Vis hele dokumentet på en side
Fargekontrast
Tekststørrelse
Linjeavstand
Spaltebredde
Skriftsnitt
Justering
Bilder
Nullstill utseende
Hovedinnhold
Mierreduvvam Máhttodepartementas láhkanjuolgadusá milta 21.06.2013
Ieŋŋilsgiella le væráltgiella.
Gå ietjá almatjij ietjá rijkajs æjvvalip, sijdan jali mannulagán, le miján álu dárbbo ieŋŋilsgiellaj.
Ieŋŋilsgiella aneduvvá filmajn, girjálasjvuodan, lávllagijn, valástallamijn, oassásijn, buktagijn, diehtagin, ja teknologijan ja daj adnosuorgij baktu le ållo bágo ieŋŋilsgielas boahtám mijá giellaj.
Gå galggap diedojt åhtsåt iehtjama berustimijs jali fágalasj aktijvuodan, de åhtsåp ieŋŋilsgiellaj.
Ja ieŋŋilsgiella aneduvvá ienebut åhpadusán gå åvddåla ja aj nubbengiellan moatten vidnudagán.
Jus galggap rijbbat væráldin gånnå ieŋŋilsgiella aneduvvá rijkajgasskasasj guládallamin, le dárbulasj adnet ieŋŋilsgielav ja diehtet gåktu giella aneduvvá duon dán aktijvuodan.
Dát merkaj åvdedit báhkoboanndudagáv ja tjehpudagáv anátjit giela jiednasystemav, duollatjállemav, grammatihkav ja prinsihpajt gárgadis- ja tækstadahkamij, ja máhttet gielav hiebadit duon dán fáhkaoassáj ja guládallamdilláj.
Dát sisadná sieradit njálmálasj ja tjálalasj giellaanov ja formálalasj ja iehpeformálalasj giellaanov.
Vijdábut merkaj dat vieledit kultuvralasj sæbrástallamvuogijt ja vættsásvuodakonvensjåvnåjt gå lip gielav adnemin.
Gielav oahppá gå adná tevstaj valjesvuodav, gånnå tækstamoallánahkko aneduvvá vijdes dádjadusájn.
Dási gulluji njálmálasj ja tjálalasj åvddånbuktema moatten kombinasjåvnån, ja moatte njálmálasj ja tjálalasj tevsta digitála mediájs.
Gå lip diedulattja strategijajda ma aneduvvi gå gielajt oahppap, ja strategijajt ma viehkedi mijáv dádjadittjat ja dádjaduvátjit, de åmastip máhtov ja tjehpudagáv álkkebut ja buorebut.
Ájnas le aj biedjat allasis ulmijlt gåktu gielav oahppat, ja gávnnat gåktu ulmijda jåksåt ja árvustallat ietjas giellaanov.
Ieŋŋilsgielav oahppat doalvvu moattegielakvuohtaj mij máhttá sjaddat oassen ietjama persåvnålasj åvddånimes.
Duodden giella oahppamij galggá ieŋŋilsgiella vaddet dádjadusáv viessomvuohkáj ja kultuvrajda gånnå ieŋŋilsgiella le oajvvegiellan jali almulasj giellan.
Fága baktu galggap dádjadit gåktu ieŋŋilsgiella aneduvvá rijkajgasskasasj guládallamgiellan.
Oahppat ieŋŋilsgielak rijkaj birra ja ieŋŋilsgiela ano birra moatten rijkajgasskasasj kontevstajn, vaddá midjij máhttelisvuodav dádjadit væráldav mij mijáv birástahttá ja ieŋŋilsgiela åvddånimev værálda giellan.
Ieŋŋilsgielak girjálasj tevsta máhtti vaddet låhkåmávov ja tjiegŋalap dádjadusáv iehtjádijs ja ietjastimme.
Njalmálasj, tjálalasj ja digitála tevsta, musihkka ja ietjá kultuvrraåvddånbuktema máhttá arvusmahttet ietjas gisjugisvuodav ja sjuggelisvuodav.
Ieŋŋilsgiela fáhka le sihki adnofáhka ja dannelsesfag.
Dajna vatteduvvá máhttelisvuodav oassálasstet guládallamij persåvnålasj, sosiála, girjálasj ja fágalasj suorgijda.
Fága baktu oadtju dábálasj giellamáhtudagáv gå gulldal, ságas, låhkå ja tjállá, ja oadtju máhttelisvuodav åmastittjat diedojt ja fáhkamáhtov ieŋŋilsgiela baktu.
Åvddånibme kommunikatijva ja gielalasj tjehpudagáj ja kultuvralasj dádjadus máhttá åvdedit buorep aktan doajmmamav, dádjadusáv ja vieledusáv ulmutjij gaskan duot dát kultuvra duogátjis.
Nav sjaddá giella- ja kultuvramáhtudahka oassen gájkkásasj dannelsen ja le siegen nannimin demokráhtalasj berustimev ja guojmmeviesátvuodav.
Fáhka le juogeduvvam oajvveåsijda, ja juohkka oasen li máhtudakmihto.
Oajvveoase li oase ållesvuodas ja dajn le aktijvuohta.
Fáhka le aktisasjfáhka mij gullu divna joarkkaåhpadusáj åhpadusprográmmajda.
Danen galggá åhpadusáv iesjgeŋga åhpadusprográmmaj hiebadit váj sjaddá nav relevánnta gå vejulasj oahppijda.
Ieŋŋilsfágan li vissa máhtudakmihto vuodoskåvlå 2., 4., 7. ja 10. jahkedáse maŋŋela ja joarkkaåhpadusá Jo1 oahppogárvediddje åhpadusprográmma/Jo2 viddnofágalasj åhpadusprográmma.
Oajvveåsij gåvvå:
Jahkedásse
Oajvveoase
Jo1
Jo2
(viddnofágalasj oahppo-prográmma)
Giellaåhpadus
Njálmálasj guládallam
Tjálalasj guládallam
Kultuvrra, sebrudahka ja girjálasjvuohta
Giellaåhpadusá oajvveoasen le gatjálvis oahppát ådå gielav, oahppat ieŋŋilsgielav, ja vuojnnet aktijvuodav ieŋŋilsgiela ja iednegiela ja ietjá gielaj gaskan.
Dasi gulli máhtto giela hárráj ja dádjadus ietjas giellaåhpadusá hárráj.
Máhttet ietjas giellaanov árvustallat ja ietjas åhpadusdárbojt ja válljit hiebalgis strategijajt ja barggovuogijt le dárbulasj gå le oahppamin ja adnemin ieŋŋilsgielav.
Njálmálasj guládallama oajvveoasen le gatjálvis dádjadit ja adnet ieŋŋilsgielav gå gulldala, håla ja ságastalá ja gå aná hiebalgis guládallamstrategijajt.
Oajvveoasen le gatjálvis åvdedit báhkoboanndudagáv ja adnet idiomáhtalasj struktuvrajt ja grammahtalasj skåvijt håladattijn ja ságastaládijn.
Dasi gullu aj ságastit tjielgga jiednadimijn ja intonasjåvnåjn.
Oajvveoasen le gatjálvis gulldalit, dádjadit ja adnet ieŋŋilsgielav moatten guládallam aktijvuodan.
Ájnas le vuosedit berustimes ja vieledimev dábálasj sæbrástallamvuogijda.
Dánna le aj gatjálvis gielav hiebadit ulmmáj ja vuosstájválldijda, duola dagu sieradit formalalasj ja iehpeformalalasj njálmálasj giellaanov.
Adnet duov dáv mediav ja ressursav, ja gielalasj boanndudagáv åvdedit fágaj ja fáhkaåsij gaskav le guovdátjin dán oajvveoasen.
Tjálalasj guládallama oajvveoasen le gatjálvis dádjadit ja adnet ieŋŋilsgielav gå le låhkåmin ja tjállemin ja adnet hiebalgis låhkåm- ja tjállemstretegijajt.
Oajvveoasen le gatjálvis låhkåt duov dáv tevstav ieŋŋilsgiellaj arvusmahtátjit låhkåmávov ja muossádimijt, ja dádjadittjat ja åmastittjat máhtov.
Dási gullu ållo låhkåm mij åvdet gielladádjadusáv ja tækstamáhtudagáv.
Låhkåt moattelágásj tevstajt le buorre persåvnålasj åvddånibmáj, láddamij ja kreativitehttaj ja båktå mielav tevstajt dahkat.
Oajvveoasen le aj gatjálvis tevstajt tjállet ieŋŋilsgiellaj duon dán guládallam aktijvuodan mij arvusmahttá tjállemávov ja muossádimijt, ja dádjadittjat ja åmastittjat máhtov.
Dánna le aj gatjálvis hiebadit gielav ulmmáj ja vuosstájválldijda, duola dagu sieradit formalalasj ja iehpeformalalasaj tjálalasj giellaanov.
Oajvveoasen le gatjálvis åvdedit báhkoboanndudagáv ja adnet duollatjállemav, idiomáhtalasj struktuvrajt ja grammahtalasj skåvijt tjáledijn.
Dási gullu aj dahkat struktuvrajt ja aktijvuodajt tevstajn.
Oajvveoasen Kultuvrra, sebrudahka ja girjálasjvuohta le gatjálvis kultuvrradádjadusás vijdes sisanujn.
Álggo le ieŋŋilsgielak rijka, ja guosská guovdásj åsijda sebrudakiellemin, girjálasjvuodan ja ja ietjá kultuvrraåvddånbuktemijn.
Oajvveoasen le aj gatjálvis máhtov åmastit ieŋŋelskgiela hárráj værálda giellan måttijn adnovejulasjvuodaj.
Oajvveoasen le gatjálvis árvvaladfat ja barggat fáhkatevstaj, girjálasj tevstaj ja kultuvralasj åvddånbuktemij duot dát medias.
Dát le ájnas máhtov ja dádjadusáv åvddånahtátjit ja aj vieledusáv iehtjádij viessomvuogijs ja kultuvrajs.
Akta tijmma le 60-minuhta.
MÁNÁJDÁSSE
1.-4. jahkedásen: 138 tijma
Jahkedásen: 228 tijma
NUORAJDÁSSE
8.-10 jahkedásen: 222 tijma
OAHPPOGÁRVEDIME ÅHPADUSPROGRÁMMA
Jo1: 140 tijma
VIDDNOFÁGALASJ ÅHPADUSPROGRÁMMA
Jo1: 84 tijma
Jo 2: 56 tijma
Vuodotjehpudagá li avtajduhtedum máhtudakmihtojda gånnå åvdedi fáhkamáhtudagáv ja li oassen fáhkamáhtudagás.
Ieŋŋiskgielan dádjaduvvi vuodotjehpudagá náv:
Njálmálasj tjehpudagá ieŋŋilsgielan li gulldalit, hållat ja aktan doajmmat ieŋŋilsgiela baktu.
Dát merkaj árvustallat ja hiebadit åvddånbuktemijt ulmmáj, vuosstájválldijda ja dilláj, ja aj oahppat sosiála konvensjåvnåj ja sæbrástallamvuogij birra ieŋŋelskgielak rijkajn ja rijkajgasskasasj kontevstajn.
Njálmálasj tjehpudagá åvddånibme ieŋŋilsgielan merkaj adnet njálmálasj gielav dárkkelappot ja moatte láhkáj ságastaládijn ja ietjá njálmálasj guládallamin.
Vijdábut merkaj gulldalit, dádjadit ja ságastallat duov dáv ássjev ja tjuolmaj birra ja daj baktu åmastit fáhkamáhtov.
Dát merkaj aj dádjadit variántajt njálmálasj ieŋŋilsgielas duot dát guovlos væráldin.
Buktet tjállet ieŋŋiskgiela hárráj le máhttet buktet åvddån ájádusájt ja vuojnojt tjálalattjat dádjadahtte ja hiebalgis láhkáj.
Dát merkaj plánit, hábbmit ja ásadit tevstajt majna guládallá, ja gånnå le buorre struktuvrra ja aktijvuohta.
Duodden le tjállem ájnas ja oassen giellaoahppamis.
Åvddånit tjállemtjehpudagá hárráj ieŋŋilsgielan merkaj oahppat duollatjállemav, ja báhkoboanndudagáv ja gielalasj struktuvrajt åvddånahttet.
Vijdábut åvddånahttet máhtudagáv tjálátjit duov dáv dábálasj, girjálasj ja fágalasj tevstajt ieŋŋelsk giellaj iehpeformálalasj ja formálalasj giellaanujn, hiebadum ulmmáj ja vuosstáválldijda.
Buktet låhkåt ieŋŋliskgielan le oadtjot dádjadusáv duot dát tevstas.
Dát merkaj ieŋŋiskgielak tevstajt låhkåt vaj dádjat, reflekteri ja åmas dádjadusáv ja máhtov kultuvrajs ja fáhkasuorgijs.
Dát merkaj aj gárvedit, dahkat ja hárjjánit låhkåt ieŋŋilsgielak tevstajt duon dán sivá diehti, ja duot dát guhkkudagás ja gássjelisvuodas.
Åvddånit låhkåmtjehpudagá hárráj ieŋŋilsgielan le adnuj válldet låhkåmstrategijajt hiebadum låhkåma ulmmáj maŋenagi gássjelap tevstaj.
Vijdábut le gatjálvis låhkåt ieŋŋliskgielak tevstajt duolla ja dádjadusájn, ja guoradallat, árvvaladdat, oahppat ja ájádallat duov dáv diedov.
Buktet rieknit ieŋŋliskgielan le oadtjot adnet guoskavasj matematihkalasj buojkuldagájt ieŋŋliskgiellaj duon dán dilen.
Dát merkaj dåbddåt mihttimavtadagájt ma ieŋŋliskgielak rijkajn aneduvvi, ja dádjadit ja guládallat tállaj, grafalasj åvddånbuktemij, tabellaj ja statestihkaj ieŋŋliskgiellaj.
Rieknimtjehpudagá åvddånibme ieŋŋliskgiela hárráj merkaj adnet tállajt ja rieknimav gå åvddånahttá repertoarav matematihka termajs ieŋŋliskgiellaj ma li viettjadum bæjválasj iellemis, ja dábálasj ja fágalasj ássjijs.
Digitála tjehpudagá ieŋŋilsgielan le máhttet adnet valjep oasev digitála vædtsagijs, miediajs ja ressursajs nannitjit giellaoahppamav, guládalátjit ieŋŋilsgiellaj ja åmastittjat guoskavasj máhtov ieŋŋilsfágan.
Gå adná digitála ressursajt de vaddá dat máhttelisvuodajt åtsådalátjit ieŋŋilsgielak tevstajt autentalasj dilijn, dat sihtá javllat luondulasj, ij-hiebadum dilijn.
Åvddånahttet digitála tjehpudagájt merkaj viedtjat ja giehtadallat diedojt majs ådå tevstajt vas dahká.
Digitála hábmegájbbádus tevstajn merkaj jut effekta, gåvå, tabella, bajelttjállaga ja tsiehke li tjoahkkáj biejaduvvam nannitjit ja gaskostittjat diedojt.
Dánne le aj gatjálvis adnet digitála gáldojt tjálalasj ja njálmálasj tevstajn, ja adnet lájttalis ja iesjrádálasj guottov gálldoadnuj.
Digitála tjehpudagá merkaj åvddånahttet máhtov ja persåvnnåsuodjalimev gálldovuosedimij baktu majt maŋenagi dåhkki guoradallat.
Loahppárvustallama mærrádusá:
Åbbålasj árvustallam
Vuohke
10. jahkedásse
Oahppe galggi oadtjot avtav tjálalasj ja avtav njálmálasj.
Jo1 oahppogárvedime åhpadusprográmma
Jo2 viddnofágalasj åhpadusprográmma
Oahppe galggi oadtjot avtav åbbålasj karakterav.
Eksámen - oahppe
Oahppe soajtti vuorbbáduvvat tjálalasj eksábmaj.
Tjálalasj eksábma dagáduvvá ja árvustaláduvvá guovdálattjat.
Oahppe soajtti vuorbbáduvvat njálmálasj eksábmaj.
Njálmálasj eksábma bájkálattjat dagáduvvá ja sensureriduvvá.
Oahppe soajtti aj vuorbbáduvvat njálmálasj eksábmaj.
Eksábmaj gullu ålles fáhka (140 timer).
Eksámen - privatista
Gehtja doajmme årnigav ållessjattugij vuodoskåvllååhpadusán.
Privatista galggi tjadádit tjálalasj ja njálmálasj eksámav.
Njálmálasj eksábma bájkálattjat dagáduvvá ja árvustaláduvvá.
Árvustallama dábálasj mærrádusá li mierreduvvam åhpaduslága njuolgadustjállagin.
Matematihkka le oasse mijá væráltvijddásasj kulturárbes.
Ulmutja li dålusj rájes juo adnám ja åvddånahttám matematihkav åtsådallamijt systematiseritjit, luondo ja sebrudagá aktijvuodajt dádjadittjat ja universav guoradalátjit.
Fáhka le aj åvddånam danen gå ulmutja ietja li ávvusam gå li matematihkajn barggam.
Fáhka moatte ájnas sebrudaksuorgijda guoskat, dagu medisijnnaj, økonomijaj, teknologijaj, guládallamij, energijaháldadibmáj ja biggimij.
Danen le matematihka tjehpudahka viehka ájnas sebrudagá åvddånibmáj.
Dåjmalasj demokratija dárbaj viesádijt gudi dádjadi ja lájttálisát árvustalli kvantitatijva diedojt, statistihkalasj analyjsajt ja ekonomalasj prognosajt.
Navti le matemahtalasj máhtto dárbulasj jus galggá dádjadit ja vájkkudit prosessajt sebrudagán.
Matematihkalasj máhtto le gássjelisvuodajt tjoavddet ja modellerit vaj analyseri ja hiebat muhtem gássjelisvuodav matematihka hábmáj, dav tjoavddá ja árvustallá man vuogas tjoavdos le.
Dánna li aj gielalasj ássje, dagu gaskostibme, ságastallat ja resonnerit ájádusáj hárráj.
Matematihkan álu viehkkenævojt ja teknologijav adná.
Sihke dav gå máhttá adnet ja árvustallat iesjgeŋgalágásj viehkkenævojt ja daj ráddjidusájt dåbddåt li ájnas oase fágas.
Matematihkkamáhtto le ájnas vædtsak juohkka ájnegissaj, ja fáhka máhttá vuodov láhtjet joarkka åhpadussaj ja virggeiellema ja asstoájgedåjmaj oassálasstemij.
Matematihkka le vuodon stuorra oassáj mijá kulturhiståvrås ja logalasj ájádallama åvddånahttemis.
Navti le fágan ájnas oasse åbbålasj bajásgiessemis gå dat vájkkut identitehttaj, ájádallamvuohkáj ja iesjdádjadussaj.
Matematihkkafáhka skåvlån le viehkken gå galggá åvddånahttet matematihkka máhtov mav sebrudahka ja juohkka ájnegis dárbaj.
Jus dáv galggá ållidit de hæhttuji oahppe bessat sihke praktihkalattjat ja teorehtalattjat barggat.
Åhpadibme målssu ståhkamis guoradalle, sjuggelis ja tjuolmmatjoavdde dåjmaj ja tjehpudakhárjjidallama gaskan.
Praktihkalasj anon le matematihkka vædtsak.
Skåvllåbargon ávkástallá fága guovdásj ájádusá, háme, struktuvra ja aktijvuoda åhpadijn.
Galggá oahppijt alodit matematihkav tjálalattjat, njálmálattjat ja digitálalattjat gaskostit.
Galggá dilev láhtjet váj sihke báhtja ja næjtso oadtju vijdes åtsådallamijt matematihkkafágajn, man baktu vas buorre miella ja nanos fáhkatjehpudahka boahtá.
Návti vuodov dahká oahppamij iellemav miehtáj.
Fáhka le oajvveåsijda juogeduvvam, ja juohkka oasen li máhtudakmihto.
Fáhka le aktisasjfáhka mij gullu gájka joarkkaåhpadusáj oahppoprográmmajda.
Danen galggá åhpadusáv iesjgeŋga oahppoprográmmaj hiebadit váj sjaddá nav relevánta gå vejulasj oahppijda.
Matematihkan li vissa máhtudakmihto vuodoskåvlå 2., 4., 7. ja 10. jahkedáse maŋŋela ja joarkkaåhpadusá Jo1 studerimgárvediddje ja viddnofágalasj oahppoprográmmaj maŋŋela.
Jo1:an li guokta variánta oahppoplánas.
T-variánta le ienep teorehtalasj, ja P-variánta le ienep praktihkalasj.
Goappátja variánta vaddi dábálasj oahppomáhtudagáv oahppogárvedime oahppoprográmmajn aktan juogu de aktisasj prográmmafágajn matematihkan Jo2:n (2T/2P) jali matematihka prográmmafágajn (R1/S1).
Viddnofágalasj oahppoprográmma oahppe galggi Jo1:an tjadádit gålmmå vidádisåsijt oahppoplánas 1P jali 1T matematihkan.
Oahppopládna vuoset matematihka máhtudakmihtojt viddnofágalasj oahppoprográmmajn 1T-Y ja 1P-Y.
Jahkedáse
Tálla
Geometrija
Mihttim
Statistihkka
Tálla ja algebra
Statistihkka, jáhkedahttevuohta ja kombinatorihkka
Funksjåvnå
1T
1P
Ekonomija
1T-Y
1P-Y
Tálla ja algebra-oajvveoasse galggá tálladádjadusáv åvdedit ja máhtov låpptit gåktu tálla ja tállagiehtadallam systemajn ja minsstarijn doajmmi.
Tállaj máhttá lågojt ja stuorrudagájt kvantifiserit.
Tállaj suorgge sisadná ålles tálla, fraksjåvnå, desimaltálla ja prosenta.
Algebra skåvlån generaliseri tállariekknimav gå bokstáva jali ietjá symbåvlå tállajt åvdåsti.
Navti sjaddá vejulasj minsstarijt ja aktijvuodajt gåvådit ja analyserit.
Algebra aneduvvá aj geometrija ja funksjåvnåj oajvveåsijn.
Geometrija skåvlån mierkki ierit ietján analyserit guovte- ja gålmådimensjonála gåvvusij vuogijt ja konstruksjåvnåjt ja merustallamijt dahkat.
Geometrijan studeri dynámalasj prosessajt dagu spiedjildibme, jårgijdibme ja dåbedallam.
Oajvveoasse sisadná aj gåvådit ruktonehtaj, kártaj ja koordináhttasystemaj sajev ja dåbedallamav.
Mihttim mierkki buohtastahttet ja álu tjadnat tállastuorrudagáv objæktaj jali låhkuj.
Dát prosæssa gájbbet adná mihttimstuorrudagájt ja hiebalgis teknihkajt, mihttimvædtsagijt ja formelijt.
Ájnas oase mihttimprosessas le båhtusav árvustallat ja árvvaladdet man iehpesihkara båhtusa li.
Statistihkkaj gullu dáhtájt plánit, tjoahkkit, organiserit, analyserit ja åvddånbuktet.
Dáhtáanalyjssaj gullu tjielggit åbbålattjat gåktu dáhtámateriálla le.
Båhtusij ja dáhtáj åvddånbuktema árvustallam ja lájttális gehtjadibme le ájnas oasse dát prosessas.
Jáhkedahttevuodariekknimin gæhttjal tállaj tjállet man stuorra jáhkedahttevuohta le jut dáhpádus ajtu dáhpáduvvá.
Kombinatorihkan barggá systemáhtalasj vuogij gåktu tállajt gávnnat, ja dassta le álu dárbbo gå galggá jáhkedahttevuoda merustallat.
Funksjåvnnå gåvvit rievddamav jali åvddånahttemav muhtem stuorrudagás mij le muhtem ietjá stuorrudahkaj tjadnum.
Funksjåvnåjt máhttá moatte láhkáj tjállet, duola dagu foarmmalij, tabellaj ja gráfaj baktu.
Funksjåvnåj analyjssa mierkki åhtsåt vissa vuogijt, dagu man jåhtelit juoga åvddån ja goassa dát åvddånibme sierralágásj tállajt oadtju.
Ekonomija-oajvveoasse giehtadallá merustallamijt ja árvustallamijt ma ekonomalasj ássjijda guosski.
1.-4. jahkedásijn: 560 tijma
5.-7. jahkedásijn: 328 tijma
8.-10 jahkedásijn: 313 tijma
OAHPPOGÁRVEDIME OAHPPOPROGRÁMMA
Jo1: 140 tijma
VIDDNOFÁGALASJ OAHPPOPROGRÁMMA
Jo1: 84 tijma
Vuodotjehpudagá li integreridum máhtudakmihtojda, gånnå li fáron fáhkamáhtudagáv åvddånahttemin ja li aj dassta oassen.
Matematihkan dádjaduvvi vuodotjehpudagá náv:
Njálmálasj tjehpudagá matematihkan mierkki vuojnov hábbmit matematihka gulldalime, håla ja ságastallama baktu.
Dat sisadná juojddáv miejnnit, gatjádallat ja argumenterit sihke iehpeformála giela, tjielgga fáhkaterminologija ja buojkuldagáj ano baktu.
Dat sihtá javllat ságastallamijda sæbrrat, ájádusájt subtsastit ja matemáhtalasj tjuolmajt, tjoavddusijt ja strategijajt iehtjádij siegen árvvaladdat.
Matematihka njálmálasj tjehpudagáj åvddånibme vuolggá matematihka ságastallamijda sæbrramis gitta gássjelap fágalasj ássjijt åvddånbuvtátjit ja árvvalattatjit.
Vijddábut vuolggá åvddånibme álkkes matematihkalasj gielav adnemis gitta dárkkelis fáhkaterminologijav, javllamvuogev ja buojkuldagájt anátjit.
Buktet tjállet matematihkan mierkki gåvådit ja tjielggit muhtem ájádallamvuogev ja bágojt biedjat gávnnusijda ja ájádusá.
Dat sisadná matematihkalasj symbåvlåjt ja formálalasj matematihkalasj gielav adnet tjuolmajt tjoavdátjit ja tjoavddusijt åvddånbuvtátjit.
Vijddábut dat sihtá javllat dahkat tjuorggamijt, sárggomijt, gåvådagájt, gráfajt, tabellajt ja diagrámmajt ma li vuosstájválldáj ja dilláj hiebaduvvam.
Tjállem matematihkan le vædtsak ietjas ájádusájt ja oahppamav åvddånahtátjit.
Matematihka tjállema åvddånibme vuolggá álkkes åvddånbuktemvuogijs maŋenagi formála symbåvllågiela ja dárkkelis fáhkaterminologija adnuj.
Vijddábut vuolggá åvddånibme álkkes matematihkkafágalasj dilijt tjielggimis ja systematiserimis gitta ålleslasj argumentasjåvnåv tjielggitjit gássjelis aktijvuodaj hárraj.
Buktet låhkåt matematihkan mierkki dádjadit ja adnet symbåvllågielav ja javllamvuogijt váj dádjat árggabiejve, barggoiellema ja matematihkkafágalasj tevstajt.
Matematihkkafáhkaj gulluji moatte lágásj tevsta majn li matematihkalasj åvddånbuktemvuoge, gráfa, diagrámma, tabella, symbåvlå, foarmmala ja logalasj ájádallam.
Låhkåm matematihkan mierkki diedojt sorterit, analyserit ja árvustallat hámev ja sisanov ja aktidit diedojt tevsta iesjgeŋga elementajs.
Låhkåmåvddånibme matematihkan vuolggá diedojt gávnnamis ja adnemis tevstajn majn le álkkes symbåvllågiella gitta miejnigav dádjadittjat ja reflekteritjit gássjelis fáhkatevstaj badjel majn le dárkkelis symbåvllågiella ja buojkuldagá.
Buktet riekknit vuodotjehpudahkan mierkki adnet symbåvllågielav, matematihkalasj buojkuldagájt, barggovuogijt ja moatte lágásj strategijajt tjuolmmatjoavddemin ja guoradallamin man álggo le sihke bæjválasj praktihkalasj dille ja matematihkalasj tjuolmma.
Dat mierkki dåbddåt ja gåvådit dilijt gånnå matematihkka le oassen, ja matematihkalasj metodajt adnet tjuolmaj tjoavdedijn.
Oahppe hæhttu aj guládallat ja árvustallat makta tjoavddusa dåhkkiduvvi.
Riekknimåvddånibme matematihkan vuolggá vuodulasj tálladádjadimes ja álkkes tjuolmajt ájttsamis ja tjoavddemis gitta vijdes spekterav kompleksa tjuolmajs analyseritjit ja moattelágásj strategijaj ja metåvdåj tjoavdátjit.
Dat mierkki maŋenagi ienebut adnet iesjgeŋgalágásj viehkkenævojt riekknimin, modellerimin ja guládallamin.
Digitála tjehpudagá matematihkan mierkki digitála vædtsagijt oahppamij adnet spelaj, guoradallama, visualiserima ja åvddånbuktema baktu.
Dáppe le aj sáhka dåbddåt, adnet ja árvustallat digitála vædtsagijt merustallamijda, tjuolmmatjoavddemijda, simulerimijda ja modellerimijda.
Vijddábut dat mierkki diedojt gávnnat, analyserit, giehtadallat ja åvddånbuktet hiebalasj vædtsagij, ja liehket lájttális gáldojda, analyjsajda ja båhtusijda.
Digitála tjehpudagáj åvddånahttem mierkki barggat aktiduvvam digitála tevstaj ma sjaddi gássjelabbo ájge tjadá.
Vijddásappot dat mierkki ájn ienebut vuojnnet man ávkálasj digitála vædtsaga li matematihkkafága oahppamij.
Loahppaárvustallama mærrádusá:
Jo1 viddnofágalasj oahppoprográmma
Jo1 oahppogárvedime oahppoprográmma
Eksámen - oahppe
Tjálalasj eksábma guovdásj ásadusájs dagáduvvá ja sensureriduvvá.
Njálmálasj eksámen bájkálattjat dagáduvvá ja sensureriduvvá.
Oahppe soajtti vuorbbáduvvat tjálalasj jali njálmálasj eksábmaj.
Tjálalasj eksámen bájkálattjat dagáduvvá ja sensureriduvvá.
Eksámen - privatista
Gehtja doajmme årnigav ållessjattugij vuodoskåvllååhpadusá gáktuj.
Privatista galggi tjadádit tjálalasj eksámav.
Eksábma guovdásj ásadusájs dagáduvvá ja sensureriduvvá.
Árvustallama åbbålasj mærrádusá li åhpaduslága njuolgadustjállagijn.
Oahppoplánas li guokta variánta.
2T-variánta le ienep teorehtalasj madi 2P-variánta le ienep praktihkalasj.
Goappátja variánta vaddi dábálasj oahppomáhtudagáv oahppogárvedime oahppoprográmmajn aktan aktisasj prográmmafágajn matematihkka Jo1:n (matematihkka 1T jali 1P).
Aktisasjfága
2T
Kombinatorihkka ja jáhkedahttevuohta
Kultuvrra ja modellerim
2P
Tálla ja algebra praktihkan
Modellerim
Funksjåvnå praktihkan
Oajvveoasse sisadná aj lokaliserimav ja dåbedallamav tjadádit ja gåvådit.
Oajvvesuorgge kultuvrra ja modellerim vaddá åbbålasj perspektijvav matematihkka fáhkaj.
Oajvveoasse gåvvit fága logihkalasj struktuvrav ja vuoset fága histåvråv ja kultuvralasj rållav.
Modellerim le vuodulasj prosæssa fágan, mij vuolggá juosstá mij ajtu gávnnu.
Dáv de matematihkalattjat gåvvit modellajn mij hiebaduvvá, ja dan båhtusa dålkkuduvvi vuolggemdile gáktuj.
Funksjåvnåjt máhttá adnet matematihkalasj modellajt dagátjit praktihkalasj aktijvuodajs.
Oajvveoasse funksjåvnå praktihkan sisadná gåktu funksjåvnåjt adná gåvvidittjat ja analyseritjit árggabiejve ja virggeiellema situasjåvnåjt.
Jo2: 84 tijma
Matematihkka aktisasjfága 2T ja 2P
Jo2 oahppogárvedime oahppoprográmma
Mierreduvvam Máhttodepartementas láhkanjuolgadusá milta 01.07.2013
Luondodieda le åvddånam ulmutjij diehtemvájnogisvuoda ja dárbo diehti gávnnat vásstádusájt ietjama eksistensa, iellema ja iellemvuogij birra ja mijá saje birra luondon ja universan ja le navti oassen mijá kultuvras.
Sámen badjáni udnásj máná ja nuora sebrudagán mij le bájnnum æjvvalimes árbbedábálasj iellemvuogij ja ådåájggásasj diehtaga ja dárkkelis teknologija gaskan.
Sáme árbbediehto luondo hárráj gájbbet ålles ájádallamav ja dádjadusáv, gånnå praktihkalasj tjehpudagá dættoduvvi.
Luondon bierggit ja luondov ávkástallat jiermálasj ja buorre láhkáj li árvulasj sáme tjehpudagá maj baktu máhtto buolvas buolvvaj bisoduvvá.
Luonndofáhka galggá liehket oassen dán åhpadimes.
Luonndodiehtaga lága ja teorija li modella duohtavuodas, ja dá modella rievddi jali vijddásappot åvddånahteduvvi ådå observasjåvnåj, gæhttjaladdamij ja ájádusáj baktu.
Ájnas oasse luonndodiehtagis le diehtet luonndodieda maŋenagi åvddån, ja dutkam ja ådå máhtto luonndodiehtaga ja teknologija suorgijn le ájnas sebrudagá åvddånahttemij ja iellembirrasij.
Vájku luonndodieda le moatte fáhkasuorgijda juogeduvvam dagu biologija, fysihkka ja kjemija ja geofága, de le ulmmen jut skåvllåfáhka luonndofáhka sihke teorijan ja praktihkalattjat doajmma åbbålasj fáhkan.
Luondo máhtto, dádjadus ja vásádusá máhtti åvdedit mielav luonndoressursajt suodjalittjat, biologalasj valjesvuodav bisodittjat ja guoddelis åvddånahttemav nannitjit.
Dán aktijvuodan li sámijn ja ietjá álggoálmmugijn máhtto luondo birra mav galgalulujma vieledit.
Sæmmi båttå galggá luonndofáhka vájkkudit váj mánáj ja nuoraj vuojno ja guotto åvddåni, ja ájádallagåhti gåktu luonndo, ulmusj, teknologija, sebrudahka ja dutkam aktan doajmmi.
Dát le ájnas váj juohkka akta bæssá dádjadit iesjgeŋgalágásj luonndodiedalasj ja teknologalasj diedojt.
Dát galggá liehket vuodon sebrudagá prosessajda sæbrrat.
Barggat iesjgeŋgalágásj ássjetjuolmaj praktihkalattjat ja teorehtalattjat laboratåvråjn ja luondon le ájnas váj bæssá åtsådallat ja oahppat luonndodiehtaga metodajt ja ájádallamvuogijt.
Dát le åvdedime sjuggelisvuodav, kritihkalasj dájdov, rabásvuodav ja dåjmalasj oassálasstemav dilijn gånnå luonndofágalasj máhtto ja tjehpudahka le oassen.
Målsudahkes oahppambirrasa dagu ålggon luondon barggat, gæhttjaladdambargo laboratåvråjn ja guossidime dávvervuorkájn, diehtoguovdátjijn ja viddnudagájn boanndot luonndofága åhpadimev ja båktå imájdallamav ja diehtemvájnov, ja mielav giddi.
Máhttet iesjgeŋga luonndodiedalasj tevstajt, metodajt ja teknologalasj tjoavddusijt dádjadit vaddi vuogas vuodov virggefágalasj åhpadussaj, vijddásap oahppamij ja iellemájge oahppamij virgen ja asstoájgen.
Luonndofágan li vissa máhtudakmihto vuodoskåvlå 2., 4., 7. ja 10. jahkedáse maŋŋela ja joarkkaåhpadusá Jo1 studerimgárvediddje ja viddnofágalasj oahppoprográmmajn ja Jo3 lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj.
Dutke
ihta
Ulmusj luondon
Luondo valjesvuohta
Rumáj ja varresvuohta
Fenomena ja ábnnasa
Teknologija ja
hábbmim
Oahppogárvedime oahppo-prográmma
Dutkeihta
Guoddelis åvddånahttem
Biebbmo ja varresvuohta
Suodnjardibme ja radioaktivitehtta
Boahtteájge energija
Bioteknologija
Jo1 viddnofáglasj oahppo-prográmma
Vg3 Lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj
Luonnofágaåhpadusán boahtá luonndodieda åvddån guovte láhkáj:
Buktagin mij vuoset dav máhtov mij miján dálla le, ja prosæssan mij sisadná gåktu luonndodiedalasj máhtto tsieggiduvvá ja ásaduvvá.
Prosessan le hypotesaj åvddånibme, gæhttjaladdam, systemáhtalasj váksjoma, dágástallam, kritihkalasj árvustallam, argumenterim, konklusjåvnåj vuodustibme ja gaskostibme.
Dutkeihta galggá åhpadusán dájt dimensjåvnåjt várajda válldet ja dåjda ietjá oajvvesuorgijda dajt integrerit.
Oajvveoasse ulmusj luondon le ulmutja birra guhti le oassen luondos ja ulmutja åvdåsvásstádus luondov suodjalit sihke uddni ja boahtte buolvaj gáktuj, sihke indivijda- ja sebrudakdásen.
Vijddásappot sisadná dat guoddelis åvddånahttema ævtojt.
Danna le guovdátjin dádjadit gåktu ulmusj máhttá luondov ávkkit, valla aj gåktu ulmutjij dåjma vájkkudi ja rievddadi luondov sihke bájkálattjat ja væráltvijddásattjat.
Åtsådallama gåktu luondon bierggit, ja oahppat sáme ja ietjá álggoálmmugij árbbedábij birra gulluji aj dán oajvveoassáj.
Dán oajvveoase guovdátjin le åvddånahttet máhtov luondo hárráj ja luondo valjesvuodav vieledit.
Jus galggá luondo aktijvuodajt dádjadit de hæhttu diehtet biotalasj ja iehpebiotalasj faktåvråj birra ekosystemajn.
Dan oasen vaddá ålggobarggo buorre vuodov máhttuj ja guottojda.
Jo1 dásen li oajvveoase Ulmusj luondon ja Luondo valjesvuohta gåhtjoduvvam Guoddelis åvddånibmen mij vuoset oajvveoase dættov.
Oajvveoase rumáj ja varresvuohta sisadno le vuostatjin gåktu ulmutja rumáj le tsieggiduvvam, vájkkuduvvá ja rievddá ájgij milta.
Diehtet gåktu rubmaha iesjgeŋga oase aktan doajmmi le ållu vuodulasj gå galggá dádjadit gåktu iellemvuohke rubmahav ja varresvuodav vájkkudi.
Rumáj, varresvuohta, iellemvuohke ja biebbmo li álu ássjen median.
Gå galggá iesj vásstedit ietjas rubmaha ja fysihkalasj ja psyhkalasj varresvuoda åvdås de le ájnas diehtet ja kritihkalattjat árvustallat diedojt dán suorgen.
Iehtjádijt huksat ja vieledit le aj ájnas dan aktijvuodan.
Jo1:an le dát oajvveoasse gåhtjodum Biebbmo ja varresvuohta mij vuoset oajvveoase dættov.
Oajvveoasse sisadná aktijvuodajt luonndofágalasj fenomenaj gaskan, ja gåktu ulmutja li oahppam ávkástallat dajt fenomenajt ja ábnnasijt.
Oajvveoasse sisadná guovdásj åsijt fysihkas, kjemias ja geofágas.
Dat vuoset gåktu ábnnasa li tsieggiduvvam ja nubbe nuppe gáktuj reageriji, ja danna giehtadaláduvvi fenomena dagu jiedna, tjuovgga, elektrisitehtta, magnetissma ja energija.
Mijá iehtjama biejvvesystebma, ednama sadje, ålgoldis vuobman ja dutkam ja teknologija aj giehtadaláduvvi.
Jo1:an le dát oajvveoasse guoktáj juogeduvvam ja gåhtjoduvvam energija boahtteájggáj ja suodnjardibme ja radioaktivitehtta mij vuoset oajvveoase dættov.
Teknologija ja hábbmim
Oajvveoase sisadno le plánit, åvddånahttet, buvtadit ja árvustallat anedahtte buktagijt.
Aktijvuohta luonndodiehtaga, teknologija ja guoddelis åvddånime gaskan le dán oajvveoasen guovdátjin.
Teknologija ja hábbmim le moattefágalasj fáhkaoasse luonndofágan, matematihkan ja duojen.
Jo1:an gåhtjoduvvá dát oajvveoasse bioteknologija mij vuoset oajvveoase dættov
Akta tijmma le 60 minuhta.
1.-7. jahkedásijn: 328 tijma
8.-10 jahkedásijn: 249 tijma (256 tijma oahppijda gudi 10. jahkedásev ålliji jagen 2013/2014)
Jo1: 56 tijma
LASÁDUS DÁBÁLASJ OAHPPOMÁHTUDAHKAJ VIDDNOFÁGALASJ
OAHPPOPROGRÁMMAN
Jo3: 84 tijma
Luonndofágan dádjaduvvi vuodotjehpudagá náv:
Njálmálasj tjehpudagá luonndofágan li gulldalit, ságastit ja ságastallat váj gåvvit, juogat ja åvddånahttá máhtov luonndofágalasj sisanujn mij le váksjomij ja åtsådallamijda tjanádum.
Dat mierkki luonndofágalasj moallánagájt adnet máhto gaskostimen, gatjádaládijn, argumenteridijn ja tjielggidusájn.
Dasi gullu aj hiebadit åvddånbuktemijt, moallánagájt ja buojkulvisájt ulmmáj ja vuosstájválldijda.
Njálmálasj tjehpudagáj åvddånahttem luonndofágan le gulldalit ja ságastallat vásádusáj ja váksjomij birra vaj máhttet åvddånbuktet ja ságastallat gássjelap ássjij birra.
Dát sisadná ienebut máhttet luonndofágalasj moallánagájt adnet maj vuoset dádjadusáv, ietjas árvustallamijda ja oassálastátjit fágalasj ságastallamijda.
Buktet tjállet luonndofágan le luonndofágalasj tækstasjáŋŋarijt adnet gå le gatjálvisájt ja hypotesajt dahkamin, plánajt ja tjielggidusájt tjállemin, diedojt buohtastahttemin ja daj birra reflekterimin, ja gáldojt vuogas láhkáj adnemin.
Dat mierkki aj váksjomijt ja åtsådallamijt gåvådit, diedojt tjoahkkit, vuojnoj åvdås argumenterit ja ålggobargos rapporterit, gæhttjaladdama ja teknologalasj åvddånimprosessa.
Tjállemprosessa plánimis gárvedibmáj ja tevstaj åvddånbuktemij sisadná luonndofágalasj buojkuldagájt, figuvrajt ja symbåvlåjt adnet hiebadum ulmmáj ja vuosstájválldáj.
Tjállemtjehpudagá åvddånibme luonndofágan manná álkkes javllamvuogijs maŋenagi tjielggasap luonndofágalasj buojkuldagáj, symbåvlåj, grafihka ja argumentasjåvnå adnemij.
Dát mierkki máhttet tjállet gássjelap tevstajt maj vuodon le kritihkalasj ja vijdes gáldo hiebadum ulmmáj ja vuosstájválldáj.
Buktet låhkåt luonndofágan le dádjadit ja adnet luonndofágalasj buojkuldagájt, symbåvlåjt, figuvrajt ja argumentajt ulmmelasj bargo tjadá luonndofágalasj tevstaj.
Dát mierkki máhttet identifiserit, dålkkut ja adnet diedojt moattebelak tevstajs girjijn, avijsajn, addnobagádusájn, njuolgadusájn, brosjyrajn ja digitála gáldojn.
Låhkåm luonndofágan le aj kritihkalattjat árvustallat gåktu diedo åvddån biejaduvvi ja argumentajn aneduvvi, duola dagu máhttet sieradit dáhtáj, árvvedimij, tjuottjodusáj, hypotesaj ja konlusjåvnåj gaskan.
Låhkåmtjehpudagá åvdedibme luonndofágan mierkki gájkka gaskan gávnnat ja adnet tjielgga diedojt álkkes tevstajn dádjadittjat tevstajt ájn vil ienep fáhkabuojkuldagáj, symbåvlåj, figuvraj, tabellaj ja diedojt ma e njuolgga åvddån boade.
Dárbbo máhttet kritihkalattjat låhkåt ja guoskavasj diedojt gávnnat ja gáldoj åskåldisvuodav árvustallat aj lassán, hiebaduvvam gáldoj anos gitta iesj máhttet åhtsåt ja buohtastahttet diedojt duot dát gáldos ja árvustallat makta hiehpi bargguj.
Buktet riekknit luonndofágan le tállamateriálav tjoahkkit, hiebadit ja åvddånbuktet.
Dat mierkki adnet buojkuldagájt, mihttiminstrumentajt, mihttimavtadagájt, foarmmalijt ja grafihkav.
Riekknim luonndofágan le aj máhttet buohtastahttet, árvustallat ja argumenterit merustallama, båhtusa ja åvddånbuktema li duohta.
Luonndofága riekknimtjehpudagá åvddånibme le álkkes låhkåm- ja klassifiserimmetodaj anos gitta máhttet arvustallat metodaj, buojkuldagáj, foarmmalij ja mihttimvædtsagij válljimijt.
Vijddásappot dat mierkki maŋenagi dahkat gássjelap åvddånbuktemijt ja árvustallamijt ja riekknimav fágalasj argumenterimin adnet.
Digitála tjehpudagá luonndofágan le digitála ræjdojt adnet gå le guoradallamin, registrerimin, merustallamin, visualiserimin, dokumenterimin ja dáhtájt almodime ietjas ja iehtjádij guoradallamijs, gæhttjaladdamijs ja ålggobargos.
Dat aj mierkki åhtsåmvædtsagijt adnet, åhtsåmstrategijajt buktet ja gáldojt kritihkalattjat árvustallat ja válljit makkir diedo hiehpi iesjgeŋga luonndofágalasj tiebmáj.
Digitála tjehpudagáj åvddånibme luonndofágan manná álgos buktet digitála ræjdojt adnet gitta ienebut iesjrádálattjat ja dájdulattjat válljit digitála gáldojt, vædtsagijt, mediajt ja diedojt
Jo3 lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj
Jahkdásse
Eksáman galggá praktihkalasj oasse.
Oahppe soajtti vuorbbáduvvat njálmálasj eksábmaj manna le praktihkalasj oasse.
Oahppe soajtti vuorbbáduvvat njálmálasj eksábmaj gånnå le praktihkalasj oasse.
Eksábma sisadná dåssju fágav lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj (84 tijma).
Gehtja doajmme årnigav ållessjattugij vuodoskåvllååhpadusá gáktuj
Privatista galggi tjadádit njálmálasj eksámav gånnå le praktihkalasj oasse.
Cavgil ustibii
Jogat artihkkala
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Pressemeldinger / 1,85 miljovdna doarjjan åarjel- ja julevsámi gielladoaimmaide
Preassadieđáhus
- Nordlándda fylkkamánni lea dehálaš oasálaš sámegielaid doaibmaplána åarjel- ja julevsámegiela doaibmabijuid čađaheames.
Ráđđehus doarju danin fylkkamánni gielladoaimmaid jagi 2010's 1,7 milj.
ruvnnuin, dadjá ođasmahttin-, hálddahus- ja girkoministtar Rigmor Aasrud.
Dasa lassin juolluduvvo 150 000 ruvdno prošektii YouTube julevsámegillii.
Nordlándda fylkkamánnis lea ovddasvástádus oktiiheivehit åarjel- ja julevsámi giellaoahpahusa, ja bargá aktiivvalaččat nannemis ja seailluheames gielaid.
Jagi 2010 leat plánejuvvon moanat doaimma mánáide, nuoraide ja rávisolbmuide.
Maiddái leat plánejuvvon doaimmat mat loktejit sámi oahpaheddjiid gelbbolašvuođa.
Soames doaimmat čađahuvvojit Norgga ja Ruoŧabeale iešguđet oassálastit ovttasbargama bakte.
2009's Ráđđehus doarjjui fylkkamánni doaibmabiju 1,5 milj.
ruvnnuin.
- Smávit sámi gielaid dilli lea dramáhtalaš.
Mun lean ilus fylkkamánni giellabarggu áŋgiruššama, ja bargamis oažžut sajádagaid gos åarjel- ja julevsámegiella geavahuvvo.
Dát leat doaibmabijut mat leat dehálačča ja váikkuhit ahte smávit gielat ovdánit, lohká stáhtaráđđi.
Jagi 2008 oaččui prošeakta YouTube julevsámegillii 150 000 ruvdnosaš doarjaga, ja vaikko prošeakta maŋiduvvui veaháš de dat dál lea álggahuvvon ja leat virgádan aitto oahppan julevsámegielat journalistta doaimmaheaddjin.
Prošeavtta ulbmiliin lea ásahit interaktiiva sajádaga gos julevsámi nuorat sáhttet geavahit giela.
Ráđđehus doarju prošeavtta ja lea 2010's juolludan 150 000 ruvnno dasa.
Nordlaanten Fylhkenålma akte vihkeles guejmie dennie barkosne edtja darjomidie åarjel- jih luvlesaemien gïelide tjïrrehtidh dennie dahkoesoejkesjisnie saemien gïelide.
Reerenasse dan åvteste fylhkenålman gïeledarjomh 1,7 mill.
kråvnajgujmie dåårje jaepien 2010, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Lissine vaadtasåvva 150 000 kråvnah YouTube-prosjektese luvlesaemien gïelesne.
Nordlaanten Fylhkenålma diedtem åtna åarjel- jïh luvlesaemien øøhpehtimmiem iktedidh, jïh eadtjohkelaakan barka edtja gïelide nænnoestidh jïh gorredidh.
Jaepien 2010 jïjnjh darjomh maanide, noeride jih geervide soejkesjamme.
Aaj darjomh soejkesjamme edtja maahtoem lutnjedh dejtie lohkehtæjjide saemien gïelesne.
Sæjhta såemies dejstie darjomijstie tjïrrehtidh laavenjostosne ovmessie aktøørigujmie Nøørjesne jih Sveerjesne.
Reerenasse fylhkenålman darjomh 1,5 mill.
kråvnajgujmie dåarjoeji 2009.
- Dïhte tsiehkie dejtie smaave saemien gïelide lea geerve.
Manne feejjen ihke fylhkenålma dan eadtjohke gïelebarkosne, jïh ihke barkeminie vielie sijjieh sjugniedidh gusnie maahta åarjel- jïh luvlesaemien gïelh nåhtadidh.
Daate lea darjomh mah dejtie smaave gïelide åajvoehlaakan bæjjese lutnjieh, staateraerije jeahta.
YouTube-prosjekte luvlesaemien gïelesne 150 000 kråvnah dåarjojne åadtjoeji 2008, jïh akten onne vuertiestimmien mænngan prosjekte vihth juhtieminie aktine aadtjen øøhpehtamme journalistine goh redaktøre mij luvlesaemien soptseste.
Prosjekten åssjaldahke lea aktem interaktijve sijjiem sjugniedidh gusnie luvlesaemien noerh maehtieh gïelem nåhtadidh.
Reerenasse darjomem 150 000 kråvnajgujmie dåårje 2010.
- Nordlánda fylkkamánne le ájnas aktisasjbarggoguojmme gå galggap tjadádit dåjmajt sámegiela doajmmaplánan oarjjel- ja julevsámegielaj gáktuj.
Dan diehti doarjju ráddidus fylkkamánne gielladåjmajt jagen 2010 1,7 milliåvnå kråvnåj, javllá ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkominisstar Rigmor Aasrud.
Duodden juolloduvvá 150 000 kråvnå prosjektaj YouTube på lulesamisk.
Nordlánda fylkkamánnen le koordinerimåvdåsvásstádus oarjjel- ja julevsámegiela åhpadusá gáktuj, ja dåjmalattjat barggá gielajt nannit ja bisodit.
Jagen 2010 li plánim moadda dåjma mánáj, nuoraj ja ållessjattugij vuoksjuj.
Máhtudaklåpptim sáme åhpadiddjij vuoksjuj le aj plánidum.
Muhtem dåjma li aktisasjbarggon aktan ietjá guojmij Vuonan ja Svierigin.
Ráddidus dårjaj fylkkamánne dåjmajt 1,5 milliåvnåj jagen 2009.
- Smáv sámegielaj dille le alvos.
Ávon lev fylkkamánne berustimes giellabargon, ja gå barggi ienep arenajt ásadimdiehti oarjjel- ja julevsámegielajda.
Dá dåjma låggŋiji dáj smávva gielaj dilev, javllá stáhttaráde.
Prosjekta YouTube på lulesamisk oattjoj 150 000 kråvnå doarjjan jagen 2008.
Jus ga vehi maŋŋunij de le prosjekta jådon vas áttjak åhpadum julevsámegielak journalistajn redaktørran.
Prosjevta ájalvis le interaktijva arenav ásadit gånnå julevsámegielak nuora bessi gielastisá adnet.
Ráddidus doarjju dåjmav 150 000 kråvnåj jagen 2010.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta, Akersgt.
59, Poastaboksa 8004 Dep, 0030 OsloTelefovdna: 22 24 90 90, E-poasta: Webdoaimmaheaddji: | Váldodoaimmaheaddji:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ealáhus-ja gávpedepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / 19 gisjugisvuoda libjjáv oadtju
Preassadieđáhus, 20.06.2012
Nr.
19:es oadtju gisjugisvuoda libjjáv.
Dav Gånågis stáhttaráden mierredij uddni, biehtsemáno 15. biejve.
Sijájs vidás libjjáv gållen oadtju, madi 14 oadtju libjjáv silban.
- Gå terror mijájt ládaj snjilltjamáno 22. biejve, lidjin moattes gudi rahtjin sihke Ráddidushuodnahijn ja Utøyan.
Ráddidus luojvojbarggijt guddnet daj guovte mujttomerkaj baktu ma li mierreduvvam tsieggiduvvat Oslon ja Hole suohkanin.
Ulmutja gudi li ållu sierraláhkáj luojvot hæggavádá iehtjádij hekkajt gádjum, máhtti gisjugisvuoda libjjáv oadtjot.
Maŋŋel gå li árvustallam dajt oajvvadusájt ma dálátjij li boahtám le Merrajåhtulakdirektoráhtta oajvvadam 19:es galggi libjjájn guddneduvvat.
Ráddidus le Merrajåhtulakdirektoráhta oajvvadusáv tjuovvum, javllá æládus- ja oasesminisstar Trond Giske.
Merrajåhtulakdirektoráhtta dat le oajvvadamoajválasj ja mij le guoradallam jus kandidáhta li libjjá gájbbádusájt ållidam.
Dát le ieme dábe milta.
Direktoráhtta le KRIPOSis viehkev oadtjum oajvvadusájt árvustallat.
Jus muhtema mielas nágin le vajáldahtedum, de dåhkki ájn ienep ulmutjijt libjjáj oajvvadit.
-Gájka bessi oajvvadit sijájt gejt miejnniji dáv libjjáv oadtjot.
Dán ájggemierre le ålles vihtta jage.
Danen ij diehttu soajttá ienep libjjá vatteduvvi åvddålijguovlluj ma li snjilttjamáno 22. bæjvváj tjanádum, javllá Giske.
Sij gudi libjjáv oadtju li:
Gållelibjes:
Oddvar Hansen, Otto Kristian Løvik, Lill Hege Nilsen, Jørn Øverby ja Erik Martinsen Øvergaard.
Silbbalibjes:
Lise Berit Aronsen, Thomas Cordtsen, Kjersti Buer Dolve, Sjur Harald Dolve, Marcel Gleffe, Bjørn Kasper Ilaug, Allan Søndergaard Jensen, Bjørn Juvet, Terje Bergan Lien, Christer Lillestrøm, Sissel Martinsen, Ole Johan Simonsen, Julien Lucien Bernard Sué ja Helge Gjerløw Wettre.
Diedo:
Aktijvuohta:
Æládus- ja oasesdepartementa guládallamoajvve Anne Cecilie Lund, 996 21 213,
Æládus- ja oasesdepartementa præssavákta, tlf 902 51 303, .
Ealáhus-ja gávpedepartemeanta, Einar Gerhardsens plass 1, Poastaboksa 8014, 0030 Oslo | Tel.
972 417 890E-poasta: | Neahttadoaimmaheaddji: | Vástideaddji doaimmaheaddji:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / 291 miljovnna Ráđđehuskoartila lassigoluide
Preassadieđáhus, 06.10.2011
Ráđđehus árvala stáhtabušeahtas stuorra juolludemiid, mat laktásit ráđđehuskoartila bombafalleheapmái suoidnemánu 22. b.
Bušeahtas árvalit juolludit 250 miljovnna kruvnno huksengoluide ja doaimmaide, mat laktásit Ráđđehuskoartila ođđasitásaheapmái ja ođđasitceggemii.
Leat maid árvalan juolludit oktiibuot 26,6 miljovnna kruvnno Ráđđehuskoartila ođđa sihkkarastindoaimmaide, ja vel 15 miljovnna kruvnno rávdnjevuogádaga ođasmahttimii.
Statsbygg ja DSS ožžot oktiibuot 250 miljovnna kruvnno stáhtabušeahtas ereliiggán goluid gokčamii:
Stáhtabušeahtas leat árvalan sihkkarastit Ráđđehuskoartila čuovvovaččat:
Leat maid árvalan juolludit 15 miljovnna kruvnno Ráđđehuskoartila rávdnjevuogádaga ođasmahttimii.
- Ráđđehuskoartila sihkkarastinbarggut, mat laktásit geahččoguovddážii ja rávdnjevuogádaga ođasmahttimii, leat mávssolaš doaimmat, maid leat guhká plánen.
Mis leat dasa lassin stuorra ereliiggán golut Ráđđehuskoartila bombafalleheami geažil.
Sihke Statsbygg ja DSS dárbbašit eanet ruđaid earret eará Ráđđehuskoartila geahču sihkkarastimii, gaskaboddasaš lanjaide daid departemeanttaide, maidda dat guoská, ja gaskaboddasaš lanjaid heiveheapmái, stáhtaráđđi Rigmor Aasrud dadjá stáhtabušeahta ovdanbuktima oktavuođas.
Stáhtaráđđi deattuha maid, ahte ii leat vel sihkkar makkár čuovvumušat terrordagus leat 2012 bušehttii.
Loguid sáhttet danin šaddat divustit jagi áigge, go buorebut oaidná goluid ollislašvuođa.
- Leat maid árvalan, ahte Statsbygg oažžu 20 miljovnna kruvnno sierralágan prošekterendoaimmaide bombafalleheami ja ođđa Ráđđehuskoartila huksema oktavuođas.
Deattuhan, ahte ádjána muhtin áigge ovdalgo ráđđehus mearrida makkárin Ráđđehuskoartil šaddá boahtteáiggis, Aasrud cealká.
Staatebudsjedtesne Reerenasse stoerre dåarjoeh raereste mah leah ektiedamme bombadæmman reerenassekvartaalese snjaltjen 22. b.
Budsjedtesne lea raeriestamme dåarjoeh 250 millijovnh kråvnine bigkememaaksojde jïh darjoemidie mah leah ektiedamme Reerenassekvartaalem vihth bæjjese tseegkedh jïh bigkedh.
Aaj raeriestamme dåarjoeh orre tjïrkemeråajvarimmide Reerenassekvartaalesne, tjåanghkan 26, 6 millijovnh kråvnine, jïh 15 millijovnh kråvnah juktie straejmiefasseldimmiem bueriedidh.
Staatebudsjedtesne dle Statsbygg jïh DSS tjåanghkan 250 millijovnh kråvnah åadtjoeh juktie lissiedaerpiesvoeth maeksedh:
Staatebudsjedtesne dle raeriestamme daejtie tjïrkemeråajvarimmide Reerenassekvartaalesne:
Aaj raeriestimmine båateme juktie 15 millijovnh kråvnah dåarjodh juktie straejmiefasseldimmiem Reerenassekvartaalesne bueriedidh.
- Dah tjïrkemebarkoeh Reerenassekvartaalesne ektiedamme orre vaeptiesentraalese jïh bueriedæmman straejmiefasseldæmman leah vihkeles råajvarimmieh mejtie guhkiem soejkesjamme.
Lissine stoerre lissiemaaksoeh åadtjobe daaresjimmien mænngan Reerenassekvartaalen vøøste.
Dovne Statsbygg jïh DSS læssanamme vierhtieh daarpesjieh, gaskem jeatjah vaeptiestimmiem tjïrkedh reerenassekvartaalesne, jeatjah sijjieh dejtie gïetedamme departementide, jïh jarkelimmie annjebodts sijjijste, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta gosse staatebudsjedtem bæjhkohte.
Staateraerije aaj tjïerteste annje dle lij rikti daejrieh mah konsekvensh daaresjimmie åtna dan 2012-budsjedtese.
Dannasinie maahta sjyøhtehke sjïdtedh disse vihth bååstede båetedh mænngan daan jaepien, gosse buerebelaakan daejtie maaksojde daajra.
- Aaj raeriestamme Statsbygg 20 millijovnh kråvnah åådtje ovmessie prosjekteringebarkojde mah leah ektiedamme bombadæmman jïh bigkemasse dehtie orre reerenassekvartaaleste.
Manne sïjhtem tjïertestidh ånnetji sæjhta ryøhkedh goske reerenasse sjæjsjele guktie Reerenassekvartaale edtja vååjnedh båetijen aejkien, Aasrud jeahta.
Stáhtabudsjehtan oajvvat Ráddidus stuorra juollodime ma li tjanádum ráddidushuodnahij bombeládadallamij snjilltjamáno 22. biejve 2011.
Budsjehtan oajvvaduvvi 250 millijåvnå tsieggimgålojda ja dåjmajda ma gulluji Ráddidushuodnahijt ådåsis ásadit ja tsieggit.
Oajvvadum le aj juollodime ådå sihkarasstemdåjmajda Ráddidushuodnahijn tjoahkkáj 26,6 millijåvnå kråvnå, aktan 15 millijåvnå strávvejådov buoredittjat.
Stáhtabudsjehtan oadtju Statsbygg ja DSS tjoahkkáj 250 millijåvnå kråvnå sierralágásj dárbojt gåbtjåtjit:
Stáhtabudsjehtan li Ráddidushuodnahijn tjuovvovasj sihkarasstemdåjma oajvvaduvvam:
Oajvvaduvvam le aj juollodit 15 millijåvnå Ráddidushuodnahij strávvejådov buoredittjat.
- Sihkarasstembarggo Ráddidushuodnahijn ådå váksjumguovdátjijn ja strávvejådov buoredittjat li ájnas dåjma maj lip ájggá juo barggam.
Duodden oadtjop stuorra lijggegålov gå Ráddidushuodnaha ládadallin.
Statsbygg ja aj DSS dárbahi lasedum rudájt váksjoma diehti ráddidushuodnahijn, lijggehuodnaha guoskavasj departementajda, ja gasskabåddåsasj huodnahij rievddamijda, javllá stáhttaráde Rigmor Aasrud gå stáhttabudsjehtta åvddån biejaduvvá.
Stáhttaráde dættot ij le ájn visses gåktu terrorládadallam 2012-budsjehtav vájkkut.
Danen soajttá hæhttuji vas budsjehtav rievddadit gå ienebut diehti dáj gåloj birra.
- Oajvvaduvvá 20 millijåvnå juollodit Statsbyggaj muhtem prosjekterimbargojda terrorládadallama maŋŋela ja ådå Ráddidushuodnahij tsieggimij.
Sidáv ajtu dættodit ráddidus galggá ájn árvustallat gåktu Ráddidushuodnaha galggi liehket boahtteájggáj, ja dási vehi ájgev dárbahip, låhpat Aasrud.
Preassadieđáhus, 15.05.2012
Ráđđehus árvala jahkái 2012 lasihit Sámedikki doarjaga 700 000 kruvnnuin máttasámegiela oahpponeavvo- ja tearbmabarggu ovddideapmái.
Ráđđehus maid árvala juolludit 120 000 kruvnnu sámi giellabálkkašupmái Gollegiella.
Dát boahtá ovdan dárkkistuvvon našunálabušeahta árvalusas.
-Máttasámegiella lea rašis dilis.
Ráđđehus joatká ain barggus gáhttet ja ovddidit máttasámegiela ja vuoruhit oahpponeavvuid máttasámegillii, cealká sámeministtar Rigmor Aasrud.
Engerdal gielda lea ovdal ožžon jahkásaš doarjaga jođihit Elgå skuvlla ja ovddidit oahpponeavvuid ja tearpmaid máttasámegillii.
Jahki 2012 lea maŋimuš jahki ahte leat oahppit dán skuvllas, go gielda lea mearridan heaittihit skuvlla čavčča rájes.
-Skuvla lea mearkkašan hirbmat olu máttasámegiela ovddideapmái.
Dáinna doarjagiin oažžu Sámediggi dál ovddasvástádusa vuoruhit ja organiseret máttasámegiela oahpponeavvo- ja tearbmabarggu viidáset doaimmaid.
120 000 kruvnnu sámi giellabálkkašupmáiSámi giellabálkkašupmi Gollegiella geigejuvvo juohke nuppi jagi Davviriikalaš sámi áššiid ámmátorgána bokte.
Bálkkašupmi lea sullii 120 000 norgga kruvnnu.
Jagi 2012 lea Norgga vuorru ruhtadit dán bálkkašumi.
Bálkkašupmi geigejuvvo čakča čoahkkimis gosa servet davviriikkalaš ministarat geat vástidit sámi áššiid Suomas, Ruoŧas ja Norggas, ja namuhuvvon golmma riikka Sámedikki presideanttat.
Loga eanet Gollegiella bálkkašumi birra
Reerenasse raereste dåarjoem lissiehtidh Saemiedægkan 700 000 kråvnajgujmie juktie åarjelsaemien learoevierhtie- jïh terminologijeevtiedimmine barkedh jaepien 2012.
Reerenasse raereste aaj 120 000 kråvnah dåarjodh saemien gïelebaalhkese Gulliegïele.
Daate tjåådtje raeriestimmesne staeriedamme nasjovnalebudsjedtese.
- Åarjelsaemien akte prååsehke gïele.
Reerenasse sæjhta barkoem jåerhkedh juktie åarjelsaemien gïelem gorredidh jïh evtiedidh, jïh åarjelsaemien learoevierhtiejgujmie barkedh, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta.
Engerdalen tjïelte lea aarebi dåarjoem åådtjeme Elgå skuvlese fïerhten jaepien, jïh evtiedæmman åarjelsaemien learoevierhtijste jïh åarjelsaemien terminologijeste.
2012 lea dïhte minngemes jaepie gusnie learohkh daennie skuvlesne, jïh tjïelte dannasinie sjæjsjalamme skuvline galhkedh tjaktjen raejeste.
- Skuvle aktem stoerre jïh vihkeles barkoem dorjeme juktie åarjelsaemien gïelem evtiedidh.
Daejnie sertiestimmine dle Saemiedigkie daelie dïedtem åtna prijoriteradidh jïh öörnedidh dam vijriesåbpoe barkoem åarjelsaemien learoevierhtie- jïh terminologijeevtiedimmine, Aasrud jeahta.
120 000 kråvnah saemien gïelebaalhkese Fïerhten mubpien jaepien dle saemien gïelebaalhka Gulliegïele vadtasåvva Dehtie noerhtelaanti embetsåårganeste saemien gyhtjelasside.
Baalhkan stoeredahke lea medtie 120 000 nöörjen kråvnah.
Jaepien 2012 dle Nöörje sæjhta dïedtem utnedh baalhkam finansieradidh.
Baalhka vadtasåvva tjaktjen tjåanghkosne dej noerhtelaanti ministeri gaskem mah diedtem utnieh saemien aamhtesi åvteste Såevmesne, Sveerjesne jïh Nöörjesne, jïh saemiedigkiepresidenth dejnie golme laantine.
Lohkh vielie Gulliegielen bijjre
Ráddidus oajvvat Sámediggáj juollodit 700 000 kråvnå bargatjit oarjjelsáme oahpponævoj ja terminologijaåvddånibmáj jagen 2012.
Ráddidus aj oajvvat 120 000 kråvnå juollodit sáme giellabálkkáj Gållegiella.
Dáv bessá låhkåt dárkestum násjonálbudsjehtan.
- Oarjjelsámegiella le ájtedum giella.
Ráddidus sihtá joarkket bargujn nannit ja åvddånahttet oarjjelsámegielav ja vuorodit oahpponævojt oarjjelsámegiellaj, javllá sámeminisstar Rigmor Aasrud.
Engerdal suohkan le jahkásattjat rudájt oadtjum Elgå skåvlåv dåjmadittjat, gånnå bargaduvvá oarjjelsámegiela oahpponævoj ja terminologijajn.
2012 le maŋemus jahke oahppij skåvlån, danen hæjttá suohkan skåvlåv dåjmadit tjavtja rájes.
- Skåvllå le ájnas bargov dahkam oarjjelsámegiela åvdåstibmáj.
Dájna juollodimijn oadtju Sámedigge åvdåsvásstádusáv oarjjelsámegiela oahpponævo- ja terminologibargov vuorodit ja orgániserit, javllá Aasrud.
120 000 kråvnå sáme giellabálkkájSáme giellabálkká Gållegiella juogeduvvá fert nuppe jage, ja Nuorttarijkaj sáme ássjij ámmátorgádna dáv bálkkáv juogat.
Ruhtamákso le birrusij 120 000 tuvsán kråvnå.
Vuonarijkka ruhtat bálkkáv jagen 2012.
Bálkká juogeduvvá Nuorttarijkalasj minissterij sáme ássjij tjaktja-tjåhkanimen Vuonarijka, Svieriga ja Suoma gaskan.
Duodden aj sámedikkepresidenta dát gålmåt rijkajs oassálassti.
Lågå ienebuv Gållegiela birra
Telefovdna:
Mobiila:
Fáksa:
Jos jorgaluvvon sámegielat teavstta lea váttis ipmirdit, de gusto dárogielat originála
teaksta.
Dersom det er tvil om hvordan en tekst oversatt til samisk skal forstås, er det
den norske originalteksten som gjelder.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Stáhtaministara kantuvra / Preassaguovddáš / Pressemeldinger / - Ájnas lávkke åvddålijguovlluj avtastallamådåstussaj
Ráddidus sihtá láhkatjanádum aktisasjbarggosjiehtadimij suohkanij ja skihppijviesoj gaskan, buoredit ruhtadimsystemav ja ienep hieredimev suohkanijn váj buorep ja guoddelis varresvuodadievnastusáv oadtjop boahtteájggáj.
Uddni sáddi Ráddidus gålmmå ájnas varresvuodadokumenta guláskuddamij:
- Dáj ådå lágaj ja ådå varresvuoda- ja huksoplána vuodo baktu joarkkep åvddålijguovlluj avtastallamådåstusájn.
Avtastallamådåstusá baktu galggap ásadit varresvuodadievnastusáv mij le buorebut aktij måsskidum.
Sihtap skihpudagájt hieredit ja ráddjit, ja buorep varresvuodadievnastusájt fálaldit dåppe gåggu ulmutja årru, javllá stáhtaminisstar Jens Stoltenberg.
Avtastallamådåstusá vuodo bigoduváj stuorradiggediedádusán 2009 biehtsemáno, ja doajmmagoahtá ådåjakmáno 1. biejve 2012.
Stoltenberg nammat gålmmå ájnas dåjma maj hárráj ráddidus dal ádnu vuojnojt:
1) Suohkana galggi oadtjot rudájt váj bessi mákset pasientajt gudi li juo gergas skihppijvieson, váj bessi sijddasuohkanij boahtet ienni gå sajijt válldet skihppijvieson.
2) Suohkana oadtju rudájt mákset oasev gålojs muhtem pasienntajuohkusijs gudi skihppijviesojda båhti.
Návti suohkana bessi hieredit jali suohkandåktårdievnastusá baktu viehkev fállat ienni gå pasienta galggi hæhttut skihppijviessuj.
3) Suohkana ja skihppijvieso galggi sjiehtadusájt dahkat, duola dagu árvustallat le gus farra mávsulasj ådå giehtadallamfálaldagájt ásadit suohkanijn.
Ådå lágan suohkanij varresvuoda- ja huksodievnastusáj gáktuj oajvvat ráddidus nággit suohkanijt ja skihppijviesojt aktan barggat.
Suohkana ja skihppijvieso galggi sjiehtadusájt dahkat váj pasienta e dåssjen skihppijviessuj boade ienni gå sæmmi buorre jali ájn de vil buorep fálaldagáv oadtjot suohkanin ja navti e ga dárbaha skihppijvieson vællahit gå li dåppe gærggam.
- Návti dilev láhtjep váj suohkana ja skihppijvieso galggi ájn ienep aktan barggat.
Vuojnnep moadda suohkana ja skihppijvieso li juo aktan barggám vaj pasienta galggi buorep fálaldagáv oadtjot lahkabirrasin.
Dassta mij sihtap ájn ienebuv, javllá varresvuohta- ja huksominisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen.
- Ráddidus dal ájnas bargov álgat váj buorep dievnastusfálaldagáv oadtjop ja ienep ávkev juohkka varresvuodarudás.
Riekta le, ja ájnas aj jut biggip varresvuodadievnastusájt lagábuv gåggu årrop.
Avtastallamådåstus le desentraliserimådåstus ja hieredimådåstus.
Ådå láhkaoajvvadus sisadná suohkan galggá juohkka suorgev ja ábnnasav adnet álmmukvarresvuoda nannimdiehti.
Ep åvvånis iehpeda suohkana li gárvvása dán lasedum åvdåsvásstádussaj majt dal oadtju, javllá suohkan- ja guovllominisstar Liv Signe Navarsete.
Ietja dåjmaj gaskan majt ráddidus oajvvat li dá:
Uddni buktá ráddidus aj ådå nasjonála varresvuoda- ja huksoplánav buktá guláskuddamij.
Pládna galggá åvddån biejaduvvat stuorradiggediedádussan 2011 gidá, mij galggá boahtteájge varresvuoda- ja huksodievnastusá vuodon.
Ráddidus ásat vijdes guláskuddamav nehta baktu, váj juohkkahasj bæssá gullut.
Guláskuddam dán næhttabájken almoduvvá: http://fremtidenshelsetjeneste.regjeringen.no
- Oassálaste ja buvte ietjat vuojnojt boahtteájge varresvuodadievnastusá gáktuj, oajvvat varresvuohta- ja huksominisstar.
Departementenes servicesenter, Einar Gerhardsens plass 3, Poastaboksa 8129 Dep, 0032 OSLO Telefovdna 22 24 90 90 | E-poasta redaksjonen@dss.dep.no
Preassadieđáhus, 09.08.2013
Odne lea 5000 álgoálbmotjoavkku mearkabeaivi, miehtá oba máilmmi.
Borgemánu 9. beaivi lea ON riikkaidgaskasaš álgoálbmotbeaivi.
Dan beaivve heive maid čájehit solidaritehta álgoálbmogiiguin, geat ellet lossa dilis.
Máilmmi álgoálbmogat leat badjel vihtta proseantta máilmmi ássiin, eanet go 370 miljovnna olbmo, geat ásset eanet go 90 riikkas.
Eanaš álgoálbmogiin lea váttis eallindilli, ja ollugiid vealahit ja oaguhit.
- Máilmmi álgoálbmogiin leat ollu iešguđetlágan gielat ja kultuvrrat, mat leat midjiide riggodahkan.
Dan mii ávvudit odne, sámeministtar Rigmor Aasrud dadjala.
- Ollu álgoálbmogiid dulbmet ja oaguhit ja sii dárbbašit min doarjaga ja dohkkeheami.
Ráđđehus áigu danin ain bargat aktiivvalaččat riikkaidgaskasaččat dan ovdii, ahte stáhtat ja sin álgoálbmogat gulahallet, Aasrud cealká.
Boahtte jagi ON lágida sierra Álgoálbmogiid máilmmičoahkkima, vuosttaš čoahkkima, mas nationálastáhtat ja álgoálbmogat deaivvadit ja guorahallet nationálastáhtaid geatnegasvuođaid álgoálbmogiid ektui.
Vai álgoálbmogat livčče nu bures ráhkkanan dan čoahkkimii go vejolaš, de Sámediggi bovdii geassemánus 2013 álgoálbmotkonferánsii Álahedjui.
Doppe ráhkadedje loahppadokumeantta, man 600 álgoálbmotáirasa buot máilmmi álgoálbmotguovlluin dohkkehedje.
- Lea sáhka riikkaidgaskasaš álgoálbmotsolidaritehtas.
Álgoálbmogat leat unnitlogus measta buot riikkain, danin Sámediggái lea mearihis mávssolaš, ahte álgoálbmogat ovddidit oktasaš oaiviliid, nu guhkás go dat lea vejolaš.
Min máilmmiviidosaš oktiigullevašvuohta addá midjiide fámu, ja dán beaivve lea vuogas čalmmustahttit dan, sámediggeráđđi Vibeke Larsen nanne.
Máilmmi álgoálbmotbeaivvi ásahedje 1994, ja borgemánu 9. beaivi válljejuvvui daningo ON máilmmi álgoálbmogiid bargojoavkku čoahkkanii vuosttaš háve dan beaivve 1982.
Bargojoavku gulai prosessii, man vuođul ON váldočoahkkin dohkkehii ON julggaštusa álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra 2007.
Sápmelaččain lea álgoálbmotstáhtus Norggas, ja borgemánu 9. beaivi lea sámi leavgabeaivi.
Daan biejjien akte mïerhkebiejjie 5000 ovmessie aalkoealmetjetjïertide abpe veartenisnie.
Mïetsken 9.b.
lea ENn gaskenasjovnaale aalkoealmetjebiejjie.
Daate biejjie lea aaj akte biejjie juktie ektievoetem vuesiehtidh aalkoealmetjetjïertigujmie mah gïerve tsiehkiej nuelesne veasoeh.
Veartenen aalkoealmetjh leah bijjelen vïjhte prosenth veartenen almetjijstie, vielie goh 370 millijovnh almetjh joekedamme jieniebinie goh 90 laantine.
Dah jeanatjommes aalkoealmetjh gïerve tsiehkiej nuelesne jielieh, jïh jeenjesh dovne dïedtesimmiem jïh trïegkenassem dååjrieh.
- Veartenen aalkoealmetjh aktem stoerre gïelen jïh kultuvrelle gellievoetem utnieh, mij mijjem ræjhkoesåbpoe dorje.
Daam mijjieh mïerhkesjibie daan biejjien, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta.
- Jïjnjh aalkoealmetjh dïedtesimmiem jïh trïegkenassem dååjrieh, jïh mijjen dåarjoem jïh jååhkesjimmiem daarpesjieh.
Reerenasse sæjhta dan åvteste annje akte eadtjohke guejmie årrodh gaskenasjovnaale barkosne, dan govlesadtemasse staati jïh dej aalkoealmetjetjïerti gaskem, Aasrud jeahta.
Mubpien jaepien EN aktem jïjtse Veartenekonferansem aalkoealmetjidie öörnede, dïhte voestes konferanse gusnie nasjovnaalestaath jïh aalkoealmetjh gaavnesjieh, juktie nasjovnaalestaaati dïedth almetji vööste digkiedidh.
Juktie veartenen aalkoealmetjh bööremeslaakan daan konferansese ryöjredidh, Saemiedigkie lij gåassoehtæjja aktene gaskenasjovnaale ryöjreden aalkoealmetjekonferansese Altesne ruffien 2013.
Desnie aktem galhkuvetjaatsegem dajroeji, maam gaajhkh veartenen aalkoealmetjeregijovnh daelie dåarjoehtieh.
- Daate lea gaskenasjovnaale aalkoealmetjeektievoeten bïjre.
Aalkoealmetjh leah unnebelåhkoeh mahte gaajhkine laantine, dan åvteste joekoen vihkeles Saemiedægkan aalkoealmetjh aktine tjåenghkies gïeline soptsestieh, dan gåhkese gåarede.
Mijjen abpeveartenen ektievoete lea dïhte mij mijjem nænnoestahta, jïh daate biejjie akte hijven nuepie tjoevkesem dïsse bïejedh, saemiedigkieraerie Vibeke Larsen jeahta.
Veartenen aalkoealmetjebiejjie tseegkesovvi 1994, jïh mietsken 9.biejjien 1982 lij dïhte voestes tjåanghkoe ENn barkoedåehkesne veartenen aalkoealmetjidie.
Barkoedåehkie lij akte bielie dehtie barkoste mij darjoeji guktie ENn generaalekrirrie ENn bæjhkoehtimmiem aalkoealmetji reaktaj bijre nænnoesti jaepien 2007.
Saemieh staatusem aalkoealmetjinie Nöörjesne utnieh, jïh mïetsken 9.b.
lea saemien saevegebiejjie.
Uddni le mærkkabiejvve 5000 iesjguhtik álggoálmmukjuohkusijda væráldav miehtáj.
Bårggemáno 9.
Biejvve le AN:a rijkajgasskasasj álggoálmmukbiejvve.
Uddni hiehpá solidaritehtav vuosedit álggoálmmukjuohkusij gudi viessu gássjelis dilen.
Værálda álggoálmmuga tjoahkkáj li badjelasj vihtta prosenta værálda álmmugis, badjelasj 370 millijåvnå ulmutja badjelasj 90 lándajn.
Ienemus álggoálmmuga viessu gássjelis dilen, ja moaddása niejdeduvvi ja doalvoduvvi.
- Værálda álggoálmmuga li gielalasj ja kultuvralasj valljudahka mij le midjij boanndudahkan.
Dáv uddni ávvudallap, javllá sámeminisstar Rigmor Aasrud.
- Moadda álggoálmmuga niejdeduvvi ja doalvoduvvi ja dárbahi mijá doarjjagav ja duodastimev.
Danen galggá ráddidus åvddålijguovlluj aj dåjmalattjat oassálasstet rijkajgasskasasj bargguj mij åvdet ságastallamijt stáhtaj ja daj álggoálmmukjuohkusij gaskan, javllá Aasrud.
Boahtte jage ásadit AN sierra Álggoálmmugij væráltkonferánsav, vuostasj dakkár gånnå nasjonálstáhta ja álggoálmmuga æjvvali ságastalátjit makkir vælggogisvuoda nasjonálstáhtajn li álggoálmmugij gáktuj.
Váj álggoálmmugijt buoremus láhkáj dán konferánssaj gárvet, ásadij Sámedigge rijkajgasskasasj gárvediddje álggoálmmukkonferánsav Áltán 2013 biehtsemáno.
Dan konferánsa boados lij loahppadokumænnta masi badjelasj 600 álggoálmmukåvdåstiddje gájka værálda álggoálmmukguovlojs guorrasin.
- Dát guosská rijkajgasskasasj álggoálmmuksolidaritehttaj.
Álggoálmmuga li unneplågon vargga juohkka rijkan, danen le viehka ájnas Sámediggáj jut álggoálmmuga nav guhkás gå vejulasj aktisasj jienajn ságasti.
Mijá væráltvijddásasj aktisasjvuohta le mij mijájt nanni, ja uddni le vuogas biejvve dáv dættodit, javllá sámediggeráde Vibeke Larsen.
Værálda álggoálmmukbiejvve ásaduváj 1994:n ja bårggemáno 9. biejve lij vuostasj tjåhkanibme AN:a værálda álggoálmmugij barggojuohkusin jagen 1982.
Barggojuogos lij oassen bargos man boados lij AN:a ållestjåhkanibme mierredij AN:a tjielggidusáv álggoálmmugij riektáj hárráj 2007:n.
Sáme li Vuona álggoálmmuk, ja bårggemáno 9. biejve le sáme slávggimbiejvve.
59, Poastaboksa 8004 Dep, 0030 Oslo | Org.
nr.
972 417 785Telefovdna: 22 24 90 90, E-poasta: Webdoaimmaheaddji: | Váldodoaimmaheaddji:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Guolleindustriijas galgá álkit oažžut beaiveruđa jos permitterejuvvo gaskaboddosaččat
Preassadieđáhus, 21.05.2012
Ráđđehus mudde guolleindustriija bargiid gáibádusaid oažžumis beaiveruđa jos permitterejuvvojit gaskaboddosaččat.
Ođđajagimánu 1.beaivvi mearriduvvui ahte bargoáigi bajiduvvo 40 proseanttas 50 prosentii go gustovaš sierra njuolggadusat heaittihuvvojedje finánsaroasu geažil.
- Mii vásiheimmet sávakeahtes bohtosiid, ja daid mii leat dál čorgen, cealká bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Suoidnemánu 1.beaivvi rájes lea bargoáigi vuoliduvvon fas 40 prosentii jos permitterejuvvo.
Guolleindustriijas ii gusto bálkágeatnegahttin láhka permitteremiid geažil.
Guolleindustriija bargit eai oačču bálkká bargoaddis daid vuosttas beivviid permitterenáigodagas, muhto ožžot beaiveruđa vuosttas beaivvi rájes.
Dábálaččat lea beaiveruhta unnit go bálká, ja dan geažil ožžot guolleindustriija bargit geat permitterejuvvojit uhcit ruđa go earát geat leat permitterejuvvon.
Dát buhtaduvvo go beaiveruhtabargoáiggieavttut dál vuoliduvvojit 40 prosentii permitterenáiggi.
Ráddidus vuolet gájbbádusájt bargodisvuodarudájda daj hárráj gudi li muhtem mærráj bargos ieret guolástusindustrijan.
Ådåjakmáno 1. biejve rájes biejaduváj gájbbádus barggoájge binnedibmáj 40 prosentas 50 prosænntaj gå sierranjuolgadusá fámoduhteduvvim ma ruhtahiede ájge doajmmin.
- Vuojnijma da ettjin vájkkuda nav gåktu lij ájádaládum, ja ássjev lip dal rájddam, javllá barggominisstar Hanne Bjurstrøm.
Snjilltjamáno 1. biejve rájes le gájbbádus binnedum barggoájggáj dajda gudi li muhtem mærráj ierit bargos biejadum vas 40 prosænntaj.
Guolástusindustrija le bessam bálkkávælggolágas dalloj gå bargge li muhtem mærráj ierit bargos.
Bargge guolástusindustrijan e bálkáv oattjo barggovaddes vuostasj biejvijt gå li bargos ierit, dan sadjáj oadtju bargodisvuodarudájt.
Dajna gå bargodisvuodarudá li binnebu gå bálkká, de oadtju da gudi li ierit bargos binnep rudájt gå iehtjáda gudi li ierit bargos.
Gå bargodisvuodarudá vuoleduvvi 40 prosænntaj, de kompenseriduvvá dan baktu.
Reerenasse krievemem vuelede juktie reaktoem utnedh biejjiebeetnegh åadtjodh jis bieleldh permidteradamme göölemeindustrijesne.
Tsiengelen 1.b dle krievmemem barkoetïjjegiehpiedæmman bæjjese bïeji 40 prosenteste 50 prosentese, dannasinie dah sjïerenjoelkedassh mejtie sjïehtesji finansevaahran sjïekenisnie, hiejhtesovvin.
- Mijjieh vööjnimh daate idtji dan hijven sjïdth, jïh daam libie daelie öörnedamme, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta.
Snjaltjen 1. b. raejeste dle krieveme giehpiedamme barkoetïjjese permidteringesne, vihth våålese bïejeme 40 prosentese.
Göölemeindustrije ij leah laaken nuelesne baalhkadïedten bïjre permidteringesne.
Barkijh göölemeindustrijesne eah baalhkam barkoevedtijistie åadtjoeh dej voestes biejjiej permidteringeboelhkeste, sijjeste biejjiebeetnegh åadtjoeh voestes biejjeste.
Juktie biejjiebeetnegh sïejhmemes leah unnebe goh baalhka, dle dannasinie permidteradamme almetjh göölemeindustrijesne vaenebe beetnegh åadtjoeh goh jeatjah permidteradamme.
Gosse biejjiebeetnegekrievemem vuelede 40 prosentese permidteringesne, dle daate maahta dam tsiehkiem bueriedidh.
Bargodepartemeanta, Poastaboksa 8019 Dep, 0030 OsloTelefovdna: 22 24 90 90.
E-poasta: Webdoaimmaheaddji: Jan Richard Kjelstrup, váldodoaimmaheaddji: Ingrid Dåsnes
Jos háliidat rievdadit čálasturrodaga, deaddil Ctrl-boalu (Cmd Mac mášiinnas) ja deaddil + stuoridit dahje - unnidit
Fáttát
Oza dokumeantta
Áigeguovdil
Departemeanttat
Ráđđehus
Historjjálaš arkiiva
Almmustahttináigodat Regjeringen Stoltenberg II
Almmustahtti: Bargodepartemeanta
Preassadieđáhus |
Almmustahtton: 21.05.2012
Geahpeduvvon buohcuvuođa jávkamat unnidit goluid.
- Lea illudahtti ahte buohcuvuođa jávkamat leat njiedjagoahtán.
Dát čájeha ahte Searvvadeaddji bargoeallin doaibmabijut ahte árrat ja buorebut čuovvolit buohccindieđihuvvon olbmuid leat doaibmagoahtán, cealká bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Mii oaidnit dál ahte geahpeduvvon buohcuvuođa jávkamat unnidit bargočielggadanruhtavuostáiváldiid loguid.
Bargodepartemeantta álbmotoaju golut leat dárkkistuvvon našunálabušeahtas vuoliduvvon 4,7 miljárdda kruvnnuin, sullii 304,2 miljárdda kruvdnui.
Bealli dáid ruđain boahtá buohcuvuođa jávkamiid geažil.
Geahpeduvvon bargočielggadanruhta ja beaiveruđa vuostáiválddit leat váikkuhan ruhtaseastimii.
Lámisvuođapenšuvdna ja ahkepenšuvdna golut leat veaháš lassánan.
Lámisvuođapenšuvnna goluid lassáneami ferte árvvoštallat bargočielggadanruđaid ektui.
Bargočielggadanruhtaortnet ásahuvvui jagi 2010, ja máŋggas geat ožžot dáid ruđaid gaskaboddosaš mearrádusaid vuođul mii loahpahuvvui jahkemolsumis.
Unnit buohcuvuođa jávkamat leat váikkuhan ahte bargočielggadanruđat leat geahpeduvvon.
Ráđđehus álggaha jagi 2013 bálkádoarjja geahččaladdanortnega ahte máksit bálkká bargočielggadanruhtavuostáiváldiide dainna ulbmilin ahte oažžut eanet olbmuid bargui ja geahpedit oadjovuostáiváldiid.
Ahkepenšuvdna golut lassánit dan sivas go eanet olbmot vuollel 67 jagi geavahišgohtet penšuvnna.
62 jahkásaččaid barggolašvuohta lea seammás fas buorránan maŋimuš jagiid.
- Mii vásihat ahte ollugat geavahišgohtet penšuvnna vaikko leat barggus.
Áigodat goas olbmot oažžugohtet penšuvnna ii váikkut áktánasat álbmotoaju goluide.
Njuolggadusat leat hábmejuvvon dainna lágiin ahte mađi árat oaččut penšuvnna, dađi unnit máksojuvvo jahkásaš penšuvdna, čilge stáhtaráđđi.
Gå ulmutja li binnebut ierit bargos skihpudagá diehti, de binnu máksusa.
- Buorre le gå ulmutja le binnebut ierit bargos skihpudagá diehti.
Vuojnnet IA-dåjma gånnå árabut ja ienebut gåtsedit dajt gudi li skihppenlågådallam doajmmagoahtá, javlla Hanne Bjurstrøm.
Vuojnnep aj gå ulmutja le binnebut ierit bargos skihpudagá diehti, de binnu aj ulmutjijs gudi li barggovuorddem rudájda tjanádum.
Álmmukoajo gålo Barggodepartementan li dárkestum nasjonálbudsjehta baktu binneduvvam 4,7 millijárda kråvnåjn birrusij 304,2 millijárda kråvnnåj.
Lahkke summas le gå gáhtom bargos skihpudagá diehti le binnum.
Binnep vuosstajvállde barggovuorddemrudájs ja bargodisvuodarudájs buktá aj siesstemav.
Gålo sáhtuspensjåvnnåj ja boarrásijpensjåvnnåj lassán vehi.
• Skihpamrudá binneduvvi 2 350 millijåvnå kråvnåjn• Barggovuorddemrudá binneduvvi 3 165 millijåvnå kråvnåjn• Bargodisvuodarudá binneduvvi 1 035 millijåvnå kråvnåjn• Sáhtuspensjåvnnå lassán 560 millijåvnå kråvnåjn• Boarrásijpensjåvnnå lassán 1 750 millijåvnå kråvnåjn
Sáhtuspensjåvnå lassánimev hæhttu gæhttjat barggovuorddemrudáj binnedime gáktuj.
Barggovuorddemrudá båhtin jåhtuj jagen 2010, ja moaddásijn li læhkám målssommærrádusá ma låhpadin jahkemålsodijn.
Barggovuorddemrudáj binnedibme le aj boados gå gáhtom bargos skihpudagá diehti le binnum.
Ráddidus álgadij jagen 2013 gæhttjalimev bálkkálasádusájn barggovuorddemrudá vuosstájválldij hárráj gånnå ulmme lij oadtjot ienebujt bargatjit ja binnebujt oadjuj.
Gålo boarrásijpensjåvnnåj lassáni gå ienebu gudi li nuorabu gå 67 jage gájbbedi pensjåvnåv.
Sæmmi båttå le barggujoassálasstem daj gaskan gudi li badjel 62 jage lassánam dáj maŋemus jagij.
- Vuojnnep moaddása pensjåvnåv válldi madin li ájn bargon.
Muddo goassa ájnegattja pensjåvnåv válldi vájkkut binnep mærráj álmmukoajo gålojda ájge badjel.
Njuolgadusá li nav jus árabut pensjåvnåv ávkástallá des binnep le jahkásasj pensjåvnnå, javllá stáhtaráde.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Bjørn Olav Megard nammaduvvon jođihit Sámi- ja minoritehtapolitihkalaš ossodaga
Preassadieđáhus, 04.05.2012
Stáhtaráđđi nammadii otne ossodatdirektevrra Bjørn Olav Megard ekspedišuvdnahoavdan Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartementii.
Megard álgá Sámi- ja minoritehtapolitihkalaš ossodaga jođiheaddjin maŋŋil Petter Drefvelin gii manná ealáhahkii.
Bjørn Olav Megard (40), oahppan cand.polit.
ja sus lea sosiálaantropologa váldofága Oslo universitehtas.
Jagi 2009 čađahii son Public Administration mastereksámena Harvard University nammasaš universitehtas.
Megard lea ovdal bargan ráđđeaddin Gielda- ja guovlodepartemeanttas ja politihkalaš ráđđeaddin Kristtalaš álbmotbellodaga stuoradiggejoavkkus.
Jagi 2004 rájes lea Megard bargan ossodatdirektevran sámi ja minoritehtapolitihkalaš ossodagas.
Sámi- ja minoritehtapolitihkalaš ossodagas lea ovddasvástádus oktiiordnet ja ovddidit ráđđehusa politihka sámi álbmoga ja našunála unnitloguid guovdu (romálbmoga, romániálbmoga, kvenaid, juvddálaččaid ja vuovdeláttániid).
Ossodagas lea buorre oktavuohta ja gulahallan eará departemeanttaiguin ja almmolaš eiseválddiiguin iešguđet dásis, earret eará sihkkarastit ahte sámepolitihkalaš ja minoritehtapolitihkalaš ulbmilat váldojuvvojit vuhtii go politihkka ja doaibmabijut hábmejuvvojit ja álggahuvvojit.
Ossodagas lea maiddái ovddasvástádus Sámedikki ektui ja muđui eará sámi ja minoritehtaid guoskevaš ásahusaiguin ja organisašuvnnaiguin.
Staateraeresne daan biejjien dle goevtesedirektööre Bjørn Olav Megardem nammoehti goh orre ekspedisjovnen åvtehke Orrestehteme,-reereme- jïh gærhkoedepartementesne.
Megard åvtehkinie sjædta Saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtesisnie mænngan goh Petter Drefvelin lea pensjovnistine sjïdteme.
Bjørn Olav Megard (40) lea ööhpehtamme goh cand.polit, åejviefaagine sosijaleantropologijesne Oslon Universiteteste.
Jaepien 2009 maastereeksamenem veelti faagesne Public Administration, Harvard University'sne.
Megard dååjrehtimmiem åtna goh raeriestæjja Tjïelte-jïh regijovnaledepartementesne jïh politihkeles raeriestæjja KrF'en stoerredigkiedåahkan.
Jaepien 2004 raejeste dle Megard goevtesedirektöörine orreme saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtesisnie.
Saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtese dïedtem åtna reerenassen poltihkem iktedidh jïh evtiedidh mah leah saemiej jïh dej nasjovnale unnebelåhkoej bïjre (rovme, romanije, kveenh, juvdelassjh jïh skåajjefinnh).
Goevtesen akte gamte ektiedimmie jeatjah departementi jïh byøgkeles åejvieladtji vøøste ovmessie daltesinie, juktie gorredidh dah saemiepolitihkeles jïh unnebelåhkoepolitihkeles ulmieh gorresuvvieh gosse edtja politihkem jïh råajvarimmieh hammoedidh jïh dejtie aalka.
Akte gamte gaskese Saemiedigkine, institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie saemiej jïh unnebelåhkoej luvnieSaemiej jïh unnebelåhkoej akte gamte gaskese Saemiedigkine, institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie.
Stáhttaráden uddni virggáj biejaduváj åssudakdirektørra Bjørn Olav Megard ådå ekspedisjonoajvven Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartementan.
Megard Sáme- ja unneplågoálmmugij åssudagá jådediddjen álggá maŋŋel gå Petter Drefvelin le pensjåvnnåj mannam.
Bjørn Olav Megard (40) le låhkåm cand.polit.
sosialantropologia oajvvefágajn Oslo universitehtas.
Jagen 2009 tjálij mastereksámav Public Administration Harvard Universityn.
Megard le åvddåla læhkám rádevadde Suohkan- ja guovllodepartementan ja RÁb stuorradiggejuohkusa politihkalasj rádevadden.
2004 rájes le Megard læhkám åssudakdirektørra sáme- ja unneplågoálmmugij åssudagán.
Sáme- ja unneplågoálmmugij åssudahka vásstet aktijdit ráddidusá sáme- ja nasjonála unneplågoálmmugij (rom, romani, guojna, juvdá ja miehttsesuomaga) politihkav.
Åssudagán le vijdes aktijvuohta ietjá departementaj ja almulasj oajválattjaj iesjguhtik dásen, ierit ietján váj sihkarasstá sáme- ja unneplågoálmmukpolitihkalasj ulme vuoroduvvi gå politihkka ja dåjma hábbmiduvvi ja jåhtuj biejaduvvi.
Åssudagán le viehka ållo aktijvuohta Sámedikkijn ja sámij ja ietjá unneplågoálmmugij institusjåvnåj ja organisasjåvnåj.
Preassadieđáhus, 08.10.2012
Ulbmillaš doaibmabijuid bakte ja juolludemiid oppalaš lassánemiin kulturulbmiliidda 2005 rájes, lea Ráđđehus viidát dásis nannen kultur-, media- ja eaktodáhtolaš ulbmiliid.
2013 bušeahttaárvalusain leat oppalaš juolludeamit kulturulbmiliidda lassánan sullii 4,9 miljárdda ruvnnuin 2005-2013 áigodagas.
KulturáŋggirdeapmiKulturáŋggirdeapmi almmuhuvvui 2004:s, ja lea viidáset ovdánahttojuvvon ja viiddiduvvon jagi 2009:s. Dáinna áŋggirdemiin ráđđehus bijai gudneáŋgiris mihttomeriid kultureallimii ja stáhta resursaatnui kulturulbmiliidda.
Jagi 2013 bušeahttaárvalus mearkkaša oktiibuot 889,3 miljovnna ruvnno lassáneami dahje 9,8 proseanta kulturáŋggirdeami čuovvoleapmái.
Váldočuokkisin kulturáŋggirdeamis lea ahte kulturbušeahtta 2014 rájes galgá leat 1 proseantaoasi stáhtabušeahta ektui.
2013 lassánemiin de kulturbušeahtta sturrodat lassána 0,92 proseanttas 0,96 proseanta rádjái stáhtabušeahta ektui.
Váldovuoruheamit ja čuovvoleamit 2013 kulturáŋggirdeamis leat:
320,7 miljovnna ruvnno eanet lassiárvodivatbuhtadussii eaktodáhtolaš organisašuvnnaideRáđđehus árvala 2013 lasihit lassiárvodivatbuhtadusa eaktodáhtolaš organisašuvnnaide 320 miljovnna ruvnnuin.
Ordnet álggahuvvui jagi 2010:s 396 miljovnna ruvnno sturrosaš juolludemiin.
Jagi 2013 leat dása ráddjen 948 miljovnna ruvnno.
Lassiárvodivatbuhtadusa lassáneapmi eaktodáhtolaš organisašuvnnaide lea dat stuorimus priváhta suorggi áŋggirdeapmi mii goassege lea čađahuvvon.
Ordnet lea leamašan dehálaš rámmaeavttuid buorideapmái báikkálaš servviide.
Jagi 2011:s ožžo badjel 13 000 organisašuvnna ja joavkkut lassiárvodivatbuhtadusa.
Kulturdepartemeanta árvala 948 miljovnna ruvnno doarjjan jagi 2013:s.
114,9 miljovnna ruvnno lassáneapmi lávdedáidagiiGuovlulaš teáhterat ožžot oktiibuot 22,7 miljovnna ruvnno lassáneami.
Stuorimus lassáneami oažžu Kilden (Agder Teáhter, Kristiansand Symfoniija orkeastar ja Opera Sør) oktiibuot 7,5 miljovnna ruvnno.
Norgga Opera & Balehttii árvaluvvo 48,5 miljovnna ruvnno lassáneapmi, dan supmis 25 miljovnna ruvnno fitnodaga ekonomiija nannema várás.
Doarjja guovlulaš operadoibmii lassána 4,8 milj.
ruvnnuin, ea.ea.
Bergen Nationála Operai, Oscarsborg Operai ja Kristiansund Operai.
Bušeahttaárvalusas ožžot nationála teáhterat 16,1 miljovnna ruvnno lassáneami.
Doaimmaide dánsunsuorggis árvaluvvo sullii 12 miljovnna ruvnno lassáneapmi, dás 5 miljovnna ruvnno ortnegiidda Norgga kulturfoandda vuolde.
60,1 miljovnna ruvnno lassáneapmi musihkkii Bušeahttaárvalusas nationála ja guovlulaš orkeastariidda árvaluvvo oktiibuot 25,2 miljovnna ruvnno lassáneapmi.
Lassin dása de lassána doarjja Kristiansand Symfoniija orkeastarii mii lea oassin Kildenis.
Stavanger Symfoniija orkeastar oažžu 7 miljovnna ruvnno lassáneami, Bergen Filharmoniija Orkeasttar 6 miljovnna ruvnno, Oslo-Filharmoniija 5,4 miljovnna ruvnno ja Davvinorgalaš Opera ja Symfoniija orkeastar 3 miljovnna ruvnno.
Ortnegiidda Norgga kulturfoandda vuolde lassánit bušeahttaárvalusas 20,1 miljovnna ruvnnuin.
Dáin ruđain lea 5 miljovnna ruvdno maid leat sirdán Riikkakonsearttain.
Lávlunjoavkkuid suorgái lasihuvvo doarjja 3,7 miljovnna ruvnnuin; lasihuvvon doarjja dihto lávlunjoavkkuide, doaibmaruđaid nannen, dirigeantaovdáneapmi ja lávlunjoavkodoaibma Kilden vuolde.
Guovddášfestiválaide árvaluvvo doarjja lasihuvvot 4,6 miljovnna ruvnnuin - ja eará doaibmabijuide musihkkasuorggis 6,5 miljovnna ruvnnuin (earret eará Music Norway, Riksscenen ja Rock City Namsos).
55 miljovnna ruvnno lassáneapmi dávvirvuorkkáide ja kultursuodjaleapmáiKulturdepartemeanta deattuha nannema, vistesuodjaleami/doaimma ja gaskkusteami go doaibmadoarjja dávvirvuorkkáide nationála museafierpmádagas lassána oktiibuot 51,3 miljovnna ruvnnuin.
Ráđđehus árvala 9,9 miljovnna ruvnno sturrosaš doarjaga luvvodatprošektii Eidsvoll visttis 2014 vuođđolágaávvudeami oktavuođas.
Jagi 2013 oppalaš juolludeapmi musea- ja kultursuodjalanulbmiliidda, dáidaga Nationálamuseas, arkitektuvrra ja designa surgiide, lea sullii 1,3 miljárdda ruvnno.
39,5 miljovnna ruvnno lassáneapmi oinnolaš dáidagiiDoarjjaortnegiidda Norgga kulturfoandda vuolde árvaluvvo doarjja lasihuvvot 4,6 miljovnna ruvnnuin.
Norgga kulturráđđi oažžu 6 miljovnna ruvnno lassáneami.
Dain ráddjejuvvo 3 miljovnna ruvdno riikkaidgaskasaš Bergen Assembly dálááiggefestiválii.
Nationálamusea oažžu oktiibuot 12,6 miljovnna ruvnno lassáneami.
Dan supmis gálgá unnimusat 5 miljovnna ruvdno adnot Munch-ávvudeapmái jagi 2013:s. Gonagasrohki Christian Frederik bázzái árvaluvvo juolluduvvot 2,7 miljovnna ruvnno ja nationála muitobáikkiide maŋŋil 2011 suoidnemánu 22. beaivvi ges 5,2 miljovnna ruvnno.
Eará doaibmabijuide oinnolaš dáidaga suorgái árvaluvvo doarjja lassánit 8,4 miljovnna ruvnnuin.
Dasa lassin lea maiddái árvaluvvon lasihit doarjaga nationála museafierpmádaga dáiddamuseaide 3,7 miljovnna ruvnnuin.
38 miljovnna ruvnno eanet filbmasuorgáiFilbmasuorggi áŋgiruššamii lasihuvvo doarjja jagi 2013 38 miljovnna ruvnnuin.
Lassáneapmi mearkkaša earret eará vejolašvuođa nannet dihtorspealuid ja TV-drámá buvttademiid, ja vuoruhit kvaliteahta ja internationaliserema.
Jahkái 2013 ráđđehus juolluda 10 miljovnna ruvnno s Norgga filmma kvaliteahtabuorideapmái internationaliseremii, vai earret eará galget joksat dan mihttomeari ahte norgga filbma galgá beaggit riikkaidgaskasaččat ja olahit riikkaidgaskasaš bálkkašumiid.
Ráđđehus juolluda 2013:s 9 miljovnna eanet TV-drámái ja earenoamážit TV-drámáid mánáid ja nuoraid váste.
Doarjja dihtorspealuid ovdáneapmái lasihuvvo 5 miljovnna ruvnnuin.
Ráđđehusa mihttomearri ahte duppalastit doarjaga dihtorspealuid ovdáneapmái 2011-dásis Kulturáŋggirdeami II loahpa rádjai jagi 2014:s dáinna de ollašuhttojuvvo.
Ráđđehusmolsuma rájes 2005 čavčča leat juolludeamit filbma- ja mediaulbmiliidda lassánan 298 miljovnna ruvnnuin.
Lassáneapmi dušše buvttadeapmái lea lassánan 207 miljovnna ruvnno.
Kulturáŋggirdeami II mihttomearri lea earret eará ahte Norga galgá leat njunnošis filbma, TV-drámá ja dokumentára suorggis, ja ahte norgga filbma galgá riikkaidgaskasaččat ceavzit ja ahte 25 proseanta kinomárkana filmmain galget leat norgga filmmat.
ruvnno lassáneapmi gillii, girjjálašvuhtii ja girjerádjosiiddaIvar Aasen riegádeami 200-jagi ávvudeapmi šaddá 2013:s nationála giellajahkin mii čohkkejeaddji ja čáhkkilis ládje galgá čalmmustahttit gielalaš girjáivuođa Norggas.
2012 ja 2013 stáhtabušeahtaid bakte juolluda Kulturdepartemeanta vuođđodoarjaga Giellajagi doaluide.
Nationálagirjerájus oažžu 20,4 miljovnna ruvnno lassáneami.
Oktiibuot árvaluvvo juolluduvvot 874 miljovnna ruvnno gillii, girjjálašvuhtii ja girjerájusulbmiliidda 2013 bušeahttaárvalusas.
24,5 miljovnna ruvnno lassáneapmi arkiivaulbmiliiddaDoaibmajuolludeamit Arkiivadoaimmahahkii lassána 24,5 miljovnna ruvnnuin 316 miljovnna ruvdnui.
Doarjja bargiidlihkadusa arkiivii ja girjerádjosii lassána 0,5 miljovnnain 7,3 miljovnna ruvdnui.
Kulturdepartemeanta árvala 359,5 miljovnna ruvnno arkiivaulbmiliidda.
3,2 miljovnna ruvnno lassáneapmi kultur- ja ealáhusprošeavttaideRáđđehus áigu ovddidit ođđa doaibmaplána kulturealáhusaide.
Kulturdepartemeanta, Ealáhus- ja gávpedepartemeanta ja Gielda- ja guovlodepartemeanta ovttasbarget dainna.
Ráđđehus árvala 3,2 miljovnna ruvnno lasáhusa, nu ahte ollislaš juollodeapmi kultuvrii jagi 2013:s oktiibuot lea 8,8 miljovnna ruvnno.
20 miljovnna ruvnno eanet buvttadandoarjagiiddaRáđđehus áigu joatkit áigumušainis ahte juolludit mealgadis doarjaga mediašláddjivuođa váste.
Kulturdepartemeanta áigu, ovttasráđiid Ruhtadandepartemeanttain, váldit oktavuođa ESA:in ságaškuššat dan movt bohtteáiggi mediadoarjja galgá hábmejuvvot.
Maŋŋil 2006 lassáneami de lea buvttadandoarjja dan rájes duođaid njiedjan.
Ráđđehus áigu danin lasihit buvttadandoarjaga 20 miljovnna ruvnnuin 2013:s.
27 miljovnna ruvnno doarjjalassáneapmi nationála kulturvisttiideRáđđehus árvala 195,5 miljovnna ruvnno doarjagiin nationála kulturvisttiide.
Dát mearkkaša 27 miljovnna ruvnno lassáneami 2012 rájes.
Dasa lassin árvalit juolludit 109 miljovnna ruvnno Eidsvoll vistti ođasmahttimii Ođasmahttin- hálddahus- ja girkodepartemeanta bušeahta bakte.
Ođđa tihppenčoavddaRáđđehus árvala ahte Norsk Tipping badjebáhcaga juogadeapmi rievdaduvvo 2015 rájes nu ahte 64 proseanta juolluduvvo falástallanulbmiliidda, 18 proseanta kulturulbmiliidda ja 18 proseanta servodahkii ávkkálaš dahje humaniteara organisašuvnnaide mat eai gula Norgga falástallanlihttui ja Olympia ja paralympia lávdegoddiide.
Dát juogadančoavddus lea juo árvaluvvon St.dieđ.
Oassin doarjagiid ođđa juogadanvuogádaga álggahemiin de ráđđehus 2013 bušeahttaárvalusa oktavuođas ovddida árvalusa mas evttohit rievdadit ruhtaspeallolága § 10, nu ahte Norsk Tipping badjebáza juhkkojuvvo 47,9 proseanta falástallanulbmiliidda, 14,6 proseanta kulturulbmiliidda olggobealde stáhtabušeahta, 18 proseanta humanitára ja servodatávkkálaš organisašuvnnaide ja 19,5 proseanta kulturulbmiliidda mat juo leat mielde stáhtabušeahtas.
Váldoulbmil go tihppenruđaid rievdadanvuohki árvaluvvo rievdaduvvot lei danin vai juolludeamit falástallanulbmiliidda nannejuvvo.
Dattege čájeha Norsk Tipping einnostus ahte juolludeamit falástallanulbmiliidda juohkinčovdosiin njidjet 2013.
Bušeahttaproposišuvnnas adnojit dát einnosteamit vuođđun.
Norsk Tipping ođđa einnosteamit leat eanet positiivan, ja čájehit ahte dietnasat falástallanulbmiliidda njiedjan ii čuoza nu movt ovddit einnostemiin bođii ovdan.
Norsk Tipping einnosteamit čájehit ahte buori ulbmilat tihppenruhta juogadančovdosa siskkobealde sáhttet oažžut sullii 200 miljovnna eanet go dat logut mat stáhtabušeahttas lea máinnastuvvon.
Dát mearkkaša earret eará ahte doarjja falástallamii lassána badjel 22 miljovnna ruvnnuin.
Kulturulbmilat olggobealde stáhtabušeahta ožžot sullii 65 miljovnna ruvnno lassáneami 2012 máksámušaid ektui.
3 miljovnna ruvnno lassáneami doarjjan eallinoainnuide bealátkeahtes seremoniijalanjaideRáđđehus árvala 10 miljovnna ruvnno eallinoainnuide bealátkeahtes seremoniijalanjaide.
Dát lea 3 miljovnna ruvnno lassáneapmi.
Ortnega ulbmilin lea láhčet eallinoainnuide bealátkeahtes seremoniijalanjaid suohkaniin.
Ortnet lea 2008 rájes stáhta-girkosoabahusa čuovvoleapmin (vrd.
Evttoh.
S. nr.
Ulmiestuvreme råajvarimmiej tjïrrh jïh akte sïejhme lissiehtimmie dåarjojste kultuvreåssjelidie mænngan 2005, dle Reerenasse aktem lutnjemem vadteme gelliesåarhts kultuvre-, meedije- jïh jïjtjevyljehke åssjelidie.
Budsjedteraeriestimmine jaapan 2013 dah tjåenghkies sertiestimmieh kultuvreåssjelidie læssanamme medtie 4.9 millijardh kråvnajgujmie boelhken 2005-2013.
KultuvrelutnjemeKultuvrelutnjemem åehpiedehti jaepien 2004, jïh vijriesåbpoe evtiedamme jïh vijriedamme 2009.
Daejnie lutnjeminie reerenasse syjhtedihks ulmieh kultuvrejieliedasse jïh dan staateles vierhtieåtnose kultuvreåssjelidie bïeji.
Budsjedteraeriestimmie jaapan 2013 sæjhta jiehtedh aktem tjåenghkies lissiehtimmiem 889,3 millijovnh kråvnine, jallh 9,8 prosenth juktie Kultuvrelutnjeminie vijriesåbpoe barkedh.
Akte åejviemearhketje Kultuvrelutnjemisnie lea kultuvrebudsjedte åvtelen 2014 edtja 1 prosente årrodh staatebudsjedteste.
Lissiehtimmine jaepien 2013 dle kultuvrebudsjedte aktem sïllem vaalta 0,92 prosenteste 0,96 prosentese staatebudsjedteste.
Åejviebarkoeh jïh dåarjoehtimmie Kultuvrelutnjemistie 2013 leah:
320,7 millijovnh kråvnah lissiehtimmie momskompensasjovnese jïjtjevyljehke siebrideReerenasse aktem lissiehtimmiem 320 milllijovnh kråvnine raereste momskompensasjovnese jïjtjevyljehke siebride 2013.
Öörnege tseegkesovvi jaepien 2010 aktine dåarjojne 396 millijovnh kråvnine.
Jaepien 2013 öörnege lea 948 millijovnh kråvnah.
Lissiehtimmie momskompensasjovnese jïjtjevyljehke siebride lea dïhte stööremes råajvarimmie jïjtjevyljehke suerkesne staatebudsjedten bijjelen naan aejkien.
Öörnege vihkeles orreme juktie mierietsiehkide bueriedidh voenges siebride.
Jaepien 2011 jienebh goh 13 000 siebrieh jïh tjïerth momskompensasjovnem dåastoejin.
Kultuvredepartemeente 948 millijovnh kråvnah dåarjojne raereste jaepien 2013.
114,9 millijovnh kråvnah lissiehtimmie scenetjeahposeDah regijovnale teaterh tjåenghkies aktem lissiehtimmiem 22,7 millijovnh kråvnine åadtjoeh.
Kilden (Agder Teater, Kristiansand Symfoniorkester jïh Opera Sør) dam stööremes lissiehtimmiem åådtje, 7,5 millijovnh kråvnah.
Dan Nöörjen Opera & Ballett'se aktem lissiehtimmiem 48,5 millijovnh kråvnine raereste, daestie 25 millijovnh kråvnah edtjieh ekonomijem sïeltesne nænnoestidh.
Dåarjoe regijovnale opera-barkose læssene 4,8 mill.
kråvnajgujmie, g.j.
Bergen Nasjonale Opera, OscarsborgOperaen jïh Operaen Kristiansundesne.
Dah nasjovnale teaterh aktem lissiehtimmiem 16,1 mill.
kråvnine åadtjoeh budsjedteraeriestimmesne.
Råajvarimmide daanhtsoen sisnjelen aktem lissiehtimmiem medtie 12 millijovnh kråvnine raereste, daan nuelesne 5 millijovnh kråvnah öörnegidie Nöörjen kultuvrefoenten nuelesne.
60,1 millijovnh kråvnah lissiehtimmie musihkeseBudsjedteraeriestimmesne dah nasjovnale jïh regijovnale orkesterh aktem lissiehtimmiem åadtjoeh, ållesth 25,2 millijovnh kråvnajgujmie.
Lissine akte lissiehtimmie båata Kristiansand Symfoniorkesterese goh akte bielie Kilden'istie.
Stavanger Symfoniorkester aktem lissiehtimmiem åådtje 7 millijovnh kråvnine, Bergen Filharmoniske Orkester 6 millijovnh kråvnah, Oslo-Filharmonien 5,4 millijovnh kråvnah jïh Noerhtenöörjen Opera jïh Symfoniorkester 3 millijovnh kråvnah.
Öörnegh Nöörjen kultuvrefoenten nuelesne læssanieh 20, 1 millijovnh kråvnajgujmie budsjedteraeriestimmesne.
Daejstie dle 5 millijovnh kråvnah sertiestamme Rikskonsertijste.
Kovresuerkie aktem lissiehtimmiem åådtjeme 3,7 millijovnh kråvnine, lissiehtamme dåarjoe vaeljehke kovride, lissiehtimmie darjomevierhtijste, dirigenteevtiedimmie jïh kovrebarkoe Kilden'en nuelesne.
Tjoelmesijjiefestivaalide aktem lissiehtimmiem 4,6 millijovnh kråvnine raeriestamme - jïh jeatjah råajvarimmide musihkesuerkesne 6,5 millijovnh kråvnah (dej gaskem Music Norway, Riksscenen jïh Rock City Namsos).
55 millijovnh kråvnah lissiehtimmie museumidie jïh kultuvrevaarjelæmmanKultuvredepartemeente leavloem beaja konsolideremasse, gåetievaarjelæmman / gïehteldæmman jïh bïeljelæmman gosse gïehteldimmiedåarjojde museumidie Dennie nasjovnale museumviermesne lissehte tjåanghkan 51,3 millijovnh kråvnajgujmie.
Reerenasse aktem dåarjoem 9,9 millijovnh kråvnine raereste inventaareprosjektese Eidsvollgåetesne maadthlaakeheevehtimmien sjïekenisnie 2014.
Dïhte tjåenghkies dåarjoe museume-jïh kultuvreåssjelidie budsjedteraeriestimmesne jaapan 2013, desnie aaj Nasjonalmuseet tjeahpose, arkitektuvrese jïh hammose meatan, lea medtie 1,3 millijardh kråvnah.
39,5 millijovnh kråvnah lissiehtimmie visuelle tjeahposeDåarjoeöörnegidie Nöörjen kultuvrefoenten sisnjelen, aktem lissiehtimmiem 4.6 millijovnh kråvnine raereste.
Nöörjen kultuvreraerie aktem lissiehtimmiem 6 millijovnh kråvnine åådtje.
3 millijovnh kråvnah dejstie dan gaskenasjovnale ektietïjjetjeahpoefestivaalese jåhta, Bergen Assembly.
Nasjonalmuseet aktem lissiehtimmiem åådtje, tjåanghkan 12.6 millijovnh kråvnah.
Daejstie dle unnemes 5 millijovnh kråvnah edtjieh Munch-heevehtæmman juhtedh 2013.
Gånka Christian Frederiken monumentese dle 2,7 millijovnh kråvnah raeriestamme jïh nasjovnale mojhtesesijjide snjaltjen 22.b.
2011 mænngan, 5,2 millijovnh kråvnah.
Jeatjah råajvarimmide visuelle tjeahpoen sisnjelen, aktem lissiehtimmiem 8,4 millijovnh kråvnine raereste.
Lissine aktem lissiehtimmiem 3,7 millijovnh kråvnine raeriestamme tjeahpoemuseumidie Dennie nasjovnale museumviermesne.
38 millijovnh kråvnah vielie filmesuarkanFilmebarkoe læssene 38 millijovnh kråvnajgujmie 2013.
Lissiehtimmie gaskem jeatjah nuepieh vadta evtiedimmiem daataspïelijste nænnoestidh jïh dorjemasse TV-draamijste, jïh barkoem lissiehtidh kvaliteeten jih gaskenasjovnaliseradimmien bïjre.
Reerenasse 10 millijovnh kråvnah vadta kvaliteetelutnjemasse jïh gaskenasjovnaliseradæmman nöörjen filmese 2013, ihke ulmiem jaksedh nöörjen filme edtja gaskenasjovnale bijjiegietjesne årrodh jïh gaskenasjovnale baalhkah åadtjodh.
Reerenasse 9 millijovnh vielie kråvnah vadta TV-draama'se sïejhmelaakan jïh TV-draam'se maanide jïh noeride sjïerelaakan 2013.
Dåarjoe evtiedæmman daataspïelijste læssene 5 millijovnh kråvnajgujmie.
Reerenassen ulmie dåarjojde evtiedæmman daataspïelijste guektiengïerth darjodh 2011- daltesistie åvtelen Kultuvrelutnjemen II tjïrrehtamme 2014, sæjhta jakseme årrodh daejnie.
Reerenassemålsomen mænngan 2005 dle dåarjoe filme- jïh meedijeååsjelidie læssanamme 298 millijovnh kråvnajgujmie.
Lissiehtimmie dorjemassese oktegh lea 207 millijovnh kråvnah.
Dah ulmieh Kultuvrelutnjemisnie II lea gaskem jeatjah Nöörje edtja åvtehkinie årrodh Noerhtelaantine gosse lea filmen, Tv-draaman jïh dokumentari bïjre, nöörjen filme edtja dennie gaskenasjovnale bijjiegietjesne årrodh jïh 25 prosenth dehtie kinofaalenasseste edtjieh nöörjen filmh årrodh.
millijovnh kråvnah lissiehtimmie gïelide, lidteratuvrese jïh gærjagåetide200-jaepieheevehtimmien sjïekenisnie Ivar Aasenen reakedsbeajjan, dle 2013 akte nasjovnale gïelejaepie sjædta, mij tjöönghkeden jïh faerhmeleslaakan edtja dam gïeleldh gellievoetem Nöörjesne mïerhkesjidh.
Staatebudsjedten bijjelen jaepide 2012 jïh 2013 dle Kultuvredepartemeente sæjhta 6,5 millijovnh kråvnah dåarjodh juktie maadthmaaksoem Gïelejaepeste maeksedh.
Nasjovnale gærjagåetie aktem lissiehtimmiem åådtje 20,4 millijovnh kråvnine.
Tjåenghkies dle 874 millijovnh kråvnah gïelese, lidteratuvrese jïh gærjagåetien åssjelidie raereste budsjedteraeriestimmesne jaapan 2013.
24,5 millijovnh kråvnah lissiehtimmie våarhkoeåssjelidieGïehteldimmiedåarjoe Våarhkoevearhkan (Arkivverket) læssene 24,5 millijovnh kråvnajgumie 316 millijovnh kråvnaj raajan.
Dåarjoe Arbeiderbevegelsen våarhkose jïh gærjagåetide læssene 0,5 millijovnine 7,3 millijovnh kråvnah raajan.
Kultuvredepartemeente 359,5 millijovnh kråvnah våarhkoeåssjelidie raereste.
3,2 millijovnh kråvnah lissiehtimmie kultuvrese jïh jielemeprosjektideReerenasse edtja aktem orre dahkoesoejkesjem kultuvrejieliemidie åehpiedehtedh.
Kultuvredepartemeente, Jieleme- jïh åesiestimmiedepartemeente jïh Tjïelte- jïh regijovnaledepartemeente dan bïjre laavenjostoeh.
Reerenasse aktem lissiehtimmiem 3,2 millijovnh kråvnine raereste, guktie ållesth dåarjoe kultuvrese jïh jielemeprosjktide lea 8,8 millijovnh kråvnine jaepien 2013.
20 millijovnh kråvnah vielie dorjemassedåarjoseReerenasse sæjhta ulmiem jåerhkedh akten stoerre staateles dåarjoen bïjre meedijagellievoetese.
Kultuvredepartemeente sæjhta, laavenjostosne Finansedepartemeentine, govlehtalledh ESA'ine juktie digkiedidh guktie edtja meedijedåarjoem evtiedidh båetije aajkan.
Akten lissiehtimmien mænngan 2006 dle akte real-åhtjanimmie orreme vierhtine dorjemassedåarjose.
Reerenasse sæjhta dannasinie dorjemassedåarjoem lissiehtidh 20 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2013.
27 millijovnh kråvnah lissiehtamme dåarjoe nasjovnale kultuvregåetideReerenasse 195,5 millijovnh kråvnah dåarjojne raereste nasjovnale kultuvregåetide.
Daate akte lissiehtimmie 27 millijovnh kråvnine 2012 raejeste.
Lissine dle raereste 109 millijovnh kråvnah dåarjodh bueriedæmman Eidsvollgåeteste Orrestehteme- reereme- jïh gærhkoedepartemeenten budsjedten bijjelen.
Dïhte orre tippe-tjoevtenjeReerenasse raereste daate joekedimmie Norsk Tippingen beetsuvebeetnegijstie 2015 raejeste jorkese, guktie 64 prosenth edtja gaarsjelimmien åssjelidie juhtedh, 18 prosenth kultuvren åssjelidie, jïh 18 prosenth siebriedahkenuhteligs jallh humanitære siebride mah eah leah gårreldihkie Nöörjen gaarsjelimmieseabran jïh olympiske jïh paralympiske moenehtsasse.
Raeriesti daam joekoedimmietjoevtenjem St.bïevn.
Goh akte bielie sjïehtesjimmesne dehtie orre joekedimmietjoevtenjistie dle Reerenasse budsjedteraeriestimmien 2013 sjïekenisnie raereste beetnegespïelelaaken § 10 jarkelidh, guktie Norsk Tippingen beetsuvebeetnegh juakasuvvieh 47,9 prosentigujmie gaarsjelimmien åssjelidie, 14,6 prosenth kultuvren åssjelidie staatebudsjedten ålkolen, 18 prosenth humanitære jïh siebriedahkenuhteligs siebride jïh 19.5 prosenth kultuvrese mah leah staatebudsjedten sisnie.
Åejvieulmie jarkelimmiejgujmie tippe-tjoevtenjisnie lij sertiestimmide gaarsjelimmien åssjelidie lissiehtidh.
Jalhts dam darjoeji dle aerviedassh Norsk Tippingeste vuesiehtin dah sertiestimmieh gaarsjelimmien åssjelidie tippetjoevtenjen bijjelen, sïjhtin åhtjanidh 2013.
Budsjedteproposisjovnesne dle daah aerviedassh dah mah våaroemasse bïejesuvvieh.
Orre aerviedassh Norsk Tippingeste leah buerebe, jïh vuesiehtieh dah baalhkah gaarsjelimmien åssjelidie eah sïjhth dam seamma åhtjanimmiem åadtjodh maam dah aarebi aerviedassh soejkesjamme.
Dah aerviedassh Norsk Tippingeste vuesiehtieh dah hijven åssjelh tippe-tjoevtenjen sisnjelen maehtieh ovrehte 200 millijovnh vielie åadtjodh goh dah neebneme taallh staatebudsjedtesne vuesiehtieh.
Daate vuesehte gaskem jeatjah gaarsjelimmie maahta aktem lissiehtimmiem åadtjodh bijjelen 22 millijovnh kråvnine.
Kultuvren åssjelh staatebudsjedten ålkolen maehtieh aktem lissiehtimmiem åadtjodh ovrehte 65 millijovnh kråvnine, viertiestamme dejnie maam åadtjoejin 2012.
3 millijovnh kråvnah issiehtamme dåarjoe jieledenøytrale seremonijetjiehtjielidieReerenasse 10 millijovnh kråvnah raereste jieledevuajnoenøytrale seremonijetjiehtjielidie.
Daate akte lissiehtimmie 3 millijovnh kråvnine.
Öörnegen åssjele lea jieledevuajnoenøytrale seremonijetjiehtjielidie sjïehteladtedh tjïeltine.
Öörnege akte vijriesåbpoe barkoe dehtie staate-gærhkoeliktese jaepeste 2008 (v. Raeriest.
Hiebadum dåjmaj baktu ja ålleslasj nannim kultuvrrajuollodimijs 2005 rájes le Ráddidus vijdes kultuvrra-, media- ja luojvojbarggodåjmajt nannim.
2013 budsjehttaåvddånbuktema baktu li ålles juollodime kultuvrradåjmajda lassánam sulle 4,9 millijárda kråvnåj 2005-2013 ájggudagán.
KulturlåpptimKulturlåpptim álgaduváj 2004:n ja vijdeduváj 2009:n. Dájna låpptimijn biejaj ráddidus rahtjalis ulmijt kulturiellemij ja stáhta ressursaadnuj kultuvrradåjmajda.
2013 budsjehttaoajvvadus mierkki tjoahkkidum lasedibme 889,3 millijåvnå kråvnåj jali 9,8 prosenta Kulturlåpptima tjuovvolibmáj.
Akta oajvvetjuogga Kulturlåpptimijn le kultuvrrabudsjehtta åvddål 2014 galggá 1 prosennta stáhtabudsjehtas.
2013 lasedimijn lassán kulturbudsjehtta 0,92 prosentas gitta 0,96 prosentajda stáhtabudsjehtas.
Kulturlåpptima oajvvevuorodime ja joarkka 2013:n li:
320,7 milliåvnå lasedum momskompensasjåvnnån luojvoj organisasjåvnåjdaRáddidus oajvvat 320,7 milliåvnå lasedum momskompensasjåvnnån luojvoj organisasjåvnåjda 2013:n. Lasseárvvodivut kompensasjåvnnå doarjjaårnik luojvov organisasjåvnåjda ásaduváj jagen 2010 gå 396 millijåvnå kråvnå juolloduvvin.
2013:n le årnik 948 millijåvnå kråvnå.
Momskompensasjåvnnå luojvov organisasjåvnåjda le stuorámus vuorodibme luojvoj suorgen stáhtabudsjehta baktu gudik goassak.
Årnik le læhkám ájnas bájkálasj siebrij nannidahttijn.
2011:n oadtjun 13 000 siebre momskompensasjåvnåv.
Kulturdepartemennta oajvvat 948 millijåvnå doarjjan 2013 jahkáj.
114,9 millijåvnå lasedibme siednadájddajGuovllo- ja rijkkaoasseteahtera oadtju 22,7 millijåvnå ienep.
Ienemusát oadtju Kilden (Agder Teater, OperaSør ja Kristiansand Symfoniorkester) 7,5 millijåvnå kråvnåj.
Den Norske Opera & Ballett juollodibme lassán 48,5 millijåvnå kråvnåj.
25 millijåvnå kråvnå galggi viddnudagá ruhtadilev nannit.
4,8 millijåvnå kråvnå lasedibme guovllo- ja bájkkeoperájda duola dagu
Bergen Nasjonale Operaj, OscarsborgOperaj ja Kristiansund Operaj.
Tjoahkkidum lasedibme 16,1 milliåvnå kråvnå manni nasjonála teahterijda.
Ålles lasedibme dánssimij boahtte jage 12 millijåvnå kråvnå, dajs 5 millijåvnå årnigijda Vuona kulturfonda vuolen.
Badjel 60 milliåvnå musihkkajRáddidus oajvvat nasjonála ja guovloj orkesstera galggi oadtjot 25,2 millijåvnå kråvnå ienep gå uddni.
Duodden boahtá Kristiansand Symfoniorkester lasedibme mij le oassen Kildenis Kristiansandan.
Stavanger Symfoniorkester oadtju 7 millijåvnå kråvnå duodden, Bergen Filharmoniske Orkester 6 millijåvnå kråvnå, Oslo-Filharmonien 5,4 millijåvnå kråvnå ja Nordnorsk Opera og Symfoniorkester 3 millijåvnå kråvnå.
20,1 millijåvnå kråvnå manni Norsk kulturfond årnigij nannimij.
Lasedimes li 5 millijåvnå kråvnå Rikskonsertajs viettjadum.
Kåvråjda lassán doarjja 3,7 millijåvnå kråvnåj.
Lasedibme manná duola dagu tjuoldedum kåvråjda, doajmmarudáj nannimij, dirigænntamålssomij ja Kilden kåvrrådoajmmaj.
Guovdásjfestiválaj doarjja lassán 4,6 millijåvnåj - ja ietjá dåjma musihkan oadtju 6,5 millijåvnå ienep (dát guosská duola dagu Music Norway, Riksscenen ja Rock City Namsos).
55 millijåvnå kråvnå duodden dávvervuorkájda ja kultuvrrasuodjalussajKulturdepartemennta dættot aktijdimev, tsiekkadussuodjalimev/dåjmav ja gaskostimev gå nasjonála dávvervuorkkáværmádagá doajmmaruhta laseduvvá tjoahkkáj 51,3 millijåvnå kråvnåj.
Ráddidus oajvvat 9,9 millijåvnå kråvnå Eidsvolltsiekkadusá inventárraprosjevta juollodibmen vuodolágaávvudallama aktijvuodan 2014.
Ålles juollodibme dávvervuorkká- ja kultuvrrasuodjalimdåjmajda 2013 budsjehtaoajvvadusán aktan Dájda, arkitektuvra ja designa nasjonálmusajn, le sulle 1,3 millijárda kråvnå.
39,5 millijåvnå kråvnå lasedibmen visuála dájddajNorsk kulturfond oadtju 4,6 millijåvnå kråvnå visuála dájddaj.
Norsk kulturråd oadtju 6 millijåvnå kråvnå ienep visuála dájddaj.
3 millijåvnå dájs manni rijkajgasskasasj dájddafestivállaj Bergen Assembly.
Nasjonalmuseet oadtju 12,6 mill.
kråvnå ienep.
Dájs galggi binnemusát 5 millijåvnå kråvnå Munch-ávvudallamij aneduvvat 2013:n. Gånågis Christian Frederik monumentajda 2,7 millijåvnå kråvnå juolloduvvi 2013:n ja nasjonála mujttomerka 2011 snjilltjamáno 22. biejve maŋŋela oadtju 5,2 millijåvnå kråvnå.
Dájs 5,2 millijåvnå kråvnå 2013:n mávseduvvi.
Ietjá dåjmajda visuála dájdan oajvvaduvvá 8,4 millijåvnå kråvnå lasedibme.
Duodden li 3,7 millijåvnå kråvnå oajvvaduvvam lasedibmen dájddamuseajda Nasjonála dávvervuorkkáværmádagán.
38 millijåvnå kråvnå lassen filmajdaRáddidus joarkká filmmavuorodimev 38 millijåvnå lasedimijn 2013:n. Dán sjiehtadusá baktu vuona filma buorráni ja rijkajgasskasattjat duvdeduvvi.
Ålles lasedibme suorgen aj vájkkut váj máhttá TV-dramaj juollodimijt lasedit.
Ráddidus vaddá 10 millijåvnå kråvnå rijkajgasskasasj bargguj 2013, váj ållit ulmev vuona filma galggi rijkajgasskasattjat bierggit ja rijkajgasskasasj bálkkájt vuojttet.
Ráddidus vaddá 9 millijåvnå ienep TV-dramaj ållågattjat ja ja TV-dramaj mánájda ja nuorajda sierraláhkáj 2013:n.
Dáhtáspelaj åvddånibmáj laseduvvá aj juollodibme, vidájn millijåvnåjn.
Ráddidusá ulmme gærdodit juollodimijt dáhtáspelaj åvddånahttemij 2011-dáses gitta Kulturløftet II låhpadibmáj 2014:n le de dan baktu ållidum.
2005 ráddidusmålssoma rájes li filmma- ja mediadåjmaj doarjja lassánam 298 millijåvnå kråvnåj.
Buvtadime lasedibme aktu le 207 millijåvnå kråvnå.
Kulturlåpptim II ulme li ierit ietján Vuodna galggá Nuorttarijkaj åvdemusán liehket mij filmajda, TV-dramájda ja dokumentárajda guosská, jut vuona filma galggi rijkajgasskasattjat rijbbat ja jut 25% kinomárnánis galggi vuona filma.
Kråvnå lassánibmen giellaj, girjálasjvuohtaj ja girjjevuorkájdaIvar Aasena riegádime 200-jage ávvudallama aktijvuodan sjaddá 2013 nasjonála giellajahke mij galggá Vuona gielalasj valljudagáv vuosedit tjoahkke ja sebradahtte láhkáj.
2012 ja 2013 stáhtabudsjehta baktu ruhtat Kulturdepartemennta Giellaráde vuodoruhtadimev 6,5 millijåvnå kråvnåj.
Nasjonalgirjjevuorkká oadtju 20,4 millijåvnå kråvnå duodden.
Tjoahkkáj oajvvaduvvi 874 millijåvnå kråvnå giellaj, girjálasjvuohtaj ja girjjevuorkkádåjmajda 2013 budsjehttaoajvvadusán.
24,5 millijåvnå kråvnå lassánibmen arkijvvadåjmajdaArkijvvadåjmadagá doajmmaruhta lassán 24 millijåvnåj 316 millijåvnå kråvnåjda.
Barggelihtudisá arkijvva ja girjjevuorkká oadtju 500 000 kråvnå ienep, tjoahkkáj 7,3 millijåvnå kråvnå.
Kulturdepartemennta oajvvat 359,5 millijåvnå arkijvvadåjmajda.
3,2 millijåvnå kråvnå lasedibmen kultuvrra- ja æládusprosjevtajdaRáddidus galggá buktet ådå doajmmaplánav kultuvrraæládusájda.
Kulturdepartemennta, Æládus- ja oasesdepartemennta ja Suohkan- ja guovllodepartemennta aktan barggi dán vuoksjuj.
Ráddidus oajvvat 3,2 millijåvnå kråvnå lasedibmen, váj ålles juollodibme kultuvrra ja æládusprosjevtajda 2013:n le 8,8 millijåvnå kråvnå.
20 millijåvnå kråvnå ienep buvtadimdoarjjaj Ráddidus joarkká ulmijn jut stáhta duogen le viehkedit mediavaljesvuodav.
Kulturdepartemennta ájggu, aktan Finansdepartementajn, válldet aktijvuodav ESA:jn guoradallamdiehti gåktu mediedoarjja galggá boahtteájgijda hábbmiduvvat.
2006 lassánime maŋŋela li buvtadimdårja rudá binnum.
Danen sihtá ráddidus buvtadimdårjav lasedit 20 millijåvnå kråvnåj ålles 307,9 millijåvnå kråvnåjda jagen 2013.
27 millijåvnå kråvnå duodden nasjonála kulturviesojdaKulturdepartemennta oajvvat 195,5 millijåvnå kråvnå doarjjan nasjonála kulturviesojda.
Lasedibme le sulle 16 prosenta 2012 juollodime vuoksjuj.
Duodden le Ådåstuhttem- háldadim- ja girkkodepartementa budsjehta baktu oajvvaduvvam juollodit 109 millijåvnå kråvnå Eidsvolltsiekkadusá åbddimij.
Ådå tippetjåvdaRáddidus oajvvat Norsk Tippinga badjelbátsos 2015 rájes rievddaduvvá váj 64 prosenta valástallamdåjmajda manni, 18 prosenta kulturdåjmajda ja 18 prosenta sebrudakávkálasj jali humanitera organisasjåvnåjda ma ælla Vuona valástallamlihto ja olympalasj ja paralympalasj komiteaj tjanádum.
Dát juohkemtjåvda åvddån biejaduváj St.died.
Oassen ådå juohkemtjoavddaga álgadimes buktá Ráddidus 2013 budsjehttaoajvvadusánis oajvvadusáv rievddadit ruhtaspellamlága § 10, váj Norsk Tippinga badjelbátsos juogeduvvá 47,9 prosentaj valástallamdåjmajda, 14,6 prosentaj kultuvrradåjmajda stáhtabudsjehta ålggolin, 18 prosenta humanitera ja sebrudakávkálasj organisasjåvnåjda ja 19,5 prosentaj kultuvrradåjmajda ma li stáhtabudsjehtan.
Tippetjoavddaga oajvveulmme le nannit valástallamdåjmaj dårjajt.
Ajtu vuosedi Norsk Tippinga merustallama doarjja valástallamdåjmajda tippetjåvda milta binnu 2013 rájes.
Budsjehttaproposisjåvnån li dá merustallama vuodon.
Ådå merustallama Norsk Tippingis li vehi buorep ja vuosedi sisbåhtusa valástallamdåjmajda e ládádalá sæmmi binnedimes dagu åvdep merustallama li vuosedam.
Norsk Tippinga merustallama vuosedi tippetjåvda vuogas dåjma oadtju sulle 200 millijåvnå ienep gå majt stáhtabudsjehta lågo vuosedi.
Dát mierkki ierit ietján valástallam soajttá oadtjot badjel 22 millijåvnå lassánimev.
Kultuvrradåjma stáhtabudsjehta ålggolin máhtti oadtjot sulle 65 millijåvnå lassánimev 2012 máksema buohta.
3 millijåvnå kråvnå duodden iellemvuojnnobieledis seremonilanjájdaRáddidus oajvvat 10 millijåvnå kråvnå iellemvuojnnobieledis seremonilanjájda.
Dát le 3 millijåvnå kråvnå lasedibme.
Årniga ulmme le dilev láhtjet váj oadtju iellemvuojnnobieledis seremonilanjá suohkanijn.
Årnik le joarkka stáhta-girkkolihtudmes mij 2008:n mierreduváj (gehtja Innst.
Kulturdepartemeanta, Akersgt 59 (R5), Poastaboksa 8030 Dep, 0030 Oslo Telefovdna 22 24 90 90|E-poasta
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Áigeguovdil / Taler og artikler / Taler og artikler av øvrig ... / Dearvvahansárdni dáiddaskuvlla rahpandilálašvuhtii Kárášjogas
Sárdni/artihkal, 08.09.2011
Dearvvahansárdni dáiddaskuvlla rahpandilálašvuhtii Kárášjogas 02.09.2011Stáhtačálli Raimo Valle, Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta
Ráhkis oasseváldit!Lean hui ilus go lean beassan searvat Dáiddaskuvlla rahpamii Kárášjogas.
Skuvla lea dat vuosttas sámi visuálalaš dáiddaskuvla ja das šaddá dehálaš doaibma ovddidit sámi dáiddavugiid ja sámi iešáddejumi boahtteáiggis.Dieđán man moalkás mátki lea leamaš oažžut dohkkehit skuvlla ja máŋggas leat leamaš mielde dán barggus.
Lean ilus go Finnmárkku fylkkagielda, Sámediggi ja Kárášjoga gielda ovttas leat ruhtadan dáiddaskuvlla ásaheami ja visteláigogoluid.
Dát čájeha ahte ovttasbargu addá ovdáneami.Jos vel leamaš ge máŋggas mielde, de háliidan erenoamážit rámidit Sámi dáiddačehpiid searvvi go sii váibatkeahttá leat áŋgiruššan ásahit dáiddaskuvlla.
Dáiddaoahppu lei okta daid vuosttas áššiin maid searvi ovddidii Sámekonferensii juo jagi 1980.
2004:s vuođđuduvvui Dáiddaskuvla vuođđudussan.
Vuođđuduskapitálan skeŋkejedje Sámi dáiddačehpiid searvvi miellahtut iežaset dáiddadujiid.
Searvái lea danne stuora vuoitun go skuvla dál lea sajis ja ahte oahppit dál čakčat besset álggahit oahpuset.
Nu go juo diehtibehtet de dáhtu otná ráđđehus buorebut almmolaš jođihuvvon skuvllaid.
Mii leat almmatge váldán duođas cealkámuša min politihkalaš julggaštusas, gos celkojuvvo: "Ráđđehus háliida oahppovuogádaga mii váldá vuhtii sámiid erenoamáš dárbbuid".Máhttodepartemeanta de dohkkehii jagi 2010 skuvlla doarjjavuoigaduvvon priváhta joatkkaskuvlan ja oahppit ožžot stipeandda ja loana Stáhta loatnakássas.
Dehálaš ággan dohkkeheapmái lei ahte skuvla fállá dušše dáiddafágaid oahpahusfágan.
Dáiddaskuvla sáhttá de ovttas dábálaš lohkangealbbuin addit vuođu viidáset visuálalaš dáiddaohppui.
Oahppu sáhttá maid leat buorre vuolggasadjin visuála dáiddalaš virgedássái.
Dáiddaskuvla Kárášjogas addá ohppiide vejolašvuođaid oažžut dáiddafágalaš oahpu sámi birrasis ja árjjálaš sámi govvadáiddabirrasis.
Mun lean sihkkar ahte dii geat váldibehtet oahpu dán skuvllas oažžubehtet buriid rámmaid oahppat visuálalaš dáiddavugiid ja ahte dii lehpet dehálaš váikkuheaddjit sámi kultuvrra boahtteáigái.
Dáidaga bokte čatnat mii čanastagaid ovddešáigái ja seammás govvet dálá servodaga.
Sámi dáidda beassá leat mielde duddjomin árvvu ja áddejumi sámi iešvuhtii, kultuvrii ja girjáivuhtii.
Muhto dáidda, ja dii nugo oahpahusásahussan, galgabehtet bidjat gažaldagaid dálá dillái, hástalit guottuid ja einnostit min boahtteáiggi.
Mun sávan didjiide buohkaide - skuvlla ohppiide ja bargiide - lihkku boahtte skuvlajagiin ja boahtteáiggiin!
Vuorbbesávadusá Kárásjågå dájddaskåvlå rahpama aktijvuodan 02.09.2011.Stáhttatjálle Raimo Valle, Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartemennta.
Gieres gájka!
Viehka ávon lev gå besav oassálasstet Kárásjågå Dájddaskåvlå rahpamij.
Skåvllå le vuostasj sáme skåvllå visuála dájddaj ja beras luluj ájnas roalla sáme dájddabargoj ja iesjdádjadusá åvddånimen boahtteájggáj.
Diedáv guhka manno le læhkám skåvlåv dåhkkidum oadtjot.
Moaddása li bargguj oassálasstám.
Ávon lev gå Finmárko fylkkasuohkan, Sámedigge ja Kárásjågå suohkan li aktan dájddaskåvlå ásadimev ja lanjáj lájkov ruhtadam.
Dát vuoset aktisasjbarggo åvddånahttá.
Vájku moaddása li rahtham, de sierraláhkáj sidáv rámmpot Sáme dájddársiebrev dijá vissjalis bargo åvdås dájddaskåvlå ásadime vuoksjuj.
Dájddaåhpadus lij akta dajs vuostasj ássjijs mav siebrre åvdedij Sámekonferánssaj juo jaen 1980. jagen 2004 sjattaj dájddaskåvllå sierra vuododussan.
Vuododimruhtaj vaddin Sáme dájddársiebre ájrrasa ietjasa dájddagijt.
Danen le sæbrráj vuojtton gå skåvllå vijmak le sajenis ja oahppe bessi åhpadussaj álgget dán tjavtja.
Dagu diehtebihtit de ieneplåhkoráddidus almulasj skåvlåjt vuorot.
Ajtu lip duodaj válldám muhtem javllamusáv mijá politihkalasj vuodon, mij javllá: "Ráddidus sihtá åhpadussystemav mij sámij sierralágásj dárbojt bærrájgæhttjá."
Danen skåvllå dåhkkiduváj juollodamhiebalgis priváhta joarkkaskåvllån Máhttodepartementas jagen 2010, ja Stáhta luojkkamkássa stipendajda ja lånajda.
Ájnas oasse dåhkkidimes le dájddafága li skåvlå ålles oahppofálaldahka.
Danen máhttá Dájddaskåvllå aktan ållågasj studiemáhtudagájn máhttá dilev láhtjet joarkkaåhpadussaj visuála dájdan.
Åhpadus luluj aj vuogas álggo virggekarrierraj visuála dájdan.
Kárásjågå Dájddaskåvlån bessi studenta dájddafágalasj åhpadusáv gadtsat sáme birrasin ja dåjmalasj sáme gåvvådájda birrasin.
Visses lav dij gudi dán skåvlån åhpadusáv gadtsabihtit oadtjobihtit vuogas birástagájt visuála moalgedimvuogijt oahppat ja jut dijá bargo sjaddi ávkken sáme kultuvrraj boahtteájggáj.
Dájda baktu báttijt tjadnap vássám ájggáj ja sæmmi båttå udnásj sebrudagáv gåvvidip.
Sáme dájdda luluj viehkken vieledimev ja dádjadusáv låggŋit sáme ieridisájs, kultuvras ja moattevuodas.
Valla dájdda, ja dij skåvllån, galggá aj gatjádallat dav mij uddni gávnnu, guottojt hásstalit ja ietjama boahtteájgev tjalmadit.Sávav gájkajda - oahppijda ja skåvlå barggijda - enas vuorbev boahtte skåvllåjahkáj ja boahtte ájgijda!
Heelsegehåaleme tjeahpoeskuvlen rïhpestæmman Karasjohkesne 02.09.2011Staatetjaelije Raimo Valle, Orrestehteme, reereme- jïh gærhkoedepartemente
Gieries gaajhkesh dovnesh!Manne joekoen geerjene ihke åadtjoem meatan årrodh tjeahpoeskuvlen rïhpestimmesne Karasjohkesne.
Skuvle lea dïhte voestes saemien skuvle visuelle tjeahpose jïh nov gujht sæjhta aktem vihkeles råållem spealadidh juktie saemien tjeahpoem jïh saemien jïjtjegoerkesem evtiedidh båetijen aejkien.Manne daajram akte guhkies geajnoe orreme juktie jååhkesjimmiem åadtjodh skuvlem åvteste.
Jeenjesh leah meatan orreme barkosne.
Manne geerjene ihke Finnmarhken fylhkentjïelte, Saemiedigkie jïh Karasjohken tjïelte leah ektesne beetnehdåarjoeh vadteme juktie tjeahpoeskuvlem tseegkedh jïh gåetiem leejjedh.
Daate vuesehte laavenjostoe evtiedimmiem vadta.Jalhts jeenjesh viehkiehtamme, sïjhtem daesnie Saemien tjiehpiedæjjaj siebriem heevehtidh dan stoerre barkoen åvteste maam dijjieh dorjeme ihke buektiehtidh aktem tjeahpoeskuvlem tseegkedh.
Tjeahpoeøøhpehtimmie lij akte dejstie voestes aamhtesijstie maam siebrie åvtese bïeji jïh Saemiekonferansese bøøkti joe jaepien 1980.
Jaepien 2004 dle tjeahpoeskuvle akte jïjtse stiftelse sjïdti.
Stiftelseskapitaaline Saemien tjiehpiedæjjaj siebrien lïhtsegh sijjen jïjtsh tjeahpoeh vedtin.
Dannasinie akte aavre siebrese daate skuvle saahtan lea daesnie, jïh learohkh maehtieh øøhpehtimmiem aelkedh daan tjaktjen.Goh dijjieh badth daejrede dle jienebelåhkoereerenasse buerebh sæjhta byøgkeles skuvlh utnedh.
Mijjieh ojhte læjhkan aktem lahtestimmiem meatan vaalteme mijjen politihken betnesne, gusnie tjåådtje.
"Reerenasse sæjhta aktem lïerehtimmievuekiem utnedh mij saemiej sjïere daerpiesvoeth voebnesje".
Skuvlem dannasinie jååhkesjamme goh akte privaate jåarhkeskuvle mij edtja beetnehdåarjoem utnedh Maahtoedepartementeste 2010, jïh learohkh edtjieh stipendem åadtjodh jïh beetnegh løønedh Staaten løønemekaasseste.
Akte vihkeles biehkie jååhkesjimmesne lea dah tjeahpoefaagh leah abpe skuvlen lïerehtimmiefaalenasse.
Tjeahpoeskuvle maahta naemhtie, sïejhme studijemaahtojne ektine, abpe våarome årrodh dan vijriebasse øøhpehtæmman visuelle tjeahpoen sisnjelen.
Øøhpehtimmie maahta aaj akte hijven aalkove årrodh juktie visuelle tjeahpoen sisnjelen barkedh.Tjeahpoeskuvle daennie Karasjohkesne sæjhta studentide nuepieh vedtedh aktem tjeahpoefaagen øøhpehtimmiem åadtjodh saemien byjreskinie, jïh aktene eadtjohke byjresisnie saemien guvvietjeahpose.
Manne ojhte daajram dijjieh mah øøhpehtimmiem vaeltieh daennie skuvlesne sijhtieh hijvenlaakan visuelle tjeahpoevuekieh lïeredh jïh dijjieh sïjhtede vihkeles dåarjoem vedtedh dan saemien kultuvrese båetijen aejkien.Tjeahpoen tjirrh maehtebe baantem gårredidh båetijen aajkan, jïh seamma tïjjen daan beajjetje siebriedahkem vuesiehtidh.
Saemien tjeahpoe maahta meatan årrodh earoem jïh goerkesimmiem sjugniedidh saemien jïjtsevoetese, kultuvrese jïh gellielaaketjasse.
Bene tjeahpoe jïh dijjieh goh skuvle, edtjieh gyhtjelassh dan bïjre gihtjedh mij lea daelie, båajhtoeh åssjaldahkh haestedh jïh mijjen båetijen aajkan vuejnedh.Manne gaajhkesidie læhkohtem - studenth jïh barkijh skuvlene- dejnie båetije skuvlejaepine jïh båetijen aejkine!
Preassadieđáhus, 01.11.2012
Leat go dolkan deavdimis almmolaš skoviid, oastimis friddjamearkkaid ja konvoluhtaid ja sáddemis daid poastaolbmá mielde?
Dál diesa boahtá loahppa.
Ollu stáhtalaš ásahusat leat juo digitaliseren iežaset bálvalusaid.
Lohku boahtá ain lassánit.
Ovdal jagi 2015 galget stáhtalaš ásahusat digitaliseren ohcanskoviid, dábálaš skoviid ja raporttaid.
Dan lea ráđđehus mearridan.
-Ássit vurdet dán áiggi ahte gávdnojit digitála čovdosat maid ieža sáhttet doaimmahit.
Sii mákset rehkegiid, diŋgojit girdibileahtaid ja gálvvuid neahta bokte.
Bođolaš geavaheaddjit eai galgga dárbbašit deavdit skoviid, ohcamušaid ja raporttaid báberhámis ja sáddet daid poastta mielde.
Stáhta galgá fállat bálvalusaidis bođolaš geavaheddjiid vuordámušaid ektui, mii lea digitaliseren, cealká ođasmahttinministtar Rigmor Aasrud.
Ráđđehusa digitaliserenprográmma, maid stáhtaministtar ja ođasmahttinministtar ovddideigga cuoŋománus dán jagi, ulbmil lea ahte ássit ja ealáhuseallin eai galgga dárbbašit geavahit báberpoastta, muhto baicce gulahallat digitálalaččat hálddašemiin.
Dál mearrida Ráđđehus áiggi goas stáhtalaš skovit galget gávdnot neahtas, ja goas daid sáhttá sáddet neahta bokte.
Deháleamos stáhtalaš bálvalusat galget juo digitaliserejuvvot vuosttas jahkebeali 2014.
Vuosttas jahkebeali jagi 2015 galget buot stáhtalaš bálvalusat digitaliserejuvvon ja gávdnamis neahtas.
Spiehkastagat dán gáibádusas leat bálvalusat gos sáddejuvvojit uhcit go 3000 skovi jahkásaččat, ja dakkár bálvalusat gos digitaliseren ii leat ávkin bođolaš geavaheaddjái iige hálddašeapmái.
Vuosttas lávki lea fállat ássiide bálvalusaid neahta bokte.
Guhkes áiggi vuollái galgá hálddašeapmi fállat eanet alladásat digitála bálvalusaid.
Alladásat digitála bálvalusaid bokte lea vejolaš earret eará buorebut goallostit geavaheddjiid dieđuid sisasáddemiid etáhtaid fágavuogádagaide.
Ollu doaimmahusain leat plánat ja strategiijat alladásat digitála bálvalusovdáneapmái, nugo NAV ođasmahttinprográmma.
Vissjetovveme byögkeles goerh olkese tjaeledh, dejtie gïetine dievhtedh, påastemïerhkh jïh prievieskuahpam åestedh jïh dejtie påastine seedtedh?
Daelie daate orrije.
Jïjnjh staateles gïehteldimmieh leah sijjen dïenesjefaalenassem digitalisereme.
Daelie jïenebh sjidtieh.
Jaepien 2015 åvtelen dle staateles gïehteldimmieh edtjieh ohtsemh, goerh jïh reektehtsh digitaalelaakan darjodh.
Dam reerenasse sjæjsjalamme.
- Daan biejjien dle årrojh digitaale jïjtjegagkestimmievuekieh veanhtadieh.
Dah reeknegh, gïrtefeelemh jïh vaaroeh nedtesne dongkieh.
Utnijh edtjieh slyöhpedh goerh, ohtsemh jïh reektehtsh paehpierinie dievhtedh jïh påastine seedtedh.
Staate edtja sov dïenesjh faalehtidh naemhtie guktie utnijh dam veanhtadieh, jïh dïhte digitaalelaakan, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Reerenassen digitaliseremeprogrammesne maam staateministere jïh orrestehtemeministere böökti voerhtjen daan jaepien, dle reerenasse jïjtsasse ulmine bïejin, årrojh jïh jieleme edtjieh slyöhpedh paehperepåastem nåhtadidh jïh buerebh digitaalelaakan reereminie govlesadtedh.
Daelie reerenasse jeahta gåessie dah staateles goerh edtjieh gååvnesidh jïh maehtedh digitaalelaakan seedtesovvedh.
Dah stööremes staateles dïenesjh edtjieh digitaale årrodh joe voestes bielien jaepeste 2014.
Eanna voestes bielien jaepeste 2015, dle gaajhkh staateles dïenesjh edtjieh digitaale årrodh.
Dah mah eah dam krievemem utnieh leah dïenesjh mah vaenebe goh 3000 goerh åadtjoeh fïerhten jaepien, jïh dïenesjh gusnie digitalisereme ij leah maereles gænnah utnijasse jallh reeremasse
Akte voestes sïlle lea digitaale dïenesjh årroejidie faalehtidh nedtesne.
Guhkiebasse dle reerenasse edjta vielie digitaale dïenesjh faalehtidh.
Avanserte digitaliseremen tjïrrh maahta gaskem jeatjah aktem lïhkes iktedimmiem daatijste darjodh, mejtie utnije jïh etaatij faagesuerkieh seedteme.
Jïjnjh gïehteldimmieh soejkesjh jïh strategijh utnieh akten avanserte digitaale dienesjeevtiedæmman, goh NAV'en orrestimmieprogramme.
Le gus vájbbam tjáledahttet almulasj sjiemájt, dievddet dajt giedajn, poasstamerkajt ja konvoluhtajt oasstet ja påsta baktu rádjat?
Dási hæjtto de boahtá.
Moadda stáhtalasj dåjma li digitáliserim ietjas dievnnofálaldagáv.
Ja ienep sjaddi.
Åvddål 2015 galggi stáhtalasj dåjma sadjihij biedjat åhtsåmusájt, sjiemájt ja diedádusájt digitálalattjat.
Dáv le ráddidus mierredam.
- Viesáda vuorddi uddni digitála iesjdievnastamtjoavddusijt.
Sij máksi rieknigijt, diŋŋguji girddemanojt ja gálvojt nehtan.
Addne galggi bessat dievddemis sjiemájt, åhtsåmusájt ja diedádusájt páhppárin ja påsta baktu rádjat.
Stáhtta galggá fállat ietjas dievnojt navti gåk addne vuorddá, ja dat le digitálalattjat, javllá ådåstuhttemminisstar Rigmor Aasrud.
Ráddidusá digitáliserimprográmman majt stáhtaminisstar ja ådåstuhttemminisstar åvdedin vuoratjismánon dá jage, biejaj ráddidus ulmev.
Viesáda ja æládusiellem galggi bessat adnemis páhppárpåstav ja ienni digitálalattjat guládallat háldadiddjijn.
Ráddidus ájgev biedjá dalutji gå stáhtalasj sjiemá galggi gávnnut ja máhttet rájaduvvat digitálalattjat.
Vuostasj stáhtalasj dievno galggi liehket digitálalattjat juo vuostasj biellejagen jagen 2014.
Åvddål vuostasj biellejahke 2015 galggi divna stáhtalasj dievno digitálalattjat fáladuvvat.
Tjuoldos dán rávkalvisás le dievno gånnå binnep gå 3000 sjiemá rájaduvvi juohkka jage, ja dievnujn gånnå ij le ávkálasj digitáliserit addnijda jalik háldadibmáj.
Fállat digitála dievnojt nehta baktu viesádijda le vuostasj lávkke.
Åvddålijguovlluj háldadus galggá fállat ienep dárkkelis digitála fálaldagájt.
Dárkkelis digitáliseriga baktu máhttá dahkat lahka tjadnasav rádjamis dáhtás addnijs ja etáhtaj fáhkasystemajs.
Moadda dåjmajn li plána ja strategija dárkkelis digitála dievnnoåvddånahttemij, duola dagu NAVa åvdåstahttemprográmma.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Gielda- ja guovlodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Divtasvuona suohkan - suohkana sáme namma
Preassadieđáhus, 07.10.2011
Tysfjord kommune sáme namma le Divtasvuona suohkan.Divtasvuona suohkanstivrra mierredij tjåhkanimen guovvamáno 15. biejve 2011 adnet Divtasvuona suohkan suohkana sáme namman.
Sæmmi båttå åtsåj suohkanstivrra namáv dåhkkiduvvam.Udnásj stáhttaráden le suohkanstivra mærrádus duodastuvvam, suohkanlága § 3 nr.
3 milta.
Gielda- ja guovludepartemeantta preassatelefovdna: 22 24 25 00.
Kommunal- og regionaldepartementet, Akersgata 59, Postboks 8112 Dep, 0032 Oslo | Telefon: 22 24 90 90E-post: | Ansvarlig redaktør: | Nettredaktør:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Doarjja lulli- ja julevsámegielaide
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea juolludan buohkanassii 705 000 ruvnnu golmma prošektii maiguin ulbmil lea nannet lulli- ja julevsámegiela.
Prošeavttat leat dáid guovlluid nuoraid várás.
- Lulli- ja julevsámegielat leat heajos dilis, ja hoahppu lea álggahit doaibmabijuid maiguin seailluhit ja ovddidit daid gielaid.
Mun danne lean ilus go buorit prošeavttat álggahuvvojit mat ráhkadit eanet ođđa joregiid dáid sámegielaid várás.
Nu cealká sámeáššiid stáhtačálli, Raimo Valle.
Nordlándda fylkkamánni lea ožžon lohpádussii 425 000 ruvnnu lullisámi giellaleairraide mat leat nuoraid várás guđet vázzet 6.-9. luohkáin ja geat oahpahallet lullisámegiela skuvllas.
Prošeavtta ulbmil lea movttiidahttit eanebuid oahppat lullisámegiela, viiddidit dán giela geavaheami ja ráhkadit dasa eanet joregiid giela geavaheaddjiid ávkin.
Prošeakta mii lea ráhkaduvvon ovttasráđiid Ruoŧa Sameskolestyrelseniin, lea rájáidrasttideaddji interreg¬prošeakta mii fátmmasta oppa lullisámi guovllu.
Kintel AS lea ožžon 150 000 ruvnnu prošektii "YouTube julevsámegillii", ja das galget leat julevsámi videosáddagat interneahtas.
Prošeavtta galget sámegielalaš julevsámi nuorat jođihit, ja áigumuš prošeavttain lea oččodit áigái formálahis ja interaktiiva jorega julevsámegiela várás.
- Deaŧalaš lea geavahit ođđa joregiid vai sámegiella eambbo geavahuvvošii ja boađášii oidnosii, erenoamážit vai eanet nuorat álggášedje aktiivvalaččat geavahit sámegiela.
Prošeakta lea čearggus ja mus leat buorit vuordámušat go jáhkán ahte dat sáhttá oaččuhit eanebuid geavahišgoahtit sámegiela.
Nu dadjá Valle.
Brekken skole, mii lea Pláššes, lea ožžon 130 000 ruvdnosaš juolludeami, vai joatkkášii áŋgiruššamiid lullisámegiela ovddideapmái.
Skuvllas lea guovdilis rolla dán guovllu sámi oahppiid vuoigatvuođaid vuhtiiváldimii.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta l juollodam 705 000 kråvnå tjoahkkáj gålmå prosjæktaj majn ulmme l oarjjel- ja julevsámegielav nannit.
Prosjevta li nuoraj hárráj dajn guovlojn.
- Oarjjel- ja julevsámegiela li ållu rasjes dilen, gáhttjo l dåjmajt jåhtuj biedjat dájt gielajt bisodittjat ja åvddånahtátjit.
Dan diehti lav ávon gå jåhtuj båhti buorre prosjevta ma ienep ja ådå arenajt dahki dájt gielajt anátjit, javllá stáhtatjálle sáme ássjijda Raimo Valle.
Fylkamánnáj Nordlándan le loabedum 425 000 kråvnå oarjjelsáme giellabiesijda oahppijda 6.-9. klássajn gænna li oarjjelsámegielåhpadus skåvlån.
Ulmme prosjevtajn le arvusmahttet ratjástimev máhtudagáv oarjjelsámegielan lasedittjat, oablodit gielav ja ienep arenajt giellaadnemij dahkat.
Prosjækta, mij le gárvedum aktan Sámeskåvlåstivrajn Svieriga bielen, le interregprosjækta rájáj rastá ja guosská oahppijda ålles oarjjelsáme guovlon.
Kintel OS le oadtjum 150 000 kråvnå prosjæktaj "YouTube julevsámegiellaj", julevsámegielak videosáddagijda internehtan.
Prosjækta galggá jådeduvvat sámegielak nuorajs, ja ulmme l iehpeformálalasj ja interaktijvalasj arenav julevsámegiellaj dahkat.
- Ájnas le ådå arenajt adnegoahtet anátjit ja vuojnnusin dagátjit sámegielav, ållagasj nuorajt åttjudittjat gielav ienebut aktijvalattjat anátjit.
Prosjækta l geldulasj, ja mujna li vuorddemusá dát oadtju ienebut sámástittjat, javllá Valle.
Brekken skåvllåj Plassjen (Rørosan) le juollodum 130 000 kråvnå joarkátjit skåvlå bargov oarjjelsámegielajn.
Skåvllå l oajvveroallan sáme oahppij riektájt gåtsedime dán dáfon.
Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente ållesth 705 000 kråvnah vadteme golme prosjektide mah vuepsiem utnieh åarjel-jïh luvlesaemien gïelh nænnoestidh.
Doh prosjekt leah noeri vøøste sikteme daejnie dajvine.
- Tsiehkie lea geerve dejtie åarjel- jïh luvlesaemien gïelide, tjuara varki råajvarimmiejgujmie båetedh edtja dejtie gielide vaarjelidh jïh evtiedidh.
Dan åvteste geerjene ihke hijven prosjektigujmie nearhka mah jienebh jïh orre sijjieh skaepiedieh gusnie maahta dejtie gïelide provhkedh, staaten tjaelije saemien aamhtesidie, Raimo Valle jeahta.
Nordlaanten fylhkenålma 435 000 kråvnah åådtjeme åarjelsaemien gïeliebieside dejtie learohkidie 6.- 9.klaassen raajan mah åarjelsaemien øøhpehtimmiem skuvlesne åadtjoeh.
Prosjekten vuepsie lea ïedtjh vedtedh guktie vielie sijhtieh åarjelsamien lieredh jïh jienebh sijjieh skaepiedidh gusnie maahta gïelem nuhtjedh.
Prosjekte mij lea dorjeme ektiebarkosne Saemieskuvleståvrojne Sveerjesne, lea akte raastedåaresth interregprosjekte jïh learohkh abpe åarjelsamien dajvesne faarhmeste.
Kintel AS åådtjeme 150 000 kråvnah prosjektese "YouTube på lulesamisk", luvlesaemien videosaadtegh gaskeviermesne.
Noerh mah saemien soptsestieh, edtjieh prosjektem juhtedh jïh dan vuepsie lea aktem ovbyjjes jïh interaktive sijjem dan luvlesaemien gielese skaepiedidh.- Vihkeles orre sijjieh åtnose vaeltedh edtja saemien gïelem provhkedh jïh våajnoes darjodh, joekoen guktie edtja buektiehtidh dah noerh saemien gielem vielie pruvhkieh.
Prosjekte lea gieltegs jïh mov lea stoerre vuartoeh daate prosjekte dorje guktie jienebh saemien gielem nuhtjieh, Valle jeahta.
Praahken skuvle Røørosesne 130 000 kråvnah åådtjeme edtja skuvlen barkoem åarjelsaemien gïeline guhkiedidh.
Skuvlen akte vihkeles sijjie edtja saemien learohki reaktah gorredidh daennie dajvesne.
Bargodepartemeanta, Einar Gerhardsens plass 3, Poastaboksa 8019 Dep, 0030 OsloTelefovdna: 22 24 90 90, E-poasta: Webdoaimmaheaddji: Guttorm Aanes, váldodoaimmaheaddji: Kristin Hetle
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Pressemeldinger / Doarjja sámegielaid digitála reaidduide
Tromssa universitehta oažžu ráđđehusas 955 000 kruvnno doarjaga digitála reaidduid ovddideapmái, mat álkidahttet sámegielaid geavaheami.
Ruđat geavahuvvojit golmma sierra prošektii.
- Sámegiela ceavzimii lea vealtameahttun, ahte dan sáhttá geavahit digitála árgabeaivvis, ođasmahttinministtar Rigmor Aasrud dadjala.
Tromssa universitehtas leat ovddidan dihtorjorgalanprográmma betaveršuvnna, masa sáhttá bidjalit davvisámegiel teavstta ja oažžut dan jorgaluvvot dárogillii.
Dán áigge čállet ollu áššebáhpáriid dárogillii maiddái sámegiel oktavuođain, danin go dat lea álkit go maŋŋá jorgalit teavstta dárogillii.
Universitehta jorgalanprográmmain sáhttá sámegiela geavahit hálddahusgiellan, nu ahte teavsttat leat maiddái olámuttus dárogielagiidda.
Ráđđehus doarju prográmma viidásut ovddideami 170 000 kruvnnuin.
Prošeakta Davvi-Oarje-Ruošša álgoálbmotgielaid giellateknologalaš infrastruktuvra lea okta Davviguovlluid áŋgiruššama olis plánejuvvon prošeavttain.
Prošeavtta álggaheapmi eaktuda boallobeavdevuogádaga ovddideami dáid gielaide: gielddasámegiella, komi ja njeneca.
Boallobeavdevuogádaga galgá leat álki sajáiduhttit dábáleamos operatiivavuogádagaide.
Ráđđehus doarju ovdaprošeavtta 535 000 kruvnnuin 2011.
Sámegielaid doaibmaplánas namuhuvvo maiddái davvi-, mátta- ja julevsámegiela sátnegirji almmolaš hálddašeapmái, mas jorgaladdet teavsttaid sámegielaide.
Hálddahussátnegirjjiin jorgaleaddjit ožžot elektrovnnalaš reaiddu, mas sii sáhttet ohcat sániid ja doahpagiid ja buohtastahttit ovddit jorgalusaiguin.
Tromssa universitehta lea váldán badjelasas sátnegirjji ovddideami, ja oaččui 150 000 kruvnno 2010 davvisámi veršuvnna álggaheapmái.
Ráđđehus juolluda 250 000 kruvnno hálddahussátnegirjji ovddideapmái 2011.
Universitete Tromsøsne 955 000 kråvnah dåarjojne åådtje reerenasseste juktie digitale dïrregh evtiedidh juktie edtja aelhkebe sjïdtedh saemien gïelem nåhtadidh.
Dah beetnegh edtjieh golme ovmessie prosjektide juhtedh.
-Eevre daerpies saemien gïele maahta åtnasovvedh mijjen digitale aarkebiejjien, jis gïele edtja jåarhkedh jieledh, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Akte betaversjovne evtiesovveme aktede maasjinejarkoestimmieprogrammeste Universitetesne Tromsøsne, mij nuepiem vadta aktem noerhtesaemien tjaalegem lijmesjidh jïh dle dïhte nøørjen gïelese jarkoestamme sjædta.
Daan biejjien jïjnjh tjaatsegh nøørjengïelesne tjaalasuvvieh aaj saemiengïelen ektiedimmine, juktie dïhte lea aelhkebe sijjeste nøørjengïelese jarkoestidh mænngan.
Universiteten jarkoestimmieprogramme dorje guktie saemien maahta reeremegïeline åtnasovvedh, jïh læjhkan gaavnoes årrodh dejtie mah nøørjen gïelem nåhtedieh.
Reerenasse aktem vijrebe evtiedimmiem daehtie programmeste dåårje 170 000 kråvnajgujmie.
Prosjekte Språkteknologisk infrastruktur for urfolksspråk i Nordvest-Russland lea akte dejstie soejkesjamme prosjektijstie Noerhtedajve-barkosne.
Juktie buektiehtidh daejnie prosjektine nïerhkedh dle daerpies aktem tastatuvre-øørnegem evtiedidh dejtie sjyøhtehke gïelide; kildinsaemien, komi jïh nenetsijen gïelh.
Edtja aelhkie årrodh øørnegem sjïehtesjidh dejnie sïejhmemes operatijvesysteminie.
Reerenasse dam åvteprosjektem dåårje 535 000 kråvnajgujmie jaepien 2011.
Akte dejstie råajvarimmijste Dahkoesoejkesjsnie saemien gïelide lea aktem baakoegærjam noerhtesaemien-, åarjelsaemien- jïh julevsaemien gïelide evtiedidh, jïh dam edtja byøgkeles reeremisnie nåhtadidh gosse dejtie saemien gïelide jarkoste.
Reeremebaakoegærjan tjïrrh dle jarkoestæjjah aktem elektrovneles dïrregem åadtjoeh, mestie maehtieh baakoeh jïh dïejvesh veedtjedh jïh aarebi jarkoestimmiejgujmie viertiestidh.
Universitete Tromsøsne edtja daam evtiedidh, jïh 150 000 kråvnah åadtjoeji jaepien 2010 juktie noerhtesaemien versjovnine nïerhkedh.
Reerenasse 250 000 kråvnah vadta dan vijrebe barkose dejnie reeremebaakoegærjine jaepien 2011.
Tråmså universitehtta oadtju 955 000 kråvnå ráddidusás åvddånahtátjit digitála vædtsagijt maj baktu sjaddá álkkep sámegielajt adnet.
Rudá galggi gålmmå iesjguhtiklágásj prosjevtajda aneduvvat.
-Jut sámegiella máhttá mijá digitála árkkabiejven aneduvvat le ållu dárbulasj jus giella galggá bissot, javllá ådåstuhttemminisstar Rigmor Aasrud.
Masjijnnajårggålime prográmma betaversjåvnnå le Tråmså universitehtan åvddånahtedum.
Dán prográmma baktu besa lijmmit nuorttasámegiela tevstav ja de dárogiellaj jårggåluvvá.
Uddni moadda dokumenta dárogiellaj tjáleduvvi tjabu sámegielak aktijvuodan, danen gå dat le álkkep gå maŋŋela dárogiellaj jårggålit.
Universitehta jårggålimprográmma baktu máhttá sámegielav adnet háldadusgiellan ja ajtu le sadjihin dárogielagijda.
Ráddidus dán prográmma joarkkaåvddånahttemav doarjju 170 000 kråvnåj.
Prosjekta Språkteknologisk infrastruktur for urfolksspråk i Nordvest-Russland gullu Nuorttaguovllovuorodime prosjevtajda.
Jus dát prosjekta galggá jåhtuj boahtet de hæhttu boallobievddeårnik åvddånahteduvvat dajda gålmå gielajda: gielldasámegiella, komi ja nenets.
Årnik galggá álkke installerit dábálamos operativsystemajda.
Ráddidus dáv åvddåprosjevtav doarjju 535 000 kråvnåj jagen 2011.
Akta Sámegielaj doajmmaplána dåjmajs le nuortta- oarjjel- ja julevsámegiela báhkogirjev åvddånahttet mij galggá almulasj háldadussaj ávkken gå sámegielajda jårggål.
Háldadusbáhkogirje baktu oadtju jårggåliddje elektråvnålasj viehkkenævov massta bágojt ja moallánagájt máhtti viedtjat ja åvdep jårggålimij buohtastahttet.
Tråmså universitehtta le dáv bargov válldám, ja oattjoj 150 000 kråvnå jagen 2010 nuorttasámegiela versjåvnnåj.
Ráddidus vaddá 250 000 kråvnå joarkke bargguj háldadusbáhkogirjjáj jagen 2011.
SAMIFornyings-, administrasjons- og kirkedepartementetPostboks 8004 Dep0030 Oslo Galledančujuhus:Akersgata 59 (R5)
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Pressemeldinger / Eanet doarjja eanemusat áitojuvvon sámegielaide
Ráđđehus lasiha doarjaga, mainna nannejit ja ovddidit mátta- ja julevsámegiela, ja juolluda 2 350 000 kruvnno sierralágan doaimmaide, maid Nordlándda fylkkamánni lágida.
Bargu čađahuvvo ovttasbarggus gielddaiguin, eará fylkkamánniiguin ja sierra skuvllaiguin ja allaskuvllaiguin, ja dainna čuovvulit Sámegiela doaibmaplána.
Ráđđehus doarju dasa lassin biŧonsámegiela ja nuortalašgiela giella- ja kultuvradoaimmaid.
- Ráđđehus háliida erenoamážit čalmmustahttit, ahte mis leat golbma ovttaárvosaš sámegiela Norggas.
Mátta- ja julevsámegielas lea erenoamáš rašes dilli, ja lea mávssolaš áŋgiruššat erenoamážit daid gielaid ovdii, ođasmahttin-, hálddahus- ja girkoministtar Rigmor Aasrud dadjala.
Nordlándda fylkkamánni áigu earret eará ovddidit márkosámi nuoraid giellaleairraid ovttasbarggus Ruoŧa beale Čohkkirasain.
Márkosámi guovlu lea Mátta-Romssas ja davit Nordlánddas ja gullá davvisámi giellaguvlui.
Dárbbašuvvo erenoamážit ásahit deaivvadansajiid, main sáhttet nannet ja ovddidit sámegiela geavaheami dan guovllus.
Muđui fylkkamánni prográmmas leat ollu doaimmat mátta- ja julevsámi guovllu mánáide, nuoraide ja rávesolbmuide, earret eará mánáidgárdedoaimmat, giellaoahpahus ja giellaleairrat.
Sáhttá maid namuhit prošeavtta, mas čuvgejit sámegiela geavahusa sosiála mediain, ja mas áigot árvalit mo sámegiela geavaheami daid mediain sáhtášii lasihit.
Prošeakta čađahuvvo ovttasbarggus Nordlándda universitehtain.
- Nordlándda fylkkamánni dahká ereliiggán mávssolaš barggu mátta- ja julevsámegiela ja -kultuvrra ovdii, ja lea váldán ovddasvástádusa ollu doaimmain, mat leat mielde Sámegiela doaibmaplánas, stáhtaráđđi Rigmor Aasrud cealká.
Elgå skuvle lea bálkáhan olbmuid, geain lea nana máttasámegiela gelbbolašvuohta, ja skuvla áigu ovddidit oahppomateriálaid, main olles máttasámeguovlu ávkašuvvá.
Departemeanta doarju máttasámegiela servodatfágatearpmaid ja servodatfágaoahpponeavvuid ovddidanprošeavtta 400 000 kruvnnuin.
Dasa lassin skuvla oažžu 550 000 kruvnno doaibmadoarjjan.
Árran julevsáme guovdásj oažžu dán jagi 300 000 kruvnno doarjaga biŧonsámeguovllu sámi báikenammaprošektii.
Lea sáhka golmma jagi prošeavttas, mii álggahuvvui 2010.
Dorjot maid viidáseappot 300 000 kruvnnuin Davvi-Trøndelága fylkkagieldda prošeaktajođiheaddjivirggi, mii álggahuvvui máttasámegiela ja -kultuvrra nannemii ja ovddideapmái fylkkas.
Prošeavttas deattuhit erenoamážit máttasámegiela oahpahusa sierra dásiin.
Dáid ruđaid lassin juolludit Njávdáma nuortalaš museai ja ovdaprošektii Nuortalaš kultuvra rájáid rastá maiddái dán jagi 700 000 kruvnno.
Reerenasse barkoem lissehte juktie åarjel- jïh julevsaemien gïelh nænnoestidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh, jïh 2 350 000 kråvnah vadta gellie råajvarimmide, mejtie Fylhkenålma Nordlaantesne stuvrie.
Edtja barkoem darjodh aktene laavenjostosne tjïeltigujmie, jeatjah fylhkenålmajgujmie jïh ovmessie skuvle- jïh jilleskuvligujmie, jïh lea akte dåarjoehtimmie dejstie råajvarimmijste Dahkosoejkesjisnie saemien gïelide.
Lissine dle reerenasse dåarjoem vadta pijte- jïh luvliesaemien gïele- jïh kultuvreråajvarimmide.
- Reerenasse sæjhta joekoen vuesiehtidh mijjieh golme seammavyørtegs gïelh utnebe Nøørjesne.
Åarjel- jïh julevsaemien gïelh leah aktene joekoen geerve tsiehkesne, jïh vihkeles aktine sjïere barkojne daej gïeli gaavhtan, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Akte dejstie råajvarimmijste mij lea Nordlaanten Fylhkenålman nuelesne, lea gïelebiesieh evtiedidh dejtie maarkesaemien noeride, laavenjostosne dejnie Jukkasjärvi-dajvine Sveerjesne.
Maarkesaemien dajve lea Åarjel-Tromsesne jïh noerhte Nordlaantesne, jïh lea noerhtesaemien gïeledajvesne.
Joekoen daerpies gaavnesjimmiesijjieh evtiedidh juktie åtnoem saemien gïeleste nænnoestidh jïh evtiedidh daennie dajvesne.
Fylhkenålma aaj gellie råajvarimmieh åtna maanide, noeride jïh geervide åarjel- jïh julevsaemien dajvesne, vuesiehtimmien gaavhtan råajvarimmieh maanagiertine, gïelelohkehtimmie jïh gïelebiesieh.
Maahta aaj aktem prosjektem neebnedh mij edtja åtnoem saemien gïeleste vuartasjidh sosijale meedijinie, jïh råajvarimmieh raeriestidh mah åtnoem saemien gïeleste lissiehtieh daejnie meedijinie.
Dorje dam prosjektem aktene laavenjostosne Universitetine Nordlaantesne.
-Fylhkenålma Nordlaantesne aktem joekoen hijven barkoem dorje åarjel- jïh julevsaemien gïelen jïh kultuvren gaavhtan, jïh diedtem vaalteme jïjnjh råajvarimmiej åvteste mah leah Dahkoesoejkesjisne saemien gïelide, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta.
Elgå skuvle ektiedimmiem åtna jïjnjh almetjigujmie mah jolle åarjelsaemien gïelemaahtoem utnieh, jïh sæjhta lohkehtimmievierhtieh evtiedidh mah edtjieh aevhkine sjïdtedh abpe åarjelsaemien dajvesne.
Departemente aktem prosjektem dåårje juktie faageteermh jïh learoevierhtieh evtiedidh siebriedahkefaagesne åarjelsaemien gïelesne, 400 000 kråvnajgujmie.
Lissine giehteldimmievierhtieh skuvlese vadta 550 000 kråvnine.
Árran julevsaemien jarnge 300 000 kråvnah åådtje daan jaepien akten prosjektese saemien sijjienommi bïjre pijtesaemien dajvesne.
Daate akte golmenjaepien prosjekte mij eelki 2010.
Jåarhka aaj dåarjoem 300 000 kråvnine Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelten prosjekten-åvtehkasse maam tseegkeme juktie åarjelsaemien kultuvrem jïh gïelem nænnoestidh jïh evtiedidh fylhkesne.
Prosjekte lea sjïerelaakan lohkehtimmiem åarjelsaemien gïelesne tjiertestamme, ovmessie daltesinie.Lissine daejtie vierhtide dle Luvliesaemien museume Neiden'sne jïh åvteprosjekte Skoltesamisk kultur over grenser aaj daan jaepien 700 000 kråvnah dåarjojne åadtjoeh.
Ráddidus laset dårjav oarjjel- ja julevsámegielajt nannit ja åvddånahttet, ja vaddá 2 350 000 kråvnå moadda dåjmajda ma li Nordlánda fylkkamánne duogen.
Dá dåjma galggi tjadáduvvat aktan suohkanij, ietjá fylkkamánnij ja muhtem skåvlåj ja allaskåvlåj, ja le Sámegielaj doajmmaplána dåjmaj joarkka.
Duodden ráddidus bihtám- ja lullesáme kultuvrradåjmajt doarjju.
- Ráddidus sierraláhkáj dættot miján li gålmmå avtaárvvusasj giela Vuonan.
Oarjjel- ja julevsámegiela li sierraláhkáj ájtedum, ja ájnas le dá guokta giela sierraláhkáj vuorodit, javllá ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkominisstar Rigmor Aasrud.
Akta Nordlánda fylkkamánne dåjmajs le márkásáme giellabiesij åvddånibme aktan Jukkasjávre-guovlojn Svieriga bielen.
Márkásáme guovllo le Oarjje-Råmsån ja Nuortta-Nordlándan ja nuorttasáme giellaguovlluj gullu.
Sierralágásj dárbbo le æjvvalimsajijt ásadit sámegielav nannit ja åvddånahttet dán guovlon.
Ietján prográmman le fylkkamánnen valjes dåjma mánájda, nuorajda ja ållessjattugijda oarjjel- ja julevsáme guovlon daj gaskan mánájgárddedåjma, giellaåhpadibme ja giellabiese.
Beras luluj nammadit muhtem prosjekta mij galggá sámegielaj anov sosiála mediajn gåvvidit, ja nammadit dåjmajt ma soajttá nanniji sámegielaj anov dájn mediajn.
Prosjekta tjadáduvvá aktan Nordlánda universitehtajn.
- Nordlánda fylkkamánne viehka buorre bargov dahká oarjjel- ja julevsámegiela ja kultuvraj åvdås, ja le válldám åvdåsvásstádusáv moaddásijs Sámegielaj doajmmaplána dåjmaj åvdås, javllá stáhttaráde Rigmor Aasrud.
Elgå skåvllå le tjanádam barggijt alla oarjjelsámegiela máhtudagáj, ja sihtá oahpponævojt åvddånahttet ma lulun ávkken ålles oarjjelsáme guovlluj.
Departemennta doarjju prosjevtav mij galggá sebrudakfágatermajt ja sebrudakfága oahpponævojt åvddånahttet 400 000 kråvnåj.
Duodden oadtju skåvllå 550 000 kråvnå doajmmadoarjjagin.
Árran julevsáme guovdásj oadtju dán jage 300 000 kråvnå doarjjan prosjektaj bihtámsáme guovlo sáme bájkkenamájda.
Dát le gålmåjahkásasj prosjekta mij álgij 2010:n. Nuortta-Trøndelága fylkkasuohkana prosjektajådediddjevirgge mij le ásaduvvam oarjjelsáme kultuvrav ja gielav nannitjit fylkan oadtju joarkkaruhtadimev.
Prosjekta sierraláhkáj dættot oarjjelsámegiela åhpadusáv iesjguhtik dásen.
Duodden dájda rudájda oadtju Lullesáme musea Njájddamin ja åvddåprosjekta Gålldåsáme kultuvrra rijkkarájáj rastá dán jage aj 700 000 kråvnå dårjav.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Eanet ruđat váidalusáššiid meannudeapmái
Ráđđehus árvala lasihit almmolaš háhkamiid váidaluslávdegotti (AHVL, dárogillii KOFA) juolludeami 2 miljovnnain kruvnnuin 2012.
Mávssolaš juolludeapmi dahká vejolažžan meannudit váidalusaid govttolaš áiggis.
2009 almmolaš ásahusat dahke háhkamiid 327 miljárdda kruvnno ovddas (earret oljosuorggi).
Lea mávssolaš, ahte lea orgána, mii beaktilit ja dohkálaččat meannuda váidalusaid, go háhkannjuolggadusaid rihkkot.
Dat sihkkarastá, ahte háhkamiid dahket njuolggadusaid mielde.
AHVL lea jo guhkit áiggi ožžon eanet ja eanet ođđa áššiid.
Ráddidus oajvvat lasedit juollodimev almulasj oasstemij gujddimnammadussaj (KOFA) 2 millijåvnå kråvnåj jagen 2012.
Dát le ájnas doajmma váj bæssá gujddimijt giehtadallat dåhkkidahtte ájge sinna.
2009:n åstij almulasj suorgge ietján gå ulljosuorgge ålles 327 millijárda kråvnå åvdås.
Váj sihkarasstá dá oasstema li njuolgadusáj milta de le ájnas orgánajn mij dåbmaris ja dåhkkidahtte láhkáj giehtadallá oasstemnjuolgadusáj gujddimássjijt.
KOFA ådå ássjij låhko le ájgij tjadá lassánam.
Preassadieđáhus, 04.09.2013
Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeente jïh Saemiedigkie dam mubpiem reektehtsem buektieh tjïrrehtimmien bïjre Dahkoesoejkesjistie saemien gïelide daan biejjien.
Reektehtse lea nedtesæjrojne regjeringen.no jïh samediggi.no.
Dah saemien gïelh leah aktene hijven evtiedimmesne.
Dïhte saemien gïelegoerehtimmie jaepeste 2012 vuesehte åtnoe saemien gïeleste læsseneminie julevsaemien jïh åarjelsaemien noeri gaskem.
Dïhte aaj vuesehte stoerre ïedtje gååvnese saemien lïeredh geerve saemiej gaskem.
- Manne geerjene ihke mijjieh daelie vuejnebe dïhte barkoe saemien gïeli gaavhtan jïh saemien gïelide våajnoes darjodh lea illedahkh vadteme.
Jis daate hijven evtiedimmie edtja jåerhkedh dle daerpies ulmiestuvreldh barkojne.
Reerenasse sæjhta dan åvteste aaj båetijen biejjien lïhke Saemiedigkine barkedh juktie vaarjelidh jïh nænnoestehtedh dejtie saemien gïelide, Rigmor Aasrud jeahta.
Saemiedigkie aktem vihkeles råållam åtna juktie saemien gïelide nænnoestehtedh jïh evtiedidh.
Dïhte vihkielommes barkoe læjhkan voenges siebriedahkine dorjesåvva.
Jïjnjh ïedtjeburrieh iktemearan barkeminie juktie saemien gïelem vaarjelidh jïh evtiedidh.
- Saemiedigkien åejvieulmie evtiedæmman saemien gïelese lea låhkoem gïeleutnijijistie lissiehtidh jïh åtnoem saemien gïeleste lissiehtidh.
Reektehtse vuesehte mijjieh libie reaktoe geajnosne, men annje daerpies beetnehvierhtieh jïh almetjevierhtieh nænnoestehtedh saemien gïelese.
Daate lea mij akt mejnie Saemiedigkie sæjhta jåerhkedh barkedh rååresjimmesne reerenassine, saemiedigkiepresidente Egil Olli jeahta.
Dahkoesoejkesje saemien gïelide fraamme bïejesovvi jaepien 2009.
Dahkoesoejkesjen ulmie lea jienebh åadtjodh mah saemien nuhtjieh.
Edtja ulmiem jaksedh viehkine saemien gïelebarkoem nænnoestehtedh ovmessie siebriedahkesuerkine, joekoen lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien sisnjeli, byögkeles dïenesje- jïh hoksedïenesji sisnjeli, jïh saemien gïelem nuhtjedh jïh våajnoes darjodh byögkeles ektiedimmine.
Dahkoesoejkesje saemien gïelide - staatuse 2011 - 2013
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ja Sámediggi geigejit odne nuppi raportta dan birra, mo Sámegielaid doaibmaplána čađahuvvo.
Raportta gávnnat neahttasiidduin regjeringen.no ja samediggi.no.
Sámegielaid dilli ovdána.
2012 sámegiela iskkadeapmi čájehii, ahte julev- ja máttasámenuorat leat geavahišgoahtán eanet sámegiela.
Dat čájeha maid ahte sámi ollesolbmuin lea stuorra beroštupmi oahppat sámegiela.
- Lean movtta, go sámegielaid ovddideames ja čalmmustahttimis leat bohtosat.
Jos háliidit dili ain buorránit ovddos guvlui, de fertet ain áŋgiruššat ulbmillaččat.
Ráđđehus áigu danin ain nannet sámegielaid lagaš ovttasbarggus Sámedikkiin, Rigmor Aasrud dadjala.
Sámedikkis lea mávssolaš rolla sámegielaid nannemis ja ovddideames.
Mávssoleamos bargu dahkkojuvvo dattetge báikkálaš servodagain.
Ollu áŋgiris olbmot barget váibbakeahttá sámegielaid seailluhemiin ja ovddidemiin.
- Sámedikki váldoulbmil sámegielaid ovddideami oktavuođas lea lasihit sámegielhálliid logu ja sámegiela geavaheami.
Raporta čájeha, ahte leat bargamin rievttes guvlui, muhto ahte sámegielaid ovddideapmi gáibida eanet ruđalaš ja olmmošlaš návccaid.
Dan ovdii Sámediggi áigu ain bargat ovttasráđiid ráđđehusain, sámediggepresideanta Egil Olli cealká.
Sámegielaid doaibmaplána ovddiduvvui 2009.
Doaibmaplána ulbmil lea oažžut eanebuid sámástit.
Ulbmila sáhttá juksat dan láhkai, ahte áŋgireappot bargat sámegielaid ovdii iešguđet servodatsurggiin, erenoamážit oahpahusas ja oahpposuorggis, almmolaš bálvalusaid ja fuolahusa lágidettiin ja go geavahit čalmmustahttit sámegiela almmolaš oktavuođain.
Sámegielaid doaibmaplána - dilli áigodagas 2011 - 2013
Ådåsmahttem-, háldadim- ja girkkodepartemænnta ja Sámedigge biedji uddni åvddån nuppát rapportav Sámegielaj doajmmaplána tjadádime gáktuj.
Rapportta gávnnu næhttabielijn regjeringen.no ja samediggi.no.
Sámegiela li buorep guovlluj åvddånahttemin.
Sáme giellaguoradallam 2012 rájes vuoset sámegiela adno lassán julevsáme ja oarjjelsáme nuoraj gaskan.
Dat vuoset aj ållessjattuk sámij gaskan le viehka stuorre berustibme sámegielav oahppat.
- Ávon lev gå dálla vuojnnep barggo sámegielaj ja daj tjalmostahttema åvdås le vuorbástuvvam.
Jus dát åvddånahttem galggá buorep guovlluj joarkket de dat gájbbet mij ulmmelattjat barggap.
Danen galggá ráddidus åvddålijguovlluj aj barggat Sámedikke siegen váj sámegielajt suoddji ja nanni, javllá Rigmor Aasrud.
Sámedigge le ájnas gå barggap sámegielaj nannimijn ja åvddånahttemijn.
Ajtu le navti jut ájnnasamos barggo bájkálasj sebrudagájn dagáduvvá.
Moadda vissjalis ulmutja idja-biejvve barggi sámegielav bisodittjat ja åvddånahtátjit.
- Sámedikke oajvveulmme sámegielaj åvddånahttema gáktuj le lasedit giellaaddnij lågov ja sámegielaj anov.
Rapportta vuoset buorre guovlluj lip mannamin, valla ájn le dárbbo nannit sámegielaj rudálasj ja ulmusjlasj ressursajt.
Dát le juoga majna Sámedigge ájn galggá barggat ráddidusá guládijn, javllá sámedikke presidænnta Egil Olli.
Sámegielaj doajmmapládna biejaduváj åvddån jagen 2009.
Doajmmaplána ulmme le ienep sámegiela addnijt åttjudit.
Dáv galggá jåksåt navti váj nanni sámegielaj vuorodimev iesjguhtik sebrudaksuorgen, sierraláhkáj åhpadime ja åhpadusá suorgen, almulasj dievnastus- ja huksofálaldagájn ja sámegielajt adnet ja vuojnnusij buktet almulasj aktijvuodajn.
Preassadieđáhus, 03.01.2014
Gielda- ja ođasmahttinministtar Jan Tore Sanner nammada jođánisbargi ekspeartalávdegotti árvalit eavttuid mat leat dehálaččat gielddaid bargamušaide.
-Ráđđehus háliida gielddasuorggi mii lea heivehuvvon boahttevaš hástalusaide.
Mii dárbbašat nannoseabbo ja stuorit gielddaid.
Dat lea dárbu ássiid buriid bálvalusaid sihkkarastit sin dárbbuid ektui, ja nannet báikkálaš demokratiija.
Mun nammadan dál ekspeartalávdegotti, man doaibman lea árvvoštallat eavttuid maid vuođul gielddat galget čoavdit iežaset bargamušaid, cealká Sanner.
Ráđđehus áigu giđđat ovddidit almmuhuvvon gielddaođastusa.
Gielddaproposišuvnnas.
mii ovddiduvvo miessemánus, áigu ráđđehus čielggadit manne ođastussii lea dárbu, ođastusa mihttomeriid, ja plána mo ođastusa čađahit.
Ráđđehus áigu láhčit dili regionála ja báikkálaš proseassaide, gos gielddat galget divaštallat makkár gielddaiguin sii háliidit ovttastahttojuvvot.
-Báikkálaš gullevašvuohta lea dehálaš ođastusa lihkostuvvamii.
Máhtolašvuohta ja duohtadieđut galget leat vuođđun gielddaođastusa bargui.
Ekspeartalávdegotti árvalusat leat hirbmat dehálaččat ráđđehusa viidáset bargui ja ávkkálaččat báikkálaš divaštallamiidda, dadjá gielda- ja ođasmahttinministtar.
Ekspeartalávdegoddi geige vuosttas oasseraportta giđa mielde.
Lávdegoddi galgá geahčadit eavttuid mat galget doaimmas vai gielddat sáhttet čoavdit dálá bargamušaid.
Ekspeartalávdegoddi ovddida loahpparaportta jagi geažis.
Raporttas čielggaduvvojit eavttut mat galget biddjot vuođđun vai gielddat ožžot ođđa bargamušaid ja eanet iešstivrejumi.
Raporta galgá geavahuvvot ođđa bargojuohkima barggus.
Lávdegottis leat mielde hárjánan dutkit ja bargit, ja oktiibuot sii ovddastit máŋggabeallásaš ja nana gelbbolašvuođa gielddasuorggi ektui, mii addá buori vuođu dárkilit guorahallat guoskevaš eavttuid maid vuođul ođastusbargu galgá čađahuvvot.
Professor Signy Vabo, Oslo ja Akerhus Allaskuvllas (HiOA) galgá jođihit ekspeartalávdegotti.
Eará miellahtut leat Oslo Universitehta professor Terje Hagen; Norgga teknihkalaš-luonddudieđalaš universitehta (NTNU) servodatekonomiija professor ja TBU jođiheaddji, Lars Erik Borge; dutki Bernt Aslak Brantzæg, Telemárkkudutkan; Giliovdánahttin Gealboguovddáža direktevra, Halvor Holmli; Finnøy gieldda ráđđeolmmái, Helene Ohm ja Lenvik gieldda ráđđeolmmái, Margrethe Hagerupsen.
Loga ekspeartalávdegotti mandáhta dáppe (girjegiella, pdf)
Tjïelte- jïh orrestimmieministere Jan Tore Sanner aktem spaajhtebarkije ekspertemoenehtsem nammohte, mij edtja moenemetsiehkie raeriestidh mah leah vihkeles dan laavenjasseloetemasse tjïeltine.
- Reerenasse aktem tjïeltesektovrem sæjhta mij lea sjïehtedamme jirredebiejjien haestiemidie.
Mijjieh nænnoesåbpoe jïh stuerebe tjïelth daarpesjibie.
Daate daerpies dovne dan åvteste edtja hoksedh årrojh hijven dïenesjh åadtjoeh mah leah dej daerpiesvoeti mietie, jïh dam voenges demokratijem nænnoestehtedh.
Manne aktem ekspertemoenehtsem nammohte daelie, mij edtja moenemevæhtah akten hijven laavenjasseloetemasse tjïeltine vuarjasjidh, Sanner jeahta.
Glijrese reerenasse sæjhta sov bïeljelamme tjïeltereformem åehpiedehtedh.
Tjïelteproposisjovnesne , maam suehpeden buakta, reerenasse sæjhta kreajnoehtidh man åvteste daerpies reformine, reformen ulmieh jïh aktem soejkesjem guktie edtja reformem tjïrrehtidh.
Reerenasse sæjhta regijovnaale jïh voenges prosesside sjïehteladtedh, gusnie tjïelth edtjieh digkiedidh mej tjïeltigujmie dah sijhtieh ektesne sjïdtedh.
- Voenges reereme lea vihkeles juktie hijven reformem buektiehtidh.
Seamma tïjjen dle dïhte barkoe tjïeltereformine tjuara daajroem jïh faaktah betnesne utnedh.
Ekspertemoenehtsen raerieh sijhtieh joekoen vihkeles årrodh reerenassen guhkiebasse barkose, jïh edtjieh nuhteligh årrodh voenges digkiedimmine, tjïelte- jïh orrestimmieministere jeahta.
Ekspertemoenehtse edtja voestes bieliereektehtsem deelledh daan gïjren.
Daesnie moenehtse edtja gïehtjedidh mah moenemetsiehkieh mah tjuerieh stïeresne årrodh ihke tjïelth edtjieh loetedh dejtie laavenjasside mejtie daan biejjien utnieh.
Ekspertemoenehtse edtja sov galhkuvereektehtsem buektedh gööktine jaepine.
Daesnie edtjieh lïhkebe digkiedidh dejtie moenemetsiehkide mah edtjieh våaroeminie årrodh ihke tjïelth edtjieh maehtedh orre laavenjassh jïh vielie jïjtjestuvremem åadtjodh.
Reektehtse edtja åtnasovvedh gosse orre laavenjassejoekedimmine barka.
Moenehtsisnie dotkijh jïh praktihkeles almetjh dååjrehtimmine, mah tjåanghkan aktem gellielaaketje jïh hijven maahtoem utnieh abpe tjïeltesektovren bïjre.
Daate hijven premissh vadta akten veele digkiedæmman sjyöhtehke moenemetsiehkijste mejtie maahta nuhtjedh reformebarkosne.
Ekspertemoenehtsen åvtehke lea professovre Signy Vabo, Oslo jïh Akershusen jïlleskuvle (HiOA).
Doh mubpieh lïhtsegh leah professovre Oslon universiteetesne, Terje Hagen; professovre siebriedahkeekonomijesne NTNU:sne jïh TBU:n åvtehke, Lars Erik Borge; dotkije Bernt Aslag Brantzæg, Telemarkforskning; direktööre Kompetansesenter for distriktsutvikling, Halvor Holmli; raerieålma Finnøy tjïelte, Helene Ohn jïh raerieålma Lenvik tjïeltesne Margrethe Hagerupsen.
Lohkh abpe mandaatem ekspertemoenehtsasse (gærjagïele, pdf)
Suohkan- ja ådåstuhttemminisstar Jan Tore Sanner bargadahttá muhtem jåhtelisbargge ássjediehttenammadusáv mij galggá oajvvadit ævtojt suohkanij dahkamustjoavddemij.
- Ráddidus sihtá suohkansuorgev mij le ihttásj hásstalusájda hiebaduvvam.
Dárbahip nannusap ja stuoráp suohkanijt.
Dájt dárbahip sihke dan diehti váj viesáda galggi buorre dievnastusájt oadtjot ma li sijáj dárbojda hiebaduvvam, ja váj bájkálasj demokratijav nanni.
Dálla bargadahtáv ássjediehttenammadusáv mij galggá árvustallat ævtojt buorre dahkamustjoavddemij suohkanijn, javllá Sanner.
Gidáj ájggu ráddidus ietjas diedum suohkanådåstusáv buktet.
Suohkanproposisjåvnån mij moarmesmánon åvddån biejaduvvá galggá ráddidus tjadádit manen ådåstusáv dárbaj, ådåstusá ulme ja pládna gåktu ådåstus galggá tjadáduvvat.
Ráddidus galggá guovlolasj ja bájkálasj prosessajt ásadit gånnå suohkana galggi dagástallat makkir suohkanij sæhkáj sihti.
- Bájkálasj tjanástahka le ájnas jus galggá ådåstusájn vuorbástuvvat.
Sæmmi båttå galggá suohkanådåstusá barggo máhto ja fáktá nanna tsieggiduvvat.
Ássjediehttenammadusá vuojno li viehka ájnnasa ráddidusá bargguj åvddålijguovlluj ja galggá ávkken bájkálasj dagástallamijda, javllá suohkan- ja ådåstuhttemminisstar.
Ássjediehttenammadus galggá ietjas vuostasj oasserapportav gidá nalluj buktet.
Danna galggi árvustallat makkir ævto galggi sajenisá jus suohkana galggi nahkat tjoavddet dajt dahkamusájt ma siján li uddni.
Ássjediehttejuogos galggá ietjas loahpparapportav buktet jage birán.
Danna galggi lagábut gehtjadit makkir ævto galggi vuodon jus suohkana galggi ådå dahkamusájt ja ienep fámov oadtjot.
Rapporta galggá vuodon gå ådå dahkamusjuohkem galggá mierreduvvat.
Nammadus le aktij biejaduvvam máhtalgis dutkijs ja praktihkkárijs, gudi aktan åvdåsti moattebelak ja vuogas máhtov ålles suohkansuorgen.
Dá li buorre ævto gå galggá snivva tjadádit guoskavasj ævtojt majt máhttá ådåstuhttembargon adnet.
Ássjediehttenammadusáv galggá Oslo ja Akershus allaskåvlå (HiOA) professor Signy Vabo jådedit.
Ietjá ájrrasa li Oslo universitehta professor Terje Hagen; NTNU sebrudakekonomija professor ja TBU jådediddje, Lars Erik Borge; Telemarkdutkama dutke Bernt Aslak Brantzæg; Guovlloåvddånahttema máhttoguovdátja direktørra Halvor Holmli; Finnøy suohkana háldadusoajvve Helene Ohm ja Lenvik suohkana háldadusoajvve Margrethe Hagerupsen.
Lågå ålles ássjediehttenammadusá mandáhtav (bokmål, pdf)
Gielda- ja ođasmahttindepartemeanta, Akersgata 59, Poastaboksa 8112 Dep, 0030 Oslo | Telefovdna: 22 24 90 90 | Organisašuvdna nummir: 972 417 858E-poasta: | Webdoaimmaheaddji: | Váldodoaimmaheaddji:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Fylkkamánneámmát oažžu stuorit rolla NAV-geavaheddjiid ektui
Ráđđehus áigu 2013s álggahit geahččaladdama nannet golbma fylkkamánniámmáha neavvundoaimmaid NAV-geavaheddjiid ektui.
Geahččaladdamat álggahuvvojit Oslos, Akershusas, Rogalánddas ja Østfoldas.
- Ulbmil dáinna geahččaladdamiin lea nanusmahttit riektesihkkarvuođa ja buoridit neavvundoaimmaid gielddalaš sosiálabálvalusaid geavaheddjiid ektui, cealká bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Soria Moria II cealkámušas almmuhii Ráđđehus ahte árvvoštallagoahtit ásahit čálgoáittardeaddji ortnega gokčat NAV, sosiálabálvalusa ja dearvvašvuođabálvalusa dárbbuid.
Hálddahusa riektesihkkarvuođa dárkilis guorahallama maŋŋá lea ráđđehus mearridan ahte čálgoáittardeaddji ii galgga ásahuvvot.
NAV čađaha doaimmaidis bokte dađistaga buoret bohtosiid ja bargiid gelbbolašvuohta lea maid buorránan.
Ráđđehus lea de mearridan deattuhit ja nanusmahttit áššiidčoavdimiid NAV ásahusas ovdalgo hukset ođđa organisašuvnna vuođu rájis.
Siviilaáittardeaddji meannuda váiddaáššiid NAV ektui, ja bargo- ja čálgosuorggis leat bures láhččojuvvon riektesihkkarvuođaortnegat.
Ráđđehus juolluda 3,5 miljovnna kruvnnu guovttejagi geahččaladdanprošektii man ulbmilin lea dieđuid juohkit NAV-kantuvrraid bálvalusaid, fálaldagaid ja áššemeannudeami birra.
Geahččaladdanprošeakta lea geavaheddjiid várás geat ožžot láhkageatnegahttojuvvon gielddalaš bálvalusaid NAV bokte.
Geahččaladdanortnet áigu eanet geavahit fylkkamánni juridihkalaš ja sosiálafágalaš gelbbolašvuohta.
Ráddidus sihtá 2013 jage rájes álgadit gæhttjalimijn gånnå gålmmå fylkamánneámmádijda vatteduvvá nannusap bagádallamroalla NAV-addnij gáktuj.
Gæhttjalime álgaduvvi fylkajn Oslo ja Akershus, Rogaland ja Østfold.
- Gæhttjalime ulmme le ienebut nannit riektásihkarasstemav ja buoredit bagádallamav suohkanij sosiáldievnastusá addnij gáktuj, javlla barggoministar Hanne Bjurstrøm.
Soria Moria IIen diededij Ráddidus jut sihtá ájádallat muhtem ordnigav álkkádusoahttsijn mij galggá loavddet NAV, sosiáldievnastusáv ja varresvuodadievnastusáv.
Gå li dárkkelit guoradallam riektásihkarasstemordinigav háldadusán le ráddidus mierredam ij galga ásadit álkkádusoahttsev.
NAV buvtat maŋenagi buorep båhtusijt ja virgálattjajn le buorep máhtudahka.
Ráddidus le dan diehti mierredam tjalmostahttet dahkamusáj nannimav álgos ienni gå ådå organisasjåvnåv álgos tsieggitgoahtet.
Sivijlaoahttse giehtadalla dálla gujttimusájt ma båhti NAVaj, ja barggo- ja álkkádusoasen li buorre riektásihkarasstemordniga.
Ráddidus juollot 3,5 milliåvnå guovtejahkásasj gæhttjalibmáj mij galggá vaddet diedojt dievnastusáj, juollodimij ja ássjegiehtadallama hárráj NAV-kontåvråjn.
Gæhttjalibme le ájádaládum láhkamierredum suohkana dievnastusguovloj addnijda NAVan.
Gæhttjalimordnik le nannusappot tjanádum fylkamánne juridihkalasj ja sosialfágalasj máhtudahkaj.
Jaepien 2013 dle reerenasse sæjhta aktine pryövenassine nïerhkedh gusnie golme fylhkenålma-embeth edtjieh aktem veaksahkåbpoe bïhkedimmieråållem åadtjodh NAV-utniji vööste.
Pryövenassigujmie nearhka fylhkine Oslo jïh Akershus, Rogaland jïh Østfold.
- Pryövenassen åssjele lea reaktajearsoesvoetem sagki nænnoesåbpoe darjodh, jïh bïhkedimmiem bueriedidh dej utniji vööste mah tjïelten sosijaledïenesjh nåhtadieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta.
Soria Moria II'sne dle Reerenasse bieljeli satne sïjhti aktem öörnegem vuarjasjidh aktine velferdtjirkijinie mij edtja NAV'em, sosijaledïenesjem jïh healsoedïenesjem voebnesjidh.
Akten veele giehtjedimmien mænngan reaktoejearsoesvoeten öörnegijstie reeremisnie, dle reerenasse sjæjsjalamme akte velferdtjirkije ij edtjh tseegkesovvedh.
NAV daamtaj buerebe illedahkh deellie, jïh barkiji luvnie aaj buerebe maahtoe.
Reerenasse lea dannasinie sjæjsjalamme buerebe barkoetsiehkieh NAV'sne buektiehtidh betnien luvhtie, buerebh goh aktem orre åårganisasjovnem bæjjese bigkedh betnien luvhtie.
Daan biejjien dle sivijletjïrkije dah klååkoeh gïetede mah leah NAV'ese, jïh barkoe- jïh velferdsuerkien hijven öörneldihkie reaktajearsoesvoeteöörnegh.
Reerenasse sæjhta 3,5 millijovnh kråvnah dåarjodh dan guektienjaepien pryövenassese mij edtja bïevnesh vedtedh NAV-kontovri dïenesji bïjre, mejnie viehkehte jïh aamhtesegietedimmien bïjre.
Pryøvenasse sæjhta stuvreme årrodh dej utniji vööste mah dam laakestilleme tjïelten dïenesjesuerkiem NAV'sne nåhtadieh.
Pryøvenasseöörnege sæjhta fylhkenålman juridihkeles jïh sosijalefaageles maahtoem buerebelaakan nåhtadidh.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Áigeguovdil / Ođđasat / Gonagaslaš Majestehta sárdni 6.
Sámedikki rahpama oktavuođas golggotmánu 13.b.
Ođas
Mun sávan Sámediggái buresboahtima ovddasvástideaddji daguide ja sávan dan šaddat ávkin sámi álbmogii ja min riikii.
Sámediggi lea dál doaibman 20 jagi ja lea leamaš deaŧalaš sámi servodaga ovdánahttimis, ja deaŧalaš ovddasteaddji orgánan Norgga sápmelaččaide.
Sámedikki áŋgiruššan sámi álbmoga vuoigatvuođaid, sámi kultuvrra, sámi gielaid ja sámi ásahusaid bajáshuksemis, lea vuođđudan sápmelaččaide positiiva sámi servodatovdáneami.
Sámedikki áŋgiruššan riikkarájáid rastá, earet eará Sámi parlamentáralaš ráđi bokte, nanne searvevuođa ja ovttasbarggu eavttuid Ruoŧa, Suoma ja Ruošša sápmelaččaiguin.
Norgga, Suoma ja Ruoŧa ráđđehusain ja sámedikkiin lea maiddái buorre ovttasbargu.
Dán rámma siskkobealde lea dál erenoamáš fuomášupmi Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna ásaheami bargguide.
Ulbmilin lea njeadit ovttasbargoeastagiid, vai sápmelaččaid vejolašvuođat doaibmat oktan álbmogin riikkarájáid rastá sihkkarastojuvvo.
Stáhtaid ovttasbargu Arktalaš ráđis, Barentsráđis, Davviriikkalaš ráđis, ja ráđđehusa bilaterála ovttasbargu Ruoššain, buorida ovttasdoaibmama ja searvevuođa álgoálbmogiid ja earáid gaskka davviguovlluin - mii fas ovddida ipmárdusa álgoálbmogiid beroštumiide ja vuoigatvuođaide.
Go biras áitojuvvo, de čuohcá dat garrasepmosit máilmmi álgoálbmogiidda.
Riikkaidgaskasaš áŋgiruššamiinnis, eará eará dálkkádat- ja birasgažaldagain, lea Sámediggi ovttas eará álgoálbmotaktevrraiguin mielde nanneme álgoálbmogiid boahttevaš buolvvaide oadjebas boahtteáiggi.
Sámediggi oččodii maiddái aktiivadit ON- julggaštusa álgoálbmotvuoigatvuođaid hárrái, mii dohkkehuvvui ON generálačoahkkimis čakčamánu 13.b.
Sámi báikkálaš servodagaid bisuheapmi ja nannen lea mearrideaddjin jus sámi kultuvra galggaš seailut ealli kultuvran.
Báikeservodagaid máhttu iežas árbevieruin lea deaŧalaš báikkálaš resursageavaheamis ja ealáhuseallima ja meahcásteami ovdánahttimis mas sámi kultuvra lea vuođđun.
Sámi kultuvra, giella ja ealáhusdoaibma gillá máŋgga láhkái stuoraservodaga geažil.
Danne lea aktiiva ja diđolaš servodatplánen dárbbašlaš, maiddái suohkaniin ja fylkkain.
Lea buorre ahte Sámediggi lea dahkan ovttasbargošiehtadusa fylkkasuohkaniiguin dain guovlluin gos sápmelaččat ásset.
Lea maiddái illudahtti go sámegiela hálddašanguovlu dál lea viidon golmmain suohkaniin 2006 rájes - namalassii Divttasvuona, Snoåse ja Loabát suohkaniiguin.
Sámi gielat leat mávssolaš kultuvra, árvvuid ja identitehta guoddit.
Min servodahkii lea deaŧalaš nannet sámi gielaid ealli atnu-, ovttasdoaibman- ja máhttogiellan maiddái boahtteáiggis.
Juohkehaš dis guhte geavaha sámegiela dahje áŋgiruššá oahppat ovtta sámegiela leat deaŧalaččat dán oktavuođas.
Sámedikki bargu sámi oahpahusgažaldagaiguin ja doaibmabijut sámi gielaid várás leat deaŧalaš rámmaeaktun sámi servodaga giellanannemis.
Stáhtalaš eiseválddit áigot, ovttasráđiid Sámedikkiin maiddái nannet sámi giellaáŋgiruššama, earet eará Sámegiela Doaibmaplána čuovvoleami bokte.
Sámediggi lea barggustis deattuhan ahte sámi servodat galgá leat searvadahtti servodat masa buohkat galget beassat searvat iežaset vásáhusaiguin.
Sihke Ráđđehus ja Sámediggi leat deattuhan ahte sámi servodaga girjáivuohta galgá várjaluvvot ja nannejuvvot.
Sámi giellabarggus deattuhuvvo lullisámegiela ja julevsámegiela nannen.
Nuortasámegiela ja kultuvrra ealáskahttinbargu lea maiddái álggahuvvon.
Dasto leat garrasit oččodan eanet sohkabeal dásseárvvu politihkas ja ealáhuseallimis.
Diđolašvuođa ovdánahttin homofiila ja lesbiska sápmelaččaid dilálašvuođaid hárrái lea nannejuvvon.
Maŋemus logiid jagiid lea olu báikkálaš servodagain leamaš dáhttu ođđasis ealáskahttit ja nannet sámi identitehta ja gielalaš ja kultuvrralaš gullevašvuođa.
Olu ovttaskas olbmot ja organisašuvnnat leat bargan buori barggu dan dáfus.
Dás háliidan giitit sin buohkaid dán mávssolaš áŋgiruššama ovddas.
Odne rahppojuvvo 6.
Sámediggi ja áirasiin leat olu deaŧalaš barggut ovddabealde.
Sin bargguide leat stuora vuordámušat sihke sápmelaččaid bealis ja stáhtalaš eiseválddiid bealis.
Sámediggi lea leamaš mielde mearkkašahtti stuora barggus vuoigatvuođaovdánahttima ja sámi ásahushuksema ja infrastruktuvrra dáfus.
Dát bargo ferte jotkojuvvot.
Seammás lea sihke Sámedikki ja eará almmolaš eiseválddit ovddasvástádus fuolahit ahte Norgga sámepolitihkka ja min álbmotrievttálaš geatnegasvuođat duohtandahkkojuvvojit nu ahte dat oidno ovttaskas sápmelačča árgabeaivvis.
Sámi geavaheaddjit galget earet eará dovdat seamma ipmárdusa, bálvalusa ja buoredáhtolašvuođa almmolaš orgánain go earát, seammás go sin gielalaš ja kultuvrralaš dárbbut devdojuvvojit.
Norgga stáhta lea ásahuvvon guovtti álbmoga eatnamiidda.
Jus sámiid giella, kultuvra ja eallinvuohki galggaš seailut ja oažžut saji ja eavttuid ovdánit, de dárbbašuvvo sihke gulahallan ja ovttasdoaibman.
Lea illudahtti ahte stáhtalaš eiseválddit ja Sámediggi maŋemus jagiid leat ožžon buriid vásáhusaid das movt vuogádatlaš ja formálalaš ráđđádallan lea mielde ovddideames goabbatbeallásaš máhtu ja ipmárdusa mii lea dárbbašlaš jus mii buori vuogi mielde galgat sáhttit ovttas eallit dán riikkas.
Olu lea ovdánan dan 20 jagis dan rájes go Sámediggi ásahuvvui.
Sámedikki bargu lea leamaš deaŧalaš dasa ahte ollusat ožžot buoret áddejumi ja beroštumi sápmelaččaide ja sámi kultuvrii ja gillii.
Aktiiva politihkain ja sámi perspektiivvaid čalmmustahttimiin servodatdigaštallamis, lea Sámediggi leamaš mielde ovddideames sámi áššiid almmolašvuođas, ja váikkuhan dasa ahte sámivuohta lea oassin min našovnnalaš diđolašvuođas.
Ipmil buressivdnidivččii Sámedikki doaimma ja daiguin sániiguin raban 6.
Sámedikki.
Mån sávav Sámediggáj buorisboahtem åskåldis bargguj ja sávav dat barggo sjaddá ávkken sáme álmmugij ja mijá ájtteklánndaj.
Sámedigge le dal doajmman guoktalåk jage ja le ájnas oassálassten læhkám mij guosská sáme sebrudagá åvddånibmáj, ja åvdåstiddjen sámijda Vuonan.
Ietjas vijdes oassálasstemijn sámeálmmuga rievtesvuodaj hárráj, sáme kultuvra ja sáme gielaj hárráj, ja sáme institusjåvnåj ásadimen hárráj le Sámedigge biedjam vuodov vuogas sebrudakåvddånibmáj.
Sámedikke berustibme åvddånimes nasjonálastáhta rájáj rastá, duola dagu Sáme parlamantáralasj ráde baktu, le buoredam máhtukvuodav nannitjit aktisasjvuodav sámij Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Buorre aktsasjbarggo le aj ásadum ráddidusáj ja sámedikkij gaskan Vuonan, Svierigin ja Suoman.
Dán bargon le sierralágásj berustibme tjanádum vijdáp bargguj mij guosská Nuorttarijkalasj sámekonvensjåvnå vuododibmáj.
Ájggomus le hieredusájt gádodit ma gåhtsi aktisasjbargov, vaj sámij máhttelisvuoda avta álmmugin doajmmat rijkarájáj badjel ållåsit doajmmagoahtá.
Stáhtaj aktisasjbarggo Arktalasj ráden, Barensráden, Nuorttrijkalasj ráden, ja ráddidusá bilaterála aktsasasjbarggo Ruossjajn, vájkkut stuoráp avtastallamav ja semasvuodav álggoálmmuga ja iehtjádij gaskan nuorttaguovlojn - mij vas vaddá stuoráp dádjadusáv álggoálmmugij berustimijda ja rievtesvuodajda.
Álggoálmmuga miehtáj værálda guoskadalli garrasabmusijt gå birás ájteduvvá.
Rijkajgasskasasj bargoj baktu, duola dagu dálkádak- ja birásgatjálvisájn, oassálasstá Sámedigge ietjá álggoálmmukoassálasstij siegen bargguj nannitjit buorre boahtteájgev álggoálmmugij maŋep buolvajda.
Sámedigge oassálastij dåjmalattjat gå ANa-tjielggidus álggoálmmuga rievtesvuodaj hárráj dagáduváj, ja mij mierreduváj ANa Oajvvetjåhkanimen ragátmáno lågenangoalmát biejve jagen 2007.
Bájkálasj sámesebrudagáj nannim ja bisodibme le ájnas jus sáme kultuvrra vilá galggá ielle kultuvrran bissot.
Bájkálasj sámesebrudagáj máhtto ietjás dábij hárráj le ájnas vuodon bájkálasj resurssaávkkidibmáj, ja gå galggá sáme kultuvrraj tjanádum æládusiellemav ja miehttseadnemav åvddånahttet.
Sáme kultuvrra, giella ja æládusdåjma li moatte láhkáj gárttjásin ja dætto vuolen stuorra sebrudagás.
Danen le ájnas aktivalattjat plánit sebrudakåvddånahttemav, suohkanij ja fylkaj aj.
Dan gáktuj le buorre gå Sámedigge le dahkam aktisasjbarggosjiehtadusájt fylkasuohkanij dajn guovlojn gånnå sáme årru.
Ávvudahtte le aj gå sámegiela háldadimguovllo 2006 jage rájes le vijdedum gålmåjn suohkanijn - Divtasvuodna, Snåasa ja Loabát.
Sámegiella le ájnas kultuvra, árvoj ja identitehta åvddånibmáj ja nannimij.
Ájnas le sebrudahkaj jus nannip ja bisodip sáme gielajt ielle adno-, barggo- ja máhttogiellan boahtteájggáj.
Juohkkahasj dijás guhti sámegielav adná jali ratjás gielav oahppat le ájnas ássjev åvdedime.
Sámedikke barggo sáme åhpadusássjij ja dåjmaj hárráj sáme giellaguovlojn, vaddá ájnas vuodov bargguj nannitjit giellaåvddånimev sáme sebrudagájn.
Stáhta oajválattja aktan Sámedikkijn sjaddi aj nannit bargov sáme gielaj hárráj, duola dagu gå Sámegiela doajmmaplánav gåtsedi.
Sámedigge le bargonis dættodam sáme sebrudahka galggá liehket sebrudahtte sebrudahkan gånnå gájka lulun oassálasstet ietjasa åtsådallamij.
Ráddidusá ja Sámedikke bieles le dættoduvvam vaj valljudahka sáme sebrudagán galggá bisoduvvat ja nanniduvvat.
Sámegielaj hárráj dættoduvvá nannit oarjjelsámegielav ja julevsámegielav.
Barggo ælládahttet lullesáme gielav ja kultuvrav le aj jåhtuj boahtám.
Duodden le ájnas barggo biejaduvvam dássádusáv nannitjit politihkan ja æládusiellemin.
Barggo homofijla ja lesbelasj sámij dilev buoredit le åvddånam.
Dáj maŋemus lågij jagijn le moatten bájkálasj sebrudagán læhkám miella nannit ja åvdedit sáme identiehtav ja gielalasj ja kultuvralasj gulluvasjvuodav.
Moattes ájnegis almatjijs ja orgánisásjåvnåjs le vissjalit barggam dán hárráj.
Mån sidáv dálla gå hiehpá gijttet gájkajt dan ájnas ratjástime åvdås.
Uddni gudát Sámedigge rabáduvvá ja ájrrasijn li moadda ájnas dahkamusá ma li vuorddemin.
Sijá bargguj li stuorra vuorddemusá sámij ja stáhta oajválattjaj bieles.
Sámedigge le vájkkudam gå daj maŋemus jagij le viehka barggo dagáduvvam mij guosská rievtesvuodaåvddånibmáj ja sáme institusjåvnnåásadibmáj ja infrastruktuvrraj.
Dát barggo viertti joarkeduvvat.
Sæmmi bále le Sámedikke ja ietjá almulasj oajválattjaj barggo bærrájgæhttjat vaj Vuona sámepolitihkka ja mijá álmmukriektá vælggogisvuoda dåmaduvvi dan láhkáj vaj ávkken båhti ájnegis sábmáj bæjválasj iellemin.
Sámijda le vuordedahtte sæmmi dádjadus, dievnastus ja miededibme almulasj orgánajs degu iehtjádijda, sæmmi båttå gå sijá gielalasj ja kultuvralasj dárbo gåtseduvvi.
Vuona stáhtta le ásaduvvam guovte álmmuga ednamij nali.
Ja jus sámij giella, kultuvrra ja viessomvuohke galggá bissot ja åvddånit, de gájbbeduvvi ságastallama ja avtastallama almatjij gaskan.
Ávvudahtte le gå stáhta oajválattja ja Sámedigge dáj maŋemus jagij li oadtjum buorre åtsådallamijt systemáhtalasj ja formálalasj konsultasjåvnåjs ássjijn ma li ájnnasa sáme sebrudahkaj.
Dakkár konsultasjåvnå vaddi gasskasasj máhtov ja dádjadusáv mij le ájnas jus ulmutja galggi vuohkasit aktan viessot dán rijkan.
Dán guovtelåk jagen maŋŋela gå Sámedigge vuododuváj le dáhpáduvvam ållo mij le buorre sámeássjij hárráj.
Sámedikke barggo le moaddásijda vaddám stuoráp dádjadusáv ja berustimev sámijs, ja sáme gielas ja kultuvras.
Ietjas aktijvalasj politihka baktu ja gå li tjalmostahttám sáme perspektijvav sebrudakságastallamijn, le Sámedigge vájkkudam vaj sáme ássje li ássjen sjaddam almulasjvuodan, ja sáme ássje uddni li oassen sjaddam mijá aktisasj dádjadusás.
Mån sávav Jubmel buorissjivnnjet Sámedikke bargov ja sárnov de gudát Sámedikkev rabádum.
Manne Saemiedigkiem buerie båeteme heelsem akten barkose stoerre diedtine, jih vaajetelem dihte tjuara aavhkan sjidtedh dan saemien åålmegasse jih mijjen maadtoej laantese.
Saemiedigkie daelie 20 jaepieh giehteldamme jih lea jijtjemse vihtiestamme goh akte vihkeles aktøre dennie saemien siebriedahken evtiedimmesne, jih goh akte vyørtegs giele dejtie saemide Nøørjesne.
Altese gamte eadtjalgehtemen tjirrh dan saemien åålmegi reaktide, saemien kultuvrese, dejtie saemien gielide jih bigkeminie dejstie saemien institusjovnijstie, dellie Saemiedigkie våaromem biejeme akten hijven saemien siebriedahkeevtiedæmman.
Saemiedigkien eadtjalgehteme akten evtiedæmman nasjovnalstaati raasti dåaresth, gaskem jeatjebem Saemien parlamentareles raerien tjirrh, lea viehkiehtamme tsiehkide bueriedidh akten nænnoesåbpoe ektievoetese jih laavenjostose dej saemiejgujmie Sveerjesne, Såevmesne jih Russlaantesne.
Aaj aktem hijven laavenjostoem evtiedamme reerenassi jih saemiedigkiej gaskem Nøørjesne, Sveerjesne jih Såevmesne.
Daan mierien sisnjelen lea daelie joekoen jijnje tsåatskelesvoetem gårredamme dejnie vijriebasse barkojne aktem Noerhtelaanti saemiekonvensjovnem tseegkedh.
Dihte vuepsie sæjhta årrodh viehkiehtidh gïertide tsøøpkedh mah laavenjostoem heerredieh, naemhtie guktie saemiej nuepieh jieledh goh akte åålmege laanteraasti dåaresth, gorresuvvieh.
Dej staati laavenjostoe Arktisk raeresne, Barentseraeresne, Noerhtelaanti raeresne jih reerenassen bilaterale laavenjostoe Russlaantine, viehkehte guktie stuerebe aktivyøki barkoe jih ektiedimmie aalkoealmetji jih jeatjaj gaskem sjædta noerhtedajvine - mij-akt mij viehkehte guktie stuerebe goerkese sjædta aalkoealmetji iedtjide jih reaktide.
Aalkoealmetjh abpe veartenisnie daamtaj radtsoehkommes behtjiedimmien nuelesne båetieh gosse byjrese lea vaahresne.
Altese gaskenasjovnale eadtjalgehtemen tjirrh - gaskem jeatjebem klijma- jih byjresegyhtjelassine Saemiedigkie lea meatan, ektine jeatjah aalkoealmetjeaktørigujmie, dennie barkosne aktem jearsoes båetije biejjiem gorredidh aalkoealmetji båetije boelvide.
Saemiedigkie aaj eadtjohkelaakan viehkiehti dennie barkosne EN-bæjhkoehtimmine aalkoealmetji reaktaj bijre, maam nænnoestin EN'en Generalkrirresne skiereden 13.b.
Dejtie saemien voenges siebride tjåadtjoehtidh jih nænnoestidh lea vihkeles jis dihte kultuvre edtja jåerhkedh aktem jielije kultuvrem årrodh.
Dej voenges siebriedahki maahtoe jijtsh dejpeli vuekiej bijre lea vihkeles goh våarome edtja voenges vierhtieh nuhtedh jih dam jielemem jih mihtjiesjielemem evtiedidh mah leah saemien kultuvrese ektiedamme.Saemien kultuvre, giele jih jielemegiehteldimmie lea joekehts vuekine behtjiedimmien nuelesne dehtie stoerresiebriedahkeste.
Dan åvteste daerpies aktine eadtjohke jih voerkes siebriedahkesoejkesjimmine, aaj tjieltine jih fylhkine.
Dan åvteste hijven Saemiedigkie laavenjostoelatjkoeh fylhkentjieltigujmie tjaaleme dejnie dajvine gusnie saemieh årroeminie.
Aaj sjollehke dihte saemien gielen reeremedajve mænngan 2006 lea væjranamme 3 tjieltigujmie - Tysfjorde, Snåase jih Lavangen.
Dah saemien gielh leah vihkeles guedtijh kultuvreste, aarvojste jih identiteteste.
Mijjen siebriedahken åvteste lea vihkeles mijjieh maehtebe dejtie saemien gielide gorredidh goh jielije åtnoe,- aktivyøki barkoe- jih maahtoegielh aaj dejtie båetije biejjide.
Fiereguhte dijjeste mah saemien gielem nuhtjieh, jallh jijnjem berkieh aktem dejstie saemien gielijste lieredh lea vihkeles dennie ektiedimmesne.
Saemiedigkien barkoe dej saemien øøhpehtimmiegyhtjelassigujmie, jih darjomh dejtie saemien gielide, vihkeles mieriekrievemh biejieh dan barkose dam gieleevtiedimmiem nænnoestidh dennie saemien siebriedahkesne.
Staateles åejvieladtjh sijhtieh govlehtallemisnie Saemiedigkine, aaj barkoem dejtie saemien gielide nænnoestieh, gaskem jeatjebem dam Dahkoesoejkesjem saemien gielide dåarjodh.
Saemiedigkie lea altese barkosne leavloem biejeme ihke dihte saemien siebriedahke edtja aktem faerhmeles siebriedahkem årrodh, gusnie gaajhkesh edtjieh maehtedh meatan årrodh sijjen dååjrehtimmiejgujmie.
Dovne Reerenasseste jih Saemiedigkien bieleste fokusem biejeme edtja dam saemien siebriedahken gellielaaketjem gorredidh jih nænnoestidh.
Dennie barkosne saemien gieligujmie leavloe biejesåvva åarjelsaemien jih luvlesaemien dåarjedidh.
Dihte barkoe edtja luvliesaemien gielem jih kultuvrem jieliedehtedh lea joe aalkeme.
Vijriebasse aaj aktem vihkeles barkoem dorjeme edtja aktem stuerebe mirrestallemem kaarri jih nyjseni gaskem buektiehtidh, politihken jih jielemen sisjneli.
Dihte barkoe edtja stuerebe voerkelimmiem homofijle jih lesbihke saemiej tsiehkien bijre buektiehtidh lea dåarjedamme.
Dej minngemes luhkiejaepiej lea veaksehke væljoem jijnjh voenges siebriedahkine orreme dam saemien identitetem jih gielen jih kultuvrelle ektiedimmiem bååstede vaeltedh jih dåarjedidh.
Jijnjh aktegsalmetjh jih siebrieh leah daesnie aktem stoerre barkoem dorjeme.
Manne sijhtem nuepiem nuhtjedh gaajhkesidie gijhtedh dan vihkeles barkoen åvteste.
Daan biejjien dam 6.
Saemiedigkiem rihpeste, jih dah tjirkijh jijnjh vihkeles barkoeh sijjen uvte utnieh.
Dej barkoeh sijhtieh stoerre vuartoeh utnedh dovne saemijste jih staateles åejvieladtji bieleste.
Saemiedigkie lea viehkiehtamme gukte dej minngemes jaepiej lea aktem joekoen stoerre barkoem dorjeme reaktaevtiedimmien jih saemien institusjovnebigkemen jih infrastruktuvren bijre.
Tjuara daam barkoem guhkiedidh.
Seamma aejkien sæjhta årrodh dovne Saemiedigkien jih jeatjah byøgkeles åejvieladtji barkoem vuartasjidh guktie Nøørjen saemiepolitihke jih mijjen almetjeriekteles diedth dæjpeles dorjesuvvieh, naemhtie guktie dam aarkebiejjien vuajna dan fïereguhten saaman.
Saemien utnijh edtjieh gaskem jeatjebem maehtedh veanhtadidh seamma goerkesem, hoksehtimmiem jih faegniedihksvoetem byøgkeles åårganijste goh gaajhkh jeatjebh, seamma tijjen goh dej gielen jih kultuvrelle daerpiesvoete gorresåvva.
Staaten Nøørje lea tseegkesovveme gøøkte åålmegi dajvesne.
Dastegh saemiej giele, kultuvre jih jielemevuekie edtjieh maehtedh gorresovvedh jih sijjiem jih tsiehkieh åadtjodh jijtjemes evtiedidh, tjuara govlehtallemem jih aktivyøki barkoem årrodh.
Dan åvteste hijven staateles åejvieladtjh jih Saemiedigkie dej minngemes jaepiej lea hijven dååjrehtimmieh dorjeme systematihkeles jih byjjes konsultasjovnigujmie dejnie aamhtesinie mah leah vihkeles dan saemien siebriedahkese.
Dagkeres konsultasjovnh viehkiehtieh aaj dam tjåenghkies maahtoem jih goerkesem skaepiedidh mah leah dan vihkeles juktie mijjieh edtjebe maehtedh hijvenlaakan ektesne veasodh daennie laantesne.
Jijnjh hijven heannadamme dej 20 jaepiej mah leah vaaseme mænngan Saemiedigkie tseegksovvi.
Saemiedigkien barkoe viehkiehtamme guktie jijnjesh aktem stuerebe goerkesem jih iedtjem åådtjeme dejtie saemide jih saemien gielide jih kultuvrese.
Altese eadtjohke politihken tjirrh jih dan åvteste saemien vuajnajimmieh siebriedahkedigkiedimmesne vååjnesasse dorjeme, dellie Saemiedigkie viehkiehtamme guktie saemien gyhtjelassh leah bæjjese båateme dan byøgkeles tjiehtjielasse, jih guktie dihte saemien lea akte bielie mijjen tjåenghkies nasjovnale voerkesvoeteste.
Manne Jupmelem birrem Saemiedigkien barkoem bueriesjugniedidh jih bæjhkoehtem daelie dam 6.
Saemiedigkiem goh rihpestamme.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Gielda- ja guovlodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Hábmera suohkan - sáme suohkannamma buohtalakkoj
Hábmera suohkanstivrra mierredij tjåhkanimestis gålgådismáno 26. biejve 2010 åhtsåt sáme namáv Hábmera suohkan adnet buohtalakkoj suohkannamman.Stáhttaráden uddni le suohkanstivrra mærrádus duodastuvvam, suohkanlága § 3 nr.
3 baktu.
Suohkan- ja guovllodepartementa præssatelefåvnnå: 22 24 25 00.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Stáhtaministara kantuvra / Áigeguovdil / Sártnit ja artihkkalat / 2012 / Hålla friddjabessambiejven ja nasjonála veteránbiejve, moarmesmáno 8. biejve 2012
Sárdni/artihkal, 21.05.2012
Stáhtaministtar Jens Stoltenberg
Májestehtalasj Gånågis, Veterána, Soldáhta, Gieres gájka!
Moarmesmáno 8. biejvve beras luluj agev liehket mihás biejvve ietjama rijkatja histåvrån.
Symbåvllå friddjavuohtaj.
Friddja álmmuk.
Rabás demokratija.
Jagen 1945 vijmak ráfe Europáj máhtsaj.
Gudájahkásasj sjievnnjet gádoj.
Dádjadahtes gierddama hiejteduvvin.
Ietjama rijkka lej ládaduvvam.
Vuonarijkaga sæbrrin dårruj sijdan ja aj ålggon.
Doaros vaháguvvama lidjin moattes.
Álkke lij hådjånit.
Vuorbbe gå miján lij gånågis Haakon VII ja kråvnnåprinssa Olav.
Symbåvlå álmmuga miellaj ja soldátaj jálosvuohtaj.
Akta dajs guhti le oassálasstám dalutjis gå doarro álgij jagen 1940 le Gunnar Sønsteby.
Sønsteby værrodij ietjas demokratijaj.
Doaroájgen mielajn friddjavuodas mij rájájt smållij.
Doaro maŋŋela miella såbadibmáj mij vájmojt lieggij.
Sån le vuostasj Vuonarijkak guoddemin Suodjalusá Guddnekruossav, majt áttjak oattjoj.
Doarrokruossav gålmåjn svierdijn le guoddám 1946 jage rájes.
Moadda buolva li gullam Gunnar Sønstebya jasska ja mihás subttsasav.
Ulmutjaárvo ja jálosvuoda birra.
Man divras friddjavuohta le.
Vuosstetjuodtjo le nålåjt tsieggim ma agev tjuovggi ja vuosedi gæjnov ráfe vuosstij.
Gijttup ja hievedup Gunnar Sønstebyav uddni.
Mijá vuorrasamos veterána dårrun nuppát væráltdoaron.
Mijá nuoramus veterána duostudin diededum ulmusjmuorrodimev Libyan dijmmá.
Uddni tjuodtjobihtit dánna guorralakkoj.
Guovte ájggegávdas.
Guovtemuoduk doarroværjo.
Valla sæmmi låssis dahkamus.
Dij lihpit åskåldisát gånågisáv, álmmugav ja ájtteklándav dievnastam.
Dij lihpit friddjavuodav ja ráfev sádjum.
Nav le veteranaj avtaraják ja gudnálasj histåvrrå.
Uddni tjåhkanip Oslon ja ålles rijkan.
Tjåhkanip gijttevasjvuodav vuosedittjat.
Didjij veteránajda, dijá fámiljajda ja divna lagámusájda.
Sæmmi bále vuosedip ahte aktijvuodav moarmesmáno 8. biejves 1945 ep vajálduhte.
Veterána, sebrudakviesáda, álmmukválljidum ájrrasa ja ráddidus: Mij aktidip gå Májestehtalasj Gånågis giedjegijt biedjá Nasjonálmonumenntaj dánna Akershus lanen.
Værált rievddá.
Suodjalusá dahkamusá aj rievddi.
Huoman juoga ij rievddaduvá: Mijá aktisasj visjåvnnå jaskadap værálda birra.
Dåssju buorep orgániseridum værált máhttá nannit ráfev mij bissu.
Danen vuonarijka soldáta oassálasstin Tysklánda sebrudagáv bajedit gå nuppát væráltdoarro någåj.
Danen moattes dijás lihpit dievnnum AN-jådeduvvam operásjåvnåj.
Ja danen lip mij Afghanistanan.
Mij lip danna gåhtjodusá diehti væráltsebrudagás.
Mijá soldáhta li javllam sihti sæbrrat, vájku le persåvnålasj vádá buorep iellemav iehtjádijda åttjudit.
Dakkir lágásj alvos dahkamus ij vargga gávnnu
Mijá soldátaj bargo duogen le snivva gárvedime.
Aj muhtem várálasj hárjjidallama.
Snjuktjamáno 15. biejve dán jage jábmin vihtta soldáta hárjjidallama vuolen.
Suodjalus láhpij vihtta ájnas ambassadøra.
Mujttalip sijáv árvujn ja gijttevasjvuodajn.
Mujttalip uddni sijáv gudi li jábmám madin Vuonarijkav dievnastin.
Operasjåvnåj aktijvuodan ålggorijkan, jali hárjjidallamij aktijvuodan dáppe sijdan.
Sij li vaddám gájk ájnnasabmusav: Ietjasa iellemav.
Usjudallap aj sijáv gudi li vahágahteduvvam guhkesájggáj.
Usjudallap dijáv gudi juohkka ijá rahtjabihtit låssis ájádusáj ja niegoj.
Dij ánssidihpit suodjaluvvat gå dahkamusáv ållidihpit.
Mij gudi jasska sijddaj bátsijma galggap dav åvdåsvásstádusáv válldet.
Mijá åvdåsvásstádus le aj tjalmostit veteránaj ratjástimev.
Vaj oadtjobihtit dav vieledimev majt ánssidihpit.
Berustit le aj rámmpodit.
Uddni rámmpop dijájt veteránajt.
Soldáhtta le guddnenammadus.
Veterádna le guddnenammadus.
Dij sádjobihtit jasska boahtteájgev ietjama mánájda.
Dan åvdås dijáv uddni gijttep.
Snjilltjamáno 22. biejve dijmmá mujteduvájma man rassje jasskavuohta duodalattjat le.
Dan vierredago suojvanisás tjuodtján udnásj oajvvesáhka:
Friddjavuohta ja demokrátija åvdås vierttip barggat.
Vierttip juohkka biejve suodjalit ietjama aktisasj árvojt.
Gijtto gå gulldali!
Statsministerens kontor, Glacisgata 1, Poastaboksa 8001 Dep, 0030 Oslo | Telefovdna 22 24 90 90E-poasta: | Ansvarleg redaktør:
Preassadieđáhus, 03.03.2014
Hávdádandivatlávdegotti čielggadeapmi (ođđadárogillii)
Lávdegotti mielas galggašii kremašuvdna nuvttá, ja háliida ahte oapmahaččat eai galgga dárbbašit máksit eanet jos olmmoš hávdáduvvo eará gildii go dan gildii gos son ásai.
Hehtten dihte ahte olbmot meannuduvvojit sierraláhkai, árvala lávdegoddi álkidahttit njuolggadusaid mat gusket hávdeláigoheapmái.
-Mun giittán lávdegotti barggu ovddas.
Mii áigut dárkilit árvvoštallat buot árvalusaid maid lávdegoddi lea ovddidan, cealká kulturministtar Thorhild Widvey.
-Hávdádanvierut earáhuvvet dađistaga.
Danne lea dárbu árvvoštallat leat go lágat ja njuolggadusat doarvái bures heivehuvvon servodaga ovdáneapmái, dadjá Widvey.
Hávdádandivatlávdegoddi nammaduvvui borgemánu 12.b.2012 Stoltenberg II-ráđđehusa bokte.
Lávdegotti mandáhta lea leamaš geahčadit hávdemeanuid guoskevaš rievttálaš ja ekonomalaš áššiid.
Hávdádandivatlávdegotti čielggadeapmi galgá dál sáddejuvvot gulaskuddamii.
Lávdegoddi lea čađahan servodatekonomalaš golloguorahallama mas sihke gistohávdádanmeanut ja ruhkkohávdádanmeanut leat čielggaduvvon.
Lávdegoddi lea earret eará háhkan dieđuid eará davviriikkain, árvvoštallan stivrendieđuid dárbbuid ja statistihkaid, ja árvalan arvat olu njuolggadusrievdadusaid.
Váldoárvalusat:
Lávdegottis leat leamaš:
Fylhkenålma Erling Lae juvlememaaksoemoenehtsen salkehtimmiem deelli kultuvreministere Thorhild Widveyse daan biejjien.
Salkehtimmesne moenehtse raereste jienebh maaksoeh hiejhtedh mejtie lïhke fuelhkie tjuara maeksedh juvlemen sjïekenisnie.
Juvlememaaksoemoenehtsen salkehtimmie (orrenöörjen)
Moenehtse sæjhta kremasjovne edtja namhtah årrodh, jïh sæjhta lïhke fuelhkie ij edtjh vielie maeksedh dastegh åemiealmetje edtja juvlelgidh aktene jeatjah tjïeltesne goh desnie gusnie årroeji.
Juktie joekehts gïetedimmiem slyöhpedh dle moenehtse aelhkiehtimmieh njoelkedassine raereste leejjemen bïjre kroepteste.
- Manne barkoen åvteste gijhtem maam moenehtse dorjeme.
Mijjieh sïjhtebe aktem veele vuarjasjimmiem darjodh dejstie ovmessie raeriestimmijste mejtie moenehtse lea buakteme, kultuvreministere Thorhild Widvey jeahta.
- Juvlemen aerpievuekieh leah iktesth evtiedimmesne.
Dan åvteste daerpies sjïdteme vuarjasjidh mejtie dah njoelkedassh leah nuekies hijven evtiedimmievæhtide sjïehtedamme, Widvey jeahta.
Juvlememaaksoemoenehtse nammoehtamme sjïdti mïetsken 10.b.
2012 Stoltenberg II-reerenasseste.
Moenehtsen mandaate lea orreme dejtie rïekteles jïh ekonomeles gyhtjelasside vuartasjidh juvlemen bïjre.
Daelie Juvlememaaksoemoenehtsen salkehtimmie edtja govlehtæmman..
Moenehtse lea siebriedahke-ekonomeles maaksoeryöknedimmiem tjïrrehtamme mij dovne gæstoejuvlemem jïh kravhkajuvlemem vuartesje.
Moenehtse lea gaskem jeatjah daajroem veedtjeme jeatjah noerhtelaantijste, vuarjasjamme mejtie daerpies stuvremebïevnesigujmie jïh statistihkine, jïh gellie raeriestimmieh buakteme njoelkedassejarkelimmide.
Fylkkamánne Erling Lae buvtij uddni hávddádimnammadusá tjielggidusáv kulturminisstarij Thorhild Widvet.
Tjielggidusán oajvvat nammadus gádodit moadda divudijt majt báhttse vierttiji mákset hávddádime aktijvuodan.
Hávddádimannadusá diedádus (ådådárogiellaj)
Nammadus sihtá kremasjåvnnå galggá liehket navku, ja aj sihti báhttse e galgga vierttit ienebuv mákset jus ieritvuolgge galggá hávddáduvvat ietjá suohkanin gå danna gånnå åroj.
Vaj e galga ássjijt tjuolldet de nammadus oajvvat ráhpo fiesstima njuolgadusájt giehpedit.
- Gijtáv nammadusá bargo åvdås.
Sihtap snivva árvustallat dajt oajvvadusájt majt nammadus le åvddånbuktám, javllá máhttominisstar Thorhild Widvey.
- Hávddádimdábe agev rievddi.
Dan diehti le dárbbo árvustallat jus njuolgadusá li hiebadahtedum udnásj åvddånahttemav sebrudagán, javllá Widvey.
Hávddádimnammadus nammaduváj bårggemáno 10. b.
2012 Stoltenberg II-ráddidusás.
Nammadusá barggo le læhkám guoradallat riektálasj ja ekonomalasj gatjálvisájt hávddádime aktijvuodan.
Hávddádimnammadusá tjielggidusá galggá dálla guládallamij.
Nammadus le tjadádum sebrudakekonomalasj gållomerustallamav mij gehtjaj gisstohávddádimev ja urnehávddádimev.
Nammadus le diedov viedtjam daj ietjá nuorttarijkajs, árvustallam dárbov stivrrimdiedos ja statistihkas, ja le åvddånbuktám moadda oajvvadusájt njuolgadusrievddamij.
Ájnnasamos oajvvadusá li:
Nammadusán li:
Preassadieđáhus, 23.11.2012
Kriposa oajvve, Odd Reidar Humlegård (51) uddni stáhtadáden nammaduváj politidirektørran gudá jahkásasj gávddavirggáj.
- Mån ávos nammadav Odd Reidar Humlegårdav ådå politidirektørran.
Sujna le gåbdes politifágalasj duogásj ja nanos njunnjusjhárjjánibme.
Mij lip jur álgadam politianalysav åvddånahtátjit Vuona politijav.
Humlegård galggá jådedit Politidirektoráhtav geldulasj ájgen, javllá justijssa- ja gárvedimminisstar Grete Faremo.
Humlegård le båddåsattjat læhkám politidirektørra Bårggemáno 24. biejves dá jage.
Sån bådij virges Kriposa oajvven, gånnå lij læhkám javllamános jagen 2009.
Dan åvddåla lej vuodjelimpolitija oajvve jages 2003.
Sån álgij politijan jagen 1984, ja le duola dagu barggam Telemark ja Oslo politiguovlojn, ja læhkám viehkke sysselmánne Svalbardan.
Humlegård sjattaj jagen 1992 cand.
jur.
ja sån le tjadádam befalskåvlåv ja politiskåvlåv.
Gålmåjahkásasj masterprográmma maŋŋela jådedimen tjadádij sån jagen 1999 Master of Management Handelshøyskolen BIan.
Kriposen åvtehke, Odd Reidar Humlegård (51) pollisedirektöörine nammoehtamme sjïdti daan biejjien, akten boelhkese mij govhte jaepieh vaasa.
- Manne geerjene ihke maahtam Odd Reidar Humlegårdem orre pollisedirektöörine nammoehtidh.
Dan lea gamte pollisefaageles våarome jïh nænnoes dååjrehtimmie goh åvtehke.
Mijjieh aadtjen aktine polliseanalysine nïerhkeme juktie nöörjen pollisem vijriesåbpoe evtiedidh.
Humlegård sæjhta Pollisedirektovraatem stuvredh akten murreds tïjjen, justise- jïh gaerviesvoeteministere Grete Faremo jeahta.
Humlegård lea annjebodts pollisedirektöörine orreme mænngan mietsken 24.b.
daan jaepien.
Aarebi lij Kriposen åvtehke, gusnie orreme mænngan goeven 2009.
Dan åvtelen lij Utrykningspollisen åvtehke 2003 raejeste.
Dïhte sov barkoem pollisesne eelki 1984, jïh gaskem jeatjah Telemarkesne jïh Oslon pollise-dajvesne barkeme, jïh sysselålman sæjjasadtjine orreme Svalbardesne.
Humlegård cand.jur, sjïdti jaepien 1992, jïh dovne befalskuvlem jïh polliseskuvlem tjïrrehtamme.
Akten golmenjaepien maastereprogrammen mænngan stuvremisnie, dle Master of Management veelti Åesiestimmiejolleskuvlesne BI.
Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeanta, Gullhaug Torg 4A, Poastaboksa 8005 Dep, 0030 Oslo | Telefovdna 22 24 90 90 | Org.nr.
E-poasta: | Webdoaimmaheaddji: Guttorm Aanes | Váldodoaimmaheaddji: Gunnar A. Johansen
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Áigeguovdil / Sártnit ja artihkkalat / Julevsáme æjgát- ja giellakonferánssa.
Sárdni/artihkal
Ovddeš stáhtačálli Raimo Valle
PowerPoint (julevsáme)
Davvisámegillii
Maŋemus jagij sámepolitihkalasj åvddånibme le dán stuorradiggediedádusá bargo vuodo.
Soria-Moria-sárnnom aktan rijkajgasskasasj sjiehtadusá vælggogisvuodaj, nasjåvnålasj lága ja dåjmalasj aktisasjbarggo Sámedikkijn le ráddidusá vuodo sáme kultuvrav Vuonan bisodit ja åvddånit.
Diedádus le ájnnasamos sámepolitihkalasj dokumænnta dán ráddidusás.
Sáme berustime li guoskaduvvam vargga juohkka sebrudaksuorgen.
Danen gåvvit stuorradiggediedádus vijddát udnásj sámepolitihkav.
Sámedikke mærrádusá, rapporta ja vuojno li læhkám ájnnasa valla gæhttjalam lip aj vuojnojt ja ájálvisájt tjoahkkit organisasjåvnåjs, institusjåvnåjs, skåvlåjs, suohkanijs ja priváhta ulmutjijs.
Stuorradiggediedádusá tjoahkkájgæsos le julevsámegiellaj aj jårggåluvvam.
Ráddidus sihtá vuorodit sáme addnij aktijvuohta almulasj orgánaj.
Dát le ájnas danen gå ássje le ájnegis sáme varresvuohta ja riektásihkarvuohta.
Guoradallama vuosedi sáme giellamáhtudahka almulasj orgánajn vádnun.
Ælla galles gudi sámegielav låhki alep dásen, ja gássjel le gávnnat ulmutjijt sámegiela máhtudagáj priváhta ja almulasj suorggáj.
Sierraláhkáj alvos le dát varresvuodasuorgen danen gå dåppe soajtti boastogiehtadallama dáhpáduvvat gå varresvuodabargge e gielav buvte.
Máhtudagá sáme ássjij birra ietjas suorge jali dåjma sisbielen le ækton buorre ja sæmmiárvvusasj almulasj dievnastusfálaldagájda sáme álmmugij.
Ráddidus sihtá ienep berustimev sáme vuojnojs ja ássjijs stáhtalasj dåjmajn.
Buojkulvissan le Barggo- ja álkkádusháldadus juollodimgirjen jagen 2008 bagáduvvam etáhta bargon sáme addnij hárráj.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta sihtá návti gæhttjalit gåktu buoremus láhkáj máhttá bærrájgæhttjat stáhtalasj etáhta sáme vuojnov vuorodi gå ietjaska dåjmav plániji ja praktihkalasj dåjmaj hábbmidime, ja de návti joarkket ietjá etáhtajda.
Oajvvaduvvá aj Sáme allaskåvllå luluj ájn vil ienep dåjmalattjat barggat máhtudaklåpptima hárráj almulasj suorgen.
Ráddidus galggá aj aktan Sámedikkijn árvustallat gåktu sáme álmmuga dålkkumdievnastus máhttá buorebun sjaddat.Mærrádusá ja politihkka suohkana ja fylkkasuohkana dásen le viehka ájnas makta sáme giella, kultuvrra, æládusá ja sebrudakiellem åvddånahteduvvá buorre láhkáj.
