсащ щхьэгъусэ къэсыжыгъуэм, Ауэ къэкIуэжкъым Ибрэхьим… ФатIимэ езэгъыжкъым жейм, ИIыгъщ гупсысэм, мэнэщхъей, IэфI дыдэу Iурихащ сабийр… Есащ цIыхубзыр мыгъуэлъыжу Зэи щхьэгъусэр къэмысыжу… Щысщ, йожьэ. Лъэмакъ мащIэ КъыщыIум къыщолъэтыр псынщIэу… Къэсыжагъэнущ Ибрэхьим… Хьэуэ аракъым. КъыщыщIэплъым Телъыджэ щохъур къызыIуплъэр… Хъарпшэру къыхэкIауэ пщIыхьым ПфIэщIыну къитщ абы и пащхьэм Жамболэт, Iэнкунрэ зихузу… - Ей! уэра мыр?- щIоупщIэ фызыр. - Сэращ… сытегъуэщыхьри гъуэгум, Къэсхьащ аргуэру щхьэр уи жьэгум. Лъэмыжыр трихати псым, Къысхуэгъуэтакъым и икIыпIэр… Уэлбанэщ, жьапщэр йокIыр хъийм, Жыхьэнмэм сихуа нэхъей, Сригъэхьати гугъу жэщ кIыфIым, Фи деж къэзгъазэмэ нэхъыфIу Къэслъытэри къытезгъэзащ, ЕрагъкIэ си щхьэр къэсхьэсащ… Иджы, Алыхьым и шыкуркIэ, Къэплъытэ хъунущ сыкъелакIэу! Зыгъэхьэзыр, ФатIимэ, псынщIэу, Дежьэн хуейщ зыми дыкъимыщIэу. Шыхэр къыдожьэ, телъу уанэр, СыткIи хуэщIауэ ди гъуэгуанэм. Зы егъэзыпIэ гуэр дынэсым, Сэ содэ пхъэрыр къыткIэлъысми… - Сыт мы къызжепIэр? - ЕсщIылIа зауэм унэIутхэм, Шынагъэ мащIэм упикIуэту, Умыгъэпуд апхуэдэу и пщIэр… - Сэ си гугъакъым, соIуэр Тхьэ, Апхуэдэ кърипэсу си щхьэм, Жамболэт ищIыфыну си жагъуэ… - ФIыуэ аращ сыкъыумылъагъуу!.. - Ди Алыхьышхуэм и гущIэгъум Къызитыжа дэлъхуу узолъагъур… - Ара зэрыхъури? - Ар пфIэмащIэ! - ФатIимэ! Дэнэ щыIэ псалъэу Къызитыгъахэр уи гухэлъым?.. - БлэкIам иIэжкъым къэгъэзэж, Алейуи ар къыумылъыхъуэж… - УепцIыжакIуэщ! - Сэ икъукIэ куэдрэ сыножьащ… Иджы къызжеIэт, егупсыси, Сыт хулъэкIынут хъыджэбз дэсым ЩIэчэ имыIэу уэркъи пщыи Къылъыхъум махуэ къэскIэ пщащэм. Илъэсхэр кIуэху зэкIэлъхьэужьу, Хъыджэбзым хэхъуэмэ и ныбжьым, Псалъэ мышухэри и ужьым ИмыкIым, пцIыр къылърахьэкIыу?.. Сыныкъуэкъуащ сэ илъэсиплIкIэ. Си дежкIэ гугъут, зэгъащIэ фIыуэ, СемыпцIыжыныр ста тхьэрыIуэм, Ауэ иджыщ къыщызгурыIуэр - СыкъыщIэкIащ сынасыпыфIэу… ГугъуехькIэ гъащIэм жылэ тепсэрщ Къытепхыжынури уи хьэсэм…. ЕмыкIу хэслъагъуэркъым лэжьыгъэм. Си дэлъхум хуэдэу сыпщыгугъырт УкъыздэщIыну, къыздэпIыгъыу… Егупсысыжыт, Жамболэт! СемыпцIыжын щхьэ си тхьэрыIуэм, Сэ си фэм дэзгъэкIащ куэдыIуэ… Тхьэм щышынэ, Сэ сыунагъуэщ, сэ сыанэщ. - ПщылI пцIыIуэпцIышэу цIыху мыгъасэм Сабий хуэплъхуауэ, ар уогъасэ… - Си щIыхьыр пщIыуэ хэутэн, Пщы напэм дауэ езэгъын… Къызумыхуэж афIэкI си гугъу! - Апхуэдэу щытмэ, къысхуэгъэгъу. Уи жагъуэ умыщIыж иужькIэ! * * * Щым дэгум зэщIиубыда пэшым ЩIэт кIыфIыр фагъуэу пхилыгъукIыу, Нур къарууншэ пех пхъэ ласкIэм. Къэсыжкъым Ибрэхьим, щхьэгъусэр, Уэлбанэщ жэщри, мэгузасэ… ПлIанэпэм дэт сабий гъуэлъыпIэм IэфIу щепщIыхьу и пщIыхьэпIэм Сабийр мэжей къыпыгуфIыкIыу. И къуэм зыхуигъэщхъауэ анэм, ГуфIэгъуэ нэпсхэр къыфIыщIоткIур и нэм… Нэхущ пшэплъыр хуэмурэ абджынэм Къызэпхыплъу къоIэгъуэ нэхулъэр… Зэм ужьыхыжрэ, зэм зэщIэрыуэжу Пхъэ ласкIэ нурыр нэхущым хокIуэдэж… Ибрэхьими къызэрымысыжщ. Нэхулъэр къосри, пщIантIэм пцIащхъуэм Зыщегъэхьэзыр лъэтэну уэгу къащхъуэм… Псыежэх цIыкIури мэIущащэ жейбащхъуэу. МэкIыргъри и шэрхъыр выгум, ПщIантIэм къыдэмыхьэу пещэж гъуэгум!.. Аргуэрыжьу пэшыр зэщIощымэ, Жеижынуи игу къэмыкI ФатIимэ! Бжьыхьэ тхьэмпэу фIэкIэзызу и гур Гупсысэбэу фIытолъадэ гъуэгум. Хэт къищIэфыну псэм игъэвыр, Акъыл ешар зыгъэгузавэр?! Зы насып гуэрым дэумэзэхыу Сабий жейм зыхурегъэзыхыр… Сыт жриIэнутэр сабийм? Сыт щIыжиIэнур - псалъэр лейщ?! Ауэ сабийм и пырхъ мамырми, Къыдрихьей и гъы макъ щэхуми И гурыгъузхэр зэбграхуу ЯлъэкIкъым къахьыжыну нэхур. И нэкIущхьитIыр ягъэлыгъуэу Нэпс пщтырхэм щыхащIыкIыр лъагъуэ… - IэфIу пщIыхьэпIэр жейм нэхунэр Абы нэхъ лъапIэ щымыIэну… Гу лъумытэххэу зэман кIуэнум ПщIыхьэпIэ IэфIри здихьынущ. Ауэ зэгуэр укъэушыжу Жейбащхъуэу къызэтепхым уи нэр, КъыбгурыIуэнущ нэпс щIигъэжу Жэщ псом къыпщхьэщыса уи анэр… ЛъэмыкIыу гъащIэм и удыным ХъуэпсапIэр игу ириудыну! Уэ уи насыпым пэхъун уасэ ЩыIэу дунейм сыщымыгъуазэ!- Зыгуэрым Iэ нэрымылъагъукIэ Iуиха пфIэщIыну бжэр зэIуокIыр, Абдежым хуэму пэш пэIущIэм ЩIэз хъуа нэхущ ныкъуэзэхэщIэм Къыхэбэкъуащ шэрджэс ныбжьыщIэр. Ар кIыфIым хэтщи, къамылъагъуу ЩIакIуэр зыщех Iэуэлъауэншэу… - Апхуэдизу узыхущысхьыншэу Щхьэ зыбукIыжрэ, ФатIимэ?.. - Уэра ар?! СхулъэмыкIынут сыномыжьэу… - СыкъэкIуэжынкIэ хъунут нэхъ гувауи, АтIэ, уэ ущысын хуей жейр къомыкIуэу? Ар зыкIи хуэщхьэпэнкъым гъуэгурыкIуэм. - Ди Алыхь лъапIэ, уэ укъэсыжакIэщ!.. - ФатIимэ, сыт уи нэпсыр щIыщIэбгъэкIыр, Сыт къэхъуар? Ди сабий цIыкIур сымаджэ хъуа? Пэжыр жыIэт… - Хьэуэ… а цIыкIум лажьэ лъэпкъ имыIэ… Мы си гум иIэти зы къеуэкIэ… Си гугъащ сынимыхьэсу нэхулъэм, ЩIиудыну мы си лъэр кхъэ хуэплъэу… Алыхьым и шыкурщ, фIэкIакIэщ псори, УкъысхуэкIуэжащ узыншэу уэри… Си гуи, си пси иджы псэхужащ… УмэжэлIагъэнущ, уэшхым уиуфэнщIакъэ?.. Умыгузавэ, сэ зозгъэтIыжынкъэ Иджыпсту си хъыршын IэфIкIэ… - Сэри, къэрабгъэ цIыкIур, и гур къипкIыу, КъэзгъэуIэбжьынкъэ саугъэту къыхуэсхьамкIэ… Си гугъэщ мы шылэ IэлъэщIыр Зытебгъэлъыну, нэхъри ущIэращIэу… - Ибрэхьим, апхуэдэу уи пщIэнтIэпсыр Сэр щхьэкIэ бгъэкIуэдыным сриуасэ… - Къэгъанэ ар… зытелъхьэт… мис апхуэдэу… IэлъэщIым ущIохъукIыр дахэ дыдэ, Ямыгъуэтыну зыри къыпхуагъадэ… - Ушхакъым щIагъуэу… - Си ныбэ изщ сэ, уи гур умыгъэгъу, Ауэ солъагъу, ныщхьэбэ умыпIащIэ, СебгъэдэIуэн къэхъуахэм хъыбарыщIэу… - Си дэлъхур къэкIуэжащ… - ЖыхуэпIэр хэт? - Ар фIыуэ уоцIыхужыр… Жамболэтщ… V Къазбэчи къэушащ пащтыхь пэлъытэу, И джабэ дыхьэрэнхэр зэщIэлыдэу. Къыдолъадэ къуршыпсхэр аузым, ХъущIэ макъкIэ джабэ нэкIухэр зэгуагъэзу, Я уэрэдхэмкIэ IущIэну пщэдджыжь пшэплъым, Iэуэлъауэу ирахьэхыр я пшыналъэр. Я щхьэм фIахыжу пщэдджыжь пшагъуэр, Къырыщхьэхэм зыкъагъэIэгъуэ. Акъужьыр тхьэмпэ IувкIэ изу, НэщхъыфIэу мэIущащэ мэзыр, Бзум я уэрэдыр уафэгум нахьэсыр. НэхулъэфI къекIауэ къэушащ шэрджэсхэр… Къыр задэхэр и къэрэгъулу Ауз зэвым дэкъуза жылэм КъыщаIэту сабэр гуэрэну ЩызокIуэ хъушэр, шы табыныр… Адыгэ жьэгум къыдиху Iугъуэр ТIэкIурэ щхьэщотри къуажэм пшагъуэу, Хуэму докIуейри уафэ лъащIэм КIэщIогъуэлъхьэж шылэхъар пIащIэу… Къуажэ къэушым и жейбащхъуэр Щхьэщеху къуэкIыпIэм къыщищI пшэплъым, Лэжьыгъэр къуажэм щызэщIэплъэу Махуэм зеIэтыр дыгъэ хуэплъэу… ШейтIан Iуащхьэжь и дыгъэмыхъуэм Iэщ хъушэр къыкIэрехуэ Iэхъуэм. Мывэ зэхуакухэм нэшэкъашэу Къадож псы цIыкIухэр зэщIэушэу… Мывэ джейхэу кIуэцIылъым жыглыцым, Гуэрэн Iувхэу зэхэт къуацэчыцэм Блэм ещхьу Iэзэу япхрыпщ къурш лъагъуэм, КъищэкIуам и лъэужьым ирикIуэу Зэзэмызэ уащыхуозэ щакIуэм. Гувауэ, къытещхьауэ нэхулъэ, Къурш лъагъуэм тету ехур щакIуэм и лъэр. Хъуржыныр, джыдэр и плIэрылъу, Хуэм дыдэу бакъуэу, бауэу хьэлъэу ЩетIысэхым мэзауэлIыр ешу, МыпIащIэу, зыщIигъакъуэурэ и башыр И ныбжьэгъу Iэхъуэр лъагъунлъагъу къыхуокIуэ, Къыхуехьри гъуэмылэу зы фо хьэкIуэ, ШэщIэмыху кхъуей, А псори икъукIэ IэфIыкIейщ… ТIэкIу зэIуроури мэтэджыж, и цейм ЗыкъыкIэрищIэу хьэцыбанэм, ЩIалэ цIыкIу хуэдэ елъэу мывэ джейм, Тоувэ лъагъуэм, кIуэжу унэм. ЗдэпIащIэр дэнэ? ЗыхуэпIащIэр хэт Нобэ апхуэдизу Жамболэт? Къыхуэзэшауэ хэт къыпэплъэр?.. Хьэ щтауэ адкIэ-мыдкIэ маплъэ, ЛъакъуитIым яримыту псэхур, Гу зэщIэплъам зыщIыпIэ ехур… Къожэх пщIэнтIэпсыр и нэкIущхьэм… ЕтIатэр пщампIэр… И щIыбагъым Къыдэтщ нэхъыжьхэм зэгуэр лIыгъэу Зэрахьэгъахэм къахьа щIыхьыр, Дыщэ уагъэм фоч лъэдакъэр егъэдахэ, ДэIуащ кIэрахъуэр и бгырыпхым, И къамэ Iэпщэу дыжьын хэкIым Дыгъэм и бзийхэр толыдыкIыр… Жьым ходжэгухь и бащлъыкъ кIапэр - А псоми хэлъми гузэвэгъуэ щэху! Дуней дахащэм псэм зыщегъэпсэху. УзыIэпишэу, ихьу уи нэр, уи пэр, УигъэудэIужу къодэхащIэм, ГуфIэгъуэ нэпсыр зыхиугъащIэу… Iэхуитлъэхуитщ и хъуреягъыр, Iэхуитлъэхуитщ щIы даущыншэр, Гур дэрэжэгъуэм игъэушэу!.. КIыфIыгъэм игъэпщкIуа псыпыхум И макъыр жэщым къызыпхехур… Къуажэм удэплъэм телъыджабэщ, Iэхъуэм Iэхъушэр дехур джабэм… МыпIащIэу къыхидза уэрэдым Къыдожьуужыр бгыжьхэр уардэу: Ди Алыхьышхуэ! Алыхь лъапIэм ЩымыIэ зыри плъэмыкIын! Телъыджэщ уафэр, Телъыджэщ щIылъэр, Уи Iущагъышхуэм ХудогъэIу пшыналъэр… Тафи, къурши, Тенджызи, псыежэхи, Гуэли, мэзи, Мы дунеишхуэм къэмынэу зы дурэши, Макъ зэмыфэгъу Iэджэм Зызэхаджэжри зы макъ телъыджэу Уи лъэкIыныгъэм уэрэдыр хуагъэшыр!.. Блэ щэхуу зеудыгъури, лъагъуэр ЙопщэкIыр щыхупIэ шынагъуэм… Хогъуэлъхьэжри хуиту удз щхъуантIэм. Мэпщ мыпIащIэу, зиIуантIэ-зишантIэу. И лъабжьэм нэс ущызыщIэплъу, Къуршыпс цIыкIу щIыIэр зэрылъэлъу Мажэ, лъагъуэм бгъурыувауэ, Хэплъэну зыхурегъэзыхыр Псы цIыкIум ихь и толъкъун махэм, Къуршыпсым зыхетхьэщIэри мащIэу, Пещэж аргуэру гъуэгум пIащIэу. Зы мывэм толъри зы мывэм Толъкъуныр толъэ, зэпрылъу пшахъуэм, КъызоплъэкIыжри нэжэгужэу, И дыхьэшх макъым къыпищэжу мажэ. Пхрож мэкъупIэм, бложыр чыцэм… Къыпежыхьри къыр задэ лъагэу, И щыгу папцIэр иIэтауэ пагэу Езыгъэкъум уафэгум и лъащIэм, ЗыхегъэпщкIуэжыр мэз Iувыжьым пIащIэу… VI Мыбдеж сыт хуэдэу псэр щытыншрэ!.. Уехъуапсэу, ухэгъуалъхьэу хуиту, Ущхьэукъуэн нэбэнэушэу, ТIысыжым зэм, зэм зыкъиIэту УедаIуэу зэрыбауэм уи бгъэр!.. Шыпсэ хъарпшэрхэм, пщыIэ хуэдэ, Гупсысэр Iуву къызэщIабгъэу, Мы дуней псор иIыгъщ гуапагъэм, Щытщ лIэщIыгъуищэ зи ныбжь жыгхэр, Мис, бзихум зыхуегъэщхъыр блашэм, ЩхьэкIэр трилъхьэу абы и бгъэм. Дей цIыкIу Iэрамэм зыхуеший чэщейм - И лъагъуныгъэр хуиIуэтэну хуейщ… Чэщейм къилъытэм ар хуэфащэу, Псори къыщехъулIащ дунейм. Зрипэсыну ар чэщейм? Чэщейр тхьэIухудщ, чэщейр мэз гуащэщ, Дей цIыкIур сыт?! Ар цIыкIужьейщ! Мис жыгеижьыр, ЯIуэтэж абы и хъыбарыжьыр… Жыгеижь къудамэбэм и щIагъым Ар жьыми щIэми зэдаIыгъыу Яхуэхъуащи щакIуэм хабзэ - Зэгъусэу щащIыр я нэмэзыр; Пщыхьэщхьэм къащэкIуар яIыгъыу Къагъэзэжри жыгеижьым деж, Я уанэ щхьэнтэр я пIэщхьагъыу Жыг щIагъым хуиту щогъуэлъыж… Мэзым къыщхьэщыхьамэ кIыфIыр, КъызэхащIэнщи я жьэгу мафIэр, КъетIысэкIауэ мафIэ уэрым, КIыхьу ирашэжьэнщ уэршэрыр. Я уэрэд макъыр, я зэдауэр ЗэщIэплъэу куэдрэ жыжьэу мэIур, Мэз дэгу кIыфIыжьыр щIагъэдэIуу. Жэщ телъыджащэм гур дэпсэхуу, Мэзауэм хуиту загъэпсэхур… Месыр, аргуэру лIитI шэрджэсу Хуэму къыхокIри мэзыжьым, Ешауэ, къапыхуу пщIэнтIэпсыр, Я джыдэр щIадзэр жыгей лъабжьэм… - Хьэуэ, абы лэжьыгъэкIэ дэ зэи ДыщIыхьэфыну къыщIэкIынкъым, Хъуащи иджы нэхъ ерыщыж, ПфIощIыр и гуащIэр мыкIуэщIыж… - И щхьэусыгъуэр арат тщIамэ! - - ФатIимэ фызу сиIэгъамэ, Пщым ипхъу си гуащэм зыхуейр хуэсщIэу, Ибрэхьим нэхърэ мынэхъ мащIэу, Си Iуэхути сэри сымылIыщIэм… Пщым и пхъур хуэмыхъуам щхьэгъусэ, Зы шыдыжь цIыкIу къратмэ уасэу, Дэтынут псоми яхуэлIыщIэу Сэ сэщхьу, хэплъыхь лъэпкъ имыщIу… ТхьэмыщкIагъэм, щхьэхынагъэм Я гъащIэ ябгэм Къригъэлащ ар а нэрыбгэм. Фызыр къыхуэхъуу щIэгъэкъуэн ДэкIуейти гъащIэм и пкIэлъейм, Ибрэхьимым лъэкIащ нэсыфын Нобэ гушхуэу зытет и дунейм… Тхуэмыфащэу дыкъызэринэкIыу, Аращ ар гъащIэ щыгуми щIыдэкIыр… - УкIытэ мащIэу, ди ныбжьэгъу! Уи хъущIэр Мыбдеж щогъэIур къемызэгъыу… Ибрэхьим хуэдэу тIэтыфмэ ди гуащIэр, ДыкъикIыфынут дэри тхьэмыщкIагъэм; Ауэ сыт пщIэнур, пщышхуэм ипхъу ныбжьыщIэм Ибрэхьимщ зылъигъэсар хьэщыкъ гурыщIэр. Лэжьыгъэм Iуэхур хуэкIуэм, Ибрэхьим Пэхъун нэгъуэщI ибгъуэтэфын ди куейм? Дэ тхуэдабзэу ари шхалъэм далъхухьа сабийт, Ауэ хуитыныгъэр хэтти и лъым, КъикIыжыну пщылIыпIэм и Iэнлъэм ДыхущIэкъуакъым зыри абы ещхьу. Емыблэжу и гуащIэ, пщIэнтIэпсым ФIыщIисыкIми щысхьыншэу и нэр, Хуитыныгъэм хуеIэрти и псэр, ХулъэкIащ къыщIэкIыну пщылI унэм, Хъуащ щхьэхуит дэ псом нэхъри нэхъапэ. Хуэфащэу къилэжьащ къехъулIа псори: ЦIыхухэм кърахьэкIхэм щымышынэу, ФатIимэ щхьэгъусэу къыщIыхьащ и унэм, Щыгугъыу ныбжьэгъу пэж ар къыхуэхъуну - ИкIи щыуакъым… КъэсыхункIэ нобэм ФIыуэ зэрылъагъуитIым я насыпым Зыми лъэкIакъым трилъхьэну пшагъуэ, ЛъэмыкIыу гъуэгурыкIуэм егъэщIагъуэ Я унэ цIыкIум цIыхугъэу щилъагъур, Уригъэблагъэу Iухащ хьэщIэщыбжэр, Хьэзырщ я хьэщIэм щхьэкIэ я фадэбжьэр, Гуапэу хуагъэувыр абы Iэнэр, Тету махъсымэ, хуабэу я хъыршыныр. ЗэхъуэкIыныгъэ куэд къыщохъур гъащIэм, Хэт игъэгуфIэу, хэт игъэщхьэжагъуэу, - Алыхьырщ псоми я унафэр зыщIыр, Ди натIэм къритхар къытхуигъэIэгъуэу… Девгъэплъыт, псалъэм папщIэ, Жамболэт, Пщы лIакъуэм къахэкIащ, арщхьэкIэ сыт… Зихуэдэ щымыIэж жыхуаIэм ещхьу ЛIы нэгъэсат, Iэтауэ лъагэу и щхьэр… КъекIуэкIырт лъэпкъым ар и напщIэтелъу, СыткIэ ищIэнт а лIым и набжьэ щIэлъыр… Яубыдри джаурхэм гъэру… КъыщIэпхъуэжащ… яубыдыжащ аргуэру… Аргуэру къэкIуэсэжу дэ къытхуэкIуэжар Сыт хуэдэт къызрихьэлIэжар? Япэрей гъащIэм и лъэужьи Имылъагъужу, уеблэм ныбжьу… Унэ зэхэкъутахэм сахуэр Жьым пэрыуэншэу щызэрихьэу, Зэгуэр мы къуажэм дэлъа щIыхьыр НэIибым пфIэщIынт дыщIалъхьэу, ЯтIэр тратхъуэжа и кхъащхьэм!.. ЩыIэжкъым фочым, сэшхуэм я пщIэр, Я напщIэм телъыгъа хакIуапщIэу ЗыкъуэгушхукIыу яIэгъахэр пщыкъуэм, Ахэм къахуэнэжар зы закъуэщ: Яубыду быдэу пхъэIэщэкIыр, Дэ дэщхьу гъавэ щIым щагъэкIыу Губгъуэм итынырщ лажьэу, шхэжу… УнэIути лIыщIи щымыIэжу. Къэнахэщ я щхьэм щыгугъыжу… МэжэщIалIагъэр зытегуплIэм Къыхуэщхьэпэфыркъым зыгъэлIыр… УцIыныжауэ гуэншэрыкъыр Итщ губгъуэм нэхъ зызыгъэуэркъри, Къахуэнами адэ щIэин, Яшхыжри, хъуауэ дыхьэшхэн. Ауэ псэуну ахэр дэщхьу Я пщыгъэм трамылъхьэу и щхьэ - Сыт илъэс псом я Iуэху нэхъыщхьэр? ПлIэрылъу фочыр, сэшхуэр ябг ищIауэ Зы жылэм икIрэ зы жылагъуэм Дыхьэу къызэхакIухь, яхъунщIэу, Зыхуэзэу хъуар ягъэщхьэжагъуэу… Абы ящIахэм гуауэщхьэуэ Яхуэшэчыжкъым залымыгъэр… Апхуэдэ щIалэщ Жамболэти, Ятеплъэ мыхъуу унэIутым… Сошынэр Ибрэхьим тхьэмыщкIэр Бэлыхь мыух абы хидзэнкIэ… Солъагъур ар тхьэгурымагъуэу: Пщыр екIуэлIэнущ а унагъуэм, Нэмысыншагъэу къуэм зэрихьэм Игъэбэгынущ адэжь кхъащхьэр… КъэувыIэт зэ,пшапэ зэхэуэм СыкъигъэпцIауэ пIэрэ си нэм? Мыбдеж зыгуэр щызэхэзеуэу, Къытлъитэу гу, зигъэпщкIужа… Е ар чэщей жыгыжьым Дэджэгуу арагъэнщ акъужьыр, Къудамэ щIиупскIам и ныбжьым СыкъигъэпцIауэ арагъэнущ… Куэдщ зэкIэ ар, зыIэт, хъуащ игъуэ Щхьэхынагъэм къытхуихьа пшагъуэр ЗэкIэщIэтхужу мащIэу къэткIухьыну, Iэпкълъэпкъ зэщIэнэр зэрыдгъэкIыну… * * * Мэз Iувщ… мэз кIыфIщ… мэз курыкупсэщ… ИгъэуцIынащ гуэншэрыкъыр уэсэпсым … Ешауэ Iэр мэундэращхъуэ, Джыдауэ макъри кIащхъэ мэхъур, Сыт хуэдиз гуащIэ Ибрэхьим мы мэзым ЩIигъэкIуэда и джыдэр щхьэмыгъазэу? КъызэрищIэжрэ щIалэжь цIыкIу зеиншэр Гугъуехьхэр кIэншэу къылъришэу, Къритхар натIэм гугъуехь гъащIэу Игъэващ сабий гуащIэ мащIэм! Къулеижь бынхэм яхуэлIыщIэ ЩIалэ ныбаджэ, щыгъыныджэм Зэи щысхьакъым гъащIэ дыджыр. Итащ ар губгъуэм Iэщ игъэхъуу, Шэщми щIэтащ куэншыбыр къитхъуу, Щыуагъэ гуэр IэщIэкIмэ зэрымыщIэу, КъытехъущIыхьхэу, яубэрэжьу гуащIэу… ИкIэм-икIэжым пщылI щхьэхуит щыхъужым Къратыр зы кIапсэ зы джыдэ ЛIыщIапщIэу,ари яфIэкуэду! Щымысхьыж гуащIэм,емыблэжу псэм, ЯхуэлIыщIам къулейм и гъащIэ псом И жэщи махуи зэдигъакIуэу, Аращ къахуэлъытар къыпэкIуэу… Еухуэ унэ, ЩIэхъуэпсу ищIыну унагъуэ, Пщым ипхъу дахэри фIыуэ елъагъур… И гуи, и пси хуэкъабзэт пщащэм, ауэ Лъагъуныгъэм къыхуихьыр абы гуауэщ… Лъагъуныгъэ жэуапыншэм и бэлыхьым Нихусат ар пилъэжыным и щхьэр… Елъагъу Алыхьым! Пэлъэщакъым щIалэр и гурыщIэм… Лъагъуныгъи щабагъи имыщIэу, ЗыщIыпIи хуэмыпIащIэу кIуэрт и гъащIэр… ЗдэкIуэр дэнэ? ЩIэкIуэр сыт? А упщIэм зыми жэуап хуемыт. И фIэщ мыхъужу и кIэн къикIыр, Насып ныбжьыщIэм къылъыкъуокIыр! - ТхьэIухуд цIыкIуу и гурыхьым Трехыр и псэм телъ бэлыхьыр: Пэмыплъэххауэ, пщым ипхъу пщащэм КъыхуегъэнаIуэ и гуращэр! ЗэщIегъэплъэжри лъагъуныгъэм, Гушхуауэ гур къыщоуэр и бгъэм.. Хуитщ гъащIэ гъуэгур, Щхьэхуит хъуащ и гур… ИкIи Алыхьым хуищIу фIыщIэ, ГугъапIэ куэдхэр къызэфIещIэ, - КъикIынщ хуэм-хуэму тхьэмыщкIапIэм, Iэпэгъуу иIэмэ лэжьыгъэр, КъехъулIэфынущ цIыхум гугъэр!.. Къотэдж пщэдджыжьми нэху мыщу, Жэщ хъухукIэ джыдэр егъэлъащэ, УзыIэпишэмэ лэжьыгъэм, Къыббгъэдыхьэжкъым щхьэхынагъэр… Пшапэ зэхэуэм и ныбжь шыхьыр Мэз кIыфI дэгужьым къыщхьэщохьэ, - Хъунщ, ирикъунщ нобэрей IуэхукIэ!.. Цей къуащIэ фIеймкIэ ИрелъэщIэкIри пщIэнтIэпсыр, Ауан зищIыжу йогупсысыр: «Нобэ сэ къэзлэжьар жыджэру Игу ирихьыпхъэщ сондэджэрым. Иджы хъуащ игъуэ сежьэжыну, Унэм нэхъ щIэх сынэсыжыну…» Джыдэр къещтэжри, епIэщIэкIыу Йожьэжыр, жыг зэхуакухэм дэкIыу… Бгъэдохьэ хуэмурэ псынэпсым, А псыр куэд щIауэ и нэIуасэщ… Псы щIыIэм йофэр зигъэнщIыху… Налкъут щыгъэм ещхьу ткIуэпсхэр И жьакIэ фIыцIэм пылъщ уэсэпсу… Мэбауэ и гур псэхужауэ, ЗыкъещIри Iэдакъэжьауэ Пхроплъыр мэзым и щIэплъыпIэм… Уэсылъэ къуршхэм я дыгъапIэр Додыхьэрэн пщыхьэщхьэ пшэплъым - Нэсащ и щIыгъуэ ичындым, МэтIыс, зылъехыр гуэншэрыкъыр, Андезыр ещтэ, къохьэж и щхьэм ФатIимэу и насып гухэлъым КъыжриIауэ щыта псалъэр: «УщыIэми уэ дэнэ щIыпIэ, Уигу иумыгъэху ди Алыхь лъапIэр!.. Ар гущIэгъулыщи, и Iизынырщ Насыпыр къытхуэзыхьыфынур». Мэхъу фIэгуэныхь цIыхубз псэ къабзэр, ЛэжьакIуэ лIыр къыщыщIигъэкIкIэ, «ТIэкIу зыщысхьыж!» - жиIэу къеубзэу, И нэпсхэр къекIуэу къыщелъэIукIэ… «Нэхъ мащIэ сщIынуи лэжьыгъэр, Ар схулъэкIыну уи мыгугъэ… НэгъуэщIхэр уэ къозгъэфIэкIыну, Уезгъэхъуэпсэну я псэукIэм, Апхуэдэ схузэфIэмыкIыну…» «Хьэуэ! Хьэуэ!..» - къытригъазэу, Аргуэру лъаIуэрт, лъаIуэрт фызыр.. И гукъэкIыжхэм дахьэхауэ, ЛIыр и пащIэкIэ щIогуфIыкIыр, Ауэ макъ гуэр къызэхихауэ, И нэгури къызэхэуэжауэ, ТIэкIу къэшынауэ щызэплъэкIым, Ауан зищIыжу погуфIыкIыр. «Зэт! Чыцэм зыгуэр къыпхыкIым ещхьщ… Ар, Тхьэм ищIэнщ - тхьэкIумэкIыхьщ… Сыкъэбгъэщтаи мащIэу назэм Уэ пхуэфIым сэ ухуэзмыгъазэм! - ЗиущэхужакIэщ, шынагъэнущ.- Уэзгъэлъагъунт сэ фоч сIыгъатэм». ЗэщIощымэжри псори, Андезым пищэу Iэр щыхищIэм псым, Аргуэру чыцэр къагъэсысыр… КъыпогуфIыкI: «И закъуэмэ, тхьэмыщкIэр Жэщ кIыфIым егъэшынэ и псэр IукIыу…» Зэхеуфэ мащIэу и нэщхъыр: «Жамболэт мы лъахэм къызэригъэзэжрэ Ара хъуауэ щышынэ лъыщIэжым?..» Аргуэру чыцэм зыгуэр къыщощхъыщхъыр!.. Фочи мауэ…и макъыр джэрпэджэжу Гъуагъуэу ауз зэвхэм дэкIуэдэжу, Зэм зы лъэныкъуэмкIэ, адреймкIэ зэм зигъазэу, Щызэпэджащ ар куэдрэ аузхэм… (КIэухыр. ПэщIэдзэр 3-нэ нап.). * * * «Тхьэрыкъуэр игу къихьауэ и щIасэр, Арагъэнут уафэгу хуитым щесу». - Къыщызэхихым фочауэ жыжьэр, Iэхъуэ щIалэр къотэдж, зимыIэжьэу, Бгъэм щызу зыжьэдешэри акъужьыр, Къыхедзэ фIыуэ илъагъу уэрэдыжьыр: Абгъуэм йозэшыхь тхьэрыкъуэ пщэхур, И лъагъуныгъэр къэсыжыным ежьэу, ЕгъэIу дзапэ уэрэду гухэлъ щэхур… Къэлъатэт нэхъ псынщIэу, си ныбжьэгъур, Уи лъагъуныгъэр йозэшыхьыр абгъуэм! Тхьэрыкъуэм зэхихкъым и лъэIур и щIасэм, Зэрынэщхъейр имылъагъу, зэрызэшыр! Уи лъагъуныгъэм уемыжьэ, си тIасэ! - Абы, къытехуащи жагъуэгъу ажалышэр, Уэм къехуэхауэ щыхокI и псэр губгъуэм, Сэламыр къуихыжу, хуеплъэкIыу уи абгъуэм… VII Пщыхьэщхьэ пшэплъым дыхьэрэну ПелыкIыр къуршхэм я щхьэщыгур… Къуажэм дохьэж хъушэр щхьэхынэу, Iугъуэр Iэрамэу докIыр жьэгум… Шэрджэс хъыджэбзхэр зэрызехьэу, Кхъуэщын яIыгъыу макIуэ псыхьэ, Iэджэ щIауэ я кхъуэщыным Из хъуами псыр, я уэршэрыныр, ГушыIэ дахэр ягу пымыкIыу, Джэгуу зэхэтщ, зэбгрымыкIыу. Сыт абы щхьэкIэ! Иреджэгухэ, Трагъэужу я щхьэр мащIэу, ТегупсысыкIрэ тIэкIурэ я гур ПэIэщIэу я унэIут гъащIэм, НэщхъыфIэу къадэджэгу псы къабзэм Гукъеуэ щэхухэр ирагъэзу… Къэгъэзэншэу ирехьэх къуршыпсым Хъыджэбзхэм яIэпыхуу хэхуэ нэпсыр. Ар и гъуэгу мыкIэщIым щигъэжабзэу Ирехьэхри хекIэжыр тенджызым… Псы щIыIум щхьэщыIукI пщащэ уэрэдыр Зыгуэрым щышынауэ зэпоудыр… БлэкIам и макъым игъэщта хъыджэбзхэр Зэбгрожыжхэр пIащIэрэ кIэзызу… Зэхоуэ пшапэр, щхьэж и унэ бжэн лъакъуэу ЗэбгрыкIыжри, ФатIимэ и закъуэу Къыхэнащ и кIыфIым псыхъуэ жэщым, ЕдаIуэу къуршыпс цIыкIум и даущым, Толъкъунхэр къибж уи гугъэну зырызу Нэщхъейуэ и нэхэр теплъызэу. Йожэхыр ахэр темыпыIэу, Бжыгъэншэу, зым адрейр кIэлъеIэу, Нэжэгужэу кърашу пшыналъэ, Мывэ цIыкIу къапэщIэхуэхэм йолъэ. ГурыщIэ дапщэ а пшыналъэм хэлъыр, Сыт хуэдиз нэпс игъэжэбзар толъкъуным! Пщыхьэщхьэ пшэплъыр мэункIыфIыж, Ешауэ щIыр жейм хелъэфэж… Нэбэнэушэ гупсысэхэм яIыгъыу, И бгъэр кърисыкIыу лъагъуныгъэм, Щхьэгъусэм псынщIэу IущIэжынкIэ гугъэу, Йожьэж, зэ укъэсыжтэм, си псэм хуэдэ, НыбжесIэнут фIыуэ плъагъу уэрэдыр, Уи щхьэр щабэу си бгъэм къебгъэщIауэ, Ущысынт ба IэфIкIэ узгъэнщIауэ… Псыри мэгызыр, йожэх зеиншафэу… ЦIыхубзыр щхьэ IумыкIыжыфрэ псым и Iуфэм? Уэсым щIэнэхукI къуршыщхьэ хужьым ЩIыIэтыIэу къожэхыр акъужьыр… Жэщ мыджэмыпцIэм, хъарпшэру и ныбжьыр КъыхэувыкIри ди лIыхъужьыр, ГуфIэкIэ нэпцIым зэригъалъэу нэкIущхьэр, Къихутащ ФатIимэ и пащхьэм… ЦIыхубз тхьэмыщкIэм гукъэкIыжхэр, Акъыл къэщтар зэщIигъэутхъуэу, Къытозэрыгуэ псы къиуауэ, Гум, зэрылъ бгъэр къезэвэкIыжу, Зехузыр, бауэкIэщI къэхъуауэ… ТIэкIу зыкъещIэжри, щIэпхъуэжу Зыщричыжым - еIэ-епхъуэу, БлэкIыпIэ гуэри имыIэжу, ЛIыр занщIэу къытоувэ лъагъуэм.. - ТекI си гъуэгум! ЛIыр погуфIыкIыр ауаныщIу … - Иплъхьар сыт уи гум? - Сэращ узейр уэ, ар зэгъащIэ… - Насыпыншэ! УкъэтыIуащ уэ, пщIащ кIасэIуэ, - ЩыIэжкъым япэрей ФатIимэр… СыткIэ ухуей си напэтехым? ПфIэмащIэ схьар сэ сыкъегъыхыу, БампIэр имыкIыу гум и бжэIум, Зэгуэр щIалэгъуэм ста тхьэрыIуэм И гыбзэу зэпымыууэ къаджэм Си псэ ешар игъэсымаджэу? Мы зыри хьэкъыу зыпхыгъэкI - Иджы сызейр сэ Ибрэхьимщ, Сринэмысу, насыпу, тыншыгъуэу. Хъунущ умыщIми уэим, БлэкIар трихужакIэщ пшагъуэу, ЩыIэжкъым лъагъуныгъэ къабзэу Тхьэ щIэпIуэгъари ещхьыркъабзэу… Абдеж еущIри ину IэплIэр, КъокIуатэр лIыр, IэфIагъым хуэлIэу… ФатIимэ зэуэ къыхощтыкIыр, Лъыр щхьэм доуей, акъылым хикIэу… - Егупсысыж пщIэм, акъылыншэ, Си анэ щIыхьыр хэутэн Сэ зыми ищIу хуэзмыдэн, ЩимылъкIэ уи гум зы гущIэгъу, Сэри Алыхьым къысхуигъэгъу… - ЩIыбкIэ йокIуэт, зрегъэзых, Зы мывэ къещтэри, еIэт… - СыукI! - къопсалъэ Жамболэт. - Ауэ мы зымкIэ сынолъэIу, Уэ япэ щIыкIэ къыщIэдэIу Си гущIэм къысфIигъыкIым псалъэу … Ажалкъым сэ сызыщышынэр, Уэ нобэ къызэпта нэмыплъырщ Сыпэмылъэщу сызыхьынур… БжызоIэр мыр, Алыхьырщ зыщIэр Уэр щхьэ игъэвыр си гурыщIэм, ПхуэсщIащи си лъагъуныгъэр щызу Зыхуигъэлажьэр гур уэ зырщ. А лъагъуныгъэр симыIамэ, ГъащIэр схуэхьынтэкъым, ФатIимэ… Ар ещхьыркъабзэ хъунут хьэпсым, Зыщыгугъын имыIэу си псэм… ФатIимэ… къыщIэгъэхьэжыт нэгум, Дыщыхъуам тлъэмыкIыу зэпэIэщIэ, Бэлыхьу сыт хуэдиз хэтами уи гур, А псори сэри щызгъэващ си гъащIэм … Iэхъулъэхъур слъэфырт, ЧнутIым зэгуигъэзырт щIыфэр… Ауэ а бэлыхь псоми сапэщIэтт, Сыхъуным щхьэкIэ уэ уи унэIут… ПщыгъупщэжакIэ жэщым мазэм Дыщафэ защIэурэ и бзийр ЩIы щхьэукъуэжым трилъащIэу ЩIыр игъэжеймэ, укъыхуэпIащIэу - Си IэплIэм, ЖэщкIэ дызэхуэзэу Зэрыщытар?!. - Куэдщ, къэувыIэж, Изох нэлат А блэкIа псоми, Жамболэт!.. Ди натIэм къритха ди гъащIэм Дызыхуишэну псор дымыщIэ… - Хьэуэ, ФатIимэ, хьэуэ, Гуимыхуж а жэнэт жэщхэр Къэмынэу зы пщыгъупщэжакIэу Iэмал имыIэ си фIэщ хъункIэ!.. ПыкIащ ФатIимэ и фэр шэхуу, Нэпсхэр къащIохури нэ фIыцIэшхуэм, Къытолъэдэж нэкIущхьэм нахуэу… ЦIыхубзыр щымщ… - Ди Алыхь лъапIэ! Ди гъащIэ псор ара джэгупIэу Тхьыну ди натIэм къритхауэ? Мыпхуэдэу дызэIэпыкIын мурадыр, УщIемыгъуэжу пщIа уэ быдэу?.. - Аращ, аращ.. Ущыт узыншэу!.. - Зэ умыпIащIэт, зэтеувыIэ! УиIэжкъым апхуэдэ хуитыныгъэ, Сэращ узейр иджы, си лъагъуныгъэ… - IукI акъылыншэ! Уи лъы фIеймкIэ Пхьынущ жэуап зэхэпщIыхь псомкIи… - Си лъагъуныгъэр я жэуапу Ищынущ ахэм псоми я пэ… - КъурIэнкIэ сэри тхьэ сIуэфынущ, Силъ Ибрэхьим ищIэжыфыну… - Умыхъу тхьэгъэпцI, ар ууеижкъым… - Сыт а жыпIар? - Абы хэлъыжкъым щэху. - ЗэрымыщIэу и насып къихьар, Пэмыплъэххауи хъуар къыIэрыхьа, Илъагъути фIыуэ, и нэхъуейр текIауэ, Аращ уи Жамболэтым иукIауэ… - НыжимыIысу абы зыхуей псор, Макъ къарууншэ хъуар зэщIокIэзызэ, КъоIур хуэму цIыхубзым и гызыр… - ФатIимэ!.. – щIалэр хощэIукI ерагъкIэ, Ауэ цIыхубзыр къэлэрдэшу зэфIэщIакIэщ… Къыщиубыдым, тримыгъахуэу щIым, КъыфIэщIэжри къарууншэу и щхьэр, КъытещIащ Жамболэт и дамащхьэм… Жэщ жеижам дыщафэу щхьэщосыкIыр мазэр, Акъужьым мэ гуакIуэр къыдешыр аузым… Псы лъащIэм щIэлъ мывэ гъуэлъыпIэм Имызагъэу, елъэурэ щыхупIэм, Толъкъунхэр зэрохьэхыр нэпкъым еуэу, Тхъурымбэр къаIурыхуу бгым езауэу, Къигъэлъеижмэ мывэ нэпкъым, Зэхэлъэдэжрэ щхьэхьу зэрехьэхыу, Толъкъун хъыжьэр къэувыIэншэу йолъыр-йохъур… Ар къыдэплъейм къелъагъу зэдэлъхузэшыпхъур. ФатIимэ зимыщIэжу илъщи и дэлъху IэплIэм, Жамболэтым и псэр пихузыкIыу щIолIэр. Сыт зэрыгъур гур, зыхущIегъуэжыр? Хэт ищIэрэ… аращ, ар псэущ иджыри! ЗыкъещIэжыр… хуэму нэр къызэтрехри, МыпIащIэу зэпеплъыхьыр уафэ лъащIэр, Вагъуэ уахътыншэхэр и нитIым къощыр гъуджэу… IэщIкIэ и натIэр трелъащIэ. ФатIимэ сакъыурэ щIоупщIэ, - СыздэщыIэр дэнэ?.. - Зеущэхури, хуэму зэфIоувэ - Мыр фIэщхъугъуейщ! - И Iуфэ дыдэм бжьэпэ лъагэм Телъщ, дауи къэна емыхуэхыу!.. Кхъуэщынри дэнэ щыIэ?.. Къыхуэлъагъужкъым, щымытыж… Уэри плъэгъуакъэ си кхъуэщыныр? - ЩIоупщIэ, ауэ мазэ нурым КъыхелъагъукI зэрыщыуар. И гугъат тхьэмыщкIэм зэхихыну Ныбжьэгъу хъыджэбзым и ауаныр… ЛIы мыцIыху гуэру къитыр пащхьэм Набдзэгубдзаплъэу зэпеплъыхьыр… - КъызжеIэт занщIэу, уэ ухэт, ЖыIэт, мыбдежми щхьэ ущыт? - НакIуэ, дыкIуэжынщ иджы ди унэ.. - ЦIыхубзыр хущхьэу щIоIуэтыхьыр и нэм… Дунейм аргуэру зегъэщIыIэтыIэ, БгымкIэ къреху ахърэт хьэуа псыIэр. Псыежэхыр мэтхьэджэ иджыри, Хуемыгъэхыу мы гуауэм и дыджыр. ХуэмыIыгъыу и нэпс къыфIыщIэжыр, Нэпс шыугъэр тенджызым ехьыжыр… Мыбдежым нэгъуэщIым и гуауэр ЩызыхищIэфкъым, игу къеуэу… СощIэжыр сэри апхуэдэ дыдэу Згъеижыгъащ Жамболэт и хьэдэр… Хьэуэ, сошынэ, согузасэ… - Умышынэ, уи дэлъхур уи гъусэщ… - ЛIыукI! ЗбгъэдэкI..- УIэгъэ ящIа хьэкIэкхъуэкIэу Зреч, щIопхъуэжри щхьэмыгъазэу, Макъ Iэлыр, кIыфIыр зэгуигъэзу, КъызредзэкIри нэрыбгэм, КъыхоIукIыжыр зэ жэщыбгым. КIЭУХЫР Тхылъеджэ, умыщI уи жагъуэ, Къыптехьэлъамэ, си хъыбар зэшыгъуэр… Ауэ солъагъури апхуэдизкIэ фIыуэ Кавказыр, Мэзэшыр си псэр, тIэкIурэ сыхуэмызэм. СыщыIащ иджыблагъэ а лъахэм гъуэгурыкIуэу… СыкъацIыхужакъым… къуажэм зихъуэжащ, ЯтIэ чырбышу зэтелъхьащ я унэр, Iэщэ-фащэм и пIэкIэ я блыным КIэрагъэувауэ кIэрытщ гъуджэ… Зимыхъуэжауэ зыкIи иджыри, И джабэ цIанлъэхэр жыглыцым зэщIиблэу, Къыр лъагэ закъуэрщ къыщхьэщытыр жылэм… Япэми хуэдэу зэхэуфащ и нэгур, Япэми хуэдэу нэщхъыцэу топлъэ гъуэгум… Захъуэжыр псоми - бзэм, я зыхуэпэкIэм, Уеблэм ахъши щызэрахьэ хъуакIэщ!.. ЕджапIи яIэщ…мес, иIыгъыу тхылъыр, И дыхьэшх макъыр зэрылъэлъу, ЩIалэ цIыкIу гуэр къыщIожыр лъапцIэу, щхьэпцIэу, Унэм къызэрыщIэха сабий гупым Уэрамым тету къалъагъури цIыхубз лъапцIэ, Йоувэхэр и ужьым зэгуагъэпу… ЯфIэауану мо цIыхубз тхьэмыщкIэр, Хэт мывэ кIэлъеутIыпщ, хэт ятIэ IэшкIэ… Уэимыщэ имыщIу, цIыхубзыр мэхъущIэ: ПхуэфI сыхъункъэ сэри, умыпIащIэ, Мыдэ унэм унэкIуэжмэ зэ, Сэ уэзгъэлъагъунщ зэрызэран, Адэншэр усфIэхъуащ жыIэмыдаIуи, IэштIымыр къозгъэщIэну тхьэ пхузоIуэ… ЛIы гуэр къыщызолъагъури гъуэгущхьэIум, СоупщIыр: - Хэт а цIыхубз насыпыншэу, Етауэ сабий гупыр зылъришэр? - Сэри мы къуажэм куэд мыщIа Сызэрыдэсри, сымыщIэ И хъыбар пэжыр а цIыхубзым, ЯIуатэ и щхьэр зэIумыбзу, - Жэуап къызетыр лIы мыцIыхум, - ФатIимэ делэщ… уэ уолъагъур… ИIэт абы зы щIалэ цIыкIуи, Итхьэлэжыну къиубыдауэ, Къыхуэзэри я егъэджакIуэр, ЯIуатэр къытрихыжауэ… Гъатхэм зы инженер гуэр ГъуэгурыкIуэу къыдыхьати къуажэм, Сабийр щилъагъум щIэгъури и гур, Здишауэ иригъаджэу, жаIэр… ЦIыхубз делэм зэрихьэу и щхьэр, Махуэм дэтщ уэрамым къиджэдыхьу, Псыхъуэм макIуэр зэрыхъуу пщыхьэщхьэ, Къытоувэри псыхъуэ нэпкъ задэм, Гуузу къыхедзэ и уэрэдыр: Мэужьыхыжыр пшэплъыр, ЩIылъэр мэжеиж, НэкъыфIэщI хъарпшэрхэр къохьэ уафэм… Си гум лъагъуныгъэр егъеиж, КъэкIуэж, си псэм хуэдэ, къэсыжи, Схуэгъэгъущыж си нэпсу псэр зыуфэр!.. 1889 - 1895 гъэхэм
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hetagurov.txt" }