Suohkana li ájnnasamos álkkádusbuvtadiddje ja ráddidus berus avtaárvvusasj álkkádusfálaldagás sáme álmmuga hárráj gånnå gielalasj ja kultuvralasj dárbo ålliduvvi.
Dát guosská ierit ietján mánájsuodjalussaj, mánájgárddefálaldahkaj, vuodoåhpadussaj, varresvuoda- ja sosialdievnastusájda, vuorrasijsujttuj ja kultursuorgen.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta ájggu gåhttjot KS:av ja Sámedikkev lagáp aktisasjbargguj suohkanij sáme ássjij bargo gáktuj.
Duodden galggá fylkkamánne roalla suohkanij gáktuj sáme ássjijn árvustaláduvvat.
Maŋemus jagijn li moadda dåjma jåhtuj biejaduvvam moatten suorgen sáme gielav nannitjit ja åvddånahtátjit.
Sæmmi båttå vuosedi diedádusá birrusij 2300 oahppe vuodoskåvlån ja birrusij 500 oahppe joarkkaskåvlån sámegielav låhki.
Vuojnunagá li dá unna lågo jus buohtastahttá man galles sámegielaga gávnnuji.
Jáhkedahtte sámegielagijs gáhtu ienebuv gå ådå båhti.
Danen hæhttup ulmmelattjat barggát sámegielajn gånnå gæhttjá udnásj sámegiela bargo ållesvuodav.
Ráddidus le aktan Sámedikkijn sámegiela doajmmaplánajn barggám.Doajmmapládna galggá gárves tjavtjan 2008.
Bargadahttijn galggap gæhttjalit iejvvit sáme giellabirrasijt ja suohkanijt, fylkkasuohkanijt ja fylkkamánnijt sáme giellaháldadusguovlon váj viehkev oadtjop doajmmaplána bargguj.
Dán doajmmaplána oajvveulme galggi årrot:Lasedit sámegiela addnij lågovLasedit almulasj fálaldagáv sámegiellaj sáme addnijdaSámegielav tjalmostahttet almulasj aktijvuodajnÁjggomus le aj doajmmapládna galggá gåvvidit suorgijt gånnå le dárbbo dutkat ja máhtudagáv låpptit sámegiela birra.
Sámegielak avijsa li ájnnasa gå galggá sámegielajt bisodit ja åvddånahttet.
Sæmmi båttå li dárogielak avijsa ájnnasa sidjij gudi e sáme tjállegielav buvte.
Juollodibme sáme avijsajda le lasedum 5 millijåvnå kråvnåj gitta 18,9 mill kråvnnåj jagen 2008.
Ráddidus ájggu ájn vil ienep rudá juollodit stáhtabudsjehtan 2009 jahkáj.
Ådå njuolgadusá sáme avijsaj dårja birra mierredi oasse mij galggá julev- ja oarjjelsámegielak avijssabielijda aneduvvat laseduvvá 1 prosentas gitta 4 prosentajda.Ráddidussaj le ájnas ulmme lasedit sámegiela anov almulasj aktijvuodajn.
Sámegielav galggá bessat adnet juohkka sajen sebrudagán.
Stuoráp oasse almulasj diedos hæhttu almoduvvat sámegiellaj aj.
Váj ásadusá galggi ienebuv sámegielav adnet galggi departementa dáv sierraláhkáj nammadit juollodimgirjijn dajda stáhtalasj ásadusájda masi dát goasská.
Hásstalus le gå normerimbarggo nuolet manná, sierraláhkáj gå lágajt galggá jårggålit.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta galggá árvustallat gåktu buoremusát máhttá bærrájgåhtset sámegielav láhkajårggålimijn ja ietjá almulasj jårggålimijn.
Divtasvuona suohkan oassen sjattaj sáme giellaháldadimguovlos ådåjakmáno 1. biejve rájes jagen 2006.
Dát le ájnas sáme gielav ja kultuvrav nannitjit guovlon.Guovtegielak háldadibme gájbbet sámegiela åhpadus hæhttu nanniduvvat ja sæmmi aj sáme åhpadusá rekrutterim.Almulasj háldadusán le ájnas máhtudagáj sáme kultuvra birra.
Diehtep Divtasvuona suohkan le álgadam åhpadusfálaldagáv sáme kultuvrramáhtudagán sierralágásj dættojn julevsáme guovlon barggijda suohkanin.AID galggá sámelágav jårggålahttját oarjjelsámegiellaj ja julevsámegiellaj.
Terminologijaåvddånibme le ájnas jus almulasj suorgge galggá nahkat vaddet buorre fálaldagáv sáme addnijda.
Diehtep Divtasvuona suohkan jagen 2002 álgij varresvuodatærmmaprosjevtajn julevsámegiellaj.
Dán prosjevta båhtusa galggi årrot ságastallamgirjásj, julevsáme varresvuoda terma, medisijna báhkogirjje dárogiellaj ja julevsámegiellaj, aktan kurssamateriála dárogielak varresvuoda- ja huksobarggijda gånnå l julevsáme ságastallama vuodon.
Divtasvuona suohkan aktisattjat barggá Jielleváre suohkanijn Svierigin prosjevtan.
Prosjækta le Sámedikkes ja Varresvuoda- ja sosialdirektoráhtas ruhtadum.
Máhttodepartemennta (KD) galggá guoradallat makta oahppe e oattjo dav åhpadusfálaldagáv sámegielan masi siján le riektá, ja gåktu dáv de máhttá buoredit.KD galggá guoradallat gåktu sáme vuodoskåvllåoahppe, aj sáme guovloj ålggolin, vásedi ietjas oahppamdilev.
KD ájggu árvustallat jus dåhkki dilev láhtjet váj sij gudi sihti sámegiela åhpadusáv máhtti dav oadtjot duola dago guhkásåhpadime baktu.KD galggá åhtsåt diedojt sámeåhpadusá dárbo birra ållessjattugij gaskan, ja galles dálla oadtju åhpadusáv.Jagen 2008 dagáduvvá sáme guhkásåhpadime pládna.
Fálaldagá galggi ienep muodugattja sjaddat ja ållesvuohta galggá buorebun sjaddat, ja sihke skåvllåæjgáda ja fáladiddje skåvlå galggi vuoroduvvat.KD galggá aktan AID ja Sámedikkijn álgadit prosjevtav sáme ieddnegiellaanalfabetisma birra.
Prosjækta galggá ierit ietján guoradallat galles dákkir fálaldagáv sihti.
Ráddidus ájggu joarkket skåvllåaktisasjbargov rijkkarájáj rastá sáme guovlojn.KD galggá 2008 gidá, såbadit Sámedikkijn ja nammadit barggojuohkusav mij galggá sáme oahpponævo plánav dahkat vuodoåhpadusá hárráj.
Juogos galggá árvustallat dåhkki gus ienep oahpponævojt jårggålit ja hiebadit Máhttolåpptim-Sáme sisadnuj.
Juogos galggá aj gæhttjalit fáhkabirrasijt måvtåstuhttet ienep sáme oahpponævojt buvtadit.
Galggi aj Sámedikke strategalasj oahpponævvoplánav tjadádit.
Departemennta galggá aktan Sámedikkijn lagábuv gæhttjat gåktu oahpponævoj doarjjaårnik le doajmmam, ja gåktu dav máhttá buoredit.
Departemennta galggá guoradallat makkir sáme oahpponævo gávnnuji, juogu de prienntidum jali digitála.
Sierra næhttabájkke sáme oahpponævojda galggá ásaduvvat utdanning.no næhttabájken.
St.died.
28 Sámepolitihkka: Giellabarggo le viehka ájnas mánájgárdijda, ja sáme mánájda le buorre giellamåvtåstuhttem mij árrat álggá ájnas jus galggá sámegielav åvddånahttet ja bisodit.
Sierraláhkáj le ájnas julev- ja oarjjelsámeguovlojt vuorodit danen gå dåppe le gielan rasjes dille.
Ájn le åbbå stuorra hásstalus gávnnat mánájgárddebarggijt sámegiela máhtudagáj.
Mij pedagogalasj barggijda guosská, le sáme mánájgárdijn guovtegerdak hásstalus: Åbbålattjat le gássjelis åvddåskåvllååhpadiddjijt åttjudit ja sierraláhkáj sámegiela máhtudagáv.
Sæmmi båttå le ájnas bisodit barggijt gudi juo mánájgárden barggi.
Sierralágásj dárbbo le sámegielak barggijda oarjjel- ja julevsáme guovlon.
Sæmmi le dille aj moatten suohkanin Sis-Finmárko ålggolin.
Sámedikken le juo 2002 rájes årrum sierra stipænndaårnik åvddåskåvllååhpadiddjijda ja åhpadiddjijda, duola dagu oahpponævvopedagogihkan ja gielan.
Ierit ietján le stipennda vatteduvvam åvddåskåvllååhpadiddjijda gudi li julevsámegielav låhkåm.
Hásstalus le ælla vuojga åhttse ja dåssju muhtem gallegattja sijás ållidi juollodimævtojt.Prosjevta diedádus sisadná duola dagu skåvllå- ja åhpadusgatjálvisájt, sijdda ja fámillja, asstoájgge, media, oassálasstem ja mierredibme ja almasjrievtesvuoda.
Mánájoahttse le nuorttasáme guovlov vuorodam gå li sáme nuorajt ságájdahttám.
Mánájoahttse gal dættot diedádusán ahte sij diehti da hásstalusá ma li nuorttasáme mánájn li ájn tjielggasabbo oarjjel- ja julevsáme mánájn.
Danen galggá prosjekta joarkeduvvat gájka sáme mánájda, ij dåssju nuorttasámijda.
Gå galggá julevsámegielav nannit ja åvddånahttet de julevsámegielaga ietja hæhttuji ienemusát dahkat.
Árran mánájgárdenis ja julevsáme åhpadime baktu le læhkám ájnas gå julevsámegiella guovlon le nannidum.
Ájluovta skåvlå barggo aktan ietjá skåvlåj julevsáme guovlon ja Divtasvuona suohkanijn le ájnas vuodo julevsáme giela boahtteájggáj.
Duodden li ájnegis ulmutja gudi li barggam julevsáme bájkátjav Måskev bisodit ja åvddånahttet ájnas bargov dahkam váj ielle julevsáme giellabirás le suodjaluvvam.Julevsáme giellaåhpadus le ájnnasamos dåjmaj gaskan jus galggá gielav bisodit ja åvddånahttet.
Danen lev ávon gå Divtasvuona suohkan ja Sámedigge dálla li sjiehtadallamin julevsáme oahpponævoj åvddånahttema birra.
Ja buorre le aj gå Fylkkamánne Nordlándan le oadtjum åvdåsvásstádusáv julevsáme åhpadusás.Sámegiela doajmmaplánan sihtá ráddidus aj julevsáme gielav nannit.
Sámedigge, guoskavasj suohkana ja fylkkasuohkana ja iehtjáda gåhtjoduvvi dán bargguj oassálasstet.Ráddidus le 2004 rájes ruhtadam nuortta- ja julevsámegiela duollatjállemprográmmav.
Vuostasj vattos bådij javllamánon jagen 2007.
AID le juollodam 1 mll.
Kråvnå dási jahkáj 2008.
Ålles duollatjállemprográmma nuortta- ja julevsámegiellaj ålliduvvá 2008-2010.
2008 rájes lip aj oarjjelsámegiela duollatjállemprográmmajn barggám.AID galggá bærrájgæhttjam ahte gávnnuji oarjjel- ja julevsámegiela tevsta regjeringen.no næhttabájken.Máhttolåpptima oahppoplána gávnnuji nuorttasámegiellaj ja julevsámegiellaj ja jårggåluvvi dálla julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Juolludeamit sámi ulbmiliidda
Ráđđehus árvala juolludit oktiibuot 843 miljovnna kruvnnu sámi ulbmiliidda 2012.
Dat lea sullii 17 miljovnna kruvnno eanet go diibmá.
Jagi 2012 Sámediggi hálddaša 371 miljovnna kruvnno, maid sierra departemeanttat juolludit, ja dat lea sullii 11 miljovnna kruvnno eanet go 2011.
- Ráđđehus lea maŋimuš golbma jagi juolludan oktiibuot 23 miljovnna kruvnno eanet sámegiela ovddideapmái Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta bušeahtas.
Sámediggái leat juolludan 12 miljovnna kruvnno eanet 2008 rájes, go das lea mávssolaš rolla sámegielaid nannemis.
Mun lean duhtavaš, go Sámediggái sirdet vel 1 miljovnna kruvnno 2012, stáhtaráđđi Rigmor Aasrud dadjala.
Ráđđehus lea 2012 bušeahttaárvalusastis evttohan juolludit 5,246 miljovnna kruvnno Divvun-prošektii, 1 miljovnna kruvnno Sámediggái sámi nuoraid diehtojuohkimii ja sámegielaid nannemii ja 9,446 miljovnna kruvnno sámegielaid nannema doarjjaortnegii.
Divvun-prošeavttas leat earret eará ovddidan stávvaljuohkin- ja riektačállinreaiddu davvi-, julev- ja máttasámegillii ja digitála pedagogalaš reaidduid.
Ođđaáigásaš giellateknologiija dárbbašuvvo, vai sámegielat ceavzzášedje geavahangiellan dálá servodagas.
2012 lea vuosttaš jahki, go Tromssa universitehta doaimmaha Divvun-prošeavtta ollásit.
Jahkái 2012 árvalit juolludit 233,650 miljovnna kruvnno Sámediggái Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta bušeahtas.
Dan lassin lea geavahanláhkai vuoitu, mii juohke jagi čoaggana sámeálbmotfoanddas.
Kulturdepartemeantta bušeahtas árvalit juolludit 70,4 miljovnna kruvnno Sámediggái 2012 kulturdoaimmaide.
Dat lea 3 miljovnna eanet go 2011.
Sámediggái juolluduvvo de kulturdoaimmaide badjel 38 miljovnna eanet go 2005.
Leat maid árvalan doarjut sámi áviissaid 23,4 miljovnnain kruvnnuin.
Doarjaga juolludit sámi áviissaid buvttadeapmái ja julevsámi ja máttasámi áviisasiidduid buvttadeapmái.
Sámi áviissaid doarjja lea lassánan badjel 10 miljovnna kruvnno 2005 rájes.
Reerenasse raereste ållesth 843 millijovnh kråvnah dåarjodh saemien aamhtesidie jaepien 2012, akte lissiehtasse ovrehte 17 millijovnh kråvnine.
Jaepien 2012 dle Saemiedigkie sæjhta dåarjoeh reeredh ovmessie departementijste ovrehte 371 millijovnh kråvnine, akte lissiehtasse medtie 11 millijovnh kråvnine jaepien 2011 raejeste.
- Reerenasse lea dej minngemes golme jaepiej aktem lissiehtassem hokseme ållesth 23 millijovnh kråvnine saemien gïelide Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemen budsjedten bijjelen.
Dehtie lissiehtasseste Saemiedægkan mænngan 2008, dle 12 millijovnh kråvnah buerkiestamme dejnie Saemiedigkien vihkeles råålline juktie saemien gïeligujmie barkedh.
Manne madtjeles ihke Saemiedigkie 1 milljovnh kråvnah vielie åådtje jaepien 2012, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta.
Reerenasse lea sov budsjedteraeriestimmesne jaapan 2012, aktem dåarjoem raeriestamme 5,246 millijovnh kråvnine Divvun-prosjektese, 1 millijovnh kråvnah Saemiedigkien barkose juktie saemien noerh bievnedh jïh saemien gïeligujmie barkedh, jïh 9,446 millijovnh kråvnah dan dåarjoeøørnegasse juktie saemien gïelh nænnoestidh.
Divvun gaskem jeatjah staavadimmiegïehtjedimmiem jïh staeriedimmieprogrammem evtiedamme noerhte-, julev-jïh åarjelsaemien, jïh digitaale pedagogijen dïrregh.
Daaj baaletje gïeleteknologije akte krieveme jis saemien gïelh edtjieh maehtedh åtnoegïeline jieledh guhkiebasse daan beajjetje siebriedahkesne.
Jaepien 2012 dïhte voestes jaepie gosse ellies tijjen Divvunine barka Romsen Universiteetesne.
Jaapan 2012 dle raereste 233,650 millijovnh kråvnah dåarjojne Saemiedægkan, Orrestehteme-, reereme- jih gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen.
Lissine dïhte fierhten jaepien dïeneste båata Saemiealmetji foenteste.
Kultuvredepartementen budsjedten bijjelen dle raereste 70,4 millijovnh kråvnah Saemiedægkan dåarjodh, mah edtjieh kultuvreaamhtesidie årrodh jaepien 2012, akte lissiehtasse 3 millijovnh kråvnine jaepien 2011 raejeste.
Dïhte dåarjoe Saemiedægkan mij edtja kultuvreaamhtesidie årrodh lea læssanamme bijjelen 38 millijovnh kråvnajgujmie mænngan 2005.
Aaj raeriestamme aktem dåarjoem saemien plaeride 23,4 millijovnh kråvnine.
Dåarjoe dorjemassese saemien plaeride jåhta, jïh dorjemassese julevsaemien jïh åarjelsaemien plaeriesæjrojde.
Mænngan 2005 dle dïhte dåarjoe saemien plaeride læssanamme bijjelen 10 millijovnh kråvnajgujmie.
Sáme dåjmaj juollodibme jahkáj 2012 le tjoahkkáj 843 millijåvnå, 17 millijåvnå lassánibme.
Jagen 2012 háldat Sámedigge 371 millijåvnå moatte departementaj juollodimij baktu, sulle 11 millijåvnå lassánibme jages 2011.
- Ráddidus le gålmmå maŋemus jagijt lasedam sámegiela doarjjagav 23 millijåvnåj Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta baktu.
Sámedikke juollodimij lasedibme 2008 rájes li 12 millijåvnå boahtám Sámedikke ájnas rolla diehti sámegielaj åvddånime bargon.
Duodalasj lev gå Sámedigge oadtju duodde millijåvnåv 2012 jahkáj, javllá stáhttaráde Rigmor Aasrud.
Ráddidus le 2012 budsjehttaoajvvádusánis oajvvadam 5,246 millijåvnå kråvnå juollodimev Divvun-prosjektaj, 1 millijåvnnå kråvnå Sámedikke bargguj sáme nuoraj diehtojuohkemij ja sámegielaj bargguj ja 9,446 millijåvnå kråvnå doarjjaårnigij mij galggá sámegielav nannit.
Divvun le ierit ietján åvddånahttám duollatjállemdárkastusáv ja korrektuvrraprográmmav nuortta- julev- ja oarjjelsámegiellaj ja digitála pedagogalasj vædtsagijt.
Ådåájggásasj giellateknologija le ækton jus sámegiella galggá adnogiellan bissot udnásj sebrudagán.
2012 jahke le vuostasj jahke gå Divvun le ålles dåjman Tråmså universitehtan.
2012 jahkáj oajvvaduvvá 233,650 millijåvnå kråvnå Sámediggáj Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta baktu.
Duodden boahtá jahkásasj buvtadus Sámeálmmuga fåndas.
Kultuvrradepartementa budsjehta badjel oajvvaduvvá juollodit 70,4 millijåvnå kråvnå Sámediggáj kultuvrradåjmajda 2012 jahkáj, 3 millijåvnå kråvnå lasedibme 2011 rájes.
Sámedikke kultuvrradåjmaj juollodibme le navti laseduvvam badjel 38 millijåvnåj 2005 rájes.
Oajvvaduvvam le aj 23,4 millijåvnå doarjjan sáme avijsajda.
Doarjja galggá sáme avijsaj buvtadibmáj ja avijssabielij buvtadibmáj julev- ja oarjjelsámegiellaj.
2005 rájes le doarjja sáme avijsajda lasedum badjel 10 millijåvnå kråvnåj.
Suodjalimminisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen manná Kabulis ådåsmuhtedum gåvåj suv 11. guossidimes Afghanistanan.
Sunji le læhkám geldulasjvuohta gæhttjat åvddånahttemav dat rájes gå lij danna gålmmå jage dát rájes.
Guossidimen iejvvijga såj suodjalimåjvijn Harald Sunde afghanalasj ja vuona fuovav, sáhkadijga moadda oajvemus politihkkárij, nissunparlamentáralattja ja ISAFa oajvemusájt.
- Muv oajvvegåvvå le ássje doajmmi buorebujt ja ulmutja li ienep måvtuga, javllá Strøm-Erichsen.
- Valla sæmmi båttå gå guláv buorre subttsasijt, de aj oattjov vuojnnet li vilá hásstalusá.
Suodjalimoajvve dættot sån vállji duosstot dajt mielludahtte signálajt ma båhti, valla dádjat vilá ållu vájllu åvddål lánnda le stuoves.
Iejvvijga CRUavAkta dajs buorre subttsasijs le Kabula sierrabulkkejuogos, Crisis Response Unit (CRU), gejda vuona tjiehppesoldáhta rádijt vaddi.
Juohkusa ådå oajvve, major Khoshhal Sadat rámmpot vuona ratjástimev ja subtsastij vuonarijkaga ålov barggi aktan afghanalasj guojmmebarggij.
Sadat dættot fuova máhtudagáv, dåbmarisvuodav ja dádjadusáv afghanalasj dilijs.
Dá åhpaduvvi vuona tjiehppefuovajs.
- Sadat tjielggasit javlaj vuona ratjástibme vaddá ålov CRUa máhtukvuohtaj buorebuv Kabula oaggásvuodav bisodit, javllá suodjalimminisstar.
- Vuona tjiehppefuova galggi vuostatjin liehket jagev 2013.
ISAFa ålles dárbbo jahkáj 2014 ij le tjielggidum.
De vierttip árvustallat jus soajttá guhkedimev gå le muddo, javllá Strøm-Erichsen.
Nissuna guovdátjinSuodjalimminisstarin lij buorre tjåhkanibme guokta parlamentáralattjaj, Shukria Barakzai ja Najia Zewari, aktan nissunåvdåstiddjijn Hasina Sagi.
- Sijá histåvrå ja åtsådallama vájkkudi muv ja li ájnnasa, javllá Strøm-Erichsen.
Nissunij roalla Afghanistanan viertti vilá guovdátjin liehket.
Dá nissuna e hiejte, juska ienep næjtso skåvlåv vádtsi, binnep máná jábmi bajássjaddamin buorep varresvuodafálaldagá diehti, binnep iedne jábmi riegádahttemijn, ja nissunij riektá li åvddånahteduvvam dan diehti.
Sij subtsasti vilá ållo viertti dagáduvvat vaj nissuna divna dásijn galggi muossádit rievddadimev, ja mån doarjodav sijá ratjástimev rievddadimev åttjudittjat, javllá suodjalimminisstar.
Politihkalasj signálaSuodjaliminisstar iejvvij moadda politihkkárijt, duola dagu suodjalimminisstarav Bismullah Khan Mohammadiav ja sadjásasj sisrijkaminisstarav.
Sån ådåsmahteduváj ásadimijn afghanalasj oaggásfuovas ja afghanalasj politijajn, ja makkir hásstalusá ma li vilá.
- Oadtjuv aj signálajt jus máhtti liehket gárvvása ålles åvdåsvásstádusáv váldátjit Afghanistanan jage 2014 maŋŋela.
Muv dádjadus le dát le juoga majt afghanalattja ålov sávvi, valla sihti aj viehkev åhpadimijn ja rádevaddemijn åvddålijguovlluj, javllá suodjalimminisstar.
ISAFa oajvvekontåvrån Kabulan, iejvvijga suodjalimminisstar ja suodjalimoajvve oajvemusájt, åvdåstuvvam Nato SCRas, Maurits Jochems ja DCOMISAF generálajn Nick P. Carter.
Oattjojga árvustallamav oaggásvuoda dile birra Afghanistanan, ja aj transisjonsprosessas mij le jådon 2014 maŋegæhtjáj.
- Tjielggasit Afghanistanan li stuorra hásstalusá.
Dá e galla máhte tjoavdeduvvat dåssju doarrodievnujn aktu, ja afghanalattja vierttiji iesj gávnnat tjoavddusijt afghanalasj gássjelisvuodajda.
Dåssju politihkalasj tjoavdos máhttá ráfev vaddet mij bissu, ja dav tjoavddusav vierttiji afghanalattja iesj gávnnat.
Siján le vilá ållo barggo, javllá Strøm-Erichsen.
Guhkesájggásasj guojmmevuohta- Oadtjum lev buorre dádjadusáv hásstalusájs majt da moadda oassálasste vuojnni Afghanistanan åvddålijguovlluj.
Divna guorrasi ájnnasamos le afghanalasj álmmugav suodjalit, ganugit stuojmmeværmádagájt, åvddånahttet ANSFav vaj galggi máhttet åvdåsvásstádusáv válldet oaggásvuodas, ja aj doarjodit åvddånahttemav afghanalasj institusjåvnåjs.
Jienastibme jagen 2014 sjaddá ájnas mærkkabiejvve Afghanistadnaj, ja vuoset máhttelisvuodav joarkke stuoves sebrudakåvddånahttemij, oaggásvuohtaj ja sosiálalasj åvddånahttemij, javllá sån.
- Vuona bieles le læhkám ájnas dættodit sjaddá vilá nanos viehkke Afghanistanan åvddålijguovlluj.
Mån dættodiv Vuonarijkka sjaddá ekonomalattjat doarjodit desik afghanalasj oaggásvuodafuovajda (ANSF) ja sivijla viehkijn gitta 2017.
Vuonarijkka le guhkesájggásasj guojmme.
Dát buoragit vuosstájváldeduváj, hæjttá suodjalimminisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen.
Suodjalusdepartemeantta, Myntgata 1.
8126 Dep., N-0032 OsloE-poastta:
DoajmmaGájka lågo 1000-kråvnågin
Mærrádus 2012
Rievddam
Oajvvadus 2013
Internasjonalt samisk filmsenter
Kainun institutti - Kvensk institutt
Museene for kystkultur og gjenreisning i Finnmark
Scene Finnmark
Varanger Museum
Verdensarvsenter for bergkunst - Alta Museum
Scene Finnmark oajvvadusá milta 0,5 millijåvnå kråvnå lasedimev - 2 millijåvnnåj 2013 jahkáj.
Várjjat Musea doarjja laseduvvá oajvvadusá milta 1 millijåvnå kråvnåjn váj 2013 doarjja sjaddá 9,1 millijåvnå kråvnå.
Lasedibme galggá ierit ietján mannat tsiekkadussuodjalibmáj ja doajmmaj.
Oajvvaduvvá 0,28 millijåvnå lasedibme Rijkajgasskasasj sáme filmmaguovdátjij (ISF).
ISF:an le nasjonála stáhtus danen gå guovdátja bargo ulmmejuogos le filmmadahkke lándav miehtáj (ja Nuorttarijkan aj).
Doajmma Gájka lågo li 1000-kråvnågin
Festspillene i Nord-Norge (FINN)
Filmcamp
Hålogaland Teater
Midt-Troms Museum
Nordnorsk filmsenter
Nordnorsk Kunstmuseum
Nord-Troms Museum
Perspektivet Museum
Riddu Riddu
Sør-Troms museum
Hålogaland Teatera doarjja lassán oajvvadusá milta 2,1 millijåvnå kråvnåj gitta 45,8 millijåvnå kråvnåjda 2013:n. Lasedimes li 0,7 millijåvnå kråvnå vuodoláhkaávvudallamijda tjanádum.
Riddu Riddu-festiválla oadtju 0,5 millijåvnå kråvnå lasedimev dårjan - tjoahkkáj 2,1 millijåvnå kråvnå 2013:n.
Nord-Troms Museum doarjja le oajvvadum lasedum 0,9 millijåvnå kråvnåj ma ierit ietján galggi mannat jåhtemij ådå kultuvrraviessuj Nuorttarájsan.
Ráđđehus árvala oktiibuot 114,9 miljovnna ruvnno lassáneami lávdedáidda ulbmiliidda.
Jagi 2013 bušeahtaárvalusas lea oppalaš juolludeapmi lávdedáidagii lagabui 1,9 miljárdda ruvnno.
16,1 miljovnna ruvnno oppalaš lassáneapmi galgá adnot nationála teáhteriidda Nationálateáhterii, Norgga Teáhterii ja Nationála lávdái.
7 miljovnna ruvnno sturrosaš lassáneamis Nationálateáhterii de 1,5 miljovnna ruvdno ráddjejuvvo goluide ođđa teáhtervistti čielggadeapmái.
Guovllu- ja riikkaoasseteáhterat ožžot 22,7 miljovnna ruvnno lassáneami.
Juolludeamit Norgga Opera & Balehttii lassánit 48,5 miljovnna ruvnnuin.
25 miljovnna ruvnno leat ráddjejuvvon fitnodaga ekonomiija nannemii.
Eará bistevaš doaimmat ožžot 11,6 miljovnna ruvnno lassáneami.
Dát guoská earret eará:
4,8 miljovnna ruvnno lassáneapmi biire- ja guovlooperaide:
Lávdedáidda ortnegat Norgga kulturráđis oažžu 6,2 miljovnna ruvnno lassáneami.
5 miljovnna dáin ruđaid várrejuvvo dánsii.
Nu lea oppalaš lassáneapmi boahtte jahkái dánsunsuorgái 12 miljovnna ruvnno.
Lassáneapmi galgá earret eará adnot:
Reerenasse aktem tjåenghkies lissiehtimmiem 114,9 millijovnh kråvnine raereste scenetjeahpoeåssjelidie.
Budsjedteraeriestimmesne jaapan 2013 dle tjåenghkies dåarjoe scenetjeahpose mahte 1,9 millijardh kråvnah.
Akte tjåenghkies lissiehtimmie 16,1 millijovnh kråvnine jåhta dejtie nasjovnale teateridie Nationaltheateret, Det Norske Teatret jïh Den Nationale Scene.
1,5 millijovnh kråvnah lissiehtimmeste 7 millijovnh kråvnine Nationaltheaterasse, maaksojde juhtieh mah leah ektiedamme salkehtæmman aktede orre gåeteste.
Regijovne - jïh laantebielieteaterh aktem lissiehtimmiem åadtjoeh 22,7 millijovnh kråvnine.
Dåarjoe Den Norske Opera & Ballett'se læssene 48,5 millijovnh kråvnajgujmie.
25 millijovnh kråvnah leah sjïerelaakan mïerhkeme juktie ekonomijem sïelskesne nænnoestidh.
Jeatjah ihkuve råajvarimmieh aktem lissiehtimmiem åadtjoeh 11,6 millijovnh kråvnine.
Dej gaskem lea:
Akte lissiehtimmie 4,8 millijovnh kråvnine regijovne- jïh dajveopera'se jåhta:
Öörnegh scenetjeahpose Nöörjen kultuvreraeresne aktem lissiehtimmiem åadtjoeh 6,2 millijovnh kråvnine.
5 millijovnh daejstie leah daanhtsose.
Dannasinie dle daate ållesth lissiehtimmie daanhtsose mubpien jaepien 12 millijovnh kråvnah.
Lissiehtimmie gaskem jeatjah jåhta:
Ráddidus oajvvat tjoahkkáj 114,9 millijåvnå kråvnå lasedibmen siednadájddaj.
2013 budsjæhttaoajvvadusán le ålles juollodibme siednadájddaj vargga 1,9 millijárda kråvnå.
Tjoahkkidum lasedibme 16,1 milliåvnå kråvnå manni nasjonála teahterijda Nationaltheatret, Det Norske Teatret ja Den Nationale Scene.
1,5 milliåvnå 7 milliåvnå kråvnåjs Nationaltheatrij galggi mannat gålojda ådå tsiekkadusáv guoradalátjit.
Guovllo- ja rijkkaoasseteahtera oadtju 22,7 millijåvnå ienep.
Ietjá stuoves dåjma oadtju 11,6 millijåvnå duodden.
Dáj gaskan li:
4,8 millijåvnå kråvnå lasedibme guovllo- ja bájkkeoperájda:
Vuona kulturfonda siednadájda årniga oadtju 6,2 millijåvnå kråvnå lassen.5 milliåvnå dájs dánssaj manni.
Navti le ålles lasedibme dánssimij boahtte jage 12 millijåvnå kråvnå.
Lasedibme le duola dagu:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Lihkku beivviin - læhkoeh biejjine - vuorbbe biejvijn!
Preassadieđáhus, 06.02.2012
- Otne, guovvamánu 6.beaivve lea Sámi álbmotbeaivi, ja mun háliidan buot sápmelaččaide sávvat lihku beivviin, cealká stáhtaministtar Jens Stoltenberg.
Miehtá min riikka ja Ruoŧa, Suoma ja Ruošša sápmelaččaid gaskkas ávvuduvvo Sámi álbmotbeaivi iešguđetge láhkai.
Muhto beaivvi eai ávvut šat dušše sápmelaččat, earret eará geavahit olu skuvllat ja mánáidgárddit dán beaivvi oahpásmuvvat sámi kultuvrrain.
Soapmásiin lea sámi kultuvra maiddái fáddán olles dán vahku.
-Dát lea dehálaš beaivi sápmelaččaide, beaivi mii čalmmustahttá sámi oktavuođa ja sámi gullevašvuođa.
Lea somá oaidnit ahte dát beaivi ávvuduvvo iešguđetlágan doaluiguin olu guovlluin miehtá riikka, maiddái guovlluin gos sámivuohta beaivválaččat ii leat nu oidnosis.
Dát lea mielde dahkamin dán beaivvi hui erenoamážin midjiide buohkaide, dadjá sámeministtar Rigmor Aasrud.
Sámi álbmotbeaivi lea čalmmustuvvon daid njealji riikkain gos sápmelaččat orrot jagi 1993 rájes.
Beaivi dohkkehuvvui virggálaš leavgabeaivin Norggas jagi 2004, ja olu almmolaš ásahusat levgejit sihke sámi ja norgga leavggain.
Dán jagi levge ráđđehus sámi leavggain Stáhtaministara kantuvrra olggobealde Akershus latnis.
Beaivi ávvuduvvo maiddái doaluiguin siskkáldasat departemeantasearvevuođas.
- Daan biejjien, goevten 6.b.
lea saemiej åålmegebiejjie, jïh mannne sïjhtem gaajhkh saemieh biejjine læhkoehtidh, staateministere Jens Stoltenberg jeahta.
Abpe laante Saemiej åålmegebiejjiem joekehtslaakan heevehte, jïh aaj saemieh dovne Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaante.
Men daelie eah leah vielie ajve saemieh mah biejjiem heevehtieh, gaskem jeatjah dle gellie skuvlh jïh maanagierth daam biejjiem nåhtadieh juktie saemien kultuvrine åahpenidh.
Naaken dejstie aaj saemien kultuvrem aamhtesinie utnieh abpe våhkoem.
- Daate akte vihkeles biejjie saemide, akte biejjie mij dam saemien ektievoetem våajnoes dorje aaj saemieh gaskemsh.
Manne geerjene vuejnedh daate biejjie gellie såarhts öörnedimmieh åtna gellene lehkesne laantesne, aaj desnie gusnie dïhte saemien ij leah dan våajnoes biejjieladtje.
Daate daam biejjiem vielie sjïere gaajhkesidie dorje, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta.
Saemiej åålmegebiejjiem heevehtamme dejnie njieljie laantine gusnie saemieh årroeh mænngan 1993.
Jaepien 2004 biejjie byögkeles saevegebiejjine sjïdti Nöörjesne, jïh gelline byögkeles gåetine dle saemien saevegem bijjiedieh dejnie nöörjen saeveginie ektine.
Daan jaepien dle reerenasse dam saemien saevegem bijjede Staateministeren kontovren uvte Akershus festningesne.
Departementen ektievoete aaj biejjiem heevehte aktine sisnjelds öörnedimmine.
- Uddni, guovvamáno 6. biejve, le Sámij álmmukbiejvve, ja sávav gájkajda sámijda vuorbbe biejvijn, javllá stáhtaminisstar Jens Stoltenberg.
Sámij álmmukbiejvve ávvudaláduvvá moatte láhkáj ja sámij gaskan Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Valla ælla dåssju sáme gudi biejvev ávvudi, vuojnnep moadda mánájgárde ja skåvlå dáv biejvev adni sáme kultuvrraj dåbdijdit.
Muhtemijn le sáme kultvrra tiebmán ålles vahko.
- Dát le ájnas biejvve sámijda, biejvve gå sáme aktijvuodav ja sáme gullevasjvuodav ávvudallá.
Ávon lev gå vuojnáv moatte láhkáj biejvev ávvudalli lándav miehtáj, aj dakkir bájkijn gånnå sámevuohta ij bæjválattjat vuojnnu.
Navti sjaddá biejvve sierralágásj midjij gájkajda, javllá sámeminisstar Rigmor Aasrud.
Sámij álmmukbiejvev li ávvudallam dajn nieljijn lándajn gånnå sáme årru 1993 rájes.
Biejvve almulasj slávggábiejvven sjattaj Vuonan jagen 2004 ja moadda almulasj tsiekkadusájn sáme slávgájn slávggiji aktan vuona slávgájn.
Dán jage ráddidus sáme slávgájn slávggi Stáhtaminisstara kontåvrån Akershus laddnen.
Departementa aktan aj biejvev ávvudalli sisŋeldis ásadime baktu.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Pressemeldinger / Lihkku beivviin, buot sámit!
- Sámi álbmot beaivi - guovvamánu 6. beaivi - lea dehálaš beaivi sápmelaččaide.
Go beaivi ávvuduvvo nu ollu báikkiin riikkas dagaha ahte sámi kultuvrra eanet boahtá oidnosii almmolašvuođas, dadjá ođđa sámeministtar Rigmor Aasrud.
Maŋŋil golggotmánu ráđđehusmolsuma de ovddasvástádus sámepolitihka ektui sirdojuvvui Bargo- ja searvadahttindepartemeantas ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartementii, mas Rigmor Aasrud lea ovddasvástideaddji stáhtaráđđi.
- Sámi álbmotbeaivvi lea lunddolaš geassit ovdan ráđđehusa sámepolitihka vuolggasaji, namalassii dat ahte sápmelaččain ja dážain lea seamma riekti ovdánahttit gielaset ja kultuvrraset.
Sámegiela doaibmaplána ovddiduvvui diibmá, ja dan čuovvoleapmi jotkojuvvo olles leahtuin, mas earenoamážit áŋgiruššat seailluheames ja ovdánahttimis smávit sámi gielaid, dadjá sámeministtar.
Aasrud lea aitto máhccan maŋŋil mátkkošteami Finnmárkkus.
Mátki oktavuođas gallestalle e.e.
Sámedikki ja moanaid eará sámi ásahusaid.
Jur ovdal sámi álbmotbeaivvi son galledii Oslo sámi mánáidgárddi vásiheames movt sii ávvudit álbmotbeaivvi.
Sámi álbmotbeaivi lea ávvuduvvon Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas 1993 rájes.
Sámi álbmotbeaivi šattai almmolaš levgenbeaivin Norggas jagi 2004's.
- Lihkku beivviin!
- Saemiej åålmegebiejjie - goevten 6.b.
- lea akte vihkeles biejjie saemide.
Juktie veehte stuerebe bielieh laanteste biejjiem heevehtieh, dellie dïhte saemien kultuvre vielies vååjnoes sjædta byøgkelesvoetesne, orre saemieministere Rigmor Aasrud jeahta.
Mænngan reerenassem molsi rihkeden, dellie dam diedtem saemiepolitihkese Barkoe-jïh ektiedimmiedepartementeste sertiestamme Orrestehtemen-, reeremen- jïh gærhkoedepartementese, gusnie Rigmor Aasrud lea reerije staateraerije.
- Saemiej åålmegebiejjien lea iemie reerenassen åssjaldahkh saemiepolitihken bïjre åvtese buektedh, gidtjh saemieh jïh laedtieh seamma reaktam utnieh sijjen gïelem jïh kultuvrem evtiedidh.
Dæjman dle dahkoesoejkesjem saemien gïelide bøøkti, jïh dïhte barkoe dam dåarjelidh sæjhta jåarhkedh, jïh edtja joekoen barkedh dejtie smaave gïelide gorredidh jïh evtiedidh, saemieministere jeahta.
Aasrud aadtjen bååstede båateme aktede fealadimmeste Finnmarhkesne.
Fealadimmesne gaskem jeatjebem Saemiedigkiem jïh jïenebh jeatjah saemien institusjovnh vaaksjoeji.
Saemiej åålmegebiejjien åvtelen saemien maanagiertem Oslosne vaaksjoeji, edtja vuejnedh guktie dah biejjiem heevehtin.
Nøørjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne saemiej åålmegebiejjiem heevehtamme mænngan jaepien 1993.
Nøørjesne biejjie byøgkeles saevegebiejjine sjïdti jaepien 2004.
-Læhkoeh biejjine!
- Sámij álmmukbiejvve - guovvamáno 6. biejvve - le ájnas biejvve sámijda.
Gå biejvve ávvudaláduvvá vijddásappot lándan de sáme kultuvrra almulasjvuodan vuojnnusij låggŋiduvvá, javllá ådå sámeminisstar Rigmor Aasrud.
Gå ådå ráddidus gålgådismánon válljiduváj de jådeduváj sámepolitihka åvdåsvásstádus Barggo- ja sebradahttemdepartementas Ådåstuhttem-, háldadim- ja girkkodepartemenntaj, Rigmor Aasrud vásstediddje stáhttaráden.
- Sámij álmmukbiejve le luondulasj ráddidusá sámepolitihka vuodov åvddån giesset, namálattjat sámijn ja dáttjajn le sæmmi riektá ietjaska gielav ja kultuvrav åvddånahttet.
Sámegiela doajmmapládna dijmmá gárveduváj, ja dán plána barggo ållåsit joarkká, sierraláhkáj galggap vuorodit smáv sámegielajt bisodit ja åvddånahttet, javllá sámeminisstar.
Aasrud le áttjak máhttsam manos Finnmárkon.
Manon duola dagu Sámedikkev ja moadda ietjá sáme ásadusájt guossidij.
Sámij álmmukbiejve åvddåla guossidij sáme mánájgárdev Oslon gehtjatjit gåk dal dåppe biejvev ávvudalli.
Sámij álmmukbiejvve le Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan ávvudaládum 1993 jage rájes.
Jagen 2004 sjattaj biejvve almulasj slávggábiejvven Vuonan.
- Vuorbbe biejvijn!
Digitaliserenprográmmas, mii almmuhuvvui cuoŋománus, ráđđehus dieđihii ahte lea áigumuš garrasit vuoruhit digitaliserema hálddahusas.
Ráđđehusa váldoáigumuš lea digitála vuogi mielde gulahallat ássiiguin ja ealáhusaiguin.
Digitaliserenprográmma áigumušaid vuođul de ráđđehus 2013 stáhtabušeahtas árvala viiddis digitaliserendoaibmabijuid.
- Ráđđehus áigu viidát ja garrasit vuoruhit DGT.
Dál mii čájehat ahte mii čuovvolat digitaliserenprográmma áigumušaid dehálaš DGT-vuoruhemiiguin olles hálddahusas, dadjá ođasmahttinministtar Rigmor Aasrud.
Ráđđehus lea earenoamážit vuoruhan áŋgiruššamiid NAV, politiija- ja justissuorggis ja dearvvašvuođa- ja fuolahussuorggis.
Juolludeamit dagahit máŋggaid ođđa bálvalusaid ássiide.
NAV galgá earret eará ovdánahttit máŋga iešhálddašanbálvalusaid ja ođđa čovdosiid buot stáhtalaš doarjjasurggiin, earret penšuvdnasuorggis gos juo leat álggahuvvon ođđa vierut ja vuogádatčovdosat.
Nationála dearvvašvuođa uskkádagas www.helsenorge.no galget maiddái sajáiduvvon máŋga ja buoret čovdosat maid bakte ieš sáhttá háhkat veahki ja bálvalusaid.
Ráđđehus árvala maiddái juolludemiid dehálaš oktasaščovdosiidda.
Altinn galget stáđásmahttit ja viidáset ovdánahttit.
Das galgá ásahuvvot elektrovnnalaš gulahallan bargoaddin (EDAG).
EDAG galgá dagahit ahte bargoaddi ovddida ovtta raportta virgáibidjama, bálkká ja gessosa birra juohke bargi nammii.
Álkidahttima mielde galget bargoaddit jahkásaččat seastit unnimusat 500 miljovnna ruvnno.
EDAG bakte sáhttet maiddái ássit oažžut sihke rievttes dieđuid NAV doarjagiid birra ja jođáneappot.
Jagi 2013:s áigu ráđđehus maiddái bargat dan badjelii ahte ásahuvvo sihkkaris ja digitála poastakássa.
Digitaliserenprográmmas dieđihii ráđđehus ahte áigumuša mielde buot fitnodagat ja ássit geat eai ovdalgihtii dan leat várašan, oažžugohtet poastta maid hálddahus sádde digitála poastakássii.
Geavaheaddjit galget oažžut dieđu juogo sms dahje šleađgapoastta bakte go sii ožžot poastta digitála poastakássii.
SGD lea aitto ovddidan statistihka mii čájeha ahte stáhta 2011 ollislaš DGT-golut oktiibuot dagahedje 10,8 miljárdda ruvnno.
DGT-suorggi bušeahtaárvalusaid gaskkas leat:
Digitaliseringsprogrammesne, maam bæjhkoehti voerhtjen, dle reerenasse aktem stoerre barkoem bieljeli digitaliseremasse reeremisnie.
Reerenassen ulmie lea digitale govlesadteme edtja åejvienjoelkedassine årrodh gosse årrojh jïh jieleme edtja govlehtalledh.
Digitaliseringsprogrammen mietie dle reerenasse gellie råajvarimmieh raereste digitaliseremasse staatebudsjedtesne 2013.
- Reerenasse soejkesjeminie IKT'em vijrieslaakan jïh nænnoeslaakan dåarjoehtidh.
Daelie vuesiehtibie mijjieh syjhtedasside dåarjedibie digitaliseremeprogrammesne vihkeles IKT-råajvarimmiejgujmie abpe reeremisnie, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Reerenasse lea joekoen prijoriteradamme råajvarimmieh NAV'sne, pollise- jïh justisesuerkesne jïh healsoe- jïh hoksesuerkesne.
Dah beetnehdåarjoeh sijhtieh darjodh guktie gellie orre dïenesjh årroejidie sjidtieh.
NAV edtja gaskem jeatjah jienebh jïjtjegagkestimmiedïenesjh jïh orre vuekieh gaajhkide staateles viehkiesuerkide evtiedidh, bielelen pensjovnesuerkie gusnie joe sjïehtesjamme orre rutijnh jïh öörnegevuekieh.
Dennie nasjovnale healsoeportaalesne www.helsenorge.no jienebh jïh buerebe jïjtjegagkestimmievuekieh edtjieh aaj båetedh.
Jeatjah gaavhtan dle reerenasse beetnehdåarjoeh vihkeles ektievuekide raereste.
Edtja Altinn'em stabiliseradidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh.
Edtja elektrovneles govlehtallemem barkoevedtijinie tseegkedh (EDAG).
EDAG edtja darjodh guktie barkoevedtijh ajve aktem reektehtsem vadta seehtemi bïjre jïh baalhkan jïh uhtjiedimmien bïjre fierhten barkijdie.
Aerviedamme daate aelhkiedimmie sæjhta barkoevedtijidie fïerhten-jaepien spååredimmieh vedtedh unnemes 500 millijovnh kråvnine.
EDAG'ine dle årroejidie jeatjah gaavhtan maehtieh verkebe jïh staeriesåbpoe viehkieh åadtjodh NAV'ste.
2013 dle reerenasse sæjhta lissine aktem jearsoes, digitale påastekaassem tseegkedh.
Digitaliseringsprogrammesne dle reerenasse bieljeli dah soejkesjeminie sïelth jïh årrojh mah eah leah gïrredamme, sijhtieh påastem reeremistie åadtjodh dennie digitale påastekaassesne.
Utnijh edtjieh bieljelimmiem åadtjodh sms'ine jallh e-påastine gosse prievie båata dan digitale påastekaassese.
SBB lea aadtjen statistihkem buakteme mij vuesehte staaten ållesth IKT-maaksoeh lin 10,8 millijardh kråvnah 2011.
Budsjedteraeriestimmiej gaskem IKT-suerkesne:
Digitaliserimprográmman mij vuoratjismánon almoduváj, diededij ráddidus galggin vuorodit háldadusá digitaliserimav.
Ráddidusá ulmme le digitála guládallam galggá oajvvevuohken gå viesádij ja viddnudagáj guládallá.
Digitaliserimprográmma milta oajvvat ráddidus viehka vijdes digitaliserimdåjmajt 2013 stáhtabudsjehtan.
- Ráddidus galggá dal vijdes ja alvos láhkáj IKT:av vuorodit.
Dálla vuosedip tjuovvop digitaliserimprográmma ulmijt ájnas IKT-vuorodimij baktu ålles háldadusán, javllá ådåstuhttemminisstar Rigmor Aasrud.
Sierraláhkáj le ráddidus vuorodam NAV, politija- ja riektásuorgev ja varresvuoda- ja huksosuorgev.
Juollodimijs båhti moadda ådå dievnastusá viesádijda.
Buojkulvissan galggá NAV moadda iesjbierggimdievnastusájt dahkat ja ådå tjoavddusijt juohkka stáhta máksemsuorggáj, ietján gå pensjåvnnåj gånnå ådå barggamvuoge ja systemtjoavddusa juo li jåhtuj biejadum.
Nasjonála varresvuodaportállaj www.helsenorge.no galggi aj boahtet ienep ja buorep iesjbierggimdievnastusá.
Ráddidus aj oajvvat juollodimijt ájnas aktisasjtjoavddusijda.
Altinn galggá stabiliseriduvvat ja vijdábut åvddånahteduvvat.
Elektråvnålasj guládallam barggovaddijn (EDAG) galggá ásaduvvat.
EDAG:a baktu galggi barggovadde dåssju akti rapporterit virggájbiedjama, bálkká ja værromáksem juohkka bargge åvdås.
Dát giehpedibme vuordedahtte sæsstá binnemusát 500 millijåvnå barggovaddij gålojs.
EDAG baktu oadtju viesáda aj jåhtelap ja riektá mávsov NAV:as.
Jagen 2013 sihtá ráddidus duodden barggat dan vuoksjuj jut ásat sihkar, digitála poasstakássav.
Digitáliserimprográmman diededij ráddidus sijá ulmme le viddnudagá ja viesáda gudi ælla diededam e lágeda, galggi háldadusás påstav oadtjot digitála poasstakássaj.
Addne galggi diedov oadtjot juogu de sms:a jali e-påsta baktu gå girjje le digitála poasstakássaj boahtám.
SSB le jur statistihkav åvddån biedjam mij vuoset stáhta ålles IKT-gålo lidjin 10,8 millijárda kråvnå jagen 2011.
IKT-suorge budsjæhttaoajvvadusá:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Stáhtaministara kantuvra / Áigeguovdil / Nyheter / Moarmesmáno 8. biejve ávvudallam
Majestehta Gånågis Harald biejaj uddni kránsav Nasjonálmonumenntaj Akershus lanen, ja guddnedahtij dajt vuonagijt gudi 2. væráltdoaron fællin.
Moarmesmáno 8. biejvve le Vuona friddjabessambiejvve.
Dat le aj dat biejvve gå ietjama veteránajt ja sijáj bargov Vuona åvdås guddnedip.
Badjel 100.000 vuonaga li dievnastam badjelasj 100 rijkajgasskasasj operasjåvnåjn ienep gå 40 lándan.
Stáhtaminisstar Jens Stoltenberg hålaj kránssabiedjama åvddåla.
Guoskadij hålanis suodjalusá dåjmav 2. væráltdoaro ájge, ja rijkajgasskasasj operasjåvnåjt dálásj ájge.
Gijtij veteránajt, sijá fámiljajt ja lagámusájt.
- Mijá åvdåsvásstádus le aj veteránaj bargov låggŋit.
Berustit le sæmmi dagu rámmpot, javlaj stáhtaminisstar Jens Stoltenberg hålanis.
Kránssabiedjama maŋŋela oassálasstin Majestehta Gånågis, stáhtaminisstar ja gåhtjodum guosse INTOPS-vuosádusá rahpamij Suodjalusdávvervuorkán.
Friddjabessam- ja veteranbiejvve ávvudaláduvvá ráddidusás oajvveásadusájn Oslon aktan bájkálasj ásadusá lándav miehtáj.
Preassadieđáhus, 03.02.2014
Gielda- ja ođasmahttinministtar Jan Tore Sanner lea referánsajoavkku nammadan ekspeartalávdegoddái mii bargá gielddaođastusáššiin.
Referánsajoavku galgá ekspeartalávdegoddái buktit árvalusaid dán barggu oktavuođas.
Ekspeartalávdegoddi galgá árvalit eavttuid maid vuođul gielddaid sáhttá ovttastahttit, ja bargamušaid čađahit iešguđet gielddain.
-Lean ilus go mii dál leat ožžon sadjái refereansajoavkku mat ovddastit sihke gielddalaš ja stáhtalaš suorggi.
Dát joavku sáhttá addit rávvagiid ja oaiviliid daid eavttuid ektui maiguin ekspeartajoavku dál lea bargamin, cealká stáhtaráđđi Jan Tore Sanner.
- Seammás lea dehálaš ahte bargiidorganisašuvnnat, mat ovddastit gielddabargiid, besset searvat gielddaođastusa barggus juo álggu rájes.
Mun háliidan govdadis proseassa, dadjá son.
Ekspeartalávdegoddi, mii nammaduvvui ođđajagimánu 3.b.
dán jagi, áigu ovddidit vuosttas oasseraportta njukčamánu 24.beaivve.
Raporttastis áigu lávdegoddi árvalit eavttuid ja prinsihpaid gielddaid ovttastahttimii - vuođđuduvvon gielddaid dálá doaimmaid ala. Báikkálaš-, guovlulaš- ja guovddášeiseválddit galget eavttuid bidjat vuođđun go árvvoštallet gielddaid ovttastahttima ja ođđa gielddastruktuvrra.
Loahpparaporttas mii ilbmá juovlamánus dán jagi, galgá lávdegoddi maid árvvoštallat eavttuid mat gusket gielddaid ođđa doaimmaide.
Referánsajovkui leat čohkkejuvvon sátnejođiheaddjit mat ovddastit buot bellodagaid ja ovddastit bures olles riikka.
Dasa lassin leat vel mielde Fágalihttu ja Akademihkkariid ovddasteaddjit, ja ovddasteaddjit vel muhtun suorgedepartemeanttain ja fylkkamánniid bargolávdegotti jođiheaddji.
Referánsajoavkku deháleamos doaibma lea gaskkustit oaiviliiddiset eavttuid ektui, lea go dat áigeguovdil ja lea go dat gielddaide dohkálaččat go galget árvvoštallat ovttastahttima ránnjágielddain.
Ekspeartalávdegotti referánsajoavkku miellahtut:
Sátnejođiheaddji Alfred Bjørlo (V), Eid gieldaSátnejođiheaddji Marianne Bremnes (AP), Harstad gieldaSátnejođiheaddji Frank Ingilæ (AP), Deanu gieldaSátnejođiheaddji Torhild Bransdal (KrF), Vennesla gieldaSátnejođiheaddji Bjørn Kahrs (H), Randaberg gieldaSátnejođiheaddji Lene Conradi (H), Asker gieldaSátnejođiheaddji Arne Vinje (SV), Vinje gieldaSátnejođiheaddji Jorid Jagtøyen (SP), Melhus gieldaSátnejođiheaddji Kjell Berge Melbybråten (AP), Øystre SlidreSátnejođiheaddji Torbjørn Fylling (FrP), Ørskog gieldaFylkkamánni Erling Lae, fylkkamánniid bargolávdegotti jođiheaddjiErenoamáš ráđđeaddi Anne Grimsrud,FágalihttuAnders Kvam, Akademikerne kommune jođiheaddjiEkspedišuvdnahoavda Oddbjørn Hauge, Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeantaEkspedišuvdnahoavda Petter Øgar, Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeantaOssodatdirektevra Ann Helen Elgsæther, MáhttodepartemeantaFágadirektevra Ingunn Iversen, Dálkkádat- ja birasdepartemeanta
Tjïelte- jïh orrestimmieministere Jan Tore Sanner aktem referansedåehkiem nammoehtamme ekspertemoenehtsasse mij tjïeltereformine barka.
Referansedåehkie edtja raerieh vedtedh ekspertemoenehtsasse daennie barkosne.
Ekspertemoenehtse edtja moenemetsiehkieh raeriestidh akten hijven tjïeltejuekiemasse jïh hijven laavenjasseloetemasse tjïeltine.
- Manne geerjene ihke mijjieh daelie aktem referansedåehkiem åadtjobe tjirkijigujmie dovne tjïelten jïh staaten sektovreste.
Daate dåehkie maahta raeriem vedtedh jïh vuajnoejgujmie båetedh dejtie moenemetsiehkide mejgujmie ekspertemoenehtse barkeminie, staateraerie Jan Tore Sanner jeahta.
- Seamma tïjjen vihkeles barkoevaeltijesiebrieh, mah leah tjirkijinie dej åvteste mah tjïeltine berkieh, meatan sjidtieh dennie barkosne tjïeltereformeste joe aalkoelistie.
Manne tuhtjem vihkeles aktem dan gamte gårreldimmiem prosesseste utnedh goh gåarede, jeahta.
Ekspertemoenehtse, maam nammoehti tsïengelen 3.b.
daan jaepien, edtja sov voestes bieliereektehtsinie båetedh njoktjen 24.b.
Daennie reektehtsisnie moenehtse sæjhta raeriestimmiejgujmie båetedh moenemetsiehkide jïh prinsihpide akten hijven tjïeltejuekiemasse - mij våaromem åtna dejnie laavenjassine tjïelth daan biejjien utnieh.
Dejtie moenemetsiehkide edtja nuhtjedh voenges, regijovnaale jïh staateles daltesisnie goh akte våarome juktie tjïelteaktanimmiem jïh orre tjïeltestruktuvrem digkiedidh.
Galhkuvereektehtsisnie, mij sæjhta båetedh goeven daan jaepien, moenehtse aaj sæjhta moenemetsiehkide vuarjasjidh orre laavenjasside tjïeltide.
Referansedåehkesne tjïelten åejvieh gaajhkijste krirrijste jïh gaajhkijste bielijste laantesne.
Lissine tjirkijh Fagforbundeste jïh Akademikeristie, jïh tjirkijh såemies sektovredepartemeentijste jïh åvtehke fylhkenålmaj barkoemoenehtsasse.
Akte vihkeles laavenjasse referansedåahkan lea vuajnoeh buektedh mejtie dah dååjrieh dah raeriestimmieh moenemetsiehkide leah sjyöhtehke jïh nuhteligs tjïeltide gosse aktanimmiem vuarjesjeminie kraannatjïeltijste
Lïhtsegh referansedåehkesne ekspertemoenehtsasse:
Tjïelten åejvie Alfred Bjørlo (V), Eid tjïelteTjïelten åejvie Marianne Bremnes (AP), Harstad tjïelteTjïelten åejvie Frank Ingilæ (AP), Deatnun tjïelteTjïelten åejvie Torhild Bransdal (KrF), Vennesla tjïelteTjïelten åejvie Bjørn Kahrs (H), Randaberg tjïelteTjïelten åejvie Lene Conradi (H), Asker tjïelteTjïelten åejvie Arne Vinje (SV), Vinje tjïelteTjïelten åejvie Jorid Jagtøyen (SP), Melhus tjïelteTjïelten åejvie Kjell Berge Melbybråten (AP), Øystre SlidreTjïelten åejvie Torbjørn Fylling (FrP), Ørskog tjïelteFylhkenålma Erling Lae, åvtehke fylhkenålmaj barkoemoenehtsistieSjïereraeriestæjja Anne Grimsrud, FagforbundetAnders Kvam, åvtehke Akademikerne, tjïelteEkspedisjovneåvtehke Oddbjørn Hauge, Maana-, mïrrestalleme- jïh ektiedimmiedepartemeenteEkspedisjovneåvtehke Petter Øgar, Healsoe- jïh hoksedepartemeenteGoevtesedirektööre Ann Helen Elgsæther, MaahtoedepartemeenteFaagedirektööre Ingunn Iversen, Klijma- jïh byjresedepartemeente
Suohkan- ja ådåstuhttemminisstar Jan Tore Sanner le nammadam muhtem referánssajuohkusav ássjediehttenammadussaj mij suohkanådåstusájn barggá.
Referánssajuogos galggi vuojnojt buktet ássjediehttenammadussaj dán bargon.
Ássjediehttenammadus galggá oajvvadit ævtojt vuogas suohkanjuohkemij ja buorre dievnastusájda suohkanijda.
- Ávon lev gå dálla oadtjop sadjásis referánssajuohkusav gånnå sihke suohkanij ja stáhta suorges li ájrrasa.
Dát juogos máhttá rádijt ja vuojnojt buktet ássjediehttenammadusá ævtojda, javllá stáhttaráde Jan Tore Sanner.
- Sæmmi båttå le ájnas jut barggeorganisasjåvnå gudi åvdåsti sijájt gudi suohkanijn barggi, oassálassti suohkanådåstusá bargguj juo álgo rájes.
Sidáv prosæssa galggá nav vijddásit gå vejulasj tjanáduvvam, javllá sån.
Ássjediehttenammadus mij jåhtuj biejaduváj ådåjakmáno 3. biejve dán jage, galggi ietjasa vuostasj oasserapportav buktet snjuktjamáno 24. biejve.
Dán rapportan galggá nammadus oajvvadit makkir ævto ja prinsihpa galggi suohkanij juohkema gáktuj - suohkanij udnásj dahkamusáj milta.
Ævto galggi aneduvvat bájkálasj, guovlolasj ja guovdásj dásen vuodon gå galggá suohkanavtastahttemav ja ådå suohkanstruktuvrav árvustallat.
Loahpparapportan mij boahtá dán jage javllamánon galggá nammadus aj árvustallat ævtojt ådå dahkamusájda suohkanijn.
Referánssajuohkusin li suohkanoajve gájka belludagájs ja buorre ájrastibme lándav miehtáj.
Duodden li Fagforbundet ja Akademikerne ájrastuvvam, aktan muhtem sektordepartementaj ájrrasa ja fylkkamánnij barggojuohkusa jådediddje.
Ájnas dahkamus referánssajuohkusij le vuojnojt buktet makta ævtoj oajvvadusá vuojnnet hiehpi ja li anedahtte suohkanijda gå galggi árvustallat ráddnásuohkanij avtastahttet.
Ássjediehttenammadusá referánssajuohkusa ájrrasa:
Suohkanoajvve Alfred Bjørlo (V), Eid suohkanSuohkanoajvve Marianne Bremnes (AP), Harstad suohkanSuohkanoajvve Frank Ingilæ (AP), Dæno suohkanSuohkanoajvve Torhild Bransdal (KrF), Vennesla suohkanSuohkanoajvve Bjørn Kahrs (H), Randaberg suohkanSuohkanoajvve Lene Conradi (H), Asker suohkanSuohkanoajvve Arne Vinje (SV), Vinje suohkanSuohkanoajvve Jorid Jagtøyen (SP), Melhus suohkanSuohkanoajvve Kjell Berge Melbybråten (AP), Øystre SlidreSuohkanoajvve Torbjørn Fylling (FrP), Ørskog suohkanFylkkamánne Erling Lae, fylkkamánnij barggonammadusá jådediddjeSierrarádevadde Anne Grimsrud, FagforbundetAnders Kvam, Akademikerne suohkan jådediddjeEkspedisjonsoajvve Oddbjørn Hauge, Mánáj-, dássádus- ja sebradahttemdepartemænntaEkspedisjonsoajvve Petter Øgar, Varresvuoda- ja huksodepartemænntaÅssudakdirektørra Ann Helen Elgsæther, MáhttodepartemænntaFáhkadirektørra Ingunn Iversen, Dálkádak- ja birásdepartemænnta
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Nanne ovttasbarggu oktasaččat ávkkálaš organisašuvnnaiguin dearvvašvuođa- ja fuolahussuorggis
Ráđđehus háliida nannet ovttasbarggu oktasaččat ávkkálaš (ideála) organisašuvnnaiguin dearvvašvuođa- ja fuolahussuorggis.
Ulbmil lea láhčit buoremus vejolaš bálvalusaid ássiide, ja seammás addit bálvalusaid fálliide stáđđásut rámmaeavttuid.
Ollu dakkár organisašuvnnat fállet mávssolaš bálvalusaid, ja stáhtaráđđi Rigmor Aasrud lea jo gulahallagoahtán daiguin.
Jurdda lea dahkat soahpamuša, mainna nannejit buori ovttasbarggu bajimuš prinsihpaid.
-Háliidat gávnnahit, mo dakkár organisašuvnnaid gealbu boađášii ávkin buoremus lági mielde, Aasrud dadjala.
- Mii fertet bissut dálá nationála ja EES-rievtti njuolggadusaid siskkobealde, muhto mii háliidat čielgasit čájehit, ahte oktasaččat ávkkálaš suorgi ii galgga jávkat."
Ráđđehus áigu dan lassin johttáhit muhtun doaimmaid, ovdamearkka dihte ovddidit buori kvaliteahta kriteraid ja gáibádusaid, ráhkadit bagadusa dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid háhkama doaibmafriddjavuođa birra ja guhkit soahpamušáigodagaid daid oktavuođain, main dat lea ulbmillaš.
Reerenasse sæjhta laavenjostoem nænnoestidh ideelle åårganisasjovnigujmie healsoe-jïh hoksesuerkien sisnjelen.
Ulmie lea dan hijven dïenesjh goh gåarede årroejidie buektedh, lissine vielie daajroes mieriekrïevemh deallahtæjjide.
Jïjnjh dejstie åårganisasjovnijste leah vihkeles dïenesjedeallahtæjjah, jïh staateraerije Rigmor Aasrud joe aktem dialogem aalkeme juktie akten latjkoen bïjre seamadidh dej bijjemes prinsihpi bïjre akten hijven laavenjostoen gaavhtan.
- Mijjieh tjoerebe gaavnehtidh guktie mijjieh bøøremeslaakan maehtebe nåhtoem vaeltedh dehtie maahtoste maam dagkerh åårganisasjovnh maehtieh faalehtidh, Aasrud jeahta.
- Mijjieh tjoerebe dej daaletje nasjovnale jïh EØS-rïekteles njoelkedassi sisnjeli årrodh, bene mijjieh sïjhtebe tjyølkehke årrodh ihke daate ideelle suerkie edtja tjåadtjodh."
Reerenasse sæjhta lissine jïjnjh råajvarimmiejgujmie aelkedh, goh evtiedimmie hijven kvaliteetevæhtijste jïh krievemijstie, bihkedimmiem darjodh dahkoesijjien bïjre juktie healsoe-jih sosijaaledienesjh skååffedh, jïh guhkebe sjiehtedimmieboelhkh gusnie dïhte maereles.
Ráddidus sihtá nannit aktisasjbargov luojvoj organisasjåvnåj varresvuoda- ja huksosuorgen.
Ulmme le álmmugij fállat nav buorre dievnastusájt gå vejulasj duodden stuovvásap birástakævtojda buvtadiddjijda.
Moadda dájs organisasjåvnåjs li ájnas dievnastusbuvtadiddje, ja stáhttaráde Rigmor Aasrud le juo ságastallamav jåhtuj biedjam man ulmme le guorrasit makkár badjásasj prinsihpa galggi vuodon buorre aktisasjbargon.
-Hæhttup gávnnat gåktu buoremus láhkáj máhttep ávkkit dav máhtudagáv majt dákkir organisasjåvnå máhtti fállat, javllá Aasrud.
- Hæhttup dálásj nasjonála ja EØS-riektánjuolgadusáj milta barggat, valla mij sihtap tjielggasit javllat luojvoj suorgge galggá bissot.
Duodden galggá ráddidus moadda dåjma jåhtuj biedjat, duola dagu buorre kvalitehttagájbbádusájt dahkat, bagádusáv dahkat man sisadno le man mierij sisbielen galggá liehket gå varresvuoda- ja sosialdievnastusájt oasstá ja guhkep kontráktaájggudagá gånnå hiehpá.
Stáhtačálli Berit Oskal Eira
Hålla stáhtatjálle Berit Oskal Eira
baktu, Barggo- ja sebrudahttemdepartemennta
Sidáv gijttet gåhttjoma åvdås dán
konferánssaj gånnå fádda le nuorttaguovllobarggo iemeálmmukvuojnojn
ja álggoálmmugij sadje dán bargon.
Buorre le gå Nordlánda
fylkkasuohkan le nuorttaguovllopolitihkav dættodam jahkásasj
sámekonferánsanis ja gå sáme birrasa bessi dán ássje birra giehttot
mij sjaddá ájnas ássjen nuorttaguovlo viesádijda boahtteájggáj.
Ráddidus sávva
nuorttaguovllopolitihkka galggá hábbmiduvvat nuorttaguovllo
viesádij rádij milta.
Gåhttjop gájka gudi nuorttaguovlojs berusti
vijdes dagástallimij ja vuojnnoåvddånbuktemij.
Mujsta li gatjádam jus máhtáv hålav
adnet gånnå bajelttjála le:
Ráddidusá nuorttaguovllobarggoåvdedibme ja álggoálmmugij sadje
dán bargon.
Ráddidusá
nuorttaguovlloåvdedibme
Soria Moria- sárnnomin javladuvvá:
"Ráddidusá mielas le nuorttaguovllo Vuona ájnnasamos åvdedimguovllo
boahttevasj jagijn."
Oajvveulmme Ráddidusá
nuorttaguovllopolithkan le dahkat guoddelis sjattov ja åvddånimev
nuorttaguovlon.
Dat sihtá javllat galggap dilev láhtjet váj
nuorttaguovlo viesáda bessi årrot ielle sebrudagájn gånnå li
barggosaje ma li boahtteájggáj hiebaduvvam, buorre varresvuoda- ja
åhpadusmáhttelisvuoda ja valjes luonndo- ja kultuvrravásádusá.
Ráddidusá politihkka ja åvdedibme
sámijda ja sáme sebrudahkaj aj guosská.
Nuorttaguovlo li
histåvrålasj årromsaje sámijda ja ietjá álggoálmmugijda.
Álggoálmmukvuojnno le danen oassen åbbå åsijn ráddidusá
nuorttaguovllopolitihkas.
Nuorttaguovllopolithka vuodo le
ulljo- ja gássaråggåm Barentsáben.
Jus dájt ressursajt ja dåjmajt
buorre láhkáj háldat, de lulu da liehket åbbå stuorra ávkken
nuorttavuona rijkkaoassáj.
Nuorttaguovlloåvdedime sisadno le
lasedit ja åvddånahttet dåjmajt gátten Nuortta-Vuonan
petroleumråggåma buohta.
Galggap åvdedit æládusájt dagu guolástus
ja merraæládusájt, mannoæládusáv, ednambargov, boatsojsujtov ja
ietjá æládusájt.
Álggoálmmuga li ájgij miehtáj
åvddånahttám ja hiebedam ietjaska kultuvrav ja ávkkim
luonndoressursajt dájn subarktalasj rabdaguovlojn.
Buktet
ressursajt ávkkit ja æládusájt hiebadit guolástusán,
merraæládusájn, miehttseæládusájn ja ednambargon jali juokkir
lágásj kombinasjåvnån dájs le læhkám - ja le vil uddnik - ájnas
álggoálmmugij viessomvuodoj nuorttan.
Diehtep duola dagu ásadusá gånnå
uljov ja gássav gáddáj bukti, infastruktuvrra ja ietjá dåjma ihkap
vahágahtti dáfojt majt árbbedábálasj æládusá adni.
Ássje l sæmmi
hyhttotsieggima ja asstoájggedåjmaj hárráj.
Danen le ájnas háldadit dájt navti
váj sáme æládusáj ressurssavuodo vuoroduvvá.
Ráddidus sihtá, ålleslasj
ressurssaháldadusán, dættodit suoddjit álggoálmmugij æládusáj
luonndovuodov, kultuvrramujtojt, árbbedábálasj
álggoálmmukmáhtudagájt ja boatsojsujto duobddágijt, duola dagu ådå
boatsojsujttolága baktu.
Dákkir háldadusán galggap aj suoddjit
merragáddebirrasav ja árbbedábálasj nuorreguolástusáv ja
luossaguolástusáv.
Ráddidusá nuorttaguovllopolitihkka
galggá suoddjit álggoálmmugij iellemvuodov, histåvråv, kultuvrav ja
æládusájt nuorttaguovlojn.
Birásháldadibme ja luonndoressursa
Birás le ájnas álggoálmmugij
iellemvuoduj, æládusájda ja ressurssaadnuj.
Ráddidus sjaddá gájbbedit viehka
ållo birásrávkalvisájt juohkka ájnna dåjmas ja rámmajt biedjat váj
suoddjip árvulasj ja várnnahis guovlojt nievres vájkkudimes.
Merrasuvdatjibme nuorttan laseduvvá ja danen sjaddá
merrasihkarvuohta ja ulljosuodjalus dåssju ájnnasabbo ja
ájnnasabbo.
Vuodna galggá åvdemusán liehket
birásgáhttimin dálkádagá, birásselgaj ja merrabirrasa hárráj
nuorttan.
Rijkkajgasskasasj aktisasjbarggo hæhttu nanniduvvat jus
galggá birásnoadev binnedit nuorttaguovlojn, sierraláhkáj
Ruossjan.
Barentsáhpe le akta værálda
valjesamos merraguovlojs.
Ráddidus le mierredam ålleslasj
háldadusplánav mij guosská Barentsáhpáj ja Lofåhta ålggola
merraguovlojda.
Ulmme le dilev láhtjet váj máhttá
guhkesájggásattjat háldadit ja ávkkit uljov, gássav ja guolijt
merraguovlojn, sæmmi båttå gå birrasav suoddji.
Dáv ållidahttijn li
petroleumdåjma vájkkudusá, merrasuvddem ja guolástus dagu
aktijvuohtan aneduvvam.
Guolástuspolitihkka
Guolástuspolitihkka le ájnas oasse
Dát Ráddidus sihtá guolástusæládusáv
åvddånahttet
ådå vuojnojn.
Mijá mielas galggi båhtusa
guolástusás ájn ienebut gå åvddåla ávkken boahtet
merragáddesebrudagájda ma li dájda báddnum.
Árvo galggi ruopptot
bájkálasj sebrudagájda.
Merragáddeguolástus, mij le merrasáme
kultuvra vuodo, galggá vuoroduvvat dán strategijan.
Struktuvrradåjma li vijddásit
guoradaláduvvam.
Madi dát guoradallam giehtadaláduvvá de ij la
loahpe oasestit kvåvtåjt ja rievtájt ma e vanntsaj gullu.
Dahkam
lip aj gæhttjalimårnigav guovllokvåvtåj gånnå mierredum oasse
bivdos galggá bájkálattjat gáddáj suvteduvvat.
Stuorradikke gåhttjoma milta le
barggo guoradallamijn man sisadno galggá liehket sámij ja iehtjádij
riektá guolástussaj Finnmárko ålggolin, dal jåhtuj boahtám Carsten
Smithajn nammadusá jådediddjen.
Sidáv aj nammadait Sámeráde le
åvdedam prosjevtajt merraguolástusá ja jávrreguolástusá hárráj
Arktalasj Ráde guoddelis åvddånime prográmma mierij sisbielen.
Merraressursaj tjuohppam ja
háldadus galggá tjuovvot prinsihpav man namma l guoddelis
åvddånibme.
Dutkam, váksjudibme ja
rijkkajgasskasasj aktisasjbarggo galggá vieleduvvat.
Ájnas sjaddá
Ruossjajn aktisattjat barggat guolástusháldadusán, valla aj
merrasihkarvuodan ja ulljosuodjalusán.
Aktan li dá dåjma åbbå ájnnasa
ielle sebrudagájda nuorttalamos fylkajn ja jáhkáv dáj dåjmaj baktu
le sáme merragádde- ja vuodnaguovlojn åbbå buorre boahtteájgge.
Æládusåvddånibme
Ráddidus galggá dilev láhtjet váj
petroleumdåjma Bárentsáben sjaddi man ájnnasa gå ber máhttelis
bájkálasj ja guovlolasj æládusåvddånimen nuorttan.
Vájkkudusá
bájkálasj sebrudagájda nuorttan galggi åvddånahteduvvat duola dagu
máhtudakåvddånime baktu ja lahka aktisasjvuodajn dutkama ja
æládusåvddånime gaskan.
Nuorttalijguovlojn li aj ållo ietjá
ressursa merraguovlojn, merragátten ja gátten.
Ráddidus sihtá
åvddånahttet dálásj ja boahttevasj æládusájt váj máhtti vuodon
liehket årudahkaj ja sáme kultuvrraj.
Vuojnnep jåhtålibme Nuortta-Vuonas
joarkká ja barggosaje vájlluji.
Dát goasská aj sáme guovlojda.
Ráddidusán galggá liehket dakkir politihkka váj sjaddá buorre
årrot ja barggat nuorttaguovlojn - ja massta dåjma ja barggosaje
goappátja sjiervijda sjaddi .
Ráddidus galggá jåhtuj biedjat
árvvoháhkuhimprográmmav tjoahkkeæládusájda sáme guovlojn.
Mij
sihtap vieledit æládushiebadimijt ma li ájnnasa sáme
kultuvrraj ja massta soajttá oadtjot buorre máhttelisvuodajt
miehttseæládusájda, mannoæládusájda ja duodjáj, aj kombineriduvvam
ietjá dåjmaj.
Ráddidus guovttegærddáj laset
juollodimijt Barents 2020:j, 20 milliåvnå kråvnå jagen 2007.
Ráddidus árvustallá sierra prosjevtav dahkat Barents 2020:n gånnå
máhttelisvuoda ja miere sáme guovloj æládusåvddånimen le
ássjen.
Ráddidus galggá dåjmalattjat adnet
dajt vájkkudimnævojt majt máhttá æládusåvddånimen nuorttan.
Dálla
lip bessam vas doajmmaj biedjat tjuoldedum barggovaddeværov
guovllopolitihkalasj vájkkudimnævvon.
Dát iememusát nuorttan
vájkkut.
Fylkkasuohkanijn la aktan
guovlolasj guojmmerádij stuorra friddjavuohta iesj mierredittjat
gåktu galggi guovllopolitihkalasj vájkkudimnævojt adnet váj
guovlojda buoremus láhkáj vájkkudi.
Jagen 2007 oajvváduvvá
Nordlánnda oadtju 212,4 milliåvnå kråvnå, Råmsså 140,4 milliåvnå
kråvnå ja Finnmárkko 111,3 milliåvnå kråvnå dán ulmmáj.
Duodden juolloduvvá viehka ållo
ruhta álgadimdåjmajda njuolgga Innovasjon Norge:j, SIVA:j ja
Dutkamrádáj.
Nuortta-Vuonan li moadda smávva ja rasjes bájkálasj
sebrudagá.
Ráddidus le oajvvádam lasedit smávsebrudakjuollodimijt
Dánna li hásstalusá sáme
æládusåvddånibmáj.
Ájnas le jut sáme oassálasste li dåjmalattja ja
diededi sij sihti dájt rudájt ma manni innovasjåvnnåj, álgadibmáj,
viddnudakåvddånibmáj ja smávsebrudakbargguj.
Låhparapportta Innovasjon Norges
vuoset smáv álgadiddje ja investora vájlluji æjvvalimsajijt,
aktisasjbarggoarenajt ja nannusap márnándåjmajt.
Jáhkáv dát
sierraláhkáj sáme æládusoassálasstijda goasská.
Sáme mannoæládusán li moadda smávva
oassálasste ma vásádustuvrajt fálli iesj genga láhkáj - ja
aktisattjat barggi aktu stuoráp oassálasstij gáktuj.
Ájnas le sáme
oassálasste aktisattjat barggi ja værmástagájt gaskanisá ásadi - ja
de esski åvddånahtti aktisasj aktisasjbargov stuoráp oassálasstij
hárráj.
Juollodime guovlolasj FoU'aj ja
innovasjåvnnåj oajvváduvvi 42,5 milliåvnå kråvnåjn laseduvvat jagen
Rudá galggi buoredit aktisasjbargov dutkambirrasij,
æládusiellemij ja almulasj oajválattjaj gaskan.
Dánna bierrriji
sáme birrusa aj berustit.
Ulmme rudáj le åvddånahttet bájkálasj ja
guovlolasj birrasijt gånnå barggi árvvoháhkuhimijn majna l
innovasjåvnnå vuodon, ja lasedit mávsulvis álgadimij lågov.
Buorre åvddåmærkkan sidáv sáme
kultuvrra- ja giellaguovdátjijda vuosedit.
Dá li stuorra
berustimijn ja ártajn moadda kultuvrrabarggosajijt ietjasa
birrasijda åttjudam.
Hásstalav dájt - ja ietjá sáme guovdátjijt
usjudalátjit gåktu máhtti sáme innovasjåvnnåj ja árvvoháhkuhibmáj
oassálasstet.
Åvdep guoradallamijs diehtep sáme
æládusiellem dábálattjat ij la vuojga aktisattjat barggam
dutkambirrasij.
Dáv hæhttup rievddat.
Lip ham moadda sáme
dutkambirrasijt oadtjum ma sihkarit li gárvvása sáme álgadiddjijt
viehkedittjat.
Ávon lav gå sáme institusjåvnå
Árran julevsáme guovdásj, Riikkaidgaskasaš Boazodoalloguovddáš,
Álgoálbmotvuoigatvuoðaid gelbbolašvuoðaguovddáš, Sámi
allaskuvla/Sámi instituhtta ja Sámi Ealahus- ja Guorahallanguovddáš
li aktisasjbargov ásadam ja álgadam nuorttaguovlloværmádagáv.
Aktisasjbargo baktu sáme institusjåvnå buorep láhkáj máhtti
duosstot nuorttaguovllohásstalusájt sáme sebrudagájda.
Máhtudakåvddånibme
Máhtudakåvddånimen nuorttan le
álggoálmmukvuojnno ájnas.
Álggoálmmugijn le árvulasj máhtudahka
luondo, dálkádagá, birrasa ja árbbedábij birra.
Sij kultuvrraárvojt
háldadi ja siján li máhtudagá gåktu iellemlájbev ietjastis åttjudit
gártjes dilen subarktalasj guovlon.
Dá li ressursa ma galggi vuona
nuorttaguovllopolitihkan aneduvvat.
Arktalasj Ráde dálkádakrapportta
duodas gåktu álggoálmmuga li hiebadallam åvdep
dálkádakrievddadimijda.
Udnásj dálkádakrievddadime soajtti
álggoálmmugij iellemvuogijt ållu rievddadit.
Ienep máhtudagá dán
ássje birra galggá vuoroduvvat aktisasjbarggon ietjá lándaj.
Ráddidus sihtá lahka aktisasjbargov
álggoálmmukåvdåstiddjij gå galggap nasjuvnalasj
rievddadimstrategijajt åvddånahttet.
Ájnas le barggat dan hárráj
váj álggoálmmugij máhtudagá ja váksjuma guovdásj sajev oadtju
Arktalasj Ráde dálkádakrapportan.
Álggoálmmugijn galggá iesj liehket
máhttelisvuohta lasedit ietjaska máhtudagáv ja kapasitehtav váj
almma láhkáj bessi vájkkudit ålleslasj sebrudakåvddånimev - ja
sierraláhkáj åvddånimev nuorttan.
Sáme dutkambirrasij
álggoálmmukværmádahka le ájnas ja bierri ájn åvddånahteduvvat váj
nanni aktisasjbargov akademalasj birrasij gaskan ietjama lándan ja
aj rijkkajgasskasattjat.
Boatsojsujto hásstalusá li moatte
láhkáj aktisattja nuorttaguovlo lándajn.
Dan diehti ásaduváj
boatsojsujto fáhka- ja gaskostimguovdásj Guovddagæjnon 2005
tjavtjan váj boatsojsujttára, dutke ja háldadusá moatte lándajn
galggi aktisattjat barggat ja diedojt lådnot gaskanisá.
Dákkir
aktisasjbarggo ja diehtolånudibme le viehka ájnas nuorttaguovlo
álggoálmmugijda.
Stuorra oasse nuorttaguovllodutkama
rudájs juolloduvvi Vuona dutkamráde baktu.
Dutkamráde
dutkamstrategijan nuorttaguovloj hárráj dættoduvvá álggoálmmugij
berustime ja rievtá li ájnas premissa nuorttaguovlo åvddånahttema
ja ressurssaávkkima hárráj.
Ávon lav gå Sáme Allaskåvllå áttjak
le oadtjum avtse milliåvnå kråvnå "Ealát" prosjæktaj.
Dán baktu
oadtju máhttelisvuodav árbbedábálasj máhtudagáv åvddånahtátjit ja
dav adnet ådå diedoj ja ressurssaháldadime baktu.
Sáme Allaskåvllå le ham, aktan
rijkkajgasskasasj aktisasjbarggoguojmij duola dagu Ruossja
oajvveorganisasjåvnnå iemeálmmugijda nuorttan (RAIPON) álgadam
rijkkajgasskasasj åhpadusáv gånnå álggoálmmugij dille le
guovdátjin.
Åhpadusá baktu oahppi álggoálmmuga iesjmierredime birra
ja mærrádusprosessaj oassálasstema birra.
Álggoálmmuga Ruossjan li
oajvveulmmestudenta ja diedáv dán åhpadusán li lågenanniellja
studenta.
Barggo- ja sebrajdahttemdepartemennta le juollodam 320
000 kråvnå åhpadussaj.
Álggoálmmugij sadje
Internasjonaliserima baktu oadtjop
ådå máhttelisvuodajt, valla sæmmi båttå álggoálmmugij kultuvrra ja
iellemvuohke gártjeduvvá.
Jus álggoálmmuksebrudagá galggi dáj
rievddadimij tjadá rijbbat, de la ájnas jut álggoálmmugij riektá
vieleduvvi gå ressursajt ja birrasav háldat ja adná
nuorttaguovlojn.
Sámedikken galggá liehket almma
vájkkudimfábmo ássjijn ma li ájnnasa sáme sebrudahkaj ja
álggoálmmugij sebrudagájda, dasi dal moaddása guorrasi.
Ráddidus
sihtá álggoálmmuga nuorttan galggi bessat nannusit vájkkudit
ietjaska dile åvddånahttemav.
Nuorttaguovlloássjijn sihtap
aktijvuodav adnet álggoálmmugij ja agev Sámedikkijn ságastallat ja
rádádallat.
Ålggorijkkadepartementan, gænna le åvdåsvásstádus
nuorttaguovlloássjijs Ráddidusán, le biellejahkásattjat tjåhkanime
Sámedikkijn.
Uddni Ráddidus Sámedikkijn moatten ássjen
rádádallá.
Dagu lav juo nammadam, de bierriji
oassálasste sáme guovlojn berustit dajs vájkkudimnævojs ma li
mierkkiduvvam innovasjåvnnå- ja æládusåvddånibmáj.
Barggo luluj
dagáduvvat aktisasjbarggon dutkambirrasij siegen.
Dánna bierri sáme
sebrudaoassálasstijn ja dutkambirrasijn liehket guovdásj sadje.
Sáme institusjåvnåjn ja
organisasjåvnåjn le læhkám ájnas roalla rijkkajgasskasasj
aktisasjbargon ráddnáj ietjá lándajn.
Ájnas le álggoálmmuga bessi
ájn vil ienep aktisattjat barggat gaskanisá ja ietjá hiebalgis
guojmij nuorttaguovlojn, sierraláhkáj "álggoálmmugis-álggoálmmugij"
aktisasjbargon.
Álggoálmmugij dille le luondulasj ja ájnas oasse
Ráddidusá aktisasjbargos Ruossjajn.
Vuodna jådet Arktalasj rádev gitta
2008 tjaktjaj.
Dan aktijvuodan ásaduvvá gasskabåddåsasj dåjmadahka
Tråmsån aktan Svierigijn ja Danmarkojn, gudi Arktalasj rádev jådedi
tjuovvovasj niellja jage 2008 jage rájes gitta 2012 jahkáj.
Arktalasj ráde le ájnna guovlolasj
aktisasjbarggoorgádna gånnå gájka gáktsa arktalasj lánda
oassálassti; vihtta nuorttarijka lánda, USA, Canada ja Ruossja.
Álggoálmmugijn le - duola dagu Sámeráde ja Raipona baktu - guovdásj
sadje ja roalla ráde dåjman.
Sáme ja ietjá álggoálmmuga
hasoduvvi oajvvádusájt ja ássjijt Arktalasj Ráde jådedimprográmmaj
buvtátjit.
Ráddidusá mielas libá Arktalasj
Ráde ja Barents-aktisasjbarggo ájnas aktisasjbarggoforuma stáhtajda
ja álggoálmmugijda nuorttaguovlloássjijn.
Rijkkajgasskasasj polarjahke
2007-2008 luluj sjaddat ájnas jahke rijkkajgasskasasj
polardutkamin.
Álggoálmmugijn galggá dánna aj liehket luondulasj
sadje ja rolla.
Ávon lav gå sáme máhtudakbirrasa Guovddagæjnon
aktan sihti ásadit rijkkajgasskasasj
álggoálmmugij polarjage rahpamav Guovddagæjnon
guovvamánon.
Barggo- ja sebrajdahttemdepartemennta le juollodam 100
000 kråvnå konferánsa plánimi.
Loahppa
Jus galggap dáppe nuorttan årudit
dajna dåjmajn majt hálijdip, de hæhttu miján nanos årudahka ja
viddno.
Buorre infrastruktuvrra ja moattelágásj æládusiellem le
årudagá vuodo.
Jus galggap bisodit positijvalasj
ulmusjlåhkoåvddånimev, de hæhttup ásadit barggosajijt, aj máhtudak-
ja kultuvrrabarggosajijt - navti váj guovllo sjaddá miellagiddis
årromsadje goappátja sjiervijda.
Ulmutja li má ham da gudi dahki
nuorttaguovlov árvulattjan ålles lánndaj.
Jus galggá vuorbástuvvat
nuorttaguovlloåvddånahttemin, de la máhtudahka akta dajs ájnnasamos
gájbbádusájs.
Sáme dutke ja álggoálmmukdutke luluji ietjaska
gárvedit váj buorep láhkáj máhtti æládusoassálasstijt ja
-åvddånahttijt viehkedit innovasjåvnåjn ja æládusåvddånahttemijn.
Ja oassálasste hæhttuji måvtåstahteduvvat váj ájn ienebut
máhtudagáv åhtsåli.
Ájnas le sáme oassálasste aktisattjat barggi,
duola dagu værmástagá baktu, váj sijá jiedna luluj gullut
stuoráp sebrudakoassálasstij gaskan.
Sáme hæhttuji oassálasstet
Sámedikke, sáme institusjåvnåj, organisasjåvnåj ja ietjá
oassálasstij baktu váj bájkálasj sebrudagá nagodi
sebrudakrievddamijt duosstot ja rijbadit daj hásstalusáj ma
nuorttaguovllobargo baktu båhti.
Barggup dal gájka aktan váj
nuorttaguovlloåvddånahttem galggá oalle sáme ássjen aj sjaddat!
Gijtto berustime åvdås!
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Norgga girku historjjálaš láhkaođastus
Preassadieđáhus, 16.03.2012
Stáhtaráđis ovddidedje odne proposišuvnna, mas árvalit rievdadit girkolága.
Ráđđehus čuovvula dan láhkai Girkosoahpamuša, mii guoská stáhta ja Norgga girku gaskavuođa boahtteáiggis.
Soahpamuša dahke buot Stuorradikki bellodagat 2008.
Proposišuvnnas árvvoštallet maid Norgga girku demokratiijaođastusa.
Demokratiijaođastus lea guorahallojuvvon, vai Stuorradiggi dan vuođul sáhtášii čuovvulit Vuođđolága rievdadusárvalusaid, maid leat ovddidan girkosoahpamuša vuođul.
Ráđđehus árvala, ahte Girkoráđđi nammada boahtteáiggis Norgga girku bismmáid, ja ahte Girkočoahkkin mearrida man láhkai nammadit, jienastit jna.
gitta virgádeami rádjai.
Proavásiid virgádanválddi árvalit bidjat bismágodderáđđái, mii dálá dilis jo virgáda gielddabáhpaid ja eará searvegoddebáhpaid.
Vuođđoláhkii ja girkoláhkii árvaluvvon rievdadusat mielddisbuktet, ahte láhka ii šat gáibit, ahte stáhtaráđđi, geas lea ovddasvástádus girkoáššiin, lea Norgga girku miellahttu.
Departemeanta ferte boahtteáiggisge mearridit muhtun áššiid, mat gusket girku ohppii.
Dalle galget mearrádusa oahppavuođu čielggadit dan láhkai, ahte bivdet bismmás ja vástideaddji girkoorgánas cealkámuša.
- Mun lean hui duhtavaš dainna, ahte mii leat dál ovddidan proposišuvnna, mas árvalit girkolága rievdadeami ja demokratiijaođastusa árvvoštallama, stáhtaráđđi Aasrud dadjala.
- Mii leat doallamin áigeplána girkosoahpamuša čuovvuleamis.
Sávan, ahte mii maid nagodit meannudit dáid áššiid dan láhkai, ahte bisuhit ovttaoaivilvuođa, mii min čohkke girkopolitihka váldoáššiid hárrái.
Vuođđolága ja girkolága rievdadusat eai mielddisbuvtte Norgga girku ja stáhta earráneami.
Girku muddejuvvo ain sierra girkolágain ja ruhtaduvvo almmolaš bušeahtain.
Báhpat leat maid ain stáhta virgeolbmot.
- Mun sávan, ahte mii leat bidjan vuođu dasa, ahte Norgga girku - maiddái máŋggakultuvrralaš ja máŋgga oskku fátmmasteaddji Norggas - sáhttá leat rabas ja ovttaidahtti álbmotgirku, Aasrud dadjala.
Staateraeresne daan biejjien aktem proposisjovnem böökti raeriestimmiejgujmie jarkelimmide gærhkoelaakesne.
Reerenasse dan åvteste Gærhkoeliktesem dåarjede, dïhte latjkoe dan båetije tsiehkien bïjre staaten jïh Dan nöörjen gærhkoen gaskem.
Gaajhkh krirrieh Stoerredigkesne dan latjkoen bïjre seamadin jaepien 2008.
Proposisjovnesne aaj akte vuarjasjimmie demokratijejarkoste Dennie nöörjen gærhkosne.
Giehtjedimmie demokratijereformeste edtja våaromem vedtedh Stoerredægkan raeriestimmiejgujmie vijriesåbpoe barkedh jarkelimmiej bïjre Maadthlaakesne, mah leah bæjjese vaalteme gærhkoeliktesen mietie.
Reerenasse raereste Gærhkoeraerie edtja bispide Dennie nöörjen gærhkosne båetijen aejkien barkose seehtedh, jïh Gærhkoeraerie edtja nænnoestidh guktie prosesse nominasjovnine, steemmadimmine jnv.
edtja årrodh barkoeseehtemen raajan.
Raereste faamoem pråastide barkose seehtedh bispedajveraaran bïejedh, mij daan biejjien joe såaknen hearrah jïh jeatjah åålmegehearrah barkose seehtie.
Doh raeriestamme jarkelimmieh Maadthlaakesne jïh gærhkoelaakesne sijhtieh jiehtedh ij sïjhth vielie naan krievemh laakesne årrodh staateraerije guhte dïedtem åtna gærhkoeaamhtesi åvteste, edtja lïhtseginie årrodh Dennie nöörjen gærhkosne.
Aaj båetijen aejkien dle departemente tjuara såemies aamhtesh sjæsjalidh mah leah gærhkoen learoen bïjre.
Dellie edtja pryövedh dam learoeligke våaromem sjæjsjalæmman tjïelkestidh, aktine lahtestimmine dehtie sjïere bispeste jïh dehtie gyrhkeles åårganeste mij dïedtem åtna.
- Manne joekoen madtjeles mijjieh daelie aktem proposisjovnem buakteme jarkelimmiej bïjre gærhkoelaakesne jïh evalueringen bïjre demokratijereformeste, staateraerije Aasrud jeahta.
- Mijjieh gåhkese båateme dejnie vijriesåbpoe barkojne gærhkoeliktesistie.
Manne ojhte vienhtem mijjieh aaj buektiehtibie daejtie aamhtesidie gïetedidh naemhtie guktie dïhte tjåenghkies sïemesvoete gorresåvva gærhkoepolitihken åejviegyhtjelassine
Dah jarkelimmieh Maadthlaakesne jïh gærhkoelaakesne eah leah akte tsoepkenasse Dan nöörjen gærhkoen jïh staaten gaskem.
Gærhkoe sæjhta annje stuvrelgamme årrodh akten jïjtse gærhkoelaaken tjïrrh, jïh byögkeles budsjedth sijhtieh beetnehvierhtieh dåarjodh.
Jïh hearrah sijhtieh annje staaten dïenestalmetjine årrodh.
- Manne gegkestem mijjieh daejnie aktem hijven våaromem bïejeme ihke Dihte nöörjen gærhkoe- aaj dennie jienebekultuvrelle jïh jienebereligijööse Nöörjesne - maahta akte gaahpoeh jïh feerhmeles almetjegærhkoe årrodh, Aasrud jeahta.
Stáhttaráden uddni biejaduváj åvddån muhtem proposisjåvnnå gånnå oajvvaduvvi rievddama girkkolágan.
Návti ráddidus tjuovvol Girkkosåbadimev, sjiehtadus stáhta ja Vuona girkko boahtteájge aktijvuoda gaskan.
Divna belludagá Stuorradikken dasi sjiehtadin jagen 2008.
Proposisjåvnån le aj Vuona girkko demokratijaådåstusá evaluerim.
Demokratijaådåstusá tjadádime ulmme le Stuorradiggáj dilev láhtjet váj máhtti tjuovvolit Vuodolága rievddama ævtodusájt, ma li girkkosåbadime aktijvuodan låggŋiduvvam.
Ráddidus oajvvat Vuona girkko biskåhpa boahtteájggáj galggi Girkkorádes virggáj biejaduvvat, ja Girkkotjåhkanibme galggá mierredit gåktu prosessa nominasjåvnåjn, jienastimijn jnv.
gitta virggáj biedjamij galggá.
Pråvståjt virggáj biedjat oajvvaduvvá bisspaguovllorádáj biejaduvvat, mij uddni juo suohkanbáhpajt ja ietjá tjoaggulvisbáhpajt virggáj biedjá.
Oajvvadum Vuodolága ja girkkolága rievddama mierkki ij desti lága baktu gájbbeduvá stáhttaráde guhti girkkoássjij åvdås vásstet, galggá Vuona girkko ájras.
Boahtteájggáj aj departemennta hæhttu muhtem ássjijt mierredit ma girkko oahppaj guosski.
De galggá mærrádusá åhpalasj vuodo tjielggiduvvat guoskavasj biskåhpa ja vásstediddje girkkolasj orgána javllamusá baktu.
- Viehka dudálasj lev gå dálla lip girkkolága rievddama ja demokratijaådåstusá evaluerima proposisjåvnåv åvddån biedjam, javllá stáhttaráde Aasrud.
- Girkkosåbadime tjuovvolimijn lip dal buorre jådon.
Doajvov dájt ássjijt aj nahkap giehtadallat navti váj vijdes avtamielalasjvuodav girkkopolitihkan bisodip.
Vuodolága ja girkkolága rievddama ij mierkki Vuona girkko ja stáhtta sirraba.
Girkko galggá boahtteájgijda aj sierra girkkolága baktu dåjmaduvvat ja almulasj budsjehtaj baktu ruhtaduvvat.
Ja báhpa galggi vilá stáhta virgen.
- Doajvov dájna lip dilev buoragit láhtjám váj Vuona girkko - aj moattekultuvralasj ja moatteåskulasj Vuonan - luluj liehket rabás ja sebradahtte álmmukgirkko, javllá Aasrud.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantaPoastaboksa 8004 Dep, 0030 Oslo
Fitnanadreassa: Akersgt.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Ođđa válgaortnet sámediggeválgii 2009
Sámediggi lea ožžon ođđa válgaortnega mii galgá doaibmat dán jagi sámediggeválgga rájis mii lea čakčamánus.
Stuorát muhto hárvvit válgabiirret galget buoridit jienasasteaddjiid logu válgii.
- Áigumuš njuolggadusaid nuppástuhttimiin lea oččodit eanebuid searvat válgii, álkkásmahttit ja njuovžžálmahttit válgga lágideami, ja vel dat ahte sámedikki legitimitehta ja árvofápmu galggašii buorránit, cealká bargo- ja searvadahttinministtar Dag Terje Andersen.
Ođđa válgaortnet mearkkaša:
Buot gielddat/suohkanat main 30 olbmo dahje eanebut leat čálihan iežaset Sámedikki jienastuslohkui, galget maid lágidit nu ahte olbmot sáhttet jienastit válgabeaivvige.- Nu sohpet buorebut oktii jienastuslohkui čálihuvvon olbmuid lohku ja daid jienasteaddjiid lohku mat leat guđege áirasa duogábealde.
Ođđa válgaortnet maid geahppuda sámedigge¬válgga lágideami riikka eanaš gielddain/suohkaniin.
Mii leat mearrideaddji deattu bidjan dasa maid Sámediggi oaivvilda go leat ođasmahttán válgaortnega, dadjá stáhtaráđđi Andersen.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta sádde odne johtočállosa mas leat dieđut Sámedikki válgaortnega nuppástusaid birra.
Láhkaásahus sámediggeválgga birra
Johtočállosis ja mearrádusain mat leat Sámediggeválgga birra, biddjojuvvojit sámegiel veršuvnnat departemeantta neattasiiduide www.regjeringen.no/aid ja Sámedikki neahttasiidduide www.samediggi.no.
Sámedigge le ådå válggaårnigav oadtjum mij guosská dán jage sámedikkeválga rájes ragátmánon.
Stuoráp ja binnep válggabijre galggi válggaoassálasstemav lasedit.
- Njuolgadusrievddamij ulmme le válggaoassálasstemav lasedit, ruváp ja giehpep válggatjadádibme aktan lasedum duodastibme ja stáhtus Sámediggáj, javllá barggo- ja sebradahttemministar Dag Terje Andersen.
Ådå válggaårnik sisadná:
Gájka suohkana galggi dagu åvddåla dilev láhtjet váj åvddågiehtaj bæssá sámedikkeválggaj jienastit.
Suohkana gånnå li gålmmålåges jali ienep Sámedikke jienastuslåhkuj tjáledum galggi aj dilev láhtjet váj bæssá válggabiejve jienastit.
- De sjaddá buorep aktijvuohta jienastuslågo stuorrudagá gaskan ja galla jiena li juohkka ájrrasa duogen.
Ådå válggaårnik aj sámedikkeválga tjadádimev giehpet ienemusájn lánda suohkanijs.
Dættov lip biedjam Sámedikke vuojnnuj gå válggaårnigav lip rievddam, javllá stáhttaráde Andersen.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta sáddi uddni tjállusav Sámedikke válggaårniga rievddamij gáktuj.
Ådå njuolgadusá Sámedikke válga gáktuj gávnnuji dáppe lovdata.no.
Sáme versjåvnå tjállusis ja Sámedikke válgganjuolgadusás gávnnuji departementa næhttabielijn www.regjeringen.no/aid ja Sámedikke næhttabielijn www.samediggi.no.
Saemiedigkie orre veeljemeøørnegem åådtjeme mij lea daan jaepien saemiedigkieveeljemistie skiereden.
Stuerebe jih vaenebe gievlieh edtjieh veeljijidie lissiehtidh.
-Dihte vuepise dej njoelkedassejorkestimmiejgujmie lea jienebh veeljijh, verkebe jih aelhkebe veeljemetjïrrehtimmie, jih stuerebe laakevåarome jih vyørtegsvoete Saemiedægkan, barkoe -jih ektiedimmieministere Dag Terje Andersen jeahta.
Orre veeljemeøørnege sæjhta jiehtedh:
Gaajhkh tjïelth edtjieh goh aarebi sjiehteladtedh åvtelbodti tjaatsestæmman saemiedigkieveeljemasse.
Doh tjïelth, gusnie 30 jallh jienebh lea tjaaleme Saemiedigkien veeljemelåhkosne, edtjieh aajh sjiehteladtedh tjaatsestæmman jijtjehke veeljemebiejjien.
- Buerebe akteraerie sjædta man gellie almetjelåhkosne tjaalasovveme jih man gellie tjaatsestamme fiereguhten tjirkijasse.
Dihte orre veeljemeøørnege aaj saemiedigkieveeljemem aelhkebe dorje jienebisnie dejstie laanten tjïeltijste.
Mijjieh stoerre leavloem biejeme Saemiedigkien vuajnose gosse veeljemeøørnegem staeriedamme, staateraerije Andersen jeahta.
Barkoe- jih ektiedimmiedepartemente daan biejjien aktem bæjhkoehtimmiem olkese seedtie dej jorkestimmiej bïjre Saemiedigkien veeljemeøørnegisnie.
Orre mieriedimmie veeljemen bïjre Saemiedægkan lea daesnie, lovdata.no.
Saemien tjaalegh bæjhkoehtimmeste jih mieriedimmeste veeljemen bïjre Saemiedægkan sijhtieh departementen nedtesæjrojde båetedh www.regjeringen.no/aid/dok jih Saemiedigkien nedtesæjrojde www.samediggi.no
Dás don leat: Ráđđehus.no / Stáhtaministara kantuvra / Áigeguovdil / Sártnit ja artihkkalat / 2012 / Stáhtaministara ođđajagesárdni 2012
Sárdni/artihkal, 01.01.2012
(Nord-samisk oversettelse, sør-samisk og lulesamisk oversettelse lenger ned)
Ráhkis dii buohkat,
Guokte mánu dassá riegádii unna Danicaš Manilas.
Son šattai máilmmiboargár nummir čieža miljárda.
Muhtun mánuid geažis riegáda mánná gii šaddá norgalaš nummir vihtta miljovdna.
Mo son manná dieinna guovttuin?
Makkár boahtteáigi vuordá sudno?
Ná jerret váhnemat.
Nie leat váhnemat áiggiidčađa jearran buot riikkain, go ođđa mánná riegáda máilbmái.
Dien magihkalaš ravkalanbottus riegáduvvo šiehtadus agibeaivái.
Ráhkisvuođa-šiehtadus mii gierdá buot.
Danne lea nu máŧohis surgatlaš go nuorra olmmoš jápmá.
Ii oktage eadni leat oaivvilduvvon massit bártnis.
Ii oktage áhčči galggašii massit nieiddas.
Suoidnemánu 22.beaivve gillájedje ollugat.
Áhčit, eatnit, oappát, vieljat, ádját ja áhkut fertejedje vázzit dan losses geainnu hávdeeatnamii.
Dat bávččagahtii min váimmuid.
Lean jurddašan sin birra geat besse heakkas ja oarbásiid birra juohke beaivvi dáhpáhusa rájes.
Mo manná dinguin?
Manne galggai dát dáhpáhuvvat?
Vihtta mánu maŋŋil dárbbašit mii ain diehttit vai áddet.
Jahki 2012 addá ođđa vástádusaid.
Vuosttažettiin galgá vuos diggeášši vearredahkki vuostá.
Dasto galgá kommišuvdna muitalit čiŋatkeahtes ja vuoiggalaš suoidnemánu 22.b.
historjjá.
Dát mearkkaša ahte mii fertet hálddašit oaidnaleami vearredahkkiin.
Mun lean oadjebas dasa ahte dan mii nagodat.
Norgga álbmot han čálii historjjá diimmá geasi.
Álggos bomba ja báhčimat suorggahedje min.
Muhto de dáhpáhuvai juoga.
Mii čuožžileimmet, savdnjileimmet eret balu ja njuolggočilggiid doarjjuimet demokratiija.
Mii dovddaimet dan ruvsovázzimis ja spáiddarvázzimis.
Hávdádemiin, girkuin, moskeain ja TV-ovddas.
Mii leimmet okta álbmot.
Álbmot čájehii iežas buoremus beali deaivvadettiin eallimis vearrámus dáhpáhusa.
Dát lea nannen mu jáhku ahte olbmuin gávdno buorredáhtolašvuohta.
Doaivagii.
Ja fápmu olbmuid dáhtus.
Suoidnemánu 22.beaivve riegádedje maid mánát Norggas.
Okta sis lei Thomas.
Son lea virkos ja duđavaš gánddaš Lillehammeris.
Thomas ferte eallit dainna duohtavuođain ahte su riegádanbeaivvi muitojuvvo moraš.
Mii fertet fuolahit ahte nu ii šatta.
Mii fertet čájehit ahte dát roassu maiddái buvttii liekkusvuođa ja árvvolašvuođa min riikii.
Thomas ja Danica galgaba goabbat sajis máilmmis rávásmuvvat.
Min doaibma šaddá de čájehit man ollu sudno ovttastahttá dan sadjái go earuha.
Jos mii čájehat dáhtu oahppat guhtet guimmiideamet birra, de ovdánat olmmožin.
Jos mis leat návccat árvvusatnit sierranasvuođaid, de nanusmuvvat.
Jos duostat luohttit guhtet guimmiidasamet, de mii ollet guhkkelii.
Soaitá Thomas ja Danica šaddaba ustibat boahtteáiggi Facebook bokte.
Thomas oahppá Manila birra.
Ja Danica oažžu govaid maid ii goassige leat oaidnán: Lillehammer njuikenluohkát.
Dá lea interneahta buoremus bealli.
Interneahtta lea heajumus go totaliteara doalvvuheaddjit ožžot hállat moaittekeahttá sevdnjes čiegain neahta bokte.
Dán fertet hálddašit stáđisvuođain.
Mii galgat ádjit sin doppe eret máhtolašvuođa čuovgasiin.
Vuostálastit ekstremismma mearkkaša váldit ovddasvástádusa boahttevuhtii.
Mun ávžžuhan buohkaid doaibmat digitála ránnjááhkkun.
Ii fal dárkkistit oaiviliid dahje jávkadit divaštallamiid.
Mii galgat gierdat unohisvuođaid.
Mii suhttada, hárdá ja velá hirpmahuhttá.
Muhto - mii fertet maid vuosttaldit.
Mii galgat vástidit.
Dat mearkkaša čájehit ovddasvástádusa sátnefriddjavuhtii go cealkit: "Ii fal, dus lea boastut".
Mii dahkat dan beaiveboradanáiggi bargosajis.
Dál lea áigi dahkat seammá neahta bokte.
Ođđa jahki lea farga jándor boaris.
Mii galgat maiddái jagi 2012 geavahit dehálaš doaimmaide:
Vuostálastit geafivuođa máilmmis.
Bargat ráfi ovdii.
Ja gádjut dálkkádaga.
Dát lea min vealgi boahttevuhtii.
Dát lea mearehis viiddis doaimmat.
Lea álki jurddašit ahte ii ábut.
Muhto dan de gal dahká.
Máilbmi ovdána garra bargguid bokte ja go geađggi bardá geađggi ala. Máŋga čuohtemiljovnna olbmot leat gáddjojuvvon geafivuođas.
Unnit olbmot duššet sođiin.
Eanebut ellet friddjavuođas.
Ja eai goassige ovdal leat olbmot beassan válljet iežaset jođiheddjiid friddja ja demokráhtalaš válggaid bokte.
Mii vásiheimmet dan arábalaš giđas.
Álbmoga gáibádusat jávkadedje stivrejeddjiid giellásiid ja bággejedje dovddastit rievdadusaid.
Almmatge.
Dat mii mu njuorasmahttá persovnnalaččat lea ahte eai šat jáme nu olu mánát ja eanet eatnit cevzet.
Riegádanbeaivi, beaivi goas son addá ođđa eallima, lea ain olu nissonolbmuid varaleamos beaivi.
Eanet čalbmeeatnit, ođđa riegádahttin-klinihkat ja buoret čorgatvuohta dagahit ahte eanet nissonolbmot cevzet.
Diibmá gájuimet eanet go 600 000 máná.
Máŋgasa dušše dálkkasnáluin.
600 000 mávssolaš olbmo.
Norga lea láidesteaddjin dás.
Mii sáhttit dáinna buohkat čevllohallat.
ON dálkkádatpanela várre dávjjibut ja garraseabbo garra dálkkiid vuostá mat leat vuordagis.
Norggas ledje garra dálkkit juovllaid ja ođđajagi gaskkas.
Didjiide čuozai garrasit geat vásiheiddet garra biekkaid billistemiid.
Muhto olles Norga lea čuvvon din.
Mii rápmot oarjenorgga ássiid návccaid hálddašit dákkár duođalaš ja varalaš dilálašvuođaid.
Ja mun giittán sin geat árjjálaččat veahkehedje, čorgejedje ja divodedje.
Dađibahábut duššai okta gádjunbarggus .
Go mun vuolggán Oarje-Norgii moatti beaivvi geažis de háliidan divaštallat gearggusvuođa singuin geat vásihedje garra dálkkiid.
Mii fertet bures ráhkkanit dálkkádatváikkuhusaid ektui.
Muhto buot vuosttamužžan fertet doaimmaid bokte eastadit daid.
Dálkkádatbarggu ektui lei mannan jahki beahttu.
Mii vásiheimmet gal ovdáneami, muhto áššit eai čoavdásan Durban čoahkkimis ge.
Muhto mii eat sáhte vuollánit.
Norga ferte ain leat geatnegahtti šiehtadallamiid hoahpuheaddji.
Sivas go eai gávdno eará molssaeavttut.
Máilbmi ferte ovttasdoaibmat.
Muđui beahtit mii Danica Manilas ja Thomasa Lillehammeris.
Eará hástalus ođđajagis lea eurohpalaš vealgeroassu.
Dát ášši orru guoskamin ruđaide.
Muhto duohtavuođas lea dát ášši olbmuid birra.
Mii oaidnit fas stuorra bargguhis olmmošveagaid Eurohpás.
Olu nuorat leat massimin jáhku boahtteáigái.
Dan ii sáhte Eurohpá dohkkehit.
Midjiide Norggas lea ášši dan birra ahte sihkkarastit min bargosajiid ja bisuhit huksenreanttu.
Mii eat dieđe man garrasit dát boahtá midjiide čuohcat.
Muhto mun lohpidan ahte mii áigut vuosttaldit go dárbbašuvvo.
Nugo ovdalge leat dahkan.
Oadjebas boahtteáigi ii šatta ráfi haga.
Olu norgalaččat oassálastet ráfisuodjalus doaimmaide miehtá máilmmi.
Veahkkebargin, miidnačorgejeaddjin dahje piráhta-bivdin Somalia rittu olggobealde.
Dávjá leat varalaš doaimmat.
Diibmá suodjaledje norgalaš girdit Libya álbmoga Gaddafi garra stivrejumis.
Viiddis ovttastumis barge min soalddáhat buori barggu, ja leat maŋŋil ožžon olu ánssášeaddji rámi min lihtolaččain.
Min soalddáhat leat jagi 2001 rájes doaibman Afghanistanas.
Jagi 2012 álggahuvvo soalddáhiid geahpadeapmi.
Mun hirbmadit čevllohalan daid doaimmaiguin maid min soalddáhat leat čađahan Afghanistanas.
Mii giitit váimmolaččat buohkaid geat leat searvan ráfidoaimmaide.
Seammás muitit mii maid sin geat leat duššan.
Mii leat vuot massán min buoremusaid.
Oberstløytnanta Siri Skare duššai ON-kantuvrra falleheamis Mazer-i-Sharif báikkis.
Jurista Ingrid Midtgaard duššai bombafalleheamis ON vuostá Nigerias.
Mii leat stuorra morrašiin váldán vuostá jápmaságaid.
Sii leat álo min mielde.
Dán jagi háliidan sáddet erenoamáš liegga dearvvuođaid Majestehtii Gonagas Haraldii ja Majestehtii Dronnet Sonjai.
Soaitá ahte ii goassige ráfiáiggis leat gonagasbearaš nu lahka leamaš iežas álbmoga go maŋŋil suoidnemánu 22.beaivve.
Lagasvuođain ja liekkusvuođain sii jeđđejedje.
Gonagas, Dronnet ja Ruvdnaprinsapárra.
Jierpmálaš sániiguin buoridedje sii bákčasiid.
Dán jagi deavdiba sihke gonagas ja dronnet 75 jagi.
Vihtta miljovnna norgalačča háliidit ávvudanjagis giitit, sávvat lihku ja sávvat buot buoremusa Gonagas Haraldii ja Dronnet Sonjai.
Juovlamánu 14.beaivve ledjen mielde ávvudeamen Roald Amundsen ja su olbmáid Lullipolas.
Lei munnje stuorra dáhpáhus.
Olbmot miehtá máilmmi gudnejahtte polasáŋgáriid ja norgga flávdda.
Šuoŋat lávlagis "Ja vi elsker" šattai oassin viiddis českes jaskesvuođas.
Norga lei nu lahka, vaikko leimmet oalle guhkkin.
Doppe, guhkkin eret, vásihin Norgga mainna mii buohkat sáhttit čevllohallat.
Riika ovdavázziiguin geat leat ráhkadan historjjálaš luottaid.
Álbmot geas ledje návccat hálddašit bahávuođa buorrevuođain dalle go mii geassit vásiheimmet surgadis fallehemiid.
Ja juohkebeaivválaš sáŋgárat geat smávva riikka dahket stuorra riikan.
Lehkos nu ahte mii dien vuoiŋŋas hábmet boahttevuođa.
Buorre ođđajahki!
(Sør-Samisk)
Orrejaepiehåalome
Tsïengelen 1.b.
Gieries gaajhkesh dovnesh
Göökten asken gietjeste onne Danica reakasovvi Manilesne.
Dïhte veartenen tjïjhtje millijardh almetjinie sjïdti.
Gööktine askine akte onne maana sæjhta reakasovvedh mij nöörjen almetjinie nommere vijhte millijovnh sjædta.
Guktie sæjhta dej guaktajgujmie sjïdtedh åvtese?
Man båetijen aejkien dejtie vuertieminie?
Naemhtie eejhtegh gihtjieh.
Naemhtie eejhtegh gihtjeme, abpe tïjjen jïh gaajhkine laantine, gosse aktem orre jieledem voestes aejkien gaavnesjieh.
Daan heamtureligke ståantetjen akte sjïehtedimmie reakasåvva ihkuven aajkan.
Akte sjïehtedimmie gieriesvoetese mij gaajhkem tööllie.
Dannasinie dan gaajh vædtsoes gosse akte noere almetje sealede.
Ij naan tjidtjie edtja baernebem dassedh.
Ij naan aehtjie edtja njiejtebem dassedh.
Snjaltjen 22.b.
gellie almetjh vædtsoesvoetem dååjrin.
Aehtjebh, tjidtjebh, åerpenh jïh aahkah aajjah tjoerin dam leevles geajnoem kroeptese vaedtsedh.
Dïhte vaajmoem baektjiedi.
Manne ussjedamme dejtie mah åadtjoejin guhkiebasse jieledh dah mah beetsin, fïerhten biejjien mænngan.
Guktie dijjine daelie?
Mannasinie daate tjoeri heannadidh?
Vïjhte askh mænngan daarpesjibie annje daejredh juktie guarkedh.
Jaepien 2012 sæjhta orre vaestiedassh vedtedh.
Voestegh reakta-aamhtese båata dan almetjen vööste mij dam darjoeji.
Dan mænngan dle kommisjovne edtja sov tjïelke jïh eerlege histovrijem soptsestidh snjaltjen 22. biejjeste.
Dïhte sæjhta jiehtedh mijjieh tjoerebe ikth vielie töölledh baahhasvoetem råakedh.
Manne gujht daajram mijjieh dam buektiehtibie.
Juktie dah nöörjen almetjh histovrijem tjeelin dæjmetje giesien.
Voestegh dle eevre sjaavoejimh bombeste jïh skuehtijste.
Dle mij akt heannadi.
Mijjieh tjuedtjielimh, asvem sovnjedimh jïh tseagkasjimh demokratijen gaavhtan.
Mijjieh dam damtimh blommaraajrosne jïh govkijeraajrosne.
Juvleminie, gærhkojne, moske'ine jïh TV-sjeermi uvte.
Mijjjieh limh akte åålmege.
Gosse dam vearremesem jieliedisnie råakin, dle almetjh dam bööretjommesem jïjtsistie veedtjin.
Dïhte mov jaahkoem veaksahkåbpoe dorjeme ihke dam bueriem almetjinie jaehkedh.
Håhkose jaehkedh
Jïh faamose akten åålmegen væljosne.
aaj maanah Nøørjesne reakasovvi.
Akte dejstie lij Thomas.
Dan biejjien dïhte akte madtjeles baarnetje Lillehammerisnie.
Thomas tjuara jieledh jïh daejredh altese reakedsbiejjie lea sårkose ektiedamme.
Mijjieh edtjebe hoksedh ij ajve naemhtie sjïdth.
Mijjieh edtjebe vuesiehtiedh daate nåake heannadimmie aaj maam akt baahkes jïh vyörtegs åvtese lutnji mijjen laantesne.
Thomas jïh Danica edtjieh geerve almetjinie sjïdtedh fïereguhtene bielesne dehtie tjåenghkies veartenistie.
Mijjen barkoe lea dejtie vuesiehtidh man jïjnje vielie mij dejtie aktene, goh dejtie joekehte.
Gosse mijjieh væljoem vuesiehtibie sinsitnien bïjre lïeredh, dle mijjieh goh almetjh sjïdtebe.
Gosse buektiehtibie joekehtsvoetide ååktedh, dle veaksahkåbpoe sjïdtebe.
Gosse doestebe jearsoesvoetem damtedh sinsætnan, dle guhkemosth båatebe.
Akten biejjien dle kanne Thomas jïh Danica voelpine sjidtieh dennie båetijen aejkien Facebookesne.
Thomas Manilan bïjre leara.
Jïh Danica guvvieh mestie akt åådtje satne ij gåessie gænnah vuajneme: njulhtjemebahkide Lillehammerisnie.
Daate lea gaskeviermie sov bööretjommesisnie.
Gaskeviermie sov vierremesisnie lea gosse totalitære tjeejehtæjjah åadtjoeh soptsestidh jemhkelds roenine nedtesne, bielelen naaken dejtie tjøødtjehte.
Dam tjoerebe vihtiesvoetine dåastodh.
Mijjieh edtjebe dejtie olkese trumhpestidh daajroen tjoevkesinie.
Ekstremismen vuestie soptsestidh lea diedtem vaeltedh dan båetijen aejkien åvteste.
Manne gaajhkesidie haastam hijven digitaale kraannagujnine sjïdtedh.
Ij dannasinie dijjieh edtjede mielh staeriedidh jallh digkiedimmide gatskelidh.
Mijjieh edtjebe dam töölledh mij lea leajhroes.
Dïhte mij naskohte, giepedahta jïh aaj heajhkaldahta.
Men - mijjieh edtjebe vuesiehtidh.
Mijjieh edtjebe vaestiedidh.
Lahtestimmiediedtem vuesehte gosse jeahta: " Ijje, datne miste vaaltah"
Mijjieh dam darjobe beapmoebuertesne barkosne.
Daelie tïjje båateme mijjieh tjoerebe dam nedtesne aaj darjodh.
Dïhte orre jaepie varke akten dygnen båeries.
Mijjieh edtjebe jaepien 2012 aaj dejnie stoerre barkojne nåhtadidh:
Veartenen giefiesvoeten vööste gæmhpodh.
Raeffien åvteste barkedh.
Jïh klijmam beerkedh.
Dam darjobe dan båetijen aejkien gaavhtan.
Daate lea gaajh stoerre barkoeh.
Aelhkie vienhtedh daate ij gåaredh.
Men nov gujht gåarede.
Tjarke barkoen tjïrrh, jïh gosse aktem gierkiem dan måbpan bïejebe, dle veartene åvtese jåhta.
Gellie stoerretjuetie almetjh leah naan gille jaepine giefiesvoeten svaalhtesijstie loevenamme.
Vaenebh dåarosne sealadieh.
Jienebh raeffesne veasoeh.
Jïh ij gåessie gænnah jienebh almetjh sijjen åvtehkh veeljeme frijje jïh demokratijen veeljemi tjïrrh.
Mijjieh dam vihth vööjnimh dennie arabijen gïjresne.
Almetjevæljoe slognide regimijste noeli, jïh jarkelimmieh noerhki.
Læjhkan.
Dïhte mij mov vaajmoem jeenjemes doehtede, lea vaenebh maanah sealadieh jïh jienebh tjidtjieh åadtjoeh guhkiebasse jieledh.
Baersieldimmiebiejjie, dïhte biejjie ietnie orre jieledem vadta, lea annje dïhte vaaregommes biejjie jïjnjh nyjsenæjjaj jieliedisnie.
Jienebh tsegkietnieh, orre baersieldimmieklinihkh jïh buerebe skåernehksvoete darjoeh guktie dah tjidtjieh åadtjoeh guhkiebasse jieledh.
Minngemes jaepien 600 000 jienebh maanah beerkimh.
Jïjnjh dejstie ajve aktine strijtjkine.
600.000 dovres jieledh.
Jïh Nøørje akte tsevtsiedæjja.
Dam maehtebe garmedidh.
EN'i klijmadåehkie daamtajåbpoe jïh vierrebe værsjoej vööste vaarohte båetijen aejkien.
Værsjoeh aaj jåvli Nøørjesne.
Uvtemes dijjide mah åårkanen earjoehtimmieh dååjrin.
Men abpe Nöörje dijjem fulkesamme.
Mijjieh gutnedibie guktie jillieladtjh buektiehtibie dan asvoeh tsiehkieh haalvedh.
Jïh manne gutnedem gaajhkide dijjide mah viehkiehtamme, beerkeme jïh davvome.
Gaatesjen dle akte almetje hïegkem dassi barkosne.
Gosse Jillielaantese vualkam muvhtine biejjine dle sïjhtem digkiedidh dejgujmie mah væjrosne barkeme, guktie mijjieh maehtebe dagkaridie væjrojde reejrehtidh.
Tjoerebe reejrehtidh klijmajarkelimmiej vööste.
Men uvtemes tjoerebe barkedh dejtie heerredidh.
Klijmabarkoen åvteste dle dæjmetje jaepie lij nåake.
Sïllh åvtese dorjesovvi, men vaallah tjåanghkoe Durbanesne gænnah gaajhkem buektiehti.
Men ibie maehtieh jammaridh.
Nøørje edtja annje tsevtsiedæjjine årrodh, åeliedihks latjkoej åvteste.
Juktie ij leah mij akt jeatjah.
Veartene tjuara ektesne årrodh.
Jeatjah gaavhtan biehtebe Danicam Manilesne jïh Thomas Lillehammerisnie.
Akte jeatjah haesteme daan orre jaepien lea dïhte europejen laajkoeneavroe.
Vååjnoe goh dïhte lea beetnegi bïjre.
Men raaktan lea almetji bïjre.
Vihth veljies barkoenamhtah almetjh Europesne vuejnebe.
Jïjnjh noerh lea jaahkoem dasseminie dan båetijen beajjan.
Europa ij maehtieh dam luhpiedidh.
Mijjese Nöörjesne dle mejtie buektiehtibie barkoesijjide jïh gåetiereentam gorredidh.
Ibie daejrieh man tjarke daate neavroe mijjem tsevtsie.
Men manne luhpehtem mijjieh edtjebe gaajhkem darjodh gosse daerpies.
Guktie aarebi dorjeme.
Ij naan jearsoes båetijen aejkien sjïdth jis ij leah raeffie.
Jïjnjh nöörjen almetjh leah meatan dennie barkosne mij raeffiem sjugnede bïjre jarkan veartenisnie.
Goh viehkiehtæjjah.
Mine-sjeakojh.
Jallh goh pirate-vijrijh Somalijen mearoegaedtien ålkolen.
Daamtaj vaarege barkoeh.
Dæjman nöörjen girtijh dejtie libyjen almetjidie vaarjelin Gaddafi-regimen julmiesvoeten vööste.
Mijjen almetjh ålkone leah dej væjkelommes gaskem aktene gamte ektiedimmesne, jïh mijjen allijerth dejtie garmerdamme.
Afghanistanesne nöörjen soldaath viehkine orreme mænngan 2001.
Jaepien 2012 edtjebe aelkedh viehkiem giehpiedidh.
Manne dan garmeres mejnie mijjen soldaath dorjeme Afghanistanesne.
Sïjhtem gaajhkesidie vaajmoste gijhtedh, mah leah ålkone barkeminie raeffien åvteste.
Seamma tïjjem måjhtelibie dejtie mah hïegkem dasseme.
Mijjieh vihth dasseme naaken mijjen bööretjommesijstie.
Oberstløytnante Siri Skare aktene hamhkosne sealadi EN-kontovren vööste Mazer-i-Sharifesne.
Juriste Ingrid Midtgaard båvvasi aktene bomba-hamhkosne EN vööste Nigerijesne.
Mijjieh dïjride dej sealadimmien bïjre stoerre sårkojne dåastoejimh.
Dah sijhtieh iktegisth mijjine årrodh.
Daan jaepien sïjhtem aktem lissie baahkes heelsegem seedtedh majesteete gånka Haraldese jïh majesteete drööhnege Sonjese.
Kanne ij gåessie gænnah raeffietïjjen dle gånkafuelhkie lïhkebe sov åålmegidie orreme goh snjaltjen 22.b.
mænngan.
Lïhkevoetine jïh baahkine soelkedassem vedtin.
Gånka, drööhnege jïh kronprinspaarre.
Vijsies baakoejgujmie vaejviem læjnoedehtin.
Daan jaepien dovne gånka jïh drøøhnege 75 jaepieh illieh.
Vïjhte millijovnh nöörjen almetjh sijhtieh gijhtedh, læhkoehtidh jïh dam bööretjommesem vaajtelidh gånka Haraldese jïh drööhnege Sonjese heevehtimmiejaepien.
Gieries gaajhkesh dovnesh,
Goeven 14.b.
lim meatan jïh Roald Amundsen jïh altese kaarrh heevehtim Åarjelpovlesne.
Daate akte stoerre heannadimmie.
Almetjh abpe veartenistie polareheeltide jïh dam nöörjen saevegem earoehtin.
Dïhte tjoeje Nöörjen åålmegelaavlomistie "Ja vi elsker" akte bielie sjïdti dehtie stoerre veelkes sjeavohtsvoeteste.
Nööjre lij dan lïhke, jalhts mijjieh limh dan guhkene dubpene.
Desnie, guhkemes dubpemes, dle aktem Nöörjem vööjnim maam maehtebe garmerdidh.
Akte laante pijoneerigujmie mah histovrijen gïejh bïejeme.
Akte åålmege mij buektiehti nåakevoetem buerievoetine dåastodh gosse mijjieh daan giesien dejtie julmies hamhkojde dååjrimh.
Jïh aarkebiejjien gaagnes almetjh mah aktem onne laantem stoerre darjoeh.
Baajh daennie aajmosne årrodh guktie mijjieh dan båetijen biejjien sjugnedibie.
Buerie orrejaepie!
(Lulesamisk)
Gieres gájka,
Guovte máno rájes riegáduváj Danica Manilan.Sån sjattaj væráltviesát nummar gietjav millijárda.Muhtem máno duogen riegát mánásj guhtimusj sjaddá Vuonarijkak nummar vihtta millijåvnå.
Gåktu galggá dáj unnagattjaj gevvat?Mij sunnuv vuordasj dán iellemin?
Nav æjgáda gatjádi.Nav li æjgáda gatjádam buolvaj miehtáj, juohkka rijkan, gå vuostasj bále buorástahtti ådå iellemav.Dan sjivnnjedum båttå riegáduvvá lihtto ihkeven ájggáj.Lihtto gieresvuodas, mij gájkka gierddá.
Danen le nav låssåt gå nuorra ulmusj jábmá.Ij aktak ieddne galga bárnes láhppet.Ij aktak áhttje galga niejdas láhppet.
Snjilltjamáno 22. biejve moaddásij iellem ládaduváj.Áhtje, iedne, oarbbena, ádjá ja áhko vierttijin låssis mielajn rábo guoran tjuodtjot.
Dát gal vájmoma báktjij.
Juohkka biejve lev usjudallam sijájt gudi hekkav bierggijin, ja sijájt gudi báhtsin.Gåktu dijájn manná?Manen så lik dát dáhpáduváj?
Vihtta máno dán maŋŋela vierttip vilá diehtet vaj galggap dádjadit.
2012 vaddá ådå vásstádusájt.
Vuostatjin álggá digge vierredahkke vuosstij.Dan maŋŋela galggá kommisjåvnnå subtsastit ietjas tjielgga ja duodalasj snjilltjamáno 22. biejve-subttsasav.Dát merkaj mij vierttip nahkat bahudagáv vas duosstot.Dav jáhkáv vissásit galggap nahkat.Danen gå Vuonarijka álmmuk tjálij histåvråv dijmmá giese.
Vuostatjin suorgganijma bombas ja skåttajs.De juoga dáhpáduváj.Mij vuosteldijma balov, ja tjuodtjelijma demokratija åvdås.
Besajma dåbddåt dav ruvssogárggájn ja loavggágárggájn.Hávddádusájn, girkkojn, moskeajn ja TV-skjermajn.Mij lijma akta álmmuk.Duosstomin værámusáv iellemin, ulmutja vuosedin buoremusáv ietjastisá.Dat le nannim muv jáhkov ulmutja buorrevuohtaj.Dårvvuj.Ja fábmuj mij álmmuga mielav tjuovvu.
Snjilltjamáno 22.biejve riegádin aj máná Vuonarijkan.Akta sijájs lij Thomas.
Uddni le sån báhtjasj buorre mielan Lillehammerin.
Thomas viertti dåhkkidit ahte riegádimbiejvves le surgguj tjanádum.
Mij galggap bærrájgæhttjat vaj ij sjatta dåssju dan láhkáj.Mij galggap vuosedit gåk dát hæhkkahiehte båvtij lieggavuodav ja værddogisvuodav ietjama rijkan.
Thomas ja Danica galggaba bajássjaddat goabbák bielen aktisasj ednamin.Mijá dahkamus le vuosedit sunnuj man ållo aktit sunnuv, ienni gå mij sirát sunnuv.
Gå le miella oahppat nubbe nuppes, de åvddånip ulmutjin.Gå nahkap sieradusájt vieledit, de gievrrop.Gå duosstap nubbe nubbáj luohtedit, jåksåp guhkemusát.
Avta biejve ihkap Thomas ja Danica sjaddaba rádna boahtteájge Facebookan.
Thomas oahppá Manila birra.Ja Danica oadtju gåvåjt massta goassak ij la vuojnnám: sasskamdievá Lillehammerin.
Dát le internehta buoremus bielle.
Internehta værámus bielle le gå tjáddjididdje bessi ájádusájt juogadit internehta tjiegos bielijn.Dav vierttip nannusit duosstot.
Máhtudagájn galggap sijájt ierit rádjat.
Gå vuosteldip ekstremismav de válldep åvdåsvásstádusáv boahtteájges.Hástáv divnajt sjaddat buorre digitála ráddnááhkátja.
Ij dan diehti gå galggap sensurerit jali hávkkadit ságastallamijt.Galggap gierddat vuorrástuvvat.
Moasjev, assjmat ja mij alvaduhttá.Valla -galggap mávsedit.Galggap vásstedit.
Vuosedit moalgedisåvdåsvásstádusáv le javllat: "Boasstot le dujna"Dav dahkap bargon bårådijn.Dálle le muddo aj internehtan nav javllat.Ådå jahke le ruvva tijmma boares.Galggap jagev 2012 adnet stuor dahkamusájda.
Oajbbot værálda hæjosvuoda vuosstij.Barggat ráfe åvdås.Gádjot dálkádagáv.Dav lip vielggen boahtteájge åvdås dahkat.
Dá li alvos dahkamusá.Álkke le usjudallat ahte ij lijssi.Valla dav de dahka.
Låssis bargo baktu, gå giergge biejaduvvá gierge nali, de værált åvddån.
Moadda tjuohte millijåvnå ulmutja li bessam hæjosvuoda giddagisás.
Binnebu doarojn jábmi.
Ienebu friddjavuodan viessu.Ielvijma mij dáhpáduváj árába gidá.
Fábmo álmmuga mielan rihtsudij regijmaj gællásijt ja tjåhttij rievddadusájt.
Huoman.Mij muv ienemusát duohtadallá, le gå binnep máná jábmi ja iedne rijbadi.Riegádimbiejvve, dalloj gå nissun ådå iellemav riegádahttá , le vilá várálamos biejvve moadda nissunijda.
Ienep tsaggeiedne, ådå riegádahttemklinihka ja buorep rájnasvuohta viehket iednijt rijbadittjat.
Åvdep jage bierggijma 600 000 ienep máná.
Moaddásijt dåssju dálkastsirkunijn.
600 000 divras iellema.
Ja Vuonarijkka le jådedime dáv.Dassta máhttep mihástallat.
AN:a dálkádahkpanella várrot boahtteájge sieldes dálkes.
Dálkke lij aj basijgaskan Vuonarijkan.
Dát vájkkudij vuostatjin dijájt gen æjggo biejsteduváj.Valla ålles Vuonarijkka le dijájt tjuovvum.
Vieledip allelahájt gudi rijbadin dákkir låssis dile tjadá.
Vierttiv rámmpot dijájt gudi lihpit viehkedam gájotjit ja divvot.Luodjomláhkáj avtav láhpijma dán bargon.
Gå alás manáv muhtem biejve duogen, galgav rádodit sijájn gudi li stoarmo sinna læhkám gåktu agev gárvvásin liehket viehkijn.Hæhttup ietjama gárvedit dálkkádakrievddamijda.
Valla gájkinåvdemusát barggat váj e dáhpáduvá.
Danen gå dálkadakássje lij dijmásj hådjånibme.
Åvddånijma ássjijn, valla tjåhkanibme Durbanin ittjij nagá ássjev låggnit.Valla ep máhte vuollánit.
Vuonarijkka galggá vilá jådedit bargov tjanátjit sjiehtadusájt.Ælla ietjá ráde.
Værált hæhttu aktidit.
Jali de ep nagá doarjjot Danicav Manilan ja Thomasav Lillehammerin.
Ietjá hásstalus ådå jagen le europealasj vielggehiehte.
Vuojnnet dåssju biednigijda guosská.Valla jus riekta de ulmutjijda guosská.
Vilá vuojnnep man moaddása li bargo dagi Europan.
Moatten nuoran ij la dårvvo boahtteájggáj.Dav ij Europa máhte dåhkkidit.
Vuonarijkan le dárbbo barggosajijt bisodit ja oaggit goahteræntojt.
Ep diede gåk dát Vuonarijkav sjaddá guosskat.Valla loabedav galggap giehtadallat dilev gå le dárbbo.Nav gåk åvddåla lip dahkam.
Boahtteájgev ij máhte åskeldit jus ij la ráfe.Moadda Vuonarijkaga barggi ráfe åvdås væráldav miehtáj.Viehkkebarggen.Rádjamin gåddemijnajt.Jali piratajt oagodi Somália merragátten.
Álu li várálasj gåhtjodusá.Dijmmá hálediddje Vuonarijkas bælostin Libya álmmugav Gaddafi vuosstij.
Mijá gádtse lij oasse tjiehpemusájs gåbdes koalisjåvnån, ja li tjavtja rájes ietjama guojmijs rámmpodum.
Afghanistanan li soahteålmmå oassálasstám 2001 rájes.2012 sjaddá jahke gå gádtse galggá binneduvvat.Mån lev mihá dassta majt ietjama soahteålmmå li dahkam Afghanistanan.
Gijttep sijájt gudi li barggamin ráfe åvdås.Sæmmi båttå mujtudallap sijájt gudi jábmin.Lip vas muhtemijt mijá tjiehpemusájs massám.
Oberstløytnant Siri Skare jámij gå AN-kåntåvrrå Mazer-i-Sharifan ládaduváj.
Jurissta Ingrid Midtgaard jámij gå AN bombiduváj Nigerian.
Gulájma sunnu jábmema birra låssis vájmoj.
Libá agev mijá siegen.
Dán jage sidáv liegga varrudagájt rádjat majestehtta gånågis Haraldij ja majestehtta dråtnigik Sonjaj.
Ihkap gånågisfámillja ij la guossak lagábu ietjas álmmuga læhkám ráfeájgen gå maŋŋela snjilltjamáno 22.biejve.Lahkavuodajnisá la lieggavuodajnisá jaskadin mijájt.Gånågis, drådnik ja kråvnnåprinssapárra.
Vijses bágoj báktjasijt giehpedin.
Dán jage dievddeba sihke gånågis ja drådnik 75 jage.
Vihtta millijåvnå rijkav miehtáj sihti gijttet ja vuorbev sávvat gånågis Haraldij ja drådnik Sonjaj dán ávvojage.
Gieres gájka,Javllamáno 14.biejve oassálasstiv ávvudallamav Roald Amundsenis aktan ålmmås Oarjjepåvlån.Stuorra dáhpádus lij.
Ulmutja ålles væráldis ávvudallin suv ja Vuonarijka slávgáv.
Jiedna álmmuklávllagis sjattaj oasse vielggis sjávodisvuodas.
Vuonarijkka lij lahkusin, juska lijma guhkken ierit.Dåppe, guhkemusán ierit, vuojnniv Vuonarijkav massta máhttep mihástallat.
Rijkka njunnjutjij gudi li luottajt histåvrråj dahkam
Álmmuk mij nagáj duosstot bahávuodav buorrevuodajn gå giesen ládadalájma.
Ja mihtoga árkkabiejven ma dahki ietjama rijkatjav stuorren.
Lehkus dát vuojŋŋanis majna boahtteájgev hábbmip.
Vuorbbe ådå jagijn!
Statsministerens kontor, Glacisgata 1, Poastaboksa 8001 Dep, 0030 Oslo | Telefovdna 22 24 90 90E-poasta:
Preassadieđáhus, 30.05.2013
- Doajmmaplánajn "Nuorajda buorep álgov vaddet" li OECD:a sebrulasj lánda tjielggasit diededam dálla ájggu nuoraj bargodisvuodav bajemussaj biedjat boahtte jage bargojs, javllá finansminisstar Sigbjørn Johnsen.
Dán jagásj minisstartjåhkanimen Parijsan mierredin aj dahkat doajmmaplánav værrogarvvema vuosstij.
Angel Gurría, OECD oajvvetjálle, Pierre Moscovici, Frankrijka finansminisstar ja Sigbjørn Johnsen.
Gåvvå: OECD/Victor Tonelli
Vuodna jådedij dán jagásj OECD (ekonomalasj aktisasjbarggo ja åvddånahttema organisasjåvnnå) minisstartjåhkanimev.
Bajeltjállagijn "It's all about people; Jobs Equality and Trust" dættoduváj man nievres láhkáj ekonomalasj hiehte sebrudahkaj vájkkut ja man ájnas le bargodisvuodav binnedit, sierraláhkáj nuoraj gaskan.
Lågo Economic Outlookas ma åvddån biejaduvvin konferánsan vuosedi væráltekonomija sjaddo le ájn nievres vargga vihtta jage maŋŋel gå globála finanshiehte álgij.
Sierraláhkáj le åvddånahttem muhtem lándajn Europan juorrulibmen.
Euroguovlon le dálla gudát jahkeneljadis gånnå BNP binnu.
Alla bargodisvuohta le ja dat aj lassán moatten lándan Europan.
- Balláp gå vuojnnep bargodisvuodav nuoraj gaskan muhtem lándajn.
Spanian ja Hellasin li dálla badjelasj 50 prosenta barggijs bargodime.
Konferánsan li moaddása juorrulam ihkap massep ålles buolvav Europan.
Danen lev ávon gå OECD dættot galggap oahppat guhtik guojmestimme mij doajmmá gå galggap nuorajt oadtjot ruopptot bargguj, javllá Johnsen.
Oanegis ájge nalluj vuoset doajmmapládna virggehárjjidallamij ja sisboahtodoarjjagij, madi guhkep ájge nalluj bierri nuoraj åhpadibme hiehpat dasi mav barggoiellem ajtu åhtsål.Minisstara aj dagástallin dåjmajt váj værrorájgijt buodu ja diedo buorebut jåhti.
- Dájna vuoset OECD sij li åvdemusán ja siján soajttá ájnas roalla váj ájraslándaj værrosisboados le nav stuorre gå galggá, javllá Johnsen.
Minisstara, finansminisstar Sigbjørn Johnsen ja ållu oalgesbielen ålggorijkkaminisstar Espen Barth Eide.
Gåvvå: OECD
OECD le G20 gåhttjoma milta barggám váj værrosystema galggi sjaddat ienep rievtesferduga, duola dagu værrogarvvemav ja nierbagis værroplánimav binnedit.
Dát doajmma minisstarijs doarjoduváj sierra tjielggidusá baktu.
Tjielggidusán, mav Ruossja, Brasil, Indonesia, Oarjje-Afrihka ja Argentina aj doarjjun, vájnnodi OECD rijkajt tjadádit rijkajgasskasasj værronjuolgadusájt váj rijkajgasskasasj viddnudagá e besa værov binnedit navti váj jåhti ruhtabátsov lándajda gånnå ij le heva værro.
OECD, gejn uddni li 34 ájraslánda, mierredij aj jåhtuj biedjat muhtem prosessav váj Colombia ja Latvia bessi organisasjåvnnåj sæbrrat.
Costa Rica ja Litauen aj bessi sjiehtadallagoahtet ájrastime gáktuj 2015 rájes.
Ruossja le juo dákkir prosessan, ja duodden barggá OECD aj aktan Brasilajn, Indiajn, Kinajn, Oarjje-Afrihkajn ja Indonesiajn gudi gájka minisstarráde tjåhkanibmáj sæbrrin.
RuhtadandepartemeantaGulahallanovttadatPoastboksa 8008 Dep0030 Oslo Galledančujuhus:Akersgata 40Oslo
Ruhtadandepartemeanta, Akersgata 40, Poastaboksa 8008 Dep, 0030 Oslo | Tel: 22 24 90 90, Fáksa: 22 24 95 05 | Org.
972 417 807E-poasta: | Neahttadoaimmaheaddji: | Vástideaddji doaimmaheaddji:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Ollu huksendoaimmat 2012
2012 stáhtabušeahtta čájeha, ahte Ráđđehus deattuha ain stáhta viiddis huksendoaimmaid.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta investerenbušeahtta lea 3,2 miljárdda kruvnno.
- Stáhta galgá čájehit huksenealáhussii ovdamearkka hukseheaddjin ja opmodathálddašeaddjin, earret eará biras- ja energiijaáššiin, universála hábmemis ja arkitektuvrra oktavuođas.
Lagamus jagiid vuoruhit erenoamážit dakkár dáluid, mat leat buorebut birrasa ja energiija dáfus, ođasmahttin-, hálddahus- ja girkoministtar Rigmor Aasrud dadjala.
Departemeanta jođiha barggu, mas guorahallet ja prošekterejit Ráđđehuskoartila dáluid divodeami suoidnemánu 22. beaivvi terrordaguid geažil.
Bargu vuoruhuvvo 2012.
Ráđđehus árvala juolludit ruđa čuovvovaš stuorra prošeavttaide boahtte jagi bušeahtas:
Ráđđehus árvala juolludit 2012 oktiibuot 205,75 miljovnna kruvnno, mainna jotket muhtin eará dáluid prošekterema:
Divodit áŋgireappot opmodagaid Stáhta stohpoláigoortnega hálddašeapmái, jođiheapmái ja bajásdollui leat bušeteren 1,6 miljárdda kruvnno 2012.
Dakkár opmodagaid jođiheapmái ja bajásdollui, main eai čoggo boađut, eanaš kulturhistorjjálaš opmodagaide, árvalit juolludit dán jagi 18,8 miljovnna kruvnno.
Gonagaslaš opmodagaid hálddašeapmái, jođiheapmái ja bajásdollui leat bidjan 84 miljovnna kruvnno 2012.
Šloahta robi divvuma gollorámma lea 117 miljovnna kruvnno.
Bargu gárvejuvvo 2013.
2012 leat árvalan juolludit 50 miljovnna kruvnno.
Suoidnemánu 22. b. terrordagu čuovvumušat2012 geavahuvvo 130 miljovnna kruvnno buhtaduslanjaide ja sihkkarastin- ja buoridanbargguid gokčamii suoidnemánu 22. b. terrordagu geažil.
Golloárvvoštallama hárrái lea eahpesihkkarvuohta, nu ahte logu soitet divustit maŋŋá.
Staatebudsjedte jaapan 2012 vuesehte Reerenasse jåarhka jïjnjh staaten gåetieh bigkedh.
Skåårvemebudsjedte Orrestehteme- reereme- jïh gærhkoedepartementen nuelesne lea 3,2 millijardh kråvnah.
- Staate edtja goh bigkemehïerre jïh eekereerije åvtehkisnie årrodh goh akte hijven åvteguvvie bigkemejielemen sisnjelen, gaskem jeatjah gosse lea byjresen jïh energijen, universelle hammoen jïh arkitektuvren bïjre.
Joekoen dle dïhte barkoe vielie byjrese-jïh energijevietseles gåetiejgujmie sæjhta tjarki prioriteradamme årrodh jaepiej åvtese, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Departemente barkoem stuvrie juktie salkehtidh jïh prosjekteradidh dejtie barkojde bigkemen bïjre Reerenassekvartalesne, daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b.
Daate sæjhta akte prijoriteradamme barkoe årrodh 2012.
Mubpien jaepien budsjedtesne dle reerenasse raereste beetnegh dåarjodh daejtie stuerebe prosjektide:
Reernasse raereste ållesth 205,75 milllijovnh dåarjodh 2012 juktie prosjekteringen jåarhkedh gellie gåetijste:
Nænnoestamme barkoe juktie eekh gorredidhReeremasse, gïehteldæmman jïh gorredæmman gåetijste staaten gåetieleejjeme-øørnegen sisnjelen, dle budsjedteradamme 1,6 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2012.
Gïehteldæmman jïh gorredæmman dejstie eekijste mej åvteste ij naan dienesjimmie, åajvahkommes kultuvrehistovrijen eekh, dle raereste daan jaepien 18,8 millijovnh kråvnah dåarjodh.
Reeremasse, gïehteldæmman jïh gorredæmman dejstie gånkan eekijste, dle 84 millijovnh kråvnah lyjkeme jaapan 2012.
Bueriedimmie Slåahten rehpeste aktem maaksoemieriem åtna 117 millijovnh kråvnine.
Barkoe edtja gaervies årrodh 2013.
Jaepien 2012 dle raeriestamme 50 millijovnh kråvnah dåarjodh.
Daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b.Jaapan 2012 dle lyjkeme 130 millijovnh kråvnah juktie jeatjah sijjieh leejjedh, jïh tjïrkeme- jïh bueriedimmiebarkoem maeksedh daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b.
Daennie aervehtsisnie jïjnjh ovseekere biehkieh mejtie tjuara mænngan staeriedidh.
2012 stáhtabudsjæhtta vuoset Ráddidus joarkká stáhta tsieggimdåjmajt vuorodit.
Investerimbudsjæhtta Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementan le 3,2 millijárda kråvnå.
- Stáhtta galggá tsieggimoajvven ja åbmudakháldadiddjen liehket buorre åvddågåvven, duola dagu birrasa ja energija gáktuj, gájkkásasj hábbmim ja arkitektuvrra.
Sierraláhkáj galggap birás- ja energivuogas tsiekkadusájt vuorodit boahtte jagijda, javllá ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkominisstar Rigmor Aasrud.
Departemennta jådet guoradallam ja prosjekterimbargov tsiekkadusáj Ráddidushuodnahijn snjilltjamáno 22. biejve terrorládadallamij maŋŋela.
Dát sjaddá vuorodum barggo jagen 2012.
Boahtte jage budsjehtan oajvvat ráddidus tjuovvovasj stuoráp prosjevtajda rudájt juollodit:
Ráddidus oajvvat juollodit tjoahkkáj 205,75 millijåvnå jagen 2012 joarkket prosjekterit tjuovvovasj tsiekkadusájt:
Åbmudagáv ájmon anedit vuoroduvváStáhtalasj goahtelájkkomårniga tsiekkadusáj háldadussaj, doajmmaj ja ájmon anedibmáj le budsjetteridum 1,6 millijárda kråvnåj jagen 2012.
Doajmmaj ja divudibmáj åbmudagájs ma e sisbåhtusav vatte, ienemus oassáj kultuvrrahiståvrålasj åbmudagá, oajvvaduvvá dán jage 18,8 millijåvnå juollodibme.
Gånågislasj åbmudagáj háldadussaj, doajmmaj ja ájmon anedibmáj le biejaduvvam 84 millijåvnå 2012 jahkáj.
Slåhta dæhkko divudibme máksá 117 millijåvnå.
Barggo galggá 2013:n ålliduvvat.
Jagen 2012 le oajvvadum 50 millijåvnå juollodit.
Snjilltjamáno 22. biejve ládadallama vájkkudusá2012 jahkáj li biejaduvvam 130 millijåvnå lijggeviesoj lájgguj ja sihkarvuoda- ja divvombargguj snjilltjamáno 22. biejve ládadallamij maŋŋela.
Dát merustibme ij le ållu visses ájn ja soajttá hæhttu maŋŋela bajedit.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Ođđa penšuvdnaortnet árvaluvvon sámediggeáirasiidda ja báikkálaš álbmotválljejuvvon áirasiidda
Preassadieđáhus, 08.06.2012
Bargodepartemeanta árvala ahte penšuvdna sámediggeáirasiidda ja gielddaid ja fylkkagielddaid álbmotválljejuvvon áirasiidda berre heivehuvvot álbmotoaju ođđa ahkepenšuvdnii.
Árvalusat vástidit eanaš ođđa penšuvdnaortnega rievdadusaid mat gustojit stuoradiggeáirasiidda ja ráđđehusmiellahtuide.
Árvalus lea otne sáddejuvvon gulaskuddamii, ja gulaskuddanáigemearri lea čakčamánu 15.beaivvi 2012.
Gulaskuddanárvalusaid duogáš lea ahte stuoradiggeáirasat ja ráđđehusmiellahtut leat ožžon ođđa penšuvdnaortnega ođđajagimánu 1.beaivvi 2012, ja áimmahuššá seammá prinsihpaid mat leat álbmotoaju ođđa penšuvnnas.
Penšuvdna galgá addojuvvot lassin álbmotoaju ahkepenšuvnna.
Departemeanta árvala dál steammaláhkái rievdadit sámediggeáirasiid vástesaš penšuvdna láhkaásahusa ja gielddaid ja fylkkagielddaid álbmotválljejuvvon áirasiid vástesaš penšuvdna láhkaásahusa.
Árvalusa váldočuoggát:
Barggodepartemennta oajvvat sámedikkeájrrasij ja suohkanij ja fylkasuohkanij álmmukválljiduvvamij pensjåvnnå beras luluj ådå álmmukoajo álldarpensjåvnnåj hiebaduvvat.
Oajvvadusá li ienemus oassáj stuorradikkeájrrasij ja ráddidusájrrasij pensjåvnnåårniga rievddama milta.
Oajvvadus le guládallamij sáddidum uddni, guládallamájggemierre le ragátmáno 15. biejve 2012.
Guládallamoajvvadusá duogásj le stuorradikkeájrrasa ja ráddidusájrrasa li 2012 ådåjakmáno 1. biejve rájes ådå pensjåvnnåårnigav oadtjum, man vuodo le sæmmi prinsihpa dagu ådå álldarpensjåvnnå álmmukoajon.
Pensjåvnnå le lassen álmmukoajo álldarpensjåvnnåj.
Departemennta oajvvat dal sæmmi rievddadusájt sámedikkeájrrasij pensjåvnnåårniga njuolgadusán ja suohkanij ja fylkasuohkanij álmmukválljiduvvamij pensjåvnnåårniga njuolgadusán.
Dá li oajvvadusá ájnnasamos oase:
Barkoedepartemeente raereste dah pensjovnh saemiedigkietjïrkijidie jïh almetjeveeljeldh almetjidie tïeltine jïh fylhkentjïeltine byöroeh sjïehtesjamme sjïdtedh dan orre aalterepensjovnese almetjetrygdeste.
Raeriestimmieh leah åajvahkommes seamma goh dah aadtjen tseegkeme jarkelimmieh pensjovneöörnegisnie stoerredigkietjïrkijidie jih reerenasselïhtsegidie.
Raeriestimmie lea seedtesovveme govlehtæmman daan biejjien, govlehtimmiemierie lea skïereden 15.b.
Govlelehtimmieraeriestimmiej våarome lea stoerredigkietjïrkijh jïh reerenasselïhtsegh orre pensjovneöörnegem åådtjeme tsïengelen 1.b.
raejeste, mah våaromem utnieh dejnie seamma prinsihpine goh orre aalterepensjovne almetjetrygdesne.
Pensjovne vadtasåvva goh akte ryöktesth lissiehtahke aalterepensjovnese almetjetrygdeste.
Daelie departemeente seammaplïeres jarkelimmieh raereste mieriedimmesne pensjovneöörnegen bïjre saemiedigkietjirkijidie, jïh mieriedimmesne penjovneöörngegi bïjre almetjeveeljeldh almetjidie tjïeltine jïh fylhkentjïeltine.
Daate lea raeriestimmiej åejvievbiehkieh:
Láhko álmmukmiehttse Nordlándan almulattjat rabáduváj birásgáhttimminisstaris Bård Vegar Solhjellas uddni.
Tjáppa dálken lidjin moaddása boahtám ásadibmáj oassálastátjit váren.
Láhko le mijá 36. álmmukmiehttse gátten ja le 188 neljudakkilomehtara vijddásasj.
Álmmukmiehttse le julevsáme guovlon, dassta namma boahtá.
- Návti oadtju Láhko rijkajgasskasasj stiemmpelav luonnduj.
Álmmukmiehtse le nammadus mij le dåbdos væráldav miehtáj.
Dánna válldep várajda sihke dajt sierralágásj karstduobddágijt ja valjes sjaddoiellemav, javlaj Solhjell.
Duodden stáhtarádáj oassálasstin aj fylkkamánne, Oarjjelij-Bájddara, Meløya ja Bájddara suohkanoajve, Sámedikke sadjásasj presidænnta ja birásdirektørra.
Láhko álmmukmiehttse le Glomfjordguovlon, dat le Sáltoduoddara-Svartisen luonndomiehtse lahka, ja le akta dajs stuorámus åjdå guovlojs Nordlándan.
Álmmukmiehtsen gávnnu stuorámus guovllo manna le alpina kárssta Vuonna.
Kárssta le namma geologalasj duobddágijda ma li hábbmidum gå luovvasap bávte li luovvanam, dáppe le sáhka kálkkavares.
Sierralágásj karstduobddága ja bávte ma li valjes sjattojda ávkken le oajvvesivva suodjalibmáj.
Botanihkkárijda le guovllo sierralágásj miellagiddevasj, gávnnuji ienep gå 260 slája.
Grønlandsstarr ja nuorttalap tinderublom li da ma li ienemus vuorjjá.
Iesjguhtiklágásj bárdaálga gávnnuji moatten jávren guovlon, ja guovllo le nasjonála guovdásj guovllo ájtedum sládjaj gråkrans ja vargga ájtedum sládjaj kanadaglattkrans.
Moaddása jávrijs guovlon ållidi kálkkajávre ja bárdaálgajávre luonndoslájaj ævtojt.
Kálkkajávre li viehka ájteduvvam Norsk rødliste for naturtyper 2011 milta.
Miján le vuogas vuona árbbedáhpe bivddet, guollit ja váren váttsatjit ja Láhko le viehka ájnas várrevádtsemguovllo dán oasen Nordlándas.
Dáppe le ållo várrevádtsem jagev miehtáj.
Bivddet, guollit ja váttsatjit li ájnnasabmusa ja dáv bæssá dahkat álmmukmiehtsen åvddålijguovlluj.
MiljøverndepartementetP.B.
Birasgáhttendepartemeanta, Kongens gate 20, Poastaboksa 8013 Dep, 0030 Oslo | Tlf: 22 24 90 90, Faks: 22 24 95 60E-poasta: | Váldodoaimmaheaddji: Jon Berg
Preassadieđáhus, 08.11.2012
- Sidáv buorre fágalasj vuodov boahtteájge organiserimij politi- ja lænsskaetáhtas, javllá justijssa- ja gárvedimminisstar Grete Faremo.
Dan diehti nammat ráddidus barggojuohkusav mij galggá guoradallat hásstalusájt vuona politijan.
Politiguoradallam galggá vatteduvvat NOUaj biehtsemáno åvddåla jagen 2013.
Dát galggá liehket vuodo guhkesájggásasj pládnaj åvddånahttemij politias mij galggá åvdeduvvat stáhtabudsjehtan jahkáj 2014.
- Gå dal lev læhkám justijssa- ja gárvedimminisstar jagev de le mujna tjielgas visjåvnnå makkir guovlluj justijssasuorgge viertti mannat.
Ulmme le ienep jasskavuohta, buorep hieredibme ja dievno ienep sadjihin justijssasuorgen.
Politiguoradallam le vuostasj lávkke dán bargon, javllá Faremo.
Guoradallamjuogos galggá jådeduvvat Arne Røksundas, departemænntaráde Guolástus- ja merraguovllodepartementan.
Sujna ja juogosájrrasin Frede Hermansen li duogásj bargujn Suodjalusá guhkesájgeplánajn.
Politidirektørra Odd Reidar Humlegård ja PST-oajvve Benedicte Bjørnland galggaba aj liehket oasse juohkusis.
Guoradallamjuogos galggá duola dagu árvustallat politija resurssaanov, vuorodimijt, máhtudagáv, jådedimev ja organiserimav.
Galggá aj árvustallat jus guovdálasj háldadusresurssa máhtti dåmaduvvat ietjá láhkáj vattátjit ienep politifámojt guovlojn.
Galggá aj árvustallat makkir rievddama máhtti dagáduvvat vaj politija dahkamusá máhtti buorebut ja dåbmarappot tjadáduvvat.
- Gájbbádus guoradallamij le láhkapolitijav nannit.
Lænsskakontåvrå ja bájkálasj politistasjåvnå ja politisaje galggi vilá liehket ájnnasa hieredimbargon kriminalitehtas ja bargujn jasskavuodav åttjudit, javllá Faremo.
Barggojuohkusin galggi liehket dá:
- Manne aktem hijven faageles våaromem sïjhtem juktie båetijen aejkien pollise- jïh lientsiesuerkiem öörnedidh, justise-jïh gaerviesvoeteministere Grete Faremo jeahta.
Dannasinie reerenasse aktem barkoedåehkiem tseegkie mij edtja haestiemidie nöörjen pollisesne analyseradidh.
Edtja polliseanalysem deelledh aktene NOU'sne ruffien åvtelen 2013.
Dïhte edtja våaroeminie årrodh akten guhkies evtiedimmiesoejkesjasse polliseste, maam edtja staatebudsjedten raeriestimmesne åehpiedehtedh jaapan 2014.
-Mænngan justise- jïh gaerviesvoeteministerinie orreme aktem jaepiem, dle aktem tjïelke vuajnoem åtnam man otnjegasse justisesuerkie tjuara vaedtsedh.
Ulmie lea lissiehtamme jearsoesvoete, buerebe heerredimmie jïh aelhkebe dïenesjh gaavnedh justisesuerkesne.
Polliseanalyse lea voestes sïlle daennie geajnosne, Faremo jeahta.
Arne Røksund, departemeenteraerie Gööleme- jïh mearoegaedtiedepartemeentesne edtja analysedåehkiem stuvredh.
Dovne dïhte jïh dåehkielïhtsege Frede Hermansen leah Forsvaren guhkiesoejkesjinie barkeme.
Pollisedirektööre Odd Reidar Humlegård jïh PST-åvtehke Benedicte Bjørnland edtjieh aaj dåehkesne årrodh.
Analysedåehkie edtja gaskem jeatjah pollisen vierhtieåtnoem, prijoriteradimmieh, maahtoem, stuvremem jïh öörnedimmiem vuarjasjidh.
Dïhte edtja vuarjasjidh mejtie maahta vihkeles reereles vierhtieh jeatjahlaakan nuhtjedh, juktie vielie pollisefaamoem dajvine vedtedh.
Dïhte edtja aaj vuarjasjidh mah jarkelimmieh mah maehtieh dorjesovvedh, ihke pollisen barkoeh maehtieh buerebelaakan jïh radtjoesåbpoe dorjesovvedh.
- Akte krievenasse analysese lea lïhkepollisem nænnoesåbpoe darjodh.
Lientsiekontovrh jïh voenges pollisestasjovnh jïh pollisepåasth edtjieh annje dejtie vihkielommes biehkide årrodh dennie kriminaaleheerreden jïh jearsoesvoetesjugneden barkosne, Faremo jeahta.
Barkoedåehkesne daah leah meatan:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Pressemeldinger / Ráđđehus nanne sámi gielaid áŋgiruššama
Juolludeamit sámi ulbmiliidda dagaha 2011:s sullii 829 miljovnna ruvnno, mii mearkkaša 27 miljovnna ruvnno lassáneami 2010 rájes.
2011 rájes Sámediggi hálddaša sullii 360 miljovnna ruvnno, oktiibuot 13 miljovnna ruvnno lassáneapmi.
Ráđđehus lea 2011 bušeahtaárvalusastis evttohan lasihit juolludeami sámi gielaide velá 10 miljovnna ruvnnuin Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta bušeahta bakte.
Dát mearkkaša oktiibuot 23 miljovnna ruvnno lassáneami maŋimus golmma jagi badjel sámi gielaid doaibmaplánii Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta bušeahta bakte.
Divvun-prošeakta lea ovdánahttán giellareaiddut nugomat elektrovnnalaš čállindárkkisteami, riektačállinprográmma ja pedagogalaš prográmmaid iešguđet sámi gielaide.
Dákkár dihtorprográmmaid ovdánahttin lea eaktun dasa ahte sámi gielat galget ceavzit atnugiellan dálá servodagas.
- Lea leamašan dehálaš dáhkidit Divvun doaimma ovddasguvlui, ja mun dieđán ahte Sámediggi maiddái lea bargan gávdnamis guhkesáigge čovdosiid prošektii, mii lea doaibman 2004 rájes.
Mun lean danin hui duhtavaš go 10 miljovnna ruvnno sturrosaš giellaáŋgiruššandoarjagis lea árvaluvvon ráddjet 4,7 miljovnna ruvnno Divvunprošektii ásahit doaibma- ja ovdánahttinorganisašuvnna, lohka stáhtaráđđi Rigmor Aasrud.
Sámediggái, mas lea dehálaš sajádat sámegiela áŋgiruššanbarggus, sirdojuvvo 3,5 miljovnna ruvdno dan 10 miljovnna ruvnnos mii lea ráddjejuvvon giellaáŋgiruššamii.
Ráđđehus árvala ahte Sámediggi galgá oažžut 225,655 miljovnna ruvnno Ođasmahttin-, hálddahus, ja girkodepartemeanta bušeahta bakte.
Lassin dasa boahtá vel Sámeálbmotfoandda jahkásaš reantodienas.
Kulturdepartemeanta kap.
320 Dábálaš kulturulbmilat, poasta 73 Nationála kulturvisttit bakte lea árvaluvvon juolluduvvot 5 miljovnna ruvdno doarjjan huksenprošektii Davviálbmogiid guovddážis (ovddit Ája Sámi guovddáš) Gáivuonas.
Ođđa lanjat galget gárvvistuvvot gussiid ja gehččiid várás 2011 geasi.
Ođasmahttin, hálddahus- ja girkodepartemeanta bušeahta kap.
2445 Statsbygg vuolde lea árvaluvvon juolludanrámma mii fátmmasta ruđaid dasa ahte prošekteret ođđa lanjaid Saemien Sijti Snoasas.
2011:s lea maiddái áigumuš prošekteregoahtit Sámi dáiddamusea Kárášjogas.
Dïhte dåarjoe saemien åssjelidie sæjhta jaepien 2011 medtie 829 millijovnh kråvnah årrodh, akte lissiehtimmie 27 millijovnh kråvnine, jaepien 2010 raejeste.
Saemiedigkie sæjhta jaepien 2011 medtie 360 millijovnh kråvnah reeredh, akte lissiehtimmie 13 millijovnh kråvnine.
Reerenasse lea sov budsjedteraeriestimmesne jaapan 2011 raeriestamme dåarjoem saemien gielide lissiehtidh orre 10 millijovnh kråvnajgujmie Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen.
Daate akte lissiehtimmie sjædta ållesth 23 millijovnh kråvnine dej golme minngemes jaepiej dan Dahkoesoejkesjasse saemien gielide, Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen.
Divvun-prosjekte aktem gïeledirregem evtiedamme goh elektrovneles staavadimmieviehkie, staeriedimmieprogramme jïh pedagogeles programmevaaroe dejtie joekehts saemien gïelide.
Evtiedimmie dagkeres daataprogrammeste lea daerpies jis dah saemien gïelh edtjieh vijriebasse jieledh goh åtnoegielh daan beajjetje siebriedahkesne.
- Joekoen vihkeles orreme vierhtieh Divvun'en vijriebasse giehteldæmman gorredidh, jïh manne aaj daajram Saemiedigkie barkeme vielie guhkiebasse øørnegh gaavnedh dan prosjektese, mij lea juhteme 2004 raejeste.
Manne dannasinie joekoen madtjeles juktie gïelebarkoen sisnjelen, mij 10 millijovnh kråvnah åådtjeme, lea raeriestamme 4,7 millijovnh kråvnah læjkodh juktie aktem giehteldimmie- jïh evtiedimmiesiebriem Divvun'se tseegkedh, stateraerije Rigmor Aasrud jeahta.
Saemiedigkie, mij aktem joekoen vihkeles sijjiem åtna dennie barkosne saemien gïelide, 3,5 millijovnh kråvnah åådtje dehtie gïeledåarjoste 10 millijovnh kråvnine.
Reerenasse raereste Saemiedigkie edtja 225,665 millijovnh kråvnah åadtjodh Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen bijjelen.
Lissine dïhte fïerhten jaepien baalhka Saemieåålmegen foenteste båata.
Kultuvredepartementen kap.
320 nuelesne, Sïejhme kultuvreåssjelh, påaste 73 Nasjovnale kultuvregåetieh, lea 5 millijovnh kråvnah dåarjojne raeriestamme dan bigkemeprosjektese Noerhtealmetji jarnge / Senter for nordlige folk (aarebi Ája Saemien jarnge) Kåfjordesne.
Dah orre gåetieh edtjieh gaervies årrodh guesside giesien 2011.
Orrestehteme, reereme- jïh gærhkoedepartementen kap.
2445 nuelesne Statsbygg, lea aktem dåarjoemieriem raeriestamme gusnie aaj vierhtieh dan soejkesjæmman orre gåetijste Saemien Sijtese Snåasesne leah meatan.
Jaepien 2011 ussjede aaj Saemien tjeahpoemuseumem soejkesjidh Karasjohkesne.
Sáme dåjmaj juollodibme jagen 2011 le sulle 829 millijåvnå, 2010 rájes 27 millijåvnå lassánibme.
Jagen 2011 háldat Sámedigge sulle 360 millijåvnå, 13 millijåvnå lassánibme.
Ráddidus le budsjehttaoajvvadusánis 2011 oajvvadam sámegielaj juollodimev lasedit 10 millijåvnå kråvnåj Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta baktu.
Dat sihtá javllat ålles 23 millijåvnå lasedibme maŋemus gålmmå jage Sámegielaj doajmmapládnaj Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta baktu.
Divvun-prosjekta le åvddånahttám giellaviehkkenævojt namálattjat elektråvnålasj tjállemviehkke, korrektuvrraprográmma ja pedagogalasj prográmma iesjguhtik sámegiellaj.
Dákkir prográmmaj åvddånahttem le ævtton jus sámegiela galggi adnogiellan bierggit udnásj sebrudagán.
- Ájnas le læhkám jut Divvunav joarkkep, ja diedáv Sámedigge le aj guhkesájggásasj tjoavddusijt prosjekta gáktuj åhtsålam, mij le 2004 rájes doajmmam.
Danen lev viehka dudálasj gå giellavuorodime 10 millijåvnåjs li 4,7 millijåvnå juolloduvvam Divvun doajmma- ja åvddånahttemorganisasjåvnå ásadibmáj, javllá stáhttaráde Rigmor Aasrud.
Sámedigge, manna le viehka ájnas roalla sámegiela bargo hárráj, oadtju 3,5 millijåvnå 10-milliåvnnåsasj giellavuorodimes.
Ráddidus oajvvat Sámedigge galggá oadtjot 225,655 millijåvnå Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta baktu.
Duodden boahtá jahkásasj ruhtabátsos Sámeálmmuga fåndas.
Kultuvrradepartementa kap.
320 Allmenne kulturformål, post 73 Nasjonale kulturbygg le oajvvadum vihtta millijåvnå doarjjan tsieggimprosjektaj Nuorttalij årro álmmugij guovdásj (åvdep Ája Sáme guovdásj) Gájvuonan.
Ådå viesso ålliduvvi váj máhttá álmmugij rabáduvvat 2011 giese.
Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa budsjehta kap.
2445 Statsbygg le oajvvadum juollodimrámma mij sisadná rudájt ådå viesov tsieggit Saemien Sijten Snåsan.
Jagen 2011 galggá Sáme dájddadávvervuorkká Kárasjågån prosjekteriduvvat.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Áigeguovdil / Ođđasat / Ráđđehus ráhkada ollislašvuođa várdosa dan hárrái mo čuovvulit raportta sápmelaččaid birra
Norga áigu čuovvulit ávžžuhusaid, maid álgoálbmotvuoigatvuođaid spesiálaraportevra lea ovddidan Norgga sápmelaččaid hárrái.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta jođiha barggu, mas ráhkadit ollislašvuođa várdosa daid surggiid hárrái, main lea lunddolaš bargat.
Dat ovdanbuktojuvvui ON' bistevaš álgoálbmotforuma 11. čoahkkaneamis New Yorkas ikte.
ON' álgoálbmotvuoigatvuođaid spesiálaraportevra, James Anaya, ovddidii čakčat 2011 raporttas Norggas, Ruoŧa ja Suoma sápmelaččaid dili hárrái.
Raportta vuođđun lea konferánsa, maid Sámi parlamentáralaš ráđđi lágidii cuoŋománus 2010.
Konferánsii serve golbma sámedikki ja golmma ráđđehusa ovddasteaddjit, ja spesiálaraportevra čohkkii doppe dieđuid ja oaiviliid.
Ollislaš čuovvulanvárdosa ovdanbuktet vehá ovdalaš go álgoálbmogiid áššiid meannudit rievttes ON-orgánain 2012.
Várddus ođasmahttojuvvo 2013 ja 2014.
Norgga sáhkavuorru Bistevaš forumis (eaŋgalsgillii) Spesiálaraportevrra raporta Norgga birra (PDF)
Vuodna sihtá tjuovvot álggoálmmugij riektáj sierrarapportøra rapporta oajvvadusájt sámij dile vuoksjuj Vuonan.
Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkoderpartemennta jådet bargov gånnå galggá gåvvidit dajt suorgijt ma li luondulattja.
Dát åvddån biejaduváj AN:a stuoves álggoálmmukforuma 11. sesjåvnån New Yorkan iektu.
AN:a sierrarapportørra ággoálmmugij riektáj vuoksjuj, James Anaya, buvtij tjavtjan 2011 ietjas rapportav mij gåvvit sámij dilev Vuonan, Svierign ja Suoman.
Rapporta vuodon le muhtem konferánssa mav Sáme parlamentáralasj ráde tjadádij 2010 vuoratjismáno.
Konferánssaj oassálasstin gålmmå Sámedikke aktan daj gålmåj ráddidusáj åvdåstiddje, ja sierrarapportørra de navti diedojt ja vuojnojt oattjoj.
Dát tjálos mij gåvvit gåktu Vuodna le ássjijn barggam gárveduvvá åvddål álggoálmmukássje giehtadaláduvvi guoskavasj AN-orgánajn 2012:n ja ådåstahteduvvá 2013:n ja 2014:n.
Vuona sáhkavuorro Stuoves forumin (tæksta ieŋŋilsgiellaj) Sierrarapportøra rapportta Vuona vuoksjuj (PDF)
Nöörje sæjhta juvnehtimmide dåarjedidh sjïerereektijeste aalkoealmetji reaktide, tsiehkien bïjre saemide Nöörjesne.
Orrestehteme, reereme- jih gærhkoedepartemeente barkoem stuvrie juktie aktem vuesiehtimmiem darjodh dej suerkiej bïjre gusnie iemie.
Dam åehpiedehti EN'en ihkuve forumisnie aalkoealmetji 11. sesjovnesne, New York'sne jååktan.
En'en sjïerereektije aalkoealmetji reaktide, James Anaya, sov reektehtsem tsiehkien bïjre saemide Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne deelli tjaktjen 2011.
Reektehtse våaromem vaalta aktene konferansesne maam Saemien parlamentarihkeles raerie öörnedi voerhtjen 2010.
Konferansesne lin tjïrkijh dejstie golme saemiedigkijste jïh tjïrkijh dejstie golme reerenassijste, gusnie sjïerereektije bïevnesh jïh vuajnoeh dejstie åadtjoeji.
Dïhte vuesiehtimmie dåarjedimmien bïjre sæjhta illehtamme årrodh åvtelen aalkoealmetje-aamhtesh gïetesuvvieh dejnie sjyöhtehke EN-åårganine 2012, jïh vuesiehtimmiem sæjhta orrestidh jaepiej 2013 jih 2014.
Nöörjen håaleme Ihkuve forumisnie (eengelske tjaalege) Sjïerereektijen reektehtse Nöörjen bïjre (PDF)
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Ráđđehus vuoruha digitála bálvalusaid ovddideami
Ráđđehus háliida, ahte almmolaš digitála bálvalusaid ovddidit johtileappot ja árvala danin juolludit ollu ruđa DGT-ulbmiliidda ja stáhta DGT-prošeavttaide.
- Dan láhkai mii buoridit almmolaš hálddašeami dási, ja luvvet áiggi, mainna earret eará sáhttit meannudit áššiid johtileappot ja dahkat bargguid, mat eaktudit searvama ja persovnnalaš gulahallama, ođasmahttinministtar Rigmor Aasrud dadjala.
Čuovvovaš viiddis DGT-prošeavttaide juolludit ruđa ráđđehusa 2012 bušeahtas:
Reerenasse sæjhta driektem bueriedidh juktie byøgkeles digitaale dienesjh evtiedidh, jïh raereste dannasinie stoerre dåarjoeh IKT-ektiedamme aamhtesidie jïh staaten IKT-prosjektide.
- Daate sæjhta kvaltiteetem bueriedidh byøgkeles reeremasse, jïh tijjem sjugniedidh maam gaskem jeatjah maahta nåhtadidh verkebe aamhtesegïetedæmman jïh barkojde mah krïevieh almetjh stïeresne, jïh persovneles gaskesem, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Daah stoerre IKT-prosjekth leah dåarjoeh åådtjeme reerenassen raeriestimmesne budsjedtese jaapan 2012:
Ráddidus sihtá buoredit jådov almulasj digitála dievnastusáj åvddånahttemin ja dan diehti oajvvat stuorra juollodimijt IKT-gullevasj dåjmajda ja stáhtalasj IKT-prosjevtajda.
- Dát buoret almulasj háldadime kvalitehtav, ja oadtjop ienep ájgev mij ierit ietján máhttá aneduvvat ássjegiehtadallamájgev oanedittjat ja bargojda ma gájbbedi jut almma ulmusj gávnnu gejna guládallá, javllá ådåstuhttemminisstar Rigmor Aasrud.
Ráddidusá 2012 budsjehttaoajvvadusán li rudá juolloduvvam tjuovvovasj stuorra IKT-prosjevtajda:
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Ráđđehuskvartála boahtteáigi
Preassadieđáhus, 26.01.2012
Ráđđehus lea mearridan čohkket departemeanttaid lahka ja birra dálá ráđđehuskvartála.
Mo dáinna áššiin galgá bargat viidáseappot, čielgá maŋŋil go ráđđehus lea čađahan viiddis, rabas proseassa gos iešguđet bealit besset buktit iežaset cealkámušaid.
-Mii háliidat gullat maid olbmot oaivvildat ovdalgo ráđđehus mearrida áigugo bisuhit dálá huksehusaid dahje hukset ođđa, muitala hálddahusministtar Rigmor Aasrud.
Sierra blogga ásahuvvo man bokte buohkat sáhttet almmuhit iežaset oaiviliid ovdal cuoŋománu 1.beaivve: Blogg.regjeringen.no/regjeringskvartalet
Mearrádus doalahit ráđđehuskvartála čoahkis lea ávžžuhuvvon sihkkarvuođa sivaid geažil.
Seammás šaddá ovttasdoaibman beaktileappot ja mátkkošteamit departemeanttaid gaskka ja Stuoradiggái šaddet oaneheabbo.
Ii leat dárbbašlaš gaikut goappáge huksehusa vahágiid geažil.
Huksehusat čužžot nannosit, muhto daid ferte divvut.
Alla geardeviesus leat eanemus divodandárbbut lassin daid vahágiid maid bombba dagahii.
Dál galgá čađahuvvot konseaptaválljenčielggadus.
Okta molssaeaktu lea hukset ráđđehuskvartála nu go dat lei ovdal suoidnemánu 22.beaivve.
Lea maid vejolaš gaikut buot huksehusaid, muhto gávdnojit maid máŋga gaskamolssaeavttu.
Dasa lassin háliida ráđđehus ahte ovddiduvvojit molssaeavttut mat sisttisdollet vejolašvuođaid sirdit Olgoriikadepartemeantta ja Birasgáhttendepartemeantta ráđđehuskvartálii.
Viidásut barggus evttohuvvojit danne máŋga molssaeavttu.
-Lagamus mánuid fertet mii buohtastahttit iešguđet ákkaid, ja dát ii leat álkis dahku, ja iige leat proseassa maid galgá geahppadit meannudit, lohká Aasrud.
Aasrud muitala maid ráđđehusa mearridan ahte ráđđehuskvartála ovddideapmi galgá dáhpáhuvvat stáhtalaš, iige gielddalaš plánain.
Dát dahkkojuvvo sihkkarvuođa ja ovdáneami geažil.
Dát mearkkaša ahte stáhta váldá ovddasvástádusa plánabarggu jođiheamis, muhto dieđusge galget buot áššáigullevaš ásahusat váldojuvvot vuhtii plána- ja huksenlága gáibádusaid ektui.
Dál ii leat vuos čađahuvvon ekonomalaš luoitu iešguđet molssaeavttuid ektui.
Dát dahkkojuvvo konseaptaválljejumi olgguldas kvalitehtasihkkarastimis (KS 1).
Reerenasse sjæjsjalamme departementh edtjieh tjåenghkies årrodh daan beajjetje reerenassekvartaalen sisnie jïh bïjre.
Guktie edtja åvtese darjodh sæjhta voestegh nænnoestidh mænngan reerenasse aktem gamte, gaahpoeh prosessem tjïrrehtamme gusnie ovmessieh guejmieh edtjieh åadtjodh raeriestimmiejgujmie båetedh.
- Mijjieh sïjhtebe govledh maam almetjh vienhtieh åvtelen reerenasse dam minngemosth sjæjsjalimmiem vaalta, mejtie edtja dejtie gaavnoes gåetide utniehtidh jallh orresistie bigkedh, reeremeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Akte jïjtse blogge tseegkesåvva gusnie gaajhkesh meahtieh raeriestimmiejgujmie båetedh voerhtjen 1.b.
raajan: Blogg.regjeringen.no/regjeringskvartalet
Dïhte sjæjsjalimmie aktem tjåenghkies reerenassekvartaalem tjåadtjoehtidh lea juvnehtamme jearsoesvoeten gaavhtan.
Seamma aejkien dle dïhte dorje guktie ektiebarkoe radtjoes sjædta, jïh åenehks geajnoe dovne departementi gaskem jïh Stoerredægkan.
Ij guhte dejstie skaarijste naakenidie gåetijste lea naemhtie guktie daerpies rïjvestidh.
Dah konstruksjovnh leah jearsoes men tjuara dejtie dåvvodh.
Duarpatjommes jollegåetiem bueriedidh dej skaaraj mænngan mejtie bomba darjoeji.
Daelie edtja aktem salkehtimmiem tjïrrehtidh konsepteveeljemen bïjre.
Akte alternatijve sæjhta årrodh reerenassekvartaalem bæjjese bigkedh guktie lij åvtelen snjaltjen 22.b., men jeatjah gaskoehalternatijvh aaj gååvnesieh.
Lissine dle reerenasse sæjhta alternatijvh utnedh gusnie lea nuepie Ålkoerijhkedepartementem jïh Byjresevaarjelimmiedepartementem reerenassekvartaalese sertedh.
Dannasinie jienebh alternatijvh sijhtieh dorjesovvedh dennie vijriesåbpoe prosessesne.
- Dej båetiji aski tjoerebe dejtie ovmessie vuajnojde sinsitnien vööste vïekesjidh, ij leah daate akte aelhkie sjæjsjalimmie, jïh vaallah akte prosesse gænnah maam tjuara aelhkieslaakan darjodh, Aasrud jeahta.
Aasrud aaj jeahta reerenasse lea sjæjsjalamme evtiedimmie reernassekvartaaleste edtja staateles, ij tjïelten soejkesjinie årrodh.
Dam jearsoesvoeten jïh barkoen åvtese gaavhtan dorje.
Dïhte sæjhta jiehtedh staate diedtem vaalta soejkesjebarkoem åvtese juhtedh, men gaajhkh gïetedamme suerkieh edtjieh hævvi govlehtoevedh soejkesje-jïh bigkemelaaken krievemi mietie.
Annjebodts ij leah ekonomeles aarvehtsh tjïrrehtamme dejtie ovmessie alternatijvide.
Edtja dam darjodh akten byjngetje kvaliteetegorredimmien tjïrrh konsepteveeljemistie (KS 1).
Ráddidus le mierredam departementa galggi liehket tjoahken udnásj ráddiduskvártalan ja lahkusin.
Gåktu joarkket galggá, mierreduvvá esski maŋŋel gå ráddidus le rabás, vijdes prosessav tjadádam gånnå iesjgeŋgalágásj berustiddje galggi bessat oajvvadusájt buktet.
- Sihtap gullat majt ulmutja miejnniji åvddål ráddidus vijmak mierret jus galggap ieme tsiekkadusájt várajda válldet jali tsieggit ådå, javllá háldadusminisstar Rigmor Aasrud.
Blogga álgaduvvá gånnå gájka bessi oajvvadusájt buktet gitta vuoratjismáno 1. biejve: Blogg.regjeringen.no/regjeringskvartalet
Ráddiskvartálav aktan bisodit le sihkarvuoda diehti vuogas.
Sæmmi båttå de dåjmalis aktisasjbarggo ja oanegis væddja departementaj gaskan ja Stuorradiggáj.
Ep dárbaha gajkkot bæjsstanimij diehti.
Tsiekkadusá tjuodtju, valla hæhttuji divoduvvat.
Allablokkan le ienemus divudimdárbbo duodden bæjsstanimijda bomba diehti.
Dálla galggá konseptaválljimguoradallam tjadáduvvat.
Akta vejulasjvuohta le ráddiduskvartálav tsieggit dagu lij åvddål snjilltjamáno 22.
Biejve.
Dåhkki aj divna tsiekkadusájt gajkkot, valla moadda vejulasjvuoda li aj daj gaskan.
Duodden sihtá ráddidus ahte vejulasjvuohta Ålggorijkadepartementav ja Birásgáhttimdepartementav ráddiduskvartállaj jåhtet åvddån biejaduvvá.
Danen galggi moadda vejulasjvuoda prosessan guoradaláduvvat.
- Boahtte mánojn hæhttup dájt vejulasjvuodajt nubbe nuppijn buohtastahttet, ij la álkke dáv mierredit ja prosessa ietjastis le aj hásstalus, javllá Aasrud.
Aasrud javllá aj ráddidus le mierredam stáhtta iesj, suohkana sajen, galggá ráddiduskvartála plánav åvddånahttet.
Dáv sihkarvuoda ja buorre jådo diehti.
Dat mierkki stáhtta pládnabargos vásstet, valla gájka guoskavasj ásadusá galggi diedon bessat vuojnojt buktet pládna- ja tsiekkaduslága milta.
Gåloj merustallama e ájn gávnnu mij guosská iesjguhtik vejulasjvuohtaj.
Dáv galggá dahkat ålgoldis kvalitehtasihkarasstema baktu konseptaválljimis (KS 1).
Dás don leat: Ráđđehus.no / Ođasmahttin-, hálddahus- ja... / Pressesenter / Preassadieđáhusat / Romssa Universitehta oažžu sámegielat divvunprográmma ovddasvástádusa
Preassadieđáhus, 30.06.2011
Divvun, sámegielat riektačállinreaidu, lea dál ásahuvvon bistevaš ortnegiin Romssa Universitehtas.
Prošeavtta čuovvoleami ja ovdánahttima ovddasvástádus sirdojuvvo odne virggálaččat Sámedikkis universitehtii.
Divvun lea sámegielat riektačállindárkkisteapmi buot daid golmma sámegielaide mat geavahuvvojit Norggas.
Bargu álggahuvvui 2004 ovttasbargoprošeaktan gaskal Sámedikki ja Romssa universiteahta.
Jagi 2007 almmuhuvvui giellareaidu davvi- ja julevsámegielaide, ja 2010:s almmuhuvvui lullisámegielat čoavddus.
Riektačállinreaidu lea nuvttá ja dan sáhttá viežžat interneahta fierpmádagas.
- Divvunprošeavtta guhkitáiggi mihttun lea fállat ođđaáigásaš giellateknologalaš čovdosiid sámi servodahkii.
Dat lea dehálaš reaidun vai sámegiella galgá ceavzit geavahangiellan eanemus lági mielde servodatsurggiid, maiddai daid surggiin gos ođđaáigásaš teknologiija lea eaktun, dadjá ođasmahttin-, hálddahus- ja girkoministtar Rigmor Aasrud.
Aasrud searvvai doaluide Romssas jietna/govvarusttega bakte ja ovddidii dearvvuođaid sidjiide geat ledje Romssa universiteahta doaluin Romssas.
Divvunprográmma leat máŋga duhát Davviriikkalaš geavaheaddjit viežžan, ja eatnasiin leat dušše positiiva mearkkašumit divvunprográmmii.
Teknologiija mii geavahuvvo lea giellasorjjasmeahttun ja sáhttá nu buorre vuođđun jus vástideaddji čoavddus galgá ráhkaduvvot eará unnitlogugielaide.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta (FAD) lea, ovttas Sámedikkiin ja Máhttodepartemeanttain, jahkásaččat 2004 rájes ruhtadan giellareaiddu ovdánahttima.
Doarjja bargui áimmahuššamis ja viidáset ovdánahttimis giellareaiddu juolluduvvo dán jagi rájes bistevaš doarjjan stáhtabušeahta bakte.
Jagi 2011 lea ráddjejuvvon 4,7 miljovnna ruvdno Divvun doibmii FAD bušeahta bakte.
Divvun, akte saemien reaktoetjaelemedïrrege lea daelie goh akte ihkuve öörnege tseegkesovveme Romsen Universiteetesne.
Daan biejjien dïedtem dejnie vïjriebasse barkojne jïh evtiedimmine prosjekteste Saemiedigkeste universiteetese sertiesti.
Divvun akte saemien staeriedimmieprogramme gaajhkide golme saemien gïelide mah Nöörjesne åtnasuvvieh.
Barkoe eelki 2004 goh akte laavenjostoe Saemiedigkien jïh Romsen Universiteeten gaskem.
Jaepien 2007 aktem gïeledïrregem böökti noerhte- jïh julevsaemien gïelide, jïh 2010 aktem seamma öörnegem åarjelsaemien gïelese böökti.
Maahta staeriedimmiedïrregem nedteste veedtjedh jïh lea namhtah nåhtadidh.
- Divvunen ulmie guhkiebasse lea daaj-baaletje gïeleteknologeles öörnegh faalehtidh dan saemien siebriedahkese.
Daate akte vihkeles dåarjoe ihke saemien gïelh edtjieh maehtedh jåerhkedh jieledh goh akte åtnoegïele dan jïjnjh suerkine goh gåarede siebriedahkesne, aaj dejnie suerkine gusnie daaj-baaletje teknologije akte krïebpesjimmie, orrestehteme, reereme jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta.
Aasrud lij meatan Romsesne akten video-heelsegen tjïrrh dejtie mah lin meatan öörnedimmesne Romsen Universiteetesne.
Daan mearan gellie tåvsenh utnijh Noerhtelaantine Divvunem våålese leesseme, jïh dah mah aalkeme dïrregem nåhtadidh leah åajvahkommes hijven bïevnesh bååstede vadteme.
Teknologije mij lea våaroemisnie gaajhkide gïelide sjeahta, jïh maahta dannasinie hijven våaroeminie årrodh seammaplïeres öörnegidie jeatjah unnebelåhkoegïelide.
Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemente (ORG) lea Saemiedigkine jïh Maahtoedepartementine ektine, beetnehvierhtieh dåårjeme juktie dïrregidie evtiedidh fïerhten jaepien mænngan 2004.
Juktie gorredidh jïh vijriebasse evtiedidh dam barkoem dle daan jaepien raejeste tseegkeme goh akte ihkuve dåarjoe staatebudsjedtesne.
Jaepien 2011 lea 4,7 mill.
kråvnah Divvunese lyjkeme ORG'en budsjedten bijjelen.
Divvun, sáme duollatjállemvædtsak, le dal ásaduvvam stuoves årnigin Tråmså universitehtan.
Prosjevta tjuovudibme ja åvddånibme uddni almulattjat vatteduváj Sámedikkes universitehttaj.
Divvun le sáme korrektuvrraprográmma gájka gålmmå sámegielajda ma Vuonan aneduvvi.
Barggo álgij jagen 2004 aktisasjbarggon Sámedikke ja Tråmså universitehta gaskan.
Jagen 2007 almoduváj giellavædtsak nuortta- ja julevsámegiellaj, ja jagen 2010 almoduváj sæmmilágásj vædtsak oarjjelsámegiellaj.
Korrektuvrravædtsagav máhtá nehtas viedtjat nåvkå.
- Divvuna guhkesájggásasj ulmme le fállat ådåájggásasj giellateknologalasj tjoavddusijt sáme sebrudahkaj.
Dát le ájnas viehkken jus sámegiella galggá bissot adnogiellan nav moatten sebrudaksuorgen gå vejulasj, aj suorgijn gånnå ådåájggásasj teknologija le gájbbádus, javllá ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkoministar Rigmor Aasrud.
Aasrud oassálastij ávvudallamij Tråmsån videovarrudagá baktu sidjij gudi lidjin Tråmså universitehtan.
Divvun le náv guhkás viettjaduvvam moadda tuvsán addnijs Nuorttarijkan, ja sij gudi li vædtsagav adnuj válldám li ienemus oassáj dav buorren gávnnam.
Teknologija mij le vuodon ij le mierredum giellaj tjanádum ja navti soajttá liehket vuodon sæmmilágásj tjoavddusijda ietjá unneplågogielajda.
Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartemennta (ÅGD) le, aktan Sámedikkijn ja Máhttodepartementajn ruhtadam vædtsaga åvddånahttemav jahkásattjat 2004 rájes.
Ájmon anedit ja vijddábut åvddånahttet Divvunav le dán jage rájes stuoves juollodibmen biejaduvvam stáhtabudsjehtan.
Jagen 2011 le ÅGD'a budsjehta baktu juolloduvvam 4,7 millijåvnå kråvnå Divvunij.
Preassadieđáhus, 25.06.2013
Ráđđehus viiddida dán jagi sámi ofelašortnega njealját ofelaččain.
Lassin vel ovttain nuorain sáhttet sámi ofelaččat galledit eambbo skuvllaid miehtá riikkas dieđuiguin sámi kultuvrra ja servodatdilálašvuođaid birra.
Mihttomearri lea juohkit dieđuid ja buoridit miellaguottuid sámi álbmoga guovdu.
- Ofelašortnet lea bures lihkostuvvon ja bivnnuhis doaibma mainna joksá dáčča nuoraid dieđuiguin sápmelaččaid birra.
Mun lean danin ilus go mii dál viiddidit dán ortnega, vai eambbogat sáhttet oažžut dieđuid sápmelaččaid ja sámi dilálašvuođaid birra.
Mus lea stuora jáhkku dasa ahte eanet máhttu sáhttá váidudit ovdagáttuid, dadjá sámeministtar Rigmor Aasrud.
Sámi ofelaččat leat iešguđetge sámi guovlluid nuorat.
Nuorat válljejuvvojit jahkásaččat ohcanvuoru vuođul, ja ođđa ofelaččat almmuhuvvojit sámi festiválas Márkomeanus suoidnemánus.
Sámi allaskuvla hálddaša ofelašortnega ja dan ruhtada Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta.
Dássážii leat golbma ofelačča mátkkoštan fárrolaga galledit skuvllaid.
Viiddidemiin njealját ofelaččain, de sáhttet sii mátkkoštit guovtti joavkkus ja dasto ollet galledit mihá eanet skuvllaid go ovdal.
DuogášSámi ofelaččaid ortnet álggahuvvui geahččalanprošeaktan 2004:s ja 2008 rájes šattai bissovaš doaibman.
Prošeavtta jurdda lei ahte sámi nuorat galget gaskkustit máhtu iežaset árgabeaivvi birra njuolggo gulahallamis eará nuoraiguin.
Ofelaččat galledit skuvllaid, organisašuvnnaid ja servviid miehtá riikkas muitalit sámi kultuvrra ja servodatdilálašvuođaid birra áigodagas mii bistá ovtta jagi.
Ofelašortnet árvvoštallojuvvui 2007:s ja árvvoštallojuvvui leat hui bures lihkostuvvon prošeaktan.
Sihke oahpaheaddjit, oahppit ja ofelaččat ieža oaivvildedje ahte konseapta doaimmai bures ja lei hui ávkkálaš.
Loga eambbo Sámi allaskuvllas Sámi ofelaččaid birra
Reerenasse öörnegem saemien tsïegligujmie væjrene daan jaepien aktine njealjadinie tsïegline.
Aktine vielie noerine dåehkesne, dle dah saemien tsïeglh maehtieh jienebh skuvlh vaaksjodh bïjre jarkan laantesne, jïh saemien kultuvren jïh siebriedahken bïjre bievnedh.
Ulmie lea daajroem geerjehtidh jïh vuajnojde bueriedidh saemiej bïjre.
- Vååjneme tsiegleöörnege akte hijven jïh lyjhkedihks råajvarimmie orreme, juktie nöörjen noerh saemiej bïjre bievnedh.
Manne dan åvteste geerjene ihke mijjieh öörnegem vijriedibie, guktie bïevnesh saemiej jïh saemien tsiehkiej bïjre maehtieh jieniebidie båetedh.
Manne ojhte vïenhtem lissiehtamme daajroe sæjhta båajhtoeh vuajnoeh giehpiedidh, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta.
Dah saemien tsïeglh leah noerh dejstie ovmessie saemien dajvijste.
Dah noerh veeljesuvvieh akten ohtsemen mænngan fïerhten jaepien, jïh dennie saemien festivaalesne Márkomeannu snjaltjen, sæjhta dejtie orre tsieglide åehpiedehtedh.
Tsïegleöörnege reeresåvva Saemien jilleskuvleste, jïh Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeente öörnegem maaksa.
Daan mearan dle golme tsïeglh ektesne minneme juktie skuvlide vaaksjodh.
Gosse aktine njealjadinie tsïegline væjrene, dle maehtieh göökti göökti mïnnedidh, jïh dan åvteste jienebh skuvlh vaaksjodh goh aarebi.
VåaromeDaate öörnege saemien tsïegligujmie eelki goh akte pryövenasseprosjekte jaepien 2004, jïh 2008 raejeste akte tjåadtjoen råajvarimmie sjïdti.
Dïhte åssjaldahke dejnie prosjektine lij saemien noerh edtjieh daajroem buektedh sijjen aarkebiejjien bïjre, ryøktesth jeatjah noeride.
Tsïeglh skuvline, åårganisasjovnine jïh siebrine minnieh abpe laantesne, juktie saemien kultuvren jïh siebriedahken bïjre bievnedh aktem jaepiem.
Tsiegleöörnege vuarjasjamme sjïdti 2007, jih dellie tjielkesti daate lij akte joekoen hijven prosjekte.
Dovne lohkehtæjjah, learohkh jïh tsïeglh jïjtje vienhtin daate öörnege lij hijven jïh lij gaajh nuhteligs.
Lohkh vielie Saemien tsïegli bïjre Saemien jïlleskuvlesne
Ráddidus stuoret årnigav sáme oahpestiddjij dá jage nælját oahpestiddjijn.
Duodde nuorajn juohkusin máhtti sáme oahpestiddje guossidit ienep skåvlåjt rijkav birra diedujn sáme kultuvra ja sebrudakdilij birra.
Ulmme le diedov oabllot ja buoredit vuojnov sáme álmmuga birra.
- Oahpestiddjeårnik le vuorbástuvvam ja le læhkám mielagiddis doajmma jåvsåtjit vuona nuorajt diedoj sámij birra.
Lav dan diehti ávon gå dal stuoredip årnigav, vaj diedo sámij ja sámij dile birra máhttá jåksåt ienep ulmutjijt.
Mån nannusit jáhkáv lasse diehto binnet åvddågáttojt, javllá sámeminisstar Rigmor Aasrud.
Sáme oahpestiddje li nuora dajs moadda sáme guovlojs.
Nuora válljiduvvi juohkka jage åhtsåmprosessa maŋŋela, ja ådå oahpestiddje oahpásmahteduvvi sáme festiválan Márkomeannun snjilltjamánon.
Oahpestiddjeårnik háldaduvvá Sáme allaskåvlås ja ruhtaduvvá Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartementas.
Dá rádjáj li gålmmå oahpestiddje aktan skåvlåjt guossidam.
Stuoredimijn nælját oahpestiddjijn máhtti manádit guokta juohkusij ja navti jåksåt ienep skåvlåjt guossidit gå åvddåla.
DuogásjÅrnik sáme oahpestiddjij álgaduváj gæhttjalimprosjæktan jagen 2004 ja sjattaj stuoves doajmma jages 2008.
Prosjevta ájádus le sáme nuora galggi diedov juohket ietjas árggabiejves njuolgga guládallamijn ietjá nuoraj.
Oahpestiddje guossidi skåvlåjt, organisasjåvnåjt ja siebrijt ålles rijkan diedojt juogátjit sáme kultuvra ja sebrudakdile birra avta jage birán.
Oahpestiddjeårnik árvustaláduváj jagen 2007 ja gåvviduvvá riek vuorbástuvvam prosjæktan.
Sihke åhpadiddjij, oahppij ja oahpestiddjij mielas lej doajmma vuogas ja riek ávkken.
Lågå ienebuv Sáme oahpestiddjij birra Sáme allaskåvlå bielen
Suodjalimminisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen ja justijssa- ja gárvedimminisstar Grete Faremo vuollájtjálleba sjiehtadusáv.
(Gåvvå: Suodjalimdepartemænnta.)
Stáhtaráde justijssa- ja gárvedimdepartementan ja suodjalimdepartementan vuollájtjállin uddni sjiehtadusáv gånnå Suodjalibme bærrájgæhttji virgálattjajt Sebrudakoaggásvuoda ja gárvedime Direktoráhtas (DSB) rijkajgasskasasj dåjmajn.
Jages 1999 le DSB viehkedam FNav doarjjaresurssaj viehkkebarggijda humanitæra hiedijn.
Doarjja le vuostatjin ålles tælltasijda ja smáv, jåhtem IKT-juohkusa ásadibmáj dárbulasj infrastruktuvrav ja guládallamav saljon hiede vuostasj oasen.
Tysklandbrigada rájes jagen 1947, le Suodjalus rádjam badjelasj 100 000 vuona soldáhtajt ienep gå 100 rijkajgasskasasj dåjmajda badjelasj 40 rijkajn.
- Dá li læhkám låsså dåjma, ja mij diehtep ájnasvuodav buorre varresvuodaoatsodimijn.
Mån lev dan diehti riek dudálasj gå dát máhtudahka dálla máhttá ávkken boahtet DSBa virgálattjajda.
Sjiehtadus mij vuollájtjáleduvvá le båhtus buorre sivijlla-doarrodievno aktisasjbargos, javllá suodjalimminisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen.
- Daj låsså dåjmajn majt DSB tjadádi hiedijn ålggorijkajn, le válljim virgálattjajs ájnas, ij dåssju fágalattjat ja persåvnålattjat, valla aj medisijnalattjat.
Ájnas le aj virgálattjajt buoragit giehtadallat gå sijddaj båhti, ja vaj oadtju dárbulasj oatsodimev, javllá justijssa- ja gárvedimminisstar Grete Faremo.
Departemænntasjiehtadus tjuovvu St. died.
34 (2008-2009) "Suodjalimvælggogisvuodas veterádnaj", virgálattjajs gåtsedime hárráj ålggorijkalasj oassálasstemin, ja dan åvddåla ja maŋŋela.
Sjiehtadusá baktu ja dan aktisasjbargujn DSBa ja Suodjalusá gaskan, sjaddi medisijnalasj vælggogisvuoda ålliduvvat dakkir láhkáj mij ållit stuoradikkediedádusá ájggomusájt.
Vaarjelimmieministere Anne-Grete Strøm-Eriksen jïh justise- jïh gaerviesvoeteministere Grete Faremo gosse latjkoen jååhkesjin.
(Guvvie: Vaarjelimmiedepartemeente)
Staateraerieh Justise- jïh gaerviesvoetedepartemeentesne jïh Vaarjelimmie-departemeentesne aktem latjkoem jååhkesjin daan biejjien ihke Forsvaret edtja barkijh dehtie Direktoratet for samfunnssikkerhet og beredskap (DSB) dåarjedidh gaskenasjovnaale barkojne.
Mænngan 1999 dle DSB EN'em dåarjoevierhtiejgujmie viehkiehtamme viehkiebarkijidie humanitæære katastrofine.
Dåarjoe lea uvtemes ållesth låavthgåetiejerkieh, jïh smaave, mobijle IKT-dåehkieh juktie daerpies infrastruktuvrem jïh govlesadtemem tseegkedh dennie voestes boelhkesne aktede stuerebe katastrofeste.
Mænngan Tysklaantebrigaden gïehteli jaepien 1947, dle Forsvaret olkese seedteme vielie goh 100 000 nöörjen soldaath, vielie goh 100 gaskenasjovnaale operasjovnide bijjelen 40 laantine.
- Daate krievije barkoeh orreme, jïh mijjieh ojhte daejrebe gaajh vihkeles healsoem vaaksjodh.
Dannasinie joekoen geerjene ihke daate maahtoe daelie maahta aevhkine sjïdtedh DSB'en barkijidie.
Latjkoe mij dorjesovvi lea illedahke aktede hijven sivijle-militæære laavenjostoste, vaarjelimmieministere Anne-Grete Strøm-Eriksen jeahta.
- Dejnie krievije barkojne mejtie DSB vaalta gosse katastrofh ålkoelaantesne, dle vihkeles barkijidie veeljedh, ij ajve faageles jïh persovneles, men aaj medisijnen barkijh.
Aaj vihkeles barkijh hijvenlaakan gïetesuvvieh gosse gåetide vihth båetieh, jïh dam daerpies viehkiem åadtjoeh, justise- jïh gaerviesvoeteministere Grete Faremo jeahta.
Departemeentelatjkoe St.bïevnistie 34 (2008-2009) båata "Fra vernepliktig til veteran".
Gorredimmien bïjre barkijijstie åvtelen, gosse jïh mænngan meatan orreme ålkoelaanten operasjovnine.
Latjkoen tjïrrh jïh dan minngebe laavenjostoen tjïrrh DSB'en jïh Forsvaret gaskem, sæjhta dejtie medisijnen krievenasside dåastodh guktie dah stoerredigkiebïevnesen åssjaldahkide illieh.
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Bearráigeahčču nannet bargiidsuorggis
Bargobearráigeahčču oažžu 5 miljovnna kruvnnu bearráigeahččat ásahusaid mat vuvdet ja ostet bargofámu.
- Lea dehálaš nanusmahttit Bargobearráigeahčču vai sidjiide addo vejolašvuohta sihkkarastit duođalaš bargoeallima.
Áŋggirdeamivuoruheamit earret eará bargiidsuorggis gáibidit olu resurssaid.
Bargobearráigeahčču galgá láhkačuovvoleami fuolahit, cealká bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Bargobearráigeahčču lea 2006 rájes máŋgii ožžon doarjaga, earret eará čađahit ráđđehusa guokte doaibmaplána sosiálalaš vealaheami vuostá.
Maŋimuš jagi lea bearráigeahčču dávjjibut bearráigeahččan bargodili dakkár ásahusain mat vuvdet ja ostet bargofámu.
Jagi 2012 lea Bargobearráigeahčču ožžon oktiibuot 15 miljovnna kruvnnu.
Doaibmabidjopáhka čuovvoleapmi
Dan oktavuođas go EO sadjásašdoaimmahusdirektiiva lea laktaduvvon EES-šiehtadussii de Ráđđehus dál árvala viiddis doaibmabidjopáhka sihkkarastit ahte direktiivva ovttaárvosašvuođaprinsihpat geavatlaččat čuvvojuvvojit.
Bargobearráigeahčču oažžu guovddáš rolla doaibmabidjopáhka čuovvoleamis.
Bargobearráigeahčču galgá oaivadit ja juohkit dieđuid ođđa ovttaárvosašvuođa regeliid birra mat gusket láigohuvvon bargiide ja sihkkarastit ahte ovttaárvosašvuođaprinsihpat doahttaluvvojit.
Bargobearráigeahčču galgá maid bearráigeahččat ođđa njuolggadusaid ságaškuššangeatnegasvuođaid ásahusaid láigohuvvon bargiid ektui.
Barggobærrájgæhttjo oadtju 5 millijåvnå kråvnå bærrájgæhttjat dåjmajt ma fálli ja bálkkiji barggofámov.
- Ájnas le nannit Barggobærrájgæhttjov vaj máhtti sihkarasstet barggoiellemav duodaj.
Vuorodibme bargos mij dagáduvvá duola dagu barggijsuorge gáktuj gájbbet ållo ressursav.
Barggobærrájgæhttjo viertti gåtsedit vaj njuolgadusá tjuovoduvvi, javlla barggominisstar Hanne Bjurstrøm.
Barggobærrájgæhttjo le nannidum moaddi 2006 jage rájes, duola dagu gå ráddidusá guokta doajmmaplána sosiála hilgodime hárráj tjadáduvvin.
Dán maŋemus jage le bærrájgæhttjo ratjástam bærrájgæhttjat barggodilijt dåjmajn ma fálli ja bálkkiji barggofámov.
Jagen 2012 le Barggobærrájgæhttjo barggo nannidum 15 millijåvnå kråvnåjn.
Gå EUa vikárbyrådirektijvva EØS-sjiehtadussaj biejaduváj le ráddidus oajvvadam vijdes doajmmafálaldagáv sihkarastátjit vaj direktijva avtadássásasj giehtadallam tjadáduvvá praktijkalattjat.
Barggobærrájgæhttjon le ájnas barggo gåtsedit doajmmafálaldagáv.
Barggobærrájgæhttjo galggá bagádallat ja diedojt juohket avtadássásasj giehtadallam hárraj gå lájggiji barggofámov ja gåtsedit vaj avtadássásasj giehtadallam doajmmá.
Barggobærrájgæhttjo galggá aj gåtsedit ja bærrájgæhttjat dajt ådå mærrádusáj dágástallamvælgo birra gå lájggiji ulmutjijt dåjmajda.
Barkoevaaksjome 5 millijovnh kråvnah åådtje juktie sïeltide vielie vaaksjodh mah gïehteleminie lååjkedimmine jïh leejjeminie barkoefaamoste.
- Vihkeles Barkoevaaksjomem lissiehtidh guktie dah maehtieh viehkiehtidh aktem eensi barkoejieledem gorredidh.
Prijoriteringe råajvarimmijste mah daelie dorjesuvvieh gaskem jeatjah barkoefaamoesuerkien vööste, jïjnjh vierhtieh krievieh.
Barkoevaaksjome edtja giehtjedidh njoelkedassh fulkesuvvieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta.
Barkoevaaksjomem nænnoesåbpoe dorjeme gellien aejkien mænngan 2006, gaskem jeatjah gosse reerenassen göökte dahkoesoejkesjidie tjïrrehti sosijale dumpingen vööste.
Minngemes jaepien dle vaaksjome g.j.
lissiehtamme vaaksjomebarkoem barkoetsiehkiejgujmie dejnie sïeltine mah barkoefaamoem lååjkedieh jïh leejjieh.
Jaepien 2012 dle Barkoevaaksjomem lissiehtamme tjåanghkan 15 millijovnh kråvnajgujmie.
Sjïehtesjimmien sjïekenisnie EU'en sæjjasadtjebarkijebyrå'en bïhkedassijste EØS-latjkosne, dle reerenasse gellie råajvarimmieh raeriestamme juktie gorredidh direktijven seammagïetedimmieprinsihpe rïektesisnie fulkesåvva.
Barkoevaaksjome aktem vihkeles råållem åådtje råajvarimmiepaahkem dåarjedidh.
Barkoevaaksjome edtja bïhkedidh jïh bïevnedh dej orre njoelkedassi bïjre seamma gïetedimmien bïjre dejstie leejjeme barkoevaeltijijstie, jïh viehkiehtidh gorredidh ihke daate prinsihpe seamma gïetedimmiem bïjre fulkesåvva.
Barkoevaaksjome edtja aaj vaaksjomem utnedh dejnie orre nænnoestimmine digkiedimmiedïedten bïjre, leejjemeåtnoen bïjre sïeltesne.
Suvddemgirdde mij Vuonan le ISAF-operasjåvnån báhtsá Afghanistanaj gålmmå máno guhkebut, gitta snjilltjamáno 1. bæjvváj 2013.
Suvddemgirdde lij dåjman Afghanistanan 2012 gålgådismáno 1. biejve rájes.
Álgo rájes galggin dåppe liehket guhtta máno, ja jut vejulasj lij guhkedit gålmmå máno vil.
Dálla le mierredum suvddemgirdde, mij le Hercules C130J, galggá operasjåvnnåj oassálasstet gitta snjilltjamáno 1. biejve 2013.
- Suvddemgirdde le viehka ájnas ja bivnos oasse ISAF-operasjåvnås.
Dat vijdet kapasitehtav jåhtet sihke ulmutjijt ja dárbbagijt jåhtelit ja sihkarit.
Sæmmi båttå le girden ájnas roalla dálla gå ISAF hiebat ietjas ja dárbaj suvddet ålov åvddål sjielvvi sijddasuvddem, javllá suodjalusminisstar Anne-Grete Strøm-Erichsen.
Girdde ja bargge li stasjoneridum Mazar-e Sharifan, ja viehkedi ISAF-operasjåvnåv ålles Afghanistanan - ij dåssju vuona soahteålmmåjt.
Soahteålmmåj boahtteájggeVuona soahteålmmå Afghanistanan galggi 2013:n guovten sajen liehket: Mazar- e Sharif ja Kabul.
Ienemus oasse sijájs galggi Mazar-e Sharifan liehket, gånnå Vuodna duola dagu galggá nuorttarijkaj politijahárjjidallevehkaj oassálasstet.
Sierrapolitijaj hárjjidallam Kabulan joarkká.
Dálla besa vuojnnet makkir soahteålmmå Vuonan li Afghanistanan boahtte jage:http://www.regjeringen.no/nb/dep/fd/aktuelt/nyheter/2012/norske-styrker-i-afghanistan-i-2013.html?id=704820
Dás don leat: Ráđđehus.no / Bargodepartemeanta / Preassaguovddáš / Preassadieđáhusat / Fidnovihkeođastus
Ráđđehus áigu buhtadit guokte fidnovihkeortnega áigeguovdilis bargovihkedáhkádusain.
Ráđđehus maid árvala rievdadit fidnovihkelágaid ja heivehit daid otná bargoeallimii.
- Árvalus mearkkaša ahte otná guovttesuorat vuogádat šaddá čielgaseabbo ja álkit, mat máŋgasiid mielas leat váddásat ja eahpečielgasat.
Mii háliidat maiddái eanet searvama bargoeallimis, cealká bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Dál ferte fidnovaháguvvan olmmoš bargat goabbatlágan njuolggadusaid ektui ja ahte ášši meannuduvvo guovttelágan hálddašanortnegis.
Muhtumat leat vásihan ahte sii ožžot buhtadusa nuppi ortnegis, ja nuppis eai.
- Mun gal ádden ahte muhtumat atnet dán vuoigatmeahttumin, lohká stáhtaráđđi.
Váldorievdadusat ođđa fidnovihkeortnegii leat ovddiduvvon jagi 2012 Dárkkistuvvon Našunálabušeahtas.
Árvalus mielddisbuktá ođđa láhkarievdadusa man vuođul áiddo ásahuvvon fidnovihkeovttadat galgá buhtadusgáibádusaid mearridit.
Ráđđehus áigu ovddidit láhkaárvalusa giđđat 2013.
Fidnobuohcuvuođalistu vuogádat joatkkašuvvá, muhto dainna láhkaspiehkastagain ahte buohcuvuođat mat eai leat fievrriduvvon listui sáhttet dohkkehuvvot fidnobuohcuvuohtan maŋŋil juohke ovttaskas ášši konkrehta árvvoštallama.
Lassin vel ásahuvvo vuogádat mii addá vejolašvuođaid dađistaga rievdadit fidnobuohcuvuođalistu, ja dás ožžot bargoeallin oasálaččat dehálaš rolla ođđa bistevaš fidnobuohcuvuođalávdegotti searvama bokte.
- Árvalus suddje fidnovaháguvvan olbmuid vuoigatvuođaid, hábme áigeguovdilis regeliid fidnovigiid várás positiiva dásseárvováikkuhusaiguin ja bargoaddiid golut maiddái dollojuvvojit dohkálaš rámmaid siskkobealde, dadjá bargoministtar Hanne Bjurstrøm.
Ráddidus sihtá udnásj guokta ordniga mij guosská virggevahágahttemij målssot muhtem ájggerievtes barggovahágahttem buhtadusájn.
Oajvvaduvvi aj rievddadusá virggeskihpudaknjuolgadusáj gáktuj vaj da buorebut hiebaduvvi udnásj barggoiellemij.
- Oajvvadus álkkebun dahka udnásj guovte-giejak systemav, mij moaddásijs aneduvvá gássjelin.
Mij ávttjip aj stuoráp oassálasstemav barggoiellema oassálasstijs, javllá barggominisstar Hanne Bjurstrøm.
Uddni hæhttu ulmusj guhti le bargadijn vaháguvvam tjuovvot guokta sierra njuolgadusá, ja suv ássje giehtadaláduvvá guovten adminitratijvalasj mannulagán.
Muhteme li oadtjum buhtadusáv avtan ordnigin, valla hilgoduvvam nuppen.
- Dádjadav mån dát dåbddu boasstot, ja danen de rievddadip dav, javllá stáhtaráde.
Oajvveássje ådå virggevahágahttemordniga oajvvadusán gávnnuji Dárkestuvvam Nasjnálabudsjehtan 2012.
Oajvvaduvvá ådå njuolgadusá gånnå ådå barggovahágahttemavtadahka galggá mierredit buhtadusá gájbbádusájt.
Ráddidus buktá láhkaárvvalusáv gidán 2013.
Systebma virggeskihpudaklistajn joarkeduvvá, valla dajna tjuolldusijn ahte skihpudagá ma ælla listan huoman dåhkkiduvvi virggeskihpudahkan árvustallama baktu juohkka avta ássjen.
Duodden ásaduvvá muhtem systebma gånnå le máhttelis dárkestit virggeskihpudaklistav, gånnå aj barggoiellema oassálasstijn le ájnas roalla gå oasev válldi ådå, stuoves vieggeskihpudaknammadusás.
- Árvvalus sjaddá nannit virggevaháguvvamij rievtesvuodajt, buktet ájggeárvulasj njuolgadusájt virggeskihpudagáj hárráj positijvalasj avtadássásasj vájkkudusájt ja sæmmi båttå anedit gålåjt barggovaddijda dågålasj rámmaj sisbielen, javllá barggominisstar Hanne Bjurstrøm.
Reerenasse sæjhta målsodh daan beajjetje göökte öörnegh barkoehaevide, aktine tïjjestaeries barkoehaevietjirkeminie.
Raereste aaj jarkelimmieh barkoeskïemtjelassenjoelkedassine juktie dejtie sjïehtedidh daan beajjetje barkoejieliedasse.
- Raeriestimmie sæjhta darjodh guktie aelhkebe sjædta viertiestamme daan beajjetje guektiengïerth öörneginie, maam jeenjesh tuhtjieh geerve jïh måjkoes.
Mijjieh aaj sjïehteladtebe guktie dah guejmieh barkoejieliedisnie tjerkebe meatan sjidtieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta.
Daan biejjien dle akte almetje mij haeviem barkosne åådtjeme, göökte joekehts njoelkedassi nualan båata, jïh altese aamhtese gïetesåvva göökte reereminie.
Såemies lea dååjreme maaksoem åådtjodh aktene dejstie öornegijstie, men nyöjhkemem åådtjeme dennie mubpene.
- Manne gujht guarkam almetjh tuhtjieh daate eevre båajhtode, jïh daelie maam akt dejnie darjobe, staateraerije jeahta.
Raeriestimmien åejvievæhtah akten orre barkoehaevieöörnegasse leah buakteme Staeriedamme Nasjovnalebudsjedtesne jaapan 2012.
Raeriestimmie dorje guktie akte serteme sjædta akten njoelkedassevierhkese, gusnie akte orre tseegkeme ektievoete barkoehaevide edtja krievemidie nænnoestidh maaksoen bïjre.
Reerenasse ussjede aktem laakeraeriestimmiem buektedh gïjren 2013.
Jåarhka öörneginie aktine barkoeskïemtjelasselæstojne, men aktine sjïere njoelkedassine mij sæjhta jiehtedh skïemtjelassh mah eah læstosne tjåadtjoeh, dejtie maahta læjhkan goh barkoeskïemtjelassh jååhkesjidh akten vihties vuarjasjimmien mænngan, dennie sjiere tsiehkesne.
Lissine akte öörnege tseegkesåvva gusnie gåarede barkoeskïemtjelasselæstoem ahkedh staeriedidh, gusnie aaj barkoejieleden guejmieh sijhtieh aktem vihkeles råållem utnedh ihke meatan aktene orre, nænnoes barkoeskïemtjelassemoenehtsisnie.
- Raeriestimmie sæjhta reaktide gorredidh dejtie mah haeviem barkosne åådtjeme, tïjjestaeries njoelkedassh sjugniedidh barkoeskïemtjelasside mah leah hijven mïrrestallemen gaavhtan, jïh seamma aejkien barkoevedtiji maaksojde eensi mieriej sisnjeli utniehtidh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta.
Hovedområder
Her har vi samlet informasjon som er relevant for:
Du er her:
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 7. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn ,sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn ja máhttelis gielladomena li gárvvidusá oase.
Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet
Giella- ja kultuvrradiedulasjvuohta
Hásstálus la dahkat åhpadusgárvvidusáv mij gåbttjå ålles máhtudakmihtov.
Danen båhti åhpadusmihttomiere vuojnnuj máhtudakmihtojn.
Åhpadusmihttomiere le lávkke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt.
Ulmme le oahppe galggá máhttet:
Árvustallamgájbbádusá gåvvidum sjiemán:
Dákkir sjiebmá máhttá buorre vuodon árvustallamságastallamijda åhpadiddje ja oahppe gasken.
Sjiebmá máhttá aj sjiehtadallat tjálálasj duodastahttemijt juohkka avta oahppe mahtudagáv , d.d.
duodastahttem jahkebielleárvustallamin javllaj jali gæssáj.
Oahppe reklábma- jali vuobddemplakáhtav dahki.
Sij mierredi makkir buktagav reklábma- jali vuobddemplakáhtta galggá fállat, ja gesi.
Åhpadiddje máhttá viehkedit ájádallat.
Oahppe vierddiji diedojt buvta birra gávnnat, vaj reklábma sjaddá nåv almma gåk máhttelis le.
Sij máhtti d.d.
internehtav adnet.
Oahppe dahki ájáduskártav gånnå gåvvidi buvtav moattelágásj verbaj ja adjektijvaj.
Oahppe tjoahkkiji gåvåjt ja bágojt duot dát ájggetjállagis ja gåvåstagáv dahki.
Sij gåvåstagáv ålles juohkusij åvddånbukti.
Åhpadiddje tjállá duola degu táblluj dajt adjektijvajt majt oahppe adni, ja vuoset adjektijva máhtti sige vuodo- ja attributijvalasj hámen liehket.
Le gus dá positijvalasj jali negatijvalasj hámen?
Gávnnuji gus bágo ma buorebut hiehpi?
Le gus sieradus makkir adjektijva rekláman næjtsojda gå báhtjajda aneduvvi?
Oahppe galggi reklábma- jali vuobddemplakáhttaj gæhttjalit gávnnat ja adnet ådå bágojt.
Ulmme le oahppe galggi buoredit ietjas gielav, d.d.
báhkogirje baktu.
Sij vierddiji báhkogirjev aktijvalattjat adnet, vaj bágo sisanov gávnni.
Åhpadiddje viehket oahppijt bágojt gávnnat majt sij dievddi sjiebmáj.
Sjiebmá vuoset jus oahppe dádjadi bágojt ja jus viehkev dárbahi dajt dádjadittjat.
Oahppe gæhttjaladdi ja tjálli reklábma- jali vuobddemplakáhtav pc'aj tækstagiehtadallamprográmmajn.
Sij gæhttjaladdi gåktu vidjura li tevsta ja gåvåj gaskan gå gæhttji jus muhtema gåvåjs rávkki sierra gielav.
Oahppe reklámajt åvddånbukti ja dættodi háme, bájno ja tekstuvra aktijvuodav moattelágásj hærvvatjállagijn.
Sij máhtti photostory'av adnet, gåsi sij låhki tevstav ja hiebalgis gåvåjt ja musihkav biedji.
Oahppe galggi maŋutjissaj gárves buktagav juohkusij njálmálattjat åvddånbuktet, ja reklábma- jali vuobddemplakáhtav sæjnnáj gatsostit.
Gå galggi åhpadusdåjmajt válljit, de vierddi åhpadiddje vuodon válldet mij juo skåvlån gávnnu.
Dá dåjma e rávka nåv ålov rámmafaktåvrajs.
Dajnas le máhttelis enep dåjmajt válljit.
Oahppe lijkkuji álu barggat moattelágásj dåjmaj ma e nåv guhkev vibá.
Muhtema dåjmajs måvtåstuhtti ájnegisoahppev ienebu.
Oahppe ietja diehti majna buoremusát lijkkuji barggat ja goassa buoremusát oahppi.
Åhpadiddje máhttá iesj gæhttjat makkir dåjma buoremusát hiehpi,ja de hiebadit åhpadusáv juohkkahattjaj.
Ulmme åhpadusájn le oahppe oahppi.
Ájnas la åhpadus ij sjatta avtat bieles, valla moatteláhkáj bargadum.
Muhtem oahppe oahppi buoremusát gå sáhkadi.
Iehtjáda buoremusát gå ietjasa labudi ja rubmahav adni.
Ja muhtema gå giedaj barggi, madi muhtema vas buoremusát gå gæhttji jali váksjuji.
Ienemusát aktiduvvi moattelágásj oahppamvuoge.
Makkir oahppamvuohke válljiduvvá doajmmaj máhttá tjuodtjot d.d.
barggoplánan.
Dánna oahppe máhtti diededit makkir oahppamdoajmmaj buoremusát lijkkujin.
Iesjguhtik oahppamdoajmma mij la nammadum sjiemán vuollelin, gåbttjå duojt dájt oahppamvuogijt.
Kinestetihkalasj oahppe/Taktihkalasj oahppe
Muhtem oahppijda máhttá liehket hásstálus mierredit jus galggi reklábma- jali vuobddemplakáhtav dahkat.
Åhpadiddje vierddi viehkedit.
Gå oahppe galggi ájáduskártav dievddet, de máhttá åhpadiddje viehkedit sijáv bágojt gávnnat, ja gárgadisájt dahkat.
Oahppe máhtti aj tjuorggamij dievddet.
Ietja sij galggi mierredit gåktu plakáhtta galggá.
Muhtem oahppijda máhttá liehket hásstálus gávnnat mij la dåjma oajvvemåhkke.
Jus oahppe oadtju barggat moattelágásj ja miellagiddis dåjmajn de dahkamusá aj åvdedi oahppamav.
Barggo de vierddi oahppijda hiebaduvvat.
Árvustallama bargadahttijn vuodo vierddi liehket gájbbádusá ma li tjanádum åhpadusmihttomierijda.
Åhpadiddje hæhttu diededit oahppijda jus buvtaválljim dåhkki tjadádit, ja dágástallat sijájn majt galggi dahkat ja gånnå gávnnat ávkálasj diedojt.
Åhpadiddje vierddi aj diededit makkir bágojt ja moallánagájt bukti adnet.
Le gus d.d.
adjektijva positijvalattja, ja máhtti da aneduvvat vájkkudimnævvon dán ássjen?
Máhtti gus oahppe adnet ájáduskártav viehkken tjáledahttijin.
Åhpadiddje máhttá aj diededit/åvddålijguovllujdiededit oahppijda oahppamságastallamijn.
Ságastallit mij la buorre, ja såbadit majna sij hæhttuji enebu barggat.
Diededa gåktu li válljim gåvåjt.
Gånnå oahppe li gåvåjt gávnnam?
Manen válljijin dav gåvåv/dajt gåvåjt?
Hiehpá gus tæksta gåvvuj?
Le tæksta almma ja dågålasj?
Le gåvå almma ja dågålattja?
Dagá barggoplánajt diededimsjiemáj gåsi dåhkki sárgastit.
Dánna oahppe ietjasa árvustalli.
Vuojnni majt bukti ja majna åvddålijguovlluj vierddiji barggat.
Åhpadidddje vaddá njálmálasj diedojt bargadahttijn.
Maŋŋela gå oahppe li ietjasa árvustallam, máhttá åhpadiddje diededit majna sij dárbahi ienebu barggat.
Oahppe galggi oadtjot juojddá majna rahtji.
Ja sæmmi bále galggi sij máhttet vuorbástuvvat.
Dán láhkáj ienebu vuojnni ietjas oahppamis.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe ságasti mihtoj, mihttomierrejåksåmgájbbádusáj ja reklábma- jali vuobddemplakáhta sisanoj birra.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe dahki ájáduskártajt.
Sij tjálli ja dahki reklábma- jali vuobddemplakáhtav.
Máhttet låhkåt: Oahppe låhki reklábma- jali vuobddemplakáhtav.
Máhttet riekknit: Matematihka moallánagájda le dárbbo gå galggi dádjadit tállajt, man ållo le ja hattijt gå barggi reklábma- jali vuobddemplakáhtaj.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Tjálálasj oasen bargon máhttá Pc'a aneduvvat.
Dájna oahppe máhtti nehtan gávnnat reklábma- jali vuobddemplakáhtajt buojkulvisájt ja adnet dajt árvusmahttemin ietjas bargon.
Oahppijda le barggo sæmmilágátjav sámegiellaj dahkat.
Sij máhtti aj internehtan duov dáv åhtsåmmotåvråv adnet, ja aj gåvåjt gávnnat.
Dát buojkulvis hiehpá buoragit guhkásåhpadibmáj.
Åhpadiddje vierddi dahkat barggotjielggidusáv man milta oahppe barggi.
Sij máhtti åhpadiddjáj vuosedit dav gárvvidum reklábma- jali vuobddemplakáhtav.
Gielladomedna máhttá dagáduvvat dan gergas reklábma- jali vuobddemplakáhta gáktuj.
Dajna de divna guládallama reklábma- jali vuobddemplakáhtaj birra sjaddi sámegiellaj.
tæstaoajvvádusáelen ragnhild sara: joatke ain.
sii.
194,"biras váikkuha giela"/ "sámi media" áviissat, radio, tv ja interneahtta"liv inger somby: media.
davvi girji 2000 harald gaski: sáme tjálle, 2007tveterås, arntsen ja jernsletten: samisk kunst og kulturhistorie 2002liv inger somby: gielas gillii mielas millii 6 mediagirjje, davvi girji 2006
næhttaresursahttp://www.infonuorra.no/http://www.risten.no/exist/risten/index.htmlhttp://www.samer.se/http://oahpa.uit.no/http://www.udir.no#/upload/brosjyrer/gavnos.pdfwww.glosor.euhttp://www.e-skuvla.no/?dokument=2010-11-05.10:25:32.txt
Tjielggidus bagádallamij " Gielladomena " Dábálasj girjjálasjvuohta ja oahppamusá " Vurderingsressurser: Skolenettet.no/vurdering " Oahppamusá dásij milta buojkulvisájda "
Kirsten Pope og Máret Sárá, Eatnigiella, Fáddágirji 10, Davvi Girji 2005
Kurt Tore Andersen, Lednegiella 9, Iđut 2004
Jåma, Albert; Joma, Liv Karin, Granefjell, Aasta Joma: Gorredh gïelem, Fylkesmannen i Nordland, 2004; Vaarjoebovresne, s. 130, Maam sïjhth åestedh?
S. 132-133, Voepte-bietskiedæjjan luvnie, s. 134
Kontakt oss
Til kontakt- informasjon
Snarveier
Til innhold sortert etter type
Ressurser
Gå rett til
Om direktoratet | Kontaktinformasjon | Tlf: 23 30 12 00 | Vi bruker informasjonskapsler - hva er det?
Ansvarlig redaktør: Helge Lund
Nyheter| Presse |In English |Om direktoratet | Kontaktinformasjon | Om cookies | Tlf: 23 30 12 00
Lukk X
Vi vil gjerne ha din hjelp til å gjøre udir.no bedre.
Fant du det du trengte på denne siden?
Er den bra eller kan den bli bedre?
Vi kan ikke svare på denne meldingen.
Send en e-post til redaksjon@udir.no hvis du har spørsmål.
Dine meninger er viktige for oss.
Vi vil bruke dem til å gjøre udir.no bedre.
Vi kan ikke svare på tilbakemeldingen din her, så send en e-post til redaksjon@udir.no hvis du har spørsmål.
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 8. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn , sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn ja gielladomena li gárvvidusá oase.
Åhpadimgárvvidus ij álu gåbtjå ålles máhtudakmihtov.
Máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn.
Læreplan i norsk for VG1
Språk og kultur
Mål for opplæringen er at eleven skal kunne
Ulmme bargojn le oahppe galggi oahppat ådå bágojt ja moallánagájt.
Sij galggi oahppat virggenamájt ja máhttet ságastit moattelágásj virgij ærádisá birra.
Dát merkaj oahppe galggi máhttet:
Gájbbádusá vierddiji dagáduvvat aktan oahppij.
Árvustallambuojkulvisá
Oahppe máhttá tjielggit gåktu moadda moattelágásj terma li badjánam, jårggålum terma aj.
Oahppe máhttá adnet dajt ja ådå termajt dahkat.
Oahppe sámás muhttijn.
Oahppe bágojt báhkogirjen dåbddå.
Oahppe muhttijn ådå bágojt ja moallánagájt adná.
Oahppe sámás moattelágásj dilijn
Oahppe máhttá bágojt báhkogirjen gávnnat ja adnet bágojt báhkogirjes
Oahppe álu adná ådå bágojt ja moallánagájt.
Oahppe sámás aktijvalattjat moatten moattelágásj dilijn.
Oahppe máhttá hiebalgis bágojt báhkogirjen gávnnat ja adnet dajt aktijvalattjat.
Oahppe adná maŋenagi huj ållo ådå bágojt ja moallánagájt.
Åvddål gå oahppe álggi barggát, máhttá åhpadiddje muhtem dábálasj virgijt ja muhtem árbbedábálasj sáme virgijt åvddånbuktet.
Dibde oahppev válljit virgev majt sihtat lij, jali virgev majt dåbddå.
Oahppe vierddi tjállet bágojt ja moallánagájt majt juo máhttá.
Dát sjaddá gærddádibme ja vuodon bargguj åvddålij guovlluj.
Oahppe ussjudalli mij la ávkalasj oahppat.
Sij máhtti báhkogirjev adnet.
Gut máhttá viehkedit hiebalgis bágojt ja moallánagájt gávnnat?
Máhttá aj ávkálasj ásadit aktisasjbargov Sámedikke giellakonsulentaj jus bágo/moallánagá galggi dagáduvvat/hiebaduvvat.
Maŋŋela vierddi åhpadiddje tjielggit njuolgadusájt gåktu ådå termajt sámegiellaj dahkat.
Muhtem viehkke dánna gavnnu: giella.org.
Oahppe vierddiji allasisá báhkobáŋkav dahkat.
Báhkobáŋŋka máhttá doajmmat moatte láhkáj.
Åhpadiddje máhttá dibddet oahppijt báhkobáŋkav sierra temájda dahkat, duola degu sierralágásj virggáj jali sierralágásj valástallamij.
Báhkobáŋkan máhtti dåjma, dáhpádusá, åtsådallama jnv.
Báhkobáŋkan vierddiji bágo majna oahppe barggi ja ma li ájnnasa temá hárráj.
Bágo vierddiji liehket alfabehtalattjat.
Joarkkit listav maŋenagi gå ådå bágo ihtali.
Åhpadiddje galla máhttá tjállet parantessaj ma dá bágo li dárogiellaj.
Lisstaj máhttá åhpadiddje biedjat vuodohámij duohkáj sierralágásj såjådimijt jali vuosedit dássemålssusimijt, duola degu.barggat (rgg-rg) - gjøre, arbeidediehto (ht-d) - kunnskapsiesstet (sæsstá) - spare
Oanegis buojkulvis virggetebmáj:
Ietjá máhttelisvuohta le bágov válljit vuodon gå galggi ådå bágojt dagátjit, gåhtjos báhkokártta.
Man stuorre dat galggá vierddi oahppe dárbbuj hiebaduvvat.
Barggat - arbeide
Barggo - arbeidBargge - arbeiderBarggovadde - arbeidsgiverBarggo - arbeidsoppgaveBarggodahkamus - arbeidsoppgaveBarggo - sysselsettingBargodisvuohta - arbeidsledighetBarggoiellem - arbeidslivBarggodille - arbeidsforholdBarggokåntåvrrå - arbeidskontorBarggomiella - arbeidslystBarggosaddje - arbeidsplassBarggi belludahka - Arbeiderpartet
Åhpadiddje vierddi aj vuosedit gåktu oahppe máhtti dárkkelit báhkogirjijn ja báhkolisstaj barggat.
Sámegielan gávnnuji moadda báhkogirje, ja muhttijn la dárbbo gæhttjat moatten báhkogirjijn vaj gávnnat bágov majt li åhtsåmin.
Oahppe vierddiji oahppat gåktu báhkogirjev adnet.
Gå oahppe bágov sámegiellaj gæhttjá, de vierddi diehtet makkir báhkoklássaj báhko gullu, ja dåbddåt oanádusájt báhkogirjen d.d.
s.=substantijvva ja v.=værbba.Máhttá aj liehket ávkálasj báhkogirjen guoradallat tjielggidusáv dáros sámegiellaj, jus la sisadno bágo milta.
Dát la aj diedon gå oahppe vuostak bágov dárogiellaj gæhttjá.
Dánna soajttá boasstot sjaddá jus ij guoradalá báhkotjielggidusáv sámegiel-dáro báhkogirjen.
Soajttá bágon li moadda sisano, ja jus da li nammadum alfabehtalattjat, de ij agev enemus dábálasj báhko tjuottjo vuostak.
Oahppe máhtti adnet spelav " Báhkobiŋŋgu" gå barggi báhkooahppamijn:
Gåvvå: Jan Arne Varsi
Oahppe máhtti åhtsåt ådåsijt ja ájggeguovddelis dáhpádusájt ma gulluji dan virggáj majt li válljim.
Das maŋŋela mahtti oahppe aktan ságastit virgij birra.
Sij máhtti aktan barggat guovtes ja guovtes, ja álggusit gatjávisájn majna nubbe barggá.
Oahppe galggi ietjasa virgijt njálmálattjat åvddånbuktet.
Oahppe virgijt dåjda ietjá oahppijda jali åhpadiddjáj åvddånbukti, ja dát sjaddá vuodon ságastallamijda ma klássan jali fáhkaåhpadiddjijn joarkki.
Jus la máhttelis de máhtti oahppe guossidit sámegielagav sierra virgen ja ságájdahttet suv.
Ságájdahttem máttá báddiduvvat mp3-spællárij jali dakkári.
Loahppabarggo máhttá dagáduvvat moatte láhkáj.
Oahppe máhtti stuoredit ietjas báhkoboanndudagáv oajvvetjåvdabágoj.
Majt dárbaj gå galggá guládallat dán temá birra?
Dánna oahppe máhtti adnet digitálalasj ájádallamkártav struktureritjit temáv.
Oahppe gudi dárbahi ienep hásstálusájt bargon, máhtti báhkotjielggidusájt sámegiellaj tjállet.
Oahppe máhtti vuodon adnet moattelágásj gåvåjt vaj ságastit máhtti mij hiebalgis le dan ájggeguovddelis dilen.
Oahppe máhtti adnet mobiltelefåvnåv, mp3-spællárav báddimrustigijt jali dakkárijt, ja dasi báddit bágojt ja moallánagájt majt sij maŋŋela máhtti gulldalit.
Dát máhttá báhkoåhpadusáv nannit.
Gå oahppe aktu barggi, máhttá åhpadiddje ságastallamráddnan liehket.
Åhpadiddje de vierddi aj dahkat sæmmilágásj åvddånbuktemav virge birra vaj oahppe máhtti hárjjidallat gatjálvisájt åvddånbuktemij dahkat.
Åhpadiddje hiebat ietjas åvddånbuktemav oahppe dássáj.
Árvustallama bargadahttema vuodon vierddiji gájbbádusá ma li tjanádum åhpadusmihttomierijda.
Barggit aktan oahppij gájbbádusájt dahkat.
Dágástit sijájn makkir strategija báhkoboanndudagáv nanniji.
Dánna hæhttuji oahppe ietja árvustallat: Mij la muv báhkoboanndudagáv nannim?
Diededa oahppijda makkir bágo li sijájn báhkobáŋkan, ja ietján bágojt majt sij li dahkam vuogij milta gåktu ådå bágojt dahkat.
Diededime galggi javllat majt oahppe bukti ja gåktu sij åvddålijguovlluj vierddiji barggat.
Diededimbuojkulvisá
Mij la buorre:Dån subtsasti moadda hiebalgis virgij birra ma gulluji duv åhpadusprográmmaj.Dån hábmedi miellagiddis gatjálvisájt bargoj birra.
Majt máhtá buoredit:Dån máhtá ienebut hábmedit ma lidjin ávke ja ma ællin dajn virgijn man birra ságasti.
Mij la buorre:Dån aktijvalattjat sámásta.
Mån vuojnáv dån álu adnegoadá ådå bágojt ja moallánagájt.
Dálla de moadda virggenammadusájt máhtá.
Majt máhtá buoredit:Dån máhtá hárjjidallat ienebut dajt bágojt ma li báhkobáŋkan ja aktijvalattjat dajt adnet.
Dála le muhtem buojkulvisá gåktu oahppe máhtti iesjárvustallat.
Muv virggesuorggeválljim:
Oahppe dævddá ájggeguovddelis mihttojt maŋenagi sjiebmáj ja árvustallá ietjas.
Báhkobáŋŋka
Oahppij báhkobáŋŋka gal máhttá liehket digitálalasj.
Dát máhttá degu skálmma majt oahppe aktu jali aktan åhpadiddjijn árvustalli.Makkir bágojt li oahppe oahppam?Makkir bágo li gássjela oahppat?Majt oahppe máhttá dahkat vaj dajt gássjelis bágojt oahppá?Majt oahppe vierddi skálman rievddadit?
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Njálmálasj tjehpudáhka le oajvvedoajmma dán buojkulvisán.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe adni digitálalasj báhkogirjijt, risten.no, ja statistihkajt virgij gáktuj, ssb.no .Oahppe adni digitálalasj vuosádusprográmmajt (Open Office Impress, Powerpoint jali juohkirik vuosádusprográmmav).
Sij dahki báhkobáŋŋkav ja báhkokártav ja adni Open Office Writer, Word jali muodulágásj tækstagiehtadallamprográmmav, ja digitálalasj ájáduskártav dahki.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Stuorra báhkoboanndudahka vaddá buorre vuodov iehtjá tevstajt dagátjit.
Oahppe báhkolisstajt tjálli.
Máhttet låhkåt: Låhkåt ja gulldalit le tjåvda ådå åtsådallamijda.
De vierddi aj åhpadiddje åvddånbuktemav virges dahkat vaj oahppe oadtju gárvvedit gatjálvisájt dasi.
Oahppe máhttá ietjas virggeválljim åhpadiddjáj åvddånbuktet, ja åhpadiddje åvddånbuktá virgev.
Dåhkki aj lasedit ienep virgijt jali moattelágásj dilijt tjanádum virggáj.
Girjjevuorkká ja/jali girjjevuorkkár máhttá gielladomednan liehket.
Jus girjjevuorkkár le sámegielak de máhttá liehket guládallamulmusj ja viehkken diedojt gávnnat virgij birra.
Guorrasit guládallama sámegiellaj galggi.
Jus oahppobagádiddje jali rádediddje le sámegielak, vierddi sån bargguj oassálasstet.
Máhttá almmulasj diedojt vaddet åhpadusá, virgij ja bargoj birra.
Jus ælla nåv moattes sámegielagijs skåvlån, ietján gå åhpadiddje, máhttá plakáhtta gånnå li virggenammadusá gielladomednan dagáduvvat.
Divna guládallamijda ma gulluji bargguj le plakáhtta vuodon, ja divna guládallama li sámegiellaj.
TækstaoajvvádusáAnders Kintel: Syntaks og ordavledninger i lulesamisk, Samisk utdanningsråd 1991Torkel Rasmussen: Gielas Gilli Mielas Milli 3, Davvi Girji 2006Siv Kintel og Jan E. Hafstad: Hárjjidallama, 1991Maaren Palismaa: Giella le fábmo, Davvi Girji 2010
Næhttaresursavilbli.nohttp://www.samit.no/termer.htmhttp://www.samit.no/callinravvagat.pdfinfonuorra.noOrdbøkerSamisk grammatikkssb.no giella.orgwww.glosor.eu
Jovnna-Ánde Vest: Sámi synonymat, Sámediggi 2005
Elen Ragnhild Sara, Giellasuonat, Davvi Girji 2007
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 6, Idut 2000; Guktie journalistine sjidtedh, s. 102-103
Gaski, Harald jïh Kappfjell, Lena: Saemien tjaelijh, Calliid Lágádus, 2006
Sj nr.
53-2009: Luste jih daerpies øøhpehtimmie
36-2006: Maria fierhtene gåetesne (Mari Vinka Ikea-sne barka)
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 9. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn ja jus soajttá gielladomedna li gárvvidusá oase.
Ulmme bargojn le oahppe galggi máhttet ådåsijt vuogas láhkáj dágástit, ja máttet ietjas vuojnojt åvddånbuktet.
Bargon oajvváduvvi oahppe báhkobáŋkav jali báhkokártav tebmáj dahkat, gehtja buojkulvisáv 8. dásen.
Dát merkaj oahppe galggá máhttet:
Dagá gájbbádusájt aktan oahppij.Árvustallambuojkulvis:
Oahppe galggi ájggeguovddelis ådåsav Sámen median gávnnat.
Sij máhtti válljit ássjev d.d.
ávijsas, magasijnas, internehtas, radio'as, tv'as jali muodulágátjis.
Oahppe låhki ássje birra ja tjåvdabágojt tjálli.
Tjåvdabágojs sij oanegis referáhtav ássje sisanos tjálli.
Das maŋŋela galggi sij ietjasa vuojnov dán ássje birra subtsastit.
Vijdábut galggi oahppe oassálasstet temá birra dágástallamin.
Maŋŋel gå ássjev li dágástallam, máhtti oahppe tevstav tjállet degu tjoahkkájgæsos.. Máhtti aj låhkkijtjállagav tjállet.
Oahppe vierddiji adjektijvajt adnet gå galggi sijá vuojnojt ådåsij birra tjielggit, galla ienebut gå buorre/nievrre.
Bágo ma li ávkálattja: miellagiddis, hásstáliddje, diedulasj, suohtas, guhkálasj, geldulasj, alvadahtte, jáhkedahtte jnv.
Vijdábut oahppi oahppe tjielggit manen sijá vuojnno le nav gåk le.
Gávna doajmmaj hiebalgis bielijt ávijsájn jali dakkirijin.
Dála li biele Ávvir ávijsas:
20 gatjálvisá ådåsa birra
Dát doajmma le dagu tv- jali radioprográmma 20 spørsmål.
Åhpadiddje jali akta oahppijs gávnná ådåsav.
Máhttá liehket ulmutja jali dáhpádusá birra.
Akta gatját, ja sujsta gæssta gatjádi máhttá jur vásstedit le, jali ij le.
Sån gut gatját, galggá gæhttjalit gávnnat riekta vásstádusáv, dánna riekta ådåsav, åvddål gå divna gatjálvisá li gietjen.
Sámegielan le dát ávkálasj ståhka danen gå gatjálvisán ja vásstádusán le sæmmi værbba ja dáv máhtti oahppe hárjjidallat.
Er det en mann?
- Ja/nei.Le gus dat ålmåj?
- Le/ij la.
Snakker han samisk?
- Ja/nei.Le gus sámegielak?
Davvesámegiellaj gávnnu dálla viek ållo jiednafijla.
Julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj le binnep, valla muhtema galla gávnnuji.
Gå galggá tjadádit dáv gárvvidusáv da hæhttu adnet prográmmajt: iTunes, Media Player, Mp3-spiller, Audacity ja jiednabáddimprográmmav.
Viehtja iTunes nehtas.
Prográmman dåhkki diŋŋgut radio ja tv-prográmmajt gåhtjos podkast'a baktu.
Duola degu Izu jali ådåsa.
Gå prográmma li vietjadum de dåhkki dajt biedjat mp3-spællárij, jali dåhkki aj gæhttjat ja gulldalit prográmmajt dáhtámásjijnan.
Jus le cd'a, de dåhkki dajt dáhtámásjijnan adnet.
Oahppe máhtti jiednafijla jali tv-prográmma vuodon ietja reportassjav jali muodulágátjav dahkat.
Oahppe máhtti ietjas jiednafijlajt dahkat jiednabáddimprográmma baktu, dá gávnnuji juohkka dáhtámásjijnan.
Oahppe máhtti aj ietjas jiednafijlajt mp3-spællári dahkat.
Prográmman Audacity dåhkki biesskedit jiednafijlajt jus ij sidá ålles fijlav adnet.
Jiednafijla majt oahppe dahki, máhtti liehket gárves buktaga majt åhpadiddje árvustallá.
Åhpadiddje vierddi diededit oahppijda dan birra gåktu li ássjev válljim ja man ájggeguovddelis dat le.
Dágástit aj oahppij gåktu sij ássjev gávnnin, ja manen sij dav válljijin.
Dibde oahppijt iesj åvddånbuktet majt sij li bargon oahppam.
Árvustallamin bargadahttijn máhttá åhpadiddje diededit gájbbádusáj milta masi sij li åvdutjis guorrasam.
Dibde oahppijt árvustallat makkir árvojt ássje åvdet, ja makkir árvojda oahppe ietja dættov biedji.
Diededa ma li moattelágásj árvo, ja gåktu árvo máhtti vuojnnut moatteláhkáj duoj dáj vuojnoj milta.
Árvustallambuojkulvisá:
Mij la buorre:Dån ietjat vuojnojt tjielgga åvddånbuvtáMuv mielas de dån buoragit ietjat vuojnojt argumenteri.
Majt máhtá buoredit:Dån máhtá sieradit ietjat vuojnojt moattelágásj bágoj.
Mij la buorre:Dån gávnni hiebalgis ådåsav.Dån mujttala ássjev buoragit.
Majt máhtá buoredit:Dån máhtá ienebut tjielggit duov dáv vuojnov ássje birra.
Iesjárvustallat åhpadusmihtojt
Dála le buojkulvisá gåktu oahppe máhtti iesjárvustallat:
Muhtem oahppijda le nuoges hásstalus gávnnat ássje oajvvesisanov ja dav njálmálattjat mujttalit.
Tæksta vierddi oahppe dássáj hiebaduvvat.
Muhtem oahppijda máhttá liehket nuoges gávnnat avtav argumentav tevstan.
Dáv sij ånigattjat njálmálattjat åvddånbukti.
Oahppe máhtti viehkev oadtjot gåktu sij galggi gárgadisájt javllat.
Åhpadiddje máhttá vuosedit oahppijda muhtem buojkulvisájt gåktu álgget vuojno tjielggidusáv duon dán láhkáj: Muv mielas...Åvdemusát muv mielas le....Oajvveulmme ássjen le...Vijdábut le muv vuojnno...Dat mij la buorre dán ássjen le....Masi mån iv lijkku le... Dat mij la miellagiddis le....
Muhttijn la dárbbo oahppev viehkedit vuosedit buorep ja nievrep bielijt ássjen.
Åhpadiddje máhttá dibddet oahppev gávnnat ássjev gånnå le tæksta sige sámegiellaj ja dárogiellaj, nåv vaj oahppe gudi sierralágásj viehkev dárbahi máhtti dav dárogieltevstas oadtjot.
Oahppe máhtti dágástallamav jådedit ja ietja årrot báhkojådediddjen.
Muhtem oahppijda le gássjel ietjasa vuojnojt åvddånbuktet.
Oahppe máhtti vuodon válldet sierralágásj dilev jali rållav gå galggi vuojnojt tjielggit ja gåvådit, duola degu pc'a ano birra skåvllåbargon: Mij la ávkálasj ja mij ij la?
Makkir la duv vuojnno?
Oahppe máhtti gæhttjat ja gulldalit ådåsijt ja dan láhkáj gárvedit ietjasa.
Sij galggi mujttet guokta lågev bágo majt galggi tjálestit, bágo majt unnán dåbddi jali ållu amás bágo.
Muhtem oahppe måvtåstuhttemijn nuppengielan vájvástuvvi.
Photostory'av adnem máhttá bargov suohttasabbo dahkat.
De oahppe máhttá iesj gåvvit ja dajt adnet vuodon oanegis subttsasav dahkat, majt njálmálattjat åvddånbuktá.
Photostory le nåvku ja álkke adnet, ja danna dåhkki tevstav gåvåjda lijmmit.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Njálmálasj guládallam le oajvvedoajmma dán buojkulvisán.
Máhttet adnet digitála ræjdojt: Oahppe galggi máhttet åhtsåt internehtan hiebalgis diedojt ma gulluji ássje sisadnuj.
Sij máhtti aj ájáduskártajt adnet systematiseritjit argumentajt ja árvojt.
Dát máhttá vuodon åvddånbuktemij.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe tjálli tjåvdabágojt ja referátajt, systemátiseriji, ájádusrájdojt/ájádusájt ja argumentajt maŋenagi dágástallamin tjálesti.
Oahppe máhtti tjuovvot sæmmi gárvvidusáv mij la tjielggidum baddjelin.
Oahppe máhtti aj tv-reportásjav dahkat.
Sij ássjev åvddånbukti, ja åhpadiddje máhttá ådåslåhkken studion liehket.
Ådåslåhkke gatját reporteris gut vásstet.
Dát aj nuppe guovlluj máhttá dagáduvvat.
Gielladomedna máhttá dagáduvvat aktan sámeådåsij.
Da máhtti sáme ávijsa, radio- ja tv-sáddaga jali ådåsbiele internehtan.
Dibde oahppijt duolloj dálloj oanegattjat ådåsijs subtsastit.
Divna guládallama li sámegiellaj.
sara, elen ragnhild: joatkke ain, davvi girji 2006somby, liv inger: gielas gillii mielas millii 6, mediagirji, davvi girji 1998somby, liv inger: gielas gillii mielas millii 6, mediagirji, davvi girji 2006duot dát mágásijnna: æsj, gábá, bårjås
gávnos:http://www.udir.no/Lareplaner/Veiledninger-til-LK06/Ovrige-veiledninger/Samisk-innhold-i-Kunnskapsloftet--et-ressurshefte-for-larere-i-grunnopplaringen/
http://nuorajtv.no/
julevsámebåddå jnv:http://sverigesradio.se/sida/default.aspx?programid=3967
nord-salten avis:http://www.nord-salten.no/no/nyheter/samisk/
http://avvir.nohttp://lotta.yle.fi/srwebanar.nsf/sivut/ovdasiidu2004http://nrk.no/samihttp://nrk.no/podkasthttp://galdu.org
Inga Alette Anti og Solfrid Sara Eira, Sáni Sadji 5, Davvi Girji 1998
Kirsten Marit Olsen og Bodil Utsi Vars, Sáni Sadji 6, Davvi Girji 2001
Kirsten Pope ja Máret Sárá, Eatnigiella, Fáddágirji 1A, Davvi Girji 2001
Elen Ragnhild Sara, Gealbosuonat, Davvi Girji 2009
Kurt Tore Andersen, Lednegiella 8, Iđut 2002
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 10. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnusij båhti åhpadusmihttomierijn, sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn ja gielladomena li gárvvidusán oase.
Dát åhpadimgárvvidus vuoset gåktu barggat stuorra báhkoboanndudagáv åhtjudit ja gåktu moattelágásj njálmálasj rållajn dajt adnet.
Læreplan i norsk
Språk og kulturMål for opplæringen er at eleven skal kunne
Åhpadusmihttomiere lagábu vuojnnuj båhti duon dán dilen majt oahppe vállji.
Dánna muhtem dábálasj åhpadusmihttomiere vuoseduvvi, ja åhpadusdåjman ienep konkrehtalasj buojkulvisá vuoseduvvi.
Oahppe galggá máhttet:
árvustallambuojkulvisá, njálmálasj máhtudagá
Mån máhtáv muhtem mærráj ságastit dilij milta
a) Dibde oahppijt guhtik gålmmå gatjálvisá dahkat d.d.
giela birra.
Dát bajet temáv.
Jus la dárbbo de máhttá åhpadiddje oahppijt gatjálvisáj viehkedit:Máhtá gus nammadit muhtem gielajt majt bæjválattjat gulá?Man álu sámásta juohkka biejve?Manen la sámegiella ájnas?
b) Dibde oahppijt gulldalit musihkav, gæhttjat gåvåjt jali dali nav.
Sij tjálli ietjasa ájádusájt ja dåbdojt, ja lisstaj tjálli d.d.
verbajt, substantijvajt ja adjektijvajt
c) Dahkit báhkospelav åvddål gå oajvvedoajmma álggá.
Spella galggá tjielggit bágojt ja moallánagájt valla oajvvebáhko ij galga nammaduvvat.Dahkit kårtåjt bágoj ma gulluji oahppopládnamihttuj: tjielggit dárkkelit gåktu giela ja kultuvra Sámen dejvadi ja gilposti, ja gåktu ietjas giella ja kultuvrra åvddån ja rievddá buohta ietjá gielaj ja kultuvraj.
Bágo kårtåjn galggi jur sámegiellaj tjuodtjot.
Makkir bágojt vállji doajmmaj, oahppijda hiebaduvvá.
Kårtå galla dåhkkiji lamineriduvvat vaj mahtti aktelattjat aneduvvat.
Buojkulvisá bágojda ma máhtti kårtåjn tjuodtjot:
Giella (språk)
Identitehtta (identitet)
Kultuvrra (kultur)
Rijddo (konflikt)
Aktisasjbarggo (samarbeid)
Dárojduhttem (fornorskning)
Oajvválattja (myndigheter)
Guládallam (kommunikasjon)
Dánna gåvvidum kårtåj:
Gå galggi hárjjidallat gatjálvisájt dahkat de máhttá gatjálvistjåvda aneduvvat.
Gatjálvistjåvda doajmmá dan láhkáj juhte vásstádus vatteduvvá ja de oahppe galggi vásstádussaj gatjálvisájt dahkat.
Åhpadiddje máhttá gárves sjiemájt dahkat ma aktalasj åhpadusdåjmajn aneduvvi.
Buojkulvis Vásstádus Sámedigge, ja gatjálvisá ma gulluji dasi máhtti liehket.
Mij la Kárásjågån?
Sámedigge
Gånnå li 39 ájrrasa?
Oahppe galggi gárvedit ságájdahttemav, tjadádit dav ja oajvvesisanov ságájdahttemis mujttalit.
Bargo tjadá galggi oahppe gåhtsevattja årrot dan hárráj gåktu guládallamdille gielav bájnni.
Man birra galggi oahppe gatjádit?
Gåktu galggi gatjádit?
Majt vierddiji dahkat gå galggi dárkkelis láhkáj åvddånbuktet.
Dagá moattelágásj rållajt oahppijda, jali dibddet ietjasa válljit ja hábmedit rållajt.
Máhttá liehket mánná sáme/dárogiel mánájgárden jali ietjá ållessjattuk sábme gut la ållessjattugin sámegielav oahppam.
Máhttá nuorav ságájdahttet gåhtjos lijggebágoj anoj birra, jali áhkov dárojduhttema birra.
Oahppijn gænna li valljes giella ja moallánakboanndudáhka, máhtti hasoduvvat tjadádit ságájdahttemav vani manusa dagá.
Oahppijda gudi dárbahi dårjav, máhtti åvdutjis ållu gárves gatjálvisá dagáduvvat.
Oahppe máhtti filmmit jali báddit ságájdahttemijt digitálalattjat vuodon åvddålijguovloj bargguj.
Oahppe máhtti ságájdahttet mánájt vuolep dásijn.
Dát aj rávkká giella le hiebaduvvam.
Oahppe gudi barggi buoragit, máhtti hasoduvvat ságájdahttemijs dahkat reportásjav mij galggá sáddiduvvat radio'an jali tv'an.
Oahppe gudi sámásti buoragit, máhtti hasoduvvat lågåtjit ja ålgolt åhpatjit báhkotsoabmijt.
Diededimbuojkulvisá:
MáhtudakmihtoUlmme åhpadusájn le oahppe galggá máhtttet
Mij le buorre:Dån gávna buorre buojkulvisájt gåktu giela ja kultuvra dejvadi ja gilposti Sámen sierraláhkáj sámegielagij ja dárogielagij gassken.
Majt máhtá buoredit:Dån vierddi gávnnat buojkulvisájt gåktu giella ja kultuvrra sámij gasskan duon dán sáme guovlon dejvadi ja gilposti
Mij le buorre:Dujna le stuorra báhkoboanndudahka.Dån hiebada gielav buoragit ságájdahttemrållan.
Majt máhtá buoredit:Dån máhtá sieradit gielav buorebut ságájdahttem referáhtajn.
Dála muhtem buojkulvisá gåktu oahppe máhtti ietjasa árvustallat:
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe gatjálvisájt hábmedi.
Sij maŋenagi tjálli vásstádusájt gatjálvisájda ja referáhtajt tjálli.
Dán gárvvidussáj máhttá åhpadiddje gæhttjalit gávnnat ságastallamrádnajt vuorrasijvieson, nuorajkluppajn, kafeajn, dållågátten, jåhkågátten jali muodulágásj sajijn gånnå sámegielaga æjvvali.
Guorrasit ságastit vissa temáj jali vissa tjuolmaj birra.
Divna guládallama galggi sámegiellaj.
Jus lihpit jur klássalanján, de dåhkki sámeslávgáv tjuottjodattjat bievden.
Madin slávggá le badjen da divna sámásti.
Jens-Ivar Nergård: "Det skjulte Nord-Norge"
Jan Helge Soleng: i: Árvvut, árvo, vierhtie, samiske verdier:"mo geavahit deaivvadansajiid gaskaoapmin go lea bargamin nuoraid árvvuiguin", sosiale arenaer som middel for arbeid med verdier blant ungdom.
Verdikommisjonen, Davvi Girji 2003.
Joatkke ain s. 17-23, Elen Ragnhild Sara, Davvi Girji 2006
Film: Min mors hemmelighet.
Ellen-Astri Lundby , Sonar Film DA 2009
Film: Fjellfinnhua, Guro Saniola Bjerk, SaniolaProductions/GuroSaniola Bjerk 2010
Filmma: Kautokeino-opprøret
Anta Pirak: Jåhttesáme viessom, girjje ja cd'a,
Anders Nystø ja Sigmund Johnsen: Sámásta 1, ja Hárjjidusá 1, Báhko 2000
Anders Nystø ja Sigmund Johnsen: Sámásta 2, ja Hárjjidusá 2, Báhko 2001
Kurt Tore Andersen: Gå skirri sádá
Torkel Rasmussen: Gielas Gilli Mielas Milli 3, Davvi Girji 2006
Torbjørn Storjord: Samene i Nord-Salten, Th Blaasværs forlag 1993
Liv Inger Somby: Gielas Gillii Mielas Millii 6 Mediagirjje, Davvi Girji 2006
http://lul.skrivebua.no/
Gielladille Sámen moatten láhkáj ij la tjielgga.
Moattes máhtti gielav njálmálattjat valla e máhte tjállet.
Moattes dádjadi gielav valla e sáhkada.
Moattes sihti gielav oahppat.
Sæmmi bále le geográfalasj sieradusá.
Guovdásj sáme guovlojn gullu sámegiella juohkka sajen, valla ietjá sajijn sámásti jur muhtem fámilja.
Mij åhpadussaj guosská, li hásstálusá åvdemusát mánájt ja nuorajt oadtjot njálmálattjat guládallen ja dåjmalattjat guovtegielagin.
Sij de dárbahi buorre sáhkadambájkijt, ulmutjijt ja dilijt gånnå gulli gielav ja máhtti sámástit.
Dá dán bagádallamin gielladomednan gåhtjoduvvi.
Åvvå væráldin li moattegielak sebrudagá gånnå ieneplågo giella le vuostasjgiellan.
Duohta le, ij nágin tijmma vahkkuj le nuoges oahppat unneplågo gielav vaj dat oahppijda sjaddá viesso giellan.
Gå sámegiella åhpaduvvá nubbengiellan, le dákkir åhpadusvuohke årrum dábálasj ja le vil uddnik.
Máhttá javllat, dát le gienes åhpadusvuohke.
Dákkir vuohke de årru hárinissan gå skåvllå galggá årrot ræjddo jårggålit giellamålssomav.
Sierraláhkáj dát boahtá vuojnnusij oarjjelsáme dáfojn gånnå li ienep nubbegielak oahppe ienni gå vuostasj gielaga.
Jus mij galggap sámegielav bisodit ja nannit nubbegiel åhpadusá baktu, de vierddiji oahppe oadtjot nannusap guovtegielak modellajt sæmmi vuoge milta gåktu ietjá rijka Europan ásadi nubbegiel åhpadusáv iemeårroj unneplågo gielajt.
Buoremusát lij jus åhpadus divna fágajn luluj årrot sámegiellaj.
Giellaháldadusguovloj ålggolin ælla nav moadda skåvlå ma li dáv tjadádam.
Sivva dási le árbbedábálasj organiseridum sámegielåhpadus, sámegielak åhpadiddje vánesvuohta, binná oahppamnævo sámegiellaj fágajn ja binná oahppe juohkka skåvlån.
Huoman le máhttelis ásadit åhpadusáv nannusap giellalávgoj hámijn ienni gå uddni, ietjá bágoj javladum, vijdedit sámegielak domenajt bájkálasj gájbbádusáj milta.
Sámeladnja máhttá ásaduvvat skåvlån sáme ståhkusij, girjij, musihkaj, biktasij, duojij ja ietjá rustigij, duola degu låvdagoahte tjiegan ja låvdagoahte ålggon.
Ladnja ja låvdagoahte aneduvvi aktelasj.
Gå oahppe li danna de ságasti sij jur sámegiellaj, rumájgielajn jali ij.
Sij vierddiji ålgusjbælláj mannat gatjádittjat dárruj.
Oahppijn máhttá aj sierra subtsastambåddå gånnå åhpadiddje jur sámás ja aj vuoset bágoj sisanov gåvåj subtsasdahttijn.
De sjaddá "time out" jus dárogiella galggá aneduvvat.
Gesi ij le máhttelis sierra ladnja, máhttá dagáduvvat plakáhtta jali ietjá dåbddomerka ma vuojnnuji gå ladnja galggá årrot gielladomedna jali sámegielak ladnja.
Ietjá buojkulvis le dahkat sáme giellabájkev jali gielladomenav le oadtjot vuorasulmutjijt jali ietjá resurssaulmutjijt gejt oahppe máhtti duolloj dálloj guossidit.
Sij aj, dá ulmutja, guossidit oahppijt skåvlån.
Dánna dåhkkiji praktihkalasj dahkamusá aneduvvat vuodon guládallamin, duola degu sáme biebbmo, duodje jali juojgos, lávlla/lávllajuohkusa jali muoduklágátja.
Vuollelin tjuovvu gielladomednabuojkulvisá ma máhtti nannit giellaåhpadusáv sámegieloahppijda.
Vaj buoremus vájkkudusáv giellaåhpadusás oadtjot vierddi åhpadiddje organiserit dav nav vaj oahppe fáladuvvi ienemus domenajs nammadum vuollelin.
Álu gávnnuji moadda sámegielak resurssaulmutja láhkabirrusin.
Gåhttjut sijájt nåv ruvva ja álu gåk máhttelis le, duola degu smidás duoddjárijt, subtsastiddjijt, várreulmutjijt, artistajt ja vuostasjgielakoahppijt.
Ájnas le sjiehtadusájt resurssaulmutjij tjielgga dahkat vaj sij galggi jur sámásti.
Tjielggi manen nav galggi barggat.
Ietján máhtti dárustahttját jus vásedi oahppe e dádjada.
Åhpadiddje ja resurssaulmutja máhtti såbadit åvtutjis gåktu rijbadit dakkir dilij.
Roallaoavdástallmin aneduvvi sáme figuvra ja/jali biktasa.
Oahppe tjágñi sámegielak roallaj dalága gå dá aneduvvi.
Da máhtti liehket sámefiguvra ma gåvviji bállotjiektjijt, giehtabállospællárijt, vuoddjijt, dálkudiddjijt, guollárijt, ællobarggijt jnv.
Oahppe galggi sámástit dan rålla milta mij sijájn le.
Ane sosiála mediajt.
Oahppe tjáhttiji duolloj dálloj sábmáj.Sij máhtti fágalattjat aktan barggat, duola degu temá birra sábmáj digitála wiki'av tjállet.
Ájnas la adnet sierra klássalanjáv gånnå sámegielåhpadus galggá jage tjadá.
Dánna máhtti divna sáme rustika vuorkkiduvvat.
Oahppij bargo ja plakáhta giellaåhpadimen máhtti gatsoduvvat sæjnnáj ja ij le de dárbbo rijddalit saje nanna.
Tjiehka klássalanján máhttá ållåsit nammaduvvat sámegieldomednan.
Åhpadiddje ja oahppe dahki sjiehtadusáv gånnå ja gåktu guládallam galggá klássalanján.
Låvdagoahte máhttá tsakkaduvvat skåvlå láhkusin.
Dánna máhttá sámegiel åhpadus årrot dábálattjat.
Ietjá oahppe máhtti aj gámáv adnet gå sijájn li sáme temá.
Sij máhtti dán láhkáj oadtjot positijvalattjat åtsådallat sámev, duola degu sáme biebmojt, subttsasijt ja juojggusijt.
Ássat ålggoskåvlåv sáme láhkábirrusin, tjanádum duola degu sáme árbbedábálasj æládusájda ja/jali dåjmajda.
Stádaskåvlå sámegiel oahppe máhtti gávnnat ja adnet aktisasj miehttse- jali luonndosajev stáda láhkabirrusin.
Dánna oahppe máhtti adnet aktisasj giellabájkev ájggeguovddelis temáj soames bále jage nalluj.
Guossidibme, skåvllåmanno ja sajijskåvlå máhtti guossiduvvat.
Dán láhkáj máhtti oahppe iejvvit iehtjádijt gudi sámásti, ja oahppat binnáv árbbedábálasj sáme æládusáj birra.
Ájnas le dahkat sjiehtadusájt tjielgga resurssaulmutjij vaj sij jur sámásti.
Gielladomena tjanádum fágajda:
Madi åhpadiddje ienebut sámás, dadi buorep le.
Huoman vierddi åhpadiddje vissásit diehtet jus oahppe dádjadi mij javladuvvá.
Åhpadiddje ij bierri jårggålit ienebuv gå dárbulasj le, nåv vaj oahppe dádjadi ávkálasj la oahppat sámegielav.
Sámegiella ja praktihkalasj fága aktan le sierraláhkáj ávkken giellaoahppamin.
Ållo dádjadusás máhttá tjanáduvvat praktihkalasj dåjmajda degu, biebbmodahkamij, duodjáj ja lásjmudallamij.
Musihkan le juojggamladnja buojkulvissan.
Madi ienebut åhpadus le sámegiellaj praktihkalasj fágajn, dadi buorep le.
Dåjma ja giella vuodusti nubbe nuppev.
Ållo sebrudakåhpadusás máhttá sámegiellaj årrot.
Viehka dat viehket nannit ja báredit oahppij báhkoboanndudagáv.
Dát le aj viehkken oahppijda sámástit duon dán dilen mij guosská bæjválasj iellemij ja aj dålutjij.
Sierraláhkáj sáme momenta oahppoplánan máhtti dagáduvvat sámegiellaj
Ávkálsj le barggat riekknimijn vuodotjehpudahkan ja matamatihkajn sábmáj, duola degu stuorrudahka, hábme, jåhto sajen ja buohtastahttem.
Árbbedábálasj sáme riekknim máhttá aj tebmán.
Sáme girjos hiehpá buoragit hámen ja geometrian.
Matematihkka ja duodje máhtteba dánna dagáduvvat fágajgasskasattjan.
Máhttá ávkálasj álgadit ådå temáv jali ådå ábnnasijt dárruj.
Ådå sáme moallánagá tjanádum sæmmi ábnnasij álgadi sæmmi bále.
Dan maññela åhpadiddje sámás ja jårggål jus dárbbo le dádjadime hárráj.
Gehtja ienebu dán birra, Øzerk (2006-2).
Ájnas le aj oahppe jage tjadá dahki sámegielak "buvtagijt" moatten fágajn, fágajgasskasattjat ja digitálalattjat aj.
Gielladomena tjanádum ájggáj:
Gielladomena tjanádum sáme gåvåstagájda:
Giellatjåhkanime
Dahpádusá:
Ietján:
Madi ienep girje li sadjihin, dadi ienep låhkåm máhttá sámegiellaj sjaddat.
Ruossabágo máhtti dagáduvvat dáhtámasjijnan.
Gávnnuji prográmma ma nåvku dåhkkiji aneduvvat.
Oahppe dahki gåvvårájdojt/videoav tevstaj.
Dáv dåhkki dahkat divna fágajn.
Filma, spela jnv.
Juojggam sáme mánájlávla, sáme musihkka, sálma, sáme subttsasa jnv.
Sáme mánájfilma ja prográmma mánáj-tv'an
Sijdan:
Dagá oahppijt diedulattjan gejna sij máhtti sijdan sámástit.
Dát le ájnas sadje giellaoahppamij danen gå æjgáda, oarbbena ja ietjá berraha máhtti måvtustuhttet oahppev sámegielav oahppat ja oahppe máhtti sámástit ienebuv gå ij le skåvllåájgge.
Juska moadda æjgáda e sámásta ållåsijt, máhtti ienemus oasse binná sámegielav.
Divna vierddiji sáhkadit majt máhtti, lehkusa makkir dásen.
Asstoájgge:
Dagá oahppijt diedulattjan gejna sij máhtti sámástit.
Siján li márjju rádna gudi sámásti, ja gávnnuji sámegielak girjje, ávijsa, ájggetjállaga majt sij máhtti aloduvvat låhkåt.
Máhtti gávnnut tv-prográmma majt oahppe máhtti gæhttjat, ja dåjma majta máhtti oassálasstet gielav nannitjit.
Muhtema máhtti álgadit giellakáfeajt ásadit.
Jus galggá vuorbástuvvat giellabiessemodellaj nammat Øzerk (2006) dájt ájnas faktåvråjt:
Vuodo nanos guovtegielak oahppammodællaj juo biejaduvvá mánnágárden.Buorre sámegielak åhpadus mánnágárden, duola degu giellabiessemodella tjadá, le ávkálasj gå galggá ásadit nanos giellabiessemodellajt skåvlån.
Dån máhtá låhkåt ienebuv giellabiessemodella birra ja rasjes ja nanos guovtegielak oahppomodella birra girjijn Todal (2002), Todal (2007), Øzerk (2006-1) og Øzerk (2006-2).
Juuso, Jane (2009): Tar språket mitt tilbake, Isak Saba senteretTodal, Jon og Pope, Martin (1996): Våg å snakke, Samisk utdanningsrådTodal, Jon (2007): Samisk språk i Svahken sijte, Samisk språkvitalisering gjennom barnehage og skule, Dieđut.
Sámi Instituhtta/Nordisk Samisk InstituttØzerk, Kamil Z. og Juuso, Randi (1999): Pedagogisk idébok for tospråklige barnehager, Samisk utdanningsråd
Todal, Jon (2002): "...jod fal gáhttet gollegielat" Vitalisering av samisk språk i Norge på 1990-talet, Universitetet i TromsøØzerk, Kamil (2006-1): Tospråklig opplæring, utdanningspolitiske og pedagogiske perspektiver, Vallset: Oplandske BokforlagØzerk, Kamil (2006-2): Fra språkbad til språkdrukning, Vallset: Oplandske BokforlagØzerk, Kamil (2007): Tospråklige overgangsmodeller og tosidige modeller, organisering, prinsipper og praksis.
Vallset: Oplandske Bokforlag
Gehtja aj dábálasj girjálasjvuodalistan ienep hiebalgis girjijt.
Boine, Liv Tone: Gielas Gillii Mielas Millii 6, Mediagirji, Davvi Girji 1998
Bongo, Marit: "Samisk mat år 2000".
Fagtrykk Alta 2000
Edström, Prost, Holmberg, Utsi: Čuoja čáppa litna jietna, Sámi šuoŋat, Davvi Girji os, 1995.
Einarsen, Heidi Guttorm: Searvva fal!
Davvi girji 2005
Fjellheim, Frode: juoigama vuođul, Vuolie Forlag, 2005
Gaup, Elisabeth Utsi: Suga, suga su, DAT, 1997.Kan kjøpes på: http://www.dat.net/main.html
Gaup, Karen Ellen: Girjjo-Gárjjo, Muitalusat, máidnasat, sátnevádjasat, árvádusat ja diiddat, Davvi Girji, 2001
Gaup-Westerlund, Stina: Lávllagirji, Luleå alltryck AB 1980
Hætta, Inga Laila- Hætta Skarvik, Inga: Ruoktumet, Davvi Girji, 1996.
Hætta/Kristensen: Čuovvul dál!
Davvi girji.
Kaspersen, Ardis.
"Samisk mat og kultur".
Oslo: Landbruksforlaget.
Kåven, Brita m.fl.
: Sámi-Dáru Sátnegirji/Samisk-Norsk ordbok, Davvi Girji OS, 1995
Lukkari, Pekka: Lavlagak II, Helsseg, 1963.
Meløy: Giella Sámis.
Davvi media a.s. 1989
Nergård, Jens-Ivar: Det skjulte Nord-Norge, Ad Notam Gyldendal 1994
Nickel, Klaus Peter: Samisk grammatikk, Universitetsforlaget, Sámi oahpahusráddi/Samisk utdanningsråd, 1990
Persen, Nan: Eappelgáhkku.
Persen, Nan: Láibbážat.
Qvigstad, Just K.: Lappiske eventyr og sagn, 4 bd., 1927-29 Lappische Erzählungen aus Hattfjelldalen, 1924 og Lappischer Aberglaube, 1920 og Lappishe Sprichtswörtel und Rätsel, 1922 og Lappische Heilkunde (med bidrag fra K. B. Wiklund), 1932 Lappische Wetterkunde, 1934.
Sara: Joatkke ain.
Davvi girji 2006
Sálbmagirji, Verbum, Oslo, 1996.
Sálbmagirji II, Verbum, 2005.
Skuvlasálbmagirji, Verbum, 1995.
51 sálmma, Sámi sálbmakomitea, 1990, (ukjent forlag)
Solbakk, Aage: Geografiija 8, Davvi Girji OS, 1999
Árvvut, árvo, vierhtie, samiske verdier: Verdikommisjonen, red.
Edel Hætta Eriksen, Davvi Girji 2003
Wersland/Rognli: Joik i den gamle samiske religionen, Yoik in the Old Sami Religion, Vett og Viten, 2006
Westerlund, Stina-Gaup: Lávllagirji, Luleå Alltryck, AB, 1980.
Westerlund, Stina-Gaup: Lávlungirji, Sámiskuvlastivra, Luleå Alltryck, AB, 1987.
http://www.snl.no/.nbl_biografi/Just_Qvigstad/utdypning
www.yr.no
www.ealat.org
www.logas.no
www.lohkan.no
www.egirji.no
www.davvin.no
www.e-skuvla.no
www.infonuorra.no
www.kafjord.kommune.no
www.risten.no
Samisk Læringsnett
http://www4.ur.se/gulahalan/
http://eurotalk.com/en/product.php?productid=AMT5069
http://web3.custompublish.com/getfile.php/13701.136/SOrdbok.pdf?return=www.kafjord.kommune.no
http://kampanj.samer.se/pages2/default.asp
http://www.skanland.vgs.no/skanland/samiskfolkediktning/index.htm
http://www.uta.fi/~km56049/same/puzzles/indexp.html
http://www.vilbli.no
http://www.samit.no/termer.htm
http://www.ssb.no
http://www.avvir.no
http://lotta.yle.fi/srwebanar.nsf/sivut/ovdasiidu2004
http://www.nrk.no/sami
http://www.galdu.org
http://www.galdu.org/web/index.php?sladja=25&vuolitsladja=11&vuolitvuolitsladja=2&giella1=nor
http://samediggi.no/Artikkel.aspx?AId=56&back=1&MId1=11&MId2=123
http://www.samit.no/Handlingsplan_2009_samisk_sprak.pdf
http://www.kafjord.kommune.no/nytt-algu-hefte.4486443-21590.html
CD Suga, suga, su, DAT, 1997
Finnes å få kjøpt på: http://www.dat.net/main.html
Jagi mánut - Fuolkevuohta, Møller kompetansesenter, Samediggi 2004
51 sálmma, Sámi sálbmakomitea, 1990.
(ukjent forlag)
http://web3.custompublish.com/getfile.php/13701.136/SOrdbok.pdf?return=www.kafjord.kommune.nohttp://kampanj.samer.se/pages2/default.asphttp://www.skanland.vgs.no/skanland/samiskfolkediktning/index.htmhttp://www.uta.fi/~km56049/same/puzzles/indexp.html
Bårjås, populærvitenskapelig tidsskrift fra Árran - lulesamisk senter, 8270 Drag (på norsk og lulesamisk)
Duolja-Sandström, Sigga: BIEJVVE BÅKTÅ MUV-Lávllomgirjje, 1991.
Gælok, Paul: Haŋŋá boade gáddáj , 1990
Skolebøker/-hefter og fagbøker/-hefter:
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Universitetsforlaget, 2. utgave, 1987
Brooks, Felicity jih Litchfield, Jo: Låhkoe, Idut, 2006
Bull, Ella Holm: Laavlomh maanide, Idut, 1998.
Sanghefte og cd
Bull, Ella Holm, Jacobsen, Anna: Guktie derhvie-gåetiem tseegkedh, Davvi Girji o.s., 1994
Bull, Ella Holm: Jielije saemien.
Voestes gærja, Samisk Utdanningsråd 1996
Mubpie gærja, Samisk Utdanningsråd 1996
Bull, Ella Holm: Ovmese veareldh, Universitetsforlaget, 1985
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 1, Davvi Girji OS, 1998
Bull, Ella Holm, Åarjel-saemien 2, Davvi Girji, 2006
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 3, Davvi Girji OS, 2005
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 4, Davvi Girji OS, 1995
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 5, Davvi Media o.s., 1986/86
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 6, Idut 2000
Bull, Ella Holm: Dejpeladtje muvhth vätnoeh jih vuekieh, Samernas utbildningscentrum, 2001
Bull, Ella Holm: Arbeidshefter og kassettband til Åarjel-saemien 1-5
Dunfjeld, Anne-Lise: Juvrh jïh gïejh daelvege, Dialecta 2004
Dunfjeld, Anne-Lise: Kreekh gaertienisnie, Dialecta 2004
Fjellheim, Frode: Med joik som utgangspunkt, Vuelie forlag, 2004
Fjellgren, Laila: Laavloeh, Sameskolkanseliet, Jokkmokk, 1996.
Jaahkenelkien, Aanna: Goltelidh jïh soptsestidh, Daasta Berteme, 1993.
Hefte og kassett.
Jaahkenelkien, Aanna: Luste lohkedh, Samisk utdanningsråd, 1996Hefte og kassett.
Jåma, Albert; Joma, Liv Karin, Granefjell, Aasta Joma: Gorredh gïelem, Fylkesmannen i Nordland 2004
Jåma, Albert; Joma, Liv Karin, Granefjell, Aasta Joma: Gorredh gïelem - Barkoegærja!, Fylkesmannen i Nordland 2004
Kappfjell, Tom: Laahkoeh, Th.
Blaasværs Forlag, 1991
Palismaa, Maaren: Gïele lea faamoe, Davvi Girji OS, 2002
Persen, Nan: Laajpetjh, Idut, 2006
Persen, Nan, Paanne-laejpieh, Idut, 2006
Persen, Åge: Bovve biejjie jïh våhkoeh ryøknoe
Persen, Åge: Tijje
Persen, Åge: Tijje barkoe-gærja
Teksthefter til eksamen: Sørsamisk som 1. og 2.språk
www.udir.no - Se under: Velg tema - eksamen i grunnskolen - eksempeloppgåver og eksamensoppgåver for Kunnskapsløftet; eksamensoppgave gitt i 2008.
Ta kontakt med skoleeier, for å få passord.
Utsi, Gun M.: Bovtsen Guelmieh, Sijti Jarnge, 1994
Vangberg, Åsta og Brandsfjell, Helen Blind: Saemesth amma!
Sørsamisk for nybegynnere - bok 1 og øvingsbok 1, Sijti Jarnge 2003
Sørsamisk for nybegynnere - bok 2 og øvingsbok 2, Sijti Jarnge 2004
Sørsamisk for nybegynnere - bok 3 og øvingsbok 3, Sijti Jarnge 2005
Sørsamisk for nybegynnere - bok 4 og øvingsbok 4, Sijti Jarnge 2006
Gïelemaahtotje - Liten grammatikk, Sijti Jarnge 2006
CD: Saemesth amma!
Sørsamisk for nybegynnere - lyd fra bok 1-4, Sijti Jarnge 2006
Vesterbukt, Anne-Lise jih Dunfjeld, Anne-Lise: Åarjelsaemien learoeviertie 1.-3. skuvlejaapan nr.
1 og 2., Samisk utdanningsråd, 1990
Aagård, Anita jih Larsen, Tone Marie: Baalka, Davvi Girji os 2002
Skjønnlitteratur - Bøker og hefter:
Aesuvpen soptsesh, Idut 2006
Andersson, Elsa: Soptsesh, Saemieskuvlen-ståvroe, 1988
Bakke, Aslaug: Dihte orre bijle, Idut 1996
Bross, Helena: Voejeme gåatesne, Saemienskuvlen ståvroe, 1995
Bergström, Gunilla: Buerie jijje Aalfone, Sameskolstyrelsen
Birkeland, Kirsti: Staaloeh vienhtieh aske lea dålle, J.W.
Cappelens Forlag as 2002
Bull, Ella Holm og Bergsland, Knut: Lohkede saemien, Davvi Girji O.S, 2. opplag, 1993.
Bok og kassetter
Bull, Ella Holm: Jåvle-laavlomh, Idut, 1996.
Bull, Ella Holm: Ov-messie darjomes, Idut 2000
Bull, Ella: Tsååbpe-niejten jih tsååbpe-baernien bijre, Jårgalæddji Å.s., 1984
Cappelen, Bodil: Pingvinjen Povje, Davvi Girji os 1993
Clevin, Jørgen: Jaahke jïh Joakime, H. Aschehoug & Co, Oslo 1975
Croser, Josephine, Vassiliou, Stella: Goh Ealla laejresne dabran, Gan forlag 2001
Eira, Marit Gaup m.fl.
: Aanna gon Birjeh
Gaebpien, Gåsta/Kappfjell, Gustav: Gaaltije, DAT,
Gaski, Harald & Kappfjell, Lena: Åvtese jåhta, åarjel-saemien tjaalegh jih tjaalegh åarjelsamien, DAT o.s 2005
Graham, Amanda: Gaske-jijjen jemhkielisnie, Gan forlag 2001
Graham, Amanda, White, Annie: Gaahkoe-snaejrie, Gan forlag 2001
Gullietjååtsele, Universitetsforlaget, 1982
Guttorm, Marit, Skals, Dagny: Maarja, Saemien øøhpehtimmieraerie, 1986
Hætta, Inga Laila, Hivand, Aino: Tjoejhke, Gan forlag 2002
Hætta, Inga Laila, Hivand, Aino: Maadtege haadtohte, Gan forlag 2002
Jaahkenelkien, Aanna: Don jih daan bijre I, Daasta berteme 1997
Jaahkenelkien, Aanna: Don jih daan bijre II, Daasta berteme 1998
Jaahkenelkien, Aanna: Don jih daan bijre III, Daasta berteme 2000
Hætta, Susanne: Akten biejjien Aannine, Idut, 2007
Lindgren, Barbro, Eriksson, Eva: Maaxen raajhpese, Saemieskuvlen ståvroe 1997
Lindgren, Barbro, Eriksson, Eva: Maaxen njaptja, Saemieskuvlen ståvroe 1997
Lindgren, Barbro, Eriksson, Eva: Maaxen beeretje, Saemieskuvlen ståvroe 1997
Magga, Lajla Mattsson: Meerke, Idut 2008
Mienna, Jens Martin: Væssj-Bualehke, Davvi Girji OS 2005
Moses, Brian, Hedström, Marcus: Manne aavonte, Saemieskuvlen ståvroe, 1997
Moses, Brian, Hedström, Marcus: Manne billem, Saemieskuvlen ståvroe, 1997
Moses, Brian, Hedström, Marcus: Manne hujnies, Saemieskuvlen ståvroe, 1997
Moses, Brian, Hedström, Marcus: Manne måeresne, Saemieskuvlen ståvroe, 1997
Nejne, Sagka: Ovmese vaajesh, Sameskolstyrelsen, 1998
Njieljie åålmeg-heamturh, Saemiedigkie, 2002 (liten bok og cd)
Olofsson, Christer: Gåessie dah jeatjebh åerieminie, naemhtie soptsesovvin Jïjnjevaereste, Gullers Förlag, 2007
Olsen, Inger Margrethe, Helander, Liisa: Saajve-Læjsa, Davvi Girji o.s, 1995
Prøysen, Alf: Snahkere Aannesja jih jåvle-aajja, Tiden Norsk Forlag 1984
Rasmussen, Torkel, Helander, Liisa: Mejtie sånn jåvle-aajja daan jaepien båata?, Davvi Girji OS, 1998
Rustad, Kjersti Lunde: Dåeredh Ingriden, Jåhhan jih govsen gåajkoe, Landbruksforlaget, 1996
Sárgon, Sollaug og Aslaksen, Inger-Lise: Åvlan aarke-biejjie, Iđut 2007
Seierstad, Inger: Deblie, Saemien Ööhpehtimmieraerie 1998
Seierstad, Inger: Gaahtoen tjovketje, Saemien Ööhpehtimmieraerie 1999
Seierstad, Inger: Guffa, Saemien Ööhpehtimmieraerie 1999
Seierstad, Inger: Jåvvan gærjetje, Saemien Ööhpehtimmieraerie 1999
Seierstad, Inger: Laadtege-sualadæjja, Saemien Ööhpehtimmieraerie 1998
Skåra, Eva: Orre tjielke, Idut 1997
Sokki, Risten: Mov kråahpe, Solum forlag 2007
Sunden, Torvalde, Andreen Omare: Miehtjiesdajven baernie, Det Norske Samlaget 1997
Sunden, Torvalde jih Øyenen Wenche: Gåaltoe, Det Norske Samlaget, 1997
Vangberg, Åasta: Tjaangh gåatan
Vars, Elle Márja: Tjaebpemes låvnadahke, Idut 2004
Wolde, Gunilla: Tåamma bigkie, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma bååhkesje, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma dåakteren gåajkoe vaadtsa, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma gaahtojne reejrie, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma gon Krihkeh, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma jeatjh vaarjoeh tsaaka, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma laavkoeminie, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma olkese vaadtsa, Jårgalæddji Å.s, 1985
Wolde, Gunilla: Tåamma sjeakoeminie, Jårgalæddji Å.s, 1985
Åarjel-saemieh, Viesterviellien Pøøvle: Dah golme åerpenh, årbok 1982/83
Bibeltekster, -hefter, -lydbøker:
Aalkuvesne, Nøørjen Bijbelesaervie/Det norske bibelselskap, 1995
Baartijmeuse, Nøørjen Bijbelesaervie/Det norske bibelselskap, 1995
Dihte åårmege saamarite, Nøørjen Bijbelesaervie/Det norske bibelselskap, 1995
Bientie, Anne-Grethe Leine: Vadtese.
Saernie Kristusen bïjre, Idut 2008
Maarhkosen vaentjele.
Jupmelen rijhke lea gietskesne, Nøørjen Bijbelesaervie/Det norske bibelselskap (bok og kassetter), 1993
Taylor, Kenneth N.: Mov voestes Bijbele man guvvieh, International Bible Society, Europe 1999
Den norske salmeboka, har salmer på sør-, lule- og nordsamisk.
Ordbøker og grammatikk:
Amery, Heather & Cartwright, Stephen: Voestes 100 baakoeh, Saemien øøhpehtimmieraerie
Amery, Heather & Cartwright, Stephen: Voestes 1000 baakoeh, Saemien øøhpehtimmieraerie, 1998
Bergsland, Knut: Sydsamsik grammatikk, Davvi Girji o.s., 2. utgave 1994
Bergsland, Knut jïh Magga, Lajla Mattsson: Åarjel-saemien-daaroen baakoegærja, Sydsamisk-norsk ordbok, Idut, 2. opplag 2007
Helander, Liisa: Guvvieh - baakoegærja, Saemien øøhpehtimmieraerie, 1997
Magga, Lajla Mattsson: Norsk-sydsamisk ordbok, Daaroen-åarjelsaemien baakoe-gærja, Idut 2009
Frändén, Märit, Lundqvist, Bjørn og Wilson, Karin: Verbh.
En sydsamisk verbhandbok, Uppsala Publishing House, 2007
Israelsson, Per Martin & Nejne, Sagka: Svensk-sydsamisk Sydsamisk-svensk ordbok och ortnamn, Daaroen-åarjelsaemien Åarjelsamien-daaroen baakoegärja jih sijjenommh, Saemiedigkie/Sametinget, Sverige 2008.
Cd/dvd:
Heamturh eatnamistie, gaedtijste, Norsk filminstitutt
Kraannan maanah, Minimedia, 2010
Sydsamerna - möt jojken, slöjden, historien, språket, Gaaltije 2001
Tegn Brum 2, Møller kompetansesenter, Trøndelag kompetansesenter, Spesialpedagogisk senter i Nordland.
www.statped.no/moller
Sápmi, Sameskolstyrelsen i Sverige, Sametinget i Finland, Samisk Utdanningsråd i Norge
Leekedimmien bïjre, Saemien Sijte, Saemiedigkie 2009.
DVD jïh baakoegærja.
VHS:
Barnehagen ved slakteplassen, Forbruker- og administrasjonsdepartementet 1986
Daanhtsoen amma!
(Let's Dance!
), Norsk filminstitutt 1991, www.nfi/filmbutikken
Gaallabaernieh, videjove golme åarjelsaemien Gaallabaerniej bijre, Ninne Film AS 2004
Govnebuatska - jih giemhpes viehkiehtæjja, Norsk filminstitutt
Karijuse jih Baktuse, Statens filmtilsyn, åarjelsamien gïelese 1996, video og hefte
Lopmegaahtoe, Statens filminstitutt, Saemien Øøhpehtimmieraerie 1999, video og hefte
Saemien tsiehkie - 13, ditniebarkoe, Det norske filminstituttet, 1984
Sørsamene, Det norske filminstituttet, 1993
Tjohkele - vårt arvefjell?
Plakater:
Sametingets slektsplakat
Sametingets plakatserier:
- Laahkoeh
- Daelvievaarjoeh
- Maam jovkedh, laejpieh, maam laejpien nille biejedh
- Jaevrien-guelie, Saelhtien-guelie
- Maelie-goervh
- Sysngelasjh jih tjåelieh
Internettlenker:
www.bamma.no
www.samer.se
http://skuvla.info/index-n.htm (Samisk skolehistorie - internettversjon)
http://giellatekno.uit.no/norsk.html
www.risten.no/exist/risten/index.html
www.ur.se/gulahalan/
http://skolenettet.no/moduler/Module_FrontPage.aspx?id=16547&epslanguage=NO (Samisk læringsnett)
www.aajege.no
www.learoevierhtieh.no
www.sami.uit.no/
www.antropologi.info/blog/links/sapmi_en_nasjon_blir_til
www.skolverket.se/sb/d/2164/a/12213;jsessionid=EF70A4A55522E8C8109AD3912BAD6245 (Europeisk språkportfolio - svensk utgave)
http://ssm.skrivebua.no
www.glosboken.se
www.eclipsecrossword.com
www.samediggi.no
http://pdl.asp-hedmark.no (Plattform for digital læring - Midt Østerdal)
Bagádallama ja buojkulvisá gå barggat Oahppoplánajn- sámegiella nubbengiellan.
Oahppoplána máhtudakmihto le lågev dássáj juogeduvvam.
Bagádallam vuojnnusij buktá muhtem máhtudakmihtojt ja vaddá buojkulvisájt gåktu oahppamdåjmaj, hiebadum åhpadusáj, vuodotjehpudagáj, gielladomenaj ja árvustallamij divna lågev dásij barggat.
Åhpadiddje ja skåvlå máhtti bagádallamav adnet bájkálasj oahppoplánabargon ja konkrehtalasj åhpadimgárvvidussan.
Duola degu 1.-4. dásijn Hiebadum åhpadus vatteduvvi buojkulvisá gåktu åhpadimgárvvidusá máhtti hiebaduvvat iesjgeŋga áldarjuohkusij danen gå oahppijn máhtti álggovuodo sierra liehket álgos vájku man dásen li.
Oajvveoulmme oahppoplánan le fáhka sámegiella nubbengiellan aktan fágajn dárogiella, biedjá vuodov nåv vaj oahppe galggi dåjmalasj guovtegielaga sjaddat.
Oahppe galggi måvtåsduhteduvvat ja jállot sámegielav válljit guládallamgiellan bæjválattjat.
Bagádallam vuoset buojkulvisájt oajvvesuoasijs Njálmálasj guládallam ja Giella- ja kultuvrradiedulasjvuohta.. Bagádallam ij gåbtjå divna máhtudakmihtojt oahppoplánan.
Vuodotjehpudagá duola degu sábmáj máhttet njálmálattjat åvddånbuktet ij la diehttelisvuohta oahppijda fágan sámegiella nubbengiellan.
Bagádallam vaddá åhpadiddjáj bagádallamijt, vuohketjielggidusájt ja buojkulvisájt ma máhtti viehkken liehket bargon oahppijt oadtjot luondulattjat sámástittjat.
Ájnas la guoradallat gåktu gielladille ja giellaárvvo le skåvlån, suohkanin dábálattjat ja fylkan.
Giellaåhpadusá dárbo várieriji duojn dájn guovlojn.
Buojkulvissan máhtti ienep åhpadiddje aktan guoradallat jali oahppe mátti tjadádit dav jus máhttelis le.
Guoradallam máhttá vuosedit gielladomenajt gånnå sámegiella le nanos ja máhtti ávkálasj vædtsaga giellaåhpadimen liehket.
Máhttelis le ásadit sierra sámegieldomenajt, duola degu bájkijt, lanjájt, ulmutjijt, dåjmajt jali ájggegávdajt.
Gehtja sierra artihkkal gielladomenaj birra.
Dåhkki aj adnet Europeisk Språkperm (ESP) guoradallama bargon.
Guoradallama tjadá máhtti oahppe tjielggit makkir sámegieldásen sij li, ja gåktu sij ietjasa gielav máhtti åvdedit.
Skåvlå gånnå li gallegasj oahppe juohkka klássan, máhtti dahkat plánajt ma aktelasj mátsi álggo, gasska ja nuorajdássáj gånnå temá Samen2 ja 3 li.
Nåv de máhtti divna oahppe juohkusin barggat sæmmi temájn.
Åhpadiddje hiebat oahppe áldara ja åvddåmáhtoj milta.
Náv oahppe máhtti aktan barggat oahppamdåjmaj.
Åtsådallamij milta oadtju moadda oahppe åhpadusáv guhkásåhpadime tjadá, ja dát máhttá hásstádussan liehket.
Muhtem dásijn le guhkásåhpadibme lagábu tjielggiduvvam.
Bagádallamin le sierra oasse progresjåvnå birra.
Dát gåvvi gåktu giellaåvddånibme le tjanádum máhtudakmihtojda ma bagádallamin gávnnuji.
Bagádallam le dagáduvvam vaj galggá máhttet aneduvvat divnajn sámeguovlojn.
Muhtem sajijn vierddi åhpadiddje hiebadahttet oahppamnævojt ja vædtsagijt bájkálasj dilij milta.
Oahppamnævovidjura sámegielan ælla gåktuk duhtam lágátja, valla bagádallamin le lissta gånnå li muhtem oahppamusá ma gávnnuji.
Bagádallamin le moadda konkrehtalasj buojkulvisá oahppamdåjmajda.
Moadda dájs dåjmajs máhtti divnajn dásijn dagáduvvat.
Nåv de bagádallam máhttá aj årrot degu konkrehtalasj bagádibme oahppamdåjmaj hárráj
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 1. dásen.
Árvustallam bargadahttijn ja gielladomena li oase gárvvidusán.
Goassa: gå skåvllå álggá tjavtjan (Ij la vuordedahtte oahppe bukti låhkåt ja tjállet.)
Njálmálasj guládallamÅhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet
Giella- ja kultuvrradiedulasjvuohta Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet
Máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, gånnå javladuvvá mij galggá åhpaduvvat.
Åhpadusmihttomiere le akta lávkke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt.
Norsk: etter 4. årstrinn i norsk læreplan, hovedområde språk og kultur
Oahppe galggi dåbddåt bágojt ja moallánagájt bælválasj dilijs, duola degu ietjas ja berrahij birra.
Oahppe galggi de máhttet:
Åhpadiddje tjállá åhpadusmihttomierijt duola degu vahkkopládnaj jali gávddapládnaj ja diedet oahppijt ja sijdav ájge bále viehka åvddåla gå gárvvidus álggá.
Juohkka ájnna åhpadusmihttomierre vierrdi tjielgga, ja oahppe vierddiji máhttet dajt itjas iesjárvustallamin adnet.
Máhtudagá barggotjielggidus - diehtet, dahkat, dádjadit.
Luojkadum Fjørtoft, Henning: Effektiv planlegging og vurdering.
Rubrikker og andre verktøy for lærere, Fagbokforlaget 2009
Diedo
Tjehpudagá
Dádjadusá
Oahppe oahppi sámegiellaj buorástahttet, guhtik guojmesa ja åhpadiddjev giedas válldi ja javlli buoris.
Maññela oahpásmuhtti ietjasa guovtes ja guovtes ja javlli: Buoris, muv namma le XXXX.
Dánna máhttá åhpadiddje aj adnet sáme giehtadåhkojt gudi buorástahtti ja oahpásmahtti ietjasa guhtik guojmmásisá.
Mañutjissaj li divna oahppe buorástahttám ja oahpásmuhttám ietjasa.
Dála l buojkulvis gåktu buorástahttet giehtadoahkoj:
Gåvvå: Ánte Siri, Sámi allaskuvla-Sámi University College
Vuostasj váhko galggi juohkka tijma klássa ja skåvlå namájt njálmálattjat hárjjidallat.
Dassta maŋŋela juohkka nuppe tijma dan gávda.
Gå juojgaj, lávllagagij ja sálmaj birra oahppi, de dåhkki adnet cd'av ja internehtav jali bájkálasj kåvråjn jali lávllomjuohkusijn aktan barggat.
Oahppe máhtti aj oadtjot tevstajt jali jiednafijlajt sijddabarggon.
Æjgáda jali iehtjáda lávllu sidjij ja sijájn aktan.
1.Dahkat namma- ja berajspelavOahppe barggi guovtes ja nieljes aktan.
Dahki spelav spellamplánav sárggomijn, ja sárggu luottav mij juogeduvvá 48 ruvtojta.
Dát la tjalmanspella, gånnå galggi identitehtav oadtjot, ja dievddet dav duojna dájna diedujn.
Gå gájka li oadtjum guhtik máhttelisvuodav juohkkat suorges (gávtselágásj suorge),gå tjalman la mierredam makkir ruktuj båhtin, de galggi subtsastit nubbe nubbáj mahkkir identitehtav li oadtjum, mij namma le, gånnå årru, jali juoga berrahij birra jnv.
Gehtja val oahppe agev oadtju dav vuogev masi vuostatjin dæjvvi, gå ådå suorggáj båhti.
Oahppe gåvådalli gå spellamplánav dahki, ja gávnni hiebalgis namáv spellaj.
Gå gájka li tjadádum ietjas spelav, de máhtti lånudit spellajt ja nav aktelasj oadtjot ådå identitehtajt.
2.Dahkat álkkes berajmuorav
Dála le gåvvå muoras ruvtoj, gåggu bajemusán le gåvvåj oahppes ja suv nammaj sadje.
Vuolep dásen le gåvåjda æjgádijs ja sunnu namájda sadje.
Vuolemus dásen le gåvåjda áhkojs ja ádjájs ja sijáj nammajda sadje.
BuojkulvisLoaggaVájku dát la iesjárvustallam, máhttá loagga aj aneduvvat guládallamin åhpadiddjijn nåv vaj iehtjáda e oadtjo gullat ja/jalik árvustallamav låhkåt.
Oahppe máhtti vuostasjgiellaj tjállet.
Unnes oahppe máhtti viehkev æjgádijs jali åhpadiddjes oadtjot:
BuojkulvisOahppe mierkkiji dajt åhpadusmihttomierijt majt bukti.
Bágo ja moallánagá ma li buore máhttet gå ságastav
Moallánagá:
Åvddånbuktet diedojt lagámus berrahij birra
Åvddånbuktet ietjam ietjáláhkáj
Máhttet ságastallamav dábálattjat
Diedádus åvddålijguovlluj
Mihttomierrejåksåmsjiebmá árvustallamin bargadahttijn aneduvvá, javladum ietjá bágoj de oahppe árvustallá ietjas bargadahttijin.
Tjielggi oahppáj mij sujsta vuordeduvvá, duola degu oahppe galggá guovten vahkon máhttet sierralágásj bágojt ja moallánagájt berrahij birra.
Bargadahttijn máhttá åhpasiddje gæhttjat jus oahppe bukti juojgav, lávllagav jali sálmav mierredum ájggáj.
Ållesjattuk låhkå sjiemáv oahppijda gudi iesj mierkkiji makkir dásen sij ietjasa mielas li.
Mij guosská hiebadum åhpadussaj nuoramus oahppijda, de la vuogas åvdutjis sijáj sámegielav guoradallat.
Åhpadiddje máhttá vuostak juohkka åvtå æjgátpárajn ja maŋŋela oahppijn ságastit.
Vuoseda gåvåv duola degu berrahijs ja gæhttjala majt oahppe máhttá ållu álgos.
Dåhkki aj åhpadiddje oanegis subttsasav sámegiellaj subtsas ja åtsådallá man ålov oahppe dádjadi.
Oahppijda gudi ælla oahppam sámegielav åvtutjis, le ájnas tijma li suohttasa ja måvtåstuhttem.
Ane gálvojt degu doahkojt, ståhkusijt, ja sámegálvojt duola degu sjuohpanav, låvdagoadátjav, rággasav jnv.
ja subttsasijt, rijmajt, gáritjisájt, juojgajt ja lávllagijt.
Lávlla "Tjalmme, tjalmme, njunnje, njálmme, biellje, biellje vuopta" sámegiellaj máhttá lávlloduvvat ja háddidallat moattelágásj fártajn, huj jåhtelit ja huj suojmma.
Mij guosská oahppijda gudi álggi sámegielajn nuppengiellan, sámegiella 2 ja 3 nuorajdásen ja joarkkaskåvlån, de vierttiji oahppamnævo hiebaduvvat sidjij.
Dåhkki sámegielnuorajt guossen klássaj gåhttjot,ja oahppe máhtti sijájt buorástahttet ja oahpásmahttet ietjasa sidjij, ja gasskanisá (duola degu sáme oahpestiddje).
Lávllaga máhtti liehket sáme raplávlla, juojggamtjuojalvisá givsedime, iesjdåbdo ja identitehta birra.
Namma- ja berajspella hiehpá aj vuorrasap oahppijda gesi máhttá lasedit sisanov, duola degu virge, asstoájggeberustime jnv.
Máhttet tjálálattjat ja njálmálattjat åvddånbuktet: Tjálálasj åvddånbuktem ij la ájn vuordedahtte, valla sijájt gudi juo bukti tjállet dåhkki alodit tjállet sámegiellaj bágojt lagámus berrahij birra.
Dibde oahppijt gulldalit moallánagájt ja maŋŋela javllat dajt.
Åhpadiddje máhttá aj njálmálattjat gæhttjalit gávnnat gåktu oahppe moallanagájt dádjadi.
Máhttet låhkåt: Ij la vuordedahtte oahppe galggi máhttet låhkåt sámeberaj moallánagájt, valla sijájt gudi juo máhtti låhkåt vierddiji aloduvvat låhkåt ájnnasamos moallánagájt.
Máhttet rieknit: Dibde oahppijt guovtes ja guovtes jali stuoráp juohkusa, rieknit galla oarbbena, ádjá ja áhko sijájn li ietjasa ja nuppij familjan.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dibde oahppijt internehtav adnet ja sáme berajmoallánagájt duon dán næhttasijdon åhtsåt.
Gehtja Gávnos, Sámedikke sijddabielle, giella.org, risten.no.
Dán tebmáj máhtti oahppe vuostasj 5-10 minuhta tijmas/biejves hárjjidallat ietjasa sámegiellaj buorástahttet ja oahpásmahttet.
Oahppe máhtti tjuodtjot, ja gå sij tjuodtjo de galggá gájka majt javlli liehket sámegiellaj.
Gehtja ietján dábálasj oasen gielladomenaj birra.
Elisabeth Utsi Gaup: Suga, suga su, DAT.
http://www.dat.net/main.html
CD Suga, suga, su, DAT.
Máidnot Hearrá, Skuvlasálbmagirji, Verbum, 1995.
Paul Gælok: Haŋŋá boade gáddáj , 1990.
Ella Holm Bull: Laavloeh maaniide
Sigga Duolja-Sandström: BIEJVVE BÅKTÅ MUV-Lávllomgirjje, 1991.
Karen Ellen Gaup: Girjjo-Gárjjo, Muitalusat, máidnasat, sátnevádjasat, árvádusat ja diiddat, Davvi Girji, 2001
Ulike kilder om loggskriving, eksempelvis:
http://www2.skolenettet.no/html/met/mekf/mek68.html Just K. Qvigstad: Lappiske eventyr og sagn, 4 bd., 1927-29 Lappische Erzählungen aus Hattfjelldalen, 1924 og Lappischer Aberglaube, 1920 og Lappishe Sprichtswörtel und Rätsel, 1922 og Lappische Heilkunde (med bidrag fra K. B. Wiklund), 1932 Lappische Wetterkunde, 1934.
Siv - Ingunn Kintel ja Adele Nystø: Lávllaga, 2005
Julevsáme sálmmagirjje
Hamery&Cartwright: Muv vuostasj 100 bágo, Samisk utdanningsråd 1996
Hamery&Cartwright: Muv vuostasj 1000 bágo, Samisk utdanningsråd 1998
Inga Laila Hætta: Mån Måj Mij, Idut 2003
Lilian Urheim: Giella Miella bokstávgirjje 1995
Gaup, Guttorm Sparrok ja Nergård: Gietjav tjappa 1, Davvi Girji 2009
Eira ja Gaup: Ánin Dánin, Muv låhkåmgirjje ja Muv barggogirjje, Davvi Girji 2010
Lisa Helander: Muv gåvvåbáhkogirjje 1997
http://www.kunnskap6.no/data/Courses/s_courses/samisk/Basis_lulesamisk-flash/LiteracyNo1_toc_lsam.swf
Berajmuorra: http://www.kunnskap5.no:443/data/Courses/s_courses/samisk/Gastta_julev_samegillii/bjork1.flo
Berit Johnskareng, Boađe mu mielde, Davvi Girji 2000Inger Seierstad, Sarrit, Davvi Girji 2002
Sanghefte og cdBull, Ella Holm: Jåvle-laavlomh, Idut, 1996.
Sanghefte og cdBull, Ella Holm: Åarjel-saemien 1: Davvi Girji OS, 1998Bull, Ella Holm, Åarjel-saemien 2: Manne aahkan aahvuve, Davvi Girji, 2006Fjellgren, Laila: Laavloeh, Sameskolkanseliet, Jokkmokk, 1996.
Sanghefte og cdFjellheim, Frode: Med joik som utgangspunkt, Vuelie forlag, 2004Jaahkenelkien, Aanna: Luste lohkedh, Samisk utdanningsråd, 1996 + kassettKappfjell, Tom: Laahkoeh, Th.
Blaasværs Forlag, 1991Vesterbukt, Anne-Lise jih Dunfjeld, Anne-Lise: Åarjelsaemien learoeviertie 1.-3. skuvlejaapan nr.
1 og 2., Samisk utdanningsråd, 1990Aagård, Anita og Larsen, Tone Marie: Baalka, Davvi Girji, 2002Sametingets slektsplakat - LaahkoehCD: Kraannan maanah, Minimedia, 2010CD: Sydsamerna - möt jojken, slöjden, historien, språket, Gaaltije 2001Barne-TV, Sámi radio, om sørsamisk joik, Jonhild Jåma og Elle Ristin UtsiDen norske salmeboka, har salmer på sør-, lule- og nordsamisk.
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 2. dásen, gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn ,sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Goassa: akta beri goassa
ÅvddåmáhtoOahppe dádjadi muhtem mærráj sámegielav, ja máhtti oassálasstet sámegiellaj bæjválasj ságastallamijda.
Jienajt ja alfabehtav li sij juo oahppam.
Norsk: etter 4. årstrinn i norsk læreplan, hovedområde språk og kultur:
Oahppe galggi máhttet oassálasstet bæjválasj ságastallimij duola degu rájnasvuoda,rubmaha,rádnaj ja buoremusrádnaj birra.
Åhpadiddje vierddi åhpadusmihttomierijt duola degu vahkkopládnaj jali gávddapládnaj tjállet, ja diededit oahppijt ja sijdav ájge bále viehka åvddåla gå gárvvidus álggá.
Juohkka åhpadusmihttomierre vierddi vuojnnuj boahtet, ja oahppe galggi máhttet dajt adnet ietjasa iesjárvustallamijn.
Máhtudagá
Praktihkalasj dahkamusáOahppe basádi, sujddiji ja målsudi duola degu njuorakdoahkov.
Bårråmbåtta maŋŋela skuorru sij bánijt ja ságasti majt sij barggi.
Buojkulvis: " Mån mánás vuoptajt basáv, mån bánijt skuorov")
Lávllot aktan oahppij lávllagav rubmaha ja rubmahaoasij birra.
Dibde oahppijt buoremusrádnajt guossen klássaj gåhttjot.
Oahppe oahpásmahtti ietjasa rádnajt dåjda ietjá oahppijda.
Sáme doahko iesj guhtik guovlos Sámen
Gáritjis (bujkulvis, gávnnu Utsi Gaup: Suga suga su, girjen ja CD'an, danna davvesámegiellaj, dánna jårggåluvvam julevsámegiellaj)
Gietjav tjáhpa tjáhppis tsitsátjaTjåhkkåji ja tjuohki tjátjevTjadá tjåddåga tjoajvváj tjålijda
Jali ietjá gáritjis.
Dibde gáritjisáv siejnen klássalanján gahtsahit, ja oahppijn aktan dav juohkka biejve hárjjidallat.
Vatte oahppijda gáritjisáv sijddabarggon sihke tjálálattjat ja jiednafijllan.
Lávlla vahkkobiejvij birra juohkka tijma lávloduvvá, ja oahppe dahkamussan oadtju oahppat dav nágin berrahi gut dav ij åvdutjis máhte.
Dat gávnnu Ella Holm Bulla lávllomgirjen oarjjelsámegiellaj.
Mánnodahka le vuostasj biejvveDijsdahka nubbeGoalmát gasskavahkko leJa duorastahka le næljátVidát biejvve le bierjjedakJa lávvodak le gudátGiehttjit sådnåbiejvve leJa dat la ålles vahkkoAkta, guokta, gålmmå, nielljaVihtta, guhtta, gietjavVuostasj, nubbe, goalmátNælját, vidát, gudát giehttjit
Gåvvå oahppamnævos Gietjav tjáppa (gávnnu davve-, julev- ja oarjjelsámegiellaj)
RiegádimbiejvverijmmoJuohkkahasj dahká riegádimbiejvverijmov, dsj lagámus berrahij, ja klássarijmov gåvåj ja riegádimbiejvij.
Rijmmo álu njálmálasj hárjjidallamin aneduvvá.
VahkkobiejvvespellaDahkit vahkkobiejvvespelav mij mánnorijmos vuolggá, doajmmamkårttå juohkka bæjvváj (vargga degu stagánspella).
Tjalman aneduvvá gå galggá jåhtet åvddån mánnospelan.
Duola degu dijsdagá 5.biejvve miessemánon:
"Gehtja dálkev ålggon uddni.
Jus le bæjvádahka de ganuga ja vuojŋada dållågátten ja tjuottjo badjel åvtåv vuorov.
Jus la åmågis jali muohta/rássjodálkke, de gáhtjada ja håjggåda tjalmanav vat ådåsis."Oahppe javlli juohkka bále dav vahkkobiejve namáv dasi gåsi båhti, ja åhpadiddje jali ietjá ållessjattuk viehket doajmmamkårtåv låhkåt sidjijda oahppijs gudi dárbahi.
Sån gut vuostatjin boahtá mållaj, mij la maŋemus biejvve mánon vuojttá.
BuojkulvisLoaggaJuska dát la iesjárvustallam, de máhttá loagga aj guládallamijn åhpadiddjijn aneduvvat ja nåv de iehtjáda e oattjo låhkåt.
Dát máhttá vuostasjgiellaj tjáleduvvat.
BuojkulvisOahppe mierkkiji dajt åhpadusmihttomierijt majt máhtti.
Bágojt ja moallánagájt ma li ávkálasj máhttet gå dáj birra ságastav
Åvddånbuktet máhtojt rájnasvuoda birra
Ietjá láhkáj åvddånbuktet ietjam
Bisodit ságastallamav
Diedádus åvddålij guovlluj
Nuorap oahppijda máhttá Thomas lávggom-girjje kopieriduvvat, ja aj lamineriduvvat, ja låhkåmkårttån aneduvvat, ja da máhtti vuossan årrot, ja skåvlån ja sijdan aneduvvat.
Oahppe nuorajdásen ja joarkkaskåvlån gudi li 2. dásen, máhtti guossebarggen sámemánájgárden ja sujddit mánátjijt doahkoj sajen.
Sij máhtti aj mánáj rubmaha ja varresvuoda birra sámástit.
Diehttelis de dát sierralágásj huksamav skåvlå bieles rávggá.
Nuorajskåvlåoahppe ja oahppe joarkkaskåvlån máhtti ságastit ietjaslágátjij birra ja rubmaha,ja ietjas varresvuoda birra, duola degu lásjmudaládijn.
Máhttet tjálálattjat ja njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe máhtti bágojt ja moallánagájt rubmaha, rájnasvuoda ja bádneskuorroma birra sierra tjállemgirjjáj tjállet.
Sij aj máhtti ålles gárgadisájt ja oanes subttsasav temá birra tjállet.
Mij guosska njálmálasj tjehpudagájda de la hárjjidallam sierraláhkáj ájnas.
Máhttet låhkåt: Oahppe galggi máhttet låhkåt bágojt, moallánagájt ja ålles gárgadisájt dahkamusáj birra ma guosski rájnasvuohtaj.
Máhttet riekknit: Dibde oahppijt riekknit hattijt rájnasvuodagálvojn ma li fámilja lávggomlanján.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dibde oahppijt internehtav adnet ja rájnasvuoda moallánagájt sámegiellaj åhtsåt duon dán næhttabielen (Gávnos, giella.org ja risten.no).
Vuoseda tækstabuojkulvisájt, ja dibde oahppijt åhtsåt ja dåbddåt åhtsåmbålujn rájnasvuodamoallánagájt.
Dajna gå oahppe bukti tjállet, máhttá akta gielladomedna årrot gávnnat sáme vuostasjgielak klássav ráddnaklássan ja sijájn jur sámegiellaj tjáhttit.
Máhttá aj interaktijvalasj prográmmajt njuolggaguládallamin adnet.
Papirdukker (for læreren: Wersland/Rognli: Joik i den gamle samiske religionen, Yoik in the Old Sami Religion, Vett og Viten, 2006.)
Frode Fjellheim: juoigama vuođul, Vuolie Forlag, 2005.
Stina-Gaup Westerlund: Lávllagirji, Luleå Alltryck, AB, 1980.
Stina-Gaup Westerlund: Lávlungirji, Sámiskuvlastivra, Luleå Alltryck, AB, 1987.
Pekka Lukkari: Lavlagak II, Helsseg, 1963.
"Barnehageeske" - kommer ut også på sørsamisk.
Fra Thomas lávggoda-boka, læreren kan skanne inn bilder og skrive ut forstørra bilder som kan henge på veggen i klasserommet.
Seppola, Haldis Helander, Nilsen, Unni Trosten ja Aslaksen, Inger-Lise: Vahkkosánit.
Paul Gælok: Haŋŋá boade gáddáj , 1990.Sigga Duolja-Sandström: BIEJVVE BÅKTÅ MUV-Lávllomgirjje, 1991.Siv-Ingunn Kintel ja Adele Nystø: Lávllaga, 2005
Sara Aira Fjällström ja Mandy Senger: Buoremus Ájgge, cd'a 2007
Julevsáme sálmmagirjjeInga Laila Hætta: Mån Måj Mij, Idut 2003
Brooks ja Litchfield: Tálla , Idut2006
Gaup, Guttorm ja Nergård: Gietjav tjappa 2, Davvi Girji 2011
Gaup, Guttorm ja Nergård: Gietjav tjappa 3, Davvi Girji 2011
Risten Sokki: Muv rumáj, Solum forlag 2007
www.glosor.eu
Inger Seierstad, Luomi, Davvi Girji 2002
Sollaug Sárgon og Inger-Lise Aslaksen, Ovllá árgabeaivi, Iđut
Astrid Turi Gaup, Luonddumearkkat, Davvi Girji 1999
Berit Johnskareng, Boađe mu mielde, Davvi Girji 2000
Sollaug Sárgon og Inger-Lise Aslaksen, Åvlan aarke-biejjie, Iđut 2007
Jaahkenelkien, Aanna: Goltelidh jih soptsesdidh, Daasta Berteme, 1993 + kassetter
Nejne, Sagka: Ovmese vaajesh, Saemskolstyrelsen 1988; Jaepien Boelhkh s. 19-22; Mov kråahpe s. 47-49Sokki, Risten: Mov kråahpe, Solum forlag 2007
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 3. dásen.
ÅvddåmáhtoOahppe juo máhtti moallánagájt sámegiellaj bæjválasj biebmoj birra ja máhtti ságastallamijda daj birra oassálasstet.
Oahppe galggi oassálasstet ságastallamijda bæjválasj dilij birra ietjasa iellemin, duola degu goahtedivrij, ávkkedivrij, biebmoj, biebbmoábnnasij, biebbmodahkamij ja sámebiebmoj birra.
Åhpadiddje vierddi åhpadusmihttomierijt duola degu vahkkopládnaj jali gávddapládnaj tjállet ja diededit oahppijt ja sijdav ájge bále viehka åvddåla gå gárvvidus álggá.
Divna sierralágásj åhpadusmihttomierre vierttiji tjielgga bihkusit, ja oahppe galggi máhttet dajt adnet ietjasa iesjárvustallamijn.
Praktihkalasj dahkamusáGå la ålggobiejvve de máhtti oahppe válldet ietjasa goahtedivrijt fáron jali fámiljav/rádnajt aktan goahtedivrij dakkir bæjvváj gåhttjot.
Oahppe dahki guokta bájkálasj bårråmusá.
Lájbbot duola degu sáme hællogáhkojt, muorjjit jali guolijs jali biergojs biebmov riejddit.
Jus la máhttelis de máhtti oahppe ádjájt ja áhkojt gåhttjot ja/jali ietjá vuorasulmutjijt tjadádimen oassálasstet.
Dibde oahppijt tjielggit gåktu málesti ja biebmov málestahttijn árvustallat.
Oahppe máhtti gæhttjalit duola degu goahtedivrij ja ávkkedivrij moallánagájt ja nammadusájt mujttet.
Dahkit sjiemáv majt oahppe sijdan aktan æjgádij ja ietjá berrahij dievddi.
Gåhtjo oahppijt sjiemáv strategalasj saddjáj sijdan gatsostit ja aj kopiav sjiemas skåvlåj gatsostit.
Dibde oahppijt nubbe nuppev sjiemá sisanov gulástallat, degu "bena-ådåk".
Oahppe máhtti låkkav tjállet iesjárvustallen, jali åhpadiddjijn guládallat vaj iehtjáda e oattjo låhkåt árvustallamav.
BuojkulvisLoagga
BuojkulvisOahppe mierkkji dajt åhpadusmihttomierijt majt bukti.
Dáv máhtáv buoragitBiejvve:
Bágo ja moallánagá ma li ávkálasj máhttet gå ságastav dáj birra
Åvddånbuktet diedojt
Mij guosská málestibmáj ja lájbbomij de máhttá oahppij iesjrádálasjvuohta dåjmajn duon dán dásen varierit.
Máhttelis le barggat aktan ietjá fágaj, duola degu luonndofágajn ja biebbmo-ja varresvuohtafágajn.
Valla dæddo le gåktu oahppe sámasti.
Máhttet tjálálattjat ja njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe máhtti tjállet bágojt ja moallánagájt goahtedivrij, ávkkedivrij, sáme biebmoj ja biebbmoábnnasij birra.
Gå oahppe barggi biebmoj praktihkalattjat de máhtti sij maŋenagi tjielggit majt barggi sihke nubbe nubbáj ja åhpadiddjáj.
Máhtti tjielggit gåktu biebbmo vuojnnu, májsstá ja hapsijt
Máhttet låhkåt: Oahppe galggi máhttet bágojt ja moallánagájt ja ålles gárgadisájt låhkåt bargo birra gå sijájn li goahtedivre ja ávkkedivre ja gå biebmojt dahki/riejddiji.
Máhttet riekknit: Dibde oahppijt riekknit majt máksá goahtedivrev adnet.
Sij máhtti budsjehtav biebbmoriejddimis skåvlån dahkat, ja dav majt fámillja gållåt váhkon
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dibde oahppijt adnet internehtav ja åhtsåt sámemoallánagájt divrij ja biebmoj birra.
Gehtja Gávnos, Sámedikke sijddabielle, giella.org ja risten.no.
Vuoseda tækstabuojkulvisájt ja dibde oahppijt åhtsåt ja dåbddåt divrij- ja biebbmomoallánagájt tevstan.
Sáme biebbmodahkama hárráj máhttá doajmma iesj liehket gielladomednan.
Gå oahppe riejddiji sámebiebmojt de luluj sámástit.
Sámi biebmu - Samisk mat, oppskrifter, ulike kilder, eksempelvis:
Inga Laila Hætta-Inga Hætta Skarvik: Ruoktumet, Davvi Girji, 1996.
Bongo, Marit.
"Samisk mat år 2000".
Stornes: Reinkjøtt-marked.
Persen, Nan: Guollemális.
Iđut ja Davvi Stádaped 2009.
Lulesamiske matoppskriftsbøker
Sørsamiske matoppskriftsbøker
Beanastallan - hundespill, foreligger på nordsamisk og kommer ut på sørsamisk, utgitt av Davvi Girji OS/Anne Jannok Eira/Anne Marit G. Eira 2008:
Lisa helander: Muv gåvvåbáhkogirjje 1997 Inga Laila Hætta: Mån Måj Mij, Idut 2003
Nan Persen: Lájbe, Idut 2005 Synnøve Løge ja Geirulv Ulland, Slåppå, Idut
Nan Persen: Ehpalgáhkko, Idut 2010
Demensforeningen i Tysfjord: Sáme biebbmo vuorrasijda Báhko 2008
Anna Riwkin-B: Elli Kári Sámi Girjjit 1994
http://www.infonuorra.no/samisk-mat.htmlhttp://www.karasjok.kommune.no/files/samiskskoleportal/skoleportal/0-web/norsk/06-02sammat.htm
Stullán, Sámedikki dieđut Nr.
1 Geassemánnu 2009, Sametinget - Avdeling for opplæring, språk og kultur, Diehtosiida, Hánnoluohkká 45, 9520 Kautokeino
Inger Seierstad, Jeret, Davvi Girji 2004
Laila Aleksandersen, Fierbmun, Davvi Girji 2006
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 2, Davvi Girji OS, 2006
Nejne, Sagka: Ovmese vaajesh, Sameskolstyrelsen, 1998; Buerie båeteme beapmoe-buartan, s. 13-16
Sametingets plakatserie: -Maam jovkedh
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 4. dásen.
Árvustallam bargadahttijn, gielladomena ja guhkásåhpadibme li gárvvidusán oase.
4.dásse le låhpalasj dásse sáme 3 aj.
Akta hásstalus Sáme 2 ja 3ajn le oadtjot oahppijt sámastittjat.
Vuollelin vuoseduvvi máhtudakmihto oahppamplánas 4.dáses, ma tjoahkkáj doarjju njálmálasj guládallamav.
Dát buojkulvis vuoset drámá ja roallaoavdástallama tjadá gåktu oahppe máhtti ságastit sáme árbbedábálsj æládusáj birra.
Buojkulvisá oajvvetjalmos le njálmálasj guládallam.
Dán bagádallamin le máhtudakmihtto oassálasstet ságastallamijda sáme árbbedábálasj æládusáj birra váldedum maŋen.
Sivva le, oahppamplánan 4. dásen le dát máhtudakmihtto sierra hásstalus.
Njálmálas guládallam
Ulmme le oahppe galggi máhttet ållo bágojt bæválasj dilij birra, gåsi aj sáme árbbedábálsj æládus oahppij láhkabirrusijn gullu.
Ietjá bágoj javladum galggá oahppe máhttet:
Dæddo le biejadum dahkamus galggá almma.
Dánna galggi oahppe dahkat ja tjadádit roallaoavdástallamav bæjválasj dilij birra árbbedábálasj æládusán, ja nav vuosedit ietjas máhtudagájt.
Navti oahppe oadtju máhttelisvuodav máhtojt ja gielav sæmmi gå almma iellemin adnet.
Åhpadusdåjma tjanádum åhpadusmihttomierijda li vuodon roallaoavdástallamij majt oahppe galggi dahkat.
Dánna le dálásj ællobarggo lullesáme guovlon biejadum vuodon.
Ællobarggo le miehtáj Sámen.
Sæmmi ájggeguovdelis le biedjat vuodon ietjá árbbedábálasj sáme æládusájt degu guollim, ednambarggo, duodje ja ietjá miehttseæládusá ja tjoahkkeæládusá.
Máhtudakmihto gånnå le mihtomierejåksåma dåbddomerka ja åhpadusmihttomiere gånnå le mihtomiere jåksåm gájbbádusá, vierttiji tjielggiduvvat oahppijda.
Tjadáda dájt ja dágásta njálmálattjat sijájn.
Mihttomiere máhtti klássalanján vuojnnut, ja/jali barggamplánan årrot oassen.
Jus dåbddomerka jali gájbbádusá tjáleduvvi duola degu barggopládnaj máhtti æjgáda oassálasstet bargon.
Oajvvádusájt ma li åhpadusmihttomierij gájbbádusá dåhkki sjiebmáj tjállet.
Mánájdásijn nammaduvvi dáse vuolep,gasska ja alep, ja nuorajskåvlån ja joarkkaskåvlån káráktera aneduvvi.
Tabælla galggá dagáduvvat álkkep vuodoskåvllåj ienni gå joarkkaskåvllåj.
Dát buojkulvis berus juhte aj galggá nuoraj- ja joarkkaskåvlå Sámegiel 3 (1-4 dásen) aneduvvat.
Dån máhtá muhtem bágojt ja moallánagájt bæjválasj vidjuji birra.
Dån máhtá muhtem bágojt ja moallánagájt dán æládusá birra.
Dån máhtá viek ållo bágojt ja moallánagájt bæjválasj vidjurij birra.
Dån máhtá viek ållo bágojt ja moallánagájt dán æládusá birra.
Dån máhtá sierraláhkáj ållo bágojt ja moallánagájt bæjválasj vidjurij birra.
Dån máhtá sierraláhkáj ållo bágojt ja moallánagájt dán æládusá birra.
oahppat nágin bágojt ma gulluji sámegiela låhkåm- ja rieknimvuohkáj
Juska sáme låhkåm- ja riekknimvuohke gullu 6. dássáj de hiehpá dav dánna álgadit.
Duola degu ulmutjij tjoahkketálla (guovtes, gålmås, nieljes jnv.
- akta, guokta, gålmmå ulmutja aktan), boahttsuj (guoktagis, gålmmågis, nielljagis jnv, - guokta, gålmmå, niellja boahttsu aktan) ja ællostuorrudáhka (tjårrågasj, návkká, ællo - muhtem boahttsu, 50-150 boahttsu, ájn vil enep boahttsu) ja oasse ælos máhtti hiebalgis moallánahkan årrot.
Juohkka sáme árbbedábálasj æládusájn gávnnuji låhkåm- ja rieknimvuoge ma dánna dåhkkiji aneduvvat.
Sjiebmá hiehpá sige åhpadiddje árvustallamij bargadahttijn ja oahppe iesjárvustallamij.
Sjiebmá máhhtá aj vuodon oahppeságastallamij jali åvddånahttemságastallamij åhpadiddje, oahppe ja æjgádij gasskan.
Dánna åhpadiddje gávnna buojkulvisájt gåktu máhttá máhtudakmihtoj 4. dásen barggat; sisanujn ja oahppamdåjmaj, vuodotjehpudagáj, hiebadum åhpadusáj, guhkesåhpadimij ja árvustallamij bargadahttijin.
Gájbbádus le oahppe galggi muhtem mærráj máhttet bæjválasj moallánagájt, ja tállabágojt ja rájddobágojt.
Åvddålin åhpadimgárvvidusá de la ávkálasj ja vuogas bæjválasj moallánagájt ja tállajt gærddodit.
Åhpadiddje ájnnasamos bágojt ja moallánagájt tjadát.
Dála vuojná guokta kårtå ådå bágoj ja moallánagáj:
Gåvvå: Elin Fjellheim, Elgå skuvle
Maŋŋela máhtti oahppe ájnnasamos moallánagájt oahppat duon dán dåjma baktu, duola degu báhkoloop, siejnnespella ja rumájspella.
Oahppamvuogetjielgadusá
-låhkåt ja tjállet, filmav gæhttjat, tjuorggat, barggogirjij barggat, ja ájáduskártav tjuorggat
-gåvåjda ja bágojda
- duohtadit gálvojt, barggat giedaj, pc'ajn barggat, siejnneplákáhtajt dahkat, spellat, tjállet, biesskedit, lijmmit
-tjåvdariggasijn ja hárbbobrehtajn barggat
-labudit ja ålles rubmahav adnet, moattelágásj spelajt spellat, teaterav spieledit ja praktihkalasj barggguj
-siejnne- ja guolbbespellaj
Gåktu oahppe máhtti gærddodit ja ådå bágojt oahppat, gehtja artihkal báhko-oahppama birra ja artihkal oahppam strategiaj birra ieŋŋilsgiela bagádusán.
Válde álggon dav mij oahppejuohkusij hiehpá.
Roallaoavástallam le akta vuohke oadtjot oahppijt sámastihttjat.
Roallaoavdástallamin ij la ham "oahppe iesj" gut ságas, valla roalla.
De la ham álkkebu duosstat ságastit ja nåv de ij ballat buosstot javllat.
Gå oahppe roallaoavástallamav dahki, de la sijájn dat ájádallam dille.
Buojkulvis
Lárkkamin æjvvalip.
BuojkulvisDálvve
Dánna dåhkki hiebadit oahppij åvddåmahtulasjvuoda milta.
Duola degu lárkkamin, njuovvamin, ja låhkåmin.
Ájnas le oahppe ietjasa rållaj oahpástuvvi vaj jálo sjaddi.Dahkit ságastallamijt juohkka vidjurij birra.
Dibde oahppijt hiebalgis ájggeguovddelis vidjurijt dahkat.
Gájka máhtti oassálasstet åvtå bále oavdástallamin, valla dåhkki aj sæmmi lanján duot dát "ságastallamstasjåvnnå" mij aj máhttá gielladomdenan liehket.
Lågå enebu gielladomenaj birra sierra artihkal.
Ságastallamstasjåvnnå 1 Ulmusj boahtá ráddnátjæros ja sihtá gæhttjat jus ælon li sijá boahttsu.
Goalmát ulmusj boahtá ja gatjádallá guohtoma birra, gåktu giesse ja tjaktja l læhkám jnv.
Ságastallamstasjåvnnå 2Guovtes ságastallaba makkir/gen boahttsu ráddnátjæros li tjoahkkidum.
Ságastallamstasjåvnnå 3Muhtem ulmutja tjåhkkåji dållågátten ja ságasti bæjválasj vidjurij birra.
Náv dåhkki vidjujit jåhtet stasjåvnås stasjåvnnåj, ja ådå vidjura badjáni dárboj milta.
Dá li nannimgierge ma gielav buoredi.
Mierreda galles galggi roallaoavdástallamin oassálasstet, sámegieltijmaj oahppijlågå milta.
Åhpadiddje máhttá aj oassálasstet vaj enebu sjaddi.
Vuollelin tjuovvu oajvvádus ulmusj- ja ságastallamstasjåvnåkårtåjda majt oahppe dievddi.
Ulmusj 1
Namma:Áldar:Gut lav:Iesjvuohta/luonndo:Beraj/barggoráddna/Barggoviehkke/ietjá gasskavuohta
Ulmusj 2
Ságastallamstasjåvnnå 1
Gånnå:Gut:Dáhpádus:Man birra ságastallat:
Ságastallamstasjåvnnå 2
Sæmmilágásj vuoge ja háme máhtti aneduvvat gå galggi roallaoavdástallamav ietjá árbbedábálasj sáme æládusájs dahkat.
Juohkka akta dájs æládusájs dåhkki sámegieldomednan, majt oahppe máhtti guossudit ja dassta roallaoavdástallamav dahkat.
Roallaoavdástallam le aj gielladomedna.
Gehtja sierra artihkkalav ja enep buojkulvisájt gielladomenaj birra.
Roallaoavdástallam dåhkki aj vijdeduvvat ja vuodon storyline-prosjæktaj.
Hiebada oavdástallama stuorrudagáv oahppij milta, galles li, sijáj åvddådiedoj ja áldarij milta, duola degu makkir ulmutja, ja galla ságastallamstasjåvnå galggi.
Gå oahppe ietja oassálassti rållajt tjálátjit de sij adni ietjas åmastam máhtojt.
De la åhpadiddje barggo oahppijda hásstalusájt hiebadit.
Galla dåhkki moadda ságastallamstasjåvnå.
Máhttá ságastallamstasjåvnnå gåsi turista jali iehtjáda guossáj båhti.
Danna vattaduvvi diedo bájke histåvrå ja árbbedábij birra.
Dát ságastallamstasjåvnnå hiehpá oahppijda gænna l buorre sámegiella, ja vuorasap oahppijda gudi tjuovvu oahppamplánav sáme 3.
Roallaoavdástallam máhttá liehket gássjelabbo tjadádit guhkásåhpadimá baktu, valla jus gárvveda de la máhttelis.
Galla oassálasste galggi, le gatjálvis gåktu åhpadus le gárvvidum ja jus le máhttelis åhpadit moaddásav åvtå bále buohtalakkoj.
Sæmmi ulmutjin máhtti ienep rålla liehket.
Váttesvuohta boahtá dassta gå ij le máhttelis vuojka labudit kamera åvdån.
Ja máhttelisvuoda li aj tjanádum dasi gåktu teknihkalasj rustiga li.
Gå galggá tjåhkkåhit moatten sajen ja roallaoavdástallamin huoman sæbrrat sæmmi bájkálasjvuodan, de dat rávkká ienep dádjadimev rållajda.
Gárvvidusá roallaoavdástallamij li da sæmmi gå klássalanján.
Roallaoavdástallama tjadádallamij le tjanádum gåktu organiseridum la ja gåktu rustika li.
Jus la jur åhpadiddje ja akta oahppe de vierddi hiebadallat dasi, de máhtti sunnun goappánik moadda rålla.
Jus le máhttelis ienebujda siegen årrot, de le ham ienebu gejda rållajt máhttá juohket.
Ietjá máhttelisvuohta le guhkásåhpadimoahppe máhttá tv barggen ja diededit sierra dáhpádusás sáme árbbedábálasj æládusás.
Jus libá guovtes, de máhttá nubbe ságájdahttet nuppev temá birra.
De máhttá guhkásåhpadimkamera liehket tv kameran, ja åhpadiddje prográmma vuosstájvállde.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Njálmálasj tjehpudáhka le oajvvedoajmma dán buojkulvisán, sierraláhkáj ságastallat iehtjádij.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe moalgedimijt roallaoavdástallimij tjálli.
Máhttet låhkåt: Álggon tebmáj le buorre gávnnat ja låhkåt tevtstajt ma li hiebadum oahppejuohkusij Sáme 2 ja 3aj.
Máhttet riekknit: Åhpadimgárvvidusán li riekknimtjehpudagá, sihke ámmulasj ja da ma juohkka æládussaj gulluji.
Duola degu boahttsujt låhkåt vaddá máhttelisvuodav riekknimvuogijt ja muhtem moallánagájt ællostuorrudagáj birra oahppat.
Iesjguhtik sáme árbbedábálasj æládusájn li sierra låhkåma majt dåhkki buojkulvisán adnet.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dáhtá baktu hiehpá roallakårtåjt ja ságastallamstasjåvnåjt dáhkat.
Moalgedimijt dåhkki dáhtámásjijna, mp3-spællára, mobiltelefåvnå jnv.
tjadá hárjjidallat.
Giehpep sjaddá oahppijda åvddånbuktemav gárvedit, ja árvustallat ietjas bargov gå bessi gulldalit ietjas moalgedimijt.
Árvustallama buojkulvisájn galggi åvdedit oahppamav diededimij/åvddåndiededimij tjadá ma måvtåstuvvi ja diedulattjan dahki.
Åhpadusmihttomiere gájbbádusá galggi oahpes ja sadjihin oahppijda bargo álgon.
Muhtem láhkáj árvustallamav bargadahttijn jali åvddåndiededimev vaddet vuoseduvvá vuollelin.
Dån máhtá:Dån dádjada man birra mij ságastip ja vássteda åvtåjn bágojn
Hárjjidalá:Harjjidalá válldet bágov juska ij la divna gárvvidum.
Maŋenagi ájádalák giella buorrán.
Gæhttjala ådå bágojt ålles gárgadisájn adnet, ij jur åvtåjn bágojn vásstedit.
Dån máhtáDån vuoseda dån máhtá ienemus moalgedimijt.
Hárjjidalá:Åhpa rållav buoragit vaj sjattá roalla.
Dánna vuoseduvvá loagga árvustallen.
Loagga jali oase låkkas vierddiji sámegiellaj tjáleduvvat.
Hiebada oahppij sámegielmáhtudagáj milta.
Juogosloagga 1, álggoloaggaDát juogosloagga aneduvvá åvddål gå dáhká ja tjadát roallaoavdástallamav.
Loagga aj dåhkki aktugasj loaggan.
Dánna tjielggiduvvá gut oassálasstá, mij tebmá le, vidjurijt ja mihtojt.
Barggamvuoge vatteduvvi.
Árvustallam ja moalgedime åhpadiddjes li aj.
Dán buojkulvisán máhttá tjuovvot juohkuslåkkav 1 dánna liŋŋka.
Juogosloagga 2, maŋenagiloaggaDát loagga le bargadahttijnloagga mij gåvvit vidjurijt, barggamvuogijt ja árvustallamav, duodden vuojnojt åhpadiddjes.
Dát loagga máhttá aj aktusasj loaggan.
Gehtja www.lex.no/vurdering.
Jus juogosbarggo vihpá, de la ávkálasj tjállet moadda maŋenagilåkka bargadahttijn.
Juogosloagga 3, loahppaloaggaMaŋŋel gå roallaoavdástallam la tjadádum, máhttá prosessav ja båhtusijt tjoahkkájgiesset låkkan, aktusattjat jali juohkusin.
Dánna dåhkki barggojuogo, aktisasjbargo jnv.
tjoahkkájgieseduvvat, valla tjalmmusin galggá giellamáhtudak ja åhpadusmihttomiere.
Åhpadiddje maŋutjissaj buktá vuojnojt.
Máhttelis le oahppe ietjasa árvustalli árvustallamgájbbádusáj milta ma li tábellan vuollelin nammadum, ja adni sæmmi mierijt degu Europalasj giellapássan (ESP).
Dáv máhtáv
MANGLER SAMISK TEKST HER!
Dáv máhtáv vehiBiejvve:
Dáv máhtáv ållu buoragitBiejvve:
Mån máhtáv bæjválasj vidjurij birra ságastit
Mån máhtáv árbbedábálasj æládusájs majna mij lip barggam ságastit
Mån máhtáv bágojt ma gulluji sáme låhkåm- ja riekknimvuohkáj
Mån máhtáv moalgedimijt roallaoavdástallamij tjállet
Mån máhtáv moalgedimijt ja roallaoavdástallamav njálmálasj ságastallamij tjadádit
Oasse iesjárvustallamin máhtti oahppe árvustallat makkir ådå moallánagájt sij li oahppam.
Gehtja aj 7. dásev gåktu lasedit dáv sjiemáv.
Åhpadiddje máhttá oahppij iesjárvustallamav tjadádit ja ietjas árvustallamijt njálmálattjat ja/jali tjálálattjat buktet.
Gå aktelasjárvustallam le ållim, de vierddiji oahppe ástov oadtjot buorridit bargov vaj ávkke åhpadusás nanniduvvá.
Sørsamisk:Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Universitetsforlaget, 2. utgave, 1987Bergsland, Knut: Sydsamisk grammatikk, Davvi Girji o.s., §§129, 131, 134Bull, Ella Holm og Bergsland, Knut: Lohkede saemien, Davvi Girji O.S, 2. opplag, 1993Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 5, Davvi Media o.s., 1986/86Bull, Ella Holm: Dejpeladtje muvhth vätnoeh jih vuekieh, Samernas utbildningscentrum, 2001Utsi, Gun M.: Bovtsen Guelmieh, Sijti Jarnge, 1994Várjavuonna, Meara ávkástallan, Isak Saba guovdás, 2009
Brooks ja Litchfield: Tálla, Idut 2006Kjersti Lunde Rustad: Vuolggup Greidungij gájtsaj lusi, Landbruksforlaget 1995Karen Maria Eira Buljo: Vuolggup Inngá Karinijn elluj, Landbruksforlaget 2001Vuolggup Idá ja sávtsaj lusi Landbruksforlaget 1997 Åge Persen: Ájgge ja Ájgge barggogirjje Idut 1999Stig Riemmbe Gælok: Biehtár ja Duommá háhkabivdon, Dávvi Girji 1999Aino Hivand: Mujtá gus?
Gollegiella forlag 2009Vidar Vassvik ja Hanne Solem: Nuorre, GAN forlag 2004Gun Aira ja Ingegjerd Vannar: Jåvvå giesse, Baldusine 2010www.glosor.euhttp://www.e-skuvla.no/?dokument=2010-11-05.10:25:32.txt
Kirsten Porsanger og Kari Ludvigsen, Fiervái, giehtagirji, Davvi Girji 1998
Hans Fr.
Eriksen, Rittus áhpái, Davvi Girji 2000
Felicity Brooks og Jo Litchfield, Logut, Iđut 2004
Berit Johnskareng, Oaidnalit, Davvi Girji 1995
Øyvind Ravna, Reindriftssamer - boazodoallosámit, DAT 2007
Anta Pirak, Jåhtte sáme viessom, Th.
Blaasværs Forlag, 1993
Stig Gælok, Gihttse, Gájttsa, Båhttje, Th.
Blaasværs Forlag 1992
Bergsland, Knut: Sydsamisk grammatikk, Davvi Girji o.s., §§129, 131, 134
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 5, Davvi Media o.s., 1986/86.
Bok og kassetter.
Utsi, Gun M.: Bovtsen guelmieh, Sijti Jarnge, 1994
Sametingets plakatserie: jaevrien-guelie, saelhtien-guelie
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 5. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn,sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn gielladomena ja guhkásåhpadibme li gárvvidusá oase.
Akta hásstalus Sáme 2 ja 3ajn le oadtjot oahppijt sámastihttjat.
Dánna vuoseduvvá gåktu oahppe luondulattjat ja bæjválattjat máhtti dálkij, dálkkemerkaj, muohttagij ja fierda birra ma lij gielladile ságastit.
Matematikk (Norsk/samisk læreplan)
Statistikk (etter år 4)
Åhpadusmihttomiere le akta lávkke máhtudakmihtoj jåksåma guovlluj.
Ulmme le oahppe galggi aktijvalattjat sámástit moattelágásj gielladilijn, gånnå li bágo ma tjielggiji dálkijt, dálkkemerkajt, muottagijt ja fierdav.
Oahppe de galggá máhttet:
Dæddo le biejadum dáhkamusá galggi luondulattja ja almma.
Dánna oahppe galggi vuosedit ietjasa máhtudagájt gå dálkkediedádusájt dahki, gånnå li akta jali ienep dájs bágojs: dálkke, dálkkemerka, muohta ja fierdda.
De sij oadtju máhttelisvuodav máhtudagáv adnet sæmmi gå almmalattjat.
Dálkkediedádussa máhttá liehket ållu ietjálágásj, ienebu gåvådallam gå dat majt mij gullap radioan jali vuojnnep tvan.
Oahppamdåjma tjanádum åhpadusmihttomierijda li dán buvta vuodo, dánna dálkkediedádusá majt oahppe galggi dahkat.
Oahppe hæhttuji dåbddåt máhtudakmihtojt, åhpadusmihttomierijt ja gájbbádusájt gåktu mihttomierijt jåksåt.
Tjielggi oahppijda ja dágástalá njálmálattjat sijájn.
Mihttomiere máhtti vuojnnusin klássalanján ja oassen barggoplánan.
Jus li tjáledum barggopládnaj, da máhtti æjgáda bargguj oassálasstet.
Oahppe vierddiji oassálasstet gájbbádusájt tjállet.
Dan tjadá dåbddu barggo sidjij gullu, ja sij oadtju aktisasj dádjadusáv gåktu kvalitehtta galggá dan bargon mij galggá dagáduvvat.
Jus li oassálasstám dán prosessan, de iesjárvustallam máhttá álkkep sjaddat ja sij ienebu oahppi.
Álkkep sjaddá oahppijda dádjadit majt åhpadiddje le árvustallam ja gåktu ja manen sij li oadtjum sierra båhtusav.
Dán buojkulvisán tjielggiduvvá oajvvádusá gájbbádusájda gåktu mihttomierijt huj buoragit jåksåt.
Åhpadiddje ja oahppe máhtti árvustallat jus dá gájbbádusá tjielggiji dav bargov majt galggi barggat, ja hiebadit dajt daj milta.
Maŋŋela tjálli gájbbádusájt dåjda ietjá dásijda.
Oahppe vierddiji oassálasstat gájbbádusájt gájka dásijda tjállet.
Sjiemán vuollelin mánájdásen aneduvvi vuolep, gasska ja alep dáse, ja karaktera nuorajdásen ja joarkkaskåvlån.
Tabælla máhttá dagáduvvat álkkebu vuodoskåvllåj gå joarkkaskåvllåj.
Gájbbádusá máhtti oahppijda ietjá láhkáj gå tabellan vuoseduvvat.
Gájbbádusbuojkulvisá gåktu jåksåt alep mihttomierij:
Dån máhtá tállajt, tállabágojt, rájddotállajt ja mihttimmoallánagájt adnet gå mihtti muohttagav ja rásjov millimehtarin ja centimehtarin.
Dån máhtá dálkij ja temperatuvraj birra ságastit
Dån máhtá dahkat ietjat dálkkediedádusájt måttijn dárkelis ja tjielgga moallánagáj.Dån dálkkediedádusáv buorre ja duolla gielajn åvddånbuvtá.
Sjiebmá máhttá vuodon árvustallamij bargadahttijn majt åhpadiddje dahká, ja aj oahppij iesjárvustamij.
Sjiebmá máhttá aj vuodon oahppeságastallamij jali åvddånahttemságastallamij åhpadiddje, æjgádij ja oahppe gasskan.
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 5. dásen; sisanujn ja oahppamdåjmaj, vuodotjehpudagáj, hiebadum åhpadusaj, guhkásåhpadimij ja árvustallamijn bargadahttijn.
Buorre le jus oahppe máhtti temájn barggat åvddålijguovlluj jage tjadá, duola degu tjavtjan, dálven ja gidán, ja gå sierralágasj dálkkedile skåvlåjage nalluj sjaddi.
Gájbbádus le oahppe galggi åvdutjis máhttet dajt ienemus vuodulasj moallánagajt dálkij ja fierdaj birra.
Moallánagá gærdoduvvi åvddålin juohkka barggogávda dájna temájn.
Oahppe aj galggi åvdutjis dåbddåt tállabágojt ja ræjddotállajt.
Da máhtti gærdoduvvat dan baktu gå gávdan áktijvvalattjat rijmov adni.
Gehtja aj 2. dásen gånnå tjielggiduvvá mij le vahkkobiejvvespella.
Tjalmosta gåktu biejve sámegiellaj javladuvvi.
Gávnnuji ållo tjalmanspela majna dåhkki tállabágojt ja rájddotállajt gærddodit/oahppat.
Álkkemus vuohke le håjggådit tjalmanav ja de javllat tállav majt vuoset.
Oahppe máhtti håjggådit moadda tjalmana åvtå bále, tjoahkkáj låhkåt tállajt majt vuosedi ja dav sámegiellaj javllat.
Gåvvå- ja báhkolotto, báhkobiŋŋgo, loop, ja ienep dåjma maj dåhkki doajmmat gå ådå moallánagájt galggi oahppat.
Dálkkelotto máhhtá aneduvvat gå galggá gærddat ja lasedit báhkoboanndudagáv.
Gehtja dánna gåktu oahppe máhtti gærddot ja oahppat ådå bágojt, gehtja artihkkalav artihkkal báhko-oahppama birra ja artikkal oahppamstrategijaj birra ieŋŋilsgiela bagádusán.
Oahppamvuoge
-labudit ja ålles rubmahav adnet, spellat duov dáv spelav, teaterav spellat, ja praktihkalattjat barggat - siejnne - ja guolbbespellaj
Ane rijmov gåsi oahppe dálkke- ja fierddakårtåjt dabrriji rijmmuj.
Oahppe adni dáv ja jus máhttelis le, de juohkka biejve bæjválasj dálke birra ságasti.
Oahppe máhtti aj dálkke- ja fierddakårtåjt maŋenagi dahkat, ja vat adnet dajt ja duoddit dajt nuppe barggamgávddaj sæmmi temájn.
Álgadit ådå moallánagájt máhttá dahkat moatte láhkáj, duola degu siejnnespelajn.
Dagá avtav kårtåv juohkka moallánahkaj.
Nuppe bælláj tjáleduvvá báhko sámegiellaj ja nuppe bælláj dárogiellaj.
Gahtsut kårtåjt sæjnnáj.
Åhpadiddje jali oahppe låhkå kårtåv sámegiellaj, oahppe åhtså dárogielbágov siejnen, viehká ja tsábmes kårtåv juojnak, duola degu tjuruktsábmanijin.
Moallánagájt aj máhttá hárjjidallat javllat dárogielas sámegiellaj.
Kårtåjt dåhkki aj guolbbáj biedjat.
Varijerijit!
Gehtja aj 6. ja 7. dásijn gånnå oahppamvuoge lagábu tjielggiduvvi.
Gåvvå: Ina Beate Somby, Prestvannet skole.
Oahppe máhtti dánna
Dahkit dáv ådåsis moaddi jage nalluj.
Luluj vuogas jus la máhttelis hárjjidallat juohkka biejve guovten gålmån vahkon.
Jus dát ij maná, de hárjjidallit juohkka sadjihasj tijma (sámegieltijmajn, jali ietjá tijmajn sámegielåhpadiddjijn).
Jus li oahppe gudi e máhte dálkke- ja fierddamoallánagájt, vierddiji sij tjadádit dájt ja barggat daj gávda álgo rájes.
Sæmmi láhkáj tállabágoj, rájddobágoj ja mihttimmoallánagáj millimehtar ja centimehtar.
Dáv máhttá dahkat gåvvå- ja báhkolottojn, dálkkebiŋgujn jnv.
Oahppijn gænna li buorre giella dálkij- ja fierdaj birra, máhtti temá álgon viehkedit dåjt ietjá oahppijt gudi máhtti binnebu.
Ihkap máhtti sij ietja vásstádusáv oadtjot dahkat unnes åhpadimgárvvidusáv temá birra.
Sij máhtti oadtjot sierra vásstádusáv dálkkediedádusájs, nihtadiagrámmajs ja tjuorggat diedojt tábellajda jnv.
Oahppe máhtti aj oadtjot viddnon tjoahkkit ienep diedojt dálkij, dálkkemerkaj, muohttagij ja fierdaj birra gå sij vuorasulmutjijt ietjaska lahkusin ságájdahtti.
Dánna buojkoduvvá gåktu guhkásåhpadibme máhttá aktiduvvat interaktijvvalasj oahppamvuoduj.
Gárvvidussan guhkásåhpadibmáj, ja bargguj guhkásåhpadimtijmaj gasskan oahppamvuodo aneduvvá.
Dánna åhpadiddje aj oadtju diedojt jus oahppe li dahkam bargojt ma li almmaduvvam, ja åhpadiddje iesj máhttá árvustallat vásstádusájt sierra diedádusáj baktu ma li tjoahkkidum oahppamvuoduj.
Dán buojkulvisán le d.d.
tækstagiehtadallamprográmma ja riekknimprográmma duodden videokonferansarustikijda aneduvvam.
Dála tjuovvu oajvvádus oahppamdåjmajda gåktu guhkásåhpadibme ja interaktijvvalasj oahppamvuodo aktiduvvi:
Gåktu ietján oahppamvuodov adnet
Enep buojkulvisá, gehtja sierra artihkkalav gielladomenan.
Máhttet åvddånbuktet njálmálattjat: Njálmálasj tjehpudáhka le oajvvedoajmma dán buojkulvisán.
Máhttet åvddånbuktet tjálálattjat: Dálkkeváksjoma tjáleduvvi ja klássaladnjaj gatsosduvvi.
Tjálálasj váksjoma dagáduvvi njálmálasj åhpadusá maññela, ja oahppe máhtti de guhtik vuorov tjállet dálkkeváksjomijt.
Guhkásåhpadimoahppe tjálli dálkkeváksjomijt ja sáddiji åhpadiddjáj.
Máhttet låhkåt: Oahppe tevstajt låhki, d.d.
artihkkalijt ja girjátjijt, dálkij- ja fierddavidjurij ja dálkkemerkaj birra.
Dát hiehpá temá álgon ja bargadahttijin.
Hiebalgis låhkåmbiehkijt máhtti oahppe aj sijdan låhkåt.
Máhttet riekknit: Praktihkalasj bargoj tjadá skåvlå dálkkemihttimstasjåvnån gærddodi oahppe tállabágojt ja mihttimbágojt millimehter ja centimehter.
Máhtti aj hárjjidallat riekknit millimehterij ja centimehterij.
Oahppe máhtti oahppat/gærddot rájddotállajt gå mihttima vuostasj, nuppát, vidát biejve jnv.
birra ságasti.
Buktet digitálalasj ræjdoj barggat: Dálkkediededimedahkama tjadá mij galggá internæhttaj biejaduvvat oahppe oahppi mp3-spællárav adnet, pc'ajn báddit, ja soajttá redigerit ja jiednafijlav næhttaj biedjat duola degu oahppamvuodon, bloggan, næhttabiellen.
Árvustallam buojkulvisájn galggi oahppamav åvdedit.
Gájbbádusá gåktu åhpadusmihttomierijt jåksåt galggi oahppasa ja sadjihin oahppijda bargo álgon.
Akta vuohke gåktu vaddet aktelasjárvustallamav ja åvddåli guovlluj diedujt vuoseduvvá vuollelin:
Dån máhtá:tállabágojt adnet
Hárjjidalá:oahppat rájddotállajt nåv vaj máhtá dajt adnet sæmmi aktijvalattjat gå tállabágojt
Maŋŋela de rájddotállajt aná gå galga oahppeguojmmáj biejvij birra dán máno subtsastit
Dån máhtá:moadda dajs ájnnasamos moallánagájt dálkij birra
Hárjjidalá: subtsastit oahppeguojmmáj åvdep biejve, ævtásj ja udnásj dálkij birra
Gulldala gå oahppeguojmme subtsas dálkijt birra sæmmi biejvijs.
Viehkedit nubbe nuppev gávnnat ienep bágojt dálkij birra ma li læhkám dájt biejvijt.
Gávnnu moadda lágásj skálma, d.d.
barggoskálma/prosæssaskálma ja vuosádallamskálma/árvustallamskálma.
Barggoskálmmaj biejaduvvi bargo majna oahppe barggi gárves buktagin.
Árvustallamskálmmaj biejaduvvi gárves buvta aktan oahppe ájádallamij ietjas bargoj ja buvtaj birra.
Gehtja aj guhkásåhpadibmen gånnå li digitálalasj skálma nammadum.
Ájggeguovddelis gatjálvisá dánna le:Majt lav oahppam?Makkir ulmijt lav jåksåm?Masi lav mån smidá?Majt hæhttuv buoredit?Majna vierddiv ienebut barggat?Gåk vierddiv åvddålijguovlluj barggat?
Álggon tebmáj, máhtti oahppe loaggaj tjállet dajt moallánagáj majt máhtti temá birra, ja dajt majt sij hálidi oahppat.
Máhtti aj tjállet dajt dálkkemerkajt majt dåbddi.
Oahppe vierddi aj árvustallat ietjas bargadahttijn, dagu dal náv:Majt máhtáv?Majt hæhttuv ienebut hárjjidallat?Gåktu dav dagáv?
Gå tebmá le gærggam, de oahppe ådå låkkav tjálli majt sij li oahppam gájbbádusáj åhpadusmihttomierij jåkssåma milta.
Oahppe vierddiji aj låkkav tjállet majt li sij dahkam, majt li oahppam ja jus lidjin gássjelisvuoda ja jus lidjin, manen lij nav.
Sij vierddiji ájádallat gåktu sij bágojt, moallánagájt ja tema sisanov buoremusát oahppi.
Ja duodden åhpadiddje árvustallá, ja diedet oahppijda.
Oahppe máhtti aj aktan ájádallat.
Ietjá láhkáj le dahkat åvddågæhttjalimev temá birra.
Dát dåhkki ådåsis dagáduvvat gå oahppe li tjadádum temáv.
Gæhttjalibme máhttá vuodon árvustallimij sige oahppijda ja åhpadiddjáj.
Gå árvustallam bargadahttijn le dagádum, vierddi assto vaj oahppe buoredi ietjasa bargov ja oahppam lassán.
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Smååjvehkh s. 89-90, Universitetsforlaget, 1987
Bull, Ella Holm: Laavlomh maanide, CD, 1997: Gusnie aske
Jaahkenelkien, Aanna: Goltelidh jïh soptsestidh, Daasta Berteme, 1993
Jaahkenelkien, Aanna: Luste lohkedh, Samisk utdanningsråd, 1996
Teksthefte Sørsamisk som 2.språk, eksamen 2004: Naestieh, Dejpeladtje jaahkoeh (s. 8), Skiedtje mij sijhti askem tjååhpedehtedh (s. 10), Askedibie (s. 13)
Teksthefte Sørsamisk som 2.språk, eksamen 2005: Vearelde (s. 10), Habletjh (s. 11), Gåaltoe (s. 15)
Sund, Torvald: Gåaltoe, Det Norske Samlaget, ......
Aagård, Anita Dunfjeld, Larsen, Tone Marie: Baalka, Davvi Girji OS, 2001
Ryd, Yngve: Snø - en renskötare berättar, Ordfront förlag, 2001.
Åge Persen: Ájgge ja Ájgge barggogirjje Idut 1999
Brooks ja Litchfield: Tálla , Idut 2006
Anders Nystø ja Sigmund Johnsen: Sámásta 1 Báhko 2000
Anders Nystø ja Sigmund Johnsen: Sámásta 2 Báhko 2001
Tove Solum: Verden er så stor så stor, Solun forlag 2003
Lilian Urheim: Giella Miella låhkåmgirjje Samisk Utdanningsråd 1997
Solbakk, Aage: Geografiija 8, Davvi Girji OS, 1999.
Omhandler også samiske værtegn og tidsberegning.
Europeisk språkpass (ESP)
Harald O. Lindbach, Gáttiin ja meara nalde, Sámi Oahpahusráđđi 1995
Jane Elliot Colin King, Mánáid vuosttaš, Leksikon nuoramusaide, Sámi Oahpahusráđđi 1996
Sverre Porsanger, Spilddis bivlii, Deanu Giellagáddi 2009
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Smååjvehkh s. 89-90, Universitetsforlaget, 1987.
Bok og cd.
Bull, Ella Holm: Laavlomh maanide, hefte og CD, 1998: Gusnie aske
Dánna gávnná åhpadiddje buojkulivisájt gåktu sån máhttá barggat máhtudakmihtoj 6. dásen.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, sisanon ja barggovuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvtå oahppáj.
Árvustallam bargadahttijn ja jus gielladomena soajtti, li gárvvidusá oase.
Dát buojkulvis vuosádallá muhtem dåjmav gåsi ulmusj vállji muhtem bæjvválasj dilev gånnå le gåvo ja/jali dåjma.
Kompetansemål etter 7. årstrinn, samfunnskunnskap
Mat og helse, hovedområde mat og kultur
Oahppen galggá báhkoboanndudak mij bæjvvalattjat le dárbulasj.
Máhtudakmihto, åhpadusmihttomiere ja mihttomiere jåksåm gájbbádusá galggi tjielggiduvvat oahppijda.
Åhpadiddje galggá tjadádit njálmálattjat gájbbádusájt oahppijda.
Máhtti årrot vuojnnusin klássalanján jali årrot barggoplánan oasse.
Jus gájbbádusá tjáleduvvi duola dagu barggoplána oasen, máhtti æjgáda/åvdåstiddje bargguj oassálasstet.
Mihttomiere jåksåm gájbbádusá máhtti tjáleduvvat sjiemá sisi.
Káráktiera li dagu nuorajskåvlån ja joarkkaskåvlån.
Oahppe máhttá dahkat gárgadisájt ma li moahttelágátja ja tjielgga.
Oahppe máhttá giehttot muhtem gåvo birra måttijn gárgadisájn ma li dagádum moahttelágásj vuogijn.
Buojkulvis mij tjuovvu, vuoset gåktu oahppe válljiji allasisá ábnnasav mij gávnnu sjiemán gåhtjodum Bæjvválasj dile.
Åhpadiddje máhttá aj mierredit åvddåla gå barggo álggá, sierralágásj temáv majna oahppe galggi barggat.
Dán åhpadusdåjman le tebmá lájbbom.
Oahppamdoajmma juogeduvvá vaj sjáddi sierralágásj dåjma, sihke práktihkkalasj ja teorehtalasj dåjma.
Vaj dá dåjma lij moattelágátja le ájnas.
Barggo máhttá ásaduvvat gå stasjåvnnåbarggo.
Åhpadiddje de mierret man guhkev barggat juohkka stasjåvnån ja majt oahppe dajn galggi barggat.
Máhtti stásjåvnå gånnå oahppe galggi låhkåt sige tjavgga ja sjávot, ájádallat, ságastit, dágástallat, tjuorggat ja tjállet.
Kultuvrradiehto- subttsasa, dábe, viessomtjerda- allaájge/base (javlla, bæssátja jnv.
) - musihkka, girjjálasjvuohta ja filma- sáme histåvrrå- sáme njálmálasj giehttomdábe, dålusjsubttsasa, båva, juojggama- ulmutja gielladáfon
Dát sjiebmá vuoset muhtem bæjvválasj dilijt buojkulvissan majt åhpadiddje máhttá biedjat oahppamdåjmaj vuoduj.
Gávnnuji ållo buorre gåvo nehtan ma vuosedi næhttabåhtusijt ma li ævtoduvvam.
Åhpadiddje giehttu mij tebmá le, dan baktu gå låhkå oanegis giehtov jali subttsasav mij hiehpá tebmáj.
Oahppe oadtju kopijav giehtos, ja mærkku bágojt ja moallánahkkojt ma li ådåsa.
Oahppe de oahpástuvvi dajda ådå bágojda ja moallánagájda ma tebmáj gulluji.
Åhpadiddje gatjádallá juojddá tevstas, ja oahppe vásstedi.
Duon dán lágásj kårtå jali gåvo ma hiehpi tebmáj, aj dåhkkiji oahppamnævvon.
Gå åhpadiddje dajt vuosádallá, de galggi oahppe subtsastit majt vuojnni.
Gå åhpadiddje ságastallá oahppij temá birra, de galggá sån årrot nav njuolggá ja tjielgga gåk máhttelis le.
Gatjáda duola dagu náv: Gut le dát?
Gånnå le dát?
Mij dáhpáduvvá dán gåvon?
Makkár barggo le dát?
Manen bargaduvvá náv?
Mij le ávkken návti barggat?
Mij dal dáhpáduvvá?
Ájnas le tjuovvot gåktu sjaddá mańenagi bargadum, duola dagu jus tebmá le lájbbot.
Viertti álgget gárvedimijn ja de joarkket gåktu dal oajvvedoajmma bargaduvvá ja mańemus gåktu ållit ja de vuosedit mij sjattaj dát bargos.
Maŋŋutjissaj máhtti oahppe subtsastit subtssasav álgos gæhtjáj.
Buojkulvis: Kårtå Thomas lájbbu:
Gåvvå: Ina Beate Somby, Báhpajávre skåvllå.
Gå dal åhpadiddje le låhkåm ja subtsastam temá birra, de galggi oahppe dievddet DHO-sjiemáv.
Gehtja kápihttalav gånnå tjáleduvvá árvustallama birra.
Åhpadiddjen galggi kårtå gånnå duot dát gåvvo.
Kårtå máhtti vuosedit verbajt ja substantijvajt ma gulluji tebmáj.
Kårtåjn galggi sierralágásj bájnnokåvdå massta galggá dåbddåt makkár bágo le dajda tjáledum.
Verba soajtti årrot kårtå ma lij alega birrális jali kårtå máhtti lijmmiduvvat alek páhppárij.
Ietjá báhkoklássajn máhtti årrot ietjá bájnokåvdå - duola dagu substantijvajn ja ádjektijvajn.
Ájnas le tjállet verbajt infinitiv hábmáj ja substantijvajt nominativ hábmáj.
Ádjektijva máhtti tjáleduvvat sige predikatijva ja attributijva hámijda.
Gå li bájnnokåvdå, de vuojnni oahppe ma li duo ja dá báhkoklássa.
Gå oahppe galggi oahppat grámmátihkav, de máhtti kårtå årrot viehkken.
Oahppe dahki gárgadisájt ja ienebut såjådi verbajt, substántijvajt ja pronomenijt.
Buojkulvis: Kårtå gånnå duot dát bájnno.
Åhpadiddje gávnná ja/jali iesj dahká hiebalgis rijmav, gáritjisáv jali divtav mij tebmáj hiehpá.
Oahppe kopijajt oadtju.
Tevstav aj máhttá sæjnnáj jali táblluj gatsostit vaj dat le vuojnuosin divna oahppijda.
Buojkulvis: Mij la dát?
Åhpadiddje gávnná juokkir lávllagav mij hiehpá tebmáj.
Oahppe oadtju kopijav lávllagis majt sij sierra lávllomskálmá sisi biedji.
Lávllagis aj máhttá válldet stuorra kopijav A-3 árkkaj, ja sæjnnáj jali táblluj gatsostit.
Oahppe de oahppi lávllagav ja lávvlu dav.
Buojkulvis: Lávlla
Gåvvim: Ina Beate Somby, Báhpajávre skåvllå.
Oahppe ådå bágojt ja moallánagájt muhtem lotus-sjiebmáj tjálli.
Lotus-sjiebmá le mierkkidum duoj dáj bájnoj ja báhkoklássaj.
Oahppe tjálli bágojt sjiemá sisi dan milta gåktu bájno le.
Buojkulvissan de galggi verba tjáleduvvat alek dajvvaj.
Substantijva tjáleduvvi sierralágásj dajvajda duola dagu biebmo og gievkanvættsaga.
Gå de oahppe li gærggam sjiemáv dievddet, de galggi sij sjiebmáj gæhttjat ja gárgadisájt dahkat.
Gárgadisá dagáduvvi sihke tjálálattjat ja njálmálattjat.
Buojkulvis: Makkár lotussjiebmá máhtta årrot
Oahppe ådå bágojt muhtem báhkogirjjáj tjálli.
Máhtti aj tjállet vuollalahkkoj muhten árkkaj jali pc'a sisi.
Vuostak sáme bágojt åvtå rabddaj ja de nuppe rabddaj árka dáro bágojt.
Ja gå de máhtsasti árkav, de sjaddi sáme bágo åvtå bælláj ja dáro bágo nuppe bælláj.
Oahppe dal hárjjidalli ietjasa dádjadit dájt ådå bágojt juogu dal aktu jali aktan muhtem iehtjádijn.
Akta oahppe biedjá tjuvdev dan báhkuj mij javladuvvá ja nubbe oahppe gæhttjá jus le duolla.
Åhpadiddje dahká kårtåjt gånnå li tjáledum moattelágasj bágo jali de oahppe tjálli bágojt páhper bæhkátjijda.
Maŋenagi gå oahppe mujtti bágojt ålgolt, máhtti sij biedjat kårtåjt/bágojt muhtem lihte sisi.
Lihte sisi de sjaddi ienep ja ienep ådå bágo.
Oahppijda le ájnas gærddot dájt ådå bágojt ja álu adnet dajt vaj sijá báhkoboanndudahka lassán.
Buojkulvis: báhko tjåvdariggasin
Oahppe aj máhtti ståhkat duoj dáj spelaj ma li tjanádum tebmáj.
De oahhpamdoajmmaj váriásjåvnnå sjaddá.
Åhpadiddje dahká spelajt - muhtema gæhppada ja muhtema gássjela.
Máhtti årrot diellospela duola dagu loop, memory, domino, hárppodiello, bingo ja tsibrromdiello gånnå li sierralágásj gássjelisvuoda: gåvvå-gåvvå, gåvvå-báhko ja báhko-báhko.
Buojkulvis: bingo, loop, tsibrromdiello, diellospella
Åhpadiddje girjátjav dahká moattelágásj barggodahkamusáj.
Álgon galggi åhpadusmihttomiere vuojnnuj boahtet ja da ådå bágo ja moallánagá majt oahppe galggi oahppat.
Tevsta máhtti årrot guhkebu ja oanebu ja duot dát tjerdas.
Barggodahkamusá máhtti årrot giehpebu ja gássjelappo, duola dagu gå galggá bájnnet juojddá, tjállet bágojt ja gárgadisájt dahkat ma gulluji gåvojda ja giehtojt jali ruossabágojt tjállet.
Oahppe tjálli giehtov mij muhtem gåvvåj gullu.
Jus oahppijs le ålos, máhttá åhpadiddje válljit jur åvtåv gåvåv ja gatsostit dav pc'a åvddåbælláj.
Guhtik fuorvav galggi oahppe tjállet giehtov mij gullu gåvvåj.
Åhpadiddje dal máhttá álgov dahkat ja de oahppe guhtik fuorvav joarkki.
Oahppe tjálli guhtik binnátjav.
Ij aktak oahppe dárbaha berustit majt ietjá oahppe juo li tjállám åvddåla suv.
Gå dal divna oahppe li juojddá tjállám, de åhpadiddje dáv tjáledum giehtov priennti.
Åhpadiddje giehtov oahppijda tjavgga låhkå, ja sæjnnáj dav gatsos.
Muhtem oahppe máhtti ietja dav tjáledum giehtov låhkåt.
Oahppe galggi internetta baktu åtsåt ienep diedojt temá birra jali gávnnat duola dagu gåktu galggá sáme biebmojt bårråmláhkáj dahkat.
Oahppamdoajmma viertti hiebaduvvat oahppij tjehpudahkaj.
Oadtjot divna oahppijt ságastittjat le ájnas.
Jus oahppe máhtti åvtåjt bágojt ja moallánahkkojt javllat, de oadtju dåbddåt jut sij rijbbi.
Ságastallam galggá oahppij máhtudakmihtoj milta hiebaduvvat.
Åhpadiddje gatját ja oahppe vásstedi.
Jus oahppe li smidá ja temáv máhtti buoragit, de galggá åhpadiddje sijáv hásstet ietjá ja tjiegŋalap gatjalvisájda ja vásstádusájda.
Oahppe máhtti aj temá birra tjállet, lehkus giedajn jali pc ajn.
Máhttelis le aj dåjmadit duoj dáj lotus-sjiemáj.
Muhtemijn li dåssju gallegasj valla stuorra rubrihka ja muhtemijn moadda ja smávva rubrihka.
Dajda sjiemájda gånnå gallegasj rubrihka, máhtti oahppe tjuorggat gåvojt ja gåvostagájt.
Oahppe aj máhtti biesskedit gåvojt juosstá ja lijmmit dajt sjiemá sisi.
Åhpadiddje aj máhttá skánnit ja nav kopijat oadtjot muhtem árkkaj.
Oahppe galggi ietja mierredit mij sjiemá sisadno galggá.
Máhttelis le aj dahkat juokkir lágásj báhkobáŋkajt.
Buojkulvissan máhttá laminerit ådå bágojt kårtåjda ja de dajt kårtåjt tjåvdariggasij biedjat.
Oahppe aj máhtti dahkat báhkobáŋkav sierralágásj skálmmáj pc'an.
Vaj åhpadus sjaddá moattelágásj, le ájnas.
Dan diet e barggobåttå galga årrot ilá guhkaga.
Åhpadiddje aj galggá gárvvit oahppamav vaj dat åvdet åhpadusáv ja åvddånimmielav vaddá.
Åhpadiddje galggá gehtjastallat vaj gávnná makkár oahppamdåjma li buoremusá oahppijda gå daj galggi barggat, ja ma buoremusát åvddedi oahppamav.
Oahppe galggi oadtjot barggodahkamusájt majt buoragit ájmmudi.
Dan diehti viertti åhpadiddje sidjij dahkamusájt ja dåjmajt ma hiehpi oahppij máhtukvuodajda dahkat.
Oahppe de barggi oahppamábnnasij duon dán ietjaska láhkáj ja dárbahi ájgev iesj gen ga milta.
Åhpadiddje galggá ásadit åhpadusáv vaj sisadno ja barggotjerda hiehpi divna oahppijda.
Oahppijn li iesj gænnanik vuohke mij vájkkut gåktu sij ja man ålov sij oahppi.
Gatjálvis máhttá duohttat duov gåktu oahhpamábnnasa látjeduvvi oahppijda.
Dan diehti le ájnas gávnnat ållo ja moattelágásj barggodahkamusájt ja dåjmajt ja spelajt temáj ja dásij milta.
Gájkka galggi sadjihin oahppamlanján årrot.
Oahppe de aj máhtti allasisá tjuolldet barggodahkamusájt ma li konkrehtalattja, ulmmelattja ja ma ietja vuosedi gåktu barggat.
Åhpadiddje galla viertti álu iesj dajt dahkat, dajna gå binná gárvvidum oahppamusá gávnnuji sámegiellaj.
Åhpadiddje máhttá dagu kártav dahkat gåktu oahppij máhtukvuohta le oahppat, nåv vaj åhpadusvuohke hiebaduvvá oahppijda buoremus láhkáj.
De ham de vat åhpadus ienebut hiebaduvvá oahppijda, gudi de åvddåni fágalattjat mihttomiere ja máhtudakmihto hárráj.
Åhpadiddje galggá tjuovvot gåktu oahppiij máhtukvuoda le oahppat, ja makkár vuogij sij oahppi ja gåktu sijá oahppam -ja åvvdånamprosæssa manná.
Åhpadiddje galggá gæhttjat ja diehtet majt oahppe gudik ájge máhtti, ja maŋenagi åvdedit ja viehkedit hárjjidallamijt iesj gen ga oahppij milta.
Tjuovvolissta vuoset oahppamdåjmajt majt guhtik buorren adná ja inemusát åvddedi oahppamav:
Oahppe dal galggi ietja árvustallat majt sij ajtu máhtti, majt bukti ja majt sij li oahppam.
Gå dav galggi gávnnat, de máhtti sij dievddet DHO-sjiemáv.
Siemáv galggi oahppe dievddet åvddåla gå sijá oahppamdoajmma álggá.
Máhtudakmihto, åhpadusmihttomiere ja dåbddomerka jali mihttomiere jåksåm gájbbádusá galggi årrot dåbddusa oahppijda ja vuojnnusij barggoplánan ja klássalanján boahtet, duola dagu plákáhtan mij siejnen gatsaj.
Ájnas le åhpadiddje oahppij tjadát ma da dåbddomerka jali mihttomiere jåksåm gájbbádusá le.
Le aj áj ájnnas jut dá le konkrehtalattja.
Duoj dáj dásij dåbddomerkajt máhttá tjielggit, nav gåktu dát buojkulvis vuoset:
Dån le jåhtuj boahtámDån máhtá muhtemav dajs ienemus bæjválasj bágojs ma gulluji tebmáj.
Dån máhtá nágin åhpadum bágojt åvddånbuktet.Dån máhtá nágin oanegis gárgadisájt ma gulluji tebmáj dahkat, ja dajt ságastallamijn adnet.Dån máhtá vásstedit gatjálvisájt åvtåj bágoj.
Dån le buoragit jåhtuj boahtámDujna le viehka buorre báhkoboanndudak mij guosská tebmáj.Dån máhtá moadda åhpadum bágojt åvddånbuktet.Dån máhtá dahkat gárgadisájt gånnå le sisadno ja ságastit ietjádij temá birra.
Dån máhtá gatjálvisájt ålles gárgadisáj vásstedit.
Dån le guhkás boahtámDujna le buorre báhkoboanndudak temá birraDån máhtá ållo åhpadum bágojt ållu buoragijt åvddånbuktet.Dån máhtá dahkat gárgadisájt gånnå le moattelágásj ja tjielgga giella ja sehkanit hæhkka sáhkaj temá birra.Dån gatjálvisájt ållåsit ja ålles gárgadisáj vássteda.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Njálmálasj doajmmá le ájnnasamos dán buojkulvisán.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe tjálatji gå dievddi DHO-ja lotussjiemáv ietjasa oahppamdåjma oassen.
Máhttet låhkåt: Gå juokkir temáv álgatji, de máhttá sihke åhpadiddje jali/ja oahppe hiebalgis tevstajt låhkåt.
Máhttet riekknit: Praktihkalas bargoj baktu, duola dagu lájbboma baktu, dåjmadi ja mujtudalli oahppe gåktu sáme vuoge milta tállajt låhkåt ja riekknit.
Máhttet digitála ræjdoj adnet: Tjálálasj barggodahkamusájn oahppe pc'av adni.
Gåvojt sij gávnni internehtan jali sij tjálli ietjá gåvo birra mij soajttá gávnnut.
Dát buojkulvis hiehpá buoragit guhkásåhpadibmáj dajna gå oahppamdoajmma dættov biedjá gåktu njálmálattjat gielav åvddånbuktet.
Åvdås álggá de viertti åhpadiddje juo gávnnat makkár barggovuoge hiehpi buoremusát.
Åhpadiddje máhttá dahkat duojt dájt kårtåjt, spelajt ja barggodahkamusájt ma oahppijda rájaduvvi.
Oahppe ja åhpadiddje máhtteba ságastallat temá birra madin oahppe duola dagu memorykårtåjt biessket.
Jus le ávkálasj juojddá práktihkkalattjat dahkat mij tebmáj guosská, duola dagu jus galggá lájbbot jali biebmojt gárvvásin dahkat, de máhttá de doajmma jali gievkan gielladomednan årrot.
Diellospella jali siejnneplakáhtta temá birra aj máhttá gielladomednan årrot.
Gájkka guládallama diellospela jali plakáhta birra galggi sámegiellaj.
2007Einarsen: Searvva fal!
2005Sara: Joatkke ain.
67Meløy: Giella Sámis.
Davvi media a.s. 1989Nan Persen: Eappelgáhkku.
Iđut 2008, Ehpalgáhkko Nan Persen: Láibbážat.
Iđut 2003, Lájbátja Inga Karlsen: Jåvvåviellja - manno Ukráináj, Davvi Girji 2004Anders Urheim: Buojddedågge, buojddedågge Báhko 2004 Tveterås, Arntsen ja Jernsletten: Samisk kunst og kulturhistorie 2002Johnskareng, Nordal, Ulfrstad ja Kaia Kalstad: Stádamáná 1999
http://lexin.nada.kth.se/lang/trio/ls/lulesamiska.htmhttp://www.logas.no/http://www.lohkan.no/http://www.egirji.no/default.aspx?module=Dokument3&ID=111http://www.davvi.no/site/index.php?s=01&y=2010&l=sam (Boađe mu mielde) http://www.e-skuvla.no/?index=Infohttp://www.infonuorra.no/http://www.kafjord.kommune.no/http://www.risten.no/exist/risten/index.htmlhttp://www4.ur.se/gulahalan/http://www.skolenettet.no/moduler/Module_FrontPage.aspx?id=16547&epslanguage=NOhttp://www.ur.se/samasta/www.glosor.euhttp://www.e-skuvla.no/?dokument=2010-11-05.10:25:32.txthttp://www.infonuorra.no/samisk-mat.html
Kirsten Pope og Liisa Helander, Govvamuitalusat, Davvi Girji 1990
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 6, Idut, 2000; Sååkehtje-kraesieh s. 65-66, Fierpen-roehtse, s. 73, Faatna, s. 77, Jearja, s. 78, Guktie gåmpoem jurjiehtidh s. 107-109
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Universitetsforlaget, 1987; Maelieh laejpie s. 41
Jåma, Albert; Joma, Liv Karin, Granefjell, Aasta Joma: Gorredh gïelem, Fylkesmannen i Nordland, 2004; Peebpere-gåetie s. 120, Jååktetje laejpie-daen beajjetje gaahkoe s. 212.
Persen, Nan: Paanne-laejpieh, Idut, 2006
Sametingets plakatserie:-Maelie-goervh-Sysngelasjh jih tjåelieh
Deiddelaste namájt tábellajn gávnatjit åhpadimgárvvidusájt.
Mujttalus >Sjiebmá åvddånbuktemav árvustallat >Tjálálasj bargov árvustallat >Subttsasijn álgget >Nannimtjála >DHO-sjiebmá >Ságájdahttemsjiebmá >
Gåktu sjiemáv dahkat báhkosåjådimijt hárjjdalátjit >Digitála gåvvåsubtsas sámegielfágan >Hábmedit tevstajt ma tjállemsåhpamusájt tjuovvu >Mujttolissta tjálálasj sámegiella >Bokstávvaåhpadusá birra - árvustallam bargadahttijn >Tjoahkkájgessusav tjállet >
Næhttaresursa ja girjálasjvuohta >
Tjálálasj máhtudáhka
Dásse: 5.-7. jahkedásse
Tiebmá: árbbedábálasj bargo
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu barggat 5.-7. jahkedásijn.
Máhtudakmihto máhtti vuojnnuj boahtet åhpadusmihtojn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppij milta ja sijáv bargadahttijn árvustallá.
Mierkki åhpadimgárvvidus ij álu gåbtjå ålles máhtudakmihtov.
Dát buojkulvis vuoset gåktu oahppe oahppi bágojt ja moallánagájt adnet gå suojnniji.
Gárvvidus máhttá aneduvvat arvusmahttemin ja hábmen ietjá dåjmajda duola dagu guollim, gárvedimen guolijt, båndorsijdan ja vanntsabiggimin jnv.
Máhtudakmihto 7. jahkedáse maŋŋela
Árbbedábálasj máhtto
Ietjá hiebalgis máhtudakmihto 7. jahkedáse maŋŋela
Tjálálasj guládallam (sámegielfágan)
Njálmálasj guládallam (sámegielfágan)
Luonndofáhka
Duodje ja hábbmim
Adnoduodje ja hábbmim
Máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ja åhpadusmihttomiere le lávkke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Oahppe galggá máhttet
Máhttet låhkåt: Oahppe tiemá birra tevstajt låhki
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe adni bágojt ja moallánagájt ma gulluji árbbedábálasj bargojda hiebalgis vidjurijn, ja mujttali, ságasti ja tjoahkkájgiessi tiemáv.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe diedojt tiemá birra tjálesti ja tevstajt gåvåjda tjálli.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe tjállemprográmman tjálli ja digitála kámeráv adni.
Åhpadiddje tjadát muhtem ådå bágojt ja moallánagájt suojnnima birra.
Álgget ådå moallánagáj máhttá dagáduvvat moatte láhkáj, duola dagu gåvvå- ja báhkolottov ja báhkobiŋguv jnv adnet.
Gåktu oahppe máhtti ådå bágojt oahppat, gehtja artihkal báhkooahppama birra ja artihkal oahppamstrátegijaj birra bagádallamin ieŋŋilsa oahppamplánan.
Åhpadiddje máhttá tjavgga låhkåt tevstav suojnij birra oahppijda gudi ságasti aktan sisano, bágoj ja moallánagáj birra.
Åhpadiddje ja oahppe gatjádi tevsta birra, ja oahppe vásstedi.
Oahppe ietja tiemá birra tevstajt låhki.
Gehtja vaj tevstajn li moattelágásj gássjelisvuodadáse.
Resurssaulmusj máhttá boahtet ja subtsastit gåktu suojnijt suoddat ja gárvedit dajt.
Oahppe ságájdahtti suv.
Hiehpá buoragit ja le ávkálasj resurssaulmusj maŋen le ålles prosessa tjadá.
Oahppe gávnni gåvåjt moattelágásj suojnijs nehtan ja/jali sjaddogirjijn ja tjálli daj birra.
Oahppe gæhttji filmav Med sennagress i støvlene.
Loahppabarggon ságasti oahppe filma sisano birra, ja mujttali sisanov.
Åhpadiddje åhtså ájge bále vædtsagijt majda le dárbbo ålggodåjmajn.
Oahppe ja/jali åhpadidddje gåvvi madin oahppe ålggon barggi.
Gåvå galggi loahppabargon aneduvvat.
1.Suojnnit
Ålles prosessa tjadá le ájnas åhpadiddje adná riekta nammadusájt vædtsagijn, buvtagijn ja prosessajn.
Oahppe galggi aj adnet dájt bágojt bargadahttijn.
Åhpadiddje subtsas gånnå gávnnat suojnijt.
Suojnnesajen vuoset åhpadiddje iesjguhtik tjerdajt ja vuoset ja tjielggi gåktu suojnijt.
Åhpadiddje gånsijn suojnijt suoddá ja tsábmá dajt.
Bargadahttijn tjielggi ja subtsas oahppijda mij dáhpáduvvá, ja gåktu dagáduvvá.
Maññela oadtjo oahppe ietja gæhttjalit.
Gå oahppe li gærggam suoddat ja tsábmet, vuoset ja subtsas åhpadiddje gåktu bilkkit suojnijt.
Gå oahppe li suojnijt bilkkim, de tjadni dajt aktan guokta ja guokta, gatsosti dajt ja de vierttiji da gåjkkåt.
Suojnijt aj dåhkkiji vierradit, de sjaddi jårbbis viera.
Oahppe oadtju ietja gæhttjalit vierradit..
Madin oahppe barggi, de åhpadiddje vádtsá iesjgeñga oahppe milta ja ságas majt sij dahki nav vaj oahppe hárjjáni moallánagájt adnet ja nammadit dåjmajt.
Oahppe ságasti guhtik guojmijnisá madin barggi, ja hasoduvvi nubbe nubbáj biedjat gatjávisájt majt sij vásstedi bargadahttijn.
Loahppabarggo skåvlån
Gå oahppe galggi tjállet gåvåjda, máhttá dát dagáduvvat moatte láhkáj.
Oahppe aktu barggi, guovtes ja guovtes jali juohkusijn.
Oahppe válljiji gåktu sij sihti gárvedit ja åvddånbuktet ståffav.
Sij adni gåvåjt majt sij jali åhpadiddje le válldám.
Oahppe tjuorggi prosessav ja tevstajt gåvåjda tjálli.
Dáv máhtti sij åvddånbuktet njálmálattjat klássa åvdån.
Jus oahppe sihti dahkat digitála subttsasav, máhtti gåvå skánniduvvat ja vuorkkiduvvat åvddånbuktemprográmmaj.
Ienep barggobuojkulvisá oahppijda:
Oahppe máhtti tjállet jur ájnegis bágojt ja gárgadisájt gåvåjda jali guhkep tevstajt.
Man ålov guhtik barggá ja man ruvva soajttá årrot moattelágásj.
Muhtem oahppe máhtti dættov biedjat ietjas bargov njálmálattjat åvddånbuktet.
Dánna le sierraláhkáj ájnas gullat jus oahppen le nágin ietjas lahkusin gejna sij máhtti ságastit tiemá birra, jali gejt sij máhtti ságájdahttet.
Dát åhpadimgárvvidus máhttá tjanáduvvat hospiterimåhpadussaj.
Hospiterimåhpadus le dat gávdda gånnå oahppijn gænna li guhkásåhpadime sámegielfágan, hospiteriji skåvlån gåsstå oadtju guhkásåhpadimev.
Dábálsj le divna jali juohkusa oahppijs gudi tjuovvu guhkásåhpadimev, båhti avta bále hospiterimåhpadussaj.
Hospiterimåhpadusá nalluj oassálassti oahppe barggoprosessan ja gåvviji.
Loahppabarggo máhttá dagáduvvat maŋŋela gå oahppe ja åhpadiddje vas æjvvali nehtan.
Giehpedittjat guládallamav åhpadiddje ja oahppe gasskan le ávkken dokumentajt juohket åhpadusvuodon.
Árvustallam bargadahttijn
Oahppe oadtju avtatrájes árvustallamav tjáledahttijn, ja árvustallamij le åhpadusmihttomiere vuodon.
Ájnas le åhpadiddje låggŋi åvddån mij le vuogas tevstan, ja nanni dav.
Dahkkir vuogas merka máhtti liehket jus oahppe tjuovvu tiemáv jali tæksta buoragit gåvvåj jali gåvåjda hiehpá.
Máhttá liehket oahppe le tjiehppe tjálátjjit guhka gárgadisájt, le váttuk mujttet merkajt dagu tjuogga ja gatjálvismærkka ja tjállá stuorbokstávajn daj merkaj maŋŋela.
Åhpadiddje diedet majt oahppe máhttá dahkat vaj buoret tevstav.
Åhpadiddje alot oahppijt tjálátjit gå konkrehtalasj diedojt vaddá majt sij máhtti ja majna sij vierttiji åvddålijguovlluj barggat ja makkir vuogijn.
Oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustalli
Duodden árvustallamij bargadahttijn åhpadiddjes máhtti oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustallat
SARA, JOHN ISAK 2008 (1989): Gámasuidnen.
2. deaddileapmi.
Kárášjohka: Davvi Girji.
1. geardde almmuhuvvon: Kárášjohka: Davvi media, 1989.
BERGSLAND, KNUT 1987: Gåebrehki soptsesh.
(Røros-samiske tekster).
Oslo: Universitetsforlaget.
2. utgave.
BULL, ELLA HOLM 2001: Dejpeladtje muvhth vätnoeh jih vuekieh.
Jokkmokk: Samernas utbildningscentrum.
FJÄLLGREN, LAILA - ANDERSSON, ELSA 1983: Mujtesh.
Sameskolstyrelsen.
Filmma: Suejnie-tjuahpesne
Julevsámegiellaj:
Gøran Andersen: Láttakjáhke ja biernnajáhke, Báhko 2005
Muhtem gåvå suojnnima birra: http://www.ajtte.com/wp-content/uploads/2010/10/Ekosockarskoh%C3%B6-text-o-bild.pdf
Filmma:
Med gress i støvlene.
Teknisk produsent: Videomaker i samarbeid med representanter for barnehagestyret i Nord-Trøndelag 1987.
Video utgitt av Forbruker- og administrasjonsdepartementet.
Skriftlig kompetanse
Dásse: 8.-10. jahkedáse
Tiebmá: moallánagá boatsojæládusán
Ájgge: guhtta tijma skåvlån ja akta biejvve gárden
Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu sån máhttá hiebadit åhpadusáv nav vaj oahppe jåksi 10. jahkedáse máhtudakmihtojt.
Dán åhpadimgárvvidusán vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, ma li lávke máhtudakmihtojt jåksåt.
Åhpadimgárvvidusán le muhtem barggamvuoge, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja sijájt bargadahttijn árvustallá.
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu oahppe máhtti barggat åhpatjit moallánagájt ma li boatsojæládusán.
Sæmmi láhkáj le máhttelis hiebadit dáv gárvvidusáv ietjá tiemájda gå barggá árbbediedoj, duola dagu guollim ja ednambarggo.
Ietjá guoskavasj máhtudakmihto 10. jahkedáse maŋŋela
Máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Gå tiebmá le boatsojæládus, de oahppe galggi máhttet
Máhttet låhkåt: Oahppe låhki fáhkatevstajt boahttsuj ja boatsojæládusá birra girjijn ja internehtan, ja låhki ietjasa tevstajt.
Máhttet njálmálattjat åvddåbuktet: Oahppe gulli ja adni moallánagájt ja nammadusájt skåvlån ja gárden.
Ságasti ulmutjij æládusán.
Åvddånbukti juohkusa bargov skåvlån sige guhtik guojmmásisá ja æjgádijda.
Máhttet rieknit: Gå oahppe li gárden , galggi merusti sulli galla boahttsu åvtå bále gárddáj luojteduvvi, galli viedtji trøaj ja galla miese li danna åvtå bále.
Jus la almulasj boatsojlåhkåm, hiehpá tjuovvot dav ja oahppat gåktu ja manen dát tjadáduvvá.
Máhttet digitála vædtsagijt adnet: Oahppe tjálli dáhtámásjijnajn ja vuorkkiji digitála gåvåjt ja/jali filmajt bargon.
Oajvveulmme dájna bargujn le oahppe oahppi ådå moallánagájt ma boatsojæládussaj gulluji, vaj sij stuoredi ietjasa báhkoboanndudagáv.
Gå oahppe galggi oahppat ådå moallánagájt, vierttiji gulldalit, gæhttjat, dádjadit, javllat ja adnet moallánagáv moaddalágásj dilijn, sige njálmálattjat ja tjálálattjat.
Dánna hiehpá adnet DHO-sjiemáv gå åhpadiddje galggá guoradallat majt oahppe boatsojæládusás diehti, makkir moallánagájt dåbddi ja majt sihti diehtet.
Gå oahppe barggi moallánagáj tiemán, máhtti adnet nannimtjállagav
Hiebalgis moallánagá máhtti liehket moallánagá dáj birra
Åhpadiddje tjielggi
Åhpadiddje viertti åvdutjis gávnnat diedojt bájke birra majt oahppe galggá guossidit.
Åhpadiddje viertti bagádit gånnå diedojt gávnni, duola dagu girjjenamájt ja næhttaadressajt, ja gejt le mávsulasj guládallat, duola dagu muhtemijt boatsojæládusán.
Oahppam galggá dáhpáduvvat sige skåvlån ja gárden.
Oahppe barggi juohkusijn.
Divna juohkusa máhtti barggat sæmmi bargujn, jali válljiji vaj oadtju juollodum guhtik tiemáv.
Juogosbarggo vaddá oahppijda sosiála hárjjidusav, ja oadtju máhttelisvuodav moallánagájt adnet majt oahppi gå guládalli nubbe nuppijn.
Juohkusa gávnni diedojt ietjasa tiemá birra lagámus sijdan.
Manádi gárden, tjuovvu bargov, tjálli, tjuorggi ja gåvviji.
Gatjádalli ælloniehkijs ja ietjá resurssaulmutjijs.
Sij vierttiji gárvedam majt galggi gatjádit.
Dánna máhtti adnet tjuokkajt DHO-sjiemás.
Oahppe hárjjáni moallánagájt adnet gå ságasti ulmutjij æládusán.
Oahppe låhki tiemá birra girjijn ja internehtan.
Skåvlån tjállá juohkka juogos diedoj milta majt sij li gárden tjoahkkim, jali divna dagáduvvi tiebmáavijssan sæjnnáj.
Juohkusa bukti åvddån ietjasa bargov.
Jugos A - miessemærkkom
Gåktu tjadáduvvá jali dagáduvvá mærkkom?
Gárden galggi oahppe tjoahkkit diedojt gåktu miessemærkkom dáhpáduvvá, dat rájes gå boahttsuv viedtji gárddáj gitta luojtti dav gárdes vas.
Sij máhtti gatjádit, gåvvit ja tjuorggat.
Skåvlån galggi oahppe tjállet, tjuorggat ja vuosedit gåvå viehkken, gåktu mærkkom dáhpáduvvá dat rájes gå boahttsu viehtjaduvvá gárddáj desik boahttsu luojteduvvi gárdes vas.
Sáme moallánagájt diedulattjat adni.
Juogos Á - boatsojmerka
Gárden galggi oahppe tjoahkkit boatsojmerkajt ma gulluji sijda ælloniehkijda ja sijá fámiljajda.
Sij galggi tjuorggat sijáj merkajt ja tjállet makkir mærkká gullu gesi.
Oahppe gatjádi ruovddegiejaj namájt, duola dagu sliebttje, sliebttjeoanádis, biehkke, tsiehkes, skivnnje, tjuollda jnv.
Sij gåvviji merkajt.
Skåvlån galggi oahppe tjállet, tjuorggat ja vuosedit gåvå viehkken boatsojmerkajt ma gulluji bájke ælloniehkijda ja sijáj fámiljajda.
Tjielggiji juohkka merkav bágoj ja adni sáme nammadusájt diedulattjat.
Juogos B - Guolggabájnno oajvven ja gårodin
Gárden galggi oahppe gatjádit, tjuorggat ja gåvvit guolggabájnojt boahttsu oajven ja gårodin.
Guolggabájnno gårådin máhttá liehket giebak, tjuorggat, bejuk/vielguk, sliegŋá jnv.
Buojkulvisá boahttsu oajve guolggabájno;
Tjáhppisnjunnje, gabbaoajvve, gárjek, tjuosek jnv.en
Skåvlån galggi oahppe tjállet, tjuorggat, ja vuosedit gåvå viehkken guolggabájno boahttsu oajven ja gårådin.
Sij galggi sáme nammadusájt diedulattjat adnet gå tjielggiji.
Juogos D - Årega ja niŋŋelisboahttsu áldarij milta
Gárden galggi oahppe gatjádit, tjuorggat ja gåvvit åregijt ja niŋŋelisboahttsujt duon dán álldarin.
Galggi adnet sáme nammadusájt gatjálvisájn.
Buojkulvisá hiebalgis bágo, miesse, tjermak, vuonjal, årek, vuobes, sarves, álldo, rådno, gåddudis, gásjek, nammaláhppe jnv.
Skåvlån galggi oahppe tjállet, tjuorggat ja vuosedit gåvå viehkken nammadusájt årek ja niŋŋelisboahttsuj álldara milta.
Sij galggi diedulattjat sáme nammadusájt adnet.
Juogos E - Tjoarve, majt vuosedi
Gárden galggi oahppe gatjádit, tjuorggat ja gåvvit tjårvijt ja boahttsujt tjårvij.
Sij galggi sámegielnammadusájt gatjálvisájn adnet.
Buojkulvisá hiebalgis bágo le nulppo, nalak jnv.
Skåvlån galggi oahppe tjállet, tjielggit, tjuorggat ja vuosedit gåvå viehkken duojt dájt nammadusájt tjårvijn ja boahttsujn moattelágásj tjårvij.
Sij galggi sáme nammadusájt diedulattjat adnet.
Loahppabarggo
Oahppe máhtti
Åhpadiddje bagát oahppijt nav vaj sij válljiji dahkamusájt majna rijbadi, ja navti ådå máhtudagájt åvddånahtti.
Dánna le sadje moattelágásj gássjelisvuodajda dahkamusájda, sige man ållo ja man ruvva mahttá hiebaduvvat.
Galla moallánagá ja man gássjela li, hiebaduvvá juohkka aktaj.
Muhtema sihti barggat ienemusát njálmálsj gielajn, madin iehtjáda máhtti åvddånbuktet sige njálmálattjat ja tjálálattjat.
Muhtema oahppijs dárbahi sierra hásstálusájt ja máhtti oadtjot vásstádusáv ságájdahttet ienep resurssaulmutjijt ja subtsastit majt li gávnnam, ájnegis oahppáj, juohkusijda ja klássaj.
Dát åhpadimgárvvidus ja tiebmá hiehpá buoragijt guhkásåhpadime hospiterimgávddaj.
Hospiterim le dat gávdda gå oahppe gænna li guhkásåhpadibme sámegielfágan, hospiteriji skåvlån gåstå guhkásåhpadibme boahtá.
Dábálasj le divna oahppe gudi tjuovvu guhkásåhpadimev båhti sæmmi bále hospiterimij.
Hospiterimbåttå oassálassti oahppe dåjmajn gárden, ságasti ulmutjij æládusán ja gåvviji.
Loappabarggo máhttá dagáduvvat maŋŋela gå åhpadiddje ja oahppe vas æjvvali nehtan.
" Vuosádallam árvustallamsjiebmá
" Tjálálasj prosjæktabargo iesjárvustallam
Njálmálasj gáldo
Tjálálasj gáldo
SOLBAKK, AAGE 1997: Sámi historjá 2.
Kárášjohka: Davvi Girji OS.
EIRA, NILS ISAK 1984: Boazobargi giella.
Guovdageaidnu: Sámi instituhtta.
EIRA, NILS ISAK 1994: Bohccuid luhtte.
Guovdageaidnu: DAT
NIELSEN, KONRAD - NESHEIM, ASBJØRN 1979: Lappisk (Samisk) ordbok I-III.
NIELSEN, KONRAD - NESHEIM, ASBJØRN 1979: Lappisk (samisk) ordbok IV Systematisk del.
KÅVEN, BRITA - JERNSLETTEN, JOHAN - NORDAL, INGRID - EIRA, JOHN HENRIK - SOLBAKK, AAGE 1995: Sámi - dáru sátnegirji.
Samisk-norsk ordbok.
Kárášjohka: Davvi Girji o.s.
DAVVI GIRJI OS.
2008 (2000): Stor Norsk-samisk ordbok.
Dáru - sámi sátnegirji.
Opplag.
[Kárásjohka:] Davvi Girji os.
DANELL, ÖJE - GAARE, ELDAR - NIEMINEN, MAURI - WARENBERG, KRISTINA 1997: Boazoguohtoneatnamiid šattut.
Oslo: Landbruksforlaget
I denne boka finner du både sørsamiske, nordsamiske og lulesamiske reinbenevninger: UTSI, GUN MARGRETH 1994: Bovtsen guelmieh.
[Hattfjelldal:] Sijti Jarnge.
BERGSLAND, KNUT - MAGGA, LAJLA MATTSSON 2007 (1993): Åarjelsaemien-daaroen baakoegærja.
Sydsamisk-norsk ordbok.
[Indre Billefjord:] Iđut.
2. opplag.
MAGGA, LAJLA MATTSSON 2009: Norsk-sydsamisk ordbok.
Daaroen-åarjelsaemien baakoegærja.
YNGVE RYD: Ren och varg, Samer berättar , Natur&Kultur 2007
ANTA PIRAK: Jåhtte sáme viessom, Blaasvær forlag1993 ja jiednagirjje 2010
Næhttabiele
Internehtan gávnnap diedojt duon dán bielen.
Dánna aj gávna boatsojmerkajt:http://www.reindrift.no/index.gan?id=300&subid=0 www.bamma.no
Dásse: Jo1- oahppogárvedime åhpadusprográmma ja Jo2 - viddnofágalasj åhpadusprográmma
Tiebmá: sjáŋŋara
Ájgge: nieljet tijmas guhtta tijmmaj
Åhpadiddje åhtså muhtem buojkulvisájt gåktu sån máhttá hiebadit åhpadusáv nav vaj oahppe jåksi Jo1 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja Jo2 - viddnofágalasj åhpadusprográmma máhtudakmihtojt.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, ma li lávke máhtudakmihtojt jåvsåtjit.
Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja sijáv bargadahttijn árvustallá.
Oahppe galggi aj ietjasa ja guhtik guojmesa bargov árvustallat.
Mujte dát åhpadimgárvvidus ij ållåsit gåbtjå vuostasj máhtudakmihtov.
Sjáŋŋar mij dánna le dættodum le kåserija.
Máhtudakmihto Jo1 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja Jo2 - viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela.
*Dát máhtudakmihtto ij guoska oahppijt viddnofágalasj åhpadusprográmman.
Åhpadusmihttomiere le lávkke máhtudakmihtojt jåvsåtjit.
Máhttet låhkåt: Oahppe adni ávkálasj låhkåmstrátegijajt.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe oassálassti dágástallamijn, gulldali iehtjádij vuojnojt ja bukti åvddån iehtjasij vuojnojt.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe bukti åvddån ájádusájt ja vuojnojt majt tjállema tjadá li gávnnam
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe lájttalisát adni duov dáv elektronalasj gáldov.
Åhpadiddje le åvdåtjis válljim kåserijav mij hiehpá aktisasj barggon klássan.
Oahppe oadtju dáv kåserijav juogedum elektronalattjat jali páhppára nanna.
Oahppe låhki dav sjávot aktu allasisá jali tjavgga aktan klássan.
Åhpadiddje máhttá låhkåt kåserijav tjavgga, jali oahppe máhtti jiednabáddimav gulldalit.
Åhpadiddje tjielggi, ja oahppe ságasti mij dåbddomerkaj kåserijav.
Dættoda sierraláhkáj delbastimev.
Dåhkki tjállet dåbddomerkajt lisstaj táblon.
Oahppe máhtti aj ietja dåbddomerkajt tjállet.
Åhpadiddje jali oahppe válljiji tiemáv kåserijaj majt oahppe galggi tjállet.
Oahppe sjávot låhki, duola degu Koseriija- ja dan fuolkehámit: Sátneduddjon ja sátnestoahkan, (I boka Sátneduojit s. 9-13)
Åvddål gå oahppe låhkkåji, tjállá åhpadiddje táblluj muhtem bágojt/moallánagájt, tevstas majt oahppe galggi låhkåt.
Gå oahppe li kåserijav låhkåm ja ájádallam majt li låhkåm, de dájt gatjálvisájt vásstedi:
Oahppe ságasti aktan kåserija birra, vásstádusájt vuodon adni.
Ságasti delbastime birra.
Oahppe ånigis tjoahkkájgessusav kåserijas tjálli, ja ságasti aktan majt li tjuolldám.
Oahppe ietja kåserijav tjálli.
Muhtem oahppe máhtti aktisasj tiemáv válljit ja aktisasj kåserijav juohkusbarggon tjállet.
Divna vuorkkiji kåserijajt aktisasj elektråvnålasj vuorkkáj gå li gærggam.
Oahppe máhtti guhtik guojmesa kåserijajt låhkåt, jali máhtti tjavgga låhkåt guhtik guojmmásij.
Åhpadiddje låhkå kåserijajt ja oahppijda oahppamåvdedim diedádusájt vaddá.
Gut tjállá/ságas?
ráddje
Oahppe gudi e ietja buvte kåserijav låhkåt, máhtti farra låhkåmav gulldalit.
Tjoahkkájgessusa sadjáj le máhttelis tjállet tjåvdabágojt.
Kåserija majt oahppe tjálli, máhtti liehket iesjgudiláhkáj sige guhkudáhka ja masjvalisvuohta.
Muhtema máhtti ietjasa kåserijajt tjavgga låhkåt iehtjádijda gudi jur gulldali.
Muhtema máhtti låhkåt måtij oahppeguojmij kåserijajs ja dajt arvusmahttemin ietjasa tjállemin adnet.
Gå oahppe juohkusijn barggi, máhtti sij huomáhahttet ja arvusmahttet nubbe nuppev.
Muhtemijda le álkkebu álgget gå li iehtjádij aktan, ja tækstadahkam aktan máhttá viehkedit sijáv ávvuadallat tjállet.
Oajvvádusá ma badjáni, máhtti liehket sige miellagiddis ja suohttasa.
Gå moattes moaddalágásj fámoj ja vaddásij oassálassti, máhttá dat aktisasj barggo buorre sjaddat.
Oahppe máhtti ålov nubbe nuppes oahppat.
Dát åhpadimgárvvidus hiehpá buoragit guhkásåhpadibmen, dan diehti gå le máhttelis tjadádit dåjmajt vargga sæmmi láhkáj gå dábálasj åhpadimen.
Underveisvurdering
Dán åhpadimgárvvidusán máhttá åhpadiddje adnet sjáŋŋarlistav vuodon árvustallamin, ja dasi vuosedit gå oahppijt diededit.
Sæmmi le åhpadusmihttimierijn majt oahppe galggi dåbddåt.
Duodden åhpadiddje árvustallamij bargadahttijn máhtti oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustallat.
Oahppe máhtti tjállemprosessan bargadahttijn njálmálattjat árvustalladuvvat ja gå gærggi kåserijajn tjálálasj diededimev.
Le ájnas diededit dan láhkáj mij viehket oahppijt fágalattjat åvddånit.
Sij vierttiji positijvalattjat diededuvvat majt sij bukti.
Dættoda sierraláhkáj sjáŋŋarspesifihkka dåbddåmerkajt.
Oahppe hæhttuji diededuvvat majna galggi barggat, ja gåktu dav galggi barggat.
Dála le muhtem oajvvádusá tjuolmajda
Nagát gus oahppe låhkkev giddit?
Le giella njálmálasj?
Hávskkudahttá gus kåserija?
Adná gus oahppe dielbev?
Loaggá gus sån låhkkev jali gulldalidjev tjuolo tjuottjodusáj?
Mij la sivva dasi jus vásstádus avtan jali ienebun dájda gatjálvisájda sjaddá le?
Majt dát tækstaj vájkkot?
Mij la sivva dasi jus vásstádus avtan jali ienebun dájda gatjálvisájda sjaddá ij la?
Majt oahppe máhtti divvot vaj kåserija bárrán?
Vuollelin tjuovvu sjiebmá majt åhpadiddje máhhtá adnet.
Hiehpá aj gå oahppe galggi ietjasa ja guhtik guojmesa árvustallat.
Ietjá sjiemá ma hiehpi:
" Árvustallmsjiebmá 1 Prosjæktabarggo - tjálálasj barggo
Girje
LUKKARI, RAUNI MAGGA 2009: Lex Sápmi.
Oslo: Cappelen forlag
SOLBAKK, JOHN TRYGVE 2006: Sátneduojit.
Kárášjohka: NRK Sámi Radio/ ČálliidLágádus
GUTTORM, TRYGVE 2009: Áššis áššái.
Áššeprosa teakstačoakkáldat.
JERNSLETTEN, PER 1998: Hála ja čále ná.
Njálmmálaš ja čálalaš giellageavaheapmi Kárášjohka: Davvi Girji OS
GASKI, HARALD 2006: Iešguđet ge čálushámit - esseija, koseriija, petit paper ja artihkal.
Artikkel i tidsskriftet: Sámis - Sámi čálakultuvrralaš áigečála nr 3/2006.
" http://www.samifaga.org/web/index.php?sladja=40&giella1=sam
KURT TORE ANDERSEN: Sjáŋŋar låhkåmgirjje,
HARALD GASKI; Sáme tjálle, Tjálliij Lágádus 2007
Viehkkegirjje:
JANSSON, BENTHE KOLBERG ET AL.
2007: Tema VG1 Norsk språk og litteratur.
Lærebok og tekstsamling.
Oslo: Samlaget.
Árbbedábálasj diehto
Bagádallam le dagáduvvam divna oahppijda gænna le åhpadus sámegiella vuostasjgiellan, akta gånnå Vuonan sij årru.
Dat vaddá konkrehtalasj bagádallamijt ja buojkulvisájt gåktu åhpadiddje máhttá oahppoplánajn barggat sámegielajn vuostasjgiellan - sáme 1.
Åhpadiddje hiebat åhpadusáv bájkálasj dilijda.
Bagádallam ij ållåsit gåbtjå máhtudakmihtojt, valla válldá vuodon muhtem máhtudakmihtojt ja vuoset muhtem åhpadimgárvvidusájt majt åhpadiddje máhttá ietjá máhtudakmihtojda hiebadit.
Bagádallamin le buojkulvisá gåktu åhpadiddje máhttá oajvveoasij barggat Tjálálasj guládallam ja Árbbedábálasj diedo
Oahppoplánan sámegiella vuostasjgiellan le máhtudakmihto vuodoskåvlå 2., 4., 7., ja 10. jahkedásij maŋŋela, joarkkaåhpadusá Jo1 ja Jo2 ja Jo3 - oahppogárvedime åhpadusprográmma maŋŋela ja Jo1 ja Jo2 viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela.
Bagádallam tjuovvu dajt sæmmi dásijt gå oahppoplánan.
Danen ælla åhpadimgárvvidusá juohkka jahkedássáj, valla juohkka åhpadimgárvvidus máhttá hiebaduvvat dan sierra jahkedássáj gå tiemá skåvlå bájkálasj oahppoplána milta galggi åhpaduvvat.
Ájggeaddno mij la nammadum buojkulvisájn le jur oajvvádus.
Åhpadiddje merustallá dáv ulmij ja dárboj milta.
Man mælggadav åhpadiddje mierret juohkka åhpadimgárvvidusán, duola degu gåktu ietjá fága åvtåstuhtti.
Buojkulvisá åhpadimgárvvidusán vuosedi duola degu gåktu máhtudakmihto máhtti åhpadusmihttomierijn vuojnnuj boahtet.
Bagádallamin le dæddo biejadum hiebadum åhpadussaj, variasjåvnnå barggammvuogij, åvtåstuhttet vuodotjehpudagájt ja árvustallam bargadahttijn.
Árvustallam ja bagádallam galggaba mielastuhttet, måvtåstuhttet oahppijt fágaj bargatjit ja gåktu barggat.
Árvustallama tjadá bargadahttijn oadtju oahppe, åhpadiddje ja æjgáda/åvdåstiddje diedojt oahppe bargo, oahppama, båhtusij ja åvddånime birra.
Åtsådallama vuosedi oahppe buoremusát oahppi gå
Lågå ienebu dán birra dánna veiledningen til lokalt arbeid med læreplaner.
Viddnodakfágalasj åhpadusprográmmajn le tijmmalåhko sámegielfágan binnebu gå Jo1 ja Jo2 oahppogárvvidime åhpadusprográmman.
Dáv viertti åhpadiddje berustit gå åhpadimgárvidusáv dahká.
Oajvveoasen Tjálálasj guládallam la låhkåm ja tjállem tjalmmusin.
Låhkåm ja tjállem libá buohtalakkoj prosessa åhpadusán.
Oahppe galggi låhkåt ja gulldalit iehtjádij tevstajt.
Sij galggi åtsådallat, árvustallat ja dádjadit, ja galggi máhttet iehtjádij tjálálattjat guládallat.
Oajvveoasse Árbbediedo le giellaåvddånime birra.
Danna le árbbedábálasj moallánakaddno ja åvddånbuktemvuoge.
Oahppe oahppi oassálasstema tjadá dålutja, dálásj ájge ja boahtteájge birra..
Sáme subtsastallamdábe, sáme juojggama, lávllaga ja sálma, báhkotsoame ja dijda1 Sáme subtsastallamdábe, sáme juojggama, lávllaga ja sálma, báhkotsoame ja bierggim2.
"Diidat/dijda - folketro (tradisjoner, skikker, leveregler) om hvordan håndtere ulike situasjoner og fenomener i dagliglivet" (Kilde: Læreplan i samisk som førstespråk - Samisk 1.) 2.
"Birgejupmi/bierggim/bïerkenidh - det å klare seg, berge seg med, mestre" (Kilde: Læreplan i samisk som førstespråk - Samisk 1.)
Dásse: Jo2 - viddnofágalasj åhpadusprográmma ja lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj viddnofágalasj åhpadusprográmma
Tiebmá: låhkåmstrátegija - låhkåt åhpatjit
Ájgge: guhtta åhpadimtijma
Åhpadimgárvvidus vuoset buojkulvisáv gåktu barggat máhtudakmihtoj jåvsåtjit.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt.
Åhpadimgárvvidus vuoset ájggeguovddelis barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja árvustallá sijájt bargadahttijn.
Åhpadimgárvvidus vuoset gåktu oahppe máhtti oadtjot buorre låhkåmstrátegijajt gå barggi gålmåjn tevstajn.
Máhtudakmihto Jo2 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádus dábálasj oahppomáhtudahkaj -viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela
Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggi máhttet
Ietjá hiebalgis máhtudakmihto
Oahppoplánan Sámegiella vuostasj giellan le sierra máhtudakmihto låhkåmstrátegijajda 7. jahkedáse maŋŋela: "Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet adnet duov dáv låhkåmstrategiijav gå låhkå duov dáv tevstav duon dán láhkáj" Oahppoplánan sámegiella vuostasj giellan LK06-S'an le vuodotjehpudahka máhttet låhkåt dættodam "Duon dán sjáŋŋara tækstalåhkåmijn moatten gássjelisvuodadásen åvddånahteduvvá tækstadádjadus ja ávkálasj låhkåmstrategija" Dan diehti åhpadimgárvvidussa le vuododam dan nali oahppe dåbddi ja duov dáv låhkåmstrátegijav li adnám.
Ulmme dájna åhpadimgárvvidusájn le oahppe galggi gæhttjaladdat duojt dájt låhkåmstrátegijajt, gávnatjit makkár låhkåmstrátegija hiehpi sidjij duon dán dilen.
Ulmme oahppijda le låhkåt vaj buoremusát oahppi.
Oahppe galggi máhttet
Åhpadiddje ságas oahppij åhpadusmihttomierij birra, ma li lávke jåvsåtjit máhtudakmihtojt.
Máhttet låhkåt: tevstajt låhkåt
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: ságastallat ja dágástallat tevstaj birra ja ságastallat låhkåmstrátegijaj birra
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: iesjárvustallamav tjállet
Máhttet digitála ræjdojt adnet: tevstajt internehtas viedtjat
Oahppe subtsasti låhkåmstrátegijaj birra majt sij dåbddi, ja ságasti strátegijaj birra majt sij ienemusát adni.
Tjielggiji låhkåmstrátegijajt.
Dassta man birra oahppe subtsasti ja tsuojggiji dagá gåvåv táblluj.
Dát máhttá åhpadiddjáj gåvådit majt oahppe bukti, ja oahppe guojedi dåjs nuppijs.
Jus bihkus oahppe e nav moadda låhkåmstrátegijajt dåbdå, viertti åhpadiddje merustit jus vierttiji ienebujn oahpástuvvat, gæhttjaladdat dajt ja adnet dajt aktijvalattjat árvustalátjit gåktu da doajmmi juohkkahattjaj duon dán låhkåmin.
Dassta maŋŋela oahppe dágástalli makkir låhkåmstrátegija sijá mielas li ávkálattja gå galggi låhkåt gålmmå tevsta majt åhpadiddje sidjij vuoset.
Henriksen, Henrik A.: Væhas skuvlai birra Finmarkost.
Nuorttanaste 30.11.1902
Lund, Gustav F.: Vela væhaš skuvlai birra Finmarkost.
Vogt, Nils Collet: Okta giella Finnmárkkus!
Sámás: Issát Sámmol Heatta
Åhpadimgárvvidusáv dåhkki tjuovvot juska klássa ietjá tevstajt vállji.
Vuodon dágástallamij vierttiji oahppe dåbddåt manen galggi tevstajt låhkåt.
Buojkulvisá
Ságastallam ja diedojt åhtsåt
Gatjálvisåvddåmerka
Guovten tevstan le ortográfija ietjá gå guolmádin.
Makkir vuorddemusájt dát låhkåmij vaddá?
Gåktu oahppe dáv åtsådalli?
Gåvåv oadtjotOahppe låhki namájt ja bajelttjálajt ja gåvåjt gæhttji.
Subtsasti majt sij ájádalli tevsta/tevstaj tiebmá le.
LåhkålitOahppe låhkåli tevstav/tevstajt ja gássjelis bágojt gávnni.
Åhpadiddje ságas oahppij daj gássjelis bágoj birra ja oahppe tjielggiji bágojt.
Sij máhtti báhkolistav tjállet báhkotjielggidimij.
Dárkkelis låhkåmOahppe tevstav/tevstajt låhki gávnatjit makkir guotto båhti vuojnnuj tevstajn.
Låhkåma maŋŋelaÅhpådiddje ságas oahppij majt gávnnin lågådahttijn tevstajt.
Sij subtsasti makkir strátegijajtsij adnin ja árvustallat dajt.
Sij tjielggiji mij dåjmaj, ja mij ittjij dåjma duon dán dilen.
Ihkap muhtemij mielaj milta le vilá gássjel dádjadit man birra tevsta li, jali makkit guotto båhti vuojnnuj.
De oahppeguojme máhtti tsuojggit ja bagádit gåktu galggi låhkåt vaj vásstádusájt gávnni.
Oahppe árvustalli bagádallamijt ja gæhttjaladdi avtav jali ienebuv dajs.
Sij diededi gåktu dát manáj.
Guovtes ja guovtes jali juohkusijn oahppe tjoahkkájgessusav tevstajs dahki, ja tevstav tjálli oajvvevuojno birra tevstan.
Oahppe máhtti oadtjot barggon tjielggit guládallamvuogijt ja guládallamstrátegijajt sáme sebrudagájn åvdebut ja dálla.
Vuodon adnbi tevstajt.
Åvddånbukti dáv njálmálattjat oahppeguojmijda, jali tjálálattjat åhpadiddjáj.
Lågå Henriksena ja Lunde (gehtja Åvddål låhkåma jali Resursa vuolen) tevstajt tjavgga aktan muhtemijs oahppijs.
Ganuga gå la dárbbo tjielggit bágojt ja jus tjállemvuohke dahká tevstav gássjel låhkåt.
Divna sjávot låhki Nils Collet Vogta tevstav.
Sijájn gænna le dárbbo máhtti astos barggat , ja sijájn gudi jåhtelit barggat, såbada makkir bargojn galggi joarkket gå gærggi barggat, nav vaj sij gudi vilá låhki e hiemssiduvá.
Åhpadiddje ságas ájnegisoahppijn hásstálusáj birra gå tevstajt låhki, ja viehket sijájt gæhttjaladdat hiebalgis strátegijajt.
Muhtema árvvaladdi sierra dåbddåmerkajt tevstajn ja gielalasj vájkkodimnævojt unnep juohkusijn.
Muhtema árvvaladdi mij jáhkedahtte ulmme le læhkám tevstajt tjállet.
Åhpadimgárvvidus buoragit guhkásåhpadibmen hiehpá.
Oahppe ietjasa árvustalli bargo álgadimen.
Majna sij ietjasij mielas buoragit bukti?
Mij la gássjelis?
Sij tjåvdabágojt jali låkkav dán birra tjálli.
Dát vaddá åhpadiddjáj ávkálasj diedojt nav vaj máhttá barggoprosessan duorjodit oahppijt buoremusát gåk máhttelis le.
Åhpadiddje mujttádahttá oahppijt åhpadusmihttomierijt.
Sij galggi gæhttjaladdat ienep låhkåmstrátegijajt ja árvustallat ietjasa ávkev låhkåmis.
Sij galggi tjielggit mij la ávkken ja mij ij la duon dán låhkåmstrátegijan ja ávkálsj låhkåmstrátegijajt válljit.
Barggogávda gietjen gæhttji oahppe majt sij li dán bargo álgon tjállám, ja árvustalli gåktu dille dálla le.
Le gus sij ådå strátegijajt gæhttjalam?
Le gus sij gávnnam strátegijav mij sidjij buoragit hiehpi?
Bukti sij juoga dálla majt sij etjin åvddåla buvte?
Majt li barggam vaj smidáp sjaddat?
Gåktu le dát doajmmam?
Máhtudakmihtojt árvustallat
Dála tjuovvu buojkulvis gåktu åhpadiddje oahppij máhtudagájt árvustallá.
Åhpadiddje oahpásmahttá oahppijt daj máhtudagáj maj galggi kåksåt ja tjielggit mihttomierrejåksåma dåbddomerkajt.
Dá dåbddåmerka sjaddi vuodon gå åhpadiddje galggá oahppijn ságastit suv máhtudagáj birra.
Sjiemán mij tjuovvu, le máhtudahka tjielggidum gålmån dásen.
Sjiebmá máhttá aneduvvat vuodon gå oahppe máhtudagá duodastahteduvvi, duola degu jahkebielárvustallamin .
Dáse hiehpi gå åhpadiddje galggá vuosedit oahppijda makkir dásijn sij li jali majna galggi åvddålij guovlluj barggat, ja gå åhpadiddje sihtá vuosedit åvddånahttemav.
Tjielggit ja árvustallat ietjas låhkåmstrátegijajt
Vuollegis máhtudahka
Ållu buorre jali buorre máhtudahka
Huj buorre máhtudahka
Dån subtsasta muhtem låhkåmstrátegijaj birra majt la adnám, ja gåktu da duv mielas li dunji doajmmam
Dujna le moattelágásj låhkåmstrátegija ja máhtá dajt tjielggit
Dån diedulattjat vállji duov dáv låhkåmstrátegijav duon dán låhkåmbargguj ja máhtá tjielggit manen
Sij galggi tjielggit mij la ávkken ja mij ij la duon dán låhkåmstrátegijan ja ávkálsj låhkåmstrátegijajt válljit.
Tevsta: http://skuvla.info.
ELFRID BOINE - SIRI BROCH JOHANSEN - SVEIN LUND - SIV RASMUSSEN (DOAIM.)
2010: Sámi skuvlahistorjá 4.
3 tevsta:
HENRIKSEN, HENRIK A.: Væhas skuvlai birra Finmarkost.
LUND, GUSTAV F.: Vela væhaš skuvlai birra Finmarkost.
VOGT, NILS COLLET: Okta giella Finnmárkkus!
Oarjjelsámegiellaj
JÅMA, ALBERT: Skuvlen jih båatsoeburrien gaskesne.
http://skuvla.info/skolehist/albert-s.htm
THOMASSON, JONAR: Åarjelh-saemien lohkehtæjja viehkine bøøti.
http://skuvla.info/skolehist/jonar-s.htm
KAPPFJELL, SOFIE - WESTERFJELL ,EBBA: Internate buerebe voenen skuvleste.
http://skuvla.info/skolehist/ebbasofie-s.htm
ANDERSEN, THORBJØRN: Rektovre luhkie tjijhtje jaepieh åarjelh-saemien skuvlesne.
http://skuvla.info/skolehist/thorbj-s.htm
Julevsámegiellaj
ANTA PIRAK: Jåhtte sáme viessom, Blaasvær forlag 1993, gávnnu aj jiednagirjjen CD, ja aj åvdep tjállemvuogijn
LIV INGER SOMBY: Gielas Gilli, Mielas Milli 6, mediagirjje.
Davvi Girji 2006
KAIA KALSTAD,Dan ájge ulmusj, http://skuvla.info/skolehist/kaia-s.htm, Artihkal girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2.
Davvi Girji 2007.
KARL M. PAULSEN, Åhpadibme julevsámegiellaj dárojduhttemájgen http://skuvla.info/skolehist/kalle-s.htm Artihkal girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2 .
Dásse: Jo3 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádusá dábálasj oahppomáhtudahkaj - viddnofágalasj åhpadusprográmma
Tiebmá: jårggålit tevstajt dárogielas sámegiellaj
Ájgge: gaktsa åhpadustijma
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu oahppe máhtti barggat vaj jåksi máhtudakmihtojt.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihtojn, ma li lávke jåvsåtjit máhtudakmihtojt.
Åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu oahppe máhtti åmastit ja hárjjidit máhtudagáv jårggålit ja hiebadit iehtjádijs tjáledum tevstajt dárogielas sámegiellaj.
Máhtudakmihto Jo3 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádusá dábálasj oahppomáhtudahkaj - viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela
Máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke jåvsåtjit máhtudakmihtojt.
Máhttet låhkåt: Oahppe adni moattelágásj låhkåmstrátegijajt gå fáhkatevstajt ja tjáppagirjálasjtevstajt låhki vaj buorre dádjadusáv sisano birra oadtju.
Låhki báhkolistajt páhppárin ja nehtan.
Oahppe låhki tevstajt majt li jårggålam, sige ietjasij ja nuppij.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe ságasti tevstaj birra majt sij li jårggålam, ja árvvaladdi duov dáv tjoavddusav.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe jårggåli dárogieltevstajt sámegiellaj ja sámegiel jårggålimev tjálli.
Åhpadiddje oahpásmahttá tiemáv ja giehttu gåktu tevstajt jårggålit ja hiebadit.
Oahppe ságasti dán birra ja subtsasti ietjasij åtsådallamijt ja vuojnojt
Galba skåvlån máhtti liehket jårggåluvvam dárogielas sámegiellaj.
Jus nav de oahppe guoradalli galbajt ja ságasti makkir bágo li aneduvvam.
Guorrasi gus oahppe jårggålibmáj?
Le gus sijájn ietjá oajvvádusá?
Oahppe tjielggiji ietjasij oajvvádusájt.
Jus ælla galba jårggåluvvam sámegiellaj, máhtti oahppe dágástallat manen nav le.
Oahppe buohtastahtti dárogieltevstajt ja sámegieltevstajt ja sagasti giela birra duola degu avijsabajelttjálajn, almodusájn, reklámajn, gåhttjomijn, láhkatevstajn ja plakáhtajn.
Åhpadiddje åhtså ånigis, álkkes dárogieltevstav.
Tiebmá máhttá liehket åvtåtjis oahppijda oahpes.
Oahppe låhki tevstav snivva, ja barggi muhtem minuhta ietja jårggålit dav sámegiellaj.
Maŋŋela oahppe dav aktan jårggåli.
Tjállit divna táblluj.
Oahppe máhtti tjállet sæmmi ietjasij girjijda.
Dibde oahppijt bargadahttijn dágástallat iesjgudilágásj oajvvádusájt ja tjoavddusijt.
Oahppe ságasti manen jårggålibme dárogielas sámegiellaj máhttá liehket hásstálus.
Åhpadiddje ságas oahppij man ájnas la dåbddåt sisanov tevstan majt galggi jårggålit.
Sij vierttiji aj diehtet makkir ájggomus tevstajn le.
Ulmme le jårggålimen galggá sæmmi sisadno gå álggotevstan.
Åhpadiddje ja/jali oahppe åhtsi muhtem dárogiel tevstajt ma hiehpi jårggålit.
Oahppe máhtti válljit oasev tevstajs ma máhtti liehket sige fáhkatevsta ja tjáppagirjálasj tevsta.
Oahppe dahki báhkolistav majt adni jårggålahttijn.
Dát dahká álkkebu mujttet bágojt, ja oahppe vissásit adni sæmmi bágov juohkka bále gå jårggåli vattedum bágov.
Oahppe jårggåli kåserijav dárogielas sámegiellaj.
Ane duola degu magasijnav Bårjås.
Divna bágo li julevsámegiellaj ja dárogiellaj.
Maŋŋela máhtti divna buohtastahttet ietjasij jårggålimev girjjetevstajn.
Oahppe ságasti aktan ærádisáj birra, árvustalli dajt ja tjielggiji ietjasij vuojnojt.
Åhpadiddje åhtså muhtem dárogiel divtajt ma li sámegiellaj jårggåluvvam ja hiebaduvvam.
Oahppe låhki divtajt ja buohtastahtti dárogiel ja sámegiel sisanov.
Sij ságasti aktan bágoj ja hiebadimij birra ma li válljidum.
Das maŋŋela jårggåli oahppe ietja dárogiel divtav sámegiellaj.
Oahppe låhki ietjasij divtajt guhtik guojmmásij ja ságasti hiebadimij birra ma li dagádum.
Oahppe máhtti ietja tjállet divtav dárogiellaj ja sámegiellaj jårggålit ja hiebadit dav.
Guovtes ja guovtes máhtti jårggålit guhtik guojmesa divtajt ja ságastit aktan guovtes ja guovtes båhtusa birra maŋŋela.
Bargo låhpadimen máhtti oahppe guoradallat makkir hásstálusá le læhkám, ja majt sij li oahppam.
Tevsta ma galggi jårggåluvvat, máhtti liehket moattelágásj gássjelisvuodaj vaj divna oahppe oadtju barggat tevstaj majna le vejulasjvuohta rijbadit, ja sæmmi bále juojddá man vuossti rahtjat.
Oahppe máhtti juohkusijn barggat báhkosuorgudimij.
De oahppe máhtti viehkedit nubbe nuppev ja oahppat guhtik guojmesta.
Muhtem oahppe máhtti oadtjot sierra hásstálusájt.
Sierralágásj åvddånbuktemvuoge ja báhkotsoame máhtti liehket gássjel jårggålit, duola degu báhkotsoabme "Buorep jådon gå årron" Njuolgga jårggåluvvam "Bedre vandrende enn stilleværende".
Dárogiellaj javladuvvá "Borte bra men hjemme best".
Ájnas le oahppe tijmajn bessi nav ålov gåk máhttelis njálmálattjat hárjjidallat .
Divna ma li buojkudum gárvvidusán, máhtti njálmálattjat dagáduvvat.
Tjálálasj bargov máhtti oahppe sijdan barggat, ja åvddånbuktet bargov njálmálattjat åhpadiddjáj.
Jus ienep gå akta oahppe oassálasstá guhkásåhpadimen, máhtti sij gulldalit nubbe nuppev ja dágástallat nubbe nuppijn duodden åhpadiddjijn.
Báhkosuorgudime ja moallánagá le guovdásj dán bargon.
Åhpadiddje árvustallá oahppijt njálmálattjat jali tjálálattjat gå åhpadusmihttomierij barggi.
Åhpadiddje váksjut ja ságas oahppij gå låhki tevstav oahpástuvátjit sisanojn åvddåla gå álggi jårggålit.
Adni gus sij ávkálasj låhkåmstrátegijajt?
Dádjadi sij gus man birra tæksta le?
Åhpadiddje bagádallá.
Åhpadiddje vaddá diedojt oahppijda tjårggitjit sij dádjadi dahkamusá ulmev ja gåktu sij vierttiji barggat.
Åhpadiddje hæhttu gæhttjalit gávnadit jus oahppe dárkkelit ájádalli bágos báhkuj ja jårggåli dajt njuolgga nav, jali jus máhtti ållesvuodav ájádallat ja hiebadit jårggålimev vaj sisadno buoragit boahtá åvddån.
Åhpadiddje árvustallá jus oahppe bukti báhkosuorgudimijt buoragit ja jus bukti bágojt sámegiellaj dahkat.
Oahppe oadtju diedojt majt sij bukti, majt sij vierttiji ienebu hárjjidallat ja gåktu dát máhttá/viertti dagáduvvat.
Giella dán jårggålum tevstan máhttá aj árvustalladuvvat.
Dåhkki gæhttjat tjállemvuogev, gåktu gárgadisájt ásaduvvam li, gárgadisáj guhkudáhka ja gåktu giella jåhto.
Árvustallamsjiebmá mij máhttá aneduvvat tjálálasj barggo
Mujte åhpadiddje aj galggá árvustallat man mudduj oahppe li máhtudakmihtojt jåksåm.
Oahppe hæhttuji diedolattja makkir máhtudakmihtojn sij barggi.
Makkir mudduj bukti oahppe jårggålit ja hiebadit iehtjádij tevstajt dárogielas sámegiellaj?
Mij merkaj iesjgudilágásj doajmmamdásev?
LUKKARI, RAUNI MAGGA 2009: LEX Sápmi.
Oslo: Cappelen forlag.
Ávvir
BÅRJÅS, magasijnna Árranis Divtasvuonan, muhtem artihkkala sige dárogiellaj ja sámegiellaj.
NORD-SALTEN AVIS, juohkka nummarin ja aj nehtan http://www.nord-salten.no/, artihkal sige sámegiellaj ja dárogiellaj.
HARALD GRUNDSTRØM; Báhkogirjje pdf fijllan nehtan, http://www.sametinget.se/14885
Artihkkala julevsámegiellaj , jårggålam dárogielas.http://skuvla.info/skolehist/pite-s.htm ja http://skuvla.info/skolehist/pite-s.htm#sundsfjord
ANDERS KINTEL: Syntaks og ordavledninger lulesamisk, Samisk Utdanningsråd 1991
Tiebmá: sáme subtsastallamvuohke ja ietjá álggoálmmuk subtsastallamvuoge
Ájgge: gávtset tijmas lågev tijmmaj
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu oahppe máhtti barggat jåvsåtjit máhtudakmihtojt ma li nammadum vuollelin.
Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja árvustallá sijájt bargadahttijn.
Le aj buojkulvisá gåktu oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustalli.
Åhpadimgárvvidus vuoset gåktu oahppe máhtti buohtastahttet guovte álggoálmmugij
Máhtudakmihto Jo2 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádusá dábálasj oahppomáhtudahkaj - viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela
Máhttet låhkåt: Oahppe låhki duov dáv dålusj subtsasav, giehtov, dijdav ja ietjá tevstajt ma tiebmáj gulluji.
Sij låhki guokta subtsasa majt galggi buohtastahttet.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe subttsasav njálmálattjat åvddånbukti.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe tjálli subtssasav, tjálli sierra dåbddåmerkajt gå buohtastahtti subtssasijt duot dát kultuvras.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe tjálli subttsasav dáhtámasjijnan ja divvu ietjasa tevstajt maŋŋela gå åhpadiddje ja/jali oahppeguojmme le tjálálattjet ja/jali njálmálattjat diededam.
Sij máhtti sjiemáv dahkat gånnå buohtastahtti subttsasijt iesjgeŋga kultuvras.
Åhpadiddje oahpásmahttá tiemáv subtsastit árbbedábálasj sáme dålusj subtssasav, jali dibdá oahppijt jiednabáttev gulldalit dakkir subtssasasijn.
Oahppe ságasti aktan majt sij diehti sierra dåbddåmerkaj birra sáme subtastallamvuogen.
Åhpadidddje tjielggi sáme árbbedáben ij álu le álkke sieradit nammadusájt ja snivva tjielggit mij la dålusj subtsas ja mij la subtsas/giehtto.
Maŋŋela subtsas åhpadiddje álggoálmmugij girjálasjvuoda birra histåvrålasj perspektijvan.
Oahppe gæhttji avtav jali moadda filma.
Máhttelis la DVDajt luojggat Sámedikke oahpponævvoguovdátjin Guovdagæjnon.
Oahppe ságasti filmaj sisanoj birra.
Filmmabuojkulvisá:
Oahppe ságasti aktan makkir dåbddomerka li dålusj subtssasijn, ja tjálli aktisasj listav dåbddåmerkaj.
Dåbddåmerka vuodon, tjálli oahppe ietja subtssasijt.
Hárjjidalli subtsastit subtssasijt, ja oahppeguojmmáj, juohkusij jali ålles klássaj subtsasti.
Oahppe gulldali guhtik guojmesa subtssasijt ja diededi makkir dåbddomerkajt ielvvin ja majt sáme subtsastallamvuoges dåbddin.
Oahppe låhki avtav sáme ja avtav inuihta dålusj subtssasav ja buohtastahtti dajt.
Dålusj subtsas oajvvádusá
Oahppe dahki sjiemáv majt sij adni gå buohtastahtti sáme dålusj subtssasijt ietjá álggoálmmukij subttsasij.
Sjiemán la gålmmå gárggása.
Gåro gárggásij tjálli mij la sierralágásj sáme subtssasijn.
Oalges gárggásij tjálli sij mij la sierralágásj árbbedáben majna sij buohtastahtti.
Gasskogárggásij tjálli oahppe mij la sæmmilágásj dajn guovte kultuvrajn.
Máhttá bájnojn mierkkit gåro ja oalges gárggásin dajt tjuokkajt ma li sierralágátja dajn guovte kultuvran.
Sæmmiláhkáj máhtti oahppe buohtastahttet sáme dålusj subttsasav subttsasijn ietjá árbbedábes.
Subtssasijt majt oahppe låhki, máhtti guhkebu ja oanebu, ja iesjgeñgalágásj gásjelisvuodaj.
Muhtema li oahppijda oahpes ja iehtjáda vas ådå.
Gå oahppe ietja galggi subtsastit, buohtastahttet ja tjállet subttsasijt le álkkebu vuodon válldet oahpes subttsasijt gå amás subttsasijt..
Muhtem oahppe subtsasti binnáv sáme subtsastallamvuoge birra, medin iehtjáda snivva tjielggiji ájnnasamos dåbddåmerkajt.
Muhtem oahppe diktiji subtssasijt ma sisanojn ja ásadimijn li vargga sæmmi gå álggoversjåvnnå subttsasin majt sij åvtåtjis dåbddi, jali ahtjak li låhkåm.
Iehtjáda vas luovviji ietjasa ájnegissubttsasijs, sjáŋŋara sisbielen tjálli ja sæmmi boahta aj sáme árbbedábij milta.
Oahppe ietja válljiji gallásij ja gesi sihti subtssasav subtsastit.
Muhtema jálot subtsasti jur åhpadiddjáj jali oahppeguojmmáj.
Iehtjáda soapptsu gå le ienep gulldalidje.
Muhtem oahppe låhki ienep subttsasijt ja subtssasijt moattet álggoálmmugijs ja buohtastahtti dajt ietjá subttsasij.
Duodden njálmálattjat subtsastit máhtti muhtema drámátiserit subtssasav.
Dát åhpadimgárvvidus hiehpá buoragit guhkásåhpadibmen danen gå oahppe galggi subtsastit, ságastit ja buohtastahttet subttsasijt.
Åhpadiddje sjaddá gulldalidje ja ságastallam- ja/jali dágástallamguojmme.
Åhpadiddje oadtju buorre vejulasjvuodav åhpadit ja dibddet oahppev hárjjidallat árbbedábálasj bágojt ja moallánagájt.
Åhpadiddje oahppijt bargadahttijn njálmálattjat ja/jali tjálálattjat árvustallá.
Mávsulasj le diededit oahppijda dan láhkáj sij diehti majna galggi barggat vaj ietjasa máhtudagájt åvdedi.
Sij aj dárbahi bagádallamijt gåktu sij máhtti dav dahkat.
Gå oahppe subttsasijt tjálli, de vuostasj tjállusij oadtju diededimijt.
Sij oadtju diehtet mij la buorre, ja bagádallamijt gåktu joarkket bargov subttsasijn.
Vuoduj válldit listav dåbddåmerkaj.
Majt la oahppe maŋen válldám ja mij vájllu?
Åhpadiddje máhttá adnet Árvustallamsjiebmá: Prosjæktabarggo- njálmálasj åvddånbuktem ja Árvustallamsjiebmá: Guhkestjálos árvustallamin.
Dá aj dåhkkiji gå oahppe galggi ietjasa jali guhtik guojmesa árvustallat.
Iesjárvustallam jali guhtik guojmesa árvustallam Dála le buojkulvis majt oahppe máhtti adnet gå galggi ietjasa árvustallat, ja/jali gå galggi diededimijt nubbe nubbáj vaddet.
Sij árvustalli majt sij bukti ja majt máhtti/vierttiji dahkat jåvsåtjit alep máhtudagájt.
sáme subtsastallamdábe birra subtsastit
tjielggit guovdásj moallánagájt ma sáme subtsastallamdáhpáj gulluji
FRIIS, JENS ANDREAS 1999: Áfruvvá.
I: Else Søndergaard (red) et al.
: Mearragátti muitalusat.
Indre Billefjord: Iđut.
Eventyret "Áfruvvá" er første gang publisert i: Friis, J.A.
1871: Eventyr og Folkesagn.
Christiania: Cammermeyer
Oslo: Universitetsforlaget, 2. utgave.
BIRKELAND, KIRSTI 2002: Staaloeh vienhtieh aske lea dålle.
[Oslo:] J.W.
Cappelens Forlag as
BULL, ELLA HOLM - BERGSLAND, KNUT 1993: Lohkede saemien.
Kárášjohka: Davvi Girji o.s., 2. utgave.
(bok og kassetter)
QVIGSTAD, JUST KNUD 1996: Aarporten jih Åarjel-smaaregen soptsesh.
[Kautokeino:] Samisk utdanningsråd.
Dájt dåhkki luojkkat Sámedikke oahpponævoguovdátjin, Kautokeino.
Lohkanboddu 1 ja 2, Sara Margrethe Oskal muitala muitalusaid (VHS163 og 164)
Gánda ja Golleloddi (DVD 97)
Njieljie åålmeg-heamturh.
Saemiedigkie 2002 (liten bok og cd)
Heamturh eatnamistie, gaedtijste.
Heamturt eatnam subttsasa duoppet dáppet.
Máidnasat duoppil dáppil DVD.
Oslo: Norsk filminstitutt
"Máret áhkku muitala".
Produsent: NRK Sámi Radio 1991 28 min.
(Sametingets læremiddelsentral DVD 130)
"Máret áhkku muitala muitalusa".
Produsent: NRK Sámi Radio 1991.
Qvigstad, Just: Subttsasa Nordlándas.
Forlaget Báhko 2008, 46 s.
Storjord, Thorbjørn: Lulesamiske eventyr, Bodø lærerhøgskole 1991, 42 s.
Julevsámebåddå; http://sverigesradio.se/sida/gruppsida.aspx?programid=3967&grupp=13550
TOVE SOLUM; Verden er så stor så stor, Solun forlag 2003
KLAUS SLAVENSKY; Sangens kraft, Det danske senter for menneskerettigheter 1994
Gut subttsasin oassálasstá:
Gånnå li sij?
Goassa dáhpáduvvá?
Mij dáhpáduvvá?
Manen dáhpáduvvá?
Gåktu subtsas hæjttá?
Sisadno
Jiednadibme
Luovvit ietjas manusis
Sáhkat gæhttjijda
Ålles åvddånbuktem
Bagádallama:
Barggo:
Oahppe namma:
Moalgedime:
Maŋen:
Tiebmá:
Namma: Biejvve:
Temá álgon máhtti oahppe DHO-sjiemáv adnet.
Dási sij tjálli ietjasa åvddåmáhtojt suorge birra mierkkidum D ajn.
D le majt oahppe diehti.
Gárggásin H tjálli oahppe man birra sij ienebu hálijdi diehtet.
Gárggásin O tjálli oahppe gávda gietjen majt sij li oahppam.
Ságájdalle:
Ságájdahttemobjækta:
Mierredum biejvve ja ájgge:
Æjvvalimsadje:
Gatjálvis:
(Ane gatjádallambágojt - gut, mij, gånnå, gåktu, nav vaj besa bágojs le ja ij la vásstádussajn.)
Vásstádus:
Jus åhpadiddje vuorkki guoros dokumentav mállan, máhttá adnet dav gå maŋŋela muodulágásj hárjjidallamijt dahká.
Guoros málav dahkat majt maŋŋela dåhkki dievddet aneduvvá vuorkkimvejulasjvuohta Lagre som -> filtype: Regneark-mal.
Rabá ådå guoros barggogirjev riekknimárkkaprográmmanDievde dárbulasj diedojt sellajda.
Dájn ruvvtojn ij viertti liehket rabddalinja danen gå sella hæhttuji buoragit vuojnnut låhkåt.
Oahppe máhtti moattelágásj prográmmaj dahkat buorre digitála åvddånbuktemijt álkkes nævoj.
Barggo hiehpá divnajn jahkedásijn.
Man ållo ja makkir dásse máhttá dássáj ja ájnegisoahppáj hiebaduvvat.
Åhpadiddje viertti iesj buktet adnet dajt ienemus anedum funksjåvnåjt åvddål gå oahppij barggagoahtá.
Jus oahppe li abmasa barggamvuogijn, vierttiji sij vuostak aktan dahkat ånigis gåvvåsubttsasav.
Åhpadiddje vuoset, tjielggi ja bagát.
Maŋŋela máhtti oahppe ietja gæhttjalit.
Gåvvåsubttsasa máhtti maŋenagi sjaddat guhkaga, masjvala ja fágalasj sisanov adnet.
NB!
Mujte oahppij ságastit rievtesvuoda gåvåjda ja gálldoadno birra.
Tjálálasj guládallamin le ållo majt oahppe galggi oahppat.
Duola degu galggi sij nuppát jahkedáse rájes máhttet giellajienajt ja tjállet unnes ja stuorra bokstávaj.
Maŋenagi galggi oahppat tjállemvuogev, sige duolla tjállet ja mærkkomav.
Galggi máhttet tjálálattjat åvddånbuktet nav vaj iehtjáda dádjadi majt sij tevstan åvddånbukti.
Oahppe vierttiji diedulattja liehket bágo tjáleduvvi ietjáláhkáj majt javladuvvi.
Sámegiela riektatjállemnjuolgadusá le hábbmidam dan láhkáj vaj nav moattes gåk máhttelis le galggi máhttet tjálálattjat sámegiellaj guládallat.
Jus divna lidjin tjállet ietjasij vuogij milta, de li galla gássjel sjaddat ja nav guhkke iehtjádij tevstajt låhkåt.
Juohkka tæksta vierttij lågåduvvat fonologalattjat, mij le hirmmat guhkke låhkåt gå ortográfalatjjat låhkåt.
Dat vas vájkkut låsebu sjaddá sámegielav låhkåt gå duola degu dárogielav, ja dat ij la galla ájádusáj milta.
Vuollelin gávnnu lissta tjuokkaj mij le oahppija ávkálasj tjuovvot, gå tjálli.
Lissta máhttá ávkálasj viehkken oahppijda 2. gitta 10. jahkedásijn.
Åhpadiddje máhttá válljit muhtem tjuokkajt vaj lissta álggotjálláj doajmmá.
Maŋenagi máhtti ienep tjuokka duoddiduvvat.
Dáv åhpadiddje hiebat ájnegisoahppe tjállemmáhtudagáj milta.
Klássan máhtti åhpadiddje ja oahppe mierredum ájgen dárkkelit ájádallat muhtem tjuokkajt listas ja daj barggat desik oahppe dåjmalattjat adni dajt ietjasij tjállemin.
Vuorasap oahppe aj dárbahij gærddomijt ja mujttádusájt.
Oahppe máhtti hárjjidallat dav majt sij e riekta máhte, aktu jali juohkusijn.
Vuostasj bále oahppe listajn barggi , viertti åhpadiddje dárkkeit tjielggit goassa ja gåktu dat galggá aneduvvat.
Maŋŋela gæhttjali oahppe ietja listajn barggat.
Sij adni dav gå tevstajt páhppárij jali pcaj tjálli.
Dan láhkáj oahppe dárkkelit tjuokkajt listan ájádalli gå tjálli duon dán ulme milta, duola degu ietjá fágajn.
Oahppe aj adni dav gå ietjasa tevstajt gehtjadi ja divudi.
De gæhttji listan tjuokkes tjuokkaj desik guoradallam li bargov divnaj tjuokkaj milta.
Nuorap oahppijn le oanep lissta gå vuorasappojn.
Moatteda listav, stuoreda dav ja gatsosta dav sæjnnáj klássalanján nav vaj le álkke oahppida dav vuojnnet.
Juohkkahasj viertti ietjasa listav adnet majt juogu lijmmiduvvi tjállemgirjjáj , bævddáj ja/jali gatsoduvvi táblluj jali galmmaskáhppaj.
Lissta hiebaduvvá sige klássa ja ájnegisoahppe dárboj milta.
Tjuokka listan máhtti målssot sajev nav vaj daj maj oahppe dan gávdan ienemusát barggi li bajemusán.
Nuppen gávdan dættoduvvá juoga ietján.
Åhpadiddje ságas oahppijn dábálasj njuolgadusáj birra ma li listan båhti vuojnnuj.
Maŋŋela lijmmiji oahppe listav tjállemgirjjáj jali bævddáj.
Mujttemlissta viertti aj vuojnnusin klássalanján, vaj álkke le gehtjastit dasi gå dárbbo le.
Ulmme bargojn le oahppe galggi tjállet dádjadahtte tevstajt ma tjállemsåhpamusájt tjuovvu.
Njuolgadusá galggi vædtsagin liehket majt oahppe luondulattjat adni gå tjálli.
Dá máhtudakmihto javlli juoga oahppij tjállemmáhtudagáj birra:
Tjálálasj guládallam
Máhtudakmihto 2.jahkedáse maŋŋela
Máhtedakmihto 4. jahkedáse maŋŋela
Máhtudakmihto Jo1 - oahppogárvedime åhpadusprográmma maŋŋela/ Máhtudakmihto Jo2 - viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela
Máhtudakmihto 4. jahkedáse maŋŋela
Dát artihkal guoradallá muhtem bielijt álggoåhpadusán ma gulluji bokstávvaåhpadussaj ja låhkåm-ja tjállemåvddånahttemij.
Ulmme álggoåhpadusájn le oahppe galggi nav smidás låhkke sjaddat vaj sij máhtti duolla låhkåt moattelágásj tevstajt, sisanov dádjadit ja ávkken adnet dav diedov majt lågådahttijn oadtju.
Oahppe galggi aj oahppat dádjadáhtte tevstajt tjállet ja guládallat tevstaj tjadá .
Duodden galggi sij oahppat dábálasj tjállemnjuolgadusájt.
Buohtalakkoj boktávvaåhpadussaj barggi oahppe ietjá giellaåvddånahttemdåjmaj.
Le ájnas åhpadiddje dárkkelit gåhtso gåktu álggolåhkken låhkåm åvddån.
Oahppijn le dárbbo buorre ja moattelágásj duorjojda ja hárjjidallamijda.
Sij galggi sige njálmálattjat ja tjálálattjat máhttet vuojnnet ja gullat aktisasjvuodav giellajienaj ja tjállemmerkaj gaskan.
Maŋenagi galggi sij aj máhttet moadda giellajiena ja tjállemmerka aktan tjadnat báhkon ja moallánahkkon.
Åhpadiddje viertti dåbddåt jiednavuogádagáv juohkka avta oahppe giellasuorgen ja diehtet gåktu dát giellasuorgge sierat sáme tjállemgielas.
Le ájnas oahppe li diedulattja tjállemgiella le konvensjåvnnå ja tjállemgiella ij álu tjuovo giellasuorgev.
Sierraláhkáj le ájnas åhpadiddje tjielggi sieradusájt giellasuorgij ja tjállemgiela gaskan ja vuoset gåktu dát tjoavdeduvvá tjállemgielan.
Le ájnas oahppe hárjjáni bokstávajt riekta tjállet.
Sjierta máhtti liehket gássjel jårggålit.
Åhpadidddje diedulattjat ja systemalattjat åhpat ja hárjjidalátjit le assto.
Le buorre jus oahppe máhtti vuojnnet gåktu bokstáva galggi tjáleduvvat medin tjálli, juogu bokstávvagoaden jali plakáhtan gånnå bokstávaj alludahka, hábme ja tjállemguovllo tjielgga vuojnnuj boahtá.
Oahppe vierttiji låhkåt juojddáv juohkka biejve.
Álgon le nuoges sij låhki avtav jali guokta bokstáva.
Maŋenagi laseduvvi bokstáva nav vaj sjaddi stávvala, bágo, gárgadisá ja tevsta.
Låhkåm hiebaduvvá ájnegis oahppe máhtudáhkaj.
Oahppe vierttiji juojddá juohkka biejve tjállet.
Jus oahppijn le binná åtsådallama tjállet, tjálli sij vuostak ietjas namáv jali ihkap álggobokstávav familjasebrulattjaj namájn ja maŋŋela ålles namáv.
Dagá vidjurijt gånnå le luondulasj tjállet.
Oahppe tjálli duola degu namájt tjuorggasijda, diededimijt ja mujttolistajt, ja ietjas åtsådallamij birra tjálli.
Oahppe tjálli gåvådallamtjállagijt, bokstávajt, bagojt ja gárgadisájt ja gitta ålles tevstajda.
Oahppe vierttiji vejulasjvuodav oadtjot njálmálattjat juohkka biejve åvddånbuktet.
Sij subtsasti, gatjálvisájt vásstedi, tjielggiji ja åvddånbukti vuojnojt.
Sij oahppeguojmij ja åhpadiddjijn ságasti.
Vaj oahppe galggi åvdånahttet sige gielalattjat ja njálmálattjat åvddånbuktet le ájnas dættov biedjat sij galggi ålles gárgadisájt hábmedit.
Jus oahppe jur vásstedi ájnegisbágoj, máhttá åhpadiddje nuppádis javllat ålles gárggadisájn ja alodit oahppijt sæmmi láhkáj barggat
Dála tjuovvu muhtem momenta ma li ájnnasa oahppij låhkåm-ja tjállemåvddånahttemin.
Juohkka oahppe árvustalladuvvá sierra ja álu nav vaj le máhttelis duoddeviehkev árrat ássat jus oahppe rahtjá.
Juohkka bokstávva sierra árvustalladuvvá.
Dála tjuovvu buojkulvissjiebmá åhpadiddje máhttá adnet árvustallamin gå oahppe barggi vattedum bokstávajn ja jienajn, duola degu a.
Oahppe máhtti adnet sæmmilágásj sjiemáv gå sij ietjasa árvustalli.
Valla sjiemán viertti de binnep tjuokka.
Giella álkkebun dagáduvvá, ja sjiebmá dagáduvvá guovte hábmáj, akta stuorbokstávaj ja nubbe unnesbokstávaj.
Ane tjuorggasijt duodden tækstaj.
Biellje máhttá gåvåstit oahppe galggá gulldalit, tjalmme vuoset oahppe galggá gæhttjat ja blyánnta subtsas oahppe galggá tjállet.
jienadit jienav
dåbddåt jienav gå åhpadiddje jienat moadda jiena maŋŋálakkoj
gullat jus bágon le dat jiedna
gullat jus jiedna le álgon, gassko jali bágo gietjen
låhkåt galli jiedna gullu bágon
åhtsåt bágojt ma jienajn álggi
låhkåt galli bokstávva gávnnu bágon ja gárgadisán
giedajn tjállet bokstávav riekta tjállemguovlluj, sige stuor- ja unnesbokstávajt
tjállet bágov mij bokstávajn álggá
tjállet bágov gånnå bokstávva le gassko jali gietjen
tjállet bokstávav ja bágov bokstávajn dáhtámásjijnajn
dåbddåt bokstávav moattelágásj terdaj, hámij ja stuorrudagáj
Baal, Lisa - Wirkola, Kirsten 2007: Ávkin ja hávskin - Rávvagat mo álglohkanoahpahusain bargat.
[Kárášjohka:] Sámediggi 2007
Eira, Inga Ravna 1994: Lohkanoahppu Hállama Vuođul.
[Guovdageaidnu]: Sámi oahpahusráđđi.
2. preanttus.
Eira, Karen Inga - Gaup, Inger Ellen 2009: Ánin Dánin.
Oahpaheaddji neavagirji.
Kárášjohka: Davvi Girji os.
Wirkola, Kirsten - Baal, Lisa 2003: Hoahkat ja stoahkat.
Rávvagat mo sámegielain bargat 1. luohkás.
[Kárášjohka:] Sámediggi 2003.
Nehtan gávnnuji ållo resursa.
Dánna li jur muhtema maŋen váldedum.
Åhpadiddje máhttá gávnnat ienep resursajt gå manná dájda bielijda, jali gå åhtsåmmotåvråjt adná.
Gávnnu aj digitáliseridim girje nehtan.
Dajt gávnná åhtsåmmotåvrå jali girjjevuorká åhtsåmdievno baktu.
Nasjåvnnålasj girjjevuorkán le muhtem digitáliseridum nævo duola degu girje, avijsa, ájggetjállaga jnv.
Da máhtti nåvku lågåduvvat Vuonan.
Gehtja: " www.nb.no/
Sámedikken le aj sámegiel oahpponævvoportálla gånnå gávna ávkálasj ásjijt.
" www.ovttas.no
Dásse: 1.jahkedásse
Tebmá: stávvala
Ájgge: åvtåt tijmas guovte tijmmaj
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu barggat máhtudakmihtoj 1. ja 2. jahkedásen.
Máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, ma li lávkke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt.
Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja sijájt bargadahttijn árvustallá.
Dási aj gullu gåktu oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustalli.
Dát buojkulvis le stávvalij barggat.
Oahppe galggi gávnnat galla stávvala li duon dán bágon.
Vállji bágojt duot dát báhkoklássas, ij jur substantijvajt.
Sierraláhkáj ájnas la verbaj barggat.
Dát la barggo mij nuoramus oahppij aktelasj viertti dagáduvvat.
Máhtudakmihtto vuojnnuj boahtá åhpadusmihttomierijn, mij le lávkke máhtudakmihto jåksåt.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet le dánna gulldalit bágojt ja javllat dajt.
Máhttet riekknit sámegielfágan le dánna máhttet stávvelijt låhkåt.
Åhpadiddje dahká juo åvddåla páhperbæhkátjijt bágoj majt oahppe galggi biesskedit stávvalijda.
Dán dåjman galggi oahppe dádjadit ja dåbddåt bágojn li moadda stávvala.
Åhpadiddje vuoset vuostak gåktu juohket bágojt stávvalijda gå bágov tjavgga javllá ja avtabuohta spædtju stávvalijt bágon.
Das maŋŋela máhtti oahppe oajvvádusájt buktet bágojda majt sij spædtju stávvelin.
Gehtja val sjaddá duot dát báhkotjærdda degu subtsanstijva, verba ja adjektijva.
Vuostak máhtti oahppe álgget duola degu namáj, das maŋŋela majt sij barggi, jnv.
Sieradussan máhtti oahppe duola degu gahppat galla stávvala li bágojn.
Gå oahppe bukti låhkåt galla stávvala li bágon, hárjjidalli sij gulldalit juohkka avtav stávvalav.
Maŋŋela gæhttjali oahppe gulldalit vuostasj ja maŋemus jienav stávvalin.
Danna sij bieljijt adni, ja sij máhtti "gulldalit njálme sinna" jus le dárbbo.
Åhpadiddje javllá bágov tjavgga ja javlla de vuostasj stávvalav bágon.
Divna gulldali makkir jienajn stávval álggá.
Maŋŋela gulldali divna mij la maŋemus jiedna stávvalin.
Ávkken le álgget bágoj gånnå le stávval mij hæjddá jienajn majt dåhkki vihpadit (kontinuant), duola degu Mán- (no).
Gå oahppe dáv bukti de máhtti barggat nuppijn stávvalijn.
Buorre le tjielggit oahppe galggi jur dárkkelit ájádallat nuppev stávvalav, ja tjielggit mij dát stávval le.
Maŋŋela gulldali sij makkir jiena li stávvala sinna.
Maŋenagi gå oahppe oahpásmuvvi dájna teknihkajn, le aj álkkebu sidjij gulldalit makkir dássemålssusibme le duon dán bágon ja soajttá buohtastahttet minimála párajn.
Minimála pára le duola degu mánno-máno, guolle-guole.
Maŋenagi joarkki oahppe bágoj ietjá dássemålssudimij barggat.
Dát barggo boahtá ávkken duollatjállemij.
Dát barggo sjaddá viehkken tjállemvuohkáj.
Tjále bágojt páhperbæhkátjijda, akta báhko guhtik páhperbæhkátjij.
Galggi bágo guovtijn ja gålmåjn stávvalij.
Bieja páhperbæhkátjijt bievde nali nav vaj bágo e vuojnnu.
Oahppe válldá guokta bæhkátja.
Ávkke le sån galggá gávnnat bielitjijt.
Bielitja li guokta bágo sæmmi stávvellågojn.
Jus ij bielitjijt gávna de biejaduvvi bæhkátja ruoptot bievde nali.
Dat oahppe gut maŋŋutjissaj le gávnnam ienemus bielitjijt le vuojttám.
Moatte oahppáj máhttá hásstálus liehket spædtjot ja låhkåt stávvalijt sæmmi bále.
Danen vierttiji sij álgon dárkkelit ájádallat avtav ássjev ájgen.
Máhttelis le aj rytmajn bajedit avtav ja avtav tjuvdev maŋenagi gå báhko javladuvvá.
Oahppe gudi bukti tjállet, máhtti tjállet bágov stávvalij.
Jus oahppe adni såjodum bágojt, viertti sij aj tjállet/javllat vuodohámev.
Buojkulvis: bas-sat ba-sáv bå-råj-ma
Mihttomierejåksåm/máhttodásse galggá tjanáduvvat máhtudakmihtojda- juogu avta jali juohkusijs máhtudakmihtojs.
Oahppijda galggá dåbdos ja bigos mij dættoduvvá gå suv máhtudagá árvustalladuvvi.
Oahppe oadtju njálmálasj ja/jali tjálálasj árvustallamav bargadahttijn.
Válde vuodon åhpadusmihttomierijt.
Ájnas le vaddet diedojt ma åhpadusáv åvdedi nav vaj oahppe fágalattjat åvddåni.
Oahppe vierttiji diehtet majt bukti, ja majna vierttiji ienebuv barggat ja gåktu sij galggi barggat.
Iesjárvustallam
Duodden árvustallam bargadattijn åhpadiddjes máhtti oahppe árvustallat ietjasa ja nubbe nuppev.
Buojkulvisá iesjárvustallamsjiemá:
Namma:
Biejvve:
Oarjjelsámegiellaj:
BULL, ELLA HOLM 1996: Jielije saemien.
Voestes gærja.
[Kautokeino:] Samisk Utdanningsråd.
BULL, ELLA HOLM 1998: Åarjel-saemien 1.
Karasjok: Davvi Girji OS.
AAGÅRD, ANITA - LARSEN, TONE MARIE 2002: Baalka.
Karasjok: Davvi Girji os.
BRANDSFJELL, HELEN BLIND - FJELLHEIM, MONA - NOODT, TRINE 2010: Gïeline goetsebe 1.
Åarjelsaemien voestes jïh mubpiengïeline.
Lohkemegærja.
Oslo: Solum forlag
Nuorttasámegiellaj:
WIRKOLA, KIRSTEN - BAAL, LISA 2000: Hoahkat ja stoahkat.
[Guovdageaidnu]: Sámediggi
Boađe mu mielde: http://www.davvi.no/eGirji/580/580intro.php
Eira, Karen Inga Gaup, Inger Ellen , Ánin Dánin Muv bokstávvagirjje ja Ánin Dánin Muv barggogirjje, Davvi Girji 2010
Tjoavde 1-4 , web bielle nehtan http://e-skuvla.no/?dokument=2009-12-10.11:20:05.txt
Gaup, Guttorm, Nergård, Sparrok, Gietjav tjáppa 1, Davvi Girji 2009
Dásse: 2.jahkedásse
Tiebmá: berraha
Ájgge: gålmåt tijmas vidá tijmmaj
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu barggat máhtudakmihtoj 1. ja 2. jahkedásijn.
Barggo le berajnammadusáj birra.
Máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Dánna le aj buojkulvisá gåktu oahppe ietjasa ja nubbe nuppev árvustalli.
Máhtudamihto 2. jahkedáse maŋŋela
Ietjá guoskavasj máhtudakmihto 4. jahkdáse maŋŋela
Máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtov.
Máhttet låhkåt le dánna låhkåt berajnammadusájt.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet le dánna máhttet dádjadit ja javllat berajnammadusájt.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet le dánna máhttet tjállet berajnammadusájt.
Máhttet digitála ræjdojt adnet le dánna tjállet berajnammadusájt dáhtámásjijnan ja adnet digitála ræjdojt gå daj barggá
Åhpadiddje álggá guoradallat makkir berajnammadusájt oahppe máhtti, ja jus divna dåbddi ja máhtti adnet riekta berajnammadusájt.
Ájnas le åhpadiddje åvdåtjis ájádallam le makkir berajnammadusá máhtti aneduvvat oahppij hárráj.
Muhttijn viertti tiebmá giehtadaláduvvat dábálasj láhkáj muhtem oahppij hárráj.
Tjadádit guovdálasj moallánagájt degu ieddne, áhttje, oabbá, áhkko, áddjá, siessá, muohtá, goasske, ænoj, tjiehtje ja iehke ja sáhkadit oahppij daj birra.
Ietjam birra subtsastit
Dibde oahppijt njálmálattjat ietjasa birra, ietjasa fámilja ja lagámus berrahij birra subtsastit.
Ájnas le oadtjot divnajt oahppijt oassálastátjit ságastallamin.
Maŋŋela máhtti sij oahppat tjállet berajnammadusájt.
Nannitjit báhkogåvåjt de oahppe máhtti tjuorggat gåvåjt jali lijmmit gåvåjt ma bágojt gåvviji.
Dahkat berajmuorav (Viettjadum sáme 2)
Dála le gåvvå muoras nieljetjiegagin gånnå le sadje tjuorggamij jali gåvvuj oahppes ja suv namma bajemusán.
Vuolep dásen le sadje tjuorggamijda jali gåvåjda æjgádijs/åvdåstiddjes ja sijáj namájda.
Vuolemus dásen le sadje áhkoj ja ádjáj gåvåjda ja namájda.
Ietjá máhttelisvuohta le biesskedit gåvåjt avijsajs ja magasijnajs ja dahkat gåvådallamfámiljav.
GÅVVÅTEVSTA JÅRGGÅLAM:
Mun = jeg, eadni= mor áhčči = far Áhkku = bestemor Áddjá = bestefar
Divna oahppe galggi vuodon barggat sæmmi dahkamusáj, valla sieradibme le makkir válljima oahppe ja åhpadiddje dahki.
Muhtema barggi duola degu moallánagáj lagámus fámiljan, madi iehtjáda barggi måttijn moallánagáj ja berajnammadusáj dábálattjat.
Oahppamdåjma vierttiji hiebaduvvat oahppij tjehpudahkaj.
Buojkulvissan máhtti muhtem oahppe jur adnet nammadusájt njálmálattjat, madi iehtjáda adni dajt njálmálattjat ja tjálálattjat.
" Lågå danna ienebut
Oahppe máhtti njálmálattjat ja/jali tjálálattjat árvustalladuvvat bargadahttijn.
Ájnas le diededit dan láhkáj oahppe diehti majt bukti, majna vierttiji ienebut barggat ja gåktu buoremusát dav barggi.
Duodden árvustallamij bargadahttijn åhpadiddjes máhtti oahppe árvustallat ietjasa ja guhtik guojmesa.
Dála le buojkulvis majt oahppe máhtti adnet gå árvustalli ietjasa, ja gå galggi diededit guhtik guojmmásisá.
Namma:Biejvve:Dásse:
Dievde berajnammadusájt ma hiepi åvddål gå oahppe sjiemáv adnegåhti.
Sámedikke plakáhta: BerajnammadusáOarjjelsámegiellaj:BULL, ELLA HOLM 1980: Åarjelsaemien 2.
Side 40-101, + arbeidsbok.
Spill til Åarjelsaemien 2.BULL, ELLA HOLM 1998: Laavlomh maanide.
Duola degu lávlla: Manne aahkan aahkoveKappfjell, Tom: Laahkoeh, Th.
Nuorttasámegiellaj:HERMANSEN, JAN OLE: Fuolkelávlla"Bearašspeallu." Spill fra Ája språksenter, Kåfjord kommune.
http://www.kafjord.kommune.no/beara-speallu.329557-21590.html
Julevsámegiellaj:a
INGER MARIE OSKAL: Berajgåhppå julevsámegiellaj.
Sámedikke plakáhta: Berajnammadusá
ANDERS NYSTØ, SIGMUND JOHNSEN, Sámásta 2, Berrajlåjko Divtasvuonan (L. Vitsák) Báhko
INGA LAILA HÆTTA: Mån Måj Mij, temagirjje, Iđut 2003
SIV INGUNN KINTEL, ADELE RAHKA NYSTØ, Lávllaga, Báhko 2005
Dásse: 3.-4. jahkedásse
Tiebmá: subtsas
Ájgge: gålmmåt tijmas vidá tijmmaj
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu barggat 3. ja 4. jahkedásijn.
Máhtudakmihto máhtti vuojnnuj boahtet åhpadusmihttomierijn, degu lávkke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt.
Åhpadimgárvvidus vuoset duojt dájt barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja sijájt bargadahttijn árvustallá.
Dánna le buojkulvis gåktu ietjas ja guhtik guojmesa árvustallat.
Dát åhpadusgárvvidus le gåktu subttsasijt tjállet ja ij ållåsit gåbtjå vuostasj máhtudakmihtov.
Máhtudakmihto 4.jahkedáse maŋŋela
Máhtudakmihto båhti vuojnnusij åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Máhttet låhkåt: Oahppe ietjasa subttsasav duolla låhki, avtatrajes, riekta jienadi ja luondulasj intonasjåvnåjn.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe tjálli subttsasav ja dættodi majt åhpadusmihttomiere bukti åvddån.
Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe hárjjáni tjállemprográmmajt adnet gå subttsasijt tjálli.
Moatte oahppijda le ienep mielludahtte digitálalattjat tjállet gå giedaj tjállet.
Álkke le oahppijda divvot ja buoredit tevstav gå pc'ajn tjálli.
Åhpadiddje tjállá subttsasav mij doajmmá modællan/åvddågåvven gåktu subtsas le dagádum, ja låhkå dav oahppijda.
Subtsas mij la tjáledum oahppes máhttá aj aneduvvat jus la dågålasj rávkkamij milta majt åhpadusmihttomiere åvddånbukti.
Oahpásmahtttet bargov gåktu subttsasav tjállet dan láhkáj vaj máhttá måvtåstuhttet oahppijt ávojn tjállet.
Muhtem oahppe måvtåstuvvi gå diehti nágin galggá låhkåt jali gulldalit sijá subttsasav.
Sij de oadtju dåbddåt bargon le ájggomus, ja nav de sjaddá ienebut ávkálasj.
Vállji tiemájt ma árvvedahtte li miellagiddisa, jali dibde sijáv ietjasa tiemáv válljit.
Oahppe máhtti tjåhkkåhit aktan degu gievllen ja njálmálasj subttsasav aktan dahkat.
Guhtik vuorov máhtti sij dahkat guhtik gárgadisáv.
Tjállet subttsasav
Vuostak oahppe aktan ájáduskártav dahki.
Sij oadtju ájádallamájgev ja bukti maŋŋela oajvvádusájt.
Åhpadiddje ájádusájt táblluj tjállá, ja oahppe válljiji man birra sihti tjállet, oajvvádusáj milta.
Oahppe dahki ájáduskártav ietja ja adni dav gå ásadi sisanov ietjasa subttsasijda.
Ájnas elementa máhtti liehket ulmutja, bájke, ájge ja dáhpádusá.
Maŋŋela álggi oahppe subttsasijt giedajn jali pc'ajn tjállet.
Ietjá lahkanime
Ájnas le oadtjot divna oahppijt oassálasstátjit ságastit subttsasa birra nav vaj sij plánav dahki ja åvddånbukti dav åvddål gå tjálláji.
Gå oahppe tjálli ájáduskártav, máhttá åhpadiddje viehkedit sijáv gávnnat bágojt ja hábbmedit gárgadisájt.
Tállajt biedjat / nummererit bágojt ájáduskártan máhttá liehket viehkken gå galggá mujttet gudik årnikin ájádusá galggi subttsasin.
Tjállet gárgadisájt gåvåjda gåvvårájdon máhttá viehkken strukturerit subttsasav.
Oahppe galla máhtti sárggot subttsasav vuostak ja da esski tjállet.
Muhtem oahppijt le dárbbo viehkedit gárgadisájt hábbmedit jali oadtjot gárgadisájt dagádum gå li subttsasijn barggamin.
Muhtem oahppe bukti ja siján le aj miella tjállet guhka subttsasijt ja máhtti barggat dajna sæmmi subttsasijn mælggadav, madin ietjá oahppe álggi ådå ja ietjá bargojda.
Muhtem oahppe gis máhtti moadda subttsasa tjállet.
Jus oahppe le tjállam sierralágásj oanegis subttsasav, máhttá åhpadiddje kopierit dav, biesskedit dav luondulasj oasijda ja lijmmit dajt ådå árkkaj nav vaj sjaddi rabás gasska.
De oahppe máhttá duoddit ienep gárgadisájt vaj oadtju ienep dárkkelap subttsasav.
Dát diehttelis ruvva dagáduvvá jus oahppe tjállá pc'ajn.
Oahppe galggi aktelasj tjállemprosessa tjadá bagádusájt oadtjot, ja åhpadusmihttomiere galggi bagádusán vuodon.
Åhpadiddje alot oahppijt tjálátjit gå vaddá konkrehtalasj oajvvádusájt jali gå dibddá oahppev buktet oajvvádusájt ságastallama baktu.
Ájnas le tsuojggit mij la buorre subttsasin, duola degu subttsasin le namma, álggo ja loahppa, ahte oahppe tjuovvu tiemáv jali le buorre aktijvuohta /ruoppsis lájgge subttsasin.
Oahppe joarkki dajna mij la buorre.
Åhpadiddje diedet aj majt oahppe máhttá dahkat mij subttsasav buoret, duola degu oatjot ienep oasijt oajvveoasen, mujttet låhpadimev jali gæhttjat tjadá subttsasav ja biedjat merkajt ja stuorra álggobokstávajt tjuokkaj maŋŋela.
Oahppe ietjasa ja guhktik guojmesa árvustalli
Duodden árvustallamij bargadahttijn åhpadiddjes máhtti oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustallat.
Dála le buojkulvissjiebmá majt oahppe máhtti adnet gå ietjasa árvustalli.
Dát sjiebmá máhttá aj aneduvvat gå oahppe galggi vaddet diedojt guhtik guojmmásij.Dån biejaduvvá mån saddjáj.
SUSEGG, BRIT ARNA 2003: Verket-leseren-livet.
En ny litteraturdidaktikk.
Oslo: Cappelen akademisk forlag.
KAIA KALSTAD: Giella fábmo, låhkåmgirjje ja barggogirjje, Báhko 2006
Småsagor - julevsáme CD, Sveriges Utbildingsradio AB 2009
Tjoavde 1-4, web bielle, http://e-skuvla.no/?dokument=2009-12-10.11:20:05.txt
KAREN INGA EIRA, INGER ELLEN GAUP, Ánin dánin Muv låhkåmgirjje Davvi Girjji 2009
INGA KARLSEN: Jåvvåviellja, gålmmå girje.
Davvi Girji OS
BÅRJÅS 2007, magasijnna Árranis, Divtasvuonan
HARALD GRUNDSTRØM; Dålusj giehto, Blaasværs forlag 1993
INGA LAILA HÆTTA: Mån Måj Mij, Iđut
Dásse: 3. jali 4. jahkedásse
Tiebmá: oahppat bájkásasj sáme bájkkenamájt
Ájgge: vihtta åhpadustijma
Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu barggat 4. jahkedásijn.
Liege dárkkel åhpadimgárvvidus ij álu gåbtjå ålles máhtudakmihtov.
Máhtudakmihto máhtti boahtet vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt.
Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja árvustallá sijáv bargadahttijn.
Dánna le aj oajvvádusá gåktu ietjas árvustallat ja guhtik guojmesa árvustallat.
Buojkulvis vuoset gåktu oahppe máhtti barggat vaj oahppi sáme bájkkenamájt láhkabirrusin jali Sámen.
Dán bargon máhtti ja viertti åhpadiddje fágajgasskasattjat barggat gå sámegiel ja sebrudakåhpadimev aktan tjadná.
Máhttelis le aj luonndofágav tiebmáj tjadnat.
Åhpadimgárvvidus máhttá hiebaduvvat 3. jahkedássáj jus bájkálasj oahppopládnaj hiehpá.
Åhpadiddje máhttá sige oanedit ja guhkedit dav oajvvádum barggamájgev.
Jus oahppe fágajgasskasattjat dájna tiemájn barggi, le dárbbo ienep ájgge jus jur sámegielajn barggi.
Giella anon
Ietjá guoskavasj máhtudak mihto
Jus åhpadiddje mierret avtastahttet sebrudakfágav åhpadimgárvvidussaj le dá máhtudakmihto ájggeguovdelis
Máhtudakmihto 4. jahkedáse maŋŋela sebrudakfágan - Sáme oahppopládna
Geografija
Ulmme åhpadusájn le oahppe galggá máhttet
Histåvrrå
Máhtudakmihttomiere båhti vuojnnusij åhpadusmihttomierijt, ma li lávke jåvsåtjit máhtudakmihtojt.
Máhttet låhkåt sihtá dánna javllat oahppe galggi låhkåt bájkkenamájt kártajn, tevstajn ja låhkusijn.
Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet sihtá dán åhpadimgárvvidusán javllat oahppe oassálassti ságastallamijn bájkkenamáj ja duobddák- ja tjátjádaknammadusáj birra.
Sij gatjádalli dåjs iehtjádijs diedojt oadtjotjit ja åvddånbukti majt li bájkkenamáj birra gávnnam.
Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet sihtá dánna javllat oahppe tjálli fáktátevstajt gånnå li bájkkenamá.
Máhttet rieknit sihtá javllat oahppe adni kárttakoordinatajt gå sij åhtsi bájkkenamájt kártajn.
Jus dárbbo le de máhtti sij aj oadtjot diehtet ma li UTM-posisjåvnå.
Máhttet digitála ræjdojt adnet sihtá dánna javllat oahppe galggi adnet internehtav gå galggi åhtsåt ájggeguovddelis diedojt digitála kártajs ja adnet diedojt tjállemprográmman.
Åhpadiddje ja oahppe vierttiji åvddålin jali sæmmi bále barggat bájkkenamáj ja aj sáme duobddak- ja tjátjádaknammadusáj.
De oahppe oadtju tjiegŋalap gåvådallamav gåktu sáme bájkkenamá li dagádum.
Guovlojn gånnå gávnnuji ållo bájkkenamá sámegiellaj , le luondulasj oahppe vuostak namáj lahkabirásin barggi.
De vuostak oahpástuvvi namáj bájken gånnå sij årru.
Jus oahppe årru bájken gånnå le gássjel gávnnat sáme bájkkenamájt, máhtti sij barggat duobddágij ja tjátjádagáj nammadusáj, duola degu váre, tjåhkå, vákke, jågå ja vuona.
Bájke máhtti liehket ietjasij årrombájke jali ietjá bájke majt sij buoragit dåbddi.
Máhttá liehket æjgádij jali áhkoj ja ádjáj riegádimsadje jali ietjá bájkke gåsi oahppe dåbddå sån gullu.
Bájkijn gånnå le gássjel gávnnat sáme bájkkenamájt, viertti åhpadiddje liehket gárves oahppijt viehkedit gávnnat bájkkenamájt majt galggi oahppat.
Máhttelis le aj hiebadit bargov gå válljiji bájkkenamájt jali stádanamájt stuoráp sáme bájkijs duola degu Vadsø, Skádne, Bodåddjo, Divtasvuodna, Ájluokta, Árbårdde jali Snåsa.
Tjadádibme
Joarkket bargov
Åhpadiddje ságas oahppij majt sij li gávnadam.
Juohkka oahppe subtsas de binnáv ietjas bájkkenamá birra.
Maŋŋela gatjádi oahppe nubbe nuppes dan birra majt sij li sutsastam.
Duodden le máhttelis lasedit bargov sáme duobddáknammadusáj.
De oahppa galggi aj tjielggit mij le duola degu jávrre, jåhkå, tjáhtjálak, vágge, várre ja miehtse.
Oahppe ja åhpadiddje válljiba barggamvuogijt ma hiehpi juohkkahattjaj, gehtja oajvvádusáv Tjadádime vuolen.
Muhtema jåksi barggat moadda bájkkenamáj, sige lahkusin ja guhkebun, ja duon dán láhkáj.
Muhtem oahppe barggi ienemusát njálmálasj bargoj , madin iehtjáda tjálli divnajt, bájkkenamájs gitta tjielggidusájda ja fáktátevstajda.
Åhpadiddje árvustallá oahppijt bargadahttijn njálmálattjat jali tjálálattjat.
Válldá vuodon åhpadusmihttomierijt .
Ájnas le diededit dan láhkáj vaj le ávkken oahppáj vuodon fágalasj åvddånime hárráj
Buojkulvisá gåktu jåksåt mihttomierijt
Buojkulvisá vuosedi vuostasj gålmmå åhpadusmihttomiere.
Åhpadus-mihttomiere
Oahppe iesj aktu vállji bájkkenamáv.
tjielggit bájkkenamáv
Oahppe dåbddå bájkkenamáv.
Oahppe bájkkenamá oajvvesisanov tjielggi
Oahppe gávnná ietjá bájkkenamájt gånnå sæmmi nammadus aneduvvá.
Oahppe subtsas makkir oase bájkkenamán le.
Oahppe tjielggi massta bájkkenamma boahtá.
Oahppe gávnná ietjá bájkkenamájt ma luondulattjat dán bájkkenammaj gulluji.
Oahppe tjielggi manen sajen le dát namma.
Oahppe tjielggi majt bájkkenamá vuostasj oasse bájke birra subtsas.
Oahppe tjielggi majt nammadus subtsas dán sierra bájke birra ja dábálattjat dákkir sajij birra.
ságastit duobddák- ja tjátjádak nammadusá birra
Oahppe subtsas jus bájkenamma le duobddák jali tjátjádak.
Oahppe subtsas bájkkenamá jali tjátjádagá birra nav vaj oahppe lunna le tjielgga gåvvå makkir tjærdda dat le.
Oahppe tjielggi nammadusáv bájkenamma viehkken.
Oahppe tjielggi gåktu dákkir tjærdda duobddák jali tjátjádak le ja tjielggi makkir dåbbdomerka li dakkir bájkijn.
Oahppe adná bájkkenamáv buojkulvissan.
Oahppe tjielggi nammadusáv dábálasj vuodon, duola degu mij jávrre le.
Oahppe buohtastahttá ietjá sæmmilágásj nammadusáj, duola degu luoppal, sláddo.
Oahppe gåvvi gåktu muhtem sierralágásj bájkke le, dan nammadusá milta gåsi duobddak gullu.
Dála li buojkulvisá gåktu oahppe máhttá ietjas árvustallat.
Dát sæmmi sjiebmá máhttá aneduvvat gå oahppe galggi guhtik guojmesa árvustallat.
De målssu bágov mån bágujn dån.
Dánna gávna kartajt åbbå Vuonas gånnå bájkkenamá aj li sámegiellaj tjáledum: www.statkart.no
Dánna gávna ienemusát dárogiel bájkkenamájt, valla muhtem sámegielnamá le aj tjáledum.
Bielle le jur dárogiellaj: http://www.kartiskolen.no/
Dánna gávnnu bájkkenamá moattet guovlojs åbbå Vuonas.
Bájkenamá sámegiellaj le juogedum fylkaj ja suohkanij milta:
http://no.wikipedia.org/wiki/Kategori:Lister_over_samiske_navn; http://wapedia.mobi/no/Kategori:Lister_over_samiske_navnhttp://www.infonuorra.no/samiske-stedsnavn/179-samiske-stedsnavn.htmlhttp://www.infonuorra.no/samisk-sprak/6-samiske-stedsnavn.html
Dánna dåhkki tjállet bájkkenamájt ja oadtjot muodulágásj namájt ietjá gielajda: http://giellatekno.uit.no/cgi/geo.sme.html
Ietjá namá:
http://skuvla.info/ssh-baiki-n.htm.
Bájkkenamá Gájvuonan:http://www.gaisi.no
Bájkkenamá Porsáŋgan:http://www.mearrasapmi.no/index.php?option=com_sobi2&catid=2&lang=nb
Bájkkenamá sámegiellaj Ullsfjord: http://www.tromso.kommune.no/samiske-stedsnavn-i-ullsfjord.158570.no.html
Bájkkenamá sámegiellaj Røyrvik: http://wapedia.mobi/no/Samiske_geografiske_navn_i_R%C3%B8yrvik
Bájkkenamá sámegiellaj Svahken Sijte:http://primusweb.no/things/kart-som-viser-samiske-stedsna/NF/NF.13366-001/image/121253
JOHANSEN, YNGVE 2007: Rákkonjárga - Sámi báikenamat; samiske stedsnavn i Berlevåg kommune.
Indre Billefjord: Iđut (CD-ROM) MYRNES, MARTIN - OLSEN, ASLAUG - SÁMIGIEL BEROŠTEADDJIK 2010: Samiske stedsnavn i Evenes - Evenáši sámi báikenamak.
[Evenskjer:] Skániid girjieHELANDER, KAISA RAUTIO 2008: Namat dan nammii.
Sámi báikenamaid dáruiduhttin Várjjaga guovllus Norgga uniovdnaáiggi loahpas.
Guovdageaidnu: Sámi allaskuvla, Sámi dutkaninstituhttaISRAELSSON, PER MARTIN - NEJNE, SAGKA 2008: Svensk-sydsamisk Sydsamisk-svensk ordbok och ortnamn.
Daaroen-åarjelsaemien Åarjelsamien-daaroen baakoegärja jih sijjenommh.
Kiruna: Saemiedigkie/ Sametinget.
BERGSLAND, KNUT 1995, 1996, 1998: Bidrag til sydsamenes historie.BERGSLAND, KNUT - MAGGA, LAJLA MATTSSON 2007: Åarjel-saemien-daaroen baakoegærja.
[Indre Billefjord:] Iđut, 2. opplag.MAGGA, LAJLA MATTSSON 2009: Norsk-sydsamisk ordbok.
Daaroen-åarjelsaemien baakoe-gærja.
[Indre Billefjord:] Iđut.SAMMALLAHTI, PEKKA 1993: Sámi-suoma-sámi sátnegirji.
Saamelais-suomalais-saamelainen sanakirja.
Ohcejohka: Girjegiisá oy.KÅVEN, BRITA - JERNSLETTEN, JOHAN - NORDAL, INGRID - EIRA, JOHN HENRIK - SOLBAKK, AAGE 1995: Sámi-dáru sátnegirji.
HANS RAGNAR MATHISEN: Divtasvuona kártta
THORBJØRN STORJORD: Tysfjord Divtasvuodna, sentraltrykkeriet 1998
BÅRJÅS 2001, magasijnna Árranis, Divtasvuonan
ANDERS URHEIM; Buojddedågge buojddedågge, Báhko
TORKEL RASMUSSEN; Gielas Gillii, Mielas Milli 3, Davvi Girji 2006
Mijá dahkamus la åvdedit ja doarjjot sebrudagá bargov varresvuodav åvddånahttet, nievres varresvuodav duostudit ja suoddjit varresvuohtanihto umasslágásj tjerdajda.
Barggap dahkamusáj ráddidusás, valla vuorjját mijá dago åledi njuolgga álmmugij.
Doajmmap ienni nåv gåk guovdátjin máhttudagáj ja aktijbarggo hárráj buojkulvissan dajvajda, lánndadikkijda ja kommuvnajda, lenastivrajda ja miellogisvuohtaorganisasjåvnåjda sijá bargon.
Buorre varresvuohta l ájnnasamos viessomin ienemusájda.
Ulmutjij varresvuohta Svierigin la guhkes ájgen buoreduvvam.
Gasskaviessomguhkkudahka lassán ja ietjá mihto varresvuohtaj aj manná buorre guovlluj.
Tjoahkkájgessusin viessop buorebut, valla sieradusá juohkusij gaskan gejn li nievremus ja buoremus varresvuohta vuojnnet lassán gå unnu.
Midjij la danen stuorra dahkamus åvdåjdit ájnnasamos álmmukvarresvuohtaássjijt ja viehkedit gádodit hieredisájt ma gávnnuji vaj ålles álmmugin galggá buorre ja avtalágásj varresvuohta.
Priváhttaulmutja vuoseduvvi 1177 Vårdguiden rádevaddemij ja vähkkáj jali lagámus sujttoguovdátjij, infeksjåvnnåklinijkkaj jali gábnnjadálkudimduostudahkaj medisijnalasj árvustallamij.
Suoddjit ietjat ja iehtjádijt soahpodimes
info@folkhalsomyndigheten.seVäxel: 010-205 20 00
Folkhälsomyndigheten är en nationell kunskapsmyndighet som arbetar för en bättre folkhälsa.
Det gör myndigheten genom att utveckla och stödja samhällets arbete med att främja hälsa, förebygga ohälsa och skydda mot hälsohot.
Vår vision är en folkhälsa som stärker samhällets utveckling.
Skydda dig och andra från smittspridning på lulesamiska.
Binneda aktavuodaj lågov skihpa ulmutjij.
Suoddji ietjat ja iehtjádijt skihppamis.
Vuollelin bagádip gåktu besa soahpomis.
Gájkaj åvdåsvásstádus la hieredit covid-19 soahpomav.
Gáhtti iehtjádij lahka årrot goappátjagá sinna ja ålggon.
Åro hejman bargos jali skåvlås jus la skibás ja dujna l snuohpa, gåsås jali feber.
De dån i iehtjadijt soabo.
Fámon la aj jus dujna l vehik feber.
Åro hejman nåv guhkev gå la skibás.
Jus nävro ja i bierggi ietjassujtujn hejman de máhtá riŋŋgit 1177 skihpasujttorádevaddemij.
Máhttelis la mannat ruoptus bargguj jali skåvllåj vájku dujna l gåsås váni slijve dagi jus la vássám 7 biejve dat rájes gå skihppáji ja dån la årrum symtomadagi binnemusát guokta jánndura.
Vuorde binnemusát guokta jánndura maŋŋela gå la buorránam åvddål gå maná ruopptot bargguj jali skåvllåj.
Vuorrasappujn la stuoráp vádá tjavgga skihppát.
Danen la ájnas ij guossidit ulmutjit skihpadåben jali vuorrasijårromijn.
Dån gut barga vuorrasij sujton i galga bargguj mannat jus dujna li moadda symtoma skibádagás.
Symtoma covid-19 skibádahkaj li åvdemusát feber ja gåsås.
Vuojŋŋamvájve, snuohpa, njunnjebuodusibme, tjiebetbáktjasa, oajvveluottudahka, måjdås, diehkko- ja ladásluottudahka li aj iemelágásj symtoma.
Ienemusá oadtju giehppis vájvijt ma ietjastis gáhtu ietjassujtujn hejman.
Muhtema tjavgga skihppáji buojkulvissan vuojŋŋamvájvij ja giehpesvuolsjijn.
Gulá gus symtomajs muhtemav de gähttjala i gávnadit ietjá ulmutjij.
Ábnnasa ma virusav oabllodi li sieldes såhpulisá ja álkket dähppu giedajda.
Oabllu gå giedas buorástahtá.
Álu basá danen giedajt sájbujn ja liegga tjátjijn, binnemusát 20 sekunda.
Basá agev giedajt gå häjmmaj boadá jali gå bargguj boadá gå la ålggon årrum.
åvddål gå bårå, biebbmogiehtadimen ja gå la hivsigin mannam.
Giehtasprijtta lisj dávk alternatijvva gå ij la máhttelis giedajt bassat.
Jus sájbbo ja tjáhtje ij gávnnu, de ane giehtasprijtav binnemusát 60 procännta alkoholajn.
Gå gåså ja gasná de oabllu smávva gåjkanisá såhpulis ábnnasij ma máhtti virusav oabllodit.
Gåså ja gassne giehtagávan jali páhpernjunnjesagárdagán de hiereda soahpomav oabllot ietjat birrusij jali ietjat giedajda.
Håjggåda agev páhpernjunnjesigárdagáv páhperlihttáj ja basá giedajt.
Soahpom oabllu sjnjartjáj tjadá tjalmijn, njunjen ja njálmen.
Danen gáhtti tjalmijt, njunjev ja njálmev duohttat.
Om det nya coronaviruset och sjukdomen covid-19
Åda coronavirusa hárráj ja covid-19 skibádahka (PDF, 441 kB)
Detta verk, och texter och bilder i tillhörande pdf:er, är licensierat under en Creative Commons Erkännande-DelaLika 4.0 Internationell Licens.
Kirken.no bruker såkalte cookies til trafikkmåling og optimalisering av innhold.
Hvis du klikker "Jeg forstår, lukk meldingen" aksepterer du at vi bruker cookies på sidene.
Vil du vite mer om cookies, trykk "les mer".
Sáme girkkoráde bivddi skallolåhkkijt vidát rijkkavijddásasj sáme skallolæjrraj Vuonan.
Sáme identitehtta ja risstalasj jáhkko le guovdátjin.Dán jage læjrra le Borgen læjrrasajen Omasvuona suohkanin Tråmsån.
Læjrra le duorastagás 8. biejve sådnåbæjvváj 11. biejve snjuktjamánon 2018.
Skallolåhkke tjoaggulvisájs ålles lándan bivddiduvvi oassálásstet.
Skallolåhkke oassálassti mæssogárvedimen, jáhkkoåhpadusán ja ietjá dåjmajn ålggon ja sinna.
Ájggomus la gålmmå sámegiela, oarjjelsámegiella, julevsámegiella ja nuorttasámegiella galggi aneduvvat ålles læjrraájge dárogiela buohta.
Dæddo biejaduvvá hiebadahtátjit åhpadimev, dåjmajt ja væjttoájgev, vaj gájkka oassálasste dåbddi ietjasa siegen sámegielak jáhkkoaktisasjvuodan ålles læjrraájge.
Sáme skallolæjrra ásaduvvá ja tjadáduvvá aktisasjbarggon Sáme girkkorádijn, tjoaggulvisájn gånnå sáme årru ja gålmå nuorttalamos bisspaguovlojn.
Ulmme le dahkat sáme skallolejrav oassálasstij ålles lándas.
Sáme girkkoráde le måttijt jagijt ásadam sáme nuorajájllegijt kursaj nuorra jådediddjijda gudi li guovdásj guojmmebargge skallolæjrra båttå.
Gejna ságastit:
Tove-Lill Labahå Maggaseniorrádediddje jáhkkoåhpadibme
Epoassta: tm884@kirken.no
Besøksadresse:
Stakkevollveien 41
9010 Tromsø
Samisk kirkeråd
Postboks 799 Sentrum
E-post: post.kirkeradet@kirken.no
Sámi girkoráđđi - Sáme girkoráde - Saemien gærhkoeraerie - Samisk kirkeråd
På Länsstyrelsens webbplats används kakor (cookies) bland annat för anonym statistik.
Du hjälper oss att göra en bättre webbplats om du accepterar kakor.Läs om kakor och hur vi använder dem
Lenastivrra Stockholma lenan (Länsstyrelsen i Stockholms län) ja Sámedigge (Sametinget) li ådåjakmáno 1.b.
2010 rajes oajvveåvdåsvásstediddje aktidittjat ja dåbelijtjuovvot gåktu Svieriga unneplågopolitijkka tjadáduvvá rijkan.
Javllamánon 1999 rijkabiejvve mierredij Svierik (Sverige) galgaj säbrrat Europaráde (Europarådet) rábmakonvensjåvnnåj suoje birra rijkalasj unneplågojda ja europalasj biejadus rijkadajva- jali unneplågogiela birra.
Rijkabiejve (Riksdagen) mierredin aj unneplågopolitijka birra ja vidá rijkalasj unneplågo dåhkkidimev ja sijá gielajt (gájkka várietehta).
Vihtta dåhkkidum rijkalasj unneplågo Svierigin li juvdára, roma, sáme (gudi aj li iemeálmmuga), svieriksuobmelattja ja duorosliegega.
Histåvrålasj unneplågogiela li jiddisch, romagiella, sámegiella, suomagiella ja meängiella.
Aktisattjat unneplågogielajda l gå sij li álmmugahttám Svierigav guhka ájgev ja sij li juohkusa tjielgga aktisasjvuodajn.
Siján li aj ietjasa religiåvnålasj, gielalasj jali kultuvralasj sierratjärdda ja sihti ietjasa identitehtav bisodit.
Unneplågopolitijkka gåbttjå ássjijt suoddjima ja dårja birra rijkalasj unneplågojda ja histåvrålasj unneplågogielajda.
Buoredit rijkalasj unneplågoj suojev l Svieriga bargo oasse suoddjit ulmutja riektájt.
2009 jagen ráddidus oahpásmuhtij ådå unneplågopolitijkalasj strategiddjav biedjamdagoj nannidittjat rijkalasj unneplågoj riektájt ájn vil.
Oassen ráddidusá strategiddjan la aj fámon ådåjakmáno 1.b.
2010 rájes láhka rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra.
Strategiddja sisanet muhtem oajvvadusájt nannidittjat rijkalasj unneplågoj riektájt praktijkalattjat, iehtjádij siegen biedjamdago:
Ladda ner foldern
Vi tar gärna emot dina synpunkter om du hittat något felaktigt på den här sidan.
Din kommentar skickas till sidansvarig redaktör.
Postadress: Box 22067, 104 22 StockholmBesöksadress: Hantverkargatan 29Telefon: 010-223 10 00E-post: stockholm@lansstyrelsen.se
Láhka rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra fábmuj bådij ådåjakmáno1.b.
Målssu lágajt riektá birra sámegielav ja suomagielav ja meängielav tjuottjudusfábmudagájn ja duobbmoståvlåjn adnet.
Rievddadusá li aj dagádum sámediggelágan ja sosiáladievnastuslágan.
Svieriga rijkajgasskasasj välggogisvuoda li vaj muhtem unneplågoriektá galggi ålliduvvat jårbbå rijkan.
Gájkka vihtta rijkalasj unneplågo danen ådå lágas (2009:724) gåbtjåduvvi.
Nåv gåhtjoduvvam vuodosuodje mierkki iehtjádij siegen:
Dasi vil li fámon sierralágásj riektá suoma- sáme- ja meängielagijda färttáhasj tjuottjudusguovlon.
Dá riektá li iehtjádij siegen:
Lenastivran Stockholman la aktan Sámedikkijn viddnon dåbelijtjuovvot lágav rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra mij fábmuj bådij ådåjakmáno 1.b.
Lenastivrra ja Sámedigge galggá jáhkásattjat dahkat tjoahkke árvvalimev gåktu lága tjuovoduvvá ja diededit dáv ráddidussaj.
Lenastivrra galggá aj aktan Sámedikkijn aktijdit bargov unneplågopolitijkalasj ulmijda rijkalattjat.
Mierkki buojkulvissan mij galggap tjadádit diededimdagojt ja doarjjot kommuvnajt ja unneplågojt sijá rahtjamin vuododit rádedimev kommuvnalattjat.
Viddno l vil Lenastivrra ja Sámedigge galggá juogadit stáhtadårjav kommuvnajda ja lánndadikkijda ma säbrri tjuottjodusguovlojda.
Lenastivra máksá jahkasattjat organisasjåvnnådårjav organisasjåvnåjda ma åvdåsti rijkalasj unnepågojt juvdára, roma, svieriksuobmelattja ja duornosliegega.
Ulmme dårjajn la doarjjot ja giehpedit organisasjåvnåj dåjmajt.
Doarjja njuolgaduvvá biejadusás (2005:765) stáhtadårja birra rijkalasj unneplågojda.
Organisasjåvnå ma máhtti oadtjot organisasjåvnnådårjav li rijkaorganisasjåvnå jali organisasjåvnå rijkadåjmajn ma
Ålles budjehtas 97 miljåvnå kråvnå majt ráddidus várraj biedjá unneplågopolitijkkaj 2014, mávseduvvi 70 miljåvnå kråvnå kommuvnajda ja lánndadikkijda stáhtadoarjjan.
Stáhtadoarjja galggá aneduvvat rádedimen unneplågoj ja lassegålojda unneplågolága dahkama gáktuj, ij dakkirijda majt juo åvdebut la välggogis dahkat, buojkulvissan dålkåv bálkkit ja juogadit stuoves siebrredårjav.
Máhttelis adnosuorge li iehtjádij siegen:
Vuodobiedniklåhko kommuvnnaj la 660 000 kronor jahkáj.
Kommuvna binnep
gå 50 000 viesájdiddje oadtju 1 vuodobiedniklågov
gitta 80 000 viesájdiddje oadtju 1,5 vuodobiedniklågov
gitta 100 000 viesájdiddje oadtju 2 vuodobiedniklågo
gitta 400 000 viesájdiddje oadtju 3 vuodobiedniklågo
400 000 viesájdiddje jali ienebu oadtju 4 vuodobiedniklågo
Kommuvnna ma säbrri ienep gå avta tjuottjudusguovlluj oadtju duottev 500 000 kråvnå.
Lánndadigge/bájke oadtju 250 000 kråvnå.
Lahka rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra javllá tjuottjudusguovloj låhko gålmå unneplågogiellaj - suomagiella, sámegiella ja meängiella - laseduvvá gietjat kommuvnas Norrbottena lenan gitta 68 kommuvnajda Svierigin.
Suomagiela tjuottjudusguovllo gåbttjå kommuvnajt Borlänge, Borås, Botkyrka, Degerfors, Enköping, Eskilstuna, Fagersta, Finspång, Jiellevárre (Gällivare), Gävle, Göteborg, Hallstahammar, Haninge, Haparanda, Hofors, Huddinge, Håbo, Hällefors, Kalix, Karlskoga, Giron (Kiruna), Köping, Lindesberg, Luleå, Motala, Norrköping, Norrtälje, Bájel (Pajala), Sandviken, Sigtuna, Skinnskatteberg, Skövde, Solna, Stockholm, Sundbyberg, Sundsvall, Surahammar, Södertälje, Tierp, Trosa, Trollhättan, Ubmeje (Umeå), Uddevalla, Upplands Väsby, Upplands-Bro, Uppsala, Västerås, Älvkarleby, Örebro, Österåker, Östhammar ja Övertorneå.
Sámegiela tjuottjudusguovllo gåbttjå kommuvnajt Árjepluovve (Arjeplog), Árviesjávrrie (Arvidsjaur), Berg, Dorotea, Jiellevárre, Härjedalen, Jåhkåmåhkke (Jokkmokk), Giron, Krokom, Liksjuo (Lycksele), Máláge (Malå), Suorssá (Sorsele), Lusspie (Storuman), Straejmie (Strömsund), Ubmeje, Vualtjere (Vilhelmina), Åre, Älvdalen ja Staare (Östersund).
Tjuottjudusguovllo meängiellaj gåbttjå kommuvnajt Jiellevárre, Haparanda, Kalix, Giron, Bájel ja Övertorneå.
Tjuottjudusguovlojn suomagiellaj, sámegiellaj ja meängiellaj li aj lánndadikke Dalarna, Gävleborg, Jämtland, Norrbotten, Stockholm, Södermanland, Uppland, Västerbotten, Västmanland, Västernorrland, Örebro, Östergötland ja Västra Götalandsregionen.
Ietjá kommuvnajn li aj máhttelisvuohta iesjmiedogisláhkáj åhtsåt tjuottjudusguovlojda säbrrat.
Ráddidus (Regeringen) mierret dakkir säbrrama gáktuj åtsålvisá maŋŋela kommuvnas mij sihtá säbrrat.
Åtsålvis galggá sisiboahtám Ráddiduskansliddjaj (Regeringskansliet) maŋemusát vuoratjismáno 1.b.
§ 1 Namma
Værmádagá namma l:
NetSam
- Sámegielåhpadusá værmádahka
- Sámi oahpahusa fierpmádat
- Viermievierhkie saemienlïerehtæmman
- Nettverk for samiskopplæring
§ 2 Ulmme
Værmádagán le ulmme åvdedit ja åvddånahttet sámegielåhpadusáv dábálasj sáme oahppaplánaj milta ja sámegielaj oahppaplánaj milta Vuonan.
Værmádahka galggá åvddånahttet, bærrájgåhtset ja aktisasjbargov ásadit máhtudagáj hárráj sáme åhpadusán/profesjåvnån.
Værmádahka galggá aj doajmmat arenan sáme giellaåhpadusá diehto- ja åtsådallamlånudibmáj.
§ 3 Sebrulasjvuohta
Åhpadiddje, studenta ja skåvllåjådediddje, gudi barggi sámegielåhpadusájn, máhtti sæbrrat værmádahkaj.
Institusjåvnå ja iehtjáda, gudi barggi sámegielåhpadusájn, máhtti aj siegen liehket værmádagán.
Værmádagá sebrulasjvuohta le nåvku, valla oassálassti vierttiji tjáledit dåjmadagá baktu.
Værmádahka ij mávse oassálasstij gålojt ma gulluji værmádagá oassálasstemij.
§ 4 Organiserim
Værmádagá dåjmadahka/bæjválasj doajmma biejaduvvá Sáme låhkåmguovdátjij.
Nannitjit aktijvuodav værmádagán máhtti bájkálasj værmádagá ásaduvvat iesjguhtik dásijn, fágajn ja gielajn.
Ásaduvvi aj værmádagá virggeguojmij gaskan, gudi barggi aktisasj hásstalusáj, gånnå máhttá oadtjot bagádallamav mentoris.
Værmádaga arkijva, bievddegirje, ruhtalåhko ja rapporterim vuorkuduvvi Sáme låhkåmguovdátjin, gænna l åvdåsvásstádus værmádagá ruhtalågos.
Dåjmadahka doajmmá ja vállji næhttatjoavddusav mij la hiebalgis værmádahkaj.
§ 5 Ruhtadibme
Aktisasjbarggoguojme juollodi rudájt værmádagá doajmmaj.
§ 6 Stivrrajuogos
Værmádahka jådeduvvá stivras, gånnå máhtti liehket gitta vihtta sebrulattja.
Stivrrajuohkusin la jådediddje, nubbenjådediddje ja stivrrasebrulattja.
Sihke skåvllåæjgáda/jådediddje ja åhpadiddje bierriji liehket stivrrajuohkusin, ja stivrrajuohkusin bierriji liehket åvdåstiddje sihke nuortta-, julev-, ja oarjjelsáme guovlojs.
Stivrrajuohkusa sebrulattja ja persåvnålasj sadjásattja válljiduvvi dábálattjat 2 jahkáj.
Válljimin bierri dættoduvvat jut ij ålles stivrrajuogos målsoduvá sæmmi ájge.
Stivrrajuogos doajmmá aj válljimnammadussan.
Værmádahka gåbttjå stivrrajuohkusa gålojt.
§ 7 Stivrrajuohkusa bargo
Stivrrajuogos galggá:
-giehtadallat ássjijt ma gulluji værmádagá doajmmaj,
ja jåhtuj biedjat dåjmajt ma máhtti åvddånahttet dan ulmev.
- værmádagá sebrulattjajs oadtjot árvvalusájt dárboj hárráj
- diedojt juohket, rapporterit ja tjuovvolit bargojt værmádagán
§ 8 Tjåhkanime
Juohkusa jådediddje gåhttju aktan dåjmadagájn stivrrajuogostjåhkanimijda ja jådet dajt.
Jus jådediddje ij sebra tjåhkanibmáj, de nubbenjådediddje dav jådet.
Gåhtjoduvvá tjåhkanimijda nav álu gå jådediddje/stivrrajuogos gávnat.
Ásaduvvi ienemusát 4 stivrrajuogostjåhkanime jahkáj.
Ålles stivrrajuogos ja sadjásattja æjvvali vuostásj tjåhkanimen juohkka válggagávdan.
§ 9 Dåjma
Værmádagán le jahkásasj tjåhkanibme.
Ásaduvvá dalloj gå li kursa, seminára ja konferánsa.
Værmádagá oassálasste máhtti ietja organiserit bájkálasj ja guovlo tjåhkanimijt dárboj milta.
Værmádagán galggá liehket ietjas næhttabielle mij ájmon aneduvvá ja ådåstuhteduvvá.
Næhttabielen galggi aj bájkálasj juohkusa ja nammadusá oadtjot máhttelisvuodav ietjasa diehtobielev adnet.
Stivrrajuogos ásat barggoplánav válggagávddaj.
§ 10 Hiejttem
Værmádagá hiejttem máhttá dåssju mierreduvvat jahketjåhkanimen (dábálasj jali sierra), ja binnemusát 2/3 ieneplågujn jienastiddjijs registreridum sebrulattjajs.
Hiejttemoajvvadus galggá diededuvvat gå jahketjåhkanibmáj gåhtjuduvvá.
§ 11 Njuolgadusá
Njuolgadusá mierreduvvi værmádagá álgadimtjåhkanimen.
Gå njuolgadusá galggi mierreduvvat jali rievddaduvvat, de viertti mærrádusán liehket 2/3 ieneplåhko jienastiddjijs registreridum sebrulattjajs.
Jahketjåhkanime gåhttjomin galggi njuolgadusáj rievddadamoajvvadusá boahtet åvddån værmádagá sebrulattjajda.
Pdf- fil: Oajvvadus njuolgadusajda
Fyll inn i feltene under, eller klikk på et ikon for å logge inn:
Du kommenterer med bruk av din WordPress.com konto.
( Logg ut /
Endre )
Du kommenterer med bruk av din Google+ konto.
Du kommenterer med bruk av din Twitter konto.
Du kommenterer med bruk av din Facebook konto.
Kobler til %s
Send meg e-post hvis det kommer oppfølgende kommentarer.
NSR
Ukategorisert @smj
Sån sihtá ienep sáme huksoviesojt, ienep åhpadum sáme skihppijsujttárijt ja sáme guovllomedisijnalasj guovdátjijt.
- Sámijn aj galggá buorre varresvuodafálaldahka, javllá Ann-Mari Thomassen (Viestarmera válggaguovllo NSR áirrasa ja 1. kandidáhta).
Ann-Mari Thomassen.
Viestarmera válggaguovllo NSR áirrasa ja 1. kandidáhta.
Sáme varresvuodafálaldahka le ájnas Ann-Mari Thomassenij ietjas vásádusáj diehti.
Ietjas vásádusá ham álu politihkav buoredi.
Sijdan årru ietjas sámegielak iedne siegen, jur dan diehti gå sihtá sunji jasska vuorastimbiejvijt vaddet.
- Moaddása lip mij lagámusá gudi måråstip gåktu mijáj vuorrasij árkkabiejvve sjaddá gå edesti nagá ietjasa sujttit, javllá sån.
Sáme varresvuohta dikken
Danen galggá Sámedigge tjielggasit sáme varresvuoda ássjijt låpptit direktoráhta, departementa ja varresvuodaviddnudagáj åvdås.
Uddni bæssá Sámedigge stivrraájrrasijt nammadit Helse Nordaj, valla Thomassen vájllu dåjmalasj politihkav mij tjielggi majt stivrraájrrasa galggi ietjasa ámmádin åvdedit ja oajvvadit.
- Maŋŋel gå lip stivrraájrrasijt nammadam de sjávvun, ep gulá majt li varresvuodaviddnudagán nagádam.
Hæhttup juojddáv dájna dahkat váj Sámedigge agev máhttá dåjmalasj varresvuodapolitihkav åvddånahttet, javllá sån.
Ja varresvuodaviddnudagá li ájnnasa, da ham fálli sáme varresvuodafálaldagáv.
Gå Sámen le nav guhkke manádit - skihppijviesojda aj - de galgaj gæhttjalit ásadit sáme distriktmedisijna guovdátjijt váj sáme oadtju fálaldagáv gåggu årru.
- Dálla barggi guovlomedisijna guovdátjijn Ájluovtan, ja dáv bargov NSR ållåsit doarjju, javllá Thomassen.
Sáme huksovieso
Vuorrasij vieso li aj ájnnasa.
Márkásáme guovlon li NSR:a sámesiebre aktan Loabagáddie Siida (SFF) dåjmalattjat barggam dán vuoksjuj.
- Boahtám lip dan rádjáj váj Skáne suohkan ságastallamtjåhkanibmáj gåhtjoj ja dassta lip viehka ávon.
Evenássje suohkan lij aj fáron.
Danen gå márkáguovlojn dárbahip sáme vuorrasijsijdajt, dættot sån.
Dav le iesj vásedam.
Varresvuodabargge li Ann-Mari Thomassenij riŋŋgum suv dålkkudahtátjit gå ælla ietja buktám ietjasa pasientaj guládallat.
- Dárbahip ienep sáme giellamáhtudagáv bæjválasj sujton ja huvson.
Luojvot lev dålkkån barggam.
Dav lev dahkam danen gå æhtsáv ietjam álmmugav, valla lev suohkanijt diededam návti ij galga liehket.
Akti muhtem vuorrasap ulmusj goaloj ja sidáj ienep biktasijda gárvvunit.
Dát le ham ållu vuodulasj dárbbo, danen hæhttup kursajt fállat váj bæssá bæjválasj sujton guládallat årroj - jus biebmov dárbahi jali gåggu báktji, javllá sån.
Sáme dålkkumdievnastusájt hæhttu aj nannit, dagu skihppijviesojn ja hiehtevuosstájválldemijn Hárstán, Narvijkan ja Bådådjon.
- Sáme pasienta galggi bessat liehket jasska.
Danen hæhttu Sámedigge barggat váj oadtju sáme giella- ja kulturmáhtudagáv oahpposystemajn.
Sáme pasienta li lándav miehtáj, ij dåssju sáme suohkanijn.
Skihppijsujttárijn, viehkkesujttárijn ja dåktårijn galggi sáme giella- ja kulturdádjadus, javllá sån ja le gárves sáme varresvuodapolitihkav vijddásappot åvddånahttet Sámedikken.
Politikk, Sametingsgruppa
Uddni diededuváj vuona oarjjeallebielle sjaddá oassen Hábmeris.
NSR:a sámediggeájras ja åvdep sámediggeráde Ann-Mari Thomassen ávvus ådåsijs.
NSR:a sámediggeráde oajvvadij jagen 2016 Nordlánda fylkkamánnáj ja ráddidussaj Divtasvuonav juohket.
- Dálla la ráddidus tjuovvum rádijt ma NSR-rádes dijmmá båhtin, ja álmmukberustimev mav allebiele álmmuk álgij.
Uddni la ávvobiejvve julevsáme giellaj, kultuvrraj ja varresvuohtafálaldahkaj dálla gå julevsáme guovllo nanniduvvá.
- NSR doarjju Divtasvuona juohkemav, valla galggap aj mujttet årru sáme aj dan bielen mij dálla galggá sjaddat oassen Áhkánjárgas ja Bálágis.
E galga oadtjot væráp fálaldagáv juohkema diehti, ja ådå suohkan Áhkánjárgga-Bálák-Divtasvuodna hæhttu sjaddat oassen sáme giellaháldadimguovlos.
NSR miejnni sáme berustime galggi liehket oassen suohkanådåstusá árvustallamis.
Thomassen sihtá mujttádahttet ij la ájn tjielgas gåktu galggá sjaddat nav gåhtjodum ETS-suohkanijda Evenássje, Dieldanuorre ja Skáne.
Nyheter, Politikk, Sametingsgruppa
SISADNO:
Sáme aktisasjbarggo
Giella
Varresvuohta ja hukso
Åhpadus ja mánájgárde
Alep oahppo ja máhttoåvddånahttem
Kultuvrra ja valástallam
Duodje
Duobddága ja birás
Æládus ja årrom
Media ja guládallam
Rijkajgasskasasj barggo
Iellemvuojnno ha vuojŋŋalasj árvo
SÁMEDIGGE
VSR ájggu barggat nav vaj:
SÁME AKTISASJBARGGO
GIELLA
VARRESVUOHTA JA HUKSO
ÅHPADUS JA MÁNÁJGÁRDE
Mij guosská MÁNÁJGÁRDIJDA de ájggu VSR barggat vaj:
Mij guosská SKÅVLÅJDA ájggu VSR barggat vaj:
ALEP OAHPPO JA MÁHTTOÅVDDÅNAHTTEM
KULTUVRRA JA VALÁSTALLAM
KULTUVRA gáktuj sihtá VSR dájt ássjijt låpptit:
VALÁSTALLAMA gáktuj sihtá VSR dájt ássjijt låpptit:
DUODJE
NSR galggá dáj åvdås barggat:
DUOBDDÁGA JA BIRÁS
VSR galggá barggat dáj ássjij gáktuj:
ÆLÁDUS JA ÅRROM
Mij guosská BOATSOJSUJTTUJ ájggu VSR barggat váj:
Mij guosská GUOLLIMIJ ájggu VSR barggat dáj ássjij åvdås:
Mij guosská EDNAMBARGGUJ ájggu VSR barggat váj:
Mij guosská MIEHTTSE- ja TJOAHKKEÆLÁDUSÁJDA ájggu VSR dájt ássjijt låpptit:
Mij guosská SÁME ÁLGADIBMÁJ JA INNOVASJÅVNNÅJ ájggu VSR barggat váj:
MEDIA JA GULÁDALLAM
VSR ájggu dáj ássjij åvdås barggat:
RIJKAJGASSKASASJ BARGGO
IELLEMVUOJNNO JA VUOJŊŊALASJ ÁRVO
VSR ájggu dáj ássjij åvdås barggat:
(Du kan velge nordsamiske (finsk), lulesamiske (dansk), sørsamiske (svensk) eller norske undertekster under innstillinger.)
Gieres gájka
Dán jage lidjin javla sierráláhkáj buorisboahtema munji guhka ja låsså tjavtja maŋŋela.
Sávav diján aj la læhkám ráfálasj javllaájllek.
Boahtte jage galggap ávvudallat 100 jage sámepolitihkalasj bargojn gå æjvvalip Tråanten (Roandemin) 2017 guovvamáno.
Sávav nahkap 2017 jage såbadit sáme sebrudagán, jut gájka lulujma dåbddåt ienep aktijvuodav ja fámov.
Tjavtjan lij miján gielladagástallam mij lij gássjel, valla ihkap mij gájka máhttep juojddáv dassta oahppat?
Vájku gåggu manádav ja sámijt iejvviv, de iejvviv aj várnnahisvuoda subttsasijt.
Merragátten la ienemusát duv subtsas guhti illa bessam sámegielav oahppat dárojduhttema diehti mij muv ienemusát duohtat.
Dådnå guhti muhttijn dåbdå degu sáme sebrudagá ålggolin.
Ihkap la gullam dådnå illa nuoges buorre sábme, danen gå muhttijn ij la sáme aktisasjvuohta duodaj nuoges sebradahtte.
Ihkap jur dat sámegiella masi dån gullu dakkár giella majt e galles buvte, ja dan diehti gássjelabbo oahppat.
Ij vájmogielav buktet.
Dat dåbddo ij la munji amás.
Muv æjgáda ejga munji sámásta, vájku ietja sámástijga.
Luohtedin dallusj ájge rádijda fáhkaulmutjijs jut mánájda ij lim buorre guovtegielak liehket.
Munji sjattaj stuorra guorosvuohta, vájnno.
Maŋŋela iellemin, maŋŋel gå ållessjattugin lidjiv sámegielav oahppam ja jur lidjiv ietjam vuostasj mánáv riegádahttám, vásediv ietjá lágásj várnnahisvuodav.
Galggiv gus sámástit da vierdev majt buktiv, mij ietjam mielas ij lim nuoges?
Ihkap de sjaddiv masset dav persåvnålasj lahkavuodav mij galggá iedne ja niejdas gaskan?
Lidjiv ájn skihppijvieson gå dav alvos mærrádusáv dahkiv, mánájn asken.
Álgon mánnáj tsamádiv - nav suorgganahtte ja várnaj lij vásádus.
Gå dálla ruopptot gehtjadav dási, de sjattav goarssá.
Dálla diedáv riekta válljijiv, ja dát válljim la ihkap dat massta lav ienemus mihá uddni.
Lav aj mihá gå dálla jagen 2016 almulasjvuodan sámástav, vájku juohkka vuostasgielak máhttá dunji javllat muv giella galla ij la mettulasjvuodaj dagi.
Gå ságastav moaddásij sijájs gænna la sámegiella sijddagiellan, de la ietjá várnnahisvuohta ja báktjasa.
Dádjadav gåktu dujna gævvá, dån guhti ihkap la givseduvvam danen gå la sábme ja sámásta.
Ihkap gullam la duv dárogiella ij la perfekt muv lágátjijs, gænna l dárogiella vuostasjgiellan.
Ihkap aj dåbdå dakkir persåvnålasj åvdåsvásstádusáv dassta jut mijáj duogen la, guhti sámástip, gielav åvddålijguovlluj bisodit.
Sáme álmmuk, sávav javlaj badjel validip ietjama sebrudagá ærránimev tjoavddet.
Vuoj ibmahijt gå miján ájn li ietjama giela.
Mij gájka, ietjama tjehpudagáv, dahkat majt máhttep váj boahtteájggáj aj bissu.
Sávav dáv bargov aktan máhttep dahkat, vani gillarij gahttjamis ja ieridit almma ja rasjes sámij gaskan.
Danen gå mij lip gájka sæmmi buorre sáme.
Dån guhti sámásta.
Ja dån guhti illa sámegielav oahppam.
Sávav oadtjobihtit ráfálasj basijgasskabiejvijt, ja jut bases boahtep ådå fámoj ja luohtádusájn nubbe nubbáj.
Sávav ájn buorre javlajt!
Kirsti Guvsám, Oarjje-vuodna válggaguovllo NSR áirrasa ja 1. kandidáhta, le álu Oslon.
Juohkka bále gå dåhku boahtá de åhtsål æjvvalimsajev gånnå máhttá guorrit.
Sadje gånnå máhttá ietjá sámijt iejvvit.
Mav sávvá, le æjvvalimsadje gånnå sáme stádavaljesvuohta luluj luorkijdit.
Kirsti Guvsám.
Oarjje-vuodna válggaguovllo NSR áirrasa ja 1. kandidáhta.
Javladuvvá Oslo le dat stáda gånnå ienemus sáme årru.
Ajtu ij sámevuohta heva dáppe vuojnnu.
Dájna sihtá Kirsti Guvsám juojddá dahkat.
- Galggá liehket sadje sábmen liehket vájku stuorra stádan årru.
Vuona stáda hæhttuji dilev láhtjet ielle sáme sebrudagájda.
Galga bessat bajássjaddat sáme identitehtajn dáppe aj, miejnni sån.
Guvsám iesj årru tjáppa sajen Bud Nuortta-Vestlándan.
Mánnávuodan lij ålov Divtasvuonan Nordlándan gåggu sámevuohta le nanos.
Suv mielas le sáme arena binnemusát sæmmi luondulasj Oslon ja Biergunin dagu Divtasvuonan.
- Vuoj jus miján luluj sáme kulturviesso, ja maŋenagi sáme "sijdda" Oslon.
Sadje gånnå luondulattjat máhttá guorrit, gånnå uvsa li rahpasa juohkka biejve.
Dåppe besa iejvvit barggijt gudi berusti, ij dåssju luojvojbargge gudi dugnada baktu hæhttuji sáme stádakultuvrav låpptit muhtem lávvodagá duolloj dálloj, ájádallá sån tjavgga.
Viesso gånnå máhttá liehket giellaguovdásj, kafea, duodjevuobddem ja sáme kultursiedna.
Luondulasj sáme æjvvalimsadje.
- Valla dåj ietjá stuorra stádajn dárbahi aj sajev gånnå sáme bessi æjvvalit.
Arena gånnå sáme kultuvrra vuojnnusij boahtá.
Duola dagu sáme vahkko Biergunin, oajvvat Kirsti.
Diedo sámij birra
Ietjas bargos Oslo sámesiebren måttij jagij tjadá, gånnå lij duola dagu jådediddjen muhtem ájge, vuojnná Kirsti aj stuorra dárbbo le diedojda sámij ja sámij ássjij birra.
Dát luondulattjat gullu oassen sáme vieso dåjmas oajvvestádan.
- Ienebu ja ienebu gatjádalli sámij ja sámevuoda birra.
Dákkir diedo e uddni heva gávnnu.
Álu le Oslo sámesiebrre ja ájnegis ulmutja hæhttum diedojt vaddet vájku dát ajtu le almulasj åvdåsvásstádus, tjielggi Kirsti.
- Uddni hæhttu tjielgga snuoggat jus galggá vuogas diedojt gávnnat sámij birra, dættot sån sjuohkkanisátjijn.
Lagáp aktisasjbarggo
Kirsti vuojnná ållo galggá sajenis åvddål dákkir vijdes sáme fálaldahka jåhtuj boahtá oajvvestádan.
Ienemusát le ruhtadime duogen.
Sihke ráddidus, Sámedigge ja suohkan hæhttu dási sæbrrat.
- Sámedigge hæhttu sierraláhkáj barggat váj suohkana ållåsit válldi åvdåsvásstádusáv sáme ássjijs ja buorep fálaldagáv sáme álmmugij fállat.
Aktisasjbarggo suohkanij ja Sámedikke gaskan luluj buorre viehkkenævvo jus galggá dav nahkat, jáhkká Kirsti Guvsám.
- Hæhttup aktisasjbarggoguojmijt åhtsåt.
Galggap barggat váj oadtjop Oslo ja Biergun suohkanijt ja ietjá stádasuohkanijt dákkir sjiehtadusájt vuollájtjállet, loabet NSR-politihkkár.
Guvsám le læhkám Sámedikken 2005 rájes ja dálla le gierddamahttásin sjaddamin.
Fylkkasuohkana ja joarkkaskåvlå lulu ietjá aktisasjbarggoguojme jáhkká sån.
- Sámevuohta ruvva gáhtu gå stádajda jåhtå.
Dajna hæhttu juojddá dahkat.
Hæhttup gierkkamis ráhpuj ájádallat.
Galggá bessat sábmen liehket ja oadtjot fálaldagáv vájku gånnå årru ja vájku makkir dárbo dujna li, lehkus dal mánájgárde jali vuorrasijsijda birra sáhka, tjuottjot Kirsti Guvsám.
Sáme nuora dárbahi bargojt jus galggi smáv bájkijn årrot.
Viktor Inge Paulsen (Viestarmera válggaguovllo NSR 2.kandidáhta) sihtá sáme kultuvrav låpptit nuoraj gaskan.
Viktor Inge Paulsen.
Viestarmera válggaguovllo NSR 2. kandidáhta.
- Vuoj man buorre le gå nahkap dájt guokta ulmijt ållidit kulturbarggosajij ja kulturæládusáj tjadá, javllá Viktor.
Sijdan Divtasvuonan jådet Doajmmasiebrre Julev-Sámev (DSJ) ja sån le aj Julevsáme Vahko boahtte prosjæktajådediddje.
- Mån dåbdåv ájnnasamos majt máhttep dahkat váj julevsámegielan ja kultuvran galggá tjuovggis boahtteájgge le dav vuojnnusij buktet ja vuosedit nuora máhtti árbbedábijt adnuj válldet ådåájggásasj væráldin aj, javllá Viktor.
Álgadibme
- Hæhttup gáhttit jut stuorámus ja ájnnasamos sáme birrasa åvddålijguovlluj e stádajda ásaduvá.
Julevsáme kultuvrra buoremusát bierggi julevsáme dáfon, danen le mijá duogen nuoges barggosajijt ásadit váj bæssá dáppe årrot, javllá nuorajkandidáhtta.
Dåjma maj åvdås Viktor ájggu barggat li duola dagu kulturbarggosajij ja kulturæládusáj doarjjagav vijdedit, aktan almma láhkáj vuorodit álgadimev.
- Dåjma dagu álgadimprosjækta Indigee li viehka ájnnasa.
Hæhttu bessat oadtjot doarjjagav viddnudagájt ásadittjat aktan buorre prográmmajda bessat gåggu ájálvisájt bæssá åvddånahttet ja viehkev oadtjot værmádagás, låhpat Viktor Inge Paulsen.
Ságastallám boahtteájge ådå ja stuoráp Hábmera suohkanin birra.
Joarkkan suohkanrefoarmmaj gåhttju Sálto sámesiebrre NSR ságastallamij ja dágástallamij ådå Hábmera suohkana birra ja gåktu suohkan galggá sáme suohkanin.
Makkira li hásstalusá ja vejulasjvuoda ådå suohkanstruktuvraj, ja gåktu galggá Hábmera suohkan dahkat julevsáme gielav ja kultuvrav guovdátjin.
Gånnå ja goassa?
Mánnodagá, moarmesmáno 15. biejve, kl.
1800, Árran julevsáme guovdátjin, Ájluovtan.
Ságastalátjit båhti:
NSRs presidentkandidat til sametingsvalget 2017, AIli Keskitalo, og leder for Sálto sámesiebrre og NSRs 1.-kandidat i Vesthavet valgkrets, Mikkel Eskil Mikkelsen
Aili Keskitálo, presidænntaoajvvadus NSR
Jan Folke Sandnes, bahkojådediddje Hábmerin
Mikkel Eskil Mikkelsen, vuostasj ájrasasses NSR Viesstemeran.
Åvdåstiddje sáme æjgátsiebres.
Diakåvnnå Divtasvuona Girkkulasj aktisasjráde.
Giella ja åhpadibme
Gåktu galggá ådå suohkan háldadit julevsámegielak åhpadimev mánájgárdij ja skåvlåj?
Galggá gus Ájluovta skåvllå sáme profijllaskåvllån?
Le gus ulmme fállat sámegiellaåhpadusáv Hábmerav miehtáj?
Sjaddá gus Hábmera suohkan buktet háldadahttját julevsámegielav.
Varresvuohta
Buorre sáme varresvuodafálaldahka vádnunam måttijt jagijt.
Gåktu máhttá sihkarasstet buorre sáme varresvuodafálaldagáv ådå suohkanin?
Duodden la Divtasvuona-ássje bájnnim ådåsijt ja sebrudagáv maŋemus jagev.
Le gus sáme varresvuodaguovdásj vásstádussan daj hásstalusájda?
Oversikt over noen inngrep i Tysfjord- og Hamarøy-området.
(Skjermdump fra nrk.no.)
Árealla ja birás
Hábmerin la boandás minerállagávnos.
Linnájávrre la guoradaláduvvam ja gå la binnemusát 100 milijåvnå tåna vuodjagierges mij vuordedahtte buktá 25 milliárda rudáv la Linnájávren jáhkedahtte stuorámus gávnos Nuortta-Europan.
Duodden guoradaláduvvá minerállagávnnusa ietjá sajijn Divtasvuoana.
Gåktus val sjaddá mijá ednamij jus ihti gruvvodåjma Hábmerij ja bieggamillo Divtasvuodnaj?
Ålgoduvvi gus sámij berustibme ja riektá?
Gulldaliddje gåhtoduvvi gatjáldittjat.
Buoris boahtem!
NSR-U
NSR-N, nuorat, rabas virge
NSRa nuorajnammadussaj åhtsåduvvá tjálle 20-25% virggáj.
NSR-N jådet NSRa nuorajdåjmajt.
NSR åhtså tjállev gut sjaddá stuoves oassen NSR-familjas, ja máhttá iesjrádálattjat barggat, åvdåsvásstádusáv válldá ja viehket ietjas buorre aktisasjbarggomáhtukvuodajn.
Jus buoragit aktan hiehpap de besa nuorajnammadusáv viehkedit ájnas bargoj.
Duodden sjatta oassen NSRa dåjmadagás ja dán tjadá besa aj barggat geldulasj bargoj majt dåjmadakjådediddje vaddá.
Nuorajnammadusá birra
Nuorajnammadus jådet NSRa nuorajdåjmajt, NSRa bieles moalget nuorajgatjálvisáj gáktuj ja NSR:v åvdås sihke nasjonálalattjat ja rijkkagasskasattjat ietjá nuorajsiebrij aktijvuodan.
Nuorajnammadusán la jådediddje, nubbejådediddje, gålmmå sebrulattja ja vihtta sadjásasj sebrulattja.
Dábálattjat gájka tjåhkani, ja ássjijt mierredi guorrasime/konsensus prinsihpa milta.
Nuorajnammadusán la stuoves sadje NSRa rijkkatjåhkanimen.
NSR-U-ere høsten 2014.
(Foto: Kenneth Hætta)
Virge birra
Nuorajtjálle barggodahkamusá li duola dagu viehkedit nuorajnammadusáv tjåhkanimijn ja tjåhkanimij gaskan, nuorajnammadusá mærrádusájt tjadádit, barggat nuorajnammadusá prosjevtaj ja sebrulasjbargoj.
Virggáj dættoduvvá mássjkisvuohta, berustibme politihkas ja siebrrebargos, duodden aj tjállemmáhtudahka.
NSR ájggu nannit dåjmadagá sámegiellamáhtudagáv ådå virgádimij baktu.
Danen sávvap åhttse buktá nuortta-, julev- ja/jali oarjjelsámegielav sihke njálmálattjat ja tjállálattjat.
Barggosadje l NSRa dåjmadagán Guovddagæjnon, valla árvustallap aj vejulasjvuodav sijdas barggat.
Maneldibme l vuordedahtte.
Sávvap virggáj álgá nav ruvva gå vejulasj.
Bálggá sjiehtadusá milta.
Jus li gatjálvisá jali sáva vil ienep diedojt, guládalá nuorajnammadusá jådediddjijn Ánde Trosten, tlf.
928 54 972, jali NSRa dåjmadagájådediddjijn Thomas Myrnes Nygård, tlf.
Åhtsåmus aktan CV:jn viertti liehket NSRa háldon åvddål gålgådismánno 7. biejvve 2015.
Åhtsåmus elektråvnålattjat sáddiduvvá e-påsta baktu nsr@nsr.no jali dábálasj påsta baktu NSR, Pb.
173, 9521 Guovdageaidnu.
RSS-feed
Velg språk!
Vietjá NSRa válgaprográmmav 2009-2013 dástta.
Veedtjh NSRen veeljemeprogramme 2009-2013 daesnie.
Last ned valgprogrammet 2009-2013 i PDF-fil her.
Viečča válgaprogramma 2009-2013 dáppe.
VUONA SÁMIJ RIJKASIEBRE BIRRA
Vuona Sámij Rijkasiebrre (NSR) le sáme oajvveorganisásjåvnnå mij vájmmelisát dåjmat kultuvrra-, sebrudak-, ja tjuovggidusbargov ietjas bájkálasj siebrij baktu, ja Sámediggeválggaj oassálasstá.
NSR tjoahkki sámijt divna guovlojs ja divna æládusájs ja berustiddjejuohkusijs bargguj aktisasj buorren gájka sámijda.
Vuododime rájes jagen 1968 le NSR læhkám máhttelisvuohtan gájka sámijda dahkat ietjas jienav gullut vuona ja rijkajgasskasasj sebrudagájn.
NSR le læhkám guovdásj fábmon sáme sebrudakiellemav ja kultuvrav ásadimen ja åvddånahttemin 40 jage alluj.
NSRn le læhkám njunnjusattja Sámedikken ásadime rájes gitta 2007 tjaktjaj.
2007-tjavtja hæhttuj NSR åhtsåt låhpadimev sámediggeráden.
NSR le dálla njunnjusasj vuosstálasstejuogos Sámedikken.
Tjuovvuvasj presidenta Sámedikken le Vuona Sámij Rijkasiebrev åvdåstam:
· Ole Henrik Magga, Guovdageaidnu (1989-1997)
· Sven-Roald Nysnø, Divtasvuodna (1997-2005)
· Aili Keskitalo, Guovdageaidnu (2005-2007)
Sámediggeválggaj 2009 le NSR rijkatjåhkanibme 2008 válljim Aili Keskitalov presidænntaájrasassán.
NSR VISJÅVNNÅ LE: VIESSO JA RÁVAS SÁBME
NSR visjåvnnå le moattegerdak ja rávas sáme sebrudagá.
Mij barggap oadtjot rabás ja sebrudahtte ådåájggásasj sáme sebrudagá gånnå roaddo ulmusjárvos ja máhttelisvuohta persåvnålasj åvddånahttemij ja vájmmelis oassálasstemij sebrudaktsieggimin dættoduvvá.
NSR sihtá åvddånahttet árvojt duola dagu avtaárvvusasjvuodav, dássádusáv, solidaritehtav ja ráfálasj aktisasjvuodav álmmugij gaskan.
Mij sihtap bisodit ja åvddånahttet dav moattegerdakvuodav kultuvralasj åvddånbuktemijs ja árvvovuojnojs majt mijá sebrudakiellem le.
Danen le ájnnasin joarkket sáme guovlulasj aktisasjbarggovuogijt åvddånahttet, duola dagu sjiehtadusájt, værmádagájt ja æjvvalimsajijt.
Sihke árbbedábálasj ja ådåájggásasj årromdábe, gehtjadum rijkajrasstididdje vuojnos vierttiji maŋen váldeduvvat.
Boahtteájge åvddånahttem nuorttaguovlojn arktalasj rijkajn buktá moadda hásstalusá oajválattjajda, institusjåvnåjda ja sivijla sebrudahkaj nuorttan.
Dát la tjanádum dálkádagá rievddadusájda, rijkaj suverenitehta ájggomusájda ja militera-, økonomalasj ja birás- ja ressurssa guoskavasj sihkarvuohtaj, luonndoluohkkoj ávkástallamij ja transporttaj, mij guosská rievtesvuodajda ja sebrudakpolitihkkaj.
Danen le ájnas åvddånahttet diedojt, máhtudagájt ja máhtukvuodav álmmugin dákkár hásstalusájt duostotjit.
Boahtteájge sáme kultuvra ja iellemvuoge vuodo le aj buorre birás, resursaj ja kulturmujtoj háldadime duogen.
Mijá visjåvnå le guottedahtte biráspolitihkajn barggat ja vájmmelis kultursuodjalimpolitihkajn mij sihkarasstá boahtteájggásasj luonndo- ja kultuvrravuodov, ja vaj luonndoluohkkoj ávkástallam dagáduvvá dan láhkáj vaj ij biejste iellemvuodov boahtte buolvajs.
Sámijn sierra álmmugin le iesjmierredibmáj rievtesvuoda.
Dát buktá rievtesvuodajt ja vælggogisvuodajt tjuottjodittjat sámesebrudagá åvddånahttemav, dán vuolen aj ietjas luonndoluohkkoj badjel mierredit, mierredit ietjama økonomalasj ja sosiálalasj åvddånahttemav ja rievtesvuoda ásadit ja åvddånahttet ietjasa sebrudakinstitusjåvnåjt.
Sæmmi båttå le sáme viesáda ietjasa rijkajn gånnå guhtik årru.
Dát vaddá rievtesvuodajt ja vælggogisvuodajt åvddånahttemin oassálasstet ietjasa aktisasj sebrudagán aktan dåj iehtjádij.
Duodden le sáme aktan iehtjádij duosstomin moadda aktisasj hásstalusájt sebrudakåvddånahttemin.
Dát buktá ienep tjalmostimev buorre aktisasjtjoavddusijda dárbojt majn li sáme álggoálmmukrievtesvuodaj vuodon.
Danen ájggu NSR barggat nav vaj lága ja ietjá dåjma bisodittjat sáme rievtesvuodajt ja berustimijt, oattjotji stuoráp loabálasjvuodav stuorrasebrudagán.
Sáme årru giejvoj, ja de li sáme sijda - merragáttijn ja sisednamijn - ma li árbbedábálasj tjavelk sáme sebrudak-, kultuvrra- ja æládusiellem.
NSR sihtá nannit sámebájkálasjsebrudagájt ma li árranin sáme árvojda ja iellemvuohkáj.
Ienebu ja ienebu stádajda ja tjoahkkebájkijda årruji.
Sæmmi ájnnasin le sidjij aj vaddet sáme iellemvuodov, kultuvralattjat, sosiálalattjat ja virgálattjat.
Rievdadum årromdábe bukti hásstalusájt ja dájt hásstalusájt duostotjit le ájnnasin barggomáhttelisvuodajt nuorajda alla åhpadusájda åvddånahttet ja sierraláhkáj láhtjet sajev nissunbarggosajijda sáme guovlojn.
Miján le vuodulasj rievtesvuoda - ja iesjrádálasj åvdåsvásstádusáv - åvddånahttet ja gaskostit máhtudagáv ietjama ja mijá birrusij birra.
Mijá boarrásijn le sierralágásj sadje sáme máhtudakguodden, giellaguodden ja árvoj gaskostiddjen.
Boares sáme li guovdásj resurssan ja aktijvuohta buolvaj gaskal le ájnnasin sáme sebrudaktsieggimin.
NSR barggá aktidit árbbedábálasj máhtudagáv diedalasj máhtudagájn sihkarasstem diehti sáme sebrudagáv ådåájggásasj sebrudahkan.
Skåvllå sáme sebrudagán le ájnas sadje gaskostit árvojt, máhtudagájt ja guottojt ja galggá vaddet ållu buoremus álgov sjattatjit vájmmelis oassálasste sáme sebrudagán.
NSR barggá sáme skåvllå galggá liehket alla kvalitehtajn gånnå sáme máná ja nuora oadtju buoremus máhttelis hiebadum sáme åhpadusfálaldagáv.
Sáme mánájn ja nuorajn galggi liehket máhttelisvuoda oadtjot ådåsmáhtedum ja ájggeguovddelis oahpponævojt.
Mij barggap nav vaj gájkka sáme mánájn ja nuorajn galggá liehket ájnegis rievtesvuoda sámegiela åhpadussaj ja åhpadussaj sámegiellaj.
Sáme giella le dajs ájnnasamos tjårgijs sáme sebrudagán.
NSR barggá oattjotjit giellalåpptimav mij galggá sihkarasstet nav vaj gájkka sámijn le máhttelisvuodasáme giellasajijda, sáme dievnastusfálaldagá ja máhttelisvuoda ietjasa gielav adnet.
Sáme giela galggi nanniduvvat ja joarkeduvvat ienep giellaguoddij baktu ja gå mij sihkarasstep sáme giela oabllomav.
Dárbbo le ådå ulmmelasj giellapolitihkkaj ålov lasedittjat sámij lågov gudi sámásti ja sámegielav tjálli.
NSR barggá nav vaj sáme æládusá nanniduvvi vuodon barggosajijda ja árvvoháhkuhibmen sáme ævtoj milta guoddelis rámmaj sissŋelin.
Ådåsmahtte ja ij ådåsmahtte luonndoluohkkojt Sámen li materiála vuodon sáme kultuvrraj.
Gulástus, ællosujtto, ednambarggo, miehttseæládusá ja dájt tjoahkkeæládussan ma aj li nanos sáme kultuvrraguodde.
NSR sihtá ájn nannit dájt vuodon sáme sebrudakiellemis.
Sæmmi båttå le aj láhtjet nav vaj æládus- ja sebrudakåvddånáhttem gånnå sáme ietja li vájmmelisá, ietjas sidodij ja dárboj milta, máhtti iejvvit ja ávkkit dajt máhttelisvuodajt boahtteájge industrija ávkkim luonndoluohkkojs máhttá vaddet.
Dáv dan láhkáj mij sihkarasstá mijá sebrudagá ájn iellet ja gå ij ådåsmahtte luonndoluohkko nåhki.
Dákkár luonndoluohkkoj ávkástallam galggá sáme sebrudagájda ávkken båhti ja nanniji bájkálasj, guovllo ja nasjonálalasj økonomijav.
NSR mielas le aktijvuohta rájáj rastá mierredimen árbbedábij bissomav ja sáme moattelágásjvuodav bisodime.
NSR mielas viertti látjeduvvat buorep máhttelisvuoda nannitjit aktisasjbargov rájáj rastá ássjijn ma gulluji sáme gielajda, kultuvrraj ja sebrudahkaj.
Mij barggat oattjotjit ienep rádjárasstididdje sáme organiserimav.
Dát hæhttu liehket ierit ietján ájnnasamos ulmijs Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnåjn.
Solidaritehtta le guovdátjin NSR politihkan.
NSR ájggu barggat åvdedittjat rasistalasj guottoj vuosstálasstemav ja homofijlaj dåhkkidimev.
NSR sihtá guottoj hárráj bargujn, diehtojuohkemijn ja máhtudaklåpptima dåjmaj baktu vuosteldit sosiála, sjiervij gáktuj, etnihkalasj ja politihkalasj badjelgæhttjalimev.
NSR mielas galggá nissunijn ja ålmmåjn dássásasj máhttelisvuoda liehket iellemin, åhpadusájn ja virggeválljimijn, ja sjiervij gáktuj galggi aj liehket sæmmi máhttelisvuoda sebrudakiellemav vájkkudit.
Rijkajgasskasasj solidaritehtta le ájnas danen gå dát buktá nannimav divna álggoálmmugij ævtojt boahtteájgen.
Sáme álmmuk máhttá, guovdásj oajválattjajn siegen, buktet buorep iellemævtojt álggoálmmugijda ietjá guovlojn væráldin.
NSR le nannusit barggamin rijkajgasskasasj álggoálmmugij aktisasjbargon danen gå vuojnnep ávkev oahppat iehtjádij åtsådallamijs, sihke gå le sáhka guovdásj oajválattjaj gáktuj ja rievtesvuodagatjálvisájn, valla aj stuoráp globála aktisasjhásstalusáj duola dagu hæjosvuohta, varresvuodagatjálvisá, åhpadusmáhttelisvuoda, dálkádakrievddama, ja nuoskodibme.
NSR ájggu barggat nav vaj åhpadusvuogádus válldá álgov sáme oahppe ja sáme sebrudagá dárbojs.
Mijá ulmmen le nav vaj dát galggá vuojnnut åbbå sáme åhpadusvuogádusán.
Sáme oahppijn le rievtesvuohta oadtjot åhpadusáv sáme tiemájn ja åhpadusáv sámegiellaj.
Gájkka oahppe galggi oadtjot åhpadusáv sámij dile birra.
NSR barggá åbbålasj sáme åhpaduspolitihka baktu tjavggit aktisasjbargov rijkajrájáj rastá mij guosská pládnabargguj ja oahpponævvoåvddånahttemij.
Sáme oahppe sierra dárboj hæhttuji sihkarasteduvvat hiebadum åhpadusfálaldagájt ja sierrapedagogalasj viehkev sáme árvoj vuodon.
Vuona Sámij Rijkasiebre mielas galggá skåvlåjn ja mánájgárdijn fysihkalasj birás ma dievddi pládnatjoahkkij gájbbádusájt.
Gájkka sáme mánájn galggá liehket juoga sáme birra - vájku gånnå sij årru.
Sámevuoda tjalmostuhttema baktu árggabiejvvedilijn mánájgárdijn ja skåvlåjn, máhttá sámevuohta sjaddat luondulasj oasse aj dåj ietjá oahppij árggabiejves Vuonan.
Sáme oahppijn ja åhpadiddjijn galggi liehket oahpponævo juohkka fágan juohkka jahkedásen åhpadusvuogádusán.
Sihkarastem diehti juohkkahasj oadtju máhttelisvuodajt åhpadussaj, barggá NSR nav vaj galggá ratjáduvvat åhpadus diehto- ja guládallamteknologija baktu, gå dát ij máhte bájkálasj sáme åhpadiddjijs dagáduvvat.
NSR sihtá systemahtalasj ratjástimev ållessjattukåhpadusá hárráj sihke formálalasj åhpadusvuogádusán ja sáme åhpaduslihtoj baktu.
NSR ájggu barggat nav vaj sámegielak máhtudakbirrusav åvddånahteduvvá ja nannit sáme guoskavasj tiemáj dutkamav.
NSR mielas galggá sáme dutkambirás åvddånahteduvvat vaj vájmmelis oassen sebrudakåvddånahttemin sjaddá.
Sáme árbbedábálasj viertti liehket luondulasj oasse máhtudakvuodos sáme dutkamis ja diehtagis.
Dát máhtudakvuodo galggá aktan alleværálda dutkamijn vuodov dahkat luonndoluohkkoj háldadibmáj sáme guovlojn.
Mánájgárde
Sámedikken ájggu NSR barggat nav vaj:
o ájnegis rievtesvuohta sáme mánájgárddesaje láhkamierreduvvi
o suohkana oajválattja ienep mánájgárdijt ásadi
o ienep åvddåskåvllååhpadiddje sáme giella- ja kultuvrramáhtudagájn åhpaduvvi
o sámegielak mánájgárdijda lasse doarjjaga juolloduvvi.
Vuodoskåvllå
o sáme mánáj rievtesvuoda åhpadussaj sámegielan ja sámegiellaj ålliduvvá
o åhpadusláhka rievdaduvvá vattátjit sáme mánájda ájnegis rievtesvuodajt åhpadussaj sámegiellaj
o ålgoldisævto sáme åhpadussaj hæhttuji nanniduvvat nav vaj oahppe vatteduvvi åhpadusáv ietjasa gielladásen.
o sáme árbbedábe, giella ja árvo gaskostuvvá åbbålasj åhpadusvuogádusá tjadá
o åhpadus hiebaduvvá næhtta oahpponævoj baktu ja aktisasj prográmmavuodo baktu gájkaj hárráj.
o åvddånahteduvvi åhpadusvuoge nubbengiellaoahppijda nav vaj dá sjaddi doajmme guovtegielaga
o rádjárasstididdje aktisasjbarggo látjeduvvá sáme skåvlåj gaskan
o buorre årniga lasse giellabarggijda åhpadusán ásaduvvi, vájk boarrásap sámij gudi resurssaulmutjin li árbbedábálasj máhtudagá åhpadusán ja sámegielan
o sáme sierrapedagogalasj doarjjavuogádus nanniduvvá
o sáme sisadno Assto Ájge Årnigin ja kultuvralasj skåvllåvuossan sihkarasteduvvá.
Joarkkaåhpadus
o åhpadusláhka rievdaduvvá vattátjit sáme oahppijda rievtesvuodajt joarkkaåhpadussaj sámegiellaj
o sáme joarkkaskåvlå åvddånahteduvvi vijdábuj nasjonálalasj resurssa- ja máhtudakguovdátjin sáme joarkkaåhpadusá hárráj
o guovllo joarkkaskåvlå, aktan fylkasuohkanij, oadtju ásadit sáme fálaldagájt ietjasa fáhkafálaldagájn
o ásaduvvi joarkkaåhpadusá fálaldagá sáme oahppijda divna sáme guovlojn
o háldadusåvdåsvásstádus sáme joarkkaskåvlåjs sirdeduvvá Sámediggáj
o fáhkaåhpadusfálaldahka ællosujton, duojen, tjoahkkeæládusán ja luonndoávkástallamin nanniduvvá ja sihkarasteduvvá
o stipænndaårniga oahppijda gejn li sámegiella fágaj gaskan árvustaláduvvá ulmijn boahtteájggásasj nannima diehti
o sámegiella vuostasj- jali nubbengiellan joarkkaskåvlån galggá vaddet sierratjuorgajt gå alep åhpadussaj åhtså
o ásaduvvá diehtotjoahkke sáme skåvllå-/åhpadusfálaldagájs ja stipendajs sáme oahppijda/studentajda majt gávna vilbli.no ja utdanning.no næhttasajijn
o ásaduvvá rádjárasstididdje aktisasjbarggo åhpadusinstitusjåvnåj gaskal joarkkaåhpadusá dásen
o dagáduvvi ja álgeduvvi dåjma ma dahki nav vaj binnep oahppijs hiejtti joarkkaåhpadusás sámij nuoraj gaskan, duola dagu verddebearašortet baktu joarkeduvvá
o ålgoldisævto sámegiela åhpadussaj nanniduvvi nav vaj oahppe oattjotji åhpav ietjasa gielladásen.
Ållessjattukåhpadus
o dagáduvvá sierra sáme ållessjattukåhpaduspládna mij sisadná dárboj guoradallamav, åvdåsvásstádusáv ja barggojuohkemav sáme ållessjattukåhpadusá hárráj
o ållessjattuk sámij rievtesvuodajt sámeåhpadussaj sihkarasteduvvá láhkatjoahkkij ja ruhtadimårnigij baktu
o sáme joarkkaskåvlå, suohkana ja sáme åhpaduslihto oadtju økonomalasj resursajt látjátjit ållessjattukåhpadusáv ja kurssafálaldagájt hiebadum sáme sebrudahkaj ja æládusiellemij
o ásaduvvá sáme ållessjattukåhpadusá aktøraj værmádahka
o sáme ållessjattukåhpaduslåpptim åvddånahteduvvá oattjotjit ienep vájmmelis giellaaddne.
Oahpponævo
o oahpponævvo åvddånahttembarggo hiebadum sáme oahppijda nanniduvvá lasse ruhtajuollodimij baktu
o ienep pedagogalasj viehkkenævo åvddånahteduvvi sáme mánájgárdijda
o digitála oahpponævo ja tiebmágirjátja vuoroduvvi
o látjeduvvá dille åhpadiddjijda oadtjot sijáv oahpponævoj bargatjit
o resurssaskåvlåårnigav árvustallat ja åvddånahttet sáme oahpponævvobuvtadimen.
Alep åhpadus ja dutkam
o studenta rekrutteriduvvi sáme dábálasj- ja åvddåskåvllååhpadiddjeåhpadussaj, ierit ietján stipendårnigij ja desentraliseridum låhkåmfálaldagáj
o ienebu válljiji alep åhpadusáv sámegielan, buorep låhkåmfálaldagáj ja stipendårnigij baktu
o gávnnu duodde- ja joarkkaåhpadusfálaldagá sáme skåvllåj hiebadum, duola dagu giellaoahppamvuoge, guhkásåhpadim- ja oahpponævvopedagogihkka
o máhtudagá sáme vidjurij birra galggá liehket profesjåvnnå- ja vuodoåhpadusájn divna universitehtajn ja allaskåvlåjn
o gávnnuji buorre ruhtadimårniga sáme dutkamij, ja vaj dutkametihkalasj barggo nanniduvvá
o institusjåvnå majn le åvdåsvásstádus ja dahkamusá sáme alep åhpadusás ja dutkamis nanniduvvi ja arvusmahteduvvi aktisattjat barggat
o Sáme allaskåvllå åvddånahteduvvá universitehttan
o duodastuvvam sáme árbbedábálasjmáhtudahka dåhkkiduvvá vuodon dutkamijn ja dássáduvvá ietjá dutkamij vuodon háldadibmáj.
Sáme giela li tjårggen sáme sebrudagájda ja giella guoddá mijá kultuvrav, mijá máhtudagájt ja mijá árvojt.
Moattes sámijs li bajássjaddam sámegiela dagá, ja iehtjáda li sjaddam bajás sámegiela låhkåm- ja tjállemhárjjidallama dagá.
NSR ájggu láhtjet dilev nav vaj gájkka sáme oadtju máhttelisvuodav åhpatjit sámegielav tjálalattjat ja njálmálattjat adnet.
Dát barggo galggá boahtet dagu ållessjattukåhpaduslåpptim.
NSR mielas le barggo sihkarasstet ja åvddånahttet sáme gielajt hæhttu liehket dajs ájnnasamos rahtjamussuorggen åvddålij guovlluj.
Dáj sierra sáme gielajn li sierralágásj hásstalusá ja danen le ájnas dåjmajt iesjgeŋga láhkáj hábbmit nav vaj dá oadtju dássásasj máhttelisvuodajt vijdábuj viessot ja åvddånahttet.
NSR ájggu barggat åvddånahtátjit ulmmelasj giellapolitihkav mij vieledahttá dájt sierralágásj dárbojt sihkarastátjit avtaárvvusasj giellafálaldagáv.
Sierra tjalmostahttem viertti bájkijn gånnå sáme giela li nievres dilen, dán vuolen gålldåsámegiella, oarjjelsámegiella, julevsámegiella ja bihtámsámegiella.
NSR barggá politihkalattjat ja praktihkalattjat vaj sámegiella galggá bissot, nanniduvvat ja åvdeduvvat.
Mij sihtap láhtjet dilev giella moattegerdakvuohtaj, ierit ietján normeriga ja åvddånahttema sáme giellasuorgijs vuoroduvvi giellabargon.
Máná ja nuora galggi oadtjot nannusap diedojt sáme giellamoattegerdakvuodas.
NSR mielas le giellaaddne ja sierraláhkáj giellaguodde ållu mierredime jus giela galggi bissot.
Giellaguodde li ulmutja gejn le ieddnegiellan ja vuostasjgiellan dat giella massta sáhka le.
Diehttelis de le NSR mielas vuordedahtte dille le látjedum nav vaj le máhttelisvuohta adnet sámegielav njálmálattjat ja tjálalattjat almulasj institusjåvnåjn gånnå sámelága giellanjuolgadusá li fámon.
NSR ájggu barggat nav vaj boahtteájge sáme giellabarggo tjielggá mij guosská ruhtadimijda ja rollaj juohkemij.
Ájnnasin le sáme gielajt åvddånbuktet, ja sáme gielaj anov duon dán dásen lasedit.
NSR barggá vaj sáme giela látjeduvvi anátjit diehtojuohkem- ja guládallamteknologijan, nav vaj nuorap buolvva bajássjaddá sáme gielajn dåjmalasj giellan juohkka suorgen.
NSR ájggu barggat nannitjit ienep sáme giela anov tjálalasj aktijvuodajn.
NSR barggá nav vaj sámegiella aneduvvá dutkamgiellan ja máhtudakgaskostimen.
Mijá ulmme le nav vaj ienep dutkamijt ja máhtudakåvddånahttemav oadtjop mij guosská sáme gielaj adnuj.
o oahppe galggi oadtjot giellaåhpadusáv dan giellasuorggáj gåsi sij gulluji
o sáme giellaguovdátja galggi oadtjot máhttelisvuodajt álgget ienep gielladåjmaj
o ållessjattuklåpptim vuoroduvvá sámegielajn guovdátjin
o giellagáhttim ja sámegielak fáhkatærmma åvddånahttem vuoroduvvá.
Sámegiella almulasj aktijvuodajn
o látjeduvvá sámegiela adnuj almulasj institusjåvnåjn
o ásaduvvá bærrájgæhttje orgádna sáme gielajda ierit ietján sihkarasstet vaj sámelága giellanjuolgadusá tjuovoduvvi
o boahtteájge organiserim, ruhtadibme ja rollaj juohkem sáme giellabargon guoradaláduvvá ja tjielggá, gånnå friddja stáhta orgádna árvustaláduvvá ásaduvvat
o ásaduvvi ienep sáme giellaguovdátja ja ieme guovdátja åvddånahteduvvi
o sáme bájkkenamá dássáduvvi dáro namáj rahtegalbajn ja kártajn sáme guovlojn
o divna almulasj tsiekkadusá galbbiduvvi sámegiela háldadusguovlojn
o ådåájggásasj guládallamháme dagáduvvi sáme gielaj adnuj aj
o www.risten.no ja www.divvun.no vijdábuj åvddånahteduvvi
o dutke hásstaluvvi sámegielav dutkamgiellan anátjit
o giellasuorgij normerim ja vokabulárra sáme giellasuorgijn vuoroduvvá
o látjeduvvá nav vaj ienep dutkam gielaj ælládahttemij birra dagáduvvá
o dutkam sáme vuostasj- ja nubbengiela åhpadusá hárráj tjavggiduvvá
o vijdábuj fáhkabarggo giellahiståvrån ja bájkkenamáj dutkam vuoroduvvá.
Kultuvrra le aktisasjvuohta ájádusájs, árvojs ja njuolgadusájs majt sebrudagán li ja majt ulmusj sihtá vijdábuj guoddet boahtte buolvvaj.
NSR ájggu nannit, bisodit ja åvdedit sihke ådåájggásasj ja árbbedábálasj sáme kultuvrramáhtudagáv.
NSR sihtá arvusmahttet sáme kultuvrraiellemav sáme kultuvrrabarggosajij ienedime baktu.
Viesso ja nanos sáme bájkálasjsebrudagá ja árbbedábálasj æládusá ja viessomtjerda li ájnas tjuorggen sáme kultuvra buvtadimen.
Duodje hæhttu bisoduvvát ájnas kultuvrraguodden ja sáme æládussan.
Dájddasjiehtadus Sámedikke ja Sáme dájddaráde gaskal le ásaduvvam bargatjit dájddárij iehtjas vuorodimij milta sáme dájdav nannitjit.
Dát sihtá javllat dájddára li siegen mierredimen vuorodimij gáktuj ja NSR sihtá nannit dájddasjiehtadusáv vædtsagin sáme dájdav vuorodittjat.
Dárbbo le sáme originalgirjálasjvuohtaj ulmutjijda gájkka álldarij gáktuj, huoman hæhttu vuoroduvvat sjadde buolvaj girjálasjvuoda dárbojda.
Sáme girjálasjvuohta hæhttu ådåstuhteduvvat duostotjit udnásj låhkkij gájbbádusájt.
Dárbbo ájn lasse doarjjagijda oajválattjajs sáme girjálasjvuoda buvtadittjat ja juogadibmáj gå li binná låhkkij siváj diehti.
Sáme musihkka ja juojggusa li guovdátjin sáme kultuvra åvddånbuktemin.
Musihkka rájáj rassti ja dahká aktijvuodav kultuvraj ja ulmusjtjerdaj gaskan.
Ájnas le de vaddet musihkkaj ja juojggusij buorre åvddånahttemmáhttelisvuodajt.
Sáme festivála li ájnas saje sáme dájddaj, kultuvrraj ja duodjáj, ja li ájnas saje sáme iesjdåbdov åvddånahttemin ja dádjadussaj sáme gatjálvisájs.
Duodden de vaddi festivála sáme dájddárijda ja artistajda máhttelisvuodajt dahkat ja åvddånahttet iehtjasa åvddånbuktemijt.
Sáme siednadájdda le tjårggen sáme kultuvrraiellemij.
Friddja teáhterjuohkusa ja Åarjelhsaemien Teatere / Sydsamisk Teater le nannim moattegerdakvuodav sáme teáhteriellemin, sæmmi bále gå Beaivváš Sámi Teáhter lasedij maneldamåvddånbuktemijt ja moattegerdakvuodav buvtadimen dahká ienebu oadtju teáhteris ávkev.
Beaivváš Sámi Teáhterin le aj ájnas doajmma siednadájdav Sámes gaskostit ja aj rijkajgasskasj aktijvuodan.
Dárbbo le gájkka åsijt sáme siednadájdas åvddånahttet ja daj kvalitehtav dárkestit ienep åhpadusá tjalmostime hárráj ja buoredittjat buvtadimmáhttelisvuodajt.
NSR mielas le teáhterdoajmma mánájda ja nuorajda ájnas rahtjamussuorgge åvddålij guovlluj.
Gåvådum dájdda hæhttu álmmugij sadjihin boahtet.
Danen NSR barggá dájdda distribueriduvvá duola dagu årnigij baktu ma arvusmahtti sáddimvuosádusáj åvddånahttemav.
Duodden le dárbbo vaddet gåvådum dájddaj vuodov joarkátjit fágalasj åvddånahttemav sáme dájddaåhpadusá ásadime sihkarasstema baktu.
Multimedijaj tjadá duola dagu filma, televisjåvnå ja internehta tjadá jåkså ulmusj stuorra publikumav.
Filmmadájdda le agev åvddånahttemin sáme filmmafestiválaj baktu ja daj baktu majt sáme fáhkabargge suorgen li dahkam.
NSR sihtá sihkarasstet sáme filmmafágalasj birrusij ásadimijt.
Gå sáme filmma ja TV-buvtadimev nanni sjaddá ulmusj máhttet sámegielav nannit ja oadtjot vijdes máhtudak ja kultuvrragaskostimev sáme vidjurij birra.
Nanos sáme valástallamiellem le ájnas iesjdåbddofaktåvrrå nuorajda, ja nanos åvddånbuktemvuohke aktisasj árvojs ja njuolgadusájs.
Ájnas le vaj máhttelisvuoda li gånnå divna guovlojs Sámen æjvvali valástallamijda ja gilppusijda.
NSR ájggu liehket sáme valástallam- ja nuorajorganisasjåvnåj máhttelisvuodaj vuoddje bargujn aktisasj sáme valástallam ja valástallamfágalasj gatjálvisájn.
Hierggevuodjema li sierralágásj gilpustallamsuorgge, mij aj buktá nanos histåvrålasj dábijt bisodittjat arktalasj álggoálmmugij gaskan.
NSR ájggu danen lasse vuorodimev moattegerdak kultuvrraiellemijt, bájkálasj festiválajt ja ietjá sáme dåjmajt sáme bájkálasjsebrudagájn duola dagu sáme kulturmujtoj duodastimev, suodjalimev, háldadimev ja gaskostimev.
NSR ájggu barggat nav vaj dille látjeduvvá viesso sáme kultuvrraiellemijda aktisasj sajijn ja ulmusjbuolvaj berustahtek.
NSR ájggu arvusmahttet nav vaj sáme nuora ietja máhtti liehket siegen dåjmajt dahkamin iehtjasa bájkálasjbirrusin.
Sámedikken ájggu NSR barggat nav vaj friddjafoannda ásaduvvá sáme nuorajda.
Dát galggá liehket doarjjaårnigin nuorajda gånnå álkkes giehtadallamprosessajn máhtti åhtsåt doarjjarudájt duon dán kultuvrradåjmajda, Stáhta nuoraj friddjafånda modellas.
Girjálasjvuohta
o ådå sáme tjálle rekrutteriduvvi
o ienep nuorra sáme tjálle rekrutteriduvvi
o ienep sáme tjálle oadtju máhttelisvuodajt girjálasjvuodajn ållesájggáj barggat
o sáme girjálasjvuohta sadjihij biejaduvvá divna bibliotehkajn, buojkulvissaj girjje oasstemav arvusmahttet
o ienep sáme girjálasjvuohta buvtaduvvá mánájda ja nuorajda
o ienep sáme jiednagirje buvtaduvvi
o dutkama sáme girjálasjvuodan vuoroduvvi, dáj vuolen sáme båva, subttsasa, myjta ja juojggustevsta.
o duodje kultuvrraguodden dåhkkiduvvá ja vatteduvvá åvddånahttemmáhttelisvuodajt
o duodje máhtudagá ja tjehpudagá joarkeduvvi ådå ulmutjijda
o ienep duodje bagádallamvirge ásaduvvi
o buorre ævto duodjárijda vatteduvvi, duola dagu sadjihin biedjat duodjuhimhuodnahijt ja vædtsagijt.
Sáme musihkka, juojggusa ja festivála
o dahkkerievtesvuoda juojggusijda sihkarasteduvvi
o ådåájggásasj sáme musihka ja juojggusij åvddånahttema vuoroduvvi
o doarjjaårniga sáme musihka ja ådå musihkkaj åvddånbuktemvuogijda buoreduvvi
o sáme musihkkárijda vatteduvvá stuoráp máhttelisvuoda gaskostittjat sáme musihkav ja juojggusijt, nasjonálalattjat ja rijkajgasskasattjat
o festivála ma uddni oadtju vuododoarjjagav Sámedikkes nanniduvvi
o unnep festivála ja kultuvrraásadime åvddålij guovlluj åvddånahteduvvi
o ienep sáme dájddára ja artista oassálassti rijkajgasskasasj álggoálmmukfestiválajn.
Teáhter, siednadájdda ja gåvådum dájdda
o åhpadusfálaldagá sáme teáhterbarggijda åvddånahteduvvá
o Beaivváš Sámi Teáhter nanniduvvá maneldimteáhterin nasjonálalasj åvdåsvásstádusá háldon
o sierra sáme teáhterviesso tsieggiduvvá Guovdageaidnuj
o Åarjelhsaemien Teatere / Sydsamisk Teater nanniduvvá
o saje ásaduvvi sáme mánáj- ja nuorajteáhterijda
o friddja teáhterjuohkusa doarjjagijt oadtju sáme vuosádusájt buvtadittjat ja maneldammanojda
o friddja revyjuohkusa máhttelisvuodajt oadtju sáme revybargov åvddånahttet
o sáme dájddamusea tsieggiduvvá
o luojkkamårniga ásaduvvi sáme dájdda vuosádusájda sáme guovdátjijn ja almulasj tsiekkadusájn
o Sáme dájddaráde nanniduvvá
o sierra sáme dájddaåhpadus ásaduvvá.
Filmma ja multimedija
o sáme mánáj-tv bæjválattjat sáddiduvvá
o ienep sámegielak filma buvtaduvvi
o filmmafáhkaj rekrutterim nanniduvvá
o sáme filmaj ja TV buvtadimmáhttelisvuoda nanniduvvi
o sáme filmaj juogadibme ieneduvvá márnánfievrrima ja vuosedime baktu filmmafestiválajn
o sáme filma ja TV-prográmma digitaliseriduvvi
o filma ja TV-buvtadime sadjihin biejaduvvi bibliotehkajda ja sáme guovdátjijda
o filma ienebut sámegiellaj dubbiduvvi, sierraláhkáj mánájda ja nuorajda
o ienep sámegielak multimedijabuvtaga dagu spela ja DVDa buvtaduvvi
o sáme filmmaguovdásj ásaduvvá.
Valástallam
o oassálasstem rijkajgasskasasj valástallamijn, duola dagu Arctic Winter Games ieneduvvá
o ienep oasse spellamrudájs manni sáme valástallambargguj, ja vaj valástallamvieso ja ásadusá sáme guovlojn ásaduvvi
o sáme nasjonálalasj ja guovllo ásadus nuorttarijkaj sabekgilppusijda ja hierggevuodjemijda ásaduvvá
o sáme valástallamsuorge, duola dagu sabekgilppusijn, sjuohppimijn ja hierggevuodjemijn le åvddånahttemmáhttelisvuoda.
NSR ájggu sihkarasstet avtaárvvusasj varresvuoda- ja sosiálafálaldagá ma hiebaduvvi sáme addnij ålles iellemájge dárbojda.
Dát máhttá liehket sáme álmmukmedisijnna, nuoges kultuvrra- ja giellamáhtudagáv varresvuodabarggijn gudi sáme pasientajn ja sijá lagámusáj dahkamuhá li.
Dievnastusáj ma mánájda ja nuorajda fáladuvvi, de galggá máná buoremus vieledusáj milta mij mierret makkár fálaldagáv mánná galggá oadtjot.
NSR mielas le sáme varresvuodabarggij ja fáhkaulmutjij rekrutterim ájnas nannitjit sámij addnij varresvuodafálaldagáv.
NSR ájggu barggat nav vaj sáme varresvuodadåjma ásadibme guoradaláduvvá.
Varresvuodadoajmma mij sisadná institusjåvnåjt ma juo li dåjman uddni ja ma li sierra sámij dárboj hárráj ásadum, duola dagu SANKS, Sámi Sierradoavttirguovdáš Kárášjogan ja Sáme varresvuodadutkama guovdásj.
Sierra sáme varresvuodadoajmma buktá ienep vissásap varresvuodadievnastusáv masi sáme álmmugin le gájbbádus, ja åvdet diedulasjvuodav sáme giela, kultuvra ja iesjdåbdo birra varresvuodafálaldagájn.
Dutkam ja statistihkka sáme varresvuoda- ja sosiáladievnastusáj gáktuj hæhttu liehket vuodon boahtteájge mærrádusájda.
Sáme sebrudagá vádnuni ålov das mierredimvuodos mav ietján diehttelisvuohtan aneduvvá.
Dåjma ma åvdedi varresvuodav ja ma skihpudagájt ja mentálla varresvuodav duostudi li aj ájnnasa viesso sáme sebrudagájda.
NSR ájggu barggat nav vaj guovdásj dásen biejaduvvi tjielgga ævto gåktu varresvuoda- ja sosiáladievnastusá ulmijt sáme álmmuga hárráj galggi jåvsåduvvat.
Sáme addnijperspektijvva
o åbbålasj ja avtaárvvusasj varresvuoda- ja sosiáladievnastus åvddånahteduvvá sáme álmmuga hárráj
o gájkka sáme addne sihkarasteduvvi vaj oadtju varresvuoda- ja sosiáladievnastudájt sámegiellaj ma li hiebadum addnij dárbojda ja kultuvralasj duogátjij
o sáme boarrásijn galggá liehket rievtesvuohta huksuj iehtjasa ævtoj milta, gånnå sámegiella, sáme árvo, ja árbbedábálasj sáme biebbmo li ájnas oase huvsos
o fálaldagá psyhkalasj varresvuodasuodjalussaj sámij hárráj nanniduvvá
o joarkkasuodjalus lagámusájda iesjsårmmimij maŋŋela nanniduvvá
o barggo sáme varresvuoda fáhkatermaj vuoroduvvá
o telemedisijnalasj fálaldahka sáme guovlojn vijdeduvvá
o nuoges dålkkumdievnastus ja sámegielak diehtojuohkem sáme pasientajda skihppijviesojn sihkarasteduvvá
o sámegielak siellohuksamdievnastus ásaduvvá skihppijviesojda gånnå li sáme pasienta
o sáme mánáj rievtesvuoda sihkarasteduvvi mánájsuodjalusá bargon
o máná ja nuora iejvviji viehkkebarggijt sáme gielajn ja kultuvrradádjadusájn
o åvdåsvásstediddje oajválattja oattjotji sáme gielav ja kultuvrramáhtudagáv biebbmosijdajda ja mánájsuodjalusfálaldahkaj
o sáme mánájoahttse ásaduvvá
o PP-dievnastus sáme guovlojn tjalmostuvvá ja vaj sáme máhtudahka dievnastusán nanniduvvá
o sáme mánáj ja nuoraj hiehtetelefåvnnå ásaduvvá
o ásaduvvá oatsodimdoajmma nuorra sámijda.
Gárramduostodiddje barggo ja kriminállahukso
o ienep gárramdáhtes fálaldagá nuorajda aktisattjat suohkanij fáladuvvi
o ienep resurssa vatteduvvi duostodittjat gárevábnnasij anov
o kriminállahukso hábbmiduvvá sámijda hiebatjit.
Avtastallam varresvuodadievnastusán
o sámegielak varresvuodabargge åhpaduvvi
o vuodo- ja joarkkaåhpadusá dålkåjda ásaduvvá
o sáme varresvuodadoajmma guoradaláduvvá.
NSR ájggu arvusmahttet priváhta dåjmalasjvuodav mij vuodov dahká moattelágásj æládus- ja sebrudakiellemij.
Árbbedábálattjat le sáme luondos ællám, sáme guovlojn le ájn luonndovuodok æládusá ájnas oassen bargojs ja árvvoháhkuhimes.
Ådå infrastruktuvrra, ådå máhtudakinstitusjåvnå ja vijdábujgárvedibme luonndoluohkkojs sáme guovlojn máhttá buktet ietjá æládus ásadimijt.
NSR ájggu barggat nav vaj sáme innovasjåvnnåprográmma ásaduvvá dajna ulmijn arvusmahtátjit æládusinnovasjåvnåv ja nannitjit ådå máhtudakvuodok æládusáj ásadimev.
Ulmmen sáme æládusåvddånibmáj le sihkarasstet árvvoháhkuhibme ieneduvvá ja kultuvralasj ja sebrudak biele æládusás bisoduvvi.
NSR mielas galggá árbbedábálasj máhtudahka dåhkkiduvvat, ja aktan dutkamvuodok máhtudagájn vuodov dahkat luonndoluohkkoj háldadimen.
Mij barggap nav vaj stuoráp láhkáj galggi luonndoluohkko bájkálattjat ja guovllo háldaduvvat, lahkavuoda ja gasskasasj tjanástagáj prinsihpaj gáktuj.
NSR ájggu barggat nav vaj vuodoæládusá rievtesvuoda sihkarasteduvvi, ja nav vaj sáme rievtesvuodadádjadusá ja árbbedábe bisoduvvi ja biejaduvvi vuodon láhkaásadimijn ja háldadibmáj.
NSR barggá nav vaj miehttseæládusáj luohkkoj vuodo ja æládusbarggij rievtesvuoda nanniduvvi guoskavasj miehttseláhkaásadimijn.
NSR ájggu nannit ja åvddånahttet vuodoæládusájt duola dagu ednambargov, ællosujtov, guládusáv, miehttseæládusáv ja duojev, ja dáj tjoahkkáj æládussan.
Dáv sihtap dahkat árvvalusáj baktu guovdásj ednambarggo- ja ællosujttosjiehtadallamijda ja Sámedikke æládus vájkkudimnævoj baktu, ja aj Tjoahkkeæládusáj árvvoháhkuhimeprográmma baktu.
NSR ájggu barggat nav vaj ruhtadoarjja buvtadimåvddånahttemij ja jådedimbargguj ieneduvvá.
Duodjesjiehtadus galggá liehket guovdásj nævvon duodjeæládusáv åvddånahtátjit gånnå duodjára iehtjas rievtesvuohta mierredimen ja vuorodimen dættoduvvá.
NSR ájggu sjiehtadusáv vijdábuj åvddånahttet ja nannit.
NSR doarjju ulmev oadtjot økologalasj, kultuvralasj ja økonomalasj guoddelis ællosujtov.
Sámedikke árvvalusáj baktu guovdásj sjiehtadallamijda ájggop mij barggat nav vaj ællosujto ålgoldisævto nanniduvvi.
NSR ájggu aj ådå ællosujttolágav tjuovvolit, ja joarkket bargujn nannitjit ællosujto rievtesvuodajt sisŋeldis iesjmierredibmáj boahtteájge ællosujttolága rievddadusájn.
NSR barggá nav vaj árvvoháhkuhibme merragátten galggá nanniduvvat aktisasjvuoda resursaj buorre ja bælostahtte stivrrima baktu, bájkálasj háldadim dættodimijn.
Mij ájggop Merragátteguolástusjuohkusa ja Sámeriektájuohkusa oajvvadusáv tjuovvolit, ja barggat nav vaj sáme rievtesvuoda merraluohkkojda dåhkkiduvvi dan láhkáj vaj ávkken boahtá ålles meragátte álmmugij.
Ednambarggo sáme guovlojn hæhttu nanniduvvat ja NSR ájggu danen Sámedikke ednambarggodiedádusáv tjuovvolit boahtte guhttalin.
Mij ájggop ierit ietján nasjonálalasj ednambarggopolitihkav guovloj gáktuj dahkat gæhttjalim diehti vuogijt hiebadit hásstalusáj ja luondulasj dilij gáktuj sáme guovlojn.
Sámedikke æládus guoskavasj vájkkudimnævo vierttiji boahtet divna sáme álmmugij ávkken.
NSR barggá nav vaj Sámedikke doarjjaårniga sihkarasteduvvi jåvsådittjat nissun ja ålmmå æládusbarggijt, ásadiddjijt ja vidnudakæjgádijt.
Dát le hásstalussan gå moatten dájs æládusájs le ålmmåjs mierrediddje.
Danen le ájnnasin Sámedikke vájkkudimnævoj adnemav sjiervij gáktuj gåtsedit.
Guolástus, ællosujtto ja ednambarggo
o merraguolástusjuohkusa árvvalus sjaddá mierredum láhkan ja vijdeduvvá guosskat divna sáme årromguovlojda
o areálladivuda ásaduvvi guollebiebbmamrustigijs ma manni suohkanijda jali bájkálasj háldadusorgánajda.
o åbbålasj háldadus sihkarasteduvvá merraluohkkoj hárráj sáme guovloj nav vaj luonndoluohkkoj vuodo sáme kultuvrraj sihkarasteduvvá aj.
o vuodoæládusáj rekrutterim sihkarasteduvvá nuorájoasseårnigij baktu, buolvaj gasskasasj sirddema ællosujton ja sihkarasstet ienep nuorap ednambarggijt
o ællosujttolága ja pládna- ja tsiekkaduslága mærrádusá aktanahteduvvi nannitjit ællosujto vájkkudusájt sebrudakplánimin.
o ællosujto areállasuodjalus nanniduvvá
o máhtudahka ja dádjadus ællosujto birra álmmugin laseduvvá
o Sámedikke sadje ællosujto boahtteájgev sihkarasstem nanniduvvá æláduspolitihkalasj ja háldadusgatjálvisáj baktu
o ednambarggo bisoduvvá ja nanniduvvá sijdajn, ájnegattjan jali tjoahken ietjá æládusájn
o sáme guohtomæládusáj berustime urudisháldadusán berustuvvi
o stuoráp dæddo bájkálasj luohkkoj adnemij ja ávkástallamij, dán vuolen aj bájkálasj vijdábujgárvedimev vuorodit
o økologalasj ednambarggo laseduvvá.
Duodje, miehttseæládusá ja tjoahkkeæládusá
o duodjesjiehtadus åvddånahteduvvá vædtsagin duodjeæládusáv nannitjit
o NSR ájggu barggat lasedittjat duodjebuvtagij jådedimev
o miehttseæládusáj luohkkoj vuodo ja æládusbarggij rievtesvuoda nanniduvvi guoskavasj miehttseæládusláhkaásadimijn árbbedábálasj luohkkoadnema vuodon
o tjoahkkeæládusá nanniduvvá dagu hiebadahkes oassen sáme æládusájs
o sáme rievtesvuoda ja sáme adno dåhkkiduvvá gå ednamijt suodjali
o motåvrråvuodjem miehtsijn hæhttu sihkarasteduvvat nav vaj sáme æládusá máhtti åvddånahteduvvat guoddelis láhkáj.
o Sámedikke sadje æláduspolitihkan ja háldadusgatjálvisájn nanniduvvá.
Ådå æládusá
o ienep systemahtalasj máhtudaklåpptim æládusájda vatteduvvá
o nasjåvnålasj ja guovllo mannoæládus vuorodime sihkarasteduvvi tjielgga sáme sisanujn
o buorre kvalitehtak barggo sáme destinasjåvnnåæládusáj hárráj nanniduvvá
o sáme viddnodoajmma sihkarasteduvvá ja åvddånahteduvvá
o æládusinnovasjåvnnå arvusmahteduvvá sáme innovasjåvnnåprográmma baktu, ierit ietján åvddånahtátjit sáme máhtudakvuoduk æládusáj hárráj
o sáme sisadno doajmme almulasj kulturbarggosajij vuorodimijn bisoduvvá
o máhtudagá, tjehpudagá, ja máhtukvuohta álmmugin åvddånahteduvvi nuorttaguovloj åvddånahttemin duostotjit ådå hásstalusájt
o hásstalusá rievddam årrumdábij hárráj duostoduvvi ierit ietján nav vaj barggofálaldagá nuorajda alla máhtudagájn ja sierra láhtjet dilijt nissunbarggosajijda sáme guovlojn.
Árbbedábálasj luondo ávkástallam ja árbbedábálasj biebbmokultuvrra le nanos sáme guovlojn.
Viesso luonndoluohkkaj suodjalibme ja sjaddam ja viessomsajijt dájda suodjalit le vuodon NSR biráspolitihkkaj.
Mij galggap liehket jasska dasi vaj biebbmo majt mij ávkástallap le sihkar ja ij la mijá varresvuodav vahágahttemin.
NSRaj le diehttelis vaj økologalasj perspektijvva ja guoddelis åvddånahttem gájbbádus galggá liehket vuodon divna boahtteájge politihkkaj luondo háldadimen.
Ij makkárak åvddånahttem sáme guovlojn galga mannat jali vaddet ihkeva vádájt jali bæjsstanimev viesso luonndoluohkkojs masi sáme álmmuk le gasskasattjat tjanádum ietjas kultuvrav ja árbbedábijt ávkkit.
Miján le guhtik guojmmásimme hásstalussan diedulasjvuodav oadtjot jut mijá luonndo ávkástallam aj máhttá liehket ájtton iehtjama kultuvra luonndovuoduj.
Sáme rievtesvuodaj oajbbom luonndoluohkkojda ij galggá vuojteduvvat jus luonndo galggá vuojtádallat.
Sáme berustime hæhttuji vuoroduvvat juohkkalágásj láhka- ja pládnabargon.
Álggoálmmuga e galga ålgustuvvat iehtjasa guovlojs ásadimij sivás ma birásnuoskodim vájkkudusájt bukti, duola dagu olljo-, gássa ja minerálajbuvtadimijn ja tjáhtjefábmodulvvadimijn.
Moattes álggoálmmugijs viessu biráshásstalusáj ma li hæjosvuohtaj tjanádum.
NSR dåbdås mij sáme viessop biráshásstalusáj tjanádum mijá boanndudahkaj ja dát midjij vælggogisvuodav buktá.
Mij ájggop barggat vaj birásperspektijvva vuodon biejaduvvi sjiehtadusdåjmajn, duola dagu aktisasjsjiehtadusájn fylkasuohkanij ja guovdásj oajválattjaj konsultasjåvnåjn.
Dálkádak, birás ja energija
o Sámedigge galggá liehket birásfyjrran gænna le iehtjas CO2 låhko
o divna Sámedikke mærrádusájn vuogas vieledusá váldeduvvi birás- ja dálkádakgatjálvisájn
o mij juohkep diedojt rijkajgasskasasj sebrudahkaj dálkádakrievddamij vájkkudusájt
o ienep dutkam birás- ja dálkádakgatjálvisáj gáktuj sáme guovlojn dagáduvvá
o mij sáme galggap vaddet vájmmelis guorrasimev jus dåjma ma stuorra areálajt gájbbedi sáme guovlojn galggi ásaduvvat
o galggá liehket alemus sihkarvuohta olljo- ja gássadåjmajn ja buorre gergasvuohta merraguovlojn
o nuoges váksjom le økovuogádusás
o birás ja sosiála vájkkudusguoradallama gájbbeduvvá æládusdåjmaj hárráj.
o badjásasj plána bieggamillopárkajda sáme guovlojn åvddånahteduvvi
o Finnmárkoopmodat (Finnmárkoåbmudagá) strategijajn li birásvieledusá guodde vuodon
o álggoálmmukstandarda sihkarasteduvvi ådå dåjmaj ásadimijn duola dagu minerálla-, olljo- ja gássabuvtadimijn
o buorre ja riekta diedo vatteduvvi bájkálasjálmmugij birásselgaj gávnnuma birra.
o guottoj dahkam barggo energija adnema gáktuj dagáduvvá.
Luondo ávkástallam ja suodjalibme
o økologalasj prinsihpa, bájkálasj árbbedábe ja dábe galggi biejaduvvat vuodon luondo ávkástallamin
o nissunij ja ålmmåj luondo ávkástallam galggá sihkarasteduvvat avtaárvvusasj vuodon rámmajn
o suodjalimprosessa galggi buktet nannusap sáme ávkástallamvuogijt ja sáme rievtesvuodajt.
NSRan le ulmmen barggat sáme rievtesvuodajt oadtjot dåhkkidum vuodon sáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav bisodittjat ja nannitjit.
Miján sámijn le rievtesvuoda ednamijda ja tjátjijda ja luohkkojda ma li mijá materiálak kultuvra vuodon.
Moadda lága ja årniga li ásaduvvam sáme gielav, kultuvrav ja æládusiellemav åvdedittjat ja åvddånahtátjit Vuonan.
Guhkes bálkká le ájn duohtan dagátjit avtaárvvusasj dievnastusájt sáme álmmuga hárráj.
Hásstalussan le oadtjot moattelágásj dåjmadagájt Sámedikke ålggolin aj lágajt oadtjot praktihkalasj jåhtuj.
NSR sihtá jut sáme sebrudakåvddånahttem buorre åvddånahtedum ja máhtulasj sebrudakdoajmmijs ja ájnegis ulmutjijs oassálassti sáme demokratija tsieggimin.
Ulmmen midjij le sáme ietja galggi ietjasa organiserit ietjasa ævtoj milta.
Mij sihtap arvusmahttet ienep oasse álmmugis oassálastátjit vájmmelis sáme sebrudaktsieggimin.
NSR ájggu sihkarasstet sáme ájrastimev divna guoskavasj aktijvuodajn.
NSR mielas le sáme boarrása resurssan gejn li árvulasj máhtudahka sáme kultuvra, árbbedábij ja sebrudakvidjurij birra.
NSR ájggu barggat nav vaj galggá látjeduvvat dille nav vaj sáme boarrása ietja galggi åvdedit oajvvadusájt gåktu boarrásij sadje rádevadden ássjijn ma li merkahahtte sáme álmmugij máhtti várajda váldeduvvat sámediggevuogádusán.
Gájkka sáme juohkusij ájrastahttemav sihkarasstet ja sijájn guládallat le ájnas oasse demokratija árvos.
NSR ájggu barggat nav vaj lullesámij gájbbádusá ásadittjat lahka guládallamav Sámedikkijn ájnas ássjijn sihkarasteduvvi.
Dát buktá systemáhtalasj bargov sihkarasstet guládallamvuogijt ja nannit lullesámij máhttelisvuodajt organisasjåvnnåbargguj.
Sáme medijaj åvddånahttemin li demokrahtalasj ja giellapolitihkalasj biele.
Sáme álmmugin li rievtesvuoda moalgedim- ja diehtojuohkemfriddjavuohta, ja rievtesvuoda åvddånahttet ietjasa friddja bieledis medijainstitusjåvnåjt.
Stáhtan le vælggogisvuohta láhtjet dilev nav vaj mij sáme máhttep ávkástallat medijas ja teknologijas vædtsagin kultuvrraåvddånahttemin ja moalgedimfriddjavuodav duohtan dahkat.
NSR ájggu Sámedikke baktu liehket vájmmelis vuoddjen suohkanij, fylkasuohkanij ja stáhta gáktuj bisodittjat ja nannitjit årromav sáme sijdajn.
NSR ájggu åvddånahttet aktisasjbarggosjiehtadusájt fylkasuohkanij.
NSR vuojnos le bájkálasj, guovllo ja nasjonálalasj sáme institusjåvnå li saje sáme sebrudagáj åvddånahttemin.
Iesjmierredim perspektijvas le ájnnasin jut álggoálmmuga ietja åvdåsvásstádusáv válldi ietjasa boahtteájges, valla dát ij máhte dagáduvvat nuoges resursaj, máhtudagáj ja moatten åvddånahtedum sebrudaksuorgij institusjåvnåj dagá.
Árkijva, bibliotehka ja musea háldadi aktisasj mujtojt sihkarasstema, bisodime ja gaskostime milta diedojt ja dáhpádusájt sáme vidjurij birra vijdábuj barggamijda ja dutkamijda.
Moatteláhkáj máhtti dá vaddet buorre ja jasska referánssaævtojt åvddånahtátjit buorre sáme iesjgåvåv.
Sáme sebrudakåvddånahttem
o Sámedigge dævddá ájggomusáv liehket orgádnan mij åvdet sáme álmmuga rievtesvuodajt iesjmierredibmáj åvdåsvásstediddje vuogijn
o ásaduvvá vælggogis budsjæhttasjiehtadallama Sámedikke ja Ráddidusá gaskan stáhtabudsjehta prosessaj gáktuj
o sáme sebrudagán galggá liehket rievtesvuodaj milta oasse sisboados æládusájs sáme guovlojn
o ådå luonndoluohkkoj ávkástallamvuoge galggi boahtet sáme sebrudahkaj ávkken ja bájkálasj, guovllo ja nasjonálalasj økonomijav nannit
o doajmme lága ja stáhta vájkkudimnævo sáme gielav, kultuvrav, æládusájt ja sebrudakiellemav åvdedittjat praktihkalattjat tjadáduvvi
o konsultasjåvnnåårnik joarkeduvvá ja nanniduvvá almma kanállan sjiehtadallamijn
o sáme rievtesvuoda Tråmså, Nordlánda ja guovlojn oarjjelsáme álmmugijn dåhkkiduvvi
o háldadusårniga álmmukrievtesvuoda gájbbádusáj gáktuj ásaduvvi sámeriektájuohkusa oajvvadusá milta
o sáme rievtesvuodadádjadusá ja árbbedábe váldeduvvi várajda vuona láhkaásadimijn ja háldadusájn
o sáme berustime ja adnemguovlo várajda váldeduvvi ja suodjaluvvi vuona luonndoluohkkoj láhkaásadimijn.
Medija ja guládallam
o sáme mánájn ja nuorajn galggá liehket buorre medijafálaldahka hiebadum áldarjuohkusij gáktuj, bæjválasj TV- ja radiosáddagij, sáme ájggetjállagij ja gåvvårájdoj baktu
o sáme duon dán medijaj baktu oadtju ådåsijt, dágástallam- ja magasijnnasáddagijt ma gåbttji sáme sebrudagá moattegerdakvuodav
o rádjárasstididdje aktisasjbarggo medijaaktøraj gaskal nanni sáme aktisasjvuodav ja sebrudakdágástallamav
o sáme pressadoarjja aneduvvá vájmmelisát arvusmahtátjit ienep sámegiela anov, sierraláhkáj oarjjel- ja julevsámegiellaj
o etihkkabarggo sáme medijajn nanniduvvá, buojkulvissaj sierra sáme pressafágalasj juohkusa ásadimev doarjjot
o konsesjåvnnågájbbádusá priváhta medijaaktørajda tjuovvoluvvi nav vaj vijdes medijafálaldagá sámijda sámegiellaj åvddånahteduvvi
o ienep sámegielak journalista åhpaduvvi.
Viesso bájkálasj sebrudagá
o Sámedikke kulturpolitihkka åvddånahteduvvá dajna ájádusájn oadtjot ásadum ådå, ja sihkar doajmmamav doajmme kultuvrra- ja doajmmaviesojs
o kollektijvvafálaldagá sáme guovlojn ja ietján, ja rijkajrájáj rastá buoreduvvi
o mobijlla gullummáhttelisvuoda ja gåbdåbáddeásadime sáme guovlojn buoreduvvi
o almulasj barggosaje ásadimijda máhttelisvuoda látjeduvvi sáme guovlojn
o guojnaj ja ietjá nasjonálalasj unneplågo máhttelisvuoda bisodittjat ja åvddånahtátjit ietjasa kultuvrajt, gielajt ja sebrudakiellemijt nanniduvvi.
Sáme institusjåvnå
o sáme institusjåvnå nanniduvvi institusjåvnåjn ja sebrudagájn guládallamijn
o Sáme Arkijvva åvddånahteduvvá diedalasj duodastimguovdátjin
o sáme guovdátja oadtju máhttelisvuodajt sihkarasstet ja vuorkkot priváhta arkijvajt
o sáme bibliotehkaj aktisasjbarggo aktanahteduvvá nuorttarijkaj dásen
o sáme girjjebussaj årnik sihkarasteduvvá økonomalattjat ja vijdeduvvá
o Sámedikke museapládna ja oasseguoradallam sáme museaj hárráj Tråmsån ja Nuortta-Nordlándan tjuovvoluvvá ja vaj sáme museajn galggá ájnas sadje kultuvrrasuodjalusán
o sáme kultuvrraárvvodávvera Sábmáj máhtsaduvvi
o sáme musea åvddånahteduvvi máhtudakguovdátjin kulturmujttosuodjalusán ja gaskostimen
o Várdobáiki márkosáme guovdásj tsieggiduvvá
o bájkálasj máhtudakguovdátja ásaduvvi duodastittjat sáme kultuvrav ja árbbedábálasj máhtudagájt sáme kultuvrra- ja æládusvidjurij birra, duola dagu luossaguollimis jågåjn ja meran, miehttseæládusájs ja tjoahkkeæládusájs
o sáme giellaguovdátja sihkarasteduvvi
o sáme æjvvalimsaje nanniduvvi, dajna ulmijn maŋenagi sjaddat stuoves sáme institusjåvnnån.
Vuojŋŋalis árvo ja åssko le agev læhkám guovdátjin mijá álmmuga árggabiejven.
NSR mielas le dá árvo ájnnasa bisodit, gå li oassen mijá sebrudagá vuodos.
Friddja åsskomáhttelisvuoda le ulmusjrievtesvuohtan.
Dájna duogátjijn sihtá NSR dættodit merkahimev dassta gå sebrudahka vaddá sajev sáme iellemvuojnnoárvojda Sámen.
NSR sihtá aj gádodit badjelgæhttjalimev ulmutjijs ietjálágásj vuojnoj åsko ja iellemvuojno duogátjis
Vuona girkko lij stáhta guhkagiehtan dárojduhttempolitihkan ja le dan láhkáj buktám sáme giela, kultuvra ja árvoj vádnunimev.
Vuona girkko le ándagis ádnum dájs mættojs, ja dát girkkov vælggogissan dahká vuosedittjat sidodav vahágahttemav buohttit.
NSR vuorddá danen Vuona girkko buktá merkahahtte resursajt sáme girkkoiellemij.
NSR ájggu danen barggat nav vaj:
o oadtjot ålgusvattedum iellemvuojnnodiehto girjálasjvuodav sámij hárráj ja sámegiellaj, sierraláhkáj mánájda ja nuorajda
o doarjjot åsskotevstajt oadtjot báddáj lågådum tjalmedimijda ja boarrásappojda
o sáme iellemvuojnnoárvojt girkkuj tjáhkkidit
o Sáme girkkorádev nannit økonomalasj ja ulmusjlasj resursaj
o iellemvuojnnodiehto nuorajbargov ásadit rijkaj rájáj rastá
o arvusmahttet ienep sámijt girkko virgijda
o arvusmahttet teologija åvddånahttemav sáme perspektijvas
o sáme giela ja sálmmadábijt nannit tjoaggulvisiellemin
o ietjá iellemvuojnnofálaldagáj dárbojt guoradallat mánájda ja nuorajda sámegiellaj.
Sámedigge galggá ietjas bargov nannit nuorttarijkaj, guovllo ja rijkajgasskasasj orgánaj - duola dagu ÅN.
Sámedikken galggá liehket njuolgga guovtebelak aktisasjbarggo ietjá álggoálmmugij ja sijá ájrrasij.
Sámedikke ja Sáme parlamentáralasj ráde baktu galggap åvddånahttet solidaritehtalasj aktisasjbargov ietjá álggoálmmugij væráldin.
NSR mielas galggá Sámedigge liehket lihtodiddjen ja rijddotjoavdde ietjama sebrudagán ja ietjá almmugij gáktuj.
ÅNa ållestjåhkanibme mierredij ragátmáno 13. b.
2007 álggoálmmugij rievtesvuoda deklarasjåvnåv.
Deklarasjåvnnå guosská stuorra ieneplåhkuj værálda rijkaj vidjurijda álggoálmmugijda.
Deklarasjåvnnå biedjá unnemus standardijt ja ierit ietján álggoálmmugij rievtesvuodav iesjmierredibmáj duodas.
NSR arvusmahttem rijkajgasskasasj bargguj gehtjaduvvá guovte perspektijvas.
Nuorttarijkaj sáme aneduvvi álu vuorbálap dilen viessomin gå ietjá álggoálmmuga ietjá sajijs væráldin, gå sáme gehtjaduvvi viessomin jasska dilen vehin vájkkudimmáhttelisvuodaj guovdásj oajválattjaj gáktuj.
Nubbe vuojnno le jut sáme li, rijkajgasskasasj prosessaj vájkkudimmáhttelisvuodaj tjadá, máhtti mijáj ietjama dilev buoredit daj vælggogisvuodaj baktu masi Vuodna le tjanádum rijkajgasskasasj lágaj ja konvensjåvnåj gáktuj.
NSR ájggu nannit dáv sáme berustimev rijkajgasskasasj bargon sihke organisásjåvnnån ja ietjá álggoálmmukparlamentaj aktan ja aktisattjat vuona ja nuorttarijkaj oajválattjaj.
Mij lip akta álmmuk, vájku iehpeluondulasj stáhtarájá mijáv juohki.
Sáme ruossja bielen iejvviji ietjá, ja álu låsep, hásstalusájt dagu sáme vuona bielen, ja dárbbo le ienep rahtjamijda sáme álmmugav tjoahkkit.
Sámijn nuorttarijkajn le åvdåsvásstádus juohket åtsådallamijt ja máhtudagájt sámij ruossja bielen.
Sierraláhkáj mij guosská politihkalasj máhtudahkaj ja åtsådallamijda ásadittjat institusjåvnåjt ja politihkalasj orgánajt, ja diehto rijkajgasskasasj prosessajs, lágajs ja konvensjåvnåjs ma máhtti vájkkudit sámij dilijt.
NSR le aj berustime bátte sámij gaskan galggi nanniduvvat, ja dát máhttá dáhpáduvvat almma aktisasjbargo baktu ja njuolgga aktijvuodajn ulmutjij.
o ÅNa deklarasjåvnnå álggoálmmugij rievtesvuodaj birra ja ietjá rijkajgasskasj instrumenta hiebaduvvi vuona láhkaj
o Nuorttarijkaj Sámekonvensjåvnnå ratifiseriduvvá nuorttarijkajs
o Sáme Parlamentaralasj Ráde åvddånahteduvvá
o aktisasj gájk-sáme parlamentajn bargaduvvá
o aktisasjbarggo sámij gaskan divna nielje rijkajn åvddånahteduvvá ja nanniduvvá
o Sámeráde nanniduvvá dagu paraplyorganisásjåvnnån ja NGO ierit ietján lasse ruhtajuollodimij baktu
o Sámijn divna nielje rijkajn galggá liehket máhtudahka rijkajgasskasasj lágaj ja konvensjåvnåj birra ma njuolgga vájkkudi ietjasa iellemvuoduj ja æládusiellemij
o sáme, dagu avta nasjåvnnån, li dudálattjat ájrastuvvam rijkajgasskasasj prosessajn ma guosski álggoálmmugij dilijda
o sáme ruossja bielen Sáme oadtju ásadum sámepolitihkalasj avtadagáv mij le dássásasj sáme parlamentaj nuorttarijkajn
o aktisasjvuoda ja aktisasjbarggo álggoálmmugij gaskan Barentzguovlon nanniduvvá doajmme vájkkudimnævoj baktu
o álggoálmmuga sihkarasteduvvi Barentzrádáj ájrastuvvamav
o sámij sadje arktalasj aktisasjbargon nanniduvvá
o álggoálmmugij parlamenta sjaddi ájrastit ÅNa stuoves álggoálmmukforumin
o sierra barggojuogos ásaduvvá álggoálmmugijda ådåstuhtedum Nuorttalasj dimensjåvnån mij le aktijvuohtan EU, Islánda, Vuona ja Ruossja gaskan
o sámeprotokolla (3. protokolla) Suoma ja Svieriga EUaj sæbrramsjiehtadusán, árvustaláduvvá EØS-sjiehtadussaj maŋen váldeduvvat nav gåktu Sámeriektájuogos II le oajvvadam.
Maŋimuš kommentárat artihkkalaiidda
Norgga Sámiid RiikkasearviNorske Samers RiksforbundPoastboksa 173 - 9521 GUOVDAGEAIDNUTlf.
Hápmen: Samipress Medietjenester Siidovuogádat: Interkodex A/S
Nordlándaåtsådibme dåjmat åtsådimbargov sebrudakdiedalasj ja vidnudakrudálasj suorgijn.
Miján la ållo fágalasj máhtto, ja barggap fágajgasskasattjat.
Nordlándaåtsådibme åvddånahttá máhtudagáv sebrudak- ja æládusiellemij vaj mijá åtsådimbåhtusa ávkken sebrudahkaj båhti.
Mijá bruttoruhtajådedibme l 35 milliåvnå kråvnnåj ja lip birrusij 40 bargge.
Birrusij bielle mijá sisbåhtusis boahtá Vuona Åtsådimrádes.
Nubbe bielle boahtá ienemusát prosjæktaruhtadibmen almulasj oajválattjajs.
Mij lip oassen gåbdes åtsådimbirrusis Nordlánda Universitiehtan ja aktan barggap ietjá nasjåvnålasj ja rijkajgasskasasj åtsådimbirrusij.
Dåjmalattjat aj oassálasstep åvddånahttemprosessajn aktan æládusiellemin ja almulasj oassálasstij.
Nordlándaåtsådibme l bihtám- ja julevsáme guovlujn ja guovlolattjat tjalmostahttep Nordlánda fylkav gånnå li nuortta-, julev- ja bihtámsáme.
Mijá mielas li sáme vuojno dárbulattja gájkkásasj åtsådimijda sebrudahttet duon dán suorggáj, ja mij barggap aj sierra åtsådimij sáme sebrudahkaj.
Nammadip giella- ja kultuvrraåtsådimev sebrudakdile perspektijvan ja tjanádum skåvllåj, bajássjaddamij ja ietjá almulasj dievnastusájda.
Ålov mijá åtsådimes birás- ja æládussuorgen nuorttalij guovlov tjalmostahttá, gånnå sáme- jali álggoálmmukperspektijvva le guoskavasj.
Mij åtsådip dájn suorgijn gånnå sáme vidjura ja perspektijva binnebut jali ienebut li oassen jali snivábut tjielggidum guovdátjin:
Åtsådimbåhtusa åvddånbuvteduvvi diedádusáj, ártihkkalij ja lågådallamij baktu.
Nordlándaåtsådibme sjattaj 1.1.2010 oasesiebrren mav Nordlánda Universitiehtta ja vuododus Nordlándaåtsådibme aktan æjggu.
Instituhtta ásaduváj jagen 1979 ja vuostasj 30 jage lij priváhta, iesjæjggo, almulasjávkkás vuododus.
Nordlandsforskning utfører forskningsoppdrag innen samfunnsvitenskapelige og bedriftsøkonomiske fagområder.
Vi har stor faglig bredde og arbeider tverrfaglig.
Nordlandsforskning utvikler kunnskap for samfunns- og næringslivslik at våre forskningsresultater kommer samfunnet til nytte.
Vi har en bruttoomsetning på rundt 35 millioner kroner og er omtrent 40 medarbeidere.
Rundt halvparten av inntektene våre kommer fra Norges Forskningsråd.
Den andre halvparten kommer i hovedsak fra prosjektoppdrag for offentlige myndigheter.
Vi er en del av et bredt forskningsfellesskap ved Universitetet i Nordland og samarbeider med andre nasjonale og internasjonale forskningsmiljø.
Vi deltar også aktivt i utviklingsprosesser sammen med næringsliv og offentlige aktører.
Nordlandsforskning ligger i pite- og lulesamisk område og har et regionalt fokus på Nordland fylke som har nord-, lule- og sørsamisk befolkning.
Vi anser samiske perspektiver som viktige å inkludere i vår generelle forskning på ulike felt, og vi jobber også mer spesifikt med forskning for det samiske samfunn.
Vi kan her nevne forskning på språk og kultur fra et samfunnsmessig perspektiv og knyttet til skole, oppvekst og andre offentlige tjenester.
Mye av vår forskning innen miljø og næring har et nordlig fokus der et samisk eller urfolksperspektiv er svært relevant.
Vi forsker innenfor disse tematiske områdene der samiske forhold og perspektiver i større eller mindre grad er integrert eller satt mer spesifikt i fokus:
Forskningsresultater formidles gjennom rapporter, artikler og foredrag.
Nordlandsforskning ble 1.1.2010 et aksjeselskap eid av Universitetet i Nordland og stiftelsen Nordlandsforskning i fellesskap.
Instituttet ble opprettet i 1979 og var de første 30 årene en privat, selveid, allmennyttig stiftelse.
Nordlandsforskning
Postboks 1490
Norge
Besøksadresse: Universitetsalleen 11
E-post nf@nforsk.no
Personvern
Sámedigge le gávnnam årromsajijt, værrodimsajijt, rábojt, bivddoråkkijt, gierggebuodojt ja moadda ietjá sáme kulturmujtojt Balsjord-Hámmárfest-guovlon.
Dáv vuosedi Sámedikke registrerima.
Moadda kulturmujtojs máhtti biejsteduvvat tsieggidimes.
Statnetta konsesjåvnnååhtsåmusá aktijvuodan, ådå 420 kV-fábmolednigij Balsfjorda ja Hámmárfesta gaskan, álgaduváj prosjækta Sámedikken tjielgadittjat jus ja makkir mærráj stuoredibme sjaddá duohtadit sáme kulturmujtojt ma li automáhtalattjat suodjaluvvam.
Moadda kulturmujto
Plánidum linnja manná duobddágij tjadá gånnå ælla læhkám jali dåssju muhtem mærráj kulturmujttoregistrerima åvddåla.
Sámedigge le dan diehti guoradallam ja registrerim linnjaguovlo milta jagijn 2010, 2011 ja 2012.
Gávnaduvvam li lagábuv 1000 kulturmujto ma muhtem mærráj duohtaduvvi jus linnja tsieggiduvvá.
- Kulturmujttolåhko le alvaduhtte stuorak, javllá Kjersti Schanche, Sámedikke prosjæktajådediddje kulturmujttoregistrerimin.
Gå dá kulturmujto båhti maŋŋálakkoj linnjaguovlo milta de la dát mærkka dájn duobddágijn gávnnuji moadda luotta dålusj dåjmajs ja årudagájs, ja vuojnnet dá li læhkám ájnas adnoduobddága dålen, javllá Schanche.
Juohkka goalmát kulturmujtto le automáhtalattjat suodjaluvvam lága milta.
Da nuppijn le iehpetjielgas suodjalimstáhtus jali de li ådåsap ájgijs.
Kulturmujto iehpetjielgas stáhtusijn máhtti aj lagábuv guoradallamij baktu liehket automáhtalattjat suodjaluvvam.
Værrodimsaje
Kulturmujttoslájajs máhtti nammaduvvat árrana - gånnå ienemusát li låvdasaje, tsiekkima, vuohtjemtjiega/bogastilla, gierggebuodo, slabá ja suoja, mielkketjiegá ednamij báledum, gierggevuoná, bivddoråkke, rábo, gábmásaje, darvvemillo (vuomijn), siejde ja værrodimsaje.
Moatten sajijn li registreridum gierggetsiekkadusá gånnå doajmma ij le diehtte.
Moadda dajs kulturmujtojs ma li registreridum, sierraláhkáj várijn, li luotta boatsojsáme gávddaårromsajijs jali dåjmajs tjanádum ællosujttuj sierra gávdas.
- Akta dajs alvaduhtte gávnnamijs le værrodimsadje stuorra, sárak gállo guoran, gånnå skuvrre biernas le sárgodum rájggáj gállon.
Dát gávnadus le guhkket ierit linnjas, ja ij ájteduvá tsiekkadusás, javllá prosjæktajådediddje Kjersti Schanche.
Máhtti biejsteduvvat
Sámedigge le gávnnam moadda sajijt gånnå tsieggidibme linnjas máhttá biejstet kulturmujtojt.
- Lip dal guládallamin Statnettajn gånnå gæhttjalip gávnnat tjoavddusijt gåktu tsieggidibme galggá duohtadit nav binná kulturmujtojt gå máhttelis, javllá Schanche.
Dát gájbbet duola dagu stuorediddje viertti diedojt juohket divna barggijda kulturmujtoj birra ja dahkat tjielgga njuolgadusájt gåktu dá galggi bisoduvvat.
Valla muhtem sajijn ij le máhttelis bessat sierraloahpeåhtsåmusás, mij galggá Rijkaantikvárraj rájaduvvat.
Dajn sajijn le ihkap dárbbo lagábuv guoradallamij/arkeologalasj bállemij.
Uddni dát vuojnnet guosská gåjt 4 guovlojt, javllá Schanche.
Ienep diedojt oattjo: Prosjæktajådediddje Kjersti Schanche 784 74 011
Diedádus tjuovvu.
Nuorttarijkalasj sámegielaj fáhka- ja resursaguovdásj Sáme Giellagálldo l uddni ådå næhttabielijt adnegoahtám.
Ådå næhttabielijn li sierra biele oarjjel-, julev-, nuorttasámegiela ja aj anára- ja lullesámegiela gáktuj.
- Buojkulvissan oarjjelsámegiela bielijn álkket gávnná diedojt oarjjelsámegiela ådå termajt ja normierimijt, ja dåjmaj birra ma oarjjelsámegiellaj guosski.
Sæmmi láhkáj doajmmi adjáj ietjá sámegielaj biele, subtsas Sáme Giellagáldo fáhkajådediddje Mika Saijets.
Álu næhttabielij sisadno jårggåluvvá sámegiellaj ja sæmmi sisadno máhttá moatte giellaj låhkåt.
Sámi giellagálldo l ådå næhttabielijt dahkam iesjgeŋga sámegiela addnij dárboj vuodon.
Iesjgeŋga sámegielan li sierra dárbo ja hásstalusá.
- Oarjjelsámegielaga álu åhtsi oarjjelsámegiela ådå termajt oarjjelsámegielan, e anáragielan.
Danen lip válljim almodit iesjgeŋga giela gáktuj sierra biele dan sadjáj gå dahkat vihtta sæmmilágásj biele iesjgeŋga sámegiellaj, tjielggi Saijets.
Ådå næhttabájkkáj tjoahkkiduvvi diedo sámegielajda guosske dáhpádusájs, dagu sámegielkursajs, seminárajs ja konferánsajs.
Dán láhkáj aj addne diedojt álkket gávnni avta ja sæmmi næhttabájken.
- Sámi Giellagálldo diehttelis muhtem dáhpádusá ásat, valla ienemus dáhpádusájn li ietjá ásadiddje.
Boahtte lávkke le guládallat giellaguovdátjij, allaskåvlåj, universitiehtaj ja ietjá dåjmij, ma ásadit duola dagu sámegielkursajt, ja sijás diedojt oadtjot.
Dán láhkáj mij nahkap diedojt ietjama ådå bielijda tjoagget, subtsas Saijets.
Næhttaadressa www.giella.org baktu giellaaddne máhtti gatjálvisájt sáddit ja oadtjot giellaadnemij guosske bagádusájt ja árvvalusájt duola dagu hiebalgis bágoj birra.
Artihkkalijn tjálleduvvi iesjgeŋgalágásj giellaássjijs, dagu giellajuohkusij mierredam termajt ja normierimij birra.
Sámegielak bielijn li sválldasa elektråvnålasj báhkogirjijda ja ietjá sámegiela riektatjállema gáktuj dagáduvvam ávkálasj barggoræjdojda.
Dasi duodden næhttabielijn li suoma-, Svieriga ja Vuona dárogielak vuollebiele, majn li diedo sámegielaj ja Sámi Giellagáldo birra.
Duoddediedo: Sámi Giellagáldo Mika Saijets, +47 90 20 11 38
Sámedikkeráde l nammadam ådå sebrulattjajt Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadussaj (SáNuN), mij galggá doajmmat ájggegávdan 2018-2021.
Ådå SáNuN sebrulattja:
Jådediddje Ole Henrik Bjørkmo Lifjell (Nordlánnda), Maja Fjellstrøm (Nuortta-Trøndelága), Stine Ericsson Anti (Lulle-Finnmárkko), Grete Julianne Skum (Alle-Finnmárkko) ja Alfred Mikkel Kuoljok (Nordlánnda)
Sadjásattja:
Laara Sparrok (Nordlánnda), Andine Knudtson (Oarjje-Vuodna), Kristine Ballari (Lulle-Finnmárkko), Sajana Olsen (Romsa), Katja Elise Utsi (Nordlánnda)
Sámedikkeráde nammadij ådå Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadusáv tjåhkanimen Oslos iektu 14.12.17.
Oajvvadusá lidjin boahtám NSR:s, Jåhttesáme listas, Åarjel-Saemiej Gïelhas, Barggijbelludagás ja Oalgesbelludagás.
- Mij lip vuodulattjat barggam ja buoremus vuoge milta juohkusij oajvvadusájt vieledam.
Gájkka oajvvadiddje juohkusa li oadtjum juogu stuoves jali sadjásasj sebrulattjav, javllá sámedikkeráde Juhána Biera Biret Márjá/Berit Marie P.E.
Eira, gut la dat Sámedikkeráden gænna l åvdåsvásstádus SáNuN:aj.
Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadus (SáNuN) la ásaduvvam buoredittjat sáme nuoraj máhttelisvuodav vájkkudimes Sámedikke politihkav.
Nammadus galggá doajmmat guládallamásadussan sáme nuoraj ja Sámedikke gaskan, valla galggá aj liehket guláskuddamásadus ja "dárkestiddjen" Sámedikke gáktuj nuorajássjij aktijvuodan.
Dajna vuogijn máhttá SáNuN viehkedit Sámedikkev hábmedime dikke nuorajprofijlav ja nuorajpolitihkav.
- Sjaddá oalle suohtas ådå nammadusáv iejvvit ja diedáv sij li vájmmelisá nuoraj ássjij åvdedittjat, javllá Eira.
Jus li gatjálvisá, guládalá sámedikkerádijn Juhána Biera Biret Márjá/Berit Marie P.E.
Eira, mob.
Sámedikke ållestjåhkanibme la mierredam ådå vuorodimijt stipænndaj alep åhpadussaj jahkáj 2018.
Sámedikke ållestjåhkanibme la mierredime Sámedikke budsjehtav jahkáj 2018, mierredam jut dåssju studenta mánájgárddeåhpadusán ja duon dán åhpadiddjeåhpadusán gudi stipendav alep åhpadussaj jagen 2018 oadtju.
Sámedigge vuorot dájt åhpadusájt dan diehti gå la sieldes vádne sámegielak åhpadiddjijs mánájgárden ja vuodoskåvlån.
Ållagasj dát julev- ja oarjjelsáme giellaguovlojda guosská.
Sámedigge ja Statskog libá sjiehtadam aktisasjbarggosjiehtadusáv ådåstuhttet.
Ådås sjiehtadusán, mij vuolláj tjáleduvvá dijstagá 13. biejve ådåjakmánon, le Statskog ja Sámedigge galggaba hiebadahttet vaj ságastallama nanniduvvi tsieggijiddjij ja sáme riektáaddnij gaskan gå areálaj adno rievdaduvvá.
-Mij sihtap arvusmahttet tsieggijiddjijt ja industrijaásadiddjijt gudi sihti árbbedábálasj sámij guovlojn dåmadit vaj ájgás båhtali sáme riektáaddnij, buojkulvissan ællosujtujn.
Konkrehtalattjat merkaj dát mij vuorddep æládusiellem viggá ságastallat ja ájgás boahtet sijájn gudi li riektáaddne guovlojda.
Ij la desti nuoges dåssju vieledit oajválattjaj prosessajda, dættot Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Dahkat enustahtte máhttelisvuodajt
Stivrrajådediddje Gunnar Olofsson le aj ávon gå aktisasjbarggosjiehtadus la ådåstuhtedum ja åvddånahtedum.
-Sjiehtadus vuoset Statskog sihtá viehkedit vaj máhttelisvuoda li enustahtte goappátjagá riektáaddnijda ja industrijaásadiddjijda, javllá Olofsson.
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo ja Statskoga stivrrajådediddje Gunnar Olofsson tjálleba gålmåjahkásasj sjiehtadusá vuolláj hotellan Clarion Hotel Royal Christiania ådåjakmáno 13. biejve kl.
Lågå ålles sjiehtadusáv dánna:
http://www.statskog.no/Statskog/samfunnsansvar/Sider/Samarbeidsavtale_Statskog_Sametinget.aspx
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305
Stivrrajådediddje Gunnar Olofsson, 0046 70 3341516
Duoddetjála:
Lågå ienebuv Statskogas: www.statskog.no
Silje Karine Muotka
Sámedigge barggá moatte láhkáj dájt ulmijt jåvsåtjit.
Miján le aktisasjbarggo guovdásj oajválattjaj ja diedojt juohkep ja bagádallap sámeåhpadusá birra.
Mij ruhtadoarjjagijt ja stipendajt juollodip, oahpponævvobuvtadimev háldadip, oahppoplánajt dahkap ja vuodoåhpadusá alep åhpadusá ja dutkama ålgoldisævtojt nannip.
Åhpaduslága 6 kapihttalin li mærrádusá ma gulluji sáme åhpadussaj vuodoskåvlån (§ 6-2) ja joarkkaskåvlån (§ 6-3).
Nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiella.
Ájnegis oahppen le danen láhkamierredum ájnegis rievtesvuohta sámegiella fága åhpadussaj mánáj-, nuoraj ja joarkkaskåvlån, berustahtek gånnå rijkan årru.
Oahppe iesj vállji makkár sámegielav sihtá oahppat.
Åhpaduslága § 6-2 milta le oahppijn vuodoskåvlå álldarin gudi årru sáme guovlojn rievtesvuohta åhpadussaj sámegielan ja sámegiellaj.
Dát sihtá javllat oahppijn le rievtesvuohta åhpadussaj sámegiellaj ietjá fágajn aj, jut åhpadus sámegiellaj galggá.
Háldadusguovlo ålggolin le sámijn rievtesvuohta sámegiellaj åhpadusáv oadtjot jus binnemusát 10 oahppe dáv sihti, ja nav guhkev gå dá juohkusijn li 6 oahppe.
Suohkan máhttá biedjat åhpadusáv avta jali moatte skåvllåj suohkanin.
Suohkana li da ma mierredi makkár skåvlåjn dákkár fálaldagá máhtti liehket.
Skåvllåæjgádin le badjásasj åvdåsvásstádus vaj oahppij rievtesvuoda sáme åhpadussaj dievdeduvvi.
Åhpaduslága § 6-3 sisadno le joarkkaskåvlå åhpadus.
Sáme oahppijn le ájnegis rievtesvuoda åhpadussaj sámegielan joarkkaskåvlån.
Joarkkaskåvlå åhpadussaj máhttá departemænnta vaddet láhkatjállusijt jut muhtem skåvlå galggi fállat åhpadusáv sámegielan jali sámegiellaj, ja sierra fágajn.
Åhpaduslága § 7-1 láhkatjállusa milta le oahppijn rievtesvuohta sierra åhpadimvuogijda nav guhkás jus skåvlå ietjas åhpadiddje e máhte dáv vaddet.
Dábegis láhkáj de sihtá dát sierra åhpadimvuohke javllat guhkásåhpadus, intensijva åhpadus jali læjrraskåvlå åhpadus.
Vuodoskåvlå ja joarkkaskåvlå åbbå Vuonan li åhpaduslága § 6-4 milta biejadallam åhpadusáv sámeálmmuga, sáme gielaj, kultuvra ja sebrudakiellema birra vattátjit.
Oahppijn friddjaskåvlåjn ælla makkárak rievtesvuoda sámegiela åhpadussaj.
Sáme oahppe friddjaskåvlåjn hæhttuji sierra sámegiela åhpadusáv åhtsåt.
Skåvlå ietjas duogen le jus sáme åhpadusáv fálli ietjasa oahppijda.
Sámedikken li niellja stuoves aktisasjtjåhkanime Máhttodepartementajn jahkáj ma guoskadalli mánájgárddáj, vuodoåhpadussaj ja alep åhpadussaj.
Sámedigge mierret, Máhttodepartementa ævtoj sissŋelin, oahppoplánajt sámegielan vuodo- ja joarkkaskåvlåjda ja duodjefáhkaj, boatsojsujttofáhkaj ja sierra sáme fágajda joarkkaåhpadusájn.
Oahppoplánaj njuolgadustjállaga §2-3 ja §3-4 baktu biejaduvvá sámij birra, ja sijá giela ja sebrudakiellema birra åhpaduvvat duon dán fágaj baktu.
Máhtto- ja åhpadusdepartementa ævtoj sissŋelin le Sámedikken fábmudahka njuolgadustjállagijt aktan sisanojn vaddet dákkár åhpadibmáj.
Sámedigge galggá konsulteriduvvat juohkka åhpadusássjij ma sámij berustimijda guosski.
• Ovttas.no - Sáme oahppamnævo nehtan
Mij lip tjoaggám gåvåjt, girjijt, filmajt, jienajt, oahppamnævojt ja digitála ressursajt mij giehpet bargov dunji sáme åhpadiddjen.
Máhta aj gávnnat artihkkalijt sáme ássjij birra ja pedagogalasj bagádallamijt.
Ovttas.no
Sámediggeráde le guhkev juo måråstam jut politijan ælla heva giella- ja kultuvrramáhtudagá ja navti sámij riektásihkarvuohta hedjun.
Ássje le dal Riektá- ja gárvvásindepartmenta åvdås låggŋidum.
- Tjabu dåppe gånnå tjiehpes bargge sáme giella- ja kultuvrramáhtudagájn gávnnuji de le læhkám hásstalus sijájt virggáj biedjat sáme guovlojn.
Akta sivájs soajttá liehket ij le læhkám tjielgas gåktu sij galggi virggájbiedjadimen vuoroduvvat, tjielggi sámediggepresidennta Egil Olli.
Olli javllá vijddábut Sámediggeráde le sihtam nav jåhtelit gå máhttelis båhti njuolgadusá ma vuorodi sámegielak barggijt ja barggijt gejn le kultuvrramáhtudahka sáme guovlo virgijda.
Riektá- ja gárvvásindepartemennta le dal tjielgadam dáv ja javlli bæssá sihke dættodit, ja aj gájbbedit sámegiela- ja kultuvra máhtudagáv sáme guovlojn dárbboánályjsa milta.
- Ávvusav gå Riektá- ja gárvvásindepartemennta le tjoavddusav duodas válldám ja miejnniji sámegiela- ja kultuvra máhtudagáv máhttá sihke dættodit ja gájbbedit sáme guovlojn, javllá presidennta Egil Olli.
Máhtto daj sebrudagáj birra gånnå politijabargge barggi le ájnas gå galggá dilijt dádjadit, bájkálasj sebrudagá sisbælláj bessat ja duohta diedojt oadtjot.
- Danen li sámegiela- ja kultuvra tjiehpe politijabargge sáme guovlojn ájnnasa sámij riektásihkarvuodav bisodittjat, låhpat presidennta Egil Olli.
Sámediggepresidennta Egil Olli, tlf.
Sáme giella le vuodoárvvo.
Duon dán guovlojn Sámen li moattes ållessjattugijs ma åvdeå dárojduhttempolitihkas li ietjasa iednegielav massám.
Dan diehti le stuorra dárbbo ållessjattukåhpadimes sámegielan vuodo- ja joarkkaskåvlå dásen.
Sámedigge vuojnná dárbov láhtjet kursajt udnásj æjgádijda le mierredime giela åvddånahttemav boahtte ájgijda.
Sámediggeráde ájggu barggat nav vaj:
Sámedigge le Sáme Allaskåvllåj vaddám bargov åvddånahttet ja tjadádit 5-jahkásasj giellaprográmmav sámegielan oassen giellaprográmmas sidjij gudi e máhte sámegielav nuortta-, julev- ja oarjjelsáme guovlojn.
Ållessjattukåhpadimprográmma galggá hiebaduvvat bájkálasj dárbojda.
Giellaåhpadibme galggá liehket vuodum bájkálattjat ja vuolgasadjen bájkálasj sierravuodaj bisodittajt ja nannitjit bájkálasj sáme iesjdåbdov.
Ållessjattukprográmman li dá dáse:
a) Álggokurssa 1 sámegielan
b) Álggokurssa 2 sámegielan
c) Sámegiela semesterábnas
Ulmmen le jut 5-jahkásasj giellaprográmma baktu álgeduvvi dåjma ma máhtti buktet ienep sámegiela addnijt.
Ulmmejuohkusin li gájkka gudi e sámásta vijddát geográfalasj guovlojn ja sierraláhkáj guovlojn gånnå dárojduhttem le ienemusát vahágahttám.
Prosjækta máhttá vuosedit buorre båhtusijt mij gullu galles ållessjattuga gudi li sáme åhpadimev tjadádam ja galla giellaguovdátja ja ietjá institusjåvnå li prosjevtajn barggam.
Maŋŋela gå ållessjattukåhpadimprográmma álgij, le registreridum stuoráp rekrutterim vijddábut låhkåmijda sámegielan.
Vijddábujda le ulmmen álgget kursajt oarjjel- ja julevsáme guovlojn, ja stuorámus stádajn Vuonan.
Kursa galggi buktet máhttelisvuodajt sidjij gudi e sámásta oadtjot gielasa ruopptot, ja vaj sámegielaga galggi sábmáj låhkåt ja tjállet oahppat.
Kursa aj galggi vaddet máhttelisvuodav studiemáhtudagáv oadtjot dábálasj studijijt joarkátjit.
Dáj ássjij dálla barggap:
Åhpaduslága § 4A-1 milta le ållessjattugijn rievtesvuohta hiebaduvvam vuodoskåvlå åhpadussaj.
Ållessjattugijn gejn li rievtesvuoda vuodoskåvlå åhpadussaj li aj rievtesvuoda bagádallamijda guoradalátjit ietjas åhpadusdárbojt, ja rievtesvuoda åhpadibmáj mij le hiebaduvvam ietjas máhtudahkaj ja åvddånime dárbojda.
Ållessjattugijs ij gájbbeduvá avtak fágaj ålles åhpadusáv tjadádit.
Vijddábut de li ållessjattugijn Åhpaduslága § 4A-3 milta rievtesvuoda joarkkaåhpadussaj dat jages gå li 25 jage dievdde.
Rievtesvuohta joarkkaåhpadussaj le sidjij gudi li ållim vuodoskåvlåv jali muodugattjav, valla ælla åvdebut joarkka åhpadusáv ållim.
Ållessjattuga gudi válldi joarkkaåhpadusáv galggi álggovuodon tjuovvot dábálasj oahppoplánajt.
Åhpaduslága § 4A-4 milta le suohkanin ja fylkasuohkanin vælggogisvuohta láhtjet dilev vuodoskåvlå åhpadussaj ja joarkka åhpadussaj ållessjattugijda, ja sij máhtti adnet oahppolihtojt, dåhkkiduvvam næhttaskåvlåjt ja iehtjádijt gudi fálli vuodoåhpadusáv ja joarkkaåhpadusáv ietjas vælggogisvuodav åhpadusás ållessjattugijda dævdátjit.
Ållessjattugijn gejn li rievtesvuoda joarkkaåhpadussaj, li rievtesvuoda oadtjot ietjasa almmamáhtudagájt árvustaláduvvat ja máhtudakduodastussaj.
Máhtudakduodastus galggá fylkasuohkanis vatteduvvat.
Máhttodepartemænnta
Åhpadusdirektoráhtta
Fylkamánne
Sáme oahppolihtto (SOL) le Stuorradikkes dåhkkiduvvam oahppolihtto stáhtadoarjjagij rievtesvuodaj Ållessjattukåhpaduslága milta jages 1976.
SOL:a oajvveulmmen le doajmmat åhpadus- ja studerimdåjmajt sámij gaskan.
Sámedikke ållestjåhkanibme l bajemus orgádna ja oajválasj.
Sámedigge dåjmas hiebat dajda rámmajda ma li mierreduvvam lágan Sámedikke ja ietjá sáme rievtesvuodaj birra (sámelágan).
Ållestjåhkanibme barggoårnigav mierret,aktan njuolgadusáj gájkka Sámedikke dåjmajda.
Ållestjåhkanime dábálattjat dåladuvvi niellji jahkáj, sæmmi vahkojt gå li nammadustjåhkanime (komiteatjåhkanime).
Mánnodagá ja dijstagá li nammadustjåhkanime, ja ållestjåhkanibme gaskavahkos bierjjedahkaj.
2017-2021 ájggegávddaj li tjuovvovasj belludagá Sámediggáj válljiduvvam:
Ållestjåhkanime jådedibme dahká ássjelistav, gåhttju ja jådet Sámedikke ållestjåhkanimijt Sámedikke mierredum barggoårnigij ja njuolgadusáj milta.
Ållestjåhkanime jådedime dahkamusá le duola degu permisjåvnnååhtsåmusájt mierredit, mærrádusárvvalusájt ållestjåhkanibmáj åvdedit ássjijn ma guosski Sámedikke barggoårnigijt ja mierredit ássjegárvedime hárráj ållestjåhkanimijda.
Ållestjåhkanime jådedimen li vidás gudi válljiduvvi ållestjåhkanime ájrrasijs.
Válggagávdan 2013-2017 li dá ájrrasa ållestjåhkanime jådedimen:
Sámedigge oajvvat suodjaluvvam Ceavccageađgiv/Mortensnesav Unjárga suohkanin, aktan bivddoásadusá gåttes Noidiidčearru/Kjøpmannskjølen Báhcavuona suohkanin ja Gollevárri Dæno suohkanin, ja duodden gierggeájggesajijn Ruovdenjunjlovta/Gropbakkengen Unjárga suohkanin merustaláduvvi aktidum væráltárbbesadjen UNESCOa væráltárbbelistan (World Heritage List).
Jagen 2011 nammaduváj barggojuogos oassálasstemijn iesjrádálasj ássjediehttijs, Finnmárko fylkkasuohkanis, Unjárga suohkanis ja Sámedikkes.
Rijkaantikvárra le oassálasstám váksjárijn.
Barggojuogos le, aktisasjbargujn Unjárga suohkanijn, tjadádam tjåhkanimijt duohtaduvvam ássjeoassálasstij ja álmmuktjåhkanimijt suohkanijn.
Guoskavasj suohkana ja Finnmárko fylkkasuohkan li miellusa prosjæktaj.
Sierra gájkkásasj árvvo
Da niellja guovlo li divna várjjaksámij dålusj addne- ja årromguovlon, dassta namma Várjjat Siida væráltárbbesadje.
Duodden tjiegŋodibmáj ja duoddimij dan årrom- ja åsskohiståvrråj mij juo le Ceavccageađgi/Mortensnesan, li dájn gålmmå duobddágijn sierra kulturhiståvrålasj kvalitehta.
Tjoahkkáj li dájn niellja sajijn, Ceavccageađgijn/Mortensnesajn oajvvebájkken, sierralágásj buojkulvisá årromij, bivddemij ja åsskuj Arktalasj guovlojn 12000 jagij tjadá.
Da li iesjgeŋgalágátja mij guosská kulturmujttolahkavuodav, dilev, variasjåvnåv ja kronologalasj tjiegŋudagáv, sæmmi båttå gå li åvdåstiddje guovlo åvddåhiståvrås ja sáme histåvrås ållåsit.
Vuona oajvvadumlissta Vuostasj lávkke bargon le oadtjot guovlojt tjáledum vuona oajvvadussaj væráltárbbelisstaj (tentatijvva lissta).
Sámedikke oajvvadus, gånnå álggotjála le ieŋŋilsgiellaj, le dan diehti hábbmidum UNESCO háme milta tjáledibmáj oajvvaduslisstaj.
Vuonarijkan li uddni guhtta guovlo ma li UNESCOa væráltárbbelisstaj tjáleduvvam:
http://unesco.no/kultur/verdensarven/verdensarv-i-norge/
http://www.riksantikvaren.no/Norsk/Tema/Verdensarv/
Jus sidá ienep diedojt: Seniorádevadde Audhild Schanche, + 47 481 99 656
Lågå oajvvadusáv ieŋŋilsgiellaj jali dárogiellaj dánna:
Sáme æládusá li dijdalattjat årrum tjaddnum luonnduj.
Sáme li viedtjam viessomlájbev ja sisboadov tjuohppamis miehttsevaddásij baktu, guollimis, ednambargos ja ællobargos, mij aj la vaddám ábnnasijt duodjáj ja fert slaje joarkkagárvedimbierggasijda.
Sáme vierrek hárjján åvddånahttet nåv vaj ij bieste sijá ietjas kultuvrav.
Dat mássjkedis ja oajvvás vuojnno rievddamusájda ja ådåájádallamijda la ájnas árvvo sámeæládusåvddånahttemin uddniga.
Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta ij berusta Sámedikke ja Vuona Ællosámij Rijkasiebre tsuojggidusáv (NBR) hiejttedimes ællobarggoháldadime guovllojådediddjes ja Fylkkamánne vuollájbiedjamav háldadimkontåvråjs.
- Dákkir ålgoduvvam Sámedikkes ja NBRas le munji riek alvos.
Rievddama sjaddi dáhpáduvvat Sámedikke guorrasime dagi, javllá sámedikkeráde ájras Ellinor Marita Jåma.
Diededime dagi tjuottjodij Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta sáhkadiedádusán vuoratjismánon 2011 gåktu ællobarggoháldadibme galgaj rievdaduvvat.
Rádádallama organiserimrievddama birra álgaduvvin esski snjuktjamánon 2012 maŋŋel gå departemænnta dåhkkidi árvvaladdat ietjá tjoavddusijt.
- Sámedigge ja NBR li oajvvadam snivva ájádallam såhpamusoajvvadusájt, valla departemænnta ij le sihtam mijá vuossti boahtet.
Muv mielas máhttá gatjádit jus departemænnta le rádádallam buoremus ájggomusáj ja ulmijn guorrasit nav gåk vierttiji, javllá Ellinor Marita Jåma.
Ællobarggo le ájnna æládus mij le kultuvralasj sáme æládus, ja le tjiehkagiergge sáme kultuvran.
Stuorradigge le badjel 20 jage ja moaddi moalgedam sámepolitihkalasj ulmme le sirddet mierredimfámov ássjijn ma sierraláhkáj sáme álmmugav guoskat sáme sebrudahkaj.
Stáhtta le aj álmmukriektálattjat vælggogis nannit vaj sáme iesj mierredit gåktu háldadit ietjas æládusájt.
- Departemænnta vállji ællobarggoháldadimev mij guodá guoskavasj sámepolitihkav ja álmmukriektálasj vælggogisvuodajt.
Oadtjop ællobarggoháldadimev duodastusá dagá.
Akta båhtus dássta le Sámedigge viertti gæssádit nammadum ájrrasijt Ællobarggostivras.
Háldadibme duodastusá dagá le hæjos háldadibme.
Dát rievdadibme sjaddá ájggomusáj vuossti doajmmat, javllá Ellinor Marita Jåma.
Ednambarggo- ja biebbmodepartementa oajvvadus rievddamij ællobarggolágas guovllostivrra hiejttema hárráj, aktan vuollájbiedjamijn ællobarggoháldadusás Fylkkamánnáj galggá giehtadaláduvvat Sámedikke ållestjåhkanimes åvddål láhkaárvvalus åvdeduvvá Stuorradiggáj.
Guládallamulmusj:
Rádeájras Ellinor Marita Jåma, tlf.
Kronihka: Sámedikkeráde Mariann Wollmann Magga.
Áttjak lip ávvudallam 100-jage ávvudimev vuostasj sáme tjåhkanimes Tråanten (Roandemin).
Guovvamáno 6.biejve 1917 álgij vuostasj vuostasj sáme rijkatjåhkanibme, álgadum ællosámenissunis Elsa Laula Renberg.
Ávvudimvahkon dálla 2017 lidjin ållo daj sæmmi ássje ássjelistan jur gåktu lij 1917.
Aktisasjbarggokonferánsan boatsojsujttoæládussaj areállahásstalusá ja ilá stuorra urudisnággo dágástaláduvvin.
Dágástallamin tjielggasit åvddån bådij, almmavuohta ij la sæmmi boatsojæládusá vuojnos gå oajválattjaj vuojnos.
Danen midja dálla hæhttup, maŋŋela dan sierralágásj tjáppa ávvudimes Tråanten, duodaj dágástallat makkir ..... ma hæhttuji sajenisá jus boatsojsujtto galggá rávas æládussan adjáj boahtteájge liehket.
Ájnas le gæhttjat åvddålijguovlluj - mij galggap dáppe liehket 100 jage duogen ja mij galggap ællosujton barggat 100 jage duogen.
Sámediggáj la ájnas barggat vaj boatsojsujton li buorre rámmaævto vuododum boatsojsujto sierralágásjvuoda nanna kultuvralasj sáme æládussan.
Dát buktá jut boahtteájge tjoavddusa - da ma galggi 100 jage tjuodtjelij guovlluj bissot - galggi åvddånahteduvvat boatsojsujto vuodon.
Sáme boatsojsujtto la guhka histåvrrå nuorttaguovlojn.
Boatsojsujtto le æládussan sjaddam aktijvuodan boahttsujn, ulmutjijn ja dan ednamijn majt adná.
Æládus le vuododum gájkbelak luohkkoávkástallamis tjierre arktalasj ednamin.
Dálásj ájge le boatsojæládus ihkeva ájnas sáme kultuvrraj, giellaj ja sebrudakiellemij.
Boatsojsujton li sierralágásj buktaga majt fálli, bierggobuvtadiddjen ja mannoæládusoassálassten.
Ållo máhttelisvuoda li lasedam árvvoháhkuhibmáj.
Valla ávvudimjagen 2017 álu boatsojæládus gåvviduvvá æládussan mij ij gudik goassak máhte ietjas berustimijt bærrájgåhtset.
Stáhtta hæhttu dåmadit vaj boatsojæládus ietjas vuosstáj várjjaluvvá.
Boatsojlåhko hiebaduvvá ja dárkestuvvá.
Sæmmi ájge vuordeduvvá boatsojsujtto aktelattjat galggá mæhtjánit stuorsebrudagá berustimij åvdås, ja ij liehket åvddånimhieredussan industrialisierimsjålledimen nuorttaguovlon.
Stáhta boatsojæláduspolitihkka la mælggadav læhkám vuododum dan nanna, boatsojæládusán lij loahpe guovlov adnet, ja de hæhttuj mæhtjánit ednambargo berustimijs ja stuorsebrudagá biggimdárbojs.
Jus ga boatsojæládus maŋenagi le stuoráp riektásuodjalimev oadtjum, de moaddi hæhttum guohtomednamij iehtjádijda vaddet.
Ållagasj le oarjjelsáme boatsojæládus boadádallam energijja- ja industrijjabiggimijda.
Nubbe dåbddomærkka stáhta boatsojæládusá politihkan vuojnnet le regulerim- ja dárkestimdárbbo, gånnå politihkkára mælggat ájgev sierraláhkáj li berustam ællosujtárij boatsojlågojs.
Ållagasj 80-lågo rájes li boatsojlåhko guovlojn Finnmárkon anedum gássjelisvuohtan ja dav lågov dárkestit li dat rájes stivrrim ednagav boatsojpolitihkan.
Ållo boatsojsujttoåtsådiddje li tsuojgodam, aktelasj dåbddomærkka Vuona boatsojæládusháldadimen la mælggadav læhkám vádnu dádjadus sáme doajmmajådedimes ja máhtudakvuodos.
Boatsojæládus ij la háldaduvvam sierralágásjvuodas milta vuododum miehtseluohkoj nanna ja hiebadam dan milta, vuododum sáme kultuvra nanna, valla gehtjadum variánntan ednambargos.
Dát la buktám slájvvim sisŋeldis regulierimdåjmajt majt boatsojsujtto dábij milta la adnám, duola dagu álgadum aktisasj guohtomednama ja sijda/konsesjåvnå ma vat li buktám lasedam gilpustallama guohtomednama nanna ja posisjonierim boatsojlågoj.
Imálasj le gå ij la sæmmi berustibme oajválattjajs tjielggitjit rievtesvuodajt guohtomednamijda ma li vuodon boatsojlågov mierredittjat.
Ådå boatsojæládusláhka mierreduváj 2007, maŋŋela dárkkelis åvddåbargos massta ælloniehke aj oassálasstin.
Tjielgga ulmijn lasedam priváhta autonomijjajn boatsojæládussaj, maŋŋela moadda jage gånnå almulasjvuohta ålov li stivrrim, lidjin ållo vuorddemusá.
Oajválattjaj bieles vuorddin dávk boatsojæládus iesj tjoavddin dajt gássjelisvuodajt ma lidjin ihtam ja majt iehtja ællim nahkam tjoavddet?
Lågev jage maŋŋela vuojnnet, vuorddemusá ælla ållidum.
Oajválattjaj mielas sisŋeldis iesjrádálasjvuohta ij dåjma, æládusá mielas ælla siján vædtsaga stivrritjit.
Åtsådibme ja Rijkadárkastusá diedádus jages 2012 vuosádalli boasto almulasj háldadibmáj guhka ájgev.
Diedádus mij almoduváj javllamáno 2016 hásstalusáj birra boatsojæládusá iesjstivrrimij vuoset jut nav gåktu dille lij dalloj gå láhka bådij, lij låsså barggo boatsojæládussaj åvdåsvásstádusáv válldet sadjásis åttjudit sisŋeldis njuolgadusájt tjanádum guohtomrievtesvuodajda ja boatsojlåhkuj æládusán bájnnim jergalasj hiebadahttemis ja gilpustallamis.
Faktåvrå ma galgalulun viehkedit sisŋeldis iesjstivrrimij mij luluj vuorbástuvvat, ællim nappu sajenisá.
Dav buohttitjit lip mij maŋemus jagijt vuojnnám gå stáhta oajválattja maŋenagi boatsojæláduslágan rievddat ja boatsojæládusáv háldadimen.
Dát dagáduvvá váni gehtjastak juohkka rievddadimev åbbålasj perspektijvan, nav gåktu Sámedigge moaddi la sihtam.
Dárbbo le åbbålasj guoradallamij ja strategijaj jåvsådittjat ulmmáj guoddelis boatsojæládussaj.
Luondulasj le álgget árvustallamin 2007-lága doajmmajbiedjamijn ja dan vájkkudusáj, ja gehtjadit dárbojt lágav rievddadittjat dan aktijvuodan.
Boatsojæláduspolitihkan li moadda buojkulvisá gå ælloniehkij jiena e jåvsåda ja mærrádusá dagáduvvi ælloniehkij ietjasa åjvij badjel.
Sámedikken ja boatsojæládusán galgalulun oalle vájkkudimfábmo, ja oajválattja hæhttu gulldalit makkir tjoavddusa dal åvddåj biejaduvvi.
Mærrádusá ja prosessa ma li dárbulattja rávas boatsojæládussaj guhkesájggásasj perspektijvan viertti legitimitehtav ællobargon ja sáme sebrudagán adnet.
Muv miela milta ællosáme ja sáme oassálasstem la vuodon buorre tjoavddusijt gávnatjit dálásj ájge hásstalusájn boatsojæládusán.
Dakkir oassálasstem le vuogas tjoavdos aktisasj luohkojt háldadittjat væráldav miehtáj, ja dat luluj aj mávsulasj boatsojæládussaj.
Sametingspresident Aili Keskitalo, 6. februar, Porsanger.
Gieres gájkka divna.
Vuorbbe biejvijn.
Uddni, guovvamano 6. biejve, aktan ávvudallap ietjama álmmukbiejvev Vuonan, Svierigin, Suoman ja Russlándan.
Ávvudallap slávgájn ja álmmuklávllagijn.
Diedoj ietjama histåvrås ja gehtjastagájn boahtteájggáj.
Arvudallap hávsskudagájn, njálga biebmujn ja moatte lágasj dåjmaj sámij bájkálasj sebrudagájn.
Mijá álmmukbiejvve le viehka nuorra, dåssju 21 jage vuoras.
Ávvudallamijn li moadda háme, dajt vuojnáv gå guossidav duov ja dá suohkanav ja sajev.
Juoŋga birra tjåhkanip degå aktisasj gåvåstagáj ja dåjmaj.
Sæmmi láhkaj gå mij gætjo ájge hábbmip ietjama sebrudagá sisanov, de hábbmip sisanov ietjama - sámij - álmmukbiejvev.
Uddni ávvudallap mij lip gudi lip.
Mij lip sáme, ja dav lip mij guhtik ietjama láhkáj.
Ållo le aktisasj, valla ållo le aj sierralágasj.
Guovvamano 6. biejvve le diehttelis mihásvuoda biejvve, valla sæmmi ålov aktisasjvuoda biejvve, moattevuodajn ja valjesvuohtaj,
Sáme li ávvudallam guovvamano 6. biejvev álmmukbiejvven jage 1993 rájes.
Dán jage álmmukbiejvve le huoman sierralágásj midjij Vuonan.
Dán jage tjalmostahttep goappátjaga Sámedikke 25-jage ávvudimev ja vuodolága 200-jage ávvudimev.
Dat vaddá midjij sjiehtes båttåv snivva ájádalátjit álmmukstivrav ja mijá demokráhtalasj ideálajt.
Vuodoláhka le demokratija tsieggimgierge.
Moallánahkan mijá buoremus ja ájnnasamos ideálajda.
Vuodoláhka vedjadahttá ájnegisá, álmmukjuohkusij ja stáhta ássjijt.
Valla huoman gållin 100 jage vuodolága vuostasj almodusás desik nissuna oadtjun gájkkásasj jienastimriektáv.
Gållin vargga 200 jage åvddål iemeálmmugij ja unneplågoj suodjalibme sjaddin oassen vuodolágas.
Dat vuoset vuodoláhka gájk åvdemusát le ietjas ájge mánná, dan sebrudagá majt dat galggá hiebadit.
Dat la moallánahkan mijá gájk buoremus ideálajs - nåv gåktu mij agev mierredip dajt.
Ja dat rievddá maŋenagi gå sebrudahka rievddat ideálajt ja árvojt.
Jagen 1988, jahket åvddåla gå vuostasj Sámedigge rabáduváj, oattjoj vuodoláhka ådå mærrádusáv mij sihkarastij sámij sierra stáhtusav ja suodjalimev:
"Det paaligger Statens Myndigheter at lægge Forholdene til Rette for at den samiske Folkegruppe kan sikre og udvikle sit Sprog, sin Kultur og sit Samfundsliv."
Da lidjin ájgenis tjiegŋalis rievddadime, ja vilá adni muhtema dát dåhkkidibme sámijs iemeálmmugin la rijddooarren.
Valla uddni le Sámedigge vuona demokráhtalasj vuogádagá sisŋutja oasse.
Dát ij la giehtjen dåhkkidime oajbbomis, valla ienebut joarkka.
Dan jage tjuodtjop mij vuodolága viehka stuorra rievddadimij åvdån.
Vuodulasj almasjrievtesvuoda galggi láhkaj tjáleduvvat, lága giellahábme galggá ådåstuhteduvvat.
Midja sáme lip akta álmmuk, rievtesvuodajn ja friddjavuodajn ietja mierredit ietjama boahtteájgev.
Sámegiella ja dárogiella li avtaárvvusasj giela Vuonan.
Miján li gájkka oare vuorddet dat gåvviduvvá buorebut udnásj vuodolágan gå 200 jage dás åvddåla.
Ideála demokratijas, rievtesihkátvuodas, buohtaárvos ja hållamfriddjavuodas ma li biejadum vuodoláhkaj dahkin máhttelissan midjij sámijda åvddånahtátjit ietjama nasjåvnålasj parlamentav.
Vuodoláhka ja Sámedigge li sihkarvuohtan demokráhtalasj oassálasstemij ja mijá friddjavuodaj ja rievtesvuodaj mærrásasj åvddånibmáj nåv gå álmmuk.
Mij ep aktu ávvudalá uddni.
Juogatjip biejvev væráldijn, rijkajn, sijdajn.
Gåhttjop gájkka rádnájt, rádnajt ja guojmmeviesádijt oassálastátjit ávvudallamijda.
Dát la biejvve vuosedittjat mihásvuodav dassta majt lip: álmmuk nieljen stáhtan.
Álmmuk mij juogasj gielav, histåvråv, kultuvrav ja mijá aktisasj boahtteájge niegojt.
Giella dárbaj vehik viehkev.
Dan diehti almodip mij uddni dievnastusáv www.satni.org: digitála báhkogirjje gålmå sámegielaj gaskan aktan nuorttarijkaj gielaj.
Doajvov dat sjaddá viehkken didjij gudi sihtabihtit ja ávkkit sámegielav.
Muv niehko le boahtteájgge goassa nuora álkkes láhkáj máhtti åhpadusáv válljit ja ietjasa gielav ávkkit vissesvuodajn sámegiella le aj viesso giella væráldin.
Boahtteájgev goassa sámegiella ja mijá kultuvrra aneduvvá boanndudahkan ja mahttudahkan, ja ij noaden.
Niegadav boahtteájgev goassa sáme sebrudahka ij aneduvá gåtsanin åvddånibmáj, valla le luondulasj oasse mijá nasjåvnålasj ja buohtaárvulasj aktanviessomis.
Daggu válldep duohtan majt Gånågis javlaj Sámedikke rahpambåttå jagen 1997: Vuona stáhtta le vuododuvvam guovte álmmuga duobddágijda: láttij ja sámij.
Uddni ávvudallap.
Dav dárbahip, dav lip ánssim.
Valla mujttit aj dat biejvve le boados moatte ulmutja oajbbomis moadda jage daj friddjavuodaj ja rievtesvuodaj åvdås ma li miján uddni.
Mij vájaldip sijáj luottaj milta.
Sij li vuosedam værált agev máhttá rievddaduvvat buorebuj.
Danen gå sij gudi væráldav rievddadi, li dakkira gudi jáhkki dat máhtta rievddaduvvat.
AktijvuohtaSámediggepresidenta Egil Olli, tel.
Politihkalasj ássje:
Såbadibme Vuona ja Svieriga gaskan mij gullu rádjárasstidim ællosujttuj, vuoset mierredimev gåktu ælloguohtom rájá badjel galggá doajmmat.
Rádjárasstidibme ællosujton la dålusj árbbedáhpe åvddåla Vuona ja Svieriga rijkarádjá gieseduváj.
Lappekodisilla 1751 rájes lij vuostasj såbadibme sámij rievtesvuodaj birra mij gullu boatsojæládussaj rájáj rastá.
Svieriga ja Vuona boatsojguohtomsåbadime vuollájtjáleduváj vuostasj bále Svierigis ja Vuonas jagen 2005, valla vuosstemiella ællosámijs ij la konvensjåvnnå tjårggiduvvam.
Vuona ja Svieriga Sámedigge aktan Svieriga Sámij Rijkasiebrre ja Vuona Ællosámij Rijkasiebrre, li gåhtjoduvvam Vuona ja Svieriga rádediddjes joarkket bargujn Svieriga ja Vuona boatsojguohtomsåbadimijn.
Ulmme l oadtjot såbadimev mij gåtset gájkaj rievtesvuodajt ja divna berustimijt buorre vuoge milta.
Vuona Sámedigge l oadtjum åvdåsvásstádusáv jådedit prosessav ja dan diehti sihtap guládallat guoskavasj ællosujttotjieldij váj sihkarastátjit buoremus ássjegiehtadallamav.
Guoskavasj ællosujttotjielde gåhtjoduvvi aktijvuodav mijájn válldet jus vuojnni dárbov Sámedikkijn guládallat dájna ássjijn.
Ájggemierre ådå såbådimijn barggat le jagev ragátmáno rájes 2012.
Tjåhkanibme Svieriga ja Vuona boatsojguohtomsåbadime barggojuohkusin la biejaduvvam basádismánnuj 16.bve 2012, kl 10-15.Tjåhkanibme ásaduvvá Rica Victoria Hotellan Oslon.
Siste hendelse:
Reinbeitedistrikter og samebyer
Samedigge le giesen 2012 gehtjadam 330 tsiekkadusájt prosjevtan "gehtjadibme ja registrerim sáme tsiekkadusájs".
Jagen 2011 Sámedigge álgadij, aktan Rijkaantikvárajn, registrerimprosjevtav sáme tsiekkadusájs.
Barggo álgaduváj sæmmi båttå nuorttasáme-, márkkosáme- ja oarjjesáme guovlon.
Prosjækta galggá gehtjadit, tjáledit ja dilev árvustallat automáhtalasj suodjalum ja ådåp sáme tsiekkadusájn.
Tjuovvovasj suohkanijn gehtjadime tjadáduvvin: Grane, Hattfjelldal, Skádne, Dædno ja Oarjje-Varanger.
Dájn 3-jahkásasj prosjevta baktu ájggu sámedigge registrerit sáme tsiekkadusájt ma li vuorrasabbo gå 100 jage ja dan diehti automáhtalattjat suodjalum ålles Vuonan.
Sáme kultuvrra ja diehtoguodde
-Dålusj sáme gådijn li moadda kvalitehta ma li ájnnasa várajválldet.
Da subtsasti histåvråv sáme kultuvra ja identitehta birra, ja dan diehti le ájnas registrerit ja bisodit sáme tsiekkadusájt, javllá prosjæktajådediddje Mia De Coninck.
Dá tsiekkadusá li ájnas kulturárbbe, ja bierriji nanniduvvat sáme kultuvrra ja diehtoguodden, javllá De Coninck.
Sámedikke prosjæktajådediddje Mia De Coninck javllá siján le læhkám buorre aktisasjbarggo goahteæjgádij giese gehtjadimijn.
Lip gullam moadda mielagiddis subttsasijt tsiekkadusáj birra.
Ja lip iejvvim moadda æjgádijt gudi li tsiekkadusájt bisodam.
Goahteæjgáda sjaddi oadtjot girjev tjadádam gehtjadime birra javllamánon 2012.
Dan baktu hasoduvvi joarkket bisodimev dájs tsiekkadusájs, mij buoremusát dagáduvvá dábálasj ano baktu aktan gehtjadimijn ja ájmonanedimijn duolla dálla.
Jus le dárbbo åbddimbargguj tsiekkadusán dát galggá dagáduvvat aktisasjbargujn Sámedikkijn.
Gehtjadam 330 tsiekkadusájt
Sámedigge le dálátjij låhkåm 130 skiejá, 70 goade, 24 fievse, 8 ednamtjællára ja 3 gámá.
Skiejájn li læhkám duot dát adnoulmme ja moattelágásj konstruksjåvnå.
Máhtti liehket gæhppada ja ilmmega jali låssåda ja divtuga.
Da tjuodtju stålpaj nanna jali gierggehårij nanna.
Gådijs li ájn ienep variánta, 1, 1 ½ jali 2 etásja, 2-lanjá, 4-lanjá, dimmbaris dagádum, panelaj jali ij.
Divna slája tsiekkadusá subtsasti ietjas láhkáj sáme adnoguovlo birra.
Diedo ja tjállaga ma li tjoahkkidum dáj tsiekkadusáj birra galggi Askeladdenij biejaduvvat, Rijkaantikvára nasjonálalasj kulturmujto diehtobássaj.
Danna máhtá åhtsåt tjuovvovasj næhttabielen http://www.kulturminnesok.no/
Åhtsi æjgádijt ja diehtovaddijt
Sámedigge ájggu gehtjadit Råmså ja oarjjelsáme guovlon boahtte jage.
Æjggu gus dån oabme sáme tsiekkadusáv jali le dujna bájkálasj diehto sáme tsiekkadusáj birra ja ájgo oassálasstet dájna, de máhtá Sámedikkijn guládallat.
Rádjala gåvåv ja diedov tsiekkadusáj birra, subtsas prosjæktajådediddje Mia De Coninck.
Prosjæktajådediddje Mia De Coninck, tel.
78 47 40 23, mobijlla 90 79 98 19, e-poassta:mia.de.coninck@samediggi.no
Prosjæktaguojmmebargge Elin Kristina Jåma, tel.
78 47 40 34, mobijlla 94 82 59 78, e-poassta:elin.kristina.jama@samediggi.no
AN:a ållestjåhkanime presidænnta, Ambasadørra Nassir Abdulaziz Al-Nassar (Qatar), le mierredam gåhttjot Sámedikke rijkajgasskasasj åvdåstiddjev John B. Henriksen, ja Mexico FN-ambassadørav Luis Alfonso de Alba, suv åvdås rádádallat AN:a ájrasstáhtaj ja álggoálmmugij AN:a álggoálmmugij væráltkonferánsa tjadádime vuoksjuj.
Væráltkonferánssa ásaduvvá jagen 2014.
AN:a ållestjåhkanibme mierredij 2010 javllamáno galggi álggoálmmugij væráltkonferánsav ásadit jagen 2014, man ulmme galggá álggoálmmugij riektáj ásadibme, danna aj AN:a álggoálmmukriektáj tjielggidusá (álggoálmmuktjielggidus) mærrádusáj milta.
AN:a ållestjåhkanibme gåhtjoj ållestjåhkanime presidentav ájrasstáhtaj ja álggoálmmugij rádádallat konferánsa tjadádime vuoksjuj , danna aj álggoálmmugij oassálasstem prosessan.
Ållestjåhkanime presidænnta le girjes baktu vuoratjismáno 5.
Biejve 2012, ájrasstáhtaj ambassadørajda New Yorkan, ájrasstáhtajt diededam gåhttjum le Ambassadørav Luis Alfonso de Alba, ja John B. Henriksen dakkir rádádallamijt tjadádit suv åvdås.
Lågå nammadimgirjev dáppe.
Gárvedime Væráltkonferánssaj
Sámediggepresidænnta Egil Olli gåhtjoj, AN:a stuoves álggoálmmukforuma sesjåvnån 2011:n, værálda álggoálmmugijt gárvedimkonferánssaj Altan 2013 biehtsemáno.
Dán gárvedimkonferánsa ulmme le viehkedit værálda álggoálmmugijt gárvedit dán ájnas væráltkonferánssaj ja álggoálmmugij riektáj tjadádibmáj.Værálda álggoálmmuga li AN:a ållestjåhkanime presidentav ávttjim nammadit guoktásav gudi galggaba viehkedit væráltkonferánsav ásadit - akta guhti ájrasstáhtajt åvdet ja nubbe guhti álggoálmmugijt åvdet.
Sámedikke rijkajgasskasasj ájras John B. Henriksen ja Mexico AN-ambassadørra Luis Alfonso de Alba libá gåhtjodum dáv bargov dahkat boahtte sjiehtadallamijn.
Sámediggepresidænnta Egil Olli, guhti dálla aj doajmmá Sáme parlamentáralasj ráde presidænntan, javllá viehka dudálasj le dájna nammadusájn.
- Dát le ájnas ja histåvrålasj politihkalasj åvddånahttem danen gå dát le vuostasj bále álggoálmmukåvdåstiddje le nammaduvvam almulasj roallaj AN:a ållestjåhkanimes, javllá presidænnta Egil Olli.
Presidænnta Olli joarkká AN:a ållestjåhkanime presidænnta, Ambassadørra Nassir Abdulaziz Al-Nassar, ietjas mærrádusá baktu vuoset sån ja ájrasstáhta dåjmalattjat gæhttjali álggoálmmugij riektájt tjadádit.
- Dát nammadus le ájnas lávkke álggoálmmugij aktisasj riektáj dåhkkidime vuoksjuj, duola dagu gå da javladuvvi AN:a álggoálmmuktjielggidusán.
Mån lev - Vuona sámediggepresidænntan ja Sáme parlamentáralasj ráde presidænntan - viehka mihá gå sámij rijkajgasskasasj åvdåstiddje le dán ájnas ja histåvrålasj posisjåvnnåj nammaduvvam, låhpat Egil Olli.
Presidænnta Egil Olli, tlf.
Sámedikke rijkajgasskasasj åvdåstiddje John B. Henriksen, tlf.
Sorter etter:
Ráfájduhtedum huodnahij æjgádijn la riektá rádijda dåjmajs ja hoajddos ja gåktu åtsålvisáv hábbmit ja ássjegiehtadallamrutijnajda.
Sámedigge sihtá aj merustallat jus planeridum dåjmajda hæhttu sierraloahpe.
Åtsålvis rievddadimijda ma e pládna- ja tsieggimlágas rájaduvvá njuolgga Sámediggáj giehtadallamij.
Sámedigge rádjá ietjas árvvalusáv Rijkkaantikvárraj guhti låhpalattjat mierret jus sierraloahpe vatteduvvá rievddadittjat ráfájduhtedum huodnahijt jali ij.
Merustallamin ja árvvalusán Rijkkaantikvárraj dahká Sámedigge árvvaladdamijt ådåájggásasj sebrudagá gájbbádusáj ja kultuvrramujttoárvo gaskan.
Sierraloahpádusmærrádusan máhtti liehket gájbbádusá rievddadimij tjadádibmáj ja stuorrudahkaj.
Háldadus giehtadallá juohkka ájnna sierraloahpeåtsålvisáv gev ga sierra.
Aktijvuohtadiedo
Poasstadræssa
Sámediggi - Sametinget
Ávjovárgeaidnu 509730 Karasjok/Kárášjohka
Skuolkan/epoassta
Telefaksa: +47 78 47 40 90samedigg@samediggi.no
Bargge
Seniorrádediddje Randi Sjølie, huonajsuodjalusá fáhkavásstálasj
Skuolkan: 78 47 40 18 randi.sjolie@samediggi.no
Same huodnahij registrerima fáhkavásstálasj:
Mia De Coninck, prosjæktajådediddje,
Skuolkan: 78 47 40 23mia.de.coninck@samediggi.no
Elin Kristina Jåma, prosjæktabargge
Skuolkan: 78 47 40 34elin.kristina.jama@samediggi.no
Vuona ja Svieriga ælloguohtomkonvensjåvnå barggojuogos buktá bierjjedagá snjuktjamáno 21. biejve rievddadimoajvvadusájt Vuona ja Svieriga ælloguohtomkonvensjåvnnåj Vuona ednambarggo- ja biebbmominsstarij Sylvi Listhaug ja Svieriga ednamdáfominsstarij Eskil Erlandsson.
Barggojuohkusin li åvdåstiddje Vuona ja Svieriga sámedikkijs, Svieriga sámij rijkkalihtos ja Vuona ællosámij rijkkalihtos.
Barggojuohkusa jådediddjen le Ellinor Marita Jåma Vuona Sámedikkes.
Barggojuogos la ságastallamij baktu tjieldij dahkam oajvvadusáv ådå konvensjåvnnåtækstaj.
Barggojuohkusin li stuorra vuorddámusá juhte ráddidusá biedji barggojuohkusa bargov ja oajvvadusájt vuodon ælloguohtomkonvensjåvnå dåhkkidibmáj.
Barggojuogos la biedjam vuoduj juhte aktisasjbarggosjiehtadusá lulun liehket oajvvenjuolgadussan tjieldij gaskan.
Iehpesemasvuohta gæhttjaluvvá vuostak tjoavdeduvvat sjiehtadusáj baktu ja dan maŋŋela márjju såbadahttem Ælloguohtomnammadusá viehkijn.
-Boadodis sjiehtadallama tjoavdeduvvi Ælloguohtomnammadusá baktu mij mierret guohtombájkijt, guohtomájgijt ja boatsojlågov.
Gujddimorgádna le Alepgæhttjalimnammadus, mij låhpalattjat mierret, subtsas barggojuohkusa jådediddje Ellinor Marita Jåma.
Guohtomriektáj kárttim ja sihkarasstem
Nasjåvnålasj ælloæláduspolitihkka le jagij nalluj divvum tjieldij guohtomguovlojt.
Barggojuogos adná mierrediddjen boahtteájgij ælloæládussaj rájáj rastá juhte tjadáduvvá riektátjielggidus vaj riektávuodo tjielggá nåv vaj guohtomvuodudahka boahtte ájgij tjoavdeduvvá váni stuorra rijdoj.
Muhtem ælloniehke ælla ásadam dáhperievtesvuodajt ietjasa ådå guovlojda.
Dát la ájnas oasse daj hásstalusájs ma ájgij nalluj li bájnnám ællobargov rájaj rastá.
-Dat iehpesihkarvuohta mij la dagádum nasjåvnålasj politihkas ja luluj tjoavdeduvvat almulasj kárttima ja rievtesvuodaj dåhkkidime baktu dajda guovlojda, javllá Jåma.
Urudisá ájtti ælloæládusáv
-Stuorra urudismáddo le konvensjåvnnåguovlojn goappátjijn rijkajn.
Vidjura li ájtton ekonomalasj, ekologalasj ja kultuvralasj guoddelisvuohtaj goappátjijn rijkajn.
Urudisá ájtti iellemvuodov moaddásijda, javllá barggojuohkusa jådediddje Ellinor Marita Jåma.
-Nasjåvnålasj urudispolitihkka viertti vieledit ælloæládusá båhtusijt konvensjåvnnåguovlojn goappátjijn rijkajn, javllá Jåma.
Ælloæládusá guovloj suodjalibme
Aktelattjat dagáduvvi gártjedime guohtomguovlojn goappátjijn rijkajn gånnå konvensjåvnnå le fámon.
Same bieles váseduvvá dát degu guohtomguovlojn ælla riektá ja oalle suoje.
-Luluj liehket paradoksan jus ælloæládus rájáj rastá suoddjiduvvá konvensjåvnå baktu, ja dan ga maŋŋela ájteduvvá gártjedimijs ietja guovlos, javllá Jåma.
Tjuovvolibme vijddábut
Sámediggeráde ájras Henrik Olsen gijttá barggojuohkusav bargos.
Sån gijttá aj divna tjieldijt ma li viehkedam prosessan.
-Sámediggeráde vuorddá dála juhte Svieriga ja Vuona ráddidusá tjuovvoli barggojuohkusa oajvvadusájt.
Ájnas le mij oadtjop konvensjåvnåv mij válldá várajda gájkka oassálasstij riektájt ja ássjijt buorre láhkaj, javllá Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Dála li barggojuohkusa divvomoajvvadusá:
Lågå ienebut bargos: http://www.sametinget.no/Naeringer/Reindrift/Norsk-svensk-reinbeitekonvensjon
Ienep diedo:
Barggojuohkusa jådediddje: Ellinor Marita Jåma, + 47 916 13 460
Sámediggeráde ájras Henrik Olsen, + 47 907 75 219
AktijvuohtaSámedikkeráde Vibeke Larsen, tlf: +47 941 30 116
Guovvamáno 6. biejvve le almulasj slávggimbiejvve Vuonan ja tjalmostahteduvvá ålles rijkan sámij álmmukbiejvven.
Moadda dáhpádusá ja gåvåstagá li tjanádum bæjvváj Sámediggeráde tjalmostahttá biejvev oassálastedijn ålles rijkan.
Biejvve tjalmostahttá vuostasj sáme rijkkatjåhkanimev mij aneduváj Metodistaj girkkon Roandemin jagen 1917.
Dat lij vuostasj bálle gå sáme lidjin tjoahken bargatjit aktisasj sámeássjij rijkaj rájaj rastá.
Biejvve ávvudaláduváj vuostasj bále jagen 1993.
Sáme slávggáÁjnas gåvåstahka ávvudaládijn guovvamáno 6. biejvev le slávggá.
Same slávggá le aktisasj divna sámijda, berustahtek gudi rijkan sij årru.
Slávggá dåhkkiduváj bårggemáno 15. biejve 1986 13. nuorttarijkaj sámekonferánsas Åren, Svierigin, ja dat la hábbmidum sáme dájddáris Astrid Båhl Ivggobadás Tråmsån.
Oajvvegåvvå le váldedum goabddás ja divtas "Biejve bárne" oarjjelsámes Anders Fjellneris.
Dan divtan gåvvi Fjellner sámijt biejve bárnnen ja máno niejddan.
Gievlle le biejve (ruoppsis gievllebielle) ja máno (alek gievllebielle) gåvåstahka.
Almulasj dåhkkidum gåvåstahkaSame slávggá dåhkkiduváj almulattjat jagen 2003 Vuonan rievddadusáj baktu Sámelágan ja lágan "Lov om flagging på kommunenes offentlige bygninger" .
Stuorradigge fábmodij dan ga båttå Sámedikkev mierredittjat njuolgadusájt gåktu slávgáv adnet.
Sámedigge mierredij dáv moarmesmano 27. biejve jagen 2004.
Slávgán la virgálasj stáhtus, valla dat ij la álmmukslávggá mij åvdåstahttá gånågisrijkav Vuonav álmmukriektálattjat ja stáhttariektálattjat.
Sáme álmmuklávlaSame álmmuklávla, Sámevierrega lávla, la dikta Isak Sabas, tjáledum ja almoduvvam avijsan Sagaid Muittalægje jagen 1906.
Sámekonferánsan Åren jagen 1986 mierreduváj dat sáme álmmuklávllagin.
Diktaj dagáduváj tjuojalvis Arne Sørlias, ja tjuojalvis dåhkkiduváj 15. sámekonferánsas Helsinkin.
Tæksta le jårggåluvvam nuorttasámegielas duojda ietjá sámegielajda.
Moallánagáv "álmmukbiejvve" adnetGå guovvamáno 6. biejvve mierreduváj sáme álmmukbiejvven 1992 jage sámekonferánsas, de lij mærrádus sámegiellaj ja danna lij moallánahka "sámi álbmotbeaivi".
Riekta jårggåluvvam dárogiellaj sjaddá dat "samisk/samenes nasjonaldag", sáme/sámij álmmukbiejvve.
Muhtem dárogielak jårggålusájn la "samefolkets dag" vuojnnum, dajna gå sáme la "same", álmmuk la "folk" ja biejvve le "dag".
Svieriga dárogielak jårggålusán sámekonferánsas aneduváj moallánahka "samernas nationaldag".
Moallánagá "samefolkets dag" ja "samisk folkedag" li sjaddam båhtusin iehpetjielgas jårggålusájs ja muhtem mærráj gå moallánahka "nasjonaldag" muhtemijs la aneduvvam rijddooarren.
Sámekonferánssa biejaj farra oarren sáme li akta álmmuk (nasjåvnnå) ja moallánagá adno dan diehti ij gájbbeda sierra stáhtav.
Goappátjagá sámekonferánssa (maŋŋela Sámeráde) ja nuorttarijkaj sámedikke adni moallánagáv "nasjonaldag", álmmukbiejvve, virgálattjat.
Lågå ienebuv dassta dájn sválldasijn:
Wikipedia:
Gáldu
Lovdata
Diedádus "Oajvvadusá etalasj njuolgadusájda sáme varresvuohtaåtsådimijda ja humanbiologalasj materiálajda" almoduvá javllamáno 4.biejve kl.
14.00 Sámedikken.
- Njuolgadusá galggi nannit vaj åtsådibme berus ja vielet sáme kultuvrav ja sáme sebrudagájt åtsådimprosessajn, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Nammadus mav Sámedigge nammadij jådeduváj profesåvrås Siv Kvernmo, UIT.
Nammadusán lidjin åvdåstiddje sáme varresvuodafágalasj åtsådimbirrusis ja juridihkalasj tjiehppijs.
Barggojuohkusa mandáhtta l dahkat oajvvadusáv njuolgadusájda sáme varresvuohtaåtsådimijda.
Oajvvadusán galggá gåbttjåt sáme varresvuohtaåtsådimijt gájkkásattjat ja åtsådimprosjevta gånnå biologalasj materiála li oasen.
Nammadus galggá árvustallat jus la máhttelis gåvåv dahkat makkir sáme humanbiologalasj materiála li dálla vuorkuduvvam.
Vijddásappot identifisieriduvvá ja tjuolmman dagáduvvá duot dát hásstalus dájt materiálajt vuorkudittjat ja mierredittjat.
Gåvån hæhttu sisadnet árvvaladdama makkir etalasj tjuolma njuolgadusájda gulluji.
Juogos ájggu aj árvvaladdat makkir juridihkalasj stáhtus dakkir njuolgadusájn galggi.
Vijddásappot giehtadallat ráddidusán, ietjá sámedikkijn ja gasskarijkalasj álggoálmmukforumijn viertti aj nammaduvvat.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo javllá ulmme etalasj njuolgadusáj sáme varresvuohtaåtsådimijda ja almasjvuoda biologalasj materiálajda la bagádit ájnegis åtsådiddjev, åtsådiminstitusjåvnåjt, sáme sebrudagájt ja ájnegis ulmutjijt makkir åtsådimetalasj prinsihpa lulun vuodon liehket sáme varresvuohtaåtsådimijda.
- Ájnas le jut sáme dárbo ja riektá bærrájgåtseduvvi varresvuohtaåtsådimen, mij guosská æjgguj iehtjama ulmusjmateriálajda ja aj gåktu dát åtsådibme tjadáduvvá, javllá Keskitalo.
Ienep diedo: Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305.
Juogosjådediddje profesåvrrå Siv Kvernmo, 922 34 511.
Kvernmo oassálasstá almodimes ja vásstet gatjálvisájt oajvvadussaj njuolgadusájda.
Almodibme la sámedikkehuodnahin mánnodagá javllamáno 4. biejve kl.
14.00 tjåhkanimlanján 214
Ulmme doarjjaårnigij:
Sáme musihka ja juojgaj buvtadibme.
Doarjjaoadtjo årnigin:
Vidnudagá ma dårjav oadtju vierttiji liehket tjáledum Vuona Avtadakregisstarin.
Institusjåvnå njuolgga dårjav Sámedikke budsjehta baktu oadtju, e dårjav oattjo.
Tjuovvovasj dåjmajda máhttá dårjav åhtsåt:
Gájbbádusá åhtsåmusá sisadnuj ja hábmáj:
Merustallamnjuolgadusá:
Ássjegiehtadallamájgge:
Åhttse máhttá vásstádusáv åhtsåmusás vuorddet 3 máno maŋŋela gå åhtsåmus la duostoduvvam, gehtja háldaduslágav § 11.
Båddåsasj diehto háldadusássjen sáddiduvvá åvddåla mánnut maŋŋela åhtsåmus la duostoduvvam.
Elektråvnålasj åhtsåmussjiebmá
Vuollelin gávna sválldasijt ja ietjá ávkálasj diedo Áltá 2013 álggoálmmukkonferánsa birra ja AN:a 2014 álggoálmmugij væráltkonferánsa birra.
SámediggePraktihkalasj diedo Áltá 2013 álggoálmmukkonferánsa birra.
FinnmárkkohállaGånnå Áltá 2013 álggoálmmukkonferánssa galggá liehket.
WCIP2014Álggoálmmugij næhttabájkke åvddål AN:a 2014 álggoálmmugij væráltkonferánssa.
Facebook.com/wcip2014Álggoálmmugij bielle Facebookan åvddål AN:a 2014 álggoálmmugij væráltkonferánssa.
Twitter.com/wcip2014Álggoálmmugij Twitter-kanálla åvddål AN:a 2014 álggoálmmugij væráltkonferánssa.
AN-tjielggidus álggoálmmugij riektáj hárrájAN:a ållestjåhkanibme mierredij jagen 2007 aktisasj tjielggidusáv álggoálmmugij riektáj hárráj.
AN:a stuoves forum álggoálmmukássjij hárrájRádevadde ja koordinerijiddje álggoálmmukássjij orgádna AN:an.
AN:a ållestjåhkanibmeAN:a ållestjåhkanibme le akta Aktidum nasjåvnåj oajvveorgánajs ja dåppe le juohkka akta AN:a sebrulasj lándajs.
AN:a 2014 álggoálmmugij væráltkonferánssaAN:a ållestjåhkanime mærrádus 2014 álggoálmmugij væráltkonferánsa birra.
Ájnas dokumentaIesjguhtik dokumenta li tjáledum moatten álggoálmmukaktijvuodan gárvedibmen 2014 væráltkonferánssaj.
Sámedigge Áltá 2013 konferánsav guossot ja le teknihkalasj ásadiddje.
Duodden vásstet Sámedigge kulturprográmmas ja side-eventajs konferánsan.
Sámedigge fállá åbbålasj diedojt konferánsa birra, ja konkrehta diedojt dan praktihkalasj tjadádime birra.
Jus sidá ienebut diehtet sisano ja prosessa birra konferánsa åvddåla jali madi le jådon, de máhtá válldet aktijvuodav rijkajgasskasasj koordinerimjuohkusijn (Indigenous Global Coordinating Group).
John B. Henriksen
Rijkajgasskasasj åvdåstiddjejohn.henriksen@samediggi.no
Hege Fjellheim
Riektáj ja rijkajgasskasasj ássjij åssudakdirektørra
+47 78 47 40 47 hege.fjellheim@samediggi.no
Jan Roger Østby, guládallamdirektørra
+ 47 481-44696jan.roger.ostby@samediggi.no
Hanne Holmgren, fáhkaoajvve
+ 47 906-73883hanne.holmgren@samediggi.no
Anders Henriksen, guládallamrádevadde
+47 784-74065anders.henriksen@samediggi.no
Pål Hivand, guládallamrádevadde
+47 932 46 605pal.hivand@samediggi.no
Álggoálmmugij rijkajgasskasasj koordinerimjuohkusin (GCG) li åvdåstiddje iesj guhtik álggoálmmukguovlojs væráldav miehtáj.
GCG:a præssaulmutja
Alyssa Macy
Skype: alyssa.macy
Fax: +1 917-591-5222alyssamacy@gmail.com
Ghazali Ohorella
Skype: gohorella
Mobile: (+31) 630-027695ghazali@siwalima.org
Gájka journalista gudi sihti sisi bessat rijkajgasskasasj, gárvediddje álggoálmmukkonferánssaj Finnmárkkohállan Áltá 2013 aktijvuodan hæhttuji akkrediteriduvvat.
Oassálasstem le nåvkå ja akkrediterim vatteduvvá nav guhkás gå le sadje, ajtu le rádje gitta niellja åvdåstiddje juohkka mediumas.
Præssaladnja
Sierra præssaladnja aj galggá ásaduvvat gånnå bæssá hárpodis næhttaj, barggosaje ja njuolggasátta konferánssaguovdátjis.
Bæssá aj mierredum sajijda sjielvvi konferánssasálan.
Præssaladnja le rabás sådnåbiejve biehtsemáno 9. biejve rájes ja dan maŋŋela juohkka biejve konferánsav miehtáj gasskal 08.00 ja 07.00.
Præssaaktijvuohta
Gehtja gudi vásstedi præssaaktijvuodas Sámedikken ja globála koordinerimjuohkusin.
Fálaldagá nehtan
Ålles konferánssa streamiduvvá live nehtan, ja báddima ålgus biejaduvvi ålles konferánsa miehtáj.
Dokumenta, resolusjåvnå ja ietjá tjálalasj materiála biejaduvvi næhttaj.
Viehkke
Sámedikke guládallamåssudahka le sajenis ålles konferánsav miehtáj viehkken pressa åvdåstiddjijda.
Facebook: World Conferanse on Indigenous Peoples 2014
Twitter: @wcip2014
Sámedigge: www.sametinget.no/Alta2013Hashtag Twitterin: #wcip2014 ja #alta2013
Áltá 2013 ásaduvvá Finnmárkkohállan Áltán.
Ienep diedo hálla birra ja ma dåhppe gávnnuji oattjo bæjválasj jådediddjes Tommy Hæggernæs, tel.
+47 908 77 868 jali Sámedikke guládallamdirektøras Jan Roger Østby, tel.
Kulturprográmma biejves bæjvváj Áltá 2013.
Sådnåbiejve biehtsemáno 9. biejve
20:00 Vuosstájválldem
*20:00 Rabás konferánsapub "Studenthuset"21:30 Filmmaprográmma: Native Shorts 1
Mánnodagá biehtsemáno 10. biejve
12:00 Márnán
15:00 Dájddavuosádusá Finnmárkkohállan
20:00 Rabás konferánsapub "Studenthuset"
20:30 Teáhter: Beaivváš Sámi Nasjonalteahter: Ridnoaivi ja nieguid oaidni 21:30 Filmmaprográmma: Native Shorts 2
Dijstagá biehtsemáno 11. biejve
18:30 Nuoraj lávdde guovdo Áltá20:00 Rabás konferánsapub "Studenthuset"
Gasskavahko biehtsemáno 12. biejve
20:00 Rabás konferánsapub "Studenthuset"20:00 Loahppakonsærtta Nive Nielsenijn ja Mari Boinejn
Sámedigge le gåhttjum álggoálmmukåvdåstiddjijt ålles væráldis rijkajgasskasasj ja gárvediddje álggoálmmukkonferánssaj Áltáj, Finnmárkon biehtsemáno 8. gitta 12. biejve 2013.
Sulle 800 álggoálmmukåvdåstiddje, -rádevadde, iesjguhtik observatøra ja mediaulmutja ålles væráldis båhti Áltáj 2013 biehtsemáno gárvedittjat AN:a ållestjåhkanime álggoálmmugij væráltkonferánssaj mij le New Yorkan 2014:n.
Information about Áltá 2013 in english
Web-tv: Álta 2013 live
Egil Olli
Áltá 2013 gárvediddje álggoálmmukkonferánsa ulmme le aktisasjbargov lasedit, aktan ájnas tjuolmajt gávnnat ja koordinerit værálda álggoálmmugij gaskan gå galggá álggoálmmugij almasjrievtesvuodajt sihkarasstet væráltkonferánsan (UN World Conference on Indigenous Peoples, WCIP) jagen 2014.
Vuona Sámedigge le Áltá-konferánsa guossodiddje, ja praktihkalattjat ásat dáhpádusáv.
Sámedikken le lahka aktisasjbarggo globála álggoálmmugij koordinerimjuohkusijn (Indigenous Global Coordinating Group - GCG), mij ásaduváj 2014 væráltkonferánsa aktijvuodan.
GCG:an le aj åvdåsvásstádus Áltá 2013 gárvedime konferánsa sisano ja tjadádime åvdås.
Konferánssa le rabás akkrediteridum åvdåstiddjijda medias ja delegáhtajda dajs avtse iesj guhtik álggoálmmukguovlojs væráldin, sijá rádevaddijda ja observatørajda.
Ålles konferánssa njuolgga internehtan sáddiduvvá.
Ienep diedo Áltá 2013 birra
Rabás åhtsåmmierre.
Gut máhttá dårjav oadtjot:
Masi máhttá dårjav oadtjot:
Máhttá dårjav oadtjot prosjevtajda ma doajmmaj biedjat sáme árbbedábálasjdiehto vuodoåhpadusaj ja (bájkálasj) oahppoplánajda.
2020 vuorodime:
Man ållo dårjav máhttá oadtjot:
Lenemus dårjav mav máhtá oadtjot la 150 000 kråvnå rádjáj
Elektronisk søknadsskjema
Doarjja árbbedábálasj máhttuj ja sáme miehttsimij vuodoskåvlån.
Rabás åhtsåmmierre
Vuodoskåvlå gånnå oahppe oadtju åhpadusáv sámegielan.
Vidnudagá, institusjåvnå ja organisasjåvnå ma dårjav oadtju, galggi liehket tjáledum Vuona Avtadakregisstarin.
Masi máhttá dårjav oadtjot:Máhttá dårjav oadtjot prosjevtajda vuodoskåvlån ma åvddånahtti sámegielav, iesjdåbdov ja árbbemáhto doalvvomav.
Dårja åhpadusprosjevtajda majn la ulmmen rádnastallam ja rádnastallamvuoge, sáme miehttsim ja árbbedábálasj bivddo ja guollim, ja duodjeprosjevta majn la ulmmen árbbemáhtov ja sámegielav nannit.
Sámedigge dårjav juollot konkrehta prosjevtajda gånnå vuodoskåvlå oahppe sáme árbbemáhtov oahppi, ja prosjevtajda gånnå árbbemáhtto sjaddá oassen skåvlå bájkálasj oahppoplánajda.
2019 vuorodime:
Man ållo dårjav máhttá ooadtjot:
Guládallamulmusj: Berit Sara S. Buljo, +47 78 48 42 26, Inger Anne Marie Pulk, +47 78 48 42 07
Sámedikken le badjásasj åvdåsvásstádus åbbålasj tjuovvolimes ja bagádallamis gájkka plánajs, vájkkudimguoradallamijs ja mærrádusájs ma tjuovvu pládna- ja tsiekkaduslága pládnaoasev mij guosská luonndovuodov nannitjit sáme kultuvrraj, æládusájda ja sebrudakiellemij.
Dát le pládna- ja tsiekkaduslága milta.
Thomas Åhrén
Sámedikke ájggomussan le:
Sámedigge barggá dálla dáj ássjij:
Sámedikke åvdåsvásstádusSámedikken le badjásasj åvdåsvásstádus åbbålasj tjuovvolimes ja bagádallamis ietjas plánimbagádusá gáktuj.
Sámedikke plánimbagádusá milta oassálasstá Sámedigge ájnas diedoj plánima gáktuj pládnafábmudagáj gáktuj.
Sámedigge vaddá javllamusájt ja buktá aj vuosteldimijt suohkanplánaj areállaåsijda ja regulerimplánajda.
Sámedigge máhttá aj åvdedit vuosteldimijt konsesjåvnåj ássjegiehtadallamijn tjátjádakregulerimlága, energijalága ja tjáhtjeresurssalága milta, ja Sámedigge máhttá gájbbedit guovlloplánajt Birássuodjalimdepartementa giehtadallamij jus plána ålgusti jali e bærrájgåtse berustimijt ma li ájnnasa sáme kultuvrraj ja æládusájda.
Duv vájkkudimeSámedikke bargon fysihkalasj plánimijn li bájkálasj diedo ja dádjadusá ájnnasa Sámedikke árvustallamijn ja javllamusájn.
Pládna- ja tsiekkaduslága milta li aj suohkana vælggogisá sihkarasstet dåjmajt nannitjit almma oassálasstemav gånnå ulmmen la oadtjot diedulasj guorrasimev njuolgga vájkkuduvvam sáme berustimij ja bájkálasj sebrudagáj.
Árrat åvddånbuktet tjielgga vuojnojt oajvvadusájda ja dåjmajda le ájnas guládibmáj ja vaj Sámedigge máhttá vuojnojt tjuovvolit.
Sámedigge mierredij plánimbagádusáv jagen 2010.
Plánimbagádus láhtjá dilev nav vaj gájkka plána, vájkkudimguoradallama ja mærrádusá ma tjuovvu pládna- ja tsiekkaduslága pládnaoasev nanniji sáme kultuvra luonndovuodov, æládusájt ja sebrudakiellemav.
Sáme kulturgoade, teáhtera, festivála ja musea li ájnas arena tjalmostahtátjit, bisodittjat ja åvddånahtátjit sáme dájdav, kultuvrav ja kultuvrraárbev.
Dá ásadusá li tsiekkima sáme bájkálasj sebrudagájn, sij fálli kulturæládusbarggosajijt guovlojn.
Institusjåvnnåásadibme ja institusjåvnnååvddånibme li dan diehti ájnnasa sáme sebrudagá ja sáme demokratija bisodibmáj ja åvddånahttemij.
Henrik Olsen
Sámedigge barggá dáj ássjij åvdås:
Ekonomalasj vájkkudimnævo
Ulmme Sámedikke vájkkudimnævoj sáme kulturdåjmadimarenajda li sáme institusjåvnå ja arena dájdda- ja kulturåvddånbuktemij, ma li sáme sebrudak -ja demokratiåvddånahttema guovdásj oassálasste ja premissavadde.
Oasseulme li doajmmelis sáme arena dájdda- ja kulturåvddånbuktemij, kulturinstitusjåvnå ja musea nanos fágalasj dásijn.
Sámedigge vaddá dårjav njuolgga 27 iesjgeŋgalágásj kulturdåjmadimarenajda jagen 2013: Sáme kulturgoade ja kulturåvddånbukteminstitusjåvnå (12), sáme festivála (7), sáme teáhtera (2) ja sáme musea (6).
Dårja njuolgga sáme kulturdåjmadimarenajda galggi oassálasstet:
Jagen 2013 le ådå åhtsåmårnik "Arena dájdda- ja kulturåvddånbuktemij".
Dát ådå årnik laset vuorodimev sáme dájddárijn, kulturdiedádusá milta.
Oasse vuorodimijs dán årnigin le stuoráp tjalmostahttem ådådahkodåjmajn ma galggi oassálasstet åvddånahttemij sáme institusjåvnåjs ja arenajs dájdda- ja kulturåvddånbuktemij.
Årnik doarjot aj arenajt, værmádagájt ja aktisasjbarggoprosjevtajt ma oassálassti lasse rijkajgasskasasj åvdedibmáj ja eksportaj sáme dájdas ja sáme dájddárijs rijkajgasskasasj márnánij, ja duodden álgadimstipænnda nuorra sáme dájddárijda
Vijdes duoddara gárttjádisáj dagá lij vuodon válldet gárdev tiebmán.
Sassne jali siejnne ráddji ja suoddji divna dåjmajt vieson, siejne gárddu ja ulmutjijt tjoahkkiji.
Madin ilmme doarges tjoasskemis galmma tjuovgan, galggi ulmutja dåbddåt lieggasav ja suodjalimev sinna.
Ålles viesso galggá vuosedit sisbielev mij le tjielggasit ráddjidum garra luondos, tjoasskemis ja muohttagis.
Matematihkalasj geometrija le tjielgas ja vaddá viessuj ánssidum værddogisvuodav ja stuorravuodav.
Vinjogis ålggosiejnne, gárdde, badján njuolgga dagŋasis, spálkodum gåbtjås ájádusájt tjadná sassnáj, jali loavddagij mij biejaduvvá birra.
Dav tjielgas rájáv ålgusjbiele ja sisbiele gaskan li gæhttjalam nannit gå tjáŋa njuolgga goahtáj, sieradus ålgusjbieles sisbælláj le sæmmi tjielgas dagu låvdagoaden.
Gå sisi boadá de interiørra vuojnnusij boahtá, ja ælvá vuobmanav sæmmi láhkáj ja sæmmi tjielggasit dagu ælvá vuobmanav låvdagoaden.
Dievastjåhkanimladnja, girjjevuorkká, vájaldimhálla, tjåhkanimlanjájt vuojná, ja aj oasse ålgusjbieles dåbddu oassen interiøras.
Vájaldimhálla
Vájaldimhálla tjadná dajt iesjgeŋgalágásj dåjmajt akti, sæmmi båttå gå vájaldimhálla le goade ájnnasamos ladnja.
Dássta vuojná divna dåjmajt, juohkka ietjá ulmutjav ja luondujn aktijvuodav oattjo.
Da iehpeformálalasj, valla ájnas ságastallama máhtti dán lanján tjadáduvvat, mij geometrija diehti dádjaduvvá vájaldimoassen avta gietjen, valla gå boadá lagábut dievastjåhkanimlanjá de gåbddu, ja váttsáldahka sjaddá rabás ja tjáppa ladnjan sajijn stuoráp tjoahkkijda ulmutjijs.
Vájaldimhálla buohta le rabás gallerija nuppát etásjan, dássta le guovladahka rabás ladnjaj ålggon, duoddarijda, girjjevuorkkáj ja dievastjåhkanimladnjaj.
Sámedikken li dálla dievastjåhkanime niellji jahkáj, dájn vahkujn tjåhkani ájrrasa divna guovlojs ja li gárvvunam iesjgeŋgalágásj sierra bájnos gáptijdisá.
Dat gievledis vájaldimhálla ja da rabás interiøra li dagu rabás siedna, divna vuojnni nubbe nuppev ja da - guovte láhkáj - bájnos ulmutja rievddadi goadev moattebájnuk ja viesso siednaj vuosstebiellen vijdes duobddágijda ålgusjbielen.
Hiervvidibme
Skierroj nanna vájaldimhállan le dájddár Kristin Ytreberg sierra ja tjáppa láhkáj biedjam sáme báhkovádjasijt danijn ja metálla-návlij.
Dá tjuodtju dagu bajedum gåvå biehtsepanela vuossti, ja målssu vuogev gå biejvve vájalt dan gievllelasj goade birra, ja tjuovgga moatteláhkáj siejnev dæjvvá.
Mujteduvvá vijsesvuodabágojt, ma li ájnnasa sáme kultuvran, åvddål tjágŋá dievastjåhkanimladnjaj ja mássjelit ja tjielggasit ietjas vuojnov åvdet.
Dievastjåhkanimladnja le sierra vuobman tjanádum aktij oajvvegådijn loavdedum råvijn.
Sámedikke ájlis ladnja, dievastjåhkanimladnja, åvdeduvvá dan oalle ladnjan gåk galggá, dåbedum gájkka ietjá jutsás - aj visualalattjat.
Ladnja le ållu vinndegij dagi man tjadá máhtá luodov vuojnnet, vinndek badjen buktá galla dav sierra tjuovgav ladnjaj, ja vájkkut ilmev, vájku le biejvve idjaguovddela jali gåmo sjævnnjat guovsagisájn libudime badjen.
Smáv låhkåmlámpo juohkka ájrrasa bievden ráddjij dajt smávva priváhta vuobmanijt dan vuobmalis lanján.
Tsiekkadus iesj le vinjok tjubuk mij ienebuv sieradahttá nálajt mij hábbmit sajev ja jalgudagáv gånnå tjuovgga sisi bæssá.
Luotta
Dájddár Hilde Schanke Pedersen le hiervvidum dav stuorra betoaŋŋaskierrov alvos abstrákta gåvåjn gånnå emálja ja bládegålle li stuorra sinkpláhttaj biejadum.
Gåvvå tjielggasit mielav tjadná sáme kultuvrraj, ja juska le fábmogis, de ij le ilá tjierggat lanján, valla farra vaddá ladnjaj hámev ja ájn ienep oavdos vuogev.
Girjjevuorkká
Girjjevuorkká le låptå lágásj ja tjanáduvvá ålggoladnjaj stuorra glássarahpamij oarjás, gallerijan badjen gávnnuji moadda girjjehilldo girjijs dievva.
Gå goahtáj tjáŋa de dát sieldes ladnja rabáduvvá, girje lanjáv dievddi, madi dievastjåhkanimlanjáv vuojná stuorra glássarahpama tjadá.
Låhkåmsaje vinndegij milta bivddi låhkåmij dagu rabás muŋŋkasælla.
Tjalmme bæssá vuojŋadit dan sjávos luondon, madi dahpadum muŋŋkacella låhkåmij li biejadum hiebalgis láhkáj gallerijan.
Inuihtaj ja sámij bajemus oajve oassálassti boahtte vahko arktalasj guovlo gárvedimtjåhkanimen ANa væráltkonferánssaj álggoálmmugij hárráj jagen 2014.
Tjåhkanimen tjáleduvvá loahppatjála gånnå inuihtaj ja sámij vuorodime væráltkonferánssaj tjoahkkiduvvi.
ANa væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj
Duogásj arktalasj guovlo tjåhkanibmáj le ANa tjadádibme væráltkonferánsas álggoálmmugij hárráj ragátmáno 22. ja 23. biejve 2014 New Yorkan.
Dat rájes gå ANa generaltjoaggulvisá resolusjåvnnå jagen 2010 mierredij ásadit alep dáse tjåhkanimev, namá vuolen "væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj", de le læhkám juorrulibme makkir láhkáj álggoálmmugij oassálasstem sihkarasteduvvá væráltkonferánsa gárvedimen, madi konferánssa vihpá ja gåtsedibmen væráltkonferánsa båhtusijs.
Álggoálmmuga li dan diehti rijkajgasskasasj dásen ásadum aktisasjbargov sihkarastátjit álggoálmmugij oassálasstemav buorre láhkáj.
Dát aktisasjbarggo boahtá dan rabás ja bælládis ájádustjåhkanimes Københavnan jur ANa væráltkonferánsas álggoálmmugij hárráj, gånnå København-resolusjåvnnå mierreduváj.
København-resolusjåvnnå mierredij ásadit globála aktidamjuohkusav.
Globála aktidamjuogos tjadádij vuostasj tjåhkanimev New Yorkan snjuktjamánon dá jage.
Arktalasj guovllo vuostatjin
Akta álggoálmmugij strategijajs le tjadádit guovlulasj gárvedimtjåhkanimijt væráltkonferánssaj.
Álggoálmmuga ålles væráldin gárvedij væráltkonferánssaj, ja divna 7 guovlo ájggu tjadádit gárvedimtjåhkanimijt åvddåla vuoratjismáno 2013.
Arktalasj guovllo galggá gålgådismáno 23. ja 24 biejve tjadádit guovlulasj álggoálmmukgárvedimtjåhkanimev Nuukan Grønlandan.
Arktalasj guovllo le vuostasj, dajs 7 guovlojs, tjadádittjat gárvedimtjåhkanimev væráltkonferánssaj jagen 2014.
Arktalasj álggoálmmukoajve gåbdet oassálassti Nuukan
Tjåhkanimen Nuukan oassálassti ienemusoasse inuihtaj ja sámij åjvijs.
Duola dagu galggá lánndastivrraoajvve Grønlanda iesjstivrrimin, Kuupik Kleist, arktalasj gárvedimtjåhkanimev rahpat.
Grønlanda iesjstivrrima lándadikkeoajvve, Josef Motzfeldt, Sermersooqa suohkana oajvve, Asii Chemnitz Naruo, ja Grønlanda presidænnta Inuit Circumpolar Councilan (ICC) Carl Christian Olsen ja Alaska presidænnta ICCan James Stotts galggi oassálasstet inuihtaj bieles.
Sámij bieles oassálassti Sámij parlamentáralasj rádes (SPR), presidentajn Egil Olli, SPR ájrrasijn Aili Keskitalo ja SPRa ájrrasijn prosessan væráltkonferánsa vuossti, John B. Henriksen.
Sámeráde le aj gåbdet åvdåstuvvam ja duola dagu sadjásasj presidænnta Olav Mathis Eira oassálasstá.
Arktalasj tjielgadus væráltkonferánsa birra álggoálmmugij hárráj jagen 2014
Gávnnu oajvvadus arktalasj tjielggidussaj væráltkonferánsa birra álggoálmmugij hárráj.
Dát oajvvadus tjáleduváj åvdåstiddjij inuihtaj ja sámij bieles.
Tjåhkanibme rahpá dágástallamijda Arktalasj tjielggidusá sisano oajvvadusá birra.
Ietjá ássje prográmman Nuuk-tjåhkanimen le duogásjdiedo ANa væráltkonferánssaj álggoálmmugij hárráj 2014, diedo globála aktidimjuohkusa bargo birra, åvddånbuktem Ánartjielgadusás væráltkonferánssaj álggoálmmugij hárráj 2014 ja diedo rijkajgasskasasj gárvedime álggoálmmukkonferánsa birra Altan 2013.
[link til inarierklæringen på alle språk]
Boahtte tjåhkanimbájkke sjaddá Alta 2013
Sámedikkepresidænnta Egil Olli gåhtjoj dijmásj ANa stuoves ságastallamsajen álggoálmmukássjij hárráj rijkajgasskasasj gárvedahttemij álggoálmmukkonferánssaj Altan.
Dát gåhttjom gåbdet doarjodaláduváj álggoálmmukprosessajs ANan, stuoves ságastallamsajijs ja ássjediehtteprosessan álggoálmmukriektáj hárráj, ja aj álggoálmmugijs væráldav birra.
Vuona sámedigge le gárvedimgoahtám duostotjit álggoálmmukájrrasijt Altaj gávdan biehtsemáno 8. biejves gitta 13. bæjvváj 2013.
Båhtusa arktalasj guovlo gárvedimtjåhkanimes Nuukan gålgådismáno 23. ja 24. biejve 2012 le duodden ájnas oasse gárvedahttemis væráltkonferánssaj jagen 2014, aj riek ájnas guovdásasj viehkke gárvedahttemij álggoálmmukkonferánssaj Altan jagen 2013.
Arktalasj guovllo viertti aj plánit oassálasstemav rijkajgasskasasj gárvedahttem álggoálmmukkonferánsav Altan biehtsemánon 2013.
Boahtte tjåhkanamsadje arktalasj álggoálmmukåjvijda sjaddá jur Altan gávdan biehtsemáno 8. biejve gitta 13. bæjvváj 2013.
Dat gájkbadjásasj ulmme la Sámedikke árvvodahko prográmmajn la lasedit árvvodagov tjadu innovatijvva tjoahkkeæládusáj ja sáme mannoæládusájn.
Kombinasjåvnnå ålolágásj æládusájs la tradisjåvnnå ja le årrum viehka dábálasj sáme sebrudagájs.
Dakkir æládushiebadibme dahká dav máhttelis juohket vádáv ienep dåjmajda.
Vehka adná máhttelisvuodav lasedit sijá sisboahto máhttelisvuodav ja oadtjot sisboadov moattet dåjmas.
Ålon sáme dáfon la binná ressursajs degu dal vijddudagájs, ja unna oasátja guolleæládussaj ja ednambargguj.
Kombinasjåvnnå ietjá æládusáj dahká dav máhttelissan årrot rabddabielijn gånnå ietján ælla ressursa dåssjå åvtå lágásj æládussaj.
Prográmma biejaduváj mannuj 2008 ja dåjma bargaduvvin sisi jahkásattjat Sámedikke budsjæhttaj.
Prográmman la ekonomalasj ålgoldis 8,5 millijåvnåjn kråvnåjn.
Árvvodahkoprográmma æláduskombinasjåvnnåj ja sáme mannoæládusán la ulmme:
Doarjjaårniga mihttomierre:
Sáme kulturásadusá ma åvddåni fágalattjat ja institusjåvnålattjat.
Årniga doarjjaoadtju:
Dájda dåjmajda máhttá dårjav åhtsåt:
Gájbbádus åhtsåmusá sisadnuj ja hábmáj:
Giehtadallamájgge:
Åhttse máhttá vásstádusáv åhtsåmussaj vuorddet 3 máno maŋŋela gå mij lip åhtsåmusáv oadtjum, gehtja háldadimlága § 11.
Båddåsasj diedádus háldadimássjijn sáddiduvvá maŋemusát máno maŋŋela gå mij lip åhtsåmusáv oadtjum.
Guládallamdiedo:
Duojen la avtamielakvuohta ådå æládussåbadusas jahkáj 2014.
Såbadus jahkaj 2014 la 9,4 miljåvnå kråvnå.
Hábme le ietjájduhtedum passijvva doajmmadoarjjaårnigis ienebut åvddånahttema guovlluj - dakkir jårgijdimes lav mån viehka ávon, javllá sámediggeráde Marianne Balto.
-Mån lav dudálasj gå duodjeorganisasjåvnå li miellusa vuorodittjat vuobddem- ja fállodåjmajt, javllá sámediggeráde Marianne Balto.
Dát máhttá rahpat ådå oasástallamijda ja ådå buktagijda, javllá Balto.
Jagen 2014 le duodjarijn máhttelisvuoda guossidit nuppijt duodjárijt gejn li sierra máhttudagá duodjebuktagin.
Sámediggerade le moadda jage vuorodam máhtudaklåpptimav duodjesuorgen.
Oassálasste såbadusán li Samedigge, Sámiid duodji ja Duojáriid ealáhussearvi.
Guládallamålmåj: Rádesebrulasj Marianne Balto, skuolkan 480 63358
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen sihtá vuorbev sávvat ålles bihtámsáme giellasebrudahkaj goappátjagá Vuona ja Svieriga bielen gå vijmak la almulasj dåhkkiduvvam tjállemvuogev oadtjum.
Sáme giellavalljudahka nanniduvvá ja dát la mærkkabiejvven ålles sáme sebrudahkaj.
- Udnásj biejvve le ávvobiejvve.
Sáme giela li mærkkagåvvån mijá aktisasjvuohtaj, mijá árbbáj ja li bádden mijá ájttegijda.
Giela baktu sjaddi iesjdåbddo ja tjadnusa masi ulmusj gullu, berustahtek makkir sámegielav buktá jali man ednagav jali man binnáv gielajt buktá, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sámedikkeráde l uddni sæbrramin bihtámsámegiela tjállemvuoge almodime Sillbamusean Árjepluoven, Svierigin, gånnå ávvudallam kl.
Svieriga ja Vuona Sámedikke li dárbov vuojnnám bihtámsáme tjállemgielav mierredit.
Sáme parlamentáralasj ráde (SPR) vattij mierredimbargov Giellagálldoj, nuorttarijkalasj aktisasj sámegielaj máhtto- ja luohkkoguovdátjij.
- Vuona Sámedikke bieles sidáv gijttet sebrulattjajt Sáme Giellagáldo bihtámsáme nammadusán, ja sávav vuorbev ålles bihtámsáme giellasebrudahkaj.
Mån doajvov gájka gudi bidumsámegielav adni, ådå tjállemvuogev adnuj válldi, javllá Mikkelsen.
Sámedikken la sierra åvdåvásstádus sámegielajt åvdedit ja ulmmen le juhte sámegiela galggi sebrudagán gullut, aneduvvat ja vuojnnut.
Javllamánon 2018 Sámedikke ållestjåhkanibme mierredij Gïelelutnjeme/Giellalåpptim/Giellalokten - Sámedikke strategijja sámegieljda, mij la båhtusin VAT 2016:18 Vájmogiela gåtsedimes.Giellalåpptima baktu la Sámedigge vælggogissan guoradalátjit udnásj dilev ubbmem-, bihtám- ja gålldåsámegielajn, ja guoradalátjit makkir resursajda li dárbbo dáj gielaj anov lasedittjat.
- Guoradallam midjij buorep vuodov buktá gielladåjmajt iesjgeŋga birrasin jåhtuj biejatjit, ja vaddá gåvåv bargos mij la dagádum ja máhttelis buorre vuogijt gávnná ubbmem-, bihtám- ja gålldåsámegielajt ælládahtátjit.
Uddni diehtep juhte bihtámsámegiella l ælládahttemprosessan Vuona bielen, javllá Mikkelsen.
Sámedikkeráde dættot dáv bargov buorre åvddågåvvån vuosedittjat manen la ájnas ja dárbbo aktan barggat rijkajrájáj rastá tjállemvuogev mierredime.
- Bisodittjat ja åvddånahtátjit unnep sámegielajt hæhttu stuoves dåjmajt adnet.
Buojkulvissan dakkir doajmmaj la stuoves tjállemvuohkemierrediddje orgánav ásadit.
Sámedikkij ulmme le ásadit Sáme Giellagáldov stuoves tjállemvuohkemierrediddje orgádnan ásadit 2020 jage alluj, låhpat Mikkelsen.
Ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, +47 917 42 161, mikkel.eskil.mikkelsen@samediggi.no
Sámedigge la oadtjum barggon javllamusáv Stuorradiggáj buktet Duohtavuoda- ja semadimkommisjåvnå mandáhta birra.
Danen lip ásadip rabás tjåhkanimijt moatten sajen Sámen, ja dujsta sihtam javllamusájt dán bargguj.
Dálla hábbmigoahtá Sámedigge javllamusáv, mij galggá giehtadaláduvvat Sámedikke ållestjåhkanimes.
Dakkir kommisjåvnnå mij luluj ájnnasin ja luluj buorre sajev oadtjot sebrudagán luluj ræjddon liehket miellaguottojt rievddadime.
Danen la ájnas gávnnat guhtimusj sebrudaksuorgijda kommisjåvnnå barggo galggá guosskat.
Sámedigge diehtá, sáme álmmuk la gillam stáhtalasj dárojduhttempolitihka diehti, mij vibáj ienep gå 100 jage.
Edna sábme vilá dárojduhttema hávijt guoddi, ájnegis ulmutjin ja sebrudahkan.
Ájnas oasse semadimes la aktisasj dádjadibme histåvrås, mij lij duohtavuohtan ja mij lij vierrevuohtan åvdep ájge, ma ihkap vilá li vájkkudime, ja aj gåvåjn histåvrå nievres bielijs badjelgæhttjamis ja vierredagojs vijddásasj ja guhkesájggásasj vájkkudimij.
Dievalasj semadibme la gássjel åttjudit åvddåla duohtavuohta l sajenis ja duodastuvvam nav guhkás gå máhttelis, ja åvddåla oajválattja ja álmmuk duodaj li buojkkám mij la dáhpáduvvam ja makkir vájkkudimijt åvdep politihkka la maŋep buolvajda buktám.
Ulmme luluj snivva guoradallam mij doajmmá tjårggisvuohtan tjuovvo dåjmajda.
Semadimbargo aktijvuodan la ájnas juhti sij gudi iesjgeŋgaláhkáj li vásedam ja gillam dárojduhttemav oadtju máhttelisvuodav ietjasa subttsasijt subtsastit.
Kommisjåvnån la sáhka ådå máhtudagáv ásadit ja máhttogaskostimev mij dahká juhti l máhttelis udnásj sebrudagáv Vuonan dádjadit.
Lågå aj: Første utkast til mandat for kommisjonen som skal se å fornorskingspolitikken overfor samer og kvener/norskfinner om dens konsekvenser
Lågå aj: Stuorradikke mærrádus duohtavuoda- ja semadimkommisjåvnå birra
Lågå aj: Sámedigge duohtavuoda- ja semadimkommisjåvnåv doarjju
Lågå aj: Kronihkka: Ålos vilá moatte buolvaj ja ietjasa låsså nådijt guoddi
Sámedigge l dållam rabás tjåhkanimijt dáppe:
Guovvamáno 12. b., kl.
18.00, Ä'vv Saa'mi Mu'zei, NjávdánGuovvamáno 13. b., kl.
18.00, Várjjat Sámi Musea, VuonnabahtaGuovvamáno 15. b., kl.
18.00, Álttá Sámi Giellaguovddáš, ÁltáGuovvamáno 21. b., kl.
19.00, Gjenreisningsmuseet, HámmárfeastaGuovvamáno 22. b., kl.
18.00, Davvi álbmogiid guovddáš, GáivuotnaSnjuktjamáno 1. b., kl.
19.00, Sámi Viessu, OsloSnuktjamáno 5. b., kl.
18.00, Sámiid Vuorká-Dávvirat, KárášjohkaSnuktjamáno 12. b., kl.
18.00, Rádeviesso suohkanstivrralanján, RomsaSnuktjamáno 20. b. kl.
18.00, Várdobáiki, EvenáššiSnuktjamáno 21. b. kl.
18.00, Árran julevsáme guovdásj, DivtasvuodnaSnuktjamáno 22. b., kl.
18.00, Sámi giella- ja kulturguovddáš, PorsáŋguVuoratjismáno 3. b., kl.
18.00, LES-viesso, GuovdageaidnuVuoratjismáno 9. b., kl.
18.00, Fjellkysten Gjestehus, LoabátVuoratjismáno 12. b., kl.
18.00, Stormen girjjevuorkká, BådåddjoVuoratjismáno 16. b., kl.
16.00, Saemien Sijte, SnåaseVuoratjismáno 17. b., kl.
18.00 Hotel Nordkyn, Gilivuonan, DavvesijdanVuoratjismáno 24. b., kl.
18.00, Aajege Saemien gïele- jïh maahtoejarnge, RööroseVuoratjismáno 25. b., kl.
18.00, Best Western Plus Hotel Bakeriet, Tråante
Sámedikke le háldadimfábmudahka kulturmujttolága milta ja pládna- ja tsiekkaduslága milta.
Tjuodtjelij vahko la Sámedikke sjaddam-, hukso- ja åhpadusjuogos juogosmanoj nanna Ájluovtan Divtasvuonan, ja dan aktijvuodan bivddiduvvá rabás álmmuktjåhkanibmáj rabás tiemájn.
Dát la vuostasj juogosmanno Sámedikke sjaddam-, hukso- ja åhpadusjuogos tjadát válga maŋŋela, ja juohkusin árrat sjiehtadin juhti juogosmanno galgaj Divtasvuodnaj.
Sámedikke sjaddam-, hukso- ja åhpadusjuohkusin la oajvvevásstediddje sebrudaksuorgijs sjaddam, åhpadus, giella ja varresvuohta.
Juogosmanoj nanna galggi guovten biejven ienep tjåhkanimijt iesjgeŋga ásadusáj tjadádit.
- Mij sihtap ienebuv diehtet Divtasvuona sáme sebrudagá åvddånime duogátja birra, ja galggap æjvvalit ásadusájt ma li sámegiela adnemav Divtasvuonan låpptim.
Mij sihtap aj gehtjadit Divtasvuona sebrudagá hásstalusájt, duola dagu gåktu Divtasvuona-ássje gåtseduvvá, ja gåktu sáme ássje sjaddi gåtseduvvat suohkanavtastahttema maŋŋela, javllá juohkusa jådediddje Márjá-Liissá Partapuoli.
Gasskavahko 17.10.18 kl.
17.00 juogos viesádijt rabás álmmuktjåhkanibmáj bivddi.
Álmmuktjåhkanibme l Árrana auditåvrån/lågådallamlanján kl.
Tjåhkanimen la rabás tiebmá, ja juogos bádtji álmmugav bajedittjat dajt ássjijt ma li ájggeguovddelisá sebrudagán.
Juohkusin la ienemusát oajvvevásstediddjen dájs sebrudaksuorgijs: sjaddam, åhpadus, giella ja varresvuohta.
- Mij ávvudallap viesádij guládalátjit ja gulátjit makkir ássjijs viesáda berusti.
Álmmuktjåhkanimen bessi bajedit vájk makkir tiemáv, jus ga dal gullu vássám ájggáj, dálásj ájggáj jali boahtte ájggáj, javllá juohkusa jådediddje Márjá-Liissá Partapuoli.
Tjuovvovasj juogossebrulattjat oassálassti juogosmannuj:
Partapuoli, Márjá Liissa (NSR-NSR/SáB) - JuogosjådediddjeGaski, Jørn Are (Bb) - Sadjásasj jådediddjeHornæs, Mona (NSR) Jacobsen, Gunn Anita (NSR) Nilut, Anne Henriette Reinås (NSR) Valkeapää, Niko (NSR) Kvernmo, Ann Karin (NSR) Utsi, Nils Mikkelsen (NSR) Erke, Elisabeth (GB) Olli, Kåre (Belludakpolitihkas iesjrádálasj) Wilhelmsen, Kjellrun (NORD) Finbog, Ann-Elise (SáB/SfP)
Sámedigge sihtá vuojnojt oadtjot dájddárijs ja kultuvrrabarggijs, danen gå kultuvrrabargo hábbmim le jådon.
Sámedigge ásat Dájddárkonferánsav tjaktjaj mij sjaddá æjvvalimsaje gånnå bæssá vuojnojt buktet, dagástallat ja dájdav vuosedit.
Sámedigge le kultuvrradiedádusáv dahkamin mij galggá tjielggit Sámedikke boahtteájge kultuvrrapolitihkav.
Dan aktijvuodan ásaduvvi moadda tjåhkanime gånnå bæssá vuojnojdis buktet.
Åvdemus æjvvalimsadje sjaddá Dájddárkonferánssa mij tjadáduvvá sámediggevieson Gárásjågån ragátmánon.
- Dát le vuostasj bále Sámedigge dájddárkonferánsav ásat, javllá Larsen gen mielas le viehka ájnas vuojnojt oadtjot dájddártjiehpijs.
Dán ájnas bargguj sihtá Sámedigge guládallat nav moaddásij dagu vejulasj, kultuvrraberustiddjij, ásadiddjij ja kultuvrrabarggij.
- Galggap aj muhtemij guossidit, unnep tjåhkanimijt tjadádit váj oadtjop nav ållo ájádusájt dagu vejulasj, låhpat rádeájras Vibeke Larsen
Aktijvuohta: Rádeájras Vibeke Larsen, tlfnr: +47 941 30 116
Ællosujton la stuorra árvvo sáme kultuvrraj ja sebrudakiellemij, ja danna le merustahtek árvvo mij gullu giellaj, kultuvrraj, ja æládussaj sámij guovlojn.
Ællosujtto gávnnu Hedmarkas Finnmárkkuj, suohkan-, fylkka- ja Vuona ja Svieriga rijkkarája rastá.
Ællosujton la guovdásj sadje sámekultuvran, nåv gå akta gallegis æládusájs tjanádum kultuvrraj.
Ællosujto rievtesvuodajt oatsodit le iesj vuodo Sámedikke ællosujttopolitihkan.
Mij dættodip aj ællosujto árbbedábálasj sierravuodav fámilljaæládussan.
Ællosujto tjadnusa sámekultuvrraj le dat mij dahká æládusáv nåv sierralágátjin.
Akta ájnnasamos ulmijs Sámedikke ællosujttopolitihkan la bisodit dajt lahka tjanástagájt æládusá ja kultuvrradåjmaj gaskan.
Ællosujto stuorámus hásstalus li gártjes duobddága ja aktelasj nággidibme stuorsebrudagás ællosujttoduobddágij birra.
Ællosujtto dárbaj vuododuobddágijt ma sihkarassti guoddelisvuodav ja åvddånahttemav.
Ráfájdahtedum urudisá dahki jahkásattjat bæjskojt ma stuorra vahágijt dahki.
Muhtem bájkijn li vahága nåv stuore vaj ájtti ællosujtov ållåsit.
Ájnas la adnet hiebalgis lågov urudisájda ællosujttoguovlojn, ja vahága vierttiji buohttiduvvat.
Sámedigge barggá guoddelis sáme ællosujto åvdås.
Guoddelis ællosujtto sjaddá gå:
Tjielde gånnå sáme ællosujtto dåjmaduvvá loavddá 40% Vuona duobddágijs, ja jåkså Finnmárkos nuorttan gitta Engerdalaj Hedmarkan oarjján.
Sáme ællosujtto dåjmaduvvá aj Trollheimenin sierra riektámærrádusájn vuodon.
Oarjjelij Vuona várreduobddágijn dåjmaduvvá ællosujtto boatsojsiebrren, ednamlájggosjiehtadusáj vuodon.
Vuodna le juogedum 6 ællosujttoguovllon:
Sámedikken ij la formálalasj vásstádus ællosujtos Vuonan.
Ællosujtto háldaduvvá nasjåvnålattjat Ednambarggodirektoráhtas, mij la njuolgga Ednambarggo- ja biebbmodepartementa vuolen.
Ednambarggodirektoráhtta le ællosujtto stivra dåjmadahka.
Ællosujttoháldadus guovlojn le biejadum vidá nuorttalamos fylkkamánnij vuolláj.
Sámedigge nammat gålmmåsav gietjat sebrulattjajs ællosujttostivrraj.
Sámedigge nammat guoktásav gudát sebrulattjajs gålmå nuorttalamos guovllourudisnammadusájda Finnmárkon/Tråmsån, Nordlándan ja Trøndelágan.
Sámedigge nammat avtav vidát sebrulattjajs Hedmarka urudisnammadussaj.
Rievtesvuoda:
Ællosujttoláhka
Lága ájggomus la sihkarasstet ællosujttodajvajt sáme ælloguododimguovlojn ájnnasamos luohkkovuodon ællosujttuj.
Dajvajt sihkarasstet la sijáj vásstádus goappátjagá gejn la
Sámedikke budsjæhtta 2015-jahkáj mierreduváj ållestjåhkanimen bierjjedagá javllamáno 5. biejve.
Rádeájras Ann-Mari Thomassen la dudálasj gå Sámedigge le mierredam budsjehtav mij låppti sáme sebrudagáj boahtte ájggáj.
- Sámedigge sihtá jagen 2015 vuorodit sámemánáj oahppamnævojt ja mijá aktisasj kultuvrraárbev hiebadahtedijn sáme museajt åvddånahtátjit vijdábut, javllá rádeájras Thomassen.
2015-jage budsjehtan li 21 025 000,- åhttsij oasse oahppamnævoj åvddånahttemij, dát la 3 400 000 kråvnå lassánibme jage 2014 rájes.
- Sámemánáj oahppamnævojt vuorodijn sihtap viehkedit vaj ienep sáme máná galggi oadtjot sáme skåvllågirjijt ávkkit.
Dat la viehka ájnas giela boahtteájggáj ja mánáj åvddånahttemij, javllá rádeájras Ann-Mari Thomassen.
Juollodibme sáme museajda le aj lasedum.
Dát la 4 218 000,- lassánibme.
Rádeájras Thomassen tsuojgot sáme musea li viehka maŋebun vuona museajs mij guosská ekonomalasj åvddånahttemav ja dát juollodibme boahtá viehkken vinjogisvuodav njuolggitjit, ja duodden sáme kultuvrraárbev álkkebun ávkástalátjit.
- Aktisasj sáme kultuvrraárbbe le boanndá, valla viehka ållo dassta le vuorkkidum arkijvajda ja tjællárijda.
Sihtap sáme museajt vuorodit dajna gå le niddo ájnas mijá kultuvrradávvera oadtju værddogis sijdajt ja sjaddi bárrusin gajkajda.
Kultuvrraárbe baktu nannip Sámeednamav boahtte ájgijda.
Ålles biednikmierre stuoda ja åtsådahtte vájkkudimnævojda le 2015-jage budsjehtan 270 722 000,-.
Rádeájras Ann-Mari Thomassen, skuolkan 900 57 123.
Mijá javllarijmmo 2013 lij vuosedibme 24 ambassadørajs.
Javllamánno 1.b
Namma: Inger Máret Ánne Eira
Man vuoras: 24 jage
Årromsadje: Tromsø
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Buorre mielan dajna gå eksábmadiertjeguddama li vássám ruvva ja javlla le lahkanime!
Javllamánno 2.b
Namma: Ina-Theres Sparrok
Man vuoras: 18 jage
Årromsadje: Smalåsen
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Uddni lav ajtu niddo buorre mielan:D
Javllamánno 3.b
Namma: Risten Gutnel Guttorm Eira/ Áilen Nigá Dávvet Ásllaga Risten Gutnel
Årromsadje: Karasjok
Barggo: 4. jages åhpadiddjestudænntaGåktu le miella uddni: Dálla lav tjállemin sijddaeksámav mij galggá sisi 16. dán máno, ja ávvudaláv aj javlajda.
Javllamánno 4.b
Namma: Naima Khan Nergård
Álldar: Jur dävddám 18
Årrumsadje: Jielleváren, Svieriga bielen
Barggo: Lågåv muv goalmát jáge joarkkaskåvlånGåk dåbddo la uddni: Anáv ållo dahkamusá valla ietján lav ávon
Javllamánno 5.b
Namma: Ánde Trosten
Man vuoras: 23
Årromsadje: Deatnu
Barggo: Sadjásasj/studænnta Gåktu le miella uddni: Ihkeva buorre!
Javllamánno 6.b
Namma: Inga Maja Eira Hætta
Man vuoras: 17
Årromsadje: Áltá
Barggo: Áltá joarkkaskåvllåGåktu le miella uddni: Lev nav ávon, gå vijmak la javllamánno!
Javllamánno 7.b
Namma: Ánná Káisá Eriksen Partapuoli
Man vuoras: 19
Årromsadje: Oslo/Skáne
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Lev ávon ja bargál
Javllamánno 8.b
Namma: Durra-Lásse Lars-Juhana Johan
Man vuoras: 25
Årromsadje: Guovddagæjnno/Råmsså
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Lev ávon ja dudálasj
Javllamánno 9.b
Namma: Sara Mariell Anti
Årromsadje: Kárásjjåhkå
Barggo: StudænntaGåktu l miella uddni: Uddni lav sieldes ávon!
Javllamánno 10.b
Namma: Melissa Annie Fofonoff
Årromsadje: Girkkonjárgga
Barggo: Oahppe Girkkonjárga joarkkaskåvlånGåktu le miella uddni: Mån lav ávon, ja ávvudaláv javlajda
Javllamánno 11.b
Namma: Emmi Alette Danielsen
Áldar: 17 år
Årromsadje: Røros
Barggo: Gjøsvika sykehjem, Vitus apotek Røros ja duodden lav ållesájge varresvuohtabarggen Rørosa joarkkaskåvlån.Gåktu le miella uddni: Miella le buorre, soaptsov skåvlåjn ja æhtsáv Rørosan årrot.
Javlla le nåv hávsskes ájgge.
Javllamánno 12.b
Namma: Silje Somby
Årromsadje: Alta, boadáv Guovddagæjnos
Barggo: Giellaåvdåstiddje, joarkkaskåvllåoahppeGåktu le miella uddni: Lev ávon gå vijmak la javllamánno.
Ávvudaláv gå galgav mannat bivvalis rijkkaj 
Javllamánno 13.b
Namma: Helge Aslaksen Ravna
Áldar: 20
Årromsadje: Oslo
Barggo: Jussastudænnta ja pikkoloGåktu le miella uddni: Mujna le dåbmaris biejvve låhkåmsálan, ja adnet lav viehka vissjal.
Javllamánno 14.b
Namma: Marit-Sofie Mathisen
Áldar: 17
Årromsadje: Reahpin, Unjárgan.
Årov dalla årruhattjan skåvlå guoran Girkkonjárgan.
Barggo: Studænntan Girkkonjárga joarkkaskåvlån, maŋep jagev studiespesialisering.Gåktu le miella uddni: Ávon, ja viehka ávvudaláv javlajda!
Javllamánno 15.b
Namma: Viktor Inge Paulsen
Áldar: 21
Årromsadje: Ájluokta (Divtasvuodna)
Barggo: SámediggeájrasGåktu le miella uddni: Viehka vájbbam, valla mássjel ja sihkar allasim.
Javllamánno 16.b
Namma: Tuva Svendsen
Áldar: 19
Årromsadje: Karasjok/Tromsø
Barggo: StuderivGåktu le miella uddni: Jur uddni lav vehik diertjeguddamin.
Mujna le sijddaeksábma mij galggá ålliduvvat.
Vallak dat la dagádum, de lav oalle ávon ja degu gæhppum.
Javllamánno 17.b
Namma: Ellen-Sara Sparrok
Áldar: 16
Årromsadje: Aarborte
Mån lav studænnta.
Valástallamsuorgen Muoffen.
Uddni lav ållu buorre mielan.
Ávvudaláv javlajda ja gå lav friddja.
Javllamánno 18.b
Namma: Jon-Christer Mudenia
Áldar: 18 år
Årromsadje: Gárdat, Dænon
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Ávvudaláv gå buktá ållo muohttagav vaj máhtáv skuvterav luovvit ja mannat mæhttsáj.
Javllamánno 19.b
Namma: Maja Søøfe Larsen
Årromsadje: Snåase
Barggo: StudænntaGåktu le miella uddni: Uddni lav ávon, dajna gå le vijmak javllamánno ja javla lahkani.
Javllamánno 20.b
Namma: Ánne Márget Somby
Årromsadje: Báhkiljohka
Barggo: Manáv skåvlåvGåktu le miella uddni: vehik vájbbam, vijmak bierjjedahka
Javllamánno 21.b
Namma: Ellen Magdalena A. Sara
Årronsadje: Leavdnja
Áldar 15
Barggo: studænntaGåktu le miella uddni?
Viehka buorre.
Javllamánno 22.b
Namma: Hilje Kristoffer Jåma
Årromsadje: Raavrevihke
Barggo: Låhkåmin lav varresvuohtafáhkabarggen Kråangken jåarhkeskuvle, ja bargav vehik skihppijsijdan.
Ietján politihkalasj dåjmalasj.
Gåktu le miella uddni?
Adnet lav juolodibme.
Ávvudaláv viehka javllaloahpáj ja sijddaj njálga biebbmuj.
Sjaddá hávsske gå famillja tjåhkan.
Javllamánno 23.b
Namma: Linn Birgitte Njuolla
Áldar: 16 jage
Barggo: oahppe Girkkonjárga joarkkaskåvlånGåktu le miella uddni: Buorak, ávvudalá ålov javlajda!
Javllamánno 24.b
Namma: Mikkel Rasmus Logje
Årromsadje: Láhpoluoppal/ Guovdageaidnu
Áldar: 22
Barggo: ÅhpadiddjeskåvllåoahppeGåktu le miella uddni?
Viehka buorre miella.
Sjaddá hávskke gå eksámaj gergav ja váldáv javllaloabev.
Rahpamájge:
Mánnodagás - Bierjjedahkaj,kl.
Telefaksa: +47 78 47 40 90samediggi@samediggi.no
Poasstaadressa:
Sámedigge - Sametinget
Ávjovárgeaidnu 50 9730 Karasjok/Kárášjohka
Aktijvuodadiehto Sámedikke barggija gávna dánna.
På Facebook kan du diskutere med oss og foreslå saker vi kan jobbe med
Rss feed
Sámedigge ja Raavrevijhke suohkan vuollájtjálli aktisasjbarggosjiehtadusáv guovtegielakvuoda gáktuj.
- Viehka ávvusav gå Raavrevijhke suohkan sihtá oassálasstet oarjjelsámegielav åvddånahttet ja åvdedit, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Raavrevijhke le Jåma sijddasuohkan.
Sámedikken li aktisasjbarggosjiehtadusá lågij suohkanij ja nieljij fylkkasuohkanij.
Raavrevijhke suohkana sjiehtadus vuollájtjáleduváj gå Sámedigge, suohkana ja fylkkasuohkana æjvvalin aktisasjbarggosjiehtadusájt tjuovvolit.
-Suohkana ja fylkkasuohkana li ájnnasa gå galggá sámegielav åvddånahttet.
Danen lip viehka ávon gå suohkana ja fylkkasuohkana åvdåsvásstádusáv válldi váj sámegiela galggi ielle giela boahtteájgijda aj.
Sámedikke ulmme le aktisasjbarggosjiehtadusá galggi ræjddon buorre guládallamij ja aktisasjbargguj sámegiela vuoksjuj.
Majt uddni válljit mierkki juojddáv sámegielaj boahtteájggáj, javllá rádeájrasEllinor Marita Jåma.
Sáme giellaháldadimguovlon li sáme- ja dárogiela avtaárvvusasj giela.
Dat mierkki juohkkahattjan le riektá sámegiellaj dievnastuvvat gå válldá aktijvuodav suohkanijn ja ietjá almulasj ásadusájn.
Ienep diedo:Rádeájras Ellinor Marita Jåma, + 47 916 13 460
Sámediggeráde Inger Eline Eriksen Fjellgrena mielas la sáme sebrudahka vuorbástuvvam sadjáj oadtjot Duohtavuodakommisjåvnåv gå li nav buoragit aktan barggam.
Iektu Stuorradigge mierredij ásadit Duohtavuoda- ja såbadimkommisjåvnåv, mij galggá guoradallat dárojduhttempolitihka vájkkudusájt Vuonan.
Sámediggeráde Inger Eline Eriksen Fjellgren tjuovoj dán ássje dágástallamav Stuorradikken ja sån duodaj tjaŋgedij dájna mærrádusájn.
- Sámedikken la læhkám buorre aktisasjbarggo ållusij ja danen lip vuorbástuvvam kommisjåvnåv sadjáj oadtjot.
Fjellgren ållagasj nammat aktisasjbargov Sámedikke vuorrasijrádijn.
- Sámedigge l gijttevasj dan åvdås majt Sámedikke vuorrasijráde la dán ássjen måttijt jagijt barggam.
Ållagasj buorre lij gå sij sæbrrin rabás guláskuddamij Stuorradikken.
Mávsulasj lij gå Stuorradigge besaj gullat majt ållessjattuk ulmutja li åtsådallam ja gåktu li hæhttum gierddat stáhta politihka diehti.
Sámediggeráden Fjellgrenan árrat lij juo tjåhkanibme Trygg Jakolajn Vuona Guojnnalihton.
Dåppe aktisattjat strategijjajt dagájga gåktu dakkir kommisjåvnåv åttjudit.
Dan tjåhkanime maŋŋela Sámedigge girjev fylkasuohkanijda sáme guovlon sáddij gånnå bivddij sijáv kommisjåvnå ásadimev doarjjot, ja nav li aj maŋŋela dahkam.
Sámedigge la aj ednagit Sáme girkkorádijn guládallam, ja sijá doarjja la læhkám stuorra ávkken.
- Girkko ja stáhtta libá áttjak sirádam.
Girkkon la ájn ájnas sadje Sámen ja aj ietján Vuonan, ja adjáj stuorradiggeájrrasij gaskan.
Sábmelattjajda la árvvon gå girkko mijáv dán bargon doarjju.
Mij vierttip mujttet adjáj dav vuojŋŋalasj oasev dán såbadimbargos huksat.
Girkkon la dat máhtto mij dasi gájbbeduvvá, javllá Fjellgren.
Jus ájgo ságájdahttemav, de guládalá aktijvuodav sámediggerádijn Inger Eline Eriksen Fjellgrenajn, mob.
Sámedikke ållestjåhkanibme galggá giehtadallat oajvvadusájt rievddadimijda Vuona ja Svieriga ælloguohtomkonvensjåvnnåj javllamáno álgon.
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo javllá barggojuohkusa oajvvadus le buorre vædtsak åvddånahtátjit ælloguohtomav rájaj rastá Vuona ja Svieriga gaskan.
Jagen 2012 ásadin Vuona ja Svieriga Sámedikke, Vuona ællosámij rijkkalihtto (NRL) ja Svieriga sámij rijkkalihtto (SSR) barggojuohkusav mij galgaj buktet oajvvadusájt rievddadimijda ælloguohtomkonvensjåvnnåj.
Vuona Sámedigge le bargov jådedam.
Juohkusa jådediddje le åvdep rádeájras Ellinor Marita Jåma Åarjel-Saemiej Gïelhes.
Lahka aktijvuohta gájkaj
Gájkka tjielde Vuona ja Svieriga bielen lidjin gåhtjodum buvtátjit árvvalusájt bargguj.
Diehtojuohkema åvddånimes li biejadum Vuona Sámedikke værmádakbielijda.
Duodden ásaduváj seminárra Stjørdalan tjieldijda ma guoskaduvvin.
Semináran lij dagástallam barggojuohkusa oajvvadusájs.
Tjielde ma lidjin lahkalakkoj juogeduvvin juohkusijda ja aktisattjat barggin hásstalusáj aktanbarggomahttelisvuodaj birra ietjasa dáfon.
-Barggojuohkusa ulmme le læhkám válldet várajda sáme ællosujtov rádjáguovlojn, ja dan diehti le læhkám ájnas válldet divna oassálasstijt sæhkáj dan bargon, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Ij lim liehket máhttelis tjoavddet hásstalusájt rádjáguovlojn vijdes sámij oassálasstema dagá, javllá Keskitalo.
Moadda hásstalusá
Barggojuohkusa bargo baktu le sjaddam tjielgas ællosujton Vuona ja Svieriga rájáj rastá li moadda stuorra hásstalusá, nåv gå buojkulvissan vánes tjielgasvuohta rievtesvuodaj hárráj, urudisáj vahága, areállagártjedibme ja ådå konvensjåvnnåguovlo.
-Konvensjåvnnå ij gudik gåktuk tjoavde divna hásstalusájt ma li ællosujton rádjáguovlojn.
Dan diehti le ájnas tjalmostahttet dájt hásstalusájt stáhta oajválattjajda Vuonan ja Svierigin, ja dav de sihtap dahkat, javllá Keskitalo.
Nanni aktisasjbargov
Barggojuogos oajvvat tjieldijn le máhttelis ásadit aktanbarggosåbadusájt ma máhtti tjoavddet árggabiejve hásstalusájt ællosujton rájáj rastá, buojkulvissan areállaanov.
Barggojuogos aj oajvvat majna vuogijn rijdojt tjoavddet Vuona ja Svieriga tjieldij gaskan.
-Sáme barggojuohkusa oajvvadusá li buorre ja konstruktijvva árvvalusá Vuona ja Svieriga ráddidusájda, javllá Keskitalo maŋemusát.
Sámedigge háldat muhtem dårjajt ja stipendajt ma li siegen sáme kulturárbev bisodime ja joarkkemin.
Sámedigge juollot stipendav studentajda gudi alep åhpadusáv julevsámegielan jali oarjjelsámegielan tjadádi, ja studentajda márkkosáme guovlos gudi sáme giellaåhpadusáv tjadádi.Korona virusa diehti guhkiduvvo stipenda åhtsåmusájggemierre vuoratjismáno 30. bæjvváj 2020.
Sámedigge juollot giellamåvtåstuhttemstipendajt oahppijda gænna li sámegiella fáhkan joarkkaskåvlån.Korona virusa diehti guhkiduvvo stipenda åhtsåmusájggemierre vuoratjismáno 30. bæjvváj 2020.
Sametinget gir tilskudd til samiske barnehager og samiske avdelinger i norsk barnehager som bygger på samisk språk og kultur.OBS!
Søknadsfrist er endret til 15.05.2020.
Sametinget gir tilskudd til barnehager som gir tilbud om samisk språkopplæring.
Ulmme doarjjaårnigijn le juhti álmmugin la máhttelisvuohta oahppat ja åvdedit sámegielav.
Åhtsåmájggemierre: 15.02.20
Gudi máhtti dårjav oadtjot: Æjgáda ja addne sáme kulturmujtojda ja doarromujtojda sáme duobddágijn.
Masi máhtti dårjav oadtjot:
Tsiekkadussuodjalimprosjevta:
Registrierim ja duodastime:
Hoajddo ja hiebadahttem:
Man ednagav máhtti oadtjot: Gitta 400 000,- kråvnå.
Jus sjaddi hásstalusá åhtsåmsjiemá gáktuj, máhttebihtit doarjjaårniga guládallamulmutjij guládallat.
Guládallamulmutja årnigij: Ahkep rádevadde Lars Børge Myklevold, +47 78 48 42 73, ahkep rádevadde Kjartan Gran, +47 78 48 42 84, ahkep rádevadde Ingvild Larsen, +47 78 48 42 79, fáhkajådediddje Elin Rose Myrvoll, +47 78 47 40 20
Sámedigge dårjav vaddá dábálasj ja sierralágásj hiebadum oahpponævojda vuodoåhpadussaj.
Almmudagá, vidnudagá ja priváhta ásadu'sá ja ietjá birrasa.
Ådå åvddånibmáj, buohtalasj almodimijda, ådåsit dieddelibmáj, gárves oahpponævojt ådåstuhttemij, lasse åsijda jali oahpponævoj/ oahpporájdoj gárvedibmáj.
Gitta 100% dårjav oahpponævoj åvddånahttemij ja buvtadibmáj.
Sámedigge jahkásattjat iesjgeŋga fágaj ja klássaj vuorodimij gaskan mierret.
Jus dårja åtsåduvvi prosjevtajda jahkásasj vuorodimij ålggola, viertti argumentajt ja duodastusájt dárbbuj buktet.
Oahpponævoj máttasámegiellaj:
Oahpponævoj julevsámegiellaj:
Oahpponævoj nuorttasámegiellaj:
Sierralágásj hiebadum oahpponævo nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj dábálasj hiebadibmáj lassen:
Sametinget holder på å utarbeide konkurransegrunnlag for anbud på læremiddelutvikling med teamaer som omhandler forebygging av rus, vold, overgrep og mobbing.
Nevnte prioriteringen utgår derfor gjeldende søkerbaserte tilskuddsordning
Guládallamulmusj: Karen Lovise Siri Stångberg, +47 78 48 42 16, Berit Sara Sara Buljo, +47 78 42 42 26
Sámedikke åvdåsvásstádus mij guosská sáme dájda åvddånahttemij le bærrájgæhttjat dájddárijn le buorre ja oaggás birásdile sijá æládusájda.
Galggap hiebadahttet vaj oadtjop valjes sáme kulturiellemav sæmmi båttå gå galggap hiebadahttet profesjonaliserimij ja kvalitehttaj.
Galggap aj hiebadahttet árbbedábálasj moalgedimhámijda, sæmmi båttå de galggap hiebadahttet sáme ájggásasjdájddaj.
Sáme le álmmuk moadda gielaj.
Dát valjesvuohta galggá vuojnnut aj kulturaktijvuodan.
Sámedikke ájnnasamos vædtsak dán bargon le ekonomalasj vájkkudimnævo, valla aj vájkkudimmáhttelisvuoda ma li miján guládallama, aktijvuoda ja aktisasjbargo baktu ietjá almulasj oajválattjaj.
Sámedikke vájkkudimnævoj ulmme dájdda- ja kulturdåjmadibmáj le moattebelak sáme dájdalasj ja kultuvralasj åvddånbuktema ma tjalmostahteduvvi sebrudagán.
Oasseulmme le gåbdå ja buorre kulturfálaldahka sáme álmmugij.
Sámedikken li ruhtadårja majt máhttá åhtsåt kulturdåjmadibmáj, máhttá rudájt åhtsåt sámegielak girjálasjvuohtaj, sáme musihkkaj, sámegielak gåvvårájdojda, sáme girjjealmmudagájda ja kulturdåjmajda.
Dájddársjiehtadus le aktisasjbarggosjiehtadus Sámedikke ja Sáme Dájddárráde gaskan (SDR).
Sámedigge juollot rudájt jus åtså musihkkaj, girjálasjvuohtaj, gåvvårájdojda, sáme girjjealmmudagájda ja kulturdåjmajda.
Dán årnigin li sierra åhtsåmussjiemá, sierra njuolgadusá ja sierra åhtsåmusájggemiere.
Dårja majt máhtá åhtsåt musihkkaj, girjálasjvuohtaj, gåvvårájdojda, girjjealmmudagájda ja kulturdåjmajda galggi dájda viehkken vaj:
Dájddársjiehtadibme
Sámedigge ja Sáme Dájddárráde (SDR) hiebadijga 19.08.2004 aktisasjbarggosjiehtadusáv (dájddársjiehtadusáv).
Oassálasste le sjiehtadusán gávnnam vaj"dat la dárbbo åvddånahttet buorev ja ålolágásj sáme kultuvrra iellemav ja at vidjura gárveduvvi dahkuj ja åvddånbuktem sáme girjálasjvuohta, musijka, dánssa ja teáhter, filmma ja gåvådusdájdda ja dájddaduodje.
Dasi lassen gávnnin oassálasste vaj dat la viehka stuor potensiálla kultuvrajn vuodon åvddånahttet sáme sebrudagáv, Dat sisadná gájkka gitta máhtos tjanádum dålusj dábijda filmma rádjáj, mannoæládussaj, hábmedibmáj ja kultuvrrabuvtadibmáj ".
Vuodon dájddársjiehtadusás tjadájt Sámedigge ja SDR jahkásasj sjiehtadallamijt gånnå sisano ja ekonomija ålgoldis boahtte jahkásasj sjiehtadussaj mierreduvvá.
Sáme dájddársjiehtadusán li rudá: Dájddafoanndaj, stipendajda sáme dájddárijda, doajmmadoarjjaj dájddárorganisasjåvnåjda ja Sáme dájddárdádáj, sáme ájggásasj dájda ja dájddaduoje oasstemårnigij, fáhkakonsulentajda, vuosádusmávsojda, sáme tjáppagirjálasjvuoda, musihka ja juojga oasstemårnigij.
Dá rudá háldaduvvi Sáme dájddárrádes ja RidduDuottarMuseas.
Sámedikken le æjgon duot dát dájddadahko, sámij dájddárijs ja láttij dájddáris.
Dájddadago li dagádum divna tjerdaj teknihkaj, dán vuolen árbbedábálasj sáme duodje, tjuollusa ja ådåájggásasj gåvvådájdda.
Muhtem dájddárijs ja dájddadagojs ma li Sámedikketsiekkadusán åvdåstahtedum li:
Hilde Skancke Pedersen
Dat oavdos ja geldulasj væggamalerija Luotta -Spor dájddáris Hilde Skancke gávnnap Sámedikke dievastjåhkanimlanjá sis- ja ålgusjbielen.
Sinkpláhtta betåŋa nanna hållamståvlå/podiuma duogen dievastjåhkanimlanján (dagádum emáljas ja bládegålles sinka nanna) ja siejnij milta dievastjåhkanimlanjá ålgusjbielen (foajéan) ja vuolleetásjan auditåvrå ålgusjbielen, metállapláhtajda bårådum arkeologalasj bátsadisá (sáme årrom- ja hávddesajijs) majt sámekultuvrra le guodám goahtesajijs/gievlij ja labyrintaj baktu.
Hilde Skancke Pedersen lij akta guovtes gut vuojtij dahpadum gilppusav 12 bivddidum dájddarijs gå ájggun Sámedikketsiekkadusáv hiervvidit.
Kristin Ytreberg
Hiervvidus Den som... dájddáris Kristin Ytreberg gávnnu juohkka siejnen vájaldimhállan.
Guokta elementa li adnuj váldedum: daddnim arvusmahtedum sáme girjjusis ja báhkovádjasijs ja vijsesvuodabágo J. Quigstada tjoahkkijs.
Ytreberg lij akta guovte dájddárijs gudi vuojtijga dahpadum gilppusav 12 bivddidum dájddarijs gå ájggun hiervvidit Sámedikketsiekkadusáv.
Kåre Kivijärvi
Sámedikke girjjevuorkán gávnnu Kåre Kivijärvia Fra de store banker (1959/1961), aktan gåvåjn Kvinne (muohtogåvvå) Unjárgas (1972).
Gåvå li moattedime (2004) oalle gåvås 1/9 (dát merkaj vuostasj aktse gåvåjs sæmmi motijvas).
Gåvå oasteduvvin etáhtas Utsmykningsfondet for offentlige bygg gå galggin hiervvidit Sámedikketsiekkadusáv jagen 2000.
Ieme gåvå bæjsstanin biejvvetjuovgas, ja moattedime gåvåjs gatsoduvvin 2004 gidá girjjevuorkkáj.
Harald Bodøgaard
Tjuolos Rød, dagádum granihtas (1999), dagáduváj dájddáris Harald Bodøgaard ja lij vattáldahka vidnudagás Bjørn Bygg AS, Råmsås gå Sámedikketsiekkadus almulattjat rabáduváj basádismánon 2001.
Eva Bergmann
Gåvvå Finnmark i gull dagádum metállabájnoj (1965) le dagádum dájddáris Anna Eeva Bergman.
Gåvvå le vattáldahka Nuortta-Trøndelaga, Nordlánda, Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkanijs gå sámedikketsiekkadus rabáduváj basádismáno 2. biejve 2001.
Astri Aasen
Gåvå dájddáris Astri Aasen vuostasj sáme tjåhkanimes Roandemin jagen 1917 gávnnuji duola dagu hállan dievastjåhkanimlanjá guoran.
Sámedigge åstij dájt Trondheim Kunstmuseumis 80-jahke ávvudibmáj guovvamáno 6. biejve 1997.
Gåvå vuosádaláduvvin Metodistgirkko tjællárin Roandemin.
Diedá gus avtak gut la barggam sámegielav nannitjit, åvddånahtátjit ja bisodittjat?
Dálla le muddo oajvvadusájt Sámedikke giellaarvusmahttembálkkáj 2017 oajvvadittjat.
Juohkka nælját jage Sámedigge giellaarvusmahttembálkáv juohká ájnegis ulmutjij jali vidnudahkaj, prosjæktaj jali organisasjåvnnåj gut/mij ednagit la barggam sámegielav nannimin, åvddånahttemin jali bisodime.
Bálkká le 50.000 kråvnå ja dájddadiplåvmmå.
Sámedikkeráde mierret gut galggá bálkáv oadtjot.
Guddnebálkká gálggiduvvá Sámedikke biehtsemáno ållestjåhkanime aktijvuodan.
-Moattes sáme giela åvdås barggi, ájnegis ulmutja, organisasjåvnå ja institusjåvnå gudi/ma li dahkam, ja vilá dahki, ihkeva buorre bargov sámegielaj åvdås.
Mij sámedikkeráden ávvudallap åttjudittjat ja árvustalátjit måttijt buorre oajvvadusájt, ja ávvudallap Giellaarvusmahttembálkáv gudát bále juogatjit, javllá sámedikkeráde Lars Filip Paulsen, gut sámedikkeráden la vásstálasj sámegielajs.
Bálkká maŋemusát juogeduváj 2013.
Dalloj tjálle, juojgge ja åhpadiddje Ánte Mihkkal Gaup/Iŋgor Ántte Ánte Mihkkal, Guovdagæjnos, dav oattjoj.
Sáme giellaráde vuododij giellaarvusmahttembálkáv jagen 2000 ja bálkká vuostasj bále juogeduváj Sámedikke ållestjåhkanime basádismáno tjåhkanimen jagen 2000.
Dan maŋŋela la Sámedikke giellastivrra ja sámedikkeráde bálkáv juohkám.
Sámedikke giellaarvusmahttembálkká juogeduváj Æjgátjuohkusij Divtasvuonan jagen 2000, Giellajuohkusij Skániijn jagen 2001, Harry Solhaugij Gáivuonas jagen 2002 ja Sagka Stångbergij Dearnas jagen 2009.
Gájka bessi oajvvadit guhtimusj luluj giellaarvusmahttembálkáv vuojttet, ja ájggemierre oajvvadusájt sádditjit la vuoratjismáno 30.biejve.
Oajvvadusá sáddiduvvi samediggi@samediggi.no.
Sámeednam dárbaj ienep sámegielak åhpadiddjijt mánájgárdijn ja vuodoskåvlån.
Danen Sámedigge dálla juollot superstipendav 50.000 kråvnnåj sidjij gudi dájn suorgijn låhki.
2018 rájes Sámedigge juollot 50.000 kråvnå jahkáj superstipænndan sidjij gudi låhki vuodoskåvllååhpadiddjeåhpadusáv jali mánájgárddeåhpadiddjeåhpadusáv man la sámegiella fáhkan.
Sámedikke ållestjåhkanibme la mierredam, stipænnda alep åhpadussaj jages 2018 vatteduvvá dåssju mánájgárddeåhpadiddje åhpadusá ja iesjgeŋga åhpadiddje åhpadusáj studentajda.
Sámedigge dájt åhpadusájt vuorot dajnas gå vádnuni viehka ållo sámegielak åhpadiddje mánájgárdijn ja vuodoskåvlån.
(lenke)
2018 tjavtjan álgaduvvá oarjjel- ja julevsáme åhpadiddjeåhpadusáv masterdásen 1-7 Nuortta Universitiehtan.
Sáme Allaskåvlån álgaduváj tjavtjan 2017 vuodoskåvllååhpadiddjeåhpadusáv 1-7 ja 5-10.
Studenta dájn åhpadusájn bessi stipendav Sámedikkes åhtsåt.
Superstipænnda juolloduvvá adjáj sidjij gænna li læhkám sámegiella vuostasj- jali nubbengiellan joarkkaskåvlån ja gudi låhki vuodoskåvllååhpadiddjeåhpadusáv man sámegiella l fáhkan jali mánájgárddeåhpadiddjeåhpadusáv.
Njuolgadusá stipendajda dánna gávna.
Duodden dasi jut gájka åhpadiddje bargov oadtju maŋŋela gå li åhpadusájn gærggam, de la dálla aj rudálattjat gánnedahtte åhpadiddjeåhpadusáv álgget ja tjadádit.
Stáhta lådnakássa l ásadam sierra årnigijt sidjij gudi normieriduvvam ájgev ållidi, la li aj sierra årniga sidjij gudi Nuortta-Vuodnaj barggagåhti åhpadusá maŋŋela ja sidjij gænna li sámegiella fáhkan.
Lågå ienebuv Stáhta lådnakássa bielijn dánna ja dánna.
Åhtsåmájggemierre alep åhpadussaj la vuoratjismáno 15. biejve.
Maŋŋemus ájgijn li læhkám mediaássje iebdedime ja rasissma birra sámij vuosstij.
- Vassjás moalgedime ja vahágahttema ælla åvvånis dåhkkidahtte berustahtek makkir vuodujn moalgedime ja vahágahttema dáhpáduvvi, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
- Ij galga liehket navti vaj "dav vierdev gal viertti gierddat gå le sábme".
Sámedikkeráde bieles ájgov doarjjot dajt gudi ietjas vásádusájt åvdedi; dij lihpit jálo ja dijá åtsådallama sjaddi viehkedit iehtjádijt sæmmi dilen, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
- Maŋemus ájgijn lip gullam alvos subttsasijt árggabiejvverasisma ja njuolgga vahágahttema birra ájnegattjaj vuosstij sáme duogátjijn.
Alvaduváv gå dát vilá dáhpáduvvá Vuonarijkan jagen 2012, ja dát vuoset miján divnajn le barggo bærrájgæhttjat vaj æjgáda ja åhpadussystebma åhpadi mánájt ja nuorajt vieledime birra ietjá kultuvraj ja identitehtaj hárráj.
Valla ållessjattugijn le sierralágásj åvdåsvásstádus, vieledibme kultursieradusáj hárráj le vuodulasj árvvo mijá sebrudagán, javllá Laila Susanne Vars.Sadjásasj presidænnta Vars duobbmi rasistalasj bahádagojt ja rámmpu dajt gudi ietjas vásádusájt åvdedij.
Sámedikkeráde le juo Antirasistalasj Guovdátjijn guládallam ja sihtá dal guoradallat máhttelisvuodajt ienep aktisasjbargguj oajbbomin gåhtjodum árggabiejvverasissma vuossti majt moadda sáme vásedi.
Måråsti stuorrudagá diehti
Rasissma le juohkka badjelgæhttjam vuodujn etnisitehtan, ájtteklándan jali lijkkebájnon.
Vuonarijkan le rasissma buorggo lága baktu Stráffalága § 135a milta ja Badjelgæhttjamlága § 4 milta.
- Rasissma ij ietjastis gádo, ja Sámedikkeráde le Ráddidusáj åvddånbuktám suráv gå nav moattes sámijs vásedij bærrájgæhttjamav ja rasismav Vuonarijkan uddni.
Lip oajvvadam dåjmajt, sierraláhkáj åhpadusán ja diehtobargon.
Mijá mielas le ájnas sebrudak oadtju diehtet árggabiejvverasissma birra, ja median le ájnas roalla.
Sámedikkeráde hasot divnajt Antirasistalasj Guovdátjijn guládallat jus vásedij árggabiejvverasismav, sij máhtti viehkedit gássjelis dilen, hæjttá Laila Susanne Vars.Dála li Antirasistalasj guovdátja oajvvadusá:
Ájnas le dåmadit gå rasissma vuoseduvvá, ja dát máhttá moatte láhkáj dagáduvvat.
Jus váseda rasismav:
Antirasistalasj Guovdátja rádevaddekontåvrån li guhka åtsådallama rasissmaássjij.
Rája e-påstav jali riŋŋgu 23 13 90 00 sjiehtadittjat persåvnålasj rádevaddemav.
Dássádus- ja badjelgæhttjamoahttse giehtadallá ássjijt ja bagádallá badjelgæhttjamássjijn navku.
Rasissma nehtan:
Jus vuojná rasistalasj moalgedimijt internehtan máhtá diededit njuolgga KRIPOSij sijá diededimnævo baktu.
Rasistalasj moalgedime máhtti aj diededuvvat njuolgga ságastallamsajij dåjmadiddjijda.
Guládalá biele åvdåsvásstediddjijn.
Moadda bielijn li uddni diededimboalo hiebalgahtes tjállagijda.
Ane dajt!
Facebookan li tjielgas njuolgadusá gånnå rasistalasj sisadno ij dåhkkiduvá, ja máhtá diededit juohkusijt jali ietjá sisanov mij duv mielas le rasistalasj.
Le sváldas vuolemusán juogos-bielen gånnå tjuodtju "diededa juohkusav" gånnå namádisát máhtá diededit ja aj tjielggit manen juogos duv mielas galggá gádoduvvat.
Moaddása e sidá persåvnålattjat segaduvvat duon dán sivá diehti.
Antirasistalasj Guovdátjij máhtá liehket namádibme, sij máhtti duv åvdås bulkkáj diededit, mediajn guládallat, webhotellaj guládallat jali guládallat biele åvdåsvásstediddjij.Guládallamulmusj:
Sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars, tlf.
Sidá gus Sámedikke ájrasjuohkuj vájkkudit?
Sámedikken li 39 ájrrasa 7 válggabijras.
Avtan válggabijran li moadda suohkana.
Dat la sæmmi gå stuorradiggeválgan gånnå ájrrasa juohkkat fylkas válljiduvvi.
Jus sidá sámedikkeválgan jienastit hæhttu liehket Sámedikke jienastuslågon tjáledum.
Valla diehti gus dån juhte jienastuslåhko la dat mij mierret galla ájrrasa juohkkat válggabijras Sámediggáj válljiduvvi?
Dån besa siegen Sámedikke ájrasjuogov vájkkudittjat gå ietjat jienastuslåhkuj ietjat válggabijran tjáleda.
Duv tjáledibme hæhttu miján liehket åvddåla gasskaijá biehtsemáno 30.biejve 2019.
Ájgij tjadá li ájádallam sámegielav oassen suoma-ugralasj giellajuohkusis urála giellafámiljan, ja læhkám sirádum ietjasa lagámus fuolkijs (balto-suoma) badjel 3.000 jage.
Ådå dutkam vuoset sáme giellajuogos le gåjt dal sæmmi boares dagu germána giellajuogos ja gåjt dal guovte gierde boarrásabbo gå romána giellajuogos.
Aili Keskitalo
Sáme giellaguovllo gåbttjå åsijt Vuonas, Svierigis, Suomas ja Gárjjelis.
Gielaj rájá e rijkarájájt tjuovo.
Julevsámegiella ja oarjjelsámegiella ságastuvvi Vuonan ja Svierigin.
Bihtámsámegiella ja ubbmemsámegiella dåssju Svierigin, gáhtum Vuonan.
Nuorttasámegiella Vuonan, Svierigin ja Suoman ságastuvvá.
Ánarsámegiella ságastuvvá dåssju Suoman.
Áhkkilsámegiella, gielldasámegiella ja dárjjesámegiella ságastuvvá dåssju Gárjjelin, ja gålldåsámegiella sihke Suoman ja Gárjjelin (ja åvddåla Vuonan aj).
Áhkkilsámegielan, majt åvddålå jáhkkin lij gáhtum, gávnnu huoman uddni.
Ájnegis vuoras ulmusj sáhkat vilá áhkkilsámegielav aktijvalattjat ságastallamijn gielldasámegielagij.
Muhtem ájnegattja ságasti áhkkilsámegielav passijvva giellan, iesjgeŋga dásen.
Dá lågev giela li juogedum guovte oajvvejuohkusijda: allesáme ja lullesáme.
Allesáme ja lullesáme oajvvejuohkusijn li tjoahkkáj niellja vuolep juohkusa: oarjep, nuortap, sisednam ja suoloj (guoládak).
Rijkajgasskasasj aktijvuodan li gájka sámegiela ájtedum, duodaj ájtedum jali vargga gáhtomin.
Ájtedum giella le giella man låhko mánájs gudi gielav bukti binnu, duodaj ájtedum giella le giella mav vargga dåssju ållessjattuga bukti, ja vargga gáhtum giella le giella mav dåssju muhtem gallegasj vuorrasappo hålli.
Sámegiela li Vuonan suoddjidum duola dagu 169.
ILO-konvensjåvnås, Vuonarijka Vuodolágas, Bájkkenammalágas, Sámelága giellanjuolgadusájs ja Åhpaduslága baktu.
Rijkajgasskasattjat li sámegiela suoddjidum duola dagu nuorttarijkaj gielladeklarasjåvnå ja European Charter for Regional and Minority Languages baktu.Ienemus håladum sámegiela Vuonan uddni li oarjjelsámegiella, julevsámegiella og nuorttasámegiella.
Ienemus håladum sámegiela Vuonan uddni li oarjjelsámegiella, julevsámegiella og nuorttasámegiella.
Oarjjelsáme årromguovllo Vuonan le Sáltoduoddaris nuorttan gitta Elgåaj Hedmárkon oarjján.
Ulmutja årru duoggu dággu miehtáj dan vijdes geográfalasj guovlo.
Jáhkedahtte e ienebu gå lahkke oarjjelsámijs gielav buvti.
Oarjjelsámegielan li guokta oajvvegiellasuorge:
Nuorttap oarjjelsámegiella, aj gåhtjodum Åsele (Vapsten, Gaala, Aarborte, Bindal, Nååmesjevuemie Vuonan, Vapsten Tärnan, Vueltjere, Frostviken Svierigin)
Oarjep oarjjelsámegiella, aj gåhtjodum Jämtland (guovllo Snåasa ja Verdala gaskan, Muoráhkka Vuonan, Jinjevaerie, Offerdal, Njaarke, Gálpe, Skalstugan, Såahka ja Härjedálen Svierigin).
UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le oarjjelsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan.
Binná addne ja stuorra vijddudagá dahká gássjelin oarjjelsámegielajn barggat.
Sebrudahka dárbaj ållo ulmutjijt oarjjelsámegiela máhtudagájn.
Ållagasj guosská dát åhpadiddjevirgijda, oahpponævoj åvddånibmáj ja almulasj háldadibmáj ja dievnastusfálaldagájda.
Ubbmemsámegiella håladuváj Ruovatvuonan, Hemnesan ja Korgenin vuona bielen.
Ságastuvvá Maskauren, Ståkken, Alep Kikkejauren, Lulep Kikkejauren Árjepluoven ja Arviesjávren, Málágin, Granan ja Umbyn Tärnan Svierigin.