ЗэзыдзэкIар Ацкъан Русланщ I Жин фIыцIэ и псэм хуимытыжу, Уэгу лъащIэр Демон къилъэтыхьт. Зыр зым тегуплIэу гукъэкIыжхэр Абы и гущIэм къизэрыхьт. Зэгуэр щытат ар мелыIычу, Псэ къабзэ иIэу, хъийм имыкIыу. Абы жэнэтыр и псэупIэт, КъыжраIэрт вагъуэхэм я щэху. Къихьамэ уэгум гухэлъ щыпэ, И гъуэгур псэкIэ къигъэнэхут. Ар къилъэгъуамэ, вагъуэижыр Иужьрей дыдэу пыгуфIыкIт. Ар псэут, лъэкIыху гуапагъэ ищIэу, Губжь дунейм тету игу къэмыкIт. ЩIэныгъэ нэхурт зыхуэпабгъэр, ФIылъагъуныгъэрт хъур и фIэщ. Зэхэзых псоми ягъэщIагъуэу, Езым и псалъэхэр къигъэщIт. ЛIэщIыгъуэ кIыхьым хэлъ зэшыгъуэр КъыщIригъэдзынт абы щIэщыгъуэу. Мо уафэ щIагъым къыщIэщэщт Зылъыхъуэр Демон абы щыгъуэ. Апхуэдэ Iэджэ игу къихьэжт. КъыхуэмыщIэжри нэхъыбэжт. II Псэуащ иужькIэ, хъийм икIауэ, Зым теплъэ мыхъуу къэнэжауэ, Псэм къыхуилъыхъуэу егъэзыпIэ. ЛIэщIыгъуэр хуэдэут напIэзыпIэм Абы и нэгум зэрыщIэкIыр. Зыхуэзэм къайгъэ ирищIэкIыу, А Iуэхур зэми къехьэлъэкIыу ЛIэщIыгъуэ дапщэ ар псэуа. ЩыIакъым абы пэрыуа. Бзэджэныр езым иужэгъуащ. III Иджы, жэнэтыр ибгынауэ, Ар уафэ щIагъым ныбжьу щIэтт. Нэщхъейуэ, игу къызэфIэнауэ, Кавказ къуршылъэм щхьэщылъэтт. Щылыдт и щIагъым Iуащхьэмахуэ, Пшэ хужьхэм нэкIукIэ зыкъыщахъуэу. Щыплъагъут адэIуэкIэ БралычI , Налмэсым ещхьу, зэщIэпщIыпщIэу. Абы и теплъэр уигу пымыкIт, Ар къопсэлъэну фIэкI умыщIэт. Къуршыпсыр нэм къиубыд къудейт. КъыпфIэщIу блэшхуэм и хэщIапIэ, Къуэ лъащIэм зыщигъэшт къэчапIэу. Зи къытехьэгъуэ Тэрч пIейтейт, Хэмызэрыхьати зыгуэр и лъым. Аслъэн губжьауэ нэпкъым хуилъырт. ЕкIуэкIыу къырхэри зэхэтт, Зыгуэрым пэплъэу къыпфIэщIыну. Iэдакъэ жьауэ зыщI яхэтт, Зыпэплъэр япэ къилъагъуну. Урыс быдапIэр лъагэу тетт, Мы лъахэр ейуэ къыщыхъужу, Ар игъэшынэу къыфIэщIыжу. Зэплъыжу пшэхэр дэкIуэтейт, Хьэзырт къыщитхъыу дыхьэшхыну, КъыпыгуфIыкIыу псыр ежэхт… Псэр зэм щышынэрт, зэм дихьэхт Мы дунеижьу емылыджым. Демон и закъуэт уафэ щIагъым Дахагъэ щIэту зигу къэмыкIыр, И нэгум щIэкIри зымылъагъур. КъыкIэлъыкIуэнущ Демон ЗэзыдзэкIар Къармэ Iэуесщ 1 Щхьэлажьэу Демон псэ хэкуншэр Техуарзэт гуэныхьыбэ щыгум, КъызэригъэщIрэ гукъеуэншэу Махуэ блэкIахэр щIэтщ и нэгум; Жэнэт нур гъащIэм насыпыфIэу Бегъымбар пажэу щыпсэуар, ВагъуэкIэху блэжмэ, зэхуэгуфIэу ФIэхъус-сэламу зэрахар, ЧэруанакIуэ емызэшу Вагъуэбэ уэгум щикъухьам, Дуней хъугъэбэм зыIэпишэу Хьилмыгъэ щIэкъуу щыпсэуар; Мы дунеишхуэр зи IэрыкIым Псэ япэ дыдэу зритам, ИщIын шэч гуэри игу къэмыкIыу Гу къабзэу гъащIэм щыхэтам, ЛъэмыкIыу лIэщIыгъуэбэ кIуахэр Зэрымылъхуэсым гу лъитэну… КъинэмыщI куэд, куэд дыдэ… Ауэ А псор лъэкIакъым къищIэжыну! 2 Iумпэм ящIауэ хэку зимыIэр Дунейм щызеуэрт темыпыIэу, ЛIэщIыгъуэхэр дакъикъэ пэбжу Зыр зым и ужьым иту блэжырт, ЗэкIэлъыпIащIэрэ зэщхь защIэу, Мыпсэхуу игу, бзаджагъэ гуащIэр ЩIы мыгъуэ тIэкIум щилэжьын IэщIагъэм енкIэ бгъэдэтащ, Къыщыхуэмызэм пэрыуэн, Бзаджагъ къыхуэгъухэм тезэшащ. 3 Кавказ къурш щыгухэм зыщигъазэу, Жэнэтым ибгынар щыхуарзэт. Къазбэч и лъабжьэм щыналмэсу Къолыдыр ткIуж зимыIэ уэсыр, И щIагъым куууэ, къуэ кIыфIыпIэу, ЩIы зэгуэчауэ, блэ тIысыпIэу Дарьял йожэхыр зиIуэнтIауэ. Бэлацэу пщэцыр къэтэджауэ. Мэхъуахъуэ Тэрчи аслъэн Iэлу. Къуршыщхьэм фIэсу хьэкIэкхъуэкIэр Уэгуанэ къащхъуэм хэс мэскъалу, Псы даущ макъым щIэдэIукIырт Дыщафэ пшэхэр щIыпIэ жыжьэм. Ипщэ къэралым къикIыу жьажьэу ИщхъэрэкIэ абы дэкIуатэрт. Цыпхыдзэу къырхэр зэгулIауэ, Гупсысэ куум зэщIиубыдауэ, Къопэзэзэх, иIыгъщ жей мащIэм, Хуоплъыхыр толъкъун зэщIэпщIыпщIэм. Пхоплъ пшагъуэм, шынэ ямыщIэжу, Чэщанэ бгы аранэм фIэтхэр, Къэрэгъул бжыхь имыкIуэтыжу, Кавказым и хъумакIуэу Iутхэр. Телъыджэу дахэт нэм къиплъыхьыр, Тхьэшхуэ Iэмыру а дахагъэр. Ауэ пагэжьу гъащIэр зыхьым И нэгу къудей игъэджылакъым, А тхьэ IэрыкIыу щIылъэ гъагъэр Ауэ къудей зрипэсакъым. КъыкIэлъыкIуэнущ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "hkj.txt" }
Зым хуэмыфI хьэдрыхэ кIуэкъым Сыту жьгъей дыщIэныкъуакъуэр! ДизыгъэкIуэтри сыту ин! Гъуэгу хуит пхызыш а къару лъэщым ЗыпэщIэдмысэу зедгъэхьамэ, Абрагъуэу дыздиузэщIынт. ЗырикIщ зыIэрыдгъэхьэфахэр, КъыдэхъулIахэм дагъэпуд; Ямылъэгъуам, къызэрымыкIуэм «ЗекIуэлI» дэ тхуэдэм фIимыщынт. Рильке Райнер Зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж дэтхэнэ цIыхури щIохъуэпс дунейм зэрытетам и нэщэнэ дахэ зэринэкIыну. Арагъэнщ ехъулIэныгъэкIэ зэпеуэныр дыпсэуху щIэдмыухыр. «ЖаIэнкIэ хъунум» адыгэм сыт щыгъуэи мэхьэнэшхуэ ирет, и щIыхьыр зыIэт щытхъу игъэIуным къаруушхуэ трегъэкIуадэ, мылъку хелъхьэ, щIакIуэ кIапэ тоувэ, уеблэмэ псалъэм и гъэру къигъэщIа джэгуакIуэ факъырэм пщIэ лей хуещI. «Абы и кхъащхьэр хэкIуэдэжынкIэи хъунщ, ауэ и пшыналъэр дунейр къутэжыхукIэ Iунущ», - къехь Урыс-Къэфкъаз зауэм и тхыдэтх генерал-майор Дубровин Николай адыгэ уэрэдыжьым щыщ пычыгъуэ, шэрджэсхэм я хахуагъ къызэрымыкIуэм тегъэщIапIэ хуэхъур къыгурыIуа къыфIощIри. Граф Паскевич Иван, вице-канцлер Нессельроде Карл мин щий щэщIрэ зы гъэм хуригъэхьа дэфтэрым унафэщIэ къыщыхелъхьэ: «ХъунщIэтеуэхэм щхьэусыгъуэ яхуэхъу зауэлI хъыжьагъым и пщIэр зэредгъэхуэхын амал къэдгъуэтын (хуейщ)». Фащэмрэ лIыгъэмрэ зэпэIэщIэ зэрыхъурэ «ЛIыгъэншэу лIэщIыгъуищэ къэбгъащIэрэ лъэужьыншэу укIуэдыж нэхърэ, мащIэ дыдэ бгъащIэрэ лIэщIыгъуищэкIэ уи лъэужьыр мыкIуэдыжым нэхъыфIкъэ!» - жеIэ Сосрыкъуэ и иужьрей зекIуэр щыпаубыдым. А зэманым щегъэжьауэ «лIыгъэ» псалъэм и мэхьэнэр хъулъхугъэми бзылъхугъэми я Iэпкълъэпкъ зэрыхыкIэм, Iуэху тегушхуэкIэм, текIуэныгъэм хуэзышэ къызэрымыкIуэ Iэзагъ къэгъэлъэгъуэкIэм ехьэлIауэ къокIуэкI. Ауэ адыгэ фащэр Iэщэмрэ шымрэ япэIэщIэ зэрыхъурэ, псалъэм къидгъэкIым зиубгъуащ, мащIэуи зихъуэжащ. Нобэ дызэрегупщысымкIэ, лIыгъэ хэлъщ бийм текIуэфми, зытемыкIуэнум зыпэщIимысэн хуэдэу акъыл зыхурикъуми, лей зэримыхьэу псоми фIыкIэ ядекIуэкI тэмакъкIыхьми. НэгъуэщIу жыпIэмэ, Iэпкълъэпкъ къарум ехьэлIауэ къежьа щытхъур иджы акъылым, гум, хьэл-щэным нэхъ идопх. «Лъэщыр бийм текIуаракъым, и щхьэ и унафэ зыщIыжыфращ» - жаIэ нэхъ куужу Iуэхум хэплъэхэм. Лъэпкъ куэдрэ хабзэ зэмылIэужьыгъуэу зэхэт дунейм зыщуплъыхьмэ, сыт хуэдэ зэмани дэнэ щIыпIэи псэр зыхьэхуу цIыхубэм зифI екIыр ем гугъэ зыхихыжа IэщIагъэлI псэ къабзэхэращ. ЗыгурыдгъэIуэну дызыхущIэкъур щэныфIагъымрэ IэщIагъэмрэ зыр адрейм зэрыдэIэпыкъу щIыкIэрщ. Хьэл-щэн дахэм IэщIагъэр иригъэфIакIуэрэ хьэмэ IэщIагъэм щэныфIагъым зригъэужьрэ? Зыр зыхэлъым адрейр езыр-езыру Iэрыхьэрэ, хьэмэ тIум язым фIэкIа зылъымыс щыIэ, щIылъымысри сыт? ЩэныфIагъыр хьэлщ, гум и щытыкIэм иукъуэдий зекIуэкIэщ. IэщIагъэр зэфIэкIщ, зебгъэужьыну амал узыхуиIэ Iэпкълъэпкъымрэ акъылымрэ я къэгъэсэбэпыкIэщ. ТIури къыбдалъху хуэдэу щытщ, ауэ Сальери Моцарт зымыгъэхъур нэрылъагъукъым. ЗызыгъэщIагъуэр щIагъуэкъым «Ярэби, лэжьэрейхэр еджауэ, еджахэр лэжьэрейуэ щытащэрэт!» - щыжеIэ урыс тхакIуэ Чехов Антон «Зэшыпхъуищ» пьесэм. Дэри ди зэхэтыкIэм хуэчэмыр къэдгъэнаIуэн мурадкIэ дыпсалъэмэ: «Ярэби, щэныфIэхэр зыгуэрым хуэIэзэу, зыгуэрым хуэIэзэхэр щэныфIэу щытащэрэт!» жытIэну къыщIэкIынщ. IэпщIэлъапщIагъкIэ адрейхэм къахэщ цIыхум пщIэрэ щIыхьрэ хуэфащэ зыщI гуэр бгъэдэлъщ. Гулъытэм хуэгулъытэншэи, утыку зыхуэмыхьыххэи яхэтщ абыхэм. ГъэщIэгъуэнращи, цIыхум и ехъулIэныгъэхэр нэхъ лъагэху, абы адрейхэм зыкIи къащхьэщымыкIыу, лейуэ защIыхиIэтыкIын бгъэдэмылъу къыщохъу. ЗыгъэщIэгъуэныр зи нэщэнэ гъащIэм езым утрегъэгушхуэ и зэхьэзэхуэшхуэм ухэхьэну, уеблэмэ ухэмыхьэну амал къуиткъым. Ауэ зэпеуэр зэзауэм хуэмыкIуэжын папщIэ цIыхум нэхъ мащIэ дыдэу бгъэдэлъын хуейр сыт? «Дуней гъащIэр мылъкурэ бынкIэ зым адрейм зыщыхуэвгъэщIагъуэ джэгупIэщ», - жеIэ КъурIэн лъапIэми. УпщIэ дгъэувахэм жэуап къахуэдгъуэтынымкIэ адыгэбзэр къыддоIэпыкъу: «зыгъэщIэгъуэныр» узытрагъэгушхуэ хьэлу зэрыщымытыр езы псалъэм и зэхэлъыкIэм къыхощ. «ЩIагъуэ» мэхьэнэр «фIым» пэгъунэгъущ, «гъэщIэгъуэным» и лъэпкъэгъущ: «фIыуэ лъытэн», «къызэрымыкIуэхэм, махуэ къэс узримыхьэлIэхэм яхэбжэн». Ауэ «зыгъэ-» префиксым зыпыувэ лъабжьэм «щытыкIэр зыбгъэдэмылъ» мэхьэнэ ирет: зыгъэинын, зыгъэгубзыгъэн, зыгъэIэзэн, зыгъэнэмысыфIэн, н., къ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, «зыгъэ-щIагъуэ-н» псалъэм и зэхэлъыкIэм зыбгъэщIэгъуэну зэрыемыкIур къыбгурегъаIуэ: «зы-зыгъэ-щIагъуэр ипэжыпIэкIэ щIагъуэкъым»,- къыджиIэ хуэдэщ а псалъэм. Абы къыпэщIэувэ мэхьэнэхэм дылъыхъуэмэ, япэу къытIэрыхьэр нэмысыфIэ, шыIэныгъэ зыхэлъ, цIыху Iэдэб, Iэсэ псалъэхэращ, ауэ дигу нэхъ дэхьэр «нэм зыщIэзымыIу», «зифI утыку изымыхьэрей» купщIэрщ. Зэрытлъагъущи, дунеягъэр псоми зыгуэркIэ зыщагъэщIагъуэ губгъуэми, абы и хьэлэлри хъий гуэрым зэритым адыгэбзэ губзыгъэр щыхьэт хуохъу. Щэнымрэ щэнхабзэмрэ ЗыгъэщIэгъуэныр зэрытыпхъэ хъийм икIа нэужь, «къызыфIэщыжын» псалъэр утыку къохьэ. Мы тхыгъэм щыдимурадыр, япэрауэ, зызыгъэщIагъуэр къызыфIэщIыжам къызэрыщхьэщыкIыр; етIуанэу, къызыфIэмыщIыжа икIий зызымыгъэщIагъуэ цIыху щIагъуэр а тIуми зэрефIэкIыр зыгурыдгъэIуэнырщ, апщIондэху гу зылъыдмытэ гуэр къыкъуэплъыным дыщыгугъыу. «КъызыфIэщIыжын» псалъэр «Iуэхур зэрыщымыту лъагъун е гурыIуэн» мэхьэнэ къэзыгъэлъагъуэ «фIэщIын» глаголым, «унэтIыныгъэ» къэзыгъэлъагъуэ префикс «къ(ы)»-мрэ зыгъэзэж мэхьэнэ зиIэхэу суффикс «ж(ы)»-мрэ префикс «з(ы)»-мрэ япыувэри къэхъуащ. Бзэм зэрыхэт мэхьэнэмкIэ «къызыфIэщIыжа» зыхужаIэ нэрыбгэм и щхьэр, и цIыху сурэтыр езым къызэрыщыхъумрэ абы къыхуэзэну къызыхуихуэ цIыхухэм зэралъагъумрэ зэщхьэщокI. Псалъэм папщIэ, къызыфIэщIыжар сэрамэ, фIыуэ зыдэслъагъужыр схэлъкъым, Iейуэ зыдэзмылъагъужыр схэлъщ, ар нэрылъагъуу щыт теплъэрэ хьэлу, е нэрымылъагъу зыхэщIэкIэ-гупщысэкIэу щытми. Iуэхур зэрыщыт дыдэмрэ сэ ар къызэрысфIэщIымрэ я зэхуакум пэжуи пцIыуи къыщIэкIынкIэ хъуну щытхъумрэ дагъуэмрэ къыдоувэ. Си щытыкIэм теухуауэ сэ езыр сыщыуэнкIэ е сызахуэнкIэ зэрыхъунум хуэдэ дыдэу, сыкъэзыцIыхухэм сызрагъэувэ сурэтыр пэжынкIэ е нэпцIынкIэ мэхъу. Ныбжьэгъурэ жагъуэгъуу цIыхухэр щIызэхэздзым и щхьэусыгъуэр арагъэнщ: щытхъу сфIэфIмэ, зигу срихьхэр е сызыгъэлъапIэхэр согъэныбжьэгъу, си ныкъусаныгъэхэр сэзыгъэлъагъужхэр согъэбий. Е лей зезымыхьэ цIыхуфI дыдэ сымыхъуауэ сызыхущIэкъу мурадым сызэрылъэмыIэсынур си фIэщ хъумэ, щыуагъэншэу захуагъэм сыхуэзыунэтIхэр нэхъ къызощтэ. Иджы фIымрэ Iеймрэ я пщалъэр щхьэж зэригъэувым елъытамэ, сэ сфIэфIыр зыгъэзахуэ щэнхабзэ, цIыхубэ зэхэтыкIэ щызекIуэ щIыпIэр къыхэсхынущ, апхуэдэ цIыхухэр щынэхъыбэ зэхуэсыпIэр е зэхуэсыгъуэр сфIэфIынущ, щымащIэм е здэщымыIэххэм япэIэщIэу сызэрыщытынум сыхущIэкъунущ. Псалъэм папщIэ, сабийр къыхуэпхъашэ дэджэгуэгъу е гъэсакIуэ здэщыIэ, сыт щыгъуэи къыхуэIэфI адэ-анэр здэщымыIэ еджапIэм е джэгупIэм мыкIуэн щхьэкIэ магъ. Балигъхэм зыхащIэр сытым дежи къамыгъэлъагъуэми, зыхущIэкъур ардыдэращ. ЦIыхум езым дежкIэ нэхъыфIыр зэпымычу IупщIу илъагъужу щыткъыми, гъуэгум тет гухэр зэблэзыгъэкI уэздыгъэхэм ещхьу, плъыжь, гъуэжь, удзыфэ къытхуэзыгъаблэ щэнхабзэр ди зэпрыкIыпIэхэм тыдогъэувэ, абы иукъуэдий зекIуэкIэм Iэуэлъауэншэу дызэрытетынум дыхущIокъу. Нэхъыжь-нэхъыщIэкIэ дызэхэтщ: гъащIэм нэхъыбэрэ хэта нэхъыжьым уимыгъэбэлэрыгъыу захуэм ухуиунэтIыныр къехъулIэн хуей хуэдэу щытщ, адыгэ хабзэмкIэ ар абы икIий и пщэрылъщ. Ныбжьрэ IэпкълъэпкъкIэ хэхъуа, зи гъащIэ еплъыкIэм зиубгъуа, гъэунэхугъуэкIэ нэхъ бейуэ щыт цIыхум зимыужьу, нэхъ бзаджэу жыпIэмэ, фIым хуэмыузэщIа «сабиижьу» къыщынэ куэдрэ къохъу. Сыт щхьэкIэ? Дохутырым – витамин, егъэджакIуэм – гъэсэныгъэ, лъэпкъылIым - хабзэ узыншэ хуэныкъуэу къыщыхъунущ апхуэдэ нэрыбгэм. Ауэ дэ дызыхуейр цIыху псори зэхуэзыгъадэ, псори акъылэгъу дыздэзыщIын, шэч къызытедмыхьэжын, упщIэ дгъэувам щыуагъэншэу пэджэжын жэуапт, апхуэдэ щыIэмэ. Лей зезыхьэм сыт зэрихьэр? Тхыгъэм псалъащхьэ хуэтщIа псалъэжьыр зытеухуар цIыхум къыдалъху Iэзагъырщ. Зым хуэмыфI хьэдрыхэ кIуэкъым: дэтхэнэ цIыхуми пщIэ щIыхуэпщIын щхьэусыгъуэ гуэр бгъэдэлъщ, ар нэрылъагъу ехъулIэныгъэу щымытми, абы къыхэкIыу зыри бгъэикIэ хъунукъым. Ар хэти къыгурыIуэ хуэдэу щытщ. «Хьэдрыхэ» псалъэр къызэрыхэхуэм псалъэжьым и купщIэр нэхъ кууж ещI: зыгуэрым удэзыхьэх дуней тетыкIэ думылъагъуми, абы Iей псори къыщIыхуэгъун фIы гуэр хэлъми пщIэкъым, ухуэпсалъэу и гуэныхь къытумых жыхуиIэщ. Ауэ мыбдежым дызытепсэлъыхьыну дызыхуейр нэгъуэщIхэм къахуэщхьэпэн Iэзагъ зыбгъэдэлъым, апхуэдэ узэщIыныгъэ зымыгъуэтам елъытауэ, цIыхушхуэ хъуну е пщIэ зыхуригъэщIыну амал нэхъ зэриIэракъым, - апхуэдэм и зэран адрейхэм емыкIыну хуэбгъэфащэ нэхъ зэрыхъурщ. Хьэл мыгъуэхэр къызэщIэпкъуэмэ, я нэхъыбэр утыку къитхьа «къызыфIэщIыжын» мэхьэнэм къызэщIеубыдэ. КъызыфIэщIыжам зыхуэзэну къыхуихуэ хэт нэхъри нэхъыфIу зелъытэж, абы шэч къытезыхьэ псоми ебгъэрыкIуэныр фIэзахуэщ. «Сэ сынэхъыфIщи сыхуитщ», - тепщэ тегушхуэкIэкIэщ ар Iуэхум зэрыбгъэдэхьэр. КъурIэнми къыщокIуэ апхуэдэм теухуауэ: «ФIы къыщехъулIэм деж, «ар си щIэныгъэкIэ къэзлэжьащ», - (жеIэри йогупщыс)». Иджы дэIэпыкъуэгъуншэу, сэр-сэру пэжыр слъагъун папщIэ, захуагъэм и хьэтыркIэ «сэрэ-адрейхэмрэ» зэхэгъэжым сыIэщIэкIыфын хуейщ, сэрмырахэм сазэрыхуэпхъашэм хуэдэ дыдэу си щхьэми худэзмычыхыу. Уимыгъэбэлэрыгъыу зозыгъэлъагъуж нэхэр къэпщIыгъуафIэкъым: гур мыплъэмэ, нэр плъэкъым. Нэхъ Iэгъуэу аргуэру дызылъэIэсыр лIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ щIэныгъэ зэхуэзыхьэса ди анэдэлъхубзэ махуэращи, «лей» псалъэм зыгуэр къыджеIэ. Лейр узыхуэныкъуэ дыдэу щымыт хьэпшыпщ. Вакъэ лей, щыгъын лей, н. къ. «Лей зезыхьэм» зэримыхьэми хъуну гуэр зэрехьэ. Псалъэм папщIэ, бзэгу, пцIы... «Си пIэм сыкъомыш» псалъафэми къыхощ ар: сэ сыздэщытыпхъэм деж сыщытщ, ауэ уэ уи зыщIыкIэм си пщэрылъыр сымыгъэзэщIэжыф сещIри, дэ тIум ди зэранкIэ зэрыдунейуэ зэхэмызэрыхьын щхьэкIэ, си пIэм сыкъикIыу уэ уздэщытын хуейм деж узгъэувыжыныр къалэн сщыбощI. Ар жызыIэм цIыху зэпIэзэрыт («зэрытын хуей пIэм ит») фIэтщмэ, лей зезыхьэри къызытехьэри яхуэмыфащэ, я цIыхугъэмкIэ хамэ щытыкIэм иту жыпIэ хъунущ, акъыл гъущэкIэ Iуэхум убгъэдэхьэмэ. КIуэ, тэмакъкIыхьым и псапэр зэрынэхъ иныр, лей къытехьэм хуэбэшэчыр ГущIэгъущIрейм фIыуэ зэрилъагъур, лей зезыхьэр илъагъу зэрымыхъур зымыщIэ щыIэ къыщIэкIынкъым. ПлъапIэр узыхуейр зыIэрыбгъэхьэн къудейрамэ, ущытмэ, удалъэнт, ущылъмэ, уубзэнти зэфIэкIат. Ауэ текIуэныгъэмрэ дэкъузэныгъэмрэ шэчыншэу хеигъэми залымыгъэми я Iэпэгъуу щыткъым. Аракъэ зытеухуар муслъымэнитI зэпэуврэ зым адрейр иукIмэ, тIури жэхьэнмэм зэрыкIуэнум теухуа хьэдисыр?! «Сыт щхьэкIэ, зыр цIыхуукIщ, адрейри жэхьэнмэм кIуэныр захуагъэ?» - жаIэу лIыкIуэ лъапIэм щеупщIым, «Абыи и къуэшыр иукIыну хуеящ», - къажриIэжауэ щытащ. ДызыхущIэкъур зыгуэрым ил хуэдгъэузу, и щхьэ дгъэпуду, ипс пэдубыду ем къежьапIэ дыхуэмыхъунрамэ, ар къыдэхъулIэн-къыдэмыхъулIэныр зэлъытар ди къарур здынэсракъым, а щытыкIэм дизыгъэхуа щхьэусыгъуэращ. Дызытепсэлъыхьым щапхъэ IупщI хуохъу Тхьэр арэзы зыхуэхъун Хьэзрэт Алий теухуа хъыбару Руми Джэлалуддин усэкIэ къиIуэтэжар. Лъыгъажэм хэт щэхьабэ махуэм и маисэр бий ириудам тришэщIакIэт, модрейр къэгубжьу къыщеубжьытхам. Арати, текIуэныгъэм зы уэгъуэкIэ фIэкIа пэмыжыжьэ Хьэзрэт Алий маисэр ирихьэхщ, и Iэр бийм хуишийри къигъэтэджыжащ. «Сыт сыщIомыукIар?» - щIоупщIэ жагъуэгъур къэуIэбжьауэ. Бзэ зыбжанэм къыпхыкIыу къытIэрыхьа жэуапыр къызэрыдгурыIуэр мыпхуэдэущ: укъызэубжьытха нэужь сыкъэгубжьри, си IэбэкIэм сыпхурикъужын гукъэкIыр къыхэзэрыхьащи, си текIуэныгъэр «Алыхьым щхьэкIэ» сщIа псапэукъым, си бампIэр згъэтIысын щхьэкIэ сIэщIэщIа гуэныхьущ зэрыщытынур. ГущIэгъубэм къыпхуимурадым упщуи упщылIуи, дунейм утетуи щIым ущIэлъуи, уеблэмэ Юнус бегъымбарым ещхьу джейм и кIуэцIым уилъуи улъигъэIэсыфынущ. Фирхьэуным и къуэдзэ хъуа Юсуф лъапIэр Мысырым пщылI къащэхуауэт къызэрыщыхутар. А гъуэгу дыдэм ирикIуащ адыгэ мамлюк сулътIанхэр. Тэурэтыр зи тыгъэ Муса бегъымбарыр къызыхэкIа лъэпкъыр, нобэ хэкужьым къэIэпхъуэжыну амал зымыгъуэт адыгэхэм ещхьу, Мысырым щыхэхэст. Гьиса лъапIэр дунейм къыщытехьа журт щIыналъэр, Къэфкъазыр Урысейм зэрыхэтым хуэдэкъэпсу, Урым къэралыгъуэшхуэр зи тепщэ щIыпIэ пхыдзат. Мухьэммэд лIыкIуэ лъапIэм Мэчэм и щхьэр щыдихым щыгъуэ, зэкIуэлIэн унэ и гугъу умыщIи, гъуэгу зэрытеувэн махъшэ иIэтэкъым… А щапхъэхэм къагъэлъагъуэ хейм гува-щIэхами гъуэгу зэригъуэтынур, узэрыхеин амалхэм я нэхъ тыншри уздэщытын хуейм деж ущыту уи къалэныр бгъэзэщIэнырщ. Хейр лъэщщ, щытхъуми фэжагъуэми къигъапцIэкъым: фIым хуэщабэщ, Iейм хуэпхъашэщ, тIум щыгъуэми декIуэкIыгъуафIэщ. Зи гугъу тщIы хьэлыр екIуу къыщыгъэлъэгъуащ инд IуэрыIуатэм щыщ пракрит усыгъэм: ЦIыху нэгъэсар щхьэхуитми, Псоми яхуэжыIэщIэщ; ЩэныфIэу мэIэбэ, Бийм бгъэдэтми, зэрыщымыткъым. А усакIуэ дыдэм къыкIэлъыкIуэ и сатырхэмкIэи дызригъэхъуэпсэну хэтыр щабагъыр зи тебзэ цIыху хэтыкIэращ: ЦIыхуфIыр къэгубжькъым, Губжьми Iей игу къэкIкъым, КъэкI хъумэ, жиIэкъым, ЖиIэ хъуми - щIогъуэж. Хуэфащэм нэхърэ нэхъ увыпIэ лъахъшэ ихуам и гур мэкIуэдри хэкIыпIэхэм хуемыплъэкIыжыфу йокIуэт. Ауэ ар, дэIэпыкъуэгъу зэригъуэту, а щытыкIэм къокIыжыф. Хуэмыфащэ лъагапIэм къыщыхутам и щхьэр мэуназэри Iуащхьэм къехуэхым къыщыщIыр игу - и псэкIэ къыщощI. Тобэ къэзыхьыжам и псэкIуэдыр псапэ зэрыхъужым хуэдэ дыдэу, къызыфIэщIыжам хабзэм зыдригъэкIуу ищIа фIы тIэкIури псэкIуэд мэхъуж. Сыт псэкIуэдыр зищIысыр? ГукIэ е IэпкълъэпкъкIэ бгъэв гухэщIыгъуэ къызрикIуэ IэбэкIэ, псэлъэкIэ, гупщысэкIэ. Гунэфым и зэплъыжыкIэращ «Гушхуэ Тхьэшхуэ и жагъуэщ» щIыжаIар: узэрыдэпсэлъеям хуэдиз дыдэрэ умыукIытэжауэ фIым и кIуапIэм уи нэр къыхуэплъэжкъым. «Уа акъыл! Къэна уи емыкIу къыщIэщын?» - уи гум зэхисэу къегъэлъагъуэ а зыкъэщIэжыкIэр тырку усакIуэ Кысакюрек Неджиб Фазыл. «Дыщэ мэз бжэн» жеIэри инд IуэрыIуатэм таурыхъ дахэ гуэр хэтщ инджылыз тхакIуэ Киплинг Редьярд итхыжауэ, совет зэманым урысыбзэкIэ ягъэува псысэ Iущхэм язт ар. Зи лъэгум дыщэ къыщIэщэщ мэз бжэныр зыIэригъэхьэн папщIэ, индыпщым абы и ныбжьэгъу щIалэ цIыкIур гъэру иубыдат. Мэз бжэн гу къабзэм зримылъэфыхьу пщым зыхуейр хуищIэну къигъэгугъащ, ауэ гуригъэIуащ: «срикъуащ» зэрыжыпIэу, дыщэр зэрыщыту кхъуэщын къутахуэ хъужынущ. Дыщэ уэшхым зыщызмыгъэнщI пщым зыкъомрэ гуфIэурэ къижыхьащ, ауэ хуэмурэ къытещащэ Iуащхьэр лъагэIуэ щыхъум, джалэри самэм щIэбэмпIыхьын щIидзащ. «Куэдщ, срикъуащ!» - жиIэу пщыр къызэрытхьэджэу, ахъшэ Iуащхьэр кхъуэщын самэ хъужри езыри абы хэлIыхьыжащ. Аращ къызыфIэщIыжам къыщыщIыр. ФIымрэ Iеймрэ зэрызэхигъэкIын акъыл иIэ пэт, абы мылъкумрэ пщIэ нэпцIымрэ зыдрегъэхьэхри, щытхъупс IэфIыншэм и гур къиуIарэ и псэм щыхэхэсу гъащIэр ехь. Абы ухуегъэсакъ КъурIэн лъапIэм: «Iейщ къызыфIэщIыжахэр зэкIуэлIэжыну щIыпIэр». Акъылэгъу къыбдэмыхъуж уи гум нэхърэ нэхъ гуащIэ жэхьэнмэ щыIэ?! СыкъызыфIэщIыжыху си щхьэр согъафIэ. Си щхьэр згъэфIэху, сызыIурызылъэфэну си «псэжьыр» къарууфIэ мэхъу. Абы къару лей къылъыкъуэкIыху, сызэрыщыт дыдэр сэзыгъэлъагъуж гъуджэу зесхьэ си гум пшагъуэ къытрехьэ. А щыри – гури, псэри, щхьэри зейр сэращ, ауэ сыкъызэрызэфIэщIыжам Iуэхум мыамалыншэ, лей гуэр къыхигъахъуэри, гу-нэф, щхьэ-хуещэ, псэ-жь сыхъуащ. ЦIыхур псэуныгуу щытыху, нэгъэсаигъэм хуэпабгъэ зэпытщ. КъызыфIэщIыжам а зэрыщытыххэу цIыху нэгъэсауэ зыкъыщохъуж, ауэ «Алыхьталэм лей зезыхьэхэр иузэщIкъым». Зигу кIуэдар цIыхум бгъэдэлъ къарур къызэримыгъэщхьэпэфымкIэ къуаншэщ: «КъурIэныр ныщIыпхуедгъэхар гугъу уедгъэхьын щхьэкIэкъым». Хэт-тIэ нэгъэсакIэ узэджэнур? Мис, мы иджыпстурей напIэзыпIэм зэи зэхэмызэрыхь дуней зэгъэзэхуам и пщэрылъ щрихьэкIыу здэщытын хуей дыдэм деж щыщытыфым нэгъэсаигъэм и Iэхьэ IупщI хэлъщ. ЗыщIыпIэ дежи къызэрыхэмыпIиикIым абы езы гъащIэр къыхуэныкъуэ ещI. Хахуэхэр, псэемыблэжхэр, щэныфIагъкIэ пэрытхэр-щэ?! Ахэр зыгъэпэрытыр пэрыт хъун гукъыдэжракъым, захуагъэр псэукIэ амалхэм я нэхъ тыншу къагъуэтащи аращ. А амалыр езы гъащIэм къигъэувхэм щытехуэкIэ, гугъу дезыгъэхьыну хуэмей ГущIэгъубэм абыхэм гу ялъыдимыгъатэу къэнэн?! Зэманым декIур ехъулIащ Толстой Лев фIыуэ зылъагъухэм ящIэжын хуейщ тхылъищу зэхэт «Сабиигъуэ. ЩIалэгъуэ. Зэманыгъуэ» повестыр. Франджы щэнхабзэм щIапIыкIа тхакIуэм укъуэдияуэ напэкIуэцI зыбжанэкIэ къыдгурегъаIуэ «комильфо» псалъэм къикIыр. «Зэрыщытын хуейм хуэдэу щыт», - аращ зэрызэрадзэкIыр адыгэбзэкIэ «хабзэ зыхэлъ» зыхужытIэн цIыху гъэсам хухэха а псалъэр. Толстой и гупщысэм пэджэж хуэдэщ адыгэхэм «екIу-емыкIу» жыхуэтIэр. Хэт зэхэзымыхар «Зэманым декIур лIыфIщ» Къэзанокъуэ Жэбагъы и Iущыгъэр? Сыту пIэрэт узэщIакIуэм хилъхьэр «зэманым декIун» псалъэ зэпхам? Толстой и «комильфо»-м «зэрыщытын хуейм хуэдэу щыт» къригъэкIмэ, дэ цIыху нэгъэсам «здэщытын хуейм деж щыт» хужытIэну къыщIэкIынщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, цIыхум къытехуэр сыт щыгъуэи зыхэпсэукI лъэхъэнэмрэ щIыпIэмрэ елъытащ. Зэманым щхьэпрыжри къыкIэрыхури лIыфIкъым. ЛIыфIыр здэщытыпхъэм деж щытщ, а щIыпIэмрэ лъэхъэнэмрэ зэрекIуращ ар нэгъэса зыщIыр, лей къыщIыпкърымыкIыр икIи къыщIытемыхьэр, гупщысэр зэтхулIэращи, - къыщIызыфIэмыщIыжыр. «ЕмыкIущ» щыжытIэм дежи, «къызэрытемыхуэу зещI», «имыIуэху зэрехуэ», «хуэмыфащэ увыпIэ еубыд» мэхьэнэхэращ щIэтлъхьэр. Нэгъэсар узэщIащ, игу зэгъар зыми ебгъэкъым. Жэбагъы и псалъэм зедгъэубгъумэ: «Зэманым декIур узэщIащ; узэщIар нэгъэсащ; нэгъэсар ехъулIащ; ехъулIар лIыфIщ». «ЕхъулIэн» псалъэри къызэрыдгурыIуэр «зи чэзум техуэн» мэхьэнэмкIэщ. Урыс-Къэфкъаз зауэм и зэманым напIэзыпIэм къыкъуэхуу зызыгъэбзэхыжыф адыгэхэм ехъуапсэ къэзакъхэм я псалъафэ урысыбзэм къыхэнащ: «ЕхъулIэным я насып хэлъщ: хыумысауэ къокIри къыумыхауэ мэбзэхыж». «Сэри фIыуэ седжэнт унэ дахэшхуэ сыщIэсамэ», - жеIэ зеиншэ хъыджэбз цIыкIум, нэгъэсауэ къыфIэщI и ныбжьэгъухэм ехъуапсэу, езым иджыри узэщIа мыхъуа къару зэрыхэлъыр зыхещIэри. Анэм къулыкъущIэ къыхэкIынут – унагъуэ Iуэхур япэ иригъэщащ. Адэр тхакIуэ хъуфынут - жэгундэ химысэу хъунутэкъым. Нэмыгъэсахэм сытым дежи заухей. Къабыл мыхъуу нэщI исахэм ещхьщ ахэр. Нэмыцэ тхакIуэ Кафкэ Франц и адэм хузэхилъхьа тхыгъэр апхуэдэ гуэрщ зытеухуар: адэм быныр иригъэхъулIауэ къыфIощI, мылъку зэригъэпэщри, щIалэм зыщIэхъуэпс IэщIагъэр зэригъэгъуэтыну амал иритащи. Ауэ къуэм тхэкIэ Iэзагъ бгъэдэлъми, унагъуэ иухуэфкъыми, ар къезымыгъэхъулIэ хьэл гугъу зэриIэмкIэ и адэр егъэкъуаншэ. Литературэм и хьэтыркIэ, Кафкэ насыпыфIэнкIэи мэхъу, ауэ и псэм и Iэфым гъуэгу иритыфкъыми, нэмыгъэсауэ къонэ. Псэм и IэфIыр ПщIэ псори щIэпщIэр зыгуэрым и хьэтыркIэщ. Дунейм и тепщэу къигъэщIа цIыхум нэрылъагъумкIэ Iуэхур зэримыухыр гурыгъуазэкIэ зыхещIэ. ФIы-Iей, захуэ-къуаншэ, пэж-пцIы хуэдэ зэпэщIэуэ мэхьэнэхэр гъащIэм къыддыхэтщи, Iэбэгъуэ къэс тIум язым дыходэ, дызэрызэщхьэщыкIри арагъэнщ: зы гупым яфIэфыр ящIэ зэпыту псэукIэ зыри къэмыхъуну къащохъу, адрейхэм ящIэм кърикIуэр ялъагъури ем зэрызыщахъумэным йолIалIэ. КъуэхьэпIэм туз щIэхуауэ кърихьэкI «хуитыныгъэ» псалъэр «узыхуейр пщIэн» мэхьэнэм тету къыбгурыIуэмэ, япэрейхэр хуиту дунейм тетхэщ: лей зэрахьэнуи зэрахыжынуи хуитщ. Дэ, Пушкини жиIауэ, «нэгъуэщIщ, нэхъ лъагэщ хуитыныгъэу дызыхуейр». Псэ зыIутрэ зыIумыту, псэущхьэрэ цIыхуу, сабийрэ балигъыу, хъулъхугъэрэ бзылъхугъэу дыкъыщагъэщIакIэ, дызыхуейм дызэрыхущIэкъу амалхэри зэщхьэщыкIын хуейщ. КъэгъэщIыныгъэкIэ нэхъ махэр нэхъ лъэщым зэрыдэплъейр дунейм амал нэхъ къызэрыкIуэу щызекIуэхэм язщ. Псэущхьэм - цIыхум, сабийм - балигъым зэрызытриухуэм хуэдэ дыдэу, бзылъхугъэм хъулъхугъэм зытреухуэ. Псалъэм папщIэ, адыгэшым и щэху бзыщIар и гур шум быдащэу зэрыкIэрыпщIэрауэ жаIэ. Адэмрэ анэмрэ жаIэр зэтехуэмэ, быным цIыхуфI къызэрыхэкIым хуэдэ дыдэу, адэм, дэлъхум, щхьэгъусэм е къуэм фIэлIыкIыурэ къэгъуэгурыкIуэ бзылъхугъэри щэныфIэ мэхъу. Хэт зымылъэгъуар сабийр зыдэплъей мыхъун егъэджакIуэм IэщIэхуэмэ къэхъур? Е унафэщI ткIий зиIэ бзылъхугъэм и гур унагъуэм щимыгъэтIылъыжыфу зэрыхъур? Ардыдэр къыщощI хъыджэбз цIыкIум дежкIэ нэхъыфIыр къызыгурымыIуэ адэм и пхъум, дэлъхум и шыпхъум, къуэ балигъым и анэм. ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа Чехов Антон «Фо цIыкIу» («Душечка») жеIэри хъэбар гуэр иIэщ. Бзылъхугъэхэмрэ хъулъхугъэхэмрэ хуитыныгъэкIэ зэхуэдэн хуейуэ зыукъуэдий зэщIэхъееныгъэм ижь зыщIихуа а Iуэтэжым хэт Олэ цIыкIу махуэ къэс жиIэм зехъуэж, зыдэпсэуну къыхуихуэ цIыхухъухэм, иужькIэ - щIалэ цIыкIум - нэхъ къафIэIуэхум елъытауэ. Езыр зыгуэр хуеин, щхьэхуэу зыгуэр и щхьэм илъын хуейкъэ а бзылъхугъэм, жиIэ хуэдэщ тхакIуэм. Ауэ хъэбарыр нэхъри нэхъ гъэщIэгъуэн ещI къыдэкIыгъуэхэм язым Толстой Лев абы хуищIа пэублэм. Ауан ищIыну хуеями, - жеIэ тхакIуэшхуэм, - Чеховым, езым гу лъимытэу, бзылъхугъэр зэрыщытын хуей дыдэр къыщигъэлъэгъуащ а Iуэтэжым. «Зэгуэр «ЗэманыщIэ» журналым зиусхьэн Ат бзылъхугъэхэм я гугъу щищI фельетон телъыджэ сыкъыщеджауэ щытащ, - пещэ Толстой Лев. – ТхакIуэм абыхэм ятеухуауэ гупщысэ куу утыку кърихьэгъат. «Бзылъхугъэхэм я къару къызэрихькIэ дэ, цIыхухъухэм, тщIэ псори зэращIэфыр къыдгурагъэIуэну хэтщ, - жиIэт абы. - Сэ абы шэч къытезмыхьэ къудейкъым, щыхьэту сыкъэувыну сыхьэзырщ цIыхухъухэм яхузэфIэкIыу хъуар цIыхубзхэм, уеблэмэ дэр нэхърэ нэхъыфIу къазэрехъулIэмкIэ. Ауэ бэлыхьыр къызэрыкIыр бзылъхугъэхэм яхуэщIэр цIыхухъухэм жыжьэуи гъунэгъууи зэрахузэфIэмыкIыр аращ». «Ар шэч хэмылъыххэу пэжщ, - жеIэ адэкIэ Толстойм. – ИкIий ар сабий дунейм къытегъэхьэн, пIын, гъэсэн Iуэху закъуэракъым зытеухуар. ЦIыхур Тхьэм пэгъунэгъу хъунымкIэ сыт и лъэныкъуэкIэи нэхъ лъагэу, нэхъыфIу, мэхьэнэ нэхъ зиIэ зэфIэкIыу щыт фIылъагъу Iуэхур къехъулIэкъым цIыхухъухэм - гу зыхуащIам зэмыплъэкIыжу зэрызытраухуэпэным хуэIэзэ бзылъхугъэ щыпкъэхэр сыт щыгъуэи зытетыр икIи зытетынур». Зы лъэныкъуэкIэ, сабийри бзылъхугъэри махэщ цIыхухъум елъытауэ. Ауэ а махагъыр здэщытыпхъэм деж къызэрыщыхутэу, къызыхуигъэщIам лъэIэсыну амал егъуэтри, зи унафэ щIэтми хуощхьэпэ, езыми зеузэщI. ЦIыхум и мыкъалэн къызэрылъысу, ар игъэзэщIэф хуэдэми, езыр хэзыгъэщхьэхукI амалым темыIэбэху, зи пшынэ Iэпэ щIэуа Iэмэпсымэм ещхьу, макъамэ зэхыуигъэхыфынухэм я нэхъ гурыхьыр имыгъэIуфу къонэ. Хъулъхугъэр бзылъхугъэм апхуэдэ къару быдэкIэ пыщIауэ щыткъым, зэ IуплъэгъуэкIэ, ар зыхуеплъэкIыр къэгъэщIыгъэкIэ и Тепщэращ. Сабийр – балигъым, бзылъхугъэр – цIыхухъум фIэлIыкIыным зэригъэтыншым хуэдэ дыдэу, хъулъхугъэр зыгъэтыншыр фIэщхъуныгъэмрэ ар зи лъабжьэ хабзэмрэщ. Пэжщ, гупщысэкIэм и кууагъым тепщIыхьмэ, зэхэгъэж щыIэкъым. «Уа цIыхухэ!» - жеIэ КъурIэн лъапIэми. Ауэ «цIыху» щытыкIэм унэсыжын ипэ узрикIуэ гъуэгум пщэрылъхэр зэрыщызэхэхам лъэбакъуэхэри нэхъ чыгъуафIэ ещI. «Зыгуэр фIыуэ зымылъагъу, хэтми зыгуэрым щхьэкIэ и Сэ-р IэщIыб зымыщI бзылъхугъэ насыпыфIэм цIыхубз гуакIуагъ бгъэдэлъыххэкъым», - «УзэрылIыкIын уз» зыфIища и тхылъым нэхъ куужу а Iуэхум щытопсэлъыхь Данием щыщ гупщысакIуэ Кьеркегор Сёрен. «ЦIыхухъуми зыгуэрым зыIэщIелъхьэ псэкIэ, абыи апхуэдэ зэфIэкI бгъэдэмылъамэ, ар ныкъусаныгъэшхуэт абы и дежкIэ. Ауэ абы и Сэ-м гъуэгу къезытыр зыгуэрым псэкIэ зэрызыIэщIилъхьэракъым. Абы, бзылъхугъэм ещхьу, и Сэ-р щIэрыщIэу къигъуэтыжын хуейкъым, ар абы иIэххэщ. ПсэкIэ зриту щытми, абы а зетыкIэр зыхэзыщIэ Сэ-р къыхуонэ. ЦIыхубзыр апхуэдэкъым, бзылъхугъэ нэсым зэрихьэлу, ар и псэмрэ и Сэ-мрэ зыIэщIилъхьэ цIыхум кIуэ пэтми нэхъ щыщ мэхъу». «Тхьэм щыхуэгъэзам деж, - жеIэ адэкIэ Кьеркегор, - цIыхубзымрэ цIыхухъумрэ зэщхьэщымыкIыж мэхъури, тIум я дежкIи «сэра» хъур я щхьэм хуемыплъэкIыу псэкIэ зэрызатырщ, а Сэ-р къызэрагъуэтыж Iэмалри зетыныгъэращ. Ар хъулъхугъэм дежи бзылъхугъэм дежи щыпэжщ, ауэ гъащIэм куэдрэ ущрохьэлIэ цIыхубзым цIыхухъур зэрызэхищIэм къыдэкIуэу фIэкIа Тхьэр щызэримыгъэцIыхуф». А гупщысэхэм къагъэлъагъуэ муслъымэн щэнхабзэр щытепщэ лъэпкъхэм бзылъхугъэхэр «щIыдакъузэ» щхьэусыгъуэр. Щапхъэ папщIэу дигу къэдгъэкIыжынщ ислъам дунейм лъабжьэ хуэхъу хьэдисхэм ящыщу щэхьабэ цIэрыIуэ Ибн Умм Мактум теухуахэм яз. ЛIыкIуэ лъапIэм и щхьэгъусэхэр щыту, мо зи нэм имылъагъур къыщыщIэхьэм, бзылъхугъэхэм «зыщIэвуфэ» яжриIати, «сыт щхьэкIэ, ар нэфкъэ?» - жаIэри цIыхубзхэр Тхьэм и лIыкIуэм къеупщIыжащ. «Ар нэфмэ, фэ фынэф?» - яритыжауэ щытащ жэуапу. Удз гъэгъам жьы зэремызэгъым хуэдэу, зыIуплъэм и гуапэ ищIын хьэлыр зи лъым хэту къагъэщIа бзылъхугъэмрэ сабиймрэ зызэдрагъэкIун хуэмейм зытраухуэн хуей хъуху, ягухэр зэхэзехуэн мэхъу. Дин щэнхабзэм нэхъ щызекIуэр цIыхубзым и пщIэр хъума хъун папщIэ, езым и дахагъэр нэIурыт имыщIыныр зыукъуэдий гупщысэкIэрщ. Ауэ психологие и лъэныкъуэкIэ, езым и зыужьыныгъэм сыт нэхъ хуэщхьэпэр жыпIэмэ, гум дэхьэн IэкIуэлъэкIуагъыр къыщимыгъэсэбэпыпхъэ утыку зэрыхъукIэ имыхуэнырщ. Зэгуэр «Бзылъхугъэм дежкIэ сыт нэхъыфIыр?» жаIэри щэхьабэхэм псалъэмакъ ирашэжьат. Зэдауэ къыщыхъейм, Хьэзрэт Алий а упщIэр езым и щхьэгъусэ, лIыкIуэ лъапIэм ипхъу гъэфIэн ФатIимэ Зухра хуихьащ. «Хамэ цIыхухъум къимылъагъуныр, езыми хамэ имылъагъуныр», - къыжриIэжащ абы ФатIимэ. Жэуапыр игъэщIагъуэу, Хьэзрэт Алий ар хъыджэбзым и адэм деж щихьыжым, зэрыарэзыр зыкъригъащIэу: «ФатIимэ сэ сщыщкъэ-тIэ» (е апхуэдэ гуэр), дауэ щыуэн жыхуиIэу, къыжриIауэ къаIуэтэж. Апхуэдэ хъэбархэм гунэсу далъэмыIэсыжыфми, адыгэхэм «ФатIимэ» бзылъхугъэцIэм нэхърэ нэхъ фIащрей зэрыщымыIэм къегъэлъагъуэ абы и пщIэр ди лъэпкъым дежкIэ лъагэ зэпыту къызэрекIуэкIар. Нобэр къыздэсым дызыдэплъейуэ, дунейр къутэжыхукIэ дызрикIуэ гъуэгур захуэрэ къуаншэрэ къызэрыдыпщытэнур апхуэдэ гупщысэкIэ зиIа бзылъхугъэ нэсым и щIэблэ гъэлъэпIаракъэ?! «Дэ дыхьэрыпкъым» жызыIэхэм папщIэи зы щапхъэ догъэтIыгъуэ. Щамил имамыр Къэлугэ къалэм гъэру щаIыгъым щыгъуэ, уи унагъуэм щыщ бзылъхугъэхэр едгъэблагъэну хуит дыкъэщI жаIэри къелъэIуахэти, «Ди тхылъхэм ярытщ ди цIыхубзхэр хамэхэм яхэдмыгъэхьэныр нэхъыфIу» жиIэри жэуап яритыжауэ щытащ. ФIэщхъуныгъэм пщIэ щимыIэ щэнхабзэхэм къэгъэщIыныгъэрэ зэфIэкIкIэ зэмыщхь сабийри бзылъхугъэри хъулъхугъэри «хуитыныгъэкIэ» щызэхуагъэдэну хуожьэ. ГъэщIэгъуэнкъэ, диным мэхьэнэшхуэ щрамыт, ауэ хъыджэбзыр адэм, щхьэгъусэм, дэлъхум, къуэм фIэлIыкIын хуейуэ зыгъэув щэнхабзэм хапIыкIа бзылъхугъэхэм нэхъ псынщIэу заужь. Нэхъ губзыгъэр тепщэ мыхъункIэ амал зэримыIэм хуэдэ дыдэу, зи фIэщхъуныгъэр иримыкъу е ар зыбгъэдэмылъ цIыхухъур гъащIэр зи къежьапIэ, пкъыхэкI дунейр нэхъыфIу къызыгурыIуэ цIыхубзым и унафэ щIэмыхуэнкIэ амал иIэкъым. «Адэр ягъэгуфIэжыну» бгъуэнщIагъым щэхуу къуэхэр щызыпI сэтэнейхэм къагъэлъагъуэкъэ ар?! Диным и хьэтыр зылъагъу гупщысэкIэм цIыхухъум и пщIэр щынэхъ инщ: Тхьэм къигъэщIар Iадэмщ, Хьэуа къыщIагъэщIыжари къызыхащIыкIари аращ. Ауэ лъагагъ зэрагъэлъэпIам и купщIэр зэхэзымыщIэм къару къратари фIокIуэд. Зы лъэныкъуэкIэ, Хьэуа и хьэтырыр апхуэдизкIэ инщи, жэнэтым ухигъэкIыжыфын хуэдизу узэмыбакъуэфынщ. Ауэ а гулъытэр «Алыхьым щхьэкIэу» щымыту Iиблис и чэнджэщкIэ (уэ къыхэпха уи гугъэу) къэхъун шынагъуэр зэрыпщхьэщымыкIращ бзылъхугъэм «бэлыхь» щIыфIащар. Iадэм зы напIэзыпIэщ унафэм зэрытеплъэкъукIар. «Сэ зэростам щхьэкIэ убгъэдэтыху узахуэт, - къыжриIэ хуэдэщ абы и Тхьэм. – Ауэ Сэ уэстам езыр-езыру къызэрыпхуэщхьэпэн къару зэрыбгъэдэмылъыр пщыгъупщэри убэлэрыгъащ». Псалъафэ гуэри щIэныгъэлIхэм я деж щызокIуэ: «ЩуIэгъэр зэмыдаIуэр Алыхьталэм емыдаIуэращ». Щамил махуэми жеIэ: «ЛIыр лIымэ, цIыхубзри цIыхубзынщ». Сыт нартхэр Сосрыкъуэ щIыпэмылъэщыр? Абы, япэрауэ, Iэпкълъэпкъ къарум фIэкIа зымыцIыху нартхэм елъытауэ, анэ губзыгъэм и чэнджэщымрэ гурыгъуазэмрэ и Iэпэгъущ. ЕтIуанэрауэ, Сосрыкъуэ, Сократ ещхьу, и цIэ къримыIуапэми, цIыхухъур, бзылъхугъэм зэрелъагэкIыр, ар къару нэхъ быдэкIэ КъэзыгъэщIам зэрыпыщIар къэзыгъэлъагъуэ щэнхабзэм и мэ къыпщIрегъэхьэ, езыри апхуэдэ дуней тетыкIэр зыукъуэдий япэ лъэбакъуэу нартхэм къахохьэ. Сосрыкъуэ и адэу хъыбархэм къыхэщ Уэзырмэс тхьэнэпцI Пэкъуэ и щхьэр зэрыпиупщIам укъыщеджэкIэ, щхьэхуимыту Ибрахьим лъапIэм теухуа къурIэн хъэбарыр уигу къокIыж. Ауэ Сэтэней иджыри Уащхъуэр зыгъэпэрыт лъэпкъым щыщ цIыхухъухэр зыгъэгулэз бзылъхугъэ Iущщ: «Уащхъуэр зи тхьэмыгъэпцI, ЗгъэпцIмэ сызэгуэзытхъын, - жеIэри поув бзылъхугъэ хахуэр и къуэм. Сосрыкъуэ щыпсалъэкIэ, Уащхъуэ мэшынэ. IуэрыIуатэм ар мыпхуэдэ щIыкIэу къегъэлъагъуэ: «Бийм сигъэгулэзу зы жэщ згъэщIынум срелIэ!» А Сосрыкъуэ и псалъэр нартхэм я телъхьэ Уащхъуэ щызэхихым, ар Сосрыкъуэ щышынэжри жэщыр махуэ ищIыжащ». «Нарт Сосрыкъуэ и лъэIур Тхьэм къыхуищIэрти иныжьыр къигъэхъужащ», - къыхощ хъэбархэм язым. УкIыпIэм ирашэу и куитIыр жаншэрхъым щыпихым, нартыр зауэ губгъуэм ирихыу къригъэлыным хуэпIащIэ иш Тхъуэжьей ар хуидэкъым: «Сэ игъащIэм сыщIэпхъуауэ, си щIыб бийми хуэзгъэзауэ езы Тхьэми илъэгъуакъым, уэ си Тхъуэжьеижь, си напэр тумых, си лIэгъуэр къэсами си зы лIэгъуэр лIэгъуитI умыщI, нэгъазэ!» – жеIэри, уей, мэлъаIуэ Сосрыкъуэр». Лъэпщ, Тхьэгъэлэдж, Амыщ сымэ щхьэж и IэщIагъэм щыIэзэщ, ауэ а IэщIагъэр псэукIэ амалкъым, IэпщIэлъапщIагъ къудейщ. МелыIычхэм ещхьу, абыхэм яхэлъыр зы къарущ, Сосрыкъуэ ещхьу дунейр захуагъэм тету зезыгъакIуэ лъэкIыныгъэ лъагэр мыугуэшауэ цIыхум зэрыпкъырытыр зыхащIэным я зэхэщIыкIыр нэскъым. Лъэпщ Жыг Гуащэ къызэреIущэкIри абы и щапхъэщ. «ЗыгуэркIэ фIыныр» нэхъ лъахъшэ дыдэу цIыхур зылъэIэсыфырщ. Лъэпщ гъукIэт икIи дохутырт. Амыщ псэущхьэхэр хуэжыIэщIэщ. Тхьэгъэлэдж мэкъумэш бэв къыдохъу. Ауэ нарт къызэрымыкIуэу щыт Сосрыкъуэ а къару псори зэуэ къыхуогъэщхьэпэ. А псори зэрызэригъэуIуфращ Сосрыкъуэ Сосрыкъуэ зыщIыжыр. Iэпкълъэпкъ къарум и закъуэ щыгугъыу къекIуэкIа нарт гупым я гупщысэм «Сосрыкъуэ и бзаджагъ» зыфIаща акъылыр псори игъэуIэбжьу къыхохутэ. Иныжьыр инщ, ауэ акъылыншэщ. «Пщы зи щыпэлъагъу тхьэ фIощI» жыхуаIэм ещхьу, гъущIытхьэти, мэзытхьэти зыфIаща, нобэ зетхьэ динымкIэ «цIыхухэм къыхагъэхьа мелыIыч» жыхуаIэхэр IэщIагъэлIхэщ, цIыхур щIым щыпсэуфу ирагъасэныр я къалэну. Ауэ псори зы къарум, зы гупщысэм, зы пэжым езыхулIэр анэ гъэсэныгъэ зыгъуэта, КъэзыгъэщIар зи Iэпэгъу Сосрыкъуэщ. Абы и псэлъэкIэм Тхьэм и хьэтырыр къыхощ, цIыхухэм къахэшыпсыхьыжа Лъэпщ хуэдэ мелыIыч ныкъуэхэми пщIэ яхуищI щхьэкIэ, захуигъэщхъкъым. Сосрыкъуэ «зыгуэркIэ фIы» къудейкъым, - цIыху нэгъэсащ. Сыт ар къыдэзыгъащIэр? Сытри къызэрехъулIэм. Аракъэ нэгъэсаигъэм и лъэкIыныгъэр зэрыщытын хуейр? «Зым хуэфIыныр» IэщIагъэмэ, «сыткIи фIыныр» укъэзыгъэщIам упызыщIэ гурыщIэщ. А гурыщIэращ нэгъэса узыщIри, утезыгъакIуэри, узытезыгъэкIуэжри. Сэтэнейрэ Сосрыкъуэрэ деж цIыхубэм щызекIуэ гупщысэкIэм зэрыщызихъуэжам и щыхьэтщ ищхьэкIэ дызытепсэлъыхь бзылъхугъэ лIэужьыгъуэр зыдэплъагъу щапхъэ Сосрыкъуэ и пшыналъэм япэу къызэрыхэхуэр. Ар «Сосрыкъуэ зэраукIар» хъыбарым къыхэщ «щIасэращ». Зи цIэ къыхэмыщ Сосрыкъуэ и «щIасэр» апхуэдизкIэ Сосрыкъуэ «теухуэпащи», нартым и щхьэм теухуауэ зыхимыщIэр абы зыхещIэ, къыпэщылъыр къыжреIэ, уеблэмэ езы хъыджэбзыр гущIыIэ къызэрыхуэхъуар къызыхэщ нэщэнэхэри щибзыщIкъым. Абы и насыпыфIэ лIэужьыгъуэу щыт Мэлэчыпхъу и щхьэгъусэ кIуэдам и хъэбарыр шур зытемысу къэкIуэжа шым кърегъэIуэтэф. Я зэхуакум дэтхэм гу лъамытэххэу, «нартымрэ гуащэмрэ» тыгъэри, гъэфIэгъыбзэри, къэхъуа-къэщIахэри къызыхэщ псалъэхэр зэIэпахри, адэкIэ зытетын хуейм теухуауэ зочэнджэщ. Нартым и гъуситIыр къиутIыпщыжащ: - Гуащэм мафIэхъу схуефхыж! МазэкIэ сыкъэтын зэрыхуейри схужефIэж. Нобэ фынэсу пщэдей фыкъэсыжу фыкIуэж, - жиIэри. Зыщымыщу бохуцеяпхъитI Мэлэчыпхъу саугъэту къыхуригъэхьри и гъуситIыр къигъэкIуэжащ. БохуцеяпхъитIыр Мэлэчыпхъу къыхуахьри къэкIуэжахэщ. Нэсыжри нартым я пщэ кърилъхьар Мэлэчыпхъум жраIэжащ. ЕтIуанэ махуэм ежьэжын хуейти лIым жраIэжыну мыр яжриIащ: «Вагъуэм из, Мазэм итI, Тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ, КъуанщIэ фIыцIэжьитIым ягу хыумыгъэщIын», – жыфIи си лIым схужефIэж, - жиIэри. - ЩIалитIым абы къикIыр къагурымыIуэу, ягъэщIагъуэу зыщамыгъэгъупщэжын щхьэкIэ жаIэурэ кIуэжахэщ. Нэсыжхэри нартым елъэIуахэщ: - Тхьэм щхьэкIэ, дэ зыгуэркIэ дынолъэIунущи къыджыIэ,- жаIащ. - ФыкъызэлъэIу, сщIэмэ фызогъэгугъэ вжесIэну,- жиIащ нартым. - ДынолъэIумэ мыращ: «Вагъуэм из, Мазэм итI, Тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ, КъуанщIэ фIыцIитIым ягу хыумыгъэщIын» - жиIэу гуащэм уэ къыпхуиIуэхуа псалъэм къикIыр къыджыIэ жаIэри. - БохуцеяпхъитI фэзгъэхьам зым зы IэфракIэ, адрейм IэфракIитI къыпыфчат? – жиIэри еупщIащ нартыр и гъуситIым. - Къыпытчащ,- жаIащ абыхэм. - АтIэ зым зы IэфракIэ, адрейм IэфракIитI пачащи «тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ» жыхуиIар гуащэмрэ сэрэщ. «КъуанщIэ фIыцIитIым» жыхуиIэр фэ тIуращи, «Дэ тIум ди псэ, уи гъусэ нартыжьитIым я гугъу умыщIын!» – жиIэу аращ гуащэм и псалъэм къикIыр,- жиIащ нартым. НартыжьитIым ар ягъэщIэгъуащ, абы иужькIи апхуэдэ зэй ящIэжакъым. Тыгъэм я нэхъыфI мы псалъэ телъыджэхэр зэпуплъыхькIэи уегупщыскIэи защыбгъэнщIкъым: зыщыбгъэгъупщэну уигу пыкIкъыми, псалъэ якIэрыхукъым; пэжым и щыхьэтщи уагъэбэлэрыгъкъым; нэмыс хэлъщи уагъэукIытэкъым; гухэлъым и хьэтыркIэ нэпсеягъэр егъэгъу, къуаншэми къыщхьэщож. «Тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэр» метафорэкъым, тхьэрыIуэщ. Мыпхуэдэу мыпсалъэфхэм щхьэ жьэ зэщIахрэ жыуагъэIуэу, шэрыуэщ, кIэщIщ, купщIафIэщ, узытеплъэкъукI мыхъунуращи, «тхьэрыкъуитIыр» зы псэу зылъагъу бзылъхугъэр и лIым зэрыкъуэтым, зыкъуэтми къызэригъэпэжым а тIур псэкIэи бзэкIэи зэрызэрыщIэр щыхьэт хуохъу. Ар зыгъэунэху нарт лIыкIуэхэр нэхъыфI зэрыхъур цIыху нэгъэсам и уасэр къыбгурызыгъаIуэ щапхъэщ: абы ифI псоми йокI. Мы дызытепсэлъыхьыр щIэныгъэ бзыщIа гуэру щытамэ, ищхьэкIэ къыхэдгъэхуа «псэм и IэфI» псалъэ зэпхар адыгэбзэм хэтынтэкъым. А псалъэ зэпхар армырауэ пIэрэ нэгъэсаигъэм и кIуапIэр къытхузэIузыхынур? «Псэ къабзэ» щыжытIэм дежи дыпэжыжьэ хъункъым а мэхьэнэм. Ауэ псэ къабзэр фошыгъупсмэ, псэм и Iэфыр фощ. ЗифI мыузэщIа цIыху нэмыгъэсам езым нэхъыфIу хэлъым гъуэгу иримытыфми, ар нэгъуэщIым занщIэу къыхелъагъукIыф. А хъугъуэфIыгъуэм и лъыхъуакIуэущ цIыхур дунейм къызэрытехьэр, аращи, малъхъэдисым гъущIыр зэрызэщIишэм хуэдэу, абы хуэчэмым и мэ къыщIимыхьэнкIэи абы IэщIэкIынкIэи амал щыIэххэкъым, зыхуейр къыгурыIуэжмэ. Щхьэхуещэр мэщхьэрыуэ, псэжьыр мэбгъэрыкIуэ, псэ къабзэм зыхуейр къигъуэтащи йокIуэтри гъуэгу захуэм тоувэ – аращ дызэрызэщхьэщыкIыр. КъыжытIахэр зэхуэтхьэсыжмэ, цIыхухэм яхуэщхьэпэ Iуэхум лей зомыхьэу икIи зомыхыжу убгъэдэтыху, псэм и IэфIыр зи Iэпэгъу уи щэныфIагъри йофIакIуэ. Диным и плъапIэр гъащIэм и кIыхьагъкIэ дызылъыхъуэ мис а псэм и Iэфыр псынэм ещхьу ди гум къыщыдигъэгъуэтыжынырщ. Зэи мыкIуэд асууэ цIыхум пкърыт а къарур, дауи, IэщIагъэми щIэныгъэми къызэщIаубыдэкъым, ауэ ахэр зытцIыхужынымкIэ амал мэхъу. ДызыхуэкIуэ жэуапращи, къару пэжым лъэIэсар, ар зыбгъэдэмылъым щышынэжкъыми, зихъумэж ифIэщIу зыми ебгъэрыкIуэкъым. А гупщысэм ипкъ иткIэ, къызыхуигъэщIам теIэба цIыху нэгъэсахэращ зи зэран къыдэмыкIыну гъащIэм къыддыхэтри дызыдэплъеину зыхуэфащэхэри. Хъуапсэ и псэ кIуэдкъым, фыгъуэр мыгъуэ мэхъу Зыхуэныкъуэм ехъуэпсэныр псэ зыIутым и нэщэнэщ: сымэжалIэмэ, ерыскъым е ар зиIэм сохъуапсэ, сыщыгъыныджэмэ – хуэпам. «Ярэби, мыбы и пIэ ситарэт!» - жызоIэ. А хьэлыр псэущхьэхэми ядыдоугуэш: Iэпкълъэпкъыр псэун папщIэ - ерыскъы; щIыIэм, хуабэм, емыкIум щыхъума хъун папщIэ - щыгъын хуэныкъуэщ. «ЦIыхухэм уахэгъуэщэн» гукъыдэжым къихьыр апхуэдэ хъуапсэ узыншэщ. «Хъуапсэ и псэ кIуэдкъым» – чэмым ухущIэкъукIэ гуэныхь къэпхькъым. ЦIыхур тхьэ щIелъэIури, щIэлажьэри, и Iэгъуэблагъэм щызекIуэ хабзэхэм щIытетри адрейхэм къакIэрымыхуу и щхьэ ипIыжыфын щхьэкIэщ. «Адрейхэм сахуэдарэт» гупсысэм мыпхуэдэ хъуапсэр егъэзахуэ. «Хъуапсэ» псалъэм «хъун»-мрэ «псэ»-мрэ щызэхэлъщ, псэр хъуну, узыншэну хуейщ, хъуапсэурэ йофIакIуэ. А псалъитIыр - «хъуапсэмрэ» «фыгъуэмрэ» - уигу къагъэкI мыхьэнэхэмкIэ адэкIэ зэпэщIэбгъэувэмэ, етIуанэм «псэр зыгъэф, зыгъэгъу, хъугъуэ къезымыт» гупщысэм упещIэ, псалъэжьхэм хуэдэу, жамыIэпэми, уигу къагъэкI. Ди мурадыр псэр зымыгъэкIуэд «хъуапсэр» зэрытыпхъэ хъийм икIыу «фыгъуэ», псэкIуэд, «мыгъуэ» зэрыхъу щIыкIэр, гъуэгур, гурыщIэр, IэбэкIэр зэхэдгъэкIынырщ. МелыIычхэр Тхьэр зэхъуэхъуа Iадэм ехъуапсэри къызэтенащ, Тхьэр зэбга Iиблис ардыдэм ефыгъуэри къызэтенакъым. Фыгъуэр сытым дежи нэгъуэщI цIыхущ. Иджыпсту псалъэ сэ фыгъуэ схэлъкъым, сиIэмкIэ сыарэзыщ, нэгъуэщIым ейм сехъуапсэкъым. ЖысIэм къизгъэкIыр: фыгъуэр зэрыпсэкIуэдыр апхуэдизкIэ къыддалъхуауэ тхэлъщи, ар цIыхум фIырыфIкIэ зыдимылъагъуж, гу зэрылъитэу зызыщидзей хьэлщ. Зыущэхум ар елъагъу, апхуэдэу щытыну хуэмейуэ зоныкъуэкъуж, и щыщIэныгъэу елъытэ. Дэ дызэщхьыну дызыхуэмейр ар зыдэзымылъагъужу зыхэлъ е зылъагъужу зыфIэзахуэ, нэгъуэщIыцIэ фIэзыщращ. УзытеукIытыхь хьэлым гува-щIэхами уполъэщ, ауэ цIыху хэтыкIэ Iэмал нэхъыщхьэу плъытэм зыбогъэужь, уефIакIуэ къыпфIэщIурэ щыхупIэм ухуешэ. «Дунейм мыхъумыщIагъэ щывмылэжь», - къыжраIэмэ, «Дэ гъуэгу захуэм дытетщ», - жаIэри жэуап иратыж. Фыгъуэр цIыхуфIкъым. ЦIыхуфIым адрейхэр и щхьэ хуегъадэри, езым емыщхьми, фIыуэ елъагъуф. Уеблэмэ, езым нэхъ къыщхьэщыкIыху, нэхъ и пIэ итыжу, езым хузэфIэмыкIын гуэр хуэлэжьу елъытэри пщIэ хуещI. МыцIыхуфIыр цIыху гугъущ: бгъэдэхьэгъуейщ, уригъусэну хьэлэмэткъым, къобгъэрыкIуэ зэпытщи, сытым дежи къыбдигъуэн къелъыхъуэ. Зэрынэхъ лъагэр уигъэлъагъуху, пщIэ зэрыхуэфащэр нэхъ къыбгурыIуэну щыгугъым ещхьщ. И цIэр фIыкIэ игъэIун папщIэ зэгъэзахуэшхуэ къегъэлъагъуэ, къаруи егъэкIуэд, ауэ псапэр езым хэщI, нэгъуэщIым хэхъуэ гуэрущ зэрилъытэри, и IэфIри зыхищIэкъым, и мыхьэнэри къыгурыIуэкъым. Псом нэхърэ нэхъ гугъу езыгъэхьращи, адрей цIыхухэр гъащIэм и IэфIыр IэщIэзыгъэкI бзаджэ гупу къыфIегъэщI зыри фIыуэ зэрыхуэмылъагъум. КъызыхэкI щхьэусыгъуэхэр зыгурыбгъэIуэну ухуежьэмэ, «фыгъуэм» нэхъ къыпэщIэт гурыщIэр хъуапсэракъым, - фIыщIэращ. ФIыщIэр фIэщхъуныгъэм и лъэпкъэгъущ, фыгъуэнэдыр фIэщхъуныджэщ, зыми дзыхь хуищIкъым. Зыгуэр фIыуэ плъагъун щхьэкIэ, абы зэи лей къузэримыхынур уи фIэщ хъун хуейщ, мыбы апхуэдэ цIыху и хъуреягъым щилъагъукъым. Абы цIыхухэр лIэужьыгъуищу еугуэш: зыгуэр къызыпыкIынур, абы къикIыр – къыпхуэгъэдэIуэнур е къыпхуэгъэпцIэнур; къыпыкIынуIами зи лъэкIыныгъэ къыхуэмыгъэщхьэпэнур; лей къезыхынур. Иужьрейр къыхуэпсэлъэнкIэ (абы жиIэр цIыхухэм я фIэщ хъунущ), и мылъкум къыхэIэбэнкIэ (абы фIы гуэрым ухигъэкIыжынущ), зи дуней тетыкIэм езыр фагъуэ щIэхъукIынкIэ хъунуращ. МыгурыIуэгъуэу мыбы хэтыр: лей къезыхынкIэ хъунур езым нэхърэ нэхъыфIу къазэрыщыхъунум е апхуэдэу зэрыщытым шэч къытрихьэкъым. НтIэ, мыбы зэреджэн хуейр «фыгъуэнэдкъым», «игу ирихьым и гум дэмыхьэф цIыхущ». Уигу щрихькIэ, абы уи Iей зэрихуэн гукъыдэж зэримыIэр зэрыплъагъумкIэ зыкъыбоумысыж. Ар фыгъуэнэдхэм езыхэм къагурымыIуэжу яхэлъ хьэлщ: ягу иримыхьым еныкъуэкъукъым. Зы лIэужьыгъуэм зилъагъужыххэкъым: «Сэ нэхърэ нэхъыфI щыIэкъым». Адрейм зелъагъуж, ауэ зыкъиумыскъым: «Сэ нэхърэ нэхъыфI зэрыщыIэр сощIэ, ауэ ар здэщыIэм сэ зэи сыкIуэнукъым, сэ сыздэщыIэми зэи къэзгъэкIуэнукъым». Ещанэм зелъагъуж, зыкъеумыс икIи зегъэщIагъуэ: текIуар сыт щыгъуи захуэщ. Фыгъуэнэд ирагъэкIуэтам Тхьэм упэщIимыгъахуэкIэ. «Зыхуейр хуэвдз, и макъым седэIуэфынукъым», - жызыIэ Алыхьталэм ар жэуапыншэу къыщIимыгъанэ щхьэусыгъуэхэм язщ абыкIэ и лейм узэрыщихъумэр. ЖытIэр мы гу Iувым лъагъуныгъэ къызэризэу, нэгъуэщI псалъэ къезэгъкъым, щIыкIэм уи фIэщ ещIыпэ: фIыуэ къыхущытхэм нэхъыбэ дыдэу яхуигъазэ гурыщIэр гукъанэщ. (ФIыуэ къэзымылъагъуну зыхузэфIэмыкI и быным деж нэгъунэ щыболъагъу ар, мыхэращ сабийр адэм е анэм зыгуэр дигъуэным тезыгъэгушхуэр, тепсэлъыхьу езыгъасэр). Къуаншэу зызыбжыжыр уи IэмыщIэм илъщ, сыт хуэдиз и мылъагагъми. Абы къару къезыт псоми уобгъэрыкIуэф уи мыарэзыныгъэмкIэ. Гъэкъуэншэныр зэи узымыгъэбэлэрыгъ Iэмалщ, псом ялейуэ нэгъуэщIкIэ узыпэмылъэщ цIыху хьэрэмыгъэншэхэм я деж щыпхокI. Езыми зэребгъэрыкIуапхъэр а Iэщэ дыдэрат, ауэ Тхьэм щIыхуэ къызэрытемынэм и щыхьэту (фыгъуэнэдми фIы игу къимыхьэххэу щыткъым, ифI щынэрылъагъу зы утыкуи щыпхущыгъэуэнукъым), цIыхуфIхэм къаухъуреихьынымрэ абы фейдэ хэмыхыфынымрэ мыбы хуэдэу зи натIэ ит гъуэтыгъуейщ. Иджы бийр къэгъэнауэ, зыгуэр къызыпыкIынухэм къащыпихыфым деж щхьэ ахэр фIыуэ имылъагъурэ жыпIэнщ. Жэуап: арэзы хъукъым. ФIылъагъур фIыщIэм епхащ, арэзы мыхъум фIыщIэ зыхищIэкъым. Сыт фIыщIэр зищIысыр? Сызыхуэныкъуэ гуэрым сытезыгъэIэбам, сэр-сэру зэзмыгъэгъуэтыф хуэныкъуэныгъэ сщхьэщызыхам къызит гузэгъэгъуэ, фIы къеуэлIэну сызэрыхуэупсэ гурыщIэ. Фыгъуэнэдыр «фIыщIэкIэ» зэджэр нэгъуэщIщ. Абы нэрымылъагъум мыхьэнэшхуэ ириткъым. «ФIыщIэкIэ» ар зэджэр цIыхухэм зэхахыу зыгуэр къызэрыщытхъумрэ иджыри зыгуэр къызыпыкIынкIи хъунум кърит гугъэмрэщ. ФIы къыхуащIар езым зыIэригъэхьауэщ зэрилъытэр. Зэрыщыт дыдэри аращ: мыбы, и жагъуэ хъунщ жиIэу, зыхуэмей пIихынукъым, зыхуеи блигъэкIынукъым. Зыхуейр зэрызыIэригъэхьа гъуэгур ещIэж, къезытар зэрызыфIигъэлIыкIыфар зи Iэзагъыр езыращи, ар уасэ зиIэ гуэру илъытэн дэнэ къэна, и IэбэкIэм къытригъауэ фэ Iейр кIэрыщIащи, нэхъ псынщIэу зыщигъэгъупщэжмэ нэхъ къещтэ. ФIыщIэ зыщIыр зы лъэбакъуэкIэ нэхъ мыхъуми йокIуэт: «ЦIыхуфIхэр куэдщ, сэ нэхърэ нэхъыфIыр нэхъыбэжщ, сифI зезыхуэ Алыхьталэми жагъуэу сыкъилъагъукъым». Абы и фIэщхъуныгъэри йофIакIуэ, и хьэлми щабагъ гуэр къещтэ. Ауэ фыгъуэнэдым фIы хуэпщIэху зыгуэркIэ ущыгугъыу е уригъэкIуэтауэ елъытэ; къинэмыщIауэ, хэмылъ хьэл и нэм щIэпIуху уогъэбампIэ, сыту жыпIэмэ, абы фыгъуэр къызыхэкI адрей хьэл мыгъуитIри хэлъщ: нэпсейщ икIи быдэщ. Нэпсейм лей зрилъэфалIэмэ, быдэм къыдэхуэр икъузмэ, фыгъуэм, иIэр зэриIэу, уэ уи Iыхьэм ухигъэкIыжыну хуейщ. Абыи зыгуэр игу пымыкIыу щыткъым, ауэ IэфI щIэмылъущ е Iэуэлъауэшхуэ пыщIауэщ, щIыхуэшхуэ къыптехуэущ, пщыгъупщэжынкIэ шынагъуэ щымыIэущ зэрытэр. ФIы къыхуэзыщIэхэр зрипэскъым, тыгъэ хуэпщIкIи нэхъ гъунэгъу ухуэхъукъым. «Ныбжьэгъу» щызыбгъэдигъэхьэр ар зэригъусэм гъавэ къэкIуэн гуэрым и мэ къыщIригъэхьэмэщ – мылъку, пщIэ, къару… ПщIэкIэ зыщIимыгъэнщIыр аращ. Къулыкъумрэ мылъкумрэ пщIэщ, уакъуопсэукIыф, улъэщу фэ къыптеуэу. ИпэжыпIэкIэ мыбы къыфIэIуэхури зыфIэлIыкIри езым нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъагэ, зыпэмылъэщын, зыбгъэдэмыхьэфын, жыIэщIэ хуэмыщIын цIыхухэращ. И пагагъымрэ (фIыуэ къыхущытым хуэгъэзауэ) и унэIут хьэлымрэ (зылъэмыIэсын зиIэм теухуауэ) зы хьэлым зэрыхэзагъэм укъегъэуIэбжь. Зыхуейр зэрыхуэпщIэу, уэ нэхърэ нэхъ лъагэ, ар зыIэщIигъэкIыфа цIыху мыхьэнэншэ уохъу. «Ахъшэ уэстамкIэ «Волга» къощэхури, «ухэт уэ?» - жыпIэу укъотIысыж», - зыхужаIар мыращ. Мы хьэл гугъум и Iыхьэ гуэр, дауи, псоми тхэлъ къыщIэкIынщ дызэрырихьэлIэу къыщытцIыхужкIэ. Шэч куэд къэмынэу нэрылъагъущ ар щабагъымрэ ткIиягъымрэ я зэпэшачэр къэзымыгъуэтыфа адэ-анэм я деж къызэрыщежьэри. И адэ е и анэ лъэщым фIыуэ зыкъригъэлъагъуфыным, абы игу ирихь цIыху лIэужьыгъуэ къыхэкIыным и гугъэр хехыжри, сабийм къепэгэкIыр фIыуэ илъагъуу зрегъасэ, зэзымыпэсым къыкIэлъижыхьу мэхъу. ЩIалэ-хъыджэбз щапхъэхэр зэщхьэщокI. ИтIанэ апхуэдэ адэм е анэм пикIуэт быныр къытекIуэм и телъхьэ хъууэ цIыкIуху гугъу езыгъэхьам ещхь балигъ щыхъужыр адрей адэ е анэ мыткIийр ирагъэкIуэтыпамэщ. Быныр зыдэмыплъей, нэрылъагъуу темыкIуа лъэныкъуэм къылъыс пщIэр иIыгъыжмэ, сабийр гуитIщхьитI хъуми, хэкIыпIэншагъэм хуэкIуэкъым. Унагъуэр унагъуэ зэхуэщIауэ – хьэщIэимыхьэу - щымытмэ, и хьэлри къызэтонэ, нэгъуэщI цIыху лIэужьыгъуэ куэд зэрилъагъум къыхэкIыу: «Папэ гушыIэрэ, мамэ дыхьэшхмэ, хьэщIэ диIэу аращ». Ауэ нэгъуэщI зы лIэужьыгъуи щыIэщ: унагъуэр хьэщIэ кIуапIэу, ауэ псори ныкъуакъуэ лъэныкъуэмкIэ фIэкIа къимыкIыу. Абыи сабийр зэтреху. Мыхэр псори адыгэ унагъуэ щапхъэхэм ящыщщ, жыгыр иджыри щхъуантIэу, ауэ къудамэхэм я нэхъыбэм зыри къыпымыкIэжу. Адэ е анэ зэрымыс унагъуэм къыщыхъу сабийм и хьэлыр нэхъ гугъужщ: ар и ныбжьыр хэкIуэтэху щыIэщIэмыкI къохъу и сабиигъуэм къыздихь гужьеигъуэм, гурыIуэгъуэщ абы зэхуэдэныгъэм фIы къыщилъыхъуэн хуэдэу щIэх и гур къызэримыхьэжынур. Сабийм и акъыл зэрыубыдыху нэхъ лъэщым и лъэныкъуэр къещтэ. Зэрыубыдащ жыпIэми, - узэсэ сэгъейщ. Балигъ фыгъуэнэд къызыхэкIа мы дызытепсэлъыхь сабийм IэщIэкIар и чэзум Iэрымыхьа гухуабагъ берычэтщ. Уайльд Оскар и жыIэгъэ цIэрыIуэхэм ящыщщ: «Фи сабийм цIыхуфI къыхэкIыну фыхуеймэ, насыпыфIэ фщIы». Сабийр насыпыфIэ зыщIыр куэд мэхъу, ауэ зыгъэтынш хьэлыр къыздикIыр дэнэ жыпIэмэ, ар балигъым къыбгъэдэкI фIылъагъум зэрыхэмыщIымрэ абы и уасэр зыхищIэн хуэдэу зыфIэнэ-зэкIужрей дэджэгуэгъу зэрыщымыщIэмрэщ. Джэгум узэхуегъадэ, япэрауэ. ЕтIуанэрауэ, упщми упщылIми, сытым дежи захуагъыр зи лъабжьэ джэгукIэ хабзэр къыпщхьэщытщ. А тIур – джэгумрэ фIылъагъумрэ - хурокъу сабийм, абы балигъ бзаджэ къыхэмыкIын папщIэ. Зэман докIри, джэгукIэр Iуэху щIэкIэ, IэщIагъэ мэхъу, фIылъагъукIэр – фIыщIэ щIыкIэ, цIыху хэтыкIэ, фIэщхъуныгъэ. Тыншщ икIи гурыIуэгъуэщ. Ауэ апхуэдэу хъун папщIэ, гъащIэр къызыIэпыпх балигъыр балигъыу щытын хуейщ, ин хъуа сабий къиину щымыту. «Вынд и шыр фIэдахэщ» псэущхьэ инстинктыр фIылъагъукъым – жэм лъакъуэм шкIэр имыукIыныр мащIэIуэщ шкIэм и дежкIэ. ЦIыхур шкIэкъым. Мысыр щIэныгъэлI Мутэуэлли Шэхьрауи гурыIуэгъуэу топсэлъыхь мы Iуэхум: «Псэущхьэхэр багъуэм зэфIэкIащ. ЦIыхур унагъуэм щапIын хуейщ, адэ-анэм – Iэпкълъэпкъыр къезытам – яхуиIэ фIэлIыкIыр КъэзыгъэщIам деж игъэIэпхъуэу фIэщхъуныгъэ зыхищIэфын папщIэ». ФIылъагъур чэмыху, шынэм хохъуэ: зи хабзэхэр мыIупщI дунейм ущызыхъумэ къару закъуэр, псом нэхърэ нэхъ лъэщу уи нэгум щIэт адэм е анэм и гулъытэр Iэрымылъхьэмэ, аракъэ гу жьей (мы гу-шхуа) жыхуаIэр. Мыр ин хъуа нэужь, фIыуэ плъагъукIэ пхуригъэкъужкъым, лъагъуныгъэм и IэфIыр текIуэныгъэу фIэкIа зыхищIэкъыми, фIыуэ къэзылъагъур ипэжыпIэкIэ илъагъукъым, нэкIи гукIи ицIыхукъым икIи къыгурыIуэкъым. КъыщIыгурымыIуэр ТемырщIакъуэ и щыкъу щIалэм хужиIам тохуэ: «ЗыкъыфIэщIыжын хьэл зэрыхэлъым гу лъыстакъым». ЗыкъыфIэщIыжыныр – адрейхэм епэгэкIын, абыхэм нэхърэ нэхъ лъагэу зылъытэжын, захуэмыгъэдэфын. Езым нэхъ лъагэу зибжыжу зыщIар сыт? Зэхуэдэныгъэм, абы и лъабжьэ – захуагъэм и щапхъэ узыншэ зэримыгъэунэхуам; и жагъуэ къэзыщIрей икIи фIыуэ илъагъу адэм е анэм зэрызапищIыжам. Гъусэуи къилъыхъуэр езым ещхькъым – зыкъуэмылIыкIын, къыдалъагъун, итIанэми зригъэдэIуэфын, иригъэкIуэтыфын. Фыгъуэнэдым зэрихьэ лейм уздыхимылъэфэн, е зигъэтхьэмыщкIафэу хуэмыфащэ жэнэтым зырыуимыгъэшэн папщIэ хэкIыпIэ щыIэ? ЩыIэщ. Ар зи фIэщхъуныгъэр мыфэрыщI нэрыбгэу ущытынырщ. Фыгъуэнэдхэм япщ Iиблиси зыпэмылъэщынур хэтми жеIэ: «Уи пщылI гу къабзэхэм нэмыщI…». Ауэ хэт пщылI гу къабзэу зызымылъытэжыр?! ГъэщIэгъуэнкъэ, фыгъуэнэдым хуэдэу зыхуейр зыIэрызыгъэхьэф щыIэкъым, ауэ щыхъукIэ зыхуейр къезытыр цIыхухэм яхимыбжэу мэхъу. Щхьэ фIыщIэ имыщIрэ, щхьэ насыпыфIэ иримыхъурэ, фIыуэ ар хуэмылъагъурэ, цIыхуфI щIэмыхъукIрэ и хъуэпсапIэр – ар хъуэпсапIэ узыншэмэ – къызэрыIэрыхьам? Жэуапыр кIэщIщ: ар зыхуэныкъуэр зыхуейр къызытрих «иныжьратэкъым», абы IэщIэлъу къыIэщIигъэкIыфын гуэрт – мафIэ, ху жылэ, мылъку, пщIэ, сытми нартхэр къыщытхъуу езыри ин зыщIэхъукIын ехъулIэныгъэ. Ауэ псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, къыIэрыхьам хуеиххэтэкъым ар - хуейуэ къыфIэзыгъэщIар а зыщIэбанэм нэгъуэщIхэм я нэкIэ зэреплъарщ. Тыкуэным бостей дахэ къашащ. Зы бостей закъуэ, хъыджэбзу къуажэм дэсыр ехъуапсэу. А бостейр сэкIунуми, схуэхъунуми, зэвми, кIэщIми сщIэкъым, ауэ псори зэрехъуапсэм нэгъуэщI сыхуэмеиж сещIри, тыкуэнтесым бгъэдэхьэн къызогъуэт, бостейр къуажэ хъыджэбзыр къызэхъуапсэу къыслъос, солажьэ… Сыхуейт а бостейм? Хэт сызыгъэбэлэрыгъар? Психолог цIэрыIуэ Фрейд Зигмунд щапхъэфI гуэр иIэщ апхуэдэ къыхэхыкIэ зиIэм ехьэлIауэ: мыбыхэм зыгуэр фIыуэ ялъагъун папщIэ ар нэгъуэщIым ирафыгъулIэн хуейщ. Зыгуэрым къытримыхар фIэIэфIкъым жыхуиIэщ. Мыбдежми аращ къэхъур: адрейхэр зэрехъуапсэращ бостейм уасэ хуэхъуар, армыхъумэ езым екIун-емыкIунракъым. Тыкуэным нэгъуэщI бостей Iэджэ къашащ иужькIэ, а къомым сыхэзыгъэкIыжа си бостеижьыр иджы слъагъу хъукъым… Аращ къэхъур, фыгъуэнэдым зыхуейр къыIэрыхьэху. И хьэлым къыщыщIыр сыт жыпIэмэ, игу нэгъэсауэ зэрымызагъэм, зыхуейр къызэрыгурымыIуэжым ар дуней мыIупщIым, нэгъуэщIым и нэкIэ зэфIигъэува дуней мыцIыхум тету егъэпсэу, адрейхэм я псэукIэр нэхъ зыхуигъэфащэу. Къарууншэ узыщIращи, и гур зыгуэрым иримыкъутыхьауэ цIыху сурэтым иувэкъым. Зыхуейм гъуэгу тыншкIэ тезгъэIэбэнщ жыпIэмэ, епIуэкIыр къуиудэкIыжыну бзаджагъ хурокъу, жыпIэр зэхихын хуэдэу Iущыгъэ хурикъукъым, дзыхь къызэрыпхуимыщIым къыхэкIыу. Иджы мыр фIыуэ зылъагъуфын къыкъуэкIамэ, зихъуэжынт жыбоIэ. КъыкъуокI. Ауэ езыр фIыуэ къэзылъагъум акъылыншафэ иримыплъынкIэ Iэмал иIэкъым, сыту жыпIэмэ фIыуэ лъагъуныр хуэпщылIыныгъэщ, пщыр (фIыуэ ялъагъуну къэзылэжьыр) езыращ, нэхъ лъагэр нэхъ лъахъшэм епэгэкIыну хуитщ, езыр зыпэмылъэщхэм зэрахущытым хуэдэу. Зэхуэдэныгъэр фыгъуэнэдым зэи имыдэн философиещ, аращ ар нэхъыбэм теплъэкIэ къахэпцIыхукIыфу щIыщытыр. Фыгъуэнэдым фIыуэ укъилъагъуфынукъым, ауэ фIыуэ плъагъуну хуит уищIынкIэи хъунущ, удэзэуэну узыхуигъэфащэмэ. ФIыщIэ щIахуэмыщI щхьэусыгъуэхэм ядэщIыгъущ фIы къыхуэзыщIэ цIыхур къыхуэмыгъэщхьэпэмэ, ар жагъуэгъуу къызэрилъытэр, унэрыс бий къызыхэкIри мыхэращ. ЦIыхухэм удалъагъуу удэныкъуэкъуэнумэ, ущытхъуу удэтынумэ, узбгъэдигъэхьэнущ. Мыбы, къытыдогъазэри, ипэжыпIэкIэ игу ирихьыр зыпэмылъэщ цIыхухэрщ, уэ удэIэпыкъуми, а бийр игу зэрырихьым хуэдэу зэи игу урихьынукъым. Абы щIехъуапсэри дигъуэри и Iэр иридзыхыу зэрызримыгъэукIырщ. «Абсурдщ», - жыпIэнщ. Бийр щIэбиижыр узытримыгъэкIуэнуракъэ? Iуэхум тхухэмых Iиблиси Алыхьталэр и фIэщ мэхъу: «Уи лъэщагъымкIэ соIуэ…» Сызэрылъэщыр уи фIэщ хъумэ, щхьэ си унафэр зэрызахуэм шэч къытепхьэрэ?! ЛъэщагъкIэ мыр зэджэр цIыхухэмрэ мелы1ычхэмрэ Алыхьталэм хуаIэ фIэлIыкI нэрылъагъурщ, абыхэм гукIэ зыхащIэ фIэщхъуныгъэ шэчыншэракъым. Ауэ Iиблис лей зэрырамыхам и щыхьэту, а нэрылъагъур фIымрэ Iеймрэ Iэмалу зэдаугуэш: «Игъэгъуэщэнури куэдынущ, иузэхунури куэдынущ (а зы щапхъэм)». Нэпсеиныр, быдэныр, фыгъуэныр зэпыщIауэ узищщ. «Хьэлэлым и гум фыгъуэ щыбгъуэтынукъым», - жаIэ. Аращ дин псоми сэдэкъэр щIагъэлъапIэр. «ФфIэфIым хэвмытыкIауэ фIэщхъуныгъэм и фIыр зыхэфщIэнукъым», - жеIэ тхылъ лъапIэм. Сытри уигу пымыкIыху уи ефIэкIуэныр нэгъэса хъукъым. «Гум пыкIыным» мыбдежым къикIыр узыхуэныкъуэм зыхэбгъэкIыжынракъым, хьэмэ уи мылъкур уугуэшу факъырэу ухыхьэжынракъым: дунеягъэкIэ пхухиха хэхъуэмрэ хэщIымрэ нэгъуэщIым IэрыхьэнкIэ Iэмал зэрыщымыIэххэр къыбгурызыгъаIуэ хуитыныгъэм нэхърэ нэхъ лъапIэ къомылъыхъуэнырщ. А гупсысэм темыщIыхьа ехъулIэныгъэ псоми, гува-щIэхами, и зэран къокI. ФIэщхъуныгъэр зэрызыпцIыхужын Iэмалщ. «ЗызыцIыхужым и Тхьэри ецIыху», - жеIэ хьэдисым. ЦIыхум зэрыщымыт зищIреймэ, зыхуэмыныкъуэм щIэхъуэпсмэ, къыхуэмыщхьэпэнум хущIэкъумэ, ар тыншу къехъулIэкъым. Дызытепсэлъыхь фыгъуэнэдыр зыхэмыкI бэлыхьым и къежьапIэри и кIуэдыжыпIэри аращ. Мыбдеж щыгъэпщкIуащ дунеягъэкIэ япэу гугъэ зыхэпхыж хэкIыпIэр: укъызыхуигъэщIам утеIэбэныр плъапIэ къудейуэ къыпфIэщI щхьэкIэ, - пщэрылъщ. А пщэрылъыр плъапIэу къызэрыпфIэщIым ар гъэзэщIа зэрымыхъур зи ягъэ къомыкIын гуэру къыпщегъэхъу. Ауэ зыпцIыхужын къалэныр гъэзэщIа мыхъуху, къурIэным нэхъыбэ дыдэрэ узыхуигъэсакъым укъыщохутэ: лей зыбохыж. Лей зэпхыжыху, «дунейм мыхъумыщIагъэ щызезыхьэхэм» уащыщщ, уи ехъулIэныгъэхэр уафэм щIэуэми, уи ныкъусаныгъэ хьэлэмэтхэр усакIуэхэм бдагъэщIэращIэми. «Псапэ къэзыхьыну хуейм и хьэлыр нэгъэса ирещI», - щIыжаIэри арагъэнщ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "huapsa.txt" }
Итырыгъу[1] Зэманыжьым, адэ пасэу, псэм и хъупIэр щызэпцIам; ЩIымрэ-щIымрэ зэджэбауэу, бгыжьхэр тхыцIэ щыхуэхъуам; Толъкъун бланэм къыпиху жьыбгъэм щIибл и уафэр щилъэщIам; Жылэ хъупхъэ курылъ цIыкIуу Тхьэм и нэфIым сигъэфIат. Жьы пщтыр хуитым сырикхъапIэу, щIым и бынжэм сырихьау, IуащхьэшхуитIым и быдзышэу, псынэпс мылым сеIубау, СытIэпIауэ сыщIэращIэу, жыг баринэу сыгъэгъащ. Жэнэт лъахэр си хъыринэу, лIэщIыгъуищэ зэпысчащ. Телъыджащэу гъэ блэкIахэм, уардэу щыхьэт сытехъуащ. Нэгум щIэкIыр, гум зэпхидзыу, Iэфри, дыджри зыхэсщIащ. Згъэунэхуащи, сыт и щIэдзи, кIэух гуэрыр къыритащ. Мыухыжым, хуэхъур набдзэ, пэжырауэ къэслъытащ. Псэ зекIуапIэт си жьауапIэр, си къэухьыр жьыпэуфIт. Хэти ищIт ар псэ хэщIапIэ, хэти щыхьэщIэн ифIэфIт. Сипкъ и бэвыр хэмытIасэу, нэсэIуасэр зыгъэнщI Iуст. Хабзэти, къакIуэнум лъысыр, сщымыгъупщэт, си намыст. Араихэт жыг и пэжыр, щIэзмыуфэт бжьиз хуэдиз. Сыригушхуэт си хьэлщэным, пагэм сыхуэхъуат хьэфиз, Пэжыр пэжым темыгушхуэ, гушхуэр гушхуэм емыбгъэн, Си хъыбарым, щIэзгъэдэIур, лъэужьыншэу къэмынэн. Итырыгъущ иджы си фащэр, фIэщ щIыгъуейщ, ау ари пэжщ. Бжэгъужь закъуэ жьыгъэфийуэ, сэхыжь бгынэжау, сыпхъэжьщ. СфIэкIуэдащ си пэж и купщIэр, си жыладжэр иуэжащ. Си псэр сфIохъур Iэпкълъэпкъыншэ, гугъэ закъуэр Тхьэшхуэращ. Е дэ ди Тхьэ, Тхьэшхуэу закъуэ, си зы лъэIум гу лъытэж. Жыг и пэжыр псэ лъэмыжмэ, зы къудамэ къыздэдзэж. Е си пэж къемызэгъыжмэ, сищIыкIыжи сынэшэж. МыфIыу жаIэ, итырыгъур, ибгъэтыну уи лъапсэжь.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "huseyn.txt" }
Пэжым сурэт куэд иIэщ, аращи зэманым къезэгъыр къыхэх - дунейри шынагъуэншэу къигъанэу, уи иманри къихъумэу. Ауэ зэманыр «уи фIэщ хъум шынагъуэншэу утетын» жыхуиIэ хабзэм зэрыпхуегъэзэгъын зы Iэмали щымыIэмэ, уэ езыр хэдэ: е пэжыр утыку къощIри ухокIуадэ, е, ухуеймэ, уэри уи щхьэкIэ зогъэпщкIу, уи фIэщхъуныгъэри уобзыщI, фэкIэ цIыхухэм ураакъылэгъу зыпщIу. Узытетыр наIуэ къэпщIыну урахулIэрэ уафIэкIыну Iэмал умыгъуэтмэ, пхузэфIэкIыху уи унэм защыщыгъэпщкIу, уи фIэщхъуныгъэр ящыпхъумэу. Ислъам диным зэрыщIидзар апхуэдэ дыдэущ, бзыщIауэ. КъурIэнми итщ: «Хагъэзыхь мыхъумэ, я фIэщхъуныгъэкIэ къыхэмыщтыкIхэу» (16: 106).