Svierigin li dåssju muhtem gallegasj hoalle vil, ja giella aneduvvá vargga gáhtum giellan.
Vuona bielen aneduvvá gáhtum giellan.
UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le ubbmemsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan jali vargga gáhtum giellan.
Bihtámsáme giellaguovllo ráddjiduvvá vuona bielen Sáltovuonas nuorttan ja Ranvuonas oarjján, ja dasi gullu Bájddar, Sálát, Oarjjelij Bájddar, Meløy, Rødøy, oase Bådådjo ja Fuosko suohkanijs.
Svieriga bielen manná rádjá nuorttalap Arviesjávres ja Árjapluoves gitta Bihtáma ædnuj Norrbottena länan Svierigin.
Bihtámsámegiella gålmå oajvvegiellasuorggáj juogeduvvá:
Nuortap bihtámsámegiella (Luokta-Mavas, Ståkke).
Guovdásj bihtámsámegiella (Semisjaur-Njarg).
Oarjep bihtámsámegiella (Svaipa).UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le bihtámsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan jali vargga gáhtum.
Svieriga bielen li muhtem gallegasj giellaguodde aktan dutkij ja muhtem rahtjalis ulmutjij Vuona bieles aktan barggagoahtám gæhttjalit gielav gádjot.
Moadda tuvsán bágo li juo tjoahkkidum ja dássta galggá báhkogirjje sjaddat.
Julevsáme giellaguovllo Vuonan le Bálágis nuorttat gitta Sáltoduoddarij oarjján, ja dasi gullu duola dagu Divtasvuodna, Hábmer ja Fuolldá ja oase Fuosko suohkanis Sálton.
Svierigin håladuvvá julevsámegiella Bihtámænos oarjján gitta Gájddumædnuj nuorttan Jåhkåmåhke ja Váhtjera suohkanijn Norrbottena länan Svierigin.
Julevsámegiella nielje oajvvegiellasuorggáj juogeduvvá:
Nuortap julevsámegiella (Unna tjerusj).
Guovdásj julevsámegiella (Sirges ja Jåhkågasska Jåhkåmåhken Svierigin, Bálák, Divtasvuodna, Hábmer ja Fuolldá ja oase Fuosko suohkanis Vuonan).
Miehttse julevsámegiella (Gällivare, Serri ja Udtja Svierigin).
Oarjep julevsámegiella (Duorbun Svierigin).UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le julevsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan.
Sæmmi láhkáj dagu oarjjelsáme giela hárráj, de sebrudahka dárbaj ållo ulmutjijt julevsáme giellamáhtudagáj.
Nuorttasámegiella le stuorámus giellajuogos sáme gielaj gaskan, birrusij 90% sámegielagijs nuortagahtti.
Nuorttasámegiella ságastuvvá ienemusát Finnmárko ja Råmså fylkajn ja suohkanijn Dielldasuollu ja Evenássje Nordlándan vuona bielen.
Nuorttasámegiella nielje oajvvegiellasuorggáj juogeduvvá:
Merrasámegiella
- Lulle merrasáme (Várjatvuodna ja Lágesvuodna).
- Guovdásj merrasáme (Riehppovuodna ja Sválesnuorre).
- Alle merrasáme (Áltávuodna ja Návuodna).
Finnmárkkosámegiella
- Lullefinnmárkko: Uhtsajåhkå, oase Ánaris Suoman, Kárásjåhkå, Porsáŋŋgo, Dætno Vuonan.
- Allefinnmárkko: Ænodahka, Soahtegiellda, oase Ánaris Suoman, Guovddagæjnno, Áltá Vuonan)
Duornossámegiella
-Girjjis: Gällivares nuortta-luksa, Nuorttagájddom Svierigin
- Allelij oasse Ænodagás Suoman, Ufuohtás gittu Ivgguj, Ivggovuodnabadá ja Rájsá gaskan Vuonan.
- Gárasávvun: Könkämävuoma ja Lainiovuoma, Ivggo ja Báhccavuodna Vuonan.- Jukkasjávrre: Saarivuoma, Dálmma, GabnáLeavnas-Kaalasvuoma, Kalix ja Haparanda Svierigin.
UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le nuorttasámegiella tjáledum ájtedum giellan.
Moatten sajen sáme giellaháldadimguovlo ålggolin le nuorttasámgiella ájn gássjelis dilen.
Dát ållagasj guosská moatte merrasáme dáfojda Råmsån ja Finnmárkon ja markasáme guovlojda Oarjjelij-Råmsån ja Nuorttalij-Nordlándan.
Ánarsámegiella håladuvvá Ánara suohkanin Suoman (Ánarjávre birra).
UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le ánarsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan.
Gålldåsámegiella guovte oajvvegiellasuorggáj juogeduvvá:
Nuortap gålldåsámegiella (Muotka, Paatsjoki, Petsamonkylä) Oarjep gålldåsámegiella (Suonikylä, Notozero-Girvasozero)
Vuonan gålldåsáme Oarjje-Várjjak suohkanin årru, åvdemusát Njájddamin, valla aj Girkkonjárgan ja Báhtsakvákken.
Juogos le viehka unne ja sij li ájnna gudi lullesáme kultuvrav guoddi Vuona bielen.
Suomabielen årru gålldåsáme Tjievetjávren ja Njiellimin Ánarjávrgátten.
Gárjjelin le gålldåsámegiella gáhtum ja Vuonan dåssju muhtem gallegattja gielav bukti uddni.
UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le gålldåsámegiella tjáledum duodaj ájtedum giellan.
Dá giela Guoládagán Ruossjan håladuvvi.
Muhtem dutke tjuottjodi maŋemus áhkkilsámegiella hoalle jámij jagen 2003, madi ådå giellaguoradallam javllá gávnnuji vil hoalle ja navti le giella ienemus ájtedum sámegiella Ruossjan.UNESCO listan mij guosská ájtedum gielajda le guoládaksámegiela juogos tjáledum duodaj ájtedum jali vargga gáhtum giela.
Girjjegiella:
Sáme giellajuohkusin le guhka jali oanes tjállemgielahiståvrrå gielas giellaj.
Vuostasj girje sámegiellaj båhtin 1600-lågon.
1600-1700-lågon tjállin sæmmi bokstávaj sámegiellaj dagu dárogiellaj.
1800-lågon båhtin muhtem ådå bokstáva sámegielajda ma ælla anon ietjá gielajn daj sæmmi guovlojn (duola dagu dáro-, suoma- ja gárjjelgielan).
Gudán sámegielan le standardiseridum tjállemgiella: oarjjel-, julev-, nuortta-, ánar- ja gålldåsámegiella adni vijdedum versjåvnåjt latijna alfabehtas.
Giellda- ja dárjjesámegiellaj tjálli hiebadum kyrillalasj alfabehtajn.
Duodde bokstáva ma vijdedum latijna alfabehtajn tjáleduvvi li dá: Gålldåsámegiella: Áá Ââ Čč Ʒʒ Ǯǯ Đđ Ǧǧ Ǥǥ Ǩǩ Ŋŋ Õõ Šš Žž Åå Ää
Ánarsámegiella: Áá Ââ Ää Čč Đđ Šš Žž
Nuorttasámegiella: Áá Čč Đđ Ŋŋ Šš Ŧŧ Žž
Julevsámegiella: Áá Ŋŋ
Oarjjelsámegiella: Ïï
Gálldo:
- Pekka Sammallahti
- Bruce Morén-Duolljá- Elisbath Scheller
Sámedikkeráde Vibeke Larsen oassálasstá AN:a nissunkommisjåvnnåjNew Yorkan.Dán jagásj AN:a nissunkommisjåvnå fádda le dierredibme nissunij vuosstij.
-Moadda álggoálmmuknissuna væráldav miehtáj vásedi dierredimev sijdan ja almulasj oajválattjajs, ja danen sihtap fáttav nissunkommisjåvnå tjåhkanimen låggŋit, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
AN:a nissunkommisjåvnnå álggá mánnodagá sjnjuktjamáno 4. biejve ja vihpá guokta vahko.
Kommisjåvnnå galggá árvustallat mij le åvddåla dagádum dan aktijvuodan, ådå hásstalusájt identifiserit, rijkajgasskasasj standardijt dahkat ja ådå politihkav hábbmit dásseárvo ja nissunij riektáj gáktuj.
Sámedigge oassálasstá Vuona delegasjåvnån mav Máná-, dásseárvvo- ja sebradahttemminisstar Inga Marthe Thorkildsen jådet.
Tabu fádda
-Dierredibme nissunij vuosstij le aj hásstalussan sáme sebrudagán.
Dav diehtep, valla ep rat diede le gus dat væráp jali buorep gå ietján sebrudagán, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
2012 tjavtja almodin Sámedigge ja Justijssadepartemænnta aktan dutkamprosjevtav namájn: Dierredibme lahka aktijvuodajn sáme sebrudagájn.
Ettjin åvvå fálaldagá boade, ja danen prosjækta vas ådåsis almoduvvá jagen 2013.
-Diehtep dierredibme lahka familjan le dakkir ássje man birra ij sáhkada sáme sebrudagájn ge.
Gássjel le sáhkadit ja diehtet dan birra jut dierredibme sijda nielje siejnij sisbielen dahpáduvvá.
Valla Sámedigge jáhkká ep goassak gåsik ássjijn boade jus ep duosta dav vuojnnusij låggŋit, javllá Larsen.
-Mij ep åvvånisgalga dåhkkidit dierredimev lahka fámiljan ja danen sihtá sámediggeráde gávnnat ma li sivá gå ulmutja dierredi lahka fámiljav.
Sihtap diehtet gåktu almulasj ásadusá viehkedi sámijt gudi li hæhttum dierredimev gierddat ja makta le sáme giella- ja kultuvrramáhtudahka siján, javlláVibeke Larsen.
AN:a álggoálmmugij sierrarapportørra James Anaya le javllam dierredibme nissunij ja næjtsoj vuosstij, sihke álggoálmmukålmmåjs ietja ja iehtjádijs, le viehka ájnas ássje gå le sáhka almasjrievtesvuodaássjijs ma álggoálmmugijt vájkkudi.
Guotto
Sámedigge sihtá ienebut hieredit ja guottojt rievddat dán ássjen.
-Nuorra sáme nissuna galggi diehtet e sij galga gierddat tsábbmut ietjasa guojmijs ja nuorra sáme ålmmå galggi diehtet ij le dåhkkidahtte tsábbmet váj mak navti galggá tjuolmav tjoavddet, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Ienep diedo: Rádeájras Vibeke Larsen, + 47 941 30 116 jali vibeke.larsen@samediggi.no
http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/57sess.htm
- Da duosstelis ulmutja gudi li ietjasa vásádusáj birra Divtasvuona-ássje gáktuj subtsastam, hæhttuji dálla oatsoduvvat.
Sij e máhte galluga báhtset, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Divtasvuona-ássje l læhkám stuorra sáhkan 2016 giesse rájes.
Ássje álgij dajna gå 11 divtasvuonaga subtsastin VG-avijsan biehtsemáno 11. biejve 2016 jut sij li seksuálalasj illastimijt gillam.
151 illastimássje - 82 gillajiddje
Bulke li gávnadam tjoahkkáj 151 seksuálalasj illastimássje majn li tjanástagá Divtasvuodnaj.
Registrieridum li tjoahkkáj 82 gillajiddje ja 92 gáttádallam illastiddje.
Ålov dájs ássjijs li tjervas seksuálalasj illastime - dagu mánáj nággoválldema, ja oabmásamos ássje l dáhpáduvvam 1953:n. Dajs 151 ássjijs ma li åtsådaláduvvam, li 106 ássje hiejteduvvam oabmomájggemiere diehti.
Tjoahkkáj li lågev guoddalime mierreduvvam.
- Bávtjas la gullat dav stuorrudagáv mij Divtasvuona tjervas illastimsubttsasijs le.
Valla buorre le, ja adjáj dárbbo, gå bulke li nav dárkkelit barggam, javllá Mikkelsen.
- Dát la læhkám máhttelis dåssju dan diehti gå sij gudi li illastimijt vásedam, li nagádam boarkkit sjávodisvuodav dakkir tiemá birra mij midjij gájkajda guosská.
Sámedikke bieles lip mihá ja gijttevattja dan giervvudagá åvdås majt li vuosedam, javllá Mikkelsen.82 ulmutja nammaduvvi gillajiddjen.
Gillajiddje li 4 ja 75 jage gaskan.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen dættot ájnnasin sij e galga oarbesvuohtaj báhtset gå bulke dálla låhpadi Divtasvuona-ássjev prosjæktan.
- Gájk ájnnasamos dálla le, illastime gillajiddje Divtasvuonan oadtju dárbulasj viehkev ja buohttimav.
Sæmmi diehtep jut vahágahttem ij guoska dåssju sidjij gudi njuolgga dav vásedi.
Dat guosská ålles familljaj ja gájkajda gudi li lahka aktijvuodan dasi.
Divtasvuona sebrudahka dárbaj oatsodimev ja dårjav, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Moadda instánsa mæddám - dárbbo luohtádusáv ásadit
- Sjávodisvuohta ja tabua li dahkam, máná ja nuora ælla oadtjum dav suoddjimav mav siján la gájbbádus oadtjot.
Gillajiddje gudi li ietjasa subttsasav subtsastam, li vásedam nihtodimijt.
Ájnas gatjálvis midjij la gåktu mij sáme sebrudahkan máhttep rabásvuodav ja luohtádusáv dahkat, javllá Mikkelsen.
Diedádus "Jus duosta gatjádit, de duossti ulmutja vásstedit" Viehkkeapparáhta ja bulke vásádusá vahágahttemij lahka aktijvuodan sáme sebrudagán, vuoset jut sáme álmmugin vádnun luohtádus viehkkeapparáhttaj.
Bulke loahppadiedádus Divtasvuona-ássjij aktijvuodan vuoset dav sæmmi.
- Bulke li vájvaham gå sij ælla barggam nuoges buorre bargov biehtsemáno 2016 rádjáj ja li dálla álgadam bargov luohtádusáv nannit.
Valla dagu diedádus vuoset, de li aj ietjá viehkkeinstánsa ma li mæddám, duola dagu mánájgárdde, skåvllå, varresvuohtasujtár, mánájsuodjalus, javllá Mikkelsen.
Guhkesájggásattjat la ájnas tjårggit jut viehkkeapparáhtan la dárbulasj máhtudahka ja máhtukvuohta dakkir ássjijt duostutjit ja aj giehtadalátjit, dættot Mikkelsen.
Dánna la duola dagu sáhka suohkana varresvuodadievnastusás man la máhtudahka sáme gielas ja kultuvras, ja jut psyhkalasj varresvuodasuodjalus, dagu SÁNAG, oadtju máhtukvuodav duostutjit vahágahttemijt ja illastimássjijt dågålasj vuogijn.
- Sámedikke bieles ájggop dáv iehtjama bargon gåtsedit, javllá Mikkelsen.
Duola dagu vuojnná Sámedigge dárbov ållåsit guoradallat Divtasvuona-ássjev, ja adjáj dav gåktu ietjá viehkkeinstánsa giehtadalli guoddalam ássjijt ja måråstimdiededimijt.
Jus li gatjálvisá, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, mob.
Sámedigge juollot 205.000 kråvnå doarjjan Árran julevsáme guovdátjij Divtasvuonan ásadittjat nuorajkonferánsav mij galggá rahpat ságastallamijda seksualitehta ja råhtsatjime hárráj.
Tjadádime sáme nuorajkonferánsav, Árran ållagasj nuorajt tjalmostahtti Divtasvuonaássje maŋŋáj.
Sij sihti oaggásvuodav tjalmostahttet; oaggásvuohta ietjasa rájájs, liehket Divtasvuonas, ietjasa identitiehtan sábmen liehket, mihástallat ietjasa kultuvras, árvvogisvuodas, dåjvujn ja jáhkujn boahtteájggáj.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen
- Ariená nuorajda la ájnas, ja ållagasj ájnas la gå dagáduvvi ariená gånnå nuora bessi goappátjagá sisanov hábbmit ja ságastallamav jådedit.
Ávvusav dát álgadimes, mij la boahtám Árranis ja Doajmmasiebrre Julevsámes (DSJ), javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Konferánsan galggi ájggeguovddelis tiemá, duola dagu rájájt biedjat, seksualitiehta tjábbudagás, gåktu nubbe nuppijt huksat, rájá madtjuhime ja nálsodime gaskan.
Konferánssa l oassen prosjevtas Jasska/Trygg.
Ájnas aspækta dát konferánsas la sávadus viehkedit ariednáj gånnå mánáj ja nuoraj identitiehtta nanostuhteduvvi, tjadádime dåjmajt gånnå sáme giella ja kultuvrra l vuodon, ja viehkedit oaggásvuohtaj ja mihástallamij ietjasa sáme identitiehta hárráj.
- Sámedigge vuojnná ájnas tiebmá konferánsan bajeduvvá.
Divtasvuonaássje maŋŋela ållusin lidjin moadda gatjálvisá, ja moadda negatijva dåbdo ja alvaduhttema.
Vuogas la gå Árran sihtá tjalmostahttet seksualitiehtav ja råhtsatjimev tiebmán, nuorragierdde ulmmejuohkusin, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen, ja vuorbev vijddásap bargojn Árranij sávvá.
Ságájdahtátjit ja gatjálvisájda, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsen, mob.
Sámedikkeráde juollot aktisattjat 600 000 kråvnå doarjjan guovte oarjjelsáme giellaprosjæktaj.
Praahken (Brekken) skuvle Rørosan oadtju 300 000 kråvnå doarjjan álgadittjat ja vijddásappot åvddånahtátjit sámegielak arienájt gånnå sámegiella dåjmalattjat aneduvvá.
Dáv galggi dahkat tjadádime gålmmå sáme giella- ja kulturæjvvalime juohkka skåvllåjage oahppijda gudi Røros-sáme guovlluj gulluji.
Æjvvalimijn dættoduvvi njálmálasj ja tjálalasj dåjma, gånnå oassevállde sábmáj guládalli.
Dát la duodden dábálasj åhpadussaj vuodoskåvlån.
Dahkamin sámegielak arienájt gånnå oarjjelsámegiella dåjmalattjat aneduvvá, la ulmme nannit ja lasedit adnemav oarjjelsámegielas Røros-guovlon.
Dåjma tjadáduvvi aktan Aajege - saemien gïele- jïh maahtoejarnge Rørosan.
Sámedikkepresidenta Aili Keskitalo mielas li giellaariená ájnnasa, gånnå giella ja kultuvrra ælládahteduvvi, bisoduvvi ja nanostuhteduvvi.
- Ållagasj la ájnas Røros-guovlon, gånnå oarjjelsámegielan ij la luondulasj ariedná almulasj institusjåvnåj ålggolin, javllá Keskitalo.
Duodden dájda juollot sámedikkeráde duoddejuollodimev 300 000 kråvnnåj Trøøndelaagen fylhkentjïelte Aajege - saemien gïele- jïh maahtoejarnge Rørosan baktu, tjadádittjat prosjevtav "Saamastalledh", mij la stuorra prosjækta gånnå guhtta oarjjelsáme institusjåvnå aktan barggi.
Ulmme l åhpadimvuogijt åvddånahttet kommunikatijva giellaåhpadusán, oahpporesursajt åvddånahttet ja máhtudagáv lasedit åhpadimvuogen åhpadiddjida gudi sámegielan åhpadi.
Sámedikkepresidenta mielas la ájnas oarjjelsáme prosjevtajt doarjjot.
- Ållagasj la ájnas juhte oarjjelsáme oahpponævo sadjihij båhti, ja vaj åhpadimvuoge dagáduvvi giellaåhpadussaj ja vaj máhtudahka åhpadiddjij gaskan låpptiduvvá.
Mij la sierra prosjevtan "Saamastalledh" la dat, dat la aktisasjbarggo måttij oarjjelsáme institusjåvnåj gaskan, javllá Keskitalo.
Ságájdahtátjit jali gatjálvisájda, guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalojn.
Sámedigge dårjav vaddá mánájgárdijda ma dåjmalattjat barggi sámegielav nannimin ja åvdedime mánájgárdijn.
Åhtsåmájggemierre:
Rabás åhtsåmájggemierre 01.10.2020 rádjáj
Gudi máhtti dårjav oadtjot?
Mánájgárde ma sámegielak fálaldagáv vaddi.
Mánájgárde máhtti dårjav oadtjot prosjevtajda ma viehkedi sámegielav ja kultuvrav nannimin mánájgárden.
Vuoroduvvam prosjevta li:
Man ålov máhttá doarjjan oadtjot:
Dårja stuorrudahka merustaláduvvá tjielggiduvvam åhtsåmusá ja prosjæktatjielggidusá vuodon, 300 000 kråvnå rádjáj.
Vuolemus doarjjamierre l 40 000 kråvnå.
Guládallamulmusj: Anna Kristine Skum Hætta, tlf +47 78 48 42 57, Kathrine Anti, +47 78 47 41 25
Stuorradigge l jahkáj 2018 juollodam 1 millijåvnåv kråvnå dåjmajda givsedime vuosstáj mánáj ja nuoraj gáktuj gænna li sáme duogátjij, giellaj ja kultuvrraj.
Gå Stuorradigge giehtadaláj 2018 stáhtabudsjehtav, mierreduváj juollodit 1 millijåvnå kråvnå sáme dåjmajda givsedimev hieredittjat.
Dåjmaj ulmmen la unnedit givsedimev mánáj ja nuoraj gaskan, gænna li sáme duogásj, giella jali kultuvrra.
Dát máhttá guosskat dåjmajda mánájgárden, vuodoskåvlån jali joarkkaskåvlån, jali tjanádum asstoájggedåjmajda mánájda ja nuorajda.
Máhttelis la dårjav åhtsåt duola dagu dåjmajt gaskostittjat avta jali moatte sámegiellaj.
Dåjma máhtti liehket bájkálattjat jali nasjåvnålattjat.
Sávadahtte l jåksåt nav edna máná ja nuora gå máhttelis.
Dåjma galggi liehket priváhta jali iesjmiellusasj organisasjåvnåj dåjmaj baktu.
Jáhkedahtte sáme organisasjåvnåjn li sierra dågålasjvuohta hiebalasj dåjmajt hábbmitjit, ja ávttjiduvvi åtsåtjit.
Doarjja máhttá doarjjaj avta jahkáj juolloduvvat, ma tjadáduvvi juogu organisasjåvnå dábálasj dåjman jali prosjæktavuododum doajmman organisasjåvnån.
Doajmmaguhtal l birrusij 12 máno dat rájes gå doarjjaoadtjo oadtju doarjjagirjev miededum doajmmaåhtsåmusáj gáktuj.
Åhpadusdirektoráhtta åhtsåmusájt árvustallá ja mierret rudájt juogadimes.
Dav dahki åbbålasj árvustallam vuodon.
Budsjæhtta doarjjajuollodimev stivrri.
Stuorradikke juollodibme 1 millijåvnå kråvnnåj la bajemus rámma ålles doarjjaruhtaj mij máhttáj 2018 juolloduvvat.
Åhtsåmájggemierre l bårggemáno 31. biejve 2018.
Lågå ienebuv doarjjaårniga birra ja åtså dårjav
Rabás åhtsåmájggemierre: Doarjjaårnigin la rabás åhtsåmájggemierre basádismáno 1. biejve rádjáj.
Åhtsåmusá maŋenagi giehtadaláduvvi.
Ássjegiehtadallam la birrusij guokta máno.
Dájda máhtá dårjav oadtjot:
Gut máhttá åhtsåt:
Náv ednagav máhtá doarjjan oadtjot:
Tjuovvovasj tjuovvusa galggi åhtsåmusáv tjuovvot:
Ietjá gájbbádusá:
Doarjjaårniga gájbbádusá årnigij li giellaprosjevta njuolgadusájn.
Guládallamdiedo: Anne Marit Triumf +47 78 48 42 11 ja Siv Marit R. Eira +47 78 47 40 72
Sámedikkeráde vaddá 150.000 kråvnå doarjjan Grønnåsen skåvllåj Bådådjo suohkanin prosjæktaj nannitjit julevsámegielav hållamgiellan mánáj gaskan Bådådjon, dåjmaj baktu gånnå dættot sáme árbbemáhtov boahtte buolvajda vaddet.
Ållo mánájda la skåvllå ájnna giellaariedná, mij dahká juhte la ållagasj ájnas mánájda lasedit máhttelisvuodav åvdedittjat sámegielav avtastallamgiellan gaskanisá.
Prosjækta dættot sáme njálmálasj subtsastimárbbemáhtov, sámegielav stuvssimgiellan ja duoje vuodoteknihkajt ja duodjetermajt.
Prosjevta ulmmejuogos li oahppe gejn li sámegielåhpadus Bådådjo suohkanin.
- Muv mielas la ájnas juhte oahppe oadtju sáme giellaåhpadusáv praktihkalasj bargo baktu.
Sæmmi prosjækta vájkkut sáme árbbedábálasj máhtov ienebut skåvlån anátjit, gå máhtto sirdeduvvá vuorrasap ulmutjijs ådå buolvajda duoje ja sáme giellaåhpadusá dættodime, javllá sámedikkeráde Berit Marie E. Eira.
Sámedikken li doarjjaårnik massta máhttá åhtsåt ja man la rabás åhtsåmájggemierre, mij la hiebaduvvam vuodoskåvlåjda gånnå li oahppe gudi åhpadusáv sámegielajn oadtju.
Ulmme dårjajn la doajmmaj biedjat sáme árbbedábálasj máhtov vuodoskåvllåj ja bájkálasj oahppoplánajda.
Ienep diedo doarjjaårniga birra ja doarjjanjuolgadusáj birra
Ságájdahttemij, guládalá sámedikkerádijn Berit Marie P.E.
Sámedikkeráde juollot 320.000 kråvnå Guovdagæjno nuorajskåvllåj mij galggá aktan barggat avtastallamsijdajn (verddesiida) oahppijt åhpadittjat boatsojsujto ja avtastallama birra.
Guovdagæjno nuorajskåvllå ájggu ásadit aktisasjbargov avtastallamsijdajn (boatsojsujttosijdajn).
Sijdda galggá sjaddat stuoves avtastallamsijddan skåvllåj, gåsi oahppe aktan åhpadiddjij bessi mannat boatsojsujto ja avtastallama birra oahppat, ja oahppat majda dakkir "boatsojsujttorádna" (nuorttasábmáj verdde) la viehkken boatsojsujttobargon.
Oahppe galggi oassálasstet ienemus bargojda ja dahkamusájda boatsojsujton, sæmmi láhkáj duot dát dahkamus luondulattjat boatsojsujtov jagev miehtáj tjuovvu.
Prosjevta dahkamusá ja dåjma galggi filmmiduvvat ja åvddånahteduvvat oahpponævvon, ma sæmmi bále sjaddi duodastussan man láhkáj åhpadusariedná máhttá klássalanjás sirdeduvvat.
Duodje ienemus fágajda
Guovdagæjno nuorajskåvllå galggá aj oahppijt oahpásmahttet duon dán duodjuhimvuohkáj nuortta,- julev- ja oarjjelsámeguovlos.
Åhpadiddje galggi oahpástuvvat ja árvvon adnegoahtet duodjeåhpadusáv gájkajn fágajn åvdedittjat sáme skåvlå sisanov ja oahppij árbbediedov.
Duodjeåhpadus galggá oassen ienemus skåvllåfágajn sjaddat, duola dagu galggi oahppe matematihkav dádjadit duoje baktu.
Skåvllå galggá aktan barggat Sáme Allaskåvlåjn ja ietjá duodjedåjmadiddje gåsstå luondulattjat máhtudagáv viedtjá.
- Ájnas la árbbediedov skåvlån nannit
Sámedikkerádesebrulasj Juhána Biera Biret Márjá/Berit Marie P.E.
Eira javllá, goappátja prosjevta li ájnas viehkken man láhkáj árbbediedov máhttá skåvlån joarkket.
- Mijá mielas la árbbediehto skåvlån nanniduvvá.
Prosjækta l siegen åvddånahttemin sámegielav, iesjdåbdov ja árbbediedov vaddet, gå oahppe praktihkalasj dahkamusáj ja dåjmaj baktu oahppi sáme termajt sáme boatsojsujton.
Eira javllá, sáme skåvlåjn galggá sáme sisadno gånnå oahppe bessi dåbddåt ietjasa sáme kulturárbev ja sáme gielav.
-Jur gå oahppe dákkir prosjevtajn barggi, oahppi mihástallat ietjasa sáme iesjdåbdos ja sáme kulturárbes, ja dåbdijdi jasskavuodav ietjasa iesjdåbdojn, javllá Eira.
Gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Juhána Biera Biret Márjájn/Berit Marie P.E.
Eirajn, mob.
Gåvå
Sámediggerade le juollodam dårjav duodjeoassásijda Inka AS i Kárásjjågån ja Manndalen Husflidlag Gájvuonan.
Sámedikken le vájkkudimnævvoårnik dåjmajda ma åvddånahtti oasestimev stuoves duodjeoassásijn ma vuobddi goappátjagá ietjasa ja iehtjádij duojijt.
- Inka AS oadtju dáv dårjav dán jage aj, ja oadtju dan diehti 179 500 kr doarjjan Sámedikkes.
Manndalen Husflidlag oadtju 175 000 kr.
Doajvov dát sjaddá buorren ja viddnudagá jådedi ienep duojev.
Javllá rádeájras Silje Karine Muotka.
- Ájggomus dájna doarjjaårnigijn la mij sihtap viddnudagájn stuoves oassásij galggi liehket buorre vidjura vaj bisodi dåjmajdisá.
Dan diehti lav ávon gå doarjodip guokta nanos viddnudagá, javllá Muotka maŋemusát.
Sámediggeráde ájras Silje Karine Muotka, skuolkan 984 87 576
Sámedikke rádeájras Henrik Olsen adná vájvven gå moattekultuvralasj guovllomedisijnalasj guovdátja plána Divtasvuonan hiejteduvvi.
Sámedigge vattij giesen 2013 biednikdoarjjagav dakkár guovdátjav guoradalátjit.
- Mij doarjjop ájádusáv vilá, ja adnep dat la goappátjagá buorre ja dárbulasj.
Sáme álmmuk Divtasvuonan ja Nuortta-Sálton duodaj dárbaj varresvuohta- ja sosiáladievnastusájt ma vieledi sámegielav ja sámekultuvrav, ja suohkanijn la vælggogisvuohta hiebadittjat avtaárvvusasj dievnastusájt gå dakkir dárbo li, javllá rádeájras Henrik Olsen.
Barggo ásadit hiebadahtedum varresvuohtafálujn julevsámijda álgij jagen 2005, dajna mij dalloj gåhtjoduváj "Sáme varresvuohtaguovdásj julevsáme guovlon".
Jagen 2008 vijdeduvvin plána ájádussaj stuoves moattekultuvralasj varresvuohta- ja sosiálafágalasj fállon, hiebadahtedum julevsáme guovlluj Nordlándan.
Sámedigge juollodij vásse giese 240.000 kråvnå prosjevtav tjielggitjit.
Sámedikke rádeájras Henrik Olsen árvvet akta suohkan aktu ij nagá prosjevtav dåmadit, ja doajvvu divna suohkana masi dat guosská máhtti duodaj tjoavddusav gávnnat.
- Máhttelisvuoda dán prosjevtan li majt mij divna vierttip åhtsåt, da ma máhtti viehkken buoredit varresvuohta- ja sosiáladievnastusájt julevsámijda.
Sámedigge le moadda jage investerim viehka ållo luohkojt nannitjit vuodovarresvuohtafálojt julevsámijda.
Valla mij ep vuorbástuvá dájna jus da suohkana masi dát guosská ælla dåjmalasj æjgáda prosæssaj.
Dan diehti vájnnodav garrasabmusit prosjevtajn vijdábut barggat, javllá Olsen maŋutjissaj.
AktijvuohtaSámedikke rádeájras Henrik Olsen, skuolkan 907 75 219
Sámedikkeráde juollot 200.000 kråvnå doarjjan Árran julevsáme guovdátjijt bærrájgåtsåtjit dájddavattáldagáv mav sáme dájddár Elle Hánsa/Keviselie/Hans Ragnar Mathisen la vaddám.
Elle-Hánsa/Keviselie/Hans Ragnar Mathisen
Elle-Hánsa/Keviselie/Hans Ragnar Mathisen sihtá dájddatjoahkkev Árran julevsáme guovdátjij vaddet, vaj avta tjoahkken bissu.
Tjáledum la sjiehtadus dájddára ja Árran gaskan.
Merustallam li 15.000 dájddadago.
Stuorámus oasse dájddatjoahkkes la gåvvådájdda ja birrusij 40 kárta duot dát guovlos Sámes majt la giedajn tjuorggam.
Sámedikkeráde mielas dát prosjækta buktá sierralágásj máhttelisvuodav vuorkudittjat sáme dájdda- ja kultuvrradávverav åvddålijguovlluj, ja duodden buktá máhttelisvuodav dajt vuosedittjat stuoves ja aj båddåsasj vuosádusájn.
Sametingsråd Silje Karine Muotka
- Elle-Hánsa/Keviselie/Hans Ragnar Mathisen la dåbdos sáme dájddár ja dán aktavuodan la åbbå ávkálasj sebrudahkaj juhti suv dájdda vuorkudaláduvvá oaggásvuodan boahtteájggáj, ja åbbå ájnas la aj juhti dát vuorkudibme dájdas avta tjoahkken bukti vaj sáme sebrudagá boahtte buolva bessi dájdav vuojnnet, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka.
Dájdda l ålles viessomis dájddárin.
Elle-Hánsa/Keviselie/Hans Ragnar Mathisen la oassálasstám lågodis vuosádusájn ja ållo almulasj institusjåvnå li dájdas oasstám, daj gaskan Nasjonalmusea dájddaj.
Jagen 2017 lij sån oassen Documentas, mav moaddásij mielas la værálda ájnnasamos vuosádusariedná dálásjájge dájddaj.
Ulmme dårjajn 200.000 kråvnnåj ja tjårggit dájddavattáldagáv oaggás fievrrimav, tjáledimev ja vuorkudimev.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Silje Karine Muotka, mobijlla +47 984 87 576.
Sámediggeráde l juollodam rudájt almmudahkaj Iđut almodittjat julevsáme almodusájt girjijs Språk 2 ja Språk 4, ma aneduvvi guovtejagágij ja nieljejagágij gielav guoradalátjit.
Juolloduvvam la 93.000 kråvnå rádjáj almodittjat julevsáme almodusáv Erna Horn & Astrid L. Dalina girjev Språk 2 - Kartlegging av barnets språk ved 2-årskonsultasjonen på helsestasjonen, ja 85.000 kråvnå rádjáj almodittjat julevsáme almodusáv Erna Horn & Astrid L. Dalina girjev Språk 4 - Kartlegging av barnets språk ved 4-årskonsultasjonen på helsestasjonen.
Giellagæhttjalime/guoradallamnævo galggi viehkken liehket guoradalátjit máná gielav guovtejagák- ja nieljejagák-konsultasjåvnåjn varresvuodastasjåvnån.
Prosjæktaj gulluji guoradallamsjiemá ja addnijbagádus.
- Sámedigge vuojnná dárbov guoradallamnævojda adjáj julevsábmáj, javllá Sámedikke sadjásasj presidænnta Lars Filip Paulsen.
Duola dagu la Divtasvuona suohkan gatjádam julevsáme almodusájt giellagæhttjalimijs.
Sámedigge l åvddåla rudájt juollodam guoradallamnævojt nuorttasábmáj ja oarjjelsábmáj jårggålittjat ja hiebadittjat.
- Vaj galggá liehket dássádus ja avtaárvvusasjvuohta gielaj gaskan ja vaj julevsáme mánájn galggá sæmmi riektá ietjasa giellaåmastimev åvddånittjat, guoradalátjit ja gæhttjalittjat, vuojnná Sámedigge dárbov guoradallamnævojda adjáj julevsábmáj, javllá Paulsen.
Almmudahka Iđut galggi nannit vaj giellagæhttjalibme márnánahteduvvá ja juogaduvvá sáme álmmugij.
Ienep diedo, guládalá sadjásasj presidæntajn Lars Filip Paulsen, mobijlla 916 18 561.
Sámediggeráde juollot 228 tuvsán kråvnå doarjjan prosjæktaj mannoiellemav julevsáme guovlon.
Árran julevsáme guovdásj galggá tjadádit guovte ja lahkke jage mannoiellemprosjevtav julevsáme guovlon 2014 - 2016 jagij gávdan.
Sáme mannoiellem la binnáv loavddam julevsáme guovlon ja prosjevta ulmme le ásadit edisik gålmmå viddnudagá åvddål 2016.
Árran sihtá rekrutterit sáme ásadiddjijt gudi hálijdi åvdedit sáme mannoiellemav, ásadit æjvvalimsajijt ja dahkat åvddånahttemav julevsáme guovlon.
Sámediggeráde ájrrasa Silje Karine Muotka ja Ann-Mari Thomassen javllaba prosjækta le miellagiddis ja dan diehti juollot Sámediggeráde 228 tuvsán kråvnå prosjæktaj.
-Kultuvrraæládusá li muhtema rijka miellagiddisamos ja sjaddelamos æládusájs, ja mij doajvvop moadda ådå ásadusa sjaddi, javllá rádeájras Silje Karine Muotka.
-Sámediggeráde barggá nanos ja moattebelak æládusiellemav ásadittjat.
Kultuvrraæládusá maj vuodo le sámekultuvrra, luonndo ja birás máhtti sjaddat ájnas æládussan moatte sáme sebrudahkaj, javllá rádeájrasAnn-Mari Thomassen.
Sámedigge le dálla barggamin strategijajn lasedittjat vidnojt sáme kultuvrraæládusájn ja le ásadam nåv gå guokta viddnudakåvddånahttemprográmma Finnmárkon ja Tråmsån.
Lågå ienebuv:
http://www.sametinget.no/Naeringer/Kulturnaering/Satser-paa-kulturnaering-i-Troms
http://www.sametinget.no/Naeringer/Kulturnaering/Dahttu-programmet-for-kulturnaering-i-gang
Sametingsråd Silje Karine Muotka, 984 87 576
Sametingsråd Ann-Mari Thomassen, 900 57 123
Sámedikkeráde la juollodam rudájt Hemnes ubbmemsáme forumij, ubbmemsáme báhkogirjev almodittjat.
- Ubbmemsáme báhkogirjje sjaddá merkahit ednagit ja symbåvllåárvvon gájkajda gudi måttijt jagijt li barggam bisodime ja åvdedime ubbmemsáme gielav ja kultuvrav, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedikkeráde la juollodum 165.000 kråvnå prosjæktaj gárvedit ja almodit ubbmemsáme báhkogirjev gånnå li 4300 ubbmemsáme bágo.
Vuoratjismáno 6. biejve 2016 ubbmemsáme tjállemvuohke almulattjat Sáme Parlamentárálasj Rádes dåhkkiduváj.
Dálla báhtsá maŋemus oasev báhkogirjes ållit, ja dat galggá almoduvvat 2018.
- Ubbmemsáme tjállemvuohke báhkogirjen luluj vaddet ienep dádjadusáv ja máhtov sáme viessomvuoges, vuovddesámij ja aj várresámij gaskan.
Báhkogirjje nanni sáme ájádallamvuogev ja ja sáme árbbedábijt sisanos baktu.
Dåssju gallegattja ubbmemsámegielav Vuona bielen ságasti, valla Svieriga bielen ienebu gielav ságasti.
Prosjevta baktu báhkogirjje almoduvvá ubbmemsáme - Svieriga dárogiela versjåvnåv ja Svieriga dárogiela - ubbmemsámegiela versjåvnåv.
Dát versjåvnnå Svieriga dárruj la ållu dárbulasj vaj maŋŋela Vuona dárogiela versjåvnnå almoduvvá, ja dajnas la dát almodibme ávkken adjáj Vuona bælláj.
- Jus ubbmemsámegiella galggá viessot ja åvddånahttet la báhkogirjje oalle ájnas, berustahtek bágo tjielggiduvvi Vuona jali Svieriga dárogiellaj.
Báhkogirjje le mierredime ubbmemsáme oahppogirje ja ienep åhpadusmateriála buvtadibmáj, javllá Keskitalo.
Guokta ietjá sáme giellaprosjevta oadtju aj dårjav sámedikkerádes.
Guovdagæjno Girkkosuohkan oadtju 300.000 kråvnå nannitjit ja bisodittjat árbbedábálasj sáme jáhkkogielav.
Pládna ja ulmme le, máná, nuora ja ållessjattuga tjåhkani aktisasj æjvvalimijda gånnå jáhkkogiella ja terminologijja ságastaláduvvi.
Guovdagæjno Girkkosuohkan la ælvvám, boahtte buolvan la edna vánesvuohta ja vádnun dádjadus jáhkkogiellaj.
- Juska sámegiella l bæjválasj giellan Guovdagæjnon, le dárbbo jut máná, nuora ja ållessjattuga æjvvali sámegielav nannitjit, javllá Keskitalo.
ABC Company E-skuvla OS oadtju 300 000 kråvnå ásadittjat SAAL 2 kursav Kárášjågån.
Dát la joarkke sámegielkurssa sidjij gudi vehik sámegielav máhtti ja li ållim SAAL 1 kursav.
- Ájnas la, sij gudi e rat sámegielav buvte bessi sámegielav oahppat, vaj dåjmalasj guovtegielaga sjaddi.
Gå amásgielaga sámegielav oahppi, sámegiella ienebut bæjválattjat barggosajijn ja sijdajn aneduvvá, de ep dárbaha dárogielav oajvvegiellan adnet, ja ij ga dålkåv, javllá Keskitalo.
Ienep diedo, guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalo +47 971 29 305
Bilder av sametingspresident Aili Keskitalo
Sámedigge juollot 60 tuvsán kråvnå Helgeland Sámiid Searvij tjadádittjat vuostasjviehkkekursav ællobarggijda ja iehtjádijda gudi maneldi ja barggi váren.
- Ienebujda åhpadit vuostasjviehkev ja HLR:av, de ienebu gájoduvvi, javllá Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Helgeland Sámiid Searvi tjállá åhtsåmusán læhkám li moadda sårme ællobargon maŋemus jagijt.
Stuorra dárbbo le åhpadimes vuostasjviehkkesuorgen gajkajda gudi maneldi ja barggi várijn.
Helgeland Sámiid Searvi sihtá aktisasjbargov Akut och Katastrofmedicinsk Centrum:ijn Norrlands universitetssjukhus:ajn Ubbmemin ja Norsk luftambulanse:jn tjadádittjat vuostasjviehkkekursav ællobarggijda ja birástahtte værmádahkaj.
Sámedikke radeájras Henrik Olsen javlla prosjækta le ájnas doajmma buoredittjat barggobirrasijt ja sihkarvuodav ællobarggijda, ja dan diehti doarjjop prosjevtav 60 tuvsán kråvnåjn, javllá Olsen.
Doajmma doarjoduvvá aj Nordlánda fylkkasuohkanis ja Gjensidige vuododusás.
Sámedikke rádeájras Henrik Olsen, 907 75 219
Sámedigge le sámij álmmukválljidum orgádna Vuonan.
39 ájrrasa válljiduvvi gietjat válggaguovlos juohkka nælját jage.
Sámedigge galggá nannit sámij politihkalasj dilev ja åvdedit sámij ássjijt Vuonan, barggat vaj sáme álmmuk giehtadaláduvvá avtaárvvusattjat ja rievtesferduk láhkáj ja hiebadahttet vaj sáme máhtti ietjasa gielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav åvddånahttet.
Árran lulesamiske senter.
Postadresse: Njárgga 33, 8270 Drag
samediggi@samediggi.no
Åpningstider, mandag-fredag: 08.00-15.30
Sámedikkeráde la juollodam 15,1 millijåvnå kråvnå mánájgárddedoarjjan 62 mánájgárddáj ja 20 åvddånahttemprosjæktaj ja mánájgárddemateriálajda.
Dán jage la Sámedigge oadtjum vil ienep åhtsåmusá gå goassak åvddåla, ja stuorra lassánibme l mánájs gænna li sáme mánájgárddefálaldagá.
Dán jage li 848 máná Vuonan gænna li sáme mánájgárddefálaldagá.
Dijmmá lidjin 758.
- Muv mielas la hármmat buorre gå Sámedikke vuorodibme mánájgárddefálaldagájda li båhtusijt buktám.
Ienep ja ienep máná sáme mánájgárddefálaldagáv oadtju, ja dat la ihkeva buorre.
Boahtteájge giellaaddne li dájn mánájgárdijn, ja Sámedikke bieles sihtap tjielggasit mánáj árggabiejvev mánájgárdijn vuorodit, javllá Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sametingsråd Mikkel Eskil Mikkelsen
Juollodam li dårja 19 åvddånahttemprosjæktaj man ulmme l nannit mánájgárde árggabiejvvegielav bájkálasj árbbedábálasj sáme kultuvra baktu.
Duola dagu li dårjav juollodum sierra sáme giellabarggijda, giellatjiehppe/gielebarkije, mánájgárdijda nuortta- ja oarjjelsáme guovlojn.
- Prosjevta dagu giellatjiehppe/gielebarkije la juoga mav dálásj sámedikkeráde la válljim vuorodit danen gå sihtap nannit sámegiela sajev mánájgárdijn ienebut gå bæjválasj barggij baktu.
Dát vaddá mánájgárdijda rámmajt giellabargguj ja dajnas la árvvusasj ressursan mánájgárdijda, ållagasj mánájgárdijda sáme guovddaguovloj ålggolin, javllá Mikkelsen.
Dán jage juollodimij baktu vuorodij Sámedikkeráde aj ådå mánájgárddefálaldagá ásadimev.
Roandema suohkan oadtju 300 000 kråvån ásadittjat ådå sáme mánájgárdev Roandema suohkanin.
Sámedikkeráde la aj juollodam dårjav pedagåvgålasj materiálajda.
Dán jage lij dåssju akta åhttse dán årnigij.
Davvi Girji OS la oadtjum 1 568 800 kråvnå åvddånahtátjit materiálapáhkev pedagåvgålasj materiálaj ma arvusmahtti dájdojt anátjit ja rubbmelasj dåjmajda.
Sámedikkeráde juollodij aj 7 120 000 kråvnå doarjjan sáme mánájgárdijda ja sáme åssudagájda dáttja mánájgárdijn.
Doarjja l juogadam 31 mánájgárddáj dán jage, priváhta ja aj suohkanij sáme mánájgárdijda ja åssudagájda.
Lassen la juollodum 2 535 000 kråvnå doarjjan sámegiellaåhpadussaj mánájda dáttja mánájgárdijn.
Dårja juolloduvvin 31 mánájgárddáj rijkav miehtáj.
- Doarjjaårniga Sámedikken li siegen nannimin.
Mánájgárde Vuonav miehtáj dálla bessi ietjasa fálaldagáv nannit ja mánájda vaddet buorep sámegielak árggabiejvev doarjjaårniga diehti.
Midjij la ájnas mánájt vuorodit ja barggat vaj galggi buoremus fálaldagáv adnet, ja dán jage juollodime li ájnnasa dan ulmmáj jåvsådittjat, låhpat Mikkelsen.
For spørsmål eller intervju, kontakt sametingsråd Mikkel Eskil Mikkelsen, mob.
Bilder av Mikkel Eskil Mikkelsen
Duodje la ájnas identitehta dahkkedoajmma manna le stuor merkadus sáme kultuvrraj ja giellaj.
Ållo nissun adni duojev oajvveæládussan jali duodden ietjá dåjmajda.
Sámedigge ulmme la badjeloajve le åvddånahttet duodje æládusáv alep vuojtojn ja lasijn jådojn iesjdagádum gálvojs.
Ann-Mari Thomassen
Sámedigge barggá dán åvdås:
Nav vaj mij galggap åledit mijá ulmmelijt la Sámedigge viehkken fágalasj bagádusáj duodjárijda, tjadádit æládussjiehtadusájt duodjáj ja ruhtadårjav dåjmajda ma li viehkken åvddånahttet njuolgga duodje æládussaj.
Sámedigge jahkásattjat sjiehtadallá æládussjiehtadusáv duodjeæládussaj.
Sámedigge aj háldat rudájt dåjmajda duodjeæládusán.
Innovasjon Norge háldat viddnudakájgodum rudájt duodjeæládussaj.
Suohkana æládusfoannda máhttá ruhtadit unnep dåjmajt ja prosjevtajt.
Æládussjiehtadusá milta duojen juohká Sámedigge dájt ruhtadoarjjagijt:
Fássta Juollodime
Duodjesjiehtadallamij oassálasste li boahtám ájgás, ja 2015-jage såbadusán la 8,1 milijåvnå kråvnå mierre.
Sámedigge ja duodjeorganisasjåvnå Sámiid Duodji ja Duojáriid ealáhussearvi li ma sjiehtadalli duoje æládussåbadusáv, ja Sámediggeráde Silje Karine Muotka le dudálasj såbadusájn.
- Mån lav viehka ávon gå bådijma ájgás viehka fávdda.
Ulmme le åvddånahttet duojev æládussan lassánam mávsánisvuodajn ja oasestimijn iesjdagádum duojijn.
Dággu sihkarasteduvvi duodjárij ekonomalasj vidjura, subtsas Muotka.
Duodjeorganisasjåvnå sihti ietja háldadit årnigav doajmmadårjajn, valla åvddål nåv sjaddá, de sihti såbadusá oassálasste merustallat båhtusijt dakkir ássjijs 1.1.2016 rájes.
- Sámediggeráde vuorddá båhtusijt dát ájnas bargos, ja le ávon gå organisasjåvnå sihti åvdåsvásstádusáv válldet, javllá Muotka.
- Organisasjåvnå li åtsådam viejedusáv duojes kultuvrraæládussan.
Oasse såbadusas le Sámedigge ájggu álgget kultuvrraæládusprosjevtav gånnå duodje ja sámekultuvrra li guovdásj oase, hæjttá Muotka.
Sámedikke ásadibme jagen 1989 ednagit vuododuvvá miededime niejdde dárojduhttempolitihkav mij álgij juo 1800-lågoj álgon.
Sáme li gillam niejddemav stáhta bieles mij vargga ålles kultuvrav muorrodij, valla sáme rievtesvuodaj vuojnnusij boahtem ja Sámedikke ásadibme ij la dåssju båhtusin boastolágásj stáhta politihkas.
Sámedigge ja sáme rievtesvuoda li aj båhtusin dassta, sáme li læhkám ja li vilá sierra álmmugin ietjasa árbbedábij ja ásadusáj, ma mælggadav histåvrålasj perspektijvan li læhkám iesjrádálattja.
Sáme li unneplåhkon Vuonan ja dajnas e åleda dábálasj demokráhtalasj orgánajn ma li vuododum ieneplåhkodemokratijjan.
Sæmmi li sámijn álggoálmmugin riektá ietjasa boahtteájgev vájkkudit bisodime ja åvddånahttemin ietjasa gielav, ietjasa kultuvrav ja sebrudakiellemav.
Vuodolága §108 tjáleduvvá: "Stáhta oajválattjan la åvdåsvásstádus dilev láhtjet vaj sáme álmmukjuogos máhttá ietjas gielav, ietjas kultuvrav ja ietjas sebrudakdilev bisodit ja åvddånahttet."
Dasi duodden la Vuonan vælggogisvuoda sámij vuoksjuj duola dagu Sámelága, Finnmárkolága, Pládna- ja tsiekkaduslága, Kulturmujttolága, Boatsojæláduslága, Åhpaduslága ja Bájkkenammalága baktu.
Dutkam ja alep åhpadusá vuorodibme le ájnnasin bisodittjat, nannitjit ja åvddånahtátjit sáme sebrudagáv.
Sámedigge vuojnná dárbov dutkaduvvam diedojda bajássjaddam- ja åhpaduspolitihkan.
Sámegielav dutkamgiellan le ájnnasin åvddånahttet.
Ájnnasin le aj láhtjet dilev ja arvusmahttet ienep sámijt dutken sjattatjit ja dutkat ietjas sebrudagán.
Vuojnnep aj ájnnasin åvddånahttet stuoráp ja ienep stuoves fáhkabirrusijt sáme dutkamijda ja alep åhpadusájda, gånnå åbbålasj sáme vuojno berustuvvi.
Akta dájs åsijs prosessan le jut Sáme allaskåvllå åvddånahteduvvá álggoálmmukuniversitehttan.
Sæmmi båttå sjaddá guovdátjin barggat nav vaj sáme vuojno båhti juohkka alep åhpadussaj Vuonan.
Sámedigge iesj ij dutkamijt tjadáda, valla vuojnná ávkev dajs diedojs majt dutkama sissŋelin ja ålggolin sáme sebrudagán máhtti vaddet.
Sámedigge rahtjá dáj ássjij:
Ednamij ja resursaj guhkepájge adno vaddá åmastam-, háldadim- ja adnorievtesvuodajt ednamijda ja resursajda.
Dat mij vuolgadij Áltá-tjátjádagá dulvvadime vuosstálastemijt lej gå vádnunij sámij ednam- ja resurssarievtesvuodaj dåhkkidibme.
Akta vuosstálasstimij båhtusijs lej gå ráddidus jagen 1980. nammadij sámij rievtesvuodanammadusáv mij galgaj tjielgadit "...sáme álmmuga riektálasj dilev ednamijda ja tjátjijda adnem- ja åmastamrievtesvuodaj gáktuj".
Sáme rievtesvuodanammadus åvdedij vuostasj oassetjielggidusáv jagen 1997 ja nuppev oassetjielggidusáv vas 2007.
Dåhkkidimes ednam- ja resursarievtesvuodajda gullu dasi majt vuostatjin máhttá gåhttjot priváhta rievtesvuodadille.
Dát iereduvvá almulasjrievtálasj dåjmajn ma reguleriji tjáhtje- ja ednamresursaj anov, ja mij aj galggá sihkarastet sáme kultuvra iellemdilev.
VAT 1997: 4 Sáme kultuvra luondovuodo http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/1997/nou-1997-4.html?id=140720
VAT 2007: 13 Dat ådå sámeriektá Sáme rievtesvuodanammadusá tjielggidus http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-13.html?id=491883
Sámedigge bargon le:
• Liehket konsultasjåvnabiellen ráddidussaj mierredattijn lágav mij sihkarasstá sámij rievtesvuodajt ednamijda ja resursajda mij le tjanádum almasjrievtesvuodajda ja histåvrålasj adnuj.
• Nammadit gålmmå ájrrasa gudát ájrrasijs Finnmárkoåbmudahkaj mij háldat ednamijt ja resursajt Finnmárkon finnmárkolága milta.
• Mierredit njuolgadusájt dasi gåktu galggá árvustallat dajt vájkkudusájt majt rievdaduvvam adno dahká sáme kultuvrraj, boatsojæládussaj, miehttseadnuj, æládusbargguj ja sebrudakiellemij.
• Giehtadallat ássjijt gånne le sáhka Finnmárko miehtse rievddaduvvam anos majt Finnmárkoåbmudahka åvdet Sámediggáj.
Ednambarggo la viehka ájnas oasse åvddånahttemijn viesso årrombájkijda ja sámekultuvraj.
Sámedigge barggá suoddjimijn ja åvddånahttemijn ednambargov mij la ájnas kultuvrraguodde ja ádjánahttá.
Viesso årrombájkke la dat buoremus duodastus bisodit ja åvddånahttet sáme kultuvrav ja gielav.
Danen la dat stuor hásstalus Sámediggáj gullen ietjas dahkat vuona fábmodusáj gå li gatjálvisá ma guosski åvddånahttemav ednambargos sáme guovlojs.
Sámedigge barggá dán åvdås:
Mij boahtep åledit mijá ulmmelijt gå barggap dáj åvdås:
Mijá aktisasjbarggoguojmme:
Barggat vaj sámij ednam ja resurssa árbbedábálasj adno vaddá avtaárvvusasj åmastam- ja adnorievtesvuodajt, nav gåktu iehtjádij adno le dahkam, lej guovdátjin ådå sáme kultuvrrarahtjamusán 1960-lågo låhpa rájes gitta 1970-lågo álgo rádjaj.
Akta oajvvesivájs Áltá-tjátjádagá dulvvadime vuosstálasstemijda lej gå sámij ednam- ja resurssarievtesvuoda ællim dåhkkiduvvam.
Danen vuododuváj Sámij rievtesvuodanammadus ja biejaduváj tjielggitjit dákkár rievtesvuodajt.
Máhttá javllat sámij ednam- ja resurssarievtesvuoda le ájnas ja mierrediddje berustibmen Sámediggáj.
Nannit álmmukriektáv álggoálmmugij ednam- ja resurssarievtesvuodaj dåhkkidime aktijvuodan ja ásadit máhttelisvuodajt vaj rijka lágaj baktu dákkár rievtesvuoda dåhkkiduvvi le Sámediggáj læhkám guovdátjin gitta álggorájes.
Sámedigge sihtá:
Sámedigge le dálla barggamin:
Sámedikken le åvsdåsvásstadus jut sáme ájnegis ulmutjin ja sáme álmmugin histåvrålasj adno ednamijs ja resursajs dåhkkiduvvá sæmmi láhkáj gå iehtjádij adno.
Dát stáhta oajválattjaj rádádallamij ja aktisasjbargo baktu dáhpáduvvá.
Ájgge gållå dán bargguj ja åvddånibme le ienemusát ráddidusá miela duogen.
Sámediggáj le ájnas diehtet vijdes láhkáj majt ulmutja usjudalli boahtteájge tjoavddusij gáktuj.
Sámeriektájuohkusa tjuovvolime bargon lip danen moadda álmmuktjåhkanimijt ásadam.
Dákkir tjåhkanime ja aktijvuohta sáme organisasjåvnåj ja ásadusáj le viehka ájnas.
Dån besa Sámedikkev vájkkudit ietjat organisasjåvnåj baktu.
Sámedikken ij la háldadimfábmudahka konsesjåvnnåmærrádusájs energijatsiekkadusájs ja minerálladåjmajs.
Lága ma dákkár dåjmajt reguleriji li, tjátjádakregulerimláhka, energijaláhka, tjáhtjeresurssaláhka ja minerálláhka.
Háldadimfábmudahka dáj lágaj baktu le Norges Vassdrag og Energidirektorat (Vuona tjátjádak ja Enerigijadirekroráhtta) ja Direktoratet for mineralforvaltning (Minerálajháldadim dierektoráhtta).
Dá lága li ájnnasa danen gå dåjmajt reguleriji ma vuorddedahtte bukti stuorra vájkkudusájt sáme kultuvra luonndovuoduj.
Sámedikke åvdåsvásstádus:Sámedigge ij la háldadimfábmudahka tjátjádakregulerimlága, energijalága, tjáhtjeresurssalága ja minerállalága milta.
Mærrádusá dáj lágaj milta e máhte huoman mierreduvvat åvddåla konsultasjåvnå li Sámedikkijn læhkám.
Minerállaássjijn li Sámedikken sierra prosessa minerálaktørajn njuolgga ja vuordeduvvá jut sjiehtadallama tjadáduvvi åvddåla máhttá doajmmakonsesjåvnåv åhståt.
Duv vájkkudibme:Sáme rievtesvuodaj æjgádij ja bájkálasj sebrudagáj berustime ja rievtesvuoda li ájnnasa bærrájgåhtset mærrádusprosessan.
Danen barggá Sámedigge jut almma konsultasjåvnå tjadáduvvi sijáj, ja vaj sij båhti sæhkáj sjiehtadallamijda doajmmavidnudagájn.
Hjørnegården, Postboks 46, 9439 Evenskjer
Utmarksdomstolen for Finnmark
Ájggemierre ássjev miehttseduobmoståvlå åvddåj låggŋit le 18 máno maŋŋel gå Finnmárkokommisjåvnnå le rapportastis almodam.
Miehttseduobmoståvllå vuohtuj válldá Finnmárkokommisjåvnå rapportav gå ássjev giehtadallá.
Miehttseduobmoståvlå mærrádusáv máhttá Alemusriektáj guoddalit.
2011 basádismáno rádjáj ij lim Miehttseduobmoståvllå ájn nammadum.
Finnmárkokommisjåvnnå vuostasj rapporta vuordedahtte gárvestuvvá sulle 2011-2012 jahkemålssomájgge.
Justijsadepartemennta ja Sámedigge li rádádallagoahtám miehttseduobmoståvlå nammadime vuoksjuj.
Finnmárkoláhka
Finnmárkokommisjåvnå ja Finnmárko miehttseduobmoståvllå láhkaásadus
Svieriga ja Vuona boatsojguohtomsåbadime aktijvuodan gåhttju dal sámediggeráde guoskavasj æládusdåjmadiddjijt ságastallamijda.
- Æládusá vuojno ja oajvvadusá li ájnnasa jus galggap guorrasit båhtusa badjel massta lip avtamielalattja sáme bieles, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Vuona-svieriga boatsojguohtomsåbadibme vuollájtjáleduváj 2009:n Vuona ja Svieriga gaskan ja vuona ja svieriga ráddidusá ájggu dal såbadimev vuollájtjállej lagámus ájge.
- Dan aktijvuodan galggi Vuona ja Svieriga Sámedikke, Vuona boatsojsámij rijkkasiebrre ja Svieriga sámij rijkkasiebrre joarkket såbadime badjel guorrasit.
Jus dát barggo ij åvddåna de ájggu sihke vuona ja svieriga oajválattja vuollájtjállet ja jåhtuj biedjat dáv såbadimev man badjel juo li guorrasam, tjielggi rádeájras Jåma.
Konvensjåvnå bargon le ájggemierre jage duogen 2012 ragátmáno rájes.
- Vuona Sámedikke duogen le dal åvdåsvásstádus prosessav jådedit ja danen sihtap guládallat guoskavasj tjæroj váj barggo buoragit jåhtå åvddån.
Gåhttjop guoskavasj tjærojt mijájn aktijvuodav válldet jus sihtá Sámedikkijn guládallat, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Dan diehti gå sihtá barggo galggá åvddån jåhtet de sihtá tjærojs gullat åvddål 15.
Máhtá riŋŋgut Seniorrádevaddáj Ingeborg Larssenij, tlf 78 47 40 00 jali e-påstav tjállet: ingeborg.larssen@samediggi.no.
Sámedikkeráde Lars Filip Paulsen doajvvu gájka gudi berustalli sáme gielaj boahtteájges, válldi åvdåsvásstádusáv ja ietjasa vuojnojt sáddiji ráddidussaj ja Sámediggáj VAT 2016:18 Vájmogiela vuoksjuj.
- Ihkeva ájnas le gå sáme sebrudahka dálla ietjas åvdåsvásstádusáv válldá ja ietjas vuojnojt buktá oajvvadusáj birra ma galggi sámegielajt nannit.
Jus mij ep berusta, gåktu máhttep vuorddet dáttaj stuorsebrudahka galggá berustit?
Ávttjiv ájnegis ulmutjijt, æjgádijt, áhkojt ja ádjájt, organisasjåvnåjt ja siebrijt, ja aj æládusoassálasstijt ietjasa vásstádusájt sádditjijt åvddåla ilá maŋŋet sjaddá.
Lågå oajvvadusájt tjielggidusán, ja tjále jus dajda guorrasa, javllá sámedikkeráde Lars Filip Paulsen gut Sámedikkeráden sáme gielajs vásstet.
Sáddi ietjat guláskuddamvásstádusáv dán sválldasa baktu.
Sámedikke oajvveulmme sáme gielaj åvddånahttemijn le ienedit sámegielagijt, ja lasedit sámegielaj anov serbrudagán.
Sámedigge galggá gielajt bisodit ja åvddånahttet, ja la dan diehti dåjmalasj roalla gåtsedime VAT:av 2016: 18 Vájmogiella.
Oassen dat bargos le Sámedigge muhtem guláskuddamseminára gájkka gålmån sámegiellaguovlon ásadam, gånnå Sámedikkeráde lij ájrastuvvamin.
Duodden dasi le Sámedigge politihkalattjat ja háldadusá bieles oassálasstám guláskuddamseminarájn ietjá oassálasstij dåjmadimes.
Ulmme lij båktet nav stuorra berustimev gå máhttelis tjielggidusá birra arvusmahtátjit nav ålos gå máhttelis sáme sebrudagán iehtjasa guláskuddamvásstádusájt sádditjit åvddåla guláskuddamájggemiere mij la snjuktjamáno 15.biejve 2017.
- Dáv ájggegávdav lav gullam moadda subttsasa sáme giellaárggabiejves ja daj moadda moattelágásj hásstalusáj birra iesjgeŋgalágásj giellaguovlojn.
Stuorra berustibme lij juohkka semináran gånnå lav oassálasstám.
Dálla le ájnas jut dát berustibme tjielggasit åvddån boahtá ráddidussaj ja mån doajvov nav ålos gå máhttelis astijdi njuolgga árvvalusájt buktet tjielggidusá ja dan oajvvádusáj birra.
Árvvalusá ietjá dåjmajda máhtti aj viehkedit boahtteájge sámepolitihkav moatten suorgen hábbmitjit, javllá sámedikkeráde Lars Filip Paulsen.
Gehtja guláskuddamseminárajt ájn akti dánna:Guláskuddamseminárra Rørosan guovvamáno 16.biejve tjalmostahtij oarjjelsáme giellaguovlov.Guláskuddamseminárra Divtasvuonan guovvamáno 23.biejve tjalmostahtij julevsáme giellaguovlov.Guláskuddamseminárra Guovdageinnun guovvamáno 28.biejve vuorodij nuorttasáme giellaguovlov.
Nammadusá oajvvadusá dåjmajda ja boahtám árvvalusá guláskuddamin árvustaláduvvi Sámedikkes aktan Suohkan - ja ådåstuhttemdepartementajn.
- Mij lip gætjo ájgev javllam mij barggat dajna vaj dát VAT ij biejaduvá lådaj ja de vadjáluvvá.
Dát tjielggidus midjij histåvrålasj máhttelisvuodav sáme gielaj árvov låpptitjit vaddá, ja mån bivddiv juohkka avtav sebratjit dan bargguj.
Buolle mielajn sidáv Vájmogiella gåtseduvvá proposisjåvnåjn mij lágajt ja dåjmajt aktijvuodan gehtjat, javllá sámedikkeráde sebrulasj.
Lågå aj kronihkav sámedikkerádes Lars Filip Paulsenis Vájmogiela birra.
Duodden láhkarievddadimijda le avtajienalasj Sáme giellanammadus duola dagu árvustallam njuolgadusájt tjuovvomav ja åvdåsvásstádusáv juogadimev Sámedikke, stáhtalasj oajválattjaj ja duon dán suorgij gaskan almulasj háldadimen.
Nammadus la buktám dåjmajt ma guosski ienep sebrudaksuorgijda, valla dåjma mánájda ja nuorajda mánájgárdijda ja skåvlåjda li dættodum ihkeva ájnnasin gåtsedittjat.
Lågå gájkka oajvvadusájt dánna.
Dá oajvvadusá li ållagasj dájda suorgijda tjanádum:
Vuostasj maj hæhttu dahkat la viedtjat áppav Instagram.
Dat la gåvvåjuogatjimáppa mij miedet duv gåvåjt juogatjit.
Gájbbádus jus jur duv gåvå båhti fáron kámpánnjaj la dujna le rabás profijlla.
Dav gehtja dån ietjat biejadusájn.
Jus i sidá ietjat profijlav rahpat, de le nubbe vuohke duodde kontov ásadit.
Instagram la nåvkå, de dat ij dunji majdik mávse.
Gåktu tevstav biedjat gåvvåj?
Gávnnuji moadda applikasjåvnå majt máhtta viedtjat mávso dagi goappátjagá Google Playan ja iTunesin.
PicLab ja LineCamera li muhtem ietjá máhttelisvuoda.
Same tjåvdabievdde giehtaskuolkanin
Mavas galga e ájn gávnnu sáme tjåvdabievde divna skuolkanijda.
Valla huoman gavnnuji moadda vuoge gåktu sámegielak bokstávaj tjállá giehtaskuolkanin.
Android-skuolkanijda gávnnu nuorttasáme tjåvdabievdde.Scandinavian keybordmahtta viettjaduvvat Google Playas.
Jus i sidáScandinavian keyboard:avadnet, de le aj máhttelisHrvatski:avadnet, kroahta tjåvdabievdev, mij la juo biejadum skuolkanij.
Danna oadtju bokstávajtáčđšž (gå guhkev dæbtjoacdsz), ájnna bokstávaj ma gáhtu li deŋŧ.
iPhonej jali Nokiaj ij gávnnu nuorttasáme tjåvdabievdde.
Nåv gå Android-skuolkanijn, de máhtá adnetHrvatski, kroahta tjåvdabievdev, mij la juo biejadum skuolkanij.
Julevsamegiellaj: http://ntec.no/samisk/
Nuorttasámegiellaj: http://giellatekno.uit.no/words/dicts/index.nno.html
Oarjjelsámegiellaj: http://giellatekno.uit.no/words/dicts/index.nno.html
Gåktu oadtju sámegielak tjåvdabievdev dáhtámasjijnnaj:
Snivva tjielggidus gåktu sámegielak tjåvdabievdev dáhtámasjijnnaj oadtju gávnnu Giellatekno sijddabielen: http://giellatekno.uit.no/doc/infra/docu-keyboard.nno.html
Sámegielak divvomprográmma:
Giellatekno sijddabielen máhtá viedtjat Divvomav,duollatjállemræjddo Windowsij, MacOS:aj, OpenOffice & LibraOfficej, aktan InDesignaj.
http://divvun.no/no/index.htm
Duodden gávnnuji digitála báhkogirje, interaktijva sáme giellakursa jårggålimdievnastus nuorttasámegielas dárogiellaj masjijna baktu.
GÅLLEGIELLA- Nuorttarijkaj sáme giellaguddnebálkká juogeduvvá gávtsát bále tjavtjan 2018, sámeministarij ja sámedikkepresidentaj jahkásasj tjåhkanimen basádismáno Oslon.
Giellaguddnebálkká juogeduvvá aktugattjajda jali organisasjåvnåjda Vuonan, Svierigin, Suoman jali Gárjjelin sámegielajt åvddånahtátjit.
Gållegiella- Nuorttarijkaj sáme giellaguddnebálkká l ásaduvvam sámeministarijs ja sámedikkepresidentajs Vuonan, Svierigin ja Suoman.
Guddnebálkká juogeduvvá fert nuppát jage, vuostasj bále jagen 2004.
Guddnebálkká stuorrudak le 15 000 euro.
Giellaguddnebálkká ulmme l sámegielajt åvddånahttet ja várjjalit Vuonan, Svierigin, Suoman ja Gárjjelin.
Giellaguddnebálkká juogeduvvá aktugattjajda, juohkusijda, organisasjåvnåjda, siebrijda ja institusjåvnåjda gudi li árvostahttám sámegielav/sámegielajt tjálalattjat, njálmálattjat jali ietjá láhkáj.
Gájklágátja álggaga ma åvddånahtti gielav vieleduvvi.
Guddnebálkká máhttá juogeduvvat guoktásij.
Viesádijt, organisasjåvnåjt, institusjåvnåjt ja fábmudagájt Vuonan, Svierigin, Suoman ja Gárjjelin máhtti nammadit åhttsev giellaguddnebálkkáj 2018.
Buvte tjálalasj oajvvadusáv vuojtten ja tjálalasj tjielggidusájn 2 biele.
Sáddi oajvvadusáv åvddål ragátmáno 9. biejve 2018.
Diededibme rájaduvvá árvustallamrádáj:
Gollegiella - bedømningskomiteen SAMI, Kommunal- og moderniseringsdepartementet,Postboks 8112 Dep, 0032 Oslo, NorwayTel: +47 22 24 68 46e-mail: postmottak@kmd.dep.no
Sámegielåhpadiddje ja dutke Mikael Svonni, tjálle Kerttu Vuolab ja lullesámegiela åhpadiddje Seija Sivertsen oadtju dán jagásj giellabálkáv Gållegiella.
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo ja Suohkan- ja ådåstuhttemminisstar Jan Tore Sanner sávvaba vuojttijda edna vuorbev bálkájn.
-Dán jagásj gålmmå Gållegiella vuojtte li viehkedam ja ájn viehkedi sámegielav nannit.
Iesjgeŋga láhkáj li sámegielav åvdedam.
Sij li buorre åvddågåvå gájkajda gudi sámegielas berustip, javllá suohkan- ja ådåstuhttemminisstar Jan Tore Sanner.
Giellabálkká le álgaduvvam Vuona, Svieriga ja Suoma minisstarijs gudi sáme ássjij åvdås vásstedi ja dáj lándaj sámedikkepresidentajs.
Nuorttarijkaj Gållegiella-bálkká ulmme le sámegielav åvdedit, åvddånahttet ja bisodit Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Bálkká juohkka nuppát jage vatteduvvá ja vuostasj bále jagen 2004.
Bálkká stuorrudahka le 15 000 euro.
-Sámegiela li dætto vuolen dáj lándaj oajvvegielajs.
Sámegiela boahtteájgge le dan duogen jut giella aneduvvá ja vuojnnu nuorttarijkajn, ja danen le nuorttarijkaj giellaaktisasjbarggo ájnas gå galggá sámegielav boahtteájggáj sihkarasstet.
Giellabálkká Gållegiella galggá viehkken sámegiela stáhtusav låpptit, ja sávvap vuojtte ietjasa ájnas bargojt joarkki, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Pekka Sammallahti le Gållegiela nammadusá åvddåulmusj.
Nammadus tjielggidusánis tjállá ierit ietján:
Mikael Svonni bálkáv oadtju suv guhkesájggásasj bargo åvdås nuorttasámegielajn svieriga bielen.
Svonni le nuorttasámegielav moatte láhkáj åvdedam, ja suv giellabarggo le læhkám viehka ájnas nuorttasámegiela åvddånahttemij Svierigin.
Kerttu Vuolab bálkáv oadtju suv guhkesájggásasj bargo åvdås nuorttasámegiela tjáppagirjálasjvuodajn.
Nammadusá mielas Vuolab sierraláhkáj ánssit bálkáv danen gå le valjes báhkoboanndudagáv bisodam ja åvddånahttám nuorttasámegielan.
Seija Sivertsen oadtju Gållegiella-bálkáv danen gå iellemájge miehtáj le lullesáme gielav, kultuvrav ja sebrudagáv åvdedam.
Gållegiella juollodibme tjadáduvvá nuorttarijkaj minisstarij ja sámedikkepresidentaj tjåhkanimen Helssegin bierjjedagá 21.11.14
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo, + 47 971 29 305
Dát dáhpáduvvá válga rájes desik ådå Sámedigge l vuododuvvam.
Maŋŋela válga galggá Sámedigge válggabåhtusav dåhkkidit ja ájrrasijt juohket Sámedikke ållestjåhkanimjuohkusij, fáhkajuohkusijda ja ietjá juohkusijda majt Sámedigge l ásadam.
Gålgådismáno 11.biejve Sámedikke ådå nielje jage gávdda rabáduvvá.
Gå válggaboados ja fábmodusá vatteduvvi sámeválggastivrajs, galggá gárvedime fábmodusjuogos båddåsasj fábmodusájt guoradallat.
Dát juogos válljiduváj maŋemus ållestjåhkanimen.
Dan rádjáj gå fábmodusá li dåhkkiduvvam ådå ájrrasa båddåsattjat doajmmi.
Gå ådå ájrrasa gålgådismáno 11.biejve tjåhkani, de ållestjåhkanibme vuododuvvá.
Gå ájrrasa ållestjåhkanimhuodnahin tjåhkkåhi, li sijá tjåhkkåhimsaje mierredum dan vuodon makkir válggabijrraj gulluji.
Válggaboados iesjgeŋga ájrrasa tjåhkkåhimsajev mierret.
Presidænntaj ja rádesebrulattjajda li sierra saje mierredum.
Válggabijraj vuostasj ájras fábmodusáv åvddåj biedjá.
Dan maŋŋela ållestjåhkanibme fábmodusjuohkusav vállji mij låhpalattjat galggá fábmodusájt dåhkkidit.
Biejvvet maŋŋela ållestjåhkanibme vat tjåhkan, ja dalloj Sámedigge låhpalattjat válggabåhtusav dåhkkit, ja dajna aj ájrrasijt.
Dan maŋŋela ållestjåhkanibme barggagoahtá ja vuostak ållestjåhkanimjådediddjijt vállji.
Gå ållestjåhkanimjådediddje li válljidum, de sij Sámedikke ållestjåhkanimev jådedahttjáji.
Ållestjåhkanibme de Sámedikke presidentav vállji, guhti ietjas politihkalasj tjielggidusáv buktá ja rádesebrulattjajt nammat.
Presidænnta ja rádesebrulattja låhpadi de ållestjåhkanimájrrasin ja ja sijá sadjásattja sajev válldi ållestjåhkanibmáj.
Dánna lip tjoahkkim vásstádusájt gatjálvisájda ma álu gatjádaláduvvi sámediggeválga 2017 birra.
Goassa l válggabiejvve?
Sámediggeválga válggabiejvve l mánnodagá ragátmáno 11. biejve 2017.
Muhtem suohkanin la válgga adjáj sådnåbiejve ragátmáno 10. biejve.
Gånnå máhtá válggabiejve jienastit?
Válggabiejve hæhttu jienastit dan suohkanin gånnå la Sámedikke jienastuslåhkuj tjáledum.
Dån la tjáledum jienastuslåhkuj dan suohkanin gånnå álmmuklågo milta biehtsemáno 30. biejve 2017 la duv årromadræssan.
Gut máhttá sámediggeválgan 2017 jienastit?
Gájka gudi li Sámedikke jienastuslåhkuj tjáledum åvddåla biehtsemáno 30. biejve 2017, máhtti dan jage válgan jienastit.
Gut hæhttu árabut jienastit?
Dån hæhttu árabut jienastit jus duv suohkanin li binnep gå 30 sámedikke jienastuslågon tjáledum.
Jus dát duv suohkanij guosská, de diededuvvá dan birra válggakårtån mav oattjo.
Dån máhtá aj ietjat suohkanijn njuolgga guládallat dáv guoradalátjit.
Goassa máhtá árabut jienastit?
Dábálasj árabut jienastibme bissu bårggemáno 10. biejves gitta ragátmáno 8. bæjvváj.
Gånnå máhtá árabut jienastit?
Dån máhtá árabut jienastit vájk makkir suohkanin Vuonan.
Dan diehti máhtá jienastit ietjá suohkanin gå dan suohkanin gånnå åro ja la jienastuslåhkuj tjáledum.
Dån máhtá aj ietjat suohkanijn guládallat goassa ja gånnå máhtá árabut jienastit.
Majt hæhttuv buktet gå jienastit ájgov?
Dån dárbaha fábmogis duodastusáv (duola dagu pássa, vuodjemkårttå, báŋŋkakårttå gåvåjn).
Dån i dárbaha válggakårtåv buktet.
Valla huoman ávttjip válggakårtåv maŋen váldátjit.
Válggakårttå válggafunksjoneraj bargov álkkebun dahká ja iesj ájgev sæstá.
Manen iv la válggakårtåv oadtjum?
Gájka jienastiddje oadtju válggakårtåv påstan dan álmmukjienastuslågo tjáledum adræssaj mij li siján biehtsemáno 30. biejve 2017.
Jus illa válggakårtåv oadtjum, de soajttá la påstan láhppum, jali dån la sirddemav maŋŋela biehtsemáno 30. biejve diededam.
Máhtáv gus ådåsit jienastit válggabiejve jus lav árabut jienastam?
Jus la árabut jienastam de i máhte válggabiejve jienastit.
I ga máhte moaddi árabut jienastit.
Jus sidá ienep gå avtav válljidum buktagis/buktagijs, de dánna dievde galla sidá juohkka diŋgas.
Giella l ájnas kulturguodde ja iesjdåbddomærkka.
Vuodulasj almasjrievtesvuohta l adnet mahttelisvuodav ietjas gielav adnet, ja álggoálmmugin la sámijn duodden vil riektá, ietjasa giella suodjaluvvá.
Sámedigge barggá vaj:
Biejve: Gålgådismáno 21.
Sadje: Rijkav miehtáj
Gesi: Gájkdivna li bivddidum
Le gus dån goassak ussjolam, manen sámegiella ij mielkkepáhkijn, galbajn jalik næhttabielijn vuojnnu?
Dájna la dån bivddidum Giellavahkkuj 2019.
Sebra giellalåpptimij!
Sáme giallanammadus almodij gålgådismáno 10. biejve 2016 guorahallamav VAT 2016: 18.
Guoradallama ulmme l læhkám árvustallat ja árvvalit dåjmajt nannitjit doajmme ja avtaárvvusasj almulasj dievnastusájt sámegielajda.
De mest brukte samiske språkene i Norge i dag er nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk.
Pitesamisk og østsamisk er i en vitaliseringsfase i Norge.
De samiske språkområdene strekker seg tradisjonelt over deler av Norge, Sverige, Finland og Russland.
Riksgrensene er trukket på tvers av språkgrensene.
Stedsnavnloven gir bestemmelser om stedsnavn i offentlig bruk.
Loven gjelder i hele landet og dermed også i hele det samiske språkområdet.
Stedsnavnloven skal sikre samiske stedsnavn i samsvar med nasjonalt lovverk og internasjonale avtaler og konvensjoner.
Det stilles krav til bruk av korrekt stavemåte og bruk av samiske tegn.
Sámegielaj háldadimguovlon li sámegiella ja dárogiella avtaárvvusasj giela.
Dát merkaj, gájkajn la riektá dievnastusájt sámegiellaj oadtjot gå válldi aktijvuodav almmulasj ásadusáj ma li sámegielaj háldadimguovlo sisbielen.
Den samiske folkegruppen i Norge skal kunne sikre og utvikle sitt språk, kultur og sitt samfunnsliv.
Sametingene i Sverige, Finland og Norge igangsatte et treårig grenseoverskridende samarbeidsprosjekt.
Videreføringsprosjektet Sámi Giellagáldu er det samiske folkets felles og samtidig øverste vedtaksorgan i spørsmål som vedrører samiske språk.
Aktisasj gájkka giellaguovdátjijda la ulmme sámegielajt tjalmostahttet ja viehkedit vaj sámegiela bisoduvvá ja åvddånahteduvvá.
Giellaguovdátja ietjasa dåjmaj baktu li ållu guovdátjin sámegielav ietjasa lagámus birrasijn tjalmostahttemin.
Sámegiela vidjura li moattelágátja guovlos guovlluj.
Giellaguovdátja gæhttji vidjurijda ietjasa guovlojn ja álgadi dåjmajt hiebadum dárbojda gen ga guovlon.
Sametingsrådet samarbeider med ulike forsknings- og utviklingsaktører for å styrke det språkteknologiske tilbudet innen alle de samiske språkene.
De samiske språkene trenger språkbrukere, og aktive språkbrukere behøver moderne hjelpemidler for data, nett og mobile enheter.
Valg av språk til sitt barn er kanskje ikke alltid et ukomplisert valg, og mange opplever endel problemstillinger i forbindelse med det.
Sametinget vil bidra til bevisstgjøring blant foreldre om språkvalg, spre informasjon og veiledning samt være til støtte for foreldre.
Språkambassadørene, språkforsker Berit Anne Bals Baal og Aili Keskitalo, som da var sametingspresident (Foto Jan Roger Østby)
Sáme giellavahko ulmme l sáme gielaj árvov låpptit, ja buoredit máhtov sáme giela ja kultuvra birra ålles sebrudagán.
Jur dan vahkon galggi sámegiela gullut ja vuojnnut juohkka sajen.
Le gus dån goassak ussjolam, manen sámegiella ij mielkkepáhkijn, galbajn jalik næhttabielijn vuojnnu?Sámedigge sihtá jut sámegiela galggi luondulasj oassen sebrudagás liehket, ja danen bivddip Giellavahkkuj, gålgådismáno 21.
- 27. biejvij 2019.Giellavahko baktu sihtá Sámedigge tjalmostahttet sámegielajt gájkka sebrudaksuorgen vuojnnusin dahkat.Majna dån máhtá viehkedit?
Åttjuda bájkálasj kafieja bårråmusfálov avta sámegiellaj jårggålittjat, ásada giellakafiejav jali gatsosta Giellavahko plakáhtav ietjat vinndegij.Márjju dujna li ietjá buorre ájádusá ja sidá Giellavahkkuj sæbrrat?Tjálesta giellalokten@samediggi.no, jali guládalá ietjat lagámus sáme giellaguovdátjijn!
Lågå aj: Giellavahkko 2019
Giellavahko ulmme l sáme gielaj árvov låpptit, ja buoredit máhtov sáme giela ja kultuvra birra ålles sebrudagán.
Giellavahkon mij aktan tjalmostahttep ja buoredip máhtov sámegielaj birra ålles sebrudagán.
Priváhta ja almulasj ásadusá, æládusiellem, organisasjåvnå ja ietjá oassevállde bivddiduvvi sámegielajt tjalmostahtátjit jur dan vahkon.
Aktan válldep stuoráp åvdåsvásstádusáv sámegielaj gullumis, vuojnnemis ja adnemis gájkajn sebrudaksuorgijn.
Giellavahkko l oassen Sámedikke guhkesájggásasj giellaratjástimes - Giellalåpptim, ja dat la aj Sámedikke AN álggoálmmugij rijkajgasskasasj giellajage oajvvetjalmostibme.
Vájku li ájteduvvam gáhtomis, de sámegiela ájn bissu.
Doajvvo le.
Sámij gaskan la diedulasjvuohta giela ja giellaválljima gáktuj, ja ienep ja ienep ulmutja válljiji sæbrrat kursajda åttjudittjat gielav ruoptus mav mijá mátto li massám.
Guovlojn gånnå sámegiella ij la måttijt buolvajt aneduvvam, dálla nuorra ållessjattuga sámegielav ruoptus válldi ja várrogisát gæhttjali dav vijddásappo mánájdisájda vaddet.
Ådå sámegielak buolvva sámegielak mánáj li sjaddamin dálla.
Vuona sebrudahka la aj sáme kultuvrav fármastam, ja sáme rijkav miehtáj åtsådalli juhte sijá kultuvrra ja giela ienebut dåhkkiduvvi.
Berustibme sáme sebrudahkaj la stuorre, ja ájgge goassa aktisasj giellaratjástimev dahkat, ij lulu buorep.
Åttjuda bájkálasj kafieja bårråmusfálov avta sámegiellaj jårggålittjat, ásada giellakafiejav jali gatsosta Giellavahko plakáhtav ietjat vinndegij.
Márjju dujna li ietjá buorre ájádusá ja sidá Giellavahkkuj sæbrrat?
Tjálesta giellalokten@samediggi.no, jali guládalá ietjat lagámus sáme giellaguovdátjijn!
Moadda sáme giellaguovdátja ájggu Giellavahkov ávvudallat.
Jus sidá viehkedit jali dujna li ájádusá, de guládalá daj.
Dánna gávna guládallamdiedojt gájkka sáme giellaguovdátjijda Vuonan
Goarrista mijá Facebook- dáhpádusáv ådåsmahttemijt tjuovudittjat!
Lågå aj: Mij la giellalåpptim?Lågå aj: Rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jahke - IYIL 2019
Vuona, Svieriga ja Suoma sámedikke ásadi aktisasj giellaseminárav dålkåjda, jårggåliddjijda ja ietjá giellabarggijda.
Sámedikke ásadi aktan 9.-10.10.2019 giellaseminárav Anárin ållagasj sidjij gudi sámegielaj barggi: jårggåliddjen, dålkkån jali ietjá giellabarggen.
Seminárra ásaduvvá Vuona, Svieriga ja Suoma sámedikkij ja Sáme Giellagáldo aktisasjbarggon ja la oassen sámedikkij AN:a álggoálmmukgielaj jage tjalmostahttemis.
Dán gålmå sámedikke aktisasj ásadime ussjolmis la giellabarggij máhtudagáv doarjjot, vaddet máhttelisvuodav tjiegŋalabbo giellaássjijt dágástalátjit ja dålkåj, jårggåliddjij ja giellabarggij bargguj tjiegŋodit guoskavasj gatjálvisájda, máhttelisvuodajda ja hásstalusájda.
Dát seminárra fállá aj máhttelisvuodav ådå værmádagáv ja aktisasjbarggogasskavuodajt giellabarggij gaskan dagátjit ja náv aj nanostuhttet rájájrasstijiddje aktisasjbargov sámegielaj gáktuj.
Ávos sámedikke bivddi gájka giellaberustiddjijt giellaseminárraj 9.-10.10.2019 Anárij!
Seminára prográmma ja ietjá diedo almoduvvi maŋŋela.
Diededibme seminárraj oassálasstet rabáduvvá tjaktjagiesen 2019.
Lassediedo:
Anne Kirste Aikio, mobiltelefåvnån +358 40 7075626Mikkel Rasmus Logje, mobiltelefåvnån +47 412 65 375Marie Louise Allas, mobiltelefåvnån +46 70-367 46 82
Lågå ienep
NOU 2016: 18 - Hjertespråket
NOU 2016: 18 - Oanehisveršuvdna, njealji gillii
I internasjonal sammenheng er alle samiske språk karakterisert som truede, alvorlig truede eller nesten utdødde språk.
Samiske språk er beskyttet av blant annet ILO-konvensjon 169, Norges grunnlov, Stedsnavnloven, Samelovens språkregel i Norge og gjennom opplæringsloven.
Internasjonalt er samiske språk beskyttet av blant annet nordisk språkdeklarasjon og European Charter for Regional and Minority Languages.
Se mer fakta om samiske språk på internettsiden til Store norske leksikon.
Sametingets stedsnavntjeneste tilbyr informasjon og hjelp i arbeidet med samiske stedsnavn.
Alle statlige, fylkeskommunale og kommunale organ som skal vedta skrivemåter av stedsnavn, skal legge saken fram for stedsnavntjenesten.
Ta kontakt med Sametinget ved spørsmål om stedsnavn, per epost eller ring +47 78 47 40 00.
Sámegielaj háldadimguovlon li Guovdageinnu, Kárášjoga, Deanu, Unjárga ja Porsáŋgu suohkana Finnmárkon, Gáivuona ja Loabága suohkana Tråmsån, Divtasvuona ja Aarborte suohkana Nordlándan, Snåase, Raarvihke ja Røros suohkana Trøøndelaagen fylhkentjïelten.
Njieljja nuorttalamos fylkasuohkana, Finnmárkko, Tråmsså, Nordlánnda ja Trøøndelaage gulluji aj háldadimguovlluj.
Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold (sameloven):
Kapittel 3.
Samisk språk.
Forskrifter som hører til Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold (sameloven) som omhandler samisk språk:
Forskrift til sameloven (lov 12. juni 1987 nr.
56) om forvaltningsområdet for samisk språk
Forskrift til samelovens språkregler
Forskrift til rett om opplæring i samisk
Lov om stadnamn:
Lov om stadnamn
Forskrift til lov om stadnamn
Sámi Giellagáldu er et faglig sakkyndig organ, som tilbyr språkhjelp og veiledning i spørsmål som gjelder bruken av de samiske språkene.
Sámi Giellagáldu godkjenner nye termer, vedtar normering, språkrøkt, stedsnavn, utvikling av språket og navnetjeneste og gir informasjon om de samiske språkene.
Språkbrukerne kan sende språkspørsmål til Sámi Giellagáldu via facebook-siden eller via e-post.
Sámi Giellagáldu tilbyr språkhjelp i forbindelse med sør-, lule- og nordsamisk og også enaresamisk og østsamisk.
Mer informasjon om virksomheten til det felles nordiske språkorganet finner du på hjemmesidene til Sámi Giellagáldu.
Jus sidá ienep diedojt giellaguovdátjij fálaldagáj birra, guládalá njuolgga:
Divvun-prosjektet og talesyntese for nordsamisk språk er begge viktige språkprosjekter som i sin tid ble etablert i Sametingets regi, men som nå er overført til UiT Norges Arktiske Universitet.
Sametinget samarbeider om allerede eksisterende og nye prosjekter for å øke antallet og kvaliteten av teknologiske språkverktøy.
Sametinget har hatt en språkkampanje Snakk samisk med barnet, i perioden høsten 2016 - våren 2017.
Formålet med kampanjen var å belyse temaet språkvalg for barn, og to-/flerspråklighet.
Kampanjen har en egen Facebook-side.
Her finner du mer informasjon om tospråklighet og barns språkutvikling.
Sámedigge le dahkam miellagiddis konferánssaprográmmav, ja sávvá dijáv buorisboahtem miellagiddis konferánssabiejvijda Kárásjjågån guovvamáno 10. ja 11. biejve 2015.
Konferánssa le gulldalimlanján
http://tv.samediggi.no
Dijstagá 10. biejve
1. oasse.
Guovtegielakvuohta suohkansuorgen
Buorisboahtem, Sámediggepresidenta Aili Keskitalo baktu
Diedo Sáme giellajuohkusa birra, jådediddje Bård Magne Pedersena baktu
Guovtegielakvuohta - udnásj vidjura, hásstalusá ja vuorddámusá, Sámediggepresidenta Aili Keskitalo baktu
Sámedikke nuorajnammadusá ja vuorrasijráde vuorddámusá suohkanijda, SUPU ja vuorrasijráde baktu
Káffabåddå ja gáhkutja, sjatto
Suohkanij/fylkkasuohkanij vuorddámusá ja ájálvisá Sámedikke ja giellanammadusá bargguj, javllamusá Porsáŋgo suohkana ja Snåase suohkana baktu
Dagástallam
Lunssja (Sámedikken)
2. oasse.
Suohkanådåstibme
Suohkanådåstibme.
Sáhkavuorro ássjedåbdde barggonammadusá Lars Erik Borge baktu
Ráddidusá sáme perspektijvva suohkanådåstimen, stáhttatjálle Anne Karin Olli baktu
Ájgge gatjálvisájda
Suohkanådåstibme - sáme perspektijvva, rádeájras Ann-Mari Thomassena baktu
Javllamusá suohkanådåstibmáj, Finnmárko fylkkamánne ja Gáivuona suohkana baktu
Gåktu vájkkut suohkanådåstibme sámeguovloj gielav, kultuvrav ja sebrudakiellema åvddånimev.
Javllamusá Deanu suohkana ja Kárásjjågå suohkana baktu
Dagástallam.
Vuorodiddje: Loabaga suohkana suohkanoajvve Erling Bratsberg
Vuostasj biejve låhpadibme.
Mállása Scandic Hotel Karasjok hotellan
Gasskavahko guovvamáno 11. biejve
3. oasse.
Æládus- ja sebrudakåvddånime
Ájádusá ievtásj biejves, Aili Keskitalo baktu
Diedo Dáhttu prosjevtas, Ragnhild Dalheim Eriksen, Sámedikke baktu
Sáme sebrudagá åvddånime merka.
Majt dahki suohkana ma vuorbástuvvi?
Knut Vareide, Telemarksforskning, baktu
Makkár vájkkudusá li udnásj åvddånime merkajn ja suohkanådåstimen sáme guovloj æládus- ja sebrudakåvddånibmáj boahtte ájge.
Tjoahkkájgæsos (ålles konferánsas), Sámediggepresidenta Aili Keskitalo baktu
Låhpadibme ja vuolggem sijddaj
Bussasáhtto Scandic Hotel Karasjok hotellas Levnja girdádahkaj
Sáme giellaguovdátja li ájnas ásadusá.
Da sámegielav ja kultuvrav nanniji, giellaarenájt ásadi, ja li ietjasa bájke sáme álmmuga identitehtahábbmijiddjen.
Dav vuoset evaluerim mav Norut Alta - Áltá le Sámedikke åvdås dahkam.
Sámedikke ájggomus giellaguovdátjij le jut sámegiella galggá gullut ja vuojnnut giellaguovdátjij doajmmaguovlon.
Guoradallamin gåktu sáme giellaguovdátja dáv ulmev ållidi le dát evaluerim vidjurijt gæhttjam sisŋálattjat juohkka giellaguovdátjin, ja gåktu da doajmmi iesjgeŋga birrasij ja aktan Sámedikkijn.
10 giellaguovdátja
Evaluerim sisadná 10 giellaguovdátja ma li Sámedikkes dårjav oadtjum.
Giellaguovdátja li Unjárgan, Dænon, Porsáŋgon ja Áltán Finnmárkon, Gájvuonan, Tråmsån ja Loabagin Råmsån, Evenássjen ja Divtasvuonan Nordlándan ja Rørosin Oarjje-Trøndelágan.
Dá lågev giellaguovdátja li álgaduvvam iesjgeŋga ájggegávdan, ja moatte láhkáj åvddånam iesjgeŋga sáme birrasin.
Muhtem sajijn li giellaguovdátja sajájduvvam oassen sáme bájkálasj sebrudagájs, ietjá bájkjin vas dagu "sáme suollu" dáttja ieneplågosebrudagán.
Dát mierkki hásstalusá ma sámegiela nannimij guosski li ietjálágátja guovlos guovlluj.
Juohkka giellaguovdátjin li sierralágásj hásstalusá mij guosská organiserimij, ruhtadilláj ja sámegielak ja bájkálasj máhtudagá åttjudibmáj, vuoset evaluerim.
Oajvvat moadda dåjma
Norut Alta - Áltá oajvvat moadda dåjma váj giellaguovdátjij bárggodilev buoret.
Akta dåjmajs le doajmmaruhtadårjav lasedit ja giellakursajda stuoves ruhtadimev gávnnat.
Navti sjaddá álkkep åtttjudit ja bisodit barggijt alla giellamáhtudagáj.
Giellaguovdátja beras lulujin dættodit tjoahkkit árbbediedov mij ájn gávnnu guovlon.
Norut Áltá oajvvat aj giellaguovdátja galgalulujin ienebut vuojnnusij boahtet sáme birrasij ålggolin aj.
Máhtti fállat sámegiela ja kultuvra kursajt ietjá ulmmejuohkusijda guovlonisá.
Giellaguovdátjijt vijddábut åvddånahttet
-Sámedikkeráde sihtá giellaguovdátjij siegen gæhttjat makkir vejulasjvuoda ja dárbo bierriji vuoroduvvat giellaguovdátjij boahtteájge gáktuj, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Ienep diedo: Prosjektaoajvve Norut Alta - Áltá as Vigdis Nygaard.
Suv jåvså telefåvnån 78 45 71 00 jali rádeájras Ellinor Marita Jåma 916 13 460.
Sámegiella le vattáldahka mijá ájttegijs.
Vattáldahka majt mij vas galggap vaddet mijá maŋep buolvajda.
Giella javllá juojddáv gudi mij lip, ja nanni mijá tjanástagájt sáme aktisasjvuohtaj.
Ælla divna sáme máná ja nuora oadtjum sámegielav oahppat, valla giella le huoman viehka ájnas sidjij aj.
Juska ulmusj ij sámegielav håla, de le sámegielan huoman stuorra árvvo.
Dan diehti gå sáhka le identitehtas ja aktisasjvuodas.
Gåktu sáhkadit ja dåbddåt ulmusj la oassen juosstá mij la stuoráp.
Sámedigge rahtjá sámegielav nannit, åvddånahttet ja bisodit juohkka guovlon Sámeednamin.
Sámedigge sihtá divna mánájn ja nuorajn galggá liehket máhttelisvuohta oahppat sámegielav danna gånnå sij årru, ja máhttelisvuohta hållat sámegielav árggabiejven.
Sámedigge barggá vaj máná ja nuora ålles rijkan galggi oadtjot máhttelisvuodajt oahppat sámegielav skåvlån.
Mij sihtap ienebu galggi sámegielav oahppat, danen gå dåssju dajna vuogijn tjårggip vaj giella viessu vijddábut ja máhttá åhpaduvvat boahtte buolvajs.
Mij sihtap aj ienebu galggi sámástit nåv dájvváj gå máhttelis, ja jus riekta juohkka aktijvuodan.
Sámedigge sihtá galggá liehket luondulasj sámástit goappátjagá oassásin, tjiektjamhárjjidusán nåv gå skåvlån.
Mij sihtap sámegiella galggá vuojnnut sosiála medijajn.
Mij sihtap sámegiella galggá gullut gahttunin, váren ja skåvllåsaljon.
Sámedigge le dan diehti álgadam Giellakampánjav "Sámásta mujna".
Doajvvop dat kampánnja galggá viehkedit stuoráp diedulasjvuohtaj sámástittjat ienep aktijvuodajn, arvusmahtátjit sámegielav åhpatjit, lasedittjat ienep jådå arenajn sámástittjat ja almulasj aktijvuodajn sámástittjat .
"Sámásta mujna" le rijkavijddásasj guoddokampánnja mij loavddá divna sáme nuorajt, goappátjagá sijáv gudi bukti sámástit, vehik sámástit ja gudi e buvte sámástit.
Kampánja ulmme le viehkedittjat:
Mijá hásstalus la oadtjot ájnegattjav válljitjit sámegielav.
Sámegiela boahtteájgge le tjanádum juohkka aktaj mijás adná sámegielav luondulasj guládimgiellan juohkka aktijvuodan gå máhttelis, ja sihtá ja dåjmalattjat vállji sámegielav oahppat.
Mijá diedádus le sámegiella le ájnas ja ávkká.
Åhpa sámegielav, sámásta, vállji sámegielav!
Mij lip divna siegen gielav bisodime gå sámástip.
Ájnas le aj dættodit stuorra ávkke le liehket guovtegielagin, ja moadda barggomáhttelisvuoda rahpusi boahtteájgen.
samastamujna@samedigge.no
Sámedigge juollot giellamåvtåstuhttemstipendajt oahppijda gænna li sámegiella fáhkan joarkkaskåvlån.
Korona virusa diehti guhkiduvvo stipenda åhtsåmusájggemierre vuoratjismáno 30. bæjvváj 2020.
Huomaha jus dån la nuorap gå 18 jage, hæhttu åhtsåmus duv æjgádij/åvdåstiddjij ID-pårtå baktu sáddiduvvat.
Åhtsåmmierre: 30.04.2020
Åhtsåmusá skåvllåjahkáj máhtti sáddiduvvat sisi 16.01.2020 rájes 30.04.2020 rádjáj.
Gudi máhtti stipendav oadtjot?
Jus galga stipendav oadtjot hæhttu liehket oahppen almulattjat dåhkkidum åhpadimsajen Vuonan, dåhkkidum åhpadusdoarjjaj Stáhta lådnakássas åhpadussaj.
Åhttse gudi li tjanádum almulasj dåhkkidum åhpadimsadjáj Svierigin ja Suoman, hæhttuji liehket Vuona stáhtaviesádin ja siján li riektá doarjjaj Stáhta lådnakássas åhpadussaj Vuonan.
Man ednagav máhtá stipænndan oadtjot:
Tjuovvusa åhtsåmussaj:
Ienep diedojt stipænndaævtoj birra:
Gehtja stipænndanjuolgadusájt.
Guládallamulmutja:
Anne Marit Triumf, tlf.
Sáme Giellagálldo tjoahkki sámegiela ássjediehttijt Anárij, gålgådismáno 6. biejve ja gåhttju giellaaddnijt seminárraj Sajosij ságastalátjit makkár rahtjamusá li nielje sámegielajn mij gullu giellasuodjalibmáj, normerimij ja moallánakbargguj.
Sæmmi båttå besa gullat niellja sierra sámegiela.
Giellasemináran tjalmostahteduvvá Sámedikke gålmåjahkásasj rádjárasstididdje giellaaktisasjbarggoprosjevta álgadibme.
Suoma Sámedikke sáhkajådediddje, Tiina Sanila-Aikio, rahpá seminárav.
Giellagáldo joarkkemprosjevta álgadimseminárra l rabás juohkkahattjaj.
Oassálasste máksi ietja manno-, biebbmo- ja idjadimgålåjt.
Seminárra dålkkuduvvá sámegielajs suomagiellaj ja svierigadárogiellaj.
Buoris boahtem!Prográmma
9.30 Káffa
10.00 Álggobágo Sáme Parlamentáralasjráde åvdåstiddjijn/ Suoma Sámedikke sáhkajådediddjijn Tiina Sanila-Aikio
10.15 Vuona Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo
10.30 Eino Koponen: Prinsihpa giellasuodjalimbargon ja hiebadibme gålldåsámegiellaj
11.10 Johanna Ijäs: Tjoahkkájbiejadum bágo nuorttasámegielan ja daj tjállemvuohke
11.50 Sáme Åhpadusguovdátja sámemusihka oahppij vuosádus auditåvrån
12.30 Biebbmo
13.30 Petter Morottaja: Gåktu bisodit Anára sámegielav?
14.10 Svenn-Egil K. Duolljá: Muhtem giellaåhpalasj njuolgadusá julevsámegielan giellamierredime hárráj
14.50 Marko Marjomaa: Giellagáldo-prosjækta
15.00 Låhpadibme
Ånigattjat prosjevta birra
Sáme Giellagálldo l sáme álmmuga aktisasj ja bajemus ássjedåbdde ja mierredimorgádna mij guosská sámegielaj gatjálvisájda.
Sáme Giellagálldo fállá giellaviehkev njuolgga giellaaddnijda.
Sáme Giellagáldo bargguj gullu aj moallánakbarggo, giellamierredibme ja giellasuodjalimbarggo.
Duodden dási galggá Giellagálldo juohket diedojt sámegielaj birra ja giellafágalasj ássjij birra.
Giellagáldo joarkkemprosjækta ruhtaduvvá Interreg V Nord -oasseguovllo Nuortta Sábme, Lapin Liitto, Råmså fylkkasuohkan ja Suoma -, Svieriga - ja Vuona Sámedikkijs.
Prosjækta jådeduvvá Suoma Sámedikkes.
Giellavahkku/ Gïelevåhkoe/ Giellavahkko rabáduvvá moatte bájkálasj dåjmajn rijkav miehtáj.
Almulasj rahpam la Oslo Sámi viesun mánnodagá gålgådismáno 21. b. kl.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo Giellavahkov rahpá.
Suohkan- ja ådåsmahttemminisstar Monica Mæland aj rahpamij sæbrrá.
Rahpama aktijvuodan li aj iesjgeŋgalágásj kultuvralasj hávsskudahttema dagu konsertasj, romána åvddånbuktem ja vuosádus.
Dasi duodden guossodip gáhkov, káfav ja sáftav.
Buorisboahtem gájkajda!
Sáme girjálasjvuoda årnik åhtsåmusá vuodon doarjju sáme girjálasjvuodav, tjáppa- ja fáhkagirjálasjvuodaprosjevtajt ma vidnudagájs åvdeduvvi.
Sáme girjálasjvuoda doarjjaårnik doarjju sáme girjálasjvuodav, goappátjagá tjáppa- ja fáhkagirjálasjvuoda prosjevtajt ma dåjmadagájs åvdeduvvi.
Åhtsåmusá merustaláduvvi moatte guoskavasj berustime hárráj.
Årniga doarjjaoadtjo:
Almmudagájn/dåjmadagájn ma oadtju njuolgga dårjav almmudakdoarjjan Sámedikke budsjehta baktu ij la rievtesvuohta dårjav oadtjot dán doarjjaårniga baktu mij åhtsåmusáv gájbbet.
Ålggorijkalasj dåjmadagá tjáledum Vuonan e dårjav oattjo (NUF).
Máhttelis la dårjav åhtsåt tjuovvovasj dåjmajda:
Ienep diedo merustallamnjuolgadusáj hárráj - gehtja åhtsåmsjiemáv ja årniga njuolgadusájt.
Åhtsåsjiebmá
Sámedikke girjjevuorkká l Kárášjågån ja oassen Sámedikke háldadusás.
Girjjevuorkán la Vuona stuorámus tjoahkke girjij ja ietjá materiálaj sáme gielajda ja sáme dilij birra vájk makkir giellaj.
Dájt máhttá luojkadit vájku makkir bájkes Vuonan.
Rabásájge:
Rahpamájge Girjjevuorkká l rabás mánnodagás bierjjedahkaj 09.00-15.30.
Jus sidá ietjat nammaj diŋŋgot jali luojkkat Sámedikke girjjevuorkás hæhttu liehket tjáledum luojkke girjjevuorkán.
Luojkke ietjá bájkes rijkan máhtti buoremusát mijás luojkkat ietjasa lagámus girjjevuorká baktu.
Ietjá girjjevuorkás luojkkat
Jus materiálla mav dån sidá ij la girjjevuorkán, máhttep dunji dav ietjá fáhkagirjjevuorkás rávvit (mælggatluojkkam).
Diŋŋgot ietjat nammaj, rávvit ja guhkedit luojkkamav ORIA baktu
ORIA nbaktu máhtá girjijt åhtsåt.
Danna aj máhtá ietjat nammaj diŋŋgot, rávvit jali luojkkamav guhkedit.
Gájkka girjjevuorká máhtti girjjepáhkijt (depot) mijás luojkkat.
Miján la stuorra tjoahkke fáhkagirjálasjvuodas ja tjáppagirjálasjvuodas mánájda ja ållessjattugijda, iesjgeŋga sámegiellaj.
Duodden luojkadip DVDajt, CDajt ja jiednagirjijt.
Oasse l luojkke /girjjevuorká sávadusáj milta.
Máhttelis la mælggadav luojkkat.
Násstetjoahkken li birrusij 1200 girjjenamá (tittala) ma li sáme dilij hárráj jali avta sámegiellaj tjáledum.
Ienemus oasse girjjenamájs li oabmásabbo gå 100 jage.
Tjoahkken li antikváralasj, vuorjjás, oabmásap ja mávsulasj girje ja ájggetjállaga, ja muhtem kárta 1669 rájes.
Duodden li aj gallegasj girjjenamá maŋemus 100 jages ma li sierralágásj árvvusattja.
Tjoahkke l áttjak gehtjadum ja gájkka girjjenamá li dálla girjjevuorkkávuogádahkaj tjáledum.
Dan diehti, sæmmiláhkáj gå ietjá tjállaga, máhttá dajt åhtsåt.
Ienemus tjállagij gáktuj násstetjoahkken la akta girjje biejadum magasijnnaj mav máhtá luojkkat, valla da girje ma li násstetjoahkken ij oattjo sijddaj luojkkat.
Dajt máhttá muhtem bále viettjaduvvat ja girjjevuorká lågåduvvat.
Sámedikke girjjevuorkká ásadij jagen 2014 sierra álggoálmmuktjoahkkev.
Sáme bibliografijja Vuonan álgaduváj Universitiehttagirjjevuorkán Roandemin jagen 1980, åvddåla dat jagen 1993 almulattjat sirdeduváj Nasjonalgirjjevuorkkáj.
Badjelasj 20 jage dat rájes, ságastahttjájin máhttelisvuodas aktisasj sáme bibliografijjav dahkat vuododum daj sáme bibliografijjaj nanna ma buvtaduvvi Ruossjan, Suoman, Svierigin ja Vuonan.
Da gålmmå ietjá rijka li viehkedam låhpadimbargov ållitjit aktisasjbargon BIBSYSajn mij aj dievnastusáv dåjmat.
Anátjit ORIAv vuostak ietjat luojkken tjáleda.
De luojkkamkårtåv oattjo mij aj duv luojkke-IDn sjaddá.
Dassta maŋŋela ietjat bessambágov máhtá oadtjot sisi låggitjit ORIAj.
Muv bielle/gåktu bessambágov dahkat
ORIAj låggi sisi gå dieddela "Logg på" ållu bajemusán oalges bielen.
Sámedikke girjjevuorkká ij la rahpamfállon sislåggimbielen.
Hæhttu válljit BIBSYSav institusjåvnnån.
Låggi sisi ietjat luojkkeIDajn ja BIBSYS-bessambágojn.
E-poassta: sambib@samediggi.noTelefåvnnå: +47 78 47 40 00
Oabmásamos girjij gaskan dán tjoahkken máhttá nammadit Manuale Lapponicum tjáledum Olaus Stepani Graanas (Stockholm 1669) ja Lapponia tjáledum Johannes Schefferusis, ienep almodusá 1674 rájes ja åvddålijguovlluj.
Álggoálmmuktjoahkken li tjállaga álggoálmmugij birra ålles væráldin, ja dan li udnásj biejve bájkoj 200 girjjenamá.
Dajnas li girje majt Sámedigge l tjoahkkim ja vattáldahkan oadtjum tjáleduvvam ja ulmutja bessi dajt luojkkat/mælggadis luojkkat.
Ávjovárgeaidnu 50, 9730 Karasjok
sambib@samediggi.no
Følg biblioteket i sosiale medier
Facebook
Instagram
Gå uddni sjnjuktjamáno 8. biejve ávvudallap rijkajgasskasasj nissunbiejvev ja 100 jage nissunij jienastimriektáj Vuonan, de le ájnas mujttet vájku lip guhkás ållim, de le ajtu vil váttsos, javllá sámedikkepresidænnta Egil Olli.
- Ájgij tjadá le sáme sebrudahka læhkám dásseárvvusasj sebrudahka, gånnå nissunijn le guovdásj roalla læhkám.
Tjuohte jage dássta åvddåla vuojnijma dav duola dagu sáme åvddånissuna Elsa Laula Renberg bargo tjadá.
Uddni máhttep dásseárvov gåvvidit Sámedikke sjiervvejuogadime baktu.
Miján le álmmukválljidum tjoaggulvis gånnå 49% li nissuna ja 51% li ålmmå, javllá presidænnta Egil Olli.
Sån vijddábut dættot vájku sáme sebrudahka le guhkás ållim de ep la ájn gåggu galggap, lehkus dal ietjama rijkan jali rijkajgasskasattjat.
- Dásseárvvo le juoga man åvdås ep goassak galga hiejttet barggat parlamænntan, sebrudahkan ja guojmmealmatjin.
Sávav gájka nissunijda vuorbbe biejvijn, låhpat presidænnta Egil Olli.
Guhka váttsos
Rádeájras Vibeke Larsen oassálasstá vuona delegasjåvnnåj AN:a nissunkommisjåvnån (CSW) ja nissunbiejvev New Yorkan ávvudallá.
Vuona delegasjåvnån le sån åvdedam álggoálmmuknissunij hásstalusá gå galggá dierredimev nissunij vuosstij hieredit.Sámedikke ájalvisá milta oajvvadij Vuodna Álggoálmmuktjielggidusáv fáron válldet nissunkommisjåvnå loahppadokumenntaj.
- Dierredibme le vuogas vuohke gå galggá nissunijt sjávvunahttet ja hæssodit.
Ietjasa jienav låpptit ja gullut mierkki fábmo.
Ja galle le sijájs gudi e nissunijt ane ålles, iesjrádálasj ulmutjin, sihke bájkálattjat ja væráltvijddásattjat.
Danen le ávvosáhka gå sjielvvi nissunijbiejven besav subtsastit jut dálla vuojnnet vijddásit guorras dasi jut álggoálmmuknissunij riektá suodjalibmáj galggá sierraláhkáj dættoduvvat, javllá Vibeke Larsen New Yorkas.
Sámedigge oassálasstá aj álggoálmmuknissunij værmádagán CSW:an.
Dánna barggá dan vuoksjuj jut álggoálmmugij nissunij hásstalusájt galggá fáron oadtjot loahppadokumænntaj.
- Álggoálmmuknissuna berusti rasismav åvdedit sivvan dierredibmáj, álggoálmmuknissuna gejt oajválattja ja militerra dierredi aktan nissuna gudi hæhttuji gierddat doaro ja mijnaj diehti.
Moaddásijn le aj dakkir dille jut álggoálmmukguovloj nuoskodime diehti vahágahteduvvi sij gudi li iesselissan ja sijá máná.
Moatten álggoálmmuksebrudagán ælla lága jalik riektásystema ma li dågålattja nissunijt várajda válldet.
Navti álggoálmmuknissuna viehka gássjelis dilláj båhti.
Moaddása dájs nissunijs ietjasa ja fámilja hekkajn pánntan álggoálmmuk- ja nissunriektájt åvdedi.
Rádeájras Vibeke Larsen låhpat dajna jut mij gudi lip álggoálmmuk avta værálda boandámus rijkajn beras lulujma ietjá álggoálmmugij åvddånahttema ja riektáj åvdås barggat, dásseárvvosuorgen aj.
- Miján li riektá ja bessap álkkádusfálaldagáv ávkkit ma ietjá álggoálmmugijda le dåssju niehkon.
Danen galggá Sámedigge barggat dan vuoksjuj jut nanni álggoálmmuknissunij sajev ja fámov rijkajgasskasattjat.
Rádeájras Vibeke Larsen, tlf.
Sámedigge le sijddabællásis biedjam guládallamnotáhtav duon ja dán doarjjaårnikháme birra.
Guládallamájggemierre le bårggemáno 8. biejve.
Sametinget sentral i regulering av fisket i Tanavassdraget
Nærmere regler om lokal rettighetsbasert forvaltning av fiske i Tana- og Neidenvassdragene fastsettes i forskrift.
Denne bestemmelsen i finnmarksloven ble fulgt opp med nedsetting av et utvalg - Tanautvalget - som i 2009 avga en innstilling med forslag til forskrifter.
Sametinget avga i 2010høringsuttalelse til denne forskriften og fulgte opp med konsultasjoner med Miljøverndepartementet om fastsettelsen av dem.
Dárkkelap njuolgadusá bájkálasj rievtesvuodaj vuododuvvam guolleháldadibme Deanus ja Njávdán-tjátjádagájn mierreduvvá njuolgadustjállaga baktu.
Dát mærrádus finnmárkolágan tjuovvu nammadusá "Deanulávdegotti" nammadime baktu, ja mij 2009 åvdedij mærrádusárvvalusá aktan njuolgadustjállagijn.
Sámedigge åvdedij jagen 2010 gulaskuddamtjielggidusáv dán njuolgadustjállagij ja tjuovvolij ássjev rádádallamijn Birasgáhttimdepartementajn njuolgadustjállaga mierredime hárráj.
Njuolgadustjála bådij fábmuj guovvamánon 2011.
Njuolgadustjála merkaj ahte galggá ásaduvvat bájkálasj háldadimásadus, Deanutjátjádagá guolástusháldadibme.
Dåjma degu bivddokårtåj vuobddem, guolástusa bærrájgæhttjo ja bivddoraporterim ma dálla gulluji lensmánnáj, politiijamesterij ja fylkamánnáj sirdeduvvi bájkálasj háldadimorgádnaj.
Deanutjátjádagá guolástamháldadimes galggi liehket aktse ájrrasa, ja dajs galggi vidás nammaduvvat daj gaskas gejn li bivddemrievtesvuoda (luossagirjjeæjgáda), ja Deanu ja Kárášjoga gielda nammadi goabbák guokta ájrrasa svihtjobivddolåbijn, luossagirje dagi.
Siján gejn le bivddemrievtesvuohta le ieneplåhko háldadimorgánan.
Valla huoman gájbbeduvvá mierreduvvam ieneplåhko ájnnasamos ássjijn.
Viermmimloahpe gullu ájn Deanuliege bæjválasj ednamæjgádijda.
Dálásj aktisasjtjåhkanibme (åvdusj luossadigge) joarkeduvvá dajda gejn li bivddemrievtesvuoda.
Aktisasjtjåhkanimen le fábmo válljit ájrrasijt daj gaskan gejn li bivddemrievtesvuoda ájrrasin Deanutjátjádagá háldadibmáj.
Deanutjátjádagá háldadibme háldat sisboadojt bivddokårtåj vuobddemis dárbulasj háldadimdåjmajda.
Nav joarkeduvvá dálásj ortnik gånnå sisboado guolástimes aneduvvi tjátjádagá bærrájgæhttjuj ja ietjá háldadimdåjmajda.
Jage låhpan rudá ma e aneduvá oajvvaduvvi juogeduvvat nav vaj da gejn le bivddemrievtesvuoda oadtju 75% ja háldadimfoanndaj biejaduvvá 25%.
Dát le njuolgadustjála man milta bájkálasj háldadibme reguleriduvvá Deanus ja oalggejågåjn nav guhkás bajás gå luossa goarŋŋu.
Njuolgadustjála boahtá vuoratjismáno 1. biejve 1911 Gånågislasj resolusjåvnå sadjáj.
Njuolgadustjállaga láhkavudo le finnmárkoláhka § 28, danen galggá aj njuolgadustjála ållidahttet dálásj rievtesvuodajt finnmárkolága §5 milta ja ietjá mærrádusajt 1.kapihtalin ja ållagasj § 1 ulmme ja § 3 aktavuohta álmmukriektáj.
Njuolgadustjállaga láhkavuodo le aj láhka moarmesmáno 15. biejve 1992 nr.
47 luossabivddu ja sájvvaaguolástime birra jná.
(Luossa- ja sájvvaguolástimláhka) § 6 nubbe ladás gånnå javladuvvá Gånågis máhttá mierredit dárkkelap njuolgadusájt gå ásaduvvi sierra orgána anadroma luossaguolij háldadibmáj, ja vijdasappot ahte departemænnta máhttá mierredit dárkkilap njuolgadusájt bivddoháldadime doajmmaj ja ássjegiehtadallamij.
Dasi lassen luossa- ja sájvvaguolástimláhka aj mierret rámmajt bájkálasj resurssaháldadibmáj dan baktu gå birásoajválattja mierredi bivddomierev guolleresursaj ávkástallama aktijvuodas.
Ávkástallama aktijvuodan galggá aj luonndoslájajvuodaláhka adnuj boahtet.
Dán aktijvuodan le deanuláhka ájnas danen gå dat mierret bivddoriektáv luossagirjjeæjgádijda § 1 milta.
Njuolgadustjála § 3 mierret gænna li bivddemrievtesvuoda, gejn le svihtjobivddoloahpe § 4 ja § 5 milta.
Njuolgadustjállaga § 10 árvvalusá milta le Deanutjátjádagá guolástimháldadimen riektá gártjedit bivdov, vijdabut gå majt birásoajválattja le dahkan luossa- ja sájvvaguolástamlága milta, guollenále berustimij jali guolástime diehti.
Vijdedit guolástimev vássttediddje láhkáj ij le loahpe, nav gåktu aj le ietjá jågåjn.
Njuolgadustjála guollenále ja guolástime bájkálasj háldadibme Deanus
Sámij riektáj mera resursajda láhkadibme ja dåhkkidibme le læhkám ájnas ássjen Sámediggáj dallutjis gå Sámedigge álgaduváj.
Sámedigge dálla barggá dáj vuoksjuj:
Finnmárkolága bargon lidjin konkrehta guolastusnjuolgadusá ájnas fáddan riektákomitea rádádallamin.
Finnmárkolága giehtadallama boados lij Stuorradigge mierredij:
"Stuorradigge gåhttju Ráddidusáv nav ruvva gå máhttelis sámij ja iehtjádij guolimriektájt meran Finnmárko ålggolin, dánna aj unnemus kvotav vantsajda vuolel lågev mehter guhkkudagá, ja tjuovvoliddje ássjev dán birra Stuorradiggáj buktet."
Ævtod.O.
nr.80 (2004-2005) ieneplåhko javlaj "gatjálvisá ma sáme guovloj merraguollimij riektájda ja háldadibmáj li vijddát ja moaddi tjielgadum, sierraláhkáj 1990-2001 ájggudagán".
Ienplåhko jårkij ahte "ieneplåhko oajvvadusá milta ij [máhte] hilggot ahte sihke álmmukriektán ja Vuona riektán e gávnnu lájddistime váj sierraláhkáj vielet merrasámij guovlo guollimháldadusá hábbmimav ja dåjmav.
Udnásj dile gáktuj ij le tjielgas gåktu dá berustime vuohkasamos vuoge milta galggi doajmme guollimháldadusán vuoroduvvat".
Ráddidus gåhtjoj Guolástus- ja merragáddedepartementav bærrájgæhttjat ahte Stuorradikke gåhttjommærrádus tjuovoduvvá.
Sámedikke rádádallamij maŋŋela nammadij Guolástus- ja merragáddedepartemennta ássjedåbddenammadusáv - Merragáddenammadus - mij prinsihpalasj vuodo milta galggá tjielgadit sámij ja iehtjádij guollimriektájt Finnmárko ålggolin.
Merragáddenammadus tjielgadusástis åvdedij, VAT 2008: 5 Guollimriektá meran Finnmárko ålggolin.
Les mer om Kystfiskeutvalgets innstilling her.
- Lean ilus go dadjat juo ovttajienalaš Sámediggi dál ovt...
Sámediggeráđđi lea nammadan ráđđeaddi Liss-Ellen Ramstad...
Sáme álggoálmmugin la aktisasj rievtesvuohta dievalasj diedojda ietjas varresvuoda birra.
Dakkir diedo gájbbedi sáme tjerdalasjvuodav varresvuodaregisstarin registrierit.
Sámedikke ållestjåhkanibme la danen mierredam guoradallat máhttelisvuodajt ja ævtojt registrieritjit sáme tjerdalasjvuodav Álmmukregisstarin ja láhkamierredum varresvuodaregisstarijn.
Varresvuodaregisstara aneduvvi diehton skihpudakgávnnusij Vuonan, ja guoradalátjit sivájt skihpudagájda duola dagu bårredávdda ja tsåhkevihke.
Uddni tjerdalasjvuohta ij registrieriduvá láhkamierredum varresvuodaregisstarijn.
Dát la árbben maŋep væráldadoaros.
Danen ep vissásit diede, man ållo duola dagu bårredávdda ja tsåhkevigága sáme álmmugin.
Dakkir diedojda li ájnnasa hieredittjat skihpudagáv viesajdiddjijn.
Gå mij Vuonan åttjudallap duola dagu bårredávddaj jali tsåhkevihkáj, de la mijá dálkudiddjen bággo dáv diededit Bårredávddaregisstarij ja/jali Tsåhke- ja varravárrevihkeregisstarij, mij dávdav tjadná mijá sierra personnummarij Álmmukregisstaris.
- Sámedigge sihtá aj guoradallat máhttelisvuodav sáme tjerdalasjvuodav personnummarij tjanátjit, nav vaj ienep diedojt sáme álmmuga varresvuoda birra oadtjop, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Uddni l juo máhttelis sáme gielav registrierit, valla dan sivá diehti gå moadda sáme e sáme gielav buvte, la dárbbo ienep diedojda ma registrieriduvvi.
Sámedikke jienastuslåhko la dåssju jienastuslåhko ja iehpedievalasj álmmukregisstarin.
Jus ga uddni ij la loahpe tjerdalasjvuodav almulasj regisstarin registrierit, la ænndu loahpe dakkir registrierimijda guoradallamprosjevtajn.
Viesajdiddjeguoradallamijn gå SAMINOR ja nuorajvarresvuodaguoradallamijn li tjoahkkidum edna diehto sáme tjerdalasjvuodas, skihpudagás ja varresvuodas.
- Dá li buktám edna ájnas diehto sáme álmmukvarresvuoda hárráj, valla da ælla rijkav miehtáj, ja tjadáduvvi dábálattjat dåssju juohkka 10. jage.
Láhkamierredum varresvuodaregisstara ådåstuhteduvvi maŋenagi, da li rijkav miehtáj ja midjij jahkásasj statistihkajt vaddi skihpudagáj hárráj Vuonan.
Dan diehti Sámedikke mielas varresvuodaregisstarijn hæhttuji diedo sáme tjerdalasjvuoda hárráj, åttjudittjat dievalasj diedov sáme álmmukvarresvuoda hárráj, javllá Mikkelsen.
Gåssuk la ájnas mujttet garrasamos dárojduhttemájgev tjadáduvvin sáme guoradallamijt majn lidjin tjielgga nálleidiolåvgålasj vuodo.
Guoradallama merkahin duola dagu hávdijt rievvot ja vuoledime miehttima sáme oajvveskuvres edna sáme guovlon, mælggadav maŋep væráldadoaro maŋŋela.
Mikkelsena mielas udnásj guoradallijn ja varresvuodaoajválattjajn hæhttu liehket diedulasjvuohta dán histåvrå hárráj, ja duodastit jut mujto ja skábmo guoradallamijs ja dárojduhttemis li vilá viesso dálásj Sámeednamin.
- Ájnas la, varresvuodaprosjevta ja máhttelis boahtteájge varresvuodaregisstarijn, åvddånbukti diedojt sámij varresvuoda birra várrogisát ja sieradusáj, vaj ienep stigmatisierim hiereduvvá.
Danen Sámedikkeráde sihtá, etalasj njuolgadusá sáme varresvuodaguoradallamijda sadjihij biejaduvvi nav ruvva gå máhttelis, ja dan diehti bargov álgat guoradalátjit máhttelisvuodajt ja ævtojt sáme tjerdalasjvuodav registrieritjit Álmmukregisstarij la láhkamierredum varresvuodaregisstarijda, javllá Mikkelsen.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsen +47 917 42 16
39 ájrrasa galggi Sámediggáj válljiduvvat.
Gå válggalanjá giddiduvvi, galggi gájkka jiena ma lidjin árabut jienastimen vattedum ja válggabiejve lågåduvvat.
Válggaboados tjadáduvvi guovten vuoron.
Vuostak galggá mierreduvvat galla ájrassaje juohkka belludagán jali juohkka listan galggá Sámedikken liehket.Dassta maŋŋela hæhttu mierredit guhtimuttja belludagás/listas galggi dajt sajijt oadtjot (ájrrasijt válljim).
Vuogádahka le vuododum dasi, ájrassaje galggi juogaduvvat gasskavuohtalågoj milta belludagáj/juohkusij gaskan dan jienastuslågo vuodon majt juohkka válggalissta oadtju.
Prinsihppa gåhtjoduvvá gasskavuohtalågoj válgga.
Mandáhtajt juogadibme iesjgeŋga listaj gaskan dagáduvvá sæmmi matematihkalasj vuoge milta gå stuorradiggeválgan, fylkadiggeválgan ja suohkanstivrraválgan.
Vuohke gåhtjoduvvá hiebadum St. Laguë vuohken.
Dat merkaj, iesjgeŋga lista jienastimlågo vuostak juogaduvvi lågojn 1,4 ja dassta maŋŋela lågoj 3-5-7-9 jná.
Dáj juogadimij baktu båhti moadda lågo, nav gåhtjoduvvam kvotienta.
Kvotienta ásaduvvi stuorrudagá milta.
Ájrassaje juogaduvvi dajda listajda majn li stuorámus kvotienta.
Vuostasj mandáhtta manná dan lisstaj man le stuorámus kvotiænnta, nubbe mandáhtta dan lisstaj man la nubbe stuorámus kvotiænnta jná.
Gå ájrassaje li listajda juogadum, galggi ájrrasa válljiduvvat.
Dát dáhpáduvvá dán láhkáj:
Ájrrasijt válljimin lågåduvvi dåssju da namá ma li vuostasj sajen jienastimlistajn.
Dat guhti ienemus jienajt dán låhkåmin oadtju, válljiduvvá.
Dassta maŋŋela lågåduvvi dav guhti li nubben jienastimlistajn.
Dat ájrasasses guhti ienemus jienajt oadtju gå biejaduvvi aktij båhtusijt goappátjij låhkåmis ierit sij gudi li juo válljidum, válljiduvvi.
Náv joarkeduvvá desik gájkka ájrrasa li válljidum.
Jus jienastiddje rievddadime jienastimlistan galggá máhttet vájkkudit persåvnnåválljimij, hæhttuji ienep gå bielle belludagá jienastiddjijs li dahkam rievddadime sæmmi ájrasassá gáktuj.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen hålla bidumsámegiela tjállemvuohke almodime aktijvuodan, Sillbamusean Árjepluoven 20.8.2019, kl 15.00.
"I speak my favorite language because that's who I am.
We teach our children our favorite language, because we want them to know who they are."
Dá li vijsesvuodabágo javladum vuorrasap ulmutjis (elder), Christine Johnson, Tohono O'odham, American Indian Language Development Institute, biehtsemánno 2002)
Máhttep rievddadasstet ja ienni návti javllat:
"I write my favorite language because that's who I am.
We teach our children to write our favorite language, because we want them to know who they are."
Gå njuolgga julevsábmáj jårggål sjaddá náv:
"Mån hålav/tjáláv ietjam favorihtta gielav danen gå dat lav mån.
Mij åhpadip iehtjama mánájt favorihtta gielama hållat/tjállet danen gå sihtap sij galggi diehtet gudi sij li."
Valla jus gielav galggá tjállet, de viertti liehket tjállemgiella.
Mån sidáv gijttet Svieriga Sámedikkev ja ásadiddjijt gå lihpit Vuona Sámedikkev dán stuorra ávvudallamij bivddim.
Vuona Sámedikke bieles sávav vuorbev ålles bihtámsáme giellasebrudahkaj Svieriga ja Vuona bielen.
Hálijdip vuorbev sávvat gå vijmak lihpit almulasj dåhkkiduvvam tjállemgielav oadtjum.
Valla ij la dát dåssju ávvobiejvve bihtámsáme giellasebrudahkaj, dát la mærkkabiejvve ja ávvobiejvve ålles sáme sebrudahkaj.
Uddni mij duodastip gielama, mij duodastip gielama duodaj gávnnuji, mij duodastip bihtámsámegiela sajev mijá sebrudagán.
Dajnas de miehtá sámeednama ávvudallap gå bihtámsámegiela tjálemvuoge mierreduvvi almulattjat, ja mij ávvudallap ja mihástallap gå gielalasj ja tjálalasj valjesvuohta åvddån.
Gå Sámegiela li mærkkagåvvån mijá aktisasjvuohtaj, mijá árbbáj ja li bádden mijá ájttegijda.
Giela baktu tjadnusa nanostuvvi masi ulmusj gullu, berustahtek makkir sámegielav ulmusj buktá jalik man binnáv jali man ednagav gielav buktá.
Sáme giellapolitihkka guosská dan diehti goappátjagá massám gielav ruoptus válddet, ja sámegielajt åvddånahttet dajn guovlojn gånnå sámegiella bæjválattjat aneduvvá.
Juska li iesjgeŋgalágásj gielladile, de giela mijájt aktij tjadná aktisasj sávadusán sámegielajt bisodit, åvddånahttet ja nannit.
Sámedikkij la sierra åvdåsvásstádus åvdedittjat sámegielajt ja avtaárvvusasjvuodav sámegielaj gaskan.
Sámedikke sihti sámegiela galggi sebrudagán gullut, aneduvvat ja vuojnnut.
Ragátmáno 19. biejve jagen 2014, Sáme giellanammadus nammaduváj Gånågis resolusjåvnå baktu guoradalátjit láhkatjoahkkev, dåjmajt ja årdnigijt sámegielajda Vuonan.
Dát giellanammadus tjielggi, Vuona Almmulasj tjielggidusán 2016:18 Vájmogiela, sámegielaj dilev ja tjalmostahttin muhtem gássjelisvuodav sámegielaj hárráj.
Tjielggidusá milta le dárbbo ratjástibmáj sámegielaj gáktuj gájkka dásen sebrudagán.
Ållagasj mánáj ja nuoraj giellarievtesvuodajt dættoduvvi.
Dan aktijvuodan dåhkkidij Vuona Sámedikke ållestjåhkanibme javllamánon 2018, Gïelelutnjeme/Giellalåpptim/Giellalokten - mij la Sámedikke strategijja mij guosská sámegielajda - mij la båhtusin ja gåtsedibmen Vájmogiella-tjielggidusás.
Giellalåpptima baktu le Sámedigge vælggogissan guoradalátjit udnásj dilev ubbmem-, bihtám- ja gålldåsámegielajn, ja aj guoradalátjit makkár ressursajda li dárbbo daj sámegielaj anov lasedittjat.
Guoradallam vaddá midjij buorep vuodov jåhtuj biejatjit ájggeguovddelis gielladåjmajt iesjgeŋga birrusin, ja vuoset bargov mij la dagádum ja gávnnat buorre vuogijt barggat gå galggá ælládahttet ubbmem-, bihtám- ja gålldåsámegielajt.
Giellalåpptim tjalmostahttá vuojnnusin dahkat, åvddånahttet, rekruttierit ja máhtudaklåpptim gájkka dásen.
UNESCO listan ájteduvvam gielaj, bihtámsámegiella aneduvvá tjierggis ájteduvvam giellan jali vargga gáhtomin.
Svierigin li bájkoj 20-50 ulmutja gudi vilá bihtámsámegielav uddni ságasti.
Vuonabielen gis UNESCO adná bihtámsámegiella l gáhtum.
Giellaguoradalle Bruce Morén-Duolljá gåktu dáv máhttep dádjadit jus gehtjadip væráldav miehtáj ja javllá
"bájkoj 6909 viesso gielajs duodastahtedum Ethnologueas (Lewis 2009), li bielle dajn binnep gå 7600 hoalle.
Loattjesmeran (Stillehavet:in) li bielle gielajn binnep gå 1000 hoalle.
Ájnas la dánna diehtet moadda dájs unnep gielajs ælla ienep gå gallegis tjuohte hoalle ja ælla huoman ájteduvvam.
Almma láhkáj histåvrålattjat li gájkka gielajn årrum dåssju gallegasj addne."
Dát midjij javllá, ij la giellaaddnij låhko mij aktu mierret jus giella galggá "bissot" jali "gáhtot".
Moadda sivá li dasi manen sámegiela li ájteduvvam giellan; duola dagu jus giela e dåhkkiduvá, jus ælla rievtesvuoda gielajda, ja jus li binná giellaresursa.
Valla ájnnasamos le dát: sij gudi dájt gielajt bukti e nav vuojga dajt ane, ja dajnas ælla nav nuoges máná gudi gielajt oahppi birrusijn gånnå giella l dábálasj oasse iellemis.
Ájnna vuohke gielav bisodit la dav adnet!
Ja joarkken dasi la UNESCO giellatjiehppe moalgedam jut "giellavalljudahka le ihkeva ájnas almasjárvvuj.
Juohkka ájnna giella guoddá sierralágásj máhtov álmmuga birra.
Dajnas la juohkka avtav gielav masset, åbbå massem almasjvierregij."
Uddni diehtep bihtámsámegiella l giellaælládahttemprosessan.
Dálla gávnnuji duola dagu bihtámsáme báhkogirjje ja grammatihkkagirjje.
Jagen 2006 álgaduváj stuorra barggo Vuonan ja Svierigin bihtámsáme bágojt tjoahkkit.
Esski lågev jage maŋŋela - jagen 2016 - vijmak báhkogirjje almoduváj.
Jagen 2014 låhpaduváj gålmåjahkásasj duodastahttemprosjækta, bihtámsáme bájkkenamá Vuonan.
Guokta jage maŋŋela gå báhkogirjje almoduváj (2018), vattij Sáme parlamentaralasj ráde (SPR) dahkamusáv nuorttarijkalasj aktisasj sámegielaj máhtto- ja luohkkoguovdátjij, Sáme Giellagállduj - álgadittjat bargov normerit bihtámsáme tjállemgielav.
Dát vuoset manen la ájnas ja dárbbo aktan barggat giellanormerimijn rijkajrájá rastá.
UNESCO:a milta le bihtámsámegiella akta dajs 9 viesso sámegielajs uddni.
Tjállemvuohke vuoset stuorra ja ájnas sieradusá manen bihtámsámegiella aneduvvá sierra giellan.
Buojkulvissan dássemålssomsystiebma ja vokállarievddadimsystiebma.
Juska bihtámsámegiella ij la årrum almulasj tjállemgiellan de la huoman giella måttijt buolvajt bæjválattjat håladuvvam.
Ja vilá ga uddni bihtámsámegiella gullu, valla ihkap ienemusát vuorrasap ulmutjij gaskan.
Munji dåbddu dagu Árjepluovve komuvnna l juo vuojnnám árvov gielan bájkálasj årroj gaskan.
Mån sávav bájkálasj oajválattja goappátjagá Svieriga ja Vuona bielen máhtti aktan barggat oaggitjit bihtámsámegiela boahtteájgev.
Sávav bihtámsáme giellasebrudahka ávvudallá gå vijmak lip dåhkkidum tjállemvuogev oadtjum.
Udnásj biejvve le ávvobiejvve.
Nav gåktu mij juo diehtep, la Aktidum Nasjåvnå (AN) mierredam 2019 jage tjadá galggi iemeálmmugij giela sierralágásj berustimev oadtjot.
Ja uddni oadtju bihtámsámegiella vijmak dav berustimev mav ánssit.
Vijmak bihtámsámegiella aj normeridum tjállemgiellan sjaddá.
Vuona Sámedikke bieles sidáv gijttet Sáme Giellagáldo ájrrasijt bihtámsámegiela normerimjuohkusin (jådediddje, Peter Steggo, Inger Fjellås, Ole Henrik Magga, Bruce Morén-Duolljá ja juogostjálle, Ann-Charlotte Sjaggo), dat buorre ja ájnas bargos majt lihpit dahkam ja åvddånbuktám.
Dát barggo la ihkeva ájnas ja mån lav huj ávon gå mån besav boahtet diehki Árjjepluovváj ávvudalátjit ja oasev válldet dat ávos mij la dánna uddni.
Gijtto muv oase åvdås!
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsena hålla Sáme allaskåvlå 30 jage ávvudime aktijvuodan:
Gieres venaga.
Gijtáv de gåhttjoma åvåds!
Stuorra ávon la munji boahtet diehti ávvudalátjit Sáme Allaskåvlå 30 jage dijá siegen.
Munji la viehka suohtas gå dálla mån sebrav goalmát 30 jage ávvudallamij dán jage 2019.
Munji ávvudallam álgij juo vuoratjismáno 22. bijeve - Dan biejve mån iesj dievddiv 30, ja de jårkij dat Sámedikke 30-jage ávvudallamijn: Dalloj lidjin hávsskes håla sámedikken, ja sierralágásj buorre konsærtta ISAKijn Sámedikke tsiekkadusán Kárásjågån.
Ja dalla vas, lij jåvsådam 30.jage ávvudallam Sáme Allaskåvlån, mav vil jáhkáv la ávvudallam mij mujttuj dæhppu.
Mij lip divna gålmås dævddám 30 jage.
Ja usjudallam lav vehik dan álldara birra.
Le gus dat sæmmi dievddet 30 jage báhttjaj riegáduvvam 1989, dagu instutisjåvnåjda gudi lij aj 30 jage vuoras.
Valla vuoras?
Mij la dáhpáduvvam dajna báhtjajn ja institusjånåj 30 jagij sinna?
Le gus dat báhttja vuorastuvvam?
Iv la mån dal bárep vuorastuvvam, valla iv la ga huoman ållu nuorra - Soajttá ållessjattuk la dat báhko mij buoremusát hiehpá.
Na Sáme Allaskåvllå ja Sámedigge?
Máhttá gus adnet Sáme allaskåvlåv ja Sámedikkev vuoras ja guddneværddogis institusjåvnnå?
Nei, ij la 30 jáhkásasj institusjåvnnå ij la muv mielas guddneværddogis - dat oadtju vuorddet desik da institusjåvnå dievddi 70 jage.
Na gåk de gå báhttja dævddá 70?
Le gus dalloj de vuoras ja guddneværddogis jali kánnu gåk iennisgiellaj javlli elders?
Iv gåjt mån diede, muv konklusjåvnnå le dáj ájadusáj baktu le at sihke mån ja institusjåvnå lij sjaddam viehka ålov 1989 jage rájes.
Ehpit gus guorrasa gå javlav at lep dal ållessjattugin ja lip dagu láddam divna gålmås dáj 30 jagij?
Gå gåhtjoduvviv hållat uddni, tjuovvun 3 hásstaliddje ja mielagiddis gatjálvisa:
MIj la sáme allaskåvllå munji?
Makkira lij muv ájádusá Sáme allaskåvlå boahtteájge birra?
Ja makkir la Sáme allaskåvlå 70 jage dásátjis, jagen 2089?
Dá gajtálvisá lij duodaj hásstalam muv - soajtta manemus gajtálvis ienemusát.
Dat la gatjálvis mij la muv mielas miellagiddis, ja ietjam lunna gåjt usjudaláv, na jus mån iesj lidjiv gájkdiehtte jali buktuv tsoavttsot.
Jus persåvnålasj bieles vásstedav, de la Sáme Allaskåvllå åvddåmærkkan Sábmáj.
Ietjá bágoj, dat la ájnnasamos institusjåvnåjs sáme sebrudagán mij goasská alep åhpadusáv ja dutkamav.
Valla mujna la aj lagáp aktijvuohta Sáme Allaskåvllåj.
Juska mån iv la dánna gaddtsam åhpadusávm de la mujna oabbá ja mánávuodaráddna gudi libá dánna stipendiahttan.
Ja mån dal goarsástaláv sunnus!
Jus gehtjav ienep bargo tjalmij baktu, gå mån sámediggeráden, de l3 mujna læhkam moadda buorre tjåhkanime dánna.
Sámedigge ja Sáme Allaskåvllå la dahkam buorre ságastallamav moadda jagij badjel, ja mån savav ja doajvov dat joarkká dan láhkáj.
Danna la læhkám ávkálasjvuohta nubbe nuppes mij la buorijt buktám juska la sierra dahkamusá ja goabbák åvdåsvásstásebrudagán.
Buorre buojkulvissan dasi la prosæssa mij dalloj gå ájgojma tsieggit sáme skihppijsujttáråhpadusáv sáme allaskåvllåj ja Tråmså universitiehttaj.
Sámediggáj lej ájnas oadjot sáme skihppijsujttáråhpadusáv dan diehti gå dajs la vádno.
Dajnas lej luondulasj tjåhkanaddat Same allaskåvlåjn ja Uitajn ja duodden ruhtadit åvddåprosjevtav.
Duodden ságastalájma dáv ássjev ráddidusájn - ja de vuorbástuvájma.
25 åhpadussaje sáme skihppijsujttáråhpadussaj.
Sámedigge la tjuovvolam dav prosessav ja ádnum at mierreduvvá njásjonálla njuolgadusá sáme skihppijsujttáråhpadussaj.
Mij sávvap at dat sjaddá sáme profesjåvnnååhpadus - sáme åhpadus gånnå sáme pasiænnta ja addne la guovdátjin, ja ij ieme násjonálla skihppijsujttáråhpadus mij åhpaduvvá sámegiellaj.
Dan baktu vuosedip man ávkálasj la aktan barggat - Aktan lip gievra.
Sáme Allaskåvllå la ájnna sáme máhtudakinstitusjåvnnå mij åvdet åhpadusáv ja dutkamav.
Nav dat sjaddá aj boahtteájgen, edesik nav guhkas gåk mån buvtav gehtjadit uddni, gå ælla uddni plána dahkat sæmmilágásj institisjåvnåv sámeednamin.
Sáme Allaskåvllå, gå la ájnna åhpadus ja dutkaminstitusjåvnnå, hæhttu boahtteájge buorep láhkáj dagu fármudallat Sámeednam.
Mån javlav dáv dan diehti gå muhttijn dagu gullu at Sáme Allasvkållå le bátsám nuorttasábmáj ja bájnnum dassta at la ásaduvvam Vuonarijkkaj.
Dat la åvvå vájvve - hæhttup de aktan barggat vaj lasedip åhpadusvejulasvuodajt ja dutkamvejulasjvuodajt - sæmmi båttå gå hábbmigoahtep Sáme Allaskåvlåv iemeálmmukuniversitiehttan.
Sáme allaskåvllå hæhttu joarkket sáme åhpadusfálaldagáv ja buktet sáme dutkamav.
Makkir åhpadusá galggi fáladuvvat ja makkir galggá dutkam le mierreduvvam sáme sebrudagás, ja daj dárbojs ma lij sáme sebrudagán.
Dasi hæhttu sáme allaskåvllå hiebadit, ja rievddat fálaldagáv ájggáj ja bájkkáj.
Sáme sebrudahka ij la makkirak statisk sebrudahka ja rievddá nav gåk ietjá sebrudagá - dat sihtá javllat at sáme allaskåvllå hæhttu gehtjadit ålggolin dáj siejnij ja åmastit dav dárbov mij la sámeednamin ja dassta mij dáhpaduvvá sámen.
Introvert ja rievddamáhtes institusjåvnå dagu bátsudallá jali bátsudissan sjaddá.
Dát ij galga dáhpaduvvat Sáme Allaskåvlåjn ja muv ráde la dajnas tsieggit bieljijt ja tjalmijt váj vuojnnebit ja dádjadihpit mij dáhpaduvvá miehtá sámeednamin.
Sáme Allaskåvllå la mijá sebrudagá kompetansenjunjusj.
Ja de giehtov njunjusj ja autoritiehtta åhpadusán ja dutkamin, ja aj dasi mij gullu máhtudahka sáme sebrudagá åvdås ja máhtudahka sáme sebrudahkaj.
Gå sámedikkes dárbahip dutkamav ja eksperjat, de la Sáme Allaskåvllåj gåsi galggap jårgidit gå galggap politihkalasj mærrádusájt dahkat.
Dán ássjen de doarjov ietjá autoritiehtav dáj ássjij nanna.
Åvdep Sámediggepresidænnta ja professor emeritus Ole Henrik Magga.
Mån gulliv suv radiosáddagin gålgådismáno 9. biejve, dan biejve gå sámedigge rabáduváj 1989.
Gå sujsta gatjádin makkir vuorddemusá sujna lij Sámediggáj, de vásstedij dale náv: "Sámedigge adná ålgoldis tjehpudagáv, Sámedigge hæhttu ienep adnet ietjama tjehpudagáv." Magga ittjij nammada Sáme Allaskåvlåv, valla jáhkáv sån dalloj aj giehtoj dav tjehpudagáv mij la buojkulvissan Sáme Allaskåvlån.
Sáme Allaskåvllå máhtudakbirás la ájnas bájkálasj, regonalalasj ja násjonála åvddånahttem ja rievddamprosessaj.
Muhttijn la åvvå luondulasj at Sámedigge sæbrra dasi, ietjá bálij ep galga ja et ga bierri sæbrrat dakkir prosessajda.
Dasi sivvan le dat roalla mij la Sámedikken galggá politihkalasj aktørran ja sáme mierrediddjen.
Sámedigge danen dárbaj at soames iehtjádav gut buktá bærráj gæhttjat sáme vuojnov duon dán aktijvuodan.
Sáme Allaskåvlå máhtudakbirrasa dagi ep mij bierggi sámedikken.
Mån sávav danen dan roalla merkadus duodaj aneduvvá badjen ja åvddånahteduvvá mij goasská sisadnuj ja kapasitiehttaj.
Jus vuojnnebit Sáme allaskåvlå 100 jage ávvudallamav dánna diehtosijdan jagen 2089.
Danna la ja duot dát oajválasj.
Rektor ráhpa dav ávvudallamav ja subtsas sij dal galggi gæhttjat majt jagen 2019 giehttun gå 30 jagijt ávvudallin.
Dale dan skjærmmaj ihtá hæhkkat Sámediggeráde Mikkelsen - dat sjabes ja doajmmelis 100 jagák Mikkelsen la iesj danna tjuovvomin, diedon vuostasj rádan dánna guddneguossen.
Da gudi lij danna 100 jage ávvudallamin vuorddi dal majt Mikkelsen javlaj 70 jage dássta åvddålas - Lej gus sån gájkdiehtte ja diedij gus sån gåktu sjattaj boahtteájgge?
Ja dála boahtá majt Mikkelsen javlaj jagen 2019 gå sáme allaskåvllå dievdij 30 jage:
Gå iv ja gájkdiehtte ja iv ga diede mij vuorddá mijájt de lav mån dahkam muhtem senario mij guosská Sáme Allaskåvlåv jagen 2089.
Gå lij åvdep vahko 75-jage dat rájes gå Finnmárkko bessaj soades ja doaros, de mån ájádallagåhtiv ájggeperspektijvav dålutjij ja åvddålijguovlluj.
70 jage udnátjis de lej stuorra oasse sámes vássedam katastrofajt gånnå gåddålin ulmutjit, deporterijuvvin ja buolldin ålles Finnmárkov.
Báhtarin várrijda ja nav de bessin værámusás, ja da gudi báhtsin ja båhtin ruopptot evakuerimis tsieggigåhtin vas ietjasa sebrudagáv.
Viehka ållo gádoj ja láhppuj, valla uddni de la miján moaddásijn buorre dille.
Dan sivá diehtit, de muv senario lij værrámusá ja aj buoremusá.
Ij la galla gássjel didjij dádjadit mån sávav at dát manemus senario le dat mij ålliduvvam gå mån danna vuostasj rádan tjåhkkåhav gå sáme allaskåvllå dævddá 100 jage.
Gijtto berustime åvdås.
Le dujna miella oahppat muhtem bágojt sámegiellaj?
Jali sidá rámpodit soabmásav ietjá sámegielajn majt iesj sáhkada?
De máhttá dát báhkogirjásj bæjválasj bágoj ja gárgadisáj nuorttasábmáj, julevsábmáj ja oarjjelsábmáj liehket dunji viehkken.
Giellakampánnja "Sámásta munji" almot dálla báhkotjuohkkev ja gárgadistjuohkkev.
Dát girjásj máhttá aneduvvat duon dán aktijvuodan.
Báhkogirjátjin gávnnuji fertbæjvvásasj bágo ja moallánagá, muhtem ávkálasj madtjuhimvuoge ja gárgadisá gåktu galga ságastallagoahtet.
- Ij la dát makkirak oahppogirjje, valla hávsskes vuohke sámegielav oahppat.
Dánna ij la låsså grammatihkka, ájnat ávkkás moallánagá, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Báhkogirjásj la sierraláhkáj nuorajda, ja vaddá dunji bágojt ja gárgadisájt majt besa adnet tjabu skåvlån, sijdan, gå la rádnastallamin, luondon ja festan.
Sámedigge sávvá girjásj luluj boahtá dunji ávkken gut juo sámásta jali sáhkada moadda sámegiela ja dunji gut hálijda oahppat sámev.
- Javla avtav bágov juohkka biejve, tjále gárgadisáv ja rája ráddnaj jali biedjala ietjat Instagrámmaj.
Viehkeda jut sámegiella boahtá ienep vuojnnu ja gullu árggabiejven ja sosiála median, bádtji sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Dála boahtá báhkogirjásj:
Dánna máhtá rávvit báhkogirjátjav
Báhkogirjásj la juo biejadum poasstaj sidjij guhti li juo diŋŋgum.
Ienemusát 10 girje juohkka rávvagin.
Sámediggeráde diedádus sámegiela gáktuj le vijmak gárves ja galggá ållestjåhkanibmáj åvddån biejaduvvat basádismánon.
Diedádusán oajvvaduvvá duola dagu sáme giellaháldadimguovlov hiejtedit ja sámelága giellanjuolgadusá galggi juohkka sábmáj guosskat ålles Vuonan.
- Háldadimguovllo, dagu uddni doajmmá, mierkki sámijn le iesjguhtik riektá sámegiela adnuj årromsaje milta.
Dát ieridis ij le dåhkkidahtte ja danen oajvvadip hiejtedit sáme giellaháldadimguovlov, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Sámelága giellanjuolgadusá javlli sáme- ja dárogiela li avtaárvvusasj giela.
ILO-konvensjåvnnå 169 mierret ájnegis sámen le riektá ietjas gielav oahppat ja adnet.
Vuodna le dáv konvensjåvnåv vuollájtjállám, ja navti lip vælggogisá dilev láhtjet almulasj dievnastusájda sámegiellaj suohkana, fylkkasuohkana ja ietjá almulasj háldadimen.
- Miejnnip juohkka sámegielagin galggá sæmmi riektá sámástit dagu dárogielagijn le dárustit, tjuottjot rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Ájnas gielav vuojnnusij buktet
Guoradallama vuosedi sebrudakåvddånibme gånnå ulmutja stádajda jåhtåli, mierkki ienep sáme årruji sáme giellaháldadimguovlo ålggolij.
Danen le dárbbo nannit ájnegis ulmutja riektáv sámegielav adnet almulasj aktijvuodan vájk gånnå årru.
- Muv mielas galggá sámegiella, mij ham le almulasj giella, ienebut aneduvvat almulasj háldadusán ja almulasj diedo hæhttuji sámegiellaj aj almoduvvat.
Dát le ájnas ij jurra dåssju ájnegisáj giellariektájt ållidittjat vájku ber gånnå årru, valla aj váj sámegiella vuojnnusij boahtá ja árvvon aneduvvá Vuonan, javllá rádeájras Jåma.
Hásstalusá
Gielladiedádusán boahtá aj åvddån vijdedum riektá sámegielav adnet almulasj aktijvuodajn soajttá hásstalussan muhtem suohkanijda.
- Dáj hásstalusáj tjoavdos soajttá njuolgadusájt hiebadit.
Ajtu muhtem ållu vuodulasj giellariektá hæhtuji ålles lánndaj guosskat.
Da li giellariektá åvddåskåvllåoahppijda, riektá åhpadussaj sámegielan ja -giellaj, riektá varresvuohta- ja huksodievnastusájda sámegiellaj, riektá bisodit riektásihkarvuodav ietjas giellaj ja riektá girkko dievnastusájda sámegiellaj, tjielggi rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Maŋutjissaj tsuojggi Jåma Sámedikke gájkbadjásasj ulmme le ienebu oadtju láhkamierredum riektáv ietjasa iednegielav, sámegielav, adnet vájku dal makkir suohkanin årru.
Gielladiedádus åvddån biejaduvvá Snåasa Hotellan, duarsta basádismáno 22. biejve.
Almodime aktijvuodan ásaduvvá miniseminárra.
Ålles prográmma dáppe gávnnu, ja juohkkahasj le buorisboahtem.
Sáme li Nuorttakalåhtan viessum sierra álmmugin ietjas gielajn, ietjas árbbedábij ja æládushiebadimij guhkev åvddål gå nasjonálstáhta vuododuvvin.
Gå rájá sátsaduvvin 1751, de sáme sjaddin álmmugin årromguovloj nieljen rijkan: Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Sáme árbbedábálasj duobddága li Guoládagás lullenuorttan Engerdalláj Oarjje-Vuonan ja Idrej Oarjje-Svierigin.
Dát guovllo gåhtjoduvvá sámegiellaj Sámeednamin.
Dárojduhttem
1800-jagijn lassán diedulasjvuohta Vuona nasjåvnå birra.
Vuodna oattjoj vuodolágav jagen 1814 viehka stuorra iesjrádálasjvuodajn ja dajna tjuovoj vuona nasjåvnnåtsieggim.
Jagen 1848 tjuottjodij ráddidus ja stuorradigge Finnmárko ednama lidjin stáhta ednama juo dålutjis.
Sivvan lij guovllo lij "gålgge sámij" årromguovllo, mij galgaj sievvet jåhtålibme ittjij miededa æjggumriekáv åmastit.
Máhttelisvuohta ednamijt æjggut reguleriduváj tjavgga Vuona oajválattjajs.
Jage 1888 maŋŋela oadtjun dåssju ulmutja Vuonas ja Svierigis ednamav åmastit Vuonan, ja vuona viesádimvuodav oadtjun dåssju sij gudi dárogielav buktin.
Jagen 1902 mierredij Stuorradigge ådå ednamvuobddemlágav.
Dán lágan le tjáledum dåssju vuona stáhtaviesáda máhttin ednamav oasstet, ja galgaj dættoduvvat sån guhti ednamav oattjoj oasstet lij ávkken ednambarggen ja sån "...som kunne tale, lese og skrive det Norske Sprog og benytte det til daglig Brug.
(...guhti buvtij hållat, låhkåt ja tjállet dárogielav ja adnet dav bæjválattjat.) ".
Láhka lij fámon gitta jahkáj 1965.
Dárojduhttempolitihkka tjavggiduváj nuppát væráltdoaro vuosstij.
Jagen 1924 javllá buojkulvissan parlamentáralasj skåvllåkommisjåvnnå náv: "Samisk åndsliv og kultur er noe som ikke finnes.
Hele folkets egenart og begavelse peker ikke i den retning.
(Sáme vuojŋŋalasj iellem ja kultuvrra ij gávnnu.
Ålles álmmuga sierralágásjvuohta ja vaddása e dan guovlluj vuoseda)."
Maŋep væráltdoaro maŋŋela dárojduhttempolitihkka nåhkågoahtá.
Valla vihpá huoman ájn alvadahtte guhkev.
Gielalasj ja tjerdalasj vuojnno unneplågojda rievdaduváj maŋep væráltdoaro maŋŋela.
Rijkkagasskasasj ulmusjrievtesvuohtabarggo vájkkudij vaj såbadusá ulmusjrievtesvuodaj hárráj dagáduvvin goappátjagá Eurohpán ja AN:an.
Dát vájkkudij aj vuona oajválattjaj guottojt unneplågojda, ållagasj sámijda.
Almulattjat bådij dát vuojnnusij jagen 1948, gå skåvllådåjmadagá Aktidimnammadus buvtij moadda oajvvadusá ulmijn hiebadittjat skåvllåfálaldagájt sáme mánájda.
Dat juogos oajvvadij sámegiella luluj oadtjot stuoráp sajev åhpadimen, aktan sáme kultuvrrahiståvråjn ja sáme sijddabargujn.
Daj dåjman siegen ma álgeduvvin Aktidimnammadusá oajvvadusáj milta lij risstalasjvuohtagirje guovtegielaktevstaj Tråmså åhpadiddjeskåvlån jage 1953 rájes.
Jagen 1956 nammaduváj Sámekomitea (komitea tjielggitjit sámeássjijt).
Komitea árvvalus mij åvdeduváj jagen 1959, aneduvvá unneplåhkopolitihka jårgestibmen.
Álgon sieveduvvá unneplåhkoássje li sjaddam ienep ájggeguovddelissan:"Unneplåhkoássje væráldav birra li sjaddam åvvånagi ienep buolle ássjen gå åvddåla, ja juska mijá lándan ittjij dåhkki giehttot sáme unneplåhko le niejdedum sæmmiláhkáj gå moatten ietjá sajen væráldin, de lij tjielgas mijá lunna lidjin aj mætto dagádum.
Dat guosská dan diehti skåvllåpolitihkav mijá jahketjuoden gitta maŋep væráltdårruj."
(Sámekomitea árvvalus, 6. bielen).
Komitea anij ietjas dahkamussan "gæhttjalit gávnnat njuolgadusájt ja ulmev oajválattjaj politihkkaj sámij hárráj mij máhttá nannit sáme unneplågov ekonomalattjat, sosiálalattjat ja kultuvralattjat" (19. bielen).
Árvvalusán tjuorgaduváj vuodovuojnno mij rievdaj dárojduhttempolitihkas.
Komitea miejnnij vuona sámepolitihkka galgaj farra rahtjat nannitjit sámijt álmmugin, åvddånahttet vieledusáv álmmugij gaskan ja álgadit ekonomalasj ja sosiálalasj dåjmajt ådåstuhtátjit sáme iellemvuogev ja duodde integrerimav vuona sebrudahkaj.
Positijvva sierra ávkke aneduváj dárbulattjan vaj avtaárvvusasj riektá sjaddin sámij ja láttij gaskan.
Árvvalusá guovdásj oajvvadus lij sierra sáme guovlov nannit, gånnå degu sierra njuolgadusá galggin liehket fámon sámegiela stáhtusa gáktuj, goappátjagá skåvlån ja almulasj háldadusán.
Komitea tjuottjodij dakkir guovllo juo gávnnuj.Ulmme oajválattjaj sámepolitihkkaj vierttij liehket nannit sámijt álmmugin.
Komitea miejnnij positijvva sierra ávkke lidjin dárbulattja vaj avtaárvvusasj riektá sjaddin sámij ja láttij gaskan.
Ráddidus ittjij tjuovvola Sámekomitea oajvvadusájt diedádusán Stuordiggáj jagen 1963.
Ráddidus gålågattaj miejnnimis majdik sámijs tjerdalasj unneplåhkon, sáme farra nammaduvvin "samisktalende nordmenn" (sámegielak vuonaga).
Ráddidus dárkkelappot tjielggij ulmme sámekultuvrav bisodit galgaj liehket geŋga ulmutja duogen.
1970-jagij lågon dåhkkiduvvagåhtin sáme unneplåhkon Vuonan.
Åhpadibme sámegiellaj mierreduváj riektán jagen 1967 ja sáme joarkkaskåvllå ásaduváj Kárásjåhkåj sæmmi jage.
Jagen 1973 ásaduváj kultuvrraguovdásj Sáme instituhtta/Nordisk samisk institutt Guovddagæjnon.
Dát sjattaj maŋenagi tjielggidus- ja guoradallaminstituhttan.
Ådå sámepolitihkka
1960 ja 70 jagijn sjattaj nuorap buolvva sámijs ienep diedulattjan ja rievdadiddjen.
Sámeássje sjaddin aj ienebut álggoálmmukássjen.
Sáme organisasjåvnå barggin dåjmalattjat oassálastátjit rijkkagasskasasj álggoálmmukbargon nåv gå Álggoálmmugij væráltráde (WCIP) vuododusá baktu jagen 1975.
Dárojduhttempolitihkka mij lij vihpam 1800-jagij maŋep oases lij tjavgámus Áltástuojme birra.
Rijddo álgij gå Stuorradigge jagen 1978 mierredij dulvvadit Alta-Guovddagæjno tjátjádagáv ja fábmobuvtadagáv ásadit.
Dát doalvoj garra vuosstálasstemijda, aksjåvnåjda ja demonstrasjåvnåjda sámijs ja biráspolitihkalasj guovlos.
Ålles Áltá-ássje vásedij moadda vuorrádisá, nåv gå nælggodime Stuordikke ålgusjbielen jagijt 1979 ja 1981 ja stáhttaministara kontåvrå åmastibme jagen 1981.
Rijddo gerralij gå 600 politiulmutja sámeårruhav sjuovvijin ja sváldasvegav Savvunis (Stilla) gádodin ådåjakmáno 15. biejve jagen 1981.
Vuona oajválattjaj vásádusá Áltá-ássjen vuosedij dárbov sáme organisasjåvnåj guládallat.
Oajválattja vásedin máhttelisvuoda ja máhtukvuoda sámijt stivrrit lidjin viehka unnum, sæmmi båttå gå Vuona vuohke gåktu ietjas álggoálmmugav dåmadij alvaduhtij rijkkagasskasattjat.
Áltá-ássje merkaj ájggemålssomav Vuona sámepolitihkan.
Sáme dåhkkiduvvin ij dåssju unneplåhkon, valla aj álggoálmmugin.
Gå rijddo stáhta oajválattjaj ja sámij gaskan lij garrasabmusin jagijt 1980-81, de lij dárbbo politihkalasj miededimijs sáme riektáj birra.
Båhtusin lij semalasjvuohta ráddidusá ja sámeorganisasjåvnåj gaskan jut ássje galgaj lagábut guoradaláduvvat.
Ráddidus nammadij Sámeriektájuohkusav ja Sámekultuvrrajuohkusav duostudahkan sámij rávkalvisájda.
Sámeriektájuogos buvtij jagen 1984 vuostasj árvvalusáv,"Om samenes rettsstilling (Sámij riektávidjurij birra) ".
Dat dagáj vuodov Stuorradikke mærrádussaj jagen 1987 Sámelága birra (Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold (Láhka Sámedikke ja ietjá sáme riektávidjurij birra)).
Sámeláhka hábbmij riektálasj vuodov Sámedikke ásadibmáj.
Vuostasj Sámediggeválgga tjadáduváj ragátmánon jagen 1989, ja vuostasj Sámedigge rabáduváj gålgådismáno 9. biejve 1989 Kárásjågån S.M.
Gånågis Olav V.
Sámediggepresidenta:
1989 - 1997 Ole Henrik Magga (Vuona Sámij Rijkasiebrre)
1997 - 2005 Sven-Roald Nystø (Vuona Sámij Rijkasiebrre)
2005 - 2007 Aili Keskitalo (Vuona Sámij Rijkasiebrre)
2007 - 2013 Egil Olli (Barggijbelludahka) 2013 - dd Aili Keskitalo (Vuona Sámij Rijkasiebrre)
Gå rájá sátsaduvvin 1751, de sáme sjaddin álmmugin årromguovlojn nieljen rijkan: Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Dát guovllo gåhtjoduvvá sámegiellaj Sámeednamin/Sábmen.
Vuodna oattjoj vuodolágav jagen 1814 viehka stuorra iesjrádálasjvuodajn ja dajna tjuovoj Vuona nasjåvnnåtsieggim.
Sivvan lij guovllo lij "gålgge sámij" årromguovllo, mij galgaj sievvet jåhtålibme ittjij miededa æjggumriektáv åmastit.
Jage 1888 maŋŋela oadtjun dåssju ulmutja Vuonas ja Svierigis ednamav åmastit Vuonan, ja Vuona viesádimvuodav oadtjun dåssju sij gudi dárogielav buktin.
Dán lágan le tjáledum dåssju Vuona stáhtaviesáda máhttin ednamav oasstet, ja galgaj dættoduvvat sån guhti ednamav oattjoj oasstet lij ávkken ednambarggen ja sån "...som kunne tale, lese og skrive det Norske Sprog og benytte det til daglig Brug.
Dárojduhttempolitihkka tjavggiduváj maŋep væráltdoaro vuosstij.
Hele folkets egenart og begavelse peker ikke i den retning."
("Sáme vuojŋŋalasj iellem ja kultuvrra ij gávnnu.
Ålles álmmuga sierralágásjvuohta ja vaddása e dan guovlluj vuoseda").
Gielalasj ja tjerdalasj vuojnno unneplågojda rievddaduváj maŋep væráltdoaro maŋŋela.
Rijkajgasskasasj almasjrievtesvuodabarggo vájkkudij vaj såbadusá almasjrievtesvuodaj hárráj dagáduvvin Eurohpán ja aj AN:an.
Dát vájkkudij aj Vuona oajválattjaj guottojda unneplågoj vuoksjuj, ållagasj sámij vuoksjuj.
Daj dåjman siegen ma álgeduvvin Aktidimnammadusá oajvvadusáj milta lij risstalasjvuodagirje guovtegielaktevstaj Tråmså åhpadiddjeskåvlån jage 1953 rájes.
Jagen 1956 nammaduváj Sámekomitea (komitea sámeássjijt tjielggitjit).
Álgon sieveduvvá unneplåhkoássje li sjaddam ienep ájggeguovddelissan:
"Unneplågoássje væráldav birra li sjaddam åvvånagi ienep buolle ássjen gå åvddåla, ja juska mijá lándan ittjij dåhkki giehttot sáme unneplåhko le niejdedum sæmmiláhkáj gå moatten ietjá sajen væráldin, de lij tjielgas mijá lunna lidjin aj mætto dagádum.
Dat guosská dan diehti skåvllåpolitihkkaj mijá jahketjuoden gitta maŋep væráltdårruj." (Sámekomitea árvvalus, 6. bielen).
Komitea anij ietjas dahkamussan "gæhttjalit gávnnat njuolgadusájt ja ulmev oajválattjaj politihkkaj sámij hárráj mij máhttá nannit sáme unneplågov rudálattjat, sosiálalattjat ja kultuvralattjat" (19. bielen).
Komitea mielas Vuona sámepolitihkka galgaj farra rahtjat nannitjit sámijt álmmugin, åvddånahttet vieledusáv álmmugij gaskan ja álgadit rudálasj ja sosiálalasj dåjmajt ådåstuhtátjit sáme iellemvuogev ja duodde integrierimav Vuona sebrudahkaj.
Árvvalusá guovdásj oajvvadus lij sierra sáme guovlov nannit, gånnå degu sierra njuolgadusá galggin liehket fámon sámegiela stáhtusa gáktuj, skåvlån ja aj almulasj háldadusán.
Komitea tjuottjodij dakkir guovllo juo gávnnuj.
Ulmme oajválattjaj sámepolitihkkaj vierttij liehket nannit sámijt álmmugin.
Komitea mielas positijvva sierra ávkke lidjin dárbulattja vaj avtaárvvusasj riektá sjaddin sámij ja láttij gaskan.
Ráddidus ittjij tjuovvola Sámekomitea oajvvadusájt diedádusán Stuorradiggáj jagen 1963.
Ráddidus dárkkelappot tjielggij ulmme sámekultuvrav bisodit galgaj liehket iesj geŋga ulmutja duogen.
Jagen 1973 ásaduváj kulturguovdásj Sáme instituhtta/Nordisk samisk institutt Guovddagæjnon.
1960 ja 70 jagijn sjattaj nuorap buolvva sámijs ienep diedulattjan ja rievddadiddjen.
Sáme organisasjåvnå barggin dåjmalattjat oassálastátjit rijkajgasskasasj álggoálmmukbargon nav gå Álggoálmmugij væráltráde (WCIP) vuododusá baktu jagen 1975.
Rijddo álgij gå Stuorradigge jagen 1978 mierredij dulvvadit Alta-Guovddageainnu tjátjádagáv ja fábmobuvtadagáv ásadit.
Ålles Áltá-ássje vásedij moadda vuorrádisá, nåv gå nælggodime Stuordikke ålgusjbielen jagijt 1979 ja 1981 ja stáhtaministara kontåvrå åmastibme jagen 1981.
Rijddo gerralij gå 600 bulkke sámeårruhav sjuovvijin ja sváldasvegav Savvunis (Stilla) gádodin ådåjakmáno 15. biejve jagen 1981.
Oajválattja vásedin máhttelisvuoda ja máhtukvuoda sámijt stivrrit lidjin viehka unnum, sæmmi båttå gå Vuona vuohke gåktu ietjas álggoálmmugav dåmadij alvaduhtij rijkajgasskasattjat.
Sáme Vuona rijkan dåhkkiduvvin ij dåssju unneplåhkoálmmugin, valla aj álggoálmmugin.
Ráddidus nammadij Sámeriektájuohkusav ja Sámekultuvrrajuohkusav duostudahkan sámij gájbbádusájda.
Sámeriektájuogos buvtij jagen 1984 vuostasj oasseárvvalusáv,"Om samenes rettsstilling (Sámij riektávidjurij birra) ".
Vuostasj Sámediggeválgga tjadáduváj ragátmánon jagen 1989, ja vuostasj Sámedigge rabáduváj gålgådismáno 9. biejve 1989 Kárášjågån Majestehtalasj Gånågisás Olav V.
1989 - 1997 Ole Henrik Magga (Vuona Sámij Rijkasiebrre) 1997 - 2005 Sven-Roald Nystø (Vuona Sámij Rijkasiebrre) 2005 - 2007 Aili Keskitalo (Vuona Sámij Rijkasiebrre) 2007 - 2013 Egil Olli (Barggijbelludahka) 2013 - 2016 Aili Keskitalo (Vuona Sámij Rijkasiebrre) 2016 - 2017 Vibeke Larsen (Arbeiderpartiet) 2017 - udnátjij Aili Keskitalo (Vuona Sámij Rijkasiebrre)
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo oassálasstá iemeálmmugij ássjij stuoves forumin New Yorkan vuoratjismáno gietjen.
Nuora, iesjvahágahttem ja iesjgåddem li akta dajs tiemájs ma hásstali Sámedikkev ållagasj dán jage.
Juohkka jage ásaduvvá AN:a iemeálmmugij ássjij stuoves forum New Yorkan.
Dán jage sesjåvnnå le ájggegávdan vuoratjismáno 20. biejves moarmesmáno 1. bæjvváj 2015.
Sámediggeráde bieles oassálassti Sámerdi9kke presidænnta Aili Keskitalo, politihkalasj rádediddje Runar Myrnes Balto ja Sámedikke rijkkagasskasasj ájras John Bernhard Henriksen.
Sámedikke nuorajpolitihkalasj juogos (SUPU) ájrastahteduvvá Ida Ristiinna Hætta Ophaugas dán jage.
Hiebalgis sámijda
Moadda tiemá li ma hásstali Sámedikkev.
Iemeálmmugij væráltkonferánsa ja dan loahppadokumænnta jages 2014.
Ássje giehtadaláduvvá foruma vuostasj biejve.
Dan båttå ásaduvvá seminárra Columbia Universityn ájggegávdan vuoratjismáno 24. ja 25. biejvijt væráltkonferánsa loahppadokumenta sisano birra gånnå Sámedigge aj oassálasstá.
http://www.columbia.edu/cu/cser/downloads/UiTColumbiaSeminar.pdf
Maŋep vahko giehtadaláduvvá AN:a tjielgadus iemeálmmugij rievtesvuodajs ma agev li hiebalgisá Sámediggáj.
-Sámedigge aj vuorddá oattjotjit diehtet ma li ájádussan foruma boahtte ájge bargguj, danen gå dijmmá diededuváj gæhttjat makkir vuoge ja máhttelisvuoda gávnnuji forumav ådåstittjat, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Iesjgåddem ja iesjvahágahttem
Stuoves forumin li nuora, iesjvahágahttem ja iesjgåddem tiebmán sesjåvnnåbåttå.
-Dát la stuorra gássjelisvuohta mij ållagattjat dæjvvá moadda iemeálmmuksebrudagájt, ja mij gájbbet dalá dåjmajt hieredittjat dakkir nievres åvddånahttemav.
Ulmutja gudi soaggu li aj sebrudagá gassjelisvuohta ja ållo báktjasin sidjij gudi báhtsi sámij guovlojn, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
-Tiebmá guosská mijáv ja mij sihtap giehttot mijá åtsådallamijs iesjvahágahttemijt ja iesjgåddemijt hieredit, javlla Keskitalo.
Gejna guládallat: Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305
Ienebuv låhkåt:
http://undesadspd.org/IndigenousPeoples.aspx
Sámedigge le media baktu vuohttám NVEa le konsesjåvnåv vaddám Statnett SFas tsieggitjit ådå 420 kV elfábmolinjav Báhccavuonas Hámmárfeastaj.
Elfábmolinnja guoskat tjoahkkáj 30 tjæro ja duodden allo sáme kulturmujto.
Huoman ij le NVE berustam Sámedikke gatjálvisájt ja vaddám konsesjåvnåv Statnett SFaj tsieggitjit elfábmolinjav.
- Sámediggeráde le gåhttjum NVEav vuorddet konsesjåvnnåmærrádusájn desik gå Sámedikke ållestjåhkanibme le ássjev giehtadallam, valla NVE le hæjttám rádádallamis Sámedikkijn dán ássjen ja dahkam konsesjåvnnåmærrádusáv.
Dát le vájvahatte, javllá sámedikkeráde Vibeke Larsen.
Konsesjåvnå ássje guosská viehka stuorra duobddágijda sáme guovlojn.
Åhtsåmussaj gullu elfábmolinnja 370 km guhkkudagájn mij manná muhtem daj stuorámus tjæroj tjadá Vuonan.
- NVEa dåmadibme dán konsesjåvnnååhtsamusá hárráj hieret Sámedikkev buktemis ietjas vuojnojt dán ássjen.
Dát doadjá prinsihpajt rádádallamsjiehtadusán Sámedikke ja stáhta gaskan.
Sámedikkeráde ij ane dáv dågålattjan ja sihtá rádádallamijt Oljo- ja energijadepartementajn dán ássjen, javllá sámedikkeráde Vibeke Larsen låhpalattjat.
Kontaktperson:
Aktijvuohta: Rádeájras Vibeke Larsen, tlf.
Sámediggeráde ájras Silje Karine Muotka ballá birrasijn ja ælloæládusá boahtteájgijn Fálesnuoren maŋŋel gå suohkan- ja ådåstuhttemminisstar Jan Tore Sanner dåhkkidij Nussira ja Gumppenjunje regulerimplánav Fálesnuore suohkanin Finnmárkon.
-Iv la alvaduvvam, valla huoman hådjånam gå suohkan- ja ådådstuhttemminisstar Jan Tore Sanner vaddá loabev dåjma regulerimpládnaj gånnå le ráddjidum ávkke sebrudahkaj dan båttå gå dakkár råkkådagán sjaddi stuorra negatijva vájkkudusá birrasij, guollimij ja ælloæládussaj, javllá Sámediggeráde ájras Silje Karine Muotka.
Regulerimplána dåhkkidimen biedjá suohkanminisstar vuoduj juhte ij aktak råkkådakdoajmma máhte álgeduvvat åvddål gå li boahtám ájgás ælloæládusájn buohttimdåjmaj birra.
Duodden dási vierttiji plána dåhkkiduvvat Birásdirektoráhtas ja hæhttu vatteduvvat doajmmaloahpe minerállaoajválattjajs.
-Gájbbádus juhte Nussir ASA hæhttu boahtet ájgás ælloæládusájn dåjmaj birra le huoman positijvva, jus dal råkkådahka ij álgeduvá vajku dakkir såbadus ij sjatta.
Ájnas le juhte ælloæládus ij dåbdå nággiduvvam dåhkkidittjat juojddáv majna e máhte viessot, javlla Muotka.
Gå dat la javladum de gávnav imálattjan gå minisstar Jan Tore Sanner dajna vuogijn sjahtjal álmmukriektá åvdåsvásstádusav råkkådakdoajmmaj sihkarastatjit vuodudagáv sidjij gudi ælloæládusás viessu.
Ássje vuoset makkár stuorra gássjelisvuoda li ráddidusan iesj tjadádittjat álmmukriektá vælggogisvuodajt almma ássjijn, javllá Muotka.
-Mån miejnniv boasstot la, ja ij la bælostahtte miededit råkkådakdåjmav nåv gå planeridum Nussirin ja Gumppenjunjen.
Dan diehti joarkav mån bargov vaj dakkir doajmma ij jåhtuj biejaduvá, ja moadda vuoro oajválattjaj galggi sjaddat goappatjagá nuoskodimlága, tjahtjenjuolgadustjállaga ja minerállalága hárráj, javlla Muotka maŋemusát.
Sámediggeráde ájras Silje Karine Muotka, + 47 984 87 576
Dån máhtá ietjat jienastuslåhkuj akta goassa tjáledit, valla jus ietjat åvddåla biehtsemáno 30.biejve tjáleda, la siegen vájkkudime galla ájrrasa iesjgeŋga válggabijrra boahtte sámedikkegávddaj 2021-2025 oadtju.
Jus galga ietjat Internehta baktu diededit, hæhttu sisi låggit ietjat ID-portálajn/MinID.
Låggi sisi
Gájka gudi ietjasa sábmen sárnnuji, ja gænna juogu
a) Suv sijddagiella *le sámegiella*b) Sujna le, jali læhkám li æjgáda, áhkko ja áddjá jali máttaráhkko jali máttarádjá gænna le/lij sámegiella sijddagiellanc) Le ulmutja mánná gut le jali læhkám la jienastuslågon*Sijddagiellan merkaj dat giella mij lij anon sijdan sjattadijn.
Álu aneduvvá báhko iednegiella.
Jus ienep giela aneduvvin sijdan sjattadijn, galggá sámegiella liehket akta dajs.
Sáme gudi li stáhtaviesáda ietjá nuorttarijkan máhtti ietjasa jienastuslåhkuj tjáledit jus biehtsemáno 30.biejve válggajagen li tjáledum álmmuklågon Vuona viesádin maŋemus gålmmå jage válggabiejve åvddåla.
Sáme gudi ælla nuorttarijkajs, máhtti ietjasa jienastuslåhkuj tjáledit jus li læhkám tjáledum álmmuklågon Vuona viesádin maŋemus gålmmå jage válggabiejve åvddåla.
Viettja pdf-sjiemáv vuollelin, dievde dav ja sáddi dav dievdeduvvam ja vuollájtjáleduvvam Sámediggáj.
Jus sidá ietjat Sámedikke jienastuslågos ierit diededit, de hæhttu Sámediggáj e-påstav jali girjev sáddit.
Diededime ierit hæhttu ietjat namáv ja personnummarav tjállet.
Jåhtotjála Sámediggeválga njuolgadusáj rievddama birra - Diedo jienastiddjijda gudi dåssju bessi åvddågiehtaj sámediggeválgajda jienastit.
Ådåstuhttem-, háldadim- ja girkkodepartemennta le mierredam ådå nuppát lahtasav § 39 a njuolgadusán javllamáno 19. biejve 2008 nr.
1480 Sámediggeválga birra.
Rievddam almoduváj ja jåhtuj biejaduváj javllamáno 19. biejve 2012.
Ij la agev nav álkke tsiekkadusá álldarav gávnnat.
Jahkegærdojt låhkåma baktu la Sámedigge tsiekkadusájt gávnnam ma li oabmásabbo gå vuostak jáhkijma.
Duodastuváj juhte dát skiedjá Fjelltunan Siellagin lij ajtu 50 jage oabmásabbo gå majt vuostak várudalájma.
Gåvvå: Sámedigge
Sámedikke tsiekkadussuodjalimprosjækta registrieri sáme tsiekkadusájt ma li tsieggidum jagen 1917 jali åvddåla, ja nav li automáhtalattjat ráfájduhtedum.
Akta dajs tsiekkadusájs la Siellagin, duobddágin Fjelltun.
Danna tsæggaj skiedjá mav álgon várudalájma 1800-lågo gietjen tsieggiduváj, jali 1900-lågo álgon.
Valla dendro-ájggemerustallamvuogijn - jahkegærdojt ájggemerustallam - máhtij merustallat juhte skiedjá duodaj la tsieggidum birrusij 1845/46, ja ælla nav vuojga ietjá sáme tsiekkadusá nav oabmása.
- Ienemusá dajs birrusij 900 tsiekkadusájs majt lip registrierim, li tsieggidum 1800-lågo gietjen ja 1900-lågo álgon, ja de la ihkeva suohtas gå gávnnap nav oames tsiekkadusájt gå dáv Siellagin, javllá Mia De Coninck, prosjæktajådediddje Sámedikke tsiekkadusregistrierimprosjevtan.
Dendroekolåvggå Andreas Kirchhefer la dat gen viddno Sámedikkes lij guoradallat dimmbarij álldarav.
Gå la ålggobieles tsiekkadusáv guoradallam, válldá boarrimgæhttjalimijt man vuodon máhttá tsiekkadusá álldarav merustallat, valla aj ábnnasij ja daj kvalitiehta birra.
Dáv dahká gå låhkå ja snivva jahkegærdoj minsstarav guoradallá.
Buojkulvissan báhkka giesen sjaddi gåbdes jahkegærdo, ja sekka jahkegærdo gå la galmma giesse.
Jahkegærddogæhttjalime skiejás duobddágin Fjelltun Siellagin (gåvvå: Andreas Kirchhefer)
Skiejás Siellagin mij la tsieggidum guoradallin gålmmå soahkemuora, ja da vuosedin juhte tjuoladuvvin jagijn 1844-46.
Jáhkedahtte skiedjá tsieggiduváj dan maŋŋelattja.
- Dimmbara lidjin divras ábnnasa majt álu ådåsis aneduvvin.
Dan diehti li moadda tsiekkadusá tjåskåj iesjgeŋga álldaris.
Mij máhttep vehik dan birra oahppat gåktu ulmutja dålusjájge tsiekkadusájt ja ábnnasijt bisodin ja ådåsis dajt adnin, javllá fáhkajådediddje Sámedikke tsiekkadussuodjalimåssudagán, Elin Rose Myrvoll.
Dimmbara lidjin divras ábnnasa majt álu ådåsis aneduvvin.
Dan diehti li moadda tsiekkadusá tjåskåj iesjgeŋga álldaris (Foto: Andreas Kirchhefer)
Moatte sivá diehti dát vuohke aneduvvá.
Juogu l iehpevissesvuohta tsiekkadusá álldarij hárráj ja le gus åvddåla vaj maŋŋela ráfájduhttemrájá 1917 tsieggidum, jali jus sihtap åttjudit duodastusáv álldaris njálmálasj diedoj hárráj.
Dajs birrusij 900 ráfájduhtedum sáme tsiekkadusás li válldám jahkegærddogæhttjalimijt dåssju 14 tsiekkadusás.
Jahkegærddoájggemerustallama li tjadádum tjuovvovasj suohkanijn (tsiekkaduslåhko parantesan): Gáivuotna (2), Ivgu (2), Báhccavuotna (3), Siellat (2) ja Kárášjohka (5).
- Mij doajvvop bessap dáv vuogev adjáj boahtteájge ávkástallat, åttjudittjat duolla diedojt automáhtalattjat ráfájduhtedum sáme tsiekkadusáj birra, javllá Mia De Coninck.
Ann-Mari Thomassen sárdni
Gieres gájka - gieres oassálasste ja julevsáme giellakonferánsa ásadiddje.
Sámediggeráde åvdås sidáv gijttet bivddimis diehki giellakonferánssaj julevsáme hærvvaviessuj - Árranin.
Sámediggeráde ájrrasin, lav ávon ja mihá gå lav dánna uddni ja oattjov dan ájnas julevsáme giellakonferánssaj hållat.
Mij gudi lip dálla dán lanján, lip tjåhkanam dan diehti gå sihtap dahkat gájkka majt máhttep sihkarastátjit guoddelis ja buorre boahtteájgev julevsáme giellaj.
Man ållo ávvudahtte le vuojnnet gå le nåv ålos mijás!
Gijtto Árranij ja Divtasvuona suohkanij ma konferánsav ásadi.
Sámedikken le vásstádus sámegielav åvddånahttet, ja dan gáktuj lav mån viehka ávon gå li nåv ållo gielladåjma julevsáme guovlojn.
Ållagasj alvaduhtte le gå li nåv ållo dåjma dan båttå gå ulmusjlåhko biedjá luondulasj rájájt ulmusjluohkojda.
Gå li nåv ållo dåjma bájkálattjat, de dahki da vaj Sámedigge máhttá doarjodit dajt buorre bargojt.
Maŋemus gålmmå jage le Sámedigge juollodam badjel 24,5 miljåvnå dåjmajda ma giellaj guosski, 874 000 giellaj mánnágárdijn, badjel 10 miljåvnå julevsáme oahppamnævojda, 37 800 stipendajda alep åhpadusán, 2,4 miljåvnå Árrana giellaguovdátjij ja lagábuj 7,9 miljåvnå guovtegielakvuoda bargguj Divtasvuona suohkanin.
Dát la dat barggo majna moattes dijás dán huodnahin bæjválattjat barggabihtit, ja mån lav viehka ávon gå dat vaddá máhttelisvuodajt Sámediggáj ållånahttet dav vásstádusáv mij la miján julevsáme gielas.
De le tjielgas Sámedigge galggá ájn buorep bargov dahkat julevsáme giela åvdås.
Jus lulujma dudálattja same sebrudagá vidjurij, de ij lim dárbbo liehket sámepolitihkkárin.
Na javllup de dåssju, viehka stuorra barggo le mijá åvdån sihkarastátjit julevsámegiela boahtteájgev.
Sámedigge aktelattjat rahtjá buorebut ávkkitjit dajt rádjodum luohkojt ma li miján háldadusán.
Mån jáhkáv miján la gájkka vuojttet gå aktan låggŋip gielav, ja vuojnáv Sámedikke bieles hæhttup ienebut tjalmostahttet lagáp ságastallamijt dijájn gudi gielajn barggabihtit bæjválattjat.
Dat gå Sámedigge bierri adnet prinsihpalasj iesjmierredimev sámegiela badjel, dat merkaj midja gájkka dán lanján galggap adnet dav iesjmierredimev.
De galggap ájn vil buorebut sáhkadit aktan boahtte ájge.
Akta mijá dåjmalamos barggonævojs majna sámegielav åvdet li giellaguovdátja.
Da li gielladajva mánájda, nuorajda ja ållessjattugijda gånnå sámegiella håladuvvá, gullu ja vuojnnu.
Sámediggeráde sihtá giellaguovdátja galggi sebrudahkaj sehkanit, ja bájkálasj ulmutja giellaguovdátja guovlon luondulattjat guládalli giellaguovdátjijn gå åhtsi sáme gielladajvajda ja giellakursajda.
Mij hásstalip giellaguovdátjijt ájádalátjit giellaåhpadimev álggij rájes allaskåvlå fálaldusájda.
Le gus fállo gájkka mierijn?
Julevsáme guovlon le miján uddni Árran, mij dahka buorre bargov.
Árran dahka goappátjagá gielladajvajt ja giellakursajt, ja Sámedigge sihtá vilá doarjjot Árranav dán bargon man ulmme le ienebu gudi gielav adni ja lasedum giellaadno.
Duodden sihtap ávkkit aktisasjbarggosjiehtadusáv mij áttjak vuollájtjáleduváj Bådådjo suohkanijn ságastittjat máhttelisvuodav ásadittjat giellaguovdátjav dåppe.
Bådådjon årru moadda julevsáme, ja giellaguovdásj dåppe máhttá ájn vil låggŋit fálojt julevsámijda.
Duodden máhttá dat aj nannit bargov bihtámsámegielajn.
Mujna le miella gullat gåktu didja árggabiejve giellabarggen merustallabihtit dav máhttelisvuodav.
Sámedigge le áttjak joarkkam prosjevtav aktisasj nuorttarijkaj same fáhka- ja luohkkoguovdátjav, Giellagaldov, gålmåjn jagijn.
Dan gávdan galggá bargaduvvat oarjjel-, ubbmem-, julev-, nuortta-, anár- ja lullesámegielajn.
Ulmme le ásadit stuoves samegiela fáhka- ja luohkkoguovdátjav.
Midja Sámedikken lip dudálattja gå lip oadtjum joarkedum prosjevtav, dan diehti gå terminologija- ja normerimbarggo li ájnnasa sámegiela åvddånahttemij.
Gieres giellaulmutja,
Jus galggap gielav gádjot, de hæhttup mánáj álgget.
Gænna le mærrádus jus mánná galggá sámegielagin sjaddat?
Åvdemusán li æjgáda gudi hæhttuba válljit - gielav válljit - mánájdiska.
Sámedigge sihtá æjgáda galggi diehtet ålov diedulasj giellaválljimis.
Dan diehti oajvvat Sámediggeráde budsjæhttaoajvvadusán jahkáj 2016 almodit ådå giellakampánjav "Sámásta mánnáj".
Ulmme le diededit æjgádijt, mánnágárdijt ja varresvuohtainstitusjåvnåjt man ájnas la gielav diedulattjat válljit, makkár ávkke le guovte- jali moattegielakvuodajn ja makkár giellarievtesvuoda li same mánájn mánnágárden ja skåvlån.
Sáme mánnágárddefálaldusá ja sámegiella skåvlån li ma mierredi jus mánná galggá sámegielav adnet fáron ållessjattuga iellemij.
De boahtá sebrudahka, ja Árran mánnágárdde, ájnna mánnágárdde Vuonan gånnå julevsámegiella le oajvvegiellan, merkaj ålov gielav åvddånahtátjit ja bisodittjat.
Árran mánnágárde bargos li moadda máná oadtjum fálaldagájt.
Sáme mánájgárdde le årrum gájbbádussan vaj moattes li mannam vijddábut alep åhpadussaj julevsámegielajn.
Dánna sidáv májnnot Árran mánnágárdev gå sij suoddjiji gielav ja oatsodi vaj vijddábut doalvoduvvá.
Dáv la árvvogis vijddábut oatsodit!
Divtasvuona suohkanin li 18 oahppe gejn la sámegiella vuostasjgiellan vuodoskåvlån ja 49 oahppe gejn la sámegiella nubben giellan.
Duodden li oahppe gudi oadtju guhkásåhpadimev julevsámegielan.
Lága baktu viertti sihkarasteduvvat vaj oahppe gudi oadtju guhkesåhpadimev aj oadtju rievtesvuodajt guosseoahppen liehket.
Mån sidáv gájkka máná adnet sæmmi rievtesvuodajt sámegiellaj ja sámegielan åhpaduvvat ålles rijkan.
Ja de maŋemusát sidáv sávvat gájkajda konferánsav gånnå le ållo sisadno ja mij arvusmahttá, ja dáj biejvij maŋŋela dáppe dán tjáppa Divtasvuonan mannap sijdajdimme ållo arvusmahttemij ja herdujn bargatjit vijddábut ja vuorodittjat julevsámegielav.
Gijtojt mujsta!
Karin Tuolja, Jåhkåmåhkes, Svieriga bielen ja Jekaterina Mechkina, Murmanskas, Ruossja bielen oadtjoba nuorttarijkalasj giellabálkáv Gållegiella jahkáj 2018
Suoma Sámedikke presidænnta Tiina Sanila-Aikio, Vuona Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo, vuojtte Karin Tuolja, jurysebrulasj Vuona bieles Solvår Knutsen Turi, Svieriga Sámedikke presidænnta Per-Olof Nutti
Karin Tuolja la viessomájgev julevsámegielajn barggam Svieriga bielen.
Sån la barggam åhpadiddjen, jårggåliddjen, oahpponævvoåvddånahtten ja duollatjállemlåhkken.
Tuolja la guovdásj ulmusj julevsáme giellabirrasin, ja la adnám guovdásj rållav giellaaktisasjbargon Vuona ja Svieriga bielij gaskan, ållagasj mij guosská ådå bágojt ja termajt åvddånahttemij, ja Rámátjårggålibmáj.
Jekaterina Mechkina oadtju dan jagásj Gållegiella-bálkáv danen gå mælggadav la barggam nannimin gielldasámegielav Ruossja bielen.
Sån la oassálasstám bargguj åvddånahttet báhkoboanndudagáv ja sierra gielldasáme báhkogirjev.
Mechkina la girjijt tjállám, jårggålam girjijt ja oahpponævojt åvddånahttám.
Suv girjij baktu li moattes oahpástuvvam gielldasámij viessomij ja kultuvrraj Murmanska guovlon.
Gållegiella - Nuorttarijkalasj sáme giellabálkká juogeduvvá gávtsát bále.
Giellabálkká galggá viehkedit åvdedittjat, åvddånahtátjit ja bisodittjat sáme gielajt Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Giellabálkká máhttá juogeduvvat ájnegis ulmutjijda, organisasjåvnåjda jali institusjåvnåjda ma li dahkam sierra ratjástimev sáme gielajt åvdedittjat.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo ja stáhtaráde Monica Mæland Suohkan- ja ådåstuhttemdepartementan sávvaba goappátjijda bálkkávuojttáj vuorbev.
- Goappátja bálkkávuojtte libá buorre åvddågåvven, ja libá ájnnasa bargon nannimin julev- ja gielldasámegielav, javllá stáhtaráde Monica Mæland Suohkan- ja ådåstuhttemdepartementan.
- Moadda buorre oajvvadusá kandidáhtajda lidjin, gudi li ednagit rahtjam sámegielaj åvdås.
Oajvvadusá gåbttji vargga gájkka sáme giellaguovlojt, ja vuosedi stuorra variasjåvnåv ja valljudagáv.
Goappátjagá organisasjåvnå ja ájnegis ulmutja, árbbedábálasj ja ådåájggásasj giellaarienájt li oajvvaduvvam ja árvustaláduvvam.
Dat stuorra berustibme bálkás, ja daj moatte buorre ja iesjgeŋgalágásj kandidáhtaj, li sivvan måvtugisvuohtaj sáme gielaj boahtteájge hárráj, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Juryan lidjin Neeta Jääskö Suoma bieles, David Kroik Svieriga bieles, Nina Afanasieva Ruossja bieles, ja Solvår Knutsen Turi ja Jane Juuso Vuona bieles.
Bálkká juogeduvvá Oslon basádismáno 26.biejve Karin Tuoljaj, ja Murmanskan basádismáno 29. biejve Jekaterina Mechkinaj.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305
Sámedigge vállji tjuovvovasj 3 fáhkajuohkusa: pládna- ja ruhtadimjuohkusav, bajássjaddam-, hukso- ja oahppojuohkusav ja æládus-ja kulturjuohkusav.
Fáhkajuohkusijn galggi gájka sámediggeájrrasa liehket.
Juohkusijda galggi válljiduvvat jådediddjev ja sadjásasj jådediddjev.
Gå jådediddje válljiduvvá ieneplågo ájrrasij gaskan, de válljiduvvá sadjásasj jådediddje unneplågo ájrrasij gaskan.
Fáhkajuohkusa åvddajbukti oajvvadusájt ållestjåhkanibmáj dakkár ássjijn majt ållestjåhkanimnjunnjutja juohkusijda sáddi.
Juohkka ássjen juohkusa åssjejådediddjev vállji.
Fáhkajuogostjåhkanime dåladuvvi ållestjåhkanimij åvddåla.
Sámedikken li tjuovvovasj fáhkajuohkusa:
Lassen fáhkajuohkusijda li Sámedikken aj dárkestimjuogos ja válggajuogos.
Dárkestimjuogos galggá doajmmat parlamentárálasj dárkastiddjen ja dárkestit ásadusájt ma ruhtaduvvi Sámedikke budsjehta baktu.
Dát merkaj adjáj Sámedikke jahkeruhtalågov ja rijkarevisjåvnå máhttelis tsuojggidusájt dárkestit.
Juogos máhttá tjadádit dav dárkestimev Sámedikke háldadusáv mij sijá mielas la dárbulasj.Dajn ássjijn majt Dárkestimjuogos giehtadallá, sij åvddånbikti mærrádusárvvalusádisá njuolgga Sámedikke ållestjåhkanibmáj, juogu sierra ássjen jali juohkusa jahkediedádusá baktu.
Válggajugos giehtadallá ássjijt majn Sámedikke ållestjåhkanibme galggá åvdåstiddjijt válljit ásadusájda sisbiele ja ålgusjbiele Sámedikke vuogádaga.
Juohkusa barggon la gárvedit ja giehtadallat ássjijt majt ållestjåhkanibme l juohkusij sáddim ja åvdedit mærrádusárvvalusáv ållestjåhkanibmáj.
Rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jagi gáktuj hásstalip duv juojgav sámegielajda biejatjit.
Juojggamgilppusijn ájggu Sámediggi, aktan NRK Sámijn, tjalmostahttet ja låpptit juojgav ja sáme gielajt.
Gilpos la oassen sáme giellavahkos 2019
- Gájka gudi sihti máhtti juojgav jali vuolev giellalåpptimij biedjat, javllá Sámedikke giellaåssudagá direkterra Anne Britt K. Hætta.
Juojgga galggá gåvvidit sámegielajt, sáme sebrudagá gielladilev jali giellalåpptimav tjalmostahttet.
- Vuolláj ja juojggaj la tjanádum sáme giella, kultuvrra ja sáme árbbedábe.
Dan diehti li da ájnnasa giellalåpptimin, javllá Hætta.
Dån máhtá juojggat, tsoabbmot, ármmadit jali ådjådit.
Galggá liehket árbbedábálasj juojgga musihka dagá.
Vuojtto l 20.000 kråvnå vuojttojuojggaj.
Juojgga ij galga vihpat guhkep gå gålmmå minuhta.
Ájggemierre oajvvadusáv gilppusij sádditjit la sådnåbiejve gålgådismáno 6. biejve.
Gålgådismáno 7. ja 8. biejvij válljiduvvi juojgajt ma gilppusij bessi.
Válljidum juojgajt almoduvvi gålgådismáno 9. biejve.
Dan maŋŋela la máhttelis gulldalit ja jienastit nehtan dav masi buoremusát lijkku.
Jienastibme vihpá gålgådismáno 16. bæjvváj.
Vuojttojuojgga almoduvvá gålgådismáno 22. biejve.
Dån dagá juojgav jali vuolev, juojgga ij galga åvddåla almulattjat gullum.
Filmmi ietjat giehtatelefåvnåjn gå juojga jali tsoabmo.
Maná dán adræssaj ja sáddi videofilmatjav dán adressa baktu: https://bidra.nrk.no/joik
Jus li gatjálvis, de máhtá aktijvuodav válldet Sámedikke giellaåssudagá direkterrajn Anne Britt K. Hætta + 47 78 48 42 91, jali fáhkajådediddjijn Per Johannes Marainen, +47 78 48 42 78.
Gåtsedibmen diedádussaj vahágahttemij birra lahka gasskavuodan sáme sebrudagájn bivddi Sámedigge sáme suohkanijt aktisasjbargguj buoredittjat fálaldagáv sidjij gudi vahágahttemav lahka gasskavuodan vásedi.
Diedádus vahágahttemij birra lahka gasskavuodan sáme sebrudagájn la tjadádum Nasjåvnålasj máhttoguovdátjis vahágahttemij ja traumáhtalasj diertjestibmáj ja almoduváj Sámedikken snjuktjamáno 8.biejve 2017.
Diedádus "Jus duossta gatjádit, duossti ulmutja vásstedit" la vuododam ságastallamij fáhkabarggij ja viehkkeapparáhtajn sáme guovlojn, ja tjalmostahttá gåktu sáme vaháguvvama viehkkeapparáhtas duostoduvvi.
Diedádus aj guoradallá jus li vidjura sáme sebrudagá sisbielen vaj ålgusjbielen ma vájkkudi galla vahágahttema dagáduvvi.
- Diedádusán åvddån boahtá, ålos e bulkkáj jalik viehkkeapparáhttaj luohteda gå viehkkeapparáhtan ælla duola dagu sáme giella- ja kultuvrramáhtudagá, javllá sámediggeráde Mariann Wollmann Magga.
- Mij hæhttup båhtusijt duodaj válldet ja oajválattja hæhttuji dåjmajt jåhtuj biedjat aktan sáme sebrudagájn, suohkanij ja Sámedikkijn.
Diedádus la ájnas vædtsagin dan aktijvuodan, javllá Magga.
Sámedikkeráde Mariann Wollmann javllá ulmme tjåhkanimij la diedádusáv dåbddusin suohkanijda dahkat, ja plánav åttjudit gåtsedibmáj gåktu suohkana máhtti rievddadimijt dahkat buoredittjat fálaldagáv sidjij gudi vahágahttemav lahka gasskavuodan vásedi.
- Duodden la aj sávadahtte oadtjot gullat majt suohkana Sámedikkes vuorddi joarkka gåtsedimbargon, javllá Magga.
Sámediggepresidænnta Vibeke Larsen ja rádesebrulasj Mariann Wollmann Magga tjåhkanibá mánáj- ja dássádusminisstarijn Solveig Horneijn ja stáhtatjállijn Justijssa- ja gárvedimdepartementan duorastagá biehtsemáno 15. biejve diedádusá gåtsedime birra.
Vuostasj tjåhkanibme diedádusá birra lij biehtsemáno 7. biejve 2017 Romsa suohkanijn.
Vijddábut la tjåhkanibme Snåasa suohkanijn biehtsemáno 12. biejve.
Duodden dajda le bivddidum tjåhkanibmáj Divtasvuona suohkanijn, valla dan gaktuj la ájn iehpetjielgas.
Dánna besa ienebuv låhkåt:
Artikkel: Jus duosta gatjádit, duossti ulmutja vássteditKronihkka: Allit sjávot åroRaporta "Om du tør å spørre, tør folk å svare"
Ságájdahtátjit:
Sámediggeráde Mariann Wollmann Magga, mobijlla 977 02 350
Åpningstider, man-fre: 08:00 - 15:30
Ráddidus Finnmárkokommisjåvnåv nammadij maŋŋel gå lij Sámedikkijn rádádallam 2008 snjuktjamáno, ja danna le jådediddje ja niellja ietjá ájrrasa.
Sij li:
Finnmárkokommisjåvnnå galggá tjielgadit addno- ja åmastimriektájt dajn ednamijn ma Statskog SF háldos Finnmárkoåbmudagá hállduj biehtsemáno 1. biejve 2006.
Ulmme le tjielgadit daj riektáj vijddudagáv ja sisanov majt Finnmárko álmmuk le ásadam dáj ednamij åmastime, vierojduvvam ano jali ietjá riektávuodo, duola dagu bájkálasj dábe baktu.
Kommisjåvnå konklusjåvnnå mierreduvvá maŋŋel gå le árvustallam anov mij le læhám guovlon.
Dán árvustallamin kommisjåvnnå árvustallá ano guhkkudagáv ja sisanov, dan aktijvuodan aj makta le læhkám sierra váj intensijvva adno, ja makta addnijn le læhkám dádjadahtte jáhkko ahte sijáj adno le læhkám riekta.
Finnmárkokommisjåvnån le oajvveåvdåsvásstadus ássje diedoj gáktuj.
Kommisjåvnnå iesj hæhttu bærrájgæhttjat jut duohta ja histåvrålasj dile ma dárbahuvvi riektádile tjielggamij, nuoges buoragit tjielgaduvvi.
Kommisjåvnnå máhttá åhtsåt njálmálasj diedojt ja tjálalasj diedojt dagu dokumenta jna majt dárbahi oassen ássjediedojda.
Kommisjåvnnå máhttá aj guoradallamijt ja tjielgadimijt tjadádit ma li dárbulattja ietjasa loahpamærrádussaj.
Ássjedåbdde tjielgadime majt kommisjåvnnå le iehtjádijt gåhttjum dahkat juohkka akta tjielggijiddje/dutkamásadus iesj sisano åvdås vásstet.
Tjielgadime galggi kommisjåvnå konklusjåvnåj vuodon.
Gå Finnmárkokommisjåvnnå la gárvvásit guovlov tjielgadam de bukti rapportav gånnå galggi diedo:
Finnmárkokommisjåvnå raportta galggá álmoduvvat, ja Finnmárkoåbmudahka galggá juogu de dåhkkidit jali hilggot kommisjåvnå konklusjåvnåjt.
Finnmárkokommisjåvnnå galggá såbadit jus biele e kommisjåvnå konklusjåvnåjda guorrasa.
Finnmárkokommisjåvnå ja Finnmárko miehttseduobmoståvllå njuolgadustjála
Finnmárkokommisjåvnnå
Álggálmmukriektá milta galggi stáhta kárttit ja identifiserit álggoálmmugij ájnegasj ja aktisasj åmastim- háldadim- ja addnoriektájt.
Finnmárkolága mierredime baktu sajájduváj årnik man milta dákkár riektájt identifiseri ja dåhkkit Finnmárkon.
Dát barggo le rievddam riektáprosessan manna le ietjas kárttimkommisjåvnnå mij rapportajt dahká, såbadi gå li såbamahtesvuoda kommisjåvnå rapporta gáktuj, rijdojt sierraduobmoståvlån tjoavddi majt le vejulasj Alemusriektáj guoddalit.
Dákkár årniga ællá ásaduvvam árbbedábálasj sáme guovlojn Finnmárko ålggolin.
Sáme riektájuogos le oajvvadam vásstediddje årnigijt ásadit aj dajda guovlojda ma li Finnmárko ålggolin.
Sámedikke åvdåsvásstádus:Sámediggi vájkkut váj kárttimlága barggo joarkká ja åvddån árbbedábálasj sáme guovlojn Finnmárko ålggolin.
Gå dákkár lágáj birra rádádallá de le Sámedikken åvdåsvásstádus bærrájgæhttjat jut lága li álmmukriektá birástagáj sisbielen.
Letjat riektáj gáhttima diehti Finnmárkokommisjåvnå bargon de le ájnas duodastusájt ja diedojt guovlo ano birra kommisjåvnnåj åvdedit.
Diehtosiida, Hánnoluohkká 45, 9520 Kautokeino
Rabasáiggit, mánnodagas bearjadahkii: 08.00-15.30
Divna Sámedikke ájrrasa li sebrulattja avtan gålmåt fáhkakomiteas ma giehtadalli ássjijt ja åvdedi árvvalusájt Sámedikke ållestjåhkanibmáj.
Fáhkakomitea li dá:
Kirsti Guvsám (Njunnjusasj)
Ronny Wilhelmsen (Lijggenjunnjusasj)
Toril Bakken Kåven
Aud Marthinsen
Láilá Susanne Vars
Vibeke Larsen
Knut Inge Store
Ellen Kristina Saba
Jovna Zakarias Dunfjell
Anita P. Ravna
Laila Nystad
Beaska Niillas
Ellinor Marita Jåma (Njunnjusasj)
Viktor Inge Paulsen (Lijggenjunnjusasj)
Kjellrun Wilhelmsen
Lars Oddmund Sandvik
Johan Vasara
John Kappfjell
Lise-Katrine Mo
Lars Filip Paulsen
Sandra Márjá West
Jørn Are Gaski
Hartvik Hansen
Mariann Wollmann Magga (Njunnjusasj)
Mathis Nilsen Eira (Lijggenjunnjusasj)
Christina Henriksen
Tor Gunnar Nystad
Marit Kirsten A. Gaup
Per Mathis Oskal
Per A. Bæhr
Marie Therese N. Aslaksen
Arthur Tørfoss
Isak Mathis O. Hætta
Inger Eline Eriksen
Kjetil Romsdal
Komiteatjåhkanime tjadáduvvi ållestjåhkanimij åvddålattja.
Dábálattjat mierreduvvi niellja vahko komitea- ja ållestjåhkanimijda.
Komiteatjåhkanime tjadáduvvi mánnodagá ja dijstagá, ållestjåhkanibme gasskavahkos bierjjedahkaj.
Duodden fáhkakomiteajda gávnnuji aj Dárkastuskomitea ja Válggakomitea.
Dárkastuskomitea galggá parlamentalattjat dárkestit ja stivrrit dåjmajt ma biednigahteduvvi Sámedikke budsjehta baktu.
Oasse dássta le aj dárkestit Sámedikke jahkebiedniklågov ja soajtedahtte tsuojggidusajt biedniklåhkuj Rijkkadárkastusás.
Komitea máhttá aj tjadádit guoradallamijt Sámedikke háldadusan majs komitea adná dárbov.
Dárkastuskomitea vaddá mærrádusárvvalusájt Sámedikke ållestjåhkanibmáj ássjijn majt dat giehtadallá, juogu sierra ássjen jali komitea jahkediedádusá baktu.
John Kappfjell (Njunnjusasj)
Marie Therese Nordsletta Aslaksen (Lijggenjunnjusasj)
Válggakomitea giehtadallá ássjijt gånnå Sámedikke ållestjåhkanibme galggá mierredit válgaj birra orgánajda Sámedikke sis- jali ålgusjbielen.
Komitea dahkamus le gárvedit ássjev ja árvvalusáv vaddet ållestjåhkanibmáj dan ássjen majt komitea le ållestjåhkanimes oadtjum.
Mathis Nilsen Eira (Njunnjusasj)
Marit Kirsten Anti Gaup (Lijggenjunnjusasj)
Isak Mathis O. HættaLijggeájrrasa:
Viktor Paulsen
Ellinor Marita Jåma
Verneområdestyrer
Njuolgadusáj ulmmen le nannit jut konsultasjåvnå galggi liehket buorre jáhkujn ja ulmijn guorrasittjat gasskala stáhtta avta bielen ja Sámedigge, sáme berustimij organisásjåvnå ja sáme rievtesvuoda æjgáda nuppe bielen, gájkka oajvvadusáj birra mij gullu suodjalusájda luondomoattebelakvuohtalága milta sáme guovloj.
Sjiehtadus nanni Sámedikke sajev konsultasjåvnnåbiellen suodjalimfábmudagán ålles ássjegiehtadallamin, dåjmaj álggodiedojs gitta Ráddidusá loahppagiehtadallamij, sæmmi båttå gå ådå luondomoattebelakvuohtalágá milta li fylkamánne, Luondoháldadus direktoráhtta ja Birássuodjalimdepartemænnta ma li vásstediddje pládnafábmudagá suodjalimoajvvadusáj gárvedim bargon.
Sámedikkeráde Henrik Olsen la kronihkav tjállám mij guosská duohtavuodakommisjåvnnåj Vuona sáme ja guojna álmmugij gáktuj.
Javllamáno 15. biejve Sámedigge sebraj tjåhkanibmáj Stuorradikke presidænntaåvdegij gånnå lij sáhka duohtavuodakommisjåvnås sáme ja guojna álmmugij gáktuj.
Tjåhkanibme lij vuodon bargguj masi miján li stuorra vuorddemusá.
Sáme ja aj guojna li hæhttum gillat stuorsebrudagá illastimev mijá identitehta ja kultuvra dárojduhttemij.
Dássta li háve sjaddam, ájnegis ulmutjijda ja aj sebrudahkaj, man vijddudagá birra mij ep ájn diede.
Mij diehtep, kolonisierimij ja badjelgæhttjamij lip mij guoskadallam.
Mij diehtep juhti vuornnom, binnep árvov vaddet, gielav ja kultuvrav masset ja skábmo iesjdåbdov ja buorre iesjgåvåv niejddi.
Mijá mielas ájgge le láddam dajna juojddá dahkat.
Ij iehtjama árvov binnedittjat, valla vaj máhttep boahtteájggáj mihát mannat álmmugin man vássám ájgge le tjielgaduvvam.
Histåvrrå dárojduhttempolitihka birra la aj histåvrrå ulmutjij birra gudi bierggijin berustahtek oajválattjaj garra bargos mijáv vuojnnemahttásin dahkamis.
Valla dat la læhkám divras, ja ålos vilá moatte buolvaj ja iehtjasa låsså nådijt guoddi, ja dåbddi jut dáv noadev duodaj sihti guodet.
Sámediggáj la ájnas, duohtavuodakommisjåvnnå galggá liehket kommisjåvnnå mij guosská sáme álmmugij allasis.
Galggá liehket máhttelisvuohta vájkkudit bargguj kommisjåvnå mandáhta vájkkudime baktu, ja maŋŋáj dan baktu juhti iehtjama vásádusáj birra subtsastip.
Danen ájggop mij árrat 2018 sáme álmmugij allasis máhttelisvuodav vaddet subtsastittjat iehtjasa vuojnojt makkir tiemáj duohtavuodakommisjåvnnå luluj barggat.
Dát luluj midjij ávkken gå mij galggap Stuorradikkijn rádádallat dan birra majna duohtavuodakommisjåvnnå luluj barggat.
Mij jáhkkep sáme sebrudahkaj la ávkken duohtavuodakommisjåvnås.
Valla mij jáhkkep, adjáj dáttja sebrudahkaj la dassta ávkken.
Sæmmi gå sábmelattja li duolmoduvvam ja skámáduhteduvvam, li aj dáttja vásedam histåvråv ja ideologijjav mij la subtsastam, sáme li nievrep ulmutja gænna ij la sæmmi árvvo gå siján.
Máhttá aj dáttjajda liehket ávkken dat histåvrålasj noades ierit bessat.
Semadimkommisjåvnnå Ruonasednamin la jur árvvalusájdis buktám.
Danna vuoseduvvá dárbbuj histåvråv ietjas ævtoj milta åvdedittjat ja dárbbuj duodastittjat ja majt kolonisierim la Ruonasednama álmmugij merkaham.
Kommisjåvnnå aj subtsas, dárbbo l semadit vássám ájgijn ja álmmuga trauma:jt huksat.
Juohkka álmmugin galggá liehket sijá iehtjasa duohtavuoda- ja semadimprosæssa, ja mij sáme galggap dav prosessav hábbmit gåktu midjij la buoremus.
Sæmmi la semadibme prosæssa mij ájgev gájbbet.
Miján hæhttu sidot nubbe nuppev gulldalit ja iehtjádij vásádusájt dåhkkidit.
Gierddisvuohta ja sidot bávtjas subttsasijt gierddat li guovdásj faktåvrå.
Valla sæmmi hæhttu liehket jáhkko nanos sáme álmmugij boahtteájggáj.
Mån jáhkáv mij væhkkálakkoj dav nagádip.
Kronihkka guoradallamdiedádusá almodimes: vahágahttema birra lahka gasskavuodan sáme sebrudagán snjuktjamáno 8. biejve.
Uddni, nissunbiejven, Sámedigge ja Justijssadepartemænnta åvddånbukti åtsådimdiedádusáv vahágahttema birra lahka gasskavuodan sáme sebrudagán.
Diedádusá vuodon li ságastallama fáhkabarggij ja viehkkeinstánsaj Sámen, ja tjalmostahttá gåktu sáme vaháguvvama viehkkeapparáhtas duostoduvvi.
Jus li vidjura sáme sebrudagá sisbielen vaj ålgusjbielen ma vájkkudi galla vahágahttema dagáduvvi, adjáj dåmaduvvi.
Mij mujttep Saminor:a åtsådimdiedádus mij 2015 almoduváj, ja åvddånbuvtij jut 49% sáme nissunijs lidjin vaháguvvam.
Dá lågo mijáv alvaduhttin, ja biejaj tiemáv bajemussaj politihkalasj ássjelistan Sámen.
Mij dárbahijma dádjadit manen dat dáhpáduvvá?
Fáhkaulmutja ja bulkke li oassálasstám ájnas jienaj diedádusán.
Sivva le rámmpot sijá máhtukvuodav ja sidodav lájttálisát ietjasa bargov ja hásstalusájt gehtjatjit.
Edna buorre barggo sijá fáhkasuorgen dagáduvvá, valla vuoseduvvá aj stuorra hásstalusájda.
Viehkkeapparáhtta diehtá aj dat la suorgge edna sjávodisvuodaj ja tabu:aj.
Gássjel la njuolgga gatjádit vahágahttema birra.
Valla gåktu akta giehtadalle javllá: "Jus duosta gatjádit, duossti ulmutja vásstedit".
Vuoseduvvá aj, gávnnuji sierra hásstalusá duosstomin vaháguvvamijt sáme duogátjijn.
Luohtádus sáme álmmugin bulkkáj ja viehkkeapparáhttaj ij la heva.
Dát vádna luohtádus viertti dádjaduvvat gåvvimin la garra dárojduhttem- ja mastadimpolitihkav sámij vuosstáj.
Vuojnnet la nav, adjáj dán aktijvuodan guoddep dav låsså árbev dárojduhttempolitihkas.
Gåktu akta oassevállde guoradallamin javllá: "Iv la nav vuojga láttij birrasin barggam, valla jáhkáv miján vádnun luohtádus, dat guosská histåvrålasj traumajda dajnas gå sáme li láttijda masstam, bákko tjadá hæhttujin dárustit.
Mij ep luohteda avtak oajválattjaj, girkko ja skåvllå ja diedaåtsådiddje, dakkir ulmutjijt gejda ájgij tjadá lip oahppam ij galga luohtedit".
Ságastit sieldes illastimij birra buoremusát dahká iednegiellasis viehkkeapparáhttaj mij dádjat sebrudagáv gånnå viessu.
Moatten sáme sebrudagán la miján garra sjávodisvuodakultuvrra.
Moattes e dåhkkida diededimev vahágahttema birra.
Dat máhttá ålles familja árvov biejsstet, márjju ålles sáme sebrudagá árvov.
Sivá li aj jáhkket moadda ájnegattja li vaháguvvam skámov tjiegadittjat.
Læstadiánarij tjoaggulvis la ájnas moatte sámijda, valla ij gudik goassak máhte riekta sjaddat gå åssko aneduvvá vaháguvvamav sivádittjat ja skámádittjat.
Dáj birra vierttip duosstat tjielggasit diededit.
Vahágahttem ij la priváhta ássje mij sisbielen galggá tjoavdeduvvat.
Vahágahttem la siválasj stráffuduvvat ja galggá riektávuogádagán dåmaduvvat, dat vuogádagás massta mij sáme aj li oassen.
Mij dárbahip aj låhpadit jahtov gievras sáme birra, guhti gájkka gierddat galggá.
Gártjedam miellaguotto jut sáme næjtso ja nissuna galggi hæhttut gierddat vahágahttemav ietjasa lagámusájs hæhttup dåssjidit.
Mij dárbahip sebrudagáv, gånnå ulmutja priváhta rájá vieleduvvi ja gånnå vahágahttem ij gudik goassak dåhkkiduvá.
Ij dåhkki ilá ednagit dættoduvvat: åvdåsvásstádus vahágahttemis la vahágahtte duogen, ij vaháguvvama.
Dájna diedádusájn lip vijddásappot lávkkim, vahágahttema vuosstij oajbbot lahka gasskavuodan sáme sebrudagán.
Vahágahttem ij binnu juska tiebmá guoradaláduvvá, valla mij lip siegen tabu:ajt tiemá birra doadjemin gå bihkusit ássjev ságastallap.
Mån jáhkáv sáme sebrudahka l gárves dakkir dágástallamij.
Valla dáv bargov ep máhte galluga dahkat.
Guokta jage dássta åvddåla Saminor ietjas lågojt åvddånbuktin.
Dat rájes lip binnáv guovdásj oajválattjajs gullam.
Máhtudagájn mij dálla le miján, merkahi konkrehtalasj dåjma viertti doajmmaj biejaduvvat.
Valla mij dárbahip ienep máhtudagáv suorgen, ep åvvånis diede nav ålov gå dárbahip dan suorgen.
Sámedikkeráde sjaddá dáv gåtsedit guovdásj oajválattjaj ságastallamin.
Vierttip tjielggasit diededit mij dárbahip sierra dåjmajt dáv gássjelisvuodav duostotjit, ja mij dárbahip dajt dåjmajt dálla.
Gå sáme álmmuk la gárves sjávodisvuodav ja skámov doajátjit ij stuorsebrudahka máhte tjielgga sjávodisvuodajn vásstedit.
Vibeke Larsen, sámedikkepresidæntta
Sáme álmmuga histåvrålasj háve li tjiegŋalisá ja mij dárbahip sierra rájnnidimprosessav jus da galggi savvet.
Luodjomláhkáj Vuona ráddidus ij duosta histåvråv aktan mijájn gehtjadit, tjállá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen dán kronihkan.
Oanedum versjåvnnå dát kronihkas almoduváj NRK Ytring:an 12.04.17.
Dáv máhtá dánna låhkåt.
De vijmak bigoduváj - ráddidus ij sidá álgadit duohtavuodakommisjåvnåv sámijt dárojduhttemis dajnas gå balli dat vuorddemusájt ådå dåjmajda buktá.
Iv máhte javllat alvaduvviv, valla huoman hármmadit hådjåniv.
Håjen, danen gå buorre aktijvuohta dáttjaj ja sámij gaskan gájbbet mij lip miellusa mijá aktisasj histåvråv gehtjadittjat.
Miellusa gehtjadittjat båhtusijt majt stáhta politihkas sámij vuoksjuj, ja vájkkudimijt midjij álmmugin ja ájnegis ulmutjin.
Sáme sebrudagán li moadda subttsasa ma ælla subtsastuvvam ja moadda háve ma ælla savvám.
Subttsasa ájges gå ietjas identitiehtav, gielav ja kultuvrav sloanjerdit sjattaj oajbbomin viessot vaj ij viessot - ållusijda.
Subttsasa hávij birra ma li dæhppum ulmutjij rubmahij ja miellaj, ja ma máhtti liehket siegen tjielggimin manen dálásj ájgge åtsådaláduvvá nav gåktu åtsådaláduvvá.
Majt duodaj la dal ájn Sámedigge ádnomin?
Tjielggasit mån sidáv diededit: Dát ij la makkirak árvvalus budsjæhttadágástallamij, gånnå Sámedigge ienep ruhtadimev stáhtas ádnu.
Mij sihtap rabás prosessav, gånnå stáhtta álgadimev dahká dárojduhttemav gehtjadittjat, ja makkir vájkkudimijt dat la ulmutjijda ja sebrudahkaj buktám.
Makkir båhtusa sjaddi ja gåktu daj dåmadit, vierttip dalloj mierredit.
Mij ep diede majt kommisjåvnå barggo buktá.
Vierttip loajtoj vuorddet.
Midjij la dát máhttelisvuohtan besatjit jahketjuodijs badjelgæhttjamis ja vuollegis iesjdåbdos.
Midjij la dát gæjnnon nasjåvnnån ja álmmugin.
Sáme álmmuk ij galga ietjas vaháguvvama roallaj biedjat.
Mij sihtap åvddålijguovlluj lávkkit mihás álmmugin tjielggam gasskavuodajn iehtjama histåvrråj.
De moattes sjaddi javllat: Diján la máhttelisvuohta demokráhtalasj åvdåstibmáj Sámedikke ja rádádallamsjiehtadusá baktu.
Gånågis Harald la dijás ándagis ádnum almulasj Vuonarijka åvdås.
Ij la gus dat nuoges?
Ij la, dat ij la nuoges.
Stáhtta la viehkedam Sámedikkev ássat ja mijáv vuodolága baktu suodjalam.
Valla mijá histåvrålasj háve li stuorábun, ja dárbahi sierra rájnnidimprosessav savvánittjat.
Ævto såbadusprosæssaj le, duohtavuohta hæhttu duodastuvvat.
Mij máhttep gudnálasj ålmmåjs oahppat dagu Desmond Tutu bargostis såbadime birra.
Duohtavuohta hæhttuj duodastuvvat, ja da ma vierret lidjin ulmutjijs váldedum hæhttujin ruoptus vatteduvvat.
Sáme álmmuk la aj vásedam, kultuvrra, giella ja viessomvuohke le ierit váldeduvvam.
Da ma vierret li mijás váldedum ælla ájn ruoptus vattedum.
Bååstede-prosjækta la akta buojkulvis dasi.
Jahketjuodij tjadá li sáme dávvera sáme sebrudagás viettjadum ja dávvervuorkájda biejadum.
Mij lip dálla prosessan gånnå gåhttjop dajt ruoptus sáme dávvervuorkájda máhtsaduvvat.
Valla dat máhtsadibme ij máhte dáhpáduvvat åvddåla stáhtta miedet máhtsadimes ja vuorkudimes sáme dávvervuorkájda mákset.
Åbddit ráddnavuodav ij gudik goassak dagáduvá jus rádnastat suoláda ja ándagis áno ja dån i miededa ruoptus vaddet dav majt la suoládam.
Sáme girkkogárdijt li histåvrå tjadá åtsådiddje rievvum, buorissjivnnjedum girkkos ja stáhtas.
Dat la buktám, bátsidisá moatte mijá ájttegis vuorkuduvvi dahpadum vuorkudagán Oslon.
Dá li tjiegŋalis háve sámijn, ma hæhttuji rájnniduvvat dan baktu jut stáhtta miedet máhtsadime åvdås åvdåsvásstádusáv válldet.
Surggo massám gielas, iesjdåbdos ja vádna máhtudahka ietjas histåvrås, la låssåt ållusijda.
Dav surgov dárbahip stáhtas viehkev divutjit.
Sáme iesjdåbddo la sjaddam nannusabbo maŋemus jagijt.
Nav nanos vaj duosstap tabu:ajt doadjet ja ságastit ássjij birra mijá sebrudagán ma ælla vuohkasa.
Marion Knutsena rabásvuohta seksuála råhtsatjimij birra Divtasvuonan la læhkám árvulattjan moaddásijda.
Mij lip jur almodav åtsådimdiedádusáv: "Jus duosta gatjádit, duossti ulmutja vásstedit".
Diedádus vuoset, vahágahttem la duodaj tabu:an sáme sebrudagán, ja histåvrålasj trauma dárojduhttemis la akta tjielggimfaktåvråjs.
Mij gåhttjop aktisasjbargov ráddidusájn dåjmalattjat vahágahttema vuosstij bargatjit, ja duodaj sivájt dasi gávnnat.
Valla ep la dán rádjáj vásstádusáv oadtjum.
Valla ietjá oassálaste vuojnni sæmmi dárbov.
Sáme girkkoráde sihtá dåjmalasj oassevállden duohtavuodakommisjåvnån liehket.
Guojnajn li aj iehtjasa histåvrrå, masi la dárbbo tjiegŋodit.
Ássje la aj bajedum Stuorradikken ájrrasijs gudi dárbov vuojnni duohtavuodav bigodittjat.
Globála álggoálmmukværáldin la dát oahpes tiebmá.
Kanada la duosstam ietjas kolonisierimhiståvråv duodaj válldet, ja dåhkkit jut dat la álggoálmmugijda ållo vaháguvvama buktám.
Mij sihtap dåjmalasj oassevállden dakkir duohtavuoda- ja såbadimprosessan liehket.
Dát sjaddá låsså prosæssa midjij aj, valla mijá mielas la ájgge láddam dálla dav tjadádittjat.
Luodjomláhkáj Vuona ráddidus ij duosta duohtavuodav aktan mijájn gehtjadit.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen baktu.
Nasjåvnålattjat vuoroduvvá alep kvalitiehtav mánájgárdijda.
Sámedigge vuorot nannit kvalitiehtav sáme mánájgárdijn.
Man ájnas buorre mánájgárddefálaldahka le dájna dættoduvvá.
Dáv vuojnnep duola dagu ådå njuolgadusáj baktu ienep ållessjattuga mánájgárdijn, giellagájbbádusá mánájgárddeåhpadiddjijda , máhtudakstrategijja ja ådå rámmapládna mánájgárdij gáktuj.
Sáme mánájgárddesuorgen li edna hásstalus.
Sáme mánájgárddesuorgge galggá goappátjagá nasjåvnålasj ja oajválattjaj gájbbádusájt duhtadit ja ållidit sáme sebrudagá vuorddemusájt ja gájbbádusá nannitjit ja åvddånahtátjit sámegielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav.
Sámedigge l mælggadav barggam sáme mánájgárddefálaldagáj.
Ulmij milta ratjástimijn nasjåvnålasj oajválattjaj vuoksjuj la sisadno sáme mánájgárddefálaldagán buoreduvvam ådå rámmaplánan.
Ådå rámmapládna nammat sámegielav ja kultuvrav ållu tjielggasit ja sierra, ja dá ålles rámmaplánav tjuovvu.
Rámmapládna njuolgadustjállagin mánájgárddeláhkaj, ij la gudik goassak nav tjielggasit sáme giela ja kultuvra hárráj ja dajna la duodaj lávkke åvddålijguovlluj sáme mánájda mánájgárdijn.
Ådå rámmapládna biedjá gájbbádusájt mánájgárddebarggijda ja mánájgárddeæjgádijda, ja maŋŋela gå sáme sisadno l nanniduvvam ja tjielggasit åvddån boahtám rámmaplánan, de Sámedigge dáv gåtset avtajn mánájgárddeprosjevtajn.
Båhtusa dát prosjevtas máhtti liehket oassen ådå rámmaplánav doajmmajbiedjamis.
Mánájgárddeprosjækta galggá liehket vædtsagin tjielggitjit mij sáme mánájgárdde le, mij sáme mánáj bajedibme le, man láhkáj galggá nanos giellamodellaj milta barggat ja ma li sáme árvo ja njuolgadusá ja gåjt man láhkáj sáme kultuvrajn mánájgárden barggat.
Dát la prosjækta masi li stuorra vuorddemusá, man baktu galggap vásstedit mij sáme mánájgárdde le.
Sámedikke bieles la vuojtto gå ienep ja ienep máná sáme fálaldagáv mánájgárden oadtju.
Danen la ájnas juhti sáme mánájgárddefálaldagá ålles Vuonan li sjaddamin ja båhti ienep mánájgárde sáme fálaldagájn majna máná sáme gielav ja kultuvrav åmasti.
Duogátjin sávadussaj vijdedam mánájgárddefálaldagáv, lågo vuosedi stuorra vánesvuodav sámegielak mánájgárddeåhpadiddjijs, ja nággo barggijda la stuorak gå sámegielak birás li unne ja ieneplågogiella lassán.
Dát dahká juhti ájggomusá ma biejaduvvi rámmaplána ja ienep gájbbádusáj baktu ienep ållessjattugijda ælla gasskavuodan duohta lågoj sámegielak mánájgárddeåhpadiddje mierijn.
Nappu l dárbbo ulmij milta vuorodibmáj rekruttierimij.
Tjoavddusin dán bargon la barggosajevuododum mánájgárddeåhpadiddjeåhpadusá ma duola dagu fálaldahkan Sáme Allaskåvlån sjaddi.
Dakkir åhpadus gånnå låhkke tjuovvu bielleájggeåhpadusáv madi mánájgárden barggi.
Duodden dasi l dárbbo duoddeåhpadussaj mánájgárddepedagogihkan, sámegielan ja sáme árbbedábálasj máhtudagán.
Valla dát gájbbet ressursajt sáme máhtudakåvddånibmáj vuoroduvvá.
Gåtsedimjuogos mánájgárddeåhpadiddje åhpadussaj la låhpalasj diedádusás Máhttodepartemænntaj diedádus nr.5.2017 oajvvadam Sáme Allaskåvllåj juhti da ásadi máhtudakguovdátjav åhpadiddjeåhpadussaj.
Mujna li vuorddemusá åvddån biejatjit ássjev rekruttierima birra Sámedikke ållestjåhkanibmáj dáv guhttalav.
Giellanammadus javllá diedádusás VAT 2016: Vájmogiella, juhti sámegielak mánájgárdde l ájnnasamos ájnegis doajmma sámegielav nannitjit, bisodittjat ja ælládahtátjit.
Mánájgárdde vuodov dahká bargguj sámegiellaj ja kultuvrraj.
Sámedikke bieles lip duodaj válldám dav diedov mij VAT 2016:18 Vájmogiella: Dálla l ájgge ratjástit sámegielajda.
Ávvudaláv mánájgárdijt mánájgárddeprosjevta baktu tjuovotjit, ja ulmij milta bargatjit mánájgárddeåhpadiddjeåhpadussaj rekruttieritjit.
Tjálle: Sámedikkerádesebrulasj Mikkel Eskil Mikkelsen
Áttjak semadam aktisasjbarggosjiehtadusá Varresvuoda Nuortta:jn le Sámedigge premissavadden gå dievnastusá sáme álmmugij galggi åvddånahteduvvat.
Dan rållan sihtap dilijt varresvuodasuorgen tjalmostahttet gånnå sáme pasienta e nuohkásit huvsaduvá.
Sámedigge sihtá dajt hásstalusájt majt sáme pasienta ja addne prosessajda bukti ja daj vuodon hábbmit ja åvddånahttet avtaárvvusasj varresvuoda- ja huksodievnastusájt gånnå sáme pasiænnta l guovdátjin.
Miján li moadda prosessa majn galggap varresvuodadievnastusájt sáme álmmugij hábbmit.
Prinsihpa dán bargon li tjielggasa.
Mij sábmelattja buoremusájt sámij dilijt dåbddåp ja mij buoremusát máhttep árvvalusájt ja vuorodimijt dahkat ma galggi dåjmajt avtaárvvusasj varresvuodadievnastusáfálaldagáj gáktuj buktet.
Dát duodastuvvá rijkajgasskasasj konvensjåvnåj baktu riektá mierredimoassálasstemij ja vájkkudibmáj.
Danen la Sámedigge, aktisasjbarggosjiehtadusá Varresvuoda Nuortta baktu, ja sáme fáhkabirrasa guovdátjin dajn prosessajn ma li jåhtuj biejadum.
Åvdemusát la sáhka guovte prosessa birra.
Gájkka guovloj varresvuodavidnudagá galggi dahkat guovlo badjásasj åvddånahttemplánav sierravarresvuodadievnastussaj jahkáj 2035 rádjáj.
Åvddånahttemplána galggi gåvvidit ájnnasamos hásstalusájt ja strategalasj suorgijt sierravarresvuodadievnastusán 2035 rádjáj.
Vijddásappot la strategalasj åvddånahttem sierravarresvuodadievnastusájt sáme pasientajda rijkan.
Varresvuohta Nuortta la aktan Sámedikkijn dáv bargov álggám.
Aktisasjbarggosjiehtadus ja prosessa sáme álmmuga, Sámedikke ja Varresvuohta Nuortta gaskan, dahki bargov avtaárvvusasj varresvuodadievnastusáj ådådahkobarggon moatte láhkáj.
Ij la gudik goassak åvddåla hábbmim ja åvddånahttem sáme varresvuodadievnastusájs tjadáduvvam nav ednagit gå majt dálla ájggop.
Sáme pasiænnta ij la gudik goassak guovdátjin åvddånahttemplánan læhkám.
Dat gájbbet mij åbbålattjat udnásj varresvuodafálaldagájt gehtjadip ja daj vuodon plánajt dahkap.
Midjij Sámedikkeráden la ájnas vuodulasj bargov dán suorgen dahkat.
Mijá vuorodibme sjaddá hábbmit ja vijddásappot åvddånahttet ja gárvedit dási dáj prosessaj baktu.
Dát sihtá javllat, mijá ájggomus la tjoahkke sáme varresvuodadievnastus åbbålasj prosessan tjalmostahttet.
Mij sjaddap udnásj hásstalusájt tsuojgodit, ja prosessaj baktu láhtjet hásstalusájt tjoavdátjit ma li sáme institusjåvnåjn mij guosská åvddånahttemmáhttelisvuodajda ja organisierimij.
Dákkir lahkanimvuogijn sihtá Sámedigge siegen liehket åbbålasj dievnastusfálaldagáv dahkat.
Dát ij la varresvuodadievnastusájt gárvedit dálásj fálaldagáj sadjáj, ij ga guoska daj åvddånahttemij.
Ij la ga lahkanimvuohke ij ga åvddånahttembarggo dálásj fálaldagáj niedjen.
Dát la ásadibme mij vielet duola dagu Sáme Varresvuodasijda máhttelisvuodajt ja dárbojt åvddånahttemij, ja åvddånahttem gånnå ep bieja sáme álmmugav dakkir dilláj gånnå hæhttup válljit sierravarresvuodadievnastusáj gaskan.
Dajnas hæhttup diedulattjat liehket juhti jus galggap dájna bargujn vuorbástuvvat hæhttup vijdes lahkanimvuogev adnet, vijdes dádjadusáv dajs varresvuodadievnastusfálaldagájs ma galggi ásaduvvat.
Jus galggap vuorbástuvvat hæhttup aktan barggat, dádjadusájn juhti le nasjåvnålasj fálaldagá ma galggi ásaduvvat.
Árvvalusájt dán bargguj åttjudittjat la ájnas stuorra berustibmáj.
Danen la Sámedigge tjåhkanimijt dållam oarjjelsáme varresvuodabirrusij ja duodden dajda, stuoves tjåhkanimijt Sáme dåktårsiebrijn sjiehtadam.
Åvddånahttempládna l prosæssa mav Varresvuoda Nuortta æjggu, dahkamussan Varresvuoda- ja huksodepartementas rádádallamijn Sámedikkijn.
Juska dahkamus la vattedum Varresvuodadepartementas, de li Sámedikken vuorddemusá juhti Varresvuoda Nuortta, vuollásasj vidnudagájis, vuoset juhti åvddånahttemplánajt æjggu ja sáme varresvuodagatjálvisájt æjggu.
Dán aktijvuodan la ållagasj Finnmárko skihppijviesso (Finnmárkku buohcciviessu) guovdásj rållan.
Gå dálla sáme varresvuodagatjálvisá tjalmostahteduvvi li mujna vuorddemusá juhti dievnastusfálaldagá sáme álmmugij åvddånahteduvvi buorre ja mielos aktisasjbargon Varresvuoda Nuortta:jn.
Ájgge l nannit sáme vájkkudimfámov iehtjama álggoálmmukæládussaj.
Nasjåvnålasj boatsojæláduspolitihkan gávnnuji edna buojkulvisá, sáme jienajt e gulldala.
Tjálle: Silje Karine Muotka, sámedikkerádeájras
Sámedigge juo jagen 2016 Sámedikke boatsojæládusdiedádusáv giehtadaláj, gånnå åvddånboahtá juhti Sámedikke mihttomierre boatsojæláduspolitihkan la nannit boatsojæládusá areálajt ja riektávuodov.
Boatsojæládus ij la dåssju ájnas sáme æládus ja biebbmobuvtadiddje, valla aj ájnas giella- ja kulturguodde mij dárbaj vuordedahtte rámmajt jus galggá bierggit.
Ájnas la aj æládusáv ållåsit nannitjit ja åvdedittjat árvvoháhkuhimev boatsojæládusán.
Dat aj merkaj boatsojæládus hæhttu háldaduvvat álmmukriektá gájbbádusáj milta iesjmierredibmáj ja juhti almulasj háldadibme hæhttu dåhkkidahtte boatsojæládusás ietjastis ja sáme sebrudagás.
Nasjåvnålasj boatsojæláduspolitihkan gávnnuji edna buojkulvisá gånnå boatsojæládussábmelattja e iehtja besa vájkkudit mærrádusájda ma sidjij guosski, ja Sámedikkev jalik æládusáv e gulldala.
Dálásj politihkalasj njunnjutja Sámedikken sihti ienep politihkalasj ratjástimev boatsojæládussuorggáj ja vuodoæládussuorggáj gájkkásattjat.
Mijá mielas juojddá hæhttu dagáduvvat nannitjit lagábuj ulmmáj jåvsådittjat boatsojæláduspolitihkka man la álmmukriektá njuolgadusáj milta.
Mij lip dálla vuorodam rudájt lijgge fáhkavirggáj boatsojæládussuorgen ja juollodam bielle millijåvnåv viehkedittjat boatsojæláduslágav guoradalátjit, ja tjielgga oajvvadusájt buktet lágav rievddadittjat.
Duodden dasi lip nannim riektádoarjjaårnigav mav vuododijma åvdep guhttalin.
Mij diehtep æládussaj la dat åvvå ájnas årnik, masi maŋemus jagijt lip åhtsåmusájt ienep gå 7 millijåvnå kråvnnåj oadtjum.
Sámedikkeráde dálla aj gájbbet juojga dagáduvvá boatsojæládusstivra háldadimstruktuvrav nannitjit ájnna orgádnan sáme mierredimoassálasstemij.
Sáhka l álggoálmmukæládusás, ja lága milta mierredime le, nammadum stivrrasebrulattja Sámedikkes adjáj dåhkkiduvvi máhtulattjan boatsojæládusstivrav jådedittjat ja máhtti barggat daj ulmij gáktuj ma li Sámediggáj ulmmen boatsojæláduspolitihkkaj.
Jus li gatjálvisá majt Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta sihtá ietjá láhkáj merustallat gå boatsojæládusstivrra, galggi rádádallama Sámedikkijn dagáduvvat.
Desik dá vidjura li hiebaduvvam, Sámedigge ij sidá sebrulattjat boatsojæládusstivrraj nammadit.
Sámedigge huoman vuorddá buorre politihkalasj prosessajt rievddadittjat mijá dálásj duhtamahtesvuodav stivra organisierimij.
Dássta IJ tjuovo sáme jiena sjávoduvvi, háldadusán ja boatsojæládus máhttá Sámediggáj luohtedit juhti mij vilá sjaddap ájnas doarjodiddjen æládussaj.
Mærrádus hæhttu gehtjaduvvat dan nannidum ratjástime gáktuj mav mij boatsojæládussuorgen ájggop.
Guovdásj oajválattja válljijin jagen 2012 háldadusstruktuvrav æládusán rievddadit, váni rádádallamis boatsojæládusájn jalik Sámedikkijn.
Guovlostivra hiejteduvvin ja udnásj háldadusstruktuvran li oajválattja, boatsojæládus ja Sámedigge ájrastuhttemin dåssju boatsojæládusstivran.
Boatsojæládusstivra mærrádusájt máhttá val Ednambarggo- ja biebbmodepartemænntaj guoddaluvvat, mij aj máhttá instruierit - ja jus iesj sihtá, stivra mærrádusájt fámoduhttet.
Mij lip aj åtsådallam, Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta la dárkestam ja fámoduhttám mærrádusájt boatsojæládusstivran bajemus boatsojlågoj birra, ja tsuojgodam boatsojæládusstivrav giehpedimplánajt mierredittjat.
Dá mærrádusá li dagáduvvam váni Sámedikkev diededimes jalik almma rádádallamis.
Dat merkaj, sebrulattjajn gejt Sámedigge boatsojæládusstivrraj nammat, ælla iesjrádálasj roalla jalik mandáhtav Sámedikkes oadtjum.
Dat la vuohke mij ij dåjma, ja mij tjuottjodip dáv rievddadit.
Stuorradikkediedádusán mij åvddån biejaduváj Stuorradiggáj jagen 2017 gåvviduvvi udnásj struktuvrra boatsojæládusháldadussaj la hásstaliddje jus galggá Stuorradikke ulmev boatsojæládussaj jåvsådittjat.
Dajnas Ráddidus dárbov vuojnná háldadusáv álkkebun ja dåbmarappot dahkat, ja gåvvi gålmmå sierra vuoge boahttevasj háldadibmáj.
Akta vuohke la bisodit boatsojæládusstivrav gåktu la dálla.
Nubbe máhttelisvuohta la sirddet háldadusbargov Ednambarggodirektoráhttaj ja ietjájduhttet Boatsojæládusstivrav tjielgga Boatsojæládusfágalasj rádáj, ja goalmát la hiejtedit Boatsojæládusstivrav ja háldadusbargov Ednambarggodirektoráhttaj sirddet.
Giehtadallamin diedádusáv komitean, komitea javllá dájt rievddadusájt ájggu dahkat lahka aktisasjbargon æládusájn.
Sámedigge gájbbet åbbålasj rievddadimev boatsojæláduslágas vaj sjaddá dågålasj dásen álmmukriektá milta, ja organisierimav boatsojæládusháldadusás ja aj boatsojæládusstivras mij la dåhkkidahtte ja luohtedahtte sáme sebrudagájda.
De esski máhttep ságastit álggoálmmukæládusás sáme iesjmierredimijn.
Sáme skihppijsujttáråhpadus ja sáme åhpadiddjeåhpadusá vaddi da guovte nuorttalamos universitiehttaj ájn nannusap guovlolasj ja hiebalgis profijlav, sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen dán kronihkan tjállá.
Da guokta nuorttalamos universitiehta li jåhtuj biedjam jali biedjamin sáme åhpadusájt.
Nuortta Universitiehtta l jåhtuj boahtám julevsáme ja oarjjelsáme vuodoskåvllååhpadiddjeåhpadusájn, ja sáme barggosadjevuododum mánájgárddeåhpadiddjeåhpadus la boahtemin.
Romsa Universitiehtta ja Sáme Allaskåvllå li gárvedime sáme skihppijsujttáråhpadusáv.
Mij lip dálla guhkás boahtám duostutjit stuorra ja guovdásj sáme sebrudakhásstalusájt.
Miján la duodaj åhpadiddjevádne sáme giellamáhtudagájn skåvlåjda ja aj mánájgárdijda.
Bæjválattjat Sámedigge diededuvvá mánájgárdijs ja skåvlåjs majn li hásstalusá tjanádum sáme åhpadiddjemáhtudagáv rekruttieritjit.
Dá li hæhkka hásstalusá mijá sebrudagán, valla guhkesájggásattjat li tjoavddusa sajenisá.
Danen la buorre vuojnnet gå Nuortta Universitiehtta vuorodimijnis vuorbástuvvá oahppobájkij goappátjagá Bådådjon ja Levangerin sáme vuodoskåvllååhpadiddjeåhpadusájda.
Danna l aktidibme 2016 læhkám guovdátjin dakkir åhpav tjadádittjat ja álgadittjat, ja buktám la positijva åvddånahttemav Nuortta Universitiehta guovllotjanástahkaj oarjjel- ja julevsáme guovlojda.
Ásadit sáme skihppijsujttáråhpadusáv UiT ja Sáme allaskåvlå baktu la sæmmi ájnas.
Biedjit mujtojda, dát ij la skihppijsujttáråhpadus binná sáme sisanujn, valla sáme skihppijsujttáråhpadus.
Dát fálaldahka la viehkken mijá rijka stuorra dárbbuj skihppijsujttárijda, valla duodden la gájksáme dimensjåvnnå gå la máhttelis Svieriga ja Suoma sáme bielijs rekruttierit.
Sæmmi bále la sáme skihppijsujttáråhpadus duodastussan prinsihppaj jut sáme álmmugin la riektá gájbbedit avtaárvvusasj varresvuodadievnastusájt ja dat vásstet dajda dárbojda ma li sáme viesajdiddjijn varresvuodadåjmadagá gáktuj.
Dá li gålmmå guovdásj sáme åhpadusinstitusjåvnå ma aktan stuorra sáme sebrudakdárbojt duosstu.
Åhpadusinstitusjåvnå dálla ietjasa profijlajt åvddånahtti, ja ietjasa guoskavattja dahki sierralágásj åhpadusáj, ma rijkajgasskasattjat sjaddi åttjudit sierra máhtudagáv iesjgeŋga suorgen.
Sámedigge sihtá aktan barggat åhpadusinstitusjåvnåj åvddånahtátjit ja åttjudittjat ienep sáme åhpadusájt.
Mij sihtap danen barggat vaj dálásj struktuvra, lága ja njuolgadustjállaga e galga hieredit sáme sebrudagá dárbojt tjoavddemav.
Mij galggap iehtjama oasev åvdåsvásstádusás válldet, rekruttieritjit åhpadusájda stipænndaårnigij ja dåjmalattjat joarkkaskåvllåoahppijt rekruttierit.
Sámedikkeráden rámmpov buorre ja vuodulasj bargov institusjåvnåj bieles.
Mån ávvudaláv dat aktisasjbargos mij la boahtemin daj gålmå institusjåvnåj gaskan, ja ávos vuordáv dajt boahtte sáme åhpadusájt ma sadjihij båhtali.
Sæmmi bále sihtá Sámedigge álgadimev åhpadusinstitusjåvnåjs gåtsedit, oajvvadime stuoves sáme ájrastuhttemav universitiehtaj stivrajda.
Dat nanni universitiehtaj sajev guovlojn ja universitiehtaj doajmmaguovllo tjielgastuhttá.
Mij dárbahip dákkir institusjåvnåjt ja mij dárbahip daj sidodav sáme sebrudagá dárbojt duostutjit.
Sámedikke kultur- ja valástallamstipænnda galggá måvtåstuhttet sáme nuorajt sebratjit dájddaj, kultuvrraj ja valástallamij.
Niellja stipenda 25 000 kråvnnåj juogaduvvi.
Stipænnda manná aktugasj ulmutjij goappásj sjierves.
Sij gudi stipendav oadtju galggi liehket 16 ja 25 jage gaskan dan jage gå stipennda juogaduvvá.
Åhtsåmájggemierre kultur- ja valástallamstipænndaj nuorajda la gålgådismáno 15. biejve 2019.
Åhtsmusá sáddidum dán biejve maŋŋela e giehtadaláduvá.
HUOM!
Jus åhttse la nuorap gå 18 jage, hæhttu åhtsåmus åvdåstiddje ID-pårtå baktu sáddiduvvat.
Kulturæládusá li akta lánda geldulamos ja jåhtelamos sjadde æládusájs.
Sáme sebrudagán le dát vuoras æládus juo, ja danna le buorre potensiálla.
Uddni duodjára ja dájddára lándav miehtáj gæhttjali allasisá bargov dahkat ietjasa dájdda- ja kulturjavllamusás.
Kulturæládusáj birra:
Sámedigge æládusáv návti defineri: Priváhta viddnudagá ma kultuvralasj buvdajt hábbmiji ja vuobddi gálvoj jali dievnastusáj hámen.
Dán buojkuldahkaj tjárggi smáv ájnegis ulmutja viddnudagájs gitta stuorra viddnudagájda.
Kulturæládusbargge viessu buvdajs vuobddemis muhtem márnánij ja sihti dåjmadit- jali juo dåjmadi mávsánis æládussan.
Oasse sisbåhtusis soajttá aj almulasj doarjjagis jali ietjá dårjas boahtet.
Mannoæládus aneduvvá sierra æládussan, gånnå sáme kulturoase li guovdásj oasse viddnudagáj dåjmas.
Sámedikke kulturæládusán li tjuovvovasj ulme ja strategija mierredum sáme kulturæládusá vuoksjuj:
Oajvveulmme:
Oasseulme:
Strategija:
Barggobiejadibme lassán kulturæládusájn sáme guovlojn.
Dav vuoset diedádus Sámediggáj dagádum Telemarkforskningis.
Diedádus vuoset lassánibme le læhkám stuorámus dáhpádus- ja doajmmavidnudagájn ja berustimorganisasjåvnåjn.
Barggobiejadibme le vargga gærdoduvvam ja le stuoráp lassánibme gå rijkaguovlon ja vuonarijkan ietján, vuoset diedádus Telemarkforskningis.
Sáme guovlojn 594 ulmutja barggi duon dán kulturvirgijn.
204 dájs barggi mediajn, 110 barggi muhtem dájdalasj bargujn, 228 ulmutja barggi kultuvrraåvddånbuktemijn, d.d.
dávvervuorkán ja girjjevuorkán barggi, ja 52 ulmutja barggi dájddaåhpadimijn kulturskåvlån jali muodugasj bargujn.
Vuona kulturlåhko
Vuona kulturlåhko le jahkásasj gåvvå kulturfálaldagáj ja kulturdåjmaj birra vuona suohkanijn, guovlujn ja fylkajn.
Låhko le vuododam diedoj moadda almulasj etáhtajs, berustimorganisasjåvnåjs ja siebrijs.
Dán diedádusán åvddånbuktá Telemarkforskning båhtusijt ja dárkkelis gåvåv sáme suohkanijs.
Dájddasuohkan
Tjoahkken li 96 dájddára gudi sáme guovlojn årru, vuoset diedádus Telemarkforskningis.
Dát vaddá guokta dájddára juohkka tuvsán viesádij, dájddársuohkadis mij le birrusin lahkke rijka gasskamieres.
Låhko dájddárijs sáme guovlon le lassánam 6% maŋŋemus jage.
Rijkan ietján ij le læhkám lassánibme dájddársuohkadisán.
Suohkanijs sáme guovlojn, le Guovddagæjnno stuorra dájddársuohkan.
Dánna gávna tjoahkkáj 30 dájddára mij sjaddá 10,2 juohkka tuvsán viesádij, dát vuoset akta prosænnta álmmugis le sebrulasj avta jali moadda dájddaorganisasjåvnåjn.
Guovddagæjnon aktu li 17 tjuojadiddje ja komponista, gietjav oavdástalle ja guhtta visualalasj dájddára.
Guovddagæjnno gárggaluvvá goalmát sadjáj dájddasuohkanijs Vuonan.
Kulturdiedádus
- Diedádus sjaddá ájnas diehtovuodo bargujn Sámedikke kulturdiedádusájn, javllá rádeájras Marianne Balto.
Akta sivájs lassenibmáj kulturæládusán le Sámedikke ruhtadoarjjaårnik, javllá Balto.
Jus sidá ienep diedov:
Vuona kulturlågo prosjæktajådediddje le dutke Bård Kleppe.
Sujna máhtá telefåvnå baktu guládallat 911 97 543 jali e-påsta baktu kleppe@tmforsk.no.
Rádeájras Marianne Balto + 47 480 63 358
Vuonan registrieridum ålggorijkak vidnudagá (VRÅ) e dårjav oattjo.
Suohkana e dårjav oattjo ietján gå kulturdåjmajda Sámij álmmukbiejvev ávvudalátjit.
Dårjav máhttá tjuovvovasj dåjmajda åhtsåt:
Doarjja ij vatteduvá:
Elektråvnålasj åhtsåmsjiebmá
Sámedigge le jages 2001 læhkám háldadimfábmudahkan sáme kulturmujtoj gáktuj ålles Vuonan.
Sáme kulturmujto li udnásj sáme årrombájkijn, Hedmárkos oarjján gitta Finnmárkkuj nuorttan.
Åvdep ájgij lij sáme årrombájkke guhkebuj oarjás ja alás.
Sáme kulturmujto aj dåppe gávnnuji.
Ma li sáme kulturmujto?
Kulturmujttolágan tjielggiduvvi kulturmujto náv "gájkka bátsidisá ulmutjij dåjmajs mijá fysihkalasj birrusin, dáj vuolen saje gåsi li histåvrålasj dáhpádusá, åsko jali dábe tjanádum".
Kulturbirás le bájkke gåsi kulturmujtto gullu oassen stuoráp ja ålles aktijvuodas.
Máhttá liehket ællosáme gábmá- jali låvagoahtesadje ja gárddesadje, bivddobátsidisá bivddoråkkij, vuohtjemtjiegána ja bierggovuorká, merrasáme sijdda aktan gådijn, návsstijn ja fiervváskiejájn, jali jávrre aktan ráhposuollutjijn ja værrodimsajijn.
Kulturbirrusin aj máhttá liehket bájkke gåsi histåvrålasj dáhpádus, åssko jali dáhpe gullu, ja danen ij le agev duobddák mij le ulmutjis fysihkalattjat vájkkuduvvam.
Kulturmujttolága baktu galggi kulturmujto ja kulturbirrusa bisoduvvat gálldon diedojda, vásádusájda ja iesjdåbdduj, ja adnoresurssan boahtteájggáj.
Sáme kulturmujto li fysihkalasj duodastusá sáme årromijda ja ájnas iesjdåbddo- ja rievtesvuohtavuojnnuj.
Barggosuorge:
Areálpolitihka ulmme:
Dåjma:
Gåktu barggap dáj ássjij
Sáme kulturmujto ma li 100 jage li automáhtalattjat ráfájduhtedum.
Dát aj gullu tsiekkadusájda.
Automáhtalattjat ráfájduhtedum kulturmujto li automáhtalattjat suodjaluvvam mij sihtá javllat suodjaluvvam divna dåjmajs mij bæjsstá jali vahágahttá, jådedime, ietjájduhttema, gåbttjåma jali hiebalgahtes biledime, dáj gaskan aj dåjmajs ma ietjájduhtti gåktu kulturmujto vuojnnu.
Sámedigge hæhttu åhtsåmusáv oadtjot gå dákkár dåjma soajtti.
Dábálattjat divna lágásj tsiekkadusdåjma ja dahkamuhá luondon jali automáhtalasj ráfájduhtedum vieson.
Jus soajttá plánidum doajmma kulturmujtov bahtá vájkkudit, de háldadus vargga agev buktá vuosteldimev.
Doajmmaæjgát máhttá de sierraloabev åhståt suodjalimmærrádusájt.
Sámedigge vaddá de ássjáj Rijkaantikvárraj rádev.
Rijkaantikvárra mij le sieraaloabe fábmudahka, máhttá huoman loabev vaddet doajmmaj muhtem sierra ævtoj milta.
Dákkár ævto máhtti liehket dutkambállema, jali ráfájduhtedum viesov oabddit antikváralasj vuojnoj milta.
Dát sihta javllat binnemus máhttelis ábnas målsoduvvá, ja da ma målsoduvvi, målsoduvvi sæmmilágásj abnnasij.
Sámedikken li ietjanis sierra hoajjdoprosjevta ruhtadoarjjagijn Rijkaantikváras.
Miján li aj doarjjaårniga dákkár prosjevtajda, gånnå ullmejuohkusin li ierit ietján musea ja kulturmujtoj æjgáda ja addne.
Kulturmujttoláhka vaddá Sámediggáj loabev dahkat dárbulasj dåjmajt "hoajdotjit ja åvddånbuvtátjit" automáhtalasj ráfájduhtedum kulturmujtojt.
Dákkár dåjma máhtti liehket luonndosjattoj hoajddo, fysihkalasj dåjma dagu galppim, kulturbálggá, ráfájduhtedum viesojt oabddit, ådåsis tsieggim ja jådedibme.
Jus iehtjáda sihti hoajddo- ja åvddånbuktemdåjmajt tjadádit, hæhttu dát dáhpáduvvat kulturmujttoháldadusá avtajrádijn .
Dájt maŋemus jagijt li Sámedikken læhkám moadda registrerimprosjevta Fylkesmánne vidnujs.
Duogátjin le Fylkesmánne nasjonálpárkaj ja suodjalimguovloj háldadimplánaj barggo.
Registrerimbargo li tjadáduvvam guovlojn ma åvdutjis li binnáv guoradaládum, dagu stuorra várreduobddágijn.
Dát barggo le buktám ållo ådå registrerimijt ja lasse diedojt åvdep ájgij sáme ávkástallamav dákkár guovlojs.
LáhkatjoahkkeSámedikke háldadimfábmudahka le loahpádum kulturmujttolágan ja pládna- ja tsiekkaduslágan:
KulturmujttoláhkaPládna- ja tsiekkadusláhka
Guovdásj aktisasjbargge
Válde aktijvuodav mijájn
Sámedikke kulturmujttoháldadus le divna Sámedikke guovllokåntåvråjn ásaduvvam.
Juohkka kåntåvråjn gávnnu aj fágalasj vásstediddje tsiekkadussuodjalimen.
Háldadusán barggi arkeologa ja bargge gejn li sierra máhtudahka sáme kulturmujtojs ja sáme histåvrås ja gielajs.
Finnmark kåntåvrrå, Vuonnabadán:
Tråmså kåntåvrrå, Olmájvákken:
Tromsø:
Nordlánda kåntåvrrå, Ájluovtan:
Arne Håkon Thomassen, tlf: +47 78 47 41 69
Oarjjelsáme guovloj kåntåvrrå, Snåase:
Tsiekkadussuodjalusá fáhkavásstediddje:
Sámedikke kulturpolitihkalasj oajvvebarggo le hiebadahttet sáme dájdda- ja kultuvrradåjmadibmáj ja daj åvddånahttemij.
Sáme sebrudak le vilá sebrudakásadimájgen, gånnå vuodooase kultuvran ja gielan li vuoroduvvam ja vilá vierttiji vuoroduvvat.
Dát rávkká nanos rahtjamav sáme sebrudagás iesj, sáme institusjåvnåjs, Sámedikkes ja stáhta oajválattjajs.
Sámedigge vuojnná ietjas åvdåsvásstádussan várajda válldet ja åvddånahttet dajt álgadimijt ja dåjmajt ma li sáme sebrudagán ja liehket ájnnasamos premissavadde dán prosessan.
Stáhta oajválattjajn le huoman bajemus åvdåsvásstádus hiebadahttet vaj sáme sebrudahka iesj oadtju máhttelisvuodav ietjas sebrudakásadimev åvddånahttet.
Guovlo ja bájkálasj oajválattjajn le aj åvdåsvásstádus oassálasstet aktisasj åvddånahttemin sáme kultuvras, kulturiellemis ja sáme institusjåvnåjs.
Sámedigge barggá vaj juohkkahattjan galggá liehket máhttelisvuohta muossádit sáme dájdav ja kultuvrav.
Mij lip mihá ietjama histåvrås, kultuvrraárbes ja dájdas ja kultuvras.
Sihtap hiebadahttet viesso ja valjes dájdda- ja kulturiellemij buorre kvalitehtajn mij hábbmiduvvá, dagáduvá, åvddånbuvteduvvá ja muossáduvvá ja mij le sadjihin juohkkahattjajda.
Sáme dájddára ja kulturdåjmadiddje galggi máhttet viessot ietjas dåjmas.
Sáme institusjåvnå li mijá ájnnasamos arena åvddånbuvtátjit sáme dájdav ja kultuvrav.
Da vaddi kulturbarggosajijt sáme sebrudagán ja li ájnas oassálasste sáme dájda ja kultuvra åvddånahttemin.
Generalforsamling Åarjelhsaemien Teatere.
Sted: Mo i Ran...
Sválldasa lágajda ja njuolgadustjállaga ma gulluji sámegiellaj
Láhka giessemánno 12. b.
56: Sámedikke ja ietjá sáme rievtesvuodaj birra (sámeláhka).
(Dåssju dárruj)
Kapihtal 3.
Sámegiella
Njuolgadustjállaga ma guosski Sámeláhkaj:
Njuolgadustjála sámeláhkaj (láhka biehtsemánno 12.
B 1987 nr 56) sámegielaj háldadusguovllo lága birra
Njuolgadustjála sámelága giellarievtesvuoda birra
Njuolgadustjála sámegiela åhpadime rievtesvuoda birra
Bájkkenammaláhka:
Láhka bájkkenamáj birra
Njuolgadustjála bájkkenamáj birra
Sámedikken ij la mákkárik háldadimfábmudahka luondo moattebelakvuodav bisodittjat ja ávkástallamijda.
Luonndomoattebelakvuohtalága mærrádusá galggi árvustaláduvvat gáljkka mierredimijn ma máhtti luondon moattebelakvuodav vájkkudit.
Lágan le ulmmen ierit ietján sáme kultuvra vuodov nannit, sáme árbbedábálasj diedojt biedjat vuodon háldadimen ja dættodit sáme kultuvra luondovuodov vieledit gájkka dåjmajn lága milta.
Sámedigge le guládallamorgádna ja moatten ássjijn konsultasjåvnnåbielle Fylkamánnáj, Luonndoháldadus direktoráhttaj ja Birássuodjalusdepartemænntaj dåjmajda ja mærrádusájda lága milta.
Dálla barggá Sámedigge dáj ássjij:
Sámedikke vásstádusSámedigge ij la háldadusfábmudahkan luonndomoattebelakvuohtalága milta, valla guládallamorgádna ja konsulterimbielle stáhta birássuodjalimfábmudagáj mærrádusájn ja dåjmajn ma máhtti sáme berustimijt vájkkudit.
Duv vájkkudahttemSámedigge dættot bájkálasj diedojt ja dájadusájt mærrádusájn mij guosská luondo moattebelakvuoda adnemav ja suodjalimev.
Tjoavddusa vájmmelis bájkálasj vájkkudahttemij mærrádusprosessajn li danen sjaddam ienep dábálattjan.
Dát dáhpáduvvá sierra láhkáj mærrádusájn ma guosski mærrádusájda luosa suodjalimen ja háldadimev.
Sámediggi bargá dan ala ahte árbevirolaš sámi geavahus bi...
Jagen 2010 de Sámedigge ja Birássuodjalimdepartemænnta gu...
- Muv vájmmo lieggan gå jur Gånågis la sijás gudi dalága berustahttjáj mijá ávttjimussaj oassálastátjit giellavahkkuj, ja mij duodaj ávvudallap Gånågissaj vuosedittjat mij bájkálattjat Kárášjågån dagáduvvá sámegielav tjalmostahtátjit ja nannitjit, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Stuorra ávojn bæssá Sámedigge diededit jut gånågisviesso la sávvam oassálasstet giellavahko ávvudallamijda.
Majestiehtta Gånågis Harald oassálasstá ávvudallamijda giellavahkon Kárášjågån gålgådismáno 24. biejve.
Ávvudallamij aktijvuodan Gånågis duola dagu Kárášjågå vuodoskåvlåv guossit, ja Giellalåpptima giellabálkáv juohká.
Dát la ållu ådå giellabálkká, gå Sámedigge sihtá oasseválldijt, æládusiellemav jali siebrijt guddnedit ma viehkedi sámegielajt tjalmostahttet bájkálattjat ja nasjåvnålattjat.
- Mån doajvov gájka, nav gåktu Majestiehtta Gånågis Harald, sæbrri ávvudallamijda ja ásadusájda giellavahkon, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedigge l álgadam nasjåvnålasj giellavahkov gålgådismáno 21.-27.
biejvij.
Giellavahkko l oassen Sámedikke guhkesájggásasj giellaratjástimes - Giellalåpptim, ja la aj oassen Sámedikke ávvudallamis AN rijkajgasskasasj jages álggoálmmukgielajda - IYIL19.
- Sámegiella l ieneplåhkogiellan Kárášjågån, valla gåssuk la ájnas gielav tjalmostahttet oassásijn, mánájgárdijn, skåvlån ja aj ietján mijá suohkanin.
Mij ávvudallap Majestiehtta Gånågissaj vuosedittjat dav bargov mav dahkap sámegiela gáktuj Kárášjågån, javllá suohkanoajvve Svein Atle Somby.
Giellavahko duogátjin la tjalmostahttet sáme gielajt ålles sebrudagán.
Sámedigge l ávttjim priváhta ja almulasj oasseválldijt, æládusiellemav, organisasjåvnåjt ja bájkálasj oasseválldijt dán geldulasj bargguj sebratjit.
Mij lip ávttjim ásadusájt dagátjit, dåjmajt ja ietjá ásadusájt sámegielajt tjalmostahtátjit.
Giellavahko aktijvuodan li moadda iesjgeŋgalágásj ásadusá ja dåjma rijkav miehtáj, adjáj Suoma biele Sámen.
- Prográmma iesjgeŋga ásadusájda rijkav miehtáj ælla ájn gárvvása, valla vuojnnet berustibme giellavahkov ávvudalátjit la stuorre, ja vuoredahtte moadda ásadusá sjaddi.
Mån hármmat ávvudaláv, ja sámedikkeráde sjaddá vahko birán oassálasstet nav edna ásadusájda gå máhttelis.
Ragátmáno gietjen Tråmså ja Finnmárko fylkamánne sáddi diedojt akkreditierima hárráj.
Náv sáddi elektråvnålasj máksemusáv ja páhpermáksemusáv Sámediggáj
Dån i máhte máksemusáv (rieknigav) e-påsta baktu sáddit.
Dån hæhttu máksemusáv elektråvnålasj standárdajn EHF jali páhperhámen påstan sáddit.
Elektråvnålasj máksemusáv sáddit (EHF)
Digitaliseringsrundskrivet milta gájbeduvvá stáhta vidnudagájs galggi gájbeduvvat máksemusájt elektråvnålasj standárdajn EHF-formáhtan.
Máksemusá Sámedikke elektråvnålasj máksemusadræssa l Sámedikke organisasjåvnånummar: 974760347
Mierkki máksemusáv diŋŋgomreferansájn: 1660 + diŋŋgodiddje åvddåbokstáva, buojk: 1660XXX.
Válde aktijvuodav diŋŋgodiddjijn jus ij referánsav almoda.
Majt hæhttu dån gálvvoásadiddjen dahkat EHF-máksemusájt sádditjit?
Diedo EHF birra DFØ næhttabielijn
Diedo EHF birra Difi næhttabielijn
Sámedigge l oassten Direktoratet for økonomistyring:is.
Dån máhtá guládallat DFØ:jn gatjálvisáj elektråvnålasj máksemusá birra, e-poassta: elfak@fdo.no jali telefåvnån 40767157.
Páhpermáksemusáv sádditjit
Jus i máksemusáv EHF-formátan uddni sáddi, máhtá máksemusáv páhperhámen Sámedikke máksemusadræssaj sáddit:
Sámedikke máksemusadræssa:
Sámedigge - SametingetFakturamottak DFØPostboks 4746 Torgarden7468 Trondheim
Mierkki máksemusáv diŋŋgomreferansájn!
Sáme mánájgárdde le mánájgárdde sáme mánáj ja sáme mánájda.
Mánnágárdde gånnå le sámegiella doajmmagiellan, ja sierra dættojn sáme kultuvrraj.
Dæddo le aj biejaduvvam máhttet sáme giellaåhpadusáv buktet dajda mánájgárdijda gånnå li dárbo.
Gájkka sáme mánájn le rievtesvuoda mánájgárddefálaldagájda ma ietjasa kultuvrav ja gielav vieledi.
Sámedigge rahtjá vaj mánájgárde galggi nahkat sámemánájda vaddet buorre fálaldagáv mij sijá gielav ja kultuvrav vielet.
Nannusamos vájkkudimnævvo sáme mánájgárddemánáj gielav ja kultuvrav nannitjit le ruhtadoarjja mánájgárdijda.
Sámedikken li aj stipænndaårniga, ierit ietján rekrutteritjit sámegielak barggijt mánájgárdijda.
Stipenda máhtti vatteduvvat oahppijda joarkkaskåvlåjda, ja studentajda allaskåvlåjn ja universitehtajn.
Sámedigge ásat værmádaktjåhkanimijt barggijda sáme mánájgárdijn, vattátjit kvalitehta åvddånahttemav ja máhttolåpptimav.
Sámedigge vaddá aj sáme åhpadusáj bagádallamav mánájgárddesuorgen.
Sámedikken li moadda aktisasj barggoguojme ma barggi jåvsåtjit mijá ulmijt.
Mánájgárdij Æjgátnammadus
Fylkkamánne
Miján le aj lahka aktisasjbarggo ájnegis suohkanij.
Suohkanijn le åvdåsvásstádus jut mánájgárde vaddi buorre fálaldagájt sámegielan ja kulturåhpadusán.
Suohkana li aj mánájgárdij bærrájgæhttje, priváhta mánájgárdij gáktuj aj.
Sámedikken li aj aktijvuoda ájnegis mánájgárdij, ja ietjá mánájgárddeæjgádij ietján gå suohkanij.
Fylkamánne åvdåsvásstádussan le suohkanijt ja ietjá mánájgárddeæjgádijt bagádallat, ja oatsodit jus suohkana dahki gájbbeduvvam bargov.
Sámedikken li nåvkå buktaga majt mánájgárdijda fállá.
Sámedigge l mánájgárddeprosjevta SáMOS (Sáme máná ådå sebrudaklanján) gáktuj almodam girjev Maanaj gaavhtan/Mánáj diehti/Unna olbmožiid dihte/Med tanke på barna, ja SáMOS-vuossav man sinna li gukse tjáhtjebåhtål, biebbmolihtte, reflæksavesta, slergun ja gállobivtádis.
Girjje l mánájgárdijda vaj bargge låhkåt ja SáMOS-vuossa gis mánájgárddemánájda.
Buktagijt máhttá diŋŋgut njuolgga e-påsta baktu: ellen.janne.siri@samediggi.no jali ovttas.no næhttabájke baktu.
Javllamáno 2019: Sámedikken li nåhkåm vuossa ja dan diehti ij daj máhte desti diŋgot, valla girje gal ájn máhttá diŋgot.
Tjálesta diŋŋgomin mánájgárde namáv ja adressav, ja galla vuossa ja girje ájgo.
Sámedikke berus mánáj riektájs ja dárbos sámegielav ja kultuvrav várajda válldet mánájsuodjalusá huvson.
Nasjonála oajválattjaj duogen le guovdásj mærrádusájt dahkat váj sáme máná bessi gielasa ja kultuvrasa bisodit mánájsuodjalusá huvson.
Mánájsuodjalus le suohkana duogen.
Mánájsuodjalusdievnastus galggá ierit ietján rádijt vaddet fámiljajda, guoradallat diedádusájt mánáj bajássjaddamdile gáktuj, mierredit mánájsuodjaluslága milta ja ássjijt fylkkanammadusá giehtadallamij gárvedit.
Stáhtta Bufetata baktu vásstet biebbmosijdajs, hiehtesijdajs ja mánájsuodjalusásadusájs.
Ája senter for nordlige folk, 9144 Samuelsberg
Dujna ij la máhttelis mannomáksemusáv jali máksogájbbádusáv páhperhámen sáddit.
Vidno álgon besa portállaj Selvbetjening for mottaker av honorar.
Sámedigge dárbaj diedojt ma li sjiemán "skjema for oppdragstaker" vaj máhttá bessamloabev vaddet, jus sierra viddnosjiehtadus ij la tjáledum.
Sjiebmá jali viddnosjiehtadus sáddiduvvá duv guládallamulmutjij Sámedikken jali Ekonomijjaåssudahkaj.
Diedoj milta ma åvddåj båhti viddnosjiehtadusán jali sjiebmá viddnobarggáj, Ekonomijjaåssudahka vaddá loabev portallaj bessat, ja diedov gå dujna l bessammáhttelisvuohta.
Gå la doajmmam bargov Sámedikke åvdås, besa refusjåvnåv gájbbedit mannogålojs/ietjá gålojs ja ietjat máksogájbbádusájt dási tjáledit.
Sisiloggim dáhpáduvvá ID-portena baktu (MinID, BankID, Buypass ID, jali Commfides e-ID).
Viehkke ja bagádusá
Lagáp adnembagádusájt, aktan videobagádusáj, gávna dánna.
Teknihkalasj gatjálvisáj, guládalá DFØs Kundesenter, tlf.
Jus li gatjálvisá bargo birra jali mij dán háldadibmáj guosski, guládalá ietjat guládallamulmutjijn jali Sámedikke Ekonomijjaåssudagájn: Telefåvnnå: 784 74 000
Doajmme næhttalåhkke
Ane Internet Explorer 11.
Ienebuv næhttalåhkkij birra.
Sámedigge la garrasit prioriterim bargov gávnnat tjoavddusijt ma máhtti nanosduhttet riektáv guollimij årrojda merrasáme guovlojn.
Merrasáme kultuvrra la vuododum vuodna- ja merragáddeguollimijn, juogu dal degu aktu æládus, jali aj aktisattjat ietja æládusáj.
Dálásj iemeálmmukriektá tjuodtju dan æktuj mij dåhkkit sámij histåvrålasj riekta degu dal merragádde- ja vuodnaguollim sijá årudakguovlojn.
Sámedigge la aj tjuottjodam prinsihpav dán láhkáj, mij la lahka luonndovaddásij adná tjuohppamriektáv histårjålasj ja dáhpeperspektijvan.
Lagos- ja dárbboprinsihppa la biejadum degu lájddimprinsihppan sissŋelin Sámedigge vuorodimen marijnaæládusájda.
Tjádu jahkásasj budsjehtaj la Sámedigge biedjam vájkkudimnævojt marijnaæládusájda.
Dajna gå vaddet dårjav investerimijda guollárvantsajda, ådåstuhttemijda lagos-vuosstájválldemásadusájda ja viehkedit buvtaåvddånahttemav sisŋelt marijnaæládusdåjmaj, máhttá ájn garrasuppot viehkedit bisodit ja nannit nanos guollárbirrusijt sáme merragádde- ja vuodnasebrudagájs.
Riektá:
Guollim vuonajs ja merragáddetjátjen, degu ábnas kultuvrravuodon, la låhpalattjat årroma- ja dåjmaj sáme lagos-sebrudagájn merragátte milta.
Dan diehti vaddet guollárijda stuoráp fámov ja vájkudimev gå adno vaddásijs mierreduvvá.
Regionála háldadus, sáme oasseválldij ja aktisasjmierredimijn, la sissŋela almasjriektá unnesmierij ja buohta almasjriektáj njuolgadusáj iemeálmmugij ja unneplågoj milta.
Hásstalus la, lassen riektáperspektijvvaj, tjadu ulmmelasj vájkkudimnævvo gárvedit buorep ekonomalasj ålgoldisævtojt vanntsaådåstuhttemij, bisodit vuosstájválldem bielev lokála varásbiergasbuktemij ja nannit ådåálggemav guollárvirggáj.
Les mer om fiskerettigheter.
Dánna gávna logov ja diehtotjállagijt Sámedikke birra.
Sáme media dahkamus le diededit sáme álmmugav ja gaskostit diedojt, fáktájt ja dádjadusájt sebrudagá vijddudagás.
Sáme mediafálaldagájn ja sáme almodusájn le stuorra árvvo tjalmostahttemij sámegielas, oassen giellaåvddånimen ja giellaåhpadusán ålles sáme álmmugij, ja sierraláhkáj mánájda ja nuorajda.
Sámedikke vájkkudimnævoj ulmme median le moattebelak media mij tjalmostahttá sámegielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav.
Oasseulmme le ásadit ja åvddånahttet sáme mediav mij vaddá sebrudakberustallamav.
Sámedigge rudájt juollot njuolgga 6 iesjgeŋgalágásj mediajda jagen 2014: Sáme almodusá (5) ja Julev Film AS.
Julev Film dåjmat NuorajTV:av, mij le ájnas mediafálaldahka internehtan julevsáme nuorajda.
Ruhtajuollodibme njuolgga mediajda galggá oassálasstet arenajda gånnå sámegiella, kultuvrra ja sebrudakiellem le sierra jiedna, ja le identitehtahábbmididdje.
Slår ring om kyst- og fjordbefolkningens historiske rettigheter
nr.80 (2004-2005) ieneplåhko javlaj "gatjálvisá ma sáme guovloj merraguollimij riektájda ja háldadibmáj li vijddát ja moaddi tjielgadum, sierraláhkáj 1990-2001 ájggudagán".
Ienplåhko jårkij ahte "ieneplåhko oajvvadusá milta ij [máhte] hilggot ahte sihke álmmukriektán ja Vuona riektán e gávnnu lájddistime váj sierraláhkáj vielet merrasámij guovlo guollimháldadusá hábbmimav ja dåjmav.
Sámedikke ållestjåhkanibme le ássjen 23/08 åvdedam guládallamjavllamis Merragáddeguollimnammadusá mærrádusárvvalussaj, ja dajda åsijda Sáme riektájuogos II árvvalusájs ma merradåjmajda goasski.
Sámedigge Merragáddeguollimnammadusáv ållåsit ja vuoset aj dasi jut dát tjoavdos galggá aj goasskat merrasáme guovlojda Finnmárko oarjjelin.Jagijt 2009 ja 2010 tjadáduvvin rádádallama Guolástus- ja merragaddedepartementa ja Sámedikke gaskan Merragáddenammadusá árvvalusá tjuovvolime gáktuj.
Rádádallamijn tjielgaj biele ettjin guorrasa álmmukriektá vijddudagá gáktuj ja histåvrålasj addnoriektá gáktuj.
Vájku ettjin riektávuodo dålkkuma gáktuj guorrasa, de biele vuorodin tjoavddusijt maj birra guorrasin.
Sámedigge le miehtám tjoavddusij mij mierkki ahte ådå mærrádusá sajájduvvi ieme lágajda.
Dájt máhttá 7 tjuorgaj tjoahkkájgiesset:
Ådå láhkamærrádus dåhkkiduvvá mij lága baktu nanni guollimriektáv oassálasstemlága § 21:n:
Hieredimij dagá ma vuostasj lahtasin li mierredum, le ulmutjijn gudi årru Finnmárkon, Nuortta-Råmsån ja ietjá suohkanijn Råmsån ja Nordlándan ietján gånnå li árbbedábálasj merrasáme guovlo riektá guollit játtiv, sájdev ja juvsov jnv.
Dábálasj guollimvædtsagij ja ja jus guollár æjggu mærkkatjáledum vantsav vuollel 11 mehtera ja ietján ållidahttá gájbbádusájt guollárlåhkuj tjáledit.
Departemænnta máhttá dárkkelap doajmmaguovlobv dán mærrádussaj ja makkár guollij dat guosská.
Dát láhkaoajvvadus mierkki ahte guollimriektá lágalattjat suodjaluvvá ja mierkki sæmmi båttå jut sij gejn le dákkár riektá galggi gájkaj iehtjádij åvddål vuoroduvvat gå le resursavánesvuohta.
Ietján hæhttu dáv mærrádusáv dádjadit aktan merraresursalága §11 dættodimmærrádusá gáktuj.
Dán mærrádusá diehti ij departemænnta besa giehpedit jáddi-, jukso- ja sájddebivdov dajn guovlojn ma li mærrádusán nammadum, dagu departemænnta ajtu máhtij udnásj lága láhkavuodojn.Guollimriektá mærrádus ij le dåssju Finnmárkkuj ráddjidum dagu Merragáddenammadus oajvvadij, ájnat guosská ålles merrasáme guovlluj, dagu Sámedigge ietjas guládallamjavllamusán gájbbedij.
Departemænnta le mærradusá milta oadtjum fámov mierredit geográfalasj doajmmaguovlov ja makkár guollimvuogijda mærrádus guosská.
Åvdåstiddje li rádádallamin tjadádam guolástussuorge åvddånimev daj suohkanijn ma Sámedikke åhtsåmusvuodulasj æládusåvddånimdoarjjaga doajmmaguovllu (SUF) ja ietjá suohkanijn nuorttalamos fylkajn, ja dát vuoset jut suohkanijn må ållåsit jali muhtem mærráj li oassen SUF:as le guollárlåhkom oassálasstemvejulasjvuohta, vadnasa, jnv.
binnum ienep gå ietjá suohkanijn.
Návti le luondulasj sebradahttet SUF-suohkanijt duodden suohkanijda Finnmárkon ja Nuortta-Råmsån, váj várnnahis guollársebrudagá Finnmárko ja Nuortta-Råmså oarjjelin aj várajda váldeduvvi lágadime aktijvuodan.
Merraresursalága 11.
Paragráffaj mierreduvvá sierra dættodimmærrádus:
Daj guovloj gáktuj majda oassálasstemlága § 21 maŋemus ladás guosská, gå mera villda resursa kvåvtå juolloduvvi, ja gå dá resursa ietján reguleriduvvi, de galggá sierraláhkáj sáme anov dættodit ja majt adno sáme bájkijda mierkki.Oassálasstemlága § 21 riektámærrádus galggá dán dættodimmærrádusá milta dålkkuduvvat mij galggá stáhta åvdåsvásstádusáv merrasámij materiálalasj vuodo åvdås bærrájgæhttjat resursaj háldadimen.
Njuolgadustjálan mierreduvvá gielldet stuorra vantsajt vuonaj sinna guollmis:
Dåssje vuollel 15 mehtera guhkkusasj vantsa ma dábálasj vædtsagij guolliji bessi mierredum vuodnalinjaj sisbielen guollit.
Dáv mærrádusáv máhttá tjuolldot jus le vallje resursajs.Njuolgadustjála mærrádus ållidahttá riektá- ja dættodimmærrádusájt navti jut vatteduvvá sihke prinsihpalattjat dåhkkiduvvá gájka guolleslájajt guollit ja gå guolástusás almulattjat reguleriduvvá nálledile milta jnv., de merrasáme kultuvrra galggá nannusit dættoduvvat.
Vuodnaguolástusá mærrádus le aj muhtem láhkaj vuodnariektá gå stuoráp vantsa e guhkás jåde.
Guollimriektá le vanntsastuorrudahkaj tjanádum, mij Sámedikke mielas ij la vuogas tjoavdos.
Valla jus dav gæhttjá aktan dættodimmærrádusájn mij ij le vanntsastuorrudahkaj tjanádum, aktan vuodnaguolástusá ráddjimijn vantsajda badjel 15 mehtera guhkkudagá de máhttá javllat oajvvevieledus mij le dåhkkidit ja sihkarasstet vuodna- ja merragáddeguolástusáv várajda váldeduvvá.
Aktijvuohta dáj mærrádusáj gaskan galggá lága tsuojggidusájn.
Vuojnnet dættodimmærrádusá tsuojggidusán galgá tjuodjot juogu dan guovlluj ahte gå merraresursajt reguleri de galggá sierraláhkáj merrasáme kultuvrav vieledit aj dakkir bájkijn gånnå sáme guolástus le binnum jali gáhtum danen gå guollimkvåvtå ælla vattedum jali resursaj ietjá regulerimij diehti jali ietjá resursaávkástallama diehti dájn guovlojn.
Finnmárkolága § 29 ådå nuppe lahtasin mierreduvvá gåktu bájkálasj histåvrålasj riektájt kárttit ja dåhkkidit:
Kommisjåvnnå máhttá aj tjielgadit ájnegis ja aktisasjriektágájbbádusájt guollimsajijda Finnmárko merra- ja vuodnaguovlojn majt nasjonála riektá vuodon le háhkudam
Dát mærrádus le Merragáddeguolástusnammadusá finnmárkoguollimlága § 13 oajvvadusá ja Sámeriektájuogos 2 oajvvadusá tjuovvolibme.Finnmárkolága § 29 ådå 2.
Lahtasa mærrádus, mierret jut "suodjaluvvam riektá" guollimsajijda meran máhtti Finnmárkokommisjåvnnåj åvdeduvvat.
Sæmmi láhkáj gå ednamano- ja åmastamriektá gájbbádusá, galggi guollimriektágájbbádusá dálásj riektá vuodon tjielgaduvvat.
Dat mierkki galggá sáme árbbedábijt ja riektádádjadusájt aj vieledit.
Danen gå ILO-konvensjåvnnå 169 manná Finnmárkolága mærrádusáj åvdån § 3 milta ja AN konvensjåvnnå sivijla ja politihkalasj riektáj birra (SP) manná vuona riektá åvdån almasjriektálágan galggá aj álmmukriektá liehket oassen kommisjåvnå árvustallamijs ållu guovdásj riektávuodon.
Merraresursalága § 8b baktu mierreduvvá sáme oassálasstem resursaj háldadijn:
Departemennta máhttá aktisasj Finnmárko, Råmså ja Nordlánda vuodnaguolástus-nammadusáv ásadit, jali juohkka fylkkaj sierra nammadusáv.
Sámedikken ja dajn gålmåjn fylkkasuohkanijn galggá riektá nammadusá ájrrasijt nammadit.
Departemennta máhttá dárkkelap njuolgadusájt mierredit vuodnaguolástus-nammadusá nammadussaj ja makkár dahkamusá galggi dasi gullut.
Gå le sáhka vuodnaguolástus-nammadusá ásadime birra li Guolástus- ja merragáddedepartemennta ja Sámedigge sjiehtadam ahte galggá liehket akta nammadus manna galggi liehket tjoahkkáj sæmmi ållo ájrrasa gudi li Sámedikkes nammadum dagu fylkkasuohknijs, duola dagu 3+3.
Vijddábut li guorrasam nammadus galggá nanos fágalasj ja politihkalasj orgádna mij galggá guovdásj æktodiddjen guolástusháldadusá gáktuj ja danna galggi duohta ja ájnas dahkamusá.
Gå le sáhka makta mierredimfábmo nammadusán galggá, de le Samedigge vuosedam dasi jut tjoavdos gånnå nammadus ij besa majdik mierredit le álmmukriektá vuolemus dáse vuolen, vuoseduvvá almulasjriektálasj resursaháldadusá oassálasstema riektáj mij sámijn le ILO art.
15 milta.
Sámedigge le rádádallamijn dættodam jut rádádallamvuohke mij Vuonan le dálla rádádallamsjiehtadusá milta le ILO 6. art.
Tjadádibme mij ij maná sæmmi guhkás dagu ILO 15. art.
Danen Sámedikke gájbbet åbbålattjat ja nammadusá fámo gáktuj jut ájge tjadá dát hæhttu åvddålij jåhtet navti váj oadtju tjoavddusav mij le tjielgga álmmukriektálasj birástagáj sisbielen.Danen ij Sámedigge dáv båhtusav ane låhpalasj tjoavddusin Merragáddeguolástusnammadusá oajvvadusá tjuovvolimes.
Danen le rádádallamijn såbadam tjuovvoliddje rádádallamprosessav nammadusá dahkamusáj gáktuj.
Oassálasstemláhkaj ådå mærrádus mierreduvvá:
Láhka galggá aneduvvat álmmukriektá álggoálmmugij ja unneplågoálmmugij njuolgadusáj milta.
Mærrádus mierkki oassálasstemlága duodastus galggá Vuona álmmukriektálasj vælggogisvuodaj milta tjadáduvvat, ja jut láhka le guoskavasj álmmukriektá álggoálmmugij ja unneplågoálmmugij njuolgadusáj birástagáj sisbielen.
Mærrádusá ájnnasamos sisadno le dat dálásj álmmukriektálasj vælggogisvuodajt vuojnnusij buktá.
Dåjma galggi jåhtuj biejaduvvat váj guolástusriektáj ja merrasáme kultuvra dættodibmáj boahtá dárkkelap sisadno.Rabás juohkusij biejaduvvá jáddikvåvttå, mij le stuoves åvddål juohkusijda juohká jahkásasj regulerimijn.
Dákkár vuodokvåvtå stuorrudagáv le álgo rájes mierredam 3000 tonnaj, valla Sámedigge le ævtodam dán stuorrudagáv galggá jævdálasj sjiehtadallamij baktu mierredit man vuodon li:
Guolástus- ja merragáddedepartemennta ájggu láhkaproposisjåvnåv åvdedit dájna såbadimijn ja Sámedikke 2011 tjavtja avtamielakvuodajn ja dårjajn vuodon.
VAT 2008:5 Guollimriektá meran Finnmárko ålggolin
Sámedikke strategijja sámegielajda.
Sámegiela li ájnnasa ájnegis giellaaddnáj, sáme viesajdiddjijda ja sáme sebrudagá åvddånahtátjit.
Sámegiela ij dåssju guládallamij guoska, valla tjanádum la sáme identitiehttaj, kulturárbbáj ja masi ulmusj gullu.
Sámegiela li mærkkagåvvån mijá aktisasjvuohtaj, mijá árbbáj ja la bádden mijá ájttegijda.
Sáme giellapolitihkka guosská dan diehti goappátjagá massám gielav ruoptus válldet, ja sámegielajt åvddånahttet dajn guovlojn gånnå sámegiella bæjválattjat aneduvvá.
Juska li iesjgeŋgalágásj gielladile, de giella mijájt aktij tjadná aktisasj sávadusán sámegielajt bisodit, åvddånahttet ja nannit.
Sáme giellapolitihkka guosská aj rámmaævtojda, lágajda, ja giellaaddnij árggabæjvváj.
Sámegiela juohkka sebrudaksuorggáj guosská, ja buorre giellapolitihkka hæhttu dáv gåvvit.
Sámedigge hálijt juhte sámegiela gulluji, aneduvvi ja vuojnnuji sebrudagán, ja Sámedikke giellastrategijja - Gïelelutnjeme - Giellalåpptim - Giellalokten tjalmostahttá vuojnnusin dahkat, åvddånahttet, rekruttierit ja máhtudaklåpptim gájkka dásen.
Ållagasj dættoduvvá giellafálaldagá mánájda ja nuorajda.
Gïelelutnjeme - Giellalåpptim - Giellalokten tjalmostahttá aj aktisasjbargov ja aktidimev ásadusáj, orgánaj ja organisasjåvnåj gaskan ma sámegielaj barggi.
Mijá visjåvnnå le juhte sámegiela galggi liehket luondulasj oassen sebrudagás, ja juhte gájka galggi bessat gullat, vuojnnet ja adnet sámegielajt gájkka sebrudaksuorgen.
Sámegiela galggi liehket luondulasj oassen árggabiejves sáme- ja aj dárogielagijda.
Sámedikke giellapolitihka vuodon la guhkesájggásasj barggo ja gåtsedime VAT 2016:18 Vájmogiella.
Mijá strategijja sámegielajda la Sámedikke njuolgadussan bargon Vájmogielav gåtsedime.
Badjásasj ulme Sámedikke giellastrategijjaj - Gïelelutnjeme - Giellalåpptim - Giellalokten li:
Dán strategijjan gålmmå badjásasj ratjástimsuorge dættoduvvi:
Viettja Giellalåpptim-tjállagav jus ienep diedojt sidá
Mikkel Eskil Mikkelsen Sápmi Too sáhkavuorro:
Gieres ásadiddje, gieres guosse - lahkusis ja mælggadis, gieres dij gájka.
Stuorra ávvo ja guddne la munji gå besav Sámedikkev åvdåstit dán dájddadáhpádusán SápmiToo.
Báhko SápmiToo spiedjildasstá dav dåbdos MeToo sebrudakájggedábev mij dálla la viehka ájgev ieneplågo sebrudagán vihpam.
Fenomiedna la galla aj sáme guovlojda jåvsådam, valla esski uddni mij jieddnát javllap jut MeToo guosská aj Sámeednamij/Sábmáj - SápmiToo.
Sáme sebrudahka la tjadádam måttijt lávkijt dåbdåstimij, ja buktet ságastahttját mijá bávtjas ja gássjelis tiemáj la ihkeva ájnas lávkke nannitjit ienep rabásvuodav mijá smávva sebrudagájn.
Dajnas gå ep máhte vajálduhttet, mijá sebrudagá li smávva ja rasje ja dát la álu tjielggidussan gå rahpasit subtsastit dáhpádusáj ja tiemáj birra ma li tabu:an, álu gássjel sjaddá ja dåbddu lijgge noaden rasjes dilen.
Sæmmi bále la ájnas dajt tjalmostahttet, vaj bæssá dáj dilij juojddá dahkagoahtet.
Juonná mij hæhttup val álgget.
Gå duodaj dåbdijdip dát la gássjelisvuohtan dánna aj, la dat ájnas vuostasj lávkken.
Dan diehti dárbahip arienájt ja æjvvalimsajijt gånnå máhttep dájda bávtjas ja gássjelis tiemájda lahkanahttját.
Danen lav ihkeva ávon gå SápmiToo uddni duohtan dagáduvvá dáppe Sámen.
Ij la mælggat dat rájes gå mij Divtasvuonan, gåsstå mån lav, lij konsærtta, Mihá, sjávodisvuoda boarkkima aktavuodan maŋŋela daj subttsasij ma åvddån båhtin Divtasvuona sebrudagán.
Dajnas gå hæhttup duosstat ságastit, adjáj dáppe Sámen.
Ja mij la val buorep gå dájda baktu dav dahkat?
Dájdda lij mijá lájddistiddjen åvddåla, ållagasj sáme sebrudagá tsieggima aktavuodan.
Mijá veterána dájddára li maŋemus jagijt vijmak ållidam dan berustibmáj ja dåhkkidibmáj mav mælggadav li ánssidam.
Dan aktavuodan lij OCA ájnas doarjjan, ja Sámedigge l gijttevasj dat ratjástimes OCA la sáme dájddárijda dahkam ja vilá dahká.
Nav aj uddni, gå mijá nuorap dájddárij jiena sáme dájddárkollektijvan, Dáiddadállu, mierredin tjalmostahttet sjávodis subttsasijt ja dav sjávodis báktjasav mav nav ålos guoddi.
Dát subtsas dan fámo birra mij dájdan máhttá liehket, ja daj måttij hieredusáj birra ma mijá duosstelis dájddárij baktu boarkkiduvvi, uddni åvdåstahttemin Dáiddadállu:s mij ållagasj vuojnnusij boahtá akta dajs stuorámus dájddárkollektijvas, ij dåssju Sámen, valla aj dáttjaj rijkaj.
Dáiddadállu l dá gålmmå biejve bargadam, OCA ja Sámedigge lidjin viehkken, ja båhtusin la ihkeva geldulasj prográmma edna dájdaj ja kultuvrajn, ja mån duodaj ávvusav gå besav dáv sierralágásj dáhpádusáv muossádit.
Dan diehti mihástaláv gå Sámedigge la siegen dán aktisasjbarggoprosjevtan OCA.jn og Dáiddadállu:jn.
Mån doajvov dát la dåssju álggon guhka rájdduj dájddaæjvvalimij ja ásadusáj ma li viehkken sáme sebrudahkaj mijá trauma:jt ja surgov dålvudittjat, valla aj ávvudalátjit moattebelakvuodas ja kultuvralasj valjesvuodas.
Mij galggap dal gullat moatte bieles gåktu máhttá dádjadit SapmiToo, ja mån galla ávvudaláv oasálastátjit ságastallamij ja aj gullat iehtjádij jiermmás ságajt ja ájalvisájt.
Ja ávon lav gå mån besav dánna tjuodjot sávvajt dijájt divajt buorisboahtem.
Vuorbbe tjuovvus dáhpádusájn!
Minerállaæládus la ietjá lágásj gå ienemus æládusá danen gå dat rudájt gájbbet, konjunktuvrajt tjuovvu ja duodden dasi ij rat diede jus sjaddá viessot.
Dat muorrot edna duobddága sieldes birásvájkkudimij, dat ij la ådåsmahtte ja danen álu åvdån sjaddá bisso ådåsmahtte æládusájda.
Sámedikkeráde Inger Eline Eriksena baktu
Norsk Bergindustri gåvvit minerállaæládusáv vásstádussan dárbbuj æládusåvddånahttemij nuorttan.
Sámedigge ij la æládusá ietjastis vuosstáj, valla gruvvodåjmadibme ij la agev vásstádussan æládusåvddånahttemij nuorttan.
Nuorttan la åvddånibme, ja diedádusá æládusminisstarij 2013 vuoseduvvá, árvvoháhkuhimvejulasjvuohta minerállaæládussaj nuorttan la unnep gå ienemus ietjá suorgijn nuorttan.
Dajnas Sámedigge dåjmalattjat barggá åvddånittjat ådåsmahtte æládusájt gå kulturæládus, mannoæládus, miehttseæládus, guollim ja boatsojæládus.
Gå minerállaæládus álu buktá ratjáldagáv ruhtavuojttuj mij ij la vuordedahtte ja edna vájkkudusájt birrasijda, bisso æládusájda ja sebrudahkaj, la ájnas láhkatjoahkkijn mij gåvvit ådåájggásasj demokráhtalasj sebrudaknjuolgadusájt ja álggoálmmukrievtesvuodajt.
Dakkir láhkatjoahkke ij la ájn miján.
Ij la dárbbo minerállalágav árvustallat dav gávnatjit.
Duot dát ráddidus la buoragit dåbddåm Sámedikke vuojnov minerállalága birra.
Stuorradikke ieneplåhko la ållu diedulattjat mierredam lágav mij ij ietján dagá gå juorruladdá sijájt gudi guoskadalli.
Åvddånbuktet jut Sámedigge la dat mij gássjelisvuodajt minerállaæládussaj buktá, la tjævto boasstot.
Dav majt Norsk Bergindustri vuojnnet ij la ållåsit dádjadam, muhttijn ij la máhttelis gruvvodåjmadagájn ja árbbedábálasj bisso æládusá sæmmi guovlon.
Gávnnuji prosjevta, duola dagu Nussir Riehpevuonan, gånnå noade ietjá æládusájn sjaddi ilá låssåda.
Sámedigge le Vista Analyse baktu vuosedam vájkkudusájt ietjá æládusájda dagu guollim, merraæládus ja boatsojæládus, dahká nav jut Nussira prosjækta ij beras luluj tjadáduvvat - dat ij la sebrudakekonomijjaj ávkká.
Duodden dasi máhttá prosjækta buktet, ælloniehke gænna li vehka dåjma hæhttuji dåjmajdisá hiejtedit.
Dá tjoahkkáj dahki, Sámedigge diehttelis ij máhte prosjevtav dåhkkidit.
Dáv vuosteldimev gåvvidit æládus- ja åvddånahttemvasjulattjan bigot ij dåssju ráddjidum dádjadusáv mij la sebrudakåvddånahttem, valla aj vádna dádjadusáv sáme rievtesvuodas ja ma li sáme kultuvra vuodon.
Jus Norsk Bergindustri:a mielas sij li ednagav dahkam nanostuhtátjit vaj minerállaæládus dåmaduvvá álggoálmmugij rievtesvuodaj milta, luluj sijáv hådjodit gå minerállaæládus Nuortta-Vuonan le nievremus dásen Vuona ålggorijkalasj instituhta gárggalime milta buvtadimindustrijja dåmadime álggoálmmukrievtesvuodajt ålles Arktisin.
Vuona buvtadimindustrijjan ælla makkirak strategija sáme sebrudakåvdåsvásstádusáv váldátjit.
Jus sihtá rievddadimijt la álu vuogas ietjajnis álgget.
De máhtti Norsk Bergindustri ja aj Sámedigge vuosedit ráddidussaj ja Stuorradiggáj jut láhka- ja ekonomijjarámmajt minerállaæládussaj vierttiji rievddaduvvat.
Biehtsemánon jage 2010 mierredij Sámedigge minerállabagádusáv bærrájgehtjatjit sáme kultuvra, æládusáj ja sebrudakiellema vieledusájt plánimij hárráj almma guoradallamijda, gæhttjalimválldemijda ja minerállaresursaj ávkástallamijda árbbedábálasj sáme guovlojn.
Minerállabagádus praktiseriduvvá avtastaládijn minerállavidnudagáj ma ájggu minerálajt guoradallat ja ávkástallat sáme guovlojn.
Sametinget mineralveileder
Sámedigge le sæmmi båttå moalgedam jut: ".. sihti láhkaásadimev mij vaddá máhttelisvuodav minerállaresurssaj ávkástallamav árbbedábálasj sámij guovlojn.
Sámedigge sihtá láhkaásadimev mij vaddá guhkesájggásasj gåvåv gájkka bielijda ja árbbedábálasj ja ådå æládusájt máhtukvuodav aktisattjat doajmmat."
Sámedikke barggo minerállágajn le bissum badjel 10 jage.
Oajvvadus minerálláhkaj le giehtadaládum Sámedikke ållestjåhkanimes jagijn 1997, 1999, 2003, 2008 ja 2009.
Sámedigge le oajvvadussaj javllamusájt buktám almmulasj guoradallamij baku guokti, Ráddidusá guládallamoajvvadussaj akti, ja Ráddidusá láhkaoajvvadussaj gålmmi.
Ådåjakmános jagen 2007 ja biehtsemánnuj jagen 2008 lidjin konsultásjåvnå Æládus- ja oasestimdepartementa ja Sámedikke gasskala ådå minerállalága birra.
Konsultásjåvnåjn vádnunij sidot almma konsulterima tjoavddusijt gávnnat masi máhttin guorrasit.
Sámedigge sáddij rapportav gidán 2009 Ráddidusá minerállalágaoajvvadusá birra ILO, AN álggoálmmugij Sierrarapportørraj ja ANa álggoálmmugij rievtesvuodaj Sierratjiehpijmekanissmaj.
ILO ja AN Sierrarapportørra guoppátjagá li Ráddidusáv gåhttjum ruvvaláhkáj Sámedikkijn vas konsulterigoahtet oattjotjit lágav mij bærrájgæhttjá sámij rievtesvuodajt åbbå sáme guovlon.
Duodden álgadim mærrádusájda minerállalágan, de le dát tjanádum nielje oajvvedásijda minerálladåjmajn.
Dá li tjanádum 1) åhtsåmij, 2) åhtsåmrievtesvuohtaj ja vuorrodibmáj, 3) ávkástallamrievtesvuohtaj ja 4) doajmmakonsensjåvnnåj.
Minerállalága ulmmen le åvdedit ja nannit sebrudahkaj vásstediddje háldadimev ja minerállláresursaj adnemav guoddelis åvddånahttema prinsihpaj gáktuj.
Lágan le aj sierra mærrádus jut viledime galggi vuoseduvvat minerállaresursaj háldadimen (§ 2).
Mærradus tjieggdahttá masi láhka galggá liehket vájkkudimnævvon jåvsåtjit, ja ma li ájnnasamos sebrudakdahkamusá majt láhka galggá tjoavddet.
§ 2 bokstávan b vuoseduvvá jut lága milta le dahkamussan bærrájgæhttjat sáme kultuvra luonndovuodov, æládusájt ja sebrudakiellemav.
Lágan le aj sierra mærrádus mij mierret jut láhka galggá aneduvvat álmmukrievtesvuodaj njuolgadusáj gáktuj mij guosská álggoálmmugijda ja unneplågojda (§ 6).
Dánna vuoseduvvá sierraláhkáj AN konvensjåvnnåj sivijla ja politihkalasj rievtesvuodajda jages 1966 (SP) ja ILO-Konvensjåvnnåj nr.
169 álggoálmmugij ja tjedalasjálmmugij iesjrádálasj stáhtajn (ILO 169), valla aj ietjá álmmukrievtesvuodaj njuolgadusájda.
Dán aktijvuodan de nammaduvvát viertti ANa-tjielggidus álggoálmmugij rievtesvuodaj hárráj mierreduvvam generaltjåhkanimes ragátmáno 13. b.
Oanegattjat åvddånbuktem minerállalága guovdásj mærrádusájt minerálaj háldadime ja ávkástallama birra, masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot, åvddånbuktá:
Åhtsåmrievtesvuohta le minerállalágan kvalitatijvalattjat gartjeduvvam åvdep njuolgadustjoahkke gáktuj, dajnas gå åhtsåma e galga buktet vahágijt.
Sæmmi båttå de le åhtsåmrievtesvuoda kvantitatijvalattjat vijddádum gå dálla aj guosská ednamæjgádij minerálaj gáktuj.
Åhtsåma ma e buvte vájkkudusájt ja vahágijt máhtti dagáduvvat ednamæjgáda ja ávkástallerievtesvuodaj æjgáda guorrasime dagá (§§ 8 ja 9).
Åhttsen le huoman diededimvælggogisvuohta (§10).
Guoradallamrievtesvuohta minerálajda masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot gájbbet stáhtas loabev (§13).
Guoradallamrievtesvuohta buoremus vuorrodimijn le aj ækton ávkástallamrievtesvuodav oattjotjit.
Guoradallen le vælggogisvuohta Minerálajháldadime direktoráhtav, ednamæjgádav ja ednamaddnev diededit gålmmå vahko åvddåla barggo álgeduvvá (§18).
Guoradallamrievtesvuodaj sisadno le tjanádum dasi ma li dárbulattjan árvustallat jus gávnnuji ávkástallamárvvo minerála (§19).
Madin åhttse dåssju máhttá dahkat ráddjidum bargov bajeldisás, máhttá guoradallamrievtesvuodaj æjgát boarrit gæhttjalimijt ja rájgijt ednamin råggåt.
Vijddábut de le guoradallamrievtesvuodaj sisadno aj oadtjot dárbulasj ednamav bargojda, dán siegen aj ibbnomsajijt dárbulasj vædtsagijda.
Vájkkudusá ednamin galggi huoman liehket ráddjidum ja båddåsattja, ja e máhte dagáduvvat nav vaj bukti ilá vahágijt.
Ávkástallamrievtevuohta minerálajda masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot vatteduvvá åhtsåma baktu dasi gænna le Guoradallamrievtesvuohta buoremus vuorrodimijn ja guhti máhtti jáhkedahttet ávkástallamárvulasj minerála guoradallambájken gávnnuji (§ 29).
Ávkástallamrievtesvuodaj æjgádin li rievtesvuoda válldet ja ávkástallat minerálajt masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot (§32).
Doajmmakonsesjåvnnå Minerálajháldadime direktoráhtas gájbbeduvvá ávkástallat minerálajt ienebut gå 10.000 m3 suohkadis.
Doajmmakonsesjåvnnå máhttá dåssju vatteduvvat dasi gænna le ávkástallamrievtesvuohta.
Ævto máhtti tjanáduvvat konsesjåvnnåj (§43).Lága álggomærrádusájn li njuolgadusá sáme kultuvrav bærrájgehtjatjit (§2) ja jut láhka galggá aneduvvat álmmukrievtesvuodaj gáktuj ma guosski álggoálmmugijda ja unneplågojda (§6).
Dá åbbålasj mærrádusá ælla tjuovodum konkrehta njuolgadusáj ma nanniji dákkár tjuovvolimev.
Dát gullu vuostatjin árbbedábálasj sáme guovloj gáktuj Finnmárko ålggolin.
Minerállalága § 17an li sierra njuolgadusá ássjegiehtadallama ja vieledusáj hárráj guoskadallam sáme berustimij gáktuj Finnmárkon gå åhtsi guoradallamrievtesvuodajt (§17), ávkástallamrievtesvuodajt (§30), doajmmakonsesjåvnåv (§43) ja eksproprijerimav (§40) minerálajda masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot .
Árvustallam- ja dættodahttemnjuolgadus sáme kultuvra vieledusá hárráj Finnmárkon doajmmá aj ednamæjgádij minerálaj eksproprierimij.
§ 17 merkaj jut Finnmárkon:
Lága § 17 le ráddjidum dåssju Finnmárkon doajmmat.
Mærrádus ij la tjielgas mij guosska sámij rievtesvuodajda konsulteritjit ájggomusájn oattjotjit diedim guorrasibmáj loabev oadtjot guoradallam-, ávkástallamrievtesvuohta ja doajmmakonsesjåvnå åhtsåma baktu.
Minerállalága § 58n le sierra njuolgadus jut departemænnta njuolgadusjállaga milta máhttá mierredit alep ednamæjgátdivudav minerálaj åvdås masi stáhtta æjggoreivtesvuodajt tjuottjot Finnmárkoåbmudagá ednamijn.
Mærrádus le Ráddidusá bieles gæhttjalibme miededittjat ILO 169 artihkal 15.
2 gájbbádusájt álggoálmmugij rievtesvuodav oassáj ávkástallamárvos minerálajs masi stáhtta æjggoreivtesvuodajt tjuottjot.
Ráddidus le lága njuolgadustjállagin mierredam dát aledum Finnmárkoåbmudagá ednamæjgátdivudav 0,25% vuobddemárvos.
Sámedigge sihtá adnet moattelágásj æládusiellemav mij la bissel goappásj sjiervijda.
Sámedigge sihtá rievddadit ierijt jåhtemgålgov sáme dáfojs.
Ásadit moattelágásj æládusiellemijt ja barggosajijt nuorajda la ájnas jus galggá vuorbástuvvat dajna.
Jåhtem sáme guovlojs dahká hásstalusájt bisodit almasjlågov.
Lassen barggosajijda la dat ájnas bisodit bisselis bájkálasj sebrudagáv gånnå nuora sihti årrot.
Aktisattjat barggat suohkanij ja iehtjádij gejn la åvdåsvásstádus dåmajda sisŋelt degu dal infrastruktuvrra, kultuvrra- ja skåvllåfálaldagá li ájnnasa Sámediggáj.
Avtagærddásasj æládusiellem máhttá årrot rassje bájkálasj sebrudagájda jus sjaddi hæhkka rievddadusá æládusiellemin.
Dat vuoseduvvá sebrudagájn Porsáŋgun, Oarjje-Varangerin ja Mo i Ranan ma hæhttujin tjadádit stuor rievddadusprosessajt maŋŋel barggebinnedimij.
Sámedigge sihtá åhtsålit æládusiellemav muhtem sierra suohkanijs ja iejvvit ásadit æládusdoajmmijt.
Sisŋelt sáme kultuvrraæládusáj la dárbbo buvtaåvddånahttemijda ja værmádakdahkuj.
Sámedigge sihtá ásadit ållo- ja moattelágásj æládusiellemijt dán baktu:
Dat la Sámedigge diedádusá milta æládusåvddånime sáme guovloj birra.
Vuonan registrieridum ålggorijkak vidnudagájda (VRÅ) ij doarjja vatteduvá.Suohkanijn ja stáhtaásadusájn ælla riektá dårjav oadtjot.
Turnemannodoarjja:Ienemus doarjja turnemanojda la 50 000 kråvnå.
Doarjja gåbttjå dakkir gålojt ma luondulattjat turnemannogålojda gulluji, dánna aj:
Sáme musihkkárij rijkajgasskasasj promotierimij:Ienemus doarjja rijkajgasskasasj promotierimij la 50 000 kråvnå.
Musihkkavideo:Ienemus doarjja l 50 000 kråvnå rádjáj
Juojgaj ja sáme musihka tjalmostahttem ja gaskostibme sisriikkas ja ålggorijkan, aj sáme musihka sihke árbbedábálasj ja ådå vuogijn
Sámediggeráde le juollodam 2,3 mill kråvnå musihkkaalmodimijda jagen 2014.
Dán jage juollodime musihkkaj le doarjja vattedum goappátjagá ådåájggásasj ja árbbedábálasj sáme musihkkaj.
Musihkkaalmodimij ulmme le åvdedit buorre sáme musihkav majt gájka máhtti ávkkit.
- Dan jage åtsålvisá ja juollodime vuosedi ållo miellagiddis dáhpaduvvá sáme musihkkaiellemin, segadahttijn moadda sjáŋŋara, ja moadda nuorra artista gejn la alla dásse.
Mij lip aj ávon juojggusa buorre åvddånimes, javlla Olsen
Tjoahkkáj li 18 almodime oadtjum dårjav dan jage.
Dajs li moadda nuorra artista.
Dasi gulluji nåv gå Biru Baby Áltás, Katarina Barruk ja Marja Helene Fjellheim Mortensen.
Doarjja le aj vattedum gietja almodibmáj juojggusij, guokta almodime åsskotåvnåj ja guokta almodime musihkajn mánájda.
- Dan jage åtsålvisájn la læhkám alla dásse, ja mij lip aj ávon gå li nåv moattes gudi sebrudahtti juojggusav árbbedábálasj jali ådåájggásasj hamen musihkan, javllá Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Dan jage åhttsij mierre lij badjelasj vihtta millijåvnå kråvnå.
- Hæhttup nannit sámegielajt ja nanostuhttet buorre dievnastusájt sáme álmmugij, javllá Suohkan- ja ådåstuhttem minisstar Jan Tore Sanner.
Uddni sån vuodot almulasj nammadusáv mij galggá tjadádit ja gæhttjat udnásj årnigijt, dåjma ja njuolgadusá ma gulluji sáme gielajda Vuonan.
- Sámegiela li rasjes dilen.
Vuojnnep dálásj njuolgadusá e hieba udnásj sebrudahkaj ja máhtudahka vádnu, javllá Sanner.
Sámelága giellanjuolgadusá, ma mierreduvvin jagen 1990, merustalli sáme giellaaddnij rievtesvuodav adnet sámegielav almulasj oajválattjaj aktijvuodan.
Dat rájes gå giellanjuolgadusá mierreduvvin jagen 1990, le årrum stuorra rievddama almulasj suorgen organiserima hárráj.
Duodden li sáme jåhtåm tjoahkkebájkijda ja stuoráp stádajda, udnásj háldadusguovloj ålggolij.
Danen la dárbbo åbbålasj árvustallamij sámegielaj njuolgadusá hárráj.
Dárbbo l aj juogadit åvdåsvásstádusáv Sámediggáj ja iesjgeŋgalágásj almulasj háldadusájda
- Hæhttup ådåstuhttet njuolgadusájt ja dåjmajt váj hiehpi ietjama sebrudahkaj, ja sjaddi anedahtte ja hiebadahtes tjoavddusa, javllá Sanner.
Sån vuoset dárbov njuolgadusájda, årnigijda ja dåjmajda ma doarjju giellaanov ja åvddånimev.
- Mij lip aktan Sámedikkijn dahkam buorre bargov nammadusá ásadimijn.
Ávon lav gå dán bargon bessap oasev válldet ulmutjij buorre máhtudagáj ja moattelágásj åtsådallamij, javllá Sanner.
Sámedikkepresidænnta, Aili Keskitalo la ávon gå dal vuododuvvá almulasj nammadus gut galggá guoradallat láhkatjuohkkev dåjmajt ja årnigijt sámegielaj hárráj.
- Sámedigge álgadij dájna bargujn dan diehti gå mij lip vuojnnám dárbov nanostuhttet ájnegis ulmutjij rievtesvuodav adnet sámegielav bæjválasj giellan, degu mánnágárden, skåvlån, gå la dárbbo varresvuodadievnastusájda ja dábálasj almulasj etáhtaj aktijvuodan.
Dárbbo l guoradallat barggovuogijt gå galggá nanostuhttet sámegielaj boahtteájgev, javllá Keskitalo.
Sámegiela addnem ja máhtudahka målssu iesjgeŋgalágásj giellaguovloj ja suohkanij gaskan.
Nammadus galggá árvustallat hiebalasj tjoavddusijt ma giehpedi ja vieledi suohkanij sierralágásj hásstalusájt ja dárbojt
Nammadus biedjá dættov årnigijda ja dåjmajda ma bádtjiji suohkanijt bisodittjat barggijt sámegielmáhtudagájn, ja dan láhkáj måvtåstuhttet ulmutjijt oahppat sámegielajt ja adnuj válldet.
Ja dan láhkáj bisodit suohkanijt ja ietjá dievnastusájt giellamáhtudagájn.
Gåhtjodusáv majt Sámedigge ja Ráddidus li dahkam, vuoset dát la ájnas ja dárbulasj barggo majt nammadus galggá ållidahttet.
Suohkan- ja ådåstuhttem minisstar, Jan Tore Sanner ja Sámedikke presidænnta, Aili Keskitalo sávvaba vuorbev bargujn.
Nammadusá ájrrasa li:
Vuododum fylkkamánne Råmsån, Bård Magne Pedersen (njunnjusj), TråmssåSunnde Sis-Finnmárko Diggeriektán, Finn Arne Selfors (nammadusá sadjásasj), Deatnu
Sadjásasj suohkanoajvve, Ronny Berg, Áltá
Rádevadde Elin Fjellheim, Engerdal
Suohkanoajvve, Jens Johan Hjort, Tråmsså
Polijssaoajvve, Ellen Katrine O. Hætta, Girkkonjárgga
Oajvvedåktår, Frøydis Nystad Nilsen, Kárásjjågås
Professor, Jon Todal, GuovddagæjnnoStipendiáhtta,Inga Lill Sigga Mikkelsen, Divtasvuodna
Nammadus galggá åvddånbuktet diedádusáv åvddål guovvamáno 15.b.
Sámedikke doarjjaårniga sámegiela vuoksjuj doarjju sáme giellabargov.Dav vuoset muhtem guoradallam mav Norut Alta - Áltá le dahkam Nordlandsforskning/Nordlánda dutkama siegen Sámedikke åvdås.
Rapportta"Evaluering av Sametingets søkerbaserte tilskuddsordninger for samisk språk"åvddån biejaduváj Sámedikken mánnodagá 18.02.13.
Guoradallama ulmme le gåvåv åttjudit sihke gåktu doarjjavuosstájvállde Sámedikke dårjav adni ja gåktu Sámedigge iesj doarjjaårnigijt háldat.
Giellabargov "dáddi"
Akta rapporta oajvvekonklusjåvnåjs le jut gielladoarjja doajmmá dagu "dáden" massta tjuovvu ålles suohkkis vuobme giellabargos.
Sebrudagá åvdås doajmmá dát vuomásj lahka aktijvuodan ietjá gielladåjmaj ja sáme giellapolitihka siegen man åvdås Sámedigge vásstet.
Guoradallam vuoset doarjjavuosstájvállde li viehka dudálattja årnigijn.
Moaddásijda dájs giellaprosjevtajs le Sámedigge ájnnasamos ruhtadiddje.
Danen le årnik ájnas sámegiela diedulasjvuohtaj ja åvddånahttemij.
Rádeájras Ellinor Marita Jåma javllá Sámedigge galggá rapportav snivva låhkåt, danen gå dat sjaddá ájnas gå galggá buoredit Sámedikke doarjjaårnigijt sámegiela vuoksjuj.
-Sámegiella le alvos dætto vuolen, ja danen le ájnas jut Sámedikke giellarudá buoremus láhkáj aneduvvi.
Danen le ájnas årnigav guoradallat váj gávnná gåktu máhttá årnigav buoredit, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Norut Alta - Áltá ja Nordlandsforskning/Nordlánda dutkam li aktan dáv guoradallam.
Seniordutke Eva Josefsen le prosjevtav jådedam ja suv siegen libá barggam dutkeguovtes Áila Márge Varsi Balto Norut Alta - Áltás ja Marit Solstad Nordlandsforskning/Nordlánda dutkamis.
Seniordutke Eva Josefsen, + 47 915 51 794 ja rádeájras Ellinor Marita Jåma, + 47 916 13 460.
Sámedigge ja Oslo suohkan sihti sáme fálaldagájt nannit oajvvestádan sierra aktisasjbarggosjiehtadusá baktu.
- Aktisasjbarggosjiehtadus galggá dahkat álkkebun liehket sábmen Oslon.
Oslon li moadda sáme, ja mijá ulmme le sij galggi oadtjot nåv buorre fálaldagájt gå máhttelis, javllaba rádeájras Ann-Mari Thomassen ja máhtto ja åhpadusá rádeájras, Anniken Hauglie.
Sámedigge ja Oslo suohkan li moadda jage dagástallam gåktu nannit ja åvddånahtedit mánnágárdev, skåvlåv, varresvuohta- ja kultuvrrafálaldagájt sámijda oajvvestádan.
Guokta jahkásasj aktisasjbarggotjåhkanime li læhkám politihkalasj mieren.
Rádeájras Anniken Hauglie máhtoj ja åhpadusá Stadarádeåssudagán la mannam Guovddagæjnon ja adnám æjvvalimijt Sámediggerádijn.
Rádeájras guossidaláj aj duov ja dáv sáme fáhkabirrusav degu Sáme allaskåvlåv ja Gáldov.
Dála sihti goappátjagá suohkan ja Sámedigge álgadit prosessav dagátjit aktisasjbarggosjiehtadusáv mij galggá nannit sámegielav, kultuvrav ja varresvuodav Oslon.
Moadda stádaráde åssudagá aj segaduvvi dán bargguj.
Tjåhkanimen Guovddagæjnon árvvalattaduvvin máhttelisvuoda dahkat æjvvalimsajijt sáme vuorrasappojda ja ásadit sierra skihppijsijddaåssudagáv stádan.
Sáme vieso biednigahttem dagástaladuváj aj tjåhkanimen.
Kultuvralasj skåvllåvuossa gáktuj sihtá Oslo suohkan lasedum aktijvuodav bájkálasj sáme birrasij Oslon.
Sámedigge ja Oslo suohkan galggi árvvaladdat gåktu ienep sáme oahppijt oadtjot åhpatjit sámegielav 1. giellan.
Sámedikken la uddni aktisasjbarggosjiehtadus Tråmså suohkanijn, ja dahkamin la aktisasjbarggosjiehtadusáv Áltá suohkanijn.
Sámedigge-ráde ájras Ann-Mari Thomassen, 900 57 123
Mahtoj ja åhpadusá rádeájras, Anniken Hauglie, 480 82 601
Kultuvrra, giella ja rijkagasskasasj barggo li ájnas vuorodimguovlo Sámedikke budsjehtan jahkáj 2013.
- Sáme institusjåvnå ja festivála li ájnas ásadime ja ájnas arena kultuvrra-, giella- ja identitehtaåvddånahttemij, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Sáme kulturinstitusjåvnå li ájnnasa ásadittjat sáme almulasjvuodav, åvdedit dádjadimev sáme kultuvras ja råvijt biggit kultuvraj gaskan.
Dá institusjåvnå åvdåsti aj ájnas sáme kulturbarggosajijt gånnå sámegiella le guovdátjin.
-Sámedikkeráde joarkká nannimijn sáme kulturinstitusjåvnåjs ja lip ávon gå lip oajvvadam gålmmå festiválajt oassen Sámedikke budsjehtas, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Dát galggá oassálasstet vaddet oakkev ja åvddånahttemav, javllá Larsen.
Julevsáme vahkko ásaduvvá juohkka jage Divtasvuonan julevsáme gielajn ja nuorajn guovdátjin.
Raasten Rastah - oarjjelsáme kulturfestiválla ásaduvvá juohkka nuppát jage Rørosan ja le rádjágasskasasj festiválla oajvvedættojn mánájn ja gielan.
Sáme vahkko Råmsån oajvvaduvvá aj Sámedikke budsjæhttaj.
Sámedigge ja Vuona álmmukmusea li sjiehtadam máhtsadimev kulturárbijs sáme museajda.
Sámedikkeráde gåtset sjiehtadusáv ja juollot 1 millijåvnå kråvnå prosæssaj gárvedittjat máhtsadimprosjevtav Bååstede.
Sáme giellaratjástibme
- Jahke 2013 le nasjonála giellajahke, ja de le navti stuorra ávvo almodit sámedikkeráde budsjehta baktu oajvvat ruhtadårjav guokta ådå sáme giellaguovdátjijda.
Dá li Storfjord giellaguovdásj Storfjordan ja Gïelearnie Røyrvikan, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Sámedikkeráde aj duosstu signálajt giellaguovdátjijs dárbos ienep oakkev rudáj hárráj, ja oajvvat ásaduvvá åvddånahttemdoarjja sáme giellaguovdátjijda gudi juo ruhtadårjav Sámedikkes oadtju.
- Le aj ávvosáhka gå Røyrvik suohkan oassen sjaddá sámegiela háldadimguovlos, ja oadtju dan diehti guovtegielakvuodarudájt Sámedikkes.
Dát sjaddá oassálasstet nannimij gielas guovlon gånnå sámegiella le oajtedum, javllá Larsen.
Sámedikke oajvveulmme bargujn sámegielajn le oadtjot ienep giellaaddnijt ja lasedit anov sámegielas.
Aktijvuodan giellajagijn 2013 oajvvat sámedikkeráde dan diehti giellaratjástimev måvtåstuhtátjit lasse adnuj sámegielajs ja oadtjot ienep ulmutjijt sámegielav åhpatjit.
Tjoahkkiji álggoálmmugijt Altaj
Sámedikke le dåjmav válldám ásadimes gárvediddje álggoálmmukkonferánsas jagen 2013, vaj álggoálmmuga galggi máhttet gárvedit væráltkonferánssaj jagen 2014.
Gárvediddje konferánssa tjadáduvvá Altan biehtsemánon 2013.
ANa stuoves ságastallamsadje ja ANa tjiehppejuogos álggoálmmugij hárráj li goappátja sávvam dáv dåjmav buorisboahtem.
Værálda álggoálmmuga li aj sæbrram konferánssaj.
Sámedigge jáhkká birrusin 800 álggoálmmukájrrasa ja váksjára sjaddi konferánsan oassálasstet Altan jagen 2013.
- Sámedigge barggá álggoálmmugij riektáj mierredit ietjas åvddånahttema badjel ja riektáj várajváldátjit ietjas ássjijt rijkajgasskasattjat.
Dan diehti le aj ájnas tjalmostit rijkajgasskasasj bargov, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Sáme viehkkeorganisasjåvnnå Mama Sara Education Foundation le rudáj viehkedam Masaiajt dárbujn skåvlås ja åhpadimes, ja vuoset viehkke álggoálmmugij gaskan máhttá sieradusáv dahkat.
Oajvvaduvvá Sámedigge stuoves ruhtadårjav vaddá Mama Sara Education Foundationij.
Ienep sáme sisadno median
Sámedigge vuojnná dárbov nannit sáme sisanov aktisasjsáddimin, ja ájggu álgadit ådå dåjmajt aktan birrusijn ma barggi ja máhtti åvddånahttet ådå vuogijt sáme åhpadusfálaldagájda.
Sámedikkeráde oajvvat juollodit 1,5 millijåvnå kråvnå prosjæktaj gånnå ulmme le oadtjot sámegielav ienep vuojnnusij median.
- Sámegielak diehtoprográmma tvan máhtti åhpadusaktijvuodan aneduvvat sáme skåvlåjn, skåvlåjn ietján ja ållessjattukåhpadusán.
Sámedigge vuoset NRKa vuorodimijda NRK Skole ja NRK Kunnskapskanalen ma máhtti liehket máhttelis vuoge ja aktisasjbarggoguojme åvddånahtátjit ådå sáme fálaldagájt, javllá Larsen.
Sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars la dudálasj gå Máhtudakdepartemænnta l mierredum ådå njuolgadusáv mánájgárddeåhpadiddjeåhpadusá rámmaplánaj birra.
Sámedigge ja ráddidus libá konsultasjåvnåj tjadá avtamielalattja gå ådå mánájgárddeåhpadiddje åhpadussaj biejaduvvá ienep dættov åvdedit dádjadusáv sáme kultuvra birra.
Dat la ájnas oasse ja gullu Vuona nasjåvnålasj kultuvrraj.
Vijddásappot galggá mánájgárddeåhpadiddje dåbddåt iemeálmmugij árvov ja sijá nasjåvnålasj ja rijkagasskasasj rievtesvuodajt.
- Le buorre gå boahtteájge mánájgárddeåhpadiddje oadtju ienep máhtudagáv da guovte stáhtavuododuvvam álmmuktjerda birra Vuonan, javllá Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Máhttolåpptim mánájgárddeåhpadiddjeoahppijda le tjuovodum tsuojggidusán nasjåvnålasj njuolgadusán mánájgárddeåhpadiddjeåhpadusán.
Duodden nasjåvnålasj njuolgadusá ma li lájddistiddjen juohkka ásadusájda ja dá galggi biejaduvvat doajmmaj sijá fáhkaplánajda.
Sámediggeráde l dudálasj gå konsultasjåvnåj tjadá máhttá viehkedit váj ienemus åhpadimijs oadtju njuolgadusájt mij bærrájgæhttjá sáme perspektijvav dasi mij gullu åhpadimijda gånnå láhkanjuolgadusá li vuododum fáhkan åhpadusinstitusjåvnåjn ja sijá prográmmaplánajn.
Le ájnas dan diehti váj gájkka studenta Vuonan oadtju dárbulasj máhtudagáv sámij birra iemeálmmugin.
Mánájgárddeåhpadiddje oahppe oadtju aj máhtudagáv ja bessi oahpásmuvvat sáme kultuvrajn, histåvråjn ja sebrudakiellemijn.
- Gájkka mánájn li rievtesvuohta avtaárvvusasj åhpadussaj.
Sámemánájda l ájnas oadtjot oahppat iehtjas kultuvra birra juo mánájgárden.
Ja ietjá mánájda le aj ájnas oahppat sáme dilij birra nav árrat gå máhttelis.
Máhtto l tjåvda gasskasasj vieledussaj ja gierddisvuohtaj.
Máhto tjadá dahkap råvijt kultuvraj gaskan Vuonan, javllá Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Sadjásasj presidænnta, Laila Susanne Vars, tlf.
Oahpponævo divna fáhkasuorgijn ja divna fágajn galggi gávnnut oarjjel- julev-, ja nuorttasámegiellaj ulmijt jåvsåtjit mánájgárde rámmaplánan ja Máhttolåpptim - Sáme oahppoplánatjoahkken.
Sámedikken le åvdåsvásstádus tjielggidahttet ulmijt, strategijajt ja dåjmajt vájkkudimnævojt åvddånahtátjit oahpponævojt pládnatjoahkke milta ja jahkásasj budjehtaj baktu
Sámedikken le åvdåsvásstádus rudájt juollodit ja vájkkudimnævvoadnemav tjuovvot ja dárkestit láhkatjoahkkij, njuolgadusáj milta.
Sámedigge barggá oahpponævoj mierreduvvam strategijaj milta Sámedikke oahpponævvoåvddånahttema jagijda 2009-2012 strategalasj plána milta.
Plána milta galggap:
Ovttas.no - Sáme oahppamnævo nehtan
www.ovttas.no
Hiehteguovdásjdåjmadahka, Dássádus- ja nuppástimoahttse ja Sámedigge tjielggasit javlli: Vahágahttem nissunij vuosstij ja lahka gasskavuodan sáme sebrudagán hæhttu duodaj váldeduvvat.
AKTISASJ PRÆSSADIEDÁDUS HIEHTEGUOVDÁSJDÅJMADAGÁS, DÁSSÁDUS- JA NUPPÁSTIMOAHTTSES JA SÁMEDIKKES:
Lahkusij 49 prosenta sáme nissunijs Vuonan li vaháguvvam vahágahttemij jali råhtsatjibmáj, vuosedi lågo diedádusás Vuona nasjåvnålasj institusjåvnås almasjrievtesvuoda hárráj.
Bæhtádallam viehkkeapparáhttaj máhttá aj buktet, sáme nissuna e oattjo dav viehkev mij la sijá gájbbádussan.
Diedádusán vuoseduvvá dasi, vahágahttema sáme guovlojn máhtti tjanáduvvat måttij buolvaj dárojduhttempolitihkkaj.
Dille l sieldes.
Stuorra dárbbo l ådåstuhtedum ratjástibmáj badjásasj doajmmaplánaj, suohkanijt bærrájgæhttjat ja aktidum suohkandievnastusájda má li sajenisá.
- Dáv ep nagá galluga tjoavddet.
Divtasvuonaássje li álgadibmen ja de lij sebrudahka iesj mij maŋŋutjissaj bajedij ássjev vaj vuogádahka hæhttuj dåmadit.
Sáme sebrudahka sihtá rievddadimev.
Ráddidus hæhttu jåhtuj biedjat doajmmaplánav vahágahttema ja råhtsatjime vuosstáj sáme sebrudagán, almma ja hiebadum dåjmaj, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Tiebmátjåhkanimen vahágahttem nissunij vuosstij ja lahka gasskavuodan sáme sebrudagán Sámedikken, Kárášjågån basádismáno 26. biejve, lij stuorra avtamielakvuohta dasi, bulkke ja viehkkeapparáhtta hæhttuji ietjasa máhtudagáv sáme gielaj ja kultuvraj hárráj nannit.
Tjåhkanibme lij aktisasjbarggo Sámedikke, Hiehteguovdásjdåjmadagá ja Dássádus- ja nuppástimoahttse gaskan kampánja Sjávodisvuohta gåddå gasskavuodan.
Vádnunime gielalasj hiebadibme ja kulturmáhtudahka li duodde hieredime vaháguvvamijda gudi viehkev dárbahi.
Ållusij mielas sijás gudi oassálasstin tjåhkanibmáj, la stuorra dárbbo doajmmapládnaj vahágahttema ja råhtsatjime vuosstáj sáme sebrudagán, mij dagáduvvá aktan sáme organisasjåvnåj.
Bajeduváj aj, gájka máhtti ja hæhttuji viehkedit vahágahttemav nissunij ja lahka gasskavuodan vuosteldittjat gå duossti dan birra ságastit ja diededit jus gáddali vahágahttemav.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo mielas gássjelisvuohta hæhttu ájn ienebut tjalmostahteduvvat.
- Vahágahttem hæhttu dálla hiejteduvvat.
Stuorrudahka la duodastuvvam ja hæhttup dåjmajt álgadit.
Oajválattja, Justijssadepartemænnta njunnjutjin, hæhttuji doajmmaplánav dahkat, mij jåhtuj biejaduvvá ja gåtseduvvá.
Vahágahttem la ållagasj vuojnnemahttásin sáme birrasijn, valla dat ij merkaha jut dat dåhkkiduvvá.
Sáme ålmmå ja báhtja hæhttuji ájn ienep rahpusit ságastittjat vahágahttema birra, javllá Keskitalo.
Dássádus- ja nuppástimoahttse Hanne Bjurstrøm javllá jut tjielgas la viehkkeapparáhtta ij nagá jåksåt sáme álmmugij duostutjit, suoddjitjit jalik viehkedittjat gå nissuna vaháguvvi lahka gasskavuodan.
- Tjielgadusá li moadda: giella, máhtudahka sáme kultuvras, luohtádus, rudá, geográfálattjat mælggat gasska, viehkkeapparáhtta ij la aktiduvvam.
Dájs ælla aktak buorre oarre, valla hásstalusá majt stáhtta hæhttu tjoavddet.
Vaháguvvam sámijn li sæmmi riektá buorre væhkkáj gå gájka iehtjáda suohkanin, javllá Bjurstrøm.
Tove Smaadahl, Hiehteguovdásjdåjmadagá bæjválasj jådediddje, javllá dárbbo l lasedum ratjástibmáj duostutjit ja suoddjitjit.
Guoradallama vuosedi jut álu vaháguvvam nissuna sáme sebrudagán e duosta vahágahttema birra subtsastit.
- Nievres suohkanekonomijja ájttá Sáme hiehte- ja incestguovdátjav Kárášjågån, mij la ájnna Vuonan mij fálaldagáv vaddá ållagasj sáme álmmugij.
Sáme hiehte- ja incestguovdásj hæhttu bisoduvvat.
Buorre fálaldahka sáme álmmugij hæhttu tjårggiduvvat, mij sáme gielav ja kultuvrav bærrájgåhtså, javllá Smaadahl.
Dagádum la låhpadimdokumænnta tjåhkanimes, mij duola dagu la vásstádussan stáhtatjálláj Knut Morten Johansenij Justijssa- ja gárvedimdepartementas, gut oassálastij tjåhkanibmáj Kárášjågån.
Juohkka jage basádismáno 25. biejve mujttádahteduvvá rijkajgasskasasj biejvven vahágahttema vuosstij nissunij ja álgadibmen rijkajgasskasasj AN-kampánnjaj "16 Days of Activism Against Genderbased Violence".
Sjávodisvuohta gåddå la dán kampánja vuolen ja la aktisasjbarggo Hiehteguovdásjdåjmadagá ja Dássádus- ja nuppástimoahttse gaskan.
Dán jage aj aktan barggap Sámedikkijn tjalmostahttemin vahágahttemav nissunij vuosstáj ja lahka gasskavuodan sáme sebrudagán.
Sjávodisvuohta gåddå la ruhtadum Kompetansenter for kriminalitetsforebygging:is.
Kampánja oajvveulmme l viehkedit duostutjit nav gåhtjodum guojmmegåddålimijt.
Muhtema vuojnnin, muohtema diehtin, valla ettjin aktan majdik dagá.
Dánna besa ienebuv Sjávodisvuohta gåddå -kampánja birra låhkåt.
Guládallam:Guládalá mijá guládallambarggij jus sidá ienep diedov jali ságájdahtátjit:
Sámedigge giellalåpptimbálkáv vuostasj bále juohká Sáme giellaváhko ja Rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jage 2019 aktijvuodan.
Oajvvada dåjmav jali organisasjåvnåv, mij vuohkasit adná ja tjalmostahttá sámegielav (-jt) bæjválasj dåjmas.
Bálkká l 30.000 kråvnå ja dájddádiplåvmmå.
Sámedikkeráde sebrulattja ja Sámedikke háldadus e máhte bálkáv oadtjot.
Juohkkahasj bæssá oajvvadit, guhti luluj giellalåpptimbálkáv vuojttet.
Tjielggi oajvvadusát ånigattjat tjálalattjat ja sáddi dav Sámediggáj ragátmáno 9. biejve åvddåla.
Sámedikkeráde mierret guhti bálkáv oadtju.
Bálkká vatteduvvá giellaváhko ásadime aktijvuodan gålgådismáno 24. b. Kárášjågån.
Oajvvadusájt máhttá dási sáddit: samediggi@samediggi.no
Diedá gus skåvlåjt ma buoragit rasisma ja badjelgæhttjama vuosstáj barggi?
Oajvvada dajt Benjaminbálkkáj!
Gájka bessi oajvvadusájt sáddit, ájggemierre l gålgådismáno 1.biejve.
Byste av Benjamin
Benjaminbálkká l skåvllåbálkká, ja guoddá Benjamin Hermansena namáv guhti gådduj Holmlian jagen 2001.
Sivvan suv gåddet lij rasissma.
Skåvlå ma bálkáv oadtju dåjmalattjat rasisma vuosstáj barggi ja aj gájkka nuppástime guottoj ja dagoj vuosstáj.
Dán rádjáj la akta skåvllå Nuortta-Vuonan bálkáv vuojttám, Vuotnasiida (Sjøvegan) skåvllå jagen 2015.
Vuorjját háldadus oajvvadusájt nuorttalamos rijkaguovlos oadtju.
Moattes usjudalli, barggo rasisma vuosstáj guosská gåktu unneplågooahppe ietjasa skåvlån dåmaduvvi, ja dajnas juhti skåvlåjn gånnå ælla unneplågooahppe e máhte buoragit rasisma vuosstáj barggat.
Ij la dat nav.
Barggo rasisma ja nuppástime vuosstáj la åvdemusát miellaguottoj barggat.
Vuojttoskåvllå hásstalusájt rasisma gáktuj duodaj válldá, ja dahká bargov rasisma vuosstáj oassen ietjas skåvllåárggabiejves.
Sámedikken la ájras Benjaminbálká juryan, manna ietján li Marit Hermansen (åhpadiddje ja Benjamina ieddne), Holocaustguovdásj, Dássádus -ja nuppástimoahttse, Antirasistisk senter, Åhpaduslihtto, Æjgátnammadus vuodoskåvlåjda ja Oahppijorganisasjåvnnå.
Bálkkájuohkem la jahkásasj mujttádahttema aktavuodan rijkajgasskasasj Holocaustbæjvváj.
Åhpadusministar bálkáv gálggi, ja vuojttoskåvllå oadtju 250 000 kråvnå.
Oajvvada skåvlåjt Benjaminbálkkáj åvddåla gålgådismáno 1. biejve.
Lågå ienebuv: https://benjaminprisen.no/
Guhtimusj bierri vuojttet Sámedikke giellaarvusmahttembálkkáv?
Juohkka nælját jage juogat Sámedigge bálkkáv ulmutjij jali viddnudahkaj, prosjæktaj jali organisasjåvnnåj gut la vissjalit barggam sámegielajn mij gullu giellanannimij, åvddånibmáj jali bisodibmáj.
Bálkká ij juogeduvá Sámedikke ájrrasijda jali háldadussaj.
Bálkkán juogeduvvá 50.000 kråvnå ja duodden dájddadiploma.
Gájkka bessi májnodit gut viertti oadtjot giellaarvusmahttembálkkáv.
Tjielggi ånigattjat ietjat oajvvadusá birra ja sáddi Sámedikke åssudahkaj åvddål sjnjuktjamáno 15.bve.
Sámediggeráde mierret gut galggá bálkkáv oadtjot.
Giellaguddnebálkká juogeduvvá Sámedikke ållestjåhkanime aktijvuodan, biehtsemáno.
Máná ja nuora dajs gietjav álggoálmmukguovlojs hasoduvvi sáddit gåvåv ietjas niehkohyhtos.
Aktisasjbarggo vuoseduvvá biehtsemánon álggoálmmukkonferánsan Arktisin: ÁLTÁ 2013.
800 guossididdje ålles væráldis båhti nuortas oassálastátjit "rijkajgasskasasj gárvediddje álggoálmmukkonferánssa álggoálmmugij væráltkonferánssaj".
Duogásj
800 máná ja nuora ålles Finnmárkos ja Frankrijkas li juo sáddim gåvåjt dájddaprosjæktaj mij åvddåla le Frankrijkan læhkám dájddárguoktá Josée Coquelin ja Laila Kolostyák baktu.
Prosjekta dálla joarkká váj máná ja nuora ålles væráldis gåhtjoduvvi.
Sáddidum gåvå aktij biejaduvvi aktisasj installasjåvnnåj mij galggá álggoálmmukkonferánsa delegáhtajt sávvat buoris boahtem.
Tiemá
Juohkkahasj dárbaj suodjalimev, jasskavuodav, dåhkkidimev ja aktijvuodav.
Suodje mijáj dárbojda
Desik dálkke buorrán.
Mannávuoda dago
Dagádum dassta majt gávnni.
Juohkka lágásj dálkkádagán.
Juohkka birrasin.
Mijá vuostasj ájalvis sijdas.
Hyhtto oadtju mijáv niegadittjat.
Máná ja nuora juohkka álldarin gåhtjoduvvi gåvåjt dahkat ietjasa tiemá milta.
Besa materiálajt ja teknihkav friddja válljit.
Juohkka gåvån galggá stuorrudahka 15 cm x 15 cm.
Ájggemierre gåvåjt sáddit le vuoratjismáno 26. biejve 2013.
Gåvå diehki sáddiduvvi: ÁLTÁ 2013 Mari Bottolfsen baktu, Alta videregående skole, Skoleveien 15, 9510 Alta, Norge
Ávvudallap dijá gåvåjt oadtjot, åvddålgiehtaj edna gijtto
Sámedigge ållestjåhkanimen le Sámedikke alemus orgádna ja oajválasj.
Ållestjåhkanime jådedibme dahká ássjelistav, gåhttju ja jådet Sámedikke ållestjåhkanimijt Sámedikke barggoårnigij ja njuolgadusáj milta.
Sámediggi lea 2011-s ásahan Sámedikki váiddalávdegotti doarjjaáššiid várás.
Áigumuš ásahemiin lea sihkkarastit ahte Sámedikki doarjjahálddašeapmi ollašuhttá hálddašanlága gáibádusaid váiddagieđahallama birra.
Sámedikkeráde ájrrasa nammaduvvi presidentas, guhti jådet rádev.
Sámedikkepresidænnta válljiduvvá ieneplågos Sámedikke dievastjåhkanimes.
Ráde doajmmá dagu Sámedikke ráddidus, ja tjadát bæjválasj dåjmadimev.
Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadus (SNPN) ásaduváj nannimdiehti sáme nuoraj vájkkudimfámov Sámedikke politihkan.
Sámedigge nammat ådå vuorrasijrádev.
Sámediggeráde ájras Henrik Olsen javllá vuorrasijráde galggá liehket fáron Sámedikke vuorrasij politihkav hábbmimin.
Plánimbagádus láhtjá dilev nav vaj gájkka plána, vájkkudimguoradallama ja mærrádusá ma tjuovvu pládna- ja tsiekkaduslága pládnaoasev nanniji sáme kultuvra luonndovuodov, æládusájt ja sebrudakiellemav
Sametinget planveileder
Muhtem guovdásj elementa pládna- ja tsiekkaduslágan Sámediggáj li:
Sámediggepresidænnta Aili Keskitalo ja Sámediggeráde ietjá ájrrasa li mierredam ja juogatjam politihkalasj vásstádussuorgijt gaskanisá.
Dánna gávna guhtimusj politihkalasj suorges la geŋga vásstádus.
Overordnet ansvar for alle saksområder
Kunnskap, miljø og næring
Giellapolitihkka hæhttu aktijvuodan åvddånahteduvvat, juogu dáhpáduvvá sáme giellabirrusijn jali ásadusájn bájkálattjat, regionálalattjat, nasjåvnålattjat jali rijkajgasskasattjat.
Åbbålasj ja semalasj giellapolitihkka gånnå nasjåvnålasj, regionála ja suohkanij oajválattja ja oassevállde aktan barggi galggap láhtjet dilev vaj sámegiela li luondulasj, sebrudakguodden ja viesso giellan sebrudagán.
Dát la visjåvnnån Sámedikkeráde strategijjajn sámegielaj gáktuj - Giellalåpptim.
Foto: Kirsten Appfjell, Sámediggi.
- Mijá ájnnasamos barggo la láhtjet dilev sámegielajda ja vaj ulmutja bessi gielav oahppat.
Dat sihtá javllat, mij hæhttup láhtjet dilev åhpadussaj sámegielan ja anátjit sámegielav gájkajn arienájn sebrudagán.
Mij hæhttup aj tjalmostahttet sámegielajt almulattjat, ja dahkat buorre sjaddamdilijt gielajda, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedigge sihtá nannit ja åvddånahttet sámegielajt åbbålasj giellaratjástimen gånnå ratjástibme galggá gájkajn sebrudaksuorgijn.
Vuorbástuvátjit dan bargon gájkka giellaratjástibme hæhttu aktijvuodan gehtjaduvvat ja ásaduvvat ietjá giellabargo nanna.
Gielalåpptimijn sámedikkeráde almot edna konkrehta dåjma iesjgeŋga ratjástimsuorgijn.
Muhtem dåjma sihtá Sámedigge iesj tjadádit, ietjá dåjma gájbbedi aktisasjbargov ietjá oasseválldij.
Akta oajvveságajs giellalåpptimin la, nanos låpptim sámegielaj gáktuj hæhttu sáme sebrudahka aktan dahkat.
Sámedigge la tjanádum dasi, almulasj ja priváhta oassevállde ja ásadusá åvdåsvásstádusáv válldi sámegielajt nannitjit, ja viehkedi vaj sámegiela sebrudagán vuojnnuji.
- Mij sihtap danen bivddit ja bádtjit gájkka æládusiellemav, ásadusájt, organisasjåvnåjt, priváhta ja almulasj oasseválldijt ja duv viehkedittjat giellalåpptimij.
Mij sihtap juohkka akta galggá åvdåsvásstádusáv válldet bájkálattjat, regionálalattjat jali nasjåvnålattjat sámegielajt tjalmostittjat ja anátjit, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Min boazu - áttjak álgaduvvam boatsojnjuovadimvidnudahka, la buorre buojkulvissan man láhkáj sámegiella tjalmostahteduvvá.
Vidnudahka adná sámegielav gájkajn ietjas buvtadusájn, dåbddomerkan, almodusájn ja diedujn sosiála medijján ja guládallamin ælloniehkij.
Mij sihtap ienep dákkir buojkulvisájt.
Ja sihtap jut galggá liehket luondulasj jut sámegiella ja dárogiella buohtalakkoj vuojnnuji, juogu dal biebmojn, almodusájn jali sosiála medijján.
- Vijddásappot sihtap jut gájka oasseválldijt ienebut galggi gatjádit giella - ja kulturmáhtudagáv, ja dajna vuogijn viehkedit vaj máhtudahka aneduvvá árvvon ja ávkálattjan.
Priváhta ja almulasj oassevállde lulun aj dåjmalattjat barggat rekruttieritjit sámegielak máhtudagáv ietjasa fáhkasuorgijda.
Dát sihtá javllat, gatjádit oahppobájkijs, vaddet signálajt man ednagav sámegiella ja kultuvrramáhtudahka gatjádaláduvvi, ja diedojt juogatjit duon dán karrieramáhttelisvuodaj birra, javllá berustiddje sámedikkepresidænnta.
Dálla presidænnta sihtá duv aj sæhkáj dán miellagiddis bargguj, gå juohkka sáme báhko la ájnas.
Jus juohkkahasj viehket binnátjijn, de tjoahkkáj la enas.
Álggup uddni!
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá: Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, +47 971 29 305.
Gasskavahko gålgådismáno 11.biejve 2017 rabáduvvá 8.
Sámedigge.
Majestiehtta Gånågis ja Gånågisallavuoda Kråvnnåprinssa libá guossen rahpamin.
Præssa bivddiduvvá rahpamij.
Dajnas gå ælla nav ållo saje dåssju akkreditieridum journalista bessi sámedikkehuodnahij gasskavahko gålgådismáno 11.biejve.
Akkreditieridum journalista bessamkårtåv Sámedikkes oadtju.
Diededibme:
Tjálalasj diededibme sáddiduvvá jan.roger.ostby@samediggi.no
Tjálesta gájkajt gudi sihti duv dåjmadagás oassálasstet, ja mujte juohkkahattjaj namájt, e-poasstaadressajt ja telefåvnnånummarijt.
Mujte diededit jus la journalissta jali gåvvididdje.
Diededimájggemierre akkreditierimij la bierjjedagá 06.10.17.
Ælla nav vuojga saje ållestjåhkanimsálan, gallerijjan jalik biejvvebårråmbåttå ja danen Sámedigge sjaddá sajijt juohket.
Praktihkalasj diedo:
Gájka præssaulmutja hæhttuji ietjasa diededit Sámedikke duostudagán gasskavahko gålgådismáno 11.biejve åvddåla kloahkka 12.00.
Præssamáhppa aktan prográmmajn, diedoj ja hålaj juogaduvvá.
Tjåhkanimladnja 121 la mierredum præssaj.
Tjåhkanimladnja l boadáldagá buohta.
Danna bæssá tv:aj ja hárpodis værmádahkaj.
Akkreditieridum journalista biejvvebiebmov Sámedikken oadtju.
NRK Sápmi sáddi njuolgga rahpamis TV:an ja radion.
Rahpam aj njuolgga Sámedikke næhtta-tv:n sáddiduvvá.
Åssudakdirektørra Jan Roger Østby, + 47 481 44 696
Fáhkajådediddje Sara Beate Eira Persson, 472 70 764
Sámedikke mielas boatsojæláduspolitihkka hæhttu liehket álmmukriektá milta.
Sámedigge gájbbet nannidum vájkkudimev boatsojæládusstivrraj, ja sihtá boatsojæládusstivrav rievddadit vaj sáme mierredimoassálasstem bærrájgåtseduvvá.
Sæmmi bále Sámedigge ietjas bargov boatsojæládusássjijn nanni.
- Mijá mielas juojddá hæhttu dagáduvvat nannitjit lagábuj ulmmáj jåvsådittjat boatsojæláduspolitihkka man la álmmukriektá njuolgadusáj milta ja masi boatsojæládus iesj ednagit luohtet, javllá Muotka.
Dane diehti sámedikkeráde ij sidá sebrulattjajt boatsojæládusstivrraj nammadit åvddåla stivrra máhttá jådeduvvat stivrrasebrulattjas gev Sámedigge la nammadam.
Vijddásappo la gájbbádussan jut da sebrulattja gejt Sámedigge stivrraj nammat, galggi máhttet barggat Sámedikke boatsojæláduspolitihka badjásasj ulmij milta .
- Sámedikke mielas boatsojæládus la álggoálmmukæládus, ja dan diehti la ållu ájnas dát vuojnnu boatsojæládusstivran, mij la maŋemus orgádna boatsojæládusháldadusá suorgen gånnå Sámedigge ja aj guovdásj oajválattja sebrulattjajt nammadi, javllá Muotka.
Jagen 2012 háldadusstruktuvrra boatsojæládusán rievddaduváj, gå duola dagu guovlostivra hiejteduvvin.
Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta l moaddi dárkestam ja fámoduhttám mærrádusájt boatsojæládusstivran bajemus boatsojlågoj birra, ja tsuojgodam boatsojæládusstivrav unnedimplánajt mierredittjat.
Dá mærrádusá li dagáduvvam váni Sámedigge ja æládusá diededimes jalik rádádallamis.
- Mij miededip prosessav nannitjit sáme vájkkudimfámov boatsojæládusstivran, ja vuorddep ådå stivrrasebrulattjaj nammadimijn desik stivra sebrulasjjuohko ja doajmma li mijá vuorddemusáj milta, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka.
Sån javllá ij dárbov vuojne nammadit sebrulattjajt jus Sámedikken ij la oalle vájkkudimfábmo, ja jut stivrrasebrulattja danen bessi iesjrádálasj rållav adnet mandáhtajn Sámedikkes.
Sámedikkerádesebrulasj javllá ulmme ij la binnedit sáme mierredimoassálasstem æládusán, valla ienni æládusáv nannit - mav aj dahká gievrrodime Sámedikke ratjástimev boatsojæládusássjijn.
Dán prosessan la duodden åvvå dárbulasj boatsojæládusstivra dåjmav, mandáhtav ja sebrulasjjuogov tjielggit.
- Juo vuostasj budsjehtan la ieneplågojuogos rudájt vuorodam lijgge fáhkavirggáj boatsojæládussuorgen, ja bielle millijåvnåv viehkedittjat boatsojæláduslágav guoradalátjit, ja ienebuv dårjajda maj vuodon li åhtsåmusá, javllá dudálasj Muotka.
Sámedigge la riektádoarjjaårnigav, mij la ájnas årnik æládussaj, gånnå maŋemus jagij åhtsåmusá badjelasj 7 millijåvnå kråvnnåj vuosedi stuorra dárbov lasedibmáj.
Posisjåvnnå la aj nammadam sisŋeldis vuodoæládusjuohkusav mij galggá gehtjadit vuodoæládusáj vidjurijt ja árvvalusájt buktet ådå ja rievddadam politihkalasj ratjástibmáj suorgen.
- Tjoahkkáj lip merustallam jut dát luluj boatsojæládusáv nannit.
Sámedigge nanostuhttá bargov lasedum ressursaj ja rudáj, sæmmi gå ienebut politihkalasj fámov ja ja gájbbádusájt oajválattjaj gáktuj biedjat.
Muotka jáhttá jut Sámedigge åskåldisát æládusá bielen tjuodtju daj hásstalusáj gáktuj maj rijbadi.
Ienep diedo, guládalá sámedikkerádijn Silje Karine Muotka, telefåvnnå 984 87 576
Sámedigge ja Sáme dájddárráde li sjiehtadamDájddársjiehtadusáv jahkáj 2020
- Sáme dájdda ja sáme dájddára li ájnnasa sáme sebrudagá tjalmostahttemis ja åvddånahttemis, ja mån lav ávon ja mihá gå sáme dájdda maŋemus jagijt la åbbå vuohkásit tjalmostahteduvvam, goappátjagá bájkálattjat, nasjonála dásen ja adjáj rijkajgasskasattjat, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen.
Henrik Olsen (Foto: Kenneth Hætta)
Dájddársjiehtadusá rámma l 8 570 000 kråvnå, mij la 220 000 kråvnå lasádussan.
Rudá li vuoroduvvam Sáme dájddárráde ja dan gudá dájddárorganisasjåvnå doajmmaj ma li tjanádum dájddárrádáj.
Vuorodum li aj rudá dájddafoanndaj ja vuosádusdivudij.
Aktisasjbarggoguojme li aj sjiehtadam sjiehtadusán sjiehtadam jut sihti vuorodit ja ienep rudájt dájddárstipendajda biedjat.
Aktisasjbarggoguojme li vijddásappot sjiehtadam aktisasjbargov åvddånahttet, ja dálla li barggamin aktisasjbarggosjiehtadusáv nielje jahkáj sadjáj oadtjomin.
- Aktisasjbarggosjiehtadus Sámedikke ja Sáme dájddárráde gaskan mijá dájddárijda stuorra vájkkudimfámov åvddånibmáj sáme dájddaviessoma gáktuj vaddá, ja la siegen sáme dájddaj ja sáme dájddárijda buorre rámmaævtojt láhtjemin, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen.
Gatjálvisájda vássstedittjat jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Henrik Olsenijn, +47 907 75 219
Sámedikkeráde juollot 150 000 kråvnå vuododussaj Stiftelsen ferske Scenerij buvtadittjat teáhtarvuosádusáv Muohtadivggažat/Lyden av snø.
Tiebmá vuosádussaj la gålldåsámij kultuvrra ja histåvrrå rádjáduobddágin alleednama ja ruossja biele gaskan.
Ájgegávdan 1826-1949 rájá Vuona, Suoma ja Ruossja gaskan rievddaduvvin moaddi, ja gålldåsámij árbbedábálasj viessomvuohke gássjel sjattaj.
- Sámedikkeráde l ávon siegen liehket duohtan dahkamin teáhtarbuvtadimev mij tjalmostahttá gålldåsáme álmmuga vájves histåvråv rájádis álmmugin mij boadádaláj fábmogis vieldijda rájájt mierredittjat, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen.
Vuosádus gåvvit gålmåt vuodos ma sierralakkoj tjielggi iellemis rádjeednamin lulleednama ja alleednama gaskan, ja dan ulmutjijt.
Guovlon dáhpáduvvin dajs bahámus doarrodáhpádusájs, ja la guovllo gånnå vielde Ruossja ja USA maŋemus 100 jage li adnám edna doarroressursajt rájáv ietjasa gasskaj mierkkitijt.
Vuostasj vuosádus la mierredum biehtsemánnuj 2020, ja vuosádus vuoseduvvá Festspillene I Nord-Norge:n. Dan maŋŋela vuosádus mannuj galggá.
Ságádahtátjit jali gatjálvisájda, guládalá sámedikkerádijn Henrik Olsenijn telefåvnån 907 75 219
Sámedikkeráde doarjju guokta julevsáme giellaprosjevta rudáj.
Giellaspælla New Amigos Online galggá åvddånahteduvvat julevsábmáj ja oahppe Divtasvuonan galggi æjvvalit giellabæssáj Jåhkåmåhken.
- Julevsámegiella dárbaj sajijt gånnå sáme giellaaddne bessi gielav njálmálattjat adnet, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedikkeráde juollot 300.000 kråvnå doarjjan NA TECHNOLOGIES DA:j åvddånahtátjit giellaspellav New Amigos Online julevsábmáj.
Dat la gåvssjim duohtavuodas ja sámegielak ariedná gånnå giella aneduvvá gasskasasj aktisasjbargo baktu.
Duodden gávnnu singel-player mode gånnå oassálaste bessi hárjjidallat videobáddimij iednegielagij iesjgeŋga giellasuorggáj.
- Doajmmaplánan sámegielajda åvddån boahtá juhte sáme máná ja nuora dárbahi bessat digitála oahppamressursajt iednegielasa adnet.
New Amigos la suohtas guovtegielak spælla mij juohkka ahkejuohkusijda hiehpá, javllá Keskitalo.
New Amigos Online vaddá åhpav juohkkahattja milta aktisasj dahkamuháj baktu nehtan.
Studenta li resursa nubbe nubbáj, ja skåvllådilen sjaddá åhpadiddje roalla hiebadit gånnå New Amigos Online la duodden ietjá åhpadibmáj.
Dáhpádus sjaddá persåvnålattjat ja sebrudahtte gånnå oahppe rijkav miehtáj ja væráldav miehtáj bessi nehta baktu æjvvalit.
- Nannitjit julevsámegielav, ja ållagasj guovlojn gånnå giella l rasjes dilen, la Sámedikke mielas dárbbo åvddånahttet digitála giellaapplikasjåvnåjt julevsámegiellaj.
Sámedikkeráde juollot aj dårjav 160.000 kråvnnåj Divtasvuona suohkanij prosjæktaj Giellabiesse 2019, masi oahppe tjåhkanaddi "giellalávggomij" julevsámegielan.
Dán jagásj Giellabiesse ásaduvvá Jåhkåmåhken Svieriga bielen.
Oajvveulmme giellalávggomijn la buojkuldagá ja moallánagá tjanádum ællosujttuj ja várráj julevsámij gaskan.
Sjaddá aj åhpadus vuodulasj hållavuogijn bæjválasj gielan.
Tiebmá vahkkuj sjaddá åvdemusát oahpásmuvvat várre- ja ællosujttokultuvrraj Sirggá tjielden ja oahpásmuvvat sámekultuvrraj nuppen bielen rájá.
- Giellabiesse l buorre ja ájnas gielladoajmma julevsáme guovlon.
Giella l rassje dan guovlon, ja gájkka dakkir dåjma li positijva sámegiellaj.
Dijmmá lij muodugasj giellabiesse, valla dalloj lij Ájluovtan ja guosse Jåhkåmåhkes båhtin.
Diedádus vuoset juhte dat ásadus vuorbástuváj, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, telefåvnån +47 971 29 305
Sámedikkeráde la juollodam dårjav 100.000 kråvnnåj prosjæktaj Duodji Dreamers Riddu Riđđun.
Duojarat i Duodji Dreamers fra øverst til venstre: Lisa Lyngman Gælok , Niká Pittja, Merethe Kuhmunen, Ove Stødle, Laila Mari Brandsfjell, Sara Inga Utsi Bongo, Milana Sapelnikova, Patric Jonsson, Sandra Márjá West og Anniina Turunen.
Duodji Dreamers la dájddavuosádus gånnå 10 nuorra duodjára 20 ja 35 jagij gaskan ájádalli duoje birra udnásj ådåájggásasj sebrudagán ja almmavuodan.
Vuosádusá tjalmostahttem la guoddelisvuohta.
Da 10 duodjára li válljim iesjgeŋga dájddadagov tjoahkkes Sáme Dájddamagasijnas (RDM) arvusmahtátjit ådå dájddadahkuj majt ietja li dahkam.
Goappátjagá dago ma li sijáv arvusmahttám ja ådå dago li oassen vuosádusás.
Sámedikkeráde Silje Karine Muotka
- Sámedikkeráde vuojnná, prosjækta máhttá liehket rabástahkan duojev tjalmostahtátjit, ja gå la festiválan nav edna guosse, de prosjækta máhttá liehket mielludahtte vájkkudibmen duodjeæládussaj, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka.
Duodji Dreamers la aktisasjbarggo Riddu Riđđu, Davvi álbmogiid guovddáš ja Sáme Dájddamagasijna gaskan, ja vuosádus rabáduvvá Riddu Riđđu-festiválan snjilltjamáno 11. biejve.
Duodjára oassálassti adjáj aktisasjságastallamij lávvodagá snjilltjamáno 14.
Biejve, gånnå tiebmán la mij guoddelisvuohta sijá bargguj duodjesuorgen merkaj, ja man láhkáj duodje máhttá åvddånahteduvvat ja gænna l riektá duojev åvddånahtátjit.
Adjáj Tråmså fylkasuohkan la prosjevtav merustallam ihkeva vuohkasin ja jur ulmij milta aktisasjbarggosjiehtadusán Sámedikken arvusmahtátjit nuorra duodjárijt rekruttierimij, ja dan vuodon 30 000 kråvnå prosjæktaj juollodam.
- Mij doajvvop Finnmárko fylkasuohkan aj prosjevtav doarjju, javllá Muotka.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkeráde sebrulattjajn Silje Karine Muotka, tel.
Duodjeorganisasjåvnnå Duojáriid Ealáhussearvi sihtá dal duodjáj stuoráp márnánij gå uddni la.
Sámedikkeráde l dálla juollodam 895.625 kråvnå rádjáj MIS of Sápmi:j, mærkkagálvvovuorodibmáj duojen.
Sámedikken la ulmme, duodje galggá åvddånahteduvvat boahtteájggásasj ja gæssu æládussan sáme guovlon.
Akta dajs ájnnasamos ræjdojs duojev åvddånahtátjit la Æládussjiehtadus duodjeæládussaj mij sjiehtadaláduvvá duodjeorganisasjåvnåj ja Sámedikke gaskan.
Æládussjiehtadusán duodjeæládussaj 2017 biele sjiehtadin biedjat 900 000 kråvnå mærkkagálvvoprosjevtajda majt Sámiid Duodji ja Duojáriid Ealáhussearvi máhtti åhtsåt.
Sámedikke mielas dát prosjækta máhttá siegen liehket vájkkudime årniga ulmmáj jåvsådittjat.
- Mij doajvvop dát luluj buorre åvddånahttem duodjárijda, ja jut dát luluj sijá æládusáv nannit, javllá sámedikkeráde Berit Marie P.E.
Eira.
Uddni ælla ietjá mærkkagálvvoorganisasjåvnå duojen Vuonan.
Mærkkagálvvoorganisasjåvnnå galggá dåjmadit márnánahttemav ja vuobddemav válljiduvvam duodjárij åvdås.
Ulmme mærkkagálvvovuorodimijn MIS of Sápmi la dahkat mávsánis ja guoddelis vidnudagájt.
Dat sihtá javllat duodjára galggi duoje buvtadimes viessot.
Sæmmi l aj sávaldahka Duojáriid Ealáhussearvis jut mærkkagálvvovuorodibme luluj vájkkudit máhtudakgaskustibmáj sáme kultuvra, viessoma ja viessomuháj birra.
Oahpásmahttet sáme duojev ålggobiele márnánijda máhttá dasi vájkkudit.
- Sámedikkeráden li vuorddemusá åvddånimev tjuovutjit mav mærkkagálvvovuorodibme buktá, javllá Eira.
Guládalá: Sámedikkeráde Berit Marie P.E.
Sámedigge ja ráddidus li guorrasam láhkanjuolgadusáj gáktuj rádádallamijda ådå kapihttalin sámelágan.
Láhkaoajvvadus joarket ienemusájt rádádallamvuogijt ma mierreduvvin 2005 ja la gåtsedibmen oajvvadusás Sámeriektájuohkusis, mij lij guláskuddamin gidán 2009.
- Mij lip dálla vuododam buorep tjielgasvuodav man láhkáj avtav dajs ájnnasamos ræjdojs sámepolitihkan galggá aneduvvat.
Rádádallamnjuolgadusá tjårggi juhti Sámedigge ja ietjá njuolgga guosske sáme berustiddje oassálassti guorrasittjat mærrádusájn ma midjij ednagit merkahi.
Njuolgadusá li ájnnasa vaj Sámedigge ja aj ietjá sáme berustiddje bessi siegen liehket hábbmimin ja mierredime boahtteájge ævtojt sáme giela, kultuvra, æládusáj ja sebrudakiellemij gáktuj, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Rádádallamvælggogisvuohta suohkanijda ja fylkasuohkanijda tjanáduvvá láhkaj vaj látjeduvvá iesjgeŋgalágásj vuogijda rádádallamvælggogisvuodav bærrájgåtsåtjit, vuododuvvam dan dádjadusá nanna, stuorra sieradusá li suohkanij gaskan, stuorrudagá, máhtudagá ja oassálasstemvuogij gáktuj sáme berustiddjijs.
- Gå suohkanij ja fylkasuohkanij rádádallamvælggogisvuodajt lága baktu mierreduvvi, nanniduvvá aj vuodov aktisasjbargguj sáme berustiddjij, suohkanij ja fylkasuohkanij gaskan.
Láhka láhtjá dilev vaj dát rádádallamvælggogisvuohta máhttá iesjgeŋgaláhkáj bærrájgåtseduvvat, ja dajnas li mujna vuorddemusá buorre prosessajda dán gáktuj, buoremussan bájkálasj, guovlo ja sáme sebrudakåvddånahttemij, javllá Keskitalo.
Sámedikkeráde oajvvadusáv Sámedikke ållestjåhkanibmáj åvddåjbuktá miededimgiehtadallamij, åvddåla ráddidus proposisjåvnåv Stuorradiggáj åvdet.
Ságájdahtátjit, guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalo, telefåvnån 971 29 305
Sámedikkeráde åvdet ássjev giellaguovloj ja suohkankategorijjaj birra ållestjåhkanibmáj javllamánon.
- Gielladille iesjgeŋga guovlon galggá vuodon liehket boahtteájggásasj giellagárvedimen, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedikkeráde ednagit vuorot gåtsedit VAT 2016:18 Vájmogiella.
Sámedikken la ulmme nannit ja åvddånahttet sámegielajt rijkav miehtáj.
- Akta dajs stuorámus hásstalusájs uddni la dat, dálásj háldadimguovllo sáme gielajda ij vieleda jut gielladille l iesjgeŋgaláhkáj suohkanis suohkanij, javllá Keskitalo.
Udnásj årniga baktu la gájkajn suohkanin sæmmi gájbbádusá juska gielladille ja galla sámegielaga suohkanijn li moattelágátja.
VAT 2016:18 Vájmogiella oajvvat hiebadam årnigav sierra kategorijjaj suohkanijda ma li sámegiela háldadimguovlon, namálattjat giellabisodimsuohkana, giellaælládahttemsuohkana ja stádasuohkana.
Sámedikkeráden li vuorddemusá, giellaguovllo sierra suohkankategorijjaj ienebut sjaddá suohkanij dárbojt ja hásstalusájt vieledit.
- Mij diehtep gielladille le iesjgeŋgaláhkáj suohkanijn.
Muhtem suohkanin la sámegiella viesso giellan juohkka suorgen suohkanin, valla ietjá suohkanin la ållu ietjá láhkáj, ja dajn suohkanijn la dárbbo buoredit máhtudagáv sámegielan.
Dajnas la åbbå ájnas jut dagáduvvá njuolgadusmærrádusá ma buorebut duohtavuodav gåvvi, javllá Keskitalo.
Sámedikkeráde oajvvat, giellaluohkkosuohkana sjaddá ådå kategorijjan duodden gålmå kategorijjaj mav giellanammadus tjielggidusás oajvvadij.
- Miján li dálla guokta suohkana gånnå sámegiella l ieneplåhkogiellan.
Dát la sierralágásj dille sáme gielaj hárráj, ja mijá mielas la ájnas nannit vaj miján boahtteájgen vilá li suohkana gånnå sámegiella l ieneplåhkogiellan.
Mijá mielas dá suohkana li luohkkosuohkana, ja sávvap da suohkana lulun máhttet bærrájgåhtset muhtem bargov mij la ávkken ålles sebrudahkaj, javllá Keskitalo.
Sámedikkeráde mielas la ájnas tjalmostahttet, ietjá suohkanin li aj muhtem åvdåsvásstádusá ájnegis sáme giellaaddnáj, ja dajnas oajvvat sierra kategorijjav ietjá suohkana.
Vijddábut la Sámedikkeráde bieles ávkken smávep stádajt giellaguovlluj sebrudahttet, ja dajnas oajvvat kategorijja namma l stádasuohkana, ja ij ga stuorstádasuohkana, nav gåktu giellanammadus oajvvat.
- Sáme giellaguovllo ij dåssju ålles sáme álmmugij guoska, valla merkaj aj ednagav ietjá oajvvadusájda gåtsedibmáj ma li Vájmogiella-tjielggidusán.
Mielastam la dárbbo mij dálla dágástallap dáv ássjev ållestjåhkanimen, låhpat sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Guládalá: sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, +47 971 29 305
Dijstagá gålgådismáno 22. biejve kloahkka 11:30 almoduvvá mánáj applikasjåvnnå "10/20 bágo" City Scenan Áltán.
Sámedigge l sáme giellavahko aktijvuodan hábbmim applikasjåvnåv mij åvdemusát la hiebaduvvam mánájgárddemánájda ja vuodoskåvllåoahppijda.
Ulmme appajn la åhpadit gájka mánájgárddemánájda ja vuodoskåvllåoahppijda 10/20 bágo sámegielajda.
- Sámegielajt vuojnnusin dahkamis la aj sáhka máhttogaskostimes.
Mij sihtap jut sebrudahka galggá oadtjot ienep máhtov ja dádjadusáv sámegielajs, kultuvras ja sebrudakiellemis.
Mij jáhkkep jus gájka máná sámegielajda oahpásmuvvi, de la dat siegen gielaj árvov låpptimin ja sæmmi bále aj låppti dádjadusáv gielaj sieradusájs, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka.
Bágo appan li goappátjagá julev-, oarjjel- ja nuorttasámegiellaj ja dájda bágojda li aj jiednabátte.
Duodden máhttá appan vahkkobiejvijt, lågojt, bájnojt ja guokta mánájlávllaga oahppat.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Silje Karine Muotka, mobijlla +47 984 87 576, silje.karine.muotka@samediggi.no
Sámedikkeráde l dálla juollodam ienep gå 20,1 millijåvnå kråvnå oahpponævojt åvddånahtátjit.
Dán jage la doarjja oahpponævo sidjij gænna li oarjjel- ja julevsámegiella nubben giellan vuorodam.
Sámedikkeráde l juollodam rudájt åvddånahtátjit oahpponævo oarjjelsámegiellaj sierra åhpadimvuoge baktu giellaåhpadibmáj mij dahká nubbegiellaåhpadusá oahppijt dåjmalasj guovtegielagin.
Mij guosská nuorttasámegiellaj la Sámedikkeráde dårjav juollodam åvddånahtátjit mobilapp:ajt nubbegiellaoahppijda nuorttasámegiellaj, mij galggá nubbegiellaåhpadusáv nuorttasámegiellaj dåbmarabbo dahkat.
Sámedikkeráde vuojnná ja gávnat, nuortta-, oarjjel- ja aj julevsámegiellaj li duodaj ájteduvvam giellan.
- Mij lip ávon gå dán jagásj budsjehtan lip bessam dårjav vaddet mij giellaåhpadusáv åvdet, nanni mánáj ja nuoraj låhkåmav, ja ájn duodden la hiebadum sidjij gænna li sierra dárbo oahpponævojda giellaåhpadusá vuoksjuj, javllá sámedikkeráde sebrulasj Mikkel Eskil Mikkelsen.
- Oarjjelsámegiela vuoksjuj lip mij dårja baktu vijmak ulmmáj jåvsådam buvtadit åbbålasj oahpponævojt oarjjelsámegiellaj vuostasjgiellan nuorajskåvlå dássáj sjållert Mikkelsen.
- Mij lip vuorodam oahpponævojt ma gåbttji låhkåmhárjjidussaj julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj, ja dårjav vaddám åvddånahtátjit álkkeslåhkåmgirjátjit oarjjelsámegiellaj joarkkaskåvllådássáj.
Låhkåmgirjátjijn li tjielgga progresjåvnå ja dássejuohkem, mij la ávkken låhkåmhárjjidussaj, joarkká Mikkelsen.
Sámedikke mielas la aj ájnas vuorodit oahpponævojt duojen sáme kultuvrav ja árbbediedojt dårjatjit ja vijddásappot vattátjit.
Oahpponævvo Duodjegáldu vuodoskåvllåj galggá dálla jårggåluvvat ja hiebaduvvat julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj.
Duodden dasi la Sámedikkeráde aj vuorodam dårjav tiemá oahpponævojda duojen oarjjelsámegiellaj gitta joarkkaskåvllådássáj.
- Biebbmo- ja varresvuodafágan la vádnunam åbbålasj oahpponævojt sámegiellaj.
Dálla ávos besav diededit, mij lip juollodam dårjav avta åhttsåj gænna l ulmme åvddånahttet oahpponævvorájdov gasskadássáj.
Rájddo l gájkka gålmå sámegiellaj ja dajn la prienntidum ja digitála oase, låhpat rádesebrulasj Mikkelsen.
Sámedigge oattjoj åhtsåmusájt aktisattjat 33,2 millijåvnå kråvnnåj.
- Jus ga li edna åhtsåmus budsjæhttarámma gáktuj la sámedikkeráde dudálasj gå dán jage lip nahkap gåbttjåt ienemusáv vuorodam suorgijs, javllá Mikkelsen.
Sámedikke doajmmapládna oahpponævojt åvddånahtátjit gávddaj 2015-2018 li vuodon Sámedikke jahkásasj vuorodimijda.
Oahpponævojt majda lip dårjav juollodam galggi åvddånahteduvvat daj ådå oahppoplána milta ma gárveduvvi 2019.
Mijá ulmme l aj juhti ådå oahpponævoj buvtadiddje galggi dajt gárvedit gålmå ja bielle jahkáj.
Ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, +47 917 42 161.
Sámedigge ja Suohkan- ja ådåstuhttemdepartemænnta li avtamielaga ådå suohkanrájá gáktuj Hábmera ja Áhkánjárga gasskaj.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen la dudálasj tjoavddusijn, mij duola dagu nanos julevsáme háldadimsuohkanav buktá.
Konsultasjåvnåjn ådå suohkanrájá birra Hábmera ja Áhkánjárga gasskaj, guorrasin Sámedigge ja departemænnta mánnodagá vuoratjismáno 16. biejve.
Ådå rádjá sjaddá alternatijvva D Nordlánda fylkamánne tjielggidusán, mij nanos julevsáme háldadimsuohkanav buktá.
Dájna ådå Hábmer sjaddá ájnna suohkan mij julevsámegielav háldat ålles rijkan, ja mij galggá gielladievnastusájt ietjas álmmugij fállat.
-Dát buktá nanos ja åbbålasj julevsáme háldadimsuohkanav.
Hábmer sjaddá guovdátjin julevsámegielav ælládahttemin.
Mij berustip dassta, juhti suohkanin galggi buorre máhtukvuoda dán ájnas bargon, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
-Ájnas la juhti Hábmera suohkan oadtju dajt máhttelisvuodajt majt dárbaj åvddånahtátjit suohkanådåstuhttema ulme milta.
Sámedigge la berustam nannimin juhti goappátjijn suohkanijn dán ådå tjoavddusin la vuodo mij dahká dajt nannusin ja gievrran boahtteájggáj, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka, vásstálasj politihkkár guovlopolitihkas Sámedikken.
Sámedigge ja viesajdiddje álgadibme Divtasvuonan li gatjálvisán mij guosská Divtasvuona juohkemij, dættodam máhttelisvuodajt tjoahkkitjit julevsáme birrasav Divtasvuona allebielen julevsáme birrasijn Hábmerin.
-Åvdep prosessajn lip tjielggim sáme guovlojt Divtasvuonan ja daj guovloj histåvrålasj adnemav tjadádam.
Ådå suohkanrádjá buktá juhti sáme árbbedábálasj guovlo sjaddi avtan ja sæmmi suohkanin.
Dát buktá ienep åbbålasj háldadimev sáme berustimijs, javllá Mikkel Eskil Mikkelsen.
Tjåhkanimen departementajn ságastallin aj gåktu sáme viesajdiddje suohkanin galggi bisodit dajt riektájt ma giellaháldadimguovlojt tjuovvu, gå Divtasvuona lulle guovlo dálla ådå Áhkánjárga suohkanij galggi.
-Dáv galggap vijddásappot departementajn ja Áhkánjárga suohkanijn gåtsedit.
Ij máhte nav liehket juhti viesajdiddje riektájt massi gå suohkanrájá rievddaduvvi, låhpat Mikkelsen.
Lågå ienebuv ráddidusá næhttabielijn.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen, telefåvnnå 917 42 161
Sámedikkeráde Silje Karine Muoka, telefåvnnå 984 87 576
Sámedikkeráde juollot 1 442 740 kråvnå juojggusijt ja sáme musihkav almodittjat.
Låge åhtsåmusás li gietjav åhtsåmusá árbbedábálasj juojggusav almodittjat.
Dát la vuostasj bále Sámedigge li nav edna åhtsåmusáv almodittjat árbbedábálasj juojggusa, massta sámedikkeráde Henrik Olsen sjamut.
Dát vuoset juhte berustibme árbbedábálasj juojggusis la stuorre.
- Sámedigge adná ájnnasin doarjjot almodimijt árbbedábálasj juojggusij, ja gå li nav moadda almodusá li vehi sieradusá ja sierralágásjvuodajt buoragit duodastuvvi.
Almodusá sjaddi stuorra árvvon goappátjagá kultuvralattjat ja musihka histåvrå gáktuj, javllá Olsen.
Ulmme juollodimij la åvdedit buorre sáme musihkav mij li sadjihin ållusijda.
Dán jage li vuoroduvvam bielle gålmå millijåvnå kråvnå juojggusa ja sáme musihkav almodittjat.
Rudá juogaduvvi guovte åhtsåmvuorruj, ja boahtte åhtsåmájggemierre l gålgådismáno 1. biejve 2019.
Sámedigge l juo oadtjum gatjálvisájt boahtte åhtsåmájggemiere gáktuj.
- Mij doajvvop moadda buorre åhtsåmusá nuppe vuorruj aj båhtali.
Olsen javllá årnik vuododam åhtsåmusáj nanna almodittjat juojggusav ja sáme musihkav la ájnas sáme tjuojadiddjijda.
- Årnik máhttá liehket buorre vuodon sáme artistaj máhttelisvuohtaj ienep ulmutjijt jåvsådittjat, javllá Olsen.
Tjuovvusin la gåvvå juollodimijs.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Henrik Olsenijn telefåvnån +47 907 75 219
Sámedikkeráde l ihkeva ávon dajna gå Saemien Sijte dálla vijmak oadtju juollodimijt ådå huodnahij Snåasaj.
Uddni åvddån bådij, ráddidus stáhtabudsjehtan ájggu árvvalit álgadimjuollodimev Saemien Sijtaj, ja juhti huonaj galggá gárves liehket jagen 2021.
Hálijdav vuostatjin vuorbbesávadusájt Saemien Sijtij ja oarjjelsáme birrasij sárnnot, gå vuojnnet vijmak Saemien Sijte oadtjomin la ådå ja árvulasj huodnahav oarjjelsámijda ja oarjjelsáme kultuvrraj.
Sæmmi máhttá aj javllat, udnásj biejvve l stuorra ávvobiejvve ålles Sámeednamij, javllá Sámedikkeráde Henrik Olsen.
Oarjjelsáme li badjelasj 30 jage barggam åttjudittjat ådå oarjjelsáme dávvervuorkáv ja kulturguovdátjav.
Sámedikken la mælggadav læhkám nanos politihkalasj avtamielakvuohta belludagáj gaskan juhti Saemien Sijte l akta dajs stuorámus vuorodimijs Sámedikken.
Stáhtabudsjæhtta almoduvvá mánnodagá kl.
- Dát la akta dajs værámus kulturmujttoláhkadoadjemijs majt lip vuojnnám, javllá seniorrádevadde Arne Håkon Thomassen Sámedikken ja åssudakjådediddje Geir Davidsen Nordlánda fylkasuohkanin.
Moarmesmáno 14.biejve ájttsin Nordlánda fylkasuohkan ja Sámedigge jut soames la råggåm birrusij 80 rájge suodjaluvvam kulturmujton Kalleholmenin Vågana suohkanin.
Dánna l sijddabátsidis ja moadda sáme kulturmujto, ma kulturmujttolága baktu li automáhtalattjat suodjaluvvam.
Diedoj daj birra gávnnuji duola dagu sajen kulturminnesok.no.
Nordlánda fylkasuohkana Kulturmujttopládna Lufoahttaj (2007) la Kalleholmen tjalmostahteduvvam sierra ja vuoroduvvam duobddágin nasjåvnålattjat ja aj guovlluj la ájnas kulturmujtto ja kulturbirás.
Dánna li soames jali soabmása råggåm birrusij 80 rájge (gehtja kártav).
Dát la tjielggasit kulturmujttolágav doadjet, mij duola dagu javllá jut "ij la loahpe dåjmajt jåhtuj biedjat ma lulun biejsstet automáhtalattjat suodjaluvvam kulturmujto, jali vádáv dahkat vaj máhtti biejsteduvvat".
Vihtan la birrusij vahkko dáhpádusá åvddåla vuojnnám ulmutjav metalldetektåvråjn Kalleholmenin råggåmin, valla dalloj ittjij dádjada majt vuojnij.
Åssudakjådediddje Geir Davidsen Nordlánda fylkasuohkanin tsuojgot dasi, metállajt åhtsåt moatte bále buktá jut dålusj gávnijt gávnná.
Danen Kulturmujttolága njuolgadusá ållagasj dán asstoájggedoajmmaj guosski.
Ájnas la aj, sij gudi metalldetektåvråv adni, oahpásmuvvi lágajda ja njuolgadusájda ma dasi guosski.
Ållagasj li Rijkaantikvára njuolgadusá metalldetektåvråjt priváhta adnema gáktuj vuododuvvam oahpes prinsihpa nanna jut hæhttu diehtet majt dahká, ja aj vuosedit várrogisvuodav automáhtalattjat suodjaluvvam kulturmujtoj lahkusin.
Jus ij diede gåktu dåmadit la buoremus vuostak mijájn guládallat, låhpat Davidsen.
Seniorrádevadde Arne Håkon Thomassen Sámedikkes låhpat alodime ulmutjijt gudi biejvijt åvddåla moarmesmáno 9.biejve li gáddalussjam jus li juoga ælvvám dajt bulkkáj diededittjat, gå da diedo lulun miellagiddevasj diedo vijddásap åtsådibmáj.
Gasskavahko moarmesmáno 23.biejve galggi Sámedigge ja Nordlánda fylkasuohkan duobddágav ådåsit guoradallat.
Medijá bivddiduvvi mijáv æjvvalittjat Kalleholmenin kloahkka 14.00 sæmmi biejve.
Seniorrádevadde Arne Håkon Thomassen, Sametinget, kulturmujttoåssudahka, tlf: 78 47 41 69, mobijlla: 47 85 39 13
Åssudakjådediddje Geir Davidsen, Nordlánda fylkasuohkan, Kulturmujto Nordlándan, mobijlla: 97 14 63 68
Sámedigge l juollodam badjelasj 10 millijåvnå kråvnå doarjjan kulturmujttosuodjalimsuorgen.
Duola dagu li ienep bihtámsáme prosjevta rudájt oadtjum.
- Bihtámsáme guovlon la dálla positijva ælládahttem.
Dan diehti la ållagasj ávvodahtte viehkedit bihtámsáme kulturárbev nannitjit, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Høyskytte fra Tollådal i Beiarn (foto: Sametinget)
Sámedigge l maŋemus jagijt bihtámsáme kultuvrav ja kulturárbev ållagasj vuorodam, adjáj doarjjaårnigij baktu.
Aktan Bådådjo suohkanijn ja Nordlandsmuseet:jn la Sámedigge virgev tsiekkadussuodjalimsuorgen ruhtadam.
Vuorodibme l oassen aktisasjbarggosjiehtadusás Bådådjo suohkana ja Sámedikke gaskan.
Åbddit bihtámsáme tsiekkadusárbev la ruhtaduvvam moatte prosjevta baktu.
Bihtámsáme kulturmujto Sáltoduoddarin galggi aj registrieriduvvat.
- Bihtámsáme tsiekkadusárbbe l árvvon dajnas gå dáppe gávnnuji muhtema dajs oabmásamos sáme tsiekkadusájs.
Tsiekkadusájt oahpásmahttet nanni bihtámsáme iesjdåbdov, javllá Keskitalo, guhti vássám duorastagá rabáj konferánsav jur bihtámsáme histåvrå ja tsiekkadusdábij birra Sáltoduoddarin.
Keskitalo ja sámedikkeráde kultursuodjalibmáj Berit Marie E. Eira ávvudallaba aj gå bessi rudájt juollodit prosjevtajda ma boandás sáme kulturhiståvråv gæhttjijda oahpásmahtti.
Ienep stuorra láhtjema li dan diehti rudájt galbbitjit oadtjum.
Årøyholmenin Ivguvuonan galggá merrasáme histåvrå ja dålusj sáme åsko birra gaskostuvvat.
Porsaŋgun tjáppa kulturduobdá histåvråjn stáloj birra látjeduvvá.
Gahpervákken (Kaperdalen) Sážžán galggi dålusj miehttsesáme årromsaje vuoseduvvat.
Juollodum li aj rudá kulturmujtojt Guittanasan (Kvitnes) ja Guolleveaigåhpen (Molvik) Bearalvágen látjátjit.
Moatten guovlon ælla sáme kulturmujto guoradaládum.
Registrierimprosjevta li ájnnasa vuosedittjat sáme anov ja årromav.
Akta prosjækta mij la dårjav dán jage oadtjum, la registrierima Návetvuomen ja Návuodnabadán.
Ællosujtto ja bájkálasj årro galggi dán bargguj oassálasstet.
- Prosjækta midjij edna kulturmujto ja histåvrå buktá, boahtte buolvajda ávvon, javllá sámedikkeráde Eira.
Sámedigge l 2012 rájes registrierim ráfájduhtedum sáme tsiekkadusájt ma li 1917 rájes jali oabmásappo.
Moaddalågenan tsiekkadusájs li dálla birrusij 900 tsiekkadusá registrieridum.
Moattes li buojkkám, sijá æjgon la automáhtalattjat ráfájduhtedum tsiekkadus ja oadtjum li rudájt dáv åbdditjit.
Tsiekkadusæjgáda gudi li dårjav oadtjum årru sáme årromguovlov miehtáj.
Sámedigge sierra årnigav háldat ráfájduhtedum sáme tsiekkadusájda ma li priváhta æjgon.
Ajtu guhtta millijåvnå kråvnå li dan ulmmáj juolloduvvam.
Ságájdahtátjit jali gatjálvisá, guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalojn, telefåvnån +47 971 29 305.
Ådå biskåhpa nammadusá gáktuj Nuortta-Hålogalánda bisspaguovlon sárnnu Sámedikke presidænnta ávov gå ådå biskåhpan li buorre diedo sáme vidjurijs.
-Sidáv vuorbev sávvat pråvsståj Olav Øygard nammadusájn ådå biskoahppan Nuortta-Hålogalánda bisspaguovlon, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Presidænntaj la ájnas gå Nuortta-Hålogalánda biskåhpan li buorre diedo sáme sebrudagás ja girkkoiellemis.
-Girkkon le guovdásj sadje sáme sebrudagán, ja ájnas la gå biskåhpan li buorre diedo sáme vidjurijda, árggabiejve iellemij ja vuojŋalasj iellemij.
Olav Øygardav nammadit tjuovvu dan hárráj buorre dábijt bisspaguovlon, ja gå sujna li dárkkelis diedo goappátjagá sáme sebrudahkaj ja sámegiellaj, de lav mån sihkar sån sjaddá Per Oskar Kjølåsa árvvogis tjuovvoliddjen, javllá Keskitalo.
- Luodjom láhkáj stuorradiggediedádus boatsojæládusá guoddelisvuodas vuoset, ælla sámijt gulldalam dán bále ga, javllá sámediggeráde Mariann Wollmann Magga.
Maŋemus stuorradiggediedádus boatsojæládusá birra almoduváj 1992.
Uddni åvddånbuvtij ednambarggo- ja biebbmoministar Jon Georg Dale ådå stuorradiggediedádusáv boatsojæládusá guoddelisvuodas.
- Dát luluj máhttelisvuohtan ráddidussaj boatsojæláduspolitihkav njuolggitjit mij mælggadav la boasto guovlluj mannam.
Ienni vuojnnep vilá li oajválattjaj dárkestim- ja regulierimdárbo ma li vuodon politihkkaåvddånahttemin, javllá Wollmann Magga.
Sámedigge l mælggadav tsuojgodam, boatsojæládusá roalla guovdásj sáme kultuvrraguodden viertti vuodon liehket boatsojæláduspolitihkav hábmedime.
Edna sáme ællosujtto-åtsådiddje li tsuojgodam, ájnas dåbddomærkka Vuona boatsojæládusá háldadime le vádna dádjadus árvvovuodos, sáme ællosujttovuogij birra ja máhtukvuoda diedojs.
- Vuojnnet ráddidus ienemusát berus sáme ællosujtov dárkkelit regulierimis.
Æládusåvddånahttem ja dåjma ælloniehkijda e vuoroduvá.
Gå ájnnasamos diedo ráddidusás le boatsojlågov elektråvnålasj chips:aj dárkestit ja láhkaj åttjudit riektáv boatsojlågov bihkusij buktet, le rahtjalisvuohta dåssju hådjånibmen, tsuojggi Wollmann Magga.
Sámedigge adjáj hådjån ráddidusá nievres rahtjalisvuodas boatsojæládusá areállavuodov bisodit.
Boatsojæládus mij la luonndovuododum æládussan le báddnum guohtomduobddágijda jus æládusán galggá boahtteájgge.
- Boatsojæládusá stuorámus hásstalus la areállavuodov bisodit.
Stuorámus ájtto boatsojæládusá guoddelisvuohtaj le lasedam nággo duobddágijda, luonndovahágahttema duola dagu duobddágijt muorrodit ja lassánam mannulahka, tsuojgot Wollmann Magga.
- Muv mielas dåjma tjanádum areállaháldadibmáj mav ráddidus dálla åvddån biedjá, ælla nuohkása boahtteájggásasj rávas boatsojæládusáv nannitjit.
Ráddidusá vádna doajmmelisvuohta bisodittjat boatsojæládusá guohtomduobddágijt li vuosstálakkoj prosessa boatsojlågov unnedime mij la jådon, tjuottjot Wollmann Magga.
Ráddidus diedet, sihtá ekolåvgålasj guoddelisvuodav boatsojæláduslága ulmmeparagráffan vuorodit.
Sámedikke bieles dakkir vuorodibme gájbbet vuorodimev guohtomduobddágijt bisodit ja návdijt unnedit, ja ij dåssju boatsojlågov unnedimev vuorodit.
- Dættodit gasskavuodav ekolåvgålasj, rudálasj ja kultuvralasj guoddelisvuodav luluj ållu ietjá tjalmostahttemav buktet dakkir ájnas politihkalasj dokumentan, ja luluj bisodit boatsojæládusáv álggoálmmukæládussan, låhpat Mariann Wollmann Magga, guhti dættot man buorre le gå Vuona Boatsojsámij Rijkalihtto ja Sámedigge aktan departementajn galggi guoddelisvuoda ulmijt lagábut gehtjadit.
Ságájdahtátjit, guládalá sámediggerádijn Mariann Wollmann Magga, tlf.
Her kan man lese mer om den nye stortingsmeldingen.
Sámedikkepresidænnta Vibeke Larsen la ávon gå Stuorradikke dárkastus- ja konstitusjåvnåkomitea sihtá rabás gatjádallamav duohtavuodas dárojduhttema birra.
Stuorradikke dárkastus- ja konstitusjåvnnåkomitea mierredij dijstagá vuoratjismáno 25.biejve 2017 ásadit rabás stuorradiggegatjádallamav duohtavuodas dárojduhttema birra Vuona sáme ja guojna álmmugij gáktuj.
- Sámedigge le gájbbedam jåhtuj biejaduvvá duohtavuodakommisjåvnnå mij duodas vájkkudusájt stáhta guhkesájggásasj mastadimpolitihkas, mij ednagit la sámijda vájkkudam.
Ássjen le, åttjudit tjielgga gasskavuodav lahka nasjåvnålasj histåvrråj, mij badjelgæhttjamav ja vierredagov sáme álmmugij buvtij.
Rabás gatjádallam luluj tjalmostahttet manen la dárbbo dakkir guorradallamij ja mån lav ávon gå komitea dasi miedet, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Dárkastus- ja konstitusjåvnnåkomitea la mierredam rabás gatjádallamav ásadit, masi guoskavasj organisasjåvnå ja institusjåvnå bessi diededit ietjasa moalgedimijt åvddånbuvtátjit.
Duodden dasi galggá komitea ietjas árvvalusáv ássjáj buktet ja Stuorradikke ållestjåhkanimen sjaddá dágástallam duohtavuodakommisjåvnå birra åvddåla biehtsemáno 21. biejve dán jage, duodas komiteatjálle Thomas Dam Sámediggáj.
Mærrádusá duogen le ájrasoajvvadus 8:30 S (2016-2017) stuorradiggeájrrasijs Kirsti Bergstø ja Torgeir Knag Fylkesnes, gudi libá oajvvadam jut Stuorradigge åtsådimkommisjåvnåv ásat, mij galggá duohtavuodakommisjåvnnån dárojduhttemis ja vierredagojs sáme ja guojnaj álmmugij gáktuj Vuonan.
- Mån guorrasav oajvvadiddjijda gudi tsuojggiba jut la Stuorradigge, gænna l vásstálasj Vuona stáhta bieles, mij luluj álgadimev dakkir guoradallamkommisjåvnåv dahkat.
Sáhka le åvdåsvásstádusáv válldet dat oases Vuona histåvrås mij merkahij sámijt ja guojnajt badjelgæhttjat.
Dan baktu aj buoremus láhkáj gávnná gåktu vássámájge hávijt luluj dálkudit, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Fylkadikke Tråmsån, Nordlándan ja Nuortta- ja Oarjjel-Trøndelágan li dálla doarjjomjavllamusájt Sámediggáj buktám mij guosská duohtavuodakommisjåvnå álgadibmáj.
Sáme girkkoráde la aj doarjjum dakkir kommisjåvnå álgadimev.
- Dát tjielgastuhttá gåbddå politihkalasj dårja birra mijá gájbbádussaj duohtavuodakommisjåvnås, mav aj doajvov Stuorredigge vijddásappo prosessan dåmat, låhpat sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Ságájdahtátjit, guládalá sámediggepresidentajn Vibeke Larsen, tlf: 941 30 116
Lågå ålles ájrasoajvvadusáv dánna.
Sámedikke mielas sierravarresvuodadievnastusá organisierim Vuonan hæhttu gåvvidit sámij sierralágásj dilev álggoálmmugin.
Åvdep vahkon Sámedikke ållestjåhkanibme giehtadaláj ássjev sáme sierravarresvuodadievnastusájt åvddånahttet ja organisierit.
Ássje vuodon la guovdásj oajválattjaj dahkamus Varresvuoda Nuortta RHF:aj bærrájgåtsåtjit strategalasj åvddånahttemav sierravarresvuodadievnastusájs sáme álmmugij.
Sámedigge l dudálasj gå barggo l jåhtuj boahtám.
Dán dahkamusá baktu guovdásj oajválattja dåhkkidi jut sámijn li sierralágásj dárbo ja iehtjasa lahkanimvuoge iehtjasa varresvuohtaj ma gájbbedi jut duostuduvvi varresvuodasuorges mij la hiebadum sijá gielaj, kultuvra ja sebrudakiellema milta.
Dálla sáme varresvuodainstitusjåvnå li ekonomijja ja aj organisierima gáktuj vuollásasj varresvuodadåjmadagá vuolen, ja dajn ælla nav vuojga vájkkudimfábmo iehtjasa ressursajda jalik iesjstivrrimij.
Sámedikke mielas oalle sáme iesjmierredibme ja mierredimoassálasstem hæhttu stivrrimorgánajn bærrájgåtseduvvat, ja aj varresvuodadievnastusájt sáme pasientajda gárvedime, hábbmimin ja organisierimin.
- Badjásasj organisasjåvnnåstruktuvrra hæhttu duodastit jut sámijn la rievtesvuohta iesjmierredibmáj.
Rievtesvuohta iesjmierredibmáj håbbmimin, stivrrimin ja bærrájgæhttjamin hæhttu vuodon liehket gå galggá organisierit hiebadum varresvuodadievnastusájt sáme pasientajda, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sámedikke mielas dárbbo l dárkkelappot gæhttjat man láhkáj sáme varresvuodadievnastusá lulun organisieriduvvat, nav vaj sáme varresvuodadievnastusá li sadjihin sáme pasientajda rijkav miehtáj.
- Vierttip varresvuodadåjmadakmodellav gehtjadit.
Vuogas organisierim sierravarresvuodadievnastusájs galggá badjásasj dásen nannit vaj gájka sáme oadtju dajt dievnastusájt ma li sijá gájbbádussan, javllá Mikkelsen.
Sámedikke mielas aktidibme sáme fáhkaressursajs la ájnas momænntan dán bargon.
Lulun ásaduvvat sáme fáhkaværmádagá suohkanrájáj rastá ja sierravarresvuodadievnastusá ma sáme pasientajt gåtsedi.
Mikkelsen tsuojgot aj dasi, ælla nav ållo sáme fáhkaulmutja.
Sáme álmmuk la báddnum organisierimvuogijda ma bukti jut bæssá sáme fáhkaulmutjijt nav ålov gå máhttelis másjket ávkkit.
- Dárbbo l ájádallat åbbålattjat ja badjásattjat man láhkáj sierravarresvuodadievnastusá sáme álmmugij lulun organisieriduvvat buvtátjit buorep ja ienep åbbålasj dievnastusájt sáme pasientajda vaddet man vuodon la sáme giella ja kultuvrra, javllá Mikkelsen.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn mobijlan +47 917 42 161.
Ássjepáhppára ja mærrádus
Sámedikkeráde l dårjav juollodam sáme giellaprosjevtajda, ja dan bále vuorodam giellaprosjevtajt oarjjel-, bihtám- ja julevsáme guovlojt.
Duola dagu Rørosnytt oadtju 300.000 kråvnå doarjjan ásadittjat ådå oarjjelsámegielak ådåsnæhttabielev.
- Oarjjelsáme giella l nanostuvvamin maŋŋela gå la læhkám garrasit ájteduvvam.
Ásadit oarjjelsáme ådåskanálav máhttá liehket ájnas nannitjit oarjjelsámegielav bæjválasj giellan, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Ulmme prosjevtajn la næhttabájkev oarjjelsámegiellaj ásadit, ådåsij ma oarjjelsámijda guosski ja oarjjelsáme dåjmadagáv sadjásis oadtjot.
- Mijá mielas la ájnas juhte oarjjelsáme bessi ådåsijt ja ietjá ájggeguovddelis ássjijt ietjasa giellaj låhkåt.
Dát næhttabájkke goappátjagá nanni ja åvddånahttá oarjjelsámegielav, javllá Keskitalo.
Ietjá oarjjelsáme prosjevta ma li doarjodum li Trøøndelaagen fylhkentjïelte/ Aaajege - saemien gïele- jïh maahtoejarnge ma oadtju 100.000 kråvnå doarjjan ásadittjat seminárav Gïeleviermie oarjjelsámegiela dile birra, mij ásaduvvá Rørosan basádismáno 7.-8.
Rørosa suohkan oattjoj 80.000 kråvnå doarjjan ásadittjat rájájrasstijiddje sáme musihkkafestiválav basádismáno 7.-10.
Dát festiválla sjaddá oassen Raasten Rastah festiválas mij juohkka jage ásaduvvá.
Duoddara Ráfe, Bájdár suohkanin, oadtju 300.000 kråvnå bihtámsámegielav ælládahtátjit.
Duola dagu galggá Duoddara Ráfe aktan bihtámsáme giellaberustiddjij Svieriga bielen barggat.
Julevsáme guovlon oadtju Hábmera suohkan 75.000 kråvnå doarjjan giellakurssaj mánájda gænna li sámegiella vuostasjgiellan, ja 75.000 kråvnå giellakurssaj mánájda gænna li sámegiella nubbengiellan.
Nuorttasáme prosjevta li aj doarjoduvvam.
Čálliid lágádus oadtju 300.000 kråvnå doarjjan prosjæktaj "Sámegielat girjjit ohcet geavaheddjiid" (Sámegielak girje addnijt åhtsi).
Prosjækta ásat 25 æjvvalime gånnå tjálle mánájt ja nuorajt hávsskudahtti låhkåma ja oavdástallama baktu.
Unjárga suohkan oadtju 150.000 kråvnå giellakurssaj mij galggá viehkedit sijáv gudi li sáme álggokursav tjadádam sámástittjat.
Sámedikkeráde l juollodam 200.000 kråvnå doarjjan prosjæktaj Bædi & Børdi, mij la manno-app sámegiellaj Nuortta-Vuona turisstabájkij birra.
Sáme girkkoráde oadtju 150.000 kråvnå prosjæktadoarjjan ásadittjat sáme skallolåhkkijlejrav.
Dán jage skallolåhkkijlæjrra ásaduvvá 6. bále.
- Ållagasj la ávvudahtte gå gå mij jur álggoálmmukgiellajagen muossádip nav stuorra berustimev giellaprosjevtajs, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Guokta ållu ådå tjálle libá dårjav Sámedikkes oadtjum nuorajgirjijda.
Sámediggeráde la juollodam dårjav sáme girjálasjvuoda almodimijda dán jahkáj.
Lagábuj 100 åhtsåmusá lidjin boahtám, åhtsåmruhta aktisattjat birrusij 25 millijåvnå kråvnå.
Dán jahkáj lij mierredum birrusij 6 millijåvnå kråvnå sáme girjálasjvuohtaj.
- Nuorajgirjálasjvuohta sámegiellaj la mælggadav gatjáduvvam, ja dan jage lip de válljim dav vuorodit.
Duola dagu libá guokta ållu ådå tjálle dårjav oadtjum ietjaska giehtatjállusijda.
Goappátja libá tjállemåhpav tjadádam, subtsas rádesebrulasj Mariann Wollmann Magga.
Saia Stueng la tjádadam tjállemåhpav mav Sámedigge ja Sáme Dájddárráde/Sáme girjetjállij Siebrre la jådedam.
Sån gåvvi nuorra næjtsov ja suv åtsådallamijt gå joarkkaskåvlåv vádtsá.
"Hamburgerprinseassa" nammasasj girjje l nuorajda tjáleduvvam.
Edel Maret Gaino la aj tjállemåhpav tjadádam ja sån tjállá "Balddonasat vai veahkit" nammasasj girjenis ietjálágásj, balldalahtte subttsasij birra majda ulmusj vuosstemielajn gæssu.
Girjje l tjáleduvvam nuorajda, valla la aj buorre girjálasjvuohta ållessjattugijda.
Dajda duodden li aj juollodum dårja ådå mánájgirjijda ja aj diktagirjij, gåvvårájdoj ja fáhkagirjij almodimijda.
Ierit ietján la mánájgirjje "Tjirrh/Čebo" dårjav oadtjum.
Dav la Laila Mattsson Magga tjállám ja dan álggo giehtatjálos la oarjjel- ja aj nuorttasámegiellaj.
Adjáj Samuel Gæloga mánájgirjje "Ruoppsisgállo", julevsámegielak álggo giehtatjállusijn, la dårjav oadtjum.
Dánna vuojná gájkka juollodum åhtsåmusájt:
Guládallamdiedo: Rádesebrulasj Mariann Wollmann Magga, telefåvnnå 97702350
Árvustallam Duodjeinstituhtas vuoset jut instituhtta merkaj ednagav kulturguodden ja háldadiddjen iehperubbmelasj (vuojŋŋalasj) kulturárbes.
Tjavtjan 2018 Sámedigge bargadahtij Telemarksforskningav Duodjeinstituhtav árvustalátjit.
Árvustallam la gehtjadam man mudduj Duodjeinstituhtta la viehkken Sámediggáj ulmijda jåvsådittjat duodjesuorgen, man mudduj bagádalleårnik Duodjeinstituhta baktu la viehkken Sámediggáj ulmijda jåvsådittjat duodjesuorgen ja oajvvadit dåjmajt vijddásap ulmmejåvsådibmáj.
Sámedikke ulmme duodjesuorggáj la jut galggá liehket ienep oassálaste æládusán, ienep profesjonalitiehtta, ja ienep mávsánis bargo ja ienep rudájt tjijnnit.
Duodjeinstituhta dåjma la vuostatjin duodje kultuvrran ja giehtabarggon.
Diedádus gávnat, instituhtta ij nav vuojga doarjo Sámedikke ulmev duodje æládussan ja jut instituhtta ij ållåsit nagá ietjas mandáhtav jåvsådit åvddånahttem- ja máhtudakguovdátjin duodjesuorggáj æládussan, kultuvrraj ja giehtabargguj.
Duodjeinstituhta roalla ja dajt bargojt majt dahki kultuvrraguodden ja iehperubbmelasj kulturárbbe guodden, li huoman ájnnasa.
Dánna viehkedi Sámedikke ulmmáj nannitjit sáme kultuvrav, iesjdåbdov ja kulturárbev.
- Duodjeinstituhtan la ájnas roalla kulturguodden ja árbbemáhtov háldadiddjen, javllá sámedikkeráde Berit Marie E. Eira.
Diedádus árvval jut Duodjeinstituhtta joarkeduvvá, valla gártjedum mandáhtajn.
Juogu dal máhtudakguovdátjin duodjáj iehperubbmelasj kulturárbben, jali máhtudakguovdátjin hábmedibmáj, buvta- ja márnánasstemåvddånahttemij.
- Diedádus árvval iesjgeŋgalágásj máhttelisvuodajt Duodjeinstituhtav åvddånahtátjit, javllá Eira.
Sån dættot jut Sámedigge ij la avtak vuojnov merustallam.
Vuostak galggá diedádus åvddån biejaduvvat bierjjedagá 15.03 Áltán, aktan duola dagu Duodjeinstituhtajn ja duodjeorganisasjåvnåj.
Diedádus la almulasj.
- Mij bivddip gájkajt gudi duojes berustalli ietjasa árvvalusájt Sámediggáj oajvvadittjat nav ruvva gå máhttelis, låhpat sámedikkeráde Berit Marie E. Eira.
Lågå diedádusa
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Berit Marie E. Eira, mobijlla 913 28 626
Sámediggeráde la aktisattjat juollodam badjelasj 14 millijåvnå kråvnå dårjajda æládus-, giella-, kultuvrra-, mánájgárdde-, varresvuohta- ja sosiála suorgijn ja guovlo prosjevtajda gávdan guovvamáno 10.biejves moarmesmáno 4.bæjvváj dán jage.
Vihtta guolleduostudagá li aktan oadtjum vargga 1,7 millijåvnå kråvnå doarjjan Sámedikkes.
Bájkoj 7,5 millijåvnå kråvnå li duon dán æládusprosjæktaj juolloduvvam.
Sámediggeráde Mariann Wollmann Magga subtsas, guollimæládus la miehtebiekkan ja ålos dårjav åhtsi, guollimvantsajt oastátjit ja guolleduostudagájt ásadittjat ja åvddånahtátjit.
- Sámedigge la ájnas oassevállde vájkkudimnævojt adnemin bisodittjat ja åvddånahtátjit gæssu ja ávkkás guolástusæládusáv sáme merragádde- ja vuodnaguovlojn, javllá Magga.
Magga subtsas, ållagasj la juollodum edna ruhta guolleduostudagájda maŋemus ájgev, ålles vihtta duostudagá li aktisattjat 1.666.000 kråvnå oadtjum.
Dá li duostudagá Storekorsnesan, Nerveian, Skarsvågan, Sjursjokan og Nordvågenin.
- Ájnas la láhtjet dilev vaj unnemus vantsa bessi guolijt vuobddet ja ihkeva ájnas la åvddånahttet ja nannit bájkálasj duosstomstruktuvrav bisodittjat joarkke dåjmav guolástimen bájkálasj merragádde- ja vuodnaguovlojn.
Máhttelisvuohta bájkálattjat vuobddet unnemus vantsajda la gájbbádussan bisodittjat årrom- ja barggostruktuvrav merrasáme guovlojn, javllá Magga.
Sámediggeráde la juollodam badjelasj 1,3 millijåvnå kråvnå muhtem mannoæládusvidnudagájda sisi oastátjit ja åvddånahttemdåjmajda.
Arctic Nuvsvåg AS Loppan, Tufjord Molta & Utleie AS Måsøyan, Vesterelvjenta AS, Koppangen brygger AS Lyngenin, og Aernie AS Ranan li dårjav oadtjum.
- Sáme mannoæládusán la dárbbo iesjgeŋgalágásj fálaldahkaj.
Mannoæládus la ájnas vuorodibme Sámediggáj, javllá Magga.
Sámediggeráde la aj doarjjum rijkaorganisasjåvnåv Sámiid Duodji ja Duojáriid ealáhussearvi goabbák 150.000 kråvnåj, vaj duodje lulun vuojnnusin ávvudimvahkov Tråante 2017.
Magga javllá sjaddin gålmmå ihkeva hávsskes biejve márnánijn stuorra låvdagoaden Roandema guovdon, gånnå 32 vuosediddje vuobddin buoremusáv boahttsubiergos, duojijs ja sáme hábmedimes iesjgeŋga guolos Sámen.
- Åtsådallama vuosedi, låvdagoahte luluj máhttet guovtegærddáj ájgev danna liehket ja liehket guovtegærddáj stuorak.
Ihkeva stuorra berustibme lij, javllá dudálasj Magga.
Sámediggeráde la aj juollodam dårjav 26 kulturprosjæktaj, ma aktisattjat li vargga 1,5 millijåvnå kråvnå oadtjum.
Dan aktavuodan Magga dættot gålmmå nissuna gudi li dårjav oadtjum.
Bente Haarstad la oadtjum 74.000 kråvnå vuosádussaj gåvvådokumentarav oarjjelsáme boatsojsujtos.
Simone Grøtte Pedersen la oadtjum 150.000 kråvnå dánssavuosádussaj Glemt, nuortta-Vuona doarrohiståvrå birra ja vuostasj vuosádus la ásadusán Festspillene i Nord-Norge.
Maret Anne Sara la oadtjum 149.900 kråvnå prosjæktaj Pile o'Sápmi, mij la dájdalasj dahko mij dagáduváj vuosteldibmen ja symbåvllån stáhta boahttsujt bággonjuovadimes Finnmárkon.
- Bente Haarstad dahká ihkeva buorre bargov oarjjelsáme boatsojsujttokultuvrav duodastime.
Simone Grøtte Pedersen ienebut ja ienebut vuojnnusij boahtá juohkka dánssimvuosádusán.
Maret Anne Sara dájdav adná boatsojsujto dilev tjalmostahtátjit, ja sån la aj jieddnás politihkalasj jiedna, javllá sámediggeráde Mariann Wollmann Magga.
Gehtja makkir prosjevtajt ma li dårjav oadtjum ájggegávdan 10.02.17- 04.05.17:
Ságájdahtátjit, guládalá sámediggerádijn Mariann Wollmann Maggajn, mobijlan 977 02 350.
Sámedikke giellaarvusmahttembálkáv oadtju ulmusj guhti ednagit la barggam sámegielav bisodime, nannimin ja åvdedime.
Jane Astrid Juuso, Unjárgas, la rahtjam åvdedime sámegiela adnemav ja joarkedimev Unjárga suohkanin.
Juska sámegiella l bæjválasj giellan ållusijda Unjárgan, gåssuk la dætto vuolen sosiála aktijvuodan, gånnå dárogiella l ráddijiddjen.
Jane Astrid Juuso bargos baktu jådedime suohkana giellaguovdátjav, Isak Saba guovddáš, sávret la barggam åttjudime sosiála arienájt gånnå sámegiella vuoroduváj.
Dát la birástahttám mánájt, nuorajt, ållessjattugijt ja aj vuorrasijt.
- Jane Astrid Juuso l vájkkudam dasi, Unjárgan la buorre buorre ja vuogas giellaåvddånibme.
Sån la bálkáv ánssidam måvtåstuhttemis nuorajt ja vuorrasijt sámegielav dåjmalattjat ságastittjat, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Juuso la aj fágalattjat giellaælládahttemijn barggam dahkamin kursav "Váldáv gielam ruoptus/Jeg tar språket mitt tilbake", mij dálla aj la anon Svieriga biele Sámen.
- Jane Astrid Juuso la tjadádam dakkir prosjevtajt bargonis suohkana giellaguovdátja jådediddjen, valla ietjas sávresvuohta la ednagit vájkkudam ådå giellaaddnijt måvtåstuhttemin ja rekruttierimin, javllá Larsen.
Bálkká l 50 000 kråvnå ja dájddadiploma mav Sven Niklas Blindh la dahkam.
Sáme giellaráde vuododij giellaarvusmahttembálkáv jagen 2000.
Dan maŋŋela la Sámedigge giellastivrra ja Sámediggeráde bálkáv vaddám.
Åvdep giellaarvusmahttemvuojtte li Æjgátjuogos Divtasvuonas jagen 2000, Giellajuogos Skánijs 2001, Harry Solhaug, Gáivuonas 2002, Sagka Stångberg, Dearnas 2009 ja Iŋgor Ántte Ánte Mihkkal/Ánte Mikkel Gaup, Guovdageainnus jagen 2013.
Ságájdahtátjit, guládalá sámediggepresidentajn Vibeke Larsen, telefåvnån +47 941 30 116.
Ådå prosjevtajn "Sjuggelis suohkan", mij árrat juo æládusáv ja suohkanav fárruj oadtju, galggá Sámedikke vuorodimev sáme kultuvralasj ja sjuggelis æládusájn dåbmarabbo sjaddat.
Áttjak mierredum doajmmaplánan "Kulturell og kreativ næring - et uforløst potensiale" li moadda ådå vuorodimsuorge sajájduvvam.
"Sjuggelis suohkan" la Sámedikke ådå vuorodimsuorgge.
Dánna Sámedigge fárruj válldá ja aktan barggá suohkanijn ja æládusájn nav árrat, vaj barggo tjanáduvvá suohkana njunnjusijda ja dajda oassálastijda gudi li fáron.
Jagen 2018 galggá prosjækta tjadáduvvat avtan suohkanin Sámen, mij sjaddá gæhttjalimsuohkanin, ja majna ja gæssta Sámedigge galggá åtsådallamijt åttjudit.
- Dájna vuogijn doajvvop vuorodime æládusáv galggá stuoráp vájkkudusájt buktet, javllá sámediggeráde Mariann Wollmann Magga ja subtsas, Sámedigge l bajedam ássjev kultuvralasj ja sjuggelis æládusáj tjåhkanimijn suohkanij.
- Dáv æládusáv vuorodit la ájnas kultuvrav bisodittjat, sæmmi gå máhtti ådå barggosajijt dahkat.
Ållusijda gudi dan suorgen doajmmi ij la ruhta jådedimfábmon, valla ásadibme l álu tjanádum persåvnålasj dájdalasj mihttomierijda ja sjuggelis doajmmamij dajna sidodijn sáme kultuvrav ja identitiehtav dáj baktu nannit, javllá Magga.
Sámedigge galggá vájkkudit dasi, sáme dájddára ja kulturbargge máhtti lasedit ietjasa sisboadov vaj máhtti ietjasa dåjmajn bierggit.
Mihttomierev jåvsådittjat ájggu Sámedigge huksat vaj æládus åvddån máhtudaklåpptimijn, værmádagáj, aktisasjbargojn, ruhtaháhkuhimijn, identitiehtajn ja aj idealismajn.
Ådå doajmmabiedjam 2017 ja 2018 gáktuj la Dáhttu 2.0, prográmma mij la dagádum sáme kultuvralasj ja sjuggelis æládusvidnudagáj gáktuj majn la åvddånimájggomus.
Prográmma oassálassten oadtju 30 tijma bagádimev.
Edna oassálasstijn la bájkálasj/guovlojn márnán.
Guoradallama vuosedi, ávkástallamav buoredittjat viertti vidnudagá márnánguovlov stuoredit.
Dat galggá Dáhttu 2.0 oajvveájggomussan liehket.
- Sjuggelisvuohta la ájnas vidnudagáj åvddånibmáj gå galggi ådå márnánijt gávnnat.
Muv mielas sáme sjuggelis æládusájn la stuorra máhttelis gájkajn åsijn rijkan, ja ållagasj rijkajgasskasattjat, låhpat sámediggeráde Mariann Wollmann Magga.
Ienep diedojt vaddá sámediggeráde Magga, mobijlla 977 02 350.
Sámediggeráde Per Mathis Oskal la dudálasj gå Guolástusdirektørra la mierredam bajedit jáddiguollimåsijt rabás juohkusijn.
Guolástusdirektørra la mierredam lasedit jáddiguollimåsijt nuorttalin 62°N rabás merragáttejuohkusin ma guolli merragátteguollimoase sisbielen 10 tånnajn vantsa nammaj, nav gåktu Sámedigge lij oajvvadam.
Guollimoase lasedibme la fámon udnátjis, bierjjedagá 31. biejve rájes.
Rádesebrulasj Per Mathis Oskal Sámedikken la ávon mærrádusás ja javllá, riekta la lasedit rabás juohkusa lasseguollimoasev, gå dálla la ganugahteduvvam stuorámus guollimoasev dán juohkusin, sæmmi gå la edna guolle gávnnu.
Guollára dan juohkusin li maŋemus ájgev Sámediggáj aktijvuodav válldám gå sihtin lasedit dán jage guollimoases mij la 16 tånna.
Sámedigge oajvvat Guolástusdirektoráhttaj jut lasseguollimoasse laseduvvá 26 tånnaj.
- Dát luluj gidáguollimav edna guolástiddjáj merrasáme guovlon bierggit.
Dát vaddá aj edna buore vájkkudusá merrasáme guovlon ja buktá oaggásvuodav sisbåhtuj ja bájkálasj birrusijda, javllá rádesebrulasj Per Mathis Oskal.
Jus sidá ienep ságájdahttem, de válde aktijvuodav Per Mathis Oskalajn, telefåvnnå +47 977 77 552.
Sámediggeráde juollot 200 tuvsán kråvnå Deanu ja birás merraluossaguollársæbrráj merraluossaguollárij riektádilev tjielggitjit.
Merraluossaguollársiebrre árvustallá stáhtav stiebnnit, dajnas gå stáhta regulierima li árbbedábálasj merraluossaguollimav ájttegoahtám.
Sámedikke ållestjåhkanibme l mierredam doarjjaårnigav manna l ulmme sáme rievtesvuodajt ednamijda ja luohkojda nannit.
Ållestjåhkanibme l årnigij 750 000 kråvnå mierredam.
Aktse åhtsåmusá båhtin åhtsåmájggemærráj mij lij vuoratjismáno 1.biejve.
Ráde giehtadaláj åhtsåmusájt biehtsemáno 28.biejve Kárášjågån.
Niellja åhttse dårjav oadtjun.
Deanu ja birás Merraluossaguollársiebren li sebrulattja Deanuvuonav, Várjjatvuonav, Lágesvuonav, Fálesnuorev ja Álttávuonav birra.
Sámediggepresidænnta Vibeke Larsen javllá ájnas la merraluossaguollárij riektádilev tjielggit, ja danen sámediggeráde 200 tuvsán kråvnå Deanu ja birás Merraluossaguollársæbrráj juollot.
Larsen subtsas sámediggeráde adjáj juollot 300 tuvsán kråvnå siebrijda Deanučázádaga luossabreavaeaiggádiid searvi ja Deanučázádaga luossabivdosearvi vaj bessi ássjev vuolgadit fámoduhtátjit sjiehtadusáv Vuona ja Suoma gaskan Deanu tjátjádagán guollima birra.
- Sjiehtadus Vuona ja Suoma gaskan álbet bájke ulmutjij riektáv guollitjit, man la suodjalum riektá vuodolága ja álmmukriektá milta.
Bájke viermmeguollára hæhttuji unnedit ietjasa árbbedábálasj guollimav nav ednagit jut árbbedábálasj guollim la nåhkågoahtemin stáhta regulierima diehti, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Sámediggeráde juollot 150 tuvsán kråvnå Tråmså Boatsojsábmelattjaj Fylkasæbrráj ælloniehkij máhtudagáv almulasj riektán ja areállaháldedimen nannitjit, vaj buorebut galggi ietjasa riektájt vælggogisvuodajt bærrájgåhtset, duola dagu pládnabargon.
Prosjevtan la aj ulmme lasedit máhtudagáv ja diedulasjvuodav suohkanijn boatsojæládusá areállaadnema birra, ållagasj boatsojæládusá birra mij la Tråmså fylkan.
Mearrasámi árbediehtu sihtá guoradallat sáme riektájt Davvinjárga suohkanin, ållagasj Stranda-guovlon.
Ulmme l nannit riektájt bivdduj, guollimij, muorjjimij ja ietjá miehttsedåjmajda Davvinjárga suohkanin.
Ráde juollot 100 tuvsán kråvnå guoradallamij.
- Sámediggáj la ájnas merrasámij riektájt nannit, vaj árbbedábálasj adnemav guovlos nanniduvvá vaj dan baktu muorrodime vuosstáj suodjaluvvi, javllá Larsen.
Ienep diedo: Sámediggepresidænnta Vibeke Larsen, 941 30 116
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo oassálastij bierjjedagá njunjostjåhkanimes nuorttalap æládusåvddånahttema ja máhtudagáj birra, masi stáhtaministar Erna Solberg lij bivddim.
- Lågo vuosedi buoragit nuorttan manná, valla diehtep barggosadjeåvddånahttem ij la sæmmi buorre árbbedábálasj sáme årromguovlojn.
Aili Keskitalo på toppmøte om næringsutvikling og kompetanse i nord
Sámedikkepresidænnta sihtá rudálasj åvddånahttem Nuortta-Vuonan adjáj galggá sáme álmmugij ávkken sjaddat, ållagasj árbbedábálasj sáme årromguovlojn.
- Dát la muv mielas sáhka árvoj birra, sáme guovlo galggi sæmmi åvddånahttem gå ietján rijkan, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Keskitalo tsuojgot juhti sáme dábij milta li tjiehpe ietjasa hiebadahtátjit, ja suv mielas árbbedábálasj sáme æládusá hæhttuji gárvvánit boahtteájgev duostutjit sæmmi buohta gå ietjá æládusá.
- Ájnas la formálla máhtudagáv árbbedábálasj æládusájn åttjudit, duola dagu boatsojæládusán, ja adjáj ådå máhtudagáv ådå teknologijjav ja ådå æládussuorgijt anátjit, duola dagu biebmojt buvtadittjat, biebmojt gárvedittjat ja muossádimijda tjanádum biebbmuj.
Sáme guovlon la vuodoæládusá nannusa ja edna biebbmo buvtaduvvi ma máhtti ájn ienebut åvddånahteduvvat.
Keskitalo vuoset aj dasi, mannoæládusán ja sjuggelis æládusájn la åvddånimájgge.
Turista alep åhpadusájn ja rudáj sihti oalle sáme kultuvrav muossádit, valla gatjálvis la gåktu galggá sáme kultuvrav vuobddet váni biejstek.
- Mij dárbahip åhpadusáv ja diedulasjvuodav álggoálmmukturisma suorgen.
Mielastam sidáv etalasj njuolgadusájt, mærkkagálvvoårnigav/vidnudagájt sertifisierit ja åhpadusáv dán suorgen.
Mij dárbahip stuoráp nasjåvnålasj prográmmav dasi.
Dát luluj sáme kultuvrav åvddånahttet ja aj rijkajgasskasasj gilpostimfámov buktet, jáhkká Keskitalo.
Guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalo, +47 971 29 305
Máhttodepartemænnta l Stuorradiggediedádusán nr.
21 (2016-2017) Oahppammiella - Árra ratjástibme ja kvalitiehtta skåvlån, åvdedam oajvvadusáv jut Sáme låhkåmguovdásj galggá sæmmi organisatåvrålasj rámmajt oadtjot dagu udnásj nasjåvnålasj guovdátja, ja oadtjot sæmmi vuodoruhtadimev gå da.
- Vijmak li dárbov dádjadam ja jáhkkep dat la siegen kvalitehtav sáme mánájgárden ja skåvlån nannimin, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Gávnnuji moadda nasjåvnålasj máhtudakguovdátja Vuona skåvllåj, valla e aktak sáme skåvllåj.
Sáme låhkåmguovdásj la 2007 rájes læhkám unna åssudagátjin Sáme Allaskåvlån.
Guovdátjin ij lim stáhtus nasjåvnålasj guovdátjin ja dat merkaj ij lim sæmmi organisierima jalik ruhtadime vuolen gå nasjåvnålasj guovdátja.
Sáme låhkåmguovdásj la luohkkoguovdásj ållagasj åhpadimvuogadahkaj mánájgárdde rájes alep åhpadussaj.
Sáme låhkåmguovdásj vijddát barggá åvdedime njálmálasj ja tjálalasj sámegielav ulmutjij gaskan.
Sámedigge l måttijt jagijt barggam dádjadusáv åttjudittjat ájnasvuodas Sáme låhkåmguovdásj luluj sæmmi stáhtusav gå ietjá nasjåvnålasj guovdátja oadtjot, ja dat bargos dálla båhtusijt vuojnná.
Sámedigge l juohkka aktijvuodan Máhttodepartementajn åvdedam ássjev lasedam rudálasj rámmaj Sáme låhkåmguovdátjij, maŋemusát árvvalimbargon dan nammadum stuorradiggediedádusá gáktuj.
- Moatte jage oajbbomis oadtjop vijmak sáme máhtudakguovdátjav daj sæmmi rámmaævtoj milta gå ietjá lågev nasjåvnålasj máhtudakguovdátja, javllá sámediggepresidænnta Vibeke Larsen.
Máhttodepartemænnta, Sáme Allaskåvllå ja Sámedigge galggi lahka aktijvuodan ådå guovdátja dahkamusájt gehtjadit ja gåktu lulun nasjåvnålasj guovdátjij dahkamusáj milta hiebaduvvat.
Plánaj milta rievddadime jåhtuj båhti ådåjakmáno 1. biejve rájes 2018.
Sámedigge ájggu aktisasjbarggoprosjevta baktu NordNorsk Reiseliv, gålmmå nuorttalamos fylkaj ja Innovasjon Norge gaskan, sáme mannoæládusvidnudagájt nannit.
Sámediggeráde Mariann Wollmann Magga doajvvu prosjækta luluj sáme mannoæládusrahtjamav nannit.
Sáme mannoæládus 2.0 la gålmåjahkásasj prosjækta mav NordNorsk Reiseliv jådet.
Ájggomus mannoæládusprosjevtajn la nannit máhtudagáv ja márnánvejulasjvuodav sáme mannoæládusvidnudagájda.
Prosjækta galggá vihpat gålmmå jage.
Sámediggeráde la juollodam jahkásasj dårjav 850.000 kråvnnåj prosjæktaj.
Stivrrimjuohkusin li åvdåstiddje Sámedikkes, NordNorsk Reiseliv:as ja avta mannoæládusvidnudagás juohkka gålmåt nuorttalamos fylkas.
Stivrrimjuohkusa almulattjat jåhtuj boahtá dijstagá moarmesmáno 2. biejve 2017 Áltán.
Stivrrimjuohkusa njunnjusj la Ellinor Guttorm Utsi, gut måttijt jagijt la mannoæládusán barggam.
Tjoahkkáj 25 sierra sáme mannoæládusvidnudagá gålmmå nuorttalamos fylkas bessi oassálasstet.
Máhtudaklåpptim ja profesjonalisierim li ållu guovdátjin.
Dát la ihkeva ájnas vaj sáme mannoæládusoassálasste galggi buorebut gárvedit mærkkagálvov Nuortta-Vuonav fálatjit.
Sámediggeráde Mariann Wollmann Magga mielas la ållo máhttelisvuoda sáme mannoæládusprosjevtajt åvddånahttemin, ållagasj dálla gå mannoæládussaj nuorttan la åvddånimájgge.
- Sáme kultuvrra la sierralágásj ja tjábbe.
Vierttip nahkat dav kommersialisierit dabdá iehtjama kultuvrav biejsttep.
Dáv aj tjalmostahttep dán geldulasj prosjevtan.
Åvdep mannoæládusprosjækta vuosedij jut æjvvalimsaje sáme æládussaj li ájnnasa.
Fágalasj ságastallama, ussjolmisájt ja ájálvisájt lånudallat, ja árvvalusájt ietjas buktagij oadjot, lidjin ájnas biele.
Værmádagájt dahkat ja máhtov juogadit tjuovvu aj dáv dásev prosjevtas.
- Aktisasjbarggo sáme mannoæládusoasseválldij gaskan la muv mielas mierredime jus sáme mannoæládusáj galggá vuorbástuvvat.
NordNorsk Reiseliv:an la sierra máhtudahka mannoæládusáj nuorttan, ja Magga mielas dát máhtudahka aktan sáme máhtudagájn stivrrimjuohkusin ja sáme mannoæládusvidnudagájn, luluj buorre båhtusijt vaddet.
Sån laset vil, jus sáme mannoæládusvidnudagá hæhttuji vieledit ietja hæhttuji ienemusát barggat, gå la åvvå rahtjamus vidnudagáv æjggut, valla sån jáhkká sáme mannoæládus 2.0 la nanos viehkken sáme mannoæládusáj vuorbástuvátjit.
977 02 350Ietjá diedojt vaddá rádevadde Kirsten Østby, tlf.
Sámedigge sierra diedádusáv duoje birra buktá, ja dát la vuostasj bálle dat dáhpáduvvá.
Dát dáhpáduvvá Sámedikke ållestjåhkanimen moarmesmáno 31. biejve 2017.
Duodje le kulturguodde æládus mij la riek ájnas sáme gielajda, kultuvrraj ja æládusåvddånahttemij.
Danen la dárbbo oaggit duojev kultuvrran ja aj æládussan.
Duodje la åvvå ájnas sáme iesjdåbdduj.
- Sámedikken la ulmmen åvddånahttet duojev æládussan, vaj ienebu bessi dassta viessot, javllá sámediggeráde Inger Eline Eriksen Fjellgren.
Fjellgren tjielggi lasedum ruhtajådedibme iesjdagádum duojes stuoráp márnánij le guovdátjin Sámedikke vuorodimen.
Dát aj buktá jut profesjonalitiehtta, sisboahto ávkká æládusán viertti laseduvvat.
Jahkáj 2017 la Sámedigge tjoahkkáj vuorodam 14 millijåvnå kråvnå duodjáj.
E aktak ietjá oassálasste máhte dakkir vuorodibmáj vuosedit.
Jagen 2016 lij Sámedikke vuorodibme duodjáj 46% rudájs ma lidjin vuorodum æládusájda.
Rudájs vuorodum jahkáj 2016 ienep gå guokta millijåvnå aneduvvin doajmmadårjajda.
Juska duodjára li doajmmadårjav oadtjum, ij la ruhtajådedibme lassánam.
Lågo duodjeæládusás vuosedi jut gasskamærrásasj duodjár la tjanádum doajmmadoarjjaj jus doajmma galggá jådeduvvat binná ruhtabátsujn.
- Gå vájkkudimårnik Sámedikken ij dåjma, le miján politihkkárin åvdåsvásstádus hiebadittjat jali rievddadittjat vájkkudimårnigav åmastittjat sávadum vájkkudussaj.
Mijá mielas ietjá doajmmadoarjjaårniga lulun buorebut duodjeæládusáv nannit, duola dagu barggostipenda, javllá sámediggeráde Inger Eline Eriksen Fjellgren.
Moadda duoddára li báddnum ábnnasijda ma miehtsen gávnnuji.
Hásstalussan la gå lága baktu ij la siján loahpe mæhttsáj vuodjet ábnnasijt viedtjamin, valla dárbahi sierraloabev motorjåhtulakbuorgulvisás.
Dakkir dáhpe ienep bargov duodjárijda buktá, ja ij la sáme ájádusvuoge milta.
- Diedon luluj riektá miehtsen vuodjet æládusaktijvuodan.
Motorjåhtulakláhka hæhttu rievddaduvvat vaj duodjára dásseduvvi ietjá æládusbarggij gejn li riektá vuodjet, låhpat Fjellgren.
Guládalá: Sámediggeráde Inger Eline Eriksen Fjellgren, telefåvnnå 414 58 703
Sámedigge ja Sáme allaskåvllå li sjiehtadusáv dahkam aktisattjat bargatjit sáme mánájgárddesámájduhttemijn.
Sámedikkeráde sebrulasj Mikkel Eskil Mikkelsen ja Sáme allaskåvlå riektur Gunvor Guttorm uddni sjiehtadusáv vuolláj tjálijga.
Aktisasjbarggo l Sámedikke prosjevta SáMOS - Sáme máná ådå sebrudaklanján ja Sáme allaskåvlå gaskan.
Prosjevta ulmij gáktuj galggá sáme filosofijja vuodon sáme mánájgárdij sisadnuj liehket, gånnå duola dagu sáme árvo, luondofilosofijja, giella, kultuvrra, jådedibme ja árbbediedo pedagåvgålasj bargov ja sisanov guoddi.
Sámedigge ja Sáme allaskåvllå galggi sjiehtadusá vuodon aktan åvdedit sáme mánájgárdij máhtudagáv, duola dagu tjielgadit guoradallamdárbojt ja aktan barggat rekrutterimin, seminára ásadimijn ja rámmaplána dåjmaj prosjevta vuodon.
- Mánájgárdde l ájnas sáme institusjåvnnå, ja aktan Sáme allaskåvlåjn galggap Sámedikke bieles vásstedit dajda dárbojda ma li udnásj sáme mánájgárdijn.
Sáme máná li mijá boahtteájgge, dan diehti l ájnas jut Sámedigge vuorot ja doarjju åvddånahttembargojt ja åhpadusáv sáme árvoj vuodon, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
- Sáme allaskåvllåj la ájnas åhpadusájt ja guoradallamijt sáme sebrudakdilij, máhtoj ja árvoj gáktuj, ja dákkir aktisasjbarggo aktan Sámedikkijn låppti máhttelisvuodajt ja vaddá lijgge diedov ja lahkanimev mijá mánájgárddeåhpadussaj ja guoradallamijda, javllá Sáme allaskåvllå riektur Gunvor Guttorm.
Sjiehtadus la dagádum ådåjakmáno 1. biejve 2019 rájes javllamáno 31. biejve 2022 rádjáj.
Sjiehtadusá sisadno:
Ienep diedojt sjiehtadusá ja prosjevta SáMOS birra vaddi:
Mikkel Eskil Mikkelsen, sámedikkeráde sebrulasj +47 917 42 161, Gunvor Guttorm, Sáme allaskåvlå riektur, +47 904 70 793, Ol-Johán Sikku, SáMOS - Sáme máná ådå sebrudaklanján prosjæktajådediddje, +47 902 23 804
Varresvuodadirektoráhtta la aktisasjbargon Sámedikkijn ja Pasientaj- ja addnijoahttsijn mierredam oahttseårnigav sáme pasientajda nanostuhttet.
Gæhttjalimprosjækta guovte jahkáj galggá dálla jåhtuj biejaduvvat.
- Dát la ájnas lávkke sáme pasientajda ja addnijda, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Mierreduvvam la, oahttse galggá gæhttjalimev jåhtuj biedjat, gånnå rádevadde sámegiella ja kulturmáhtudagájn galggá sierra åvdåsvásstádusáv sáme pasientaj dárbojs, berustimijs ja rievtesvuodajs rijkan adnet.
- Ájnas la gå sáme pasienta ja addne dálla ietjasa oahttsev oadtju.
Sierra hásstalusá li tjanádum sáme pasiænntan ja addnen liehket, duosstomin goappátjagá suohkanij varresvuodadievnastusájt ja sierravarresvuodadievnastusájt, danen la dálla dárbbo gå dá hásstalusá tjalmostahteduvvi, tsuojgot Mikkelsen.
Dájna dåjmajn pasientaj- ja addnijoahttse Vuonarijkan sierra rádevaddev sáme giella- ja kultuvrramáhtudagájn oadtju.
Dát máhtudagáv ålles oahttseårnigin nanostuhttá, ja duosstomin la aj sijá rievtesvuodav avtaárvvusasj dievnastusájda adjáj mijá årnigin.
- Dárbbo l ålles rijkav åbbålattjan gehtjadit.
Sáme pasienta ja addne ålles rijkan årru, danen la riekta gå ep dibde dálásj rájájt oahttsij gaskan Vuonan hieredibmen liehket vaj oahttsijn la buorre máhtudahka sáme gielajs ja kultuvras, javllá Mikkelsen.
Prosjækta ja gæhttjalibme mij galggá guovte jahkáj vihpat.
- Buorre álggo l dakkir oahttsáj.
Åtsådallama gæhttjalimprosjevtas sjaddi ájnnasa mij guosská gåsi biejaduvvá ja aj ressursaj hárráj.
Duodden dasi la dárbbo jut oahttse diehtusij pasientajda ja addnijda boahtá.
Mij diehtep, sáme viesajdiddje e nav vuojga iesjgeŋgalágásj oahttseårnigijt Vuonan ávkástalá, danen hæhttup gehtjadit man láhkáj gæhttjalimprosjækta nahká sáme pasientajda ja addnijda jåksåt, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsen, tlf.
Sámegiela galggi liehket avtadássásasj giela Europaráde giellalihton, dat la akta oajvveargumentajs sierra diedádusán mav Sámedigge dálla le Europarádáj sáddim.
Unneplågogiellalihton mij doajmmagådij Vuonan 1998, merustaláduvvá sámegiella guovlo- jali unneplågogiellan.
Unneplågogiellalihtto suoddji dájt gielajt ja sisadná aj vælggogisvuodajt giellarievtesvuodaj birra.
Vuonarijkka diedet unneplågo gielaj dilij birra juohkka goalmát jage Europarádáj, valla dán jage vuojnij Sámedigge dárbov sisi sádditjit duodde diedádusáv Vuona diedádussaj tjalmostahtátjit hásstalusájt sámegielaj nannimis ja åvdedimes.
Giellalihtto le juogadum gålmå oassáj, man goalmát oasen li ienep vælggogisvuoda gå vuostasj ja nuppát oasen.
Vuodna diedádusás javllá, lihto goalmát oase dåssju nuorttasámegiellaj guosská.Sámedigge duoddediedádusás tjuottjot, gájkajn sámegielajn galggá liehket sæmmi árvvo giellalihton, ja adjáj julev- ja oarjjelsámegiella galggi goalmát oassáj guoskadallat.- Julev- ja oarjjelsámegiela li ájn vil rasjep dilen gå nuorttasámegiella, ja jur dan diehti li sierralágásj ájnas, gájkka da gålmmå sámegiela li dássásattja giellalihton, javllá Sámedikke rádesebrulasj Lars Filip Paulsen.
Dánna Sámedikke duoddediedádusáv lågå:
Sámedigge vuoset VAT 2016:18 Vájmogiella, man sáme giellanammadus javllá, viertti registar (lågos) giellaaddnijs dagáduvvat.
Dát luluj vaddet buorep gåvåv giellaaddnijs ja luluj buorep giellaplánimav dahkat.
- Buojkulvissan luluj álkkebut åhpadusáv gárvedit jus diehtá man galla sámegielaga li juohkka guovlon.
Dan diehti sihtá Sámedigge, álmmuklågon galggá máhttet gielav tjáledit.
Midjij la ájnas, man dásen juohkkahasj sámegielav máhttá, máhttá álmmuklåhkuj tjáleduvvat.
Mij aj hálijdip, juohkka gielav máhttá tjáledit, adjáj lulle- (gålldå-) ja bihtámsámegielav, javllá rádesebrulasj Lars Filip Paulsen.
Sámedikke diedádus le dálla Europarádáj sáddidum, manna l sierra ássjediehttenammadus mij dav giehtadallá.
Diedádusáj vuodon Europaráde vas Vuona stáhttaj tjállá, man li ávttjimusá stáhttaj unneplågogielaj gáktuj ja Vuona stáhtan la vælggogisvuohta diededittjat ávttjimusáj gáktuj gålmå jage duogen.
Europaráde manná aj unneplågogielaj organisasjåvnåj ja siebrij lunna.
Sámedigge la dálla vuostasj bálláj bivddám Europarádev guossáj Sámediggáj.
- Midjij luluj stuorra guddne jus mijá guossáj båhti.
Sij lulun ienebut oahppat makkir hásstalusá miján li sámegielajt bisodime ja nannimin Vuonarijkan, låhpat Paulsen.
Ságájdahtátjit, válde aktijvuodav sámedikke rádesebrulattjajn Lars Filip Paulsen, tlf: 916 18 561
Sámedikkepresidænnta Vibeke Larsen sávvá vuorbev ællonæhkkáj Jovsset Ánte Saraj, gut dálla la vuojttám gujddimássjev stáhta vuosstáj Hålogalánda lágamánneriektán.
Ælloniehkke Jovsset Ánte Sara Guovdagæjnos vuornoj miededimes mærrádusáv ednambarggo- ja biebbmodepartementas mij 2014 gájbbedij sån galgaj giehpedit ælov 75 boahttsuj.
Sara digguhij stáhta vuosstáj ja vuojtij diggeriektán, valla stáhtta mærrádusáv gujddij.
Uddni bierjjedagá snjuktjamáno 17.biejve bådij duobbmo Hålogalánda lágamánneriektás mij gujddimav hilgot, ja duobmonis mierret mærrádus stáhtas ij la fábmogis gå dat buktá illastimev Sara rievtesvuohtaj ietjas kultuvrav dåjmadimes.
Sámedikkepresidænnta Vibeke Larsen ávvus vuojttemis.
- Sidáv vuostak vuorbev sávvat Jovsset Ánte Saraj gå lágamánneriektán vuojtij.
Prinsihpa ma li dán riektámærrádusá vuodon li jur daj sæmmi vuojnoj vuodon gå Sámedigge måttijt jagijt la tsuojgodam, namálattjat jut stáhta vuogen boatsojlågov giehpedit li stuorra vánesvuoda.
Stáhtta ij vieleda sámij riektáv iesjmierredibmáj ja máhttá liehket ájnegattja riektájt doadjemin, javllá sámedikkepresidænnta Vibeke Larsen.
Sámedigge javllá boatsojæládusdiedádusás mierredum ragátmánon 2016, jut mærrádusá gasskavuodaj milta giehpedit la buktám boatsojlåhkolasedimev, ja gå ij la dássedibme la dat buktám ærádisdåmadimev ja garra dåjmajt ma e ájnegis ællonæhkkáj hieba.
Hålogalánda lágamánneriektá duobmos tjoahkkájgæssá, Ednambarggo- ja biebbmodepartementa mærrádus snjuktjamáno 10.biejves 2014 boatsojlåhkogiehpedibmáj, la almasjrievtesvuodajt doadjemin.
Boatsojlåhkogiehpedibme mav stáhtta lij gárvedam, ij la fábmogis gå mærrádus illastimev buktá Sara rievtesvuohtaj ietjas kultuvrav dåjmadit AN konvensjåvnå sivijla ja ja politihkalasj rievtesvuoda artihkal 27 gáktuj.
Lágamánneriektá tjállá duola dagu: "Jus ga boatsojæláduslága mærrádusá boatsojlågo ja boatsojlågo giehpedime birra le dádjadahtes ja bieledis vuodustibme boatsojæláduslága ulmij milta, le lágamánneriektá vuodon adnám jut gávnnu rádjá goassa loabedis dahko aneduvvá lága baktu adjáj gå stáhtta boatsojæládusáv hiebadahttá, ja jut rádjá loabedis dahkuj mij ij la lága milta dán ássjen la badjel mierij."
- Lágamánneriektá la dahkam åvvå ájnas tjielggidusáv álmmukriektá gáktuj mij guosská aktisasj ja ájnegattjaj rievtesvuodajda.
Dán ássjen la stáhtta doadjám Jovsset Ánte Sara várjjalimev stáhta segadime vuosstáj álmmukriektá lága milta.
Sidáv suv rámmpot gå la duosstam ietjas riektá åvdås oajbbot ælloniehkken viessot, ja dat ájnas bargos mav la måttij sámij åvdås dahkam.
Dát la ájnas prinsihpalasj duobbmo mij positijva båhtusijt edna sámijda buktá, låhpat sámedikkepresidænnta Vibeke Larsen.
Ságájdahtátjit, guládalá sámedikkepresidentajn Vibeke Larsen, tlf: 941 30 116
Sámedikke mánájgárddeprosjækta SáMOS, sáme máná ådå sebrudaklanján, dálla máhttelisvuodav sáme mánájgárdijda fállá åtsåtjit gæhttjalimmánájgárdden sjaddat.
Ulmme gæhttjalim (pilot-) mánájgárddeårnigijn SáMOS:an la mánájgárdev sámájduhttet ja dan baktu vuodov láhtjet Sámedikke SáMOS prosjæktaj, åvddånahtátjit sáme mánájgárddepedagogihkav ja barggovuogev sáme ájádallamvuoge milta.
Ulmme SáMOS-prosjevtajn la åvddånahttet pedagåvgålasj bargov vuododum sáme árvojn, luonndomáhtudagájn, gielajn, kultuvran, jådedimijn ja árbbemáhtojn.
Gæhttjalimmánájgárddebarggo tjadáduvvá aktan guoradallij Sáme allaskåvlås.
Mij álggep nielje gæhttjalimmánájgárdij ja dassta maŋŋela ienep mánájgárde segaduvvi.
Åhtsåmájggemierre l gålgådismáno 15. biejve.
- Dálla SáMOS-prosjækta l nav guhkás boahtám, konkrehtalattjat galggá guoradallat ja sáme barggovuogijt aktan sáme mánájgárdij åvddånahttet.
Miellagiddevasj sjaddá sáme pedagåvgålasj åvddånimev tjuovvot, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Gatjálvisájda jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, telefåvnån +47 917 42 161
Sámedikke ållestjåhkanibme åvdep vahko moalgedij jut sávvá varresvuodaværmádagá ásaduvvi, ma máhtti goappátjagá varresvuodabarggijt organisierit ja viehkedit åvddånahttemin avtaárvvusasj varresvuodadievnastusájt.
- Ávot luluv sávvat julevsáme varresvuodaværmádahka dán tjavtja ásaduvvá, ållagasj gå ådå Hábmera suohkan vuododuvvá, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sámedigge vuojnná dárbov dasi, sáme varresvuodabargge li vuohkásit organisieridum goappátjagá nasjåvnålattjat ja bájkálattjat.
Sámedikke ållestjåhkanibme åvdep vahko moalgedij, dakkir sáme fáhkaværmádagájt ásadit luluj vuoroduvvat sáme guovddaguovlojn.
Oarjjelsáme guovlon li sáme varresvuodabargge iehtjasa organisierim ja sij sihti prosjevtajt tjadádit ma galggi fállat avtaárvvusasjvuodav varresvuodadievnastusájn.
Ásadime fáhkabirrasijt ja værmádagájt sáme guovddaguovlojn, sjaddi sáme sebrudagá dárbo vuodon avtaárvvusasj varresvuodadievnastusfálaldagájda.
- Mij vuojnnep jut goappátjagá vuodovarresvuodadievnastusán ja sierravarresvuodadievnastusán li stuorra hásstalusá gå galggi fállat avtaárvvusasj varresvuodadievnastusájt sáme viesádijda.
Julevsáme varresvuodabargge lulun oahppat dassta mij la ásadum oarjjelsáme guovlon ja muodugasj værmádagáv ásadit, javllá Mikkelsen.
Sámedigge ja Varresvuoda Nuortta barggi stuoáp åvddånahttemprosjevtajn mij galggá gárvedit sáme varresvuodadievnastusájt nasjåvnålattjat.
Guovdásj premissan prosjevtan li sáme varresvuodabarggij vádne.
Sæmmi bále ådå Hábmera suohkan vuododuvvá, gånna da sæmmi hásstalusá gávnnuji.
Mikkelsen javllá sáme varresvuodabarggevánesvuohta la akta hásstalus, ja danen hæhttu bærrájgåhtset jut sijáv mávsulasj ja hiebalgis vuoge milta adná.
- Sáme varresvuodabargge hæhttuji iehtja siegen liehket premissajt dási dahkamin, dajnas gå sij sjaddi guovdátjin duohtan dahkamin avtaárvvusasj varresvuodadievnastusá.
Daj premissaj gáktuj ma li miján nasjåvnålattjat ja bájkálattjat, lulun julevsáme varresvuodabargge værmádagáv ásadit mij máhttá viehkken ja aj premissavadden liehket.
Mikkelsen sávvá ienep struktuvrajt ja rámmajt buorisboahtemav sáme varresvuodasuorggáj ja ávvudallá aktisasjbargguj julevsáme varresvuodaværmádagájn.
- Mij dárbahip ienep struktuvrajt sáme varresvuodadievnastusáj hárráj, ja julevsáme varresvuodaværmádahka luluj máhtudagáv buktet mav mij Sámedikken aj dárbahip.
Sámedikke bieles la tjielgga moalgedibme ållestjåhkanimes jut mij hæhttup sadjihij oadtjot ienep værmádagájt ja dav galggap sámedikkeráde bieles gåtsedit, låhpat sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sámediggeráde vuorot dårjav vaddet gielladåjmajda oarjjel-, julev- og márkkosáme guovlojn, valla åhtsål åhtusåmusájt dajs guovlojs.
2018 váldij Sámedigge háldadimev 2,7 millijåvnå kråvnås ma åvddåla lidjin háldaduvvam Nordlánda Fylkamánnes.
Rudá galggi mannat gielladåjmajda oarjjel-, julev- ja márkkosáme guovlojn.
Ådåjakmánon 2018 ásadij Sámedigge rabás tjåhkanimijt dajn guovlojn edna oassálasstij iesjgeŋga giellabirrasis.
Ávttjimus Sámedikkes lij, giellabirrasa sáddiji åhtsåmusájt Sámediggáj gå rudá biejaduvvin poasstaj Giellaprosjevta Sámedikke budsjehtan.
Diededuváj aj, Sámedigge sihtá adnet oasátjav rudájs almodittjat virgev mij ållagasj galggá ålgobuj giellabirrasij gáktuj dajn guovlojn barggat, ja aj jagev adnet identifisieritjit dåjmajt ma måttijt jagijt li dårjav Nordlánda Fylkamánnes oadtjum.
Virggáj biejadibme lij ragátmánon 2018 ja bargge l dálátjij oahpásmuvvam Sámediggáj ja barggodahkamusájda.
Sån la aj oassálasstám muhtem tjåhkanimijda dajn guovlojn, ja giellaguovdátjijt æjvvalam ja dajda oahpásmuvvam.
Dálátjij jagen 2018 lip doarjjum tjuovvovasj prosjevtajt giellaprosjæktapåsta baktu, dájda guovlojda:
Duodden dájda juolloduvvá rudájt ietján påstaj baktu Sámedikke budsjehtan iesjgeŋga giella- ja kulturdåjmajda oarjjel-, julev- ja márkkosáme guovlojn.
- Dálátjij dán jage la sámedikkeráde dårjav juollodam gájkajda gudi li rudájt åhtsåm dåjmajda dán vuoroduvvam ulmmejuohkusin.
Huoman mån åhtsålav ienep åhtsåmusájt, ja ållagasj julev- ja márkkosáme guovlojs, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Jagen 2019 sihtá Sámedigge vilá dåjmalattjat giellabirrasij gáktuj dajn guovlojn, álgadittjat ja dårjatjit ienep gielladåjmajt ma galggi viehkedit giellalåpptimij.
Dagáduvvam la stipendav studentajda gudi åhpav julev- ja oarjjelsámegielan válldi, giellatjiehppe Árran mánájgárden la oadtjum lasedum juollodimev ja giellaprosjevtan lip njuolgga vuorodam dáj guovloj ja gielaj hárráj.
Ságájdahtátjit jali jus li gatjálvisá, guládalá sámedikkepresidentajn Aili Keskitalo, tlf.
- Ráddidusá budsjæhttaárvvalusás ælla saje ådå vuorodimijda, sáme dávvervuorkájn ælla ressursa Båastede-prosjæktaj ruoptus åttjudit sáme kulturdávverijt ma li vuorkudum Vuona dávvervuorkájda, javllá sámedikkeráde sebrulasj Henrik Olsen.
Miján la aj stuorra dárbbo ådå oahpponævojt gájkka gålmå sámegiellaj åvddånahtátjit.
Ållagasj la dárbbo digitála oahpponævojda, javllá Olsen.
Sámedikkeráde l dudálasj gå Sámedikke vuorodime sáme biggimprosjevtajda la juollodimijt oadtjum.
Saemien Sijte la oadtjum juollodimev ådå huodnahij ja pládna ådå huodnahij Beaivváš teáhterij la aj nammadum stáhtabudsjehtan.
Henrik Olsen (foto: Åse M.P.
Pulk/Sámediggi)
Sámedikkeráde l aj dudálasj gå Vuona Kulturfoannda l nannidum 2 millijåvnåj kråvnåj vuododittjat ådå årnigav sáme girjálasjvuodav dárruj jårggålittjat ja ienep gaskostibmáj sáme girjálasjvuodas.
Dat sihtá javllat sáme girjjetjálle bessi ienep girjijt vuobddet.
Ráddidus árvval juollodit 2,6 prosænnta lasádusáv Sámediggáj , valla merustaládum haddelassánibme la 2,7 prosænnta.
Sámedikkeráde Henrik Olsen javllá ij galga dan diehti tjierrot, valla vilá li stuorra ærádusá mijá hásstalusáj ja daj rudáj gaskan majt oadtjop sáme sebrudagáv åvddånahtátjit.
Madi viesátlåhko Vuonan gájkkásattjat la lassánime, dadi viesátlåhko sáme guovlon la bissánam, ja vuojnnet barggosajijs binnu.
Jus galggap sáme sebrudagájt nannit luluj Sámedigge oadtjot ienep rudálasj fámojt hásstalusájt duostutjit, javllá Olsen.
Dán jage la Vuodna oajvverijkkan værálda ájnnasamos girjjemæsson, Frankfurter Buchmesse.
Adjáj sáme girje ja girjjetjálle oassálassti dåhku.
- Dát buktá stuorra tjalmostahttemmáhttelisvuodav sáme girjálasjvuohtaj massta hármmat ávvudaláv, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen, gut galggá girjjemæsson oassálasstet.
Sámedikkeráde la aj sáme oassálasstemav doarjjum.
Girjjemæsso Frankfurtan, mij gålgådismánon ásaduvvá, la værálda ájnnasamos æjvvalimsadjen rijkajgasskasasj girjjeæládussuorggáj.
Dat tjoahkki ienep gå 300.000 guosse badjelasj 100 rijkas, 7000 almmudagás ja 10.000 journalista.
Jagen 2019 la Vuonarijkka oadtjum rållav guosserijkkan girjjemæssuj Frankfurtan, mij buktá jut Vuodna bæssá girjálasjvuodas ja kultuvras girjjemæsson vuosádallat.
Dan aktijvuodan la sierra guossepaviljoaŋŋa gånnå bivddimdum tjálle Vuonas oadjtu sajev iehtjasa tjállemav vuosedittjat.
Sámi lágádus- ja aviisasearvi (SÁLAS) ja Sámi Girječálliid Searvi (SGS) oassálassti tjalmostahtátjit sáme girjálasjvuodav ja sáme tjállijt.
Moadda sáme tjálle li guossepaviljoaŋŋaj bivddidum, ja SGS la gatjádaládum jus sihti ietjá ásadusájda oassálasstet girjjemæsso aktijvuodan.
Sámedikkeráde l juollodam 166 000 kråvnå doarjjan SGS:aj girjjemæssuj oassálastátjit.
- Ájnas la sáme tjállijda bessat oassálasstet dakkir stuorra rijkajgasskasasj girjálasjvuodaariednáj, ållagasj gå Vuodna dán jage la guosserijkkan.
Dát buktá stuorra máhttelisvuodav sáme tjállijt ja sáme girjálasjvuodav gaskostittjat, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen.
Sámedikkeráde Henrik Olsen la girjjemæsson gålgådismáno 13.
- 17. biejvij ja oassálasstá duola dagu rahpamseremonijjaj dijstagá gålgådismáno 15. biejve.
Sámedikkeráde l aj dårjav juollodam sáme dåjmadiddje- ja avijssasæbrráj (SÁLAS) 200 000 kråvnnåj.
SÁLAS la aktisasjbargon NORLA:jn, mij organisieri Vuona oassálasstemav Frankfurtan 2019, nannim vaj sáme girje ja girjjetjálle åvdåstuhteduvvi.
Girjjemæsso aktijvuodan galggi muhtem sáme girje ieŋŋilsgiellaj jårggåluvvat nav gåhtjodum gæhttjalimjårggålussan tjalmostahtátjit sáme girjálasjvuodav globála låhkkijda.
- Sáme girjálasjvuohta l oassen Vuona girjálasjvuodaárbes.
Dát vaddá sierra máhttelisvuodav gaskostittjat ja tjalmostahtátjit sáme girjálasjvuodav ja sebrudakdágástallamav ålles væráldij, javllá sámedikkeráde Henrik Olsen.
Juollodum la aj dårjav 23 000 kråvnnåj avta sáme almmudahkaj mij ij la tjanádum SÁLAS:ij, Susanne Hættaj, bessat vuolgátjit.
Olsena mielas la ájnas sáme almmudagájda bessat oassálasstet dárbulasj gievrrudagájn dakkir stuorra rijkajgasskasasj girjálasjvuodaariednáj.
- Dát vaddá stuorra tjalmostahttemmáhttelisvuodav sáme girjálasjvuohtaj ja dassta hármmat ávvudaláv, javllá Sámedikkerádeen.
Sáme girjálasjvuohta ja kultuvrra sjaddi vuojnnusin moatte láhkáj ålles girjjemæsson.
Sámedikkeráde l aj doarjjum Beaivváš sáme nasjonalteater 150 000 kråvnåj.
Sij galggi girjjemæssuj mannat vuosádusájn Johan Turi birra, ja dav galggi moaddi dav vahkov vuosádallat.
- Hiebalasj vuosádusájn manni, gå Johan Turi aneduvvá vuostasj sáme girjjetjállen girjijnis "Muitalus sámiid birra", mij 1910 almoduváj.
Ávvudaláv vuosádusáv Frankfurt gehtjatjit.
Geldulasj sjaddá Frankfurtaj vuolgget tjuovutjit mijá tjiehpes dájdda- ja kulturbarggijt ja gehtjatjit man láhkáj dát máhttá liehket låpptimin sáme girjálasjvuodav stuoráp márnánijda, låhpat sámedikkeráde Henrik Olsen.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Henrik Olsenijn telefåvnån: +47 907 75 219 ja/jali henrik.olsen@samediggi.no
- Mij mihástallap gå ållu vuostasj sáme láhkajuogos la nammaduvvam dálla, javllaba sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo ja VBR åvdåk Ellinor Marita Jåma.
Sámedigge ja Vuona Boatsojsámij Rijkasiebrre (VBR) li nammaduvvam láhkajuohkusav mij galggá boatsojæláduslágav gehtjadit.
Sámedigge ja VBR li avtamielaga juohkusa mandáhta birra.
- Juogos galggá sisŋeldis vidjurijt boatsojæládusán gehtjadit, ja máhttá oajvvadit ájn vil rievddadimijt ma tjårggi prosessajt ma li tjanádum ja majn la legitimitiehtta boatsojæládusán.
Juogos galggá aj sieradusájt priváhtariektá stivrrima ja almulasj riektá háldadime gaskav gehtjadit, ja aj sijdaoase sajev merustallat.
Juogos galggá oajvvadit rievddadimijt ma lulun tjårggit boatsojæládusá arealsuodjalimev, ja gehtjadit lága mærrádusájt boatsojlågoj gáktuj, javllá sámedikkepresidænnta Keskitalo.
- Ájnas la lágav avtatraják guoradallat ja dættodit æládusá åtsådallamijt boatsojæláduslágajn mij ij ållida álmmukrievtesvuoda dássáj.
Ållu konkriehta árvvalusájt oadtjot man láhkáj lágav luluj rievddaduvvat álkkebun dahká dåjmalattjat Stuorradikke gáktuj barggat dárbulasj láhkarievddadimprosessa gáktuj, javllá VBR åvdåk Ellinor Marita Jåma.
Sámedikkeráde Silje Karine Muotka vuoset dasi, Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta luodjom láhkáj la iehpe-avtatraják láhkaprosessaj láhtjám gånnå boatsojæláduslágav muhtem mærráj galggá rievddaduvvat ja juogadam paragráffas paragráffaj.
- Sámedikke l bivddim guovdásj oajválattja nammadittjat láhkajuohkusav, valla EBD vuojnnet vilá sávvá lágav rievddadit juogaduvvam prosessan.
Dan diehti mij dálla nammadip ållu vuostasj sáme láhkajuohkusav, javllá Muotka, guhti mielastis la ållu riekta dát dáhpáduvvá boatsojæládussuorgen.
- Boatsojæládus la tjielgga álggoálmmukæládus, ja sáme perspektijva ja vuojno hæhttuji bærrájgåtseduvvat nannitjit dårjav sáme álmmugis ja boatsojæládusás.
Juogos mij galggá barggat åbbålasj tjadádimijn boatsojæláduslágas li tjuovvovasj ulmutja:
Ragnhild Marit Sara - juohkusa åvdåk, jurisstaKirsti Strøm Bull, professåvrrå, dr.jurisSamuel John N. Anti, ælloniehkkeNils Per Jåma, ælloniehkkeEllen Inga Turi, guoradallam- ja åhpadusdirekterra, dr.philosNils Mikkelsen Utsi, advokáhtta, sámedikkeájras ja ælloniehkkeAnna Ravna Gaup, ælloniehkkeMattias Åhren, professåvrrå, dr. jurisEllen Sara Sparrok, ælloniehkke
- Mij aj mihástallap gå la tjiehpes sáme nissun jurissta; Ragnhild Marit Sara gut láhkajuohkusav jådet, javllaba sámedikkepresidænnta Keskitalo ja VBR åvdåk Ellinor Marita Jåma.
Basádismáno 29. biejve Sámedikke bivddi fáhkaseminárraj Altan gånnå iesjgeŋgalágásj tjuolma gå iesjmierredibme ja dálásj hásstalusá tjanáduvvam boatsojæládusláhkaj li vuodon.
- Bivddim seminárran maŋŋela boahtá, valla danna juohkusa åvdåk álgadibmáj hoallá.
Dát la stuorra barggo, valla jus boatsojæládusá berustime galggi bærrájgåtseduvvat boahtte láhkarievddadimijn, hæhttup mij dán prosessav tjadá mannat, låhpat Muotka.
Sån javllá dåjmadahka sjaddá Sámedikken ja juogos galggá gærggat åvddåla guokta jage la vássám.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá:
* Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, +47 971 29 305* VBR åvdåk Ellinor Marita Jåma, +47 916 13 460* Sámedikkeráde Silje Karine Muotka, +47 984 87 576
Båddåsasj prográmma gárvediddje álggoálmmukkonferánssaj Áltán 2013 biehtsemáno 8. gitta 12. bæjvváj.
Lávvodagá biehtsemáno 8. biejve
Gætjo biejve: Konferánssaoassálasste Áltáj båhti.
Tjáledibme.Gætjo biejve: Finnmarkshálla gárveduvvá.
Tjáledibme.Gætjo biejve: Iesj guhtik álggoálmmukguovlojn li sierra tjåhkanime.
Kl.
12.00: Præssaladnja rahpá.Kl.
20.00: Buorisboahtem Allaskåvlån Áltán.
Mánnodahka biehtsemáno 10. biejve
10.00 - 13.00: Rahpam ja konferánssa
15.00 - 18.00: Konferánssa joarkkáKl.
18.00 - 18.30: Præssakonferánssa
13.00 - 15.00: BiejvvebiebbmoKl.
15.00 - 18.00: Konferánssa joarkká
Sámedigge l Vuona biele sáme álmmuga parlamænnta, ja daj almulasj dievnastusáj háldadusásadus ma sáme sebrudahkaj guosski.
Sámedikken li birrusij 150 bargge ja sámegiella l oajvvegiellan.
Sámedikken li barggosaje Hábmerin, Gáivuonan, Guovdagæjnon, Kárášjågån, Dielddanuorin, Snåasen, Tråmsån ja Unjárgan.
Háldadusá åvdåsvásstádus ja dahkamus la dievnastit politihkalasj dásev, ja vájkkudit sáme kultuvra, gielaj ja sebrudakiellema suodjalibmáj ja åvdedibmáj.
Gå le álggoálmmuk de le sámijn riektá rádádaláduvvat ássjij ma máhtti sidjij njuolgga vájkkudit.
Rádádallamsjiehtadusáj ulmme le ásadit semalasjvuodav stáhtalasj oajválattjaj ja Sámedikke gaskan gå árvvaladdi ådå lágajt jali dåjmajt ma máhtti sáme berustiddjijda vájkkudit.
Sámedikken le aj máhttelisvuohta ietjas ássjijt åvdedit.
Moarmesmáno 11. biejve 2005 vuollájtjálijga dallusj sáme ássjij vásstediddje stáhttaráde Erna Solberg ja dallusj sámedikkepresidænnta Sven-Roald Nystø sjiehtadusáv barggovuogij birra rádádallamijn stáhta oajválattjaj ja Sámedikke gaskan.
Sjiehtadibme dåhkkiduváj Sámedikkes biehtsemáno 1. biejve 2005 ja mierreduváj gånågisá resolusjåvnån snjilltjamáno 1. biejve 2006.
Rádádallamsjiehtadus ij vatte Sámediggáj vetoriektáv ássjijn ma sáme berustallamijda guosski.
Formálalasj mærrádusá vilá stáhtalasj oajválattjajs ja Stuorradikkes dagáduvvi.
Årnik galla Sámediggáj vájkkudimfámov vaddet ja máhttelisvuodav gullut, mij le sjiehtadusá ulmme.
Jus Sámedigge ja stáhtalasj oajválattja e guorrasa dát åvddånboahtá gå ássje ráddidusán ja stuorradikken giehtadaláduvvá.
Ulmme
Barggovuogij ulmme le:
● oassálasstet praktihkalasj tjadádibmáj stáhta álmmukriektálasj vælggogisvuodas álggoálmmugij rádádallat.
● gæhttjalit ásadit semalasjvuodav stáhtalasj oajválattjaj ja Sámedikke gaskan gå árvvaladdi ådå lágajt jali dåjmajt dahkat ma máhtti sáme berustallamijt njuolgga vájkkudit.
● dilev láhtjet guojmmevuohtaj stáhtalasj oajválattjaj ja Sámedikke gaskan mij doajmmá sáme kultuvra ja sebrudagá nannimij.
● åvddånahttet aktisasj dádjadusáv sáme sebrudagáj diles ja åvddånahttemdárbos.
Doajmmaguovllo
Rádádallamvuoge gulluji ráddidussaj, departementajda, direktoráhtajda ja ietjá vuollásasj dåjmajda.
● Rádádallamvuoge gulluji ássjijda ma máhtti sáme berustimijda njuolgga vájkkudit.
Rádádallama ássjeguovllo máhttá liehket moattelágásj ássje, duola dagu lága, njuolgadustjála, ájnegis mærrádusá, njuolgadusá, dåjma ja mærrádusá (duola dagu stuorradikke diedádusá).
● Rádádallamvælggogisvuohta máhttá gåbttjåt divna oalle ja materiálalasj vuogijt sáme kultuvran.
Almma ássjetiemá máhtti liehket duola dagu musihkka, teáhter, girjálasjvuohta, dájdda, media, giella, åssko, kulturárbbe, iehpemateriálalasj riektá ja árbbedábálasj diehto, bájkkenamá, hukso- ja varresvuohta, mánájgárde, åhpadibme, dutkam, åmastim- ja adnemriektá, areállarievddam- ja adnemássje, æládusåvddånahttem, ællosujtto, guollim, ednambarggo, minerálladoajmma, bieggafábmo, tjáhtjefábmo, guoddelis åvddånahttem, kulturmujttosujtto, biovaljesvuohta ja luondosuodjalibme.
● Ássjijda ma li tjanádum materiálalasj kulturvuoduj, duola dagu areállaadno, areállarievddam ja ednamriektá li ásadum geográfalasj doajmmaguovllo rádádallamijda (árbbedábálasj sáme guovlojn) Finnmárkko, Råmsså, Nordlánnda ja Nuortta-Trønderlaga fylka, aktan suohkanij Osen, Roan, Åfjord, Bjugn, Rissa, Selbu, Meldal, Rennebu, Oppdal, Midtre Gauldal, Tydal, Holtålen ja Plassje (Røros) Oarjje-Trøndelaga fylkan, Engerdal ja Rendalen, Os, Tolga, Tynset ja Folldal suohkana Hedmark fylkan, ja Surndal ja Rindal suohkana Møre ja Romsdalan.
● Ássje dábálasj vuogijn ma jáhkedahtte sjaddi vájkkudit ålles sebrudagáv e álgos rádádallamvælggogisvuohtaj gullu.
Diehto ● Stáhtalasj oajválattja galggi vaddet diedalasj diedov ássjijn ma vuordedahtte máhtti sámijt njuolgga vájkkudit, ja guoskavasj dilij birra divna dásijn ássjegiehtadallamin.
Almulasjvuohta
● Diehto mij juogeduvvá stáhta oajválattjaj ja Sámedikke gaskan rádádallamin ij agev dárbaha liehket almulasj, valla dåssju jus gávnnu loahpádus dási.
Ássje galggi rahpasabbon giehtadaláduvvat.
Guojmij låhpalasj vuojnno juohkka ássjen li almulattja.
Stuoves tjåhkanime
● Stuoves biellejahkásasj politihkalasj tjåhkanime galggi ásaduvvat sáme ássjij vásstediddje stáhttaráde ja Sámedikkepresidenta gaskan.
Fáhkastáhtaráde oassálassti dájda tjåhkanimijda jus le dárbbo.
Dáj stuoves biellejahkásasj politihkalasj tjåhkanimijn galggi sámij sebrudagáj dilev ja åvddånahttemdárbov giehtadallat, ássje vuodulasj prinsihpalasj vuodujn ja dåjmajt ma li jådon.
● Stuoves biellejahkásasj tjåhkanime galggi ásaduvvat Sámedikke ja departementajgasskasasj sáme ássjij aktidumnammadusá gaskan.
Tjåhkanimijn galggi duola dagu boahtte mánoj ájggeguovddelis sámepolitihkalasj ássje tjielggiduvvat.
Gájkkásasj mærrádusá rádádallamvuogij birra
● Rádádallama Sámedikkijn galggi tjadáduvvat jáhkkogisát ja ulmijn oajvvadum dåjmajt semadit.
● Stáhtalasj oajválattja galggi nav árrat gå máhttelis diededit Sámedikkev álgadimijn ássjijs ma máhtti sámijt njuolgga vájkkudit, ja makkir sáme berustime ja dile soajtti vájkkuduvvat.
● Gå Sámedigge diededuvvá ássjij birra, galggá Sámedigge nav ruvva gå máhttelis tsuojggit jus ájggu ássjev vijddábut rádádallat.
● Sámedigge máhttá aj ássjijt giehtadallat gånnå Sámedigge iesj ájggu rádádallat.
● Jus stáhtalasj oajválattja ja Sámedigge guorrasi tjadádit vijddáp rádádallamijt sierra ássjen, galggi gæhttjalit aktan guorrasit gåktu tjadádit dájt rádádallamijt, ájgev ja sajev joarkke guládallamij (duola dagu tjåhkanime, videokonferánsa, telefåvnnåguládallam, tjálalasj diedoj juohkem), ájggemierijt tsuojggimijda, jus le dárbbo politihkalasj dásen rádádallat, ja politihkalasj giehtadallamvuohke.
Galggá vatteduvvat nuoges ájgge tjadádit almma rádádallamijt ja politihkalasj giehtadallamav oajvvadusás.
Jus ássje galggá Sámedikke dievastjåhkanimen giehtadaláduvvat de dát viertti tjadáduvvat nav árrat gå máhttelis.
● Gånnå ássje rávkká galggá hiebaduvvat vaj le máhttelis tjadádit ienep rádádallamtjåhkanime ja vaj ássje e hiejteduvá nav guhkev gå Sámedigge ja stáhtta jáhkki le vejulasj semadit.
● Ássjijn ma giehtadaláduvvi ráddidusán galggá jus soajttá tjielggidusán ietjá guoskadam departementajda tjielggasit åvddånboahtet makkir dilijn li semadam Sámedikkijn, ja jus soajttet man birra ælla guorrasam.
Proposisjåvnåjn ja diedádusájn ma Stuorradiggáj åvdeduvvi, ja gånnå ráddidusán le ietjá vuojnno gå Sámedikken, de galggi Sámedikke árvustallama ja vuojno åvddånboahtet.
Bievddegirjje
● Bievddegirjje galggá tjáleduvvat divna rádádallamtjåhkanimijs stáhtalasj oajválattjaj ja Sámedikke gaskan.
Bievddegirjen galggá ássje oanegattjat tjielggiduvvat, guojmij árvustallama ja vuojno, ja ássje konklusjåvnå.
Tjielggidusáj/diehtovuodo dárbbo Suohkana- ja guovllodepartemænnta ja Sámedigge nammat aktisattjat fágalasj analysajuohkusav mij duola dagu sáme statistihka vuodon juohkka jage diedádusáv dahká sáme sebrudagáj dile ja åvddånahttema birra.
Diedádus vuodon aneduvvá konkrehta ássjij rádádallamijn ja rádádallamijn sáme sebrudagá åvddånahttemdárbo birra daj biellejahkásasj tjåhkanimijn sáme ássjij vásstediddje stáhttaráde ja Sámedikkepresidenta gaskan.
● Gå stáhtalasj oajválattjaj jali Sámedikke mielas le dárbbo tjielggidusájn nannit duohtadiedov jali formálalasj vuodov árvustallamij ja mærrádusájda de galggá dát diededuvvat nav árrat gå máhttelis ja guojme galggi gatjálvisájt åvdedit rádádallamprosessan mij guosská mandáhtav dajda tjielggimijda.
Stáhtta ja Sámedigge galggi gæhttjalit semadit mandáhta birra, ja gut galggi tjielggidusáv tjadádit.
Stáhtan ja Sámedikken le vælggogisvuohta buktet dárbulasj diedojt tjielggidusbargo tjadádibmáj.
Rádádallama ietjá guoskavasj sáme berustiddjij ● Ássjijn gånnå stáhtta ájggu rádádallat sáme bájkálasj sebrudagáj ja/jali sierra sáme berustiddjij gudi máhtti njuolgga vájkkuduvvat láhkaásadimes jali dåjmajs, galggá stáhtta nav árrat gå máhttelis diededit makkir berustiddje/organisasjåvnå stáhtta miejnni ássje vájkkut, ja rádádallat jus galggá sijáv aktan tjadnat Sámedikke rádádallamprosessaj.
Oassen sjiehtadusás tjadáduvvá aj juohkka jahkebiele rádádallamtjåhkanibme sáme ássjij vásstediddje stáhtaráde ja sámedikkepresidenta gaskan.
Tjåhkanime tjadáduvvi oajvvenjuolgadussan biehtsemánon ja javllamánon gånnå sámedikkepresidænnta le guossodiddje tjåhkanimen biehtsemánon ja stáhttaráde javllamánon.
Tjåhkanimen vuodulasj ja prinsihpalasj gatjálvisá åvdeduvvi ja prosessa ma li jådon.
Konkrehta ássje aj máhtti åvdeduvvat.
Tjåhkanimbievddegirjje almulasj gehtjadibmáj tjáleduvvá.
Sámedigge le tjadádam muhtem prosjevtav mij galggá kárttit makta gávnnuji sáme ståhkusa ja pedagogalasj materiála mánájgárdijn gånnå li sáme máná, mij dállá rapportan almoduvvá.
- Dán kárttima milta le Sámedigge oajvvadam guokta konkrehta dåjma, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars, guhti sáme mánájgárdij åvdås vásstet.
- Ålgoldis juogos le álgadum, mij galggá sáme "ságastimpáhkev" ásadattját.
Dán páhke ulmme le sáme mánáj giellamáhtudagáv nannit.
Juogo ájrrasa li mánájgárddebargge iesjguhtik guovlos lándav miehtáj.
Nubbe oajvvadus le doarjja mav åhtsåt máhttá, mán ulmme le ålggoståhkusijt åvddånahttet ma sáme kultuvra valjesvuodav gåvvidi, javllá Vars.
Åvddåla le Sámediggáj dieduvvam e gávnnu vuojga sáme ståhkusa mánájgárdijda, danen sihtin kárttit ij dåssju dajt ma gávnnuji, valla aj makta sáme mánájgárde sáme ståhkusijt dárbahi.
Muhtem mánájgárdij bargge ságájdahteduvvin, gatjálvissjiemá baktu, ja tjoahkkáj lågenanakta mánájgárde vidán fylkan guossiduvvin.
- Kárttima baktu vuojnnep gájka mánájgárde sávvi ienep sáme ståhkusijt, ja ienep sáme oahpponævojt.
Mij mánájgárdijt hieret ienep sáme ståhkusijt åttjudit le sihke ekonomalasj bielle, mij márnánin gávnnu le divras, ja le aj gávnnama duogen, ælla ienep ståhkusa márnánin, låhpat Laila Susanne Vars.
"2012 mánájgárddebiejvve" aktijvuodan guossit Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars Ájastealli mánájgárdev Guovddagæjnon.
Aktijvuohta: Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars, tlf.
Rapportta sáme ståhkusij ja pedagogalasj nævoj gáktuj mánájgárdijn sáme mánáj almoduvvá:
Norsk
Davvinsámigilii
Vaj galga máhttet válljiduvvat sámediggáj de rávkaduvvá ienni tjáledahttem sámepolitihkalasj organisasjåvnnån, jali vaj listav dagá válggaguovlon gånnå lisstaoajvvadus vuollájtjáleduvvá ulmutjijs gudi Sámedikke jienastuslåhkuj li tjáleduvvam.
Sámepolitihkalasj organisasjåvnnå
Jus galga tjáleduvvat sámepolitihkalasj organisasjåvnnån rávkaduvvá binnemusá 200 vuollájtjállema ulmutjijs gudi Sámedikke jienastuslåhkuj li tjáleduvvam (§ 20 d milta njuolgadustjállagin válggaj sámediggáj).
Dá galggi tjuovvot åhtsåmusáv gå ájgo tjáleduvvat sámepolitihkalasj organisasjåvnnån.
Jus organisasjåvnnå juo le tjáleduvvam sámepolitihkalasj organisasjåvnnån Sámedikke regisstarin, galggá organisasjåvnnå rádjat ådåsmuvvam diedov gudi tjåhkkåhi organisasjåvnå doajmme orgánan åvddål ådåjakmáno 2.
Biejve 2013.
Jus organisasjåvnnå oattjoj oassálasstemav binnemusát 60 jienaj válggaguovlon jali binnemusát 200 jienajt ålles rijkan, de le nuoges jus lisstaoajvvadus vuollájtjáleduvvá binnemusát guokta stivrraájrrasijs organisasjåvnå bájkálasj åssudagás.
Sæmmi guosská organisasjåvnåjt ma li tjáleduvvam Sámediggáj åvdep sámedikkeválga maŋŋela (§ 28 d milta).
Tjáledit ájnegislistav válggaguovlon
Jus organisasjåvnnå ij le tjáleduvvam sámepolitihkalasj organisasjåvnnån máhttá huoman diededit sámedikkeválggaj jus tjáleda listajn mij le vuollájtjáledum binnemusát 30 ulmutjij gudi li tjáleduvvam Sámedikke jienastuslågon dan válggaguovlon.
Gåktu listav oajvvadit?
Duodden dasi mij le nammadum badjela viertti lisstaoajvvadus:
Lisstaoajvvadusá válggaj 2013 - kandidáhtaj låhko listan
Válggaguovllo1 Lulleguovllo válggaguovllo: 9 - 12 kandidáhta (válggaguovlon li 6 mandáhta)
Válggaguovllo 2 Ávjovári válggaguovllo: 9 - 16 kandidáhta (válggaguovlon li 8 mandáhta)
Válggaguovllo 3 Nuorttaguovllo válggaguovllo: 9 - 10 kandidáhta (válggaguovlon li 5 mandáhta)
Válggaguovllo 4 Gáisi válggaguovllo: 9 - 12 kandidáhta (válggaguovlon li 6 mandáhta)
Válggaguovllo 5 Viestarmera válggaguovllo: 9 kandidáhta (válggaguovlon li 4 mandáhta)
Válggaguovllo 6 Oarjjelsáme válggaguovllo: 9 kandidáhta (válggaguovlon li 4 mandáhta)
Válggaguovllo 7 Oarjje-vuodna válggaguovllo: 9 - 12 kandidáhta (válggaguovlon li 6 mandáhta)
Ájggemierre listav oajvvadit le vuoratjismáno 2 biejve válggajagen 2013.
Dát le duossto ájggemierre.
Lisstaoajvvadus le tjáleduvvam gå le jåvsådum Sámediggáj.
Ienep diedo Sámedikkeválga 2013 birra, guládalá rádevaddijn Roald Andreas Sandvik tlf: 78474183
Åhtsåmájggemierre: Rabás åhtsåmájggemierre
Sámedigge sihtá nannit aktisasjbargov regionála ja bájkálasj oajválattjaj bargon mij guosská sáme gielajda, sáme kultuvrraj, æládusájda ja sebrudakiellema bisodibmáj ja nannimij.
Guojmmevuohtasjiehtadusáj ja aktisasjbarggosjiehtadusáj ásadime baktu suohkanij ja fylkasuohkanij, ja ietjá guovdásj ásadusáj jus daj doajmma sáme berustimijda guosská.
Doarjjaårniga mihttomierre - Doarjja regionálaåvddånahttemprosjevtajda:
Vuorodime 2018:n doarjjaårnigin - Doarjja regionálaåvddånahttemprosjevtajda:
"Ájnas vuodon ráddidusá sámepolitihkkaj biedjá ráddidus vuoduj Vuona stáhtta álgos la ásaduvvam guovte álmmuga ednamij - sámij ja láttij - ja goappásj álmmugin le sæmmi rievtesvuoda ja sæmmi gájbbádusá ietjasa kultuvrav ja ietjasa gielav åvddånahttet.
Dát prinsihpalasj avtaárvukvuohta tjuottjoduvvá Vuodolága § 110A:n."
Stortingsmelding 55 (2000-2001)
Sámedikke barggo guosská juohkkalágásj rievtesvuohtaássjijda juohkka sebrudaksuorgen.
Sámijn li moattelágásj rievtesvuoda: ájnegis ulmutjin, sierra álmmugin ja álggoálmmugin.
Sámijn li árbbidum rievtesvuoda árbbedábálasj ednam- ja tjátjeduobddágijda, ja rievtesvuoda dáj guovloj luohkojda ma aktisasj rubbmelasj kultuvrravuodov hábbmiji.
Rievtesvuoda aj tjanáduvvi suorgijda dagu giella, åhpadibme, varresvuohta ja kultuvrramujtoj háldadibme.
Rievtesvuohtavuodo gávnnu rijkajgasskasasj álmmukrievtesvuodalasj tjaddne konvensjåvnåjn, Vuona sissŋálasj riektájn ja sámij árbbedábijn ja riektádádjadusájn.
Vuona sámij álmmukválljidum orgádnan le Sámedikke ulmme barggat vaj sáme vuodulasj rievtesvuoda dåhkkiduvvi vuodon vaj sáme kultuvrra, giella, sebrudakiellem ja sámij árbbedábe oatsoduvvi ja nanniduvvi.
Álmmukrievtesvuodaj ja sámij rievtesvuodaj aktijvuodan le ájnas tsuojggit:
Álggoálmmukmoallánahka ja álggoálmmukrievtesvuohta ælla tjanádum arkeologalasj duodalvisájda guhtimuttja vuostatjin båhtin.
Álggoálmmukrievtesvuoda loavddi rievtesvuodajt dajda álmmugijda gudi li álggorájes viessum duobddágijn åvddål gå nasjonalstáhta vuododuvvin, valla ettjin avtaárvvusattjan vieleduvá.
ILO-konvensjåvnån nr.
169 álggoálmmugij ja máttoj birra iesjrádálasj stáhtajn la tjáledum:
"álmmuga iesjrádálasj stáhtajn gudi aneduvvi álggoálmmugin dan diehti gå li gierraga sijájs gudi årrun lándan jali geografalasj guovllo gejda lánnda gullu dalloj gå lánnda åmastuváj jali koloniserim álgij jali dalloj gå dálásj rijkkajrája mierreduvvin, ja sij gudi rievtesvuodaj vidjurijt vieledahtek li bisodam divna jali muhtemav ietjasa sosialalasj, ekonomalasj, kultuvrralasj ja politihkalasj institusjåvnåjt."
Liehket álggoálmmuk ij merkaha ienep riektáv ednamijda ja tjátjijda.
Sámijn ælla ienep rievtesvuoda gå dáttja luonndoressursajt ávkástallat, dåssju ællosujtto, mij vuonarijkan árbbedábálattjat le sámijda gullum.
Ietjá æládusájn duola dagu ednambargon ja guollimin li sierra riektá mij ij kultuvralasj máttojt guoska.
Álggoálmmukriektá sihkarasstá sáme oadtju sæmmi máhttelisvuodajt dagu dáttja kultuvrastis åvdedit, iellemvuogestis bisodit ja máhttelisvuodav liehket álmmuk boahtteájgijda aj.
Dánna moattes målsudi sierralágásj dåjmajt sierrariektáj.
Ij le muhtem sierrariektá gå sáme mánájn galggi liehket sæmmi máhttelisvuoda dagu dáttjaj mánájn ietjas iednegielav skåvlån oahppat.
Dá rievtesvuohta le tjáledum Åhpaduslágan ja dan tjielgga láhkatevsta dagi sáme máná lidjin badjelgehtjaduvvat.
Mij vuojnedahtte dádjaduvvá sieradibmen, ij le ietján gå doajmma mij le ájnas nannitjit avtalágásjvuodav, avtaárvvusasjvuodav ja avtalágásj máhttelisvuodajt.
Rijkkagasskasasj konvensjåvnå
Sámedigge aktan barggá ja avtastallá ietjá sáme- ja álggoálmmukorganisasjåvnåj, ásadusáj ja værmástagáj ma rijkkarájáj rastá barggi.
Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnå
Dárbbo badjelnasjonálalasj suodjalibmáj ja njuolgadusáj hiebadibme váj sámijt ietjamij árbbedábálasj guovlojn vielet, le fáddan læhkám gå sáme organisasjåvnå li tjåhkanam.
Dáv dan diehti gå mijáj sámij árbbedábálasj årromguovlo li dal nielje rijkaj gaskan juogeduvvam histåvrå tjadá.
Ja dá li niellja rijka majna le muhtem mærráj iesjgeŋgalágásj lága, politihkka ja ájggomusá.
Ájggomusá ma målsudahkes láhkáj bærrájgæhttji sámij sajev álggoálmmugin ja unneplåhkoálmmugin.
Nuorttarijka Ráde sesjåvnån Reykjavikan guovvamáno 28. biejve 1995 mierredin nuorttarijka minisstara gudi sáme ássjijs vásstedi, aktan barggát nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå vuoksjuj.
Dát barggojuogos ietjas árvvalusáv buvtij 1998 biehtsemáno.
Barggojuogos ittjij galga konvensjåvnnåtevstav ævtodit, ájnat buktet árvustallamijt vijddásap prosessa gáktuj.
Barggojuogos gávnaj vuodo ja dárbbo le nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnåj ja dát barggo luluj joarkket ássjediehttenammadusáv nammadijn manna lij mandáhtta sjiehtadallamoajvvadusáv buktet.
Iesjguhtik minisstara gudi sáme ássjijs vásstedin mierredin muhtem tjåhkanimen Stockholman basádismáno 7. biejve 2001 ássjediehttejuohkusav ásadit man ulmme lij nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå oajvvadusáv dahkt.
Alemusriektájustitiarius Carsten Smith nammaduváj ássjediehttejuohkusa jådediddjen.
Ietjá ájrrasa ja sadjásattja lidjin gájka álmmukriektá ja rijkajgasskasasj álggoálmmukriektá åvdemus ássjediehtte.
Jagen 2005 buvtij ássjediehttejuogos nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå oajvvadusáv.
Konvensjåvnnåoajvvadusá ulmme le buorep ja jaskadabbo boahtteájgge sámijda álmmugin Nuorttarijkan ja ájnegis ulmutjin iesjguhtik nuorttarijka lándan.
Konvensjåvnnåoajvvadus ij makkirak gájbbádusájt jali hásstalusájt buvte daj stáhtaj gáktuj gånnå sáme årru ietján gå gájbbet hæhttu sáme identitehtav, gielav, kultuvrav ja iellemvuogev vieledit.
Dá li riektá majt le juo åvdutjis gæhttjalam ållidit udnásj rijkajgasskasasj riektá baktu ma unneplågojda goasski ja majt divna nuorttarijkaj lánda li dåhkkidam.
Vijddábut goasská sámijda álggoálmmugin Nuorttarijkan.
Riektá má galggi gáhttit jut sáme galggi bessat ietjasa kultuvrav ja iellemvuogev bisodit váni ierit gártjeduvvat ja amástuvvat ietjasa duobddágijs.
Gå dåhkkit ájgij tjadá li moadda álmmuga iesjguhtik lánda rájáj sisbielen årrum de badjáni hásstalusá ma goasski guhtik guojmeska vieledit ja dåhkkidit juohkka álmmukjuohkusa álgov, gielav, kultuvrav ja iellemvuogev, ja gájbbet stáhta bajemus orgána dåjmalattjat juojddáv dahki, ja jut jus dárbulasj de hæhttuji ietjá stáhtaj barggat váj ulmijda jåvsådi.
Lågå ienep Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå oajvvadusá birra dáppe.
2001 snjuktjamáno álgaduvvin sjiehtadallama nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå birra Suoma, Svieriga ja Vuona stáhtaj gaskan.
Barggojuogos le árvustallam ássjedåbddejuohkusa konvensjåvnnåoajvvadusáv, ja åvdedij 2007:n rapportav - "Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnå oajvvadusá árvustallam - árvustallama dálásj álmmukriektálasj vælggogisvuodaj ja dálásj Vuona nasjonála riektá aktijvuodaj gáktuj".
Barggojuohkusin li ájrrasa Barggo- ja sebradahttemdepartementas, Justijssadepartementas, Suohkan- ja guovllodepartementas, Ålggorijkkadepartementas ja Sámedikkes.
Sjiehtadallama Svieriga, Suoma ja Vuona gaskan li guovteladák modella milta organiseriduvvam.
Vuostasj dásen konvensjåvnnåoajvvadusáv gehtjadi, ja åvdåstiddje ietjasa vuojnojt åvdedi juohkka kapihttalij ja artihkkalij.
Dán dásen e sisano gáktuj sjiehtadalá.
Nuppe dásen sjiehtadallagåhti sjielvvi konvensjåvnnåoajvvadusá sisano gáktuj.
Ulmme le galggi ålles prosessajn vidán jagen ållit.
Vuona sjiehtadallamdelegasjåvnnå jådeduvvá Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartementas ja danna li ietján ájrrasa Ålggirijkkadepartementas ja Sámedikkes.
Biologalasj valjesvuohta
Sáme sebrudagán, aktan ietjá álggoálmmuksebrudagáj, li hásstalusá ma gájbbedi dynámalasj ja suorgij rastá politihkav ja háldadusáv gånnå álggoálmmukriektá, kultuvrrasuodjalibme ja luonndoháldadibme aktan gullluji.
Dát le ájnas ij dåssju dan diehti gå álggoálmmugij kultuvrra álu le luonnduj tjanádum, ájnat aj navti jut rijkajgasskasasj biráskonvensjåvnå hæhttuji álggoálmmukriektáj tjadá dádjaduvvat.
Gå álggoálmmugij kultuvrav ja iellemvuogev bisot de sæmmi båttå biologalasj valjesvuodav bisot, ja nuppe guovlluj.
Birásstandardijt åvddånahttet ma sámij ja ietjá álggoálmmugij kultuvra materiálalasj vuodov sihkarassti le ájnas guoddelis åvddånahttema gáktuj.
Rijkajgasskasattjat le AN: 1992 biologalasj valjesvuohta konvensjåvnnå ja AN:a birásprográmma (UNEP) læhkám mierrediddje ja vuosediddje værálda luonndovalljudagáj ano ja suodjalime aktijvuodan.
Dálla li 193 ájrasrijka biokonvensjåvnåv dåhkkidam ja dan baktu li vælggogisá mihtojt ja ulmijt biologalasj valjesvuoda bisodime ja guoddelis ano gáktuj bærrájgæhttjat.
Luonndovalljudagá li alla árvo ja li vuodon ulmutjij iellemij, biebbmuj ja varresvuohtaj.
AN:an barggi dan vuoksjuj jut vælggodiddje sjiehtadusá ma sihkarassti jut buore majt luonndoadno buktá rievtugis láhkáj juogeduvvi.
Biologalasj valjesvuoda konvensjåvnnå dåhkkit lahka aktijvuodav álggoálmmugij ja luondo gaskan.
Álggoálmmugij lahka aktijvuohta luonnduj le aj duogásj gå Sáme riektájuogos juo VAT 1984:18:n oajvvadij njuolgadusájt ma suoddjiji sámij anov luonndovalljudagájs.
Dav lahka aktijvuohta dættodij AN: sierradiedediddje Josê R. Martinez Cobo raportastis mav 1972-1982 ájggudagán dagáj.
Raportan Cobo dættot man ájnas le dádjadit ja dåbddåt makkár gullevasjvuohta álggoálmmugijn li ietjasa ednamijda ja guovlojda.
Luonndo le álggoálmmugij årroma ja bierggima, væráltgåvå, árbbedábij ja åbbålattjat sijá kultuvra vuodo.
Gullevasjvuohta ij guoska dåssju ednamijda ja ressursaj háldadibmáj jali daj adnuj jali makta ávkástallá, ájnat sæmmi dásen aj iellema ietjá bielijda, dagu berajvuohta, árbbediedoj bisodibme buolvaj gaskan ja guovlojda gullevasjvuohta.
Sáme vuodovuojnno le ahte sij li luondov dåssju luojkan oadtjum ja jut dav galggá háldadit váj boahtte buolvajda bisoduvvá sæmmi dilen dagu dav oadtjun.
Dát usjudallamvuohke vásstet guoddelis åvddånime moallánahkkuj mij tjielggiduvvá sebrudakåvddånibmen mij dálásj dárbojt ållit váni hilggomis boahtte buolvaj vejulasjvuodajt ietjasa dárbojt ållidahttet.
Moallánahka badjánij dárogiellaj "Mijá aktisasj boahtteájgge" raporta baktu mav AN:a birrasa ja åvddånime væráltkommisjåvnnå 1987:n almodij, jali Brundtlandkommisjåvnå rapporta dagu nabdeduvvá, mij ásaduváj jagen 1983.
Værálda luonndoressursa li ulmutjij iellema, biebmoj ja varresvuoda vuodon.
AN-konvensjåvnnå biologalasj valjesvuoda gáktuj (moarmesmáno 22. biejves 1992) le ratifiseridum ja fábmuj bådij Vuona bieles javllamáno 29. biejve rájes 1993.
CDB:a ulmme le biologalasj valjesvuodav bisodit, biologalasj valjesvuoda guoddelis adno ja rievtugis juohkem dajs ávkijs majt biologalasj valjesvuohta vaddá (artihkkal 1).
CDB dåhkkit lahka aktijvuodav álggoálmmugij ja biologalasj valljudagá gaskan (artiihkkal 12 åvddåbágo).
CDB javllá stáhta galggi vieledit, bisodit ja åvdådnahttet álggoálmmugij árbbediedojt, ådåstahttet ja sihkarasstet (dåjmadit) mij guosská biologalasj valjesvuoda bisodibmáj ja guoddelis adnuj (artihkkal 8 j), ja vil ahte biologalasj valjesvuohta dábij milta mij le kultuvralasj dåjma gáktuj galggá suodjaluvvat ja hasoduvvat (artihkkal 10 C), ja jut diehtolånudibme mij guosská biologalasj valjesuoda bisodibmáj ja guoddelis adnuj galggá sisadnet álggoálmmugijt ja árbbediedojt (artihkkal 17.2).
Biologalasj valjesvuoda konvensjåvnnå le ájnas danen gå dat dåhkkit álggoálmmugij árbbedábálasj máhtov ja dættot stáhta li vælggogisá vieledit, bisodit ja åvddånahttet dakkár máhtov mij guosská biologálasj valjesvuoda suodjalibmáj ja guoddelis adnuj.
Dasi duodden javladuvvá ahte biologalasj valjesvuohta sajájduvvam adno mij kultuvralasj doajmmaj gullu galggá suodjaluvvat ja måvtåstahteduvvat.
Lågå ienep AN biologalasj valjesvuoda konvensjåvnå birra dáppe
2010 rádjáj bargaj CBD dajna ulmijn jut biologalasj valjesvuohta galgaj bisoduvvat.
Åvdåstiddjijtjåhkanimen jagen 2004, COP 7, mierreduváj barggoprográmma guovllosuodjalimes gátten mij galgaj ålliduvvat åvddål 2010 ja meran åvddål 2012.
Mærrádus lij aj (VII/28) álggoálmmuga galggin ållåsit ja dåbmarit oassálasstet gå udnásj ja ådå suodjalimguovloj ásadibme ja háldadibme galggá mierreduvvat.
Åvdåstiddjijtjåhkanimen Japánan 2010:n, COP 10, mierredin 49 iesjguhtik fáhkasuorgen.
Ájnnasamos fáttaj gaskan lij ådå strategalasj pládna manna li 20 oasseulme 4 oajvveulmij vuolen ma galggi ålliduvvat åvddål 2020.
OASSEULMME 18: Åvddål 2020 li álggoálmmugij ja bájkálasj sebrudagáj árbbediehto, innovasjåvnå, dábe ma guosski biologalasj valjesvuoda suodjalibmáj ja guoddelis adnuj vieleduvvam nasjonála lágaj ja guoskavasj rijkajgasskasasj vælggogisvuodaj milta, ja ållåsit integreridum ja vieleduvvam gå Konvensjåvnnå jåhtuj biejaduvvá ålles ja dåbmaris oassálasstema baktu álggoálmmugij ja bájkálasj sebrudagáj bieles juohkka dásen.Luonndo ja máhtudahka dan birra le stuorra árvvo.
Åvdåstiddjijtjåhkanimen COP 10, Nagoya protokolla mierreduváj.
Dat le rijkajgasskasasj tjadne protokolla CBD:a vuolen mij galggá rievtugis juohkemav sihkarasstet dajs buorijs majt luondo gednaressursa vaddi.
Tjanos gednaressursajt bessat ávkkit ja álggoálmmugij árbbediedo daj birra le guovdásj oasse protokollas.
Vájku protokolla aj vaddá stuorra máhttelisvuodaj stáhtalasj hiebadibmáj de dat aj nanni álggoálmmugij riektájt moatten suorgen.
Ierit ietján dættoduvvá ahte álggoálmmugijn máhtti liehket åmastimriektá gednaressursajda sijá guovlon ja iehtjáda e besa árbbediedojt oadtjot jus álggoálmmuk gesi diedo gulluji, ælla åvddålgiehtaj dasi miededam.
Duodden galggi álggoálmmuga oadtjot oasev sisbåhtusis gå gálvo vuobdeduvvi ma li gednaábnnasij sjattojs jali ietjá organismajs dagádum jus álggoálmmugij árbbediehto aneduváj gå gednaressurssa ávkkiduváj.
Nagoya protokolla mierret gudi bessi genehtalasj ressursajt ávkkit ja dakkár ressursaj ávkástallama buorij rievtes juogadimev.
Nagoya protokolla sisadno ja hábme le nav ájnas sáme riektájda ahte stáhta, sámedikkijn guládijn, hæhttuji árvustallat gåktu dat máhttá implementeriduvvat ja láhkavuododuvvat dálásj lágaj rievddamijn ja ådå lágaj mierredimen árbbediedoj birra.
Nagoya protokolla le sámijda ájnas danen gå dat dåhkkit ja várajda válldá sámij riektájt ja berustimijt genehtalasj valljudagájda ja árbbediedojda ma genehtalasj valljudagájda gulluji, dasi gullu aj ahte álggoálmmuga galggi bessat ávkástallat dajt buorijt ma genehtalasj valljudagáj ávkástallam buktá.
Nagoya protokolla dættot jut le lahka aktijvuohta genehtalasj valjesvuoda ja árbbediedoj gaskan danen gå álggoálmmuga dajt åmasti.
Lågå ienebut Nagoya protokolla birra dáppe
Sámedigge le vuona delegasjåvnå baktu oassálasstám rijkajgasskasasj bargguj biologalasj valjesvuoda konvensjåvnåjn ja le duola dagu åvdedam jut stáhta galggi nav guhkás gå le vejulasj ja vuogas - vieledit, bisodit ja jårkadit árbbediedov.
Jus dáv galggá nahkat tjuovvot de hæhttu diehtet diedo birra.
Dát sihtá javllat duola dagu sij gejna le dát diehto galggi gullut gå luonndoressursaj mærrádusá ja politihkka hábbmiduvvá dajn duobddágijn gånnå álggoálmmuga årru ja ietjasa æládusájt dåjmadi.
Jut konvensjåvnnååvdåstiddje galggi dákkir oassálasstemav bærrájgæhttjat aneduvvá ållu vuodulattjan dan bargon mij dáhpáduvvá biovaljesvuodakonvensjåvnån gå galggá 8 (j) ja 10 (c) artihkkalij vælggogisvuodaj sisanov konkretiserit.
Vuonan lip juo guhkás boahtám CDB:a artihkkal 8 (j) implementerimin árbbediedo birra Luonndovaljesvuodalága tjadádime aktijvuodan, gehtja sierraláhkáj § 8 (máhttovuodo), valla aj § 1 (ulmme) adno ja suodjalibme vuodon sáme kultuvrraj ja § 14 (sáme berustimij dættodibme) dasi guosski.
Luonndovaljesvuodalága 8 paragráffa nuppát lahtasin javladuvvá oajválattja galggi dættodit máhtov man vuodo li buolvaj åtsådallama anos ja aktisasjdoajmma luondos, dasi gullu aj dakkir sáme adno, mij máhttá viehkken luonndovaljesvuoda guoddelis adnuj ja suodjalibmáj.
Lågå ienep Luondovaljesvuodalága birra dáppe
Álggoálmmukoassálasstem Vuonan mierreduvvá rádádallamsjiehtadusá baktu stáhta oajválattjaj ja Sámedikke gaskan gånnå tjuodtju galggi rádádallat gå li lága ja dåjma ma sámij berustimijda njuolgga guosski.
Sámedigge gåhtjoduvvá aj rijkajgasskasasj prosessajda árbbediedoj birra ja le oassen Vuona delegasjåvnås ja gárvedimijs dákkir tjåhkanimijda.
Sihke dan bargo gáktuj mij árbbediedoj gáktuj dåjmaduvvá Værálda dahkkeriektájorganisasjåvnån (WIPO) ja barggo stáhtajgasskasasj nammadusás Nagoya-protokolla gáktuj mij CDB:aj gullu.
Sámedigge oajvvat sierra láhka árbbediedoj birra ruvámus láhkáj viertti mierreduvvat jus Vuodna ájggu dájt vælggogisvuodajt tjadádit ja implementerit.
Duodden dasi ruhtadi Sámedigge ja Ådåstuhttem-, háldadus ja girkkodepartemennta prosjevtav Árbediehtu - Sámi Árbevirolaš Máhttu mij Sáme allaskåvlå baktu tjadáduvvá Guovddagæjnos.
Vijddábut barggi aktan Stáhta luonndobærrájgæhttjijn árbbediedo prosjevtajn "Ulmusj ja luonndoárbbe" mav Birásgáhttimdepartemennta ruhtat.
Árbbediehto le aktisasjbarggoprosjekta gånnå galggi duodastit ja suoddjit sáme árbbediedov manna niellja Vuona biele sáme ásadusá aktan barggi: Saemien Sijte, Árran, RiddoDuottarMuseat og Sjøsamisk kompetansesenter.
Prosjevta oajvveulmme le metodologijav åvddånahttet man milta árbbedábálasj máhtudagáv duodas, bisot, suoddji ja vuorkki.
Lågå ienep Árbediehtu prosjevta birra dáppe
Álggoálmmugijn le aktisasj ja ájnegis riektá oadtjot ietjasa ábnnaslasj ja vuojŋŋalasj kultuvrav suoddjidum.
Dahkkeriektá le aktisasjnamma intellektuella dagoj riektásuodjalibmáj, duola dagu musihkka, dájdda, gåvå, girjálasjvuohta, luonndodiehto ja gávnadisá.
Vuojŋalasj riektá li lága baktu mierredum ienemus rijkajn.Rijkajgasskasattjat le organisasjåvnnå World Intellectual Property Organization (WIPO), mij dakkir riektáj ano ja suodjalime åvdås barggá.
Organisasjåvnnå le nav gåhtjodum specialized agency AN systeman, ja háldat tjoahkkáj 23 rijkajgasskasasj sjiehtadusá ma guosski vuojŋalasj riektáj iesjguhtik bielijda.
184 stáhta li WIPO ájrrasa.
WIPO aktijvuodan sjiehtadalli dálla stáhtajgasskasasj nammadusán lágalasj tjadne sjiehtadusájn rijkajgasskasasj dásen mij guosská dahkkeriektájda, genehtalasj valljudagájda, árbbediedojda ja álmmukdábijda (WIPO/GRTKF/IGC).
Sámediggáj diededuvvá ja oadtju aj vejulasjvuodav oajvvadusájt buktet Vuona sjiehtadallamdelegasjåvnnåj, ja sæbrrat delegasjåvnå tjåhkanimijda gå miján le háldaduslasj kapasitehtta rabás.
Sjiehtadallamijn doarjju Sámedigge Vuona árbbediedoj dåbmaris suodjalime gájbbádusájt ja ahte dákkár rijkajgasskasasj njuolgadusá galggi liehket riektálasj tjadne.