{ "source": "adygabza.ru", "id": "Ibnarabi.txt" }
Арати Гури псэри уипсэупIэщ арати… Гури псэри хьэбэсабэщ арати… Акъылым ущхьэдэзгъэх лъэхъур зэщIэбгъэхъаери Сэ акъыл хуэмеижхэм ящыщ сыпщIащ арати. Гу хуэщIыныгъэ зэмыблэжым нэIуасэ сыхуэпщIауэ, Акъылым и зэгъэзахуэхэм сыхуэхейщ арати. Зым имыщIыс хьэдзэу мо щIым хэлъа сэ Щэрэ мину сызэрыпхащ арати. Жылэ закъуэм хьэсэр, хадэр хэпщIыкIащ ЩIы псэуалъафIэщ, сылъахэ махуэщ арати. Хэт и хэти сыт и щIыси къаIэщIэпха мы си гур Псэр зыхуэлIэм хунэбгъэсащ арати. Гъэзакъуэным и бжьэрати иребгъэфащ си езыным Си гур езыр Iэгубжьэ пщIащ арати. Псэм и хадэм уриIэгубжьэугуэшщ жэщ-махуэм Мы си гур бжьэ ифыпIэ, бжьэ угуэшыпIэщ арати. Уа ФэкъируллахькIэ цIэ зыфIаща, мы Хьэкъкъи, уи Iэрубыдым Iущыгъэр зыумыса гуапэлI къыхэпщIыкIащ арати. Ибрахим Хьэкъкъи ( и ущиякIуэм папщIэ) Зэрыуэрар Сыту ехъулIэгъуэ сигур зэзышэлIар зэрыуэрар Сызэригъасэу къызэсэу сифI схуэхъуари зэрыуэрар ХуэфIу изщ гукъеуэр гум, и амал закъуэр уэращ Сипсэ къызэузырейм и хущхъуэгъуэр зэрыуэрар СыригуфIащэу мы дунейм сэ сытезмыгъэзэгъэжыр Сыт щыгъуэи си гуауэдэхыр, гурыфIыгъуэр зэрыуэрар Бий къысхурехъу адырей псори, сигур зэи зэIумыуэн Сыт шынэшхуэ, нэIэу стетыр сощIэри зейр зэрыуэрар Гупсэхугъуэу гуныкъуэгъуэу сигум сыт къытепсыхэми Къыстеуэ фэр сыту щытми сызигъусэр зэрыуэрар Уэ гу пхуэсщIащ, уэ къигъэщIахэм псоми я псэм ущыщщ Хуежьэншэмэ щыщIэдзауэ, сипсэм хуэдэр зэрыуэрар Дахэ гугъу сщIагъэххэмэ сибзэгупэм пылъыр уэрауэ Хэплъэн хэдэнкIэ къахэсхар, сигухэлъыр зэрыуэрар, КъисIуэрейми къизмыIуэми къыпфIащ лъапIэр сибзэгумкIэ... Жьэм жьэдэлъыр уигугъу защIэщ, нэгъуэщI жыIэ сэ симыIэ Нэзмы Уа мы синитI, сыт ищIыс жейр, иIэт къэушыт жэщыбгхэм Вагъуэи мазэи, шыхулъагъуэри къэплъыхь къэкIухьыт жэщыбгхэм Еплъыт мы щыIэгъэхэм, купщIафIагъкIэ зэрызэхэт КъащIэ зэхэзгъэувари, егъэхьэху уипсэр жэщыбгхэм Мис махуэхэм уифIи уижагъуэи уадытоплъэкъукI уэ дахэм ТеплъэкъукIыныр къэгъанэ, щыукIытэ уифIым, жэщыбгхэм Бэлэрыгъау жей хуэфащэ? Тхьэм и цIыхуу къигъэщIам Гуапэу зызэхуигъэзэнур хэт ГущIэгъубэм жэщыбгхэм Жэщ псор жейкIэ, ягъэ кIынкъым, умыхь хьэтыр зиIэр пщIэмэ Абдежращ псэ щыбгъуэтынур, зыугуэшым къуиту жэщыбгхэм Гу зыщIыфхэр жейкъым жэщым, уэри умыжейтэмэ Гумрэ псэмрэ я нэхэмкIэ къэплъагъунт уифIыр жэщыбгхэм Уипсэращ Тхьэшхуэм и унэр, их абы Тхьэм къинэмыщIар А тепщэ иныр неблэгъэнущ, унэ къабзэм жэщыбгхэм МащIэхъуапсэ, мащIэрыжей, гъэщIэгъуэрей зыщI, зынет Къэумыс мужьыхыжын псэри, зыхуэщI хьэщIэ жэщыбгхэм Тхьэм щхьэкIэ уэ яхуэхъу благъэ, къигъэщIа псом жэщ-махуэм Хьэкъкъи! Щэхуу ис и нафIэм, гу хуэщIыным, жэщыбгхэм ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ibrahim.txt" }
Ибукэ Масару Илъэсищ ирикъуамэ - гуващ ЦIыкIухэр сабий садым гъэсэн щыщIэбдзэныр кIасэIуэщ Хэти ищIэж къыщIэкIынщ школым щыщIэсым щыгъуэ, я классым псоми япэ ищыныр зыкIи къызытемыхьэлъэ, адрейхэм къахэжаныкI еджакIуэ зэрыщIэсар. Апхуэдэ дыдэу гупым яхэст сыт хуэдизу емыIэми, «емыджэфхэм» къахэмыкIыф еджакIуи. Сэ школым сыщыщIэса зэманым егъэджакIуэхэм дызэрытрагъэгушхуэ хабзэу щытар мы псалъэхэмкIэщ: «Губзыгъагъри акъылыншагъри цIыхум къыдалъхуркъым, псори зэлъытар уэ узэрызэлIэлIэжырщ». ИтIани си нэгу щIэкIым IупщIу къигъэлъагъуэрт «отличник»-р сыт щыгъуи зэры-отличникыр, «емыджэфыр» сыт щыгъуи зэры-емыджэфыр. Акъылым и Iуэхум ухэмыIэбэфыну къысфIэщIырт. Дауэт гу зэрылъумытэнур апхуэдэ зэщхьэщыкIыныгъэшхуэм?! Иджы сызыхуэкIуа гупсысэращ: цIыхум бгъэдэлъ Iэзагъри хьэл-щэнри узыхэмыIэбэфын гуэру щыткъым, абыхэм я нэхъыбэр ныбжь гуэрым диту зэхыдолъхьэ. Куэд щIауэ зодауэхэ: цIыхум псори къыдалъхурэ, хьэмэрэ бгъэдэлъ хьэлымрэ щIэныгъэмрэ гъэсэныгъэм е егъэджэныгъэм елъыта? Нобэр къыздэсым а зэдауэхэм жэуап пыухыкIа езытыфын теорие нэгъэса щыIэкъым. ЩхьэкуцIым и лэжьэкIэм теухуа къэхутэныгъэхэмрэ сабийм дэплъагъумрэ уи фIэщ ящI акъылым пасэу зебгъэужьыным и щэхур щхьэкуцI налъэхэм уэру зыщаужь япэрей илъэсищым зэрыщыгъэпщкIуар. «Гений хьэзыруи» «акъылыншэ дыдэуи» зы сабий къалъхуркъым. Псори зэлъытар япэрей илъэсхэм щхьэкуцIыр зэрагъэлажьэ щIыкIэрщ. Абы хиубыдэр сабийр дунейм къыщытехьам щегъэжьауэ япэрей илъэсищырщ. Гъэсэныгъэр сабий садым щыщIэбдзэну кIасэIуэщ. Дэтхэнэ сабийри фIыуэ еджэфынущ, псори зэлъытар зэрырагъаджэ Iэмалырщ Тхылъеджэм фIэгъэщIэгъуэнынкIи хъунщ сэ - инженерым, IуэхущIапIэ абрагъуэм и президентым, цIыхур пасэу гъэсэн щIэдзэн зэрыхуейм и Iуэху зесхуэн щIыщIэздза щхьэусыгъуэхэр. Абыхэм я зы Iыхьэр цIыхубэм епхащ: сэ къысфIэмыIуэхуу щыткъым нобэрей ди щIалэгъуалэм къигъэхъу Iэуэлъауэхэр. СызоупщIыж: сыт хуэдизкIэ нобэрей егъэджэныгъэр къуаншэ а щIалэхэр гъащIэм зэрыхуэмыарэзымкIэ? Си щхьэкIи щхьэусыгъуэ схуэхъуа гукъеуэ сиIэщ: си сабийр акъылкIэ и ныбжьхэм ящIэрыхьэртэкъым. Си къуэр цIыкIуху, пэжу ебгъаджэу щытми, абы адрейхэм хуэдэ цIыху еджа къыхэкIыну си фIэщ хъуртэкъым. Си нэр къэзыгъэплъэжар Сузуки Шиничи профессорырщ. Абы жеIэ: «Сабий къыкIэрыхуа щыIэкъым – псори зэлъытар зэрырагъаджэ Iэмалырщ». Сузуки «ЗэчиифIэхэр зэрагъасэ» зыфIища Iэмалым и фIыгъэкIэ къехъулIахэр, цIыкIунитIэхэр шыкIэпшынэ (скрипкэ) зэрырагъауэр япэу щыслъагъум, адэм и пщэрылъым ипкъ иткIэ, си сабийр и чэзум бгъэдэслъхьапхъэм зэрыхэзгъэкIыжам сыхущIегъуэжат. Япэ дыдэ студент ныбжьыщIэхэм къагъэхъей зэрызехьэхэм я щхьэусыгъуэр зэхэзгъэкIыну сыщыхуежьэм, си фIэщу егъэджэныгъэм и мыхьэнэм сегупсысурэ зыгурызгъэIуэну сыхэтащ, ди зэхэтыкIэм апхуэдиз игъуэджэрэ мыарэзыныгъэрэ къыхэзыхьэм. Япэ щIыкIэ сигу къэкIащ игъуэджэр университетым ирит щIэныгъэм къыхэкIыу. АрщхьэкIэ нэхъ кууэ сыхэгъуэзэху, гу лъыстащ ардыдэм курыт еджапIэми узэрыщыхуэзэм. ИтIанэ пэщIэдзэ школми сеплъащ. ИкIэм сызыхуэкIуаращ: сабий садым кIуэн щIэзыдза сабийр бгъэсэжыну ухуежьэмэ, укъыкIэрыхуауэ аращ. ЗэрымыщIэкIэ а си гупсысэр профессор Сузукирэ абы и лэжьэгъухэмрэ зрахуэ Iуэхум епхауэ къыщIэкIащ. Сузуки и метод гъуэзэджэр илъэс щэщI хъуауэ къегъэсэбэп. ИпэкIэ абы къекIуэкI хабзэ егъэджэныгъэ IэмалхэмкIэ пэщIэдзэ классхэмрэ еджакIуэ нэхъыжьхэмрэ иригъаджэу щытащ. Профессорым гу лъитащ еджакIуэ нэхъыжьхэм я деж еджэфхэмрэ емыджэфхэмрэ егъэлеяуэ зэрыщызэщхьэщыкIыр. Арати абы япэщIыкIэ мурад ещI сабий нэхъыщIэхэр иригъэджэн щIидзэну, итIанэ - нэхъ цIыкIухэр. Хуэм-хуэмурэ профессорым иригъаджэхэм я ныбжьыр хигъэщIырт. Сузуки сабийхэр шыкIэпшынэ еуэкIэ щIригъасэр езыр шыкIэпшынауэти арат. А Iэмалыр егъэджэныгъэм и къудамэ псоми къыщыбгъэсэбэп зэрыхъунур къыщызгурыIуэм, сэри «сабийхэр пасэу егъэджэн» Iэмалым нэхъ куууэ селэжьын щIэздзащ. «Сабийхэр пасэу егъэджэн» Iэмалым абыхэм цIыхушхуэ къахищIыкIын мурад иIэкъым ЦIыхухэр куэдрэ къызоупщI: сабийм пасэу зебгъэужьмэ, абы «гений» къыхэкIыну? Жэуап язот: «Хьэуэ!» Акъыл куурэ Iэпкълъэпкъ узыншэрэ къезытын щIэныгъэ хыупщэу, цIыхуфIрэ акъылыфIэу къэбгъэхъун щхьэкIэщ сабийм пасэу зегъэужьын щIыхуейр. ЦIыху къэс къыдалъхуауэ IэпкълъэпкъкIэ щыщIэныгъэ имыIэмэ, нэхъыбэр зэхуэдэщ. ИужькIэ сабийхэр делэрэ губзыгъэу, еудыхарэ бзаджэу щIызэхадзыжымкIэ къуаншэр гъэсэныгъэращ. Дэтхэнэ зы сабийми и чэзум Iэрыхьапхъэр Iэрыхьэмэ, абы цIыху Iущ зэпIэзэрыт къыхэкIынущ. Сэ сызэреплъымкIэ, цIыкIунитIэм пасэу зегъэужьын щIэдзэн щIыхуейр сабий насыпыншэ щымыIэн папщIэщ. Ар мэкъамэ дахэ щIрагъэдаIуэр, хьэмэ шыкIэпшынэ щIрагъауэр абы мэкъамэтх гъуэзэджэ къыхащIыкIын папщIэкIэкъым. Хамэбзэ щIрагъащIэри ар бзэ щIэныгъэлI ящIын щхьэкIэкъым, уеблэмэ «садикыфIым» кърагъэщтэн мурадкIэкъым. Мыхьэнэ зиIэр сабийм къыдалъхуа, гъунэ зимыIэ Iэзагъ зэмылIэужьыгъуэхэм гъуэгу етынырщ, нэрыбгэ цIыкIум и гъащIэми езы дунейми гуфIэгъуэр нэхъ щыбэгъуэн хуэдэу. Адэр сабийхэм нэхъыбэрэ ядэуэршэрын хуейщ Балигъ дыхъуа нэужь, куэдрэ гу лъыдотэ ди бынхэм махуэшхуэ гуэр я нэгу къыщIыхьэжым ещхьу, «папэ и гъусэу» ирахьэкIа сыхьэт IэфIхэр ягу къызэрагъэкIыжым. Унагъуэм апхуэдэ куэдрэ къыщыхъуркъыми аращ абы и щхьэусыгъуэр. Си къуэ нэхъыжьым нобэми ещIэж зэгъусэу тщIа псори: псалъэм папщIэ, зэгуэр кхъуафэжьейкIэ хым дызэрытетар, дыкъыщыкIуэжым джэш плъыжь зэрытшхар... Сэ сщIэжыххэркъым ар, къыщыхъуар илъэс щэщI ипэкIэщи. Хабзэ хъуауэ, адэм унагъуэм «имыдэн» IэнатIэр щрехьэкI. Ар псори зытетыпхъэм зэрытетыным кIэлъоплъ, махуэкъэс гъащIэм зэрыхэIэбэр зэзэмызэххэщ. Сабийм и адэр зи чэзу шхыдэгъуэр къыщысым деж фIэкIа имылъагъумэ, ар абы хамэу, зыгуэр къыщыхъуам деж къраджэ дохутырым ещхьу къыфIэщIынущ. Хамэгу-хамащхьэу къэхъу сабий зыгъэгусэрейм адэр фIыуэ илъагъуу къыщыщIэкIыр закъуэтIакъуэххэщ. Адэ ткIийм игъэса сабийм «гений» къыхэкIыу цIэрыIуэ хъунри хэлъщ, ауэ ар хьэлыншэрэ еудыхыгъуафIэу къэтэджынущ. Мыдрей лъэныкъуэкIэ уеплъми, адэр ефэреймэ, и щхьэгъусэм хуэпхъашэмэ, гъэсэныгъэ Iуэху зримыхуэххэмэ, абы къыщIэхъуэ быныр дэхуэхыпэу щэпхъаджащIэ хъункIи хъунущ. Апхуэдэхэри мащIэкъым. Егъэджэнри гъэсэнри анэм нэхъ къытохуэ Абы сэ къизгъэкIыркъым адэхэм гъэсэныгъэ Iуэхур зэрыщыту я щуIэгъэхэм я пщэ далъхьэн хуейуэ. Щхьэгъусэм ныбжьэгъу пэжрэ дэIэпыкъуэгъурэ хуэхъун - аракъэ лIым и унагъуэм ирилъхьэну зыхуей гъэсэныгъэм гъуэгу езытынур? Унэм унагъуэ узыншэ зыхэхъукI зэхущытыкIэ щыухуэныр анэм и къару закъуэкIэ зэфIэкIын Iуэхукъым. Зымахуэ автобусым сису зы унагъуэ гу ялъыстащ. Илъэсищ зи ныбжь хъыджэбз цIыкIур дихьэхауэ и адэм еуэршэрылIэрт. ТIури зытепсэлъыхьым итхьэкъуат. Анэри абдеж дыдэм щытт, зыри зыхимых нэпцI зищIауэ, журнал гуэр зэтридзу. Гу лъыстэрт адэр уэршэр къудей мыхъуу, мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху гуэрым теухуауэ и пхъум зэрепсалъэр, мамэр къыхэIэбэртэкъым. А хъыджэбз цIыкIум бзылъхугъэ телъыджэ къызэрыхэкIынур сигу къэкIащ абдеж. Балигъым зыри къызэрымыкI уэршэру къыфIэщIым сабийм гурыфIэгъуэшхуэ хех. Гъэсэныгъэр зэрыщыту анэм и пщэ дэлъу, адэр зэзэмызэ, анэр къыщелъэIум деж фIэкIа хэмыIэбэмэ, унагъуэм шэч къытомыхьэжу цIыхуфIкIэ узэджэн нэрыбгэ щыпхуэгъэсэнукъым. Зэман зэрамыIэри зэрешари щхьэусыгъуэ яхуэхъун хуейкъым мамэхэмрэ папэхэмрэ я сабийхэм ядэпсэлъэну. Сабийхэр нэхъыбэху, нэхъыбэрэ зопсалъэ Иджырей Японием хабзэ щыхъуащ зэрышагъащIэхэр адэ-анэми благъэхэми япэIэщIэу щхьэхуэу псэууэ, сабиищ нэхъыби ямыIэу. Сэ унагъуэм сыщысабий закъуэт, а зэманым апхуэдэхэр закъуэтакъуэххэт. Къуэшрэ шыпхъурэ зиIэ си ныбжьэгъухэм сехъуапсэрт. Сыт щыгъуи сабийхэр хуабжьу щызэрыгъэкIие, щыджэгу, Iэуэлъауэшхуэ зэрылъ унагъуэхэм сихьэным сыхуэпабгъэрт. ГъэщIэгъуэнщ япэу унагъуэм къихъуэ быныр фIыуэ яхуэгъасэми, ар гъащIэм и фIэщу щыгуфIыкI сабий нэжэгужэ зэрымыхъур. Си ныбжьэгъу зэкъуэшищым я курытыр къимыкIуэту, игу и щхьэ зэтелъу, уеблэмэ хуэбзаджэу щытт, и къуэшхэм и жагъуэ къащIми, зэи гъыртэкъым. Сэ си закъуэтэкъым апхуэдэхэм гу лъызытэр. ИтIани сыт зы адэ-анэм къыщIэхъуа сабийхэр апхуэдизу хьэлрэ зэфIэкIкIэ щIызэхуэмыдэр? ЕтIуанэри, ещанэри япэрей сабийр зэрагъафIэм хуэдэу ягъафIэркъым адэ-анэм, абы къыхэкIыу абыхэм я щхьэ Iуэху нэхъ зэрахуэжыфу мэхъу. Сыт хуэдизу сабий нэхъыжьым и къэухьым зебгъэужьыну уемылIалIэми, абы зэи игъуэтынукъым етIуанэмрэ ещанэмрэ къызэралъхуу ягъуэт гъусэхэм хуэдэ. Пэжщ, ахэр сытым дежи нэхъыжьым пеуэн хуей мэхъу, ауэ абы и фIыгъэкIэ къарууфIэу, гъащIэр я щIэщыгъуэу къотэдж. А щытыкIэр нэхъри щынэхъ IупщIщ ещанэ, еплIанэ сабийхэм я деж. Ахэр IэпкълъэпкъкIи жану, псэкIи быдэу къыдэкIуэтеину езы гъащIэм ирехулIэ. Гу лъатащ, псалъэм пащIэ, сабийр шыкIэпшынэм щрагъасэ дерсхэм кIуэмэ, къуэш е шыпхъу щыдеджэкIэ ар нэхъыфIу зэреджэм. Унагъуэ тхьэмыщкIэхэм къыщыхъуа сабий зэчиифIэхэр ехъулIэныгъэ лъагэхэм лъоIэсыф. Адрей щхьэусыгъуэхэм къадэкIуэу, апхуэдэ сабийм къызэрымыкIуэ Iэзагъ къызэкъуихыныр сабий куэд зэрыс, абы и фIыгъэкIэ дэтхэнэ зыми къыдалъхуа фIым тыншу зыщиужь унагъуэм нэхъ къыщохъулIэ. Адэшхуэ-анэшхуэхэм сабийм и зыужьыныгъэр ирагъэфIакIуэ Куэдрэ къохъу унагъуэщIэр щхьэхуэу щыпсэум деж, адэшхуэ-анэшхуэхэр гъэсэныгъэ Iуэхуми езы унагъуэм и гъащIэми пэIэщIэу къыщынэ, къащыхэIэбэкIи ар зэраныгъэ къэзышэ Iуэхуу щалъагъу. Ди жагъуэ зэрыхъущи, дызэрыт лъэхъэнэм ар хабзэ щыхъуащ. Иныкъуэхэм къафIощI дадэ-нанэхэм сабийр ягъэфIэIуэу IэубыдыпIэншэ ящIу. Апхуэдэ гупсысэкIэр нэхъ зи хьэлыр зэманым декIуу, щIэуэ къежьэр зыIэщIамыгъэкIыу къызыщыхъуж анэхэращ. Сэ соцIыху фэтэр цIыкIунитIэм щIэс унагъуэ, Iуэху ящIу я унагъуэшхуэм къахэкIауэ. Адэшхуэ-анэшхуэхэм ядэпсэумэ, я сабийхэр фIыуэ яхуэмыгъэсэну къащохъу абыхэми. Iэмалыншэу пIэрэ ар унагъуэ узыншэ буухуэн папщIэ? Сабийхэм я гъэсэныгъэм и гугъу пщIымэ, Iуэхум узэреплъщ. Пэжщ, Японием нобэми уащрохьэлIэ нысэхэм чэнджэщ ират хуэдэурэ я щхьэр щIезыгъэхьэ гуащэхэм, япэрей къуэрылъхур ягъэудафэрэ унагъуэм ис адрей цIыхухэр къафIэмыIуэхуххэу. Апхуэдэ пасэрей хабзэжьхэри кIуэдыжакъым. ИтIанэми шэч хэлъкъым ныбжьитI-щы щызэтрихьэ унагъуэхэм зыщIыпIи щумыгъуэтын фIыгъуэ зэрилъым. Дадэ-нанэхэращ хабзэ, Iущыгъэ зэхозыгъэлъхьэфынур, ныбжь зыбжанэм я зэхущытыкIэм цIыху гумащIэ уамыщIынкIэ Iэмал иIэкъым. Сабийр сэхъункIэ зэрыхъунур хокIуэдэж абы игъуэтыну лъагъуныгъэм, таурыхъхэм, хъыбархэм, гукъэкIыжхэм, гъащIэр щIэщыгъуэ зыщI нэгъуэщI Iуэхугъуэ куэдым къыздихьыну фIым. Япон щIэныгъэлI Кайа Сейджи къеIуэтэж и сабиигъуэм нэхъыбэ дыдэу зижь къыщIихуар адэшхуэ-анэшхуэрауэ зэрыщытыр. Къуажэ тхьэмадэу щыт адэшхуэр апхуэдизкIэ ткIийти, зэрыпсчэу сабийм гъын щигъэтырт. ТкIийт адэшхуэр, ауэ захуэт. ЩIэныгъэлIым и гур илъу, IэпкълъэпкъкIи къарууфIэу къэтэджащ. И гъащIэ псом цыкIуэкIым бгъэдэса и анэшхуэр бзылъхугъэ Iэсэлъасэт. Ара къыщIэкIынщ щIалэр тэмакъкIыхь, набдзэгубдзаплъэ зыщIар: хадэ ипщIэмэ, зы удзыжь хадэм къимынэжыху игу загъэртэкъым. Психолог Таго Агира гу лъитащ Кайа Сейджи дуней псом щыцIэрыIуэ цIыху щэныфIэ зыщIар и плъапIэм къимыкIуэту хуеIэф хьэл зэтет къызэрыхалъхьам и фIыгъэу. Гуащэ хьэпшыпхэр куэдыIуэмэ, сабийр гулъытэншэ мэхъу Си гугъэмкIэ, Японием сабийхэм гуащэ хьэпшып куэдыщэ щрат. Куэдрэ тыкуэнхэм гу щылъызотэ игу ирихьа джэгуалъэр къызыхуамыщэху сабийр дунейр къигъачэу щыгъуэгкIэ адэ-анэм ар зыщIэлъэIур яхуэмышэчу къыхуащэхуу. АрщхьэкIэ цIыкIунитIэхэм ядэлажьэ гъэсакIуэхэм ящыщ куэдым сабийр зыхуей псор хуумыщIэныр нэхъ яфIэигъуэщ, абы къикIкъым ар фIыуэ умылъагъуу. Психолог куэдми зэрабжымкIэ, сабийм ихъуреягъкIэ зэрыджэгун хьэпшып куэдыIуэ щилъагъумэ, и гулъытэр зэтокъутэри зыри къыхухэгъэщхьэхукIыркъым. Псом нэхъыфIу сабийр зэрыджэгур зы хьэпшып закъуэщ, а зым джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэхэр къыхуигупсысу. Абы и нэгум пхъэ къутахуэри шейнычым и щхьэтепIэ ныкъуэкъачэри псысэм щыщ унэ е гуэл телъыджэу къыщIэувэнкIи хъунущ, тыкуэным къыщащэхуа гуащэм нэхърэ куэдкIэ нэхъ хьэлэмэту. Аращи, сабийр гупсысэу евгъэсэну фыхуеймэ, зыщIэлъэIу псори къыхуэвмыщэху. Фи мурадым абы нэхъ фытригъэIэбэнущ, фикIуэту фызыщымыгугъа гугъехь фыIумыуэжу. Губжьымрэ фыгъуэмрэ сабийм ищIэныр зэримыщIэр къагъэлъагъуэ ЦIыкIунитIэм зыхищIэр псалъэкIэ къыхуэIуатэркъым. Адэ-анэр абы и нэкIум «къеджэфу» щытын хуейщ, и гум щекIуэкIыр къащIэн пащIэ. Шэчышхуэ къытызохьэ анэхэм езыхэм къазэрыфIэщIым хуэдэу сабийхэр къазэрыгурыIуэм. «Iуэху ящIэурэ» сабийм зыхищIэр къазэрыфIэIуэхупхъэм хуэдэу къащыфIэмыIуэху, ар къыщIэгубжьар е къыщIызэфIэзэрыхьар щамылъагъу куэдрэ къохъу. Сабий психолог, Токио университетым и профессор Ямашита Тошио сабийр къэзыгъэгубжь щхьэусыгъуэу мыхэр къыхигъэщхьэхукIащ: 1) IэпкълъэпкъкIэ зыгуэр къоуз; 2) МэмэжалIэ е ешащ; 3) Игур хэзыгъэщIа е зыгъэшына гуэрым иужькIэ гузавэм иубыдащ; 4) Зэрырикъун хуэдизкIэ Iэпкълъэпкъыр игъэхъейкъыми, къыпкърымыкIа къарур «мэныкъуакъуэ»; 5) Зыхуейр пхигъэкIыну хэтщ; 6) Адэ-анэ тэмакъкIэщхэм ядоплъей; Мы къебжэкIым къегъэлъагъуэ сабийм гузэрыдзэ езыгъэщI щхьэусыгъуэхэр абы и Iэгъуэблагъэм къыщылъыхъуэн зэрыхуейр. Къэзыгъэгубжьар зыгурывмыгъаIуэу фешхыдэмэ е гу лъывмытэххэмэ, сабийр абы нэхъри нэхъ щхьэзыфIэфI, ерыщ ищIын къудейщ. Адэ-анэм къафIэщIынкIи хъунущ я сабийр «къагурыIуэу», ауэ щыхъукIэ езым абыхэм япэIэщIэу зилъытэжу, абы и гур хигъэщIу. Адэ-анэм мыхьэнэ зиIэ хуэныкъуэныгъэр щхьэзыфIэфIагъым хамыгъэгъуащэу къыхацIыхукIын хуейщ. Апхуэдэ ткIиягъ узыншэ здэщымыIэ унагъуэм сабийр хьэлыншэ щохъу. ЕфыгъулIэныгъэр сабийм илъэситI хуэдэхэм деж зыхещIэ. Абы и щхьэусыгъуэнкIи хъунущ къуэш е шыпхъу зэригъуэтар. Псом хуэмыдэу ар ядыболъагъу сабий нэхъыжьым: изакъуэху абы псори ейт. А сабийм уеблэмэ адэмрэ анэмрэ щызэпсалъэкIэ, зыр адрейм ирифыгъулIэнкIи хъунущ. Абы къыхэкIа гузэрыдзэр сабиягъыу убжыныр щыуагъэщ. КIэщIу жыпIэмэ, сабийр щхьэусыгъуэншэу къытехьэркъым. Абы зыхищIэм уемыгупсысу, уешхыди ущытхъуи хъунукъым. Адэ-анэм я къалэныр щхьэусыгъуэр ягъэкIуэдынращ, ар ирагъэпщкIунракъым. Усэ гукIэ зэгъэщIэным сабийхэр нэхъ гурыхуэ ещI Тхьэрыкъуэр зытес къудамэм Телъ уэсыр мэткIу. Еплъыт, джэду цIыкIур сакъыу тоувэ бжьыхьэ тхьэмпэ пыщэщахэм. Сабийми къепщыхь, мэдыхьэшх, Нышэдибэ илъэситI ирикъуащ ар. Мыр «хайку» жыхуаIэ япон усэхэм ящыщщ Курыт лIэщIыгъуэхэм псэуа усакIуэ Кобаяси Исса итхауэ. Сабийм Iэзагъ къыдалъхуахэр щрагъэфIакIуэ ди еджапIэм гурыхуагъым зрагъэужьын папщIэ, апхуэдэ усэхэр щызрагъащIэ. Хайку усэ лIэужьыгъуэр абыкIэ къэбгъэсэбэпыну фIыщ. Ахэр, япэрауэ, кIэщIщ, зэгъэкIуащи гум иубыдэгъуафIэщ. КъищынэмыщIауэ, ахэр сабий усыгъэр зэрыщытыпхъэ мардэми нос: «гукIэ зрагъэщIэну къыхах усэхэм сабийр щэныфIэ ящIын хуэдэу дахэу, гурыщIэ хэIэтыкIахэр зэхыуагъащIэу, гъащIэм и кIыхьагъкIэ гум щыпхъумэну зыхуэфащэу щытын хуейщ». ЯпэщIыкIэ сабийхэм махуэ къэс зы усэ зрагъащIэ. КъыкIэлъыкIуэ махуэм ар зытеухуам яхутопсэлъыхьри усэщIэ зрагъэщIэну кърат. Апхуэдэ щIыкIэу ар нэхъ гурыхуи мэхъу, игури хохъуэ. ЩыщIидза къудейм усэр игу ириубыдэн папщIэ ар абы пщIэнейрэ едэIуэн хуеямэ, етIуанэ, ещанэ зэгъэщIэгъуэм усэм щэ е плIэ зэредаIуэу, я гум къонэ, уеблэмэ зэ закъуэ зэхахмэ щрикъуи къохъу. Сэ къызэрызжаIамкIэ, сабийм зы илъэсым Исса и усэу I70-рэ зрегъэщIэф. Къэпщытэжыныр зэгъэщIэным и лъабжьэщ. Ар шэч зыхэмылъ хабзэщ. Зы сатыр щыгъупщэжамэ, зэрыусэу игу кърырырегъэкIыж. Апхуэдэ щIыкIэу гурыхуэ хъуа сабийм псысэ псо плIэ е тхуэ къызэреджэу игу ириубыдэфу мэхъу. Тхылъеджэ гуэрхэм шэч къытрахьэнкIи хъунщ мы Iэмалым сабийр гурыхуэ зэрищIым. Сэри си гугъат Исса и хайку-хэр сабийхэм къагурымыIуэну. АрщхьэкIэ апхуэдэ дерсхэм я мурадыр гукIэ зрагъэщIэн къудейкъым, цIыкIухэм дахагъэм и пщалъэхэр егъэцIыхунри, и акъылым зегъэужьынри, езым къыдалъхуа Iэзагъхэр къызэкъуихын гукъыдэж етынри я плъапIэщ. Сабий щхьэкуцIым усэ кIэщIыу щэ е щитI хуэIыгъынущ. Ауэ гурыхуагъми, къомыгъэсэбэпмэ, кIэроху. Нэхъыбэрэ къэбгъэсэбэпыху нэхъри зеужь. Сабийм и гурыхуагъым зебгъэужьыну щынэхъыфIыр ар зэджам е зэдэIуам къытригъэзэжыну фIэфIыхущ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "ibuka.txt" }
Инал нэхърэ нэхъ губзыгъэ къахэкIакъым 2011 гъэм дыгъэгъазэм и 25 Леон къалэм «Европэм и Кубокым» щхьэкIэ щызэпрагъэуа шы хэплъыхьахэм япэ увыпIэр къыщихьауэ щытащ Деберт Джули зытеса къэбэрдеиш Инал. Инал дунейм къыщытехьар Словакиеращ. Адыгэш зезыхуэхэмрэ фIыуэ зылъагъухэмрэ и зэгухьэныгъэу Словакиемрэ Чехиемрэ щыIэм и унафэщI Марковэ Евэ и деж. И анэр шыщIэр и ныбэм илъу Къармэхьэблэ ирашауэ щытащ. - Адыгэшыр Урысейм и щIыпIэ зыбжанэм нэмыщI, хамэ къэралу бгъум щызэрахуэ. Шы бжыгъэр къэтхутэн папщIэ (бонитировкэ), шыщIэ къащIэхъуахэр адыгэшым и къэрал тхылъым иттхэн щхьэкIэ илъэс къэс а щIыпIэхэм дыкIуэурэ, лэжьыгьэ щыдогъэкIуэкI, - Iуэхум щыгъуазэ дещI Амщокъуэ Хьэжысмел. - Хамэ къэралхэм нобэкIэ шы 800-м ди нэIэ тету щыIэщ, ар мащIэкъым, адэкIи хагъэхъуэну я мурадщ. Ахэр псори Урысейм Адыгэшым и Къэрал тхылъым идотхэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абыхэм щыIэ шыбз бжыгъэр ирикъуркъым ахэр хуит пщIыну, Адыгэшым и Къэрал тхылъ езыхэм къыдагъэкIын папщIэ. А дызытепсэлъыхьа лэжьыгъэр Европэм щедгъэкIуэкIыу, Марковэ Евэ и шы пщыIэм дытету, Инал къэтлъэгъуащ. Абы щыгъуэ ар илъэсиплI хъуат. И зэфIэлъыкIэкIи и хьэлкIи уигу иримыхьынкIэ Iэмал иIэтэкъым. «Мыр зэрыадыгэшри къыхэщу, абы теухуауэ мыхьэнэ иIэу, абы нэмыщIи жыIэгъуафIэу цIэ схуфIэфщ», - жиIэри Евэ къыдэлъэIуати, Инал фIэтщри, тхылъми апхуэдэцIэкIэ иттхэжат. Куэд дэмыкIыу, шым и хъыбар зэхиха нэужь, теплъэ дахэ зэриIэр ИнтернеткIэ щилъагъум, хуабжьу игу ирихьри, Евэ деж Деберт Джули къэкIуащ. Шыри зыIэригъэхьэри, Франджым, Баск щIыналъэм ишат. «Элитэ» шы хэплъыхьахэм папщIэ Европэм зэпеуэшхуэхэр щрагъэкIуэкI уанэшыгъэкIэ зэпрагъауэу: шым игу-и щхьэ зэрызэтелъыр, цIыхум зэредаIуэр, кIэщIу жыпIэмэ, и губзыгъагъэр здынэсыр зэхагъэкI. Илъэсищ-плIыкIэ апхуэдэ зэхьэзэхуэм Джули Инал хуигъэхьэзыращ. Шым хузэфIэкI хъуахэр игу ирихьри, зэхьэзэхуэм езыри хыхьэну тегушхуащ. Джули зэпеуэхэр зэрекIуэкIыр къысхуитх зэпытт: «Мис, район зэпеуэм сокIуэри, нэгъуэщI мыхъуми, ещанэ увыпIэр къэсхьамэ арат». Сытми, зэпеуэ цIыкIум щытекIуэмэ, нэхъ иным хыхьэурэ Франджы псом бжьыпэр щиубыдащ. «Европэм и Кубок» кIэух зэпеуэм и иужьрей Iыхьэр Леон къалэм 2011 гъэм дыгъэгъазэм и 25-м щекIуэкIащ. Абы и пэ къихуэу, мыпхуэдэу къитхауэ щытат: «Зэхьэзэхуэшхуэ сокIуэ, нэгъуэщI мыхъуми, епщIанэ увыпIэр къэсхьамэ, сехъулIат, адыгэшым и лIыгъэр нэхъыбэм къащIэнт, къытпеуэхэми дахурикъуат итIанэ». Инал япэ увыпIэр абыи къыщихьащ, къыпеуа шы лъэпкъ I7-м ящыщхэм балл куэдкIэ ящхьэщыкIыу. Дэ иджыри къэс дгъэунэхуар шым и къару, и бэшэчагъ, псынщIагъ хуэдэхэрат. Абы уегъэлъагъу лъэпкъ зызыужьам и гъусэу къэгъуэгурыкIуэ псэущхьэхэм яхузэфIэкIынум гъунэ зэримыIэр. ЩIэныгъэм пэIэщIэу къэхъуахэр абы зэи ещхь хъунукъым. Абдеж щегъэжьауэ, адыгэшым Франджым нэхь мыхьэнэ щрат хъуащ, уеблэмэ Франджым шым кIэлъыплъынымкIэ лъэпкъ къэхутакIуэ институтым адыгэшым елэжьыну мурад ищIащ. Инал абы къыщигъэлъэгъуа лIыгъэм къыкIэлъыкIуащ 20I2 гъэм Вилленбринк Герхард и шы пщыIэм Пиренеи щIыпIэм адыгэшым теухуа зэхуэсышхуэ щрагъэкIуэкIар. А зэхуэзэм къекIуэлIат Европэ къэралхэм къикIахэри. Урысейм щыщу зэхуэсым ирагъэблэгъащ адыгэш зезыхуэхэу Мэзкуу, Краснодар крайм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгейм щыщхэр, нэгъуэщIхэри. Адыгэш лъэпкъым зегъэужьыным теухуауэ екIуэкIа а зэхуэсым къыщащта унафэхэм ящыщт Франджым адыгэш щызезыхуэхэмрэ абы гулъытэ хуэзыщIхэмрэ я зэгухьэныгъэр зэгъэпэщыныр, абы и унэфэщIу Джули хахауэ щытащ. Урысейм щыщу зэхуэзэм хэтахэри щIыхь яIэу я зэгухьэныгъэм хатхащ. Зэхуэзэм иужькIэ Польшэм Адыгэш зыгъэхъухэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Банач Себастьян и машинэмкIэ дыкъыщришэкIащ Европэм щыщ щIыналъэхэу адыгэш щызэрахуэ къэралибгъум. Адыгэш нэхъыбэу здэщыIэ ди республикэм къэкIуат Джули, шым и зехьэкIэр, зэрызэрахуэ Iэмалхэр нэхъ къищIэну. Ди цIыху зэхэтыкIэмрэ Iуэху бгъэдыхьэкIэмрэ илъэгъуа нэужь, абы жиIащ: «Дэ ди дежкIэ цIыхухэр щызэхуэгущIыIэщ, фэ фхуэдэу пщIэрэ гуапагъэрэ яку дэлъкъым. Сэ насыпыфIэу зыслъытэжынт, фэ фхуэдэ шыпхъу е дэлъху сиIамэ». Абдеж дгъэщIэгъуащ баскхэм, дэ тхуэдэу, зы анэ къимылъхуахэр Iыхьлы зэрыгъэхъуу апхуэдэ дыдэ хабзэ зэраIэр. Абы иужькIэ, Iэмал иIэжтэкъым ди лъэпкъ Iуэхур апхуэдизу фIыкIэ къэзыIэтыр, абы и пщIэм Европэм щыхэзыгъаIуэ цIыхубз псэ къабзэр шыпхъу умыщIынкIэ. А зэIущIэм хэтахэм унафэ къащтащ абдеж щыщIэдзауэ Хьэжысмелрэ Джулирэ зэдэлъхузэшыпхъукIэ зэджэну. Баск щIыналъэми, Джули ди шузекIуэхэм щахэтами, ди деж къыщыкIуами, дгъэщIагъуэу гу лъыттащ адыгэбзэмрэ баскыбзэмрэ псалъэ куэд зэтехуэу зэрыхэтыр. Абы теухуауэ мыхьэнэшхуэ иIэнут бзэ щIэныгъэр зи IэщIагъэ ди филологхэр нэхъ куууэ а Iуэхум бгъэдыхьатэмэ. Телъыджэ куэд хэтщ ди тхыдэм, уи щхьэр ириунэзэну. Ди бзэмрэ ди тхыдэмрэ дэ къытфIэмыIуэхуу хъунукъым, дэ лъэныкъуэкIэ дыщытыху, нэгъуэщIхэм ар ямыгъэкIуэду тхуаIыгъыну е зэрахьэну уи фIэщ пщIы хъунукъым. Псалъэм папщIэ, Деберт Джули баск лъэпкъщ, университет къиухауэ Париж лэжьапIэфI иIэу дэсу, псори хыфIидзэри къыщалъхуа щIыналъэм игъэзэжащ. Баскыбзэмрэ баск тхыдэмрэ зэрыхэкIуэдэжыр игу къеуэрти, хузэфIэкI хилъхьэну. Абы лъандэрэ еджапIэм и унафэщIу, баскыбзэмкIи сабийхэр иригъаджэу мэлажьэ. Зымахуэ игу къеуэу къысхуитхащ Интернетым уихьэкIэ адыгэшым теухуауэ, хуэфащэу, ещхьу узэплъын хамэкъэралыбзэкIэ куэд зэримытыр, ар сурэт ирехъу, тхыдэ ирехъу. Уеблэмэ адрей шы лъэпкъхэм ятеухуауэ итым пцIыми пэжми, къекъутэ. Зэран иIэтэкъым нэхъ купщIэ иIэу, мыхьэнэ нэхъыбэ ефту а Iуэхум иужь фитамэ, жиIэу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы жиIэр пэжщ: мащIэщ щыIэмрэ пэжымрэ цIыхубэм къащIэн щхьэкIэ, адыгэшым теухуауэ Интернетыр къызэрыдгъэщхьэпэр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "inal.txt" }
1 Сыт тэмакъкIыхьхэм Iэщэ зэращIынур? Сыт тэмакъкIэщIхэм бий къыщIалъыхъуэр? Благъэ зиIэр блэм щыремышынэ. ЩIэныгъэ лъагэм теIэбар мылъку хуэныкъуэж? ЩэныфIэм сыт дыщэхэкIкIэ зыщIигъэщIэращIэр? Зыгуэрым хуэIэзэмэ, сыт къулыкъу зэрищIынур? 2 ЩэныфIэм акъылыншэ теIукIащ; цIыху зэтетым - къызэфIэщIыжа; пэжым – нэпсей; хахуэм – гущIэгъуншэ; хьэрэмыгъэншэм – жыжьэ нэмыс; нэмыс хэлъу псалъэм - лIыгъэншэ; жьакIуэм - псалъэрей. ЩыIэу пIэрэ цIыху нэс; кIэрымылъ гуэр кIэрамылъхьауэ цIыху икIэхэм? 3 Зэм щIым ущыукIурийуэ ущыжеинкIи хъунщ; зэм – пIэ щабэм; зэм –бгъуэтIамэ къэбулъэпхъэщынщи лъабжьэхэкIкIэ зыбгъэнщIынщ; зэми – ерыскъы хэплъыхьакIэ; дыгъуасэ щыгъын ныкъуэлажьэ пщыгъащ, нобэ зыкъуохыпэ. ЩылIэи щытхъэи гу зыкIуэцIылъыр къимыкIуэту и плъапIэм хуокIуэ. 4 ЩIэныгъэ зимыIэр арэзы пщIыну тыншщ жыпIэмэ, цIыху Iущыр арэзы пщIыну нэхъ тыншыжщ. Ауэ езы Тхьэшхуэми арэзы техъуэнукъым псом нэхърэ нэхъыбэ ищIэу къызыщыхъуж акъылыншэр. 5 Мэхьэнэншэр ехужьэжын хуейщ, щIэныгъэкIэ гъэщIэрэщIами. ДыщэхэкI кIэрыщIа щхьэкIэ, блэм ущышынэн къанэрэ? 6 Щымыр бзагуэ къафIэщIынущ; жьакIуэр – зи жьэ зэщIэмыхьэ псалъэрейуэ; гъунэгъуу щытыр – нэмысыншэу; IукIуэтар - гу зыкIуэцIымылъу; тэмакъкIыхьыр - шынэкъэрабгъэу; тэмакъкIэщIыр – къызыхэкIар мыщIагъуэу. ЩэныфIагъым и щэхур бзыщIащ, псори зыщIэ цIыхушхуэхэми къаIэрыхьэкъым. КъыкIэлъыкIуэнущ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "indey.txt" }
Азэн Зы жэщ гуэр, нэхуыщ вагъуэр еупщIащ адрей вагъуэхэм: - Зыми флъэгъуакъэ ныжэбэ цIыху цIыкIур къэушау, мыжейуэ? Вагъуэшхуэм жэуап къитащ: - Iущыгъэ инщ Тхьэ ухыгъэр ЗэIыщIакIуэ цIыкIуу а цIыху цIыкIур жеймэ нэхъыфIынкIэ хъунущ. Вагъуэкъаныр къэпсалъэри: - ЖыфIэн нэгъуэщI къэнакъэ, уа! Езыр жэщым хуэджэдынэу, хьэпIацIэ цIыкIу хуэдизым Дэ къомым сыти худиIуэху? Мазэ изми мыр къахидзащ: - ЦIыху цIыкIур дунейм и вагъуэщ. Фэ жэщхэм фыкъэлъагъуэмэ, Ар щылъагъуэр махуэхэрщ. Мыпхуэдэуи пищащ абы: - Жэщ ушыным и IэфIыр, абы зэ зэхищIэмэ, ЯтIэм къыхэгъэщIыкIарэ ямыумыса дзыуэ зэхэлъ цIыху цIыкIум Вагъуэ гъуазэм нэхъи нэхъ лъагэщ и увыпIэр. И хъуреягъ щызеуэ нурыр къэнаIуэу хуежьэмэ зэ, ХэкIуэдэнщи ежьэжынщ уафэм вагъуэу исыр абы… А зэпсалъэныр имыухыу уэгум щызу Iуащ азэн макъ А макъыр ауэ къызэрымыкIуэти дэзджызджу къэнащ Iуащхьэхэм ягухэр. Испаней Уа Испаней! Уэ муслъымэнхэм ялъхэм уриIэмэнэт лъапIэщ. Чабэм хуэдэу укъабзэу, апхуэдэфэщ уэсплъыр сэ Уи щIыгум нэрымылъагъуу тетщ иджыри сэждэ натIапIэхэр Уэ уи нэхуыщ жьыбгъэ IэфIым щэхуу щIэтщ а азэн макъхэр… А махуэмэ муслъымэныдзэм я бжьыпэхэр вагъуэхэм хуэдэу лыдхэт Уэ уи хадэ, уи губгъуэхэм ипхъауэ дзэ махуэм и шэтырхэр итхэт Уэ Ендэлус! Пэжу иджыри уи дахэхэм я Iэхэр пкъынэ хуэныкъуэмэ, Си гу къуэпсым къахупыткIу лъым и фэр ардыдэращ нобэи. Пэжщ, иджыпсту абы и хъуаскIэр бзииншэщ, жьыи щIэмытыж. Ауэ итIани, щIиуфапхъэ пхъэнкIийм муслъымэныр? Мы си нитIым илъэгъуащ ГъирнэтIэ къалэри, ауэ Игу фIы хуэзыщIыр гъуэгуанэркъым е къэувыIэныркъым гъуэгулIым Испанейм Ислам IэщIагъэурэ щыIэжхэр слъэгъуахэ гущэщ сэ. Фэри фэзгъэлъэгъуащ ахэр мы си усыгъэхэмкIэ Ар сэ Iэджэ щIау зыхэсхри зыхэсщIат, зыхызощIэ Ауэ сыт пщIэн, бэяукъым псэр, нэм ахэр илъагъу къудейкIэ Нэзмы Мы дунеижьыр, мы сын пэрысыпIэжь, мы чыжь пхъэжь гуэныр Гъэс ахэр псори, кIий макъ гуащIэ пщтыркIэ, мо нащхьэдэх Апхуэдизу псысэ кIыхькъым фIылъагъу щакIуэм и хъэбарыр Хьэшым тыншу уилъынращ щабзэпэ узым и IэфIыр Лъэпкъ миным яIэщIэкIуэда ТхьэлIыкIуэ Лъагъуэм, Iислам зэшыным Iумэтыр лъэIэсыжынкъым ямылъэщIау я гупщысэ я гурыIуэ Iислам Iуэху зэфIэхыкIэ, Iислам гу хуэщIыкIэ, зэщIэшэкIэ… Iисламым узэщIишэныр, къэпщIэнращ, щыIэныгъэм и щэхур Ей Адэрыхэ[1] гъуэгу теува цIыху губзыгъэ, зэгъащIэ мы зыр А зэщIэшэныр къыпхуэту пIахынкъым зыри, гъагъэнкъым уи Iиман жыг Шынэншагъэ, лIыгъэ зэпэщ… а зэщIэшэм хунэсам и нэщэнэщ мис ахэр НэгъуэщI лъагъуныгъэхэр лIыгъэншэщ, нэпцIу я зэщIэшэри Мы си гухуэщIыныгъэр Адэрыхэи щыIэнущ, къыщыпищэнущ абыи Е и пщампIэр ичэтхъэжын, е къиумысын Тхьэм и щэху мащIэ дэ къыдипэсар Пщы Мухьтэмэд и тхьэусыхэ УэуитI макът ауэ хъуаскIэ къыпылъэлътэкъым; арати бгъэм къиIукIакъым И пщтырынри кIуэщIри ункIыфIащ, Iэужьыншэным къыфIэкIакъым Сызыхуейуэ сымыщIэф щымыIэт… иджы мис сызеиншэ, джатэншэ, лъэхъу гъэр… Сэри сыщIегъуэжакIэщ, Iуэхухэм пэсщта амалхэри сигуу мэпхъэр Гурауэ къыщIокI щхьэр лъэхъум хуишэу езылъэфалIэр Зэщхьращи си лъэхъур къызыхэщIыкIари си сэшхуэм и жырыращ Си сэшхуэр дзитI тIыгуншэт жант; иджы схуэхъужащ лъэхъу Ухыгъэр къэзыгъэщI Алыхьым жиIар течынащ, имыIэж зэблэхъу Едзын-1 ЧIэхьэпIэ[2] хабзэр ди хамэу дыкъызэхэнэжакIэщ, уэу! Чылисэм и IуэхущIафэхэм щэн-щэхуэныгуми мэщоу Мы си джанэр зычатхъэ Тхьэ фIылъагъур, си пхыплъычIэу сакъыу Iыгъ Мы ди лъэхъэнэм, фIылъагъу зищэнхэр хуэмыгъэхьэщIэж, хуэмыIыгъ Едзын-2 ЩIылъэхэми псылъэхэми я тепщэр мы цIыхуцIыкIурауи А пхыплъ зимыIэр, бжесIэнщ сэ – ухуеймэ – зищIыс дыдэр: ЗызмыцIыхуж, щIыр зымылъагъу, АлыхьымчIэ мыгъэза зи гупыжхэр Мис ныбжесIащ абы къигъэхъуу иджи зэрызыщытхъужхэр Едзын-3 Зымахуэ ущиякIуэ ныбжьыфIэм и дэIуэгъухэр иущийуэ яжриIащ: «Мы псалъэм и пщIэр щыгъэ хужьым нэхърэ хуэдипщIкIэ нэхъ лъапIэщ: Iумэтым и ныбжьыщIэхэм щIэныгъэмрэ я щхьэ хуащIыж пщIэмрэ быдэу ямыIыгъмэ, Гын зэфэзэщ укIырауэ къехъуэкIынущ Iумэтым, «Европэм и фадэ пIащIэр». Едзын-4 ГухуэщIрэ зэщIэшэм и дахапIэр, уигъэтхьэджэнращ усэкIэ ГухуэщIрэ зэщIэшэм и хъыжьапIэр, фIыщIэ зытумгъэхуэнращ зэи ГухуэщIрэ зэщIэшэм и нэгъэсар, и IущыкIэ, плъэкIэрщ Али ГухуэщIрэ зэщIэшэм и кIуэдыжыр и гупщысэ хуэмыхуращ Рази Едзын-5 Езыным и зыкъэщIычIэхэм хэлъщ Мухьэммэд МущтIэфагъэ Езыныр къуагъ хуэгъэзэным къыхочI иныгъэ Тхьэ’IэщIагъэ ЩIылъэ, уафибл, хьэрш, курси сыт щыIэми Тхьэшхуэм и щэн дэтхэнэми къыхощ езыным и лъагъуэ Едзын-6 Еуей уи гупщысэхэр Тхьэ’Iэужьу щыткъым уэ Уи лъатэныр зыдэгъэзар Тхьэ’лIыкIуэ лъагъуэракъым СифIэщ мэхъу уифэм уицым хэлъынщ, щыщ гуэр къашыргъэм Ауэ уинэм щIэслъагъуэкъым щыщ гуэр абы и лIыгъэм Едзын-7 Сэрмахуэ, фIылъагъум и нэхъуейтекIыр дэнэ къыщыдна Муслымэн лъынтхуэм ита лъыр дэнэ къыщыдна Еплъ мы ди нэмэзхэм… сатыр Iушэ, сэждэ гуншэ, псэ мынэдж Сыту жыпIэм а зэщIэшэ Тхьэ’эужьыр ди гущIэхэм щымытэдж Едзын-8 Цырыцу икъухьащ гу хуэщIыным и дэтхэнэ зы Iуэхури Си усэхэр жыпIэмэ нэхъ икъухьаижщ мис уолъагъу Зэм сигуращэ закъуэщ гу зыхуэсщIам сылъэIэсыныр Зэми нэхъ сфIэфIщ, гъэщIэгъуэнкъэ, лъэмыIэсын нафIэм исыныр Едзын-9 ФIэщ пхычIа уиIэныр, зыхэдзэныгъэщ Iибрахим хуэдэу нафIэм ФIэщ пхычIар; Тхьэ фIылъагъукIэ зыпщыгъупщэн, лъэщ пщIынырщ уи езыныр Догуэт зэ уэ, лIэщIыгъуэщIэ псэукIэм гъэр ищIыжа! ФIэщ пхычIа уимыIэныр нэхъыкIэжщ, нэхърэ уэ пщылI зыпщIыжа Едзын-10 Хьэрыпым бгъэдэлъмэ гу хуэщIын нафIэ; яфI хэлъщ нэгъуэщIхэми псоми ЧIэхьэпIэр[2] щIэ-ЧIэхьэпIэжыр зэкъуигъэувэнращ цIыхуу щыIэр псори Iисламым и сытра зыщыщтэр къуэхьэпIэр..? и зэкъуэтын закъуэращ Сыт щхьэчIэми бжесIэнщ ухуеймэ: къуэхьэпIэр ЧIэхьэпIэншэщи аращ. Едзын-11 Си уэуитIым тIэкIу щIэдэIуи, занщIэу къэпщIэнущ, наIуэщ: Си жьыкъашэр ИндхэчIычIщ, жыIэкIэм Хьэрып къыхэхьэми Еропэри къыхощ си еплъыкIэм, ари нобэм и къызэдэхьщ Си цIыху щIыкIэр пщым я щэнщ; слъыс Iэхьэр пщылI Iэхьэми Едзын-12 Дэнэ пэжыпIэчIэ фIэщыщI, е фIэщыщIым и тетыгъуэ Суфи щыIэщ ауэ дэнэ суфи фащэ гу жаныгъэ Уи блэкIахэм ягум, я плъэкIэм щIэлъэIу, уэри Тхьэм къуитыну ЦIахуцIэм хуэщIа щэнкIэ зыузэд, арыншэу пщыу ущымытыну Къэумысыпхъэ Дзы Си фIылъагъум и тхьэджэ макъым дунейр щекъутэж ЧIэхьэпIэ пщIантIэм УэуитIыр щызимахуэщ Дунейм[3]; теплъэгъуэхэм я сын пэрысыпIэм Си гупщысэм къыдихьэхащ мэлъэчIхэри, хурхэри Егъэзджыздж си пхыплъычIэм Алыхь Iэужь къэхъукъащIэхэр Пэжщ ЧIэхьэпIэми Члисэми я щIэращIэщ си уплъэкIугъуэхэр Ауэ ЧIэхьэпIэри Сомнэтри зэхигъэлъэдэжаи си гущIэ макъым Си пхыплъычIэ жаныр, пкъым хэлъ гум пхочI зэмызэ Зэмызэ дэкъузау дэлъ гущэщ си уэимхэм я зэхуакум Сэ мы щыIэгъэ псом и бгъэгум, къэумысыпхъэ дзыуэ сисыри А уи хэIэбэчIэ къызэкъуэпхам утыку сыкъищIаи иджы мисыри Уэра зейр хьэмэ сэра Зэблэдза зэблэшамэ вагъуэхэр...