Vuodna galggá doarjjot ahte sij gudi suodjaluvvi dákkár árbbedábálasj máhtudagá suodjalimsysteman galggi liehket da álggoálmmuksebrudagá jali bájkálasj sebrudagá ma li åvddånahttám (ja vilá åvddånahtti) árbbediedojt.
Vuodna galggá vuosstálasstet oajvvadusájt ma javlli ahte stáhtta jali ietjá oajválasjorgána galggi válljit gejn le riektá.
WIPO/GRTKF/IGC barggo hæhttu gehtjaduvvat aktan ietjá forumij bargojn ja juo sajájduvvam rijkajgasskasasj njuolgadusáj, ierit ietján CBD ja dasi gullevasj Nagoya-protokolla ja FAO-sjiehtadus sjaddogenehtalasj ressursa biebmo ja ednambargo gáktuj.
Vuodna galggá IGC - GRTKF baktu barggat dan vuoksjuj ahte jåkså sæmmi nanos suodjalibmáj dagu Nagoya-protokolla dahká, aj navti jut vejulasj IGC - GRTKF båhtusa ållidi ja vijdedi Nagoya-protokollav daj suorgijn gånnå ij majdik nammada jali ij le dågålasj.
Árbbedábálasj kulturilmodime: Vuodna máhttá doarjjot ahte dåbmaris systebma álgaduvvá riektálasj suodjalime vuoksjuj.
Ækton le ahte suodjalibme le tjielggasit ráddjidum ja dássedum.
Árbbediehto: Vuodna máhttá doarjjot ahte dåbmaris systebma álgaduvvá riektálasj suodjalime vuoksjuj mij vuojŋalasj riektáv sulástahttá, jus dat mij galggá suodjaluvvat tjielggasit le tjielggidum ja ráddjidum, ja ahte li dádjadahtte tjuolldusa.
Genehtalasj valljudagá: Vuodna galggá vuorodit bargov sadjásis oadtjot systemav mij mierkki ahte patentasuodjalimåhtsåmusá ja sjaddoslájaj suodjalibme aktijvuodan le vælggogisvuohta genehtalasj valljudagáj ja árbbediedo álggovuodov ilmodit.
Álmmukdábe: Vuodna máhttá doarjjot ahte álgaduvvá systebma árbbedábálasj álmmukdábij suodjalime vuoksjuj.
Vuodna máhttá doarjjot ahte dakkár suodjalibme galggá liehket riektálasj tjadne: ækton le ahte tjielggasit le tjielggidum ja ráddjidum friddja aktisasj kulturárbe gáktuj (public domain).
Lågå ienep Værálda dahkkeriektáj organisasjåvnå/WIPO birra dáppe
UNESCO lea AN:a åhpadusá, diedalasjvuoda, kultuvra ja guládallama organisasjåvnnå.
Organisasjåvnå mandáhtta le barggat ráfe ja sihkarvuoda vuoksjuj aktisasjbargo åvddånahttema baktu nasjåvnåj gaskan daj nieljijn fáhkasuorgijn.
Barggo UNESCO konvensjåvnåjn kulturilmodimij moattevuoda suodjalime ja åvdedime åvdås, le mávsulasj dan bargo gáktuj mij WIPO:n dagáduvvá.
Sáme adni dålusj sáme symbåvlåjt aktisasj åbmudahkan, ja dajda vaddet akturiektáv le sáme riektádádjadusá vuosstij.
Symbåvllåanoj aktijvuodan gájbbeduvvá guovtebielakvuohta.
Ájnas le suoddjit sávadahkes ano vuosstáj ja ahte da kommersiáliseriduvvi váni sáme sebrudagájda ávkken.
Sæmmi båttå le ájnas ahte ij symbåvlåj ávkálasj anov hiereda.
Sáme dájddára ja iehtjáda e galga hiereduvvat sáme aktisasjárvov jalik mujtov adnemis.
Patentaoajválattjaj gáktuj le ájnas ahte sij dán suorgen várrogisvuodav ja dádjadusáv vuosedi.
Åvddålijguovlluj ájggu Sámedigge rijkajgasskasattjat dáv ássjesuorgev tjalmostahttet.
Dánna li biele ma ietjá fáttajda guosski dagu dahkkeriektá árbbedábálasj juojgajda ja sáme árbbediedojda.
Sámedigge ájggu bargov dán ássjesuorgen åvddålijguovlluj tjuovvot.Lågå ienep UNESCO birra dáppe
Dálkádakrievddama
Dálkádakrievddama tjielggasit álggoálmmugijda vájkkudi danen gå álggoálmmuga álu luondo lahka viessu ja navti li dálkádakrievddamij åvddågietjen.
Sierraláhkáj guosská dát Arktalasj álggoálmmugijda gånnå dálkádakrievddama ruvámusát dejvadi.
Diehttelis le dasi duodden harvvevuovde ja ietjá vuovddeguovlo ma li ájnas viessomguovlo ållusijda værálda badjelasj 300 millijåvnå álggoálmmugijda gudi birrusij 70 rijkajn årru.
Væráltsebrudahka le AN:a baktu dættodam ahte guoddelis åvddånahttema oajvvehásstalusá li hæjosvuohta, biologalasj valjesvuoda massem, birásselgaj givnnjahibme ja ulmusjvájkkudum dálkádakrievddama.
Jus vahágahtte dálkádakrievddamijt ij nagáda ganugahttet de da duodalattjat gájkajda vájkkudi.
Mij le iesjvuosteldiddje le ahte sij gudi li binnemusát dálkádakrievddamijda vájkkudam li sij gudi álgo rájes ja garrasamos sjaddi gierddat.
Dálkádakrievddam vahágahttá ålov.
Åvddånimrijka, álggoálmmuga ja smáv suollustáhta li sierralágásj várnnahis dilen ja li ienemus ájteduvvam dilen dálkádakrievddamij aktijvuodan.
Sámedigge le vuostatjin politihkalasj ásadus ja hæhttu danen dåjmalattjat barggat ja ævtojt biedjat váj gávnná politihkalasj tjoavddusijt dajda rievddamijda ma dal dejvadi.
Dáv Sámedigge gålmån dásen dahká;
1. tjuoggáj:
o Sæbrram lip álggoálmmugij væráltvijddásasj oajvvetjåhkanibmáj dálkádakrievddamij birra Anchoragen 2009 vuoratjismáno, ja gasskasjiehtadallamijda Bangkokan ja Barcelonan åvddål Københámna dálkádakoajvvetjåhkanime AN:a dálkádakkonvensjåvnå aktijvuodan.
o Oassálastijma Vuona delegasjåvnnåj Københámnan, Cancunin ja Durbanin åvdåstiddjijtjåhkanimijn AN:a dálkádakkonvensjåvnå aktijvuodan, sihke politihkalasj ja háldaduslasj dásen.
o Aktan barggap dálkádakpolitihkalasj strategiaj Sáme Parlamentáralasj Ráden, mij le rádjárasstididdje sáme aktisasjbarggoorgádna sámijda Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.o Miján le lahka guládallam Vuona Luonndogáhttimlihtojn ja Harvvevuovddefåndajn rijkajgasskasasj dálkádakbargo aktijvuodan.
2. tjuoggáj:
o Barggap dan vuoksjuj jut dåjma ma dálkádakrievddama vájkkudusájt binnedi hæhttuji jåhtuj biejaduvvat dan láhkáj váj álggoálmmuga galggi bessat oassálasstet luonndovuodov sihkarasstet ja mierredit.
o Dákkir binnediddje dåjma galggi liehket rievtuga.
Ij máhte navti liehket ahte mij gudi lip binnemusát dálkádakrievddamij vigálattja galggap ienemusát gierddat rievddadusájs ja dájs binnediddje dåjmajs.
Luodjomláhkáj le gássjel ja gájbbediddje dási doarjjagav oadtjot.
3. tjuoggáj:
o Guorrasam lip Birásgáhttimdepartementajn makkár mandáhtta ja ájrastibme galggá sierra almulasj nammadusán mij dálla tjielggadij sebrudagá várnnahisvuodav ja dálkádakrievddamij vájkkudusáj hiebadimev.
Sáme allaskåvlå rektor Steinar Pedersen le dán nammadusá ájrrasin.
o Ájggop tjuovvolit bargov VAT 2010:10 Hiebadibme dálkádahkaj mij rievddá.
o Oassálastijma 5.
Oassetjielggadime tjielggadimjuohkusij: Hiebadibme ja binnediddje dåjma Norwegian Arctic Climate Impact Assesment (NorACIA) mij syntesarapportav dagáj: Dálkádakrievddama Vuona arktalasj guovlon.
Vájkkudusá iellemij nuorttan.
Almoduvvam 2010 snjuktjamáno.
o Ep ga galga vajálduhttet; sáme sebrudagá måssjkisvuodav bisodit árbbedábálasj resurssaano baktu ja tjoahkkeæládusáj baktu le buoremus strategija rievddamijt duostudit.
Danen li láhkarievddama ma duodasti riektáv vuodna- ja merragáddeguolástussaj, miehttsestallama ja boatsojsujto duobddákdárboj sihkarasstem buoremus dálkádakhiebadimpolitihkka.
Dáj ássjij bæjválattjat barggap.
AN:a dálkádakkonvensjåvnnå (UNFCCC) 1992 rájes la rijkajgasskasasj dálkádakaktisasjbargo birástahka.
Sámedigge le fáron Vuona delegasjåvnån COP åvdåstiddjijtjåhkanimijda, AN:a dálkádakkonvensjåvnå aktijvuodan.1997 Kyoto-protokolla le dán konvensjåvnå nalá dagádum, ja dat tjadná boandás rijkajt dálkádakgássaluojttemijt giehpedit mierreduvvam miere milta.
Kyoto-protokolla vuostasj vælggogis ájggudahka 2012 rádjáj le nuoskodimev dåssju binnitjav giehpedam.
Oajvvetjåhkanibme Balin 2007:n danen jåhtuj biejaj guovtejahkásasj sjiehtadallamprosessav mij galgaj ratjástimev nannit, ja mij plánaj milta galgaj Københámnan låhpaduvvat.
Sjiehtadallama åvddålijguovlluj li guovte barggojuohkusijda juogedum.
Akta galggá ådå nuoskodimlåbijt sjiehtadallat Kyoto-lándajda.
Dat guosská gájka boandás lándajda ietján gå USA mij le Kyoto ålggolin.
Moaddása oajvvadi dárbahip ådå vælggogis sjiehtadusáv duodden Kyotoj, mij mierret USA:j nuoskodimlåbijt ja mij mierret nuoskodimbinnedime ja dálkádakhiebadime ruhtadimev hæjos lándajn.
Nubbe barggojuogos guhkesájggásasj aktisasj dåjma gáktuj (AWG-LCA) galggá sjiehtadit gåktu væráldav miehtáj máhttá ienep ratjástit ja dálkádakrievddamij barggat.
Mandáhtta le nielje suorggáj juogedum gånnå galggá ratjástit nuoskodimbinnedimij, dálkádakrievddama hiebadimij, dálkádakdåjmaj ruhtadimij ja dálkádakteknologijav oablodit.
Dagástallama nuoskodime giehpedime birra vuovddetjuollamij ja vuovddenjárbbima baktu åvddånahttelándajn li læhkám oassen dálkádaksjiehtadallamijs 2005 rájes.
Ájalvis le åvddånahttemlánda ma binnedi nuoskodimev vuovddetjuollamis mávsov oadtju.
15 - 20 prosenta værálda dálkádakgássanuoskodibme boahtá vuovddetjuollamis ja trohpalasj vuovddenjárbbimis.
Dát dilev látjij dasi mij dálla le sjaddam REDD/REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation) sjiehtadallama.
Badjel 60 milijåvnå álgoálmmugijda le vuovdde ájnas sijá bierggimij vuodon.
Váj hieret ahte REDD-dåjma álggoálmmugij bierggimav bæjsstá de le ájnas jut bessi fárruj prosessaj ja ahte álggoálmmugij riektá vieleduvvi.
Ieneplågoráddidusá politihkalasj vuodon galggi joarkket vuona dálkádak- ja vuovddeálgadimev, ja lasedit jahkásasj juollodimev sulle 3 millijárda kråvnå rádjáj.
REDD+ mierkki ganugahttet vijdes vuovddetjuollamijt ja vuovddenjárbbimav.
Madi ienep ja ienep lánda li vuojnnám ávkev dajt sierralágásj hásstalusájt åvdedimes ma siján li vuovdij háldadusán, li sjiehtadallama vijdedum.
Dálla gulluji aj dåjma ma galggi ådå muorajt sjattadit njárbbidum vuovdijda - ja guovlojda ma åvddåla lidjin tjuoladum sjalla.
Dán vijdedime symbåvllån le plussamærkka REDD namá duohkáj biejadum, váj sjaddá REDD+.
Oanedime REDD ja REDD+ dálla aneduvvi referánssan dáj trohpalasj harvvevuovdij suodjalime bargguj.
Sámedigge gæhttjal vájkkudit sihke Vuona ja iehtjádij rollav REDD+ dåjman rijkajgasskasasj birástagáj åvddånahtedijn, váj dat sihke dahká ahte dálkádakgássaj luojttem giehpeduvvá, ja ganugahttá biologalasj valjesvuoda binnedimev ja åvdet guoddelis åvddånahttemav álggoálmmugijda gudi trohpalasj vuovdijn viessu ja bierggiji.
Sámedigge sihtá Vuodna galggá åvdemusán almasjrievtesvuodaj gáktuj dálkádaksjiehtadallamijn, ja ahte ILO-konvensjåvnnå 169 álggoálmmugij vuoksjuj le vuodon Vuona posisjåvnåjda álggoálmmukriektáj gáktuj.
Ja ahte álggoálmmukperspektijvva åvdeduvvá gånnå hiehpá.
Lågå ienebut AN:a dálkádakkonvensjåvnå (UNFCCC) birra dáppe
Aktidum Nasjåvnå (AN) mierredin jagen 2016 juhte 2019 la rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jahken.
UNESCO la njunnjutjin bargon IYIL 2019:ajn.
Vuododuvvam la njunnjusjjuohkusav IYIL 2019:aj gånnå d.d.
gájka gietjav álggoálmmukguovlo aj daj stáhta ájrastuhteduvvi.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo la álggoálmmukåvdåstiddje Arktalasj guovlos, ja la aj njunnjusjjuohkusin.
Ulmme álggoálmmukgielaj jagijn la álggoálmmukgielaj dilijt tjalmostahttet ja åvdedit.
Værálda birrusij 7000 gielajs, la máhttelis moadda tuvsána gáhtu ja edna giella li juo gáhtum.
Álggoálmmukgiela li sierralágásj rasjes dilen.
Bájkoj 2680 giela li ájteduvvam giellan.
UNESCO listan ájteduvvam gielaj, sáme giela aneduvvi ájteduvvam jali alvosláhkáj ájteduvvam giellan:
Duodden áhkkel- ja kemisámegiella aneduvvi gáhtum giellan UNESCO giellalistan.
Rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jage baktu galggi álggoálmmukgiela tjalmostahteduvvat vidá oajvvesuorge baktu:
Lågå ienebuv rijkajgasskasasj álggoálmmukgielaj jage birra dán næhttabielen: https://en.iyil2019.org/
Danna ienep diedojt gávna ja aj kártav mij vuoset ásadusájt tjanádum IYIL 2019:aj.
Sámedikken li muhtem prinsihpalasj vuojno ja berustime ma rijkajgasskasasj æjvvalimsajijn åvdeduvvi ja bælostuvvi.
Ájnas le jut álggoálmmukdimensjåvnnå nasjonála ja rijkajgasskasasj aktijvuodajn várajda váldeduvvá, ja ássje ma álggoálmmugijda li ájnnasa åvdeduvvi sihka rijka- ja rijkajgasskasasj dásen.
Álggoálmmukjuohkusij viessom ja årrom le vuododuvvam åvddånahttema nanna ja gåktu åvddånahttem bájkálasj, rijka ja rijkajgasskasasj dásen sajájdahteduvvá.
Massjkisvuohta ja nuppástuhttem, iemelágásjvuohta ja ådåstuhttem li ájnas moallánagá gåktu ihttásj álggoálmmuksebrudagájt sihtap hábbmit.
Muhtem álggoálmmukjuohkusijda le ådåájggásasj aktijvuoda hábbmim læhkám luondulasj, madi iehtjádijda li sebrudakrievddama buktám hásstalusájt majt ij máhte tjoavddet ja dåbddo e ådå ájgijn nagáda.
Moaddása e besa oasev válldet boandásvuoda lassánimes, duola dagu li tjielgas aktijvuoda hæjosvuoda ja álggoálmmugij gaskan.
Ja moaddása li abmasa sjaddam dan ådåájggásasj teknologijasebrudahka mij le maŋemus lågij jagij åvddånam.
Sámij kultuvralasj mobiliserim, mij ådå fámoj 1960-lågo rájes álgij, buvtij dárbov dáv rahtjamav kultuvralasj bierggima ja åvddånime hárráj rijkajgasskasasj dássáj låggŋit.
Sámeássje ienebut ja ienebut álggoálmmukássjen sjaddin.
Sáme organisasjåvnå 1970-lågos dåjmalattjat barggin dan vuoksjuj váj galggin rijkajgasskasasj álggoálmmukbargguj sæbrrat duola dagu Álggoálmmugij væraltráde (WCIP) ásadime baktu jagen 1975.
Maŋŋela li álggoálmmuga barggam ILO-konvensjåvnåjn nr.
169, álggoálmmuktjuottjodusájn ja dynámalasj åvddånahttemijn FN-konvensjåvnåjn sivijla ja politihkalasj riektáj gáktuj 1966 jages.
Rijkajgasskasasj álggoálmmukbarggo ja sámij oassálasstem dasi, le njuolgga sámij dilev vájkkudam.
Dát viehka tjielggasit åvddån bådij prosessan man boados lij Finnmárkkoláhka jagen 2005.
Sihke ILO, AN:a tjærddavieledimkomitea, AN:a álggoálmmugij almasjriektádile sierrarapportøra ja rijkajgasskasasj álmmukriektáássjedåbddij javllamusá lidjin ájnnasa gå sámij riektá da vierdev finnmárkolága baktu dåhkkiduvvin.
Rijkajgasskasasj barggo guosská duola dagu nasjonála ja rijkajgasskasasj aktijvuoda dagu AN, Sáme parlamentáralasj ráde, Barentsaktisasjbarggo, Arktalasj aktisasjbarggo, nuorttarijkaj aktisasjbarggo Interreg ja nuorttalasj dimensjåvnnå (EU).
Arktalasj ráde
Arktalasj aktisasjbarggo sisadná gáktsa stáhta polarbirrasasj guovlon, ja guosská sihki aktisasjbarggo iesjgudik stáhta ráddidusáj gaskan ja parlamentaj gaskan.
Arktalasj ráde, mij le ráddidusáj aktisasjbarggoorgádna, le ásaduvvam åvdedittjat aktisasjbargov, koordinerimav ja avtastallamav arktalasj stáhtaj gaskan aktisasj arktalasj ássjijn, sierraláhkáj guoddelis åvddånime ja birássuodjalime gáktuj.
Dán aktisasjbargon li gudán álggoálmmukorganisasjåvnåjn sadje stuoves oassálassten.
Arktalasj ráden li tjuovvovasj rijka: Vuodna, Danmárkko/Ruonáednam/Færsuollu, Svierik, Suobma, Islánnda, USA, Canada ja Ruossja.
Duodden arktalasj álggoálmmuga oassálassti stuoves ájrrasin ráden.
Daj gaskan le Sámeráde mij åvdet sámijt Vuonan, Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Da guhtta álggoálmmukorganisasjåvnå ma bievde birra tjåhkkåhi aktan daj gávtsij ájrasstáhtaj stuoves ájrrasin li:
Arktalasj ráde le avtamielakvuohtaorgádna gånnå da guhtta álggoálmmukorganisasjåvnå bessi ságastit ja oajvvadit sæmmi láhkáj dagu da gáktsa stáhta, valla e besa jienastit.
Álggoálmmukorganisasjåvnå, da guhtta stuoves ájrrasa oadtju viehkev ja doarjjagav ietjasa dåjmadagás mij le Københámnan: Indigenous Peoples Secretariat (IPS)
Frankrijkka, Dujsska, Nederlánnda, Polen, Spania ja Stuorra Britannia li 2011 basádismáno ájn váksjárájrrasa ráden.
Arktalasj ráde álgaduváj jagen 1996 ja lij vijddedibme dallusj arktalasj birássuodjalimaktisasjbargos (Arctic Environmental Protection Strategy, AEPS) mij lij 1991:n ásaduvvam.
Ráde åvddånammadus sirddá daj gávtse ájraslándaj gaskan ja åvddånammadusájggudahka le dábálattjat guokta jage.
Ráde åvddånammadus lij Vuonan 2007 - 2009 jagijn, Danmárkon 2009 - 2011 ja Svierigin vas 2011 - 2013.
Minisstartjåhkanibme prográmmajt ja prosjevtajt mierret ma galggi Arktalasj ráde baktu tjadáduvvat.
Minisstartjåhkanibme le juohkka nuppát jage.
Minisstartjåhkanimij gaskan tjadáduvvi stáhtatjállij tjåhkanime ja tjåhkanime ámmátulmutjij åjvij gaskan (Senior Arctic officials, SAO).
Barggo dåjmaduvvá dajn gudá stuoves barggojuohkusij tjadá masi tjuovvovasj prográmmasuorge gulluji:
Sámedigge le fáron Arktalasj ráde Vuona rájadusán ja sæbrrá SAO-tjåhkanimijda ja minisstartjåhkanimijda.
Dakkir dáhpe le sajájduvvam jut Sámediggepresidænnta buktá oasev Vuona sáhkavuoros Arktalasj ráde minisstartjåhkanimijn.
Nuoskodibme le læhkám ja vilá le ájnas fáddan Arktalasj ráde bargon.
Gudá jage aktisasjbargo maŋŋela åvdedij AMAP barggojuogos 1997:n rapportav Arktalasj birrasa dile birra.
Dat duodastij ilá alla dáse låssåmetállajs ja birásselgajs Arktisin vájku industriáliseridum guovlojs le guhkken ierit.
Rapporta vuosedij duola dagu muhtem birásselga guhkijt manádin Arktisij ja akkumuleriduvvin juhtusijda ma álggoálmmugijs biebbmuj aneduvvi.
2000-lågon Arktalasj ráde aj dálkádakrievddamij barggagådij, ja da vijddásasj rapporta majt ráde iesjguhtik barggojuohkusa li dahkam, li læhkám viehka ávkálattja gå li gåvvidam dálkádakrievddamij vájkkudusájt ja man háhppelit rievddama dáhpáduvvi.
Arktalasj Ráde dálkádakguoradallam; Arctic Climate Impact Assessment (ACIA), åvddån biejaduváj 2004 basádismáno.
ACIA le guoradallam gånnå da gáktsa arktalasj lánda - Canada, Danmárkko, Suobma, Islánnda, Vuodna, Ruossja, Svierik ja USA - li vijddát guoradallam ja analyserim makkir vájkkudusá soajtti Arktisa birrasij ja sebrudagájda.
Dat le stuorra diedalasj måsskim diedojs ma gávnnuji Arktisa dálkkádakrievddamij gáktuj ja gåktu dat soajttá guovlov ja væráldav ietján vájkkudit.
Guoradallamin li gålmmå dokumenta - vijdes diedalasj rapportta, tjoahkkájgæsosrapportta ja policytjálos.
ACIA-guoradallama båhtusa li Arktisin le dálla akta dajs jåhtelamis ja duodalamos dálkkádakrievddamijs ednama nanna.
Arktis le sijddan moadda álggoálmmugijda majn le kultuvrra ja iellemvuohke mij le arktalasj birrasij hiebaduvvam.
ACIA-guoradallam le dættodam álggoálmmugij diedov ávkkit, ja dajt dutkambåhtusij aktidit.Dálkkádakrievddamij gáktuj álggoálmmuga mårråhi rijkajgasskasasj aktijvuodajn, duola dagu Arktalasj Ráden ja AN:a dálkkádakkonvensjåvnån.
Duodas paradoksan le álggoálmmugijda gå uljo, gássa ja kålla buolldem væráltmiehtásasj lieggamav buktá mij vas rahpá ådå guovlojt petroleum- ja gruvvodåjmajda álggoálmmugij duobddagijn ja merraguovlojn.
Sæmmi båttå båhti dálkádakrievddamij binnedime dåjma dagu ållo tsieggim ådåsmahtte fámos dagu tjáhtjefábmo ja bieggafábmo álggoálmmukguovlojn ma árbbedábálasj álggoálmmukæládusájt hieredi dagu guolástusáv, bivdov ja boatsojsujtov.
Duodden båhti aj ietjá dálkádakhiebadime ma nievres láhkáj guoskavasj álggoálmmugijda vájkkudi.
Álggoálmmuga vásedi vuostak gájkka nievres bielijt væráltmiehtásasj liegganimijn (jiegŋa gáhtu, ådå nále båhtali, dálkke ij le luohtádahtte, merra ahtsá; årromsaje ierit dåjdeduvvi, ja vil ienep).
Dan maŋŋela álggoálmmuga vásedi gájkka nievres bielijt (lasedum nuoskodibme, ådå økonomija, sebrudakrievddama, jnv) ma badjáni gå moatterijkak viddnudagá båhti guovlo luonndoressursajt ávkkitjit majda dálla le álkkep jåksåt dálkkádagá/temperatuvra diehti.
Danen le viehka ájnas sihkarasstet álggoálmmugijda almma oassálasstemav ja oasev boanndudagás gå sjaddá álkkep ressursajda jåksåt.
Maŋemus ájge le Arktalasj ráde - dasi lassen ahte háldat nuoskodimev ja dálkádakrievddamijt - berustahttjám gåktu sebrudahka máhttá hiebaduvvat dajda rievddamijda ma dáhpáduvvi.
2011 moarmesmáno vuollájtjállin ájrasrijka Arktalasj ráde vuostasj lihtoduvvam juridihkalasj tjadne sjiehtadusáv.
Sjiehtadus ásat vuostasj vælggodiddje birástagáv Arktalasj ráde ájrasrijkaj gasskasasj aktisasjbargguj åhtsåma ja gádjoma gáktuj.
Ja de vil le mierredum barggojuohkusav ásadit man barggo galggá liehket rijkajgasskasasj aktisasjbarggovædtsagijt Arktalasj ábe uljonuoskodime gárvesvuohtaj.
Ráde le aj tjadádam vijdes diedalasj ja biráslasj dutkamijt merrajåhtulagá, ulljo- ja gássaråggåma ja áhpeháldadime gáktuj Arktalasj áhpeguovlojn.
Minisstartjåhkanimen Nuukan Ruonáednamin jagen 2011 mierreduváj Råmssåj ásadit stuoves dåjmadagáv Arktalasj rádáj.
Dåjmadahka galggá jage 2013 rájes doajmmagoahtet.
Dallutjij doajmmá gasskabåddåsasj dåjmadahka (2006-2013) mij le sæmmi bájken dagu Vuona Polárainstituhtta, namálattjat Fram-guovdátjin Råmsån.
Lågå ienebuv Arktalasj ráde birra dáppe.
Barentsaktisasjbarggo
Barentsaktisasjbarggo ásaduváj muhtem ålggorijkkaminisstartjåhkanimen Girkkonjárgan jagen 1993.
Girkkonjárggatjielggidus nammat moadda vuoroduvvam aktisasjbarggosuorge maj gájkbadjásasj ulmme le guoddelis åvddånibme ja nannidum stajgukvuohta.
Barentsaktisasjbarggo le návti organiseridum:
Barentsráde (ålggorijkkaminisstara), le Danmárkko, Suobma, Islánnda, Vuodna, Ruossja, Svierik ja Europakommisjåvnnå.
Canada, Frankrijkka, Dujsska, Italia, Japan, Nederland, Polen, Stuorrabritannia ja USA li observatøra.
Ámmátkomitea (CSO) gárvet Rádáj ássjijt ja tjåhkan sulle guhtti jahkáj.
Álggoálmmuga ælla Barentsráden åvdåstum vájkku dav li gájbbedam.
Sámedigge le fáron Barentsráde Vuona rájadusán ja sæbrrá tjåhkanimijda guovloj dásen doarjju álggoálmmugij barggojuohkusav.
Dakkir dáhpe le sajájduvvam jut Sámediggepresidænnta buktá oasev Vuona sáhkavuoros Barentsráde minisstartjåhkanimijn.
Álgoálmmugij barggojuohkusin li sáme, nenetsaj, ja vepsaj åvdåstiddje.
Tjuovvovasj ulmutja lidjin 2011 basádismáno barggojuohkusij válljidum:Svierigis
Ruossjas
Suomas
Vuonas
Álgoálmmugij barggojuohkusa dåjmadagán li:
Barentsdåjmadahka, Girkkonjárgan
Barents Indigenous Peoples Office (BIPO), LujávrreVáksjárájras
Rijkajgasskasasj Barentsdåjmadahka
Lågå ienebuv Barentsasjbarggo birra dáppe.
Nuorttarijkaj sáme aktisasjbarggo
Svieriga, Suoma ja Vuona oajválattja li aktan barggam sáme ássjes dat rájes gå Nuorttarijkaj aktisasjbarggoásadus sáme- ja boatsojsujttoássjijda ásaduváj Gånågislasj resolusjåvnå baktu jagen 1964.
Dát aktisasjbarggoorgádna le læhkám aktisasjvuohtaorgádnan ámmátdásen daj gålmåj lándaj ráddidusáj gaskan diehton ja dagástallamin.
Aktisasjbarggonammadus målsoduváj jagen 2001 Nuorttarijkaj ámmátulmutjij sáme ássjij orgánajn gånnå Sámedikke aj oassálassti.
Jagen 2000 ásaduváj stuoves aktisasjbarggo sámediggepresidentaj ja minissterij gaskan gudi sáme ássjijs vásstedi Suoman, Svierigin ja Vuonan.
Minisstara ja sámediggepresidenta álu æjvvali vaj bessi diedojt juohket, giehttot ja dagástallat sáme ássjijt majn le aktisasj berustime.
Dán ådå nuorttarijkaj aktisasjbargo ulmme le sáme álmmuga gielav, kultuvrav, æládusájt ja sebrudakiellemav nannit.
Aktisasjbarggo le iehpeformálalattjat, valla lahka Nuorttarijkaj Minisstarrádáj tjanádum.
Ássjij gárvedime ja tjuovvolime åvdås vásstet Nuorttarijkaj ámmátulmutjij sáme ássjij gáktuj.
Tjåhkanimij gåhttjom ja jådedibme målssu daj gålmåj rijkaj gaskan.
Bierjjedagá gålgådismáno 25. b. kl.
13:10 almoduvvá Sámedigge "Saemesth!" applikasjåvnåv Sáme Joarkkaskåvlån Kárášjågån.
Almodibmáj sæbrri sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, stáhtatjálle Anne Karin Olli ja Kárášjågå Sáme Joarkkaskåvlå oahppe.
Sámedigge l Giellavahko aktijvuodan hábbmim "Sámásta Mujna báhkogirjátjav" applikasjåvnnån, man namma l "Saemesth!".
Dájna báhkogirjátjijn bivddi suohtas vuogijn ságastittjat sámegielav vuostasj æjvvalimen, árggabiejven ja ávvobåttåj.
Dánna ij la låsså grammatihkka, ájnat muhtem ávkkás gárgadisá.
De ij la ietján gå sáhkadahtjat.
Báhkogirjásj dagáduváj "Sámásta mujna" kampánja aktijvuodan, ja dat la vilá ihkeva giehtos ja ålos gatjádi dav.
Dan diehti la Sámedigge mierredam dav digitalisierit vaj la álkke adnegoahtet.
Dálla máhtá dav maŋen válldet akta gåsi, nav guhkás gå dujna l jiermmetelefåvnnå.
Bágo ja gárgadisá li oarjjel-, julev- ja nuorttasámegiellaj ja muhtema dajn li aj jiednabádde.
Sáme li álggoálmmuk nieljen rijkan.
Rijkajgasskasasj dimensjåvnnå luluj danen oassen sáme sebrudakiellemis.
Vuona Sámedigge le dåjmalattjat oassálasstám aktisasjbargguj aktan nuorttarijkaj sámedikkij ja ruossja biele sáme organisasjåvnåj.
Sámedigge dáj ássjij barggá:
Sáme parlamentáralasj ráde
Suoma, Svieriga ja Vuona Sámedikke li aktisasj orgánav ásadam, Sáme parlamentáralasj rádev.
Ráde le institusjonaliseridum aktisasjbarggo sámedikkij gaskan ássjin ma guosski sámijda moatten stáhtajn jali sámijda avta álmmugin.
Tjálledoajmmá tjuovvu dav sámedikkev gænna le presidenntaámmát.
Sáme parlamentáralasj ráde sjaddá ájnas orgádna dán ådå nuorttarijkaj aktisasjbargon åvddålijguovlluj, ja aj rijkajgasskasasj aktijvuodan.
Danen le ájnas ráden le buorre aktisasjbarggoævto ja åvddånahttemvejulasjvuoda.
Sáme parlamentáralasj ráden ij la sierra dåjmadahka gånnå le máhtudahka ja fábmo dåjmalattjat rijkajgasskasasj dásen barggat.
Dåj ietjá nuorttarijkaj sámedikkij vuoksjuj le Vuona sámedikken vijddásap vejulasjvuohta sáme riektáj bárggat Nuorttarijkajn.
Danen le viehka ájnas vaj Vuona sámedigge aktan Suoma ja Svieriga sámedikkij gájksábmelasj álggoálmmukberustimijt vuorodi.
Sámeráde
Sámeráde le gájksábmelasj kultuvrrapolitihkalasj ja politihkalasj ásadibme navti váj le áktisasjbarggoásadussan sáme organisasjåvnåjda Suoman, Vuonan, Svierigin ja Ruossja føderasjåvnån.
Rijkajgasskasattjat aneduvvá Sámeráde NGO:an, non-governmental organization.
Ráde gájkbadjásasj ulmme le sámij berustimijt avtan álmmugin nannit, nannit sámij aktijvuodav rijkkarájáj rastá ja barggat dan vuoksjuj vaj sáme boahtteájggáj aj avta álmmugin aneduvvi.
Sámeráde le viehka ájnas ja dåbdos álggoálmmukaktørra rijkajgasskasattjat.
Sámeráden le alla máhtudahka ja vijdes rijkajgasskasasj værmástahka.
Sámedigge ja Sámeráde aktan barggi muhtem rijkajgasskasasj suorgijn, ja iesjgeŋgalágásj rollaj ma buorre mudduj nuppe nubbáj hiehpi.
Ájnas le dát joarkká ja åvddånahteduvvá.
Sámedigge aj aktan doajmmá ja bárgga ietjá sáme- ja álggoálmmukorganisasjåvnåj, ásadusás ja værmástagáj ma rijkkarájáj rastá bárggi.
Diehtojuohkem ja sjuggelis aktisasjbarggo luojvojdis organisasjåvnåj ja ásadusájn le viehka ájnas jus sáme vuojnoj galggá rijkajgasskasasj arenan åvddån boahtet.
Sámediggeráde sihtá dáj iesjgudik orgánaj ja aj ådå ásadusáj aktisasjbargov nannit.
Ráden li 15 ájrrasa, vidás vuona bieles, nieljes svieriga bieljes, nieljes suoma bieles ja guovtes ruossja bieles.
Lågå ienebuv Sámeráde birra dáppe.
Ruossja biele sáme
Dá rádjáj ælla ruossja biele sámijn sierra álmmukválljidum orgána.
Ájnas le viehkedit vaj Ruossja sáme oadtju buorep ævtojt nannit ja åvddåanahttet gielaska, kultuvraska ja sebrudagáska.
Ruossja biele sáme li oadtjum jienav Sáme parlamentáralasj ráden.
Luondulasj le maŋenagi sijá fámov dán forumin nannit.
Sámedikkeráden le åbbålasj ulmmen dilev láhtjet váj álggoálmmuga ietja dåjmajt jåhtuj biedji sebrudakåvddånahttema diehti ietjasa guovlojn ja bájkalasj sebrudagájn nuorttaguovlojn, váj sijá materiálalasj vuodo kultuvra hárráj sihkarasteduvvá.
Fuolkkevuohta le agev læhkám ájnas álggoálmmuksebrudagájn.
Nissuna li sierráláhkáj ájnnasa ja li álu ajnnasamos árbbedáhpe- ja giellaguodde.
Danen li dåjma ma guosski nissunijda viehka ávkálattja ålles álggoálmmuksebrudahkaj.
Sámedigge SvieriginSámedigge Svierigin ásaduváj jagen 1993.
Sámedigge SuomanSuoman ásaduváj sámegatjálvisáj nammadus jagen 1973.
Maŋŋela sámedikkij ásaduvvamij Vuonan ja Svierigin, sjattaj nammadus Sámediggen rievddadum jagen 1996.
Bájkkenammaláhka guosská ålles sáme giellaguovlluj.
Bájkkenammaláhka galggá sihkarasstet sáme bájkkenamá li nasjonála lágaj ja rijkajgasskasasj sjiehtadusáj ja konvensjåvnåj milta.
Gájbbádusá li namma galggá riekta tjáledum ja riekta sáme merkaj.
Nammakonsulænntadievnastus:
Bájkkenammalága § 11 vaddá Sámediggáj fámov sáme bájkkenamma konsulentajt nammadit.
Nammakonsulænntadievnastus ásaduváj jagen 1991 gå bájkkenammaláhka doajmmaj bådij Vuonan.
Moadda bájkkenammakonsulænntadievnastusá ásaduvvin, duola dagu sáme ja suomagiela namáj gáktuj.
Nammakonsulenta li fágalasj vásstediddje árvvalusájda makkir tjállemvuogijt oajvvadi almulasj aktijvuodajn adnet.
Sáme guovllo Vuonan le bájkkenammalága baktu gielalattjat gålmå oassáj juogeduvvam, váj oarjjelsáme guovlon bájkkenamájt oarjjelsáme tjállemvuoge milta normeri, julevsámegiela guovlon julevsáme tjállemvuogev adni ja nuorttasámegiela guovlon vas nuorttasáme tjállemvuogev.
Nuorttasámegiella:Jonny Inge Nutti
Julevsámegiella: Kåre Tjihkkom
Oarjjelsámegiella: Ole Henrik Magga
Bájkkenammaláhka.
Ássjegiehtadallam mij sáme namájda gullu:
Sáme bájkkenamá nehtan
Stáhta Kárttadåjmadahka le ådå dievnastusájt åvddånahttemin nehtan, ja dálla bæssá sáme bájkkenamájt åhtsåt nehta baktu.
Norgesglasset le kártta gånnå bæssá åhtsåt.
Besa navigerit kártajn, adressajt åhtsåt, koordináhtatjoahkkájt transformerit ja zoomit sisi ja ålgus gåsi de sidá.
Máhtá åhtsåt ienep gå 450 000 bájkkenamá ja 23 000 sáme bájkkenamá Vuonan ja sæmmi båttå namáv kárttaj oadtjot.
Vijdábut máhtá gahttunadressajt Vuonan åhtsåt ja dajt unnep kártatjin vuojnnet.Norgesglasset ådå versjåvnån ja kártta skåvlån li betaversjåvnå, dat merkaj dájt li ájn åvddånahttemin, ja hábbmim ja funksjonálitehtta soajttá hæhkkat rievddat.
Norgesglasset ådå versjåvnnå
Kártta skåvlån betaversjåvnnå
Ienep nuora gå vuorrasa oarjjelsámegielav ságasti, vuoset Sáme giellaguoradallam 2012 mav Nordlandsforskning AS ja Norut Alta - Áltá li Sámedikke, Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartementa ja Máhttodepartementa åvdås dahkam.
Nuortta- ja julevsámegiela máhtudahka binnoj gasskabuolvan, madi dille le vehi buorep siján gudi li nuorap gå 30 jage, vuoset guoradallam.
Sámedikkeráde Ellinor Marita Jåma ja ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkominisstar Rigmor Aasrud libá ávon gå gielladåjma ma li jåhtuj biejadum li buorre båhtusijt buktám, sierraláhkáj oarjjelsáme guovlojn.
- Åvddålijguovlluj le ájn ájnas vuorodit sámegielajt bisodit, nannit ja åvddånahttet, javllaba Jåma ja Aasrud.
Válljiji ierit sámegielav
Guoradallam vuoset gålmås vidádis dárusti vájku lij vejulasj sámástit.
Ájnnasamos sivva le bágo vájlluji ja dåbddå ij buvte sámástit almma láhkáj.
Dáhpen le sjaddam sámegielav ierit válljit, vuoset guoradallam.
Åvddåla sámástin juohkka sajen ietján gå skåvlån.
Guoradallam vuoset ienemus nuoraj gaskan le navti jut sámás dåssju mánájgárden ja skåvlån.
Juohkka sáme mánán le individuála riektá sámegielaåhpadussaj skåvlån.
Guoradallam vuoset gålmådisoasse æjgádijs javlli máná ajtu e oattjo dav sámegielaåhpadusáv mij siján galggá.
Ájnnasamos sivva dási le skåvlåjn e gávnnu fálaldagá.
-Aktan ráddidusájn hæhttup bærrájgæhttjat jut suohkana sámegielaåhpadusáv oahppijda fálli, váj oadtjop ienep giellaadnijt boahtteájggáj, javllá sámedikkeráde Ellinor Marita Jåma.
Vijddábut javllá ienep giellaárena hæhttuji dagáduvvat váj sámegiella máhttá árkkabiejven aneduvvat.
-Duodden hæhttu sámegiella ienebut vuojnnusij boahtet sihke median ja sebrudagán ietján, javllá Jåma.
Ájnas ræjddo
Giellaguoradallam sjaddá ájnas ræjddon Sámedikke ja ráddidusá bargon sámegielaj åvddålijguovlluj.
Båhtusij milta galggá hábbmit ja jåhtuj biedjat dåjmajt ma sámegielajt bisodi ja åvddånahtti.
Vijddábut galggi båhtusa aneduvvat gå Sámegielaj sámedikkediedádusáv dahká.
Aktijvuohta
Sámedikkeráde Ellinor Marita Jåma, tlf.
Sáme giellaguoradallam 2012
Sáme giellaguovdátjijn la ájnas rolla sámegielav nannidijn ja åvddånahtedijn.
Da li ållagasj ájnnasa lahka birrasijda ja dahki ållo dåjmajt guovlojnisá.
Giellaguovdátjij dåjma li viehka mærráj siegen tjalmostahttemin sámegielav lagámus birrasijn, dan båttå gå li æjvvalimsadjen sáme álmmugij.
Giellaguovdátjij dåjma li ájnnasa divnajda, mánájda, nuorajda ållessjattugijda ja vuoras ulmutjijda.
Giellaguovdátja ásadij duojt dájt giellakursajt, ja tjadádi duojt dájt giellaprosjevtajt.
Da fálli kursajt áttjasálggijda massta muhtema vaddi tjuokkajt, ja ietjá praktihkalasj kursajt ma aktidi gielav ja buojkulvissan duodjeåhpadusáv.
Giellaguovdátja ásadi dåjmajt degu iehkedijt mánájda, vuorrasij æjvvalimijt, tiebmámanojt ja dahki oahppamnævojt ma li ávkkása giellaåhpadusán.
Aktisasj divna giellaguovdátjijda le tjalmostahttet sámegielav ja viehkedit vaj sámegiella nanniduvvá ja åvddånahteduvvá
Joarkkaskåvlå
Allaskåvlå ja universitehta
Girjjeskåvlå ja interaktijvalasj åhpadus
Báhkogirje værmádagán
Ietján
Sáme giellaháldadimguovlon li dárogiella ja sámegiella avtaárvvusattja.
Dat mierkki juohkkahattjan le riektá sámegiellaj dievnastuvvat gå válldi aktijvuodav álmulasj etáhtaj sáme giellaháldadimguovlon.
Sáme giellaháldadimguovllo li suohkana Guovdageaidnu/Kautokeino, Kárášjohka/Karasjok, Deatnu/Tana, Unjárga/Nesseby, Porsáŋggu/Porsanger Finnmárkon, Gáivuotna/Kåfjord ja Loabat/Lavangen suohkana Råmsån, Divtasvuodna/Tysfjord suohkan Nordlándan, Snåasen/Snåsa ja Røyrvik suohkan Nuortta-Trøndelágan.
Niellja nuorttalamos fylkkasuohkana, Finnmárkko, Råmsså, Nordlánnda ja Nuortta-Trøndeláhka li aj sáme giellaháldadimguovlon.
Sáme giellaháldadimguovllo:
Sáme giellaháldadimguovlon galggi sámelága giellanjuolgadusá sihkarasstet riektáv:
Sáme giellaháldadimguovlon li tjuovvovasj njuolgadusá almulasj ásadusájda:
Åhpadusláhka, mánájgárddeláhka ja bájkkenammaláhka buktá aj sierralágásj gájbbádusájt háldadimguovlo suohkanijda:
Doarjja guovtegielak suohkanijda ja fylkasuohkanijda
Sámedigge le jagen 2011 juollodam tjoahkkáj 46 mill.
kråvnå guovtegielakvuodadoarjjan suohkanijda ja fylkasuohkanijda sáme giellaháldadimguovlon.
Suohkana oadtju 3 mill.
rájes 7,5 mill.
rádjáj doarjjan jagen 2011 madi fylkasuohkana oadtju 1,4 mill.
kråvnå rádjáj.
Duodden juohká Sámedigge rudájt lågev giellaguovdátjijda (5,7 mill.
kråvnå jagen 2011), ja gielladåjmajda giellaháldadimguovlojn ja giellaháldadimguovloj ålggolin åhtsåmusáj milta (tjoahkkáj 7,6 mill.
kråvnå jagen 2011).
Giellaaktijvuodan li aj Sámedikke doarjja åhpadibmáj - dsj.
oahpponævo, mánájgárde ja stipenda - viehka ájnas vájkkudimnævo gå galggá jåksåt dajt ulmijt ma li biejadum sámegielaj åvddånahttema gáktuj.
Sámedigge le jagen 2010 doarjjan biedjam tjoahkkáj 31,3 mill.
kråvnå sáme åhpadussaj.
Duodden vaddá Sámedigge aj dårjav museajda, kulturguovdátjijda ja kulturviesojda, ja dårjav varresvuoda suorge dåjmajda, mij aj le viehka ájnas gå galggá sámegielaj dilev buoredit.
Sámedigge le jagen 2010 árvustallam dårjav guovtegielakvuohtaj suokanijda ja fylkasuohkanijda ma li sáme giellaháldadimguovlon.
Árvustallam galggá vuodon gå mierret duola dagu dårja mierredimnjuolgadusájt ja rapporterimgájbbádusájt.
Sámedigge aktelasj suohkanij ja sáme giellaguovdátjij guládallá tjåhkanimij, semináraj ja konferánsaj baktu gå le gatjálvis sámegielajt bisodit ja åvddånahttet.
Dá li viehka ájnas aktisasjbarggoguojme Sámediggáj.Sámedikke guovtegielakvuodadårja juogadibme 2011 jahkáj vuojnnu Sámedikke 2011 budsjehta tjuoggán 5.2.1.
Vuohke gåktu suohkana giellaháldadimguovlluj bessi
Sámelága njuolgadustjála mierret makkir suohkana sáme giellaháldadimguovlluj gulluji.
Gå sámelága giellanjuolgadusá mierreduvvin jagen 1990, de lidjin guhtta nuorttasámegielak suohkana háldadimguovlon.
Jagen 2005 bådij Divtasvuona suohkan Nordlándan fárruj, jagen 2008 Snåasa Nuortta-Trøndelágan ja jagen 2009 Loabat Råmsån.
Røyrvik suohkan Nuortta-Trøndelágan mierredij biehtsemánon 2010 åhtsåt vaj bessi giellaháldadimguovlluj.Gå muhtem suohkan åhtså giellaháldadimguovlluj bessat, de návti dáhpáduvvá:
2015 rájes la rabás åhtsåmájggemierre doarjjaårnigis sáme giellaprosjevtajda.
Åhtsåmusájt máhttá dajna rádjat akta goassa dán jage, ja da giehtadaláduvvi maŋŋenagi gå båhti.
-Dán rievddadibme båhtusa li åhttse galggi oadtjot vásstádusáv árabut gå åvddåla, vaj máhtti álgadit prosjevtajdisá nåv árrat gå máhttelis, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Sámedigge le aj gádodam jahkásasj vuorodimijt ma dálátjij li mierredam åhtsåmusáj hámev.
Dálla merustaláduvvi åhtsåmusá kvalitehta ja bájkálasj dárboj milta.
-Dájna rievddadusájn la miján buorre máhttelisvuoda doarjjot buorre giellaåvddånahttemprosjevtajt ma li tjanádum dajda dárbojda ma li geŋga guovlon, javllá Keskitalo.
Åhtsåmsjiemá ja njuolgadusá biejaduvvi Sámedikke sijddasijdduj ådåjakmáno gasskamutto 2015.
Dåbdos Bindala goabdes la akta moattes histåvrålasj kultuvrragávnijs ma galggi máhtsaduvvat sáme dávvervuorkájda Bååstede-prosjevta baktu.
Moadda tjuohte jage li guoradalle ja misjonera tjoahkkim sáme kultuvrragávnijt.
Goabdes Bindalas Helgelándan planeriduvvá máhtsaduvvat Saemien Sijtij Snåasen.
Bindala goabdes la akta buoremusát bisoduvvam goabddáj ma li vil ájmon.
-Oadtjot ruoptus goabddáv la symbåvlålattjat oalle ájnas.
Goabddá li læhkám gassko árbbedábálasj sáme jáhkon nåv gå viettjatjit diedojt boahtteájges, javllá Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Dåssju nágin gallegis goabddá li vil, ij la aktak sámij æjgon, ja dan diehti lip ávon gå goabdes máhtsaduvvá, javllá Olsen.
Lågå ienebuv goabddás: https://no.wikipedia.org/wiki/Bindalstromma
Válldet ruoptus histåvråv
Jagen 2012 lij gå Sámedigge vuollájtjálij sjiehtadusáv Norsk Folkemuseumijn ja Kulturhistorisk museumijn máhtsadittjat badjel 2000 histåvrålasj gávne sáme dávvervuorkájda.
http://www.sametinget.no/Kalender/Signering-av-avtale
http://www.sametinget.no/Arkiv/Valgperiode-2009-2013/Artikler/Samisk-kulturarv
Biednigahttem vádnun
Sámedigge le moadda jage vájnnodam vuona oajválattjajt máhtsadimev biednigahttet.
Sáme dávvervuorkájn ælla uddni ekonomalasj luohko, teknihkalasj bisodimmáhttudagá ja lanjá gávnijt duostotjit.
-Mij galggap ietja háldadit ietjama kultuvrraárbev.
Dat la rievtesvuohta mijá iemeálmmugin.
Dan diehti vierttiji oajválattja juollodit nuoges ekonomalasj luohkojt sáme kultuvrraárbev Norsk Folkemuseumis ja kultuvrrahiståvrålasj dávvervuorkás (UiO), javlla Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Ållestjåhkanibme giehtadallá ássjev duorastagá 24. biejve ragátmánon kl.
15.00 maŋŋela.
Dála li ássjepáhppára: http://innsyn.e-kommune.no/innsyn_sametinget_norsk/wfinnsyn.ashx?response=journalpost_detaljer&journalpostid=2015022757&
Ienep diedo: Sámediggeráde ájras Henrik Olsen, 907 75 219
http://www.norskfolkemuseum.no/PageFiles/6823/B%C3%A5%C3%A5stede_Tilbakef%C3%B8ring+av+samisk+kulturarv.pdf
http://digitaltfortalt.no/things/bstede-tilbakefring-av-samisk-kulturarv/H-DF/DF.5392
Tjáledum la artihkal: "Bindalstromma" Signy Norendal, tjállagin Museumsnytt 1/2015
Sáme guovlojn li ájn stuorra hásstalusá ieritjåhtema ja ásadimij vuoksjuj.
Dav vuoset muhtem rapportta mav Telemarksforskning le Sámedikke åvdås dahkam.
Rapportta "Næringsutvikling, innovasjon og attraktivitet.
Samisk område" le joarkka åvdep æládujsårnigijs majt Telemarkforskning le Sámedikke åvdås dahkam.
Dát rapportta gåvvit sáme guovlo åvddånimev viesádij, åhpadusdáse, æládusåvddånime, innovasjåvnå ja bivno gáktuj.
Sáme guovllo le 24 suohkana Nuortta-Trøndelága, Nordlánda, Råmså ja Finnmárko fylkajn.
Ieritjåhtem
Analyjssa vuoset ulmusjlåhko sáme guovlo suohkanijn le binnum, aj jagen 2010, mij lij jahke goassa ienemus suohkana Vuonan sjaddin.
Ienep sirdulattja li binnedam sáme guovlo ulmusjlågo binnedimev maŋemus jagijt, valla ij nuoges váj riegádimlåhko ja ålgusjåhtem e álmmuklågov binneda.
Dat oasse Nuortta-Vuonas mij le sáme guovloj ålggolin laset álmmuklågov.
Binnep barggosaje
Álmmuklågo binnedibme gullu aktan barggosajij binnedimij.
Sáme guovlon li binnep barggosaje jagen 2010 gå 2000, madi barggosaje lándan li lassánam 11 prosentaj.
Nuortta-Vuona fylkajn, sáme guovloj ålggolin, li barggosaje lassánam gaskal guhtta ja lågenanniellja prosenta sæmmi ájggudagán.
Sáme guovlon li moadda vuodoæládus- ja industriabarggosaje.
Maŋemus guokta jage li dáj æládusáj barggosaje binnum ienep gå nieljijn tjuodijn.
-Sámedigge le mierredam ådå æládusdiedádusáv jagen 2011.
Oajvveulmme le ásadit nanos ja valjes æládusiellemav man vuodo le ja mij vielet sáme kultuvrav, luondov ja birrasav, ja dilev láhtjá rávas bájkálasj sebrudagájda gånnå ulmutja sihti årrot, javllá sámediggeráde Marianne Balto.
Hæhttup nievres åvddånimev sáme guovlojn rievddat, javllá Balto.
Ælla heva ásadime ja innovasjåvnå
Viddnudagáj åvddånattem analyseriduvvá NæringsNM:an, mij viddnudagáj mávsánisvuodav, sjattov ja ådåásadimijt mihtti aktan æládusiellema stuorrudagáv.
Moaddasij sáme suohkanijs le viehka unna æládusiellem álmmuklågo gáktuj, ja ælla vuojga ådåásadime ja mávsánisvuohta.
Moadda suohkanijn li galla stuorra oasse viddnudagájs maj sisboados sjaddá jagen 2010.
Ienemus oasse sáme suohkanijs gal nievret bierggiji NæringsNM:an.
Analyjssa vuoset muhtem suohkana buoragit rijbbi, dagu Dætno ja Evenássje.
Guoradallam vuoset aj sáme guovlojn ij le vuojga innovasjåvnnå.
Åvddånahttem
Telemarksforskning adná bivnospyramidav åvddånahttemav gåvvidittjat.
Bivnospyramijdda tjielggi bájkij åvddånahttemav daj bivnosvuoda gáktuj gålmå dimensjåvnåj milta:
1) Bivnos viddnudagájda vuodoæládusájn.
2) Bivnos guossijda.
3) Bivnos årromsadjen.
Sáme guovlon li vuodoæládusá binnum.
Vuodoæládusá li primæræládusá, industria ja teknologalasj dievnastusá.
Dáj æládusáj dåbddomærkka le buvta nasjonála jali rijkajgasskasasj márnánin vuobdeduvvi.
Sáme guovlon li viehka binná barggosaje teknologalasj dievnastusáj, mij li vuodoæládus mij sjaddá.
Muhtem sáme guovlo suohkanijn ajtu vuodoæládusá sjaddi, dagu Divtasvuonan, Fálesnuoren, Ivgon ja Unjárgan.
Sáme guovlon ælla ájgij tjadá læhkám heva guosseæládusájs.
Sáme guovlojs tjoahkkáj le stuorra oaseslissa.
Dát oaseslissam le galla binnum, ja moadda sáme suohkanijn guosseæládusá sjaddi, dagu Røyrvik, Loppa, Unjárgga, Hábmer, Snåasa aktan ietjá.
Stuorra gássjelisvuohta sáme suohkanij sjatto gáktuj le årrombivnos.
Moadda sáme suohkanijn le alvos ålgusjåhtem, ja stuoráp ålgusjåhtem gå galgaj barggosajesjatto milta.
Dat mierkki unna årromsadjebivnos.
Dánna li vas muhtem sáme suohkana ma ælla dagu iehtjáda ja majna le alla årromsadjebivnos, dagu Letto milta.
Dánna li vas muhtem sáme suohkana ma ælla dagu iehtjáda ja majna le alla årromsadjebivnos, dagu Lebesby, Sørreisa ja Unjárgga.
-Sáme guovlojn li moadda máhttelisvuoda árvvodahkama gáktuj sáme kultuvra ja dábij vuodon, valla de dárbaj buorre birástagá, dutkam, ådåásadime ja ådåhábbmim, javllá sámediggeráde Marianne Balto.
Jus sidá ienep diehtet: Válde aktijvuodav Telemarkforskning prosjektajådediddjijn Knut Vareide + 47 98 22 00 04 jali Sámediggerádijn Marianne Balto + 47 480 63 358
Same huonajsuodjalibme le dåbddåt ja registrerit ja várajda válldet ietjastisá ráfájduhtedum sáme huodnahijt boahtte ájgijda.
Dakkár huodnaha li diehto- ja histåvrrågáldo sáme sebrudagás ja dajs bájkálasj sebrudagájs gånnå da gávnnuji.
Ájggegávdan 2011-2017 tjavggi Sámedigge registrerimav huodnahijs åvddål jages 1925.
Merustaláduvvá uddni gávnnuji birrusij 1200 huodnaha Vuonan ma li ráfájduhtedum ietjastisá.
Sáme ja ietjastis ráfájduhtedum huonaj la sáme huonaj vuorrasabbo 100 jages.
Boahtte lågev jage jåksi duodden birrusij 800 sáme huodnaha ráfájduhttema ájggemierev.
Mij la sáme huonaj
Sáme huonaj la oassen sáme histåvrålasj ja kultuvralasj aktijvuodan.
Danna máhttá liehket sierra doajmma jali aktijvuohta birrasij hárráj.
Tsieggimdáhpe ja bajkalasj dádjadusá ja huodnaha histåvrrå le aj ájnas oase merustaládijn jus huonaj la sáme huonaj jali ij.
Ájnnasamos gájbbádus merustaládijn le makkir aktijvuodas la dat kultuvrramujtto oassen ja jus la tjanádum sáme kultuvrraj ja histåvrråj.
Ájnas le aj huonaj la tjanádum histåvrålasj dáhpádusájda, ja gåktu le dan sadje dáfon jali kultuvrraduobddágin.
Divna sáme huodnaha vuorrasappo gå 150 jage li ietjastisá ráfájduhtedum.
Bagádus ráfájduhtedum huodnahij æjgádijda
Oajvvenjuolgadussan ij la loahpe rievddadusájt dahkat jus da máhtti vahágahttet kultuvrramujttoárvojt ietjastisá ráfájduhtedum huodnahijn.
Rievddadusá hæhttuji dagáduvvat várrogisvuodajn ja vieledusájn huodnahis.
Rievddadusá duodden dábálasj hoajdduj gájbbet loabev Sámedikkes.
Ráfájduhtedum huodnahij æjgádijn la riektá oadtjot bagádusájt ja rádijt rievddadimdåjmajs ja hoajdos.
Gatjáda rádev åvddål hoajdov jali rievddadusájt tjadáda.
Muhtem dåjmajda soajttá gájbbeduvvat planerim ja sierraloahpe njuolgadusájs.
Sáme ja inuihta sjiehtadin aktisasj ulmijt ANa væráltkonferánssaj álggoálmmugij hárráj 2014 aktisasj tjåhkanimen Nuukan, gålgådismáno 23.-24. biejve 2012.
Sáme ja inuihta le arktalasj guovllo ANa aktisasjvuodan.
Sáme parlamentáralasj ráde ja Sámeráde åvdåstin sámijt, madi Kalalit nunaata iesjmierredibme ja Inuit Circumploar Council (ICC) inuihtajt åvdåstin.
Presidænnta ja Sáme parlamentáralasj ráde njunnjusj, Egil Olli, javllá sån le riek dudálasj dan buorre aktisasjbargujn sámij ja inuihtaj gaskan.
- Tjåhkanibme tjadáduváj másjkudis láhkáj ja buorre dilijn.
Aktisasj arktalasj tjielggidus tjáleduváj lahka aktisasjbargo baktu sámij ja inuihtaj gaskan, ja tjielggidusá sisadno åvdet tjielggasit ájnasvuodav álggoálmmukriektáj, nav gåk dá li ANa álggoálmmuktjielggidusán mij mierreduváj jagen 2007, javllá Egil Olli.
Sáme ja inuihta åvddånbukti tjielggidusán vuorddemusájt dåjmaj ja vuorodimijt birra majt væráltkonferánssa bierri mierredit sihkarastátjit tjadádimev álggoálmmugij ulmusjriektájs.
- Mijá aktisasj dille le dåjmalasj ja danna li moadda ásadime oajvvadusájda massta álggoálmmuga ålles væráldis máhtti ávkástallat jus dá oatsoduvvi væráltkonferansan.
Jáhkáv mijá aktisasj tjielgadus le buorre árvvalus prosessan væráltkonferánssaj álggoálmmugij hárráj jagen 2014, tjielggi Egil Olli.
Egil Olli hæjttá tsuojggidusájn Sáme parlamentáralasj ráde le riek dudálasj arktalasj guovlo hæjttotjállagijn, guovlo vuorodimij væráltkonferánssaj.
Tjielggidus åvdet tiemájt dagu álggoálmmugij riektájt iesjmirredimriektáj hárráj; riektáv ednamij, tjáhtjáj, resurssajda ja árbbedábálasj viessomvuogijda.
- Tjielggidus åvdet oajvvadusá duoddetjállagav ANa álggoálmmuktjielggadusssaj ulmijn nannit tjadádimev álggoálmmugij riektájs iesjmierredibmáj ja riektá ednamij ja luohkkojda; dåjma nannitjit åvddånbuktemav álggoálmmukriektájs; kultuvrav, gielav, åhpadusáv ja varresvuodav; álggoálmmugij rádjárasstim riektájs; ja aj oajvvadusáj dåjmajda nannitjit ANa bargov álggoálmmukriektáj, hæjttá Olli.
Presidænnta ja Sáme parlamentáralasj ráde njunnjusj, Egil Olli.
Tlf.
Sámedikkeráde sihtá lasedit dåjmajt sáme kultur- ja kulturvuododum æládusájn ja biedjá uddni åvddån doajmmaplánav dán æládussaj.
Dát boahtá duodden Sámedikke udnásj vijdes vuorodibmáj sáme dájdas ja kultuvras.
Uddni li miján moadda tjiehpes dájddára ja kulturbargge gudi sihti ietjasa gálvojt jali dievnastusájt kommersiála márnánij vuobddet.
Gájka fálli buktagav jali dievnastusáv mij le dájdda- jali kulturåvddånbuktemij vuododum.
Æládus le viehka ålov åvddånime ja soajttá sjaddat ájnas æládus sámijda boahtteájgijda.
- Sámedikkeráde galggá doajmmaplánastis sierraláhkáj dættodit suorgijt værmástahka, máhtudakdárbbo, mávsánisvuohta ja ehtalasj oasse gå galggá kultuvras æládusáv dahkat.
Dájddagin ja kultuvran le vejulasj buorre barggosajijt dahkat ja sjaddat ájnas oassen sáme æládusájs.
Dat le akta sivájs gå dáv æládusáv sierraláhkáj vuorodip, javllá sámedikkeráde Vibeke Larsen
Akta doajmmaplána ájnnasamos vuorodimijs le muhtem máhtudak- ja værmástakprosjækta sáme kulturæládusbarggijda mav Sámedigge jagen 2014 galggá álgadit.
Dán prosjevtan bessi æjvvalit fágalasj tjåhkanimijda gånnå bessi ietjasa ájálvisáv ja viddnudagáv nannit, aktan værmádagáv ásadit iehtjádij sæmmi dilen.
Prosjækta fállá aj mentorav ja bagádalleviehkev oassálasstijda.
Etihkka, mávsánibme ja máhttolåpptim galggi guovdásj ássje dán prosjevtan.
- Miján le buorre dårvvo dát prosjækta sjaddá ienep kulturbarggijt låpptit buorep æládusbarggen, ja sijáv bavrrit ja máhtov vaddet væráldav åmastit ietjasa buktagij javllá sámedikkeráde Vibeke Larsen.
Nubbe doajmma le åvddånahttemprográmma sáme kulturæládusbarggijda gudi li juo buorre dilen ja gejn le nasjonála jali rijkajgasskasasj vejulasjvuoda.
Návti sihtá Sámedikkeráde viehkedit sijájt ådå márnánijda ållet dálásj buktagij.
Sámedigge sihtá aj jahkásasj konferánsav ásadit mij le sáme kulturæládusáj åvdås ja birra, ja vuoset aj dárbbo le kulturæládusájt ja sáme kultuvra kommersiáliserimav dutkat.
AktijvuohtaSámedikkeráde Vibeke Larsen, tlf: 941 30 116
Badjelasj guokta tuvsán histåvrålasj sáme gávne bierriji máhtsaduvvat sáme dávvervuorkájda.
Dav oajvvet muhtem guoradallam mij le Sámedikke åvdås dagádum.
Sámediggeráde le mierredam oajvvadusájt ma åvddån båhti guoradallamin Bååstede - tilbakeføring av samisk kulturarv, gånnå same gávne ma li Norsk Folkemuseumin galggi máhtsaduvvat dajda guhtta dávvervuorkájda ma Sámediggáj gullji.
Norsk Folkemuseum mierredij jagen 2007 sáme gávne máhtti Sámedikke duohkáj vatteduvvat.
Maŋŋela Kulturhistorisk museum, mij le dáj gávnij æjgát, dán mærrádussaj guorrasij.
Dálla le muhtem barggojuogos manna li ájrrasa dájs ásadusájs, buktám guoradallamav mij oajvvat máhtsadit oasev dájs gávnijs daj gudá dávvervuorkájda ma li Sámedikke háldon.
4500 gávne
Dajs vargga 4500 sáme gávnijs ájggu máhtsadit sulle 2000 gávne sáme dávvervuorkájda.
Åvddål máhttá máhtsadit de hæhttu gávnij histåvråv tjoahkkit, ja de hæhttuji konserveriduvvat, páhkkiduvvat ja jådeduvvat.
Dássta stuora gålo sjaddi ja ållo ájgev gållådi.
Duodden li muhtem dávvervuorkkáfágalasj gájbbádusá dåhkkidahtte magasijnajda ja vuosádusáda.
Uddni ij la åvvå akta sáme dávvervuorkájs mij dájt gájbbádusájt ållit, danen hæhttu dajt buoredit.
- Sáme dávvervuorká e nagáda máhtsadime gåloj, danen le ájnas jut stáhtta aktan guovlolasj ja bájkálasj oajválattja dáv ruhtadi.
Stáhtta le Vuona lága, nasjonála ulmij ja rijkajgasskasasj konvensjåvnåj milta vælggogis sihkarasstet jut sáme bessi ietjasa kulturárbev sihkarasstet.
Sámedigge, Norsk Folkemuseum ja Kulturhistorisk museum hæhttuji aktan dáv ruhtadimårnigav sjiehtadit vuona oajválattjaj, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Soajttá 2016:n álggá
Máhtsadimijn ájggu ållit jagen 2016.
Ájggomus le gæhttje galggi ietjasa sáme kulturárbev tjuovvovasj dávvervuorkájn vuojnnet: Saemien Sijte, Snåasa, Árran julevsáme guovdásj/bihtámsáme dávvervuorkká, Divtasvuodna/Bájdar, Várdobáiki samiske senter, Evenássje, Nuorttalijálmmugij guovdásj, Gájvuodna, Tana og Varanger museumssiida, Unjárgga ja RiddoDuottarMuseat, Gárásjåhkå.
-Sáme aktijvuodan le Bååstede ådå kapihttal mij guosská sáme kulturárbe háldadibmáj.
Jáhkkep dán ássjes le berustibme dávvervuorkkábirrusij sihke Vuonan, Nuorttarijkajn ja rijkajgasskasattjat, ja jut guoradallam máhttá vuosedit gåktu ja manen galggá mahtsadimev tjadádit, låhpat Vibeke Larsen.
Rádeájras Vibeke larsen, + 47 941 30 116 jali
vibeke.larsen@samediggi.no
Rádevadde Sissel Ann Mikkelsen, + 47 78 48 42 56, sissel.mikkelsen@samediggi.no
* Bååstede mierkki ruopptot oarjjelsámegiellaj
Dav le guorahallam
Sámedigge vuorot 10 millijåvnå kråvnå digitála oahpponævojda hieredittjat nálsodimev, gárevsælggaadnemav, vahágahttemav ja illastimev.
Lågo Oahppeguoradallamis vuosedi juhte sáme oahppe vásedi givsedimev ietjasa skåvllåbiejven.
Guoradallama guoradalles Astrid M. A. Eriksen Sáme varresvuodaguoradallama guovdátjin (Sámi dearvvašvuođadutkama guovddáš) vuosedi, sáme nissuna Vuonan li vásedam ienep vahágahttemav ja vierredagojt gå Vuona rivggo.
E nav vuojga oahpponævo daj tiemáj birra gávnnuji.
- Dát la duodalasj dille mij ij la dåhkkidahtte, mij hæhttup oahpponævojt åttjudit majt skåvlå máhtti adnet ja ma máhtti hieredit nálsodimev, gárevsælggaadnemav, vahágahttemav ja råhtsatjimev, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Sáme máná ja nuora dárbahi åhpav oadtjot ja ájádallat dáj tiemáj ja hásstalusáj hárráj ietjasa giellaj.
- Mij hæhttup duosstat tjalmostahttet, ságastit ja dágástallat dáj ássjij hárráj, javllá Mikkelsen.
Munji la ájnas juhte sáme åhpadiddje buorre oahpponævojt åhpadussaj oadtju, javllá Mikkelsen.
Sámedigge l dálla almodam gilppusav ulmijn dagátjit rámmasjiehtadusáv oahpponævvobuvtadiddjij, gudi máhtti buvtadit fágajgasskasasj digitála oahpponævojt nuortta-, julev- ja oarjjelsábmáj vuodoskåvllåj, joarkkaskåvllååhpadussaj dáj tiemáj hárráj:
Gilpos la almoduvvam næhttasajen Doffin.no.
Ájggemierre fálaldagáv sádditjit la biehtsemáno 7. biejve 2019.Sámedigge doajvvu moadda buorre fálaldagájt oadtju.
- Diedo, máhtudahka ja dádjadus midjij doajvov vaddi, mij nahkap sebrudagáv buorep guovlluj rievddadit, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Guládallamdiedo: Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, telefåvnån 917 42 161Ienep diedo gilppusa birra gávnnuji Doffinin.
Sámediggeráde ájras Vibeke Larsen lájttá Ráddidusáv gå ij hálijda ságastit dåjmajs ma galggi duostudit vaháguhttemijt ja seksuálalasj illastimijt sáme mánáj ja nuoraj gáktuj.
- Ájnas la oatsodit sáme mánáj ja nuoraj rievtesvuodajt ma gulluji giellaj ja kultuvrraj dakkir strategijaj hárráj, javlla sámediggeráde ájras Vibeke Larsen.
Dakkir oatsodime dagá soajtti sáme máná ja nuora vahágahteduvvat.
Sámediggeráde mårås vaj sáme máná ja nuora gudi vásedi vaháguhttemijt ja seksuálalasj illastimijt galggi oadtjot buoremus viehkev gå máhttelis.
Sámedigge le dan diehti guhkes ájgev barggam nannidahttet sámegielav ja kultuvrramáhttudagájt Mánnáviesojn (Barnehus), maj vásstádus le åtsådit mánájt ja nuorajt gudi li vásedam seksuálalasj illastimijt ja vaháguhttemijt.
Mij lip aj álgadam aktisasjbargov Justisdepartementajn lasedittjat máhttudagájt vaháguhttemijs lahka gasskavuodajn sáme sebrudagán.
-Dan diehti le oalle lájtedahtte gå Sámedikke sávadus Ráddidusajn konsulterit dagátjit strategijav seksuálalasj illastimij ja vaháguhttemij birra sáme mánáj ja nuoraj vuossti hilgoduváj.
Sivvan hilgodibmáj lij dát ássjes ij lim vuojga berustibme sámeálmmugin, javllá Sámediggeráde ájras Vibeke Larsen.
-Sámedikke bargguj sámemánáj rievtesvuodaj le dat máhttselávkke.
Mij måråstip galggá liehket ij-gierddisvuohta vaháguhttemijda ja seksuálalasj illastimijda sámemánáj vuossti, ja mij sihtap liehket siegen dahkamin guovdásj strategijajt dán ássjen javllá Larsen.
Barne-, likestillings- og inkluderingsdepartementet, Helse- og omsorgsdepartementet, Justis- og beredskapsdepartementet ja Kunnskapsdepartementet ma li strategijav dahkam.
Sámediggeráde ájras Vibeke Larsen la tjállám girjev minisstarij Inga Marthe Thorkildsenij tjalmostahtátjit sámemánáj ja nuoraj dárbojt strategijan.
Ienep diedo: Sámediggeráde ájras Vibeke Larsen, 941 30 116
Guovvamáno 17.
Biejve buvtij Vuodna ietjas 8.
Rapportav AN:a nissunvieledimkonvensjåvnå tjuovvolime gáktuj.
Stáhttaráde Audun Lysbakken Vuona bieles vásstedij.
Sámedikke bieles oassálastijga seniorrádevadde Ingeborg Larssen ja rádevadde Vivi Pedersen.
AN berustij dassta gå Vuodna ij vuojga sáme nissunij ja sijáj varresvuodadilij birra vuojga diededa, ja majt Vuodna dahká dáv tjielgga varresvuodaærádisáv divudit.
Sámedigge le rapporttaj ietjasa vuojnojt buktám, ja oassálasstin observatørran Genèvan.
Sámedigge ietjas sáhkavuorojn åvdedij gå vájllu statistihkka sáme nissunij vuoksjuj, sáme nissuna vuodoæládusájn ja sáme nissunij varresvuohta.
- Dát le vuostasj bále Vuodna le sáme nissunij vuojnnusij buktám ietjas AN-rapportajn, ja dánna le Sámedikke vuojnno læhkám viehka ájnas.
Sámediggeráde adná buorren gå dá hásstalusá AN-systeman dættoduvvi, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Sáme nissuna sáme giellaháldadimguovlo ålggolin dåbddi siján le nievrep hælsso gå nissuna giellaháldadimguovlon, vuoset Ketil Lennert Hansena dutkam.
- Sámedigge le åvdedam ærádisá li sáme nissunij gielalasj ja kultuvralasj riektáj gáktuj giellaháldadimguovlon sihke Sámelágan ja esski doajmmaj biejadum láhka suohkanij varresvuohta- ja sosiáldievnastusáj gáktuj, tjielggi sámediggeráde Larsen.
Ietjas vásstádusán AN:aj duodastij stáhttaráde Lysbakken jut kultuvralasj ja gielalasj máhtudagá varresvuodadievnastusán le dárbulasj jus sáme nissuna galggi avtaárvvusasj varresvuodafálaldagáv oadtjot.
Stáhttaráden ællim oajvvadusá gåktu máhttá buorep varresvuodafálaldagáv fállat sáme nissunijda giellaháldadimguovlo ålggolin.
Vuosedij dåssju varresvuohtafálaldahkaj mij juo gávnnu ja jut lij dárbulasj kultuvralasj ja gielalasj diedulasjvuohtaj sáme nissunij gáktuj.
- Sámediggeráde le ávon gå AN sáme nissunij varresvuodadilev gehtjat.
Sæmmi båttå hådjånip gå stáhttaráde Lysbakken ij konkrehta dåjmajt buvte váj sáme nissuna galggi buorep varresvuodafálaldagáv oadtjot.
Sámedigge galggá dáv ássjev gehtjadit aktan guovdásj varresvuohtaoajválattjaj, låhpat rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Rádeájras Vibeke Larsen tlf.
Rádeájras Ellinor Marita Jåma tlf.
Duorastagá guovvamáno 20. b tjåhkani sámediggeájrrasa Suomas, Vuonas ja Svierigis aktan sáme organisasjåvnåj åvdåstiddje Russlándas parlamentáralasj konferánssaj Ubbmemin Svierigin.
Oajvvetemáj siegen majs galggi ságastuvvat li luonndoluohkoj ávkkim sáme guovlojn, aktan Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnå.
Sámediggepresidentan Aili Keskitalon, guhti le aj Sáme parlamentáralasj Ráde (SPR) lijggepresidænnta, li vuorddámusá ja ávvudallá lávgga sáme aktisasjbargos.
- Mij lip álmmuk nieljen rijkan ja vijddásasjvuohta rájaj rastá tjuovvu dan diehti mijáv agev.
Æjvvalibme vaddá midjij máhttelisvuodav ságastallat aktisasj hásstalusájs ja ávkkit nubbe nuppij åtsådallamijt, javllá presidænnta Aili Keskitalo.
Parlamentarihkkárkonferánssa ásaduvvá SPR:a stivras aktisasjbargon SPR:a dåjmadagás/Svieriga Sámedikkes.
Suoma, Svieriga ja Vuona Sámedikke li ásadam aktisasjbarggoorgánav, Same parlamentáralasj ráde.
Ráde le institusjåvnålasj aktisasjbarggo sámedikkij gaskan ássjij ma guosski sámijt moatten rijkan jali sámijt avtan álmmugin.
Dåjmadahka tjuovvu dav sámedikkev gånnå le presidænntaluohtádus.
Presidænnta Aili Keskitalo, tlf.
Sáme tjåhkanime ulmme ANa væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj le diedojt juohket sáme organisasjåvnåjda, institusjåvnåjda ja åvdåstiddjijda væráltkonferánssaprosessa birra, danna aj mij la dáhpáduvvam udnátjij globálalasj álggoálmmuk aktisasjvuodan ja aj AN-systeman, ja makkir vuorddemusá li dan prosæssaj mij tjuovvu.
Sáme tjåhkanibme Ánarin le ájnas oasse Sámedikkij ja Sámeparlamentáralasj ráde gárvedimbargguj álggoálmmugijkonferánssaj Altan jagen 2013, ja diedon væráltkonferánssaj jagen 2014.
Diehto tjåhkanime birra almoduvvá dánna maŋenagi.
Påmelding til allsamisk møte i Inari
ANa væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj sjaddá jagen 2014.
Dát konferánssa le ájnas mij guosská sihkarasstet álggoálmmugij rievtesvuodajt guoskavasj rijkajgasskasasj konvensjåvnåj ja sjiehtadusáj gáktuj, ja sihkarastátjit positijvalasj politihkalasj ja rievtelasj åvddånimev ássjijn ma li værálda álggoálmmugijda ájnnasin.
Goalmát Sámeparlamentarihkkárij konferánsan Girkkonjárgan (Vuonan) basádismánon 2011 mierreduváj sámedikke galggi dåjmalattjat oassálasstet gå konferánssa gárveduvvá ja tjadáduvvá ja åvdedit sáme álmmuga ja ietjá álggoálmmugij rievtesvuodajt.
Dan aktijvuodan gåhtjov mån gájksábmelattjaj tjåhkanibmáj gånnå ANa væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj le ássjen.
Tjåhkanibme sjaddá Ánarin (Suoman) biehtseamáno 27.
Tjåhkanibme le Sáme kultuvrraguovdátjin Sajos.
Gájksábmelattjaj tjåhkanime ulmme
Gájksábmelattjaj tjåhkanime ulmme ANa væráltkonferánssa álggoálmmugij hárráj le diedojt juohket sáme organisasjåvnåjda, institusjåvnåjda ja åvdåstiddjijda væráltkonferánssaprosessa birra, danna aj mij le dáhpáduvvam udnátjij globálalasj álggoálmmuk aktisasjvuodan ja aj AN-systeman, ja makkir vuorddemusá li dan prosæssaj mij tjuovvu.
Vijdábut sjaddá gájksábmelattjaj tjåhkanibme ájnas forumin sáme polithkalasj ja temáhtalasj vuorodimij hárráj væráltkonferánssaj jagen 2014.
Dát tjåhkanibme vuoset gæjnov gåktu barggat væráltkonferánsa gáktuj.
Sáme Parlamentáralasj rádáj le ájnas vaj dan posisjåvnnå ja berustibme dan prosæssaj mij tjuovvu le tjanádum sáme sebrudahkaj.
Jus le máhttelis, le aj sávadahtte vaj gájksábmelattjaj tjåhkanibme guorras muhtem oajvvadusájda sáme vuorodimij ja posisjåvnåj hárráj dan prosessan mij tjuovvu.
Dakkár dokumænnta vaddá ájnas rámmajt Sáme Parlamentáralasj ráde bargguj mij tjuovvu daj globála álggoálmmukaktisasjbargo ja Aktidum nasjåvnåj hárráj
Vuododiedo væráltkonferánsa hárráj
ANa oajvvetjåhkanibme mierredij resolusjåvnåvnis basádismáno 12. biejve 2010 ásadit sierra álggoálmmuk væráltkonferánsav.
Konferánssa sjaddá jagen 2014, jáhkedahtte ragátmánon 2014.
Væráltkonferánssa ulmme le lånudit ja guoradit perspektijvajt ja åtsådallamijt mij guosská álggoálmmugij rievtesvuodaj tjadádibmáj, dási gulluji aj rievtesvuoda ma li ANa álggoálmmugij rievtesvuoda tjielggidusán.
ANa oajvvetjåhkanibme le oajvvetjåhkanime presidentav tjadádit rabás konsultasjåvnåjt ANa sebrulasjstáhtaj ja álggoálmmugij åvdåstiddjij, daj rámmaj milta ma li ANa álggoálmmukássjij stuoves forumin, ja ANa tjiehppemekanisman álmmukrievtesvuodajda ja ANa álggoálmmugij Sierradiedediddjijn, mierredittjat gåktu konferánssa galggá tjadáduvvat, ja makkir oassálasstemav álggoálmmuga galggi adnet væráltkonferánsan.
ANa stuoves forum oajvvadij oajvvetjåhkanime presidentav nammadit muhtem gárvediddjev prosæssaj (moarmesmánon 2011).
Álggoálmmuga li maññela oajvvadam oajvvetjåhkanime presidænnta bierri nammadit guokta guojmme-gárvediddje, avtav stáhtalasj åvdåstiddjev ja avtav álggoálmmukåvdåstiddjev.
Sáme Parlamentáralasj ráde ájras, John B. Henriksen, le álggoálmmugijs oajvvaduvvam guojmme-gárvediddjen (ådåjakmáno 2012).
ANa oajvvetjåhkanime presidænnta, Ambassadørra Al-Nassar (Qatar), le mierredam gåhttjot John B. Henriksenav, ja Mexicos AN-ambassadørav Luis Alfonso de Albav, tjadádittjat konsultasjåvnåjt suv åvdås ANa sebrulasjstáhtaj ja álggoálmmugij gåktu tjadádit ANa álggoálmmuk værátkonferánsav (vuoratjosmáno 2012).
Goappátja libá dåhkkidam gatjálvisáv.
Dá konsultasjåvnå vaddi vuodov sierra resolusjåvnnåj væráltkonferánsa hárráj ANa oajvvetjåhkanimen.
Álggoálmmuga li væráltvijddásasj aktisasjbargo baktu mierredam vuododit globála korrdinerimjuohkusav væráltkonferánssaj, ájrrasijn ja sadjásj ájrrasijn juohkka gietja álggoálmmukguovlos,[1] duodden akta ájras mij åvdås álggoálmmuk nissunijt ja nuorajt.
Juohkusin li aktse ájrrasa.
Hjalmar Dahl, Inuihtta Kaalalit Nunaatis guhti åvdås organisasjåvnåv Inuit Circumpolar Council (ICC), le Arktalasj ájras dan globála koordinerimjuohkusin.
Sara Larsson, Sámedikke ájras Sverigis, nammaduváj SPR stivrratjåhkanimen guovvamáno 28.-29. biejvij jagen 2012 Arktalasj sadjásasj ájrrasin dan globála koordinerimjuohkusin.
Stuoves foruma 10. sesjåvnån gåhttju Vuona Sámedigge værálda álggoálmmugijt globála gárvedim álggoálmmukkonferánssaj jagen 2013 ságastalátjit aktisasj strategijaj ja vuorodimij birra væráltkonferánssaj.
Dat gåhttjom le buoragit vuosstajváldedum værálda álggoálmmugijs.
ANa stuoves forum ja ANa tjiehppemekanisma álggoálmmugij rievtesvuodaj hárráj le aj dav buorren válldám.
Dát gárvedim álggoálmmukkonferánssa sjaddá Altan (Vuonan) biehtsemáno 8.-13. biejvij 2013.
Vuordedahtte le birrusij 400 rájadusá gietjat álggoálmmukguovlos oassálassti konferánssaj.
Duodden båhti váksjára konferánssaj.
Vuordedahtte båhti konferánssaj birrusij 700 oassálasste.
Sámedikke Suoman, Vuonan ja Svierigin le Sámeparlamentarihkkárij konferánsa tjielggidusán 2011 (basádismáno 2011) tjielggim iesjgenga sámedikken ja sámedikkijn aktisattjat le åvdåsvásstádus barggat rijkajgasskasattjat vaj álggoálmmugij rievtesvuoda ja berustime åvdeduvvi ja suoddjiduvvi.
Tjielggidusán boahtá aj åvddån sámedikke galggi aktijvalattjat oassálastet konferánsa gárvedimen ja aj væráltkonferánsan jagen 2014 vaj sáme álmmuga ja ietjá álggoálmmugij rievtesvuoda åvdeduvvi.
Sámedikke le aj tjielggim sij aktisattjat sihti rahtjat vaj álggoálmmugij gárvedime konferánssa Altan jagen 2013 vuorbástuvvá.
Dát gájksábmelattjat tjåhkanibme Ánárin (Suoman) le ájnas oasse sámedikkij ja Sáme parlamentáralasj ráde gárvedimen dan globála álggoálmmukkonferánssaj Altan jagen 2013, ja aj væráltkonferánssaj jagen 2014.
Båddåsasj prográmma gájksábmelasj tjåhkanibmáj Ánárin
Vuollelin tjuovvu oajvveoase prográmmas gájksábmelasj tjåhkanibmáj mij le Ánárin.
Låhpalasj prográmma maŋŋela dagáduvvá.
Gasskavahko biehtsemáno 27. biejve 2012
Duorastagá biehtsemáno 28. biejve 2012
Praktihkalasj diedo
Muhtem tjuoldedum dokumenta ma li ájnnasa gárvedibmáj biejaduvvi Vuona Sámedikke næhttasijdduj.
Válde aktijvuodav Inger Johanne Mudeniajn jali Trine Guttorm Antijn jus sidá dokumentajt e-påsta jali dábálasj påsta baktu, gehtja aktijvuodadiedojt vuollelin.
Mannoviddnudahka Via Travel Alta vásstet gájksábmelasj tjåhkanime diededime ja tjáledime åvdås sijá næhttabielen.
Gájksábmelasj tjåhkanime diededimájggemierre le moarmesmáno 25. biejve 2012.
Máksep gitta inntil kr 4000 NOK årroma ja biebmoj åvdås avta åvdåstiddjáj juohkka sáme organisasjåvnås/ásadusás.
Gåhttjom sáddiduvvá sáme organisasjåvnåjda ma tjuodtju adressalistan vuollelin.
Jus diedá muhtem organisasjåvnåj mij beras luluj liehket fáron de diededa midjij.
Telefåvnnå/ Telefon +1 917 915 9564 (maŋŋel kloahkko.
15:00 ájggeieridisá diehti)
E- poassta / E-post john.henriksen@samediggi.no
Inger Johanne Mudenia
E- poassta / E-post inger.johanne.mudenia@samediggi.no
Trine Anti Guttorm
E- poassta / E-post trine.guttorm.anti@samediggi.no
Märja Männistö
E- poassta / E-post marja.mannisto@samediggi.fi
Sávav buorisboahtem gájksábmelasj tjåhkanibmáj Ánárin.
/ Jeg ønsker dere hjertelig velkommen til allsamiske møte i Inari.
Varrudagáj
Sáme parlamentáralasj ráde presidænnta/President i Samisk parlamentarisk råd
[1] Afrika, Arktalasj guovllo, Asia, Guovdásj- ja Oarjje Amerika og Karibija, Guovdásj ja Lulle Europa, Guovdásj Asia og Trans Kaukasia, Ruossja Føderasjåvnnå, Nuortta Amerik, ja Loattjesmeraguovllo
[2] Ájrrasa: (1) Afrika: Joseph Ole Simmel og Saoudata Aboubacrine (ájrrasa); (2) Arktalasj guovlos: Hjalmar Dahl (ájras), Sara Larsson (sadjásasj); (3) Asia: Joan Carling (ájras), Ang Kaji Sherpa (sadjásasj); (4) Guovdásj- ja Oarjje Amerika ja Kariben: Gilbert Solano (ájras), Ivan Escobar Diego Guzman (sadjásasj); (5) Loattjesmeraguovllo: Tracey Castro Whare (ájras dan guhkev gå vijmagis nammadus sjaddá); (6) Guovdásj ja Lulle Europa, Guovdásj Asia og Trans Kaukasia: Rodion Sulyandziga (ájras), Dmitry Berezhkov (sadjásasj); (7) Nuortta Amerika: Kenneth Deer og Randy Kapashesit (ájrrasa), Jessica Danford (sadjásasj; (8) Álggoálmmuknissuna: Tarcila Rivera (ájras dan guhkev gå vijmagis nammadus sjaddá); (9) álggoálmmuknuora: Jocelyn Hung Chien ja Alancay Morales (ájrrasa dan guhkev gå vijmagis nammadus sjaddá).
Kronihkka: Sámedikkepresidænnta Egil Olli.
Sáme histåvrrå, ja dan åvddåhiståvrrå, le vuododam duobddágijda gånnå viessop ja majt adnep.
Muhttijn máhttá liehket gássjelis dav vuojnnet, gå luotta dålusj ulmutjijs álu vuojnnuji oassen luondos.
Valla máhtudahka gåktu luondov låhkåt, rahpá histåvrrågirjev massta divna máhtti oadtjot oasev.
Muhtem bájkijn li luotta ulmutjijs ienep tjielggasa ja valjes gå ietjá sajijn.
Ja sierra dilijn li ulmutja mijá åvddåla, aktan luondujn ja nubbe nuppijn, dahkam kulturmujtojt ja duobddágijt ma ánssidi sajev UNESCOa væráltárbbelistan gå daj li "sierralágásj ja almulasj árvvo".
Akta buojkulvis le báktesárggoma Altan, ma oadtjun væráltárbbestáhtusav jagen 1985.
Ietjá sierralágásj sadje le Ceavccageađgi/Mortensnes Unjárga suohkanin.
Dánna li luotta årromis 12000 jagij tjadá, dánna le buohtastahtek stuorámus sáme ráhposadje åvddårisstalasj ájges, dánna li værrodimsaje ja ájlis luonndoásadusá, ja dássta boahtá boandás sáme subtsastallamdáhpe.
Ceavccageađgin/Mortensnesan le sáme dålusjájgge ja nanos aktisasjvuohta luondo ja kultuvra gaskan aktidum avtatraják subttsasij.
Duobddák háldaduvvá Sámedikkes aktisasjbargujn Varangera sáme museajn, ja le hiebadahtedum gæhttjijda.
Sámedigge le aktan Unjárga suohkanijn, ja dårjajn Finnmárko fylkkasuohkanis ja Sáme parlamentáralasj rádes, moadda jagij tjadá aktisattjat barggam oadtjot Ceavccageađgiv/Mortensnesav árvustaládum væráltárbbelisstaj.
Jages 2011 le juogos nammadum ássjediehttijs jådedum dáv bargov.
Juogos le dal hiejttemin bargostis.
Sij li tjoahkkájgæssám Ceavccageađgi/Mortensnes viertti gehtjaduvvat aktan gålmmå ietjá kulturmujttosajijn Varangerin.
Dá oassálassti iesj guhtik láhkáj tjielggitjit luohkko gájbbádusájt ja Varangera boandás åvddåhiståvråv.
Várnjárgga ja ájtte Várangervuona ja Dæno gaskan le sierraláhkáj boanndá luottajs gåddebivddemis, sihke bivddoråkkijs ja gárdijs.
Sierraláhkáj ájnnasa li Gållevárre Dæno suohkanin ja Noidiidčearru/Kjøpmannskjølen Bátjávuona suohkanin.
Gålleváren li tjuohte bivddoråkke avtatraják systeman.
Dánna li aj gábmásaje Varangersámij tjaktjabivddemsajijs, biejvvidum gaskan jagijda 12- ja 1400 Kr.m.
Noidiidčearron/Kjøpmannskjølan li kilomehtara ja kilomehtara gárdijs giergijs mij doalvvu gárddáj.
Goappátjijn guovlojn li ållo vuohtjemsaljo ja bierggotjiehkama.
Gárdij hábme, ma li soajttá anedum guhkep ájggegávdajn dålen, vuosedi åvddålijguovlluj ja geldulasj aktijvuodajda gåddebivddema ja ællosujto gaskan.
Duodden dájda bivddemduobddágijda li oajvvadum duoddit Ruovdenjunjluovtav/Gropbakkengav Unjárga suohkanin gånnå li moadda goahtesaje, gitta 90 goahtesaje jagijs 3 ja 4000 Kr.å.
Dá gålmmå guovlo li aktan Ceavccageađgi/Mortensnesajn varangersámij dålusj adno- ja årromguovlo, dassta aktisasjnammaVárjjat Siidaværáltárbbesadje.
Bargadahttijn li tjadáduvvam álmmuktjåhkanime guoskaduvvam suohkanij, ja suohkana politihkalasj jådedibme le vaddám positijvalasj diededimijt.
Aj tjærojs li signála buore.Várjjat Siidavuordedahtte boahtá Vuona båddåsasj lisstaj dá jage, ja barggo nominasjåvnnåprosessajn væráltárbbelisstaj ruvva álgaduvvá.
De boahtá ájgge gå suohkana ja iehtjáda formálalattjat viertti mierredit jus sihti prosjevtav doarjjat.
Várjjat Siidale subtsas dan iellemfámo birra mij le læhkám viejddemin, bivddemin ja guollimin Varangerin 12 000 jagij tjadá, gasskamutton gåttebivddema ja ællosujto gaskan, dalloj gå smáv ednambarggo váldeduváj duoddeæládussan, ja aktijvuodaj ja aktisasjbargo birra ulmutjij ja luondo gaskan.
Le aj subtsas åsko ja kosmologija birra, rievddamij birra ájgij tjadá ja dan birra mij tjadná dålusjájgev ja dálásjájgev.
Mij álgadij bargov dáv duobddágav væráltárbbelisstaj åttjudit lej sávadus værált galggá oasev oadtjot daj kulturhiståvrålasj árvojs majt mij nav árvon adnep, ja dákkir berustibme galggi vaddet positijvalasj vájkkudusájt bájkálasj sebrudahkaj ja addnijda.
Sámedikken li stuorra vuorddemusá árvvuj sáme væráltárbbesajes Varangerin, mij guosská máhtudagáv, dádjadusáv, muossádimev, kulturdåjmadimev ja æládusåvddånimev.
Tjáledibme væráltárbbelisstaj vaddá alla stáhtusav, valla merkaj aj vælggogisvuodajt.
Le ájnas vieledusájn addneberustimijda ja addnemáhtudagájda ja aj buorre aktisasjbargujn suohkanij, æládusberustiddjij, addneorganisasjåvnåj ja ietjá kulturmujttooajválattjaj.
Sámedigge le mielos daj positijvalasj vájkkudusájda jus Ceavccageađgi/Mortensnes boahtá UNESCOa væráltárbbelisstaj.
Egil Olli, sámedikkepresidænnta
Sámedikkeráde l juollodam 280.000 kråvnå prosjæktaj sáme nuoraj psyhkalasj varresvuoda birra Mental Helse Ungdom:a baktu, aktisasjbargon sáme nuorajorganisasjåvnåj.
- Mij diehtep åtsådimes ja aj åtsådallamijs, sáme nuora dakkir hásstalusájt duosstu majt ietjá nuora e duosto.
Danen la midjij ájnas ienep máhtov åttjudit ja tjuovvo dåjmajda, mij la prosjevta ulmmen, javllá sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Mental Helse Ungdom:a prosjækta galggá sáme nuoraj psykalasj varresvuodav guoradallat ja jåhtuj biedjat duostudiddje dåjmajt ma nanni suoddjimfaktåvråjt nuorra sámij iesjdåbdduj ja psykalasj varresvuohtaj.
Guoradallam galggá máhtov vaddet gåktu nuorra sáme ietjasa psyhkalasj varresvuodav åtsådalli ja makkir suoddjimfaktåvråjt ja vádásfaktåvråjt åtsådalli.
- Mielastam la ihkeva buorre prosjækta, ja sámedikkeráde bieles lav ávon gå Mental Helse Ungdom sihtá dakkir prosjevtaj jåhtuj biedjat.
Dakkir prosjækta sjaddá viehkken mávsulasj máhttuj sáme nuoraj psykalasj varresvuoda birra, javllá Mikkelsen.
Mental Helse Ungdom galggá aktan barggat sáme nuorajorganisasjåvnåjn Noereh, Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadusájn (SNPN) ja Sáme nasjåvnålasj máhtudakguovdásj - psykalasj varresvuodasuoddjim (SANÁG) prosjevtan, ja vuoset dasi, ålles prosjevta vuodon la dat, sáme nuorajorganisasjåvnå oassálassti ålles prosjæktagávdav.
Mikkelsena mielas la nanostussan prosjæktaj gå Noereh, SNPN ja SÁNAG oassálassti.
- Sij sáme sebrudagáv dåbddi, vaj prosjækta máhttá vuorbástuvvat.
Sámedikke bieles li da guokta nuorajorganisasjåvnå tjiehpe ja sebrudakberustiddjen, ja sijáv oassen válldet la ájnas nanostussan prosjæktaj, javllá Mikkelsen.
Sámedigge bargonis máhttovuodov dárbaj, ja álu gatját diedojt sáme sebrudagá birra ja diedojt ma guosski sámij varresvuohtaj.
Mikkelsena mielas dát guoradallam máhttá buktet Sámediggáj ja ietjá guovdásj institusjåvnåjda ræjdojt boahtte dåjmajda ma máhtti sáme mánáj ja nuoraj psykalasj varresvuodav buoredit.
- Máhttovuodo dahká vuodov dåjmajda moatten dásen.
Viehkkeapparáhtta máhttá ådåsmahtedum máhtov oadtjot, juoga mij dajt buorebut gárvet viehkedittjat sijájt gudi dárbahi, låhpat sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen.
Jus li gatjálvisá jali ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, mob.
Sámedigge oassálasstá AN:a nissunkommisjåvnå jahkásasj sesjåvnnåj New Yorkan 27.02.- 09.03.12.
- Dát le akta dajs ájnnasamos æjvvalimsajijs gå galggá nissunij riektájt ja dássádusássjijt giehttot.
Sámedigge dåppe galggá sáme nissunijt vuojnnusij buktet ja mijá dássádushásstalusájt, javllá sámedikkerádeájras Vibeke Larsen.
Larsen galggá dåppe liehket sesjåvnå vuostasj vahko.
Rabdaguovllonissuna fáddan
Dán konferánsa oajvvetiebmá li nissuna rabdaguovlojn ja sijá sadje gå hædjovuodav ja nielgev galggá binnedit, ja åvddånahttemássjijn.
Sámedigge galggá muhtem panelságastallamin oassálasstet man sisadno le man ájnas le jut álggoálmmuknissuna rabdaguovlojn almma bargov oadtju.
-Dát le ájggeguovddelis fádda sáme guovlojn gånnå vuojnnep moadda nuorra nissuna e sidá smávva sáme bájkijda årrut, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Sæmmi båttå sihtá Sámedigge ietjá álggoálmmuknissunijt doarjjot.
Álggoálmmuknissuna væráldav miehtáj ienebut ja ienebut barggi.
Siján galggá rievtes bálkká, barggosjiehtadus ja sosiála årniga ja dáj åvdås hæhttup rahtjat.
Vijddábut le ájnas jut nissunij sadje ja doajmma árbbedábálasj æládusájn vuojnnusij biejaduvvá ja árvon aneduvvá.
Dánna le nissunij formála roalla boatsojsujton buorre buojkulvis, mav galggap New Yorkan låggŋit, javllá Larsen.
Stáhtusav låggŋit
Dákkir rijkajgasskasasj arenájn oassálasstem le buorre vejulasjvuohta sáme álmmuga ássjijt låggŋit.
Návti soajttá aj dáj ássjij stáhtusav låggŋi ja nasjonála oajválattja berustahttjáji.
Sáme nissuna li guhkás ållim dássádusá gáktuj.
Dáv sihtap iehtjádij juohket.
Sæmmi båttå li miján vil moadda hásstalusá dássádusá gáktuj majt le ájnas vuojnnusij buktet.
Oassálasste: Sámedikkeráde ájras Vibeke Larsen, tlf.
Seniorrádevadde Ingeborg Larssen, tlf.
Seniorrádevadde Toril Iversen, tlf.
Nissunkonvensjåvnå 56. sesjåvnnå
AN sierradiedediddje gájklágásj nállenuppástime gáktuj, E. Tendayi Achiume, la bivddim árvvalusájt ássjij hárráj ma guosski luondoluohkobuvtadibmáj temáhtalasj diedádussaj luondoluohko buvtadime ja nuppástime hárráj.
Dan aktavuodan la Sámedigge diedádusáv dahkam mij tjalmostahttá minerálla buvtadimev, oaljov, rahtebiggimav ja bieggafábmoásadimev ja gåktu dá sáme æládusájda vájkkudi.
Sámedigge ij la dakkir árvvalusájt åvddåla buktám, valla diededime aktavuodan tjalmostahttá guovdásj gatjálvisájt ma guosski edna luonndoietjájduhttemij sáme guovlojn.
Dajn guovlojn la sáme adno ja æládusdåjma, duola dagu boatsojsujtto ja luossabivddo.
Dájna diedádusájn Sámedigge sierradiedediddjáj tjalmostahttá oalle guovdásj ássjijt Vuonan, buojkulvissan gruvvodåjmadagáv Fálesnuoren ja bieggamillofábmotsieggimav Fovsenin.
Sierradiedediddje diedádus galggá AN:j åvddåjbiejaduvvat åvddåla biehtsemáno 2019.
Ienep diedo diededime birra dánna.
Sámedigge le dálla barggamin muhtem strategijajn gåktu sáme kulturæládusáj barggosajijt lasedit.
Dán bargguj sihtá rádeájras Marianne Balto kulturæládusdåmadiddjijt gåhttjot árvvalusájt mij dán strategija sisadno galggá liehket.
Dán jage barggá Sámedigge sáme kulturæládusáj doajmmaplánajn.
Aktan sáme kulturæládusdåmadiddjij le ulmme dåjmajt gávnnat ma lulujin sáme kulturdåmadiddjij árkkabiejvev giehpedit ja æládusáv nannit gåggu dat dárbahuvvá.
Sámedigge barggá muhtem strategijajn man ulmme le sáme kulturæládusáj barggosajijt lasedit.
Dán bargo aktijvuodan le Sámediggáj ájnas bessat gullat sijájs gudi bæjválattjat æládusán doajmmi.
Sihtap duola dagu diehtet gåktu máhttep oadtjot ájn ienebu gudi ietjasa dájdda- ja kulturjavllamusájs viessu ja majt Sámedigge luluj dahkat váj dán æládusán luluj buorep dille.
-Sihtap sáme kulturæládusájt almma láhkáj vuorodit váj ájn vil ienebu boahtteájggáj bessi sáme dájdda- ja kulturjavllamusájs viessot.
Jus dájna galggap vuorbástuvvat de hæhttup buoragit sáme kulturæládusdåmadiddjij guládallat javllá rádeájras Marianne Balto.
Kulturæládusáj birra
Sámedikke vuorodibme kulturæládusájs boahtá duodden juo vijdes vuorodibmáj sáme dájdas ja kultuvras.
Ielle ja nanos sáme dájdda- ja kulturiellem le viehka vuodulasj ækton, jus nav ij le, de ælla miján ga kulturæládusá.
Ájggemierre goassa hæhttu árvvalusájt buktet le: 18.04.2013
http://www.sametinget.no/Naeringer/Kulturnaering/Innspill-til-sametingets-kulturnaeringsstrategi
Válde aktijvuodav:
Prosjæktaoajvve Ragnhild Dalheim Eriksen, + 47 784 74 088, ragnhild.dalheim.eriksen@samediggi.no
Sámediggeráde sihtá árvvalusájt sámediggediedádussaj areálajs ja birrasijs.
Ulmme diedádusájn la nannit Sámedikke politihkav ássjijn ma guosskij areálaj ja birrasij hásstalusájt ma li sáme sebrudagá åvdån boahtteájge.
Sámediggeráde gárvet vijdes oassálasstemij ja diehtoviedtjamij diedádusbargon.
Bargo vuostasj oassen galggá dagáduvvat artihkaltjoahkke ájggeguovddelis tiemájs areálla- ja biráspolitihkan.
Moadda guoradalle li bivddidum viehkedittjat artihkkalijn mij biejaduvvá åvddån fáhkasemináran basádismanon 2015:
Artihkaltjoahkke galggá doajmmat máhttudakvuodon ja viehkedit vijdes ságastallamijda goappátjaga guovdásj ja bájkálasj oajválattjaj ja sáme bájkálasj sebrudagáj.
Sámediggeráde galggá aj nammadit luohkkojuohkusav mij galggá gehtjadit jus udnásj háldadibme le hiebadum miehttsebarggij dárbojda.
Ulmme le juogos galggá buktet ietjas oajvvadusájt politihkkaåvddånibmáj sáme miehttsebargon.
Sámedigge aj planeri moadda ságastallamtjåhkanimijt sáme bájkálasj sebrudagáj ja organisasjåvnåj jage 2016 álgon.
Sámediggeráde sihtá árvvalusájt ájnas tiemájda ma bierriji ságastaláduvvat Sámediggediedádusán areálajs ja birrasijs.
Gájka máhtti buktet árvvalusájt.
Árvvalusá máhtti rájaduvvat diehki: biras@samediggi.no
Plánaj milta galga diedádus biejaduvvat åvddån Sámedikke giehtadallamij jagen 2016.
Ienep diedo: Sámediggeráde ájras Thomas Åhren, 908 39 663
Sámedigge bivddi organisasjåvnåjt, institusjåvnåjt ja priváhta ulmutjijt ietjasa árvvalusájt Sámediggediedádusá duoje birra buvtátjit.
Sámediggeráde la mierredam diedádusoajvvadusáv guláskuddamij sáddit.
Dálla sij gudi sihti, bessi ietjasa árvvalusájt diedádusá birra buktet.
Gåktu árvvalusájt buktet?
Máhttelis la árvvalusájt Sámediggáj e-påsta baktu sáddit.
Duv árvvalus tjáleduvvá almulasj poasstajournalán.
Diededa jus moalgeda priváhta ulmutjijn vaj organisasjåvnå åvdås.
Diedádusvásstádusá påstan sáddiduvvi:
Poasstaadræssa:
Ávjovárgeaidnu 50
9730 Karasjok/Kárášjohka
Guláskuddama ájggemierre la basádismáno 6. biejve.
Dála l guládusoajvvadus
Dánna máhttebihtit låhkåt sámediggepresidenta Aili Keskitalo ådåjakhålav.
Hålla sáddiduvvá, NRK 1:n.
Jagen 2013 bivddiduváj oarjjelsáme Frode Fjellheim oassálastátjit musihkajn Disneya ådå, animeridum stuorfilmmaj "Frozen".
Juojgga Eatnemen Vuelie ja Fjellheima musihkalasj vaddasa oadtju dal ålles væráldav gulldalittjat - juojgav.
Sæmmi aj vuojnnep ietjá kultuvrramoalgedimijn.
Sáme kultuvrra vuojttá aktelattjat ådå ulmutjijt.
Mijá kultuvrra le giddidum ruohtsaj mijá ávkkim- ja årromguovlojda.
Dan diehti oajvvadip UNESCO:j niellja kultuvrramujttoguovlo Várjjagin tjoahkkáj avta væráltárbbesadjen.
Luonndo mijá birra "mujttá", ja dálásj ájge subtsas sáme histåvråv kultuvrramujtoj, bajkkenamáj, båvaj ja giehtoj baktu.
Valla álu vásedip giehto mijájs giehtoduvvi iehtjádijs gå mijájs.
Da giehtoduvvi kritihkalasj politihka retorihka baktu, skandálaj baktu medijajn, ja værmádakavijsaj ármodis javllamussajij baktu.
Giehtoduvvá aj dan baktu massta ij giehtoduvá mijá birra - skåvlåjn ja ietjá almulasj arenajn.
Juohkka ájnna álmmuk hálijt dåhkkiduvvat ja vieleduvvat buoremusás, gærrásabmusis ja tjáppemusás mijá kultuvran.
dav hálijdip mij aj.
Uddni de sidáv giehttot dunji mijá gievrajs.
Sijájs gudi juohkka biejve hábbmiji ja ådåstuhtti.
Sij li gudi gådi mijáv dan sisi mij la iesj sáradis mijá sebrudagán: mijá histåvrrå, mijá niego ja mijá vásádusá gudi mij lip.
Mån sáhkadav dájddárijs.
Æjgádijs gudi gålådi ájgev oassálassti ásadit sámegiellaåhpadusáv gånnå ij gávnnu åvdutjis.
Rahtjalis ulmutjijs gudi sihkarassti nuorajn la valástallamfállo aj boahtte tjaktjaj.
Barnes guhti viehket sámegielak iednes ja dálkudiddjev vaj dádjadibá nubbe nuppev buorebut ja dajna sihkarasstá buoremus sujtov ja værddogisvuodav sunji guhti le skibás.
Guoktalåkniellja nuorra gievra diededin ietjasa mielastisá giellaambassadørran Sámedikke giellakampánnjaj #Sámástamunji vásse tjavtja.
Gielan ja aktisasjvuodan la gåktu mij definerip ietjama ja væráldav mijá birra: gudi lijma, gudi lip ja gudi sjaddap.
Giellagievrra ij la sån guhti hæhttu miejnnit giella le álkke ávkkit.
Gievrra le sån guhti dahká dav, juska le gássjel.
De le jur gå le gássjelamos, majt vállji ja majt daga le ájnnasamos.
Dat la mijá aktisasj vásstádus, vásstádus mav ep mahte iehtjádijda dådjet.
Ållagattjat sidáv rámmpot værddogisvuohtabargov majt mijá unneplågo ájrrasa dahki.
Uddni hæhttup dåbdåstit gå homofijlaj ja lesbaj rievtesvuoda ælla man ga rádjáj duodalattjat vieleduvvam sámepolitihkan.
Givseldime ja badjelgæhttjama gávnnuji, mijá skåvlåjn ja mijá bájkálasj sebrudagájn aj.
Vinjo sámijda merkaj dat ij la máhttelis viessot dievalasj ja buorre iellemav sijddaguovlojn.
Miján la dárbbo ienep nuorra ja ållesjattugis gievrajs gudi givseldimijt vuosteldi.
Tjavtjan 2013 tjádaduváj giehttjit válgga Sámediggáj.
Dán jage le 25 jage dallutjis gå Sámedigge vuostasj bále rabáduváj Gånågisás Olav V. Sámedigge le boados garra ja vájmmelis, valla ráfálasj rievtesvuohtarahtjamusájs Áltá-ássjen.
Ájádusá parlamentas Vuona iemeálmmugij ásaduvvin látte ja sáme gievrajs aktan.
Guovtet álmmugis gudi lijga miellusa guorrasittjat tjoavddusijda, ienni gå rijdojda ja niejddemijda boahtte ájgen.
Mij oajbbop vilá åhpadime diehti sámegielan ja sámegiellaj.
Mijá giela li ájtedum giela.
Ja árbbedábálasj æládusá, nåv gå ællosujtto, adnet li ienebut ja ienebut rijdduj boahtám stuorsebrudagá sávadusáj ienep minerálajt råggåt.
Merrasámij sijda ájteduvvi binnep máhttelisvuodaj baktu guollitjit ja viessomuháv meras oattjotjit.
Dá hásstalusá ja moadda ietjá hásstalusá tjanádum stáhta ja iemeálmmuga aktijvuohtaj li vilá tjoavdek.
Mij lip gájka oadtjum máhttelisvuodajt gehtjastittjat muhtem sáme gievrajda rájdo baktu"Den stille kampen" NRK:an vásse tjavtja.
Vuojnnám lip gievra gávnnuji juohkka bájkálasj sebrudagán ja moatten sebrudaksuorgen.
Valla muhtema gatjádi man guhkev galggap tjalmostahttet dárojduhttempolitihkkaj ja niejddemijda?
Duohtavuohta le dárojduhttem ja niejddem le mijá aktisasj histåvrrå, sáme ja látte.
Mij, goappátja álmmuga, lip vaháguvvama dassta - goabbák iehtjama láhkáj.
Mån dádjadav gå muhtema sihti vajálduhttet ja tjiehkat.
Valla mij viessop uddni båhtusij dat histåvrås.
Ja nåv guhkev gå dat sjaddá dåssju sáme ássjen, de dat gássjeduhttá åvddånahttemav, goappátjagá sámijda ja láttijda.
Guokta álmmuga li vaháguvvam dáhpádusájs, goabbák ietjaska láhkáj.
Luohtádus ja kultuvrra li tsuovkkanam.
Divvot dav mij la tsuovkkanam gájbbet lasedum ratjástimijt goappátjaga Sámedikkes ja Vuona oajválattjajs.
Mån bivddiv dan diehti Vuona oajválattjajt ådå ságastallamijda, ja oasálasjvuodav, friddjavuohtaj ienedittjat sáme iellemsjuvesvuodav ja ådå sáme iesjráddimhámijda.
Giesen 2013 bivddij Sámedigge 600 ájrrasa divna værálda iemeálmmukguovlojs Áltáj.
Danna båhtin værálda iemeálmmuga ájgás aktisasj prinsihpalasj vuodudahkaj.
Dat lij sierra lágásj histåvrålasj dahpadus, mij dálla vájkkut værálda iemeálmmuga oassálassti avta buohta stáhtaj dán jage konferánssaj iemeálmmugij rievtesvuodaj birra AN:a oajvvetjåhkanime ásadime baktu.
Sámedigge joarkka rijkkagasskasasj bargojt, ja galggá boahtte jagijt liehket åvdemusán barggamin rievtesferdukvuoda diehti ja iemeálmmugij rievtesvuodaj dåhkkidime diehti.
Sij gudi ietjájduhtti væráldav, li gudi jáhkki værált máhttá ietjájduvvat.
Sadje gávnnu ienep rievtesferdukvuohtaj ja ienep iellemsjuvesvuohtaj.
Åro gievrran jagen 2014.
Gávnnu agev ulmusj guhti dárbaj liegga giedav, ja agev ássje mij dárbaj vájmov mij svahtjá ja berus.
Buorre ođđa jahki
Buorre ådå jahke
Buerie orre jaepie
Sámediggepresidenta Vibeke Larsen hålla:
Tjåhkanimjådediddje
Guovte vahko duogen vihtta sáme dájddára oassálassti værálda stuorámus ja ájnnasamos dájddavuosádusán Documenta, Kasselin, Dujskan (Tysklandan).
E aktak sáme dájddár la gudik ietjasa dájdav goassak vuosedam gasskarijkalasj vuosádusán, ja vuorjját nav moattes avtat guovlos bivddiduvvi.
Mij gájka mihástallap.
Dát la gasskarijkalasj dåhkkidibme sáme dájdas.
Dájddárij gaskan gudi oassálassti li duola dagu Hans Ragnar Mathisen, Britta Marakatt-Labba, Synnøve Persen, Joar Nango ja Maret Anne Sara.
Duodden li aj dájda Iver Jåksas ja Áillohaš - Nils-Aslak Valkeapääs oassen vuosádusás.
Nubbe dájddadáhpádus viertti aj nammaduvvat.
Dán jage álgon gádoj Nuortta-Vuona Dájddamusea Tråmsån guovte mánnuj ja sadjásis bådij fiktijvalasj I 2017 forsvinner Nordnorsk Kunstmuseum i Tromsø i to måneder og erstattes av et oppdiktet museum, Samisk Kunstmuseum.
Dálla dat fiktijvva musea la vuojttám bálkáv dán jagásj musean.
Mij sávvap vuorbev Nuortta-Vuona Dájddamuseaj ja aj RiddoDuottarMuseajda dan bálká åvdås.
Sáme dájdda nanni sáme aktisasjvuodav, iesjdåbdov ja sáme ja aj dáttja sebrudagán dágástallamav buktá.
Maŋemus ájgev la læhkám dágástallam sáme duohtavuodakommisjåvnås.
Vuoseduvvam li buorep ja nievrep bielijt ássjen.
Mån sidáv viesso dágástallamav.
Sebrudahkan ja álmmugin dav gierddap.
Ållu tjielggasit javlav.
Mij miededip duohtavuodakommisjåvnnåj.
Mij sihtap rijdov dárojduhttempolitihkajn ållidit.
Dav dagátjit, de mij gájka, sáme ja aj dáttjaj sebrudahka, dádjadit ja dåhkkidit dárojduhttempolitihka sisanov ja vájkkudusájt ma lidjin ja ma li vilá dat politihkas midjij sámijda - midjij álmmugin ja aktugasj ulmutjin.
Vilá li struktuvralasj badjelgæhttjam dálásj ájge.
Duola dagu gájkka sáme máná e sáme mánájgárddefálaldagáv oattjo, ållo máná e sámegielåhpadusáv oattjo ja ållo vuorrasa e oattjo varresvuodadievnastusáv hiebadum sámegiellaj ja kultuvrraj.
Mij sihtap åvddålijguovlluj mannat mihás álmmugin tjielggidum gåvåjn iehtjama histåvrås.
Gå iehtjama histåvråv dåhkkidip buoreduvvat almatjin ja álmmugin.
Diedon álmmugin mij la dárojduhteduvvam la ietjanis rievtesvuohta ietjas dárbojt tjielggit gå galggá divodit, ja ij avtanik ietján.
Dálla Stuorradigge hæhttu hásstalusáv sáme sebrudagás gåtsedit.
Maŋemus jagev la læhkám låssåt Divtasvuona sebrudahkaj.
Bigoduvvam li edna råhtsatjime.
Råhtsatjimássjijs li dálla nav ållo vaj máhttá ássjev nasjåvnålasj vuorbedisvuohtan gåhttjot.
Dat báktji ja la gávkas.
Nasjåvnå oajválattjat hæhttuji de åvdåsvásstádusáv válldet.
Vaháguvvama li mujna guládallam ja javlli viehkev dárbahi.
Divtasvuona suohkan ij dáv aktu nagá.
Sámedikke bieles loabedav Divtasvuona viesádijt jut mij galggap dahkap dav majt nahkap tjalmostahtátjit dajt dárbojt ja hásstalusájt ma li suohkanin.
Mån galgav dáv ássjev stáhtarádijn Jan Tore Sannerijn ságastallat ja æjvvalit stáhtarádijt Per Willy Amundsenav ja Solveig Hornev biehtsemáno 15.biejve Divtasvuona dilev dágástalátjit.
De ávvoássjáj.
Aarporte suohkan sjaddá oassen sámegiela háldadimguovlos.
Mij lip ihkeva ávon gå suohkan siegen sihtá oarjjelsámegielav åvdedit ja nannit.
Buorisboahtem.
Suohkana ja fylkasuohkana li Sámedikke ájnnasamos aktisasjbarggoguojmij gaskan bisodime ja åvddånahttemin sámegielajt.
Sámedigge la gåtsedime tjielggidusáv Vájmogiella.
Mij lip tjadádime guláskuddamvásstádusájt ma li sisi boahtám, ienep gå 120 guláskuddamvásstádusá.
Miján la vuorddemus, ráddidus tjielggidusáv gåtset ja åvdet láhkaproposisjåvnåv Stuorradiggáj sáme gielaj birra.
Nubbe oajvvadus tjielggidusán la dat, juohkka ájnna suohkan rijkan galggá lága baktu liehket vælggogisvuohta sámegielak mánájgárddefálaldagáv fállat gájkka sáme mánájda jus æjgáda dav sihti.
Nubbe oajvvadus la, nannit vaj gájkka oahppe sámegielåhpadusáv vuodoskåvlå rájes gitta joarkkaskåvllåj oadtju.
Jus sámegiella galggá viesso giellan liehket adjáj boahtteájgev, hæhttu juojddá dálla dagáduvvat.
Sáme sebrudagán li moadda hásstalusá.
Miján vádnuna rudá oahppamnævojda, girjálasjvuohtaj, filmajda, musihkkaj ja ållo tsieggimprosjevtajda ruhtadimev vuorddi, duola dagu Saemien Sijte, ådå teáhtarviesso Beaivváš Sámi Našunálateáhterij ja sáme dájddamusea.
Lidjin rádádallama ráddidusájn ådå budsjæhttavuogádusá birra Sámediggáj, valla ejma avtamielakvuohtaj jåvså.
Dajnas de stuorradigge hæhttu ássjev gåtsedit.
Sámedikke budsjæhtta hæhttu mierreduvvat proposisjåvnå baktu mij åvddåj biejaduvvá ja giehtadaláduvvá Stuorradikken, sæmmi vuoge milta gå suohkanproposisjåvnnå.
Sáme sebrudahka dárbaj ienebuv mav vuojnnep boahtá, ja vájkkudimmáhttelisvuodav Stuorradikke budsjæhttarámmajda Sámediggáj, jus mij galggap tjoavddet gájkka dajt dahkamusájt majt sáme sebrudahka mijás vuorddá.
Dát la maŋemus ållestjåhkanibme dán sámediggegávdan.
Sidáv låhpadit hållamav gijtoj aktisasjvuodabargos ja sávav vuorbev válggarahtjamijda.
Ávvodahtte le gå tjáledibme Sámedikke jienastuslåhkuj la lassánime, valla ájnas la nav moattes gå máhttelis tjavtja válgan jienasti.
Dáj bágoj lav ráde diedádusáv åvddåj biedjam.
Gijtáv berustime åvdås.
Sámedigge-ráde doarjju nåv gåhtjos merragáddevuosteldimev ja gájbbádusájt jut suvddemvælggogisvuoda nuorttan vierttiji vieleduvvat, nåv gåktu Stuorradigge álgon mierredij.
- Guollima ja riektá guollit le iesj viessomsuodna ja dahká vuodudagáv goappátjagá årruhijda ja åvddånahttemij viehka moatten sajen Nuortta-Vuonan, javllá rádeájras Silje Karine Muotka.
Sån dættot juska vil moadda jage li gållåm tjavgga ja garra regulerimij, de li da dåjma majt guolle ja guolleæládus dahki guovddelis ja guodde tjårge.
- Juorrulahtek dåhkki tjuottjodit ulmutjijn li riekta bivdduj ja guolleháldadibmáj ietjasij lahkamerajn ja Barentsmeran årruhij baktu vuonajn ja merragátten Nuortta-Vuonan.
Bájkálasj ulmutjij gasskavuohta guolleluohkojda lij mij mierredij gå Vuodna vuojtij rijddoássjev brihta trålárij ja oajválattjaj, javllá Muotka.
Dan rijdo duohkusin lij guollimsebrudagá ja Vuodna ittjij desti lágeda Stuorbritannia trålárijt guollimin vuonaj sinna.
Duobbmo jages 1953 tjuottjot årruha, ja guolleluohkoj ávkkim merragáttev miehtáj, dahki bájkálasj dáhpenjuolgadusájt ma li guovddelisán Haaga duobbmoståvlå guodudagán.
Sámedigge le bargoj baktu guollimássjij ja Merragáddeguollimnammadusá giehtadallamij baktu oadtjum tjadádum rievddadusájt ja duottijt Merraluohkkolágan, Oassálasstelágan ja Finnmárkolágan ma stivrriji bájkálasj æjgátvuodav ja háldadimev.
- Trålárij ieme suvddemvælggogisvuohta le vilá fámon ja galggá dåmaduvvat mærrádusá sisano milta.
Jus suvddemvelgulasjvuohta ij anoduvá, de vierttiji oase ruoptus váldeduvvat ja juogeduvvat merragátte guollárvantsajda vælggogisvuodaj bájkálattjat suvddet, dættot Muotka.
Rádeájras Silje Karine Muotka, skuolkan +47 984 87 576Seniorrádediddje Inge Arne Eriksen, skuolkan 91 52 02 02
Sámediggevállga le sæmmi bále gå stuorradiggeválgga.
Jagen 2017 le válggabiejvve mánnodagá ragátmáno 11. biejve.
Besa gus jienastit?
Sámediggeválggaj le ækton jut la ållim 18 jage åvddåla válggajahke nåhkå.
Jus galga bessat jienastit, hæhttu aj liehket Sámedikke jienastuslåhkuj tjáledum.
Gå ietjat tjáleda, hæhttu duodastit dån aná ietjat sábmelattjan ja jut dujna le sámegiella sijddagiellan, jali duv æjgádijn, áhkojn/ádjájn jali duv máttaráhkojn/máttarádjájn lij sámegiella sijddagiellan jali unnemusát nubbe duv æjgádijs le jalij lij sámedikke jienastuslågon.
Diededimájggemierre ietjat jienastuslåhkuj le biehtsemáno 30.biejve 17 jus ájgo jienastit 2017 válgan.
Dån máhtá diededimsjiemáv dási sáddit.
Dån máhtá aj dav Sámediggá påsta baktu sáddit, valla mujte de jut hæhttu midjij boahtám åvddåla gasskaijá biehtsemáno 30.b.17.
Nappu ij le nuoges tjáledimsjiemáv påstan stiempeldit biehtsemáno 30.b.17.
Dån hæhttu sáddit dav árrat vaj Sámediggáj la boahtám åvddåla dan biejve.
Jus la sábme Svieriga, Suoma jali Ruossja bieles, hæhttu liehket tjáledum Vuona viesádin maŋemus gålmmå jage.
Goassa le 2017 sámediggeválgga?
Sámediggeválgga le sæmmi bále gå stuorradiggeválgga.
Suohkanstivrra duv suohkanin máhttá mierredit, suohkan ásat válgajt sådnåbiejve ragátmáno 10.biejve.
Dáv viertti ietjat suohkanijn guoradallat.
Gånnå máhtá jienastit?
Jus duv suohkanin li 30 jali binnep ulmutja Sámedikke jienastuslågon tjáledum, de hæhttu árabut jienastit.
Gájkka suohkana galggi láhtjet árabut jienastibmáj dajn sæmmi sajijn gånnå stuorradiggeválggaj jienasta.
Sjiehtadusá vuodon suohkanij máhttá jienastibme rahppot snjilljtjamáno 1. biejve rájes.
Dån máhtá gájkajn suohkanijn árabut jienastit.
Válggakårtån le tjáledum gåsi jienastibme galggá sáddiduvvat.
Árabut jienastibme álggá bårggemáno 10. biejve rijka sisbielen.
Svalbardin ja Jan Mayeni hæhttu árabut jienastibme låhpaduvvat maŋemus bierjjedagá válga åvddåla, ja åvddål nubbe maŋemus bierjjedagá válga åvddåla ålggorijkajn.
Dån máhtá jienastit dåssju válggadikken dan suohkanin gånnå la viesádin tjáledum ja dåssju dajn suohkanijn gånnå li ienep gå 30 tjáledum jienastuslågon jagen 2013.
Válggakårttå
Válggakårtån diedojt gávna bájke birra gånnå válggabiejve jienastit galga.
Válggakårtån le aj tjáledum jus hæhttu árabut jienastit ja gåsi jienastibme galggá sáddiduvvat.
Válde válggakårtåv maŋen gå galga jienastit.
Dát álkket bargov sidjij gudi galggi jienastimev vuosstáj válldet ja dahká jut ássje ruvábut manni.
Dån máhtá jienastit juska le válggakårtåv hælbbadam jali láhppám.
Suohkanin le máhttelisvuohta ådå válggakårtåv dunji tjáledit jali dav giedajn dievddet.
Jus illa válggakårtåv sámediggeválggaj påstan oadtjum ja duv mielas dån le jienastuslåhkuj tjáledum, hæhttu válldet aktijvuodav Sámedikkijn.
Dujna hæhttu fábmogis duodastus gå ájgo jienastit.
Sámediggeviesso Kárásjågån rabáduváj almulattjat basádismáno 2. biejve jagen 2000 S.M.
Gånågisás Harald V. Sámediggevieson li sámij álmmukválljidum tjoaggulvis ja Vuona Sámedikke háldadus.
Viesso le tjuorgadum sivijllaarkitektajs Stein Halvorsen ja Christian Sundby, gudi moarmesmánon 1996 vuojttijga arkitæktagilppusav dåbddobágujn 69,3˚ NORD.
Tjoahkkáj lidjin 116 oassálasste, ja dájs båhtin 48 oajvvadusá.
Tsieggimbarggo álgeduváj bårggemánon jagen 1998 ja biehtsemánon 1999 biejaj stuorradiggepresidænnta biejaj Kirsti Kolle Grøndahl vuodogiergev.
Viesso le hábbmidum lahkke gievllen guovtijn gierdijn Sámedikke girjjevuorkájn, boadáldagájn, tjåhkanimlanjájn ja nielljalåk kontåvråj.
Lahkkegievle gietjen le Sámedikke ållestjåhkanimladnja låvdagoade muoduk amfijajn gånnå sámij álmmukválljidum digge tjåhkan.
Sámediggeviesso le åvdemusát konkrehtalasj symbåvllån dan politihkalasj ja riektálasj stáhtusij mij le sámeálmmugin.
Sámediggeviesso ållit divna dábálasj gájbbádusájt ådåájggásasj parlamænntaviesojda.
Sámedikke ållestjåhkanimlanján, gulldalimlanján ja divna tjåhkanimlanjájn li digitála dålkkumvædtsaga.
Pressan ja median le sierra lanjá, ja hiebadahtedum la radio- ja televisjåvnnåsáddimijda Sámedikke tjåhkanimijs.
Vieso vijddudahka tjoahkkáj le 5 300 neljudakmehtera ja prosjæktagålo lidjin 128.710.000 kråvnå jagen 2000.
Resepsjonen© Foto: Fornavn Etternavn
Plenumsveggen© Foto: Fornavn Etternavn
Ávjovárgeaidnu 509730 Karasjok/Kárášjohka, Norway
Rahpamájge:mánnodagá - bierjjedagá: 08:00 - 15:00
Gehtja kártav Google mapsan
Sámedikken le kontåvrå ålles rijkan.Åtså kontåvråv ietjat lahkusijn
Gonagaslaš majestehta gonagas Olav V rabai vuosttaš sámedikki golggotmánu 9. b.
Golggotmánu 9.b.
ávvudii Sámediggi 25 jagi sierra ávvusemináras dan oktavuođas go Sámedikkis ledje dábálaš lávdegoddečoahkkimat ja dievasčoahkkin golggotmánu 6. b. rájes 10. b rádjai 2014.
Vuolábeallái leat biddjojuvvon sártnit mat ledje ávvudeamis, ja leaŋkkat ođđasiidda ja mearkkašumiide.
Sártnit leat almmuhuvvo daidda gielaide maid sárdnideaddjit geavahedje.
Danne almmuhuvvojit muhtun sártnit dušše dárogillii dahje sámegillii.
Geahča sártniid Sáhtát geahččat buot sáhkavuoruid álgogillii dás: Sametingets Web-tv.
Stuorradiggepresideantta Olemic ThomMessen sárdni lea maid almmuhuvvon NRK neahttasiidduin.
Stuoradiggepresideanta, stáhtaráđđi, sámediggepresideanta, áirasat - Buorit olbmot.
Munnje Sámedikki dievasčoahkkinjođiheaddjái lea stuora gudni sávvat didjiide buohkaide bures boahtima dán čalmmusteapmái go lea juste odne ahte Sámediggi rahppui golggotmánu 9.b.1989, Gonagas Ovllás.
Jagi ovdal, miessemánu 27.beaivvi váldui vuođđoláhkii mielde mearrádus gos čuožžu ahte Norgga eiseválddiin lea ovddasvástádus dasa ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit iežaset giela, kultuvrra ja servodaga.
Dán 25 jagis lea ovdáneapmi leamaš buorre, sihke mii guoská riekteovddideapmái ja praktihkalaš politihkkemii sámiid ovddas Norggas ja álgoálbmogiid ovddas riikkaidgaskasaččat.
Mun čujuhan dasa mii lea eanemus áigeguovdil maŋimus áiggiid ovddideapmái, namalassii ovttaoaivilvuohta ON váldočoahkkima konferánssas álgoálbmogiidda loahppadokumeantta sisdollui mannan čavčča.
Heivii vuohkkasit go dát dáhpáhuvvá juste seamma jagi go mii maid ávvudit norgga vuođđolága 200 jagi, ja dat addá midjiide vejolašvuođa čuvget veahá dárkileappot muhtin vuođđoáššiid.
Go jienastanriekti buohkaide váldui mielde vuođđoláhkii 1814:s, de duohtavuođas lei jienastanriekti guhkkin eret das maid mii odne ipmirdit "buohkaide".
Dušše moaddásis geain ledje ovdavuoigatvuođat earáid ektui, 7 proseanttas álbmogis, lei duohta jienastanriekti vuođđolága mielde.
1884:s ožžo bargit geain lei bálká buori dásis, jienastanrievtti, ja buot dievddut ožžo jienastanrievtti 1889:s. Easkka 1913 ožžo nissonolbmot maid jienastanrievtti.
Oktanis dáinna Norgga mátkkiin ođđaáigásaš demokratiijii ja riektestáhtii, šattai sámi kultuvra ja sámi álbmot eanet ja eanet mearkkaškeahtes ja dulbmojuvvui.
Sámi ivnnit ipmirduvvo amasin ja dakkárin maid eai háliidan, dađistaga go Norgga ja našunála ipmárdus stuorui, go Norgga ivnnit ledje ruoksat, vielgat ja alit.
Sámi riikkačoahkkin 1917 rievdadii buot.
Dalle álggii sámi diđolašvuođa lokten ja guhkes proseassa álbmotrievttalaš ja demokráhtalaš ovttadássásašvuhtii gaskal sámi ja dáža álbmoga.
Proseassa man boađus šattai ahte Gonagas Harald Sámedikki rahpamis dajai:
"Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga eanaguovllu nala - dážaid ja sápmelaččaid.
Sámi historjá lea bures čadnon oktii Norgga historjái.
Odne fertet mii šállošit dan boasttuvuođa maid Norgga stáhta ovdal lea dahkan sámi álbmogii garra dáruiduhttima bokte".
Go mii geahččat áiggis maŋos, de oaidnit mii jođánit ahte dat mat odne leat diehttelas ja vuđolaš vuoigatvuođat ja jurdagat, guhká adnojedje hui ravdamearálažžan ja rievdadeaddjin.
75 jagi golle dan rájes go vuođđoláhka ásahuvvui gitta bargit besse jienastit válggain.
Nissonolbmot fertejedje vuordit čuođi jagi.
Historjjás leat uhccán ovdamearkkat dasa ahte joavkkut addet eret fámu ja ovdduid garra vuostálastima haga.
Ná lea maid leamaš ovttadássásašvuođa jurdagiin gaskal dáža ja sámi álbmoga Dat váldá áiggi njulget čuđiid jagiid boasttuvuođaid, ja váldá áiggi lonuhit boares oahpes jurdagiid ođđa ja soaitimis muhtumiidda, amas jurdagiiguin.
Sii geat olu leat politihkken, dihtet áibbas sihkkarit ahte dat áidna mii lea sihkar, lea ahte muhtin boahtá vuosttaldit.
Ja nu galgá maid leat.
Mii sáhttit dál giitit politihkalaš vuostálastiid go sii álo váikkuhit dasa ahte mii fertet buoridit iežamet jurdagiid ja dárkileappot čilget ákkastallamiid.
Dat buktá buriid digaštallamiid, ja buoremus bohtosiid.
Mun oainnán maid ahte borgárlaš ráđđehus Olgešbellodagain ja Ovddádusbellodagain deattuhit ahte sápmelaččat leat álgoálbmogat Norggas, ja ahte Vuođđolága 110a paragráfa ja sámeláhka leat našunála riektevuođđun sámepolitihkkii.
Ráđđehus guorrasa dalle dasa mat maŋimus jagiid leat leamaš váldolinnját Norgga sámepolitihkas ja álbmotrievttalaš geatnegasvuođain mat hábmejit vuođu sámepolitihkkii, earret eará ILO-konvenšuvdna 169 álgoálbmogiid ja olmmoščearddaid birra iešheanalaš stáhtain.
Mun áiggun guođđit Sámedikki eará álbmotválljejuvvomiidda oaivvildit maide lea go ráđđehusa árvalus boahtte jagi stáhtabušehttii buorre dahje heitot.
Muhto mun oainnán goitge ahte doarespolitihkalaš ovttamielalašvuohta Norggas váldolinnjáide ja riikkaidgaskasaš riektevuoigatvuođaide Norgga sáme- ja álgoálbmotpolitihkas dál guorrasa maid Ovddádusbellodat.
Dát addá saji áibbas ođđa ja gelddolaš debáhtaide sámi iešmearrideami ja sámepolitihka ovdáneami birra boahtte jagiin.
Ja dat rahpá almmolaš saji ja politihkalaš gierdevašvuođa go Sámediggi buorebut sáhttá bidjat fuomášumi sámepolitihka sisdollui, ovdalii go dušše bealuštit dan ahte dat gávdno.
Ráhkis buohkat:
Sámedikki 25 jagi čađa leat duostilis politihkalaš jurdagat leamaš guovddážis.
Jurdagiid ovddidit olbmot, ja muhtimat dáin olbmuin leat sihke ovdal ja maŋŋil Sámedikki vuođđudeami leamaš guovddáš jietnaguoddit dán servodatovdáneamis mas mii dál oaidnit bohtosiid.
Váldá lunddolaččat beare guhkes áiggi namuhit buohkaid.
Muhto muhtumiid sis beassat gullat otná beaivvi mielde.
Áiggun goitge namuhit erenoamážit Carsten Smith, guhte olu jagiid čađa ja viiddis áŋgiruššama bokte lea nannen riektevuođu Norgga sámepolitihkas ja sámerievttis.
Otná sárdnelisttus leat earret eará stuoradiggepresideanta Olemic Thomassen ja ollu eará njunuš sárdnideaddjit, jurddašeaddjit ja guovddáš aktevrrat 25 jagi čađa.
Ráhkis buohkat - Váimmolaš bures boahtin Sámedikki 25-jagi ávvudeapmái.
Kjære President, rådsmedlemmer, representanter, mine damer og herrer.
Gratulerer med dagen.
Det er stort å få være her og hilse Sametinget i dag.
2015 er et år for viktige jubileer.
200 års jubileet for Grunnloven av 1814 handler om den konstitusjonelle og demokratiske utviklingen av Norge over 200 år.
Vår forståelse av hva demokrati er, har endret seg i takt med folkestyrets utvikling.
I dag er vi enige om at minoritetenes rettigheter må sikres for at et demokrati skal fungere.
Feiringen av Grunnlovens 200 års jubileum og Sametingets 25 års jubileum henger på mange måter sammen.
Begge jubileene handler om å opprettholde og videreutvikle demokratiet gjennom å bruke vår stemme.
Opprettelsen av Sametinget ga samene en ny og tydelig stemme utad.
En slik stemme var Ole Henrik Magga.
Sametingets president i de to første valgperiodene (1989-97) og leder for FNs permanente forum for urfolk fra 2002 til 2004[1].
Magga gjorde et banebrytende arbeid med å bygge opp sametingsadministrasjonen.
Han bygde ut og utviklet meget gode kontakter mot den norske sentraladministrasjonen - og la grunnlaget for god samhandling, noe også senere sametingspresidenter har fulgt opp.
Gjennom vedtak og prioriteringer tar Sametinget i dag viktige beslutninger som former utviklingen av det samiske samfunnet, og vårt felles nasjonale samfunn.
Sametinget har gjennom sitt virke vært med på å synliggjøre samiske interesser og det samiske samfunnet.
Sametinget har bygget - og bygger et samisk fellesskap.
Sørsamisk og lulesamisk høres igjen i det offentlige rom, ikke minst her på Sametinget.
Flere kommuner, både innenfor og utenfor forvaltningsområdet for samisk språk, skilter nå på samisk.
Regjeringen ønsker å styrke arbeidet med de samiske språkene.
Derfor satte regjeringen i september ned et offentlig utvalg, i samråd med Sametinget, som skal vurdere hvordan språkreglene i sameloven, og andre regelverk for samiske språk, kan tilpasses dagens organisering av offentlig sektor.
Utvalget vil også se på hvordan regelverk, tiltak og ordninger kan bidra til å få flere samiske språkbrukere.
Og til å styrke offentlige tjenester på samisk.
Utvalget ledes av konstituert fylkesmann i Troms, Bård Magne Pedersen og skal levere resultatene av sitt arbeid innen 15. februar 2016.
Regjeringen har et mål om at samiske språk ikke skal komme dårligere ut med kommunereformen.
Barnehagen og skolen spiller en viktig rolle for å sikre samiske barn grunnleggende kunnskap i samisk.
Det er mangel på lærere som kan undervise i samisk og det mangler lærebøker i og på de samiske språkene.
En av de viktigste oppgavene for å styrke de samiske språkene er derfor å sikre gode utdanningsmuligheter i språkene.
Samisk høgskole spiller en nøkkelrolle i dette, i tillegg til Universitetet i Tromsø - Norges arktiske universitet, Universitetet i Nordland og Høgskolen i Nord-Trøndelag.
Disse utdanningsinstitusjonene gjør også et viktig arbeid med å utvikle kompetanse på flere fagområder som er av vital betydning for å styrke og utvikle samisk kultur og samfunn.
Et språk må leve med i tiden og samfunnsutviklingen.
Utvikling av terminologi er viktig for at de samiske språkene skal kunne brukes på flest mulige samfunnsarenaer.
I dag påvirkes terminologien i stor grad av nasjonalspråket i de landene samene bor.
Et felles arbeid over grensene med terminologiutvikling og annet språkarbeid - er viktig for å få en mer enhetlig utvikling av de samiske språkene.
Regjeringen foreslår derfor at det avsettes 2 millioner kroner i statsbudsjettet for 2015 til det nordiske samiske språksenteret - Sámi Giellagáldu.
Sametinget har, helt siden det ble opprettet, vært involvert i fiskeripolitiske spørsmål av særlig betydning for samiske interesser.
Gjennom prosedyrer for konsultasjoner har dialogen mellom Sametinget og myndighetene fått en strukturert form.
Av større prosesser kan oppfølgingen av Kystfiskeutvalget for Finnmark nevnes.
Stortinget vedtok som kjent et sett med lovendringer i forbindelse med oppfølgingen, og som følge av dette ble det etablert en fjordfiskenemnd for Nordland, Troms og Finnmark vinteren 2014, om sider vil noen si.
Fjordfiskenemnda skal være en viktig rådgiver for fiskerimyndighetene.
Nemda vil bidra til at sjøsamiske interesser, lokal kunnskap og praktiske hensyn ved fjordfiske ivaretas ved fastsettelse av reguleringer.
Kjære alle sammen.
Det er en stor glede for meg, på vegne av regjeringen, å delta på feiringen av Sametingets 25-årsjubileum.
Sametinget har lyktes i arbeidet med å styrke det samiske kulturlivet.
Festivaler, film, kunst og litteratur er ikke bare viktig for samisk identitet og samhørighet - en sterk og synlig samisk kultur spiller også en viktig rolle for å øke allmennhetens bevissthet og kunnskap om samene.
Det skapes mer kunnskap, mer interesse og større forståelse for samenes historie, interesser, språk og kultur.
Dette beriker oss.
Dette gjør Norge til et mer mangfoldig og spennende samfunn.
Jeg har stor tro på at Sametingets og det samiske folks iherdige arbeid vil legge grunnlag for et godt og trygt samisk samfunn for kommende generasjoner.
Fra regjeringens side vil vi støtte opp om dette arbeidet.
Takk for oppmerksomheten og lykke til med feiringen av 25-årsjubileet!
[1] UN Permanent Forum on Indigenous Issues
Mun háliidan giitit go lean bovdejuvvon doallat sáhkavuoru Norgga beali sámi álbmoga ovddasteaddji orgána 25-jagi ávvudeamis."Sámedikki hástalusat" lea biddjojuvvon bajilčálan dasa, mas galggan hállat.
Sámediggi dáidá gal ieš buoremusat diehtit, makkár hástalusat das leat ja gokko gáma gahká.
Dan maid mun dás dajan, vuođđuduvvá olggobeali dárkomiidda.
Dás lea dilli guoskkahit dušše moadde ášši ja gaskavuođa, main Sámediggi hástaluvvo olggul dahje main ieš hástala earáid.
Dás mun čuoččun NRK Sámi journalistan ja kommentáhtorin.
Dan ledjen njealjádas čuođi jagi dás ovdal maid.
Golggotmánu 10.
1989 muitalin Sámedikki rahpamis NRK TV njuolggasáddagis Kárášjogas.
Dáhpáhus oidnui TVs das rájes go Gonagaslaš Majestehta Olav Viđát ja su mieđuš bođii vuoji čáhppes limousiinnaiguin ja loaiddastii gili kulturvissui ja gitta dan rádjai go allaáiggálaš rahpanseremoniija nogai.
Dat ahte lei riikka monárka, gii rabai sámiid álbmoga válljen orgána, giddádii fuopmášumi mihá viidábut go sámi servodaga.
Gonagasa oahppaladdan ja buressivdnádus duddjui Sámediggái virggálaš stáhtusa, čalmmustii ahte diggi lea lunddolaš oassi Norgga stáhtavuogádagas ja čájehii ahte dat galgá leat orgána mas lea váikkuhanfápmu sámi gažaldagain.
Dáhpáhusa duođalašsvuohta ja allaárvosašvuohta, ja fuopmášupmi maid dat dagahii, buvttii maiddái hástalusaid Sámedikki politihkkariidda meannudit vásttolaččat ja vuoiŋŋaskeahttá rahčat sámi álbmoga iešmearridanvuoigatvuođa, eana- ja valljodatvuoigatvuođaid, giela ja kultuvrra ja vuođđofriddjavuođaid bealis.
Dál diehtit ahte Sámediggi jagiid mielde lea rábidan alcces stuorát váikkuhanfámu almmolašvuođas ja čájehan fámolaččabun - goitge eahpevirggálaččat - dihto áššiin go dan maid stáhta eiseválddit leat dasa mieđihan láhkamearrádusaid bokte.
Sámelága paragráfa 1-2[1]addá dulkonmuni Sámedikki fámu ja válddi hárrái.
Nuppi bealis lea dikkis friddjavuohta váldit ovdan ja bargat buot áššiiguin, maid ieš atná mávssolažžan sámiide.
Dat sáhttá gieđahallat juohke ášši sámi servodagas dahje juohke gažaldaga, mii lea áigeguovdil sámiide.
Nuppi bealis gullá eará orgánaide, dakkár orgánaide main álelassii lea ii-sámi stivreneanetlohku - namalassii ráđđehussii ja Stuorradiggái - mearridit, galgágo Sámediggi sáhttit hálddašit ruđaid mat juolluduvvojit sámi ulbmiliidda stáhtabudjeahta bokte.
Virggálaš mearridanválddi oažžu Sámediggi dalle dahje juos Stuorradiggi mearrida dan lága dahje eará mearrádusa bokte.
Sámedikki áirasiidda lea hástalus vuos ieža gaskaneaset soabadit, galgetgo ja masa galget gáibidit mearridanválddi.
Vel stuorát hástalussan šaddá dasto oažžut Norgga láhkaaddi čoakkalmasa guorrasit gáibádusaide mearridanválddi hárrái.
Nugo mun vuohtán, de ledje dáža eiseválddit áigodagas 1989s - 2005i sodjaleamen nannoseappot dovddastit ja gudnejahttit ahte sámit leat sierra álbmot, mas lea iešmearridanvuoigatvuohta dálá stáhtarájáid ja -vuogádaga siskkobealde ovtta dásis dáža álbmogiin.
Álgoáigodagain gieđahalle goitge eiseválddit Sámedikki dábálaš gulaskuddanorgánan sámi gažaldagain, dakkárin mii lei ráđđehusa sámi áššiid ovddasvástideaddji departemeantta vuollásaš.
Ná šattai dilli vaikko diggi ovddasta sierra álbmoga.
Sámediggi galggai vuollánit dasa, ahte lea stáhtalaš hálddahusorgána, ja galggai dajahus departemeantta bálvalusgeainnu bokte gálgat mohkiidis.
Čielgaseamos ovdamearka dán dáfus lei Ráitevári/Rio Tinto-ášši 1994s.
Dalle geahččalii dalá gieldaministtar Gunnar Berge (Bb) ráŋgut sámediggepresideantta Ole Henrik Magga Stuorradikki sárdnestuolus, danne go Magga mahkáš lei duolmmastan iežas gealbbu dahje doaibmasuorggi olggobeallái ja rihkkon lága dalle go dearahii Ráitevárrái sámi álbmoga bealis lohkat ávžžuhusa multinationála ruvkesearvái Rio Tintoi.
Sámediggepresideanta siđai Rio Tinto heaittihit buot mineráladoaimmaid Ráiteváris dassážii go sámiid eana- ja luondduvalljodatvuoigatvuođat ledje čielggaduvvon.
Dan dagu dihtii njunnádii stáhtaráđđi.
Sámediggi vástidii, ahte ráđđehus ii sáhte bagadit álbmoga válljen orgána.
Dáhpáhus čájeha, mo Sámediggi árrat doaimmastis hástalii ráđđehusa sámi álbmoga jietnaguoddin su váldehuvainis.
Ráitevári áššis čájehii Sámediggi, ahte lea válmmaš ja ahte das lea cuogga dáistalit alcces symbolalaš válddi áššiin, main stáhta eiseválddit eai dáhto addit dasa virggálaš mearridanválddi.
Mun háliidan maiddái geassit ovdan finnmárkkulága proseassa gitta Stuorradikki loahpalaš mearrádusa rádjai mihttočuoldan Sámedikki válddi ja váikkuhanfámu rábidanbarggus.
Finnmárkkulága gieđahallamis 2005s oaččui Sámediggi dakkár váikkuhanfámu, man hárve olbmo ledje oppa govahallange dalle go diggi ceggejuvvui 1989s.
Álggus ávvudedje buohkat dainna go sámit viimmat ledje ožžon orgána, gos oaivilat sáhttet iskojuvvot vuostálaga ja loahpas gártat sohppojuvvon oaidnun sámi áššiin.
Muhto dalle go borgárlaš ráđđehus, Bondevik II, 2005s buvttii Stuorradiggái ovdan su finnmárkkulága láhkaárvalusas, masa ii duhtan Finnmárkku fylkkadiggi iige Sámediggi, de čájehii Sámediggi dáhtu ja dáidduid hástalit guovddášválddi.
Sámedikkis lei gal buorre cuohkki.
Áššedovdilávdegoddi celkkii oainnat, ahte ráđđehusa láhkaárvalus ii deavdde gáibádusaid, maid riikkaidgaskasaš álbmotriekti bidjá eamiálbmogiid eaiggátráđđejumi hárrái sin iežaset árbevirolaš eatnamiin ja territoriijain.
Dakkár finnmárkkuláhka, mii lei dagahit sámiid uhcitlohkui eanaeaiggátorgána stivrejumis, livččii rihkkon álbmotrievtti mearrádusaid.
Riidu earenoamážit ráđđehusa ja Sámedikki gaskkas garai dalle.
Dat livččii sáhttán gártat bistevaš soahpameahttunvuohtan 95 proseantta Finnmárkku eatnamiid eaiggátvuođa alde.
Ja dat livččii gal vahágahttán Norgga beaggima riikkaidgaskasaččat olmmošvuoigatvuođanašuvdnan ja álgoálbmogiid vuoigatvuođaid bealušteaddjin.
Proseassas finnmárkkulága hárrai dáhpáhuvai almmage juoga, mii ii lean goassege ovdal dáhpáhuvvan.
Stuorradikki justiisakomitea bovdii vuosttas gearddi, ii dušše sámiid historjjás, muhto maiddái Stuorradikki iežas historjjás, áššeoasáláččaid mat eai gullan nationalačoakkalmassii ráđđádallamiidda láhkaevttohusa hárrái, man ráđđehus lei juo buktán Stuorradikki gieđahallamii.
Ráđđádallamat mat de šadde, ledje dadjat juo šiehtadallamat, nu ahte Sámediggi ja Finnmárkku fylkkagielda duođaid ledje mielde hábmemin láhkateavstta, man riikka láhkaaddit loahpas galge virggálaččat mearridit.
Proseassa dagai loahpas, ahte Sámediggi oaččui beali Finnmárkkuopmodaga stivraáirasiin, mii mielddisbuvttii mieldenearrideami eaiggátorgánas.
Sámediggi nagadii oažžut áigái, ahte Finnmárkku geavahan- ja oamastanvuoigatvuođat galge čielggaduvvot velá Finnmárkokomišuvnna bokte.
Ráđđádallanproseassa loahpas bákkohii Sámediggi maiddái ráđđehusa miehtat čielggadit sámiid ja earáid guolastanvuoigatvuođaid Finnmárkku rittuin ja vuonain.
Finnmárkkulága proseassas čájehii Sámediggi, ahte dat ii leat ovddimustá eiseválddiid doaibmabijuid vuosttaldeaddji, muhto duođaid bajáshuksejeaddji ovttasbargoguoibmi, go fal oažžu vejolašvuođa ráđđádallat ja šiehtadallat buori oskkus.
Áigodagas 1989 rájes 2005 rádjai earáhuvai eisveálddiid vuohki gieđahallat Sámedikki nu, ahte adnojuvvui álggus dábálaš gulaskuddanorgánan ja loahpas stáhta eiseválddiid virggálaš ráđđádallanorgánan.
Boahtte ovdánanlávki man Sámediggi livččii sáhttán vuordit, livččii juos dohkkehuvvošii stáhta eiseválddiid duođalaš šiehtadallanguoibmin áššiin, mat mearkkašit olu sámi álbmogii.
Sihke Stoltenberg I-ráđđehus ja Bondevik II-ráđđehus lea stuorradiggedieđáhusain Norgga sámepolitihkas 2000-logu álggogeahčen nannen, ahte sámi albmogis lea vuoigatvuohta iešmearrideapmái.
Muhto, maŋŋá go finnmárkkuláhka lei mearriduvvon 2005s, ja Sámediggi lei ožžon mieldemearrideami Finnmárkkuopmodagas, Bondevik II-ráđđehus ja Sámediggi leigga vuolláičállán ráđđádallanšiehtadusa sámi áššiid hárrái ja Stoltenberg II lei váldán badjelasas ráđđehusválddi, de máhcahuvvogođii Norgga sámepolitihkka.
Sámediggi šattai das rájes gillát lossa vuostegieđageavada barggadettiinis beassat orgánan, mas lea gealbu mearridit siskkáldas ja báikkálaš sámi áššiin.
Ráđđádallamiin minerálalágas 2009s, riddoguolástanlávdegotti árvalusas 2012s ja boazodoallohálddahusa ođđasitorganiseremis 2013s lea ruksesruoná ráđđehus vuodján Sámedikki badjel.
Ráđđehus gulai gal Sámedikki oainnuid ja gáibádusaid, muhto ii váldán daid vuhtii.
Sámediggi vikkai gal, muhto ii lihkostuvvan váikkuhit dáid áššiide dialoga bokte, ja sámiid álbmoga válljen orgána dassaluvvui fas ovddeš rollii gulaskuddanorgánan.
"Mii leat gullan maid dadjabehtet, muhto dahkat nugo dáhttut," lea dieđáhus man ráđđehus buvttii linjáid gaskkas.
Mearridanválddi ja šiehtadallanvuoigatvuođa šaddá Sámediggi dás duohko dušše guhket geahččat, juos galgat jáhkkit riikka ovddit ráđđehushoavdda Jens Stoltenberg (Bb) ja dálá stáhtaministara Erna Solberg (O) cealkámušaide.
Goappašagat leaba gažadeamis NRK Sámiin cealkán, ahte iešmearrideapmi, masa maid gullá iešstivrejupmi siskkáldas ja báikkálaš sámi áššiin, ii leat áigeguovdilis politihkka ii dáža politihka gurut- iige olgešbealde.
Loahpas áiggun dadjat juoidá sámegielaid hálddašeamis, mii lea okta Sámedikki hástalusain.
Sámedikki rahpamis golggotmánu 7.
1997 julggaštii Gonagaslaš Majestehta Harald Viđát sártnistis čuovvovaččat:
"Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga territoriijai - dážaid ja sámiid.
Sámi historjá gođđása čavgadit dáža historjái.
Dál fertet šállošit dan vuoigatmeahttunvuođa, man Norgga stáhta ovdal lea dahkan sámi álbmogii garra dáruiduhttinpolitihka bokte.
Norgga stáhtas lea danne earenoamáš vástu lágidit dilálašvuođaid nu, ahte sámi álbmot sáhttá hukset nanu ja eallinnávccalaš servodaga.
Dát lea vieruiduvvan vuoigatvuohta, mii vuođđuduvvá sámiid eallimii sin iežaset guovlluin mii lea leamaš doloža rájes."
Dás nanne riikka oaivámuš, ahte Norgga territoriija gullá guovtti álbmogii, mat ledje ja elle dáppe dalle go stáhta ráját gessojuvvojedje ránnjáriikkaid vuostá.
Iige dát lean juoga man Gonagaslaš Majestehta ieš hutkkai, muhto son julggaštii dán stáhta eiseválddiid bealis.
Jagland-ráđđehus nannii Stuorradiggedieđáhusas nr.
41s (1996-97) Norgga sámepolitihkas, ahte "sámit leat nubbi Norgga guovtti stáhtavuođđudeaddji álbmogis.
[Ja] Norgga sámepolitihkka galgá doahttalit prinsihpaid, mat leat nannejuvvon oppalaš riikkaidgaskasaš álbmotrievttis ja álgoálbmotrievttis." [2]
Dán guovtti álbmoga territoriijas leat, nugo diehtit, valjis sihke ođasmuvvi ja ođasmuvvameahttun luondduresurssat.
Guolásteamit, ruvkedoaimmat, hirsačuohppamat, oljo- ja gássaávkkástallan jna.
leat buktán stuora dietnasiid stáhtii ja jábálašvuođa servodahkii.
Luondduresurssat dán guovtti álbmoga territoriijas leat dahkan vuođu dasa, ahte Norga lea beassan dilis Eurohpá geafit riikkaid searvvis ja šaddan máilmmi riggámus našuvdnan, stáhta mii suitá fuolahit álbmogii buot buoremus buresbirgejumi ja nanu servodainstitušuvnnaid nugo mánáidgárddiid, skuvllaid, allaoahpahagaid, dearvvasinstitušuvnnaid, kulturinstitušuvnnaid, jna.
Stáhta eiseválddit leat fuolahan, ahte dáru giella, kultuvra ja servodateallin suodjaluvvo ja ovddiduvvo olles servodagas, das rájes go mii riegádit, bajásšaddat ja vázzit skuvllaid, bargat iežamet oasi bargoeallimis ja mannat ealáhahkii guhkes bargoeallima ja servodatdoaimma maŋŋá.
Mii beassat vázzit eallima čađa dáru giella, kultuvra ja árvvut buot birra.
Dážavuohta lea diehttelas juohke diŋggas maid mii bargat ja vuordit oažžut, buot ortnegat, bálvalusat ja doaibmabijut vuođđuduvvet dáru gillii ja kultuvrii.
Maiddái sámit návddašit dán ovttaláganvuođa politihka šattuin.
Sámit ožžot oasiset servodatburiin.
Juos leat dážat.
Juos atnet dárogiela.
Muhto mearihis árvvut, maid stáhta lea ožžon háldosis, ja maid lea atnán hukset dážavuođa, leat seammás adnojuvvon válgat politihka, man ulbmil lea leamaš luottahuhttit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima.
Ulbmil lea leamaš ráhkadit našuvnna, mii lea buhtis dážavuođainis, servodaga masa eai čága veahádagat, ja mii galggai neaktit ovttakultuvrragin ja ovttagielagin
Gonagas Harald šállošiige 1997s dan vuoigatmeahttunvuođa, man stáhta eiseválddit, namalassii stuorradikkepolitihkkarat, ráđđehushoavddat ja -lahtut, stáhtalaš virgeolbmot ja earát geain lea leamaš vástu hábmet ja čađahit stáhta politihka historjjá čađa, leat bággen sámiid badjelii garra assimilerendoaibmabijuid bokte.
Mii galgat muitit, ahte dáruiduhttinpolitihka ja eará nationalisttalaš doaibmabijuid leat demokráhtalaččat válljejuvvon orgánat mearridan.
Ja dat leat leamaš mielde dahkamin sámevuosttaldeaddji ja sámevašánis guottuid dán servodahkii.
Ii leat nu galle jagi áigi, go sámi geaidnogalbbat báhččojuvvojedje suokkisin Davvi-Romssas.
Hárvenaš olmmoš hirpmástuvvá, go sámi galbbat dálge durddiduvvojit málain eará báikkiin.
Go muhtin gieldda orgána hehtte sámi báikenamaid geavahuvvomis ja gieldá gudnejahttimis sámiid gielalaš olmmošvuoigatvuođaid, de ii giddát dat riikkamediaid fuopmášumi ja riikkapolitihkkariid fuola.
Gehččet mat Romssa gávpoga.
Gielda lei ohcan beassat mielde sámi gielaid hálddašanguvlui.
Muhto de šattai sámevuohta temán válgagižžui 2011s.
Vuosteháhku sámi galbbaide gávpogis lei sihkkaris válgavealta, ja vuosttas lohpádus man ođđa borgárlaš eanetlohku ollašuhtii, lei geassit gieldda ohcamuša ruoktot.
Báikkálaš dáža demokratiija válddii buot vuoittuid.
Romssa sámit báhce haga.
Gielddain mat leat olggobealde hálddašanguovllu, eai oaččo sámi mánát ja nuorat sámi vuosttasgiela oahpahusa.
Sámediggi ii almmage vuollánan, muhto dagai sierra šiehtadusa Romssa gielddain, mii galggašii sihkkarastit buoret gielladili Romssa sámiide.
Dán ja eará sullasaš sámi báikkálaš giellaáššiin mat leat gielddain, ii leat Sámedikkis virggálaš váldi mearridit.
Váldi mearridit báikkálaš sámi áššiin gullá juohke gielddastivrii.
Dasgo Norgga gielddaide lea addojuvvon iešstivrejupmi báikkálaš áššiin.
Dákkár iešstivrejupmi báikkálaš ja siskkáldas sámi áššiin, nugo giella dáidá leat, ii leat addojuvvon Sámediggái.
Sámedikkis váilu iešstivrejupmi, mii gielddain gal lea.
Juos sámit galget beassat návddašit giellavuoigatvuođain maid sámeláhka galggašii sihkkarastit, de dárbbašit buorredáhtolašvuođa guoskevaš gielddastivrras, main eanaš háviin lea dáža eanetlohku.
Dasto lea ráđđehus, mii mearrida galgetgo gielddat mat ohcet beassat mielde giellahálddašanguvlui, galget oažžut ruđa dasa.
Sámediggi beassá mielde áššegieđahallamii easkka dalle go ráđđehusa ja Stuorradikki bealljemerken ruđat galget sirdojuvvot gielddaide, mat leat mielde giellahálddašanguovllus.
Sámediggi beassa sirdit ruđaid.
Sámediggepresideanta Aili Keskitalo dajai sártnis Norgga Sámiid Riikkasearvvi riikkačoahkkimis mannan basiid, ahte searvvi áirasat sehtet muitit ahte lea oassi iešmearrideamis go Sámediggi lea hálddahusorgána."Dávjá moitojuvvo ahte Sámediggi lea šaddan hálddahusorgánan stáhtii, ja ahte čuovvovaš byrokratiseren sáhttá heavahit politihkalaš višuvnnaid ja proseassaid," dajai.
Semináras 2008s man Gáldu Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš doalai mu jođihanáiggis, doppe dajai sosiálekonoma Rune Fjellheim, gii lea Sámedikki direktor dál, ahte sámiid álbmoga válljen orgána dušše hálddaša 40 proseantta buohkanas ruhtajuolludemiin sámi ulbmiliidda, ja stáhta hálddaša 60 proseantta.
Son muitalii ahte dušše 22 miljovnna kruvnnu doaibmaruhtapoasttain Sámedikki budjeahtas, mat 2008s ledje sullii 300 miljovnna, leat dakkárat maidda Sámediggi ieš lea dahkan álgaga.
Dát gártá dušše čieza proseantta Sámedikki iežas budjeahtas, ja 2,9 proseantta oppalaš jahkásaš stáhta ruhtajuolludemiin sámi ulbmiliidda.
Ferte leat oalle hástalussan Sámediggái ja dan áirasiidda, go stáhta dahká álgaga ja hábme 97 proseantta buohkanas ruđalaš váikkuhangaskaomiin sámepolitihkalaš suorggis.
Ferte lea oalle duššástuhtti, go stáhta dahká álgaga ja hábme 93 proseantta sámepolitihkas, man Sámediggi hálddaša.
Fjellheim loahpahii dainna, ahte Norgga Sámediggi ii hálddaš iežas sámepolitihka, muhto baicca lea stáhta sámepolitihka alladásat hálddašeaddji.
Dajai ahte dálá vuogádat ii leat dakkár, man govttolaččat sáhttá gohčodit sámi iešmearrideapmin, ja ahte danne dárbbašuvvo ođđa ruhtadanvuogádat sámepolitihkalaš doaibmabijuide.
1997s celkkii Gonagas, ahte stáhtas lea earenoamáš ovddasvástádus lágidit dilálašvuođaid nu ahte sámi álbmot sáhttá hukset gievrras ja eallinnávccalaš servodaga.
Dát máksá ahte Norgga stáhtas ja dan eiseválddiin lea ovddasvástádus ja geatnegasvuohta addit sámi álbmogii vejolašvuođaid ieš hukset ealli sámi servodaga.
Ammahal dat ferte leat servodat, gos boahttevaš sámi sohkabuolvvat sáhttet eallit ja lieđđut dán oktasaš dáža-sámi territoriijas sápmelažžan, sámegillii, sámi kultuvrras ja sámi servodagas.
Dát dáidá leamen stuorámus hástalus Sámediggái.
Giitu fuopmášumis!
[1] http://lovdata.no/dokument/NL/lov/1987-06-12-56
[2] http://www.regjeringen.no/nb/dep/asd/dok/regpubl/stmeld/19961997/stmeld-nr-41-1996-97-/4.html?id=191240
Lenker til andre nettsteder som omtaler forhold knyttet til Sametinget 25-årsjubileum.
KRONIKKER OG KOMMENTARER
Sametinget 25 år av professor Per Selle og seniorrådgiver Torvald Falch - Nordlys
Da Sametinget kom av Oddgeir Johansen - Ságat
Samisk oktober-revolusjon av Harald Stanghelle - Aftenposten
NYHETERStuorra ávvubeaivi - Ávvir
Sametinget 25 år: Får ærene for ny samisk selvtillitt - Aftenposten
Jusstopp kritiserer ministre - NRK Sápmi
Slik ble den høytidelige feiringen av Sametingets 25 år lange liv - NRK Sápmi
The Sami Parliament 25 years - The Norway Post
Sami Parliament of Norway Celebrates 25th Anniversary - The Nordic Page
- Skulle gjerne vært der - NRK Sápmi
Sametinget er 25 år - Dagen
Sametinget feirer 25 år - Trønder-Avisa/NTB
Sametinget fyller 25 år - Ságat
Sametinget jubilerer - Liberaleren.no
Norska Sametinget firer 25 år i dag - Sveriges Radio
Sjekk bildene fra Sametingets 25-årsjubileum - NRK Sápmi
Sametingets 25-årige liv: #nrks25 - NRK Sápmi
- En drøm som kanskje ikke går i oppfyllelse - NRK Sápmi
MYNDIGHETER
Gratulerer Sametinget med 25 år - Finnmark fylkeskommune
Gratulerer Sametinget med 25-årsjubileet - regjeringen.no
Sametingets 25-årsjubileum - Stortinget
Stortingspresident, statsråd, og kjære jubilanter: plenumsleder, Sametingspresident, representanter for det samiske folket i Finland, Russland og Sverige, Sametingets medlemmer, ærede forsamling.
Da Sametinget første gang ble åpnet i 1989, sa jeg i en tale ved dagens festmåltid at en lovutreders drøm var gått i oppfyllelse.
Da jeg noen år senere ble invitert til å tale i selve Sametinget, la jeg til at en personlig drøm gikk i oppfyllelse - å få tale til et Sameting som var sikkert etablert som en representativ institusjon i landets statsliv.
Når jeg nå står her etter Sametingets arbeid gjennom 25 år, har det for lengst passert etableringsfasen og har funnet en plass i forhold til de andre organer i vårt styringsverk.
Det er utsatt for kritikk, ja visst, vi lever i en fri rettsstat.
Men dagens sikre posisjon - markert ved denne vakre tingbygningen - det var en fjern fremtidstanke for de utrederne som satt sammen i Samerettsutvalget i begynnelsen av 1980-årene og utformet et meget omstridt forslag til nye regler om et samisk sentralorgan.
Jeg takker for den heder som Sametinget viser ved å tildele meg tingets talerstol på denne merkedag i tingets liv.
Men det blander seg samtidig inn en dyp følelse av utilstrekkelighet.
Hva skal jeg kunne si denne merkedag til Sametinget, der representantene kjenner sameretten og ikke minst samepolitikkens problemer på en personlig gjennomlevd måte som jeg bare kan ane.
Mitt fag er rettstenkning, og de grunnleggende spørsmål innen sameretten, slik jeg ser det, er følgende to: Hva er samerettens hovedoppgave, og hva bør være samerettens grunnsyn?
Samerettens hovedoppgave er å skape et så sterkt rettsvern for samisk kultur at den kan leve videre her i Norden.
Ved utformingen av sameretten - der Norge - har det primære ansvar blant de nordiske stater - er det ett grunnsyn man alltid må fastholde: Et folks rett til kulturutøvelse er en av de fundamentale menneskerettigheter.
Ole Henrik Magga skal i dag se tilbake på Sametingets 25-årige historie.
Jeg går helt tilbake til fødselsprosessen.
Slik jeg kjenner den.
Tanken om et nytt samisk sentralorgan bygget på direkte valg finner man spiren til flere steder.
Det er naturlig å nevne et foredrag av Mikal Urheim på landsmøtet til Norske Samers Riksforbund i 1969, der han talte om etablering av et "organ for kanalisering av folkeviljen i samesaker" og la til grunn at "folkevilje en gjør seg gjeldende i den grad et organ er en forsamling av samer for samer ved samer".
Da Samerettsutvalget ble nedsatt i 1980, var mandatet at utvalget blant annet burde utrede om det var behov for å opprette et eget manntall for samer og representative organer for samer valgt ved direkte valg.
Under striden om utbyggingen av Kautokeino-Alta-vassdraget, som toppet seg i ' politiets rydning av sammenlenkete demonstranter i Stilla 14. januar 1981, ble det fra regjeringshold tatt initiativ til et møte med samiske organisasjoner 17. februar i Kautokeino.
Regjeringen stilte seg der positiv til spørsmålet om egetfolkevalgt organ for samene, og Samerettsutvalget ble bedt om å prioritere dette, sammen med spørsmålet om en bestemmelse i Grunnloven om samenes rettsstilling.
Utvalget vedtok å følge denne anmodningen.
Men flere av utvalgets medlemmer reiste senere spørsmål om å revurdere dette arbeidsprogrammet, særlig begrunnet i at rettighetene til land og vann var det primære problemet i mandatet, og i utredningen av 1984 _ga åtte av de atten medlemmer uttrykk for at de anså prioriteringen av grunnlovs- og organspørsmålene for uheldig.
Jeg tok fullt ut standpunkt for denne prioriteringen i arbeidet.
Det var nødvendig å få en representativ forsamling, med demokratisk legitimitet innenfor det samiske folket, for å kunne få en tilstrekkelig troverdig samepolitikk.
Samene har som andre folk ulike oppfatninger om mange samfunnsmessige spørsmål, preget av et folks indre motsetninger, mellom blant annet ulike næringer, ulike distrikter, ulike ideologiske holdninger.
Skulle det samiske folkets egen mening komme fram, måtte det være fra en forsamling der en åpen politisk debatt kunne føre til flertall og mindretall, som var et samisk flertall og mindretall.
Det samiske flertallssynet måtte komme fram i alle viktige saker for det samiske samfunn.
Det var derfor vesentlig at et slikt samisk sentralorgan kom på plass snarest mulig og på den måten kunne ta del i avgjørelsen av de videre politiske og rettslige spørsmål.
Den samiske folkevalgte forsamling burde være grunnmuren i det samerettslige byggverk som nå skulle reises.
Dette var et nytt organ i den offentlige rett og med en oppbygning som også var - ny i landets rettsorden.
Et samisk ting for et eget folk innenfor statsgrensene i Norge.
Dette krevde en betydelig utredning og drøftelse.
Av de viktigste spørsmål var: direkte eller indirekte valg, ulike samedefinísjoner og opprettelse av samemanntall, valgkretser og mandatfordeling.
Samtidig de mer allmenne, men nødvendige hovedelementer: den historiske erfaring hittil av samisk innflytelse i styringsverket, den nyere utvikling for minoriteter og urfolk i internasjonal rett, og ikke minst en ny vurdering av hva vi mener er rettferdig, av hvordan man kan opprettholde den samiske egenart i landet, og gjøre tilhørighet i dette kulturfellesskapet mest mulig likeverdig med tilhørighet i majoritetskulturen.
Ved siden av skulle utvalget sidestille i prioritet en utvidelse av Grunnloven for samisk rettsvern.
Det var ikke noe enkelt klima for denne utredningen.
En skarp politisk kamp med demonstrasjoner og sultestreik slo inn i utvalget den første tiden.
De ulike syn kom klart til uttrykk også her, og i perioden oktober 1981 til juni 1982 trakk Norske Samers Riksforbund sin representant tilbake fra utvalget som følge av anleggsarbeidet med kraftutbyggingen.
Men jeg vil legge til, at det etter hvert ble en god arbeidsstemning i utvalget.
Alle ble enige om å konsentrere arbeidet om de store spørsmål, og lot de mange små spørsmål fortsatt være små.
Vi hadde for øyet at det til tross for uenigheten' skulle bli en utredning, der de politiske myndigheter kunne få et godt dokument for det videre arbeidet.
Jeg vil gjerne nevne med min aller største anerkjennelse Einar Høgetveit, som var hovedsekretæren i utvalget.
Og forsamlingen skulle få sitt navn.
Leser man utredningen nøye, vil man se at det først tales om "et samisk sentralorgan", senere om "et eget landsomfattende sameting", for så i lovutkastet å skrive "Sametinget" med stor S som navnet.
Spørsmålet om reglene for direkte valg til Sametinget er det jeg særlig husker som vanskelig.
Innen utvalget gikk ti medlemmer inn for et direkte valg knyttet til et samemanntall, mens åtte foretrakk et indirekte valg knyttet til samiske valgmenn.
Selv tilhørte jeg en gruppe på fem som voterte for direkte valg som allmenn regel, men som mente at hensynet til representativitet tilsa et visst minimum i samemanntallet i den enkelte valgkrets for å ha direkte valg.
Som vi vet, skar den politiske behandling enkelt og effektivt gjennom og ga den direkte valgform fullt gjennomslag i alle valgkretser uten noen begrensning.
Da samerettsutvalget la fram sin første utredning i 1984, møtte den sterk kritikk fra flere kanter.
Det var vi forberedt på, selv om jeg ikke hadde ventet at motstanden fra kommunestyrene iFim1mark var så massiv som det viste seg i høringsrunden, der et meget stort flertall av kommunestyrene gikk imot både Sameting bygget på direkte valg og egen grunnlovsbestemmelse.
Men så kom behandlingen i Finnmark fylkesting 4. desember 1985.
Jeg anser denne for en milepæl i samerettens utvikling, der fylkestinget med et stort flertall gikk inn for begge reformer, og ved det gjorde den videre politiske behandling i Regjeringen og Stortinget vesentlig lettere.
Jeg husker enda som et sterkt minne den glade røsten til Aslak Nils Sara - hedersmannen og talsmannen for alle urfolk - da han telefonerte til meg morgenen etter fylkestingets avstemning og åpnet med å si:
"Solen går opp over Sameland."
Prioriteringen av Sametinget var på ny en innvending da utredningen forelå.
Men vi kan i dag vurdere i historiens lys og si: Ville det virkelig ha vært bedre om Sametinget var blitt utsatt inntil rettighetene til naturressursene var vurdert?
Vi vet at Finnmarksloven ble vedtatt først i 2005.
Jeg anser det som en lykke at et levende Sameting kunne ta aktivt del i utformingen av denne loven.
Det hadde i ethvert fall ikke vært noe 25 års jubileum i dag med en annen fremgangsmåte.
Og jeg vil hele livet huske 29. mai 1987 i Odelstinget, da sameloven som etablerte Sametinget ble vedtatt, og da Odelstinget med Jørgen Kosmo som den effektive saksordfører levde opp til den historiske begivenhet og det historiske ansvar.
Ord som "historisk" og "stille revolusjon" klang da i tingets sal.
Og selv om det også falt noen bemerkninger i debatten der man helst ville ha koblet av seg ørene, som Kosmo sa i sitt sluttinnlegg, så var det etter vedtaket noen jubelscener i Justiskomiteens møterom, som erfarne stortingsrepresentanter hoderystende mente at Stortinget ikke tidligere hadde opplevd.
Da det første Sametinget var valgt og konstituert i 1989, oppstod en fundamentalt ny situasjon i samepolitisk og samerettslig henseende.
Det var fra dette tidspunkt bare ett organ som kunne tale på det samiske folkets vegne med krav på demokratisk legitimitet.
En gang i Sametingets barndom i 1996 fikk jeg den mulighet å fremlegge et samerettslig helhetsbilde slik jeg så det.
Det kunne ikke bli en ny samekodisill, for en kodisill krever en lovgiver.
Men en rettstenker kan formulere sine teser, og jeg prøvde å sammenfatte mitt hovedsyn i en slik samling.
En av de første fikk en "flying start" ved at Kongen her i Sametinget året etter fasttømret følgende setning.
"Staten Norge er bygget på territoriet til to folk, nordmenn og samer."
Setningen er senere gjentatt av fremtredende politikere i landet, og er akseptert som et utgangspunkt for politisk og rettslig vurdering.
Samene er et folk, de er samtidig landets urfolk, og de er en etnisk minoritet i landet.
Deres rettslige stilling må man i dag finne spredt omkring i ulike lover og konvensjoner.
Som folk har samene selvbestemmelsesrett ifølge FNs to menneskerettskonvensjoner av 1966, og disse er i år inntatt på Grunnlovens nivå ved den nye bestemmelsen i Grunnlovens § 92.
Som urfolk har samene rettigheter etter ILO konvensjonen om urfolk, som er inntatt i Finnmarksloven.
Som etnisk minoritet har samene de særlige rettigheter som følger av kulturvernet i den ene av FNs menneskerettskonvensjoner, den om sivile og politiske rettigheter, mellom venner kalt SP-konvensjonen.
På en merkedag må man glede seg over det som har vunnet fram, men også se mot de nye oppgaver.
I mitt forsøk på et helhetsbilde var det flere teser som gjaldt utnyttelsen av naturressursene.
Innenfor sameretten vil jeg mene at dette emnet vil stå sentralt de neste år.
På Sametingets grunnlovsseminar 4. juni i år fikk jeg anledning til å omtale den politiske behandling av Kystfiskeutvalgets utredning om retten til fiske i havet utenfor Finnmark.
Mitt syn er en dyp skuffelse over resultatet, som bygget på fiskeridepartementets rettslige vurdering.
Jeg vil imidlertid at vi også skal feste oss ved det positive som skjedde under departementets vurdering.
Den fastslår at idet ikke er tvil om at samene er en minoritet etter SP-konvensjonen og et urfolk etter 11.0-konvensjonen, at kulturvernet i SP-konvensjonen omfatter naturressurser, at den gir staten et resultatansvar for videreføring av samisk kultur, og at særtiltak som innebærer positiv forskjellsbehandling må godtas hvis det er nødvendig for å sikre det materielle grunnlag for minoritetskulturen.
Vi har med dette trolig fått det endelige punktum for tvil omkring disse spørsmål.
Men departementet snublet like før målstreken og trakk etter mitt syn ikke de riktige konsekvenser av sine egne premisser.
Jeg mener derfor at sjøsamenes rett - er en debatt om et viktig rettsprinsipp, samenes rett til naturressursene, som også har betydning for landorden, og som bør føres videre.
Men hva skal man gjøre når den politiske vei ikke fører fram?
Man kan da se mot en annen sektor av samenes næringer og kultur, reindriften, som gjennom flere rettsavgjørelser har fått anerkjent rettigheter bygget på gammel samisk bruk.
Jeg kan ikke si noe om utfallet av en rettssak om sjøsamenes rett til fiske etter folkerettens regler om urfolk og minoriteter.
Annet enn at mitt rettssyn ikke faller sammen med statens grunnlag for den nye lovgivningen om retten til fiske av 2012.
Jeg mener sjøsamene burde få en bedre rettsavklaring ved domstolene.
Sametinget er et ting for de samene som Grunnloven betegner som "den samiske folkegruppe", en form som Grunnloven brukte for å markere at den ga sine rettigheter for samene i Norge.
Et utkast til en nordisk samekonvensjon ble fremlagt i 2005 av en finsk-norsk-svensk-samisk ekspertgruppe.
Denne konvensjonen omfatter alle samer bosatt i Finland, Norge eller Sverige.
Formålet med denne konvensjonen er å bekrefte og styrke slike rettigheter for hele det samiske folket i de tre land at det kan sikre og utvikle sin kultur, sine næringer og sitt samfunnsliv med minst mulig hinder av landegrensene.
Konvensjonen er en rettsorden for ett folk i re stater.
Den har vakt interesse internasjonalt.
Tenk på alle de urfolk og minoriteter som har sine liv i områder som er grenseoverskridende.
Utkastet har en artikkel om felles samiske organisasjoner, og i utredningens kommentarer til denne omtales en samisk visjon om å danne et felles sameting.
Det henvises også til det syn at det som følge av større samarbeid mellom de nordiske land i samespørsmål, vil være et behov for et representativt organ for samene i Norden - et nordisk sameting.
Som en gammel tilhenger av nordisk rettsfellesskap og dypt interessert i samiske rettigheter var arbeidet med denne konvensjonen fylt av fremtidsrettede tanker.
Men selv om det nå er hele ni år siden den enstemmige innstillingen ble avgitt, holder regjeringene i de tre land fortsatt på med å drøfte utkastet.
Det kan derfor være tvilsomt om konvensjonsutrederen fra 2000-tallet får sin drøm like godt oppfylt som det han tidligere opplevde som lovutreder i 1980-årene.
Man må ha et perspektiv over generasjoner når man skal se et folks statsrettslige institusjoner.
Sametinget er da, tross sine 25 år, fremdeles bare í sin spede ungdom.
Jeg har tidligere i Sametinget tatt fram det mektige og manende diktet av Henrik Wergeland, "Følg kallet", som er en høysang til de små kulturer.
Det kan derfor høve at jeg på en åremålsdag siterer de fremtidsrettede linjer: Ung må verden ennu vaere, / slektens sagas lange lære ennu kun dens vuggesange / og dens barndoms eventyr.
Jeg ønsker at samisk kultur og samfunnsliv må vokse kraftfullt med støtte i Sametingets politiske kraft.
Alle medlemmer av Sametinget vil ikke høre fullt ut det samme kall.
Sametinget skal som et demokratisk organ gi plass for det rike mangfoldet innenfor det samiske folkets liv, i språk, bosetting, næringer, og alt annet som kan skape ulike holdninger og standpunkter.
Og hver representant har sin personlige stemme med sin særlige klang.
Jeg ønsker for alle representanter at de får muligheter til å følge sitt kall.
Stortingets president
Sametingets president
Fiskeriminister
Sametingetsrepresentanter og Sametingets ansatte
Ærede representanter for samene i våre nabolandMine damer og herrer
Samerettsutvalget hadde i sin tid flere begrunnelser for en egen grunnlovsparagraf som også kunne brukes som argument for "å gi de felles samiske interesser en sterkere plass i norsk politisk liv".
En ennå klarere begrunnelsen har HM Kong Harald gitt i sin tale til Sametinget i 1997 som han gjentok i 2001: "Den norske stat er grunnlagt på territoriet til to folk - nordmenn og samer."
Sametinget skulle uttrykke den samiske folkeviljen, den skulle kanalisere viktige saker og den skulle ha "besluttende myndighet på avgrensede saksområder" (NOU 1984:18 s. 516).
Jeg kan selvsagt ikke innen tidsrammen jeg har fortelle Sametingets historie.
Jeg skal uttrykke min mening om hvordan Sametinget har lykkes på en del sentrale saksområder og si noe om hvordan tinget har lykkes å utvikle arbeidsformer innad og utad som skaper kontakt og tillit.
Disse er noen av de sakene der Sametinget har arbeidet med og i vekslende grad lykkes godt ved enten å selv å tatt initiativet eller ved å påvirke de endelige vedtak.
Den er ikke uttømmende, men ment å eksemplifisere hva slags typer saker Sametinget har arbeidet med:
På det første møtet i Sametinget ble situasjonen i fiskeriene og i reindriften tatt opp.
Sametinget ble bedt om å uttale seg om hvordvidt Norge burde ratifisere ILO-konvenjon 169 om urfolk.
Sametinget var klar over at norsk lov ikke var i harmoni med konvensjonen da, men i tillit til utviklingen som var i gang, anbefalte Sametinget ratifikasjon.
Stortinget sluttet seg til det og Norge ble det første landet som ratifiserte konvensjonen i 1990.
Språkloven var et resultat av utredningsarbeidet som ble igangsatt i 1980.
Den er blitt et mønster også for andre land.
Språkforvaltningsområdet er senere utvidet.
Sametinget fikk på 1990-tallet igangsatt utredning om godt og Kirken har på sin side støttet Sametingets arbeid.
Læreplanreformen og den nye opplæringsloven på 1990-tallet var en viktig sak for Sametinget.
Det gikk bra takket være Reidar Sandal som minister.
Sametinget fortsatte arbeidet som Samisk utdanningsråd hadde begynt i 1976 og har gjort en solid innsats i arbeidet med utgivelse og trykking av læremidler.
Sametingets etablering og lokalisering av deler av forvaltningen har også betydd styrking av lokalt kulturarbeid mange steder.
Språksentrene gjør et godt arbeid, og de behøves også der samisk før sto sterkt.
Den klart største saken var vedtakelsen av Finnmarksloven i 2005 hvor Justiskomiteen i Stortinget hadde et enestående godt samarbeid med Sametinget.
Resultatet var et kompromiss om Finnmarksloven.
Stortingsrepresentantene Knut Storberget og Trond Helleland fortjener å nevnes særskilt og likeledes Sametingets daværende president Sven- Roald Nystø og opposisjonsleder Egil Olli.
Sametinget har løftet fram dem som har gjort en samfunnsinnsats i under krigen og i kampen for samiske rettigheter.
Sametinget har avgitt mange uttalelser til høringssaker.
Det har vært en balansegang mellom egne initiativ og uttalelser til andres utredninger og planer.
Det samiske samarbeidet over grensene er viktig.
Rikenes grenser bør ikke få splitte opp samene som ett folk.
Den viktigste av j samarbeidsavtalene rent praktisk ble til da daværende statsråd med ansvar for samiske saker Erna Solberg og sametingspresidenten i 2005 underskrev avtale om prosedyrer for konsultasjoner mellom statlige myndigheter og Sametinget.
De andre avtalene gjelder praktiske tiltak og informasjonsutveksling.
Sametinget har både i 2013 og i 2014 markertseg kraftig i det internasjonale urfolkssamarbeidet vis-a-vis FN, som er fortsettelse av utvikligen so begynte i 1982 og ble styrket i 1992 med opprettelsen av Urfolksforumet.
Oppsiktsvekkende resultater synes å være oppnådd som bare for noen år siden var umulige.
I disse saker har Sametinget så langt ikke har nådd fram:
Av disse saker peker sjøsamenes rettigheter seg ut som den viktigste, og som Sametinget har arbeidet med siden opprettelsen.
Helt fra 1848 ble fornorskningen rettet særlig mot sjøsamene som ble fratatt sitt språk over store områder.
Norge har brukt sjøsamenes fiske som argument for Norges rettigheter, bl a. i 1949 da riksadvokaten påsto "enerett for kystbefolkningen til å utnytte kysthavets rikdommer" i saken mot England.
Saken har vært sjeldent grundig utredet av landets fremste jurister og fag politikere etter initiativ fra Sametinget, senest som NOU 2008:5 Retten til fiske i havet utenfor Finnmark.
Samiske rettigheter utenfor Finnmark er utredet (NOU 2007:13-14), men mer har dessverre ikke skjedd på det området.Sametingetsa i sin tid ja til prøvedrift for uttak av stein i Náránaå-områdeti Kautokeino.Aktiviteten der ble fort utvidet.
Etter lokalt initiativ i Káráåjohka, fikk Sametineti 1994 stoppet Rio Tinto Zincs boringer i Ráitevárri, Karasjok.
Mineralloven er senere blitt endret slik at nå skal bl.
a. Sametinget få vite om planlagte inngrep.
De utdanningsskadelidte samer fikk en lite tifredsstillende behandling av sentralmyndighetene..
Et fond ble opprettet, men Sametignet fikk ikke lov til å bruke midlene til erstatninger.
De skadelidte vendte seg med demonstrasjon mot og okkupasjon av Sametinget, som uforskyldt fikk skylden for både krigen og fornorskningen.
Et grundig forslag til nordisk samekonvensjon fra 2005 ligger og venter på å bli ratifisert av de nordiske land til tross for at vi samer er det mest nordiske av folk i Norden Den samiske befolkningen var svært splittet da Sametinget begynte sitt arbeid.
Menmangeeldre haddebrukt sitt liv på å "kvitte seg med det samiske", slik fornorskingspolitikken hadde forventet av dem.
Saker som bøker, undervisning i samisk, kulturminner og liknende saker som nok Sametinget rimeligvis ville få å gjøre med, var bare et fåtall samer opptatt av.
Sametingetkunneikke håpepå å få særlig innflytelsepå slike ting som prisen på matvarer, bensinpris, skattenivå, motorferdsel i utmark og andre hverdagslige saker.
Folks engasjement i lengden er avhengig av at Sametinget har innflytelse på folks hverdag og ikke bare på forvaltning av ideelle kulturformer og minner fra fortiden.
Sametinget har i alt vesentlig hatt kun rådgivende myndighet i disse 25 årene.
Det syneslikevelfungert rimeliggodt etter forutsetningene, både når det gjelder enkeltsakerog når det gjelder arbeidsmåter.
Alt i alt synes Sametingetå ha maktet å markeresamiske saker og samiske symboler på en positiv måte.
Det er ikke lett å vite hvor offensiv Sametinget tør være før tilbakeslaget kommer.
Vi har nettopp hørt at Telenor nå har markert sin holdning til samiskkultur ved å slutte å støtteopp en av de viktigste markeringer av samisk kultur urfolkskultur (Riddu Riđđu).
Ikke alle er enig med verken sametingsvedtak eller stortingsvedtak.
Det må vi leve med.
Til slutt vil jeg fremheve den saklige samarbeidsviljen Sametinget er blitt møtt med ap§tortinget, Regjeringen, fylkeskommunene og kommunene.
Mange enkeltpersoner har gjort en stor innsats for å styrke grunnlaget for Sametingets arbeid.
En av dem var avdøde dr.jurls.
Otto Jebens.
Jeg minnes ham med takknemlighet.
En særlig stor innsats har prof. emeritus Carsten Smith gjort både før og etter at Sametinget ble til.
Det er en særlig glede å ham tilstede i dag når vi feirer Sametinget 25 års jubileum.
Buorre idet Sámediggeájrrasa, oabbat ja vieljat, guosse ja gieres gulldaliddje!
Muv nammal Stefan Mikaelsson ja lev Sámedigge åvddåulmusj.
Udni i tj apa bievev.
Ers Kungliga Högheter, Excellenser, Ambassadörer, Mina Damer & Herrar, Bröder & Systrar.
På vågnar av Sametinget på svensk sida ber jag få framföra mina bästa välgångsönskningar.
Det är en viktig betydelsefull dag att högtidlighålla.
Inte minst för att många av de processer som brukats vid etablerandet av Sametinget på norsk sida, idag ligger till grund för vårt gemensamma agerande i alla Sametingena, tillsammans.
Det Europa som uppstått efter konungariket Sveriges och republiken Finlands medlemsskap i Europeiska Unionen (EU) kan kännetecknas med 3 ord:
• Fanatism
• Elitism • och Nationalism.
Europeiska Unionen (EU) angavs att vara världens största fredsprojekt.
Och om det stämmer så måste vi samer med logisk slutsats vara de första europeerna, efter som vi samer aldrig försvarat vårt hemland, Sápmi, med vapen.
Men det samiska folkets ovilja att bruka vapen och vår förmåga att i gången tid anpassa oss till alla påfrestningar verkar användas idag som en ursäkt för att inte harmonisera lagstiftningen ide olika lånder med samisk befolkning, att inte harmonisera finansieringen till Sametingena i de olika länderna samttill att inte påbörj a en omedelbar implementering av internationella mänskliga rättighetsinstrurnent som Urfolksdeklarationen.
Sametingena borde inte längre kunna ge sitt uttalade stöd till de nationalstater som inte ger sitt fulla och uttalade stöd till det samiska folket och till den samiska nation.
Likaväl idag som 1751 då den samiska nation blev erkänd isamband med strömstadstraktatet (gränstraktat mellan Danmark och Norge och sverige) genom det annex som kallas för Lappekodicillen.
Sametingena är i dag en demokratisk institution som ligger till grund för de samiska värderingarna samt garanterar dessa, och ger alla samer en möjlighet att delta på jämlika och jämställda villkor.
På svensk sida är det den enda samiska rätt som den enskilda samen själv kan välja över att bruka och nyttja sig av.
Och det utan att den rätten kan vare sig avtalas- eller förhandlas bort eller stjälas från den enskilde för att främja samhället i stort eller ens andra samer.
Det utgår inte heller någon medlemsavgift för att vara med på röstlängden och män har inte större röstetal än vad kvinnor har.
Det ligger stort värde i dessa enkla principer och dessa principer ger samtidigt Sametinget dess värdegrund & status.
Sametinget består av mer än dess politiker.
Sametingets kansli med all sin personal ger kompetens och kontinuitet.
De som anmält sig till röstlängden ger Sametinget dess legitimitet.
Kollegialiteten hos arktiska parlamentariker borde ge grobund för en progressiv debatt och politiska beslut som kan vara utmanande för de dominerande samhällena.
Vi kan inte och vi får inte blunda för det som vi kan uppfatta som mindre viktigt i det som är Europas tillväxtekonomier.
På vägnar av våra systrar måste Sametingena tillse att jämställdheten blir mer vittomfattande och använd- brukadtillämpad i den daglíga politiken.
På vägnar av våra bröder så måste Sametingena tillse att normen som man inte längre förhindrar att unga samiska mån kan komma att bli eller kunna förbli känsliga, ömsinta, kärleksfulla och passionerade.
Den största resursen som man kan finna i det arktis där Sápmi är beläget, är den mänskliga dimensionen och kompetansen som kan kallas för traditionell kunskap.
Jordens skatter får vem som helst men ingen kan återskapa en förstörd natur som ligger till grund för urfolkens existens.
För vår existens!
Det eftersom vi samer är ett urfolk av många, inte mer värd än andra folk, men inte heller mindre.
Det samiska folket är oupplösligen en del av kulturen, naturen och mänskligheten.
Även om det är en glädjens dag idag, så ska vi samtidigt minnas de som inte längre är med oss.
Vi förenas genom våra drömmar och vår spiritualitet.
Jag väljer att avsluta genom att travestera kimberleydeklarationen från 2002:
"Mänskligheten är i kris, vi är i en accelererande spiral av klimatförändringar som inte tål tillväxtekonomins girígheter.
I dag bekräftar vi ånyo vår relation till moder jord och vår skyldighet till kommande generationer att upprätthålla fred, j ämställdhet och rättvisa"
Med dessa ord ber jag att få tillönska Samediggi lycka till med dagen och åren.
Vi möts på barrikaderna !
Ærede president!
Ærede medlemmer av Sametinget!
Kjære deltagere på jubileumsmøtet!
Det er en stor ære for meg å overbringe dere en hilsen fra Sametinget på Kolahalvøya (Kuelnegk Soamet Sobbar) og fra samene i Russland.
Motta mine hjerteligste gratulasjoner i anledningen av Det norske Sametingets 25-årsjubileum.
Når privatpersoner markerer sine jubileer er det vanlig at de gjør opp regnskap for sin virksomhet, oppsummere hva de har oppnådd og hva som ennå gjenstår å gjøre.
Slik er det også i samfunnsinstitusjonenes liv, slik er det også for bevegelser og organisasjoner.
For et kvart århundre siden begynte vårt samarbeid, og det begynte med det berømte møtet mellom samekvinner på broen over Tana-elva.Dette var første skritt på vei mot det samarbeidet som utfolder seg i dag.
Representanter for Russlands samer deltok under åpningen av sametíngene i Norge og Sverige.
De er også fullbyrdige medlemmer av Sameforbundet, Komiteen for samisk språk, Kulturkomiteen, kvinneorganísasjoner som "Samisk kvinneforum" og "Saraahkka", samt av The Association of World Reindeer Herders.
Fra 1997 har to frivillige sameorganisasjoner vært observatører ved Sametingets Råd, noe også representanter for Sametinget på Kola har vært siden 2008.
I 2008 fant det sted en begivenhet som hadde stor betydning for samene på Kola-halvøya, en begivenhet som presidentene og representantene for sametíngene i Finland, Norge og Sverige bivånet: vi gjennomførte vår første samekongress.
På denne kongressen valgte delegatene et felles representativt organ som ble ytterligere konsolidert under den 2. samekongress i 2010.
Vi er av den mening at opprettelsen av et sameting på Kola-halvøya må innebære en juridisk anerkjennelse på et regionalt nivå av samene som folk.
Dette er nedfelt i paragraf 21 i Statuttene for Murmansk fylke.
Dette er også i tråd medet punkt i sluttdokumentet som ble vedtatt ved Verdenskonferansen for urfolk i New York den 22. september 2014, og som lyder:
"vi bekrefter de forpliktelsene vi i denne forbindelse har tatt på oss til samvittighetsfullt å rådføre oss med og å samarbeide med urfolkene via representative institusjoner, for det formål å på forhånd sikre oss deres frivillige og bevisste samtykke, før vi vedtar og iverksetter lovgivende eller administrative tiltak".
Det må innrømmes at den situasjonen landet vårt befinner seg i nå, dets sosialøkonomiske og finansielle tilstand, skaper betydelige vanskeligheter for denne bevegelsens videre utvikling.
Uansett må vi bevege oss fremover og ha troen på det vi gjør, og i fellesskap finne løsninger på våre problemer.
Vi har mye å lære av våre brødre og søstre.
Vi ser hvordan Det norske Sametingets rolle i norsk politikk bidrar til å styrke demokratiet i Norge.
Og vi må fortsette å samarbeide enda mer, og vi må insistere på at det føres en politikk som gir samefolket muligheten til å opptre som et enhetlig folk, på tvers av landegrensene.
For vi er jo den eneste etniske gruppen som bebor områder i alle de fire landene.
Og våre land bæreri så måte et særskilt ansvar.
For at våre folk skal få de beste mulighetene for utvikling på tvers av landegrensene, må våre lands regjeringer enes om tiltak som bidrar til at dette målet kan nås.
l denne forbindelse kan Samekonvensjonen vise seg å være et godt dokument.
Som vi vet er konvensjonen nå gjenstand for koordinerte drøftelser og behandling i tre land: Finland, Sverige og Norge.
Russiske samer har et stort ønske om å være en parti diskusjonen av dette spørsmålet.
Noe som kunne styrke vår fellesskapsfølelse er felles virksomhet på alle felter: det samiske språket, reindriften, samvirket med industriselskaper,miljøsikkerheten,muligheten for å gjennomføre et felles seminar om samiske spørsmål for representanter for de lovgivende myndigheter í våre fire land.
På vegne at Sametinget på Kola-halvøya gratulerer vi med jubileet og uttrykker samtidig et håp om at den parlamentariske virksomheten som utfolder seg,og den positive erfaringen som utviklingen av sametingene har vært, vil gi nyttige bidrag til vårt felles arbeid og til arbeidet for verdens urfolk generelt.
Gudnajahtton 25-jahkásáš Sámediggi, Norga sámedikki presideanta, Ruoŧa sámedikki presideanta, buorut Norgga stáhta ovddasteaddjit ja árvoguossit.
Buvttán stuorra ilui Suoma sámedikki dearvvahusa Norgga sámedikki 25-jagi ávvudeapmái ja sávan lihku Norgga sámedíkkí menestuvví barggus Norgga sámíid vuoigatvuođaid ovddideapmín.
Norga leamašan máŋgga láhkai ovdavážží sárneáššiin.
Norga oaččuí vuosttamužžan Davviriikkain iežas sámedikki, mas lei maiddái duođalaš mearridanváldi ja barggut.
Norggas leamašan guhkes árbevíerru sámí álbmotservodaga huksemis.
Álaheajudáhpáhusaín lei váíkkuhus buot sámiíde, sémiid vuoigatvuođajaide ja Alaheaju árbi eallá aín viidásabbot.
Dál Ruoŧa sámíin lea iežas Álaheadju-dáistaleapmi.
Luondu Ieage nu dehalaš sámekultuvrra oassi ahte sáhttáge dadjat, ahte juos luondu veadjá funet, maíddái sámekultuvra veadjá funet.
Norga maiddáí ratifserii vuosttasíid joavkkus Ilo-ó9-soahpamuša eamiélbmogiid vuoigatvuodain, man ollašuhttin lea almmatge ain gaskan.
Suoma Sámediggi sávvá ahte Suopma searvá jođánit soahpamuša ratifiseren stáhtaid jovkui.
Suoma
sámedikki njunnosat leat ráddádallan dán vahkus vuoigatvuohtaminístarain soahpamuša ratifiseremis.
Sámeálbmot lea okta álbmot njealje ríikka viídodagas.
Servodatovdáneapmi lea goittotge sárgumin ain čavgasut rájáid sierra stáhtaídgaskkas ássí sámiíd gaskii.
Erenomáä stuorra ballu lea Ruošša sámiíd sajádagas ja vejolašvuođain bargat ovttasbarggu kultuvrra, politíhka, giela ja dáidaga suorggis davvíriikkaid sámííguin.
Maíddáí EU ráhkadií rájáid Norgga ja dan rádjaránnjáíd gaskii.
Álbmotlašå dásis sierra riikkaid láhkaásaheapmí ovdána earálágan fárttain ja gáidada sámiid ain eanet nuppiin.
Suoma riikkabeaivvit leat aiddo gieđahallamin ráđđéhusa evttohusa sámediggelága ođasmahttima várás.
Evttohus ríevdada sápmelašmeroštallama.
Odda sápmelašmeroštállama lea sámesearvvuš dohkkehan ja lea vealtameahttun, vuoi sámit eaísutta váldokultuvrai.
Lea váidalahtti, ahte Suoma sámíin eai leat vejolašvuođat vuordit davviriikkalaš sámesoahpamuša joatkkaráđđédallarniin bohtosiid oktasaš sápmelašmeroštallamis.
Lea hirbmat morašlaš, ahte sámiid identitehta dáfus guovddáš ášši, sápmelašmeroštallan, lea earálágan sierra riikkain.
Dat bealistis háddje sámeálbmoga.
Suoma sámedíkkis eai leat vejolašvuođat bargat sapmelašmeroštallama hárrái dakkár kompromissaíd, mat dagahivčče sámeálbmoga suddama.
Muhto Suoma Sámediggi joatká oalle beaktilit barggu davviriikkalaš sámesoahparnuša ráhkadeamí ja ratifiserema ovdíi ovttas Norgga ja Ruoŧa sámedikkiiguin.
Lea váídalahtti ahte méilmmipolitihkalaš dilli lea doalvumin ovdáneami ain guhkkelabbui dan ulbmilis, ahte soahpamuš guoskkašii maiddái Ruošša sámiíd.
Ruošša sámiid doarjun ja váldin fárruí buorebut sámíid ovttasbargui lea dehalaš.
Suoma Sámediggi sávvá ahte Ruošša sámit váldošedje SPR:a dievaslahttun.
Sámekultuvra deaivida aín stuorát hástalusaid ja dát hástalusat leat oktasaččat.
Dálkkádatnuppástus, luondduriggodagaid ávkkástallanfidnut, gíelamolsun váldogillii, globalísašuvdna, sámiíd eretfárren ruovttuguovllus, nuoraid vejolašvuođat beassat árbevirolaš ealáhusaid biiríi váikkuhit ja áítet olles sámi kulturvuogi boahttevuođa.
Maiddái jurddašeapmí sárniid ektuí lea garran almmolaš ságastallamis.
Sámedikki doaibmabiras ja vejolašvuođat ovddiidit sámiíd vuoigatvuođaidleat ain mohkasut.
Norgga Sámediggi lea ráhkadan beaktilis, Norgga sámiíd ceavzílis álbmowállj enorgána, míí lea maiddái riikkaídgaskasaččat dovddastuvvon.
Servodatnuppástusat bohtet goittotge gáibídit Norgga sámedikkis, sámí parlamentáralaš ráđis jabuot sámiin ođđa vugiid, innovašuvnnaid ja doaímmaid vuoi ceavzit váldokultuvrra oassín ja sáhttit seaílluhít kultuvrra eallinfému.
Buot dehaleamos lea iežas kultuvrra, giela, árbevíeruid ja árvvuid seailluheapmi, bajésdoallan ja sirdin boahttevaš buolvvaide.
Árbevierut, duodji, árvvut, ealáhusat nugo boazodoallu ja luohti dollet oktavuođa vássán buolvvaide ja ráhkadit oktavuođa boahttevaš buolvvaide.
Dát temát, árbevíerut ja árvvut galggašedje leat buot sámedíkkiid ja sámí parlamentáralaš ráđi doaímma láídesteaddjin.
Buorit guossít,Suoma sámedikki beales sávan Norgga sámedíggáí vel buoret 25 jagi.
Sávan, ahte joatkibehtet ofelažžan eará sámíide ja stáhtaide eamíálbmotvuoigatvuođaid ovddideamís.
Dá li bessam ájrrasin Sámediggáj ájggegávdav 2017-2021:
Nuorta válggabijrra - 5 ájrrasa
Elisabeth Erke, Barggijbelludahka
Tom Sottinen, Barggijbelludahka
Cecilie Hansen, Guovdásjbelludahka
Márja-Liissa Partapuoli, Vuona Sámij Rijkasiebrre/Sámeálmmuk belludahka
Jovna Vars Smuk, Vuona Sámij Rijkasiebrre/Sámeálmmuk belludahka
Ávjovári válggabijrra - 8 ájrrasa
Aili Keskitalo, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Mathis Nilsen Eira, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Sandra Andersen Eira, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Kåre Olli, Barggijbelludahka
Hans Ole Eira, Guovdásjbelludahka
Inger Eline Eriksen Fjellgren, Árja
Isak Mathis O. Hætta, Guovdageainnu Dálon searvi
Berit Marie P.E.
Eira, Jåhttesábmelattjaj lissta
Davvi válggabijrra - 6 ájrrasa
Arthur Tørfoss, Åvddånimbelludahka
Silje Karine Muotka, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Nils Mikkelsen Utsi, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Toril Bakken Kåven, Nordkalottfolket
Tor H. Mikkola, Nordkalottfolket
Ronny Wilhelmsen, Barggijbelludahka
Gáissi válggabijrra - 5 ájrrasa
Bjørn Inge Mo, Barggijbelludahka
Synnøve Søndergaard, Barggijbelludahka
Henrik Olsen, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Sandra Márjá West, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Niko Valkeapää, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Viestarmera válggabijrra - 5 ájrrasa
Mikkel Eskil Mikkelsen, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Runar Myrnes Balto, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Ann Karin Kvernmo, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Arild Pettersen Inga, Barggijbelludahka
Lars Filip Paulsen, Oalgesbelludahka
Oarjjelsáme válggabijrra - 4 ájrrasa
John Kappfjell, Barggijbelludahka
Ellinor Marita Jåma, Åarjel-Saemiej-Gïelh
Nora Marie Bransfjell, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Björn Thomas Åhren, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Oarjje-Vuona válggabijrra - 6 ájrrasa
Jørn Are Gaski, Barggijbelludahka
Ann-Elise Finbog, Sámeálmmuk belludahka
Kjellrun Wilhelmsen, Nordkalottfolket
Tor Gunnar Nystad, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Aili Guttorm, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Piera Heaika Muotka, Vuona Sámij Rijkasiebrre
Sámedikke ållestjåhkanibme presidentav 12.10.17 vállji.
Válljiduvvam presidænnta dassta maŋŋela ållestjåhkanibmáj diedet gejt sån sámediggerádáj sihtá.
Presidænnta ja aj rádesebrulattja viettjaduvvi válljiduvvam ájrrasij gaskan.
Presidænnta ja rádesebrulattjaj sadjásattja låjdåsti de ájrrasin ålletjåhkanibmáj ja dábálasj ájrrasin doajmmi.
Diedo suohkanijda jienastuslågo bigodime hárráj gasskajagen:
Njuolgadustjállaga válga Sámediggáj §4 2.lahtasa milta, galggá Sámedikke jienastuslåhko dagáduvvat adjáj dan jage gå li fylkadigge- ja suohkanstivraválga.
Dat galggá almulasj gehtjadibmáj biejaduvvat nav guhkás gå máhttelis ja galggá bihko liehket gitta válggabiejve loahppaj.
Jienastuslåhko jahkáj 2019 juogaduvvá suohkanijda nav ruvva gå gávnnu.
mierredum ájgge jienastuslåhkuj tjáleduvvat la biehtsemáno 30.biejve 2019.
Dábálattjat gållå vahkko dat biejves åvddåla jienastuslåhko la dagáduvvam ja gárves sáddiduvátjit.
Suohkana sámeválggastivrra diedet ájgev ja bájkev goassa bigoduvvá ja diedet aj máhttelisvuoda ja vuoge birra gájbbedittjat boastovuodajt njuolggit.
Dajn suohkanijn gånnå bájkálasj dile hiehpi, máhttá diededibme dagáduvvat njuolgga diededime juohkka aktaj gut la jienastuslåhkuj tjáleduvvam.
Gájbbádusá njuolggitjit ja ådåstuhtátjit galggi sáddiduvvat dási: Sámedigge, Ávjovárgeaidnu 50, 9730 Kárášjohka-Karasjok, e-poassta samediggi@samediggi.no.
Gájbbádus galggá liehket tjálalattjat ja tjielggiduvvam.
Sámedikke 2005 jienastuslåhko jages lij 12 538 ulmutja.
Dát sjaddá vuodon mandáhtta juohkemij válggadáfojn 2009 válgan.
Vuollelin gávna låhpalasj tállajt válggadáfojs jages 2005.
1 Várjjat/Varanger
2 Deatnu/Tana
3 Kárášjohka/Karasjok
4 Guovdageaidnu/Kautokieno
5 Porsáŋgu/Porsanger
6 Áltá/Fálesnuorri - Alta/Kvalsund
7 Davvi-Romsa/Nord-Troms
8 Gaska-Romsa/Midt-Troms
9 Lulli-Romsa/Sør-Troms
10 Davvi Nordlánda/Nordre Nordland
11 Gaska Nordlánda/Midtre Nordland
12 Lullisámeguovlu/Sørsameområdet
13 Lulli-Norga/Sør-Norge
13890 ulmutja lidjin tjáledum Sámedikke jienastuslåhkuj Sámediggeválgan jagen 2009.
Jienastuslåhko l lassánam 1352 ulmutjijn 2005 rájes.
Maŋemus låhko válggadáfojs 2009 válga birra gávna vuollelin.
Nuortaguovllu válgabiire/Østre valgkrets
Ávjovári válgabiire/Ávjovári valgkrets
Davveguovllu válgabiire/Nordre valgkrets
Gáiseguovllu válgabiire/Gáisi valgkrets
Viestarmera válggabijrra/Viesttarmeara válgabiire/Vesthavet valgkrets
Åarjel-Saepmie/Sørsamisk valgkrets veeljemegievlie
Lulli-Norgga válgabiire/Sør-Norge valgkrets
Sámedikke kultuvrra- ja valástallamstipænnda nuorajda vatteduvvá Ole Mathis Sara Nedrejordaj, Aslak Ole Eiraj, Ina-Theres Andrea Sparrokij, Sarakka Gaupaj ja Anne Maia Raanes Sørensenij.
Sámedikke kultuvrra- ja valástallamstipænnda galggá arvusmahttet sáme nuorajt oassálastátjit musihkkaj, dájddaj, kultuvrraj ja valástallamijda.
Vihtta stipenda vatteduvvi guhtik 25 000 kråvnnåj, ja stipenda li vattedum åtsålvisáj milta.
Rádeájras Henrik Olsen sån la alvaduvvam åhttsij moattebelakvuodas.
-Sidáv javllat goappátjagá åhtsåmusáj vallje ja åhttsij máhtukvuoda bukti buorre vuorddámusájt sáme kultuvrra- ja valástallamiellemij.
Oalle gássjel li válljit vihttasav gudi vuojttin, javllá rádeájras Henrik Olsen.
Valástallamstipenda:
Ole Mathis Sara Nedrejord la sabeksasske ja jåvsådam la buorre sajijda goappátjagá ietjama rijkan ja ålggorijkajn.
Dijmásj gávdan lij sån rijka nubbe buoremus nuorra sabeksasske.
Aslak Ole Eira tjuojgge guhti vuorot tjuojggamav ållåsit, ja dálla le sån Ráissa joarkkaskåvlå tjuojggamsuorgen.
Sujna li buorre båhtusa Artic Winter Gamesijs ja moattet ietjá gilppusijs.
Kultuvrrastipenda:
Ina-Theres Andrea Sparrok la gåvvijiddje.
Sån la dokumenterim oarjjelsáme ællobargov buorre ja viesso láhkáj.
Gåvåj ja tevstaj oablodahttá sån aj diedojt sámegielas ja kultuvras, ja sån la arvusmahtte sáme nuorajda gejn la miella gåvvådájddaj.
Sarakka Gaup la oavdástalle.
Teáhterdájda baktu le sån juo oadtjum guhkes ájge ja moattebelak åtsådallamijt.
Gaup vuoset siednadájdas baktu sáme kultuvrragaskostibme guosská.
Dájddasuorgen vuorbástuvvat rávkká jálosvuodav ja hiebalgisvuodav, ja sån le degu jiedna nuorrasámijda gudi åhtsi gåsi sij gulluji ja ietjasa ruohtsajt.
Anne Maia Raanes Sørensen la balæhttadánsse.
Gávtse jagágin álgij sån karriærav balæhttadánssen.
Dánsa baktu máhttá aj sáme kultuvrra tjuovggiduvvat ja åvddån buvteduvvat.
Sujna le stuorra hárdesvuohta dánssaj, ja sihtá liehket siegen vuosedittjat ietjá sámenuorajda dánsan aj máhtta liehket sadje sáme kultuvrragaskostimen.
Sån la oahppamin balehtav Kanadan.
Ådåjakmánon galggá Raanes Sørensen álgget viddnooahppen virggebalæhttaásadusán, Coastal City Ballet.
Sámedikke rádeájras Henrik Olsen javllá stipænndavuojtte gájka li tjiehpes åvddågåve ja ambassadøra sámenuorajda gudi sihti vuorodit valástallamijt ja kultuvrav.
Ienep diedo: Sámedikke rádeájras Henrik Olsen, 907 75 219
Akta alternátijvvan lij diededit æládusaktørajt jut ij la vuodo guoradallam- ja ávkástallamdåjmajda minerálajs masi stáhtta æjggoreivtesvuodajt tjuottjot, ja jut Sámedigge danen le nannusit dákkár dåjmaj vuosstáj.
Juoga majt hæhttujin tjuovvolit duojn dájn arenájn bájkálattjat, nasjonálalattjat ja rijkajgasskasattjat.
Båhtusa dát altenátijvas árvustaláduvvin jut nav vaj almma buorre minerállaaktøra lidjin dåjmajt sihke etihka, politihka bieles låssådin gæhttjat ja dåjmajt divralussjat vuorrodit dåjmajt árbbedábálasj sáme guovlojn.
Náv lij aj Finnmárkon åvddåla finnmárkolága mierredime jagen 2005.
Nubben alternátijvvan lij hábbmit barggonjuolgadusájt Sámediggáj ájnegisj árvustallamijt juohkka minerállaprosjæktaj majt minerállaaktørra sihtá tjadádit.
Båhtusa dákkár alternátijvas árvustaláduvvin liehket buorre vuohken láhtjátjit dilijt ådå minerálladåjmajda, vájku minerállaláhka ij reguleri dájt dåjmajt almmukrievtesvuodaj gáktuj dudálasj láhkáj.
Dájna duogátjin sáddij Sámediggeráde biehtsemánon jagen 2009 oajvvadusáv "Njuolgadusá ávkástalátjit minerálajt masi stáhtta æjggurievtesvuodajt tjuottjot árbbedábálasj sáme guovlojn" guládallamijda.
Oajvvadus minerállanjuolgadusájda le tjielggidus gåktu Sámedigge almulasj orgádnan rabás vuohke milta máhttá ásadit ájnegis ja njuolgga ságastallamijt minerállavidnudagáj máhttelis minerállladåjmaj birrra sáme guovlojn vájku láhkatjoahkke ij bærrájgehtja sáme rievtesvuodajt álggoálmmugin.
Oajvvadusá milta galggi sjiehtadallama liehket Sámedikkijn, njuolga guoskadaládum sáme berustimij ja bájkálasj sebrudagájn ja minerállavidnudagájn åhtsåma birra mij guosská guoradallamrievtesvuodajda, gæhttjalimválldemijda, ávkástallamrievtesvuodajda ja doajmmakonsesjåvnnåj minerállalága milta.
Oajvvadus dárkkelappot tjielggi jut dákkár sjiehtadallama e minerállalágav ålgustahte.
Guládallamoajvvadusán dættoduvvá ássjegiehtadallamnjuolgadusá minerállalága milta galggi diedon tjuovoduvvat.
Njuolgadusá galggi aneduvvat stáhta, suohkana, ja fylkasuohkana ásadusájs, ja Finnmárkoåbmudagás, gå árvstalli vájkkudusájt sáme kultuvrraj, boatsojæládussaj, miehttseadnemij, æládusájda ja sebrudakiellemij.
Dáj ásadusáj árvustallama galggi dagáduvvat åvddåla mærrádus ássjen dagáduvvá miehttseadnemav Finnmárko fylkan.
Njuolgadusáj ulmmen le jut almmulasj oajválattja ja Finnmárkoåbmudahka dahki dárkkelis ja vásstedahtte árvustallamav vájkkudusájs sáme kultuvra gáktuj.
Dán láhkáj de galggi njuolgadusá dahkat nav vaj luonndovuodo sáme kultuvrraj nanniduvvá.
Sámedikke nuorajpolitihkalasj nammadus (SáNuN) la ásadum buoredittjat sáme nuoraj máhttelisvuodav Sámedikke politihkav vájkkudime.
SáNuN ásaduváv bisso orgádnan jage 2003 rájes.
SáNuN:an li vihtta stuoves ájrrasa gejt Sámediggeráde l nammadam.
Ájrrasa li nuora 16 ja 28 jage gaskan rijkav miehtáj.
Sámedikke ållestjåhkanibme l mierredam SáNuN:aj bisso fámov ja organisierimav.
Sijá barggon la:
SáNuN la oadtjum friddja rållav ja máhttá barggat daj ássjij ma sijá mielas li ájnnasa.
Nammadus ja nammadussebrulattja máhtti ållu friddja vuojnojdisá åvdedit medijjaj ja ietjasa árvustallama milta ássjijt ietjá ásadusájda bajedit.
Nammadus galggá doajmmat guládallamásadussan sáme nuoraj ja Sámedikke gaskan, valla galggá aj liehket guláskuddamásadussan ja "bærrájgæhttjen" Sámedikke gáktuj nuoraidássjij aktijvuodan.
Dajna vuogijn máhttá SáNuN viehkedit Sámedikkev nuorajprofijlav ja nuorajpolitihkav hábmemin.
Jådediddje: Ole Henrik Bjørkmo Lifjell
Sebrulattja: Maja Fjellstrøm, Stine Ericsson Anti, Grethe Julianne Skum ja Alfred Mikkel Kuoljok
Sadjásasj sebrulattja: Laara Sparrok, Andine Knudtson, Kristine Ballari, Sajane Olsen, Katja Elise Utsi
SaNuN Facebookan
SaNuN blogga
Sámedikke vælggogisvuohta oassálastátjit plánimijda sisadná aj máhttelisvuodav rievtesvuodav lága milta vuosteldit areállaplánaj aktijvuodajn ja guovlolasj plánajt vuosteldit depártamentaj åvddåj jus ássje ma li ájnnasa sáme kultuvrraj jali æládusdåjmajda ælla bærrájgåtsedum (jf.
Dá mærrádusá lágan li dahkam nav vaj Sámedigge hæhttu tjielggit ietjas vuodov pládnabárgo oassálasstemij.
Sámedikke plánimbagádus le viehkkenævvon systematiseritjit ja vattátjit tjoahkkediedojt dajs plánimvieledusájs sáme kultuvra hárráj, ja ma tjuovvu doajmme lágajs ja rijkajgasskasasj lágajs plánimav pládna- ja tsiekkaduslága milta.
Plánimbagádus le danen dagádum muhtem bagádustjuokkajs jali njuolgadusájs masi vas li tjiegŋalap kommentára.
Finnmárkolága § 4 milta mierret Sámedigge njuolgadusájt árvustalátjit sáme vieledusájt miehtse adnema ietjájduhttemijs (dás rájes gåhtjodum njuolgadusá miehtse adnema ietjájduhttemijs).
Njuolgadusá li dåhkkidum departementas.
Dát plánimbagádusán li unnán ietjálágásj ássjediehttelis ja geográfalasj doajmmaguovllo gå njuolgadusá miehtse adnema ietjájduhttemijs Finnmárkon.
Dæddo le biejadum jut doajmmaguovllo li avtalágátja, ja dán plánimbagádusá ássjediehttelis sisadno ja njuolgadusájn miehtse adnema ietjájduhttemijs li aj avtalágátja.
Sámedikke vuorrasijráde le Sámedikkeráde rádevadde orgádnan ja galggá liehket viehkken Sámediggáj Sámedikke vuorrasijpolitihkav hábmedime.
Vuorrasijráde gåhtjodus la:
Vuorrasijráde bivddiduvvá javllamusájt buvtátjit diedádusájda, plánajda ja tjielggidusájda iesjgeŋga fáhkasuorgijn majt Sámedikkeráde ájggu dahkat.
Vuorrasijráde máhttá iesj ássjijt Sámedikkerádáj bajedit.
Jus vuorrasijráde hálijt ássjijt iehtjádijda gå sámedikkerádáj bajedit, de galggá tjielggasit åvddån boahtet, dát la vuorrasijráde javllamus.
Sebrulattja 2018-2021:
Kristine Julie Eira, Guovdageaidnu, Alle-Finnmárku, jådediddjeEster Fjellheim, Sálašvággi, RomsaIngolf Kvandahl, Bálák, NordlánndaLars N. Bransfjell, Praahke, TrööndelageBerit Ellen Nikkinen Varsi, Kárášjohka, Lulle-Finnmárku
Sadjásasj sebrulattja:
Ingrid Jåma, Oslo, Oarjje-VuodnaLaila Somby Sandvik, Kárášjohka, Lulle-FinnmárkuInge Andersen, Lådik, NordlánndaJarl Even Roska, Unjárgga, Lulle-Finnmárku
Sámedikkepresidenta Aili Keskitalo ådåjakhålla:
Dánna máhtá gæhttjat ålles hålav mij ådåjakbiejve sáddiduváj NRK:n
Mån álgadav dáv ådåjakhålav 96-jahkásasj Agnethe Loråsa subttsasijn.
70 jage sámevuodas tjiegadij.
Mánnán garra dárojduhttemájgev Fálesnuoren åhpaj, sábmelattjan ij la makkirik árvvo.
Uddni diehtep, ålos mijá álmmugin stáhta garra gåhttjomav tjuovvun.
Sij gáptijt nuoladin, hiejttin sámegielav ságastimes ja sáme identitiehtav tjiegadin.
Valla soabmása sijás li dálla subtsastahttjám sáme duogátja birra, nav gåktu Agnethe.
Sidáv Agnethiv gijttet gå la duosstam ja sávav Agnethij ja suv familljaj sávresvuodav ájn joarkátjit sáme kultuvrav lahkanaddat.
Muodugasj iellemåtsådallamijt máhttep vuorddet gå Duohtavuoda- ja semadimkommisjåvnnå dálla guoradallagoahtá gåktu stáhta guhkesájggásasj dárojduhttempolitihkka la midjij vájkkudam ja vilá midjij vájkkut.
Dárojduhttem la oassen Vuonarijka histåvrås, dat ij la dåssju sámij jali guojnaj histåvrrå.
Mij dárbahip aktisasj dádjadusáv ja dárbahip giehtadallat dajt guottojt sámevuoda vuosstij ma li tsieggam buolvas buolvvaj.
Ieneplågosebrudahka hæhttu aj ietjas åvdåsvásstádusáv dán prosessan válldet, ja esski dalloj máhttep semadit, Vuonarijkka ja sáme álmmuk.
Mån doajvov mij jasskavuodajn iehtjama åtsådallamijt subtsastip ja jut stuorsebrudahka gis rabásmielajn dajt duosstu.
Mijá subttsasa ja mijá giela li guojttemin dávvera mijá tjáppemus gijsán.
Da duodasti mijá vuodov rájádis álmmugin nieljen rijkan.
Sáme gielaj baktu bessap álkket aktan barggat ja guládallat.
Sáme giela mijáv álmmugin aktij tjadni ja mijá moattevuodav biebbmi.
Dán jage ávvudallap gielaj moattevuodav, Aktidum Nasjåvnå rijkajgasskasasj jahke álggoálmmukgielajda.
De la midjij sjiehtes ájgge ratjástit ietjama gielajt suoddjit ja åvdedit.
Muv niehko la, sáme giela aj bessi dåjmalasj giela digitála ájgen liehket vaj mij bessap gájkka teknolåvgålasj ja ådåájggásasj vædtsagijt ja viehkkenævojt sámegiellaj adnet.
Sidáv ávttjit sijáv gænna li da tjoavddaga, midjij dajt uvsajt rabátjit.
Sámedigge dálla iesjgeŋgalágásj gielladåjmajt álgat "Giellalåpptima" aktavuodan.
Dat la mijá guhkesájggásasj giellastrategijja mij galggá láhtjet dilev vaj sámegiela gulluji, aneduvvi ja vuojnnuji sebrudagán.
Mån bivddiv juohkkahattjav sebratjit giellaratjástibmáj.
Sámástihpit val, vaj mijá giela åvddåni ja mijá boahtteájgge nanniduvvá.
Mij dárbahip sávrijt gudi sjævnnjadabmusin bálggáv tjuovgudahtti, gudi rahtji mijá boahtteájge åvdås ja gudi várjjali gå stálppe aktelattjat ládá.
Mijáv moattelágásj stálpe spedji: rávvisguolgak mij mijá juhtusijt návddi, ja boandás hærrá gudi viggi mijá ednamav rievvot.
Jovsset Ánte Sara-ássje l tjalmostahttám gåktu Vuona politihkka l ælloniehkijt gárttjásij biedjam.
Dát ássje mijáv hásstal, dajnas gå prinsihpalasj gatjálvisáv buktá, jus Vuonarijka lága sámij almasjrievtesvuodajt vieledi.
Boatsojlågogiehpedimprosæssa la ållusijda vájkkudam, ja moattes li sjávodisvuodan gillam.
Ietjá ássje ma li gieseduvvam diggáj duodasti dálásj boatsojæláduslága vánesvuodajt.
Danen la Sámedigge aktan Vuona Boatsojsámij Rijkasiebrijn nammadam boatsojæládusláhkanammadusáv mij galggá ållåsit lágav sáme perspektijvas gehtjadit.
Sidáv ájn akti hásstet stáhtav dan bargguj mijá siegen sebratjit, gånnå dahkap vuogádagáv mij tjårggi jut sábmelattja iehtja bessi sæhkáj ietjasa iellemav ja boahtteájgev mierredit, ja mij máhttá liehket ávkken ietjá æládusájda boahtteájgen.
Ælloniehke Åarjel Fovsen-Njarke tjielden li gájbbedam vájkkudimfámov, gå li ganugahttemin bieggafábmoásadusbiggimav ietjasa guohtomednamin Fosenin.
Sij javlli industrijja sijá viessomvuogev ájttá.
AN Nállenuppástimjuogos la ávttjim Vuonarijkav ganugahttet gájkka bieggafábmobiggimav desik ássje l giehtadaláduvvam AN vuogádagán.
Mån vuordáv oajválattja dáv dåhkkidi ja assti vuorddet.
Stuorsebrudagán ælla bárep diedo sámij birra, dav aj vuojnnep iehtjama riektávuogádagán.
AN la aj ávttjim Vuonarijkav tjårggitjit vaj duobbmoståvlåjn li nuoges máhtudahka sáme ássjij hárráj.
Máhtodisvuohta tjuohtsá ájnegis ulmutjij gå váset gáttojt, næhttabilkkedimev ja gierddamahtesvuodav.
Skåvllå l ájnas vædtsagin duostutjit boasto dádjadusáv ja vassje moalgedimijt.
Mån lav åbbå gijttevasj gå miján li tjiehpes sáme fáhkaulmutjijt nasjåvnålasj bargon Vuona oahppoplánajt ådåsmahttemin, danen gå skåvllå hábbmi ja åhpat mijá mánájt ja nuorajt.
Sáme fáhkaulmutja ednagit rahtji vaj tjårggitjit buorre sáme sisanov kvalitiehtajn gájkajn fágajn, gájka oahppijda.
Ulmusj máhttá vájbbat agev sáme ássjijs tjielggimis ja bælostimes.
Allit vuollána, mujttit smávva lávkátja li aj åvddånibmen.
Mån mihástaláv gå sáme sebrudahka dálla l iesj ságastahttjám vahágahttemgássjelisvuodaj birra.
Dájna vuogijn javllap dille ij dåhkkiduvá.
Mij hæhttup aktisasjbargon stuorsebrudagájn gávnnat manen la nav jut sáme álmmugin la viehka stuoráp vádá vaháguvvat gå ieneplågoálmmuk, ja mij dárbahip hiebaduvvam dåjmajt ma máhtti dajt duosstot.
Vahágahttem ij la dåhkkiduvvam dahko sáme kultuvran ja dájt ássjijt e galga mijáv álmmugin definierit.
Mån sidáv gijttet dijáv gudi rahpasit lihpit subtsastallam, dij lihpit gievra ja duosstela.
Muv ávvudahttá gå guláv soabmásav dijás subtsastime jut rabásvuohta sidjij fámov ja gievrrodusáv buktá.
Mij lip aj ienebut ságastahttjám psyhkalasj varresvuoda birra.
Mijá nuorragierdde l divras ja ep máhte åvvå avtak biesstet.
Muv vájmmo tjierru gå guláv nuorajt gudi ælla desti nahkam viessot.
Ságastallam dan birra ij galga nåhkåt.
Hæhttup doarjjan guhtik guojmmásimme liehket låsså ájgijn, vuosedit berustimev ja huvsov.
Gieres sáme álmmuk,
Mån sidáv aj rámmpot dijáv gudi árggabiejven sáme viessomav árvvon adnebihtit.
Dijáv gudi sáme vuojŋŋanisáv vuosedihpit gånnå dal ájn lihpit: stuorra stádajn vaj smávva sajijn.
Mån lav ávon gå diedáv jut dålusj skábmo majna hålav álgadiv, ij la desti mijá álmmugin noaden.
Dav tjielggasit vuojnnep gå sáme ietjasa luondulasj sajev værálda sienajn válldi.
Ja dav iehtjama ratten dåbddåp, gå mijá dájdda, mijá tjuojalvisá ja mijá vuole, dåhkkiduvvi ja gæssudi ja aneduvvi árvvon adjáj sáme sebrudagá ålggolin.
Iehtjama kultuvra baktu máhttep dádjadusáv ja ráddnavuodav dahkat.Buorre ođđa giella jahki!Buorre ådå giella jahke!Buerie orre gïelejaepie!
Sámedikkeráde l ådå vuorrasijrádev nammadam.
- Buorre ájrasjuohko le sjiervij, geografijja ja stádasámij gáktuj, ja guokta stuoves ájrrasa gudi ådåsis válljiduvájga, javllá sámedikkeráde Juhána Biera Biret Márjá/Berit Marie P.E.
Eiran li stuorra vuorddemusá rádáj.
- Mån diedáv åvdep ráde lij buossje, ja jáhkáv dát ådå ráde sæmmilágátjijn sjaddá.
Sámedikke vuorrasijráde l rádevadde orgádna Sámedikkerádáj ja galggá viehkedit Sámedikkev hábmedime Sámedikke vuorrasijpolitihkav.
Vuorrasijráde máhttá aj ássjijt bajedit Sámedikkerádáj ietjas berustime duogen.
- Åbbå ájnas la sáme sebrudahkaj gå Sámedikken la vuorrasijráde, gå mijá vuorrasa li midjij stuorra resurssan mij guosská árbbediedojt vattátjit, histåvrålasj diedojda ja ållagasj mij guosská buorre varresvuodadievnastusájda vuorrasap sámijda, javllá Eira.
Gájkka lista ma li oajvvadusájt buktám li oadtjum juogu stuoves ájrrasav jali sadjásasj ájrrasav.
Sadjásasj ájrrasa li maŋŋálakkoj.
Dat sihtá javllat, ælla persåvnålasj sadjásattja.
Dajna la álkkep sadjásattjajt tjåhkanibmáj åttjudit jus stuoves ájrrasa e máhte boahtet.
Sebrulattja:
Jådediddje: Julie Eira, Guovdageaidnu, Alle-FinnmárkkoEster Fjellheim, Sálašvággi, TråmssåIngolf Kvandahl, Bálák, NordlánndaLars N. Bransfjell, Brekkebygd, TrøndeláhkaBerit Ellen Nikkinen Varsi, Kárašjohka, Lulle-Finnmárkko
Ingrid Jåma, Oslo, Oarjje-VuodnaLaila Somby Sandvik, Kárašjohka, Lulle-FinnmárkkoInge Andersen, Lådik NordlánndaJarl Even Roska, Unjárga, Alle-FinnmárkkoHans Eriksen, Deatnu, Lulle-Finnmárkko
Jus li gatjálvisá, guládalá sámediggerádijn Berit Marie P.E.
Gå dán vahko la juollodam rudájt Mihásvuodakonsærttaj Divtasvuonan, manná Sámedikkeráde sebrulasj Divtasvuodnaj åttjudittjat árvvalusájt Sámedikke gåtsedibmáj Divtasvuona-ássjen.
Gåvvå: Åse Pulk, Sámediggi
Maŋŋela bulkkediedádusá almodime li nasjåvnålasj oajválattja, sáme sebrudahka, fylkadásse, bájkálasj sebrudahka ja ájnegis ulmutja dárbulasj oassálasste bargguj biledihke sebrudagáv åttjudime.
Aktan bájkálasj sebrudagájn sihtá Sámedigge dilev buorre dåjmajda láhtjet.
- Sámedigge la mierredam dåjmalattjat Divtasvuona-ássjev gåtsedit.
Danen tjåhkanip DSJ - Doajmma siebrre julevsámijn ja Árran julevsáme guovdátjijn javllamáno 13. biejve.
- Sávvap oadtjop árvvalusájt gåktu mij aktan lulujma buoremus láhkáj hábmedit dåjmajt ma lulun ávkken Divtasvuodnaj.
Mij lip dálla juo juollodam 150 000 kråvnå doarjjokonsærttaj gånnå mihásvuohta la guovdátjin.
Vuordedahtte dassta sjaddi positijva båhtusa ja Sámedikke mielas dát la ájnas doajmma, javllá Sámedikkeráde sebrulasj Mikkel Eskil Mikkelsen
Dárbbo Divtasvuona-ássjev moatten dásen gåtsedit
Árabut dán vahko la Sámedikkeráde diededam, sjaddi gájbbedit guoradallamav almulasj viehkkedievnastusás, mánásuodjalusás ja bulkes gå æjvvali Suohkan- ja ådåsmahttemdepartementav boahtte vahko.
Ráde jáhkká subttsasa vaddi sebrudahkaj tjielgga gåvåv, gájkajn la barggo mij vuorddá, ja dat barggo viertti juohkka dásen dagáduvvat.
- Miján hæhttu åbbålasj perspektijvav gå gåtsedip Divtasvuona-ássjev.
Gå bajedip ássjev departementa dássáj de sihtap tjalmostahttet, Divtasvuona-ássje gáktuj gåktu la dálla, li moadda gatjálvisá ma ælla vássteduvvam.
Da li gatjálvisá dagu dal manen dille máhtij sjaddat gåktu dat le, åvddåla juoga dagáduváj, ja gåktu almulasj instánsa systemáhtalattjat li bæhttám vierredahkoássjijt gåtsedimes.
Danen mij bajedip dárbov guoradallamij departemænntaj, javllá Mikkelsen.
Árranav gijttá
Sámedigge la åvddåla doarjjum Árrana bargov gå bajedi tabu-tiemájt.
Sámedikkeráde sebrulasj Mikkelsen dættot man ájnas Árrana barggo la maŋemus jagijt læhkám.
- Sáme institusjåvnåjn la åvdåsvásstádus bajedit ja tjuovgadit suorgijt sebrudagán ma vierttiji tjuovgaduvvat.
Da galggi bajedit ájggeguovddelis hásstalusájt sáme sebrudagán.
Dáv åvdåsvásstádusáv la Árran duodalattjat válldám ja aj dajna vuorbástuvvam.
Sámedigge la gijttevasj dan bargo åvdås ja mij jáhkkep dát lij vájkkudibmen dasi, subttsasa seksuálalasj vahágahttemij birra vuojnnusij båhtin.
Dán bargo åvdås sihtap Árranav rámmpot, javllá Mikkelsen.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo ja ietjá Sámedikkeráde ájrrasa li gasskanisá tjielggim ja juohkám politihkalasj åvdåsvásstádussuorgijt.
Dánna vuojná guhtimus rádesebrulattjan la åvdåsvásstádus makkir politihkalasj suorges.
Aili Keskitalo:
RiektáSáme ja rijkajgasskasasj aktisasjbarggoDássádusNuorajpolitihkka
Henrik Olsen:
KultuvraDuohtavuodakommisjåvnnå ja såbadusSámedikke budsjæhtta, ruhtalåhko ja jahkediedádusGirkkoássjeSáme statistihkka
Silje Karine Muotka:
Minerála ja FeFoÆládusAreála, birás ja dálkádahkaEnergijjaRegion- ja stádapolitihkkaBoatsojæládus
Mikkel Eskil Mikkelsen:
Bajássjaddam, oahppo ja åtsådibmeGiella
Hans Ole Eira:
UrudisáDuodjeÁrbedábálasj máhttoKulturmujto ja tsiekkadussuodjalibme Sámedikke vuorrasijráde Varresvuohta ja sosiála
Sámedikkeráde doajmmá Sámedikke ráddidussan, ja vásstet bæjválasj politihkalasj dåjmas.
Sámedikkeráde åvdet mærrádusárvvalusájt ållestjåhkanibmáj ássjijn ma guosski Sámedikke budsjehta juogadibmáj, árvval dåjmajt tjuodtjelij jage stáhtabudsjæhttaj, Sámedikke jahkediedádusáv, Sámedikke doarjjaårnigij oajvvenjuolggadusájt ja ietjá ássjijt majt Sámedikkeráde iesrádálasj árvustallamij milta lulun åvdedit.
Dájda duodden Sámedikkeráde dárboj milta diedádusájt sierra politihkkasuorgijn åvdet, ja moatten suorgen la aj máhttelisvuohta ássjijt låhpalattjat mierredit.
Sámedigge Kárášjågån la rabás guossijda.
Oahpestibme Sámediggevieson la dijstagáj, gasskavahkoj ja duorastagáj kl.
13.00, ietján gå dalloj gå la ållestjåhkanibme.
Ållestjåhkanime 2020:n:Vahko 10: Snjuktjamáno 2.
- 6. b.Vahko 23: Biehtsemáno 8.
- 12. b.Vahko 42: Gålgådismáno 12.
- 16. b.Vahko 49: Basádismáno 30. b.
- javllamáno 4. b.
Oahpestimgiela li dárogiella, sámegiella ja ieŋŋilsgiella.
Juohkka oahpestibme bissu birrusij 30 minuhta.
Ij sjiehta ienep gå 25 ulmutja juohkka juohkusij.
Oahpestime li nåvkå.
Skåvllåoahppijda ja -klássajda nuorajdásen ja joarkkaskåvlån, organisasjåvnåjda, ásadusájda ja medijáj fáladuvvá hiebadum oahpestimev, aktan åni lågådallamij Sámedikke, sámepolitihka jali ietjá guoskavasj tiemáj birra.
Fálaldahka agev hiebaduvvá háldadusá máhtukvuoda ja politihkalasj dåjmaj milta vieson.
Guládalá Guládallamåssudagájn jus dujna li sierra dárbo.
Tjåhkanime Sámedikke ållestjåhkanimen ja juohkusijn li rahpasa gulldaliddjijda.
Ållestjåhkanimen ja ja juohkusijn li birrusij niellja tjåhkanime jahkáj.
Tjåhkanimij bále la aj bårådimladnja rabás gulldaliddjijda.
Sámedikke girjjevuorkká låhkåm- ja oahpposajij la rabás 09.00 ja 15.30 gaskan, ja máhttá aneduvvat gulldaliddjijs.
Guládalá Sámedikkijn
Mánnodagás bierjjedahkaj08.00-15.30
Telefåvnnå: +47 78 47 40 00samediggi@samediggi.no
E gávnu buorre lågo galles sáhkadi, låhki jali dádjadi dajt gålmåjt almulasj sámegielajt Vuonan uddni.
Dáj biejvij sáddiduvvi gatjálvissjiemá påsta baktu 5.000 tjuoldedum ulmutjijda gudi li Sámedikke jienastuslåhkuj tjáledum kárttimdiehti sámegielaj dilev ájnegis ulmutjij gaskan sáme álmmugin.
- Sámedigge doajvvu ulmutja guoradallamij oassálassti ja gatjálvissjiemáv vásstedi váj gielaj dille tjielggá ja navti máhttet dåjmaj jåhtuj biedjat ma gielladilev buoredi iesjguhtik guovlon, javllá sámediggeráde Ellinor Marita Jåma.
Mijá gålmmå almulasj sámegiela nuorttasámegiella, julevsámegiella ja oarjjelsámegiella gulluji iesjguhtik guovlon, ja dárbahip diedojt sámegielaj ano birra lándav miehtáj.
Sámedikke, Ådåstuhttem- háldadus- ja girkkodepartementa ja Máhttodepartementa åvdås tjadádi dutkamásadusá Nordlandsforskning ja Norut Alta dálla nasjonála sáme giellaguoradallamav.
Prosjæktajådediddje Karl Jan Solstad Nordlandsforskningin hasot gájkajt gudi dákkir sjiemáv oadtju, vásstedit, sjiemáv besa vásstedit divna gålmmå sámegielajda jali dárogiellaj.
Máhtá juogu de sjiemáv dievddet ja påsta baktu sáddit jali nehta baktu vásstedit.
Sámegielaj guoradallam galggá guoradallat makta nuorttasámegiella-, julevsámegiella ja oarjjelsámegiella aneduvvi.
Bargguj gullu duola dagu guoradallat galles sámegielav iesjgudik dásen bukti, makta sámegiella aneduvvá, makkár gielav æjgáda mánájdisá válljiji ja galles sihti sámegielav oahppat.
Dav majt oadtjop dán gatjádallamåtsådime baktu diehtet, le ájnas boahtteájge sáme giellapolitihka hábbmima gáktuj ja dåjmaj jåhtuj biedjama gáktuj ma galggi sámegielajt bisodit ja åvddånahttet.
Båhtusa båhti 2012 vuoratjismáno.
Båhtusa galggi liehket vuodon sáme giellapolitihkkaj juohkka dásen sebrudagán, stáhta, guovlo ja suohkanij dásen.
- Guoradallam sjaddá viehka ájnas vædtsagin Sámedikke giellabargo gáktuj åvddålijguovlluj.
Båhtusa galggi hábbmit ja jåhtuj biedjat dåjmajt ma galggi sámegielajt bisodit ja åvddånahttet.
Ja båhtusa li aj ávkken gå galggap Sámedikke diedádusáv dahkat sámegielaj vuoksjuj, tjielggi Jåma.
Sámediggeráde Ellinor Marita Jåma, tlf.
916 13 460 Prosjæktajådediddje Karl Jan Solstad, Nordlandsforskning, tlf.
(Du kan svare på Samisk språkundersøkelse her)
Tale av sametingsråd Mikkel Eskil Mikkelsen i forbindelse med avduking av minnebauta i Musken 25.11.19 til ære for samiske grenseloser (finnes bare på lulesamisk):
Rádjalåvså manjedisbuolva, Divtasvuonaga, Hábmerahá, Gieres rádna, buoris
Juska la birrusin 75 jage dat rájes gå soahte någåj, de mujttep vilá Divtasvuonan mij dáhpáduváj.
Mij diehtep ja mujttep majna vuogijn bæhtádallin låvså Vuona stáhttaj.
Mij mujttep ja gullap hájn uddni makkir guotto lidjin sámij vuosstij gå tjállin at Divtasvuonaga "har fått både samens og såkalte riksnorskes dårligste egenskaper i utpreget grad." Mij mujttep stuorsebrudagá bahás gåvvidimev dát sebrudagás.
Makta muhtema rájaduvvin konsentrasjonslejrajda Polándan, ja gåktu tjabu Svieriga stáhtas ja politijas giddagissaj biejaduvvin.
Mij mujttep gåktu familja dájn guovlojn hæhttujin báhtarit svieriga bælláj.
Ja mij mujttep dav sjávodisvuodav mij vas badjánij doaro manáj gå guoddaluvvin stáhtas at biehttin Vuonarijka násjåvnåv.
Diehtep gåktu dat ájnas oasse doarohiståvrås ittjij vå mige galga gullut ja gåktu l dat báktjasij buktám sáme álmmugij mijá guovlon.
Valla ij la dát dåssju juoga mij la mujttuj báhtsám.
Mijá gaskan lij vilá da gudi hæhttujin báhtarit rádjalåvssima diehti.
Uddni lij vilá da gudi mujtti gåk báhtarattijn vuohtjeduváj skåtta.
Uddni mijá gaskan lij vilá da gudi sæbrrin rádjalåvssimij juonga láhkáj.
Gå rádjálåvssim ja báhtariddje duovlodibme ij lim ájnnegis ulmutjij duogen.
Dasi sebraj ålles sebrudahka, ålles familja ja aj máná.
Dajnas de dat vájves histåvrrå mij tjuovoj doaro manáj goasská ålles guovlov.
Dat guosská mijájt divnajt gudi lij årrum Hábmerin ja Divtasvuonan doaro ja soahteájge mannela.
Årrus de rádjálåvsså Hábmeris, Oarjjevuonas, Rudnávuonas, Spællás, Gievsfierdas jali davvelis Divtasvuonan.
Mån sidáv sámedikkeráde bieles uddni sierraláhkáj rámmbot nissunijt.
Jus ettjin iesj doalvo báhtariddjijt rájá guovlluj de gárvodin báhtariddjijt, russtijin vádtsusij ja vil aj vuorddin desik moattoj boaddnje jali ietjes, ja duodden dieddjijin ja måhkudallin siváj gaskan manen ællim sijdajnisá rádjálåvså, ja dan láhkáj lidjin hæggavádán.
Udnásj biejvve vaddá vejulasvuodav mujttet ja lávkkit mujttuj mij la buorren, at álmmugin bessap vijmak mihástallat daj dagojs.
Sámedikkeráde bieles anáv dav ájnnasin at dakkir vejulasjvuodajt oadtjop.
Ja udnásj dáhpádusáj aktan Gånågisá ándagisluojttema Sámedikken lij buorre ja ájnnasa.
Ja ávon lav gå Ráddidusá ja stáhta bieles la ministar boahtám ándagisánotjit ja vil duodastittjat dåssjen guoddalusájt rádjálåvsåj vuosstij.
Vuona stáhtta vierredagoj baktu la bággim vuorkkimij ja tjiehkádallamij dajs subttsasijs doaroájges viehka mælggadav.
Ij dal dassti udnásjga biejves.
Mihásvuodajn mån dajnas rámbov, gijtáv ja anedav badjen Divtasvuona ja Hábmera rádjalåvsåjt ja sijá familjav, ålles sáme sebrudagáv ietjasa mihtodagoj åvdås.
Gijttusa dal Vuonarijka ja Sámeednam rádjálåvsåjt ja familjajt, ja dáv sebrudagáv dat bargo åvdås.
Guovvamáno 6. biejvve la Sámij álmmukbiejvve.
Guovvamáno 6. biejvve la almulasj slávggimbiejvve Vuonan.
Edna dáhpádus ja gåvåstagá tjadnasi dán bæjvváj.
Sámedikkeráde biejvev avvudallá gå li siegen ávvudallamin rijkav miehtáj.
Vuolemusán dán bielen li ávkálasj sválldasa ma ienep diedojt álmmukbiejve birra vaddi.
Biejvve tjalmostahteduvvá vuostasj sáme rijkatjåhkanime mujtton mij dåladuváj Metodistagirkkon Roandemin 1917.
Dat lij vuostasj bále gå sábmelattja lidjin tjoahken bargatjit nasjonalstáhta rijkarjájáj rastá.
Ájnas gåvåstahka guovvamáno 6. b. ávvudallamis la slávggá.
Sáme slávggá l gájkaj sábmelattjaj aktisasj slávggá, berustahtek man rijkan sij årru.
Slávgáv dåhkkidij 13.nuorttarijkalasj sámekonferánssa Åren, Svierigin, bårggemáno 15. b.
1986, ja dav la sáme dájddár Astrid Båhl, Ivgubadás, Tråmsås, hábbmim.
Oajvvegåvvå la goabddás viettjaduvvam ja oarjjelsáme Anders Fjellnera divtas "Biejjien baernieh" ("Biejve bárne").
Dán divtan Fjellner gåvvit sábmelattjajt biejve bárnnen.
Gievlle l biejvve- (ruoppsis biellegievlle) ja mánnogåvåstahka (alek biellegievlle).
Duogos (ruoppsat, alek, ruodná ja visská) la jur tjielggidum sáme bájnnon (ienemusát anedum bájno sáme gáptijn).
Duot dát vuojnnu le majt da merkahi, ja dajnas ælla lagábut tjielggidum.
Sáme slávggá dåhkkiduváj almulattjat jagen 2003 Vuonan, daj rievddadusáj milta ma li Sámelágan ja Lágan slávggima birra suohkana almulasj huodnahijn.
Sæmmi bále Stuorradigge Sámedikkev fábmodij mierredittjat njuolgadustjállagijt slávgá adnema birra.
Sámedigge dåhkkidij dáv moarmesmáno 27. b.
Slávgán la almulasj stáhtus, valla dat ij la rijkaslávggá mij álmmukriektá ja stáhtariektá milta gånågåsrijkav Vuonav åvdåsta.
Forskrift om bruk av det samiske flagget
Slávgá bájno:
Almulasj visská bájnno l Pantone 116C.
Almulasj alek bájnno l Pantone 286C.
Almulasj ruodná bájnno l Pantone 356C.
Almulasj ruoppsis bájnno l Pantone 485C.
Slávgá dimensjåvnå:
Almulasj sáme slávggimbiejve ma mierreduvvin Sámekonferánsan Helsinkin 1992, Sámekonferánsan Murmanskan 1996 ja Sámekonferánsan Tråanten (Roandemin) 2017:
Sámevierrega lávla la dikta mav Isak Saba tjálij, tjáledum ja almodum avijssaj Sagai Muittalægje jagen 1906.
Sámekonferánsan Åren jagen 1986 sámevierrega lávllagav dåhkkiduváj.
Arne Sørli dagáj tjuojalvisáv diktaj, ja tjuojalvis dåhkkiduváj 15.
Sámekonferánsan Helsingin jagen 1992.
Tæksta l jårggålum nuorttasámegielas dajda ietjá sámegielajda.
Gå guovvamáno 6. b. mierreduváj sámij álmmukbiejvven sámekonferánsan 1992, de lij mærrádus sámegiellaj ja moallanahka "sámiid álbmotbeaivi" aneduváj.
Riekta jårggålibme dárogiellaj la "samisk/samenes nasjonaldag".
Muhtem dárogieljårggålimen la "samefolkets dag" aneduvvam, danen gå sáme merkaj samisk, álmmuk merkaj folk ja biejvve merkaj dag.
Sámekonferánsa Svieriga dárogieljårggålibme aneduvvá moallanahka "samernas nationaldag".
Moallanagá "samefolkets dag" ja "samisk folkedag" li sajájduvvam iehpedárkkelis jårggålime diehti ja muhtem mærráj danen gå muhtema li adnám moallánagáv "nasjonaldag" nággovuoládissan.
Sámekonferánssa huoman vuodon biejaj, sáme la akta álmmuk (nasjåvnnå) ja nasjåvnnåmoallanagá adnem ij dan diehti gájbbeda sierra stáhtav.
Sámekonferánssa (maŋŋela Sámeráde) ja aj nuorttarijkaj sámedikke adni almulattjat moallánagáv "nasjonaldag".
Video:
Lágajn:
Ávkálasj ressursa mánájgárdijda, skåvlåjda ja iehtjádijda:
Lågå aj: Feiring av 6. februar i barnehagen
Gájka suohkana, fykkasuohkana ja almulasj ásadusáj oajve oadtjun vuoratjismáno muhtem girjev gåhttjomijn dåjmalattjat sæbrrat dán jagásj ratjástibmáj Ållesjattuga ráddnavuodav ásadi - aktan, Sárnnom givsedime vuosstij baktu.
Mij dáhpáduvvá duv suohkanin, duv skåvlån jali barggosajen?
Dán jagásj ratjástimvahkko, ragátmáno 2.-6.
Biejve, sisadná gåktu ållessjattuga máhtti aktan barggat vuogas ja sebradahtte bajássjaddam- ja oahppambirrasij åvdås, gånnå máná bessi rádnastallat ja hávsskudallat.Ráddnavuohta le ájnas gå galggá givsedimev hieredit, ja ållessjattuga li ájnas åvddågåvå ja dilev láhtji ráddnavuohtaj.
Dán jagásj ratjástibme galggá sisadnet ållessjattugij áktisasjbargov - mánájgárden, skåvlån, asstoájgen ja bájkálasj birrasin - ráddnavuoda åvdådime diehti ja váj hieret mánájt givsedimes.
Jus galggap givsedimev ganugahttet de hæhttuji ållessjattuga aktan barggat, ásadusáj ja suorgij rastá váj åttjut sebradahtte birrasav gånnå le sadje gájkajda.
Sávvap dån guhti vássteda mánáj ja nuoraj bajássjaddamdiles ietjat bájken, dåjmalattjat oassálastá dán jagásj ratjástibmáj.
Ienep diedojt bájkálasj dáhpádusáj birra dán jagásj Sárnnom givsedime vuosstij-ratjástimen gávna Oahppodirektoráhta næhttabájken www.udir.no/mmm.
Juohkka mánán ja nuoran galggá vuogas ja sebradahtte bajássjaddam- ja oahppambirrasav gånnå givsedibme ij dåhkkiduvá.
Danen Sámedigge oassálasstá Sárnnomij givsedime vuosstij.
Ulmme le:
Dán jagásj ratjástime ulmme le ienebu galggi berustit ráddnavuodas ja aktisasjbargos givsedime hieredime ulmmen.