[4] хэт зейр уафэр, уэра хьэмэрэ сэра ЗыщIыхуэзгъэлIэжри сыт мы Дунейм… хэт зейр Дунейр уэра хьэмэрэ сэра Гу хуэщIыным и зджызджым зэщIимыщтамэ пкъыгъуэншэ нэщIыгъэхэр Уэра зейр СыкъэзыгъэщIа! а нэщIыгъэхэр, хьэмэрэ сэра? Хуежьэншагъэм и пщэдджыжьыпэм, дау игъэпцIу тIысыжа Абы? Дэнэ щысщIэн сэ а щэху псор… ахэр уэра зыщIэр хьэмэрэ сэра? Мухьэммэду лIыкIуэ лъапIэи, къурIэни Джибрили ууещ Ауэ жызэзгъэIэр уэра мы псалъэ гуакIуэхэр, хьэмэрэ сэра Мы вагъуэ цIыкIухэм я нэхукIэщ къызэрунэхур мы диунейр ЯтIэ хэчIычI Адэм и къуэр кIуэдыжмэ хилъафэр уэра хьэмэрэ сэра Едзын-13 Ди щIалэхэм нэхуыщ тхьэджэныр тыгъэ къахуэщIыж я Алэхь Дамэрэ жьырэ къетыж а къашыргъэ шырхэм ХъуэпсапIэу сиIэр мы зыращи зизакъуэу я Алэхь Си пхыплъыным и нэхур ялъыуIэс фIэщ зиIэ псом _____________ _______________ ______________ Мыужьыхыныр тыгъэ къысхуэщI Къэсын пIалъэ зи гъащIэм удихьэхми сыт, удимыхьэхми? ПIалъэншэ Алыхьыр армырау, ужьыхыжын уегуакIуэкIэ сыт? Ажалым и зы епщэгъуэкIэ зи уэздыгъэ ункIыфI лъагъуныгъэм Пэплъэн и IэфIи, и нафIэм уисын и IэфIи щIэмылъчIэ Ди уасэр сыт, зэ бэуэгъуэм къарурэ лъэщагъыу щIэлъым аткIэ? КъелIыгъуэ? УхъуаскIэ цIыкIуу мафIэ лыгъей упеуэну? Мужьыхыныр тыгъэ къысхуэщI япэ щIыкIэ сэ ИтIанэ къеплъ мы сигу увыIэпIэншэм и гурыфIым. Хахуэн зинатIэ ПфIэIуэху пфIэмыIуэхуми, сыт ягъэ чIын къедаIуэ си уэуитIым Мы уи IуэхутхьэбзащIэ щхьэхуит, шыщхьэмыгъазэр хуэмейчIэ соIуэ уи тыгъэ Мы ятIэ IэмыщIэр, мы щыIагъэ гъунэншэр, мы сабэ борэныр Уи къэгъэщIыныгум и тыгъэ? хьэмэрэ и гукъанэ ди Тхьэ? УдзыпцIэ жьыбгъэм пэщIэтыфакъым гъагъэр, шэтырти Аращ гъатхэ щIыжаIэжыр, аращ жьыбгъэу къепщэ гугъэр Сыкъуаншэщ, сыхэбасэ, екIуалIапIэншэщ, нэрылъагъущ Ауэ мэлъэчIхэми ялъэмычIа cыкъагъэувыжын; мы уи зэтекъутар ЛъэIурэ убзэрэщ щыхэIучIыр си гукъеуэм и къэлъыхъуэхэм Мы удэзмыхьэх, мы щIы IэнэщI, зым темыщIыхьа уи дунейм КъощакIуэн къыщыппэщымыс гъагъэ хадэр сыт ищIыс ЗекIуэм хуэщIа си цIыху щIыкIэм, игъэщIагъуэным ар нэмыс МэлъэчIхэм я лъэчIыныгъэр римыкъу нэсын гухуэщI IэнатIэм Абы хуэщIар цIыху къудейращ; хахуэн зыратхарщ зи натIэм. ГъащIэ Асу ПщылIыныр зищIысыри? Дахагъэр зэхыумыщIэнращ Хуитхэм дахэ зыфIащыращ, дахэ ухуеймэ бгъуэтынур Хэт дзыхь езгъэзынур пщылIым зэхащIэм, зытыращIыхьым Мы дунейм тетымэ тетыр, хуитхэм ейращ нэуэ къаплъэу И гуащIэмкIэ, мис апхуэдэрщ и тепщэр нобэм и дунейм Арщ хэзыхыр зэманым и хым, пщэдейм и гъащIэ асур. СэнаIи и фэеплъ ГухуэщIыр, зыплъагъужынырщ, уэ зыкъыбгурыIуэжынырщ ГухуэщIыр, Пщыи Пащтыхьи щайу къыпфIэмыIуэхунырщ Мазэри, Вагъуэ Къанри зэрысэсейр тхьэ бгъэщIэгъуа? А гъуэгухэр фIы дыдэу зыщIэ, Мууса зэрысиIэр плъэгъуа? ХъыбарегъащIэ яужьрейм, псоми я зиусхьэн Абы Гъуэгум телъ сабэ налъэхэм, Сийна зэрыхъу яригъэщIащ ГухуэщIымрэ, зэщIэшэмрэ щIэдэIу: хуежьэри ухри А ЛIырау жаIэ КъурIэныри Фуркъаныри, Ясин ТIахар Арау жаIэ Нэхъ куужу зыхэздзакъым сэ, СэнаIий пщIэ хуэсщIыри. Мы хым джыри хъугъуэфIыгъуэ, налъкут налмэс хэз пэтми ГуапэлIым и псалъэ Дэпыр зифэ пIэищыгъэхэм яуфэбгъуащ бгыи аузи Бзу бзэрабзэм къыспэщIегъакъуэ аргуэру пшыналъэчIэ сыпэджэжыну Къэгъагъэу, щIыхур щIыхуу, щхъуантIэу, гъуэжьу зыкъахуапэу Губгъуэм къызэдиувахэр гъагъэ, хьэмэрэ тхьэIухуд? Нэхуыщ жьыбгъэм гъагъэ тхьэмпэм уэсэпс щыгъэр тыреблэ Дыгъэ бзийми щыгъэ блэрыр зэщIэпщIыпщIэу егъаблэ И дахагъэр кърикIутмэ нэIурыту, игу къыхэмыщтыкIыжу Мэзра нэхъ дахэр апхуэдэм, къалэра хьэмэрэ къыжыIэт Уи езыным хэкуухьи гъащIэ хуэдэ гъащIэр къэгъуэт Сэсей умыхъуми содэ уэ езы хъуы, уэ езым уэ уреиж КупщIэхэм я дунем ухуеймэ: нафIэ уисын, гу хуэщIын, упабгъэн… Пкъыгъуэхэм я дунейр сыт? ЕпцIын, нэпцIын, бзаджэн АбаткIэ уфIэкIуэдынкъым купщIэм и тетыгъуэр бгъуэтмэ Щэху цIыкIуу къос, щэхуу мэкIуасэ пкъыгъуэ тетыгъуэр ныбжьщи КупщIэм щитетыгъуэ щIыпIэм къуэхьэпIэ тепщэчIэр я хамэщ КупщIэ зыкъуэлъ щызмылъэгъуа къуэхьэпIэм е Щихъыу е Брэхмэну ГуапэлIым и зы псалъэ сигъэ учIытау си напэр мэс: «Зыхуэбгъэщхъамэ зыгуэрым, пхуэфащэкъым я дунейхэр купщIэми пкъыгъуэми». ______________________________ 1. Адэрыхэ: Ахърэт 2. ЧIэхьэпIэ: щIэхьэпIэ (кэгьбэ: чэхьбэ - чэхьбэр щIэчэхьбэжыр) Iибрахим лъапIэр Хэт лъэпкът, И унэр щищIам фIищар ЧэхьэпIэт. 3. Дуней - ди уней 4. ЦIыхухэр ЩIэныгъэмрэ гъуэгулIымрэ Тажи тетыгъуэи тетыпIэи… гъуэгулIын и телъыджэм щыщщ ГъуэгулIыр пщы’япщыжщи, нэхъыфI и нэхъыфIыжщ ар ЩIэныгъэм и плъапIэр, зэхэхумрэ гурыIуэмрэ гъэсэнмэ ГъуэгулIыным и плъапIэр гур, пхыплъыкIэр захуэнырщ ЩIэныгъэр щIэныгъэлIымрэ гупщысэлIымрэ я Iусмэ Хуэмыныкъуэныгъэр Мэсихьрэ Кэлимрэ[1] я гъуэмылэщ ЩIэныгъэр, гъуэгу захуэ къэзылъыхъуэщ ГъуэгулIыныр, пщIэу щытынырщ гъуэгу захуэр ЩIэныгъэм хъэбару еIуатэ пэжыр ГъуэгулIыным пэжыр нэкIэ уегъэлъагъу ГъуэгулI хабзэм зэщIэшэр щыпсапэщи ЩIэныгъэм деж щыемыкIущ ТIуми Iэшхэд жаIэ ауэ уифIэщ умыщI ЩIэныгъэм и Алахь жыIэкIэхэмрэ ГъуэгулI, гуапэлI жыIэкIэмрэ зэи закъым Дуней псом щай щIумытыным нэсакIэмэ езыныр ФIэщ зыхэлъ а зы уэрыкъур, бий уэр псоми я уасэщ ЯтIэм къыхэщIыкIа мы пкъым илъ гур ушамэ, зэхуэфIмэ Уи пхыплъыкIэм мазэ-дыгъэ гъуджитIри игъэщащэфынщ. Ехьыж жьым ЩызокIуэ сыт ищIысри, гъуэгу щырокIуэ мы дунейм Мазэр мазэ, вагъуэр мажэ йэрсын я Iуэхущ бзум бдзэжьейм Хахуэ и утыку урилIщ, Iислам уэрым урипашэщ ЦIыхуи мэлъэчIи уи уэрыкъу’щ, псори уи Iуэху’гъэзащIэщ. Уи пщIэр уэ плъагъужтэкъым, мис иджыри плъагъужкъым Гулъытэншэн, пхыплъыншэным дырикъуащ, тхущIыгъужкъым Уа Муслымэн! Сыт пщIондэ урипщылIыну нэгъуэщIым Iудз мы дунейр… хьэу жыпIэрэ; зыIэщIэлъхьэ, тепщэ щIым КъэсщIэпащ зищIыс дыдэр ЧIэхьэпIэ щихъри, иджырей гъэсакIуэри Я далъэкIэр Iэужьыншэщ, я жыIэ купщIэншэр ехьыж жьым. ЗэзыдзэкIар Гуащокъуэ Абдулщ
{ "source": "adygabza.ru", "id": "iqbal.txt" }
Адыгэпщ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил Лермонтовым и «Исмэхьил-бей» поэмэм къызэрыхэщымрэ тхыдэм къызэрыхэнамрэ И сабиигъуэ насыпыфIэр Адыгэм и гум щыщIеупскIэ, И нэпсхэр имубыдыжыфу, ПлъапIэ иIахэм щегупсыскIэ. ГубампIэр пIалъэкIэ мэункIыфI, ГурыщIэ хьэлъэу Iуимыхуф ФIэщIахэр хуэмурэ щхьэщокI, И нэгум нэхур щызэблокI. И гур хегъахъуэ, къыфIилъэту, Зэрыадыгэм, мыр и Хэкуу. Лермонтов, «Исмэхьил-бей» Шэчышхуэ къыхэмыхуэжу, дызэрыт зэманым тхыдэтххэмрэ литераторхэмрэ зэакъылэгъущ урыс усакIуэшхуэ Лермонтов Михаил и «Исмэхьил-бей» поэмэр ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил, Темрыкъуэ и къуэм зэрытеухуамкIэ. ИтIани илъэс пщыкIуий фIэкIа мыхъу усакIуэ щIалэм зи щхьэ трича кIадэм и лъащIэм нобэми дынэсакъым. А лъэныкъуэмкIэ литературэр нэхъ жыжьэ кIуэтащ тхыдэм нэхърэ, сыту жыпIэмэ, тхыдэ щIэныгъэм ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил теухуауэ къиIуатэм иджыри еплъыкIэ зэтемыхуэхэри жэуап зымыгъуэт упщIэхэри щыкуэдщ. Ауэ зи щIэщыгъуэр имыкI поэмэмрэ ар зытеухуа цIыху къызэрымыкIуэмрэ щызэплъыткIэ, гу зылъытапхъэ тхыдэ напэкIуэцI гъэщIэгъуэнхэр къызэIуокI. Лермонтов и Исмэхьил-бейрэ Исмэхьил дыдэмрэ зыгуэркIэ зэрызэщхьэщыкIыр плъагъуми, абыи хуэхьэзыру къалэмыр къэзыщта усакIуэр и плъапIэм темыIэбауэ пхужыIэнукъым: Зэм гуащIэ, зэм нэщхъей а хъыбарыжьыр Си Хэку щысIуэтэжыну сщIащ гупыжи, Зыгуэрхэм къащыхъунуми мыпэж, Сэ къызэрысщэхуауэ фызощэж. ЦIыхухэм Iущыгъэ гуэр абы хахыну Сыхуейкъым щэхуу мащэм здесхьэхыну. ХьэтIохъущокъуэм и лIыгъэм Лермонтовым хуэдэ усакIуэ къызэрилэжьам хуэдэ къабзэу, урыс усакIуэм и къалэмми хуэфащэт Исмэхьил хуэдэ цIыхушхуэм и сурэт къызэринэкIыну. ТелъыджитI щызэуIуа дунейм, ар усыгъэмрэ тхыдэмрэ къыздагъэщIа дунейуи дощIри, апхуэдизыфI зэрыщызекIуэр щынэрылъагъукIэ, «къэбэрдейхэр» жезыгъэIэфа ХьэтIохъущокъуэпщхэм я лъэхъэнэр дауэ зыщыдгъэгъупщэн, дыдэмыплъеижыфми, дыхуемыхъуэпсэкIыжу?! Европей щэнхабзэми хэзагъэу, зытетми тетыжу Къэфкъаз зауэм теухуа лэжьыгъэхэм я нэхъыбэм лей зезыхьэ урыс къулыкъущIэхэмрэ абыхэм къарукIэ япэщIэта щIалэ хахуэхэмрэ уащрохьэлIэ. Зы лъэныкъуэкIэ лъэпкъым и ней зыщыхуахэу, бийм жыIэщIэ хуэхъуа епцIыжакIуэхэр къыщытщ; адреймкIэ – зэрыпхъуакIуэм пэмылъэщами, захуагъэм тету хейуэ зи псэ зыта хэкулI цIэрыIуэхэм я сатыр мыухыжыр ирокIуэ. Абыхэм уащытепсэлъыхькIэ фIыр - Iейм, хужьыр – фIыцIэм хэгъуащэкъым. Нобэ дызытепсэлъыхьыну ди мурад ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил и шыфэлIыфэр а лъэныкъуитIым худиIэ бгъэдыхьэкIэмкIэ къыпхуэгъэлъагъуэкъым. Сыту жыпIэмэ, абы и гъащIэр а сатыритIым и къэтхъыхьым ибгъэувэу, абыкIэ пхузэфIэхыу гурыIуэгъуэ къэпщIыфыным пэжыжьэу, нэхъ куууэ, нэхъ зегъэубгъуауэ, нэхъ узыхуэмызэрейуэ щытщ. Ар езыр зи цIэ урыс пащтыхьхэм я деж нэIус къулыкъущIэу урысыдзэм хэтт, Екатеринэ ЕтIуанэми, Александр Езанэми яцIыхуу. Ауэ и адэжьхэм я фIэщхъуныгъэм епцIыжу хамэм яхэшыпсыхьыжахэми, къызыхэкIам езэуэжу лъэпкъыр зэзыгъэбгахэми ящыщакъым. И цIыху щIыкIэкIэ ар хамэр и лъэпкъым къезыгъэхъуапсэхэм яхуэдэт. Урысхэм абы пщIэ лей къыщIыхуащI щхьэусыгъуэхэм язт ар езыхэр зыщIэхъуэпс европей щэнхабзэми хэзагъэу, зытетми тетыжу къызэрынэфыр. Лермонтовым IэщIэкIынкIэ Iэмал зимыIа а хьэлым пщым и псэм къещэу Къэфкъазым къэкIуа бийм нэгъунэ гу лърегъатэ: Уэ уощIэ урыс къулыкъущIэу Зэрыщытар Исмэхьилыпщыр; Еджарэ пэт, дэ къытхэтыху Къэхъуакъым хэкур и гум щиху, Уеплъам зэрыадыгэр IупщIу. Лъыгъажи джэгуи щыуэлийт, КъахэлыдыкIыу… «Исмэхьил-бей, адыгэ лъэпкъхэм я нэхъыфIым къыхэкIащ, зи щIыхьыр ин уи император унафэм подполковник къулыкъур зэрихьэу щIэтщ, хахуэрэ псэемыблэжу Очаков деж щызэуащ; иджы шведхэм япэщIэтуи и лIыгъэр къигъэлъэгъуэну щIохъуэпсри нызогъакIуэ мывэ лъапIэкIэ гъэщIэрэщIа медаль тыгъэ къыхуэпщIыну зызгъэлъахъшэу сынолъэIуу», - зыхуегъазэ мин щибл ищIрэ бгъу гъэм Екатеринэ ЕтIуанэм, пащтыхь гуащэм и къуэдзэ нэхъыщхьэу щыта джыназ Потёмкин Григорий, Швед-Урыс зауэ къэхъеям кIуэну щIэлъэIу ХьэтIохъущокъуэр Бытырбыху щиунэтIым. Исмэхьил и цIэр къыщыхощ мин щибл ищIрэ и – мин щибл бгъущIрэ зы гъэхэм екIуэкIа Урыс-Тырку зауэми. Урыс дзэзешэ цIэрыIуэ Суворов Александр, «Измаил» тырку быдапIэр къызэращта ехъулIэныгъэм теухуауэ зи гугъу тщIа Потёмкиным хуригъэхь тхыгъэм щыжеIэ: «Бийм сэмэгумкIэ зритати, подполковник пщы Исмэхьил-бейрэ абы и гъуса Преображенскэ полкым и поручик Гедеоновымрэ псэемыблэжу зауэхэурэ ахэр зытета лъагапIэр яубыдащ». Ар зыIэрыхьа джыназышхуэм дамыгъэ зратынухэр пащтыхь гуащэм щыхуигъэлъагъуэм, Исмэхьил теухауэ хутретхэ: «…ауэ муслъымэнщи, унафэ зэрыпщIщ». Къэзакъхэ Аслъэн, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, журналист: Мин щибл ищIрэ блы - мин щибл бгъущIрэ зы гъэхэм екIуэкIащ Урыс-Тырку зауэ. Тыркум Урысейм Кърымыр къыIэщигъэкIыжын папщIэ кърищIылIа мы зауэм Урысейм и лъэныкъуэкIэ зи бжыгъэр мин зыбжанэм нэблагъэ къэбэрдеидзэ ягъэкIуат, Къэбэрдеишхуэмрэ Джылахъстэнеймрэ щыщ пщыхэмрэ уэркъхэмрэ яхэту, генерал Горич я унафэщIу. Дзэм къыщагъэлъэгъуа хахуагъэм ипкъ иткIэ адыгэ лъэпкъ хэIэтыкIахэм щыщ куэд поручикым щегъэжьауэ подполковникым нэс яIэту офицер ящIахэт. А зауэ дыдэращ урыс импер къэралыгъуэм Аущ-Джэрджий и вагъуэр япэ дыдэу муслъымэным - ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ и къуэ Исмэхьил - щыхуигъэфэщар. Буг къэзакъыдзэм хэт подполковникым (иужькIэ полковник ящIащ) ар мин щибл бгъущIрэ зы гъэм гъатхэпэм и тIощIрэ тхум къыхуагъэфэщащ мин щибл бгъущI гъэм урысыдзэм «Измаил» тырку быдапIэр къыщищтэм зэрихьа лIыгъэм ипкъ иткIэ. Къэзакъхэ я щIалэм зи гугъу ищI дамыгъэм теухуа хъыбарырщ Лермонтов и «Исмэхьил-беймрэ» ХьэхъупащIэ Iэмырхъан къиIуэтэжа «Щэджащэ» уэрэдыжьым къыхэщ ХьэтIохъущокъуэ Исмел-псыгъуэрэ зы нэрыбгэу хуэбгъэфэщэным утезыгъэгушхуэр. Уэрэдыжьым и адыгэбзэ IукIэр зыщIыпIи зэрыщыдмыгъуэтыжым къыхэкIыу, и мыхьэнэр литературэдж Андреев-Кривич Сергей и «Лермонтов и «Исмэхьил-бей» поэмэм теухуауэ» тхыгъэм зэритым хуэдэу къыдогъэсэбэп. КъэумысакIуэм зэрыжиIэмкIэ, абы уэрэдыр къыхицIыхукIынымкIэ Шортэн Аскэрбий къыдэIэпыкъуащ, уэрэдым и псалъэхэр мин щибгъу плIыщIрэ тхуы гъэм дыгъэгъазэм и тIощIрэ бгъум Теунэ Хьэчим, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Елбэд Хьэсэн сымэ урысыбзэкIэ хузэрадзэкIащ: Хэт и уэркъхэм шыфIхэр езыту итам щIэмыфыгъужыр? ХьэтIохъущокъуэ Исмел – псыгъуэрщ! МахуэкIэ ар дунейгъэдахэт, жэщкIэрэ бийр зыгъэгулэзт… Уэращ Къэбэрдейм япэу къыщхьэщыжар… ХьэтIохъущокъуэм хуэзэну къызыхуихуа урыс къулыкъущIэхэри щыхьэт тохъуэ ар «дунейгъэдахэу», нэгъуэщIу жыпIэмэ, цIыху лъагъугъуафIэу зэрыщытам. Мин щий бгъуы гъэм Кавказ Ищхъэрэм щыIа Стегман Л. Р. дохутырым и гъуэгурыкIуэ тхыгъэхэм щыжеIэ: «Къэбэрдеипщ Исмэхьил-бей щызэзгъэцIыхуащ Мэздэгу. Ар урысыдзэм полковникыу хэтщ, Георгий и орденым и кавалерщ, улахуи кърат. И хэкум зэман кIыхькIэ пэIэщIэу щытами, ар абы зыкIи нэхъ гущIыIэ хуэмыхъуауэ лъэIэс зэпытщ. И щхьэгъусэмрэ и къуэмрэ абы щопсэу, щIалэ цIыкIур къэбэрдей уэркъ гуэрым и нэIэ щIэтщ. Пщыр урысыбзэкIи франджыбзэкIи мэпсалъэ, лъагэщ, бжьыфIэщ, щIэныгъэ зиIэ цIыху гъэсам и щэн дыболъагъу». Лермонтовми Исмэхьил-бей япэу ущыIуигъаплъэкIэ Стегман екIуу зэщIилъхьа теплъэмрэ купщIэмрэ щызэзэгъ шыфэлIыфэ гурыхь нэгум къыщIегъэувэ: Хэт хъуну-тIэ мы гъуэгурыкIуэр? Урыс? Хьэуэ! Цей къызэрыкIуэ, Къэптал, хъур пыIэ, щхьэрыхъуэн; И кIэрахъуалъэм, сампIэ щIыкIэм «Куэд текIуэдакъым»,- хужыпIэнщ. Бгырыпх щIэпхащ иджыри щауэм, И сэшхуэр мащIэу мэбыркъауэ. УпщIэ фочылъэм илъу Iэщэр Хужьыфэу и плIэм къыщотIей; Уанэгум ис бгырыс шууейр Къэзакъым сыту езмыгъэщхьрэт?! Пэжщ, сыщыуакъым – ар адыгэщ! Ауэ щытами къамылыфэу, Нэхъ сырыхуфэ къытеуащ; Хэтыху ищхъэрэ хьэуа псыIэм Ипщэрэ дыгъэр хэкIыжащ. ИтIани IупщIщ зэрыадыгэр! И набдзэр Iувщи, къашыргъэнэщ, Нэбжьыцхэр фIыцIэщ икIи кIырщ, ПсынщIэу мэIэбэ, и гур илъщ; ХамэщI щыхабзэр зимыщэным И пащIэ-жьакIэр имыупс; Тенджыз тхъурымбэуэ къыIупс Дзэ сатыритIри хужьыпсщ. Европей щIэныгъэмрэ урыс къулыкъумрэ къызыхэкIар ящызмыгъэгъупщэжыфа щIалэм хузэгуэпу, мин щийрэ и гъэм генерал Дельпоццо Иван, ХьэтIохъущокъуэм теухуауэ и унафэщIхэм хъыбар яхурегъэхь: «Пщы ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил дзэм хэтащ, иужькIэ Екатеринослав ирагъэкIри илъэс бжыгъэкIэ щыпсэуащ, итIанэ Бытырбыху зэманкIэ дэсащ. Георгий лъапIэм и жорым и еплIанэ нагъыщэмрэ налкъутналмэскIэ гъэщIэрэщIа медалрэ зэрехьэ. УрысыбзэкIи франджыбзэкIи мэпсалъэ икIи матхэ, улахуэу сом минищ къехь. Апхуэдиз фIыгъуэ зылъысам теухуауэ сытыт узэгупсысын хуейр? Пэжщ, ар Гумкъалэ щопсэу, ауэ адрей псомкIи ар узэрыщымыгугъын защIэщ: и щхьэгъусэр Къэбэрдейм щиIыгъщ, илъэсипщI зи ныбжь и къуэр уэркъ щIалэ акъылыншэ гуэрым иригъэгъэсэну иритащ. Къэбэрдейм щыкIуэкIэ жорри, медалри, лентIри зыпщIэхехри и жыпым ирелъхьэ». ХьэтIохъущокъуэм жорыр и жыпым зэрырилъхьэр Лермонтов Iэзэу къыщигъэсэбэпащ и поэмэм и кIэухым. ЗэрытщIэжщи, Исмэхьил-бей яукIа нэужь, ар щIалъхьэжыну ежа къомым чыристан дамыгъэр къызэралъагъуу, «джаур хъуар щIым щIэлъыну хуэфащэкъым» жаIэри хыфIадзэж, тхылъеджэм Iуэхур зытетыр къыгурымыIуащэу. Къэхъуар нэхъ IупщI ещI ХьэхъупащIэ Iэмырхъан уэрэдыжьым дэщIыгъуу къихь хъыбарым: «Ар кIуэ пэтми нэхъ куууэ пащтыхьыдзэм хэкIуатэурэ зауэрт, езым къыкъуэтхэр и щIыбкIэ къызэринэкIауэ. И Iэ сэмэгур зэрауIам щхьэкIэ къэмынэу, ар махуэ псокIэ мыувыIэу зэуащ, и Iэпкълъэпкъым шэхэр хэз хъуа пэт, къимыкIуэту. ИкIэм ар шым къехуэхащ… ХьэтIохъущокъуэ Мусэ-кIыхь Исмел бгъэдэхьэу и къэпталыр щитIатэм, и бгъэм жор телъу къилъэгъуащ. «Си къуэшыр джаур хъуащ, и пщэм жор илъщ», - жиIэщ абы гущыкI хэлъуи, и къуэшым и щIыб хуигъэзащ. АрщхьэкIэ адрейхэр арэзы хъуахэкъым. «Ар пащтыхьым и тыгъэу аращ», - жаIащ абыхэм. Исмел къаIэтыжри жорыр зэрыпщIэхэлъым хуэдэу Псыныбэ деж щыщIалъхьэжри фэеплъ сыни трагъэувэжащ». Уэрэдыжьым щызэхуэмыхъу гуэрхэр, псалъэм папщIэ, ХьэтIохъущокъуэр дунейм ехыжа нэужь, «жор» зыфIаща Аущ-Джэрджий и вагъуэр Бытырбыху зэрырагъэхьыжар, Псыныбэр зэры-Псынабэр зэригъэзэхуэжурэ, Андреев-Кривич итIанэми шэч къытрихьэркъым Исмел-псыгъуэр зэры-ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилым. Абы тегъэщIапIэ ищI уэрэдыжьыр адыгэбзэкIэ утыку щIимылъым и щхьэусыгъуэр тщIэркъым, ауэ совет лъэхъэнэм и гугъу умыщIыххи, Лермонтов и тхыгъэр пащтыхь зэманми пхыкIыгъуафIэу щытакъым, нобэми ар зэрызекIуэр плъырхэм хагъэкIа Iыхьэ гуэрхэр чэмущ. ИтIани ХьэтIохъущокъуэр Урысей къэралым и дзэпщ зызымыгъэцIыкIухэм зыщIагъэщIагъуэ зауэлI лъэрызехьэу щытами, апхуэдэ дыдэу Лермонтов и поэмэм хахуэу къыхэщми, ар мин щийрэ плIы гъэм хэкум къэкIуэжа нэужь, урысхэм езэуауэ жызыIэ тхыдэ дэфтэр зэкIэ къытIэрыхьэркъым, къызэринэкIа тхыгъэ мащIэми апхуэдэ гукъыдэж иIэххауэ къыхэщкъым. Ди лъэпкъыр зэкъуэткъым, псори зэзыгъэдэIуэн тхьэмадэ диIэжкъым Тхыдэ щIэныгъэлIхэр иджыри мэчэнджащэ пщыр дунейм къыщытехьами Урысейм щыкIуа зэманми теухуауэ. Нэхъ куууэ Iуэхум хэплъахэм ящыщ тхыдэтххэу Косвен Марки, Тыгъуэн Рашади тегъэщIапIэу къащтэ Исмэхьил мин щийрэ тхуы гъэм къэбэрдей хасэм и пащхьэ къыщихьэм «илъэс тIощIым нэблъэгъэнщ сэ хэкур зэрызыбгынэрэ» жиIауэ зэрыщытамрэ Лермонтов и поэмэм ар илъэс пщыкIуплIым хэкум икIауэ къызэрыхэщымрэ: Пщы Рослъэмбэч зэгуэрым къуэш иIат Ягу имыхужу гуп ахъырзэманхэм. Ар адэм Урысейм иригъэшат, IэщIагъэкIат я плъапIэр урыс къану. Илъэс пщыкIуплIым ибгынакIэт щIалэм И сабиигъуэр щигъэкIуа щIыналъэр, Хамэ хэгъуэгу и хабзэр зыхилъхьапхъэу! УсакIуэм жиIэмрэ езы Исмэхьил и жьэ къыжьэдэкIамрэ ипкъ иткIэ, Косвен ХьэтIохъущокъуэр мин щибл блыщIрэ зы гъэм къалъхуауэ хуегъэфащэ, Тыгъуэным – мин щибл тхущI гъэм, абы Дзэмыхь Къасболэти и акъылэгъущ. IупщIкъым Исмэхьил Урысейм щыкIуа гъэри. Мин щий хыщI гъэм Исмэхьил и адэ Темрыкъуэ хьэж ищIауэ къыщыкIуэжым, Кърымым илъэс зыбжанэкIэ къэнат, абы и адэшыпхъу Жан (урысхэм къагуэхьа нэужь, Дондуков-Корсаков унэцIэр къызытекIа унагъуэр) къалмыкъ хъаным и щхьэгъусэт. А лъэхъэнэм КъуэхьэпIэ адыгэхэр Тыркум и жьауэм щIэту, Къэбэрдейми Урысейм и нэIэ къытету екIуэкIт, ауэ Темрыкъуэ Тыркум иджыри имутIыпща Кърымым и гукъыдэжхэм нэхъ егъэщIылIауэ, абы нэхъ ядищтэу щытауэ хуагъэфащэ. Хьэжым къикIыжа нэужь, абы Псыжь пэгъунэгъуу Хьэжы-къалэ щиухуауэ щытащ. ЗэрыжаIэжымкIэ, Темрыкъуэ и мурадт Къэбэрдейм экономикэм зыщиужьын хуэдэу, щэн-къэщэхун Iуэхухэм зригъэубгъуну, Кърымым къыщикIыжым Iэщэ къыздиша хуэдэуи хъыбархэм къыхощ. Гу лъытапхъэщ Темрыкъуэ а зэманым хьэж зэрищIар Iуэху цIыкIуу зэрыщымытам. Абы и щыхьэтщ а хъыбарыр Нэгумэ Шорэ и тхылъ цIэрыIуэм зэрихуар. «ЦIыхубэм и зы Iыхьэм ХьэтIохъущокъуэхэ къащта муслъымэн диныр зэрахьэт, - щетх Нэгумэ Шорэ «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм». - Мы унагъуэм щыщ зы, Темрыкъуэ, Мэчэм хьэжыщI щыIат. Тэтэрыбзэ зыщIэ абы и къуэш Адэлджэрий цIыхухэм муслъымэн диныр къаригъэщтэн щIидзэщ, мэжджытхэр иухуэри, молэхэри игъэувауэ щытащ». КъэумысакIуэхэм иджыри хуагъэфащэ а лъэхъэнэм ТыркумкIэ нэхъ гъэзауэ щыта къэбэрдеипщхэм я унафэкIэ Темрыкъуэ илъэс зыбжанэ а къэралым щрихьэкIауэ. Исмэхьил абы щыдыщIыгъуауэ плъытэмэ, щIалэм хьэрыпыбзэрэ тыркубзэрэ зэрищIэм и щхьэусыгъуэри наIуэ мэхъу, - щыжеIэ Дзэмыхь Къасболэт «Адыгэхэр: тхыдэм и Iыхьэ щхьэхуэхэр» тхылъым. ЩIэныгъэлIым а хуэгъэфэщэныгъэр щIегъэбыдэ генерал-майор Савельев И. Д. и псалъэхэмкIэ: «Пщыхэм яз ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ-хьэжы иджы полковник ящIа и къуэ Исмэхьил и гъусэу зауэм ипэ Кърымым кIуэри Кафэ (Феодосие) къалэр къащтэху щыIащ». «Абы ипкъ иткIэ, – етх Дзэмыхьым, - ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ и къуэ Исмэхьил и гъусэу мин щибл хыщIрэ и – мин щибл блыщIрэ зы гъэхэм Кърымым щыIауэ плъытэ хъунущ». ТхыдэкIэ тегъэщIапIэ зыхуэдмыгъуэтхэм я зы щапхъэщ Лермонтов ар анэ зыщхьэщымытыж сабийуэ, лъыщIэжэгъум ирихужьа и адэм и гъусэу къэхъуауэ зэрыжиIэр: Телъакъым данэу къэжэр алэрыбгъуи, Ежьу Iущащэ щIэмыжеикIа, Къыщхьэщытари жэщ кIыфI гужьеигъуэрщ, Борэн фий макъырщ Исмэхьил зыпIар! Дунейр и нитIым гуфIэу къыщалъагъум, ХуэгуфIэжар псом япэ уафэгъуагъуэрщ! ЗыщигъэпщкIуауэ щэхуу бгъуэнщIагъ кIыфIым, Къуэш бзаджэнаджэм, Бейболэт лъыифым Ирихужьа и адэр зыщIэсам, Хэхэс хъуагъэххэу гъащIэр къылъысат! ЦIыху лей нэхъей, дунейм ар къыщытехьэм ЩыгуфIыкIыну зы псэ щымыIа; Гуэныхь темылъми, гъащIэр къыщIидзат Нэхъыбэм зэраухым ещхьу, IейкIэ. Анэм и IэфIыр къылъэIэсыххакъым: ЩIакIуэм и хуабэрщ япэу зыхищIар, И сабиигъуэр игъэкIуащ щхьэзакъуэу; И гущэр жьыбгъэрщ хущIэзыупскIар, Мазэгъуэрщ дэджэгуэгъуу игъуэтар! «Ди адэм и унафэм седаIуэри, си гум къыщIитхъыу сикIауэ щытащ сэ ди хэкум. Урысейм сыкIуащ, сфIэмыфIми. Я хабзэри сигу техуэтэкъым сащыхыхьагъащIэм. Гугъу сыдехьурэ зэзгъэщIащ я бзэр, ар зэзгъэщIа нэужьщ я хьэл-щэнкIэ нэхъ щысцIыхуар. Дэ тхэмылъ куэд ядэслъэгъуащ абыхэм, ядэслъэгъуащ дэ зэдмыгъэкIу куэди», - щыжеIэ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил мин щийрэ тхуы гъэм Къэбэрдей хасэм и пащхьэм. «Мин щибл блыщIрэ блы гъэм ХьэтIохъущокъуэхэ, Мысостхэ, Жамботхэ урысхэм амэнэтхэр иратри яхуэпэжыну тхьэ яIуащ», - дыщрохьэлIэ дэфтэр гуэрым. Нэхъ пасэу дызытепсэлъыхьа а лъэхъэнэр Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ ткIийуэ щызэпэщIэува зэмант. Къэбэрдеипщхэр икIуэтыху «амэнэт» зыфIаща щIалэ цIыкIухэр – нэхъыбэу пщы-уэркъхэм я бынхэр - Урысейм яшэт, къызыхэхьэжыну лъэпкъыр Урысейм жыIэщIэ хурагъэщIыныр къыхуамураду. А щапхъэм тетами темытами, дызытепсэлъыхь ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьили, абы и къуэш нэхъыщIэ Адэлджэрии, и адэкъуэшым и къуэ Мысост Рослъэмбэчи Урысейм щеджауэ, урысыдзэм къулыкъу щызэрахьауэ хэкум къэкIуэжахэт. Тхыдэтххэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар зрихьэлIар Потёмкин Григорий дунейм щехыжа лъэхъэнэрщ. Дэфтэр куэдым къыхощ Потёмкин-Таврическэр къэралым и Iуэхузехьэ нэхъыщхьэу щытыху, ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил абы и Iэгъуэблагъэм итауэ, абы и фIыгъэкIэ Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ я зэхущытыкIэри нэхъ къаугъэншэу екIуэкIауэ. Ауэ езы урыс къулыкъущIэхэм зэралъытэмкIэ, я лъэпкъым хачу Урысейм щрагъэджахэр хамэм ягу щыкIыпауэ къекIуэлIэжхэрт. А гурыщIэ дыдэр Лермонтов пкърелъхьэ къэкIуэжагъащIэ Исмэхьил-бей. Хэкум зэрихьэжу, абы кIуэрыкIуэм тету лажьэ зимыIэ къэзакъ щIалэр IэщIоукIэ: И шыр бгъэдехуэри захуабзэу, ЩIоупщIэ урысыбзэ къабзэу: «ЖыIэт, къэзакъ, мы Iэгъуэблагъэр Куэд щIауэ нэщI мы зэрытлъагъуу?» «Уи лъэпкъ мышынэу къигъэщIам Урысхэм щышынэн щыщIидзэм, ХамэщIхэм зыщытIфIигъэпщкIуащ; Илъэс етхуанэр нобэ къидзэ». Къэзакъыр щымщ; арщхьэкIэ уэ Адыгэм, сэшхуэ Iэпщэр пкъузу, КъыпщыщIыр зэрыгъэщIэгъуэн! Сыт-тIэ пыгуфIыкIам урысыр?! Еууей! Хуэфащэр къыщыщIащ: Лъыр щIож; псэр хэкIри диижащ Къэзакъыу гушыIэн зыфIэфIыр… «Амэнэтхэм я нэхъыбэр а зэманым щыIа урыс тетыгъуэм и бий кIэуфIыцIу я хэкум къекIуэлIэжхэти зэрахузэфIэкIкIэ я губжьыр урысхэм тракъутэт. Апхуэдэ леймыгъэгъухэм я зы щапхъэщ амэнэту щыта Исмэхьил-бей, а цIэр зезыхьэ Лермонтов и поэмэм и лIыхъужьыр», - жеIэ япэу ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил и цIэр Лермонтов и поэмэм езыпхауэ хуагъэфащэ Пожидаев В. П. АрщхьэкIэ Косвен Марк абы и акъылэгъукъым. «ХьэтIохъущокъуэр амэнэту зэи щытакъым, - жеIэ щIэныгъэлIым. - Лермонтов и Исмэхьил-бейр тхыдэм хэта ХьэтIохъущокъуэм къызэрытращIыкIар зыукъуэдияр Андреев-Кривичщ. А къэумысакIуэм и фIыгъэщ зэи утыку имылъа ХьэтIохъущокъуэм теухуа архив дэфтэрхэр утыку къызэрырихьар, и гъащIэ гъуэгур нэхъ IупщIу уигъэлъагъуу. Арами, Исмэхьил Андреев-Кривич къызэригъэлъагъуэм хуэдэу щытауэ тхыдэр щыхьэт техъуэкъым». Косвен тригъэчыныхьу жеIэ: «Кавказ къулыкъущIэхэм я тхьэусыхафэхэм тхылъеджэр игъэбэлырыгъын хуейкъым ХьэтIохъущокъуэм и политикэ плъапIэхэм я IуэхукIи Къэбэрдейм абы щрихьэкIа гъащIэм теухуауи». Косвен жиIэм щыхьэт тохъуэ ищхьэкIэ къыщытхьа, «Къэбэрдей Лъэпкъ Хасэм и пащхьэм мин щийрэ тхуы, мин щийрэ хы гъэхэм ХьэтIохъущокъуэ Исмел щыжиIа псалъэуэ» Къэрмокъуэ Хьэмид и фIыгъэкIэ адыгэбзэкIэ къэдгъэсэбэпыну Iэмал зыхуэдгъуэтыр: «Къэрал лъэщым дыщригъунэгъукIэ, ар къызэрытхуэщхьэпэным иужь дитын хуейщ дэ, ди щхьэр тхъумэжын папщIэ. Фи фIэщ фщIы, си лъэпкъэгъу лъапIэхэ, ди акъыл дитыжмэ, ди гъунэгъу къарууфIэм и ней зыщыдгъахуэ зэрымыхъунур. Ди гум зэи имыху ди адэжь Iущхэм я уэсятщ а къэралышхуэм и жьауэм дыщIэтын хуейуэ. Фэри зэрыфщIэщи, динкIэ ди благъэ Тырку къэралыр къарууншэ дыдэ хъуащ… Къэжэрхэр муслъымэнми, зытетыр дэ дымыгъэкъабыл дин зехьэкIэщ (зи гугъу ищIыр зэрыщиитхэращ), я лIыщхьэхэр зэгурыIуэкъым, зы унафэ яIэкъыми, зыр зым щыхьэжауэ зэрошх. Дэри дызыпэмылъэщынум дыпэуври, ди щхьэр хэтлъхьащ, ди пщIэри ехуэхащ. Акъыл зиIэмрэ и хэкур фIыуэ зылъагъумрэ къыгурыIуэнщ дыщыунэхъуну махуэр къызэрыблэгъар. Зи щIыхьыр лъагэ хасэ, дэ псоми долъагъу икIи зыхыдощIэ ди хуитыныгъэр тфIэкIуэдынкIэ шынагъуэ зэрыхъуар. Апхуэдэ насыпыншагъэр, и щхьэр течауэ жысIэнщи, зи лажьэр дэращ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ дэ, уеблэмэ зэунэкъуэщхэми, ди акъыл зэтехуэкъым. Абы къыхэкIкIэ ди лъэпкъри зэкъуэткъым, псори зэзыгъэдэIуэн тхьэмадэ диIэжкъым. Пщы щIалэхэр нэхъыжьхэм едэIуэжкъым, я нэр щIалагъэм къыщепхъуэри, гу лъатэкъым ди лъэпкъым и кIуэдыжыгъуэр къызэрыблэгъам: щхьэзыфIэфIхэм я зэранкIэ ди лъэпкъым къытохуэ ди гъунэгъухэм я губжьыр, дяпэкIи къытехуэнущ, абы дытетынумэ». ХьэтIохъущокъуэм жиIэм тепщIыхьмэ, абы а зэманым и мурадтэкъым икIи фIэзахуэтэкъым узыпэмылъэщыну бийм упэщIэувэу зыбгъэкIуэдыжыныр. Зи гугъу ищI къэралхэм ар езыр и щхьэкIэ щыIат, я къару здынэсыр зауэлI IэщIагъэкIэ игъэунэхуат. Ауэ ХьэтIохъущокъуэр хэкум къэзышэжу а хасэр зэхуишэсын хуей щIэхъуа щхьэусыгъуэр IупщI хъун папщIэ, абы ипэ Къэбэрдейм щекIуэкIа илъэс зыбгъупщIым дримыплъэу хъунукъым. Мин щибл бгъущIрэ зы гъэм Яссы къалэм Урысеймрэ Тыркумрэ щызэращIылIа мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, Кърымыр Урысейм хыхьэри, мин щибл блыщIрэ плIы гъэм Кайнарджи ЦIыкIу зэгурыIуэныгъэмкIэ Тыркум Къэбэрдейр Урысейм зэрыритам и Iуэхури нэгъэса хъуат. Абдеж щыщIедзэ Къэбэрдей хэкур IыхьитI изыщIыкIа бэлыхьу Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ я зэпэщIэтыныгъэм. Ар къызэрыхъуа щIыкIэм Хьэткъуэ Самир щытопсэлъыхь «Хьэжрэт Къэбэрдей» тхыгъэм. Мин щибл бгъущIрэ зы гъэм шэрихьэт хабзэр щызэтеува Къэбэрдейм, Урысейм езым и нэIэ щIэт суд щIапIэхэр къыщызэригъэпэщыну иужь йохьэ. «ХейщIапIэхэр къызэIуахыным щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар хабзэ Iуэхухэр Урысейм и бий щхьэмыгъазэ ефэндыхэм яIэрыхьати аращ, - къехь щIэныгъэлIым Грабовский Николай и тхыгъэм щыщ пычыгъуэ. – А ефэндыхэм муслъымэн диным и хабзэхэр къагъэсэбэпурэ къагъэтIасхъэрт Урысейм Къэбэрдейм щыщIикъузэн щIидза и унафэр». Мин щибл бгъущIрэ зы гъэм щегъэжьауэ Къэбэрдейм ит урысыдзэм и бжыгъэм хохъуэ икIи а илъэс дыдэм Гум деж быдапIэщIэ щагъэув. Мин щибл бгъущIрэ тIу гъэм Къэбэрдеймрэ ПсыжьадрыщIрэ я зэхуакум Дон къэзакъыдзэм и полких ирагъэтIысхьэну «Унафэшхуэ» къыдагъэкI, арщхьэкIэ къэзакъхэм зыкъаIэтри Iэпхъуэн ядэркъым. А гъэ дыдэм и мэлыжьыхьым Екатеринэ ЕтIуанэм Кавказым ит урысыдзэм и тепщэ Гудович Иван унафэ къыхурегъэхь Къэбэрдейр Урысейм щыщ хъупэн папщIэ ищIэн хуейхэр къыхуигъэлъагъуэу. «Къару къудейкIэ мыхъуу, зэрыхъукIэ феубзэурэ, захуагъэм фытетурэщ къызэрыдэфхьэхын хуейр бгырысхэр», - иджыри зегъэгумащIэ пащтыхь гуащэм. Мин щибл бгъущIрэ щы гъэм Къэбэрдеишхуэми Джылахъстэнейми пащтыхь гуащэм и унафэкIэ урыс «Лъэпкъ хейщIапIэхэр» къыщызэIуах, суд щIапIэ нэхъ цIыкIухэм Мэздэгу щыIэ «ХейщIапIэ Лъагэр» къащхьэщыту. Къэбэрдейхэр Урысейм и гъунапкъэм унафэншэу икIыну хуимыту ягъэув. Лъэпкъым игъащIэ лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэхэр паубыд мэхъу: хьэщIагъэкIэ цIыху ирагъэблэгъэнуи (бийхэр ягъэпщкIуну Iэмал ямыIэн хуэдэу), гузэвэгъуэ зытелъым щтапIэ иратынуи, арыххэу зэхуэсынуи къыхуамыдэу къытракъузэ. А унафэхэр зэрышэчыгъуейм и щыхьэту, тIэкIу ипэ дилъадэми, мин щий пщIы гъэм и жэпуэгъуэм ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилрэ Булгаков-генералымрэ зэрызэщыхьауэ щытар дигу къэдгъэкIыжынщ. КъалэкIыхьым пэмыжыжьэу, Балъкъ Iуфэ деж цIыхухэр щызэхэтщ жаIэу хъыбар зрагъэщIа Булгаковыр абыхэм яхохьэри щIызэхуэса щхьэусыгъуэм щIоупщIэ. Булгаковым и шугъусэ Левитскэм зэриIуэтэжымкIэ, абдеж дыдэм щыт ХьэтIохъущокъуэм, «и нэр мыджылу», цIыхухэр езым и гукъыдэжкIэ зэрызэхуишэсар щыжиIэм, генералым «Си унафэ хэмылъу мыпхуэдэу цIыхухэр зэхуэпшэсыну ухуиткъым», - жриIащ. Абы фIэкIа хэмылъу, ХьэтIохъущокъуэр, «и акъылым икIыным нэса фIэкIа умыщIэну» къэуцIыплъри: «УгушыIэу ара? Къэбэрдеипщ лъэпкъыжьу сыкъызыхэкIамрэ си нэхъыжьыгъэмрэ къызат сэ хуитыныгъэ цIыхухэр сыщыхуей щIыпIэм сыхуеиху щызэхуэсшэсыну», - жиIэри къыпэпсэлъэжащ. Урыс унафэм къэбэрдейхэм я гъащIэр хъуэжыкIафIэ зэримыщIар Лермонтов и сатырхэми къагъэлъагъуэ: Зэгуэр, ГумцIыкIу игъафIэ Iуфэм, Жану щыщхьэпрылъу мывэм; Мэшыкъуэ махуэ къигъэушыр Бещто и къуагъым щыгъуэлъыжым; ХамэщI гъунапкъэхэм бгъурысу Щытхъэжт я къуажэхэм бгырысхэр. Я ныбжьэгъугъэм иригушхуэт, Игъуэтт гъуэгу тету къыIухьам Бысым, хьэзырт и хьэщIэнышри; Щхьэхуитт адыгэр, ехъулIат. ХъыбаркIэ бгыхэм щхьэдахауэ Я пщащэ дахэхэр зэкIужт; Тхьэмадэ зи щхьэ къетхъухахэм ЩIалэщIэхэр зэрагъэкIужт. Уэрэдхэр нэжэгужэ защIэт, Къыхэмыхьат абы я гъащIэм Иджыри дыщи, урыс Iэщи! «ХейщIапIэ судхэм я Iуэхур» Урысейм щхьэусыгъуэ зэрищIар Къэбэрдейр и щIыпIэм иIэпхъукIыным зэрыхуэкIуа щIыкIэм гунэсу топсэлъыхь тхыдэ щIэныгъэлI Ало Тимур: «Мин щибл бгъущIрэ щы гъэм Урысейм Къэбэрдейр и унафэм зэрыщIигъэувэн IэмалыщIэхэр къигупсысри къигъэсэбэпын щIидзащ. Иджыри къэс щIы Iыхьэхэр пачу зэрыщытам къыдэкIуэу, иджы хейщIапIэхэр къызэIуахыурэ, адыгэхэм я псэукIэ хабзэхэр зэIащIэрт. Апхуэдэ щIыкIэу зэрыпхъуакIуэм и унафэр щIыналъэм щиукъуэдийм, къэбэрдей хэкум пщIэрэ щхьэрэ зиIэу ис пщыхэр хэдэн хуей хъуащ: е хэкум къинэу хуитыныгъэр яфIэкIуэдын, е ПсыжьадрыщI деж щылъ КъэбэрдеищIым Iэпхъуэу щхьэхуиту къэнэн. Урыс империем къащхьэщигъэува хейщIапIэхэм Къэбэрдейр еныкъуэкъун щыщIидза мы лъэхъэнэращ тхыдэ щIэныгъэм «шэрихьэт зэщIэхъееныгъэ» фIэщыгъэмкIэ къыхэнэжа Iуэхугъуэу къэбэрдейхэм я «ПсыжьадрыщI IэпхъуакIуэхэм» я къежьапIэр». А зэман дыдэращ Лермонтов и поэмэ зи гугъу тщIыми къызэщIиубыдэр: СытынкIэ хъун езыхулIар Я Адэжь хэкур хыфIадзэным Хамэ хэгъуэгум Iэпхъуэжахэр Къумым я лъапсэ щаухуэну? Тхьэ лIыкIуэм и нэмыплъ? Блэгъуаплъэ? Армыра мыгъуэ! Зэхахащ Бий бзаджэ я щIым къебгъэрыкIуэу, Хьэтыр зимыIэ хьэщхьэрыIуэ, И уафэгъуагъуэм уэр дэгуIэу, Къару хэмыщIкIи узэдащ. ФIым къыщхьэщыж адыгэлI пагэр КъэмыскIэу малIэ, и пщIэр лъагэу; И унэ къыщIэна нысащIэм Къыкъуэтщ и къамэ дзэ тIуащIэр. Лейм игъэшынэу, мащэм щыщтэу И губгъуэ хуитхэм ар икIыныр Iэмал зимыIэт, ауэ пщылIу Бийм дэпсэунырт лъэмыкIынур. ИфIэфIщ адыгэм гъащIэ щэху, Хэкужьым гум зыщегъэпсэху, Ауэ лIы хахуэм хуитыныгъэм ЩIитынущ хэкуи гупсэхугъуи. «Урысхэм ящIэр дгъэемыкIуу, Ауану ираубыд ди щIыгур; Уи къуапэхэм, Бещто нэщхъыцэ, Тхьэр ягъэпцIащ лъэхъу ирамыдзмэ!» - Дэтхэнэ зыми илът ар игу. Бещто, зыхищIэу я гупсысэр, Иджы ней-нейуэ къеплът урысхэм, Е пшэ Iэрамэ фIигъэтIысхьэт Бырыбу къуршхэм я щхьэщыгу. «Мин щибл бгъущIрэ плIы гъэм, Урысейм и хейщIапIэхэр зыхуригъэщIыжын и мураду, Къэбэрдейм зыкъиIэтащ, – етх Хьэткъуэ Самир. - ЗыкъэзыIэтахэр изыгъэкIуэта урысыдзэр щIыналъэм мазибгъукIэ итащ. Мин щибл бгъущIрэ тху гъэм Къэбэрдейм а щхьэусыгъуэ дыдэр иIэу Iэуэлъауэшхуэ къыщыхъейм, аргуэру урысыдзэр кърашэри мазитхукIэ итащ, пщы-уэркъ куэд «бгым ихьэжахэщ». ЗыкъэзыIэтахэм я пашэу щыта подполковник ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил, абы и къуэш нэхъыщIэ подполковник ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрий, подполковник Хьэмырзэ ХьэтIохъущыкъуэ сымэ ягъэтIысри Екатеринослав ирагъэшащ». Глазенап и хъунщIэтеуэхэр Мин щибл бгъущIрэ блы гъэм Исмэхьил пащтыхьыгъуэр зылъыса Павел Езанэм йолъэIу и щыуагъэр хуигъэгъуу дзэм хигъэхьэжыну, арщхьэкIэ хуит къищIыркъым. Мин щийрэ тIу гъэм пщым иджы Александр Езанэм зыхуегъазэ хэкум игъэкIуэжу пащтыхьыгъуэм и фейдэ хэлъу къигъэщхьэпэну. Шэч хэмылъу, пащтыхьыгъуэр а зэманым апхуэдэ фейдэ хуэныкъуэт, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мин щибл бгъущIрэ бгъу гъэм Екатеринослав щаIыгъ ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрий къыщIэпхъуэжу Къэбэрдейр зэрызэщIигъэхъаерэ, зэпэщIэтыныгъэр нэхъ гуащIэ хъуат. Адэлджэрий и цIэращ икIи зэпхар япэрей къэбэрдей Iэпхъуэгъуэр. Мин щийрэ тIу гъэм Кавказ Гъунапкъэм и унафэщI Кнорринг Карл етх: «Мин щибл бгъущIрэ бгъу гъэм Къэбэрдеипщ къаугъэшыхэм яз ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрий Новороссийск къикIуэсыкIыжу и хэкум къызэрыщIэпхъуэжрэ, цIыхубэм и гупсысэкIэр егъэутхъуэ. Илъэсищ къэс зэ ирагъэкIуэкI хеящIэ хэхыгъуэр къэсащ, арщхьэкIэ Адэлджэрий цIыхухэм ар ямыдэну къыхуреджэ, Къэбэрдейр япэм зэрыщытам хуэдэу щхьэхуит ищIыжын и мураду». Мин щийрэ тIу гъэм къэбэрдейхэм щIэрыщIэу урыс тетыгъуэм зыхуагъазэ, - иджы Мысост Рослъэмбэч я пашэу, - икIи хэхыныгъэхэр ирагъэкIуэкIын зэрамыдэм къыщымынэу, хеящIэхэр зыщIэс унэхэр зэтракъутэ. Къэбэрдейхэр ПсыжьадрыщI Iэпхъуэурэ Тыркум и жьауэм щIэт кIахэ адыгэхэм ягухьэну Iэмалрэ щхьэусыгъуэрэ къызэрыкъуэкIым урыс тетыгъуэр игъэгузавэрт. Мин щийрэ щы гъэм къэбэрдейхэр къухьэпIэ адыгэхэм ялъэмыIэсыфын хуэдэу, «Кисловодск» зыфIаща Нартсанэ быдапIэр яухуэ. Кавказ Гъунапкъэм и унафэщI Цицианов Павел икIэщIыпIэкIэ хэхыныгъэхэм щIадзэну унафэ къащыхуищIым, къэбэрдейхэм Iэщэ къащтэну мурад зэращIар хэIущIыIу мэхъу. Абы къигъэлыба джыназым къэбэрдейхэм яхуригъэхьа тхыгъэр тхыдэм къыхэнащ: «Си лъыр шыуаным итым хуэдэу къокъуалъэ, си Iэпкълъэпкъым и Iыхьэ къэс мэкIэзыз фэ жыIэмыдаIуэхэм фи лъыр фи щIым зыщIезгъэфыну сыхуэпабгъэу, - яхуитхт Цициановым къэбэрдейхэм. - Сэ си псалъэр лъыкIэ зэрызгъэпэжынум шэч къытевмыхьэ, ауэ иджыри вжызоIэ: фи акъыл фыкъихьэж, си унафэр къызэрыфIэрыхьэу, хеящIэхэр хабзэкIэ хэфхи фыбэяу. «Хьэуэ» жыфIэрэ, сынывэлIэлIэну фыщымыгугъ, зэгурыIуэн щIэддзэнущи… Фыпэплъэ вжызоIэ сэ си хабзэкIэ дызэрызэгурыIуэнум - мыжурэхэм, топхэм, псыежэхым хуэдэу уэру ежэхыну фи лъым я бзэкIэ; псы утхъуакъым фи хэкум ит псыежэххэм щежэхынур, фи унэрысхэм я лъым ириIа псы плъыжьыбзэщ». ИлъэситI дэкIынурэ, Баку дэхьэпIэм деж Цициановым и щхьэ щыпаупщIар Тегеран шахым хурагъэхьынущ, абы пэIэщIэ и пкъыр къалэ дэхьэпIэм деж, - блэкIри къыблэкIыжри теувэфын хуэдэу, - щыщIатIэнурэ. Ауэ зэкIэ абы Къэфкъазым ит урысыдзэм и тепщэ Глазенап Григорий унафэ хуещI къэбэрдейхэм зыхащIэн хуэдэу гуащIэу ебгъэрыкIуэну. Глазенап Къэбэрдейм щригъэкIуэкIа теуэ псори тхыдэджхэм Бахъсэн псыхъуэ щекIуэкIауэ жаIэ. Абыхэм я зы щапхъэщ мин щийрэ плIы гъэм, накъыгъэм и бгъум екIуэкIа зэхэуэр. Урысхэм къапэуват зи бжыгъэр минрэ щитхум нэс «Къэбэрдей афэджанэдзэр». ЕтIуанэ зэхэуэшхуэр накъыгъэм и пщыкIуплIым хуэзащ. «Тафэ зэхуабзэм тету, Шэджэм зэпрыкIыпIэм верстих хуэдизкIэ блэкIа нэужь, ди зауэлI гупыр Шэджэм къызыдэж мэзылъэ къуэладжэхэм нэсащ, абдежым Щхьэлыкъуэпсым и къудамищрэ иджыри нэгъуэщI псыежэх цIыкIу зыбжанэрэ кърижэрт, - яIуэтэж урыс дэфтэрхэм. - Абыхэм я Iуфэм къэбэрдей къуажэ пщыкIутI Iуст, бийм зэрыпэщIэувэным хузэгъэпэщауэ: уэрамхэр датIыкIат, блэкIыпIэхэр мывэ зракIута гухэмкIэ къыIуащIат; унэ нэхъ быдэхэмрэ къуацэ-чыцэмрэ фочрэ шабзэкIэ узэда нэщанауэхэм зыщагъэпщкIуат. Лъэсрэ шуууэ къежьа къуажэдэсхэм уэркъхэр пашэу къабгъурытт, къару нэхъ лъэщхэм къуэладжэхэм я куупIэхэм зыщагъэпщкIуат. Къэбэрдейуи, шэшэнуи, къэрэшейуи, осетинуи, нэгъуэщI бгырыс лъэпкъыуи къытпэувахэр псори зэхэту мин пщыкIузым нэст». Урысхэр бжыгъэкIэ нэхъ мащIэми, генералитху зи пашэ дзэр жыжьэрыуэ топхэмкIи, фочхэмкIи зыхуей хуэзэпауэ узэдахэт... ГурыIуэгъуэт зауэ-банэм хэмыкI къэралыгъуэшхуэм зэманым декIуу зэщIиIулIа дзэр зыпэува бгырысхэм куэдрэ зэрызамыIыгъыфынур. Къэзакъхэм а хъунщIэтеуэхэм теухуауэ загъэщIагъуэу зэхалъхьэжа уэрэдми къыбгурегъаIуэ ар: Къэбэрдейхэ, фыкъызэфIэмыщIыж! Фи афэджанэхэр ди дежкIэ зырикIщ! Бгыщхьэм фыкъытени нэхъыфIщ Ди мыжурэпэхэм фыкъыфIэпIиикIыу фыфIэлъ нэхърэ… Муслъымэнхэ, фримыгушхуэ Фи Iэщэмрэ фишхэмрэ, Дыщэмрэ дыжьынымрэ фигу пывгъэкIи, ЩIым фи натIэр телъу, Александр фыхуэтхьэджэ ГущIэгъу къыфхуищIыну, Фи лъэгуажьэхэр хуэвгъэщхъ Пащтыхьхэм я нэхъ иным. Абы фи жыIэдэIуагъым и хьэтыр илъагъунщи, Фи махуэхэр нэху фхуищIыжынщ. Дэ мэл пшэрхэмрэ вы гъэшхахэмрэ Тыгъэу къытхуздэфши фыкъакIуэ... Андреев-Кривич зэрыжиIэмкIэ, Лермонтов Iэргун деж щекIуэкIа хуэдэу поэмэм къыщигъэлъагъуэ зауэ-банэр ипэжыпIэкIэ Глазенап Бахъсэн псыхъуэм, Къызбрун пэмыжыжьэу къыщиIэта хъунщIэтеуэращ: БлэмыкIыфыну зэрыпхъуакIуэр Псыхъуэ дэхьэпIэр къыIуащIащ; Мывэрэ жыгрэ зэгъэкъуауэ Iэргуным тырагъэзэгъащ. НэгъуэщI зы гъуэгуи кIуэкъым къуажэм, Бгырысхэм я гур къихьэжащ: «Хьэзырщ уи мащэр, бзаджэнаджэ!» АрщхьэкIэ бийр къытозэрыгуэ, Топ уафэгъуагъуэу щхьэщыукIыр Пшагъуэбэм щыблэу къыхоблыкI… Хъийм икIа нэмыукIытагъэ Мис апхуэдэ щытыкIэт зэрытыр Къэбэрдейр мин щийрэ плIы гъэм, тезырыр трахыжу Бытырбыху илъэситкIэ дэса нэужь, ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил хэкум къыщыкIуэжам. Абы теухуа унафэр пащтыхьым шыщхьэIум и тIощIым къэралкIуэцI IуэхухэмкIэ министр Кочубей Виктор хурегъэхь: «Полковник ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил-бей Кавказ Хъийм дгъэкIуэжыну мэлъаIуэри, щIыпIэр зэрицIыхум, Iуэхуми зэрыхищIыкIым ипкъ иткIэ къытхуэщхьэпэну сыщогугъ. Фэ езым фщIэжынщ ар нэхъ къызэрывгъэсэбэпыну щIыкIэр. Цицианов джыназым къулыкъу щхьэхуэ къритыху, ар фи унафэм щIэтын хуейщ». Хэкум къагъэкIуэжын ипэ Бытырбыху щрихьэкIа зэманым итхауэ хуагъэфащэ ХьэтIохъущокъуэм «Кавказым щыпсэухэм ятеухуа Запискэхэр». Ар и утыку псалъэу мин щийрэ плIы гъэм Исмэхьил къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министерствэм къыщыпсэлъауи къыхощ Дзэмыхь Къасболэт и тхыгъэ «ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил теухуауэ къэхутэныгъэщIэхэр» зыфIищам. Къэбэрдейм щекIуэкI зэрызехьэр гъэзэкIуэжа зэрыхъун Iэмал лъыхъуэ урыс тепщэгъуэм и пащхьэм Исмэхьил хэкIыпIитху ирелъхьэ: 1. ХейщIапIэ нэхъыщхьэр Гумкъалэ щрыреIэ, Къэбэрдеишхуэмрэ Джылахъстэнеймрэ ит къуажэ къэс дэт хейщIапIэ нэхъ цIыкIухэр абы и унафэ щIэту. Абы щылажьэхэу, ауэ, Iуэхум зэрыхамыщIыкIым къыхэкIыу, зэраныгъэшхуэ къэзыхь къэзакъхэмрэ къулыкъущIэхэмрэ IугъэкIын хуейщ. 2. ХейщIапIэхэм Iуэхур щызэхагъэкIкIэ Къэфкъазым щыпсэухэм я хуитыныгъэм, бгырысхэм игъащIэ лъандэм къадекIуэкI хабзэхэм я хьэтыр ялъагъупхъэщ. Дэтхэнэ зыми езым и мылъку, къарукIэ зыми къытримыхауэ, бгъэдэлъын хуейщ, нэгъуэщIым ейм хэмыIэбэу; абы ебакъуэр къэбэрдейм щызекIуэ хабзэхэмкIи урыс хабзэмкIи ягъэпшынэну къатохуэ. 3. Абазэхэр япщхэм я унафэ щIэгъэувэжын хуейщ. 4. Къэфкъаз Хъийр зытращIыхьа, къэзакъ къуажэхэр щаухуа Къэбэрдейхэм къытраха щIыхэр иратыжын хуейщ; апхуэдэ Iэмал щымыIэмэ, ящIу щытахэм пэрыуэ къыхэмыкIыу, хуиту икI-ихьэу щызекIуэн хуейщ, абы къикIыр - Iэщ щагъэхъунуи, гъавэ щасэнуи хуиту, апхуэдэ хуитыныгъэ къезыт хуэдэу щыт, ауэ лейуэ гугъу езыгъэхь «пропускхэр» къыIахын хуэмейуэ. 5. Къэбэрдеипщхэм я пщылI щIэпхъуэжахэу Хъийм къетIысэкIахэр зы къэмынэу зейм етыжын хуейщ. Захуагъэм и хьэтыркIэ мы къыхэтлъхьар ди пащтыхь махуэм къабыл ищIмэ, апхуэдиз зауэлIрэ Iэщэрэ абдежым щIыщаIыгъын, апхуэдиз мылъку щIагъэкIуэдын щхьэусыгъуэ щыIэнукъым». Бгырысхэр зэи къарукIэ пхуэгъэIэсэнукъым, я хьэтыр умылъагъуу хъунукъым, - арат Исмэхьил и гупсысэми и псалъэми къыхэщыр. Пщым Кочубей и акъылэгъу хъуа щхьэкIэ, Цициановым а къэпсэлъыгъэм «Хъийм икIа нэмыукIытагъэ» фIищащ, икIи зыри къабыл ищIакъым. Къэбэрдейхэм зыкъыщIаIэтар ахэр нэхъапэIуэкIэ Тыркум, иджы абы къыхэхьэжа Персием къызэщIагъэстри аркъудейщ, - жиIащ Цициановым. Мин щийрэ тху гъэм гъатхэпэм и ебгъуанэ жэщым Глазенап Балъкъ деж Къэбэрдейм урысыдзэр щрешэри «къуажэ жыIэмыдаIуэ пщIей зэтрегъасхьэ». Апхуэдэ хэщIыныгъэ зыгъуэта Къэбэрдей жылэр щхьэхуимыту йокIуэт, цIыхубэм и зы Iыхьэм тхьэ ирагъаIуэри амэнэтхэр къыIах, адрейхэр я пашэхэм я гъусэу ПсыжьадрыщI мэIэпхъуэ. Къэбэрдейм щекIуэкIа зэрызехьэм Урысейм дежкIэ мыхьэнэуэ щиIар къегъэлъагъуэ мин щийрэ тху гъэм Александр Езанэм езым и сурэтыр тету медалыщIэ - «Къэбэрдейхэм зэрезэуам папщIэ» («За битву с кабардинцами») - къызэрыдигъэкIар. Абы епха хъыбарым къеIуатэ мы медалыр мин щийрэ тху гъэм къэбэрдейхэм иращIылIа зауэм къыхэжаныкIа къэзакъыдзэм щыщу цIыхуийм зэрыхуагъэфэщар. Къэбэрдейм зыкъызэриIэтар Урысейм щIызэхищIа щхьэусыгъуэхэм я нэхъыщхьэр пащтыхьыгъуэм Кавказым щиухуа лъэмыжыр – Куржымрэ Кавказ Хъиймрэ зэпызыщIэ гъуэгур - зэхуэщIа зэрыхъуарт. «Си гуапэ дыдэ хъуащ, - хуетх Александр Езанэм Глазенап, - къэбэрдейхэр тIэунейрэ - накъыгъэм и пщыкIуплIымрэ мэкъуауэгъуэм ипщIымрэ - зэрызэтепкъутар. Иджы сыпщогугъ зэрыхъукIэ нэхъ псынщIэу Кавказ Гъунапкъэр Куржым пыпщIэжыну». «Къэбэрдейм щхьэхуимыту КъухьэпIэ Шэрджэсейм Iэпхъуэн щыщIидзар мин щийрэ плIы-мин щийрэ тху гъэхэм Глазенап иригъэкIуэкIа зэтекъутэхэм яужькIэщ», - щетх Хьэткъуэ Самир зэхэуэхэм я гуащIагъри абыхэм цIыху бжыгъэу хэтахэри къыщигъэлъагъуэу, ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа тхыгъэм. «Гу лъытапхъэщ, - жеIэ щIэныгъэлIым, - къэбэрдейхэм я Iэпхъуэныр зы адыгэ хэгъуэгуу щыту, псоми зэдаIыгъ адыгэ хабзэм тету, зы лъэпкъ – зы къэралыгъуэ зэхэтыкIэ щызекIуэу Шэрджэсей цIэр зезыхьэ щIыналъэм и гъунапкъэхэм имыкIыу зэрекIуэкIар». А Iэпхъуэ гугъум цIыхубэр фIырыфIкIэ зэрытемыгушхуар Лермонтов и едзыгъуэхэми къаIуатэ: ФIы зэфэзэщыр хэт и махуэ, ГуфIэгъуэ псоми иIэщ пIалъэ. Зэгуэрым, дыгъэ къухьэжыгъуэу Бгы лъапэм пшагъуэр тегъуэлъхьат, Ауэ а жэщым и тыншыгъуэ Зы къуажэдэси имыщIат. IэубыдыпIэншэт я Iэхъушэр, Гув шэрхъхэм хьэлъэр яхуэмышэт; Гуащэ кIэзызхэм сабий гъуэгхэр ЯIыгът щхьэгъусэм пэгъунэгъуу; Шым шэсти щIакIуэр зэзыпхъуэкI Я адэхэр теувэт гъуэгу, Щыму фокIэщIхэр яузэду. КIуэрыкIуэм мафIэ зэщIагъэстт: Здамыхьыфынухэр ягъэст. МахуэщIэр Iуащхьэм щхьэщыувэу Бгы лъапэм нэхур щытыридзэм; Пшагъуэбэ Iувыр шхыIэн псыфу Жьы къэушам ящытыридзым; Нэм къиубыдащ къуажэ нэщIыбзэ Псэ Iуту цIыху зыдэмысыж, Губгъуэ нэщIышхуэ, мафIэ лыгъэ, Гу блэкIыгъащIэм и лъэужь. Сэ згъэпудынукъым пщы напэр Лермонтов и Исмэхьил-бейрэ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилрэ щызэплъыткIэ, сыт тхыдэмрэ литературэмрэ зэтехуэу зэIэпахыр жыпIэмэ, ар а лIы махуэм дэплъагъу псэ къабзагъырщ. Исмэхьил-бей и жьэр зэщIихыху, хэт епсалъэми, зэхэпхыр фэрыщIыгъэ зыхэмылъ псалъэ гунэсщ. А мэкъамэ гурыхь дыдэр къыхоIукI пщым зэринэкIа дэфтэр гъущэ къомми: пащтыхьым зыхуигъазэми, унафэщIхэм яхуэтхьэусыхэми, и лъэпкъэгъухэм яхэпсэлъыхьми, бий дыдэм и пащхьэ зыщиухейми, абы и псалъэр мэIу, гурэ псэкIэ имыгъэва Iуэху зэрытемыпсэлъыхьыр нэрылъагъу пщищIу. Ауэ Лермонтов и щIалагъкIэ бгырыс хъыжьагъыр игу нэхъ хэхьэми, Кавказым щыпсэухэр нэгъуэщI цIыху лIэужьыгъуэу, гъащIэм уасэшхуэ хуэзымыщI лIы гуащIэхэу къыщигъэлъагъуэ куэдрэ къохъу. «ДаIэ урысхэр, лъы хуейщ мыхэр!» - яхужеIэ усакIуэм къэзэуатым дэкI щIалэхэм. «Сэ лъы слъагъуну сфIэфIщ», - Iурелъхьэ абы Исмэхьил-беи. ЦIыхуфIхэм я плъапIэр хуитыныгъэми, лей зэрахьэну щIэмыхъуэпсми, ахэри пэлъэщыфкъым Iэмал зыхуамыгъуэт хэкIыпIэншагъым. Захуагъэр темыкIуэу зымыдэ гум и гъэрщ, Лермонтов зэреплъымкIэ, Исмэхьил хуэдэ хэкулI мылIыгъэншэхэри: Дэнэ ежьа адыгэ щауэр, Шым щепсыхынур, тыншыжауэ, Гупсысэ куум имыгъэдзыхэу? Зэрызигъэпсэхунур дауэ, Зигъэпсэхун и хьэл лъы щIыхуэм?! Къыщыхъуа къуажэр, я мэжджытхэр, Мамыру псэу жылэ щхьэхуитхэр - Къелакъым зы урыс зауэлIым. Ар зыдэн гу абы бгъэдэлъкъым, КъыхищIыкIыхукIэ кхъэлэгъунэ Зэтегъэса я къупщхьэ хужьхэм, ЩIэблэщIэм щапхъэ яхуэхъуну; Апхуэдэ щIыкIэу и Хэку дыщэм Игу щагъэщIар яригъэпшыну. «Сэ фызоцIыху фэ, – мэIущащэ,- Сэри сымис, фымыпIэщIэж, Сигу зэрыфщыкIрэ куэд щIакIэщ, Ауэ иджыщ щызыхэсщIар сэ Фи лъыр згъэжэну гукъыдэж». Лермонтов и поэмэм Исмэхьил-бей нэхърэ мынэхъ мащIэу къыхощ Мысост Рослъэмбэч. Уеблэмэ «Рослъэмбэч и фэеплъ мывэращ» къызытехъеикIар поэмэ хъужа шэшэн дадэм и хъыбарыр. Тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа Глазенап и зэтекъутэм я нэхъ гуащIэм, накъыгъэм и пщыкIуплIым екIуэкIам, Мысост Рослъэмбэч иджыри урысхэм я телъхьэу хэтащ. АрщхьэкIэ а зауэм и къуэшым и къуэ хэкIуэда нэужь, урысхэр лIыщIэжэгъу схуэхъуащи хабзэм къысхуидэркъым саригъусэну жеIэри, ар ПсыжьадрыщI зыщызыгъэбыдахэм яхохьэ. ИпэжыпIэкIэ Рослъэмбэч урысыдзэм езэуэн щыщIидзар Исмэхьил хэкум къэкIуэжа нэужьщ. «Къэбэрдей къаугъэшы, урысыдзэм полковникыу хэта пщы Мысост Рослъэмбэч ПсыжьадрыщI щIэпхъуэжри и гъусэу уэркърэ цIыху къызэрыгуэкIыу унагъуэ щитIрэ блыщIрэ тхурэ иришащ», - щагъэхъыбар урыс дэфтэрхэм мин щийрэ тху гъэм. Лермонтовми хэкум къэкIуэжа Исмэхьил-бей цIыхубэм и пащхьэ къыщришэкIэ Рослъэмбэч гъусэ хуещI: Мо тIур хэт сымэ? Сыт мыбдеж къыщыхъур? ЦIыхухэм утыкур щыму хуит ящIащ, И нэщхъ зэхэлъу пщышхуэр къахэхьащ, Пщы щауэ мыцIыху гуэри къыдэщIыгъуу. Шугъусэхэу къабгъэдэтищыр уэркъщ; «Алыхьыр закъуэщ, бегъымбарыр хьэкъщ,- Еублэ пщым и псалъэр. - Мащэм илъ Нэгъунэ щIэтщ абыхэм я унафэм! Си къуэшыр щахъумащ хамэ щIыналъэм: КъэфцIыхужауэ пIэрэ Исмэхьил? Зэрысабийрэ бийм зэрахэтауэ, Къабыл ищIакъым хамэм и къэблэр, Иджы и Хэку и губгъуэ къоблэгъэж, ГущыкI фIэкIа яхуимыгъэтIылъауэ!» Урыс къулыкъущIэхэм ятхыжа тхыдэ дэфтэрхэм уахэплъэмэ, Къэфкъазым щыпсэухэр псори «хъунщIакIуэщ», «хьэщхьэрыIуэщ», «цIыхуукIхэщ». Апхуэдэ лъыкIэ зызымыгъэнщI зауэлIхэм я щапхъэщ Лермонтовым и дежкIэ Мысост Рослъэмбэч (зи гугъу тщIыр поэмэм хэт лIыхъужьращ, тхыдэм къыхэщ Бэмэт Мысост и къуэракъым): Игъэхьэзырт адыгэм теуэ гуащIэ, ДэIэпыкъуэгъухэр щэхуу къызэхуэст, Пщы Iущ лIы бзаджэ Рослъэмбэч щхьэгъэщхъкIэ Урысхэм Iэсэлъасэу ядекIуэкIт. Жэщыкум иришажьэти гуп псынщIэ Нэху щыху къэзакъ псэупIэхэр ихъунщIэт. И къуажэм къекIуэлIэжти, къиубыдахэр КIэзызхэу лъы тхьэлъэIу иригъэблагъэт. Я ныбжьэгъужь нэхъей, ядэгушыIэу, Щхьэр яхупигъэлъэтт, фIэзэштеупIэу. Рослъэмбэч и щапхъэмкIэ Лермонтовым къекIуэкI хабзэу къыфIэщIыр къигъэлъагъуэмэ, Исмэхьил-бей дилъагъур махуэ къэс узримыхьэлIэ, езы бийри щIезыгъэгъуэж, цIыхугъэ зыхэлъ, мыхьэнэ зиIэ зэуэкIэщ. А тIур щIызэпэщIигъэувэри дуней тетыкIэ лIэужьыгъуитI дыIуигъэплъэн папщIэкIэщ, хеигъэ зыхэмылъ лIыгъэм уасэ зэримыIэр къыбгуригъэIуэну хэту. Рослъэмбэч хэкум къыщхьэщыж гупым я пашэщ, лъэпкъ зэзыгъэдэIуф пщышхуэщ, ауэ абы фIэщхъуныгъэкIэ зыри ищIэкъым, пщIэ хэIэтыкIам зыщызмыгъэнщI и псэм зэрихуэ къудейщ: бийм щIезауэр иIэр фIэмыкIуэдын, зыри езым ипэ иримыгъэщын щхьэкIэщ. ПлъапIэр бийм текIуэн зэрыхуей къудейр аратэмэ, Рослъэмбэчи лIыгъэншэтэкъым, ауэ абы и гунэфым фIым и тегъэщIапIэ лъагэр къыхуэлъагъукъыми, мурадым зэрыхуэкIуапхъэ Iэмалхэр фIызэхозэрыхь, и IэбэкIэ пхэнжми бийр ерыщ ирегъакIуэ: Пщы Рослъэмбэч чэнджэщ пэрытщ; Мыр яжреIэ: «Жэщ зэрыхъуу, Я зауэлI гупхэм датеуэнщ, Псыкъелъэ уэру дытехуэнщ ПщIыхьым хилъафэ гъатхэ псыхъуэм… КIуэжынщ ахърэтым хьэщIэр щыму, Я къупщхьэ къомыр губгъуэрынэу, Дыгъужьхэм, къуаргъхэм ирашхыж, Мащэншэ хьэдэу ирефыж. Дэ апщIондэху, дышынэ зытщIу, ДагурыIуэным дытетынщ, ИужькIэ, лъым ириIа гужькIэ Щэхуу ди напэр ттхьэщIыжынщ!» Исмэхьил-бей зыкIи нэхъ тIасхъэкъым, ари апхуэдэ дыдэу гуащIэщ, ауэ ар и щхьэ и фейдэ лъыхъуэкъым, фIы щIищIэр «псым хидзэн» папщIэщ; и гъуэгур захуэу зэрилъытэжым къыхэкIкIэ, зыщIигъэпщкIуни и мурадыр щIибзыщIын щхьэусыгъуи илъагъукъым. Сыт ущIэзэуэнур къуаншэм зэрыкъуаншэр йомыгъэщIэжынум, къару къыпхэзылъхьэ уи пэжым и IэфIыр дунейм тез умыщIынум?! Захуагъэм тетым напитI щIызэрихьэни, Рослъэмбэч къызэрыхилъхьэм хуэдэу, Iэмал пхэнж щIыхуекIуэни щыIэкъым - аращ илъэс пщыкIуий фIэкI мыхъу усакIуэм Исмэхьил-бей къригъэIуатэ гупщысэр: Ар лIыгъэу псоми къызэдащтэ, Къадэзымыщтэр Исмэхьилщ. И сэшхуэ жырыр игъэдалъэу, Аращ щылъэту ар къыщIилъ; Гъунэгъуу къыбгъэдэс уэркъ гупыр Къаплъыхь и нитIым напIэзыпIэм, Ирехьэхыжри и сэшхуэр, Жэуапыр зэIэпах зэкъуэшхэм: «Сэ гъуанэдэууэ сыцIыхуукIкъым; Сигу хохъуэ сэри силъ сщIэжыху, Ауэ си къамэр зыхэзукIэм Iэпщэ шынагъуэр ирецIыху! Сэри сигу ящыкIащ урысхэм, Ууейм нэхъ гуащIэщ си губампIэр, Ауэ жэщ кIыфIыр сщIыуэ гъусэ, Сэ згъэпудынукъым пщы напэр! Аракъым къэзэуат зыфIащыр, ЩIыхьуи нэгъуэщIщ зыхуэзгъэфащэр!..» Езыр Урысей хэкулIу, бгырысхэм езауэ урыс зауэлIу къэнэжми, Исмэхьил-бей хуэдэ бий губзыгъэм и псалъэкIэ Лермонтовым и лъэпкъэгъухэм ялъегъэIэс Къэфкъазым щыпсэухэр урысхэм къызэрызэфIагъэщIым хуэдэу мэзылI защIэу зэрыщымытыр, пащтыхьыгъуэм зызэригъэкъ IуэхущIафэ хьэлэмэтхэми нэгъуэщIынэкIэ уеплъ зэрыхъур. Ар ди лъэпкъ тхьэмыщкIэм и лажьэкъым Хэкум къэкIуэжа ХьэтIохъущокъуэм къэбэрдейхэм я гурыгъу-гурыщIэхэм емылIалIэу ахэр урыс унафэм зэрыщIигъэувэным иужь итыну къытракъузэ. Абы папщIэ, ар япэу мин щийрэ тху гъэм Гум деж, етIуанэу мин щийрэ хы гъэм Шэджэмрэ Бахъсэнрэ деж лъэпкъ хасэм и пащхьэ къыщихьэри ищхьэкIэ зи пычыгъуэ къыщытхьа утыку псалъэр цIыхубэм ябгъэдилъхьащ. «Къэзгъэзэжауэ сыфхэтщ нобэ, - щыжиIэрт Исмэхьил хасэм и пащхьэм. - Ауэ сыт сэ сыкъызрихьэлIэжар, тобэ! Си лъахэм и унэхъугъуэ махуэр си нэгу щIэбгъэкIын щхьэкIэ, ди Тхьэ, уигу къыщIызэбгъар! Тхьэм сыщихъумэ сэ къывэуэлIа насыпыншагъэр фэзудэкIыжыну, ар сигу къызэреуэр жысIэ къудейщ. СыщIэупщIэу аращ: дэнэ здэкIуар къэбэрдей лъэпкъым и пщIэр?! Пщы щхьэмахуэхэ, дэнэ кIуа фыкъыхэзыгъэщ щэнымрэ фыкъызыхэкIам и лъагагъымрэ? Уэркъхэ, щхьэ кIуэдыжа пщыхэм яхувиIа фIэлIыкIымрэ ди адэжьхэр къызэрацIыхуу щыта, ди лъэпкъым щытхъу къыхуэзыхьа лIыгъэмрэ? Къэбэрдей жылэ! Дэнэ щыIэ урыс император гущIэгъубэм и унафэ Iущым къывита фи хуитыныгъэмрэ фызэрыс щIыналъэ хъуапсэгъуэм и берычэтымрэ? Ижь ижьыж лъандэрэ пщIэрэ щIыхьрэ къызыдекIуэкI лъэпкъыр адрейхэм фахэзыIэтыкIыу щыта лъагагъыр ффIэкIуэдауэ фыхокIуэдэж! КъурIэнымкIэ соIуэ сывэгийуэ фигу хэзгъэщIын мурад зэрызимыIэмкIэ. Ди гукъеуэр ди гум и куупIэм щыдывгъэгъэпщкIуи зи къарур мыкIуэщI Алыхьталэм зыхуэдывгъэгъазэ! ТхьэлъэIу гунэскIэ дыщIэвгъэлъэIу абы и гущIэгъум, ди лъэпкъыр зэгурыIуэмрэ мамырыгъэмрэ хуишэжын хуэдэу. Ди муслъымэн хабзэ пэжым ирилажьэ зи щIыхьыр ин ефэндыхэ! Дыхуэвущий Алыхьталэм и нэфIыр къытщызыгъэхуэжын тхьэлъэIухэм!» «Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ мамыру зэдригъэкIуэкIыныр и плъапIэу хэкум къэкIуэжа Исмэхьил, урысхэм гуащIэу япэщIэтыныр зыукъуэдия гуп щызэуIуауэ кърихьэлIэжат, езыр къызыхэкIа унагъуэм пщIэшхуэ щызиIэ и къуэш дыдэ Адэлджэрийрэ и адэ къуэшым и къуэ Мысост Рослъэмбэчрэ яхэту», - етх Косвен. Мин щийрэ тху гъэм и шыщхьэIум Исмэхьил Дельпоццо къегъэгугъэ ПсыжьадрыщI щыIэ и къуэш нэхъыщIэ Адэлджэрийрэ абы и гъусэ ефэндыхэмрэ яхуэзэу, урыс тепщэгъуэр зыхуейр ягуригъэIуэным иужь ихьэну. «Мин щийрэ плIы гъэм екIуэкIа Iэпхъуэныгъэ Iуэхухэм, ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрий нэхърэ Глазенап и зекIуэхэм хэтауэ, къэбэрдейхэм иращIылIа зэхэуэхэм иджыри урысыдзэм и лъэныкъуэурэ щызэуауэ щыта Мысост Рослъэмбэч пашэ нэхъ хуэхъуауэ жыпIэ хъунущ, - дыкъыщоджэ Хьэткъуэ Самир и тхыгъэм. - Иджы абы и цIэр «гуэкIахэм» я сатырым хэту къокIуэ и адэкъуэшым и къуэ ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрийрэ и къуэш нэхъыщIэ Мысост ХьэтIохъущыкъуэрэ я гъусэу. Абыхэм я къуэш нэхъыжь, лъэпкъми и нэхъыжь ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ и къуэ Исмэхьил-бей полковникыр ахэр Iэщэр ягъэтIылъыну къытригъэхьэнухэу хэтащ». ХьэтIохъущокъуэ зэкъуэшхэр зэхуэзэу зэпсэлъа нэужь, Исмэхьил-бей Дельпоццо деж Константиногорск (иджы-Псыхуабэ) макIуэри абыхэм пащтыхьым тхьэрыIуэкIэ бгъэдэувэжыну зэрамыдар хъыбару ирегъащIэ. Пщым зэрыщыгугъар къызэрыпимыхам къигъэгубжьа Дельпоццо абдеж щыщIэдзауэ ХьэтIохъущокъуэм теухуауэ Цициановым хуригъэхьа тхьэусыхафэхэм зы тхылъыфI къыхэкIынт. «Полковник Исмэхьил-бей дэ къызэрытхуэпэжыр куэдрэ къыдригъэжейми, апхуэдэфэ теткъым, жиIэхэми къикIышхуэ щыIэкъым. Лъэпкъ къызыхэкIам пщIэ зэрыщимыIэм къыхэкIыу, абы Iуэхур иригъэфIэкIуэну ущыгугъ хъунукъым», - хуошхыдэ ар пщым. «Дыкъызэригъэгугъахэр зэримыгъэпэжымкIэ Исмэхьил-бей полковникым къегъэлъагъуэ абы Къэбэрдейми Урысейми яфI зэрызэримыхуэр», - щетх Дельпоццо нэгъуэщI тхыгъэм. ЖиIэм и щыхьэту урыс къулыкъущIэм къехь Исмэхьил и гум щIыхьэу къыжьэдэхуа зы псалъэуха: «Сэ езым нэгъэсауэ Iуэхум хэсщIыкIрэ, ди Тхьэ! Зыри сщIэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зыми пэж жиIэкъыми зыри пщIэ хъунукъым!» «Исмэхьил-бей полковникыр и унагъуэм, Къэбэрдейм щыIэ ХьэтIохъущокъуэхэрэ Мысостхэрэ я деж щыIэщ. Тхыгъэ гуэрхэр къысхурегъэхь и лъэпкъым щекIуэкIым теухуауэ, ауэ мыхьэнэ зимыIэ, зыри къызэрымыкI политикэ гупсысэ хэIэтыкIахэм фIэкIа зыри яхэслъагъуэркъым абыхэм. Сэ сызэреплъымкIэ, лъэпкъым и нэхъыжьу щытми, абы е и псалъэр и унагъуэм щыпхыкIыжыркъым, е езыр ди унафэр игъэзэщIэну хуейкъым», - къыкIэлъокIуэ абы нэгъуэщI тхьэусыхафэ. Мин щийрэ блы гъэм мэкъуауэгъуэм и хым Исмэхьил къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министр Кочубей хуригъэхьа тхыгъэм наIуэ къыщохъу Дельпоццо къыпиубыдхэм хэкIыпIэ щIахуимыгъуэтыр: «Си насыпыншагъэкIэ илъэсипщIкIэ сыкъэтауэ, щIыхь зыхуэсщI граф, мин щийрэ плIы гъэм сыкъыщалъхуа Къэбэрдейм сыкъыщыкIуэжым, псоми я гупсысэкIэр утхъуауэ сыкърихьэлIэжащ. А ерыщагъ мыкIуэмытэр къызыбгъэдэкIыр ди лъэпкъ тхьэмыщкIэракъым. Дин лэжьакIуэхэмрэ абыхэм я унафэщIхэмрэ Тыркум ахъшэшхуэ къаретри, цIыхубэ жыIэзыфIэщыр ди хабзэхэм темыхуэ дин ерыщагъкIэ егъэщхьэрыуэ, унафэщIхэм емыдэIуэжу ещI. А жыIэмыдэIуагъыр бэгъуэху, ахэр ди пасэрей хабзэжьхэм пэщIоувэри псори шэрихьэтым ирапх; нэгъуэщIу жыпIэмэ, Урысейм пэщIэувэныр пщэрылъ нэхъыщхьэу къэзыгъэув фIэщхъуныгъэ ныкъуэкъуэхым хуаунэтI. Зи щIыхьыр ин граф, сытхьэджэу сынолъэIу ди пащтыхь махуэм и пащхьэм укъыщытщхьэщыжыну, акъылыншагъэм игъэщхьэрыуахэм гущIэгъу яхуищIын папщIэ. Абыхэм мурадыфI зиIэхэри яхэтщ, адрейхэм я псынщIагъымрэ иджыри къэс шэрихьэтым хэмыта ткIиягъымрэ дакъуза я лажьэу, я гъэрыпIэм щыгызхэу, ауэ псори захуагъэм трашэжын гугъэр иджыри яфIэмыкIуэдыпауэ. А псом къыхэкIыу, гурэ псэкIэ си лъэIум и хьэтыр къэплъагъуну сыноплъэ, Бытырбыху уи деж сынэбгъакIуэу гущIэгъур и лъабжьэу Iуэхур зэгъэзэхуэжа зэрыхъуну Iэмалхэр уи пащхьэ щысIуэтэн, абы и фIыгъэкIэ бжыгъэкIи зэфIэкIкIи Къэфкъазым щыпсэууэ хъуам ефIэкI ди лъэпкъыр Урысейм и жьауэ щIэувэмэ, фейдэуэ хихынур плъэзгъэIэсыфын папщIэ. Пасэ зэманым Митридат щэджащэмрэ Урым лъэщымрэ текIуэныгъэр зэпезыгъэубыда, зи бжыгъэр мелуаным нэс Къэфкъаз лъэпкъым укъыщхьэщыжу зэфIэбгъэувэжыну сыпщогугъ, зи щIыхьыр ин граф!» Кочубей Исмэхьил Iуэхум зэрелIалIэм папщIэ къыщытхъуащ, арщхьэкIэ псори хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министерствэм и IэмыщIэ зэрилъым къыхэкIыу, Бытырбыху иригъэблэгъэну зэрыхузыфIэмыкIынумкIэ хъыбар къригъэщIащ. Аракъым къэзэуат зыфIащыр Сыт хуэдэ губгъуэ, Iуащхьэ е тенджыз КъыпэщIэувэфынур славян Iэщэм? Дэнэ щIыналъэ урыс царым ищI Унафэм бийхэр щыхуэмыжыIэщIэр? ИкIуэт, адыгэ! КъуэкIыпIэи къухьэпIэи Уи махуэ къыхуэкIуэныр зы нэхуапIэщ. ЖыпIэнкIи хъунщ зэгуэр, зыхэпIэтыкIыу: СыпщылIми, си пщыр щIылъэм и пащтыхьырщ! Лермонтов, «Исмэхьил-бей» Исмэхьил зи гугъу ищI «иджыри къэс щымыIа шэрихьэт ткIиягъыр», «фIэщхъуныгъэ ныкъуэкъуэхыр» зищIысымрэ ар Къэбэрдейм къызэрысамрэ IупщI хъун папщIэ, илъэс зыбжанэкIэ дызэIэбэкIыжу, а зэманым Къэфкъазым щекIуэкIа Iэуэлъауэхэм я нэхъ иным, иужьым Къэфкъаз зауэм хуэкIуэжам, дытемыпсэлъыхьу хъунукъым. ЛIэщIыгъуэ ныкъуэкIэ Къэбэрдей Iуэху къудей хуэдэу екIуэкIами, Урысейм и Къэфкъаз гупыжхэм, дызытепсэлъыхь лъэхъэнэм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъуат, зи гугъу тщIы ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилрэ абы и къуэшхэмрэ куууэ хэпщIауэ. Пащтыхьхэм игъащIэми загъэгущабэ. ИтIани Екатеринэ ЕтIуанэми, абы къыкIэлъыкIуа Павел Езанэми, зи гугъу тщIы лъэхъэнэм пащтыхьыгъуэр зылъыса Александр Езанэми, бгырысхэр зэрыгуащIэр ящIэжти, Къэфкъаз IуэхукIэ тэмакъкIыхьыфэ зытрагъауэт. Зэман гуэркIэ абыхэм Европэм щыIэуэлъауэ Наполеон, Индием гъуэгу пхызыш Инджылызыр, Урысейм и ипщэрэ гъунапкъэхэм къыхуэпабгъэ Тыркумрэ Персиемрэ нэхъ я лажьэу къекIуэкIащ, бгырысхэм нэхърэ. «Мин щийрэ пщIы гъэхэм пщIондэ Урысейм и мурадакъым и унафэм Адыгейри, Осетиери, Шэшэнри, Дагъыстэнри щIигъэувэну. Уеблэмэ Бытырбыху дэсхэм къэралыр абы хуэныкъуэу къалъытэтэкъым. Хы ФIыцIэмрэ Каспийрэ я зэхуакум Империем нэхъ къыщыфIэIуэхур Тыркумрэ Къэжэрымрэ пэщIэтынымрэ урыс сатуущIхэр щIылъэ гъуэгукIэ Iэуэлъауэншэу Ащтырхъан – Дербент – Баку - Астрабад гъуэгум шынагъуэншэу ирикIуэу къуэкIыпIэм зэрылъэIэсынымрэт. А лъэхъэнэм зэрахуэр Урысейм и ипщэрэ гъунапкъэхэр блэкIыпIэ тынш ящIын мурадырт, абы зэрыхуэкIуапхъэ Iэмалу урысым ялъагъур зыщахъумэфын плъырыпIэ-псэупIэхэр ухуэнымрэ хъунщIэтеуэу ирагъэкIуэкI я зекIуэхэмрэт», - етх урысей тхыдэдж Лапин Владимир. Урысей щIэныгъэлIыр Iуэху къызэрыгуэкI хуэдэу зытепсэлъыхь плъырыпIэ-псэупIэхэмрэ хъунщIэтеуэхэмрэ Къэбэрдейм зэрызэхищIа щIыкIэр IупщIу къыхощ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил и «Къэфкъазым щыпсэухэм ятеухуа тхыгъэми». И щхьэр течауэ пщыр топсэлъыхь «Къэфкъаз Хъий» зыфIаща урыс щIыгъунэм лъэпкъкIи динкIи зэхамыдзу гукъыдэж зиIэ псори ирагъэтIысхьэу щIы щыхупачын зэрыщIадзэрэ, хэкурысхэм псэупIэ зэрамыIэжыр. «Адыгэхэр игъащIэ лъандэм Урысейм хуэпэжу къекIуэкIащ, епцIыжын муради яIакъым, - щыжеIэ Исмэхьил а тхыгъэм, - сыту жыпIэмэ, ХьэтIохъущокъуэ Мамбэтрэ Мысост Къэсейрэ къытхуагъэна уэсятщ Урысеймрэ Бахъсэнрэ дымыбгынэныр. Ауэ, япэрауэ, Урысейм къэбэрдейхэм къахуищI дзыхьым кIуэ пэтми хощI, къащхьэщигъэувэ унафэщIхэми лей зэрахьэ. Гъэсэныгъэм хуэхей лъэпкъ щIэныгъэншэу къэбэрдейхэм я унафэм щIэту къэгъуэгурыкIуахэр Урысейм игъэгушхуэурэ хъунщIэнымрэ дыгъуэнымрэ хабзэ хъуащ. Къэфкъаз губернием дэтхэнэ зыри итIысхьэну хуит зыщI Манифест мин щибл блыщIрэ тху гъэм къызэрыдэкIрэ, къэбэрдейхэм я псэукIэр гузэвэгъуэ дыдэм хуэкIуащ, пасэ зэманым тэтэр хабзэншэхэм зыщахъумэн щхьэкIэ Урысей пащтыхьыгъуэм зыщыхуагъэзам щытыкIэр зэрыхуэмыдэжыр къигъэлъагъуэу. Гъунапкъэр яухуэу абдежым урыс къуажэхэр зэрагъэтIысрэ, къэбэрдейхэм я хъупIэхэри, гъавэ щасэ я губгъуэхэри, я мэкъупIэхэри яфIэкIуэдащ, я Iэщым ирагъэшхыни езыхэм яшхыни яIэжкъым. Iэщыр хъупIэм ирагъэхьэн папщIэ, унафэщIым хуит зыкърагъэщIын хуейщ, ар егъэлеяуэ гугъущ, Iуэхур зи IэмыщIэ илъхэм я фейдэ хэхыпIэу. Апхуэдэ щIыкIэу къэбэрдейхэм я мылъкур хамэм Iэрыхьащ… Нобэр къыздэсым пщы къэс хамэ мылъку хэмыIэбэу езым ейр и ерыскъыпхъэу къекIуэкIамэ, иджы Къэбэрдеишхуэми, Джылахъстэнейми, Кавказым щыпсэу адрей лъэпкъхэми ящIхэр трахыурэ, псори дыгъуэнымрэ хъунщIэнымрэ ирахулIауэ, зыр адрейм ебгъэрыкIуэныр хабзэ щохъу». ХьэтIохъущокъуэр иджыри и фIэщу мэгугъэ пащтыхьым Iуэхур зытетыр къищIэмэ, захуагъэр текIуэну. Пэж дыдэуи, а зэманым тахътэм итIысхьагъащIэ Александр Езанэр тхьэусыхафэхэм хуэхьэтырыншэтэкъым. Абы и зы щапхъэщ Исмэхьил пащтыхьым и цIэкIэ и лъэпкъым къыщхьэщыжу хуригъэхьа тхыгъэм жэуап пыухыкIа зэригъуэтар. Кавказ лейзехьэхэм я пашэ Булгаков Сергей и чэзум къытехуа урыс пащтыхь шабзэшэр захуэу тепсапIэм хуэзунэтIа шабзэхэм язщ пщы Исмэхьил и къэлэм жанри. А зэманыр къэсын ипи, мин щийрэ плIы гъэм, тхыдэ жыжьэм Iэбэм, зэрыт лъэхъэнэм къигъэзэжурэ, пщым къыщIегъэщ Къэбэрдейм щыгущIэгъуншэ, унафэ пхэнжкIэ цIыхубэр бэлыхь хэзыдзэ генералхэм я къуаншагъэр. ХьэтIохъущокъуэм пащтыхьым гуригъэIуэну хэтщ адыгэхэр зищIысри, Кавказ Хъийм щызекIуэ Iэуэлъауэхэр зэрыбгъэзэкIуэжыфын Iэмалхэм я нэхъыфIри. Пщым нэгъэсыпауэ зэпкърех урысхэр къэбэрдейхэм щIагурымыIуэжыф щхьэусыгъуэхэр. А щхьэусыгъуэхэм езы Исмэхьил и Iуэхур зыIутари нэхъ гунэсу къыбгурагъаIуэ. ИщхьэкIэ и гугъу щытщIащ ХьэтIохъущокъуэр къыщалъхуами ар Урысейм щыкIуа илъэсми теухуауэ щIэныгъэлIхэм я акъыл зэрызэтемыхуэр. «Илъэс тIощIым нэблэгъэнщ сэ хэкур зэрызыбгынэрэ», - щыжеIэ Исмэхьил мин щийрэ тхуы гъэм къэбэрдей хасэм и пащхьэм. «Абы тепщIыхьмэ, - жеIэ Косвен, - ХьэтIохъущокъуэм IэщIагъэрэ щIэныгъэрэ зригъэгъуэтын папщIэ, и адэм мин щибл пщIейрэ тхуы гъэм Урысейм игъэкIуауэ жыпIэ хъунущ. Ар зэрыхуэбгъэфэщэнкIэ иджыри щIалэт, итIани ар хунэсакIэт зауэ Iуэху гуэрхэми хэтыну», - жеIэ щIэныгъэлIым. Исмэхьил и щIалагъыр Косвен къызыхихыр ар минрэ щиблрэ блыщIрэ зы гъэм къалъхуауэ зэрыхуигъэфащэр аращ, ауэ «зыхэтыну зыхунэса зауэ Iуэхухэм» и гугъу ищIкъым. Тыгъуэн Рашиди Исмэхьил хэкум мин щибл ищIрэ тхуы-мин щибл ищIрэ хы гъэхэм икIауэ хуегъэфащэ, ауэ а зэманым абы и щIэныгъэ Iуэхухэр зэфIигъэкIауэ дзэми IэкIуэлъакIуэу зэрыхэтам тепщIыхьмэ, пщыр къыщалъхуа илъэсыр мин щибл тхущI гъэрщ, Косвен зэрилъытэм хуэдэу мин щибл блыщIрэ зы гъэракъым, - жеIэ Тыгъуэным. КъинэмыщIауэ, щIэныгъэлIым и Iуэху еплъыкIэмкIэ, сыт щыгъуи Кърымым и лъэныкъуэ зыIыгъа ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэ, и къуэр Урысейм зэригъэкIуам ар Iэмалыншэ зыщI щхьэусыгъуэ пыухыкIа иIауэ щытын хуеящ. Темрыкъуэ дунейм щехыжар мин щибл пщIей гъэращ. Исмэхьил Урысейм и адэр псэууэ кIуами, и уэсят игъэзэщIауэ арами тщIэркъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар мин щибл ищIрэ тху гъэм Къэбэрдейм къыщыхъуа Iэуэлъауэхэм язым гъэщIэгъуэну къыхощ, икIи урыс дэфтэрхэм абы и цIэр къызэрыщраIуэ щIыкIэм къегъэлъагъуэ а зэманым ар ныбжьыщIэу зэрыщымытар. Зи гугъу тщIыр мин щибл ищIрэ тхуы – мин щибл бгъущIрэ зы гъэхэм щихъ Мансур зыфIэзыщыжа шэшэн щIалэ Ушурма и унафэм щIэту Къэфкъазым къыщыхъея зауэ-банэрщ. «Алды щыщ къуажэдэс тхьэмыщкIэ Ушурма и дин ерыщагъымрэ а лъэхъэнэм и щытыкIэмрэ зэхъулIэри, лъэпкъ къызэщIэхъееныгъэ абрагъуэм и пашэ хъуа щIалэм илъэсипщI зыбжанэ зыхьа Къэфкъаз зауэр къыдэхъеящ», - щетх шэшэн тхакIуэ Мусаев Алауди минитIрэ блы гъэм къыдигъэкIа «Щихъ Мансур» тхылъым. Абы напэкIуэцI куэд щеубыд Ушурма къэбэрдейхэми адыгэ-шэрджэсхэми ялъэIэсу зэрыщыта щIыкIэм. «ЕпщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм Къэбэрдейм щытекIуэпа муслъымэн диныр цIыхубэ зэхэтыкIэм и хабзэхэр зыгъэзакIуэ щIэныгъэ къудей мыхъуу, зэрыпхъуакIуэм пэщIэзыгъэувэфын бэракъ яхуэхъуат бгырысхэм, - щыжеIэ Дзэмыхь Къасболэт «Адыгэхэр: тхыдэм и Iыхьэхэр» тхылъым. - Апхуэдэ дыдэ щапхъэт епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и кIэм къэбэрдей куэд зыхэпщIа, Шэшэным щихъ Мансур и пашэу къыщыхъея банэныгъэр». А зэманращ Урысеймрэ Кавказымрэ я зэхущытыкIэр «зауэ» зыфIэпщын щытыкIэм щыхуэкIуар. Адыгэхэм я гугъу пщIымэ, Ушурма утыку къихьэн ипэ, Къэбэрдейр Урысейм и лъэныкъуэу, КъуэхьэпIэ Шэрджэсейр Тыркум и унафэ щIэту къекIуэкIт. Къэфкъаз лъэпкъхэри къэралышхуэ гуэрым щыгугъын фIэкIа, езыр-езыру зы къару хъуфын хуэдэу иджыри зэи зэгухьатэкъым. Iуэхур зыхуэкIуар пащтыхьыгъуэм и политикэ игъуэджэм имыIэужьу пхужыIэнукъым. Урысейм, зы лъэныкъуэкIэ, бгырыс лъэпкъхэм Къэбэрдейм хуаIэ фIэлIыкIыр къигъэсэбэпу, зэры-Къэфкъазу зригъэдэIуэну хэтт. Ауэ щыхъукIэ, Къэбэрдейр лъэрызехьэ имыщIын папщIэ, абы и унафэ щIэт осетинхэми, шэшэнхэми, адрей цIыху бжыгъэкIэ нэхъ мащIэ лъэпкъхэми къащхьэщыж зищIурэ, къэбэрдейхэм иригъэныкъуэкъурт. Абы и зы щапхъэщ къумыкъухэмрэ шэшэнхэмрэ къэбэрдейхэм зыпэщIасэу зыкъызэраIэтауэ щытар. А политикэ пхэнжыр зытехуэжыпхъэр къезыхьэжьарати, Ушурма зи цIэ шэшэн щIалэ, дин еджапIэ къикIыжагъащIэр илъэс тIощIрэ тхуы фIэкIа имыныбжьу, и унащхьэм къытеувэри и лъэпкъэгъухэр зэрыпхъуакIуэм пэщIэувэну къыхуриджащ: «Сэ, Мансур, мыр вжызоIэ! Мухьэммэд лIыкIуэ лъапIэр пщIыхьэпIэу къысхуэкIуэри къызжиIащ минрэ хы гъэм абы и цIэр зезыхьэ Мэхьди Iимамыр къэкIуэн зэрыхуеяр. Ауэ а зэманыр блэкIащ, иджы сэ, Мансур Iимамым муслъымэнхэм Алыхь гъуэгур езгъэлъагъуну си пщэ къыдэхуащ. Фымышынэу си ужь фыкъиувэ, си къыхуеджэныгъэр Тхьэм къабыл ещI… Ди дзэр борэным хуэдэу джаур къуажэхэм дэхьэнурэ псоми къанэ щымыIэу ди хабзэр къащтэнущ. Абдежым дэ къыдгуэмыхьа муслъымэнхэр щIегъуэжынурэ гъуэгу захуэм теувэжынущ. АпщIондэху и акъылым къимыхьэжу къыдэзэуэн щызымыгъэтхэр тIууэ зэгуэдупщIыкIынущ, я зы ныкъуэр – хьэ, адрей ныкъуэр – кхъуэ хъууэ». Иджыри къэс къызэрымыхъуауэ, Къэфкъаз хэкурысхэм ефэнри, дыгъуэнри, диным игъэхьэрэм адрей хьэлхэри зэханауэ, Iимамым иужь щиувэм, Тыркум ефэнды хуэдэу тIасхъэщIэх кърагъэкIащ а къэунэхуар муслъымэн тхылъхэм зэритым хуэдэу, бегъымбар щIэблэм къыхэкIын хуей Iимамышхуэрарэ армырарэ зэхигъэкIыну и пщэрылъу. Махуэ тIощIрэ тхукIэ Ушурма деж щыхьэщIа а тIасхъэщIэхым и тхылъымпIэхэр урысхэм къаIэрыхьэри я гур псэхужащ. «Мыр муслъымэнхэр зыпэплъэ Iимамракъым. Шэшэну жеIэ, ауэ нэгъуэщIыпIэ къиIэпхъукIауэ фэ тетщ. Тыркубзэ ищIэркъым е апхуэдэфэ зытрегъауэ, дызэрызэпсэлъар хьэрыпыбзэщ. ЩIэныгъэ бгъэдэлъкъым, динми итхьэкъуакъым, ауэ и нэмэз щIыгъуэ блигъэкIкъым. ЩIэныгъэлI хуэдэу цIыхуих и гъусэ зэпытщ, я пашэм пщIэшхуэ хуащIу, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкIауэ зауэлI миних бгъэдэтщ», - яхуитхт и унафэщIхэм Анкара нэсыжа тырку тIасхъэщIэхым. Нэхъ гъэщIэгъуэныжщ Ушурма и телъхьэ хъуа къэбэрдеипщхэр Урысейм и лъэныкъуэ ищIыжын папщIэ, а зэманым Къэфкъазым и тепщэу щыта Потёмкин Павел абыхэм зырызахуигъэза къыхуеджэныгъэр. Абы и хъыбарыр и тхылъым къыщеIуэтэж зи гугъу тщIа Мусаев Алауди: «Езы Потёмкиныр, зауэлI минитху дэщIыгъуу Бещто лъэныкъуэкIэ иунэтIри, Балъкъ деж щиувыкIащ, иужьрей зэбгъэрыкIуэгъуэм хэтын папщIэ. Абы иджыри гугъэ фIэкIуэдатэкъым Мансур и лъэныкъуэ зызыщIа къэбэрдеипщхэмрэ уэркъхэмрэ «я акъыл къришэжынуи», тхылъ яхуригъэхьащ, «Мансур зыкъевмыгъэгъапцIэ» жиIэу къыхуриджэу. А тхыгъэр теплъэкIи купщIэкIи зыкIи ещхьтэкъым генералым и Iэдакъэ къыщIэкI хабзэу, зауэмрэ политикэмрэ теухуа тхыгъэхэм, дин философием щыщ пэлъытэт: «Алыхьталэр лъэщщ, и къаруми, и Iущагъми, Езыми гъунэ иIэкъым, - итхырт Потёмкиным. – Абы уафэри, дунейри, абы щызекIуэ хабзэхэри иухуащ. ЦIыхур ефIэкIуэн папщIэ, абы къытхуигъэува хабзэр зыхъумэнухэр къытхуигъэкIуащ. А лIыкIуэхэм япэ итащ Муса бегъымбарыр, етIуанэу - Хьиса лъапIэр, иджы Азие псом ещанэ лIыкIуэу къигъэкIуа Мухьэммэд бегъымбар лъапIэм пщIэ щыхуащI. КъурIэным жеIэ а щым иужькIэ хабзэщIэ къэзыхьын нэгъуэщI лIыкIуэ зэрыщымыIэнур. Дэнэ къыздикIар Мансур Iимамыр? Сыт къабыл ящIыр КъурIэным и хабзэми и хьэрфми щымыгъуазэу зи нэ къыщхьэрипхъуа лъэпкъхэм? Щихъ пцIыупсым, цIыхухэр зэрынэфыр и тегъэщIапIэу, телъыджэлажьэхэр къигъэхъун хуэдэу зегъэтхьэгурымагъуэ, ауэ зы закъуэ нэхъ мыхъуми къигъэхъуа? Дуней псом и Iэхьэ кIапэхэм нэсу макъышхуэ игъэIуну жеIэ – зыгуэрым зэхиха а макъыр? НэгъуэщI дин зезыхьэхэр дэгу-нэф ищIу уафэм уафэгъуагъуэ къриутIыпщхьэхыну жеIэ – зыгуэрым зэхиха а уафэгъуагъуэр, хьэмэ урыс сэлэтхэр дэгу-нэф хъуауэ илъэгъуа? Иджы гъунапкъэм къэзгъэзэжауэ къысIэщIалъхьа Iэщэр къуаншэм тезгъэпсэну си мурадщ. Дин зезыхьэхэм я гугъу зэрызмыщIынум шэч къытрырамыхьэ. Пэжым тет цIыхубэри иремыгузавэ си зэран екIынкIэ, псори императорым и Iэщэм къезгъэхъумэнущ. Ауэ щIэпхъаджащIэхэр зэхэзехуэн сщIынущ, зэтезукIэнущ, удын ятезгъэхуэнущ, ящIам хущIегъуэжауэ, хуэдгъэгъуну лъаIуэу ди пащхьэм къихьэху». Къэбэрдеипщхэр Потёмкиным жиIэм щедаIуэм, абы и дзэри Балъкъ деж Iуту щалъагъум, лIыкIуэхэри щахуигъакIуэм, афIэкIа щIыналъэм и тетым емыныкъуэкъуну мурад ящIащ…» Мин щий бгъущIрэ зы гъэм Анапэ деж щаубыда Ушурма илъэсищым и кIуэцIкIэ хьэпсым сымаджэ щыхъури дунейм ехыжащ. «Мис ар щихъ дыдэт, - щыжрегъэIэ абы теухуауэ Толстой Лев Хъан-Магомэ, Мэзыхьэ Борис адыгэбзэкIэ тхузэридзэкIа «Хьэжы-Муратым». - Абы и Iимамыгъуэм цIыхухэри нэгъуэщIу щытащ. Абы къуажэ-къуажэхэр щызэхикIухькIэ, цIыхухэр къыпежьэт, и цей кхъуащIэм ба къыхуащIу, яIэщIэщIа гуэныхьхэм щхьэкIэ тобэ къахьыжу, афIэкIа мыхъумыщIэ ямылэжьыну тхьэ яIуэу. ЛIыжьхэм жаIэу щытащ: абы щыгъуэм цIыхухэр щихъым хуэдэу псэуахэщ – тутын емыфэхэу, фадэ зыIуамылъхьэу, я нэмэз бламыгъэкIыу, губгъэн зэхуагъэгъуу, хэбгъэзыхьмэ, ялъ ямыщIэжу. Абы щыгъуэ ахъшэ е хьэпшып къагъуэтамэ, къурагъым пащIэти гъуэгущхьэIум щыхатIэт. Абы щыгъуэ Тхьэри цIыхухэм къахуэфIт, иджы хуэмыдэу». Адыгэхэм я деж щихъ Мансур пщIэуэ щиIар къыхощ кIахэ адыгэхэм яхъума уэрэдыжьым: ЗэуапIэм ар Iуфэмэ аслъэн хабзэу мэзекIо, Чэчэны дзэкIолIэуи шыихъи Мансурба. Анапэ пытапIэми заор къыщыуатылIэ, ЛIыхъу псэемыблэжьыри гъэрэу аубыты. (ЗауапIэм ар Iухуэмэ аслъэн хабзэу мэзекIуэ Шэшэн зекIуэлIыуи щихъ Мансуркъэ. Iэнапэ быдапIэми зауэр къыщыуатылIэ, ЛIыхъу псэемыблэжри гъэру яубыд). Мы зэщIэхъееныгъэм дытепсэлъыхьын хуей щIэхъуар зи гугъу тщIы ХьэтIохъущокъуэ унагъуэр а Iуэхум мыцIыкIуфэкIуу зэрыхэпщIаращ. МыгъэщIэгъуэн хуэдэу щытщ а зэманым къэбэрдейхэм я фIэщхъуныгъэ Iуэхухэр зи пщэ дэзылъхьэжа, Исмэхьил и къуэш нэхъыщIэ ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрии Абыкъу Исхьэкъи Ушурма пыщIауэ зэрыщытар. Ауэ шэшэн Iимамым и жьауэм щIэува къэбэрдейхэм теухуауэ ятхыжа урыс дэфтэрхэм дыщрохьэлIэ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил и цIэми. «Темрыкъуэ Исмэхьил, Бэмат Мысост и къуэшым и къуэр, зэщIэхъееныгъэр екIуэкIыху нэхъ къыдэбзэджэкIахэм (дыкъигъапцIэу, жыхуиIэщ) язщ», - хуитхт и унафэщIым Потёмкин Павел. Исмэхьил а зэщIэхъееныгъэм хищIыхьам дыщыгъуазэкъым, ауэ а щапхъэр, япэрауэ, сэбэп мэхъу Исмэхьил «фIэщхъуныгъэ ныкъуэкъуэх» зыфIищар зищIысыр къэтщIэну. ЕтIуанэрауи, абы Iэмал къыдет лIыпIэ иува нэужь, фIэщхъуныгъэр политикэ Iуэху имыщIу, къызыхэкIами зыхэхьами ядекIуэкIыфа пщыр куэдкIэ нэхъ жыжьэрыплъэу къызэрыщIэкIар къыдгурыIуэну. Захуагъэм темыт банэныгъэм ар къезыхьэжьа цIыхур зэригъэпудыр, зи бэракъ иIэт муслъымэныгъэри адыгагъэри зэригъэпцIыжыр къыхощ Лермонтов Исмэхьил-бей Iурилъхьа псалъэуха шэрыуэм: Аракъым къэзэуат зыфIащыр, ЩIыхьуи нэгъуэщIщ зыхуэзгъэфащэр. Лермонтов и Исмэхьил-бей уи гум дэзыгъэхьэ щэн дыдэр дыболъагъу ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьили: хэкум и фейдэ зыхэлъым теухуауэ и еплъыкIэм зихъуэжами, абы къыщалъхуа щIыналъэм хуиIэ фIылъагъури и фIэщхъуныгъэри къэтIэсхъакъым. Ар къыбгурегъаIуэ пщым Кочубей зэрызэхуигъэза тхыгъэм щыщ пычыгъуэм: «Абыхэм мурадыфI зиIэхэри яхэтщ, адрейхэм я псынщIагъымрэ иджыри къэс шэрихьэтым хэмыта ткIиягъымрэ къыхагъэзыхьу, я гъэрыпIэм щыгызхэу, ауэ псори захуагъэм трашэжын гугъэр иджыри яфIэмыкIуэдыпауэ». А гупсысэ дыдэм тохуэ Исмэхьил хасэм и пащхьэм щыжиIэри: «И нэр исыжкъым дэ дызыхэт тхьэмыщкIагъэр зымылъагъум, и щхьэр зэкIуэкIащ Тхьэр къызэрытхуэгубжьам гу лъызымытэм. ФызэтеувыIэ, лъэпкъ насыпыншэ, фи акъыл фихьэж, фегупсыс дэр нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъэщым дыпэлъэщынрэ дыпэмылъэщынрэ, ди щхьэр хэдвмыгъалъхьэ, фызэчэнджэщ мы хасэм кърихьэлIахэр, ди лъэпкъым къылъэIэса шынагъуэр зыщхьэщытха зэрыхъунум и унафэр фщIы… КъурIэным сытеIэбэурэ псом япэ тхьэ сIуэнщ лъэпкъым ифI хэлъу сыт хуэдэ унафэ фщIыми, цIыхур зыгъэжакъуэ хьэгъапхъэхэм ар ящысхъумэнкIэ – си псэр пытыху, лъы ткIуэпс къысщIэмынэжыху… Ди лIыкIуэ лъапIэми, зэи зи уасэр мыкIуэщIын КъурIэнми жаIэ Алыхьталэм гъуэщар гъуэгу захуэ тришэжын папщIэ, абы япэ щIыкIэ гузэвэгъуэ мащIэ къызэрыхуигъакIуэр. Зимыхъуэжмэ, бэлыхьым къыхухегъахъуэ... Нобэ нэфымрэ акъылыншэмрэщ Тхьэм и ней къызэрытщыхуар зымылъагъур». А пычыгъуэхэм наIуэ ящI и гур къабзэрэ и гупсысэр куууэ лъэпкъ Iуэхум бгъэдэхьэ пщыр гугъэ кунэфкIэ къэгъэпцIэгъуафIэу зэрыщымытар, щIалагъкIэ жьы къыкъуэуам щрихьэжьэ къэхъуами, ищIэр къыгурыIуэжу и Iуэху бгъэдыхьэкIэр зэрихъуэжар. Зэкъуэшхэр зэрыукIыжакъым Лермонтов мы поэмэм къыщыхуэсэбэпа хъыбархэр щызэхихыну Iэмал нэхъ щиIа мин щий тIощIрэ тхуы гъэм ар Псыхуабэ и Iэгъуэблагъэм щыпсэу и анэшхуэм и шыпхъу Хастатовэ Екатеринэ деж щыхьэщIат, зэрыжаIэжымкIи, Исмэхьил иухуа Хьэжыхьэблэм Къурмэн махуэу сабийуэ здашауэ щытащ. УсакIуэм абы и нэгу щыщIэкIар поэмэми къыхощ: Гъэр кIуащ. ГуфIэгъуэм зэщIищтауэ Ихъуреягъым я Къурмэнщ, КъурIэн еджэнри къигъэнауэ Молэм къигъаджэкъым азэн; Мэжджытым нэхум зыщегъазэ… А зэманым Къэбэрдейр Ермоловым и лъабжьэм щIэувакIэт, бгырысхэм япэIэщIэ хуэдэу хъуа Псыхуабэ и Iэгъуэблагъэри зыплъыхьакIуэхэм я зэштегъэупIэт. УсакIуэм и благъэхэми и цIыхугъэхэми яхэтт ХьэтIохъущокъуэм и гугъу къыхуэзыщIыфын куэд, пщыр урысыдзэм зэрыхэтам и щхьэусыгъуэкIэ. Ауэ Исмэхьил Къэбэрдейм къэкIуэжа нэужь зэрыщыпсэуа щIыкIэм щыгъуазэу, уеблэмэ и нэкIи зылъэгъуа псэлъэгъуу усакIуэм иIар; зи къуэпсхэр кърым хъанхэм деж нэсыжу, усакIуэр щыхьэщIэ хабзэ Хастатовхэ я малъхъэ Шан-Гирей Павелт. Литературэдж Вырыпаев Пётр ар къызэрыхъуа щIыкIэр къыщыдгурегъаIуэ «Лермонтовым и гъащIэ гъуэгум техуауэ тхыгъэщIэхэр» тхылъым: «Мин щийрэ пщIы гъэм щегъэжьауэ Павел Петрович епщыкIуханэ къэзакъ шуудзэм прапорщикыу ягъэкIуат. Офицер щIалэр иджыри зиплъыхьынуи, зекIуэлI гъащIэм хэзэгъэнуи хунэсатэкъым накъыгъэм и тIощIрэ бгъум «хьэкIэкхъуэкIэхэм я гъуэр», нэгъуэщIу жыпIэмэ, ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил игъэIэпхъуэу игъэтIыса къуажэщIэр зэтракъутэну унафэ къащыIэрыхьам. Кавказыр къыщазэум щыгъуэ, ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил, езыр урысыдзэм зэрыхэтым хуэдэу, урыс къулыкъущIэхэм я унафэ игъэзэщIэн идэтэкъым. Ар зыкъэзыIэта бгырысхэм – къэбэрдейхэм, нэгъуейхэм - быдэу япыщIат, ахэр урысхэм емыдэIуэну къыхуриджэу, урысыдзэм пэгъунэгъуу къуажэщIэхэр яухуэну ядэIэпыкъут. ХьэтIохъущокъуэр езыр къэбэрдеипщт. Абы зэрихьэ псори ящIэт унафэщIхэми пщым и Iуэхухэр щызэфIих щIыпIэр зи нэIэ щIэт епщыкIуханэ къэзакъ шуудзэм и гарнизонми. И лъэпкъэгъухэр урысхэм жыIэдаIуэ яхуищIын папщIэ Бытырбыху кърагъэкIыжа пщым зэхищIыхьхэм Къэфкъазым ис къулыкъущIэхэр зэгуигъэпт. Пщыр зыми хуемыплъэкIыу и щхьэ и унафэкIэ псэут, урыс дзэзешэхэм захуимыгъэлъахъшэу. Абы гурыщхъуэ хуащIт урысхэм епцIыжауэ, а Iуэхум ипкъ иткIи нэхъыщхьэхэм бзэгу хуахь зэпытт. Мис, псалъэм папщIэ, Исмэхьил теухуауэ Булгаков-генералым и унафэщIхэм яхуитхыр: «Си дзэр сщIыгъуу Къэбэрдейм сыщыщыIэм хъыбар къысхуахьащ пщы ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил полковникым щхьэзыфIэфIу езым и унафэ щIэтхэмрэ еIуящIэ гупрэ зэхуишэсу, Константиногорск деж, Бещто и Iэгъуэблагъэм ит мэзхэм, нэгъабэрейм ещхьыркъабзэу фIы зигу имылъ цIыху къуейщIейхэм зыгъэпщкIупIэ яхуэхъу къуажэ щиухуауэ. Си къалэн пажэу солъытэ Iей псори и щIэдзапIэ дыдэм деж щызгъэкIуэдыжыныр, абы къыхэкIыу епщыкIуханэ къэзакъ шуудзэм и полковник Курнатовскэм унафэ хуэсщIащ «хьэкIэкхъуэкIэхэм я гъуэ» фIэкIа зыфIумыщыфыну а къуажэр зэтрикъутэпэну»… «Павел Петрович игу ириубыда хъунт ягъэса къуажэхэм я цIэхэр; къуажэдэсхэм ебгъэрыкIуэ зауэлIхэм зэхащIыхьхэри илъэгъуамэ, а псори Лермонтов жриIэжа къыщIэкIынт. Офицер щIалэм хэкIуэдахэм ягу ящIэгъути, езым зыхищIар усакIуэ щIалэми игу ирилъхьэфащ», - етх Вырыпаевым, зи гугъу ищI къэхъукъащIэм тепсэлъыхь поэмэм щыщ пычыгъуэр къихьурэ: Ес къуажэ гупыр, бийм IэщIэмыкIыфу, ХокIуэдэжыпэ Хэкум и быныфIхэр, МафIэс мыухым, гъуабжэгъуэщ нэхъей, Пшэр игъэуфIыцIу, нэр егъэгужьей. И текIуэныгъэр мыжурэпэм фIэлъу, Бжэр Iуетхъ зауэлIу хьэкIэкхъуэкIэ Iэлым: Сабийхэри, лIыжь кхъахэри еукI; Анэ ныбжьыщIэ, хьэмэ хъыджэбз цIыкIу КъыIэрыхьам, лъы IэгукIэ йодэхащIэ… Вырыпаевым ХьэтIохъущокъуэм бийм и нэкIэ узэрыIуигъаплъэм нэмыщI, ар къыдэзыхьэхыф лIыгъэм и сурэтри уегъэлъагъу, поэмэмрэ гъащIэмрэ я зэхуаку гъунапкъэшхуэ зэрыдэмылъым гупсысэкIэ ухуишэу. Гулъытэ хуэфащэщ поэмэм и зэхэлъхьэкIэм декабрист Якубович ижь къыщIихуауэ зэрыжаIэми. Урысыдзэм хэтауэ Къэфкъазым щыщ зэкъуэшитI зэрыукIыжу тхыгъэ зыхэплъхьэ зэрыхъунур и ныбжьэгъу тхакIуэм хуигъэхъыбарурэ, декабристым «псалъэм папщIэ» хуэдэу, къэхъуар уи нэгу къыщIэзымыгъэхьэ псалъэухакIэ Мысост Рослъэмбэч и цIэр къреIуэ. Поэмэми Исмэхьил-бей Рослъэмбэч иукIауэщ зэрыхэтыр. А IуэхугъуитIыр зэпащIэри, гъащIэми къыщыхъуар ардыдэрауэ хуагъэфащэ щIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм. Якубович и тхыгъэр тегъэщIапIэ пщIын хуэдэу зэхэхауэ зэрыщымытым тепсэлъыхьащ ищхьэкIэ зи цIэ къыщитIуа Тыгъуэн Рашиди. Ауэ щIэныгъэлIым нэхъ дзыхьщIыгъуэджэжу нэгъуэщI тхыгъэ Iуэхум къыхелъхьэ, ар и тегъэщIапIэу иджы ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил Мысост Рослъэмбэчыр иукIауэ къыщIригъэдзу. Совет лъэхъэнэм Iуэху къызэрыгуэкI хуэдэу щытт пщыхэм я цIэ бгъэулъииныр, ара къыщIэкIынщ ХьэтIохъущокъуэ зэкъуэшхэм фэ Iей къатезыгъауэ тхыгъэхэр щIэбэгъуар. Нобэ хуиту дыпсалъэ хуэдэу щыщыткIэ, тхыдэм лъэужь дахэ къыхэзына лIы махуэхэм ятеухуауэ гурыщхъуэ къытхуэмынэныр тфIэигъуэт. Псыхуабэ деж «Каррас»-кIэ еджэу (иджы-Иноземцевэ) Шотландием щыщ дин къыхуеджакIуэхэм я колоние щытащ, Къэфкъазым щыпсэухэр чыристан ящIыну щыгугъыу, мин щийрэ тIу гъэм Александр Езанэм и унафэкIэ кърагъэтIысхьауэ. Тыгъуэн Рашад и «Измаил-бей» тхылъым къыщехь а къуажэм и тхьэмадэу щыта Патерсон Александр Урысейм къэрал кIуэцIхэмкIэ и министр Козодавлев Осип мин щийрэ пщыкIущ гъэм хуригъэхьа тхыгъэм щыщ пычыгъуэ: «Ди гъунэгъухэм, псом хуэмыдэу къэбэрдейхэм, егъэлеяуэ дыкъулейуэ къащохъу, тхылъымпIэ ахъшэ щIэрыпсхэр къыздитхыр къагурымыIуэу. Ахэр дэ езым теддзэу хуагъэфащэри, сыт щыгъуи ахъшэ ди куэд я гугъэщ. Абы къыхэкIкIэ, пщитIым дагъэшынэну хэтащ, дахъунщIэн я мураду, уеблэмэ къыдэбгъэрыкIуэну гъуэгу къытехьакIэт, ауэ Тхьэм гущIэгъу къытхуищIри я мурад щIэпхъаджэм дыIэщIихащ. Зым и цIэр Радочуке Огле Арстон Бейщ, е, урысхэм зэрыжаIэм тету - Арстар Бей Мозуст. Ар мин щийрэ пщыкIутI гъэм, щIышылэ мазэм и Iыхьлы Исмэхьил Бей ефэешхэм иригъэблагъэри, езыр щыту иригъэукIауэ щытащ. Езы Исмэхьил абы иужькIэ куэд дэмыкIыу Гумкъалэ щылIащ; тIури урысыдзэм полковникыу хэтащ». «Каррас и тхьэмадэ Патерсон Александр жиIэм дзыхь хуэщIыпхъэщ», - трегъэчыныхь Тыгъуэным. Япэрауэ, Патерсон мыр зэритха бзэр тщIэкъым, Рослъэмбэч и цIэр мы зэрытлъагъум хуэдэу хуэбзэмыIуу, Исмэхьил-бей ейр IупщIу къыщIыхэщри зыми къыбгуригъаIуэкъым. ЕтIуанэрауэ, - ар икIи гу нэхъ зылъытапхъэ Iуэхущ, - Патерсон Александр зи жыIэ уи фIэщ пщIы хъун хуэдэ нэрыбгэу зэрыщымытар къызыхэщ дэфтэрхэр нэхъыбэщ, ХьэтIохъущокъуэ зэкъуэшитIыр зэм зэбгъурыту гъуэгум хъунщIакIуэу теувэу, зэм ефэешхэ зэдыхэхьэрэ зэрыукIыжу уи фIэщ зыщIыфхэм нэхърэ. ЖытIэм и щыхьэту къыдохь мин щий щэщIрэ тхуы гъэм Николай Езанэм «Къэфкъаз бгы лъапэхэм деж щыт Шотланд колонием, муслъымэнхэмрэ мажусийхэмрэ чыристан диным ирашэну хуит ящIахэм и IуэхукIэ» ищIа унафэр: «Зи гугъу тщIы колонием илъэс зыбжанэ хъуауэ къыщыхъу Iэуэлъауэхэр зи Iэужьыр а къуажэм и тхьэмадэ цIэр хуэмыфащэу зыфIэзыщыжа Патерсон Александрщ. Къаугъэ къызэригъэхъеирейм, щIы IуэхукIи псэупIэ IуэхукIи колонистхэм лей зэрарихым ипкъ иткIэ, Патерсон Каррас игъэIэпхъукIын хуейуэ къызолъытэ». Патерсон пцIы зытрилъхьэр ХьэтIохъущокъуэхэ я деж щиухкъым. Къэфкъаз хэкурысхэр, псалъэм папщIэ, адыгэхэр, чыристан диным ирашэну иджыпсту къыхуезыджэхэми къагъэсэбэп а лIым Нэгумэ Шорэ хуэмыфащэу ирипэсу пцIыуэ тригъэIукIауэ щыта псалъэхэр. Ар къыхощ тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Краснокутская Лидия «Урыс планета» Интернет сайтым минитIрэ пщыкIутху гъэм щIышылэм и щым ирита интервьюм къыщыжиIэм: «Къэбэрдей узэщIакIуэ Нэгумэ Шорэ Патерсон Александр зэгуэр жриIауэ щытащ ар «чыристан диным ихьэным хуэхьэзыру, ауэ и лъэпкъэгъухэм къазэрыгурымыIуэным къыхэкIкIэ къигъанэу». А пцIыр здынэсри Патерсонрэ абы и лэжьэгъухэмрэ я зэфIэкIыр здынэсри къыбгурегъаIуэ ищхьэкIэ къыщытхьа Николай Езанэм и унафэм и адрей Iэхьэм: «Колонием щыпсэухэм илъэс щэщIрэ тIум и кIуэцIкIэ бгырысхэм ящыщу цIыхуибгъу фIэкIа чыристан диным ирашэфакъым, мин щий тIощIрэ и гъэ лъандэрэ зы нэрыбги чыристаныгъэр кърагъэщтэфакъым. Ауэ щыхъукIэ, Осетием щылажьэ къыхуеджакIуэхэм илъэс пщыкIублым и кIуэцIкIэ цIыху мин блыщIым жорыр къабыл ирагъэщIащ, а псом къегъэлъагъуэ колонием и щIым щIыхэдгъэхъуэн щхьэусыгъуэ зэрыщымыIэр». Абы нэмыщIыжкIэ Нэгумэ Шорэ и фIэщхъуныгъэр зытещIыхьар фIыуэ къыхощ а зэман дыдэм Каррас щыпсэуа Глен Уильям и гукъэкIыжхэм. Глен къеIуэтэж тэтэрыбзэ зыщIэу миссионерхэм яхэта Галлоуэй Джеймс «Инджыл» узэзгъэджар дауэ къыпщыхъуа жиIэу Шорэ щеупщIым, Нэгумэм абы жэуапу къритар. «Тхылъым къызыхуриджэ щэныфIагъым дэзгъуэIакъым, - къыжриIэжащ абы Шорэ, - ауэ Тхьэм бын иIэу плъытэныр акъылми къищтэркъым уи фIэщи хъуркъым». Уи акъылым къимыщтэми, уи фIэщ пхуэщIынущ ар, жаIэу щыхагъэзыхьым: «Ар зи фIэщ хъункIи хъунур зэрыцIыкIурэ а гупсысэм щIапIыкIа фи сабийхэращ, Тхьэр зэрызакъуэр зыщIэ муслъымэным ар зэи къабыл ищIынукъым», - яжриIэжащ. ХущIыхьэр а хъыбарым къыщеджэфынущ Глен Уильям мин щий тIощIрэ щы гъэм Лондон къыщыдигъэкIа «Journal of a tour from Astrachan to Karras» тхылъым. Iуэхум щымыщ хуэдэу зи гугъу тщIын хуей хъуа Нэгумэ Шорэ и гукъэкIыжхэр икъукIэ сэбэп мэхъу ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилрэ абы и къуэшхэмрэ я лъэхъэнэри ищхьэкIэ зи гугъу тщIа зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыхъуа адыгэ цIыхубэм и зэхэтыкIэу щытари уи нэгу къыщIэбгъэхьэнымкIэ, сыту жыпIэмэ, Шорэ къыщалъхуар Исмэхьил иухуа Хьэжыхьэблэрт. «Зи гугъу тщIа ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрийрэ Абыкъу Исхьэкърэ, - щыжеIэ Шорэ и тхылъым, - къэбэрдей лъэпкъыр шэрихьэт хабзэм трашат: щIэпхъэджащIэхэр зэхащIыхьам елъытауэ е яукIт, е я Iэпкълъэпкъым удын тралъхьэт. Тезырхэр мыпхуэдэу зэхидзырт: дыжьын сом нэхърэ мащIэ зыдыгъуам – и Iэ сэмэгур паупщIт; сомищэм щIигъу зыдыгъуам – и Iэ ижьымрэ лъакъуэ сэмэгумрэ; зинэ зыщIахэри яукIт. Мылъкумрэ цIыхур зыхуитымрэ пыщIа Iуэхугъуэ псори, пщы-уэркъхэмрэ пщылIхэмрэ я зэхуаку къыдэхъуэ Iуэхухэри дин хабзэм тету ягъэзакIуэт. А унафэм лъэпкъым фIы куэд къыхудэкIуащ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абдежым щегъэжьауэ дэтхэнэ зыми хабзэншагъэ зэрихьэну шынэ хъуащ». Шорэ дытепсэлъыхьын хуей щIэхъуа щхьэусыгъуэм дгъэзэжмэ, Исмэхьилрэ Рослъэмбэчрэ зыр адрейм теухуауэ зэрыхейр IупщIу къыхощ мин щий щэщIрэ блы гъэм Къэфкъазым къулыкъу щызезыхьа полковник Чайковский П. П. и гукъэкIыжу Косвен къихьым: «Ди дзэм и полковник, къэбэрдей щIалэ ахъырзэман Мысост Рослъэмбэч - европей щIэныгъэ иIэу, Александр и тыгъэхэмкIэ щIигъэнарэ къэфкъаз къулыкъущIэхэм ягъафIэу щытар, ПсыжьадрыщI икIщ, бгырысхэр къызэщIигъэхъаери, и теуэ гуащIэхэмкIэ урысхэр игъэгулэзу екIуэкIащ. Ар и благъэ гуэрым IулъхьэкIэ едгъэукIыжауэ щытащ». Гу зэрылъытэгъуафIэщи, зэкъуэшитIым я быну щыт Рослъэмбэчрэ Исмэхьил-бейрэ усакIуэм зэрызэпэщIигъэувам тхыдэкIэ щхьэусыгъуэ гуэр иIауэ, лъабжьэ гуэри къыхуэтлъыхъуэми, усэм къыхэщыр Лермонтов къыбгъэдэкI литературэ Iэмал къудейуэ лъытэн хуейщ. ИщхьэкIэ къэтхьа щапхъэхэм къагъэлъагъуэ Рослъэмбэч Исмэхьил иукIауэ, е Исмэхьил Рослъэмбэч IэщIэкIуэдауэ ди фIэщ иращIыну къахь тхыдей щыхьэтхэр зэрылъэлъэжыгъуафIэр. Ар щIэхъуэпст Къэбэрдейр Урысейм хуэзыгъадэ мамырыгъэм Къэфшийуэ фи фыгъуэнэдыIэр Ди гъащIэр щхьэ зэтефкъута? Дыкъулейсызщи; къыдата Ди хуитыныгъэр, ди мэзыжьхэр Зэрыдмытынурщ дыщэ плъыжькIэ ЗэрыдгъэлъапIэрщ дигу етауэ ГущIыIэу фэ фызэлъэпауэр! Лермонтов, «Исмэхьил-бей» КIыхьыIуэ тфIэхъуа ди тхыгъэр ХьэтIохъущокъуэм теухуауэ тхыдэтххэм дызэращыгугъ тхылъ IувыфIым хуэтщIа пежьэ къудейщ. Ауэ ныкъуэжыIэу дыкъэмынэн папщIэ, псалъитI-щыкIэ и гугъу тщIынщ Къэфкъазыр жыхьэнмэ гъуэгу зыхуэхъуа урыс генералхэм яз Булгаков Сергей ХьэтIохъущокъуэр зэрыпэщIэтами. ЗэрыжытIащи, Исмэхьил пащтыхьым и унафэкIэ хэкум къагъэкIуэжат, и лъэпкъэгъухэр урыс тетыгъуэм жыIэщIэ яхуищIын плъапIэкIэ. Езыри зи акъылэгъу а Iуэхум и зэфIэхыкIэр абы мыпхуэдэ щIыкIэу илъагъут: Къэфкъаз лъэпкъхэр игъащIэ лъандэми зэзыгъэдаIуэ къэбэрдейхэм я деж урысей хабзэр щызэтеувэмэ, адрей лъэпкъхэри Iэуэлъауэншэу Урысейм и жьауэ щIэувэнут. АрщхьэкIэ урыс къулыкъущIэхэм жаIэмрэ ящIэмрэ зэтехуэтэкъым. Абыхэм я мурадтэкъым Къэфкъазыр, Къэбэрдейр я пашэу, Урысейм и щIыналъэ щхьэхуэу къагъэнэныр: мамырыгъэ лъыхъуэ хуэдэу жаIэ щхьэкIэ, бгырыс лъэпкъхэр зэфIэгъэнэжыныр, я зэхуаку къаугъэ дэлъхьэныр я зэрыпхъуакIуэ Iэмалхэм язт. Исмэхьил щIэтхьэусыхэ Iуэхугъуэхэм я нэхъыщхьэри арат – къэбэрдейхэм я унафэм щIэту къекIуэкIа лъэпкъхэр ягъэжакъуэурэ, Къэфкъаз щIыналъэр хабзэншэ зэрыхъуар. АрщхьэкIэ хэтыт пщыр зыхуэтхьэусыхэр? ЗыхэпсэукIын къызыхуамыгъэна бгырысхэр бэлэрыгъауэ Iэбэху, урысыдзэм щхьэусыгъуэ игъуэтт езым и хъунщIэтеуэхэм зригъэукъуэдиину. Абыхэм я зы щапхъэщ мин щийрэ пщIы гъэм Булгаковым Къэбэрдеймрэ ПсыжьадрыщIрэ щыщ къуажэ щитI зэрызэтригъэсхьар. Исмэхьил и IэдакъэщIэкIыу хуагъэфащэ Булгаковым лей зэрызэрихьар пащтыхьым лъэIэсыжын хуэдэу, адыгэпщхэм, уэркъхэм, ефэндыхэм, «къэбэрдей цIыхубэ псом» къабгъэдэкIыу Вердеревский Николай хурагъэхьа тхьэусыхафэр: «Дызэрыт мин щийрэ пщIы гъэм зиусхьэн генерал-аншеф Булгаковыр щIыхь зиIэ императорышхуэм и дзэр зэхуишэсри зэшэзэпIэу къыттеуащ, ди унэхэм мафIэ ящIидзэри зэтригъэсхьащ, щIэлъыр иригъэдыгъуащ, Iэщыр ттрихащ, цIыхухэр иукIащ: Iэщышхуэу 6I50-рэ, шыуэ 5I5-рэ, хыву I25-рэ, мэлу 44 0I5-рэ, гъуаплъэ хьэкъущыкъуу пут 63I0-рэ, фоуэ пут 5895-рэ, афэ джанэу 52-рэ, фочу I80-рэ, сэшхуэу 300, къамэу I45-рэ, дыжьын ахъшэу 2900-рэ, дыжьын сом 5800-рэ зи уасэ хьэпшып, хугу илъу гу I420-рэ. Къундетхэрэ Тамбийхэрэ я цIыхуу нэрыбгэ 3I-рэ яукIащ, унэу 9895-рэ ягъэсащ, таж 3I-рэ ящтащ, мэжджыту III-рэ ягъэсащ, къутыр псэупIэу I000-м мафIэ щIадзэри хагъэкIуэдэжащ, гъэру нэрыбгэ 4I-рэ яубыдащ, абы ищIыIужкIэ зи бжыгъэр пхуэмыIуэтэн хьэпшып ящтащ. А жытIэр зэрыпэжым шэч къытомыхьэ. Абы ищIыIужкIэ шэшэнхэмрэ къэзакъхэмрэ ядыгъуам пэкIуэу дэ шы I000-рэ Iэщышхуэу 500-рэ къуэдыуэ дигъэтауэ иджы щыттIэгъэни тшхыни диIэжкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, и хъунщIэтеуэр гъатхэ вэгъуэм хуигъэзащ. Дытхьэджэу, дэри зи щIыхьыр ин императорым дрицIыхущ, абы и хьэтыркIэ гущIэгъу къытхуэщIи гъавэ хэдгъасэ, ди напэр томых, домыгъэунэхъу жытIэу делъэIуами, ди хьэтыр илъэгъуакъым, иджы куэд дэмыкIыу цIыхухэр мэжэщIэлIагъэм илIыкIыну къыщIэкIынщ…» Пащтыхь Александр апхуэдиз гущIэгъуншагъ къэзыгъэлъэгъуа и генералым къигъэуIэбжьат. «Булгаков-генералыр и къалэным ебакъуэри цIыхугъэм и гъунапкъэм икIащ», - хуитхащ пащтыхьым а Iуэхум теухуауэ дзэзешэ нэхъыщхьэ Тормасов Александр. Генералым и Iуэхур зэхигъэкIын папщIэ, пащтыхьым Кавказым къигъэкIуа Вердеревский Николай къыщысам, Исмэхьил Булгаковым игъэтIысауэ хьэпсым ист. ХьэтIохъущокъуэм сыхьэтиткIэ епсэлъылIа нэужь, пщыр къригъэутIыпщыжам и мызакъуэу, кIэлъыплъакIуэм Булгаковым хуащI гурыщхъуэхэр зэхигъэкIащ. Вердеревскэр зи пашэ къулыкъущIэхэм къыщIагъэща мыхъумыщIагъэхэм иужькIэ, генералыр пащтыхь хъарзыналъэм зэретхьэкъуамкIэ ягъэкъуаншэу трагъэкIри мин щийрэ пщIы гъэм и дыгъэгъазэм Бытырбыху яшэжауэ щытащ. ГъэщIэгъуэнщ Булгаковым лIэкIэ хуэхъуам теухуауэ урыс Iэщэм и уэчыл Красницкий Александр «Кавказ ягъэIэса» тхылъым щыжиIэр: «…абы Урысейм Дербенти, Кубэри хигъэхьащ, гъэзийкъумыхъухэр игъэбэяуащ, итIанэ Шэшэныр зэтрикъутащ, КъэбэрдеитIри унафэм щIигъэуващ, ауэ… а генерал хахуэр тхылъымпIэзехьэ IуэхущIапIэхэм ядригъэкIуэкIа шэкъэ зауэм ихьыжащ. Ди лIыхъужьыр зэрамыгъэкъуэнша къэунэж! Къэбэрдейр емынэ узым иубыда – зи лажьэр Булгаковращ! Бгырысхэр еуэ-еуэу Гъунапкъэм къытеуэрэ – зи лажьэр Булгаковращ! Гумкъалэ мафIэс къыщыхъуа – зи лажьэр Булгаковращ! Шхий нэхъ зи мыхьэлъагъ Iуэху мыфэмыцхэр абы щытралъхьэ тхыгъэхэр мыувыIэу Бытырбыху лъатэхэрт. ЛIыхъужьым зиухеижыну зыхуигъэфэщакъым. Мин щийрэ пщыкIуз гъэм къулыкъум трагъэкIа нэужь, абы и щхьэм лъы дэуейри дунейм ехыжауэ щытащ». Езы Исмэхьил дунейм зэрехыжа щIыкIэр нобэми IупщIкъым. ХьэхъупащIэ Iэмырхъан и уэрэдыжьыр зытеухуа Исмел-псыгъуэр арар пэжмэ, уэрэдым дэщIыгъу хъыбарым ар зауэ IэнатIэ Iуту хэкIуэдауэ къыхощ. Жэуап пыухыкIа къызыхуимыгъуэт упщIэм топсэлъыхь Косвен Марки: «Къэфкъаз генералхэм я тхыгъэ зэIумыбзхэм хыумылъагъукIыжыф ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил и лIэныгъэр нобэми къуажэхь пэлъытэщ, - жеIэ щIэныгъэлIым. - Абы и жор-вагъуэр Бытырбыху мин щий пщырэ тIу гъэм и мэлыжьыхьым ирагъэхьыжакIэт, абы къыхэкIыу, езыр мин щий пщIырэ зы гъэм и кIэм, е минрэ щийрэ пщыкIутI гъэм и пэм дунейм ехыжауэ хуагъэфащэ къудейщ. Мин щий пщIырэ зы гъэм Къэфкъаз гъунапкъэм и нэхъыщхьэ Тормасов Александр зигъэхьэзырт ХьэтIохъущокъуэр къэбэрдейхэм къабгъэдэкIыу Къэфкъаз гъунапкъэм къыщызэIуахыну я мурад щэн-къэщэхунымкIэ комитетым и унафэщIхэм яз ищIыну. Абы хунэмысу дунейм ехыжащ пщыр… ХьэтIохъущокъуэмрэ Булгаковымрэ зэрызэпэщIэтам и гуащIагъымрэ а «Къэфкъаз гъэIэсакIуэм» и икIагъ гущIэгъуншэмрэ ущыгъуазэмэ, Исмэхьил дунейм ехыжа нэужь, кIэщIу Рослъэмбэч зэрагъэкIуэда Iэмалри пщIэмэ, гугъукъым уи нэгу къыщIэбгъэхьэну ди лIыхъужьым лIапIэ хуэхъункIи хъуну щытыгъар», - нимыгъэсыпэми, и щхьэ треч Косвен пщым и лIэкIэу хуигъэфащэ Iуэхум. А гупщысэм гъэщIэгъуэну зрегъэубгъу тхыдэ щIэныгъэлI Къармэ Руслан: «Зэзэмызэ цIыхум и лъагагъыр абы и бийхэмкIэ къыбощIэ. Исмэхьил и жагъуэгъухэм я цIэхэм къегъэлъагъуэ абы цIыхубэм и деж пщIэуэ щиIам и инагъыр. Псалъэм папщIэ, Къэбэрдейм къэкIуэжа нэужь, абы гуащIэу къебиящ Къэбэрдейм и пристав нэхъыщхьэ Дельпоццо генерал-майорыр, Къэфкъазым щыIэ урысыдзэм и унафэщI Булгаковыр, Къэфкъазым и губернатор Картвелин сымэ, - жеIэ Къармэм. - Нейуэ къеплът Исмэхьил-бей Цициановри. Исмэхьил урысыдзэм къарукIэ пэщIэувэну зигъэхьэзыртэкъым, и плъапIэхэр экономикэрэ политикэ IэмалкIэ зыIэригъэхьэну хэтт, ар нэхъ Iейт Урысейм и дежкIэ. УнафэщIхэм къагурыIуэт абы Къэбэрдейр зэкъуигъэувэну зэрыхэтыр, абы къикIыр Къэбэрдейр нэхъ лъэщ хъунрат. Урыс къулыкъущIэхэм нэмыщI ар пэщIэувэн хуей хъут езым и лъэпкъэгъухэми». Мин щийрэ и – мин щий пщIырэ зы гъэхэм я зэхуакум хуозэ Дельпоццо-генералым къэбэрдей ефэндыхэм хуагъэхьа тхыгъэр: «Жанхъуэт Кушыкурэ ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьилрэ зэпаубыда Iуэхум теухуауэ зи щIыхьыр иным дынолъэIу ди хейщIапIэм зи гугъу тщIы Исмэхьил къытхуебгъэшэну, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зи щIыхьыр иныр ущыгъуазэщ ефэндыхэм ди къалэным: Урысейм и щIы Iыхьэм дэ тщыщ зыгуэр щыдыгъуауэ къаубыдмэ, ар ди хейщIапIэм утыку къыщитшэн хуейщ, къуэды тетлъхьэу е хьэпсым иддзэу, апхуэдэ щIыкIэу дызыщIэт унафэр дгъэзащIэу. Аращи, ди хабзэм зэран фыхуэхъун фимымурадмэ, пщы Исмэхьил къытхуевгъашэ, а Iуэхур вгъэгувэмэ, дэ, ефэндыхэр, дывмыгъэкъуэншэж, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, дэ хьэжыхэр къытхэтщ, муслъымэн пащтыхьым и жьауэ дыщIэтщ, абы фэ фи пащтыхьым зауэ зэрыдригъэкIуэкIми дыщыгъуазэщ. Ауэ дыщIывдэлажьэр ди хабзэм и гугъу зэрывмыщIращи, иджыри абы фыхэмыIэбэр пэжмэ, ХьэтIохъущокъуэр ди хейщIапIэм къевгъашэ, «хьэуэ» жыфIэрэ, дывмыгъэкъуэншэж». Мы дэфтэрым иупх хъуну къыщIэкIынщ Исмэхьил езым и щхьэкIи и унафэщIхэм яжриIауэ зэрыщытар, Къэбэрдейм жагъуэгъу зэрыщиIэм къыхэкIыу, зэманкIэ щыпсэу зэрымыхъунур… Мис ахэрат хуигъэтIылъар и Хэкум! Зыхуейр къэхъуащ! ИхьакIэщ и жэнэтым, Дунейр щыщIалэу щIылъэр щыщIэращIэм, АрщхьэкIэ цIыхухэм… щIылъэр къафIэIуэху? И къуэшым IэплIэкIэ пежьа къэкIуэжагъащIэм Фыгъуэмрэ пцIымрэ щхьэр щIрагъэхьэф… «ХьэтIохъущокъуэ Исмэхьил щIэхъуэпст Къэбэрдейр Урысейм хуэзыгъадэ мамырыгъэ иухуэну, Псыхуабэ деж щылъ адыгэщIхэр къыхигъэхьэжу Къэбэрдейм зригъэубгъуну, – етх тхыдэтх Савойский Александр. – Хъыбархэм къыхощ абы пщыгъэкIэ къылъыс Бабыгуей къуажэр къратыжыну щыщIэлъэIум, къулыкъукIэ яIэтыну къагъэгугъэри и цIыхухэр и гъусэу Кавказ Гъунапкъэм хыхьэ щIым Iэпхъуэну къызэрыжраIар, арщхьэкIэ пщым идакъым». ХэтщIыкIым нэхърэ хэдмыщIыкIыр щыдинэхъыбэ пщым и гъащIэ гъуэгур нэхъ IупщIу дигъэлъагъункIэ дызыщыгугъ пщэдейрей махуэм а цIыху къызэрымыкIуэр адыгэ псоми, езым и псэр зыхэлъа къэбэрдейхэми щапхъэу къащIыхуэнэн щхьэусыгъуэ куэд иджыри щэхуу ихъумэ къыщIэкIынщ. Ухыгъэм бын хуэхъуахэр дуней цIыхукъым; Я псэукIэщIэм бэр егъэгужьей, Мэлыдри мэбзэхыж къахэмыщыххэу, Пшэ фIыцIэм щыблэ ецырхъа нэхъей... _______________________________________________________ Къэбэрдей Лъэпкъ Хасэм и пащхьэм ХьэтIохъущокъуэ Исмел (Измаил-бей) 1805, 1806 гъэхэм щыжиIа псалъэ Урысыбзэм къизыхыжар Къэрмокъуэ Хьэмидщ Илъэс тIощIым нэсащ сэ хэкум пэIэщIэ сызэрыхъурэ. 1794 гъэм пIалъэ кIэщIкIэ сыкъыфхэхьэжауэ зэрыщытам и гугъу сщIынкъым. Си хэкум и Iуэху зытетым щыгъуазэ зыхуэсщIыным сыхунэмысауэ, си насыпыншагъэм къыдэкIуэри, абы щыгъуэ сыфхэкIыжауэ щытащ. Си щхьэкIэ къызэуэлIа псом сытепсэлъыхьынкъым, сыту жыпIэмэ сэ сезыгъэзыр си псэм и щIасэ си хэкур нобэ зыIут IэнатIэрщ, сызыхуэлажьэри абы и фейдэ зыхэлъымрэ тыншыгъуэ зэриIэнымрэщ. Си хэкум сэбэп сыхуэхъун мурадкIэщ си унэм сыщIикIари, ди лъэпкъ цIэрыIуэм сыхэсыжатэмэ, гухэхъуэгъуэу сиIэнкIэ хъуну псори къыщIызэзнэкIари, гъащIэм и IэфIыгъэкIэ къызэтэ щIалэгъуэм сыщIемыблари. А псори IэщIыб щIэсщIар, вжызоIэ сэ, щIэныгъэм зезыгъэузэщIа, цIыхур зэгурызыгъэIуэфын хабзэхэр зэзыгъэпэщыфа лъэпкъхэр зэзгъэцIыхун щхьэкIэщ. Си лъэпкъэгъухэм фIыгъуэ къезгъэуэлIэн папщIэ, бжьэм хуэдэ сыхъуным сыхущIэкъуащ сэ, сэбэп хъупхъэр зыщIэскъуэурэ си хэку лъапIэм къисхьэныр си хъуэпсапIэти. Зи пщIэр лъагэ тхьэмадэхэ, фэ фпэIэщIэ сызэрыхъуар сигу къеуэми, ар зыхуэзгъэшэчащ, сыкъыфхэхьэжа нэужь, зыгуэркIэ сэбэп сыхъуфмэ ар сэркIэ зэрынасыпым шэч къытесхьэтэкъыми. Къэзгъэзэжауэ сыфхэтщ нобэ. Ауэ сыт сэ сыкъызрихьэлIэжар, ди Тхьэ!. Си лъахэм и унэхъугъуэ махуэр си нэгу щIэбгъэкIын щхьэкIэ, ди Тхьэ, уигу къыщIызэбгъар!.. Насыпыншагъэу къывэуэлIа псор фи деж щыслъагъукъым сэ. Ар сигу къызэреуэр вжесIэу аращ. СывэупщI къудейщI: щхьэ ехуэха къэбэрдей лъэпкъым и пщIэмрэ и щIыхьымрэ? Хэт ар зи лажьэр? Пщыхэми, уэркъхэми, зэрылъэпкъыуи щхьэ зыщвгъэгъупща хэкум и хуитыныгъэмрэ абы зегъэузыщIынымрэ нэхъ лъапIэ щыIэнкIэ зэрымыхъунур? Ижь лъандэрэ пщIэрэ щIыхьрэ зиIа ди лъэпкъыр зэрыхэкIуэдэжыр флъагъукъэ? Фигу къеуэкъэ ар, жызоIэ! Хьэуэ, КъурIэным сытеIэбэурэ тхьэ фхуэсIуэнщ гукъанэ фхуэсщIын мурад сызэримыIэмкIэ. Щхьэж и гукъанэ ирырекъухи, Тхьэм девгъэлъэIу ди лъэпкъым фIыгъуэ хуэдлэжьын щхьэкIэ, гуащIэрэ акъылрэ къытхилъхьэну. Ди адэм и унафэм седаIуэри, си гум къыщIитхъыу сикIауэ щытащ сэ ди хэкум. Урысейм сыкIуащ, сфIэмыфIми. Я хабзэри сигу техуэтэкъым сащыхэхьагъащIэм. Гугъу сыдехьурэ зэзгъэщIащ я бзэр, ар зэзгъэщIа нэужьщ я хьэл-щэнкIэ нэхъ щысцIыхуар. Дэ тхэмылъ куэд ядэслъэгъуащ абыхэм, ядэслъэгъуащ дэ зэдмыгъэкIу куэди. Урысейр къэралышхуэщ, щIэныгъэм зыщиубгъуащ, зеужь. Урыс къэралыр къулейщ, и къарур, и гуащIэр инщ, цIыху мелуан щэщIрэ хырэ исщ абы икIи, пащтыхьыр хуеймэ, а цIыху бжыгъэм и Iэхьэ щанэр зауэлI хуэхъунущ. Къэрал лъэщым дыщригъунэгъукIэ, ар къызэрытхуэщхьэпэным и ужь дитын хуейщ дэ, ди щхьэр тхъумэжын папщIэ. Фи фIэщ фщIы, си лъэпкъэгъу лъапIэхэ, ди акъыл дитыжмэ, ди гъунэгъу лъэщым и ней зыщдгъахуэ зэрымыхъунур. Ди гум зэи имыху ди адэжь Iущхэм я уэсятщ а къэрал лъэщым и жьауэм дыщIэтын хуейуэ. Фэри зэрыфщIэщи, динкIэ ди благъэ Тырку къэралыр къарууншэ дыдэ хъуащ… Къэжэрхэр муслъымэнщ, ауэ я лIыщхьэхэр зэгурыIуэкъым, зы унафэ яIэкъыми, зыр зым щыхьэжауэ зэрошх. Дэри дызыпэмылъэщынум дыпэуври, ди щхьэр хэтлъхьащ, ди пщIэри ехуэхащ. Акъыл зиIэмрэ и хэкур фIыуэ зылъагъумрэ къыгурыIуэнщ дыщыунэхъуну махуэр къызэрыблэгъар. Зи щIыхьыр лъагэ хасэ, дэ псоми долъагъу икIи зыхыдощIэ ди хуитыныгъэр тфIэкIуэдынкIэ шынагъуэ зэрыхъуар. Апхуэдэ насыпыншагъэр, и щхьэр течауэ жысIэнщи, зи лажьэр дэращ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ дэ, уеблэмэ зэунэ-къуэщхэми, ди акъыл зэтехуэкъым. Абы къыхэкIкIэ ди лъэпкъри зэкъуэткъым, псори зэзыгъэдэIуэн тхьэмадэ диIэжкъым. Пщы щIалэхэр нэхъыжьхэм едэIуэжкъым, я нэр щIалагъэм къыщепхъуэри, гу лъатэкъым ди лъэпкъым и кIуэдыжыгъуэр къызэрыблэгъам: щхьэзыфIэфIхэм я зэранкIэ ди лъэпкъым кытохуэ ди гъунэгъухэм я губжьыр, дяпэкIи къытехуэнущ, абы дытетынумэ. Гъуэщахэр гъуэгу захуэ тришэжын щхьэкIэ, Тхьэм игу къобгъэри егъэунэху ахэр, ар зэхамыщIыкIмэ, нэхъри къахуогубжьри, и ней къащохуэ. Ди бегъымбар лъапIэращ ар жызыIар. Насыпыншагъэм фыхэхуауэ сыкъывихьэлIэжыгъащ зы гъэ сыкъыщыфхэхьэжам, ар къывгурыIуэжауэ гу лъыстэкъым ноби, къывгурыIуэнум и пIэкIэ нэхъей фекIуауэ солъагъу, сыфхоплъэри. Тхьэм игу къыдэбгъакIэ шэч сощI иджы: зауэм къытхуихьам ишIыIужкIэ емынэ уз бзаджэм ди лъэпкъым и зэхуэдитIыр икIуэдыкIащ. И нэр исыжкъым дэ дызыхэт тхьэмыщкIагъэр зымылъагъум, и щхьэр зэкIуэкIащ Тхьэр къызэрытхуэгубжьам гу лъызымытэм. Фи фIэщ фщIы, пщIэ зыхуэсщI си лъэпкъэгъухэ, ди Iуэхур абы куэдрэ тет зэрымыхъунур. ДызэрызэгурымыIуэм, ди акъыл зэрызэтемыхуэм и зэранкIэ си лъахэ насыпыншэр хэкIуэдэжауэ Тхьэм симыгъэлъагъукIэ – абы дынэсащ дэ. Тхьэм симыгъэлъагъукIэ абы лъапсэкIуэдыр къыхуэкIуауэ, ди нэхъыжьхэр, ди цIыхубзхэмрэ ди сабийхэмрэ, зэщIэгъуагэу, гузэвэгъуэр ятелъу, бийм гъэрыпIэм щрихуэну махуэ мыгъуэм Тхьэм дыщихъумэ. Апхуэдэ шынагъуэр къызэрытщхьэщыхьар зыхэсщIэти, аращ Бытырбыху зи ужь сыщита Iуэхур къэзгъанэу пIэщIэгъуэкIэ сыкъыщIэкIуэжар. Сэ си нэкIэ слъэгъуащ, щыхьэти сытехъуэфынущ дызыпэува къэралыр къыщичыным зэрынэсам. Сэ слъэгъуащ къыттехьэлъэнкIэ хъуну щыблэм зырызыкъызэщIищIар. ФызэтеувыIэ, лъэпкъ наспыншэ, фи акъыл фихьэж, фегупсыс дэр нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъэщым дыпэлъэщынрэ дыпэмылъэщынрэ, ди щхьэр хэдвмыгъалъхьэ, фызэчэнджэщ мы хасэм кърихьэлIахэр, ди лъэпкъым къылъэIэса шынагъуэр зыщхьэщытха зэрыхъунум и унафэр фщIы. КъурIэным сытеIэбэурэ псом япэ тхьэ сIуэнщ унафэр захуэмэ, цIыхур зыгъэжакъуэ хьэгъапхъэхэм ар ящысхъумэнкIэ – си псэр пытыху, лъы ткIуэпс къысщIэмынэжыху. Ауэ сыныволъэIу, кIыхьлъыхь зывмыщI, шынагъуэр къытщхьэщыхьакIэщ, зэман диIэжкъым. Ди зэман мащIэр къэдвгъэгъэсэбэп, псоми къытхуэщхьэпэн Iуэху икIэщIыпIэкIэ длэжьын папщIэ. Зыщывмыгъэгъупщэ зэрызэгурымыIуэжым къыхэкIкIэ къэрал куэд зэрыхэкIуэдэжар, фигу ивгъэлъ лъэпкъ псо дэнэ къэна, уеблэмэ унагъуэ закъуэри, унафэщI Iущ ямыIэмэ, я къарур кIуэщIурэ, зэрыунэхъур…
{ "source": "adygabza.ru", "id": "Ismagil.txt" }
Къазхэр Мыжьыкъым, чышхуэ иIыгъыу, Къазхэр къалэм щищэну ихут Хъушэм епхъашэкIт ар, пэжым ухуеймэ, (Iуэхур фейдэм хуэкIуэмэ, къаз сщIэкъыми ЦIыхухэми яхуэмыфащэ къащылъыс къохъу) Сэ Мыжьыкъыр къуаншэщ жысIэкъым, Ауэ Къазхэм ар нэгъуэщIут къазэрыщыхъур. ГъуэгурыкIуэу блэкIIамэ, зыхуагъазэти Къазыхъуэр хуаубт: - Дэ дыкъаз къызэрыкIуэ хуэдэ, Мыжьыкъыр къыттогушхуэ. А щIэныгъэншэм ищIэкъым ПщIэшхуэ къытхуищIын зэрыхуейр, Ди лъэпкъыр Урымыр[1] къезыгъэла къазхэм Я деж къызэрыщежьэр. А къалэм уеблэмэ къазхэм я цIэкIэ Махуэшхуэхэр щагъэлъапIэ! - Фэ сыт фыщIагъэлъапIапхъэр? - КъеупщIащ абыхэм гъуэгурыкIуэр. - Дэ ди адэжьхэр… - СощIэ, абы седжащ, ауэ Фи щхьэкIэ фхузэфIэкIари сщIэну сыхуейт. - Ди адэжьхэм Урымыр кърагъэлащ! - Ар гурыIуэгъуэщ, фэ сыт хуэдэ лIыгъэ зефхьар? - Дэри? Зыри. - Сыт-тIэ фэ фызимэхьэнэр? Адэжьхэм я гугъу фымыщI, Абыхэм я пщIэр къалэжьыжащ, Ауэ фэ сынывоплъри, си къуэшхэ, ХьэлIамэ къитхъу дэшхын фIэкIа Фызэрыхъун щыIэкъым. Мы зэпсалъэм тIэкIуи зебгъэубгъу хъунут Къазхэм ягу техуэну щытыгъамэ. 1811 Пылымрэ ХьэмаскIэмрэ ЗэзыдзэкIар Теунэ Хьэчимщ, 1945 гъэ Пылыр ди деж щафIэхьэлэмэтти Уэрамхэм ар къыщырашэкIт, Ягъэлъэгъуэн щхьэкIи, КIэлъыплъакIуэ гупхэм Пылым къыкIылъаджэдыхьт. КъыздикIари къыздихуари ямыщIэххэу Хьэжь цIыкIур абыхэм къаIущIащ. Пылыр щилъагъум зыритIащ, ИпкIащ, илъащ , зэрылъэкIкIэ ебэну щIидзащ; Езауэну занщIэу зыриупсеинущ. Хьэ бэлацэ ар егъэIущ: «Си гъунэгъу тхьэмыщкIэ, уи напэр зытомыхыж, Уэ Пылым ныкъуэкъуэгъу ухуэхъун? Еплъыт, убанэурэ уи макъыр икIащ, Ауэ укъызыхимыщIыкIыу ар макIуэр». Хьэжь цIыкIум абы жыреIэж: «Ара-тIэ уэ пщIэр, А жыхуэпIэ дыдэрщ сэ сыкъызыщIэзыгъаплъэр, Сэ семызауэххэу Хэти текIуафэ къыстеуэнкIэ хъунущ. Хьэхэм жырыраIэ: «А ди хьэжь цIыкIур лъэщ бэлыхьу къыщIэкIынщ Пылым щебэныфкIэ!» Къуаргъымрэ бажэмрэ ЗэзыдзэкIар Елбэд Хьэсэнщ Махуэ хуабэм къуаргъыжь гуэрыр Бейм и пщIантIэм щхьэщыхьат, Тефэразэу зыщиплъыхьым, Кхъуей IыхьэфIи къилъэгъуащ. Зридзыхри кхъуей Iыхьэшхуэр И пэм пылъу лъэтэжащ, Пащтыхьыгъуэр къылъысауэ, Ар уафэгум ихьэжащ. Асыхьэтым бажэжь цIыкIум А шхын IэфIым гу нылъетэ, ГурыIупсыр къыIурыткIуу, Кхъуейм и нитIыр нытодие. ЩIы зытетыр имылъагъуу Ар кхъуей Iыхьэм кIэлъыжащ, ХьэщIэ Iэнэм пэрытIысхьэмэ, Зыхуей псори зэфIэкIащ. Къуаргъыжь мыгъуэми шэджагъуашхэр Жыгыщхьэ лъагэм къыщеухуэ, Едзэкъэгъуэ ар имыхуэу, Бажэжь цIыкIур ныщIохутэ. - Къуалэбзухэм я щIэращIэу, Си щIыкIафIэу шыпхъу гъэфIэн! ГъэщIэгъуэну уэ пхэмылъу Плъагъужынуи сыт къэна? ! Уи пэ цIыкIур сыту дахэ! А уи дамэр, уи пщэ цIыкIур! Цыуэ птетыр дыщэ защIи! Уэ уи щIыкIэм хэт щIыхьэн?! А уи щIыкIэм екIуу, дауи, Уэрэд жыпIэу къыщIэкIынщ, Уи уэрэдыр зэхэзбгъэхтэмэ, БампIэу сиIэр сщхьэщыкIынт. Къуаргъ тхьэмыщкIэм и фIэщ хъуащи, ЩIагъуэ хъуакIи зегугъэж, И дамитIыр дрешейри И пщэр къуаншэу ирешэх. Зэхэзыхыр дихьэх фIэщIу, ЗигъэщIагъуэу къыхидзащ, Япэ псалъэу «къуаргъ» щыжиIэм, И шхын IэфIыр жьэдэхуащ. Хуарзэу щIылъэм ар къыщехым, Бажэжь цIыкIум ипхъуэтащ, Бзаджэжь цIыкIум дахэ нэпцIкIэ Къуаргъ тхьэмыщкIэр игъэпцIащ. Шхын IэфI тIэкIуу къигъуэтари IэщIиудри ежьэжащ, ПцIыIуэпцIышххэм зэрахабзэт, ТIэпIу шхэри хыхьэжащ. Къуагъымрэ Бажэмрэ ЗэзыдзэкIар ЩоджэнцIыкIу Алийщ Махуэ гуэрым къуагъ тхьэмыщкIэм ЩIакхъуэ Iыхьэ къигъуэтащ, Насып иныр къехъулIати Жыгым гуфIэу тетIысхьащ. МэжэщIалIэт бажэжь цIыкIури Хуабжьу щIакхъуэм хуэгуфIащ, А шхын тIэкIур зэришхынум Егупсысуи къыщIидзащ. Бажэ лъэпкъыр Iэзэ Iейкъэ – Жыгым памэу щIэлъэдащ. И гуIупсхэр ирикъухыуэ, ДэнэцIейуэ щIэуващ. Бажэм и псэр хьэлу Iыхьэм ЩхьэкIэ жыгым дэкIуеящ, ТхьэкIумитIыр тегъэхуауэ, Щэхууэ бауэу къыщIидзащ. Хьэлу Iыхьэм нэр техуауэ Псалъэ IэфIхэр къыщIидзащ, И кIэ жьыхухэр игъэсысуэ Къуагъым щытхъууэ къыщIидзащ. «Дыгъэм хуэдэщ уи нэ цIыкIухэр, Дыщэ плъыфэщ уи дамитIыр, Алыхь - алыхь уи пэ цIыкIухэр Нэхъ дахэжхэщ зэрысщыхъур. Уэ дахащэм уи уэрэдыр Музык макъыуэ къыщIэкIынщ, ТIэкIу уусэу зэхэзбгъэхмэ, ИкъукIэ гуапэ къысщыхъунщ. Си шыпхъу цIыкIур, уи дахагъэм КъекIужынуэ уусэнщ, Ауи щыхъукIэ, бзу пащтыхьыр Уэрын хуейуи къыщIэкIынщ». ХъыбарIуатэм и щытхъупсым Къуагъым и щхьэр ин ищIащ, ТхьэмыщкIэжьым и уэрэдыр Гу хьэлэлкIи къыщIидзащ. И музыкэм и пэщIэдзэр «Къуагъти» хьэлур жьэдэхуащ, Бажэ цIыкIум и хьилэкIэ КъиущэкIуати жьэдидзащ.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "Ivanqrylov.txt" }
Безбородова Татьянэ ЗэзыдзэкIар Журт Ислъамщ Дыгъэ Дыгъэм и унэр Щыуаеми хуабэщ. Дыгъэм и унэр Жэщ кIыфIми нэхущ. Дыгъэр къыкъуэкIамэ Сэ уэрэд къызош. Дыгъэр уэращ, мамэ, Удз гъэгъа узот. Псом нэхъыфIу слъагъур Сэ уэра къысфIощI.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "jurtislam.txt" }
Ди хьэщIэщым нобэ щыдипсэлъэгъущ зэрысабийрэ щIэныгъэкIи къулыкъукIи шы гъэхъуным пыщIауэ къекIуэкI цIыху гъэщIэгъуэн: мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, профессор, «Адыгэшыр хъумэнымрэ гъэбэгъуэнымкIэ зэгухьэныгъэм» и унафэщI Къагъырмэс Црай. - Адыгэшымрэ «къэрэшей шы лъэпкъ» жыхуаIэмрэ сыт зэхуаIуэхур? - «Къэрэшей шы лъэпкъ» щыIэкъым. Абы шэч хэлъкъым. «Къэрэшей мэл» зэрыщыIэм хуэдэ дыдэу, «къэрэшеиш» жаIэу ягъэIуну хуейти, фIэщыгъэр тхылъхэм ирырагъэтхэфащ. Аркъудейщ. Иджыпсту Урысейм мэкъумэш IуэхухэмкIэ и министерствэм абы ткIийуэ бгъэдыхьэн IэщIагъэлI зэрыщымыIэращ а псалъэмакъыр къыщIекIуэкIыр. Шы лъэпкъыщIэ, «порода» жыхуэтIэр, къэбгъэхъун папщIэ, ар зыхэхъукIын шы гуп, «породная группа» жыхуаIэм хуэдэ уиIэн хуейщ, щхьэ бжыгъэ гуэрым нэсу. Илъэс зыбжанэ докIри, а зыхэхъукIыпхъэхэм я бжыгъэр здынэсыпхъэм нэса нэужь, абы лъэпкъыщIэ къыхащIыкI. Сэ Налшык шыгъэжапIэм и унафэщIу, къинэмыщIауэ СССР-м Мэкъумэш IуэхухэмкIэ и министерствэм «Шы гъэхъунымрэ шы заводхэмрэ епха» къудамэ нэхъыщхьэм и унафэщIым и япэ къуэдзэу сылэжьащ илъэс куэдкIэ. А зэманым иджы «Къэрэшей шы завод» зыфIащыжам «Къэрэшей ЦIыкIу шы заводкIэ» еджэу щытащ. Абы щыгъуэми иджыри абы щызэрахуэр адыгэшт. Ди шыгъэжапIэм щекIуэкI зэпеуэхэм къэрэшейхэм къашэу щыта шыхэр зэрыттха тхылъхэр къэпIэтыжмэ, псоми зэритыр адыгэшущ. ИгъащIэм «къэрэшеиш» жытIэу ттхакъым. Шы къэсыхункIэ «лъэпкъ тхылъ» иIэщ, паспорт хуэдэу. Абыхэми иратхэу щытащ къэрэшейхэм къашэу щытар зэрыадыгэшыр. Ар зрихьэлIэр 1970 гъэхэращ, куэд щIакъым. А лъэхъэнэм я гуи я щхьи къэкIыртэкъым «къэрэшеиш» жаIэну. Мэзкуу сыщылэжьэхуи а фIэщыгъэр зы жьи къыжьэдэкIыртэкъым. 1968 гъэм СССР-мрэ РСФСР-мрэ мэкъумэш IуэхухэмкIэ я министерствэхэм Шы зехуэнымкIэ союзпсо щIэныгъэрылажьэ институту Рязань къалэм дэтым зэхуэс щрагъэкIуэкIауэ щытащ. Сэ абы щыгъуэм Тимирязевым и цIэр зезыхьэ мэкъумэш академием аспиранту сыщыIэу арати, сызэрыадыгэм, си диссертацэри адыгэшым зэрытеухуам къыхэкIыу, лIыкIуэхэм я гъусэу Рязань срагъэблэгъат. - КъэбэрдеицIэр щхьэхуэу бгъэIуу ядэрэт абы щыгъуэм? - «Къэбэрдей» цIэр сыт щыгъуи ягъэIуу щытащ, уеблэмэ иджыпсту нэхърэ нэхъ ину. Зэхуэсым щхьэусыгъуэ хуэхъуар зы Iуэхугъуэ закъуэт: «Инджылыз-къэбэрдеиш къуэпсыр къабыл щIыныр». Къэбэрдейм а зэманым мэкъумэш IуэхухэмкIэ министерствэр зи IэмыщIэ илъыр ХьэщIэлI Мухьэмэдти, телефонкIэ сыкъэпсалъэри жесIащ: мыпхуэдэ зэманым мыпхуэдэ щIыпIэм Iуэхушхуэ къыщаIэт, «инджылыз-къэбэрдеиш къуэпсым теухуауэ» зэхуэс щыIэщи, зыгуэр къэвгъэкIуамэ арат жысIэри. «Инджылыз уанэш лъы къабзэ» жаIэри щыIэщ. Абырэ адыгэшымрэ къатепщIыкIыжарат «инджылыз-къэбэрдеиш къуэпс», е, урысыбзэкIэ жыпIэмэ, «породная группа» хъуар. Адыгэш лъэпкъыр епщыкIуханэ лIэщIыгъуэ лъандэрэ щыIэт, иджы абы и къуэпс инджылыз-къэбэрдеишыр къызэрызэфIэувам щыхьэт техъуэ IэщIагъэлIхэм IэIэткIэ унафэ къащтэу, тхылъхэми иратхэу, 1968 гъэм утыку къихьэу арат. ХьэщIэлIым деж сыкъыщымынэу, партым и обкомым мэкъумэш IуэхухэмкIэ къудамэм и унафэщI Кудзиевэ Верэ дежи сыкъэпсэлъат ардыдэр жесIэу икIи тIуми сыкъагъэгугъат зыгуэр нагъэкIуэну. Арати, зэманыр къосри, си кафедрэм и унафэщI Красников Андрей сригъусэу докIуэ зэхуэсым. Андрей Сергеевич и кандидат, доктор диссертацэхэр зытеухуар адыгэшрат, езыри илъэс къэс Налшык къакIуэрт. И диссертацитIми зы псалъэ иткъым «къэрэшеиш» жиIэу. Адыгэшым теухуауэ куэд дыдэ щищIэкIэ, щыпрофессоркIэ, Красниковыр къыщагъэпсэлъэнтэкъэ зэхуэсым. Къопсалъэ. Сэ сыаспирант къудейт, утыку срагъэхьэну сигу къэкIыххакъым. АрщхьэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым никIыну сызыщыгугъа лIыкIуэхэр министерствэми обкомми нагъэкIуакъым, адыгэу щIэсыр си закъуэт. Къэрэшейуэ цIыхуитху нэкIуат, мэкъумэшымкIэ министрыр я пашэу, Къэрэшей шы заводым и унафэщIыр я гъусэжу. Абыхэм къэпсэлъэн щIадзэри, дэтхэнэ зыми «инджылыз-къэбэрдей къуэпс» щызэхэвублэкIэ, дэри «инджылыз-къэрэшеиш къуэпс» дывгъэщI жаIэ. - Абы щыгъуэм «къэрэшей шы лъэпкъ» жамыIэу, «къуэпс» жаIэу арат? - Къэрэшей шы лъэпкъ жаIэну ягу къэкIыххэртэкъым, къезэгъыртэкъыми. Сытми, къэтэджхэурэ тхури апхуэдэ щIыкIэу лъэIуахэщ. Абдежым «аспирант щIалэм зыгуэр къыджиIэфыну пIэрэ а Iуэхум теухуауэ» жаIэри псалъэ къызат. Сэ сыкъэтэджри жысIащ «инджылыз-къэбэрдеиш къуэпсыр» хабзэм къигъэув мардэхэм зэрыхуэкIуэр. Сыту жыпIэмэ, ар къызытепщIыкI шы лъэпкъитIри къуэпсыщIэ къызыхэкIын бжыгъэм нэсу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыдиIэщ: «Малкэ шы заводым» къэбэрдей шы лъэпкъыр щызэрахуэ, Май районым дэт «Къэбэрдей шы заводым» инджылыз уанэш лъы къабзэ щызэрахуэ. А тIум нэмыщI иджыри шы щагъэхъуу фермэ 12 колхозхэмрэ совхозхэмрэ щыдиIэщ. Абыхэм щызэрахуэ шы бжыгъэм Iэмал къует инджылыз-къэбэрдеиш къуэпсым и Iуэхур къэпIэтыну. Къэрэшей-Шэрджэсым и лIыкIуэхэр зыщIэлъэIум и гугъу пщIымэ, абы утепсэлъыхьыну игъуэ къэмысауэ къызолъытэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, инджылыз-къэрэшеиш зыфIэпщын зы шы закъуи щыIэкъым. ЩIыщымыIэр, «къэрэшей шы лъэпкъ» щыIэкъыми аращ. Дауэ инджылыз-къэрэшей къуэпсым и Iуэху къызэрыпIэтынур, ар къызыхэкIыпхъэ шы лъэпкъхэр щагъэхъу хъупIэ щымыIэу? Къэрэшей-Шэрджэсми щыIэщ «Къэрэшей ЦIыкIу шы заводи», фермэхэри, ауэ абыхэм щагъэхъур адыгэшщ. Мэкъумэш IуэхухэмкIэ министерствэм шы гъэхъунымрэ шы заводхэмрэ я IуэхущIапIэ нэхъыщхьэм и унафэщIрат зэхуэсыр езыгъэкIуэкIри, абы жиIащ: «Аспирант щIалэр захуэщ, уеблэмэ абы и псалъэр профессорхэм жаIам нэхърэ нэхъ щхьэпэщ, сэри абы сриакъылэгъущ. Сэ къыхызолъхьэ инджылыз-къэбэрдеишыр къабыл тщIыну, инджылыз-къэрэшеишым дытепсэлъыхьыныр зэкIэ пасэу тлъытэну. Хэт абыкIэ арэзы?» Псоми Iэ яIэтащ. Абы ипкъ иткIэ, 1968 гъэм щегъэжьауэ адыгэш лъэпкъым и къуэпс инджылыз-къэбэрдеишыр утыку итщ икIи щыIэщ. - Къэрэшейхэр къыппэпсэлъакъэ «абыхэм зэрахуэр къэбэрдеишщ» щыжыпIам? - Дауэ къыспэпсэлъэнт, зэрыщымыIэр щащIэжкIэ, зыри жаIакъым. АпхуэдизкIэ гурыIуэгъуэти, утепсэлъыхьыныр лейт. «Къэрэшеиш» жаIэн щыщIадзар 1980 гъэхэращ. Езыр лъэпкъкIэ къэрэшейуэ Хотов Владимир жаIэри Тимирязевым и цIэр зезыхьэ мэкъумэш академием щылажьэрти, абырэ кафедрэм унафэщIу трагъэувагъащIэ зы щIалэрэ зэгухьэри къэрэшеишым теухуа тхыгъэхэр зэрагъэпэщащ, шым теухуа щIэныгъэ тхылъхэм ирырагъэтхащ. Ауэ шы лъэпкъым зэрыхуэфащэм хуэдэу, хабзэкIэ къэунэхуауэ икIи щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ щыхьэт иIэжу, апхуэдэ щыIэкъым. - Къэрэшейхэр хэкум ирашу къагъэзэжа нэужь, адыгэш мин иратар пэж? - 1956-1957 гъэхэм къэрэшейхэмрэ шэшэнхэмрэ къагъэкIуэжа нэужь, Коммунист партым и Комитет Нэхъыщхьэм унафэ къищтат я псэукIэр щагъэпсынщIэну, лъэпкъ къэс щхьэж зэрыхузэфIэкIкIэ ядэIэпыкъуну. А зэманым Къэрэшей-Шэрджэсыр Ставрополь крайм хыхьэрт, ауэ щIыпIэкIэ нэхъ япэгъунэгъур Къэбэрдейрат. Абы щыгъуэм колхоз-совхозхэм щагъэхъуу шы мин 23-24-рэ хуэдиз диIэт. Сэ сызэригугъэмкIэ, Iэщ щхьэ бжыгъэкIэ фадэIэпыкъу къыжраIа къыщIэкIынт ди республикэми, Мэлбахъуэм колхоз-совхозхэм я унафэщIхэр, районхэм я парт секретархэр зэхуишэсри унафэ яхуищIащ: уэ шыуэ мыпхуэдиз уиIэщи, мыпхуэдиз ет къэрэшейхэм, уэ - мыпхуэдиз, псори пщIэншэу. - Адыгэш къабзэт иратыр? - Нэгъэсауэ адыгэш лъэпкът. 1957 гъэм езыхэм зыш ямыIэжу къекIуэлIэжахэти, адыгэш мин тыгъэ хуащIауэ щытащ. Ахэрат ди шыгъэжапIэм къашэу щытахэр, иджыпсту архивхэри, а зэманым ттха программэхэри къэпIэтыжу уеплъмэ, плъагъунущ абыхэм къашар адыгэш защIэу зэрыщытар. - Шы лъэпкъыщIэ къэунэхуащ жыпIэн щхьэкIэ, сыт нэхъ мащIэ дыдэу абы бгъэдэлъын хуейр, хуит узыщIыр е узымыщIыр сыт ар щIэуэ плъытэну? - Дэтхэнэ зы Iэщри лъэпкъ щхьэхуэу, «порода» жыхуэтIэм хуэдэу плъытэн папщIэ, ар лъэпкъыфIхэм, урысыбзэкIэ «племенной» зи цIэхэм ящыщын хуейщ. Сэ илъэс тIощIрэ тхукIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и госплемобъединенэм и унафэщI нэхъыщхьэу сыщытащ. Илъэс тIощIым щIегъури нобэр къыздэсым «Урысейм Iэщ лъэпкъхэр щызыубзыху зэгухьэныгъэм», Мэзкуу щылажьэм сыхэтщ. 1995 гъэм цIыхуибл дыхъуу «Iэщ лъэпкъыфIхэм ехьэлIа хабзэ» («Закон о племенном животноводстве») къэтщтауэ щытащ. Республикэм сыкъэкIуэжа иужькIэ, КIуэкIуэ Валерэт президентыр а зэманми, Къэбэрдей-Балъкъэрым папщIи тхуэгъэхьэзыр апхуэдэ жиIэри, а хабзэр республикэми къыщытщтауэ нобэр къыздэсым щыIэщ. Мис а тIуми итщ «лъэпкъыфIкIэ» узэджэ хъуну Iэщыр зыхуэдэн хуейр. Иджы «лъэпкъ» (порода) жыхуэтIэм теухуауэ. ЛъэпкъыфIым щымыщыр лъэпкъ щхьэхуэу убж хъунукъым. Былымыр лъэпкъыфIхэм хагъэхьэн папщIэ, мардэ зыбжанэм нэсын хуейщ. 1. Япэрауэ, лъэпкъыфIым зэрыщыщым щыхьэт техъуэ тхылъ, «племенная карточка», иIэн хуейщ. Ар цIыхур тIысу зыми къимылъагъуу и лэжьапIэ пэшым щитхыфынущ, арщхьэкIэ ар мащIэщ. 2. ЕтIуанэрауэ, Iэщыр Мэзкуу щыIэ «Былым лъэпкъыфIхэм я тхылъым» иратхауэ щытын хуейщ. 3. Ещанэрауэ, былымыр лъэпкъыфIхэм хэзыгъэхьэ тхылъ хуэптхын ипэ, апхуэдэ тхылъым Iэщым и адэри и анэри итын хуейщ, абыхэми апхуэдэ тхылъ яIэу, я адэ-анэхэри абы иту. ПцIы бупсу щытмэ, занщIэу тхылъыр къащтэри йоплъ. Абы былымым и бжыгъэ нагъыщэри, къыщалъхуа зэманри, щIыпIэри, ахэр къэзылъхужахэри итщ. Дэ дыкъызытехъукIахэм ятеухуауэ ныбжьиплI-тхукIэ дызэIэбэкIыфмэ арэзы дохъу, былымыр лъэпкъыфIу убжын щхьэкIэ, ныбжьиплI мынэхъ мащIэкIэ узэIэбэкIыфу щытын хуейщ: и адэ-анэр, адэшхуэ-анэшхуэр, абыхэм я адэ-анэр, я адэшхуэ-анэшхуэхэр. А плIым зыгуэр чэммэ, былымыр лъэпкъыфIым хабжэркъым. 4. Ауэ ари ирикъуркъым. Былымыр лъэпкъыфIым хыхьэу щытми, ар ягъэхъуным, ягъэбэгъуэным хухахауэ щытын хуейщ, лыхэкIыу къагъэщхьэпапхъэу щымыту. Лы ящIын папщIэ ягъэхъур лъэпкъыфIхэм хабжэркъым. Дэтхэнэ зы былымри, уеблэмэ абы и адэ-анэр нэхъ лъэщ дыдэу ялъытэ «элита-рекорд» лъагагъ иIэу къыщIрырекI, езыр ягъэбэгъуэным хухахауэ щымытмэ, ар лы хэкI ящIыпхъэхэм хыхьэу аращи, лъэпкъыфIу убж хъунукъым. - Хэт ар зэхэзыгъэкIыфыр? - IэщIагъэлIхэр псоми еплъа нэужь, мэтIысри унафэ къащтэ: мыр лыуэ фIэкIа къэбгъэсэбэп хъунукъым. Абы зэреджэр «мыхъунур къыхэдзын» Iуэхущ. Иджы шым догъэзэжри, а «къэрэшеиш» жыхуаIэр зищIыс дыдэр сыт? Мэзкуу «Шы гъэхъунымрэ шы зэхьэзэхуэхэмрэ» («Коневодство и конный спорт») и фIэщыгъэу щIэныгъэ журнал къыщыдэкIыу щытащ. Абы къытрезгъэдза тхыгъэм сыщытопсэлъыхь «къэрэшеиш» фIэщыгъэр къыздикIамрэ къикIымрэ. ЩIэныгъэлI псалъэкIэ абы зэреджапхъэр «Къэрэшей шы лъэпкъкъым», атIэ «къэбэрдеишым и къэрэшей лIэужьыгъуэщ». Аращ щIэныгъэлIыбзэкIэ абы узэреджэну къезэгъыр. - «ЛIэужьыгъуэр» «лъэпкъым» къызэрыщхьэщыкIыр сыт? - Ар нэгъуэщI зыгуэрщ. Адыгэшыр адыгэшу къонэж абы щыгъуэми. Абыхэм я гукъыдэжми зыдыдогъэкIу, дэри ди щхьэ дохъумэж. Зэран дахуэхъуркъым, аращ нэхъри ди жагъуэ щIэхъур: шы лъэпкъ щымыIэм шы лъэпкъ фIэпщ хъунукъым. Къэрэшейхэм зэрахуэ шым захуагъэм тету и цIэ къисIуэнщ жыпIэмэ, зэрыжыIапхъэр «къэбэрдеишым и къэрэшей лIэужьыгъуэщ». Адыгэшыр, япэрауэ, зыми емыщхь, нэгъуэщI зыми хэмызэрыхьын шы лъэпкъщ. Теплъэм щIэныгъэ псалъэкIэ зэреджэр «экстерьер»-щ, абыкIи нэгъуэщI зы шы лъэпкъым ещхькъым адыгэшыр. ЕтIуанэрауэ, и пкъым и быдагъыр. КъинэмыщIауэ, уеплъкIэ умылъагъуу, нэгъуэщIу жыпIэмэ, и хьэлымкIи адрей шы лъэпкъ псоми къащхьэщокI адыгэшыр. Уеблэмэ и псантхуэ зэхэлъыкIэмкIэ, шыгъэ-лIыгъэкIэ ещхькъым зыми. Сыт адыгэшыр адрейхэм къазэрыщхьэщыкIыр? И гур кIэропщIэ а шыр зейм егъэлеяуэ. Хьэр зейм псэкIэ етакъым, адыгэшым хуэдэу. Иджы лIэужьыгъуэ, «тип» жыхуэтIэм теухуауэ. Къэрэшей лIэужьыгъуэ жыпIэ хъунущ, щIыжысIэр къэбэрдей шы лъэпкъыр лъэпкъыу къонэжри аращ. Ауэ шыщIэр къамылъху щIыкIэ къэрэшейхэр фIыуэ йолэжь адыгэшым, хъарзынэу ягъашхэ. КъинэмыщIауэ, анэри зыхуей хуагъазэурэ, абыхэм къагъэхъу адыгэшыр дыдейм нэхърэ зы сантиметр, сантиметррэ ныкъуэкIэ нэхъ ин мэхъу. Анэр къэбэрдейуэ адэр инджылыз уанэш лъы къабзэрауэ щыщыткIэ, абыхэм къащIэхъуэри сантиметр зытхухкIэ нэхъ лъагэщ дэ ди инджылыз-къэбэрдеишым нэхърэ. ГурыIуэгъуэщ, фIыуэ щыбгъашхэкIэ нэхъ ин зэрыхъунур: IэпкълъэпкъIэ нэхъ инщ, ауэ лъэпкъым зихъуэжыркъым абы щхьэкIэ. «Къэрэшеиш» зыфIащыр аращ, абы узэреджэ хъунур «лIэужьыгъуэщ»: лъэпкъыр зэрылъэпкъыу къонэж, къуэпси хъуркъым, лъагагъкIэ сантиметррэ ныкъуэкIэ зэрынэхъ лъагэращи, ар теплъэм и щытыкIэ къудейщ. ХьэлкIи щэнкIи шыр зэрыадыгэшщ. Ар мис а «экстерьер» жыхуаIэращ зыхыхьэр абы и зэхъуэкIыныгъэхэр, жыжьэ нэсыркъым. - Интернетым щIалэгъуалэр щызодауэ: адыгэхэм «къэрэшеиш» щыIэкъым жаIэ, къэрэшейхэм «адыгэш» щыIэкъым жаIэ. - Сэ си щхьэкIэ зы цIыху адыгэуи, мыадыгэуи, къэрэшейуи, урысуи срихьэлIакъым адыгэш лъэпкъ щыIэкъым жиIэу. Губзыгъэу апхуэдэ жызыIэн щыIэкъым, ар жызыIэнур делэщи, апхуэдэ сыхуэзакъым. - Адыгейхэми, къэрэшейхэм я гъунэгъу къэбэрдей-шэрджэсхэми я гуапэ хъуркъым адыгэшым урысыбзэкIэ «кабардинская порода» зэрыхужаIэр, адыгэ псори къызэщIиубыдэу «черкесская» жамыIэу. - Адыгэшыр зэрыкъэбэрдеишыр зыми и жагъуэ щIэхъун щыIэкъым. Япэм ди хэкум къакIуэ зыплъыхьакIуэхэр псоми «шэрджэскIэ» къыдэджэрти, аращ «шэрджэсыш» цIэм ущрихьэлIэр. Ауэ дуней псом адыгэшыр къызэрыщацIыхур «къэбэрдеишущ», абы уригушхуэн хуейуэ аращ, адыгэ псори адыгэщ. Совет Союзым и зэманым «Шым теухуа тхылъ» томитху хъууэ къыдагъэкIауэ щытащ Будённый Семён маршалым и нэIэ щIэту. Профессорхэр, академикхэр щытопсэлъыхь абы къэбэрдеишым. ЕпщыкIуханэ лIэщIыгъуэм, 1540-1550 гъэхэм, зэфIэувакIэт къэбэрдей шы лъэпкъыр, дуней псом щыцIэрыIуэу. Ар хэIущIыIу зыщIар къэбэрдей щIэныгъэлIхэракъым, Инджылызым, Италием, нэгъуэщI къэралхэми къикIа зыплъыхьакIуэхэмрэ тхакIуэхэмрэщ. Мис абыхэм я нэгу щIэкIырт адыгэхэм я шыр фIыуэ зэралъагъур, я быным хуэдэу зэрапIыр, езыхэм шхын ямыIэу щытми, зыхуагъэныкъуэурэ зэрагъашхэр. Ялъэгъуар ягъэщIагъуэу щатхыж тхыгъэхэм адыгэм «шэрджэст» зэрыщеджэр. АрщхьэкIэ «шэрджэс шы лъэпкъ» щыIэкъым, щыIэр «къэбэрдей шы лъэпкъщ», ди къуэшхэм я жагъуэ щIэхъур аращ. Сэ сахуэзамэ яжесIэнт я жагъуэ хъуным и пэкIэ загъэщIэгъуэн зэрыхуейр: адыгэм кIахэхэри, шэрджэсхэри хохьэ, псори дызылъэпкъщ, ауэ шыр къэбэрдейщ. - Адыгэшыр хьэрыпышым къытехъукIар пэж? - Пэжщ. Куэдым Iэджэ жаIэ ар къызытехъукIам теухуауэ. Езы адыгэхэм шы куэду зэрахуэу щытащ, лъабжьэ хуэхъуауэ убжынур аращ. Иджыри «къэбэрдей шы лъэпкъ» жамыIэу, ауэ «щIыпIэм щызэрахуэ шы лъэпкъ» жаIэу. Иджы а «щIыпIэм щызэрахуэр» дэнэт къыздикIыр? Езы адыгэхэр лъэрызехьэу, лъэщу щытащ а зэманым, Урысейри къатемыкIуэфу. Зауэ IуэхукIэ зэбгъэрыкIуэ, зытекIуэ лъэпкъхэм яшхэр къахуурэ япIырт. Апхуэдэ зы щапхъэщ нэгъуейхэмрэ абыхэм яшхэмрэ. Ауэ ари мащIэт. Псом хуэмыдэу куэд къыздрашу щытар Хьэрып щIыналъэращ. Хьэрыпышыр езыр шы дахэщ, губзыгъэщ, игу-ищхьэ зэрызэтелъри ягу ирихьырт адыгэхэм. Хьэрыпышымрэ езыхэм яшхэмрэ къатехъукIыжахэр фIыуэ зыхуей хуагъазэрт, езыхэр щыпсэу унэм щIагъэст. Зы зэманкIэ унэм и ныкъуэр шым ирату щытащ, шэщ ямыщIу. ИтIанэ, нэхъ быдэ ящIын щхьэкIэ, шэщми унэми щIамыгъэсу, щIымахуэми гъэмахуэми пщIантIэм дагъэтын щIадзащ. Ягъасэрт. Псалъэм папщIэ, зекIуэ жыжьэ кIуэну унафэ ящIамэ, зы шу-шууитIтэкъым абы кIуэр, цIыху щэ ныкъуэ, шууищэ е нэхъыбэж. Хъыбар зэIэпахырт: фишхэр вгъэхьэзыр, километрищэ е мин зэпытчынущ, къуршым дикIынущ, гъуэгур мывалъэщ, псыми дикIынущ, евгъасэ. Махуэм пщIэнейрэ, пщыкIутхурэ псым хашэурэ, мышынэн щхьэкIэ шыр ягъасэрт. Мис апхуэдэу илъэсищэ бжыгъэхэр кIуащ, а хьэрып шы лъэпкъри, мыдрей нэгъуейхэри къагъэсэбэпурэ ди шыр здынэсам нэсащ. Нэхъыбэу хьэрыпышращ къызытехъукIар. - Иджыпсту и Iуэхур зытетыр сыт адыгэшым? - 2001 гъэ лъандэрэ «Къэбэрдей шы лъэпкъыр хъумэнымрэ гъэбэгъуэнымкIэ зэгухьэныгъэм» сриунафIэщIщи, зыжепIэ хъуну псоми яжызоIэ сигу къеуэр. Налшык шыгъэжапIэм инджылыз уанэш лъы къабзэм зратыжащ. Къэбэрдеишыр лъэпкъ къабзэу аращ. Иджы а лъэпкъ къабзэр зэрамыхуэу, лъы къабзэр зэрахуэн щIадзащ. - «Лъы къабзэмрэ» «лъэпкъ къабзэмрэ» сыт зэрызэщхьэщыкIыр? - Дуней псом шыуэ тетым лъы къабзэу яхэтыр шы лъэпкъитI къудейщ: хьэрыпышымрэ инджылызымрэ. Мыдрей псоми, дэ дыдейри яхэтыжу, зэреджэр лъэпкъ къабзэщ. Абыхэм нэгъуэщI шы лъэпкъ яхэткъым, зэрыщытщ. Къэбэрдеишым, псалъэм папщIэ, и анэр къэбэрдейуэ, и адэр хьэрыпышрауэ ялъытэ. Абы зэреджэр лъы зэхэлъэдащ. Налшык шыгъэжапIэм къэбэрдеиш щызэрахуэжкъым. 1979-1980 гъэхэм пщIондэ щызэрахуэу щытащ, зыхуащIари адыгэшрат ар, ауэ инджылыз уанэш лъы къабзэм зратащ. Иджыпсту нэхъ тепсэлъыхьу щIадзэжащ адыгэшым, шэч хэмылъу. Ауэ ар зыхуей хуэзэн папщIэ, къэралым зыкъыщIигъакъуэу щытын хуейщ. Мэкъумэш IуэхухэмкIэ министерствэм къудамэ иIэщ ар и къалэну, «Iэщ лъэпкъыфIхэм епха хабзэми» къалэн къащещI: зи бжыгъэр мащIэ хъуа Iэщ лъэпкъхэм къэрал мылъку яхухэгъэкIын хуейщ жеIэри. Адыгэшыр абы хохьэ. А гукъеуитIыр иджыпстукIэ диIэщ. - 1957 гъэм шы мин 24-м нэс диIэт республикэм жыпIащ, иджы сыт хуэдиз диIэн? - Минибгъум щIигъу. - Хэт ахэр зезыхуэр? - Псом нэхъыбэу Малкэ шы заводым, абы укъыфIэкIмэ, мэкъумэш IуэхущIапIэ жыхуаIэхэм, цIыху щхьэхуэхэм зэрахьэу. - Шы уиIэ? - Нобэ сыщыпрофессоркIэ, дауи, шы зесхуэркъым. Совет зэманым къэралым къыпхуидэртэкъым шы зепхуэну, ныкъуэдыкъуэхэм зы шы закъуэ яIэну хуитт, адрейхэм шыд фIэкIа зэрырагъахуэртэкъым. Ауэ ди адэр шыхъуэт, совхозым ейуэ шы щищ хуэдиз зэрихуэрти, абы лъандэрэ фIыуэ солъагъу шыхэр.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "kabardei.txt" }
Адэм деж письмо (пычыгъуэ) Си адэ лъапIэ! Сыпщышынэу щIыжысIэмкIэ укъызэупщIат зымахуэ. Зэрыхъу хабзэти жэуап уэстыжыфатэкъым. Зы лъэныкъуэкIэ, сыпщышынэт, адрей лъэныкъуэкIэи а шынэр къызыхэкIыр IупщI хъун папщIэ, тепсэлъыхьыгъуей куэдыIуэ къэгъэхъеин хуейт. Иджыпсту жэуапыр тхыгъэкIэ уэстыжыну сыхэтми, ар нэмыгъэсыпауэ къэнэнущ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, сызэрыпщышынэмрэ абы кърикIуэнкIэ хъунухэмрэ зэран къысхуохъу. КъэтIэщIыжын хуей къомри си акъылымрэ си гумрэ яхуэгъэкъаруунукъым. Уэ Iуэхур сытым дежи ауэ къызэрыкIуэу къыпщыхъут – арат сэри,- хэплъыхь умыщIу - нэгъуэщI Iэджэми, къыджепIэ хабзэр. Мис мыпхуэдэ гуэрут уэ Iуэхур зэрыплъагъур: уэ уи гъащIэ псом псэемыблэжу улэжьауэщ, сытри уи щхьэм фIэпхыурэ бынхэм ептауэщ, псом хуэмыдэуи сэ. Абы и фIыгъэкIэ сэ «жьыр дэнэкIэ къепщэми сымыщIэу» сыпсэут, сызыхуейм сыхуеджэну сыхуитащ, сшхын къэзлэжьыжын хьэзаб стемылъу, абы къикIыр къалэн зыри симыIэххэу. Абы щхьэкIэ уэ фIыщIэ къысхуэфщIи жыпIэтэкъым: быным и фIыщIэр жыжьэ зэрынэмысыр уэ фIыуэ уощIэ. Плъагъуну узыхуейр, нэгъуэщI мыхъуми, къытхуэпщIэр къызэрыдгурыIуэм и нэщэнэ гуэррэ гущIэгъурэт. Абы и пIэкIэ сэ куэд щIауэ си пэшым, си тхылъхэм, си щхьэм къищхьэрыуэ гупсысэхэм, си ныбжьэгъу щхьэприххэм я деж зыщыпфIызогъэпщкIу. Сэ зэи си гум илъыр бжесIакъым, уи псэм и тхьэлъэIупIэм сыныщIэхьакъым, Францесбан зэи сыщыпщIэупщIакъым, сытми, зэи быныгъэ уэзгъэлъэгъуакъым, тыкуэнми адрей Iуэху зепхуэхэми сыщIэупщIакъым. Фабрикэр уи пщэм дэслъхьэри зызгъэкIуэдыжащ, Оттлэ и ерыщыныр дэсIыгъащ, си ныбжьэгъухэм щхьэкIэ сытри сощIэ, уэ щхьэкIэ сытэджу сытIысыжакъым, уеблэмэ игъащIэм театрым узэрыкIуэн билет ныпхуэсхьакъым. Сэ стеухуауэ узэгупсысхэр зэхэплъхьэжмэ, сызэрыбгъэкъуаншэу къыщIэкIынур нэмысыншагъэкъы м икIи бзаджагъэкъым - иужьрейуэ сщIа къэшэн мурадыр хэмытмэ - атIэ сызэрыгущIыIэр, хамэгу-хамащхьэу сызэрыщытыр, къысхуэпщIэр къызэрызгурымыIуэращ. Ахэр къызэрызэбудэкI щIыкIэри сэ зыр псомкIи сыкъуаншэ хуэдэурэщ, зэ IумпIэ екъугъуэкIэ адрей псом нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ схуегъэунэтIын нэхъей. Ауэ щыхъукIэ, уэ зы к къуаншагъи убгъэдэлъкъым, щабэIуэу укъызэрысхущытар хыумыбжэмэ. А укъызэрызэгупсыс щIыкIэр сэри пэжу къэслъытауэ къыщIокI, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, хамэ хуэдэ дызэрызэхуэхъуамкIэ зыпхуэзгъэгусакъым. Ауэ сэри зыкIэи сыщыкъуаншэкъым а къэхъуам. Мис ар уи фIэщ схуэщIамэ, Iэмал гуэр къыкъуэкIынкIэи хъунт. ГъащIэщIэ жысIэкъым, абы щхьэкIэ тIуми ди ныбжьыр хэкIуэтэIуагъэнщ, ауэ, нэгъуэщI мыхъуми, зэгурыIуэ гуэр. КIэ имыIэу дзы къысфIэпщын хьэлыр хомынапэми, нэгъуэщI мыхъуми, нэхъ щабэ хъунт. Сыт хуэдизу мыгъэщIэгъуэнми, уэ уи гум ещIэ сэ бжесIэну сызыхуейр. Зымахуэ, псалъэм папщIэ, къызжепIащ: «Сэ сыт щыгъуи фIыуэ услъагъут, адрей адэхэм хуэдэу фэрыщIу сыпхущымытыфми». Сэ зэи шэч къытесхьэххакъым фIыуэ сыкъызэрыплъагъум, итIани мы уи псалъэхэм мыпэж гуэр хэлъ у къысфIощI. Дауи, уэ фэ зытебгъэуэфкъым. Ауэ аркъудейм щхьэкIэ, адрей адэ псори фэрыщIу къыубжмэ, е зыри къыпфIэмыIуэхуу дэгу-нэф зощI, е, пэжым нэхъ ещхьращи, ди зэхуаку дэмылъыпхъэ гуэр зэрыдэлъымрэ абы уэри уи къуаншагъэ зэрыхэлъымрэкIэ, жомыIэпэми, - зыкъоумысыж. Апхуэдэу уегупсысмэ, мис итIанэ дэ жытIэр зэтохуэ. Сэ жысIэкъым сызэрыщытым хуэдэу сыщIэхъуар уэ уижь къызэрысщIихуа къудейм къыхэкIауэ. Ар жыпIэныр егъэлея дыдэу щытынут, апхуэдэ егъэлеикIэр си хьэлу щытми. Уэ укъысхэмыIэбэххэу зызужьауэ щытами, итIани уигум дэхьэ цIыху сыхъуфынутэкъым сэ. Армырми зи гур иуда сабий махэ, мыгушхуэф, цIыху бгъурыхьэпIэншэ сыхъуну къыщIэкIынт: Кафкэ Роберт жыпIэми, Германн Карл хуэдэхэм жыпIэми саремыщхьу, нэгъуэщI зыгуэру, иджыпсту сызэрыщытым сыхуэмыдэу, ауэ уэрэ сэрэ фIы дыдэу дызэгурыIуэу. Сэ сынасыпыфIэнут уэ ныбжьэгъуу, унафэщIу, адэшхуэу, уеблэмэ (мыбдеж тIэкIу зыщызолъэфыхь) щыкъуадэу узиIамэ. Ауэ си адэу ущытын и IуэхукIэ уэ уялейт, сэ сэлъытауэ. Псом хуэмыдэу си къуэшхэр пасэу зэрылIам, си шыпхъухэр кIасэIуэу къызэралъхуам къыхэкIыу, уи бын тегуплIэгъуэ япэрейр си закъуэ япэу згъэвын хуей хъуащ, а IуэхумкIэ сэ сымахэIуэт.
{ "source": "adygabza.ru", "id": "kafka-frantc.txt" }