Navti sávvap ratjástibme galggi nannit ja gievrrodit dav ájnas bargov mij juo dagáduvvá givsedime, badjelgehtjadime ja illastime vuosstij suohkanij, skåvllå- ja asstoájggebirrasijn.
Sámediggeráde åvddån biedjá tjielggidusáv sámegiela gáktuj vuoratjismáno ållestjåhkanimen, ja dan aktijvuodan sávat rádeájras Ellinor Marita Jåma buorre dagástallamav ja vuojnojt sámediggediedádusá bargguj sámegiela gáktuj åvddålijguovlluj.
Sámegiela tjielggidus dilev láhtjá dagástallamij Sámedikke giellapolitihka gáktuj åvddålijguovlluj.
Ájggudagán mij le tjielggidusá ja diedádusá åvddånbuktema gaskan le vejulasj politihkkárijda, ásadusájda ja iehtjádijda gudi sámegielajn barggi, oassálasstet boahtteájge giellapolitihkav hábbmit.
- Sámediggeráde mielas le viehka ájnas jut sáme sebrudahka oassálasstá åvddålijguovlo giellapolitihka bargguj ja sávvá ulmutja dáv vejulasjvuodav ávkkiji.
Hálijdip duv ájádusájt ja vuojnojt giela ja giellaåvddånahttema gáktuj.
Sámegielan li moadda hásstalusá, ja ájnas le jut buorre strategiajt dahká daj dárbojda ma gávnnuji sebrudagán, javllá rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Sámediggediedádus sámegiela gáktuj sjaddá Sámedikke nævvon åvddålijguovlo bargguj sámegiela nannima ja åvddånahttema gáktuj, ja danen le ájnas jut båhti moadda buorre ájádusá diedádusá bargguj.
Tjielggidus mij dálla åvddån biejaduvvá tjielggi moadda oajvvahásstalusá giela gáktuj maj birra le ájnas dagástallat.
Tjielggidusá oajvvevuorodime li;
- Sámegiela boahtteájgge le dan duogen jut gávnnuji giela addne sæmmi båttå dagu addne bessi gielasa adnet iesjguhtik aktijvuodajn.
Gielalasj åvddånahttem le dárbulasj gå galggá gielav nannit ja bisodit, ja viehka ájnas le jut Sámedikke ja ietjá oassálasstij roalla já mierredimfábmo giellapolitihkan tjielgaduvvá, tjielggi sámediggeráde Ellinpor Marita Jåma.
Jåma dættot vájku maŋemus lågijjagijt le læhkám viehka buorre åvddånahttem de le ajtu galle hásstalusájs, ja ájnas le Sámedigge dahká ulmijt ja strategiajt sámegiela vijddásap åvddånime gáktuj.
Sámediggeráde ájggu seminárav ásadit sámegiela gáktuj moarmesmánon gånnå aj bæssá ájádusájt ja vuojnojt buktet boahtteájgij giellapolitihka gáktuj.
Diehto dán birra boahtá maŋŋela.
Bæssá aj tjálalasj vuojnojt åvddånbuktet.
E-poasstaadressa li giele@samediggi.no ja giella@samediggi.no.
Ájggemierre vuojnojt buktet le biehtsemáno 1. biejve.
- Sávav miján sjaddá vuogas ja ávkálasj dagástallam ållestjåhkanimen, ja sávav gájkajt buorisboahtem dav gulldalit, låhpat rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Sámediggeráde åvddån biedjá sámegiela tjielggidusáv ållestjåhkanimen gasskavahko vuoratjismáno 18. biejve ja tjielggidus dagástaláduvvá maŋŋel lunsja duorastagá vuoratjismáno 19. biejve.
Sámegiela tjielggidus boahtá danen gå Sámediggediedádusáv li gárvedime sámegiela gáktuj mij ållestjåhkanibmáj biejaduvvá ragátmanon.
Sámedikke rádeájras Silje Karine Muotka hálijt árvustallat ietjá máhttelisvuodajt udnasj doarjjaårnigijda árbbedábálasj sámeduodjáj.- Ij la sáhka unnedimes, ájnat gålådit biednigijt æládussaj ienebut ulmmelattjat, javllá Muotka.
Uddni (duorastagá) iejvvi Silje Karine Muotka duodjeorganisasjåvnåj ájrrasijt ságastalátjit hásstalusáj ja åtsådallamij birra udnasj doajmmadoarjjaårniga birra duodjáj.
Oarren tjåhkanibmáj lij tjála mij bigot lájttalahtte vidjurijt moatte doarjjaoadtjoj lunna gudi oadtju doajmmadårjav uddni.
- Mij sihtap viehkedit ávkkásvuohtaj ja æládusá åvddånahttemij árbbedábálasj ja iesjbuvtadum duoje hárráj.
Dadi bahábut vuoset tjála mij ep jåvsåda buorre mærráj udnasj årnigij ja njuolgadusá.
Dan diehti lip diededam duodjeorganisasjåvnåjt mij álggep åhtsåt ietjá máhttelisvuodajt dálásj årnigij sadjáj, javlla Muotka.
Tjála vuoset duola degu viehka ålos duodjárijs gudi dálla oadtju doajmmadårjav, ienep mærráj vuobdatji oassto duojijt gå ietjasij iesjdagádum ja árbbedábálasj duojijt.
Biedniklåhkotjallem ja oasesduodastahttem le aj árvustaládum vádnásin.
Muodugasj árvustallama jagen 2012 biedniklåhkojages 2010 vuoset muodugasj vánesvuodajt.
Dálla sihtá Muotka ássjev bajedit dagástallamij Sámedikke ållestjåhkanimen.
- Mij diehtep nuohkásav vaj hæhttup dahkat juojddájt.
Dál de gåhttjop duodjeorganisasjåvnåjt prosæssaj gehtjatjit makkir ietja máhttelisvuoda gávnnuji.
Miján la aktisasj ulmme æládussåbadusájn.
Dat la nannit dajt duodjárijt gudi hálijdi ietjasa dájddaduojijt ávkkás æládussan åvddånahtedit, dættot Moutka.
AktijvuohtaSámediggeráde ájras Silje Karine Muotka, skuolkan +47 984 87 576
Sámedikke budsjehtan 2015 jahkáj le juolloduvvam 450 000,- prosjæktaj vahágahttemijs lahka gasskavuodajn sáme sebrudagán.
Prosjækta le aktisasjbarggo Justijssa- ja gárvedimdepartementajn.
Ájggomus prosjevtajn la guoradallat makkár faktåvrå sáme sebrudagán vájkkudi vahágahttemijt lahka gasskavuodajn ja man galli, ja duodden gåktu ilmodibme, duostudibme ja viehkkedåjma máhtti hiebadahteduvvat buoremus láhkaj sáme álmmugij.
- Sámediggeráde sihtá liehket oassálasste sebrudagán duostudittjat vahágahttemijt nissunij vuossti.
Doajvvop mij oadtjop ådå diedojt gåktu viehkkeásadus máhttá vahágahtedum ulmutjijt duosstot ja vaddet buoremus viehkev gå máhttelis, javllá rádeájras Henrik Olsen.
Vahágahttema lahka gasskavuodajn li duodalasj gássjelisvuoda sebrudagán ja bahádahko.
Merustaládum la gassko 75 000 ja 150 000 ulmutja Vuonan jahkásattjat boadádalli vahágahttemijda lahka gasskavuodan.
Vargga 10% nissunijs Vuonan li nákkujn váldáduvvam, lahkke sijás lidjin nuorabu 18 jages.
Dåssju 11% váldáduvvamijs diededuvvi politijaj.
- Miján ij la oarre jáhkket vidjura li ietjálágátja sáme sebrudagán.
Sámedigge barggá vaj viehkke- ja doarjjaásadusá hæhttuji adnet máhttudagájt vahágahtedum ulmutja gielan ja kultuvran.
Dát la ållagattjat ájnas gå ulmusj la várnajhamos dilen, javllá rádeájras Olsen.
Rádeájras Henrik Olsen dættot vijdábut gájkka illastibme sáme nissunijs ja næjtsojs seksuálalattjat ja vahágahttemláhkáj ij la dåhkkidahtte.
- Miján la dárbbo tsuojgos sáme hållaulmutjijt gudi åvdedi dáv javllamusáv goappátjagá skåvlån, nuoraj birrasin ja sebrudakorganisasjåvnåjn.
Viehkkeásadus viertti sjaddat smidáp gatjádittjat nissunijs jus vahágahttemijt vásedi, ja duosstat dákkir hielles ássjes sáhkadit.
Dåbdåstit vahágisdago dáhpáduvvi ietjas ja lahka ulmutjij iellemin la læhkám ja vilá le dakkára massta ij ságasta.
Dan diehti ij goassak galga liehket juorrulibme vahágisdahkken la vásstádus vierredagos, ij goassak sujna gut vaháguvvá.
Vahágahttem nissunij vuossti ij la priváhta ássje.
Dat la bahádahko mij viertti giehtadaláduvvat dan milta.
Vahágahttema lahka gasskavuodajn le aj duodas buohtaárvvogássjelisvuohta.
Juska sæmmi ållo nissuna gå ålmmå vásedi vahágahttemijt iellemguojmestisá, de li ienemusát nissuna gudi nákkujn váldádalli ja nissuna gudi vásedi bahámus vahágahttemijt.
Lasedime sáme buohtaárvvoorganisasjåvnåjda
Doarjja sáme buohtaárvvoorganisasjåvnåjda le læhkám majt åhtså, ja avta biednikmieren moadda jage.
Sámediggeráde le dan diehti ávon gå máhttá dårjav dájda organisasjåvnåjda lasedit aj boahtte jage budsjehtan.
Gå sjaddá njuolgga doarjjan de dahká dat álkkebun dårjav månnat åvddålij guovlluj.
- Mij barggap buohtaárvulasj sáme sebrudagá diehti avta rievtesvuodaj, vælggogisvuodaj ja máhttelisvuodaj goappásj sjiervijda.
Same buohtaárvvoorganisasjåvnå li ájnas dåmadiddje dan bargon.
Da åvdedi buohtaárvvo politihkalasj ássjijt sáme sebrudagán ja da hásstali Sámedikkev buohtaárvvoássjijn, javllá rádeájras Henrik Olsen maŋemusát.
Sámedigge le dal sáme mánáj mánájgárdij diedádusáv tjállemin.
Diedádusá duogásj le Sámedigge sihtá badjásasj politihkav hábbmit mánájgárdij gáktuj mij galggá prinsihpalasj gatjálvisájt tjielgadit ja láttov dahkat sáme mánáj mánájgárddefálaldagá gáktuj.
- Diedádus galggá vuosedit mánájgárde, mánáj, æjgádij ja sáme sebrudagá dárbojt.
Sámedigge sihtá sáme mánáj mánájgárdde galggá liehket integreridum, bivnos ja innovatijvva ásadus alla kvalitehtajn gájka mánájda buorren, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Vijddábut dættot sadjásasj presidænnta Sámedigge sihtá duola dagu bærrájgæhttjat jut pedagogalasj barggij åttjudibme buoreduvvá váj siján le sámegiela ja kultuvra máhtudahka.
Guoskat moadda gatjálvisájt
Mánájgárddediedádusá ulmme le dilev láhtjet ájádusájda ja ságastallamij gåktu galggá politihkalasj ulmijt jåksåt mij guosská buorep bajássjaddamdilláj mánájgárddefálaldagá báktu.
- Mijá ulmme le diedádus ij dåssju galga gåvvidit ja árvvaladdat makkir roalla ja politihkalasj mierredimfábmo Sámedikken galggá mánájgárddeássjijn.
Diedádus galggá aj vuorodimijt tjalmostit ja vuojnnusij buktet makkir hásstalusá miján li gå galggap mánájgárdijt dahkat nav buoragin gå vejulasj.
Dát sisadná gájka mánájgárdijt Vuonan majn le sáme mánájda fálaldahka, tjielggi sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Sihti ájádusájt
Mánájgárdediedádusá barggo galggá liehket rabás ja sebradahtte prosessa váj jåkså dajda ulmijda ma li diedádusán.
Sámedigge sihtá gåhttjot fylkkamánnijt, suohkanijt, mánájgárddebirrasijt, æjgádijt, æjgátværmástagájt ja nammadusájt ja ietjá guoskavasj ásadusájt dåjmalattjat oassálasstet.
Ájádusá diedádusá gáktuj låggŋiduvvi dagástallamforumij, fáhkasemináraj, ságástallamij ja gatjádallamåtsådimij baktu.
- Mij sámediggeráden hásstep sáme sebrudagáv mijá siegen ájádallat.
Makkir visjåvnå li miján sáme sebrudagán mij guosská mánájgárdij sajev mánáj bajásgiessemin, giellaåvddånahttemin ja sáme árvoj joarkkemin boahtte buolvajda?
Dájda gatjálvisájda sihtap vásstádusájt, javllá sadjásasj presidænnta Vars.
Diedádus le rievddam åvdep diedádusás 2005 rájes "Sámedikkeráde diedádus sáme mánájgárdij vuoksjuj" ja "Sáme mánájgárdij strategalasj pládna 2008-2011" joarkka.
Ienep diedo: Sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars, tlf.
Dåbdåk gus avta guhti le dásseárvov sáme sebrudagájn åvdedam?
Sáme parlamentáralasj ráde sihtá suv jali sijáv Nuorttarijkaj sáme dásseárvvobálkkájn guddnedit.
- Sáme parlamentáralasj ráde åvdås sidáv gåhttjot sáme organisasjåvnåjt ja ásadusájt oajvvadusájt buktet bálkkáj, javllá presidænnta Egil Olli.
- Nissunij ja ålmmåj dásseárvo vuoksjuj barggat le álu guhkesájggásasj barggo mij gájbbet sihke gierddisvuodav ja duosstelisvuodav.
Danen le viehka ájnas dáv bargov vuojnnusij buktet ja guddnedit, joarkká Olli.
Bálkká máhttá vatteduvvat ájnegis ulmutjijda, juohkusijda, viddnudagájda, organisasjåvnåjda, siebrijda, skåvlåjda jali ietjá almulasj etáhtajda ma dákkir bargos berusti jali li dåjmajt jåhtuj biedjam ma li praktihkalasj dásseárvov nannim ja åvdedam.
Dát le nuppát bále bálkká vatteduvvá.
Vihtta jage dássta åvddåla bálkká Risten Rauna Maggaj vatteduváj suv bargo åvdås sáme giela ja sáme varresvuodadievnastusáj åvdås ja gárevselga ano vuosstáj.
- Dájna bálkkájn sihtá Sáme parlamentáralasj ráde arvusmahttet bargov dásseárvo vuoksjuj ålmmåj ja nissunij gaskan rijkkarájáj rastá sáme sebrudagájn, javllá Olli.
Sáme parlamentáralasj ráde stivrra dat mierret guhti bálkkáv oadtju.
Dásseárvvobálkká le muhtem dájdda ja ruhtabálkká man árvvo le € 10 000.
Bálkká vatteduvvá konferánsan "Ålmmåj iellem sáme birrusin" basádismáno 1. biejve Råmsån.
Oajvvadimájggemierre le gålgådismáno 3. biejve 2012.
Oajvvadusá sáddiduvvi Vuona Sámediggáj:
Ávjovárgeaidnu 509730 Karasjok/Kárášjohka.
Jail: samediggi@samediggi.no.
Sáme Parlamentáralasj Ráde ja Vuona Sámedigge ásadi nuorajkonferánsav moarmesmáno 31. biejves - biehtsemáno 2. bæjvváj 2013 Oslo ålggolin.
Konferánsa fáddan le árkkabiejvverasissma.
Sámedikke Nuorajpolitihkalasj Nammadus (SNPN) konferánsav guossodi, ja sihti árkkabiejvverasisma hásstalusájt dættodit, gåktu máhttá rasismav ja dan vájkkudusájt giehtadallat.
- Mij nuorra sáme álu virddup dilijda gånnå ep rat diede majt galggap javllat ja sjaddap ålles álmmuga ambassadørran.
Gå muhtem tjuottjodusá ájggomus le rasistalasj jali gå juojddáv gatjádi suhtadittjat, de soajttá liehket gássjel diehtet majt ja gåktu galggá vásstedit.
Konferánsa aktijvuodan galggap dáv hárjjidallat praktihkalasj hárjjidimij ja workshopaj baktu, galggap aj ietjama riektáj birra oahppat dáj ássjij ássjediehttijs.
Vuostasj lávkke buorre argumentajda le máhtti, tjielggi SNPN jådediddje Sagka Marie Danielsen.
Konferánssa álggá bierjjedagá moarmesmáno 31. biejve kl.
14:00 Quality Hotel Olavsgaardan Oslo ålggolin ja låhpaduvvá sådnåbiejve biehtsemáno 2. biejve.
SUPU-jådediddje árvvet sulle 50 oassálasste gasskal 16 ja 30 jage Vuonas, Svierigis, Suomas ja Ruossjas sjaddi konferánssaj sæbrrat.
Sån hasot gájkajt gudi berusti sæbrrat.
- Árkkabiejvverasissma le tiebmá mij le ájnas dagástallat ja sávav DÅN boadá ietjat vásádusáj ja vuojnoj oassálastá, låhpat Sagka Marie Danielsen.
Ienep diedo konferánsa birra:
SUPU, e-poassta: supu@samediggi.no
Sámedigge, tlf.
Diededa dáppe.
Diededime ájggemierre: moarmesmáno 15. biejve.
- Resolusjåvnå ságastallama låhpaduvvin dijstagá snjuktjamáno 6. biejve, ja dálla li stáhta sjiehtadam álggoálmmuknissunij dile resolusjåvnnåtevsta vuoksjuj, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
Dát le vuostasj bále AN:a nissunkommisjåvnån le sjiehtadam sierra resolusjåvnåv álggoálmmuknissunij dile vuoksjuj.
Dát le ietjastis lávkke riekta guovlluj.
Sámedigge dåjmalattjat resolusjåvnnåtevsta vuoksjuj bargaj.
Dåssju muhtem gallegasj álggoálmmuknissuna nissunkommisjåvnnåj oassálasstin, ja dåssju muhtem gallegattja bessin oassálasstet ja mierredit sjiehtadallamijn.
Sámedigge låggŋij dárbov álggoálmmuknissunij sajev ja fámov nissunkommisjåvnån buoredit, ja le stáhtajda javllam dárbbo le álggoálmmuknissunij sajev ja fámov nissunkommisjåvnån buoredit.
- Resolusjåvnnå åvdet vijdábut man ájnas le álggoalmmuknissunij ja -næjtsoj riektájt ållåsit tjadádit, dan vuolen aj åhpadusá gáktuj, ja åvdedit moattekultuvravuodav åhpadussysteman - dakkir láhkáj mij várajda válldá álggoálmmuknissunij sierralágásj ulmijt ja dárbojt, javllá Larsen.
Álggoálmmuknissunij árbbediehto åvdeduvvá ájnnasin álggoálmmuksebrudagáj åvdedijn.
Resolusjåvnnå dættot álggoálmmuknissunijn le riektá vieleduvvat ja sijá riektá ållåsit tjadáduvvat.
Álggoálmmuknissunij vahágahttem le akta dajs ássjijs mij resolusjåvnån åvdeduvvá, ja stáhta ávttjiduvvi dåjmajt jåhtuj biedjat váj dákkir vahágattemav binnet, nasjonála ja bájkálasj dásen.
Resolusjåvnnå ávttji stáhtajt álggoálmmuknissunij oassálasstemav doarjjot boahtte álggoálmmugij væráltkonferánsan, mij ásaduvvá jagen 2014.
- Sámedigge sihtá åvddålijguovlluj dåjmalattjat barggat ásadim- ja nannimdiehti álggoálmmuknissunij værmástagáv AN:a nissunkommisjåvnån, låhpat rádeájras Vibeke Larsen.
Låhpalasj resolusjåvnnåárvvalus ávttji duola dagu stáhtajt sierralágásj dåjmajt jåhtuj biedjat váj nanni ja åvdet politihkav ja prográmmajt váj álggoálmmuknissunij oassálasstem almulasj mærrádusprosessajn sihkarduvvá.
Aktijvuohta: rádeájras Vibeke Larsen, tel.
Sámedigge dássádusá oajvvetjåhkanimen
(Vaj mannorieknik ållåsit doajmmá, de vierttiji nåv gåhtjos makroa dåjmadahteduvvat gå li viettjadum ja ano åvddåla.
Tjuovo tjielgadusájt masjijnanat.)
Sámediggeráde le mierredam Sámedigge galggá oassálasstet Finnmark Priden.
Bårggemáno 15. biejve svahtjá dan diehti ádjájuoksaslávggá, mij la ájnas gåvåstahka homofijlaj rievtesvuohta- ja identitehttarahtjamusán, Sámedikke huodnaha ålggolin Karásjjågån.
- Muv mielas hiehpá buoragit almodit dáv gassko EuroPride-ávvudaládij Oslon.
Lávvodagá galggá liehket sáme oasse parádan, ja muhtem vuosstemoallánagá ma li ilmmum sámij bieles vuoset miján la soames barggo dahkat åvddål oadtjop ålles dåhkkidimev vinjo vuoges ja identitehtas sáme sebrudagán, javllá Sámediggeráde ájras Henrik Olsen.
Olsen javllá Sámedigge sihtá viehkedit vaj vinjo sáme oadtju viessot rabásvuodan ja mihásvuodan.
- Álggep gå vuosedip mijá dårjav, ja slávggim muv mielas Finnmarkka Pride båttå vaddá gætjájdallamijt sáme siebres.
Mij lulujma gájkka vuosedit mij ep dåhkkida ulmutjijt givseldit ja nuppástahttet dajna årijn gev sij iehttsi, javllá Olsen maŋemusát.
Sámediggeráde ájras Henrik Olsen, skuolkan 907 75 219
Saemien sijte.
Postadresse: Ella Holm Bulls veg 30, 7760 Snåsa
Åpningstider: man-fre: 09.00-16.00
SNPN ásaduváj stuoves orgádnan jagen 2003.
SNPN:an li vihtta stuoves ájrrasa ja le Sámedikkerádes nammadum.
Ájrrasa li ålles rijkas ja li gaskal 16 ja 28 jage vuorrasa.
SNPN:a mandáhtta ja organiserim le mierredum Sámedikke dievastjåhkanimes.
Sijá oajvvedahkamusá li:
SNPN le oadtjum friddja rållav ja máhttá barggat daj ássjij majt iesj miejnniji li guoskavattja.
Nammadus ja ájrrasa bessi mediajn guládallat ja åvdedit dajt ássjijt majt sihti ietjá instánsaj.
Nammadus galggá doajmmat guláskuddamorgádnan sáme nuoraj ja Sámedikke gaskan, valla aj guláskudden ja váksjudiddjen Sámediggáj nuorajássjij gáktuj.
Dan láhkáj máhttá SNPN viehkedit Sámedikkev hábbmit dikke nuorajprofijlav ja nuorajpolitihkav.
Guládalá SNPN:ajnsupu[a]samediggi.no
Anná Káisá Partapuoli Vara: Ida Ristiinna Hætta Ophaug
Dávvet Solbakk Vara: Isak Danielsen
Johan Daniel Mikkelsen Vara: Ánde Trosten
Marte Mari Kvitfjell Vara: Siw Kristin Johnsen
Risten-Marja Inga Vara: Jon Christer Mudenia
SNPN bloggaj
Gåvvå (Flickr)
Sámediggeráđđi nammadii juovlamánus diibmá ođđa miellahtuid Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddái (SáNuL) ja dál lea ge ođđa lávdegoddi vuosttaš fysalaš čoahkkimis Sámedikkis Kárášjogas.
Sámediggepresideanta Egil Olli sávai nuoraide bures boahtin Sámediggái ja lihku sin dehálaš bargguin bargamis áššiiguin sámi nuoraid ovddas.
Lávdegoddi lea dehálaš ásahus sámi nuoraid váras, go dat addá nuoraide vejolašvuođa hábmet Sámedikki politihka.
SáNuL čoahkkimiid oktavuođas Sámedikkis čoahkkinastti lávdegoddi maiddái Sámedikki várrepresideantta Laila Susanne Vars:ain.
Nuorat ožžo gullat ja jearrat Sámedikki barggu birra, muhto ságat várrepresideanttain jorre maiddái hástalusaid ja vejolašvuođaid birra mat leat sámi servodagas.
Vahkku mielde galgá lávdegoddi ee.
čuovvut go dievasčoahkkin meannuda Sámedikki vuosttaš oahpahusdieđáhusa.
- Lei hui somá oahpásmuvvat nuoraiguin, ja mun vuhtten sis dál juo hirbmat áŋgirvuođa ja beroštumi bargagoahtit sámi áššiiguin Sámedikkis.
Lávdegoddi lea hui dehálaš midjiide, danin sávvat ge mii maiddái ahte oažžut buriid oaiviliid Sámedikki 2013-jagi bušehtti, man bargu juo lea álggahuvvon, dadjá Laila Susanne Vars.
Nuoraidlávdegottis lea ollu bargu čuovvovaš beivviid, muhto SáNuL lea čoahkkinastis juo háhppehan ollu digaštallat.
Sii leat earet eará ráhkkaneame čoahkkimii mii galgá leat Mánáidáittardeddjiin boahtte disdaga.
- Mis lea leamaš buorre čoahkkin dán rádjai.
Mii leat beassat digaštallat olu iešguđet áššiid birra, ja maiddái válljen nubbinjođiheaddji, Áike Niillas Selfors, Deanus eret.
Erenoámaš somá lea dieđusge oaidnit eará miellahtuid lávdegottis, go dát han lea vuosttaš háve go mii beassat deaivvadit albma ládje dan rájes go mii válljejuvvuimet lávdegoddái, dadjá lávdegotti jođiheaddji Sagka Marie Fjellheim Danielsen.
Loga eanet Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegotti birra dás!
Čuovo maiddái lávdegotti Facebook siiddu bokte, ja geahča sin blogga.
Oktavuohta:
Politihkalaš ráđđeaddi Johan Vasara, tlf.
Mujte biejvijt guovvamáno 4. ja 5. biejvij 2020, gå dalloj Šoop Šoop - Sámi Design Days 2020 ásaduvvá Tråmsån.
Šoop Šoop galggá liehket ådå ariednán sáme hábmedibmáj ja æjvvalimsadjen hábmediddjijda, bivtasbuvtadiddjijda, dábálasj duodjárijda ja oasstijda.
Foto: Marie Louise Somby, Árvu
- Mij hæhttup sáme buktagijt ienebut sadjihij ietjá viesádijda dahkat, danen gå dasi la dárbbo.
Sæmmi båttåv galggap viehkedit máhtudagájn sáme kultuvra birra, javllá sámedikkeráde æládussaj Silje Karine Muotka.
Sámi Design Days ásaduvvá guovten biejven.
Vuostasj biejve, guovvamáno 4. biejve, sáme hábmediddje ja buvtadiddje æjvvali oasestiddje måvttårámbuvda, goahtegálvvooassása, gallerijja, dávvervuorká jnv.
Maŋep biejve, guovvamáno 5. biejve, sáme vidnudagá oasstijt æjvvali.
Dát galggá ariednán buvtadiddjijda liehket ietjasa vuosádallat márnánij mij la ájn vil stuoráp gå bájkálasj márnán masi ienemusá vuobddi, ja sijá tjalmijt rahpat gudi Sámeednama ålggolin årru, sáme buktaga li ienep gå gápte ja nijbe.
Oasstijda sjaddá sadjen gånnå bessi sáme buktagijt turisstarámbuvdaj ålggolin oasestit, gå dajn álu li oasen nissaj ja trållåj siegen.
- Gå buorre buktaga tjoahkkiduvvi sáme hábmediddjeoassásij gånnå oasste sierra låbijn jur avtan biejven bessi, ja dábálasj oasste maŋep biejve, la åbbå buorre gå ussjol ietjas buktagij væráldij jåvsådit.
Ájnas la sáme hábmediddjen/duodjárin diedulasj válljimav dahká gånnå ja makkir aktijvuodan ietjas buktagijt vuosádallá, javllá duodjár Ove Stødle Billávuonas.
Sæmmi bále gå tjadnusa nanostuvvi, gåsi sábmelasj gullu, sjaddá ienep dåhkkidibme sáme kultuvrraj ja dat ienebut vuojnnu, ållagasj TV:an ja musihkkasienan, de mihásvuohta sjaddá sáme identitiehtamerkajt guoddemis biktasij, hervajn ja goahtegálvojn.
- Paradoksa le gå kvalitiehttabuktaga bájkálasj sáme hábmediddjijs ja buvtadiddjijs Vuonan ælla sadjihin viesádijda e ga rámbuvdajda ålles rijkan.
Ájgge l láddam profesjonálla arienáv dagátjit mij sadjihij dahká sáme hábmedimev ja kvalitiehttaduojev gájkka rámbuvdajda ja oasstijda, javllá sámedikkeráde Silje Karine Muotka.
Šoop Šoop 2020 galggá aj viehkedit vaj buvtadiddje ja oasste oadtju máhtov sáme identitiehtav ja kultuvrav háldadimes kommersiálla dilen.
Dát buktá dádjadusáv jut sáme kulturåvddånbuktema galggi åvdeduvvat árvulasj vuogij milta, duola dagu jut árbbedábálasj gápte tjuovvu familjav ja gåsi ulmusj gullu, valla sáme hábmedimobjevta dagu tjiebetlijne, biktasa ja herva li sadjihin juohkkahattjaj.
Dát galggá viehkedit máhtov oablodahttet rámbuvdajda ja oasstijda gudi balli "boasstot" dahkamis gå sáme gálvojt oasesti, sæmmi gå la viehkken vaj sáme hábmedimbuvtadiddje mihásvuodas vuojnni ietjasa buktaga moattelágásj oasstijn duot dát kultuvras.
Sámedigge l bargadahttám Árvu:v, Være:v ja Kreativ Industri:av åvddånahtátjit Šoop Šoop 2020:av.
Dá li vidnudagá majn goappátjagá li nanos tjanástagá hábmedimfáhkaj ja sáme identitiehttaj ja kultuvrraj.
Ienep diedo, guládalá:
Sámedikkijn sámedikkeráde Silje Karine Muotka baktu, telefåvnån 984 87 576, jali rádevadde Kirsten Østby baktu, telefåvnån 78 47 41 08
Duodjár Ove Stødle: 993 46 286
Suohkanij duogen le sosiáldievnastusájt fállat.
Sosiála dievnastusáj miejnniduvvá duola dagu doajmmahieredimijda fálaldahka, sijddadievnastusá, NAV-dievnastusá, persåvnålasj viehkke, álkkedimfálaldagá, økonomalasj sosiálviehkke, årudahka sidjij gudi dárbahi, gárevsælggaaddnijda viehkke.
Nasjonála oajválattjaj duogen le guovdásj njuolgadusájt mierredit váj sáme addne avtaárvvusasj sosiáldievnastusájt oadtju maj vuodon le sámegiella ja kultuvrra.
Gålgådismáno, gasskavahko 8. b. buvtij ráddidus oajvvadusáv 2015 budsjæhttaj.
Tjoahkkáj juolloduváj 426,5 millijåvnå Sámediggáj ja 890 millijåvnå sáme dåjmajda.
Presidænnta Aili Keskitalo javllá ij la dát ietján gå almma juollodim vuollánibme sáme sebrudahkaj.
Presidænnta Aili Keskitalo l sieldes håjen ráddidusá stáhttabudsjehta oajvvadussaj.
- Dát la sáme sebrudagá gártjedibme.
Kultuvrradepartemænnta l binnedam 4 millijåvnåj sáme avijsajda.
Ja Ednambarggodepartemænnta l binnedam arktalasj ednambargguj ednambarggosjiehtadusá baktu ja 2 millijåvnå ællosujttosjiehtadussaj.
Dán jagásj stáhttabudsjehta tjadá vuoset ráddidus ietjas sámepolitihka duohtavuoda muodov ja ij ga makkirik láhkáj mijáv ávvudahte, javllá Aili Keskitalo.
- Mijá 2015 budsjæhttadárboj tjadá lip vuosedam vihtta suorgijda masi l dárbbo sierralágásj vuorodibmáj.
Dá li Sáme Giellagálldo, sáme oahppamnævo, Bååstede prosjækta ja ådå tsiekkadusájt Saemien Sijtej ja Bæjvásj Sáme Nasjonála teáhterij, javllá presidænnta Aili Keskitalo.
Saemien Sijte l juo vuorddám 9 jage jut ráddidus juollot biednigijt ådå tsiekkadussaj Snåasaj, ja ettjin ga dán jage nammaduvá ráddidusá stáhttabudsjehta oajvvadusán.
- Ráddidus goarssástallá gå vuorodi museaj tsiekkadusájt, ja danen la sieldes hådjodahtte vuojnnet Saemien Sijte ij vuoroduvá.
Ællim ga juollodum biednigijt oahppamnævvolåpptimij masi l ihkeva stuorra dárbbo.
Vájku návti sjattaj, de presidænnta Aili Keskitalo vuojnná Suohkan- ja ådåstuhttemdepartemænnta l huoman vuorodam sámegiela nannimav.
Ráddidusá stáhttabudsjehta oajvvadusán la biejaduvvam 2 millijåvnå Sáme Giellagállduj, ja duodden biednigijt ådå giellanammadusá doajmmajådedibmáj.
Sámedigge juollot stipendav studentajda gudi alep åhpadusáv julevsámegielan jali oarjjelsámegielan tjadádi, ja studentajda márkkosáme guovlos gudi sáme giellaåhpadusáv tjadádi.
Gudi máhtti stipendav åhtsåt:
Stipendaj stuorrudagá:
Åhtsåmsjiebmá:
Sámedikke digitála åhtsåmsjiebmá galggá aneduvvat.
Åhtsåmsjiebmáj åhttsåj gut ij la Vuona álmmukregisstarin:
Duodastusá ma galggi åhtsåmusáv tjuovvot:
Njuolgadusájn stipendajda alep åhpadussaj gávnnuji sierra mærrádusá diededime, dárkastusá, ruoptus máksema ja fámoduhttema hárráj, duola dagu:
Eksábmaduodastusá sáddiduvvi samediggi@samediggi.no
Ienep diedo stipenda ævtoj hárráj:
Gehtja stipenda njuolgadusájt.
Guládallamulmutsj:
Anne Marie Hætta, tlf.
​​​​​​Dån máhtá stipendav oadtjot jus la studænntan avtan dajn tjuovvovasj åhpadusájn jagen 2020:
Gudi máhtti stipendav åhtsåt?
Merustallamnjuolgadusá I:
Merustallamnjuolgadusá II:
Guládallamulmusj årnigij:
Heidi Salmi, ahkep rádevadde alep åhpadus ja guoradallam, +47 78 47 40 46
Sámedigge joarkka aj jagen 2015 juollodit stipendajt oahppijda gejn la sámegiella fáhkasuorgen joarkkaskåvlån.
Ådås jagen 2015 le gå oahppe gudi li oasseájgev, ja sámegielajn fáhkasuorgen, oadtju máhttelisvuodajt stipendav åhtsåt, ja stipendaj máksomierre le lasedum.
Ådå máksomiere li náv:
o Stipænnda oahppijda gejn la sámegiella vuostasjgiellan: kr 7 500,-
o Stipænnda oahppijda gejn la sámegiella nubbengiellan: kr 5 500,-
o Stipænnda oahppijda gejn la sámegiella amásgiellan: kr 3 000,-
-Mij hálijdip ienebu galggi sámegielav oahppat.
Dåssju dajna vuogijn sihkarasstep vaj sámegiella viessu vijdábut ja máhttá åhpaduvvat boahtte buolvajs.
Dan diehti doajvvop mij stipænnda galggá arvusmahttet ienebujt válljitjit sámegielav joarkkaskåvlån, javlla Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
-Maŋemus jagijt la oahppij låhko joarkkaskåvlån gejn la sámegiella fáhkasuorgen lassánam.
Dát máhtta vuosedit stipænnda arvusmahttá oahppijt sámegielav válljitjit ja dat la buorre, javllá Keskitalo
Åtsålvisá skåvllåjahkáj 2014/15 máhtti rájaduvvat sisi 15.01.15 gitta 30.03.15 rádjáj.
Åtsålvisá giehtadaláduvvi maŋŋenagi.
Åtsålvisá rájadum 31.03.15 maŋŋela e giehtadaláduvá.
Åhtsåmskåvve biejaduvvá Sámedikke sijddabælláj ådåjakmáno álgon 2015.
Giellanammadusá njunnjusj , Bård Magne Pedersen, vuojnná stuorra berustimev bargguj mij la álgaduvvam.
Nammadus galggá oajvvadit ådå årnigijt, dåjmajt ja njuolgadusájt bisodime ja åvddånime gáktuj ma gulluji julevsáme-, oarjjelsáme- ja nuorttasámegiellaj.
- Mån lav vásedam ájnegis ulmutja ja siebre berusti majt lulujma oajvvadit, ja ållusa gatjádin jus bessi buktet oajvvadusájt nammadussaj, subtsas Pedersen.
Giellanammadus sihtá åttjudit diedojt ålles Sámeednamis, ja danen li válljim biedjat nammadustjåhkanimijt duon dán bájkkáj Vuonan.
Sij li juo guossidasstám Kárásjjågåv.
Boahtte tjåhkanibme tjadáduvvá vuoratjismánon Tråmsån.
Nammadus ájggu aj manádit guossen Snåasan, Guovddagæjnon ja Divtasvuonan.
- Dádjadav sámegielaj dille ja giellaælládahttem la ájnas ållusijda.
Danen lip dahkam diehtoværmádagáv nammadusá bargo birra ja sierra e-poassta adressav gåsi ulmutja bessi buktet oajvvadusájt midjij, javllá nammadusá njunnjusj.
Guládallamadræssa: sprakutvalget@kmd.dep.no
Jus sidá ienep diedojt nammadusá ja ájrasjuogo birra, maná dási.
Guládallamdiehto:
Bård Magne Pedersen, nammadusá njunnjusj, tlf.
Liss-Ellen Ramstad, nammadusá dåjmadahka, tlf.
Ane- Berge Tobias, nammadusá dåjmadahka, tlf.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen ávvus gå ráddidusbelludagá ja RáB li guorrasam tjårggit skihppijsujttáråhpadusáv sámegiellaj, ja gå la juollodam rudájt 25 oahpposadjáj.
Sámedikkeráde Mikkel Eskil Mikkelsen la ihkeva ávon bargos mij la dagádum jåhtuj åttjudittjat sáme skihppijsujttáråhpav dálla vuojnnet båhtusijt buktá.
- Dát la stuorra låpptim sáme sebrudahkaj, javllá Mikkelsen.
Sáme skihppijsujttároahppo l aktisasjbarggo UiT Vuona arktalasj universitiehta ja Sáme allaskåvlå gaskan, ja masi li gárvedum 25 oasseájggeoahpposaje.
Duodden oahpposajijda, ájggu ráddidusbelludagá ja Risstalasj álmmukbelludahka rudájt Sáme allaskåvllåj vaddet åhpav látjátjit.
Tjoahkkáj la dát bájkoj 2 millijåvnå kråvnå jagen 2019.
Mikkelsen rámmpu Sáme allaskåvlåv ja UiT Vuona arktalasj universitiehtav gå aktisattjat vuorodi sáme skihppijsujttáråhpav.
- Dát la dagoj baktu vuosedit, sij sebrudakåvdåsvásstádusáv sáme sebrudagá gáktuj duodaj válldi, javllá Mikkelsen.
Ságastalátjit, guládalá sámedikkerádijn Mikkel Eskil Mikkelsenijn, mob.
Butenschønnammadus jådedum Nils Butenschøn baktu le uddni rapportastis vaddám stáhttarádáj Kristin Halvorsen.
Nammadus le sáme dutkama ja alep åhpadusá åvddånimev, dárbojt ja ulmijt tjielggam ja moadda konkrehta dåjma åvdedam.
- Dát le mærkkabiejvven sáme álmmugij ja munji gut vásstedav alep åhpadusá ja dutkama åvdås Sámedikkeráden.
Hávsske lij oassálasstet gå rapportta gálggiduváj, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Nammadus le fágalasj duodastuvvam dåjmaj oajvvadusáj baktu oajválattjajda vaddám sierralágásj máhttelisvuodav sámepolitihkalasj ulmijt ållidit ma lulujin sebrudakåvddånahttemav nuorttan nannit.
- Viehka dudálasj lev gå nammadus le álmmukriektás álggám ja le vijdes guovlolasj, nasjonála ja rijkajgasskasasj perspektijvav vuodon adnám gå li sáme dutkamav ja alep åhpadusáv guoradallam, javllá sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Nammadus oajvvat duola dagu sierra dåhkkidimårnigav Sáme allaskåvllåj tjanádum plánajda diedalasj allaskåvllån sjaddat ja vijddábut álggoálmmukuniversitehttan.
Vijddábut oajvvaduvvá prográmmav dahkat sáme giellagáhttima åvddånahttema diehti ja sámegielaj ælládibmáj mij bierri sierra organiseriduvvat duodden Dutkamráde sáme dutkama prográmmaj.
Moadda dåjma maj ulmme le ulmutjijt åttjudit sáme alep åhpadussaj ja dutkamij li aj konkretiseriduvvam.
- Buorijn mielajn vuordáv snivva tjadádit dåjmajt ja rapportan oajvvaduvvi ja sidáv ráddidusájn vuogas láhkáj guládallat ja aktan barggat váj iesjguhtik dåjma lulujin jåhtuj biejaduvvat.
Dagu ráddidus le javllam le máhtto Nuorttaguovllopolitihka avve.
Dálla le oajválattjajn vejulasjvuohta dáv praktihkalasj politihkkan dahkat, låhpat sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Andre tiltak skissert i Butenschønrapporten:
Sáme nasjåvnålasj mahttudakguovdásj - psykalasj varresvuohtasuodjalus (SÁMAG) máhtta dal fállat pasiænntadálkudimev ja bagádallamijt gåktu dálkudit ålles rijkkaj.
- Gå SÁMAG dál máhttá fállat dievnastusájdis nasjåvnålattjat, de merkaj dat ávujn vuordedum sáme varresvuohtafálo nannidibme, javllá Sámedikke rádeájras Henrik Olsen.
Sámedigge ja Varresvuohta- ja sujttodepartemænnta li rádádallamij baktu boahtám ájgás nannit nasjåvnålasj fálov sámijda sierra gárramvuohtasujton ja psykiatrijan.
Divna guovloj varresvuohtaviddnudagá hæhttuji dal såbadit aktisasjbargov Helse Nord RHF:ajn ja SÁMAG:ijn dálkudimfáloj hárráj sáme pasientajdisá.
­­­- Mån lav viehka dudálasj gå SÁMAG:in la dálla formálalasj dahkkádibme nasjåvnålasj máhttudakguovdátjin psykalasj varresvuohtasuodjalime ja gárramvuoda suorgen.
Dat merkaj gå bajkalasj fállo ij gávnnu, de máhttá sáme pasiænnta oadtjot dálkudimev SÁMAG:a baktu, javllá vásstálasj rádeájras Henrik Olsen.
Dálkudimfállo sáme pasientajda nanniduvvá vil ienebut gå Helse Nord RHF dálla le oadtjum dahkamussan biednigahttet ja tjadádit vuostasj lávkkistagáv tsieggidijn rijkkavijddásasj ja idja-biejvve dålkkumdievnastusáv varresvuohtasuorggáj.
Dat la joarkka sáme guhkásdålkkuma guovllogæhttjalimprosjevtas majt Helse Nord jådedij 2010-2013 gávdan.
SÁMAG la aj såbadam aktisasjbargov Jämtlanda lenajn Svierigin nannitjit psykalasj varresvuohtasuodjalimev oarjjelsámijda Svierigin.
- Mån anáv dájt dåjmajt viehka ájnnasin, ja da li aj lávkke åvddån ásadittjat boahtteájge sáme varresvuohtapárkav mij ådåájggásasj teknologijajn máhttá fállat sierra varresvuohtadievnastusájt bájke ålggolin ja Vuona ålggolin gå le dárbbo, dættot Olsen.
Sámedikke rádeájras Henrik Olsen tel.
Suodjalimguovloj stivra válljiduvvi suohkanstivrajs, fylkadikkijs ja Sámedikkes.
Sáme ájrastahttema låhko árvustaláduvvá guovloj sáme kultuvra ja æládusáj gáktuj.
Birássuodjalusdepartemænnta ja Sámedigge konsulteriji stivraj sáme ájrastahttema lågo birra juohkka nasjonálpárkaj hárráj.
Dát ådå háldadimårnik le ILO-169 álggoálmmuga konvensjåvnå, artihkal 15 nr.
1 milta mij vælggogahttá stáhtav nanninitjit sáme oassálasstemav luondoresursaj ávkástallamav, háldadimev ja bisodimev sáme guovlojn.
Tjállebargo juohkka stivrraj galggá dagáduvvat bájkálasj stáhta virggádim suodjalimguovlo háldadiddjes.
Suodjalimguovlo galggi háldadit suodjalimguovlojt ævtojt gáktuj ma li mierreduvvam suodjalimnjuolgadustjállagijn aktan Gånigá resolusjåvnåjn mij suodjalimnjuolgadustjállusav dævddá, ja luondomoattebelaklága mærrádusájt.
Stivraj ja bájkálasj suodjalimguovloj háldadiddjij ájnas barggon le (jali ådåstuhttet) suodjalimguovloj háldadimplánajt.
Háldadimplána li ájnas barggonævo bæjválasj háldadimen oattjotjit avtalágátjin ja tjielggasabbon ja nannitjit guovlo suodjalimárvojt.
Háldadimpládna galggá liehket praktihkalasj viehkkenævvon bisodittjat ja åvdedittjat suodjalimárvov ja galggá nav de vaddet tjielgga njuolgadusájt guovlo adnemij ja suodjalibmáj.
Da ájrrasa majt Sámedigge nammat nasjonálpárkaj stivrajda åvdåsti sáme berustimijt ietjasa tjadá stivran.
Sij åvdåsti sáme álmmugav stivrajn danen gå li Sámedikkes nammadum.
Valla sij e Sámedikke åvdåsta stivran, d. s. j. jut Sámedikken ij la bagádimfábmudahka sijá gáktuj.
Sij li válljiduvvam stivrraj gå Sámedikke vuojnos sij sáme berustimijt bærrájgåhtsi buorre ja åbbålasj láhkáj stivrrabargon.
Regelverk for tilskudd til læremiddelproduksjon for 2009-2011 finnes i de respektive budsjettene.
Sametinget gir tilskudd til samiske barnehager og samiske avdelinger i norsk barnehager som bygger på samisk språk og kultur.
Sametinget åpner søkerbasert tilskuddsordning til utvikling av læremidler for 1.- 10. årstrinn på grunnskolen og videregående opplæring vg1-vg3 , på nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk innenfor temaene: kropp, seksualitet og grensesettingforebygging av rus, vold og overgrepforebygging av trakassering, krenkelser og diskriminering
Sámedigge le konsultasjåvnåj baktu Oalljo- ja energijadepartementajn mierredam ij vuosteldit ådå 420 kV strávvelinjav ásadit Báhccavuona ja Skájde gaskan, vuorddámusájn departemænnta dálla le válljim dáv ásadimev vuorodit ietja ásadimij åvdån dajn dáfojn.
Dát konsesjåvnnåássje guosská viehka stuorra dajvvanággim same guovlon ja galggá suohpoduvvat Vuona guovddelamos ællosujttoduobddágij tjadá.
Ællosujto fágalasj merustallama ja konsultasjåvnå ma li tjieldij tjadáduvvam vuosedi da negatijvalasj båhtusa linjas sjaddi noaden sáme ássjijda ma guoskaduvvi linjas.
Linnja aj guosská moadda sáme kultuvrramujtojt linja milta.
Lågå ienebuv: http://www.sametinget.no/index.php/Miljoe-areal-og-kulturvern/Kulturminner/Mange-nye-samiske-kulturminner-mellom-Balsfjord-og-Hammerfest
Tjårggi strávvesihkarvuodav
-Sámediggeráde le válljim dåhkkidit gávnnu oalle dárbbo strávvesihkarvuodav tjårggit ja dát linnja buktá sihkkaris strávvebuvtadusáv Tråmså ja Finnmárko viesádijda, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Sámediggeráde åvdet ássjev Sámedikke ållestjåhkanibmáj snjuktjamáno álgon árvvalusájn konsultasjåvnnåbåhtusa Oalljo- ja energijadepartementajn dåhkkiduvvi.
-420 kV strávvelinnja le stuorra ja vijdes ásadus.
Dan diehti le dát stuorra ja gássjelis ássje sáme sebrudahkaj.
Linjav ásadit boahtá duodden åvdep ásadimijda.
Gå Sámediggeráde huoman vállji dasi guorrasit, de le dát åvdemusát tjielggidum ájádusájn strávvesihkarvuodas, javllá Keskitalo.
Ienep ráddjidibme
-Sámediggerádáj le tjielgga vuorddámus dákkir stuorra ásadibme merkaj guovdásj oajválattja boahtte ájge åvvånagi ienebut ráddjiji loabev vattátjit ienep ásadusájda duodden dajn bájkijn.
Dát guosská ållagattjat ietjá stuorra ásadusájda, buojkulvissan bieggamillopárkajt, javllá Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo.
Sihkarasstá vájkkudimfámojt vijdábut
Sámediggáj la læhkám ájnas sáme gejn li rievtesvuoda li oadtjum máhttelisvuodajt oassálastátjit pládnaprosessajda ságastallamij ja konsultasjåvnåj baktu.
Ságastallama sjaddi sæmmi ájnnasa vijdábut planeridijn ja iesj ásadijn.
Pládna galggá dagáduvvat birás-, suvddem- ja ásadimbargojda.
-Konsultasjåvnåj lip mij oalle dárkkelit tjielggim Statnettan la vælggogisvuohta ællobargo hieredusájt unnedit lahka ságastallamij baktu ællobarggij.
Ællobarggo ja gávddaávkkim gen ga tjielden galggi juohkka láhkáj vieleduvvat, javllá Sámedikke presidænnta Keskitalo maŋemusát.
Ienep diedo: Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305
Jus ájgo jienastit sámediggeválgajn, de hæhttup liehket diededuvvam Sámedikke jienastuslåhkuj.
Besøksadresse: Storgata 67, Tromsø.
Postadresse: Boks 333, 9254 Tromsø
Sámedikkeráde Mariann Wollmann oassálastij værálda stuorámus biebbmooassásij, Grüne Woche, rahpamij.
- Dá biebbmooassása vaddi sierra máhttelisvuodajt sáme biebmov åvddålijguovlluj tjalmostahtátjit, javllá Magga.
- Mån lav tjaŋgas gå sáme æládusbargge ja åvdåstiddje dan jage biebbmooassásijda oassálasstin.
Dát vuoset sáme biebbmokultuvra ja mannoæládusá árvvo la nasjåvnålasj dássáj låpptidum.
Dassta mij mihástallap, javllá sámedikkeráde Mariann Wollmann Magga, gut oassálastij biebbmooassásij rahpamijda ådåjakmáno 20. biejve.Ednambarggo- ja biebbmominisstar Jon Georg Dale aj oassálastij biebbmooassásijda.
Sierra biebbmokultuvrra
Nuortta-Vuodna ja sáme biebbmobuvtadiddje li oassásijda vihtta jage maŋŋálakkoj oassálasstám gitta dijmásj rádjáj.
Sámedikkeráde mielas dat vuoset, sáme biebbmokultuvrra la sierralágásj mijá rijkan, mav Sámedigge diedulattjat sihtá ávkástallat vuorodime biebmov vijddásappot gárvedit.
- Mån vuojnáv stuorra máhttelisvuodav ållagasj gå sáme ájvvanisá ienebut sadjihin oasstijda sjaddi, aktijvuohta biebbmovuorodime ja mannoæládusá gaskan goappásj æládusájt nanni, javllá sámedikkeráde Mariann Wollmann Magga.
-Mijá mielas li rámmpomin oassálasstijt Ellinor G. Utsi Davvi Siidas ja Eva Nordfjell Rørosreinas, gå såj bivddiduvvaba biebbmominisstaris Ráddidusá vuorodibmáj bájkálasj biebbmuj ja mannoæládussaj, javllá Magga.
Æládusorganisasjåvnnå Vuona Boatsojsámij Rijkalihtto jådediddje Ellinor Marita Jåma baktu oassálastij æládusrájadussaj.
Sihtá sáme biebmov gaskarijkalattjat dåbddusin dahkat
Sámedigge le 2017 vuorodam åvddånahttet biebbmoájvvanisájt sáme guovlojs.
- Mij aj oassálasstep aktisasjbargguj åvddånahttemin stuoráp biebbmoprosjevtav mav Innovasjon Norge jådet.
Visjåvnnå le dahkat Nuortta-Vuonav gasskarijkalattjat dåbddusin biebbmoguovllon dahkat, ja mån doajvov máhttep oajvveprosjevtajn dán jage joarkket.
Doajvov máhttep lasedit vijddásap gárvedimev, - boatsojæládusán, ednambarggoæládusán ja guollimæládusán ja gájkajn majt luonndo fállá, dasi li stuorra máhttelisvuoda, låhpat Magga.
Ságájdahtátjit, guládalá sámedikkerádijn Mariann Wollmann Magga, mobijlla +47 977 02 350
Valástallamin la guovdásjsadje sáme sebrudagán.
Histåvrålattjat la rubbmelasj labudibme årrum luondulasj sáme kultuvran.
Maŋenagi gå dárbo li rievddam la ållo dajs labudimijs målssum vuogijt ja sisanov, ja årru degu dálla vuodon valástallamij ja labudibmáj juogu dal alla valástallam dásen jali másjkudallam dásen.
Sámedikke vájkkudimnævoj ulmme valástallamin le moattebelak valástallamdåjma.
Oasseulmme le vijdes ja buorre valástallamfálaldagá sáme álmmugij.
Sámedigge rudájt juollot njuolgga dá guovte tjuovvovasj organisasjåvnåjda ma organiseriji sáme valástallamdåjmajt: Sámij Valástallamlihtto-Vuodna/Samenes idrettsforbund-Norge (SVL-V) ja Sámij Hierggevuoddjemlihtto/Saami Reindeer-Race Federation (SHL).
Duodden doarjot Sámedigge sáme nuoraj oassálasstemav sihke valástallam- ja kulturoasen ARCTIC Winter Gamesan (AWG).
Juollodime njuolgga valástallamij galggi oassálasstet vaj sáme valástallamlihto máhtti åvddånahttet valástallamfálaldagáv sahte- ja oajvemus dásen.
Aktan Sámedikke tsiekkadusájn Kárásjjågån le miján duodden kontorsadje Guovdagæjnon, Vuonabadán, Saemien Sijte Snåasan, Árran julevsáme guovdásj Ájluovtan, Nuortta álmmugij guovdásj Gájvuonan, Evenskjer ja Tromsø.
Rahpamájge
Mánnodagás bierjjedahkaj: kl.
Aktijvuodadiehto Sámedikke ájrrasijda gávna dánna.
Aktijvuodadiehto Sámedikke barggijda gávna dánna.
Fakturaadressa:
Faktura vuosstájvállde DFØ
Postboks 41042307 Hamar
Org.
IBAN nr.
NO78 7694 05 62178 SWIFT adressa: DNBANOKK
Jus galga bessat tjavtja Sámediggeválggaj jienastittjat, de hæhttu ietjat jienastimlåhkuj diededit.
Manen i dav dalága dagá?
Dieđiheapmi jienastuslohkui
Aktan mij ietjama boahtteájgev hábbmip.
Mij lip gudi galggi ietjama kultuvrav, árbev ja mijá sáme identitehtav åvddålijguovlluj doalvvot.
Valla jus ájgo siegen vájkkudittjat, de hæhttu vuostak liehket oassen dassta.
Tjáleda jienastimlåhkuj dálla ja mujte Sámediggeválgan jienastit tjavtjan!
9840 Varangerbotn
Åpningstider man-fre: 08:00 - 15:30
Rabás
Mihttomierre:
Buorre varresvuohta ja avtaárvvusasj varresvuohta- ja sosiáladievnastusá sáme álmmugij sæmmi dásen gå álmmugin ietján.
Årniga doarjjaduossto:
Vuorodime 2020:
Merustallam ja vuorodibme åhtsåmusáj gaskan:
Åhtsåmusá merustaláduvvi rudálasj, márnána, teknihkalasj, sebrudakávkástallama, dájdalasj, fágalasj ja ietjá guoskavasj berustimij hárráj, duola dagu praktihkalasj tjadádahttemmáhttelisvuoda.
Åhtsåmusájt merustallamin dættoduvvá fágalasj sisadno, alla fágalasj dásse ja kvalitiehtta.
Vádna diededibme åvdep ássjijn dættoduvvá.
Åhtsåmusájt giehtadallamin luluj Sámedigge merustallat åhttse rudálasj máhtukvuodav prosjevtav/álgadimev tjadádittjat.
Sámedigge máhttá kredihttadiedojt åhttse birra viedtjat.
Doarjja merustaláduvvá vuodustam åhtsåmusá ja prosjæktatjielggidusá vuodon, 500 000 kråvnå rádjáj
Guládallamulmusj: Seniorrádevadde Inga Margrethe Eira Bjørn,+47 78 48 42 21
Sáme pasientajn li nasjonála lágaj ja rijkajgasskasasj konvensjåvnåj baktu riektá.
Sámelága § 3-5 vaddá sáme giellaháldadimguovlo viesádijda riektáv sámegielav adnet ietjasa dárvoj milta bájkálasj ja guovlolasj almulasj varresvuoda- ja sosiálásadusá, ja siján le riektá sámegiellaj duostoduvvat.
Sæmmi láhkáj vuoset pasienntariektálága § 3-5 ahte pasientajn le riektá diedojda ma li vuosstájvállde individuála ævtojda hiebadum, dagu álldar, ållessjattukvuohta, åtsådallam ja kultuvrra- ja gielladuogásj.
Ot.prp.
12 dættot jut diehtoriektá mij le juohkka ájnna pasienta individuála dárbojda hiebadum, mierkki sámegielagijda bierri dålkkå åttjuduvvat, jali jut pasienta bierriji sámegielak barggijs giehtadaláduvvat gå dassta le dárbbo váj pasiennta galggá oadtjot diedov mij le lága gájbbádusáj milta dåhkkidahtte.
Vijddábut vuoseduvvá ILO-konvensjåvnnåj nr 169 álggoálmmugij ja máddoálmmuga iesjrádálasj stáhtajn, AN:a mánáj riektáj konvensjåvnnåj ja AN:a álggoálmmugij tjuottjodussaj.
ILO-konvensjåvnå 25. artihkkal sihkarasstá sámijda riektáv oassálasstet guoskavasj varresvuodafálaldágajt hábbmit ja duodas sámij addnij riektájt dåhkkidahtte varresvuodadievnastusájda.AN:a Mánájkonvensjåvnnå duodas sáme mánáj riektáv giela, kultuvra ja åsko adnuj.
Duola dagu konvensjåvnå 20.
Artihkkal duodas galggá máná bajásgiessema kontinuitehtav bærrájgæhttjat, ja máná tjerdalasj, åskolasj ja gielalasj duogátjav vieledit gå biebbmosijddaj galggá.
Suohkanijn ja stáhtan le åvdåsvásstádus varresvuoda- ja sosiáldievnastusájs sáme álmmugij.
Dat mierkki siján le aj åvdåsvásstádus dievnastusáv fállat mij le sáme pasientaj gielalasj ja kultuvralasj dárbojda hiebaduvvam.
Jus sáme kultuvra, giela ja varresvuoda- ja sosiálstáhtus birra vájlluji máhtudagá dievnastusájn de navti sáme pasientajda sjaddá gássjelabbo dievnastusfálaldagájt ávkkit.Varresvuoda- ja iellemdilleguoradallama Sáme varresvuodadutkama guovdátjis vuosedi ælla vuojga sieradusá somáhtalasj varresvuodan sámij ja álmmuga gaskan ietján.
Ajtu sáme vásedi guládallamhásstalusájt gå siján le aktijvuohta varresvuohta- ja sosiáldievnastusájn, ienep gå álmmuk ietján.
Jus galggá avtaárvvusasj varresvuoda- ja sosiáldievnastusáv oadtjot sáme álmmugij de hæhttu dievnastus diehtet ja buktet sámegielav ja kultuvrav juohkka dásen.
Ájnas le aj kvalitehta bærrájgæhttjam varresvuoda- ja sosiáldievnastusás sáme pasientajda låggŋiduvvá alep dássáj.
Ij navti galga ahte ájnegis ulmutjij duogen sjaddá dan danen gå siján le sierralágásj máhtudahka jali berustibme sámegielas ja kultuvras.
Ij ga navti máhte liehket ahte le juohkka ájnna sáme dievnastusvuosstájvállde duogen definerit suv dárbov hiebadum varresvuoda- ja sosiáldievnastusájs.
Sámedigge barggo avtaárvvusasj varresvuodadievnastusá åvdås sáme álmmugij mij sáme gielas ja kultuvras álggá.
Vuonan suohkana vásstedi vuodovarresvuodadievnastusás (duola dagu stuovesdåktårårnigis, dåktårváktas, boarrásijsijdajs, sijddaskihppijsujtos).
Stáhtta vásstet sierravarresvuodadievnastusás (skihppijviesojs, hiehtediededimårnigis, ambulánssadievnastusás, psykiatria ásadusájs).
Fylkkasuohkana bádnevarresvuodadievnastusájs vásstedi.
Fylkkasuohkana galggi aj álmmukvarresvuoda åvdås barggat fylkajn ja galggi suohkanijt viehkedit sijá álmmukvarresvuoda bargon.
Nasjonálá oajválattjajn le åvdåsvásstádus dåhkkidahtte varresvuodadievnastusájt sámijda aj fállat.
Ii leat mihkkege konferánsadivadiid, lágideaddji máksá čoahkkingoluid oktan lunššain, káffebottuiguin.
Juohke oassálasti ferte ieš máksit mátke- ja orrungoluid ja mállásiid ovddas.
Dieđit iežat dás.
Dieđihan áigemearri: njukčamánu 17 .b.
Maŋŋá njukčamánu 17. b. lea ain vejolašvuohta dieđihit iežas, websiidu ii giddejuvvo ovdan cuoŋománu 2. b.
Maŋŋá dieđihanáigemeari mii dieđihit eret daid ovddalgihtii várrejuvvon lanjaid maid olbmot eai leat diŋgon.
Mii eat sáhte dáhkidit ahte konferánsahoteallas leat rabas lanjat, muhto mii geahččalit várret lanja Rica Hell Hotellii buohkaide geat dan háliidit.
Čális sávaldagat diŋgojupmái.
Don oaččut dalán duođaštusa mii muitala ahte latnjadiŋgon lea lihkostuvvan.
Jus čájehuvvo ahte hotealla lea dievva, de mii váldit oktavuođa duinna duođaštan dihtii molssaektosaš čovdosiid.
Buresboahtin!
Sámediggeráde sihtá nannit vuodnaguollárij máhttelisvuodajt ietja gahtsot jårbbåguolijt gåjkåtjit.
- Mij barggap aktisattjat Biebbmogehtjujn vaj vuodnaguollárij sisboahtomáhttelisvuoda friddja guollimis máhtti laseduvvat, javllá Sámedikke rádeájras Silje Karine Muotka.
Biebbmogæhtjo tjavggidum rájnasvuohtagájbbádusá jages 2013 li buktám gássjelisvuodajt moatte guollárijda ietja gahtsot jårbbåguolijt gåjkåtjit.
Gåjkkådimvuohke le sierra ájnas gahtsomájge maŋŋegietjen ja gå le lievnno.
Lasedum máhttelisvuoda guolev gåjkkådit vaddá máhttelisvuodajt duodde sisbåhtuj gå le gássjel varásguolev jådedit.
­­­- Dálla le stuorra luohkko guolijs.
Buorre ja friddja guollim la, ja dat la dahkam gássjelis duosstomvidjurijt.
Dán dilen lip mij miellusa gehtjatjit gájkka jådedimmáhttelisvuodajda guollárijda ja guollimijda.
Lasedum máhttelisvuohta iesj gahtsot gåjkkeguollen, javllá Sámedikke rádeájras Silje Karine Muotka.
Sámedigge ja Biebbmogæhttjo galggi boahtte vahko tjåhkanit ságastittjat máhttelisvuodajt ådå rájnasvuoda njuolgadusáj sissŋelin jages 2013.
Akta ássje le lasedum máhttelisvuoda iesj gahtsot nåv gåhtjos jårbbåguolijt gåjkåtjit.
Dát la árbbedábálasj bisodimvuohke mij la guhkes ájgijt anedum gárvedittjat guolijt gatsostibmáj.
Guolijt sláhkkit viehket buorep gåjkkådibmáj ja buorep buktagin.
- Goappátjaga æládus ja Biebbmogæhttjo måråsti buoremus rájnasvuodas ja kvalitehtas gå máhttelis.
Valla huoman la iesjvuosteldiddje gå vuohke mij bihko vadda buorep kvalitehtav gåjkkeguolláj ja buorep vuodov guollára sisbåhtuj ij la máhttelis ådå njuolgadusáj rájnasvuohtaj, dættot Muotka.
Sámedikke rádeájras Silje Karine Muotka, tel.
Finnmárko, Tråmså ja Nordlánda fylkkasuohkana ja Sámedigge nammadin uddni sijáj ájrrasijt Vuodnaguollimnammadusán.
- Mij lip oalle dudálattja Vuodnaguollimnammadusá ájrasjuogojn.
Dav ájrasjuogov lip oadtjum moatte árvvalusá ja buorre aktisasjbargo baktu gaskanimme, javlli Finnmárko fylkkasuohkanoajvve Runar Sjåstad, Tråmså fylka rádeájras Line Miriam Sandberg, Nordlánda fylka rádeájras Arve Knutsen ja Sámedikke rádeájras Silje Muotka.
Vuodnaguollimnammadus galggá nannit vuodnaguollimij háldadusáv sierra dettujn sáme dábijda.
Dat galggá barggat ássjij nåv gå guollimhiebadimij, dåjmaj majna merragádde- ja vuodnaguollimijt nannit, vuodnarájájt biedjat aktan játtij duoddemierij stuorrudagájt ja juohkemijt rabás juohkusin.
- Vuodnaguollimnammadusá ájrrasa ájrasti guhtik aktu ja tjoahkkáj buorre ja ájnas máhttudagájt mij gullu guollimijda, háldadimijda ja sebrudahkaj.
Dan diehti le miján åssko Vuodnaguollimnammadus ájnas láhkáj viehket merragádde- ja vuodnaguollimijt positijvva åvddånibmáj nuorttan javlli Sjåstad, Sandberg, Knutsen ja Muotka maŋemusát..
Vuodnaguollimnammadusá ájrrasa nammaduvvi gitta guovte jahkáj ájgen ja sij válljiji ietja ietjasa jådediddjev.
Guollimdirektoráhta Finnmárko guovllokontåvrån li tjálledåjma.
Gålmmå iesjgeŋgalágásj vuodoláhkaoajvvadusá li åvdedum jut ieme merraluohko gulluji Vuona aktisasjvuohtaj.
Sámedikkepresidenta Vibeke Larsena baktu.
Miellagiddevasj la vuojnnet gå nav moadda ájrrasa Stuorradikken berusti vuodoláhkaj åttjudimes merraluohko ij la priváhta riektá sunji guhti la kvåvtåjt vattedum, juska ráddidus ja Stuorradigge måttijt jagijt almulasj årnigij vuobddemkvåvtåj baktu li dibddám dáhpe åvddånahttet mij gádot sieradusáv almulasj juogadime ja priváhta riektá gaskan.
Gájkka vuodoláhkaoajvvadusá ma åvdeduvvi li vuododam merraluohkkolágan § 2 gånnå javladuvvá: "Ieme merraluohko gulluji Vuona aktisasjvuohtaj".
Láhkatsuojggidusán dán mærrádussaj javladuvvá: "Dán aktisasjvuohtaj gulluji sáme álmmuk, dáttja álmmuk ja aj gájkka ietjá Vuona viesáda".
Nappu la nav, lága milta la sáme álmmuk siegen dahkamin dav aktisasjvuodav gejda merraluohko gulluji.
Dakkir "slávggámærrádus" ij la bárep árvvon gå ietján lágajn ij nanostuhteduvá riektá sámijda guollitjit.
Praktihkalattjat stáhta oajválattja mierredi man láhkáj sáme galggi bessat guollit viessomuhán oassen.
Stuorradikkes njahpárij histåvrålasj máhttelisvuohta nanostuhtátjit sámij riektáv guollitjit dalloj gå láhkaoajvvadus rievddadimijda guolástuslágajn tjuovvusin finnmárkolágav ja Merragáddenammadusá tjielggidusáv ma giehtadaláduvvin 2012.
Tjuottjodum la, Vuona stáhtta la ásaduvvam guovte álmmuga ednamij nali - dáttja ja sábmelattja.
Gå sáme álmmuk la siegen æjggumin merraluohkojt de diedon dat buktá sáme álmmugij lága baktu oaggiduvvá ávkkit ja riektáv dájda luohkojda.
Ieneplåhkuj máhttá liehket diehttelisvuohtan.
Luodjomláhkáj åtsådallama vuosedi dat ij la agev sæmmi láhkáj midjij sámijda.
Vuodoláhkarievddadime tjuovvolibmen hæhttu danen liehket rievddadibme merraluohkkolágan mij tjuottjot jut sámijn guhkesájggásasj adnema diehti li riektá guollitjit.
Berustibme moatte stuorradiggeájrrasis iesjgeŋga belludagás vuosedi vuodoláhkaj åttjudittjat aktisasjvuoda æjgov guollitjit doajvov adjáj vuojnnu dajna lágijn vaj sáme álmmuga riektá guollitjit nanostuhteduvvá lágajn.
Skåvllå le mijá sebrudagá ájnnasamos ásadus.
Dat le åvddålij ájgijda tjanádum ja galggá mijáv boahtte ájgijda gárvedit.
Skåvllå ja åhpadiddje diedojt, kultuvrav ja árvojt doalvvu buolvas buolvvaj åvddålij guovlluj.
Máhtudahka le sebrudagá vuodoresurssa.
Skåvlåv ja åhpadusáv åvdedimsuorggen dahkat le danen mierredimen vaj sáme sebrudahka åvddånahttá sáme álmmuga visjåvnåj, ietjama vuorodimij ja ævtoj gáktuj.
Dálla dáj ássjij barggap:
Sámedigge juohká diedojt ja bagát sáme åhpadusá hárráj vuodoåhpadusán.
Sáme åhpadus - rievtesvuoda ja vælggogisvuoda
Guhkásåhpadibme:
Guhkásåhpadibme ja hospiterim le alternátijva åhpadimvuoge ma dåssju galggi aneduvvat dalloj gå dábálasj åhpadibme ij la máhttelis.
Skåvllåæjgádij gej ij la åhpadiddje mij máhttá sámev åhpadit, hæhttu de ietjas oahppijda sáme åhpadimev fállat dákkár åhpadimvuogij baktu.
Uddni fáladuvvá guhkásåhpadibme sámegielan vuodo- ja joarkkaskåvlåjn.
Skåvllåæjgádin gænna ij la åhpadiddje mij máhttá sámev åhpadit, hæhttu de ietjas oahppijda sáme åhpadimev vaddet alternátijva åhpadimvuogij baktu vaddet.
Åhpaduslága láhkatjállusa § 7-1 alternátijva åhpadimvuogij birra, le guhkásåhpadibme akta dájs alternátijva åhpadimvuogijs.
Dálla fáladuvvá guhkásåhpadibme sáme gielaj vuodo- ja joarkkaskåvlåjn.
Nordlánda Fylkamánnen le koordinerimvásstádus oarjjel- ja julevsámegielaj guhkásåhpadimes.
Finnmárko Fylkamánnen le koordinerimvásstádus nuorttasámegiela guhkásåhpadimes
Vuohttje Benedicte Guttorm, taekwondo-valástalle Sajane Karina Olsen, slampoehtta Anna Kaisa Partapuoli ja tjuojadiddje Johan Daniel Turi Sámedikke kultuvrra- ja valástallamstipendav oadtju.
Anna Kaisa Partapuoli (foto: Aili Elisa Thomassen), Benedicte Guttorm, Sajane Karina Olsen (foto: Ørjan Bertelsen), Johan Daniel Turi (foto: Marie Louise Somby)
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo sávvá vuojttijda vuorbev.
Sån javllá gájka vuojtte li buorre åvddågåvvån ietjas valástallam- ja kultuvrrasuorgen.
- Gájka stipænndavuojtte vuosedi sij duodalattjat vuorodi ietjasa suorgev, ja vuosedi aj buorre båhtusijda bájkálattjat, guovlon ja nasjåvnålattjat.
Gájka li árvvusasj vuojtte stipendajs ja li buorre åvddågåvvån iehtjádijda, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Sámedikke kultuvrra- ja valástallamstipænnda galggá måvtåstuhttet sáme nuorajt berustahttját dájdda, kultuvrra- ja valástallamsuorgijn.
Niellja stipenda, 25 000 kråvnå juohkkahattjaj, juogeduvvi.
Stipænnda galggá ájnegis ulmutjijda goappásj sjierves juogeduvvat.
Sij gudi stipendav oadtju galggi liehket 16 ja 25 jage gaskan dan jage gå stipænnda juogeduvvá.
Sisi båhtin 20 åhtsåmusá, valla akta åhtsåmus bådij ájggemiere maŋŋela.
12 åhtsin valástallamstipendav ja gietjas gis kultuvrrastipendav.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo javllá, vuohttje Benedicte Guttorm ja taekwondo-valástalle Sajane Karina Olsen libá gætjo gávdav buoragit vuorbástuvvam , ja ietjaska valástallamsuorgen libá goappátja buoremusáj gaskan, guovlo dásen ja nasjåvnålasj dásen.
Sån libá buorre åvddågåvvån sáme nuorajda gudi sihti valástallamav vuorodit, javllá Keskitalo
Benedicte Guttormin lij buorre åvddånibme ietjas valástallamsuorgen, ja la jåvsådam ihkeva buorre båhtusijda guovlo ja aj nasjåvnålasj dásen.
Dán jagásj Landsskytterstevnen Stjørdalan vuojtij dajvvavuohtjemav vuorrasap nuorajda, ja sjattaj nubben sjalljovuohtjemin.
Sajane Karina Olsen la gilpustallam guovlo, nasjåvnålasj ja rijkajgasskasasj dásijn suorgijn mønster ja sparring.
Sån la jåvsådam buorre båhtusijda ja oadtjum ienep NVG,- VM- ja World Cupmedáljajt.
Sån sihtá åvddånit taekwondo-suorgen, ja ållåsit dasi rahtjá.
Sån dåjmalattjat vahkojn hárjjidallá, ja duodden dasi nuorap valástallijt bagádallá.
Jur dálla la sujna tjáhppis avve valástallamsuorgenis.
- Anna Kaisa Partapuoli ja Johan Daniel Turi libá goappátja dájddára vaddásij.
Nubbe la mihtos sjaddam slampoesijjan, nubbe l álgon allasis sajev dahkamin ietjas suorgen kultuvrraiellemin.
Goappátja libá stuorre rahtjamusáv vuosedam, ja ålles vájmos vuorodibá kultuvrrahámijt.
Såj libá buorre åvddågåvvån sáme nuorajda gudi sihti dájdav ja kultuvrav vuorodit, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo.
Anna Kaisa Partapuoli l moattebelak kultuvrradåjmadiddje, ja duodden åhpadussaj barggá dájdájn ja duojij.
Partapuoli la dåbdos slampoehtta sáme sebrudagán, ja lij 2018 válljidum dan jagásj nuorra dájddárin Riddu Riđđu festiválan.
Sáme slampoesijja la ådådahko sáme girjálasjvuodan ja kultuvrraåvddånbuktemin.
Sån aj árbbedábálasj duojev ájmon anet, ja guhkesájggásattjat sihtá viessot dájdas ja kultuvras.
Johan Daniel Turi låhkå doajmme klassisk musihkav NTNU:n Roandemin.
Sujna la stuorra berustibme dagátjit sáme musihkav ja la åvddåla barggam hárjjánam tjuojadiddjij siegen.
Turin li plána åvddålijguovlluj ållidum åhpadusá maŋŋela, ja dat la åbbålattjat kultuvrav vuorodit.
Ienep diedo: Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, 971 29 305
Sáme dávvervuorká dáttja dávvervuorkájs vuojtádalli.
Dav vuoset rapportta mav Cand.
Oecon.
Stein Storsul le Sámedikke åvdås dahkam.
Sáme dávvervuorkájn li ráddidum ressursa, smáv ja várnnahis barggebirrasa, lokalitehta ælla heva ja ruhtadille ij vuojga bárrána.
Sámedigge sáme dávvervuorkájt háldadáhttjáj 2002 rájes.
Sæmmi jage rájes lij aj Sámedikke duogen stáhta doarjjagav dájda dávvervuorkájda juogadit.
Dát dáhpáduváj gå nasjonála dávvervuorkkáådåstus tjadáduváj, ja aj prinsihpalasj vuojno milta jut álggoálmmuga ietja galggi kulturárbesa háldadit.
Cand.
oecon.
Stein Storsul le guoradallam sáme dávvervuorkáj dilev ja buohtastahttám lågoj dávvervuorkájs ma ælla Sámedikke háldon.
Dánna tjuovvu analyjsa oajvvetjuokka.
Analyjssa vuoset moadda fylkkasuohkana ja suohkana li ietjasa juollodimijt binnedam sáme dávvervuorkájda maŋŋel gå Sámedigge háldadattjáj.
-Mihá lev sáme dávvervuorkájs ma nav buoragit ráddjidum ressursaj barggi.
Sáme njunnjutjin li bájkálattjat ja guovlolattjat, ja li ájnas máhtudakásadusá ålles sebrudahkaj.
Dávvervuorká li ájnnasa mijá akitsasj kulturárbe háldadusán ja danen luojov gå dávvervuorká dáttja dávvervuorkáj gáktuj báhtsi, javllá rádeájras Vibeke Larsen.
-Gå Sámedikke duogen sjattaj sáme dávvervuorkájt háldadit de da ettjin nanniduvá sæmmi ålov dagu ietjá dávvervuorká Vuonan.
Árvvedahtte ij lim dát ulmmen gå åvdåsvásstádus Sámediggáj vatteduváj, ja jáhkáv dát le rijkajgasskasasj vælggogisvuodaj vuosstáj ma Vuonan li álggoálmmuga hárráj, javllá Larsen.
Rádeájras Vibeke Larsen javllá Sámedigge galggá joarkket sáme dávvervuorkáj ájnas bargov doarjjat, sæmmi båttå dagu sámediggeráde sihtá åvdedit dávvervuorká dárbojt váj máhtti sáme kulturárbev dåhkkidahtte láhkáj várajda válldet.
Raporta
Dálla li ráddidussjiehtadallama jådon Granavoldenin Hadelandan, ja dan aktavuodan la sámedikkeráde listav sjiehtadallamoassálasstijda sáddim diedoj ássjijs majt sámedikkeráde mielas lulun dåbddusin dagáduvvat ådå ráddidusá tjielggidusán.
- Gå Gårobelludahka bådij ráddidussaj dijmmá tjavtja de vijmak oarjjelsáme kulturhuonaj Saemien Sijte Snåasen tjoavddásij.
Gå la Risstalasj Álmmukbelludagájn ruoptus ráddidusán li duodaj sivá vuorddet goappátjagá buorre åvddånimev bargon mij la jådon ja laseduvvam sámepolitihkalasj ájggomusájt, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo, ja vuoset dasi jut Bondevik 2-ráddidusá ájge, gånnå lidjin Risstalasj Álmmukbelludahka, Oalgesbelludahka ja Gårobelludahka, båhtalin duola dagu finnmárkkoláhka, rádádallamvuoge (konsultasjåvnnåårnik) ja Sáme oahpestiddje sadjáj.
- Miján li vilá vuorddemin gájbediddje ássje ma midjij sámijda guosski, ja diedon miján li vuorddemusá jut ådå ráddidustjoahkkájbiedjamis buorre båhtusijt midjij sámijda buktá, låhpat Keskitalo.
Politihkalasj belludagá ja lista gárvedi tjavtja suohkan- ja fylkasuohkanválgajda.
Gå diehtep, aktelattjat sjaddi ienep ja ienep vuorrasa sebrudagán, la måråstibmen gå gallegasj vuorrasa li nominieridum stuoves sajijda válggalistajn, moalget Sámedikke vuorrasijráde.
Vuona viesajdiddjijs li dálla juo ienep gå akta millijåvnå viesajdiddje vuorrasabbo gå 60 jage.
Dan diehti la ájnas jut vuorrasap ulmutja bessi sæhkáj politihkalasj stivrrimvuogádahkaj.
Ållagasj maŋŋela gå suohkana ja fylka avtastahteduvvi sjaddi åbbånagá stuoráp gå dálla ja politihkalasj mærrádusá dagáduvvi mælggadabbo mijájs gå åvddåla.
Uddni vuorrasap ulmutjij åvdåstibme la åbbånagá binnum álmmukválljidum orgánajn.
Sámedikke vuorrasijráde mielas vuorrasap ulmutja lulun miededit válggalistajda sæbrrat stuoves sajijda vaj la máhttelisvuohta suohkanstivrraj jali fylkadiggáj válljiduvvat.
Gå li listajn, de li aj ienep máhttelisvuoda suohkanij ja fylkaj vuollásasj nammadusájda válljiduvvat.
Mij aj la ájnas Sámedikke vuorrasijrádáj, la jut politihkalasj belludagá ja lista li válggaprográmma gånnå vuorrasijpolitihkka vuoroduvvá.
Gå vuorrasap ulmutja sæbrri politihkalasj bargguj bájkálattjat, bessi siegen åvddånahtátjit ietjasa viessomvidjurijt suohkanijn ja fylkajn.
Sámedikke vuorrasijráde ávttji politihkalasj belludagájt ja listajt vuorrasap ulmutjijt sebrudahtátjit politihkalasj stivrrimvuogádahkaj ja hábbmitjit vuorrasijpolitihkav iesjgeŋga válggaprográmmajn.
Gatjálvisájda jali ságájdahtátjit, guládalá Sámedikke vuorrasijráde jådediddjijn Julie Eira, mobijlla 979 57 533, julieeira88@hotmail.com
Jagen 2010 mierredij AN:a ållestjåhkanibme tjadádit álggoálmmugij væráltkonferánsav New Yorkan jagen 2014.
Konferánssa Áltá 2013 le rijkajgasskasasj álggoálmmuksebrudagá gárvedibme væráltkonferánssaj.
Álggoálmmugij riektáj væráltkonferánssa tjadáduvvá ragátmáno 22. ja 23. biejve 2014 New Yorkan, ja dåppe li guokta ållestjåhkanime, jårbbåbievddesesjåvnå ja paneldagástallam.
2014 Álggoálmmugij væráltkonferánsa ulmme le perspektijvajt juogadit ja buorre vuogijt stáhtaj ja guovloj gaskan mij guosská álggoálmmugij riektáj ållidit AN:a álggoálmmugij riektáj tjielggidusá milta.
Interaktijva guládallam
Åvddål 2014 biehtsemáno galggá interaktijva guládallam tjadáduvvat gånnå álggoálmmuga, AN:a orgána, dutkam- ja åhpadimásadusá, almasjrievtesvuodaorganisasjåvnå, álmmukválljidum åvdåstiddje, sivijla sebrudahka ja nasjonálstáhta hasoduvvi oajvvadusájt buktet væráltkonferánsa gárvedibmen.
Álggoálmmugij riektáj doajmmapládna
AN:a ållestjåhkanime javllamáno 21. biejve 2010 mærrádusá milta (A/RES/65/198), galggá væráltkonferánsa boados sjaddat muhtem doajmmapládnaj mij galggá álggoálmmugij riektájt nannit.
Sámedigge ja álggoálmmugij globála koordinerimjuogos (Global Coordinating Goup/GCG)
Sametinget är både en statlig myndighet och ett folkvalt samiskt parlament med uppdraget att verka för en levande samisk kultur i Sverige.
Sámediggi lea sihke stáhtalaš eiseváldi ja álbmotválljejuvvon sámi parlameanta bargogohččosiin bearráigeahččat sámi kulturáššiid Ruoŧas.
Sámedigge l goappátjagá stáhta fábmudahka ja álmmukválljidum sáme parlamännta dahkamusájn barggat viesso sáme kultuvrav Svierigin.
Saemiedigkie dovne staaten byjjesfaamoe jïh almetji veeljeme parlamente, mij edtja barkedh jielije saemien kultuvrese Sveerjesne.
Sametinget är en statlig myndighet med förvaltningsuppgifter under Landsbygds-departementet.
Det folkvalda parlamentet består av 31 ledamöter som träffas till plenum tre gånger per år.
Styrelsen är ytterst ansvarig för Sametingets verksamhet.
Sámediggi lea stáhtalaš eiseváldi hálddahusbargogohččosat Báikegodde-departemeantta vuolde.
Dat álbmotválljejuvvon parlameanttas leat 31 lahtu geat gávnnahit dievasčoahkkimis.
Stivrras lea loahpalaš ovddasvástádus Sámedikki doaimmas.
Sámedigge l stáhta fábmudahka tjuottjudusdahkamusáj Lánndadáfodeparetementa vuollásasj.
Álmmukválljidum parlamentan li 31 ájrrasa gudi iejvvidi ållestjåhkanibmáj.
Stivran la maŋemus åvdåsvásstádus Sámedikke dåjmas.
Saemiedigkie staaten byjjesfaamoe mij reereminie Landsbygdsdepartementen nuelesne barka.
Dennie almetji veeljeme parlamentesne 31 lïhtsegh gïeh dïeves tjåanghkosne gaavnedieh.
Ståvroen lea dïedte Saemiedigkien barkose.
Sametinget
Box 90, 981 22 GIRON/KIRUNA
Besök: Adolf Hedinsvägen 58
Kontaktformulär
Öppettider under sommaren:
Guossidančujuhus: Adolf Hedinsvägen 58
Skovvi oktavuhtii
Rabasáiggit go lea geassi:
Guossidit: Adolf Hedinsvägen 58
Aktavuohtaformulerra
Mán.- Bie.
Saemiedigkie
Mïnnedh: Adolf Hedinsvägen 58
Goere gosse govlehtalledh
Gaahpode:
Sámedigge ij das duosto ådå åtsålvisájt.
Prográmma hiejteduvvá javllamáno 31 biejve 2013.
Valla jus la dujna såbadus, hähttu ájn vil sisi rádjat åtsålvisájt máksema birra juohkka jage nåv guhkev såbadus bissu.
Vidájahkásasj såbadus
Birásmávsálvis luonndo-ja kultuvrrabirrasijda ällosujttoguovlon mávseduvvá juohkka jage vidájahkásasj såbadusájgen.
Viertti åhtsåt nuppe oassáj moattejahkásasjsåbadusáv, nuppe oassáj máksemav.
Åtsålvisá máksema birra dagáduvvi juohkka jage ja Sámediggáj rájaduvvi.
Mávsálvis
Mávsálvisáv máhtá mierreduvvat:
• Giedde - 6.300 kr hektárraj
• Gárdde - 20 kr mehterij
• Mano - 640 kr juohkka sadjáj jus gasska l 0 - 75 km, 1275 kr juohkka sadjáj jus gasska l 75 km jali guhkebun duv álmmuktjáledumårudagás.
Mannomávsálvis máhttá ienemusát mierreduvvat vidá sadjáj.
Gejda máhttá mákso mierreduvvat?
Tjielde, sáme organisasjåvnnå jali aktugasj tjuottjodiddje gut la doarjjafábmudagás dåhkkidum ja gut ávkki árvulasj luonndo- ja kultuvrrabirrasijt.
Guosske tjielden la moalggemriektá märrádusán.
Maŋemus åhtsåmbiejvve
Vuojná maŋemus åhtsåmbiejvev blankehtan, aktan duv åtsålvisájn galga lasedit sajes gåvåv ja histåvrålasj buojkuldagás juoŋgalágátjav gut/gudi l ávkkim åtsådum giettijt ja gárdijt ja gåktu da li ávkkidum.
Girjásj ja blankehta
Máhtá viedtjat girjátjav ja åtsålvisblankehtajt gårorájagin.
Riŋŋgi Sámediggáj, tel.
0980-780 30 de máhtá aj diŋŋot girjátjav luonndo- ja kultuvrrabirrasij birra.
Manno mávsálvis
Giehpedittjat mijá giehtadallamav de sihtap duv tjállet gaskav duv álmmuktjáledimbájke ja sujttimsaje gaskan G. Ienep diedo vuollelin blankehtan.
Jus dujna l juo såbadus
Jus dujna l juo moattejahkásasjsåbadus de máhtá juogo de dav ájmon adnet jali ådåsav åhtsåt vuosstájvásstediddje mávsálvistjerdan.
Jus åtså ådå moattejahkásasjsåbadusáv de duv åvdep såbadus hiejteduvvá.
Doaresvidjura
Dån hähttu tjuovvot nåv gåhtjoduvvam doaresvidjurijt mierreduvátjit birásmávsálvisáj ålles máksemav.
Doaresvidjura vuododuvvi svieriga láhkaásadibmáj.
Ienep diededimev doaresvidjurij birra gávnnuji Ednambarggodåjmadagá webbabielen.
Vássám li juo ienep gå guokta jage dat rájes gå Sámedigge dåhkkidij Iellembirásprográmmav.
Tjoahkkájgäsos vuoset mij ja dáhpáduvvam Iellembirásbargon maŋel gå dåhkkiduváj 2009.
Iellembirrasin la stivrrajuogos mij la dahkam vuorodimijt iellembirásprográmman 2009-2011 ájggáj.
Gålmmå oasseulme dåhkkiduvvin ållidittjat gájkbadjásasj ulmev:
Barggam lip dáj gålmmå oasseulmij moatteláhkáj ja umasslágasj ulmmejuohkusij, goappátjagá sisŋásj álggagij baktu ja gárvedimprosjevta biednigahttema baktu ja vil enap.
Vuollelin vuosedip vuodoájádisáv mij la bargov jådedam dán rádjáj.
Tjuovvo dåjma li dagádum ma li aktidum Iellembirrasij ja árbbediehtuj:
Iellembirrasin Sámedigge barggá nuoraj moatteláhkáj, åvdemusát
Barggo barggij gudi li aktidum Iellembirrasij:
Árbbedábálattjat sáme äládusá li ienemusát boatsojäládusá, bivdo, guollima ja duoje ja dájdagiehtabargo birra.
Ådå äládusá li bv.
sáme biebbmobuvtadibme, sáme turissma, dålkkådievnastime, musijkka- ja mediabuvtadibme.
Ednamdáfoäládusá
Sámijs Svierigin bájken 10 prosännta viessu ällosujtos mij dåjmaduvvá Svieriga vijddudagás lagábun 50 prosännta.
Sáme dálla aj barggi ietjá ednamdáfoäládusájn ma dåjmaduvvi rijka nuorttalamos bájkijn, álu aktidimäládussan.
Boatsojäládusá ja ietjá sáme äládusáj gaskan li gasskasasj vidjura.
Nanos boatsojäládus nannidum ednam ja tjáhtje ávkkimriektájn buoret máhttelisvuodav ietjá äládusájda åvddånit, avtabále gå ietjá sáme äládusáj åvddånibme nanniji boatsojäládusá sajádagáv.
Äládusåssudahka
Sáme vuojno milta sáme äládusá li sáme kultuvrajn lahka aktidum.
Sámedikke äládusåssudahka barggá ietján gå boatsojäládusássij ietjá ássjij ma guosski sáme äládusájda, birás- ja sebrudakplánimij.
Åvddånimstrategidja
Sámedigge l äláduspolitijkalasj doajmmaprográmmav åvddånimstrategidjaj dåhkkidam.
Doajmmaprográmma le aj vuodon Sámedikke ållidimstrategidjan ednamdáfoprográmman ja ietjá EU-prográmmajn.
Sámedikken le åvdåsvásstádus sáme ássjijs sebrudakplánimin gáhttit.
Mierkki ietjá dåjmadiddje e dávk sáme vuojnov "vajálduhtitja".
1986 ällosujttoguovlojs muhtema dejvadallin rádioaktijvalasj tjalmijs atomafábmohåhkkånimes Tjernobylin.
Ällosujttoguovlon dejvadallin oarjje Västerbotten ja nuortta Jämtlánnda.
Åtsålvis
Gårorájagin gávnnuji blankehta majt dån gut le guosske älloniehkke galga anodit gå åtså.
Rabá pdf-fijlav ja dievde tjuovggidusájt dahtåvrån.
Tjáleda blankehtav.
Mujte vuolláj tjállet åvddålå gå dav rája:
Sören Långberg
Klippen 133
924 94 Sorsele
Biejstek bierggo
20 jage håhkkånime maŋŋela diehtep boatsojäládus Västerbottena lenan garrasit dejvadaláj.
1986 bálkestuvvin 27 000 boahttsu ma njuovvamájge jagev åvddåla 78% vuosstájtjuottjoj, ilá vuollegis árvo diehti.
Sesiumoase biergon li binnum.
Viste dalla åvdemusát sisanedi sesiumav.
Danen gå boahttsu dálven vistijt bårri de sesiumárvo biergon dálven lassáni ja binnu giesen.
Gårådijn sesiumárvoj badjel 1 500 becquerel bálkestuvvi.
Kompensasjåvnnå
Stáhta älloniehkijt kompenseri dáhppudallamij åvdås tjernobylhåhkkånime diehti.
Dago degu njuovvam åvdep ájgen ja boahttsuj biebbmam dálven li åvdedam bálkestum gårådij lågo li binnum.
Vuojnodis váhtá
"Becquerel le juoga mij ij vuojnnu, gullu, dåbddu, happsida ja smáhkku ja iv diede mij dat le".
Gå 1986 dáhpaduváj de Daniel 12 jagák sámebárnne nåvti gåvådij gåktu tjernobylhåhkkånimev árvustaláj.
Vánesvuohta diedojda ja diededibmáj stuorra balov sámij gaskan dagáj ja ájnnasit ällosujttárij siegen.
Ittjij ga aktak diehtám makkir vijddudagás jali man mälggadav tjalme galggin boatsojäládussaj nievrijt buktet.
Tjernobyl ihkeven ájggáj sáme histåvrån tjáleduvvá stuorámus håhkkånimes akta mij le sámijt däjvvam.
Boatsojmärkka le sárgij låhko rievtes ja gåro bieljen ma giehttu gut boahttsuv äjggu.
Svierigin e gåtte gávnnu ájnnat gájkka boahttsu priváhta ulmutjis äjgoduvvi.
Svieriga urudispolitijkka mierkki urudisá galggi luondon gávnnut.
Aktugattja avtabále galggi kompenseriduvvat gå sijá priváhta åbmudahka urudisájda biebbmon sjaddá.
Tjieldijn li danen riektá urudismávsálvissaj.
Boatsojäládus Svierigin le Svieriga vuodolága milta äládus sámijda várraj biejadum.
Ällosujttoriektá vuododuvvá máttarájggásasj dáhpáj ja ij le juoga majt sáme li stáhtas "oadtjum".
Boatsojäládus vuododuvvá friddja luonndoguohtomij.
Ällosujttoriektá val dåjmaduvvá sámes gut le tjielden sebrulasj.
Tjiellde le ekonomalasj ja tjuottjodus siebrre mij lága milta sebrulattjaj aktisasj buoremussaj galggá ällosujtov sierra geográfalasj bájkken jådedit.
Svierigin gávnnuji 51 tjielde ma aktan Svieriga vijddudagás bájken 40 prosännta gåbttji.
Dájs li 33 várretjielde, 10 vuovddetjielde ja 8 konsesjåvnnåtjielde ällosujtujn sierralágásj loabe milta.
Boahttsuj låhko målssos ájge milta 225 000 ja 280 000 gaskan dálvveälon.
Ällosujttára ja älloniehke
Ällosujton barggi bájken 2 500 ulmutja.
Ällosujttárvirgge le virgge ienemusát ålmmåj sjaddam.
Ålmåj dájvvamusát ållesájgev vidnudagán barggá.
Fuolkke viehket dárbon, bv.
lárkkamin ja miessemärkkomin.
Ällosujttárin ja älloniehkken le sieradus.
Gávnnuji bájken 4 600 älloniehke, massta 85 prosännta årru Norrbottena lenan.
Tjielden gávnnuji moadda ällosujttovidnudagá.
Stuorra guohtomednama
Stuorra guohtomednama mierredit boatsojäládusáv danen gå boahttsu labudi jahkeájggemålssomij milta.
Boatsoj ávkki vissa jådådagájt umasslágásj guohtomednamij gaskan.
Vissa ájgijn jagen, åvdemusát miessemärkkkoma, tjaktjanjuovvama ja dálvveguohtomednamijda jådedimij diehti, ällosujttára tjoahkkiji boahttsujt stuoráp älojda ma vuojeduvvi dålusj jåhtulagáj milta.
Gå boahttsu ruvva gabnnjasi ja boahttsun li ihkeven nanos dábe de ij le ållu álkke jådådagáv målssot.
Hiemssima
Boahttsu dåbddi hiemssimijt ietjá ednamávkkijs ja urudisájs.
Sierraláhkáj le gidán gå miesijt njållu.
Ietjá bále li gå boahttsu tjoahkkiduvvi ja vuojeduvvi ällon gärddájda miessemärkkomij jali lárkkamij.
Jådedijn dálvveguohtomednamijda ja dálvveguohtomednamijs jådådagájn li muhttijn gássjelis tjadádagá bv.
äno, rahte, jali ruovdderahte.
Boahttsu hähttuji ráfen bessat livvomin ja guohtomin jådedimijn.
Jus boahttsu urudisájs, bednagijs jali ulmutjijs baldeduvvi de ällo dávk hájeduvásj ja moadda biejve barggo ällosujttárijda dåssjåni.
Muhtem guovlojn le mälggat guohtomednamj gaskan ja jådådagá li bv.
bijllarahtijs ja ruovdderahtijs dahpadum.
Boahttsu vierttiji de bijlaj fievrriduvvat.
Árbbedáhpeguodde
Dálásj ällosujto ulmme le åvdemusát bierggobuvtadibmáj.
Dámuk boahttsu álu anoduvvi turisman jali "hierggevuodjusij".
Ällosujtto le vilá ájnas sáme kultuvran.
Árbbedáhpeguodde le stuorra symbolaárvujn.
Ällosujttárin le garra barggo, valla le aj viessomvuohke.
Ällosujttárin le sáme ällosujttokultuvra guodde ja gaskostiddje.
EUan juohkka
sebrulasjstáhtan le ednamdáfoprográmma 2007-2013.
Gájkbadjásasj ulmme
Ednamdáfoprográmma dago biednigahteduvvi EUa budjehtas ja rijkalattjat.
Prográmmaájgen biednigahteduvvi jårbbå 35 miljarda kråvnå.
Gájkbadjásasj ulmme ednamdáfoprográmmaj le sämmilágásj gå svieriga ednamdáfopolitijkkaj, d.j.
åvdedit ednamdáfo ekonomalasj, ekologalasj ja sosiálalasj nanos åvddånimev.
Ulmme gåbttjå biebmoj nanos buvtadimev, bargojt ednamdáfon, vieledit dajvak vidjurijda ja nanos åvddånimev.
Ednama luonndo- ja kultuvrraárvo galggi suoddjiduvvat ja birrasij nievrijt buktet galggá giehpeduvvat.
Sámedigge dårjafábmudahka
Ednamdáfoprográmma biednigahteduvvá EUas bájken láhkkáj ja juohkka sebrulasjstáhtas láhkkáj.
2007 ådåjakmáno rájes Stáhta Ednambarggodåjmadahka le tjuottjudusfábmudahka prográmmaj.
Lenastivra ja Sámedigge li dårjafábmudagá ma rájadum ássjijt giehtadalli ja mierredi.
Sáme prosjäktaniehke ja vidnudagá galggi Sámedikkijn rádedit.
Jus Ednambarggodåjmadagá ådåsbrevav diŋgo sijá webbabiele baktu de dajvvalakkoj máhtá diededimev ednamdáfoprográmma birra oadtjot.
Sámedikke ållidimstrategiddja
Jåvsådittjat buoremus båhtusijda Sámedikken le ållidimstrategiddja gåktu vidnudak- ja prosjäktadårjajt, dårjajt gelbugisvuohtaåvddånibmáj ja válljidum birrasij galggi juogeduvvat.
Strategiddja le vuododum äláduspolitijkalasj doajmmaprográmmaj mij le hábbmiduvvam aktijbargon sáme äládusájn, idealissta organisasjåvnåj j.i.
ja ållestjåhkanimes dåhkkiduvvam.
Åtsålvisá vuoroduvvi dan milta gåktu åvdedi ulmijt ållidimstrategidjan ållidit.
2007 ådåjakmáno 1.b.
rájes le ådå ednamdáfoprográmma fámon doarjjaj ja mávsálvisájda ednamdáfuj.
Prográmma målssu åvdep birás- ja ednamdáfoåvddånimprográmmav (LBU -prográmmav).
Prográmma gåhtjoduvvá Ednamdáfoprográmman.
Le gus dujna vidnudahka ja sidá ådå dåjmajn vidnudagán álgadit?
Dárbaha gus investerit jali oasstet dievnastimev?
Sidá gus ådå boatsojäládusvidnudagáv álgadit?
Vidnudakdårja dávk de dunji hiehpi!
Åtsålvis mij guosská sáme vidnudagájda galggá Sámediggáj rájaduvvá.
Sidá gus nannidit ietjat máhttudagájt gåktu ietjat turissmavidnudagáv åvdeda?
Dárbaha gus ienebuv oahppat gåktu ietjat boahttsujt sujtti?
Sidá gus oahppat ienebuv márnánáhttema birra?
Máhttelisvuoda li dal gelbugisvuohtaåvddånimev ednamdáfoprográmman åhtsåt.
Sáme riektá ednamijt ávkkit ällosujttuj, bivdduj ja guollimij le máttarájggásasj ávkkimij vuododum.
Máttarájggásasj ávkkim ednambálka milta le äjggumriektá mij le åttjuduvvam ávkki ednamav guhka ájgev váni duostok avtastik.
Sámedigge le guovddelis tjuottjudusfábmudahka ja ráddidusá ássjedåbddefábmudahka åvdåsvásstádusájn ássjijs ma guosski boatsojäládussaj.
Boatsoj le ruoppsisgåddejudos sierralágásj fámujn vistijt åmastit.
Guododimluohkko mierret bierggobuvtadimev.
Svierigin ällosujtto dåjmaduvvá ienep gå 900 ällosujttovidnudagájn.
Ällosujton le aj älljabivddo ja guollebivddo.
Sámekultuvrraárbbe vuododuvvá stuorrát boahttsuj.
Väjddo- ja bivddosebrudagán viejddin gåttijt aktan ietjá miehtsejuhtusij.
Ällosujtto stuoráp doajmman le 1600-lågo rájes gávnnum.
Aktavuohtadiedo
tjieldijda dánna gávnnuji.
Vállji lenav rievtesrájagin.
Tjieldij
njuovadum vierogij diedádusá dánna almmuduvvi.
Gåråda
Doarjja le 9 kr tjiluj ållessjattuk boahttsu åvdås 14,50 kr tjiluj miese åvdås.
Haddelasedibme riekkniduvvá gåråda dädduj.
Boatsojnähkkáj riektá haddelasedibmáj de boatsoj hähttu sujnnimnjuovadagán njuovaduvvat.
Blankehta
Rievtudin gávna blankehtajt majt máhtá tjáledit ja giedajn tjállet, jali tjállet åvddål dav tjáleda.
Huomaha i máhte tjáledum pdf-fijlav vuorkkit!
Sámedikken Svierigin la rádevaddem funksjåvnnå Svieriga politijkalasj vuogádagán.
Demokratiddjan ieneplåhko mierret.
Unneplågojn la vuorjját máhttelisvuohta mierredit demokráhtalasj tjoaggulvisájn.
Sámedigge gávnnu vattátjit sámijda jienav.
Sámedigge l sámij jiedna Svierigin.
Gå ij jienasta de iehtjádijda vaddá máhttelisvuodav politijkalasj åvdåstiddjijt válljit.
Jus dån jienasta de oattjo bájnatjimfámov ja dajna vállji Sámedikke politijkalasj gäjnov.
Sámedikke válljimsiebrreráde duv bádtji åvdedimev bájnatjit - duv jiedna sieradusáv dahká!
Sadje vuojnojda
Ájrrasa Sámedikken spiedjildi sáme sebrudagáv.
Miján la umasslágásj duogásj ja máhttudagá.
Nanos Sámedikke baktu l máhttelisvuohta rievddadisájt dahkat.
Sámedigge l daŋga bále sadje umasslágásj vuojnojda, demokráhtalasj orgána.
Ságastallama hähttuji joarkket gájkka sámij åvdedibmáj.
Jienastit
Válljimbiejvve l ájllega moarmesmáno 19.b.
Válljimpáhppára rájaduvvi ietjat årudahkaj njuolgga válljimfábmudagás.
GÅLLEGIELLA - Nuorttarijkaj sáme giellaguddnebálkká juogeduvvá gudát bále tjavtjan 2014, sámeministarijt ja sámedikkepresidentajt jahkásasj tjåhkanimen Helsingforsan.
Giellaguddnebálkká juogeduvvá aktugattjajda jali organisasjåvnåjda Vuonan, Svierigin, Suoman jali Gárjjelin sámegielav åvddånahttem.
Gållegiella - Nuorttarijkaj sáme giellaguddnebálkká l ásaduvvam sámeministarijs ja sámedikkepresidentajs Vuonan, Svierigin, Suoman.
Guddnebálkká juogeduvvá fert nuppát jagev, vuostasj bále jahke 2004.
Guddnebálkká stuorrudak la 15 000 euro.
Giellaguddnebálkká ulmme
Giellaguddnebálkká ulmme l, gielav åvddånahttet ja várjjalit Vuonan, Svierigin, Suoman ja Gárjjelin.
Gut máhttá giellaguddnebálkáv oadtjot?
Giellaguddnebálkká juogeduvvá aktugattjajda, juohkusijda, organisasjåvnåjda, siebrijda ja institusjåvnåjda gudi li arvusmahttám sámegielav tjálalattjat, njálmálattjat jali ietjá láhkáj.
Guddnebálkká máhttá juogeduvvat.
Oajvvada åhttsev!
Viesádijt, organisasjåvnåjt, institusjåvnåjt ja fábmudagájt Vuonan, Svierigin, Suoman ja Gárjjelin máhtti nammadit åhttsev giellaguddnebálkkáj 2014.
Buvte tjálalasj oajvvadusáv
bálkkávuojtten aktan tjálalasj tjielggidusájn 1-2 biele.
Sáddi oajvvadusáv åvddål moarmesmáno 30. biejve 2014.
Guládallamdiehto árvustallamjuohkusij:
Gollegiella - árvustallamjuogos
Sámediggi/Saamelaiskäräjät
SAJOS
99870 Anár/Inari, Finland
E-poassta: info@samediggi.fi
Åhtsåp dåjmadakoajvev Sámedikke dåjmadahkaj, gut galggá mijá dåjmav lájddit mij la åvdedime ja ietjájduhttema vuolen.
Barggodahkamuhá
Dåjmadakoajvve galggá ássjijt åvddåjbuktet stivrraj ja åvdåsvásstet vaj doajmma dåjmaduvvá riektábiejadusáj milta ja dárkkelit.
Dåjman li biejadum ulme ja jåksåmbåhtusa ja bargguj gullu iehtjádij siegen strategalattjat barggat åvdedittjat ja tjadádittjat dåjma ulmijt.
Duv lájddimvuohke l ájnnasin árvustallamvuodo ja guládallama hárráj.
Dahkat buorre aktavuodajt ja värmmádagájt goappátjagá rijkalattjat ja rijkajgasskasattjat, ja aktidit moattelágásj miellogisvuodajt.
Barggobájkke
Giron
Gut la dån?
Åhtsåp tjoahkkijiddje ja jáhkkogis lájddijiddjev, gänna l buorre dádjadus sáme kultuvrraj ja gut máhttá ájttsat ja balanserit moattelágásj árvustallamijt ja politijkalasj signálajt.
Galga adnet edna aktavuodajt goappátjagá sisŋásj ja ålgop ulmutjij.
Sihtap danen tsuojgodit jut åhttsen la buorre guládallamfábmo, aktavuohtadahkke ja åskov vuosedit.
Dujna l fábmo måvtåstuhttet ja lájddit ietjas barggijt.
Biedjap edna dättov duv sáme máhttudahkaj, ájnas oasse l giella.
Åhtsåp duv gänna l hiebalgis akademak åhpadus jali ietjá máhtalgisvuohta majt adnep hiebalattjan virggáj.
Dujna l muhtem jage lájddimmáhtalgisvuohta álmmuk ja jali priváhtta suorges ja buorre máhtto sáme kultuvra ja sebrudagá birra.
Jus dujna l máhtalgisvuohta politijkalasj stivrridum organisasjåvnås ja sámegiellamáhtto li ánssidime.
Aktavuohtaulmutja
Åtså ja lågå ienebuv virge birra www.experis.se JobID: 917735.
Ienep diedojt oattjo åttjudimkonsultas Inger Sundgren, telefåvnnå 070-3774891 jali e-påvsstå: inger.sundgren@se.experis.com
Maŋemus åhtsåmbiejvve l ragátmáno 28 biejve.
Sámedikke dåjmadagán li gålmmå åssudagá ja akta stába.
Ekonomiddja- ja tjuottjodimåssudahka gåbttjå ekonomidjav, barggijt, IT:av ja sisŋásj dievnastusáv.
Åssudakoajvve barggá dåjmadakoajve vuollelin ja gullu Sámedikke lájddimjuohkusij.
Dån åvdåsvássteda dåjmadakdårjav ássjijn ma gulluji presidiuma ja stivra j.v.å.
barggodahkamuhájda.
Dån åvdåsvássteda fábmudagá ekonomalasj tjuottjudusáv, bargge- ja doajmmaåvdedimev ekonomiddja- ja tjuottjodimåssudagán ja sisŋásj dievnastusáv.
Barggodahkamuhájn li budjähttabarggo, budjähttadåbelijtjuovvom, jahketjielggidibme, tjielggidimássje, dåbelijtjuovvomássje ja åvdedit barggovuogijt ja prosessajt ekonomiddjaj fábmudagán.
Åssudakoajvve l aj barggijoajvve, sihkarvuohtavárjjalimoajvve ja IT-aktijdiddje.
Åhtsåp lájddijiddjev gänna l buorre fábmo åvdedittjat, måvtåstuhtátjit ja lájdditjit ietjas barggijt.
Dån la strategak, dujna la buorre åtsådim- ja struktuvrakmáhtto vaj máhttá plánerit, deligerit ja lájddit dåjmav biejadum ulmijda.
Duv dieddemahtes prestissja ja guládallam máhttudahka dahká duv hiebalattjan buorre aktavuodajt dahkat goappátjagá organisasasjåvnå sissŋelin ja ålggolin.
Barggovadde biedjá edna dättov duv iesjvuodajda.
Åhtsåp duv gänna l sivilekonomakeksáma jali ietjá åhpadus majt adnep hiebalattjan virggáj.
Dujna l duodastum lájddimmáhtalgisvuohta ja lulu almulasj tjuottjudusán barggam.
Buorak la jus la politijkalasj stivrrimdum organisasjåvnån barggam.
Sámegiellamáhto ja máhto sáme kultuvra ja sebrudagá birra li ánssidime.
Sämmi l jus dujna l barggoiellemmáhtalgisvuohta ekonomidjas, bargges, IT:as ja sisŋásjdievnastusás.
Åtså ja lågå ienebuv virge birra www.experis.se JobID: 942363.
Maŋemus åhtsåmbiejvve l gålgådismáno 5 biejve.
Fáhkaj aktavuohtaulmutja li Staffan Falkefjeld SACO-S åvdås, tel.
0980-780 36 ja Eva Svonni ST-Sápmi åvdås, tel.
Sámedigge vuododuváj ulmijn buoredit svieriga sámij máhttelisvuodajt álggoálmmugin kultuvras bisodit ja åvddånahttet.
Sámedigge rabáduváj 1993.
Guovtegerdak dåjma
Sámedigge Svierigin la goappátjagá stáhta fábmudahka virggeulmutjij ja sáme parlamännta álmmukválljim ájrrasij.
Sámedikke organisasjåvnnå sjimustahttá kommuvnaj, gånnå aj gávnnuji politjikkára ja virggeulmutja, valla muhttijn gåhtjoduvvá "sámij rijkkabiejvven".
Sámedigge ij ajn dåjma almma iesjmierredimev, ájnat vuojneduvvá rádevadde orgánan ja ássjedåbddefábmudahkan sáme ássjijda.
31 ájrrasa
Sámedikke ållestjåhkanime 31 ájrrasa nammaduvvi sámediggeválljimin juohkka nälját jage.
Svieriga árvvalum 20 000-35 000 sámijs vargga 9000 li ietjasa registardam Sámedikke jienastimlågon.
Jienastittjat hähttu 18 jage ållim.
Sámij sajádahka
Oarre sámedikke sjaddamij lij arvusmahttet sámij miellogisvuodav oassálasstet sebrudakviessomin ja politijkan.
Sámedigge åvdet sáme identitehtav nannimij.
Sámedigge l sadje gånnå umasslágásj sáme juohkusa máhtti tjåhkanit ságastalátjit gåktu buoremusláhkáj máhttá bisodit ja åvdedit sáme kultuvrav ja sáme sebrudakviessomav.
Stáhta le 1900-lågon dåjmadam politijkav mij la sieradam sáme álmmugav, ällosujtára ja gudi älla ällosujtára, gej gaskan la rijddo.
Gájkbadjasasj ulmme
Sámediggáj la gájkbadjásasj ulmme Sámediggelága milta doajmmat viesso same kultuvrraj ja álgadit dåjmajt ja oajvvadit dagojt ma åvdedi dáv kultuvrav.
Sámedikke dahkamusá biejaduvvi Sámediggelágan.
Fábmudahka
Sámedikken la almulasjriektásasj sajádahka fábmudahkan ráddidusá vuollásasj (Kultuvrradepartemännta).
Sáme ássje guosski huoman moattelágásj departemänntaj.
Sámedikke oajvvedåjmadahka gávnnu Gironin.
Sámedikken li bájkkekontåvrå Jåhkåmåhken, Dearnan ja Staaren.
Alla rávkalvisá
Stáhta fábmudahkan Sámedigge hähttu tjuovvot njuolgadusájt reglerimbrevajn stáhtas ja edna lágajt ja biejadusájt Maŋemus láhkarievddadibme Sámediggelágan (SFS 1992:1433) tjielgastuhttá juogadusáv Sámedikke politijkalasj oase ja fábmudakdåjmadim oase gaskan.
Biejadum la ådå biejadus mij oanegisláhkáj mierkki at tjuottjudusássje galggi siebrrerádijn jali stivras giehtadaláduvvat, ja ij ållestjåhkanimen.
Sametinget är både en statlig myndighet med förvaltningsuppgifter och ett folkvalt samiskt parlament med uppdraget att verka för en levande samisk kultur i Sverige.
Sámedigge l goappátjagá stáhta fábmudahka ja álmmukválljim sáme parlamännta dahkamusájn barggat viesso sáme kultuvrav Svierigin.
Sametinget är en statlig myndighet under regeringen, med särskilt ansvar för språk, kultur och rennäring.
Sámediggi lea stáhtalaš eiseváldi mas leat hálddašandoaimmat ráđđehusa vuolde.
Sámedigge l stáhta fábmudahka tjuottjudusdahkamusáj ráddidusá vuollálasj.
Álmmukválljim parlamentan li 31 ájrrasa gudi iejvvidi ållestjåhkanibmáj.
Saemiedigkie lea staaten byjjesfaamoe reeremen-laavenjassigujmie reerenassen vuelene.
E-post kansli@sametinget.se
Öppettider:
Sommartid:
Rabasáiggit:
Sámegiella - gájkka varietehta - le ájtedum giella gå guhka ájgev 1900-lågon la maŋásbiejadum.
Rievddadit giellamålssomprosessav rávkká stuorra dagojt goappátjagá stáhtas ja aktugattjas.
Giellamålssomprosässa
Moatten guovlon Sámen la giellamålssom mij la stuorrát åvddånam.
Svieriga ieneplåhkogiella l mierrediddje.
Sámegiella vuojnnet la giella mav hejman ságas.
Ienemus vuorrasap sáme älla goassak jali nievresláhkáj oahppam låhkåt jali tjállet ietjasa iednegiellaj skåvlån.
Vádálasj vijor
Sámegiela vijor árvustaláduvvá vádálattjan.
Giellamålssomprosässa guosská moatte vidjurij.
Gájkka negatijvalasj dajvak åvddånimes sáme årromguovlojn gitta ienep persåvnålasj ájádusájda " jus ájtu leni gielav máhttet".
Buorre ålgop bájnatjibme
Rijkajgasskasasj siebrre (Europaráde, AN j.v.å) bájnasj svieriga sámepolitijkav.
Konvensjåvnå ja deklarasjåvnå majt Svierik la vuollájtjállam suoddjiji rijkalasj unneplågogielajt ja kultuvralasj iesjrádálasjvuodav - riektáj ietjas kultuvrraj, giellaj ja iesjmierredibmáj ietjasa ássjijn.
Europaráde konvensjåvnnå suoje birra rijkalasj unneplågojda ja nåv gåhtjodum biejadus unneplågogielaj birra l buojkulvis mij båhtusav váttij unneplågogiellaådåstibmáj Svierigin.
Politijkalasj ja ideologalasj vidjurij dálásj åvddånibme gätjájdallá sáme giellabisodibmáj.
Miellogisvuohta gávnnu valla rievddadis rávkaduvvá
Miellogisvuohta giellaj lassán sämmibále gå iesjdåbddo ja nannodum identitähttavuojnnu lassán.
Sáme kultuvrradåbddomerkaj ednakvuoda vuoseduvvi tjielggasit ja luondulattjat.
Dát iesjdåbddo oabllán, ájnnasit sáme nuorajs.Rievddadit giellamålssomprosessav rávkaduvvá åhpadusábnnasa ma li hiebadum svieriga skållåvuogádahkaj, ienep iednegiellaåhpadiddje, máhttelisvuodajt "full immersion" - ålles giellalávggomij vuodoskåvlån ja gymnásan.
Åvddågåvvå luluj gájkka skåvllåábnnasijt sámegiellaj låhkåt.
Ållessjáttuga dárbahi ådå máhttelisvuodajt sámegielav låhkåt, ij la nuoges val åniájggásasjlåhkåmdoarjjagijn ienemusát guokta váhko låhkåmij.
Ådå guládallammáhttelisvuoda
Lasedum labudibme ja ienep aktavuohtasaje ådå máhttelisvuodajt vaddi vijdedum giellaadnuj.
EU-biedigahttema máhttelissan dahki miellodahtte kultuvrra- ja giellaprosjevtajt.
Microsoft la åvdedam gielladårjav sáme gielajda.
Vuona sámedigge l biednigahttám prosjevtav gånnå li åvdedam riektastávimprográmmav nuorttasámegiellaj, julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj.
Nuora mielas sámegielav adni gå guládalli sosiálalasj mediajn.
Ådå doajmmaprográmma
Sámedikke álmmukválljidum orgána ållestjåhkanibme l dåhkkidam ådå giellapolitijkalasj doajmmaprográmmav.
Gávna dav rievtesrájagin.
Ingen sekretær i Kjøpsvik fra kl 10.00
Ingen sekretær på Drag frem...
Nettstedet FiksGataMi lar innbyggerne rapportere problemer med offe...
Det er blitt satt opp en ekstra rute fredag den 30.01.15
Vår selvbetjeningsportal er for tiden ute av drift.
Gå til portalen
Ansvarlig redaktør:
Konrad Sætra
Nettredaktør:
Lill Åse Eriksen
IKT-ansvarlig:
Egil Skalltje
Åbmudakværrolissta priváhta æjgojs, æládusåbmudagájs ja vidnudakdåjmaj rustigijs le almulasj dárkastusán 3 vahko guovvamáno 28. biejves 2014.
Gujttimájgge le 6 vahko guovvamáno 28. biejve rájes.
Jus galga gujttimusáv buktet, de rája diehki: postmottak@tysfjord.kommune.no jali:
Divtasvuonan suohkan
Å-værro kåntåvrra
8591 Kjøpsvik
Divtasvuona suohkan
Åbmudakværrokåntåvrra
Le máhttelis biednikdoarjjagav åhtsåt ásadusájda valástallamin ja ålggoiellemin.
Diedo gávnnuji næhttabielen: http://www.regjeringen.no/upload/KUD/Idrett/Publikasjoner/V-0732B_2010.pdf
Divna åhtsåmusá galggi elektråvnålattjat rájáduvvat web-portalá baktu www.idrettsanlegg.no
Åhtsåmusá masi åvddål le doarjja åtsådum, valla ij la juollodum, viertti aj ådå åhtsåmusáv rádjat, valla tjuovvusa dagi jus ij la mige rievddam.
Doarjjaåhtsåmusá dábálasj ásadusájda hæhttuji årrot hiebadum Suohkanguovloplánajda rubbmelasj dåjmajda, luondoviessumijda.
Åhtsåmájggemiere le basádismáno 15 biejve 2013.
Drag barnehage
Tlf:
Mánnodagás bierjjedahkaj 07.30 - 16.30
Styrer:
Lill-Bente Langseth Nilsen
Árranin gasskavahko ådåjakmáno 28. biejve kl.
Biskop Tor B Jørgensen kommer på visitas til menighetene i Tysfjord...
Dette er en overikt over lenker til tjenester og websider ansatte b...
Ájluovta varresvuodastasjåvnnå l dahppasin gå miján la giesseloahpe moarmesmáno 28. biejves biehtsemáno 10. bæjvváj.
Jus sidá varresvuodasujttárijn ságastijt máhtá aktijvuodav Gásluovta varresvuodastasjåvnåjn válldet telefåvnån 75 77 56 50/ 907 31 813.
Jus la iesselissan máhtá aktijvuodav Gásluovta dálkudiddjekåntåvråjn válldet telefåvnån 75 77 56 40 jali Ájluovta dálkudiddjekåntåvråjn telefåvnån 75 78 57 70.
Tsaggeiedne viehkev jåvså idja- biejvve, máhta sujna aktijvuodav válldet dálkudiddjeváktan telefåvnån 75 77 02 02.
Tjáhtjefábmo ja minerála
Oasestibme, turissma ja æládusá
Sáme æládusá
Infrastruktuvrra
Prosjekta/åvddåguoradallam galggá tjadáduvvat lahka aktisasjbarggon nammadum suorgijn.
Divtasvuona åvddånammadus mierredij tjåhkanimen 04.03.2010 barggát suohkanplána sebrudakoasev ja duobddákanooasev ådåsmahttemijn, dán vuolen aj doajmme merraguovlo ja merragátteplánav, pládna ja tsiekkaduslága (plánaoase) § 11-12 milta.
Sæmmi båttå mierredij åvddånammadus pládnaprográmma oajvvadusáv almulasj dárkastussaj biedjat lága milta, §§ 4-1 ja 11-13.
Oajvvadus sáddiduvvá guláskuddamij guoskavasj guovlolasj, stáhtalasj ja suohkanlasj oajválattjajda, luojvojdis organisasjåvnåjda ja ásadusájda, lága § 5-2 milta.
Pládnaprográmma tjielggi pládnabargo ulmev, gåvvit ja vuoset pládnabargov ja dajt hásstalusájt ma aneduvvi ájnnasin birrasa ja sebrudagá gáktuj.
Prográmma galggá gåtsedit tjielgas, dádjadahtte ja dåbmaris pládnabargov, gånnå oajválattja, viesáda ja ietjá berustiddje pládnabargguj juo álgo rájes oassálassti.
Divtasvuona suohkan almot ruhtadårjajt dåjmajda ma li gárevábnnasij dagá.
Dåjma gånnå ij la loahpe gárevábnnasijt ávkástallat manni dåjmajda ma gárrámvuodav hieredit, galggi:
- Gárevábnnasij dagá, ja gånnå li ållessjattuga sajenis.
- Budsjæhtta dåjmajda galggá åhtsåmusáv tjuovvot.
- Doarjja mávseduvvá gå dåjmajs ruhtalåhko ja raportta boahtá.
- Divtasvuona suohkana åvdåstiddjijda galggá liehket máhttelis dåjmajt guossidime mannat.
Ruhtadoarjja ij vatteduvá klássamanojda.
Tjálálasj åhtsåmus sáddiduvvá:
Divtasvuona suohkan - Tysfjord kommune
Fámillja ja varresvuoda åssudahkaj
Pb.
8591 Gásluokta - Kjøpsvik
Åhtsåmmierre: 15.04.2014
ALMODUS RUHTADÅRJAV GÁREVSÆLGADAK
DÅJMAJDA/ÁSADUSÁJDA 2012
Árran mánnájgárdde/Árran Ájluovtan la avtaåssudak mánájgárdde 23 sajij sámegielak mánájda gaskal 0-6 jage.
Mánájgárddejahkáj 2014/2015 åhtsåp jådediddjev ja pedagåvgålasj jådediddjev 1,4 jahjevirgen.
Jådediddje 1 jahkevirgen
Gájbeduvvá dujna le:
Pedegåvgålasj jådediddje 1,4 jahkevirgge
Ietjá åhttse gænna li hiebalgis máhtudahka ávttjiduvvi aj åtsåtjit.
Virgijda gájbeduvvá:
Mij fállap:
Åhtsåmmierre: 20.06.2014
Nærmere opplysninger gis av styrer Agnete Johnsen, tlf.
75 77 51 00 eller e-post: manajgardde@arran.no
Søknad med CV, referanser og attester sendes til Árran julevsáme guovdásj/lulesamisk senter, 8270 Ájluokta/Drag, eller e-post poassta@arran.no
2014 rájes la ådå stáhta ruhtadoarjjavuogádus boahtám man ulmme I gåbddåbättev smávep sajijda åttjudit.
Stájgo, Divtasvuonan ja Hábmera suohkana galggi ruhtadårjav åhtsåt gåbddåbáddeværmádagáv suohkanijda åttjudittjat.
Åbbålasj værmádahka I sávadahtte, ja suohkana sihti tjuovvot dajt ævtojt ma tjuovvu jus stáhtta galggá doarjjagav vaddet.
Gájka gudi sihti árvvalit (siebre, vidnudagá, ájnegis ulmutjja jnv.)
máhtti ietjasa vuojnov buktet åvddåla 02.06.2014.
Dájda bájkijda li barggamin Divtasvuona suohkanin:
Gásluokta, aktisattjat birrusij 454 oasste
Stuorgiedde, aktisattjat birrusij 158 oasste
Árvvalime sáddiduvvi Divtasvuona suohkana guládallamilmutjij Egil Skalltje, mæjllaj egil.skalltje@tysfjord.kommune.no.
Bálkkákåntåvrrå la sierra telefåvnnåvásstedimájgge 28.04. rájes 31.05.2014 rádjáj.
Vásstedimájgge I mánnodagás bierjjedahkaj 07:45 - 10:00.
Sivvan la gå ådå telefåvnnårustigijt li åttjudime.
Bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve 2010, nasjonálváre Státtá vuostasj jåvsådime 100-jagebiejven, máhtá bussajn mannat Gásluovta ja Vássjá gaskan.
Kl 11.45, kl 13.45 ja kl 17.45 Gásluovta færjjokájas, guovdo milta Vássjáj
Kl 12.30, kl 14.30 ja kl 19.30 Vássjás, Gásluovta guovdo milta færjjokádjaj
Almmulasj ávvudibme rádevieson Gásluovdan kl 10.00, gånnå næhttabájkke ja kolleksjåvnnå almoduvvaba ja gåvvåvuosádus rahpá.
Vuosádus la aj rabás lávvodagá snjilltjamáno 30. biejve ja sådnåbiejve bårggemáno 1. biejve kl 14.00 ja kl 17.00 gaskan.
Vuosádus la rabás gitta bårggemáno 16. biejve rádjáj.
og søndag 1. august mellom kl 14.00 og kl 17.00.
Utstillingen varer til 16. august.
Divtasvuona demænssasiebrre bivddi rabás tjåhkanibmáj sámedikkepresindentajn Aili Keskitalojn, gasskavahko guovvamáno 12.b kl.
19:00 Árrana auditåvrån, Ájluovtan.
Tebmá: Sáme varresvuodadievnastusá julevsáme bájken.
Guládallamulmusj, Sámedikken: Marja Kristiina Partapuoli, tlf.
78 48 42 36, Marja.Kristiina.Partapuoli@samediggi.no
Divtasvuona suohkan sávvá buorre boahtemav diehtojuohkemtjåhkanibmáj Måsken Måskerahte birra, gånnå oattjo diedojt man guhkás barggo åvddåprosjevtajn la jåvsådam.
Tebmáoase diehtojuohkemtjåhkanimen li duola dagu geologia, teknihkalasj árvustallama, oajvvadus rahtetraséaj ja biednikgållomierre.
Biejvve: Bierjjedagá ådåjagemáno 14. biejve 2011
Sadje: Åvdep Måske skåvlå vieson
Jåhtelisvanás manná Gásluovtas kl 13.40 ja Ájluovtas kl 14.30.
Máhttsá Måskes kl 19.35.
Ienep diedojt oattjo Divtasvuona suohkanis, boaksa 104, 8591 Gásluokta, telefåvnnå 75 77 55 00, e-poassta: postmottak@tysfjord.kommune.no jali prosjæktajådediddjes Stig Eriksen, mobijla 950 98 899 baktu.
pládnaprográmma guládus
Divtasvuona åvddånammadus mierredij 15.01.2014, 1/14 ássjen biedjat dárkestum suohkanplána areáloajvvadusáv nuppát vuoro almulasj guládussaj pládna- ja tsiekkaduslága § 11-14, bs.
Pládna biejaduváj vuostasj almulasj guládussaj dálven 2013.
Danen gå ållo tsuojggidusá giehtadaláduvvin ja tjuovvuvasj dárkastus dagáduváj plána buoredibmáj, de le mierreduvvam suohkanplána areáloasev aktan kártajn biedjat almulasj guládussaj ådåsis.
Areálpládna guosská ålles suohkana ednam- ja nuorreluonnduj.
Dárkastussaj aj gullu suohkana ålles merraavádakpládna mij la oassen suohkanplána areáloasen aktan tjuovvuvasj pládnakártajn.
Plána ájggomussan le dahkamuhájt vieledit ma guosski suohkana areálaj ávkástallamijda, ja beras tjuovvot ájggomusájt ma li suohkanplána sebrudakoasen.
Pládna le biejaduvvam guládussaj dáj bájkijn: Dievnastusåssudagán rádevieson Gásluovtan, Drag Snarkjøp ja oassásin Stuorgietten.
Pládna le aj biejaduvvam suohkana næhttabælláj: www.tysfjord.kommune.no
Jus li tjuojggidusá suohkanplána areáloassáj, de galggi dá tjálalattjat sáddiduvvat åvddåla 07.03.2014 suohkanij.
Divtasvuona suohkan - Tysfjord kommune, pb.
104, 8590 Gásluokta - Kjøpsvik
tlf.
: 75 77 55 00, mæjlla: postmottak@tysfjord.kommune.no
Divtasvuonan li niellja mánájgárde.
Akta dajs le suohkanguovdátjin Gásluovtan, akta Stuorgietten ja guokta li Ájluovtan.
Akta mánájgárdijs Ájluovtan le oajvvetjalmostahttemijn sáme gielan ja kultuvran.
Suohkanin li vargga ållåsasj mánájgárddesaje.
Skåvlå
Divtasvuonan li niellja vuodoskåvlå.
Akta Gásluovtan, akta Måsken, akta Ájluovtan ja akta Stuorgietten.
Ælla joarkkaskåvlå suohkanin.
Lagámus joarkkaskåvllå le Oppájden Hábmerin.
Suohkana vieso
Guoskavasj diehtuj lájgguj suohkana viesojs guládalá teknihkalasj etáhttaj.
Luonndoiellem
Luonndoiellemmáhttelisvuoda Divtasvuonan li viehka moattebelaga.
Luonndo vaddá máhttelisvuodajt várre- ja nuorredåjmajda dagu tjuojggam, gibttsomij, buoktjamij, nuorre- ja varástjáhtjeguollimij.
Vádtsemduobddága li moattebelaga ja le vuodo oanep ja guhkep vádtsemijda miehtsen jali váren.
Gehtja tjoakkáv turisstadiedoj devdadis diehton.
Guhkkudagá
Narvijkka: 100 km, vuodjemájgge birr.
Bodø: 200 km, vuodjemájgge birr.
Dálkádahka
Divtasvuonan le stuoves nuorttavuona dálkádahka, målsudimij jábij milta.
Giessetemperatuvra li birrusin 8 gráda C ja 28 gráda C. Dálve li guhke ja le muohta javllamános vuoratjismánnuj.
Fámilljabiejvve Ráluovta sijdan lávvodagá ragátmáno 6. b. kl.
Nåvku bessam.
Ásadiddje gæjnnotsaggamrudájt máksá.
Tjuovo E6 - av Kalvijkkaj, tjuovo galbajt juohkka suoren.
Oadtjobihtit vuontsájt vuojnnet ja hestaj rijddit.
Hestakuovvabálkkom.
Smirjjo ja millo vuosádaláduvvi gåktu doajmmi.
Oahpestibme sijdan ja návsten fierván jali návsten Båtstøjávren.
Gahparáktsa, váffila, bierggomárfe, bruvsa ja káffa oasen.
Ásadiddje: Vuododus Ráluovta Sijdda, Divtasvuona suohkan, Nuortta- Sálto hæsstasiebrre, Stuorgiette ja birás valástallamsiebrre.
Sådnåbiejve /ájllega 17 b. biehtsemánon kl 11-15, de vaden sjaddá "rabás sijdda" Ráluovta sijdan, Divtasvuonan -dåjmabiejvev ålles fuolkkáj .
Guossida dav divudam sijdav, mij la suodjaluvádum Riksantikvaris.
Divtasvuona suohkan le aktan Salten Regionrådajn fylkkasuohkanij baktu åhtsåm ja oadtjum birrusij åvtåv milliåvnåv HøyKom-rudájs gåbdåbáddetsieggimij dajda bájkijda suohkanin gånnå ij uddni gávnnu gåbdåbádde.
Smávsebrudakårniga baktu le aj biejaduvvam 300 000 kråvnå iesjmáksusin.
Dát tsieggim le læhkám anbudan valla ij le ájn mierreduvvam gudi tsieggimbargov oadtju.
Doajvvop dát guovvamánon mierreduvvá.
Mijá diedoj milta vájllu gåbdåbádde dáj sajijn suohkanin:
Sámedigge gåhttju álmmuktjåhkanibmáj Ájluovtan Divtasvuona suohkanin moarmesmáno 7. biejve kl 14.00-16.00.
Tjåhkanibme galggá Árrana låpptån
Ássje:
Diededibme
Válgga
Letjá ássje
Gájkka oahppij åvtåstiddje kulturskåvlån ja aj åvdåstiddje sidjijda gudi li vuorddemrájdon (aktan daj oahppij gudi li fálaldagáv massám), li buorisboahtám!
Mij ávttjip ulmutjijt gåvvågilppusij oassálastátjit.
Gåvvå galggá mijá tjáppa suohkanis!
Gåvvå sáddiduvvá dán mæjllaj: postmottak@tysfjord.kommune.no
Divtasvuona suohkan sihtá vuosstáj váldeduvvam gåvåjt adnet almulasj aktijvuodajn, ja gåvvididdje oadtju mávsov.
Dåssju gåvåj majt iesj la gåvåj majt iesj la gåvvim máhtti liehket gilppusin manen.
Jus li ulmutjijs gåvå, de le gåvvididdje vásstádus gåvviduvvam ulmutjijs loabev oadtjot almodibmáj.
Jus dá li máná vuollela 15 jage, de æjgáda hæhttuji dáv loabedit.
Vuosstehágugis, vierregahttá jali illastahtte gåvå e dåhkkiduvá.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen sjaddá gilppusa vuojttáj vuojtov vaddet.
Ájggemierre gåvjt sáddit le 31.03.2014.
Gæhttjit guhtik guojmáda - vuojnadallit le tiebmán dán jagásj værálbæjvváj psykalasj varresvuohtaj dan diehti gåhttjop gájkajt gænna li assto ja miella hávsskudalátjit Øverås Gårdaj duorastagá gålgådismáno 2. biejve kl.
Mij fállap biebmojt duola dagu jupptsa, lájbbe, káffa ja gáhko.
Miján la aj dåjma dagu mánájrijddim, gatjádallamgilpos ja doajmmabálges.
Vuobddep aj vuorbbádusájt, ja dållågátten håjesmielajs besa.
Buorisboahtem!
Ásadiddje: Mental Helse Hábmer ja Divtasvuodna
Divtasvuona suohkan biedjá dáj lágamusá biejve ålgus gáhttogillarijt bivdátjit gáhttojt Gásluovtan.
Dá li i Korearahten ja Haugrahten.
Vájnnodip jut hejmagáhtto mærkkoduvvi tjiebet báttijn vaj ietjájn.
Teknihkalasj etáhta 04.12.12
Tlf./duostudahka dåktårkåntåvrån, Gásluovtan, la barggijdak bierjjedagá 16 b. basádismánon.
Divtasvuona suohkan ávttji gájkajt gejn li hæjttobijla almulasj ráhtijn ja sajijn ruvvaláhkáj gádodit.
Dát aj gullu hæjttobijlajda ma priváhta æjgojn li.
Jus dát ij dagáduvá de suohkan hæhttu dájt viedtjat ja gádodit.
Suohkanin le láhkaloahpádus dási Nuoskudimlága milta.
§ 37 (láhkabiejadus rádjat bátsadusájt j.n.a.. jali mákset rádjamis)
Suohkan máhttá biejadahttet ulmutjav rájatjit jus li bátsadisájt guodám, guorrim jali bátsadisájt vuorkkim má lága 28 § ij miededa, gálggi dájt gádodit, vieledum ájgen rádjat, jali viertti mákset rádjamis jali gádodimes.
Dákkár biejadus máhttá aj gullut sunji guhti le 35§ vuostasj jali goalmát oasev doadjám gå jus bátsadisá li hádjánam.
Nuskudimoajválattja máhtti aj biedjat gávnij æjgádijt rájatjit ja gádodittjat motåvrråfievrojt, háksajt, girddijt jali ietjá stuoráp gávnijt, gå dá li guodeduvvam ja li lága 28 § niedjen jali gullujin sidjij gudi lidjin æjgáda gå biejadus mierreduváj.
Jus soames le suohkanav gåhttjum biejadusáv mierredittjat rájatjit jali gålåjt mávsátjit vuostasj jali nuppe oase milta, le mærrádus de ájnegismærrádus juska biejadus ij la mierreduvvam.
Kulturskolerektor Eirik Stensland vil ha kontordag i Kjøpsvik første onsdag hver måned.
Kontortid på Hamarøy er tirsdag, onsdag og torsdag fra kl.
Vásstet suohkana dáhtásystemaj ja guládallamvædtsagij dåjma åvdås
Namma
Virgge
E-poassta
Telefåvnnå / mobijlla
Emma Kristensen
IKT-vásstediddje
Divtasvuona suohkan barggagoahtá hámnna- ja merrajåhtulakdivudij vidjurij 4. vahko, 2014.
Dát barggo le åttjudittjat juridihkalasj vuodov almulasj ja priváhta kájaj adnemij hárráj, ja vájkkudittjat vaj buktá buorre ja jasskis merrasuvddemijt birássuodjalim ævtoj.
(bs.
Ot.prp.nr 75).
Bargo lahkaloahpádus le:
19, Hámnna ja merrajåhtulakláhka (hml.)
Sierraláhkáj:
- § 25 Goarrimdivuda
- § 9 Suohkanij háldadimvásstádus ja fábmodus
- § 16 Merrajåhtulagá ja merrajåhtulagáj njuolgadusá
Guoskadahttá:
Sij gudi ássjes guoskaduvvi vierttiji berustimijdisá åvddånbuktet Divtasvuona suohkanij:
mejla baktu: postmottak@tysfjord.kommune.no
påsta baktu: Divtasvuona suohkan, pb.
Beras man láhkáj vidjurijt åvddånbuvtá de viertti ássjev nammadit "Hámnna- ja merrajåhtulakdivuda".
Pål Strøm Jensen
teknihkalasj oajvve
Buorisboathem Divtasvuona suohkanijVelkommen til Tysfjord kommune
Nettstedet FiksGataMi lar innbyggerne rapportere problemer med offentlig infrastruktur i sitt lokalmiljø.
Divtasvuona suohkanin li dá mánájgárde:
Mánájgárddejahke 2007/2008
Ådå mánájgárddejahke álggá gassko bårggemáno 2007.
Máná gænna juo li saje suohkana mánájgárdijn e dárbaha ådåsis åhtsågoahtet.
Sijájda gænna ij le mánájgárddesadje, le åhtsåmmierre mánájgárdijda 01.03.2008.
Ráddidusá loahpádus le sadje divna mánájda mánájgárdijn jage 2007 låhpan.
Åhttse oajvvebessamij sjaddi vuodon jus soajttá dárbbo liehket ienep sajijda.
Mánájgárddesajij mákso, 2008
Mánájgárddesaje åvdås Divtasvuona suohkanin viertti dáv mákset:
Ålles sadje Kr.
Lahkke sadje Kr.
Oarbbenmuttágisvuohta:
Nuppát mánná:
Ietjá máná
Rávgaduvvá mákso æjgádijs akti mánnuj mærrádusáj milta, mij doajmmá 20. biejve rájes 20. biejve rádjáj juohkka máno.
Fássta sadje mávseduvvá 11 mánoj åvdås jahkáj.
Mærrádusá suohkana mánájgárdijn
Státtátjåhkå vuostasj jåvsådime 100-jageávvudallam
Divtasvuona suohkan almoda dájna biejadum ruhtadårjav Merraæládusá kultuvrra ja æládusfoanndaj mij vuostatjin juogeduvvá jagen 2012.
Foannda la jåhtuj boahtám biebmadimásadusáj álgadiddjen gå Musken Laks OV:an ja Nordlaks OV:an li guollebiebmadimkonsesjåvnå suohkanin.
SDH (Stájggo, Divtasvuodna ja Hábmer) - juogos la mierredam dájda gålmmå suohkanijda dahkat aktisasj plánav rumálasj dåjmajda ja luonndoåtsådallamijda.
Pládna l ájggegávddaj 2013 - 2016.
Pládna l vuodon gå galggá spellambiednikdoarjjagav åhtsåt lásjmudallam- ja luonndodåjmajda.
Luojvojdis organisasjåvnå ja lásjmudallamjuohkusa ja iehtjáda máhtti buktet moalkedimijt pládnaj dáj rabás diededim - ja ságastallamtjåhkanimijda má li danna:
18:00 Árranin - Låptån
18:00 Måske skåvlån
18:00 Gásluovtan rádevieson
Stuorgietten 12.09.2012 kl.
18:00 Divtasvuona turisstaguovdátjin.
Divtasvuodna le guovllo Divtasvuona birra.
Dát vuodna suorggot sisŋálasj åsijs vestasjjiehkkes, sisgietjij ållu svieriga rájá vuossti.
Alvos "státtáv" máhtá vuojnnet gåjt gietjav báhppagieldajs.
Várre le dålutjijs læhkám sierralágásj bårjåstammærkka merramannijda Nordlánda merraguovlon.
Stádda vuostatjin gibtsoduváj snjilltjamáno 30. biejve jagen 1910 F. Schelderupas, A. Brynas ja C.W.
Rubensonas.
Gehtja aj Divtasvuona næhttabielev, Vuona nasjonálvárre, www.visitstetind.no.
Divtasvuona suohkan la biednigijt biedjam åhpadusstipænndaj barggijt suohkana virgjijda åttjutjit.
Suohkan almoda dá stipenda skåvllåjahkáj 2012/13:
2 stipendajt oahppijda åvddåskåvllå-åhpadusán.
3 stipendajt oahppijda åhpadiddje (dábálasj) åhpadusán.
Divtasvuona suohkanin le sierralágásjvuohta guhka, tjiegŋalis vuonaj ja daj alla rádes várij.
Kontrásta li tjielggasa dán tjáppa luondon.
Divtasvuona Dávvervuorká ásadusán Gásluovtan li guokta tsiekkadusá.
Dålusj lænsskasijdan, mij maŋŋela direktørraviesso Nordland Portland Cementfabrihkka sjattaj, le dávvervuorkká nav stuorak sjaddam vaj dávvervuorkkásiebrre le ådå tsiekkadusáv oasstám sajev oattjotjit ådå vuosádusájda.
Vájku lidjin moadda jáhttos oasestiddje Normannfamiljan de kujnna familljas juska buoremusát maŋep ájgijn mujteduvvá.
Magdalena Normann fotoateliajt Korsnesan dåjmadij 1910-20 jagijn, ja sjattaj viehka dåbdos gåvvår.
Sån ållo gåvvånegatijvajt guodij gånnå ienemus oasse le várajváldeduvvam.
1800-jagijn oattjoj bájkke poasstakåntåvråv, telegráffastasjåvnåv, ja sviellaháksa stuovvásit bådij moaddi vahkkuj.
Akti ájgenis jåhtelisvanntsa aj stuovvásit bådij.
Valdemar Pettersen Gildeskålas åstij oasessajev Nikolai Normannas.
Birrusin 1900 Valdemaran lij sihke nuohttedoajmma, liksedamperijav, sáltedimev ja rámbuvdav.
Sån aj guolev Lofåhtan åstij ja dajt gåjkkådij lássájn Korsnesan.
Gåjkkådibme bákteguoles lij nissunijbarggo, ja vattij moadda nissunijda máhttelisvuodav ietjas biednigijt tjijnnit.
Guolle vuobdeduváj, duola dagu Englanndaj.
Rámbuvdda joarkeduváj Tormod Bredesenis jagen 1936 ja dåjmaduváj gitta 1958.
Jagen 1960 Hvedingfamillja Korsnesaj ja guolleduosstomav ásadin.
Uddni nanos guollegárvedimvidnudak Korsnesan dåjmaduvvá, ja le akta dajs ájnnasamos viddnudagájs suohkanin.
Dávvera ja tsiekkadusá ma Korsnesan li bisoduvvam gåvvit ålov dajs dåjmajs ma danna vuojnnet lidjin.
Ietjá fálaldagájs ma li lahkabirrusin vuojneduvvat le dåbdos báktedájddasadje gierggeájges ráddnábájken Leiknes.
Báktegåvå árvustaláduvvi rijkajgasskasasj suodjalimárvvuj.
Lenker:
Tysfjord museum
Museum Nord
Nettutstillinga sementhistorie.no
Nettutstillinga gruvehistorie.no
Dáj bielijn lip tjoahkkim diedov gåktu manáda Divtasvuodnaj ja ruopptot, ja Divtasvuonan.
ÁRRAN - JULEVSÁME GUOVDASJ
Nasjonálalasj julevsáme institusjåvnnå ulmijn nannit ja åvddånahttet julevsáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav.
Guovdásj almulattjat rabáduváj GM Gånågis Haraldij jagen 1994.
http://www.arran.no
TASTE OF NORTH AS
Viddnudahka le buoragit ásaduvvam Hierenjárggaj, Lofåhta lahka.
http://www.tasteofnorth.no
TYSFJORD TURISTSENTER AS
Le ådåájggásasj hotælla mij le tsieggidum tjáppa luondon Stuorgietten Divtasvuonan.
Hotælla máhttá fállat idjadimev, kursajt ja konferánsaj, bårådimev ja luonndomuossádusájt.
Hotælla le aj álggosadje jahkásasj hárjjesvállásafárij mij tjadáduvvá gávdan gålgådismános ådåjakmánnuj.
NORWEGIAN CRYSTALLITES AS
Norwegian Crystallites AS le ájnna gruvvodåjmadibme Divtasvuonan.
Buvtaduvvá viehka rájnna krystállakvartsa mij aneduvvá buvtadimen duola dagu optalasj fiberin, kvarts glásajn, halogenkvartslámpojn jnv.
http://norcryst.no/
NORDLAND BETONGELEMENT AS
Jagen 1978 ásaduváj Nordland Betongelement AS Gásluoktaj.
Fabrihkka buvtat gitta 20.000 toanna forspente ja slakkarmeridum betoaŋŋaelementajt juohkka jage.
Fabrihkan li tjiehpe buvtadimen hulldekke-elementajs, valla buvtet aj moadda ietjá betoaŋŋaelementa.
http://www.nordland-betongelement.no/
NORCEM AS
Norcem AS'an le læhkám ájnas árvvo åvddånahttemin Divtasvuonas.
Norcem AS álgadij buvtadimev Gásluovtan jagen 1920.
Vuodo semænntabuvtadibmáj le dat alvos stuorra kálkkasalljo mij Gásluovtas nuortas manná.
http://www.norcem.no/
Aktisasj UKM Divtasvuonan, Hábmerin ja Bálágin
Diededibme álggá 1 b. javllamánon danna http://ukm.no/pl2922/
Jubmeldievnastus vuosádusáv Divtasvuonan, basádismánon:
Nordlánnda valástallamjuogos aktisasj barggo Vuona valástallamlihttujn bivddi ådåálgge kurssaj sevvamgiellaj; "Bágo álgon", 24 - 25 b. basádismánon Båddådjon.
Divtasvuona lænsska
Rahpamájgev åssudakkåntåvrrå Ájluovtan: dijstagá kl.
Ájluovta skåvllå bivddi Rahpammujttádahttemij maŋŋel bidjtimvijdedimev, 21 b. basádismánon kl.
Sjadda lávllomav, hålajt, káffáv ja máhttelis aj vádtjet gæhttjat skåvlåv.
Buorisboahtem gájkajda gudi sihti boahtet skåvllåj.
Stetind Hotell
Granveien 4,
8590 KJØPSVIK
http://www.stetind-hotell.no
Tysfjord Turistsenter
8275 STORJORD
http://www.tysfjord-turistsenter.no
Kroa Di AS
Hovedveien 50,
8590 Kjøpsvik
http://www.kroadi.com
Åvddånammadusá oajvvadus jage 2013 budsjæhttaj, biejaduvvá almulasj gehtjadibmáj gitta suohkanstivra giehtadallamij javllamáno 18. biejve jagen 2012.
Dat la ruobesruohkeduobbmidus suohkanvieso guoran Gásluovtan, gasskavahko 12 b. javllamánon
kl.
Jubmeldievnastus vuosádusáv Divtasvuonan, javllamánon:
Jahkegirjje Divtasvuona birra
30 - 2012 Ávvo almodus
Tjuovvovasj persåvnå li Divtasvuona bájkálasj nammadusán sijdda- ja berajhiståvrån:
Dersom du har spørsmål eller ønsker å bidra med (opplysninger, bilder etc.)
i forhold til gårds- og slektshistorien er det mulig å gi tilbakemelding om dette til medlemmene i nemda.
Det er også mulig å kontakte gårds- og slektshistorieforfatter Isak Kjerpeseth (tlf 99 03 12 82) eller Tysfjord kommune (tlf.
Prosjektaháldadusá gåhtjoduváj álgon "Girjjevuorkkáprosjektan".
Oajvvedahkamus lij sáme åssudagáv ásadit Divtasvuona álmmukgirjjevuorkán ja budsjehtta aktan bálkkájn lij 500.000,-.
Suohkana Jiellevárre ja Divtasvuodna juollodijga 50.000,- goabbák.
Dav mij de vádnunij hæhttujin åttjudit juollodimij baktu iehtjádijs.
Vuostasj vahkojn lájgguj prosjevta ájnna bargge kontåvråv Sámedikke háldadusán Árran Julevsáme guovdátjin.
Dán maŋŋela jådij prosjekta Margits Minnej Ájluovtan.
Jagen 2006 mierredij suohkanstivrra budsjehtan biedjat 207.000 æládusfåndas Prosjektaháldadusá hállduj æladus- ja åvddånahttemdåjmajda.
2007 ja 2008 ælla suohkanlasj rudá juolloduvvam prosjektaháldadusá doajmmaj.
Stáddáprosjevta vuodo le viehka buorre máhttelisvuoda turismav åvddånahttet Státtá birra, mij le Vuona nasjonalvárre.
Turissmaaktijvuodan le Divtasvuona suohkanin moadda sierralágásj attraksjåvnå ma lulun buoremus láhkáj ávkástaláduvvat váj ienep turista båhtali ja ådå barggosaje ásaduvvi.
Stáddá le ajtu akta dájs.
Åvddåguoradallam ålliduváj 2007 låhpan ja tjadáduvvá dálla suohkana prosjektajuohkusin.
Mulighetsstudie Stetind, dagádum Transportutvikling AS:as aktan Stein P. Aasheimajn.
Loahpparapportta ådåjakmános 2007
Tjoahkkájgæsos loahpparapportas ådåjakmános 2008
Mærrádus tjuovvu:
Drag Aktivitet ja Drag fotballklubb aktan Divtasvuona suohkanijn aktan jåhtuj biedjin bargov asstoájggefálaldagájt ásadittjat Ájluovtan váj viesádiddjijn le vuogas ja jasska lahkabirás.
Dán aktijvuodan ásaduváj Drag Aktivitetspark BA.
Ájluovta doajmmapárka dåjma
Divtasvuona suohkan le ráddnasuohkan Jiellevárijn Svierigin ja Kirisjijn Leningráda oblastan Ruossjan.
Ráddnaaktisasjbarggo sihtá javllat aktan barggá mærrádusdásen ja aj álmmuga gaskan ráddnasuohkanijn.Moaddása divtasvuonagijs li jagij miehtáj guossidam dájt guokta ráddnastádajt jali iejvvim da guokta stáda viesádiddjijt gudi li Divtasvuodnaj guossáj boahtám dat rájes gå ráddnakontrákta vuolláj tjáleduvvin.
Suohkana mielas le dákkir rádnastallam viehka ájnas.
Navti nahkap låggŋit oajvev vehi ietjama árkkabiejves ja sæmmi båttå bessap vuosedit Divtasvuonav rádnajda.
Miján le Stáddá, Vuona nasjonálvárre, gånnå li viehka buorre máhttelisvuoda goarŋŋot.
Rádjebálges Jiellevárráj ásaduváj jagen 2007 ja dat le viehka buorre álggo jus sidá mijá oavdos luondov vásedit.
Guovvamáno 6. biejve 2013
Prográmma Gásluovtan:
Sámeálmmuga biejve ávvudallam rádevieson la rabás gájkajda kl.
11 ja kl 14. gaskan.
Guossodibme boahttsubierggojubtsas (biđus), káfas, gáhkojs ja sáftas.
Vuosádus duojes ja dájdas Bæsosaljo mánájgárde ja Gásluovta skåvlå mánájs.
Buorre boahtem Sáme álmmukbiejve ávvudallamij!
Divtasvuona suohkan dájna almot várridum rudájt Merraæládusá kultuvrra- ja æládusfåndas vuostasj juollodibmáj jagen 2013.
Foannda le vuododuvvum guollebiebbmamviddnudagáj álgadime baktu, duogátjijn gå Ellingsen Seafood AS:an (åvddåla Musken Laks AS:an) ja Nordlaks AS:an li guollebiebbmamkonsesjåvnå suohkanin.
Merraæládusá kultuvrra- ja æládusfånda njuolgadusájt gávna dánna.
Biehtsemáno 10. ja 11. biejve ásat Árran julevsáme guovdásj ja Divtasvuona suohkan seminárav sáme giela ja girjálasjvuoda birra.
Seminárra le nasjonála 2013 Giellajage ja Jienastimrievtesvuoda ávvudallamij aktijvuodas.
Mánnodagá biehtsemáno 10. biejve tjalmostuvvá julevsáme giella.
Oadtjop ienebuv diehtet jur giela birra, valla aj ulmutjij ietjasa giellahiståvrå ja giellaválljimij birra, ja aj dan giellabargo birra mij dálla bájkálasj sebrudagán le.
Giellaseminárra le iehketbiejve, ja åvddåla gå seminárra álggá de gasskabiejvbiebbmo guossoduvvá.
Dijstagá biehtsemáno 11. biejve, de sáme girjálasjvuohta tjalmostuvvá.
Girjálasjvuohta åvddånboahtá måttij lågådallamij, lågudisáj ja subttsasij baktu.
Jienastimrievtesvuoda ávvudallamij aktijvuodas de tiebmán li árvo duola dagu ájrastibme, dássádus ja sebrudakoassálasstem - valla dá åvddånbåhti girjálasjvuoda hámen.
Dájddavuosádus dagádum sáme nissundájddárijs gånnå li aj sæmmi tiemá le oassen dássta.
Sæmmi iehkeda de girjálasvuoda æjvvalibmáj gåhttjop, gånnå duot dát girjjetjálle ietjasa girjijs låhki.
Sámegielak lågådallama dålkkuduvvi dárruj.
Seminárraj bessat ij majdik mávse, ja rabás la gájkajda.
Ja oassálasstemav ij dárbaha diededit.
Giella- ja girjálasvuodaseminárra le Nordlánda fylkasuohkanis ja Sámedikkes doarjodum.
Ienep diedojt ásadime birra oattjo rádevaddes Line Merete Skarvik, line.skarvik@arran.no, tlf 75 77 51 37, jali rádevaddes Päivi Alanen, paivi.alanen@arran.no, tlf 75 77 51 15.
Divtasvuona suohkanstivran le tjåhkanibme 14.01.2014 kl.14:00 Rádevieson, Gásluovtan.
Sámij álmmukbiejve ávvudallam rádevieson la rabás gájkajda kl.
Guossodibme káfas, gáhkojs ja sáftas.
Boahttsubierggojuptsas kl.
Vuosádus duojes ja dájdas Gásluovta skåvlå mánájs.
Girjjebussa boahtá aj Rádegoahtjáj.
Jubmeldievnastus Ájluovta/Ájlátte girkkon kl.
Girkkokáffa Árranin, Ájluovta/Ájlátte tjoaggulvisráde baktu.
Ietjá dáhpadusá:
Buorisboahtem Sáme álmmukbiejve ávvudallamij!
Divtasvuona suohkana skåvllåasstoájggedåjma álggi 18.08.2014 dáj bajkij:
Ienep diedojt ja åhtsåmsjiemáv/skåvev oattjo SAD:an (skåvllåasstoájggedåjman), skåvlån, Rádevieson Gásluovtan ja www.tysfjord.kommune.no
Åhtsåmus sisiválldemij máhttá elektråvnnålattjat rájaduvvat: postmottak@tysfjord.kommune.no
Vaj de påvståjn:
Divtasvuona suohkan, bajás-sjaddam ja åhpadus
poasstaboaksa 104
8591 Gásluokta
Åhtsåmmierre le 01.03.2014
Ådå mánájgárddejahke álggá 18.08.2014 (Árran mánájgárdde álggá 11.08.2014)
Divtasvuona suohkanin li dá/tjuovvovasj mánájgárde:
Åhtsåmsjiemáv/skåvev suohkana mánájgárdijda oattjo mánájgárden gånnå åhtså, Rádevieson jali www.tysfjord.kommune.no
Åhtsåmsjiemáv/skåvev oattjo mánájgárden jali www.arran.no
Dajna gå la aktisasj sisiválldem mánájgárdijn de hæhttu sadje åhtsåmus DIVNA mánájgárdijda rájaduvvat diehki:
Divtasvuona Suohkan
Bajás-sjaddam ja åhpadus
Åhtsåmus máhttá aj rájaduvvat elektråvnnålattjat diehki: postmottak@tysfjord.kommune.no
Åhtsåmmierre le 01.03.14.
Skálltjorustigijs báhtsi duot dát árvvodávver duola dagu patent- ja sádduáŋŋkára (600-750 kg), tjehtiga ja kausera, ja 700 litarak Explora-gårvudagájs.
Gårvudagájn li duobbmimluvko ja buoragit gårvvu.
Máhtti aj moattelágásj áŋŋkára gávnnut.
Áŋŋkárijt, tjiehtigijt ja kauserijt oattjo navku jus aktijvuodav váldá Nordlaks Oppdrett AS vidnudagájn.
Guládallamålmåj le Stig Kåre Amundsen, tlf: 41027603
Ájgge: såd.
snj.
Bájkke: Puls musikkverksted, Bálák
Manno Ájluovtas: Færjjo Ájluovtas kl.
13:00 (ruopptot Gásluovtas kl.
Manno Gásluovtas: Gásluovta guovdos kl.
13:30, færjjokájas kl.
Oassálasste e manos mávse (færjjo ja bussa navku):
Jus bussan saje báhtsi de dá juogeduvvi tjuovvojda.
Aktijvuohta ja diedo, Ájluokta: Henry Ellingsen, tlf.
Aktijvuohta ja diedo, Gásluokta: Johannes Formanowski, tlf.
Aktijvuohta ja diedo jiena ja siena birra Bálágin: Erland Andersen, tlf.
Diededibme, gehtja www.ukm.no
Divtasvuona suohkan dájna almot várridum rudájt Merraæládusá kultuvrra- ja- æládusfåndas vuostasj juollodibmáj jagen 2014.
Foannda le vuododuvvam guollebiebbmamviddnudagáj álgadibme baktu, duogátjijn gå Ellingsen Seafood AS:an (åvddåla Musken Laks AS:an) ja Nordlaks AS:an li guollebiebbmamkonsesjåvnå suohkanin.
Ulmme fåndajn la vidjirijt láhtjet riekta sadjáj kultuvrra- ja æládusvuododuvvam dåjmaj åvddånahttemij.
Foannda galggá doarjjat kultuvrra - ja æládusdåjmajt guhkesággásasj vájkkudusáj.
Foanndaj la jahkásattjat lasedibme kapitálas guovtijn miljåvnåjn kråvnåjn nielje jage birán.
Fånda rudá juolloduvvi birrusij 50%ajn guokti jahkáj.
Jagen 2012 li ådå njuolgadusá dagádum Merraæládusá kultuvrra- ja æládusfoanndaj tjielgga ulmij ja strategiaj.
Ienemusát niellja åhtsåmusájda daj nammadum doarjjaguovloj sisbielen doarjja juolloduvvá.
Tjadábargadum åhtsåmusá vuoroduvvi.
Åhtsåmusá ma li njuolgadusáj ålgusjbielen hilgoduvvi.
Åhtsåmusá rájaduvvi dási:
boaksa 104
jali e-påsta baktu dási: postmottak@tysfjord.kommune.no
Åhtsåmájggemierre: Snjuktjamáno 17. biejve 2014
Gå mijá máksemræjdoj ásadibme le mannunam, de ælla máksemgájbbádusgirje suohkana divudijs sáddidum, dájt ájggop sáddit vuoratjismáno gassko.
Dáj siváj diehti lip manedam máksemmierev registreritjit e-fakturaoadtjon marmesmáno vuostasj bæjvváj 2014.
Divna gudi registreridahtti dán ájggemiærráj li iPad vuorbbádimen manen.
Sæmmi båttå de mujttádahttep ådå konto le rieknikmáksemijda:: 4520.17.84380.
Sievedusnummar mij e-faktura-sjiehtadussaj aneduvvá le divutmáksenummar gudá tállajn.
Ruhtaháldadim- ja barggijåssudak
Divtavuona suohkana báhtariddjijkonsulænnta Birgit Trondsen ja birásterapevtta Laila Adolfsen sihtaba aktavuodav ulmutjij gænna li goade lájggitjit Gásluovtan.
Báhtariddjijdievntastus dárbaj muhtem gådijt, smávep ja stuoráp.
Le gus dujna goathe lájggit?
Ságastalá Birgitijn jali Lailajn telefåvnån 75 77 55 31/90 22 55 10.
Ofouhtá guovlloráde bivddi gilpussij logov dagátjit.
Mij sihtap logov mij la gåvåstahkan guovlloaktisasjbargguj Ofuohtán, ávot juoga mij vuoset ájvvanijt ma mijá guovlon gávnnuji.
Aktan oajvvadusájn sihtap oanegis tevstav mij oajvvadusá hábbmimav tjuelggi.
Gájkka oajvvadusá hæhttuji midjij boahtet åvddåla biehtsemánon 2014 ja oadtju vuojtov 5000,- kråvnnåj la gudnev.
Gájkka rievtesvuoda válljiduvvam logoj ja ietjá oajvvadusájda, gulluji Ofuohtá guovllorádáj.
Jus li gatjálvisá, válde aktavuodav Elisabeth Storjordajn mejlan: elisabeth@ofotraadet.no.
Oajvvadusá sáddiduvvi: post@ofotraadet.no.
Divtasvuona suohkan sávvá gájkajt vájmulasj buorisboathemijn guddnedimáj Måsskåj.
Mujttogiergge mij le tsieggidum gijtton sámijda gudi nuppát væráltdoarroájge 1940 - 1945 báhtariddjijt Svierigij doalvvun ja ietjá Divtasvuona sámijda ratjástime åvdås doarroájgij, galggá almmulattjat ilmoduvvat mujttogierggen.
Guddnedibme le Måsken mánnodagá moarmesmáno 26. biejve kl.
Vanntsafilkka manná Ájluovtas kl.
12:00, ulmutja bessi filkav máksemis.
Guddnedibme jådeduvvá suohkanoajves Tor Asgeir Johansen.
Biskoahppa Tor B. Jørgensen ja sámediggepresidænnta Aili Keskitalo oassálassti.
Liegga biebmoj, káfajn ja gáhkujn guossoduvvá skåvlån guddnedime maññela.
Gájka li buorisboathem, ållagasj báhtariddjijdoalvvo mañeldisbuolva.
Gájka máhtti aktavuodav Divtasvuona suohkanijn válldet guddnedime åvddålin, telefåvnån 75 77 55 00 jali mejlan
postmottak@tysfjord.kommune.no
Divtasvuona kulturskåvllå l juo gárvedime tjavtja fálaldagájt.
Åhpadus la ieme gålmåjn bájkijn suohkanin, Ájluovtan, Gásluovtan ja Stuorgietten.
Gájkaj bájkijn li stuoves oahppejuohkusa, majs åvddålijguovlluj bessap ålov vuojnnet ja gullat.
Kulturskåvvlå hávskkudahttá ulmutjijt moaddi jahkáj suohkanij vuorrasijsijdajn, huvson ja sujton.
Duodden dasi oassálasstá Kulturskåvllå agev Sementbluesfestiválan Gásluovtan ja Ájluovta Doajmmamárnánin.
Jahkásasj girkkokonserta ja ietjá sierra konserta ásaduvvi aj kulturskåvlå baktu.
Navkufálaldahka "Kulturskåvllåtijmma" hiejteduvvá ráddidusmålssoma diehti, ja dan sadjáj lip "lávllomjuogos-fáladagáv ásadam.
Dát la fálaldahkan nuoramus oahppijda ja lávllomjuogos máhttá oahppijt rekrutterit ájnegis lávllomåhpadibmáj.
Ålos gæssuji piano- ja lávllomåhpadussaj ja fálaldahka bissu gájkaj bájkijn ålles tjavtjav.
Dijmma ij lim Gásluovtan fálaldahla elektronikkmusihkan.
Gitárra-, bássa,- trumma- ja musikkfálaldahka juoksijda la dálla vas sajenis, ja fálaldahka sjaddá gájkaj gålmåjn bájkijn tjaktjarájes.
Vuordedahtte de li ålos gudi dasi ávvudalli.
Duodje ájn ållusav gæssá, valla fálaldahka vatteduvvá dåssju Ájulovtan.
Ruhtavádno le dasi sivvan.
Midja åhpadiddje ávvudallap kulturskåvllåjahkáj tjaktjarájes ållo dáhpádusájda.
Diededimsjiebmá gávnnu rádevieson ja suohkana web-bielijn.
Máhtá aktijvuodav skåvlå jådediddjijn mejla baktu oadtjot: johannes.formanowski@tysfjord.kommune.no jali telefåvnån 994 27 290.
Johannes Formanowski
Divtasvuona kulturskåvlå jådediddje
Vuorbbádusáj ja vuododusáj oahttse galggá 1,2 milliarda kråvnå juogadit lasseárvvodivudin luojvoj siebrijda ja organisasjåvnåjda jagen 2014.
Ájnas la mujttet bájkálasj siebre galggi ietjasa oajvvesiebrij baktu åhtsåt.
Dán jage hilgoduvvi åhtsåmusá bájkálasj siebrijs ma njuolgga Vuorbbádusáj ja vuododusáj oahttsáj båhti.Åvddåla biejajama dájt oajvvesiebre åhtsåmusá vuolláj, valla dássta dåhku ep sjatta nav dahkat.
Åtsådallama åvdep jagijs vuosedi gávnnuji moadda siebre ja organisasjåvnå ma e lasseárvvodivudav (lád) åtså.
Dá li álu bájkálasj jali guovlosiebre guovdásj luojvoj organisasjåvnåj vuolen duola dagu Vuona Valástallamlihtto (NIF), 4H Vuodna, Vuona Musikkjuogoslihtto, Vuona Ruoppsis Ruossa ja Vuona Bivdárij- ja Oaggijlihtto.
Dakkár bájkálasj siebre galggi ietjasa oajvveorganisasjåvnåj baktu åthsåt.
Muhtem ájnegis siebre ja organisasjåvnå e åtså, duola dagu organisasjåvnå ma luojvoj bargojt barggi sirdulasjjuohkusijn ja ietjá bájkálasj siebrijn.
Dan diehti gæhttjalip dájda jåksåt suohkanij ja fylkasuohkanij baktu, ja dajnas ávttjit dán mejla baktu ulmutjijt juogadit dáv loujvoj siebrijda ja organisasjåvnåjda duv suohkanin/guovlon.
Máhttebihtit lád- njuolgadusáj birra låhkåt louvoj siebrijda ja organisasjåvnåjda mijá næhttabielijn http://www.momskompensasjon.no
Danna l aj åhtsåmsjiebmá.
Jus li gatjálvisá, máhttebihtit aktijvuodajt mejla baktu oadtjot: postmottak@lottstift.no jali telefåvnå 57 82 80 00 baktu.
Ájnegis åhttsijda lí ráddjidum åhtsåmussumma 200.000 kråvnå åbbålasj doajmmagållon.
Álkkedum åhtsåmvuogádusá milta la binnemus rádje 200.000 kråvnå tjoahkke doajmmagållon, valla binnemus rádjá duodastuvvam åhtsåmvuogádusá milta la 14.000 kråvnå lasseárvvogållon majt máhttá åhtsåt.
Vuollásasj siebre e dárbaha vieledit dáv binnemusrájáv gå dát vieleduvvá guovdásjsiebrij åhtsåmusájn.
Åhtsåmmierre Vuorbbádusáj ja vuododusáj oahttses le ragátmáno 1. biejve 2014.
Oajvvesiebre biedji ietja åhtsåmierijt diedádusáj hárráj ietjasa vuollásasjsiebrijda.
Gehtja ájnegis organisasjåvnå næhttabielijt, jali åttjuda aktijvuodav oajvveorganisásjåvnåjs lagáp diedojt.
Vuorbbádusáj ja vuododusáj oahttse
Divtasvuona suohkan dájna almot várridum rudájt Merraæládusá kultuvrra- ja- æládusfåndas nuppát juollodibmáj jagen 2014.
Åhtsåmájggemierre: Ragátmáno 19. biejve 2014
Åhtsåmmierre l gålgådismáno 29. biejve.
Åhtsåmus spellimrudájda galggá elektråvnålattjat sáddiduvvat.
Dagádum li muhtem rievddadime njuolgadusájn ådå åhtsåmusájda.
Åhtsåsjiebmá ja badádus gávnnuji dánna: www.idrettsanlegg.no
Ásadus masi la åvddåla doarjjagav åtsådum valla ij la juollodum, hæhttuji ådåsis åhtsåt.
Doajmma hæhttu liehket merustaládum plánan rubbmelasj dåjmajda ja luonndomuossádimijda.
Gehtja aj ietjá almodusá spellamrudájda ja valástallamásadusájda Kulturdepartementa webbielen
Kulturdepartementa
Ájnas rievddadime
Muhtem ájnas rievddadime li dálla njuolgadusájn, gehtja "Om bestemmelser om tilskudd".
Danna dættoduvvá duola dagu jut haddevuoledibme ij desti dåhkkiduvá ruhtadimen.
Gehtja aj "Krav til de enkelte vedlegg i søknaden" njuolgadusáj vuolen, bielen www.idrettsanlegg.no , Publikasjoner.
Lågå njuolgadusájn mij la tjáledum ájggomusáj valástallamdåjmalasj árabut dåhkkidime birra.
Ienep ásadusá máhtti oadtjot ájggomusájt suohkanijs dåhkkidum.
Gájbbádusá duodastibmáj dakkir valástallamfágalasj dåhkkidibmáj la huoman sæmmilágásj gå majt ietján luluj departemenntaj sáddit.
Sárggoma stiemmpilduvvi ja biejvviduvvi ja girjje dåhkkidime birra sáddiduvvá fylkasuohkanij kopiajn suohkanij.
Ájggomusá lulun galla adjáj departemenntaj sáddiduvvat, dåhkkidibmáj, jali jur rádudalátjit ja árvustallamijt åttjudittjat.
Árvustallat dårja stuorrudagáv viertti departementas dagáduvvat jus doajmma dábálasj njuolgadusájt garvvá.
Mujte aj, gå åhtsåmus mij guosská gárves ásadussaj sáddiduvvá, galggá dárkestum ruhtalågov, ij gållomerustallamav, åhtsåmusáv tjuovvot.
Om bestemmelser om tilskudd
Gásluovta varresvuodastásjåvnån 13.10.14 kl.
Ájluovta varresvuodastásjåvnån gasskavahko 15.10.14 kl.
Stuorgiette skåvllågirjjevuorkán bierjjedagá 17.10.14 kl.
Váksijnna máksá 100,- kråvnå
Jus dunji ij hieba dájda ájgijda boahtet, de la máhttelis váksijnav oadtjot gå tijmav áno Gásluovta dåktårkåntåvrås tlf.
75 77 56 40, Gásluovta varresvuodastásjåvnås 75 77 56 50, Ájluovta dåktårkåntåvrås tlf.
75 78 57 70, Ájluovta varresvuodastásjåvnnåj 75 78 57 79.
Ulmutja gudi juohkka jage vierttiji váksineriduvvat gávddainfluensa vuosstij li:
Sáme basádiskafea gasskavahko javllamáno 10. biejve kl.
Javllagárvedibme unnebujda ja ållessjattugijda.
Gudi sihti, ietjasa duojev bukti.
Dålusj subttsasa javlladábij birra, javllalávllaga.
Javllaráktsa mandelijn.
Káffa ja gáhko oasen.
Gájka li buorisboathem sámegielav ságastittjat ja gulladalittjat!
Ásadiddje: Árran, Divatsvuona suohkan ja Divtasvuona demænnsasiebrre.
Spellat avtav tjuojanisáv, de VIERTTI hejman dakkirav adnet.
Gehtja oahppenjuolgadusáv nuppe bielen.
Diededumsjiemáv/skåvev rájaduvvá åvddål sjnjuktjamáno 1. b diehki:
Påmeldingsskjema til kulturskolen
Reglement for elever v/ Tysfjord kulturskole- norsk
Reglement for elever v/ Tysfjord kulturskole - samisk
Råggejávrrerájgge (RJR) Divtasvuonan le vuona tjiegŋalamos, 580 mehtera alludaksieradus tjáŋadagás baddjen váren gitta gæhtjáj nágin mehtera vuonas.
Álmmugij káffá ja gáhko guossoduvvi
Mánnodagá guovvamáno 6. biejve 11:30 - 12:30
Rádevieson, Gásluovtan, Árranin, Ájluovtan ja Stuorgiette bajássjaddamguovdátjin.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen hoallá Rádevieson kl.
2017 jage ávvudallap 100 jage li vuostasj sáme rijkkatjåhkanime rájes ja dav ávvudalli Roandemin guovvamáno gudát biejve ja ålles vahko.
Divtasvuona suohkan fállá viesádiddjijda aktisasj nasjonála avvudallamijda sæbrrat.
Ájggop streamit sáddagav rahpamseremonijas Roandema saljos gånnå Stáhtaminisstar Erna Solberg aktan iehtjádij hålla mánnodagá guovvamáno 6.
Biejve kl.
Duodden guossidi suohkana åvdestiddje suohkana gålmmå vuorrasijhuksoásadusájt.
Vájmulattjat sávvap gájkajda buorisboahtemav Sámij álmmukbiejvev ávvudalátjit!
Ietjá dáhpádusá suohkanin:
Ávvudullam Árranin la ienemus oassáj duorastagá guovvamáno 2. biejve kl.
Prográmav gávna Árrana næhttabielen: www.arran.no
Divtasvuona ASVOn aj ienemus oassáj ávvudalli duorastagá guovvamáno 2. biejve kl.
Duodden la siján miniseminárra ja duodjeiehkeda.
Gehtja prográmmav ASVO næhttabielen www.tysfjordasvo.no
Bæsosaljo mánájgárden galggi sáme biebmojt bårråt ja låvdagoaden subtsastallat.
Ájlouvta mánájgárden galggi máná álmmukbiejve hávsskudallat sáme biebmoj, subtsastallat ja sábmáj lávllot.
Gásluovta skåvlån giessiji slávgav bajás ja lávllu sámevierrega lávllagav.
Ájluovta skåvlån ávvudalli dagu dábálattjat aktisasj bårråmusájn gájkajda.
Stuoragiette bajássjaddamguovdátjin galggi ålles biejvev ålggon ja låvdagoaden ávvudallat.
Malesti árbbedábálasj sáme biebmojt, slávgav giessi bajás, ja ålles bájkev guossáj gåhttju.
Ájluovta/Ájlátte girkkon la jubmeldievnastus guovvamáno 6.
Bieve kl.
Følg oss:
SAMISK OPPLÆRING I GRUNNSKOLEN - INFORMASJON TIL FORELDRE/FORESATTE
SÁMEGIELA ÅHPADUS VUODOSKÅVLÅN - DIEDO ÆJGÁDIJDA/ÅVDÅSTIDDJIJDA
Divtasvuona suohkan / Tysfjord kommune sjattaj oassen sáme giellaháldadimguovlos ådåjakmáno 1. biejve rájes jagen 2006.
Danen le suohkan giellalága njuolgadusáj vuolen.
Sámelága § 3-1 milta le suohkan sáme guovllo.
Åhpaduslágan § 6-2 tjuodtju sáme guovlojn le gájkajn riektá åhpadussaj sámegielan ja sámegiellaj vuodoskåvllåálldarin.
Åhpaduslága njuolgadusájn 7. kapihttalin Máhttelis åhpadimvuoge sáme- ja/jali suomagielan tjuodtju §7-1: Oahppe gejna le riektá sáme- ja/jali suomagiela åhpadussaj le riektá ietjá åhpadallamvuohkáj jus ij la máhttelis skåvlå ietjas åhpadiddjij baktu.
Tjoavdos dási soajttá liehket buojkulvissan guhkásåhpadibme, intensijvvaåhpadus jali sierra leirskåvllåguossidibme.
Divtasvuona suohkan le dilev láhtjám váj máhttep sámegiellaåhpadusáv fállat oahppijda juohkka skåvlån Divtasvuonan guhkásåhpadime baktu.
Åhpadusetáhtta májnnot æjgáda/åvdåstiddje gudi sihti mánájdisá galggi sámegielav låhkåt válldi aktijvuodav rektorijn ietjasa skåvlåjn åvddål giesseloahpe álggá.
Utskriftsvennlig versjon
Rámádin buohtastahteduvvá biejvve Jesusijn, tjuodtju Jesusa muohto lij biejve lágásj, ålles fámos bájttemin (Big.
Sij gudi Jesus Kristusij jáhkki gåhttju ietjasa ristagissan.
Majt sihtá javllat Jesus Kristusij jáhkket?
Assisia Fránssa sidáj guojmestis iehttset suv åvdås dievnnudijn.
Boandás iellemav guodij.
Gåhtjoj låttijt, juhtusijt, giedjegijt ja sjattojt ietjasa oabbán ja vielljan.
Lågå Assisia Fránsa andaktav gånnå juhtusij ságas.
Låvdagoahte le årromsadje, bårråmsadje ja hávsskudallamsadje.
Låvdagoahte suojev vaddá ja mierkki almatjij vájaldibme ja ulmme.
låhkåp jåhtte almatjij birra gudi teltajn årrun.
Duola dagu Abraham åroj teltan aktan Isakijn ja Jakobijn (Hebr.
11,9) ja Moses teltav biejaj lejra ålgusjbælláj (2.
Guoddeådnårisá låvdagoaden soajttá mierkkit Áhtjev, Bárnev ja Ájlis Vuojŋŋanisáv.
Ja då ietjá ådnårisá li ulmutja gudi ietjasa iellemijt daj nanna biggiji.
Gålmaktes Jubmel
Jubmel le akta, valla sæmmi båttå gålmaktes.
Aktan Jubmelijn, libá bárnne ja Ájlis Vuojŋŋanis.
Gå Jesus gástaduváj de bådij Ájlis Vuojŋŋanis suv badjel.
Rámádin mierkki "vuojŋŋanis" biegga mij labádahttá.
Dat soajttá mierkkit vuojŋŋan, biegga jali båssåt.
Biekkav ep vuojne, ep diede gåsstå boahtá jali gåsi le vuolggemin.
Ep ga Ájlis Vuojŋŋanisáv vuojne.
Jubmela sidot
Jubmel le mijá lahka Ájlis Vuojŋŋanisá baktu.
Ájlis Vuojŋŋanis le juohkka sajen.
Ristagissan liehket sihtá javllat dibddet Ájlis Vuojŋŋanisáv duv lájddit.
Gå Rámádav lågå, viehket Ájlis Vuojŋŋanis duv dádjadit majt lågå.
Gå Jubmelav dievno, de Ájlis Vuojŋŋanis dunji fámojt ja gieresvuodav vaddá, duosstelissan duv dahká ja åhpat majt dárbaha.
Biegga
Ep biekkav vuojne, valla gullap biegga sjoavvá ja vuojnnep muora sådji gå båssu.
Boatsoj le luondo bieles nav váj agev biekka vuosstij guohtsá, ij danen gå biekka vuosstij sihtá guohtsat, valla danen gå hája baktu ájnas diedojt åttjut biekkas.
Biegga buktá hapsajt urudisájs, jali diedet vuogas guohtoma birra.
Ájlis Vuojŋŋanis le dagu biegga -vuojnnemahtes, vuoset gæjnov ja Jubmel gåhttju mijáv dasi gulldalit.
Dållå
Ájlistagán vuosedij Ájlis Vuojŋŋanis ietjas dållåsnjibttjon mij åhpadusålmmåj nali bådij.
Ájlis Vuojŋŋanis årru suv lunna guhti Jubmelij jáhkká, navti váj Jesusa åvdås buollep.
Duvvo
Gå Jesus riegádij, bådij Ájlis Vuojŋŋanis sunji duvvon.
Duvvo le ráfesymbåvllå.
Ájlis Vuojŋŋanis midjij ráfev buktá ja nanni ietjama jáhkov, doajvov ja gieresvuodav.
Gássjelis le diehtet jur gåktu Ájlis Vuojŋŋanis le.
Ep dav máhte vuojnnet.
Javladum le Ájlis Vuojŋŋanis vájkkut váj sihtap råhkålahttját.
Jut sihtap iehtjádijda buorev dahkat.
Jut sihtap hávssken dahkat ietjamij birra.
Jut sihtap gieresvuodav ja huvsoj iehtjádij vuoksjuj vuosedit.
Majt Ájlis Vuojŋŋanis dunji mierkki?
Besa ålles dáv listav garvvet ja dåssju javllat: "Jubmel!" ja de viessot ja iehttset.
Jubmela mánnán.
Gulldala ja lågå Ann Mari Andersena lávllagav.
300 jage gållin åvddål vuostasj ristagisá sierra girkkojt oadtjun.
Dallutjij lidjin siján dábálattjat jubmeldievnastusá priváhta gådijn.
Árvvedip jubmeldievnastus dáhpáduváj bievddegátten, gånnå aktijvuohta åvddån bådij navti váj juohkkahasj ietjas láhkáj viehkedij, muhtema biebmov dahkin, muhtemijn lidjin lávllaga fáron, muhtema tevstajt låhkin, muhtema profeterijin jnv.
Gå girkko tsieggiduvvin de lij daj vuodo romalasj goade gånnå guhkesbievdij birra tjåhkanin.
Áhttje tjåhkkåhij bievde badjegietjen.
Låvdagoaden li aj læhkám "jubmeldievnastusá".
Boassjo lij ájlis gávnij ja biebmo sadje.
Boassjo le agev læhkám suoddjidum sadje låvdagoaden man sinna ij aktak galga duolmmot jali badjel lávkkit.
Jus galggap iehkedismállásav låvdagoaden ávvudallat, de le luondulasj iehkedismálesåsijt boassjuj biedjat.
Duola dagu le riekta Rámádav boassjuj biedjat.
Rámát le ham "lájbbe almes" ja aj ájlis gávnne.
Låvdagoaden li aj læhkám stuoves saje fámilljaj.
Iednen ja áhtjen libá tjåhkkåham boassjo lahka, valla makkir bielen målssu guovlos guovlluj.
Jus låvdagoaden galggá jubmeldievnastus de le luondulasj báhppa tjåhkkåj sajen mij le boassjo buohta.
Árran, dållåsadje, le symbåvllå iellemgállduj.
Midjij hiehpá árranav adnet symbåvllån Jesusij.
Sån le værálda tjuovgga.
Árrana tjuovggaj ja lieggasij gæssup.
Árran le luondulasj tjåhkanimsadje.
(Tore Johnsen, Tromsø, 15.09.2006)
Tjáhtje le guovdátjin mijá árkkabiejven ja sæmmi aj jáhkkoåhpadusán.
Tjáhtje le fámo ája ja iellemav vaddá.
Juhkusav ájan gávnnap.
Tjáhtje le danna juo åvddål sjivnnjádusá gietjav biejve.
Javladuvvá tjáhtje ja Jubmela Vuojŋŋan juo le dåppe, juo åvddål sjivnnjádus ietján dáhpáduvvá.
Tjáhtje gástan aneduvvá.
Lutheralasj girkko le dábálasj jut gástaduvvá mánnán, ájnat maŋenagi le aj sjaddam dábálasj lågenanjagágin jali ållessjattugin gástaduvvat.
Gå mánná gástaduvvá, de sån guhti mánáv gástat, gålmmi goajvvis vehi tjátjes máná oajve nali ja mánáv gástat Áhtje, Bárne ja Ájlis Vuojŋŋanisá namán.
Jubmela bágo dagá gástan de le tjáhtje dåssju tjáhtje.
Tjáhtje mij gástan aneduvvá le ájlis gå Jubmela bágo siegen aneduvvá.
Sijddagástadahttijn de guotteduvvá tjáhtje mij aneduvvá, ållu ålgus, goade lulásjbælláj jali sajijda gåsi ulmutja e duolmo.
Girkko vuostasj ájgen lij konfirmasjåvnnå oassen gástas.
Praktihkalasj siváj diehti iereduváj konfirmasjåvnnå gástas.
Danen sierra dahkon aneduváj, ja maŋenagi sierra sakramenntan duodden gásstaj.
Juohkka jage sulle 40 000 nuora Vuona girkkon konfirmeriduvvi.
Vuojnnemahtes Jubmelij jáhkket, le viehka gássjel.
Rámát javllá Jubmel væráldav sjivnnjedij.
Jubmel almatjav ednamis sjivnnjedij.
Jubmel le almatjij sierralágásj dahkamusáv vaddám ietjá sjivnnjádusáj gáktuj.
Jubmel le miejnnim almatja galggi liehket háldadiddje, guojmmebargge ja dievnára.
Ij le miján riektá allasimme válldet gájkka ja dåssjidit iellemav ja luondov.
Jábmemin galggá almasj vas ednamin sjaddat, ja vas ednamis bajástjuodtjelit maŋemus biejve.
Ednam le oassen sjivnnjádusás.
Ednam vaddá sjattojt, biebmov, tjátjev ja gájkka majt dárbahip.
Ájgij tjadá li almatja bierggim dassta majt luonndo vaddá.
Sáme árbbedábe milta le ájnas luondo jiednaj gulldalit.
Majt dat mierkki?
Galggap sjávot luondon manádit ja ep galga válldet ienebuv gå majt luonndo gierddá.
Galggap buorissjivnnjedit dav mij viessu.
Galggap viessot gijttolisvuodan Sjivnnjediddjáj ednama vaddásij åvdås.
Ankarede kapella.
Dán girkko birás le tjielggasit sáme birrasij bájnnidum.
Girkkosaje birra li viehka moadda gåetieh.
Návti le guhkás læhkám.
Guovlon"blåsjö-bo"-oasse smáv stugorij, ja "lapp"-oasse gånnå li gåetieh ja buvrieh.
Dá guokta kultuvra viessoba nubbe nuppe guorralakkoj.
Moadda sáme li dán girkkogárden hávddáduvvam.
Moadda hávsskes mujto li báhtsám árbbedábálasj sáme girkkoájllegijs.
Dákkir vásádusá tjadni buolvajt aktij ja aktijvuodav nanni.
Mihttsamára jubmeldievnastusáj, sáme girkkoguossodiddje aneduvvi saemien vaarjoeh baddjen koran.
Jubmeldievnastusán sámegiella aneduvvá gå rámáttevsta, sálma ja oasse liturgijas sámegiellaj tjadáduvvá.
Dát målssu jages jahkáj.
Girkkon aktijvuohta nanniduvvá.
Bessap ristagis aktijvuohtaj Jubmelijn ja nubbe nuppijn jáhko baktu Jesus Kristusij.
Jubmel ij sidá galggap aktu liehket ristagisá.
Jubmeldievnastusán dát aktijvuohta vuojnnusij boahtá gå lip aktan jáhkkodåbdåstusá, iehkedismállása, råhkålvisá ja sálmaj birra.
Áhttje Mijá le dat råhkålvis mav Jesus iesj le midjij oahppam.
Jubmeldievnastus sisadná moadda ássje: rámáttevsta, sárnne, råhkålvisá, sálma ja iehkedismáles.
Juohkka sådnåbiejve muhtem mierredum tiebmá, låggŋiduvvá, mij le vuodon rámáttevstaj, sárne ja sálmaj válljimin.
Jubmeldievnastusán le sierra liturgija gásstaj, konfirmasjåvnnåj, hávddádibmáj ja hedjaj.
Juohkkahattjan le mierredum dahkamus jali rolla, ja gájkka mij dáhpáduvvá le årniga milta.
Gåktu le jubmeldievnastus sáme jubmeldievnastus?
Sámegiela ano diehti?
Girkkohervaj baktu?
Sárne, råhkålvisáj jali liturgija sisadno?
Musihkka?
Sij gudi jubmeldievnastusán oassálassti?
Sárnne ja sálma sámegiellaj li viehkken gå le sáme jubmeldievnastus.
Girkkotsiekkadus, dájdda ja symbåvlå girkkon li viehkken girkkotsiekkadusáv sáme birástahkan ásadit.
Liturgalasj biktasa majt báhppa, kantor ja katekehta adni, li viehkken sámevuodav vuojnnusij buktet bájnoj, symbåvlåj ja minsstarij.
Bájkálasj girkko ja tjoaggulvisráde sihtá jubmeldievnastusáv hiebadit váj juohkkahasj bájkálasj sebrudagán váset girkkov ietjas girkkon.
Aajja subtsas dallutjis gå suv máttaráddjá hejajda galgaj.
Sujna lij guhka váttsos ja ittjij avtan biejven jåvsåda.
Hæhttuj ijástallat muhtem båvnij guoran jávrregátten.
Gå idedis vas smaredij de ájtsaj oadám lij moadda ráboj gassko.
Valla ittjij ballá.
Gullam lij man gássjel lij suvddet jábbmegijt váres vuolus gitta merragáddáj gånnå girkko lij gå ællim vedja.
Danen lagámusá luonnduj hávddádin.
Dalloj ettjin gávnnu njuolgadusá dan hárráj.
Sij gudi jábmin beras lulujin vuojŋadallat lahkusin dåppe gånnå ulmutja båhtin mieddel, navti ettjin dárbaha liehket aktugattja madi bajástjuodtjelimev vuordatjin.
Vuordedijn bessin gullat gå ulmutja jåhtålin mieddel æloj.
Bessin hávsskudallat jienaj daj smáv miesijs ma ruovggin áldostis gávnnat.
Nav guhkev gå sij gudi viessu e dåssjev háreda sijáv gudi li jábmám, de bessin ráfen idjadit.
Dát subtsas le jábmema birra.
Rámát javllá "láhppup" gå jábmep (1 kor 15, 18).
Akti boahtteájgen galggá Jesus ruopptot boahtet værálda gånågissan.
Galggá ietjas rijkav vuododit gånnå ij desti makkirak bahá gávnnu.
Makkir aktijvuohta le dujna jábmemij ja hávddádallamij?
Dållå lieggi, tjuovgav ja lahkavuodav buktá.
Dållå snjibttju, viessu.
Muhttijn le hásstalus oadtjot dålåv buolátjit juohkka lágásj dálken ja duobddágin.
Sámegielan li sierra bágo dållåj mij le ålggon, stuorrudagá milta, makkir dållåmuorra le, duobddága gånnå dållip ja moadda ietjá faktora vaddi iesjguhtik namáv dållåj.
Dålå birra árrangiergijt biedjap váj ep miehtsev birra bieste buollát.
Jubmel le ietjas álmmugij vaddám giergijt 10 budáj.
Mij dá lågev budájn tjuodtju?
Jubmel Mosesij budájt vattij váj Israela álmmuk galgaj viehkev oadtjot aktan viessot vuogas láhkáj.
Dållå lieggi ja le luondulasj tjåhkanimsadje midjij.
Linkkat eai doaimma 0-6 jagi siidui
Jeg vil sjekke om hvor denne mailen går.
Anbjørg
Fordi jeg følger tradisjon, mange av mine venner konfirmeres, får endel gaver, og jeg får dra på samlinger.
Den norske kirke- samisk Kirkeråd
e-post: post-kirkeradet@kirken.no
Oajvvedåjmadiddje: Sáme girkkoráde oajvvetjálle.
Rámádin subtsastaláduvvá iellema muora ja máhto muora birra.
Muorra mij diedij buore ja bahá birra.
Rámádin li moadda gåvå ma diŋgajt gåvvidi.
Jesus anij árkkabiejve gåvåjt ietjas gåvvidittjat.
Muhtem subttsasin gåvvi ietjas vijnnamuorran, ja mij ulmutja lip oavse.
Soahke le muorra mij juohkka sajen mijá guovlon gávnnu.
Danna le ruohttsa, oavse ja lasta ma aktan gulluji.
Allagin ja sárggadin tjuodtju suojen, valla aj roahkkot ja dæbtjodum biekkos sajijn.
Soahke le duodjeábnas, buolládahka ja suodjen.
Soahke soajttá mierkkit ulmutja iellemav gå soage vijddáni valla daj vuodon le aktisasj ruohttsa.
Ruohtsa vaddi gullevasjvuodav ja jasskavuodav.
Åvdep buolvajda lip tjanádum, fuolkkáj.
Jesus ruossinávlliduváj.
Ruossa le muoras dagáduvvam, ja le vuojttomærkkan sjaddam gå Jesus le jábmemis bajástjuodtjelam.
Ruossa muora nanna mijá lånåstusá vuodo Jesus Kristusin biejaduváj.
Mån jáhkáv Jubmel Áhttjáj.
Gájkvæksásij, alme ja ednama sjivnnjediddjáj.
Jáhkáv Jesus Kristusij, suv ájnnariegádim Bárnnáj, mijá Hærráj, guhti Ájlis Vuojŋŋanisás sahkanij, niejdda Marias riegádij, Pontius Pilatusa vuolen vájveduváj, ruossinávlliduváj, jámij ja hávddáduváj, jábbmegij rijkkaj luojttádij, goalmát biejve jábbmegij lussta tjuodtjelij, almmáj vuolgij, gájkviekses Jubmel Áhtje oalges bielen tjåhkkåhime, dåppelt vas boahtemin viessojt ja jábbmegijt duobbmitjit.
Jáhkáv Ájlis Vuojŋŋanissaj, ájlis aktisasj girkkuj, ájllisij sebrudahkaj, suttoj ándagisluojttemij, jábbmegij tjuodtjelibmáj ja ihkeven iellemij.
Amen.
Jeesuse mijjem ööhpehti gijhteles årrodh jïh aavoedidh gosse voelpigujmie ektesne libie, guktie Jeesuse aavoedi altese voelpigujmie.
Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesusen jïjnjh voelph.
Sïjhti dejgujmie ektesne årrodh.
Jeesuse deejri almetje iktesth tjoeperde.
Ij daerpies leah, Jeesuse jeehti.
Tjoeperdimmieh maehtieh dan stoerre sjïdtedh guktie buerie jielede jamhka.
Buerebe lea aavoem vuejnedh jïh aavoem eevtjedh.
Gosse måjhtah gaajhkem mij hijven lea jïh dovne gaajhkem mij datnem gijhteles dorje, dellie jielede hijven sjædta.
Jeesuse jeehti ij almetje maehtieh gaajkem reaktoe darjodh.
Maehtebe mijjen jieledem Jupmielasse vedtedh guktie Jupmele mijjem vaarjele, goh Jupmele ledtide jïh sjædtojde vaarjele.
Lohkh Lukasen vaentjielisnie: 12, 22-31 maam Jeesuse jeehti aavoedimmien bïjre.
I begynnelsen skapte Gud himmelen og jorden.
Jorden var øde og tom, og mørke lå over havdypet.
Men Guds Ånd svevet over vannet.
Da sa Gud: "Det bli lys!"
Gud så på alt det han hadde gjort, og se, det var overmåte godt.
Dán næhttabájke sisadno le risstalasj jáhkko ja sáme kultuvrra.
Vállji tiemáv jus siedá ienebuv diehtet: Låvdagoahte, soahke, tjáhtje, dållå, biejvve, ednam ja girkko.
Næhttabájkke gávnnu nielje giellaj: oarjjelsámegiellaj, julevsámegiellaj, nuorttasámegiellaj ja dárogiellaj.
Sáme e-jáhkkoåhpadus le åvddånahtedum Sáme girkkorádes Vuona girkkon.
Sáme máná ja nuora galggi årrot guovdátjin ietjasa jáhkoåhpadusán.
Åhpadus galggá sáme åtsådallamijda ja bájkálasj sáme girkkoiellemij tjanáduvvat.
Sáme vuojŋŋalasjvuohta galggá viehkken iellemdádjadussaj.
Sáme e-jáhkkoåhpadus le åvddånahtedum dårjajn Størst av alt - prosjevta baktu mij le jáhkkoåhpadus Vuona girkkon.
Jáhkkoåhpadus le Vuona girkko ájnnasamos vuorodimij gaskan.
Dálla dagáduvvá systemáhtalasj jáhkkoåhpadus gájkajda gaskal 0-18 jage gudi li gástaduvvam, mij galggá vuodov biedjat váj máná ja nuora máhtti åvddånahttet ietjasa jáhko aktijvuodav ja girkkov massta li oassen.
Ietján máhtá låhkåt gudi li viehkedam bargujn.
Lågå ienebuv!
Spela:
Norsk Søndagsskoleforbund.
Kommunion as.
Tækstabuvtadibme:
Karen Elle Gaup
Ann Solveig Nystad
Anne-Karin Hellesøy
Inger Seierstad
Inga Wernolf
Jårggålibme:
Inger Marie Oskal
Inger Anne Gaup Gustad
Rávdná Turi Henriksen
Lars Theodor Kintel
Ellen Jonassen
Oskar Stein Bjørlykke
Anne Silja Turi
Birgit Andersen
Anne-Grethe Leine Bientie
Tjuorggama:
Solfrid Fjellaksel Pedersen
Svein Kvamme
Liisa Helander
Olga Grimsmo Nilsen
Lisa Arneng Varsi
Luther Forlag: Ståle Almenning
Tore Johnsen
Laila Krokmo
Vanja Røkke
Karasjok menighet
Bendik Kråvik Schøien
Ellen Sara Leine Bientie
Kåfjord kulturskole: Maria Seppälä, Maylin Brustad, Annette Forfang, Marie Olsen, Lise Mari Nilsen, Mariell Hansen, Johanne Steinlien, Heidi Pedersen, Ingvild Rundberg, Malene F S, Silje Hansen, Catrine Vatne, Sofie Olsen, Kaisa Lyshaug, Berthine M Johansen, Oda Agnethe Svendsen, Anne Marte Hansen, Selma Alette Mikkelsen
Alta Kulturskole: Severin Lyngstad, Siver Nielsen, Frida Sætveit, Sondre Andersen, Kristine Jonas, Vårin Larsen, Kamilla Losvar, Maria S Losvar, Erlend Mortensen, Bjørn Kerthan
Gåvå:
Áile Marita Varsi
Arvid Varsi
Ann-Katrin Tobiassen
Lill-Therese Holm Varsi
Wenche Holm Balto
Máijá Holm Balto
Ánne-Márgget Somby
Johan Daniel Balto
Heidi Sara Anti
Lásse Biehtár Anti
Nils Borge Teigen
Bierna Bientie
Johan Bakken Sandvik
Gunn Hanne Elvebakk
Kåre Smeland
Berit Frøydis Svineng Johnsen
Jaana Walle
Ørjan Balto Hansen
Johán Máhtte Kemi
Nils Jovnna Gaup
Piera Jovnna Heaikka Áslat
Aslak Somby
Ebba Joks
Jovnna Levi Joks
Sárá Márjá Utsi
Elle Káre Somby
Jan Widar Wigelius
Niillas Aslaksen Smuk
Bilde av tresåte fotografert utenfor Várjjat Sámi Musea
Bilde av vedhoggested fotografert på Sámiid Vuorka Dávvirat
Bilder kjøpt fra Scandinavian Stock Photo
Lávllaga:
Berit Alette Mienna
Marit Holm-Johannesen
Anbjørg Holm Varsi
Ida Márjá Varsi Solbakk
Ánne Márgget Somby
Karl Edvard Urheim
Kirsi Guvsám
Jovna Zakharias Dunfjell
Eli Anne Nystad
Máret Inga Grenserud Eira
Káre Brita Rognerud Eira
Máret Lájlá Sara Nedrejord
Risten Gutnel Guttorm Eira
Biret Sárá Anti
Julie Sofie Nordsletta
Maina Sofie Wergeland
Inger Marie Guttorm
Ragnhild Hellesøy
Sør-Varanger salmesanggruppe
Barnekoret i Karasjok menighet v/Anne Karin Hellesøy: Hannah L Strømeng, Elisabeth Kneppen Strømeng, Rita Marie P Somby, Ingri Maylèn Larsen, Kaisa Henriette Larsen, Andreas Hellesøy,
Tækstalåhkåm:
May-Synnøve Trosten
Brita Iren Thomassen
Berit Kristine Andersen Guvsám
Morten Tobiassen
Per Dehlin
Leif Åge Hætta
Elle-Kare Somby
Nils Jørgen Nystø
Copyright: Den norske kirke ved Samisk Kirkeråd
Postboks 799 Sentrum, N-0106 Oslo, Telefon: 23081200
e-post: osku@kirken.no
Ansvarlig redaktør: Generalsekretær i Samisk Kirkeråd, Tore Johnsen
Loggi sisi
I hæhttu sisi loggit.
Majt dárbaha?
Næhttabájkke le dagádum Flashan.
Dárbaha Adobe Flash Player 9 jali ådåsap versjåvnåv.
Dáv prográmmav nåvkå oattjo.
Viettja prográmmav: www.adobe.com)
Giella?
Vállji giela:
osko.no - dárogiella
osku.no - nuorttasámegiella
jahkko.no - julevsámegiella
jaahkoe.no - oarjjelsámegiella
Gåktu joarká?
Pijlaj baktu biele badjegietjen maná åvddån ja ruoptus.
Makkir bielle ja galla biele gávnnuji vuoseduvvá.
Gåvåj baktu maná vuolletiemájda ja spelajda.
Sálmma
Næhttabájken li sálma majt máhtá lávllot ja báddit, ja ietjat gulldalit.
Ij la máhttelis lávllagijt viedtjat.
Jus báddit galga de dieddela "lávllot" boalov.
Jus galga ietjat gulldalit de dieddela "Gulldala ietjat" boalov.
Dahkamusá
Næhttabájken li moatte lágásj dahkamusá.
Muhtemijn vásstádus dalága boahtá, ietjá dahkamusájt vássteda gåk sidá ja dajt máhtá tjáledahttet jali næhttapedagogaj sáddit.
Næhttapedagoga dåhkkit dahkamusájt majt le oadtjum, ja dij gudi divna dahkamusájt vásstedihpit oadtjobihtit vuojtov påstan.
Ságastallam
Næhttabájken li moadda ságastallamdahkamusá.
Besa sáhkadit gej sidá, mánáj jali ållessjattugij.
Sáhkadallama baktu åhpa.
Popup-blokkerim
Jus dujna le Win XP service pack 2, de hæhttu popup-blokkerimav jáddit jus galga bessat båhtusijt jnv.
vuorkkit.
Álge Internet Explorer ja de dási maná: Verktøy - Popup-blokkering - Innstillinger for Popup-blokkering.
Vihkediedádus mij ActiveX-kontrollaj guosská
Jus dujna le Win XP service pack 2 de ihkap oattjo vihkediedádusáv AciveX-kontrolla installerima gáktuj.
De dav installeri ActiveX-kontrolla boalo dieddelime baktu.
Uppsala domkyrka.
Foto: Jim Elfström
Girkko vuodo viddno
Svieriga girkko vuodo vidno li basodit jubmeldievnov, åhpadit ja barggat diakoniddjajn ja misjåvnåjn.
Tjoaggulvis åvdåsvásstet dåjmas gájkajda gudi viessu ja guossidi tjoaggulvisáv.
Máhttelisvuohta l gástadussaj, konfirmasjåvnnåj, fiesstimij ja hávddádibmáj.
Jubmeldievno
Jubmeldievnno l máhttelisvuohta Jubmelijn gávnadit aktisasjvuodan ietjá tjoaggulvisårroj.
Oadtjop vuojŋadit råhkålvisán, skalon ja lávllagin.
Gájka duostoduvvi ietjasa jáhkujn ja sijá guoktástallamij.
Árbbedábe dåbdov vuojnnep jubmeldievno umasslágásj åsijn, gullat musijkav ja vuojnnet girkkolanja hiervvimijn.
Valla oadtjop aj duosstot ådåstimev moalggemin, lávllagin ja råhkålvisán.
Åhpadus
Jesus åhpadij ulmutjijt gätjo viessomav.
Giehtoj muodolvisájt ja ságastij ulmutjij gej gávnadij danen gå sidáj vuosedit Jubmela gieresvuodav.
Åhpadisålmmå oadtjun vidnov diedojt oabllodit ja nåvti l åvddålijguovlluj dagádum gitta mijá ájggáj.
Gå ájádallap åhpadussaj uddni márjju ájádallap åvdemusát skallujlåhkkijda.
Valla gájkka gávnadimijn ulmutjij åhpadip juojddá nubbe nuppe birra ja iehtjama birra.
Nåvti oadtjop tjiegŋodum dádjadusáv mij la årrot ulmusj.
Diakoniddja
Diakoniddja l girkko sosiálalasj barggo.
Viddno la oasálasjvuoda, roatto ja gasskasasj solidaritehta baktu duosstot ulmutjit fámodum vidjurijn.
Vuodo dási l Jubmela gieresvuohta, mij mijáv duosstu ulmutjin Jesus Kristus.
Misjåvnnå
Misjåvnnå mierkki "rájadus" ja spiedjilt vidnov majt åhpadisålmmå oadtjun vihtanasstet iehtjadijda sijá jáhko birra.
Girkko dálásjájge oassálassta dan rájadusán gávnadimij baktu ulmutjij goappátjagá lahkabirrusin ja mijá rijka rájáj ålggolin.
Misjåvnnå l danen avta ednagav birra majt tjoaggulvis dahká sijá ietjas rájáj sinna ja gåktu doarjju ietjá girkkojt ålles värálda birra sijá vuodo barggogåhttjusin vihtanasstet Jesusa birra.
Dagáduvvá goappátjagá ekonomalasj vattaj baktu ja rája barggijt, buojkulvissan åhpadiddjijt, dåktårijt, ekonomajt jali härrájt.
Svieriga girkko ålggorijkan
Ålggorijkkagirkko gåbttjå ålggorijkkatjoaggulvisájt ja ietjá ålggorijkkadåjmajt.
Siebrreráde Svieriga girkkuj ålggorijkan mierret makkir ålggorijkkatjoaggulvisá gulluji Svieriga girkkuj.
Gávnnuji 45 ålggorijkkatjoaggulvisá ja vil gáktselåk jubmeldievnnosaje gånnå tjåhkani dájvvalakkoj.
Lågå ienebuv Svieriga girkko sáme dåjma birra
dánna.
Sidák soabmásav guhti gulldal?
Sáme hiehtevärmádahkaj máhtá skuolkkat bierjjedagájt ja ájllegijt kl 20-24.
Gejna ságasta le sjávodisvuodajáhtov dahkam.
Máhttelisvuohta le sámástit.
© Svenska kyrkan |
Om webbplatsen |
Information om cookies |
Om lyssnafunktionen
Virggejuohkusa Svieriga girkkon
Gávnnuji moattelágásj virggejuohkusa Svieriga girkkon.
Härrá, girkkotjuojadiddje, viessogähttje, diakona ja tjoaggulvispedagoga li virggejuohkusa ma li dábálattja girkkon.
Gávnnuji vil ietjá bargge, iehtjádij siegen ekonoma, diedediddje ja jurista.
Diakona
Diakonan barga tjoaggulvisán, girkkolasj institusjåvnån jali rijkajgasskasattjat.
Barggo máhttá sisanedit gájkka idjavádtsemijs stádan, sadjihin nuorajda, gitta häjmmaguossidibme vuorrasij ja skibáj lunna, juogosdåjmas mánájda gejn li äjgáda boastoadnogássjelisvuodaj gitta juogosårudagájda demänssasáhtusulmutjida, jubttsatjiegas gitta åhpadussaj.
Åhpadusán diakonaj li moadda oase, aktan Svieriga girkko vuodokurssa, gålmå máno praktijkka dårjajn ja kurssabiejve aktan boahtte tjoaggulvispedagogaj, girkkotjuojadiddjij ja härráj.
Dárbaha aj fáhkkaåhpadusáv gymnása maŋŋela, buojkulvissan sosionoma, sykologa jali skihpasujtár.
Åhpadusá maŋemus oasse l avtajagák åhpadus, nåv gåhtjoduvvam karitatijvva profijllaåhpadus.
Tjoaggulvispedagoga
Tjoaggulvispedagogan dagá birrasijt majn ulmutja máhti åvddånit ja tjavggasit ristalasj jáhkon.
Barga mánáj, nuoraj ja ållessjattugij ja vidno li skallolåhkkeåhpadiddjen doajmmat, ásadit råhkusijt, lajddit ållessjattukpedagogalasj bargov jali dåjmadit lájddijiddjesåhpadusáv dåjmalattjajda gudi barggi vuojtodagi.
Åhpadus tjoaggulvispedagogaj la nieljet oases, iehtjádij siegen Svieriga girkko vuodokurssa, gålmå máno praktijkka dårjajn ja kurssabiejve aktan boahtte diakonaj, girkkotjuojadiddjij ja härráj.
Dárbaha aj juoŋgalálásj fáhkkaåhpadusáv gymnása maŋŋela, buojkulvissan muhtemlágásj åhpadiddjeåhpadusáv.
Tjoaggulvispedagogaåhpadusá maŋemus oasse l avtajagák åhpadus massta Svieriga girkko åvdåsvásstádusáv adná.
Girkkotjuojadiddje
Barggo girkkotjuojadiddjen la målsudahkes ja dunji vaddá máhttelisvuodav dåjmadit tjuojadiddjen, avtabále gå måvtåstuhtá iehtjádijt åvddånit musijkan.
Barga tjuojadiddjen, kåvrrålájddijiddjen ja pedagogan.
Ásada konsertajt ja hábbmi musijkav ájnas bálijn iellemin degu gástadimen, fiesstimin ja hávddádusán.
Kantor
Kantorin sjatta gå váttsá guovtejagák åhpadusáv álmmukallaskåvlån, allaskåvlån jali musijkkaallaskåvlån.
Dasi vil boahtá Svieriga girkko vuodokurssa ja praktijkka ja kurssabiejve aktan boahtte tjoaggulvispedagogaj, diakonaj ja härráj.
Dåhkkiduvátjit kantorin de lågå bielgoalmát gitta gålmå jahkáj.
Organissta
Organisstan sjatta gå tjadáda dájdulasj kandidáhttaeksámav ulmijn girkkomusijkka (gålmåjagák åhpadus) muhtem Svieriga musijkkaallaskåvlån.
Dan maŋŋela tjuovvo hiejtedahttem åhpadusjahke dievnastussaj Svieriga girkkon.
Härrá
Härrán viehkeda ulmutjijt Jubmelav vásedit sijá iellemijn, ulmutjijt åvdedit jáhkon.
Duosto ulmutjijt umasslágásj ájgen ja vidjurin iellemin.
Gástadime ja fiesstima li aktan skallolåhkkejuohkusij ja nuorajtjåhkanimij.
Máhttá aj sisanedit sjávovälggogisvuodan ságastit persåvnålasj jáhkko- ja iellemgatjálvisaj birra.
Härráåhpadusán li moadda oase.
Máhtá låhkåt 300 allskåvllåtjuoggá teologiddjan universitehtan jali allaskåvlån, oassálasstet praktijkkaj ja dan maŋŋela vádtset hiejtedahttemtermijnav Svieriga Girkko pastoralainstituhtan Uppsalan jali Lundan.
Foto: Ritvaelsa Seppälä
Le juo moadda jage årrum ájnas åvddånimdoajmma girkko sámegiela bargo hárráj, mij sámevuodav laset girkko jáhkkuj ja iellemij.
Sámijn li sierralágásj, árvulasj dåbdijdusá, majt girkkodåjman ja teologidjan, ja vil sebrudagán ietján aj, fálli.
Sáme giela gulluji girkko ietjá gielajda, valla dajt ávkkim jubmeldievnon ja ietjá dåjmajn viertti åvdeduvvat.
Sámij ja Svieriga girkko gasskavuodan le guhka histåvrrå - dålutjij ietjájduvvama rájes ristalasj jáhko rádjáj ja sebrudaga ja girkko duolmmoma baktu udnásj girkko rádjáj, man sidot dálla le sámijt tjuodtjeldahttet vaj sáme kultuvrra ja sámij giela vuojnnusij båhti ja adnuj båhti.
Jubmeldievnno sámegiellaj
Svieriga girkkon li sámijn jubmeldievno sámegiellaj majn dåbdijdusájdisá vuosedi gåktus le unneplåhkon ja álggoálmmugin årrot.
Åvddåmerka diehti jubmeldievnojn, doajmmaplánimijn ja mierredimijn sáme vaddi ájnas diedov sámekultuvra ja iellemdádjadusá birra ja duvddi dajna dan girkko tsieggimav mij le riektá ja rievtesferdukvuoda åvdåstiddjen.
Girkko bargguj sámij ja sámegielaj buorren gávnnu sierra organisasjåvnnå.
Sáme Ráde Svieriga girkkon vuododuváj 1996 ja le njuolgga Girkkostivra vuollásattjan.
Ráde oajvveulmme le sáme identitehtav, kultuvrav ja oassálasstemav doarjodit girkkon ja sebrudagán.
Ráde doajmmá rijkalattjat.
Jårggålimbargo ájnas doajmmaoasse
Sáme giella, umass varietehtajis, le identitehta ja kultuvra guodden.
Danen li rámáttevstaj jårggålibme sámegiellaj sáme ráde dahkamusá ájnas oasse, sálmaj ja girkkolasj girjij jårggålimij lassen.
Dálla jårggåluvvi, Vuona-svierik aktisasjbargon, rámáttevsta oarjjelsámegiellaj, ma sierralágásj jubmeldievnojn aneduvvi.
Sálmaj jårggålim- ja tjoahkkimbarggo nuorttasámegiela sálmmagirjjáj le aj ájggeguovddelis doajmma.
Ietjá ájnas dåjma sámerádáj le åvdedit lasedum diedojt sámij ja Sáme, sámeednama, birra ja barggat sáme åvdåstibmáj girkko mierredimorgánajn rijkan, stiftajn ja tjoaggulvisájn.
Barggojuohkusa stiftajn
Julevu,
Härnösanda
ja
Stockholma
stiftajn barggojuohkusa gávnnuji girkko sámebargguj.
Västeråsa
Göteborga
stiftaj ássjelistajn le aj sáme girkkoiellem maŋen.
Stifta ja tjoaggulvisá máhtti diedov vaddet sáme bargo birra.
Skallujlåhkåmläger sámijda
Svieriga girkko juohkka jage ásat sáme skallujlåhkåmlägerav aktijbargon Sáme girkkorádijn Svieriga girkkon, Sáme referänssajuohkusijn Härnösánda ja Julevu stiftan, ja Sámenuorajn.
Ienep diededimev lägera birra 2012 aktavuodav válde Birgitta Simmajn Julev stiftan: 0920-4924 58.
Dáj bielijn máhtá ienebuv låhkåt sámij ja Sáme (Sámeednama) birra.
www.sametinget.se
www.gaaltije.se
Foto: Martin Runeborg
Skallujlåhkåmájgen oattjo iehtjádij siegen ságástallamij, ságastimij ja jubmeldievnoj baktu máhttelisvuodav ájádallat birra gut dån la ja masi jáhká.
Jáhkkogatjálvisáj birra l nåv gåk gut la Jesus ja mij la tjáledum Rámadin.
Vuodo l aj ulmutjij ássjij birra, buojkulvissan mij la duolla ja mij ij la vierre, venakvuoda, gieresvuoda, seksa, viessoma sisanádusá birra.
Ássje maj gájkka ulmutjijn la aktavuohta danen gå ij aktak vieso ietjas viessomav aktu.
Skallujlåhkåmájgge l hiejtedum skallidimjubmeldievnujn.
Skallo l duv gástadusá duodastibme.
Jubmela åvdån li gájkka ulmutja árvulattja.
Skallujlåhkåm la vuohke duodastit dáv jur dunji.
Sidá gus diehtet mij fálalduvvá dunji boahtte skallujlåhkken gånnå åro?
Gávna ietjat girkkov webban.
• Báhko skallujlåhkåm boahtá latijna confirmares ja mierkki duodastus.
• Loahpe l skallujlåhkåt dat jage rájes gå 15 jage dävdá.
Ienemusá álgadi skallujlåhkåt gå vádtsi 8 jahkekursan.
• 2008 jagen 40 000 ulmutja skallujlåhkin
• Gávnnuji 8 000 skallujlåhkkelájddijiddje
• Skallujlåhkåmlegar 2011
Bagádusá Svieriga girkko skallujlåhkåmbargguj
Skallujlåhkkediedádus 2008
Diedádus la gatjálvisåtsådallama Konfirmand 2008 tjielggidibme.
Aktan li vattedum 10 108 vásstádusá Svieriga girkko lågenangålmmå stiftas.
Confirmare
- Svieriga girkko tidnik dunji gut ájádalá skallujlåhkåma birra.
Foto: Maria Svensk
Giedde Gåvvå: Maria Svensk
Rubmahav ienemusát skihpadåhpe, dievnastusdåhpe jali, fällamin, polijssa hállduj válldá.
Dåjmadi vaj rumáj la doalvodum jábbmegijhuodnahij vani dárbaha dán mutto mierredit gisto oasstema birra.
Máhttá ráfen plánit hávddádusáv.
Ájnas la hivástahttet, sierraláhkáj viessoma maŋemus hivástahttemin - jábmemin.
Dalloj máhtti dábe ja symbola hávddádusá måhken jaskadussan ja doarjjan årrot låsså ja surgulasj hivástahttemin.
Vuostasj dahko
Åvdebut agev mannin njuolgga härrá lusi gå soames jámij.
Dálla diedet jábmemav bájkálasj värrofábmudahkaj.
Jus sihtá prosessav álgadit de l buorre vuostasj dahko.
Tjáledi hávddádim- ja kremerimaduodastusáv mij la rávkadum hávddádussaj.
Värrofábmudagás oadtju aj ietjá ássjetjállagijt nåv gåk registaroasev (dárbulasj báŋŋkaaktavuodaj), jábmemduodastusáv ja berajguoradallamav (dárbulasj maŋebut jábbmegaoabmetjállagij).
Aktavuodav válldet tjoaggulvisájn
Buoremus la jus lagámusá ietja aktavuodav válldi tjoaggulvisájn ja dajna härrájn majt sihti galggá hávddádit.
Máhttá de aktan diŋŋgot biejvev hávddádusjubmeldievnnuj ja lagámusá álgos diehti sij oadtju dav härráv majt sihti.
Ij la dárbbo diŋŋgot härráv ja ájgev hávddádus- jubmeldievnnuj hávddádusdåjmadagá baktu.
Ságastibme härrájn jali diakonajn
Jábmema åvdån la luondulasj mij guoktáladdap ja ballap.
Gå suorgos ja jábmemis dejvadallap de ietjájduvvap goappátjagá rubmahij ja sielluj.
Muhttijn suorggo dåbddu ilá låssåt aktu guoddet.
Härrá ja diakona li hárjjánam ulmutjit duosstot vájves vidjurijn ja siján la sjávovälggogisvuohta.
Aktavuodav vállde ietjat bájkálasj tjoaggulvisájn.
Ij gávnnu duolla vuohke surggahit - gájka surggahip iehtjama milta ja nubbe ij la buorep jali nievrep nuppet vuoges.
Dárbahip dádjadit ja guorrasit mijá suorgov dåmadip umassláhkáj.
Máhttá almmusit gávkasvuoda hámen ja dármedisvuohta dan birra mij ij lim goassak javladum jali dagádum, márjju moarre gå l guodedum.
Máhttep aj dåbddåt gähppánimev, jus jábbmek lij mälggadav skihpam ja jábmem boahtá tjoavddalibmen.
Dáhpádusá ma ietjájduhtti mijá viessomav máhtti stuorámus ávos jali tjiegŋalamos surgos bájnedum.
Gå ådå ulmusj riegát ja fuolkke lassán ådå sebrulattjajn jali gå venak jábma ja viessom dåbddu låssåt.
Svieriga girkko sihtá doarjjan ja viehkken årrot ájnas- muhttijn låsså - vidjurijn majt viessom midjij buktá.
Svieriga girkko sihtá dårvvon årrot ávon ja surgon ja máhttá, sijá ritualaj ja symbolladagoj, doarjjan ja viehkken årrot gå mijá viessoma ietjájduvvi.
Jubmela gieresvuohta ja hukso gåbttjå gájkka ulmutjijt viessoma umasslágásj ájgijn
Svieriga girkko l oajvvedåjmadiddje hávddádusdoajmmaj ålles rijkan, ietján gå Stockholma stádan ja Tranåsan manna kommuvnna l oajvvedåjmadiddje.
Hávddádusoajvvedåjmadiddje åvdåsvásstet iehtjádij siegen fállat hávddesajev, hávddádimev, kremerimav ja lanjáv hávddádussermoniddjaj.
Mávsedum la hávddádusmávso baktu majt gájka máksi juska vil la sebrulasj Svieriga girkkon jali ij.
Jus jábbmek lij sebrulasj Svieriga girkkon de li aj girkko ietjá dievnastusá nåvkå.
Statistihkka:
Hávddádusáj låhko jahkáj: bájken 90 000.
Oasse dagádum Svieriga girkko årniga milta l bájken 80%.
Ednamhávddádusáj låhko: bájken 24 000 (bájken 120/bäjvváj), bájken 25% hávddádusáj ålles lågos.
Hávddádus la gåbdemus perspektijvan vuohke stuovagit jábbmegav hállduj válldet ja symbolladago gasskavuodajn dasi.
Hávddádus la ållesvuohta mij máhttá juogeduvvat gålmån umasslágásj oajvvesuorgen: praktijkalasj dago, hávddádusseremoniddja ja hávddádibme.
Plánim, praktijkalasj gárvedime ja aktidibme l jábbmegaoame åvdåsvásstádus.
Dajna máhttá hávddádusentreprenerra viehkedit.
Hávddádusseremoniddja mij la härrás lájddidum girkkon jali kapellan la gåhtjudum hávddádusjubmeldievnno.
Mávsedum la juo girkkomávso baktu ja jus jábbmek lij sebrulasj Svieriga girkkon de danen älla duodde gålo.
Mánná Gåvvå: Jim Elfström
Dunji äjgádin gástadus máhttá årrot duodastus gijttogisvuohtaj, gå sjaddam la äjgádin jur dán unna ulmutjij.
Jáhtto
Gástadusán la jáhtto Jubmel la maŋen viessoma gájkka biejvij, juska mij dáhpáduvvá.
Girkko ålles histåvrå tjadá l gástadus årrum vuojnos duodastibme juohkka ulmutja diehttelis aktisasjvuohtaj Jubmelijn.
Gástadusjubmeldievnno l ávo ja viessoma vuollo.
Gut la gástadum la buvtedum Jubmela åvvdåj gut midjij vaddá viessomav ja sihtá oasev válldet mijá ávon dassta.
Jubmel sihtá mijá lahka årrot viessoma tjadá, tjoavddet mijáv gájkas mij gállnat ja dan láhkáj ådåstuhttá mijá viessommáhttelisvuodajt.
Gástadus nuorajda
Máná ienemusát li gástadum Svieriga girkkon, valla ienep nuora ja nuorra ållessjattuga sihti gástaduvvat.
Dáhpádum la ienemusát skallujlåhkåma, åhpadusá maŋŋela jali ságastimjuohkusa gáktuj ristalasj jáhkon.
Gástadus ja sebrulasjvuohta
Gástadus la vuodo sebrulasjvuohtaj Svieriga girkkon.
Gut la gástadum ietjá ristalasj sebrudagán hiehpá aj sebrulattjan Svieriga girkkon, ådå gástadus ij la dárbulasj.
Svieriga girkko årniga milta ristalasj gástadus la fámon agev.
"Mijá ávujn viessoma oavdo birra, ja riegádimmánná giedajn boahtep duv lusi gut midjij vattij viessomav.
Boahtep duv lusi gut midjij vattij viessomav" Sálmma 383:1
Tanja Petersdottir Eskandari och Salman Eskandari.
Foto: Carolina Ryberg
Girkkolasj fiesstim la jubmeldievnno manna li symbolajs vallje.
Jubmela ja gájkka vihtanij åvdån loabedip nubbe nuppev gieresvuodav huksat ja nubbe nuppe bielen tjuodtjot viessomav tjadá.
Råhkålip Jubmelav buorissjivnnjedit mijá gállasjvuodav ja viehkedit mijáv vájvij tjadá majt duosstop viessomin.
Máhttelis la persåvnålattjat hábbmit fiesstimjubeldievnov.
Muhtem gállasjguojmmepára sihti tjállet ietjasa jáhtojt, lavllot lávllagav nubbe nubbáj jali dahkat ietjádav persåvnålattjat.
Vuodo l vaj galggá årrot jubmeldievnno ávon ja gijttogisvuodan viessoma ja gieresvuoda vaddagis goappátjagá gállasjguojmmepárraj ja guossijda.
Fiesstimságastallam
Girkkolasj fiesstima åvddål la agev fiesstimságastallam manna härrá ja gállasjguojmmepárra hábbmiji fiesstimav.
Makkir tevstajt galggá válljit, makkir jáhto galggi årrot, gut dahka majt ja goassa?
Ienemusát härrá gatjádallá gállasjguojmmepáras gåktu ja goassa gávnadijga, masi ienemusát lijkkuba nubbe nuppen, majt ienemusát aktan dahkaba.
Tjuottjes gállasjguojmmepárraj dávk lisj vuojŋadahka gå bessaba hábbmimis oanegav ja tjalmostahtteba manen ajtu vállduba jur nubbe nuppijn.
Härráj la vuohke sunnujn buorebut dåbdijdit ja l buorre vuodo fiesstimhållaj.
Ságastallam máhttá årrot juogo de girkkon jali hejman gállasjguojmmepára lunna.
Jus ságastallam la hejman de álu ásaduvvá duodde gávnadibme girkkon hárjjidalátjit seremoniddjav sajen.
Umasslágásj árbbedábe
Svierigin vájkuduvvap iehtjádij siegen amerijkalasj kultuvras.
Dat vuojnnu aj moatten gállasjguojmmepáraj sávadusán ietjasa jugálvisá birra.
Dábálasj gatjálvis la jus bruvrrá galggá lájddiduvvat áhtjes álltárij.
Ij gávnnu mige Svieriga girkkon mij dav dábev buorggu, valla árvulasj la ájádallat symbolijka birra dagon.
Álgon la gå åvdåsvásstadus nissunis vatteduvvá áhtjes ålmmåj ja l dat ájges gå nissuna ällim mindiga.
Muhtem härrá máhtti dat oares vuornnot bruvrrá áhtjes álltárij lájddiduvvá.
Svierigin la árbbedáhpe gállasjguojmmepárra vádtseba aktan álltárij, symbollan gå nissun iesj vállji ietjas ålmmåv ja ålmmå iesj vállji ietjas nissunav ja såj iesmujtolis ja buohtaárvulattjat vádtseba fiesstimij.
Álggo oasse l gå härrá buorisboahtemav sávvá guossijda ja gállasjguojmmepárraj.
Härrá ságas gállasjvuoda ja gieresvuoda birra - ristalasj vuojnos.
Rámáttevsta ma li gieresvuoda ja gállasjvuoda birra lågåduvvá härrás jali muhtem iehtjádis.
Nuppen oasen gállasjguojmmepárra sjaddá aktijvalasj.
Goappátja oadtjoba vásstedit gatjálvisáv jus sihtaba válldut nubbe nuppijn.
De suormas/suormmasa vatteduvvá/i härráj gut låhkå råhkålvisáv dan/daj badjela åvddål gå vatteduvvá/i ruopptot gállasjguojmmepárraj.
Såj anedibá aktan suormmasav gå javllaba sunnu jáhtojt nubbe nubbáj.
Härrá duodas (nanustahttá) gállasjvuodav gå javllá "dåj lihppe dal boadnjásj ja áhkásj"
Goalmát oasen gállasjguojmmepárra oassálasstá härrá ja tjoaggulvisá huvsos.
Dagáduvvá råhkålvisáj ja buorsissjivnnjádusáj báktu.
Ienemusát härrá aj fiessimhålav ådåfiesstidumpáráj vaddá.
Ienemus gállasjguojmmepára sihti vájkudit fiesstimseremoniddjav vaj dåbddu persåvnålasj.
Ienemusát dagáduvvá rámáttevstaj, divtaj, sálmaj ja ietjá musijkka válljima baktu mij vaddá dav dåbdov majt hálijdi.
Ienemusát muhtem venagav jali berrahav divtav lågådi jali spieledit muhtem musijkkabiehkev masi lijkkuba.
Girkkkon älla sierralágásj vuojno gåktu gállasjguojmmepárra vállji fiesstimav hábbmit.
Gätjástus la viesso musijkka l buorep dåbddoalediddje gå báddidum.
Foto: Magnus Aronson
Álgo rájes ristagisá tjåhkanin jubmeldievnnuj.
Álgos ällim nåv moaddása.
Muhtem sajijn lidjin doalvodum sijá jáhko diehti.
Dárbbo lij gávnadit ja gulldalit giehtojt Jesusa birra, gullat tjielggimijt Jesusa viessoma ja jábmema ja bajástjuodtjelime birra.
Jubmeldievno hámev árbbijin muhtem mudduj sijá oabme juvdálasj jáhkos.
Täkstalåhkåma oasev dåbbdin synagogas.
Máles la ájnas
Juo álgon ristagis histåvrån máles sjattaj ájnas oasse aktisasjvuodan.
Gieresvuohtamáles lij gå biebmov juogadin.
Máles åvdeduváj ruvva dahkuj gå mujttin åhpadisålmmåj maŋemus bårrusav aktan Jesusijn.
Gähttjalin sisanádusáv tjielggit gå Jesus lij jábmám ja bajástjuodtjelam.
Dat máles, skallo, basoduvvá vilá gájkka ristagis girkkojn dájvvalakkoj..
Ristagis jubmeldievnno
Ristalasj jubeldievnno máhttá dágáduvvat moatteláhkáj valla vargga agev la hieveduslávllom Jubmelij, täkstalåhkåm rámádis ja råhkålvis.
Jubmeldievnno gájkka tjoaggulvisájn
Svieriga girkko tjoaggulvisájn basoduvvi jubmeldievnno edasik juohkka ájllega.
Valla álu li jubmeldievno aj ietjá biejvijn vahkon.
Vahko sárnneskåvvåsin gávna makkir jubmeldievno basoduvvi girkkon årromsaje lahkusin.
Álmmoduvvi álu muhtem bájkálasjtidnigin valla moadda tjoaggulvisájt gávna aj webban.
Rabás gájkajda
Gájka duostoduvvi säbrrat: nuora ja vuorrasa, jáhkkogisá ja gudi e jáhke.
Jubmeldievnon vatteduvvá viehkke tjielggit mijá viessomijt ja Jubmelijn gávnadit.
Valla jubmeldievnno l aj märkka ja duodastus girkko jáhko ja säbrrama birra sebrudagán.
Gesi l ådås dávk dåbddusj vehik amás.
Giella márjju l duodalasj ja javladuvvi ja dagáduvvi márjju dago majs la vájvve dádjadit sisanádusáv.
Ájllega oajvvejubmeldievno årnigav gávna Sálmmagirje maŋŋegietjen.
Máhtá aj agev gatjádit.
Lulesamiska (pdf, 219 kB)
Girkkoválljim ragátmáno 18.b.
Dån vállji.
Svieriga girkkon li ienep gå 7 miljåvnnå sebrulattja ja doarjoduvvá ulmutjijs gudi sihti girkkuj säbrrat ja åvdåsvásstádusáv válldet, åvdedit ja hábbmit girkko boahtteájgev.
Ragátmáno 18 b. li gájkka sebrulattjajn gudi li 16 jage dävddám ja li álmmuktjáledum Svierigin máhttelis bájnatjit gudi galggi oadtjot åskov Svieriga girkkov boahtte niellja jage stivrrit.
Svieriga girkko doajmma le vijdes ja gåbttjå moadda ássjesuorge.
Girkko sihtá årrot sadjen gatjálvisájda ja ságastallamijda, tjåhkanimsadjen aktisasjvuohtaj, vuojŋŋalasjvuohtaj ja aktavuohtaj Jubmelijn.
Girkko mij dårvov vaddá ja åvdet juohkka ulmutja sielulasj varresvuodav.
Rabásmielak girkko mij le ulmutjij lahka ja fámodimij bielen.
Gånnå ristagis ja almasjvuoda árvvovuodo praktihkalattjat dåjmaduvvá, Svierigin ja ålggorijkan, ávon ja surgon, árggabiejven ja basen.
Gåsi galggá Svieriga girkko fámojt biedjat?
Håhkkånimsajijn ja sårmmesajijn gávnnut?
Gástadibmáj, skallidibmáj, fiesstimij ja hávddádibmáj?
Vuorrasijt, skihppijt ja aktuviessojt guossidit?
Báhtariddjeássjijda?
Javlaj, bässátjij ja ájlistagáj basodibmáj?
Birásbargguj?
Girkkohuodnahij huksamij?
Rievtugis oassásijda?
Mánáj ja nuoraj musihkkadåjmajda?
Girkkoválljimin ragátbiejve 18.b.
dån vállji gåsi Svieriga girkko galggá boahtte niellja jage fámojt biedjat.
Gesi sidá åskov vaddet?
Válljimbiejven dån jienasta válljimlanján mij jienastimkårtån vuojnnu.
Gänna le jienastimriektá oadtju jienastimkårtåv brevvalådaj maŋemusát bårggemáno 31.b.
Jus válljimbiejven li moadda sierralágásj jienastimsaje de jienastimkårtån dajt aj vuojná.
Dån máhtá aj válljimbiejve åvddål jienastit.
Girkkoválljim la gålmmå jali niellja válljima
Duv tjoaggulvisá bájkálasj organisásjåvnnå mierret jus dån girkkoválljimin galga gålmån jali nieljen válljimin jienastit.
girkkofábmoduvvama jali njuolggaválljidum girkkoráde
Sij giehtadalli ássjijt ma gulluji tjoaggulvisá iellemij, bv.
mij dåjmaduvvá ja makkir ulmijda tjoaggulvis galggá barggat.
2) aktisasj girkkofábmoduvvama
Moadda tjoaggulvisá álu aktijbarggi ekonomalattjat ja tjuottjodime hárráj girkkoaktisasjvuodan.
Aktidum girkkofábmoduvvama mierredi luohkoj tjuottjodimev, huodnaássjij ja dakkirij birra.
3) stiftafábmoduvvama
Svieriga girkko le juogedum lågenangålmmå stifftaj.
Juohkka stiffta biskåhpas lájddiduvvá.
Stiftaj barggogåhttjusijda gulluji tjoaggulvisájt doarjodit ja daj bargov åvdedit.
girkkotjåhkanibme
Girkkotjåhkanibme le Svieriga girkko alemus mierredimorgána gånnå li 251 sebrulattja.
Sij mierredi aktisasj ássjijt ma guosski bv.
girkko njuolgadusájda degu ássje gástadime, skallidime, fiesstima ja hávddádime birra.
Duv jienastimkårtån vuojná makkir válljimijn máhtá jienastit.
[organisationsskiss]
Direkta val till
Njuolggaválljima
Nationell nivå
Rijkalasj mierre
Kyrkomötet
Girkkotjåhkanibme
Kyrkostyrelsen
Girkkostivrra
Regional nivå
Dajvak mierre
Stiftsfullmäktige
Stiftafábmoduvvama
Stiftsstyrelse
Stiftastivrra
Lokal nivå
Bájkálasj mierre
Lokal nivå när församlingen ej ingår i samfällighet
Bájkálasj mierre gå tjoaggulvis ij sebra girkkoaktisasjvuohtaj
Lokal nivå när församlingen ingår i samfällighet
Bájkálasj mierre gå tjoaggulvis säbrrá girkkoaktisasjvuohtaj
Samfällda kyrkofullmäktige
Aktisasj girkkofábmoduvvama
Kyrkonämnd
Girkkosiebrreráde
Kyrkofullmäktige
Girkkofábmoduvvama
Kyrkoråd
Girkkoráde
Direktvalt kyrkoråd
Njuolggaválljidum girkkoráde
Kyrkostämma
Girkkojiednadak
Så här fungerar det
Návti doajmmá
Grå rutor = de organ till vilka vi väljer i kyrkovalet.
Helfyllda vita och grå rutor = de beslutande organen.
Streckade rutor = de verkställande organen.
Direktvalt kyrkoråd är både beslutande och verkställande.
Rávvis nieljetjiegaga = orgána majda válljip girkkoválljimin.
Dievdedum vielggis ja rávvis nieljetjiegaga= mierredimorgána.Sáhtsodum nieljetjiegaga= dåjmadimorgána.
Njuolggaválljidum girkkoráde le mierredim ja dåjmadimorgána.
Du som är röstberättigad röstar i tre eller fyra val, det vill säga till Kyrkomötet, till stiftsfullmäktige och till ett eller två lokala organ beroende på om församlingen tillhör en samfällighet eller inte.
Gänna le jienastimriektá jienas gålmån jali nieljen válljimijn, d.j.
Girkkotjåhkanibmáj, stiftafábmoduvvamijt ja avta jali guovte bájkálasj orgánaj .Duohke dasi le jus tjoaggulvis gullu girkkoaktisasjvuohtaj jali ij.
Jienastibme
Jienastibme le vargga sämmiláhkáj gå álmmukjienastibme.
Válljimbiejven ragátmáno 18.b.
Válljimlanján
Jienastimkårtån vuojná makkir válljimlanján máhtá jienastit ja makkir rabásájge li.
Sierralágásj jienastimsajijn
Muhttijn ásaduvvi aj sierralágásj jienastimsaje.
Jus dakkira gávnnuji válljimbiejven de vuojná sajijt ja rabásájgijt jienastimkårtån.
Válljimbiejve åvddål
Dåjmadagá ålles rijkan
Ragátmáno 5.b.
ja ragátmáno 14.b.
gaskan máhtá jienastit pastora-/tjoaggulvisdåjmadagájn ålles rijkan.
Lassediedojt oattjo tjoaggulvisás gånnå sidá jienastit.
Sierralágásj jienastimsaje
Máhtti aj gávnnut sierralágásj jienastimsaje ma li rahppot válljimbiejve åvddål.. Sáhkada ietjat tjoaggulvisájn jus sidá máhttelisvuodajt gullat.
Brevvajienastibme
Brevvajienastibme le ietjá vuohke jus sidá åvddåla jienastit.
Dalloj dárbaha "brevvajienastimskurpov" mav rávvi duv pastora-/tjoaggulvisdåjmadagás.
Skurpon li majt dárbaha, i.s.
tjálek válljimsiedil mav iesj máhtá dievddet.
Nammadimjuohkusis masi ájgo jienastit álu máhtá oadtjot válljimsiedilijt ma li åvddålprienntidum.
Duv brevvajienastibme viertti maŋemusát ragátmáno 14.b.
jåvsådit.
Sáttakjienastibme
Sáttakjienastibme le brevvajienastime sjimuk, valla le åvdemusát alternatijvvan sunji gut le ájggum válljimlanján jienastit valla válljimbiejven ij buvte.
"Brevvajienastimskurpon" li gájkka majt sáttakjienastattijn dárbaha.
Gejda máhtá jienastit?
Girkkoválljimin jienasta nammadimjuohkusij, degu belludagájda álmmukválljimijn.
Máhtá aj jienastit sierra ulmutjij gev ienemusát sidá válljit, ruossi de kandidáhta namáv nammadimjuohkusa listan!
Nammadimjuohkusa ietja diededi gåktu sihti girkko galggá barggat ja doajmmat boahtteájgen, gåsi Svieriga girkko galggá fámojt biedjat.
Duv tjoaggulvisás oattjo diedojt makkir juohkusijda máhtá jienastit.
Gávna aj listajt bielen www.svenskakyrkan.se
Válljimbåhtusa
Båddåsasj båhtusa vuoseduvvi bielen www.svenskakyrkan.se maŋenagi gå aktij riekkniduvvi válljimlanjáj dahppama maŋŋela.
Maŋemus boados vuoseduvvá i.s.
bielen www.svenskakyrkan.se gå stifta li gájkka jienastimijt ållåsij riekknim.
Duv jienastimkårttå
Dån gänna le jienastimriektá galga maŋemusát bårggemáno 31.b.
duv jienastimkårtåv oadtjot häjmmaj rájadum.
Jienastimkårtån vuojná persåvnålasj diedojt degu makkir jienastimijn oattjo jienastit, ja gånnå ja goassa jienastit máhtá.
Jus dån le jienastimkårtåv láhppám, jali jus danna le juoga boasstot, de dån máhtá sáhkadit girkkostivrajn, Kyrkostyrelsen, Svenska kyrkan, 751 70 Uppsala, 018-16 96 00 (Informationsservice), jali ådåsav rávvit bielen www.svenskakyrkan.se.
Gut ij le jienastimkårtåv oadtjum, ja adná sujna le jienastimriektá galggá aj girkkostivrajn sáhkadit dan birra.
Jienastimkårttå rájaduvvá duv álmmuktjáledumadrässaj.
Jienastimkårtåv máhttá gärddádit ja dakkir gärddusav máhttá fáksit tjoaggulvissaj gånnå jienasta ja Svieriga girkko ålggorijkatjoaggulvisájda.
Foto: Madelen Zander
Svieriga girkko sosiálalasjbargon aktijbarggá sebrudagá måttijn sosiálalasj ásadusájn, ietjá girkkoj ja jáhkkosiebrij jali ideella organisasjåvnåj.
Moadda almulasj barggosaje nåv gåk universitehtan, gádjomdievnastusán, várjjofámon, kriminallasujton ja polijsan la máhttelisvuohta härrájn gávnadit.
Diakona ja härrá barggi sjávovälggogisvuodan.
Manádi vuorrasij ja skibáj lunna, ásadi surggojuohkusijt ja ságasti aktugattjaj viessoma ávo ja vájve birra.
Sosiálalasj bargon girkko gávnat aj boastoaddnij ja sijá lagámusáj doarjotjit ja viehkedittjat.
Máhttá ságastimjuohkusijt álgadit fámodum nissunijda ja ålmmåjda ja viehkedit fuolkijt hiehtevidjurijs ma vahágahtti äjgadijt ja mánájt.
Muhttijn tjoaggulvisá aj máhtti vaddet ekonomalasj viehkev dárbulattjajda.
Rijka moatten vuodoskåvlå alemusklássan- ja gymnásaskåvlån gávnnuji skåvllåhärrá ja diakona doarjjan oahppijda.
Goappátjagá skåvllåájgen ja skåvllåájge maŋŋela oahppe máhtti sijájn aktavuodav válldet ságastittjat birra gájkka åhpadusás gitta identitähttaj ja jáhkkuj.
Vuollelin lågå ienebuv birra makkir vidjurijn Svieriga girkko máhttá duv doarjjot.
Surggojuohkusa
Surggojuogos la unna juogos vidájn gitta gávtse sebrulattjaj gudi gávnadi juogadittjat ájádusájt ja dåbdojt birra gåktu l masset lagámusáv.
Juogos gávnat mierredum bále máhtalgis lájddijiddjij ulmijn gesi l massam suv viessomrádnav, mánav jali vuorrasap äjgádav.
Girkko fuolkkerádevaddem
Svieriga girkko fuolkkerádevaddem gávnnu gájkajda gejn li gassjelisvuoda sijá lahka gasskavuodajn.
Ulmme l gávnnut gesi l válldum jali l aktijårro, sirádum ulmutjijda jali gejda ájggu sirádit, gesi l gássjelisvuoda sirádime maŋŋela ja gesi l gassjelisvuoda gasskavuodan suv lagámusájda.
Fuolkkerádevaddema barggijn la sjávovälggogisvuohta ja e ga journalajt tjále.
Barggo seksualalasj illastime vuossti
Svieriga girkko sihtá doarjjot mánájt, nuorajt ja ållessjattugijt gudi li seksualalattjat illastuvvam girkko birrusijn.
Ihtanis seksualalasj illastibme gåbttjå gájkka umasslágásj seksualalasj duolmmomis gitta seksualalasj illastibmáj, goappátjagá ássjálasj dago ja morálalasj lájttaĺahtte dago.
Javllamusá, gietjestime ja seksuálasj gietjestime aj nuppe ulmutja vuossti riekknidalla illastibmen.
Åvdebut álu buodon njálmev seksualalasj illastime gáktuj.
Svieriga girkkko sihtá åvdedit sjávoårrom seksualalasj illastimij birra doajeduvvá, sihtá guorrasit masi ájtu dáhpáduvvá, ja dåjmadit dan milta.
Skihpadåhpegirkko
Gut suorgos dejvadallá jali dárbaj viehkev máhttá aktavuodav válldet njuolgga girkkujn skihpadåben.
Máhttelisvuohta adnet rågosladnav ja barggijt la girkko ålediddje goappátjagá skihppijda, lagámusájda ja barggijda gudi sihti sierra ságastimev ja siellosujtov jali säbrrat jubmeldievnojda ja råhkusijda.
Härrájn, diakonajn ja iehtjadijn gudi barggi skihpadåhpegirkkon li sjávovälggogisvuohta ja e journalajt tjále.
Ij dárbaha årrot ristagis manádittjat skihpadåhpegirkkon.
Jus soames skihpavuoda diehti ij máhte boahtet rågosladnaj de härrá máhttá skihppe lusi boahtet.
Duv tjoaggulvis máhttá ienebuv giehttot
Aktavuodav válde ietjat tjoaggulvisájn oattjotjit ienep diededimev sijá sosiálalasj dåjma birra.
Åtsålvissaj dårja birra fåndåjs 2011, giesen gávna mijá
webba-bielen
diededimev, åtsålvisbiejvev ja blankehtav.
Foto: Leif Gustavsson
Gå häjos nissunij vatteduvvá åskeldimev loaddnut ja buoredit viessomav suv fuolkkáj de l rijkajgasskasasj bargos oasse.
Sämmi l gå hiv-dähppom jali aidsskihppe duostodovvá huvsos sadjá gå rájadallat.
Jali gå ulmutja ságasti såbadusá birra sadjáj gå nubbe nuppep vasjijn duosstot, ja rijddo ráddnasemasvuodas målsuduvvá.
Jårbbå värált, Svieriga girkko rijkajgasskasasj barggo l aktijbarggam girkkoj Afrikin ja Asian badjel tjuohte jage.
Uddni bargaduvvá väráldij rievtesvuodajn váni nielge, häjosvuoda ja duolmmoma dagi väráltvijdes ristagis aktisasjvuodan.
ATC-allianssa gávnnu birra värálda.
Juohkka sajen ulmutja barggi vájkudittjat ja buoredittjat sijá viessomav.
Vatta aktugattjasj li ájnnasa
Dán bargon la barggo biebbmuj ja tjáhtjáj gájkajda, lánndadáfoåvddånibme, teologalasj åhpadus, mikrolåna ja spárram ja såbadus ja jáhkkudakságastallam.
Valla aj oajbbom rievtesvuohtaj, buojkulvissan rievtes oasestibme, håhkkånimdago, ulmutjij riektá ja nissunlasj lájddijibme.
Barggo biednigahteduvvá ienemusát biednigijs ma tjoahkkeduvvi Svierigin.
Vatta tjoaggulvisájs, aktugasj vaddijs ja siebrijs doarjju bargos ednagav väráldij ienep rievtesvuohtajn.
Biednikdoarjja Sidas ja EUas la ietjá ájnas sisboahto.
Svieriga girkko tjoaggulvisá li vuodo rijkajgasskasasj bargon.
Diededi, åhpadi ja tjoaggi biednignijt, buojkulvissan kollektaj, basaraj ja dåjmaj baktu stádan.
Vierrevuoda hähttuji gádoduvvat
Viehkke l ájnas, valla ij tjoavde gájkka gassjelisvuodajt.
Vierrevuoda ma ulmutjijt duosstu viessot árvvogisláhkáj hähttuji gádoduvvat.
Avtabále gå gájka galggi máhttet ietjasa biebbmat dálla, de hähttuji ednama luohko bissot boahtte buolvajda.
Jårbbå värált, Svieriga girkko dårjav vaddá bájkálasj girkkojda ja organisasjåvnåjda Europan, Afrikin, Asian, Latijnnaamerikin, ja Mellan Östernin aktijbargo baktu rijkajgasskasasj girkkolasj värmmádagájn.
Anedahkes vuohke l barggat bissolis buoredibmáj.
Girkkokansliddjan Uppsálan plániduvá tjoaggem, álmmukåhpadus ja vájkudimbarggo.
Danna mierreduvvá makkir prosjevta umasslágásj sajijn väráldin ma galggi doarjjoduvvat ekonomalattjat jali persåvnålattjat Jårbbå väráldis, Svieriga girkko rijkajgasskasasj barggo.
Jårbbå värált, Svieriga girkko rijkajgasskasasj barggo l ATC-alliansas oasse, globálalasj aktijbarggo girkkoj ja organisasjåvnåj gaskan håhkkånimdagojda, åvddånibmáj ja vájkudibmáj.
ACT-alliansan li ienep gå 100 sebrulasjgirkko ja sebrulasjorganisasjåvnå, 30 000 bargge gudi barggi 125 rijkan ja aktisasj budjähtta l vuosstájvásstediddje 11 miljarda kråvnå.
Mijá plusgiro- ja báŋŋkagironummara
Plusgironummar:
Báŋŋkagironummr:
Máhttep dåbddåt gieresvuodav gasskavuodajn ietjá ulmutjij ja Jubmelijn.
Jubmel sihtá mijá viessomav ja sihtá vuododit gasskavuodav juohkka ulmutjij.
Jesusa baktu oadtjop ienebuv diehtet majt Jubmel sihtá ja gut Jubmel la.
Jubmel ulmutjin
Jesusin la sierralágásj lahka gasskavuohta Jubmelij, sån la Jubmel iesj ulmutjin.
Giehto Jesusa birra gávnnuji nieljen evangeliumin Rámádin.
Rámát la girjje måttijn åsijn mij giehttu ulmutjij gávnadimij dåbdijdusájt Jubmelijn.
Jesus väráldij boahtá danen gå Jubmel mijáv ähttsá ja sihtá midjij ihkevenájgev rahpat, goappátjagá åvddåla ja maŋŋel jábmema.
Jubmel sihtá mij galggap oadtjot ienep diedojt Jubmela rijka birra ja gieresvuoda birra.
Girkko guovdásj ja viessomgálldo
Girkko guovdásj ja viessomgálldo l Jesus Kristus ja evangelium suv birra.
Evangelium ulmutjav doalvvu aktisasjvuohtaj Jubmelijn, gut la suv sjaddam ja ulmme.
Jubmelin la vijsesvuodas, ármos ja gieresvuodas rájedis tjiegŋalisvuohta.
Girkko jáhkko l vuodo åskeldibme Jubmelij ja l vuododum Jubmela ájmodis dagojda, ma li dåbddusa Rámádin ja duosstu ulmutjijt sijá viessomin.
Råhkålvis la ájnas
Jáhkket la dårvustallat ja oajbbot.
Råhkålvis ja dábálamos vuohke jáhkkuj.
Råhkålittjat ij dárbaha jáhkket.
Vájmo duodalasjvuohta ja åhtsålibme l ájnas råhkålvissaj.
Ájgev mierredit råhkålvissaj ja dáv ájgev årrot aktu allasis ja suv råhkålvisájn la álggovijor gasskavuohtaj Jubmelijn.
Ij la ájnas man buoragit mijá råhkålvis la hábmádum.
Vájmo ságastallam Jubmelijn la ájnas.
Ristagis dåbdåstibme
Ristagis girkko dåbdås avtav Jubmelav- Áhttje, Bárnne ja ájlis Vuojŋŋanis - mij sjivnnjet, lånes ja iellemav vaddá.
Svieriga girkko l väráltvijdes girkkos oasse ja juohká ristagis dåbdåstimev ja hieveduslávludisáv goalmaktes Jubmelij.
Jáhkko åvddåjbuvteduvvá dåbdåstimen bágon ja dagon ja l árbbe apostolak ájges.
Gålmån oabmásamos jáhkkodåbdåstimen li sierrasadje gåvådussaj jáhko ja girkko aktelasjvuohtajt ájgij tjadá.
Lågå guovtev dajs rievtesbielen.
Evangelak-luhterak girkko
Svieriga girkko gullu evangelak-luhterak árbbedáhpaj augsburgak dåbdåstimijn 1530 jage rajes mij aktidij dåbdåstimtjállagav.
Dåbdåstimtjállaga reformasjåvnnåájges li bagádiddje vihtanus gåktu jáhkko tjielggiduváj vásstádussan ájge gatjálvisájda.
Girkko jáhkko ja åhpadus hábmáduvvá teologalasj refleksjåvnå baktu mij la jáhkko ja dåbdåstibme.
Viddno la aktugasj ristagisájda ja girkkuj juohkka ájge ådåsis dåbdojn ájádallat jáhko tjiegŋalisáv ja tjielggit dan sisanádusáv.
Ij jáhkkodåbdåstibme ij ge åhpadus la ulmme jáhkkuj.
Da vuosedi mij la girkko vissesvuohta ja tjielggiji jáhkov.
Aktan ájdan ságastallmijn ietjá árbbedábij, sárnnedimen ja jubmeldievnon Svieriga girkko åvddålijguovlluj suv jáhkov sárnnet.
Mij jáhkkep Jubmel Áhttjáj, gájkväksásij,
alme ja ednama sjivnnjediddjáj.
Jáhkkep aj Jesus Kristusij,
suv ájnnariegádim Bárnnáj, mijá Härráj,
guhti ájlis Vuojŋŋaisás sahkanij,
niejdda Marias riegádij,
Pontius Pilatusa vuolen vájveduváj,
ruossinávlliduváj, jámij ja hávddáduváj,
jábbmegij rijkkaj luojttádij,
goalmát biejve jábbmegij lussta tjuodtjelij,
almmáj vuolgij, gájkviekses Jubmel Áhtje,
oalgesbielen tjåhkkåhime,
dåppelt vas boahtemin viessojt ja jábbmegijt duobbmitjit.
Jáhkep aj ájlis vuojŋŋanissaj,
ájlis aktisasj girkkuj,
ájllisij sebrudahkaj, suttoj ándagisluojttemij,
jábbmegij tjuodtjelibmáj ja iehkeva iellemij.
Mån jáhkáv ájnna Jubmelij, gájkviekses Áhttjáj,
guhti almev ja ednamav sjivnnjedij, ja gájkka majt vuojnnep ja gájkka mij vuojnemahtes le;
Jáhkáv ájnna Härráj, Jesus Kristusij, Jubmela ájnnariegádim Bárnnáj, Áhtjes riegáduvvam gájkka ájgij åvddål, Jubmel Jubmelis, tjuovgga tjuovgas, duohta Jubmel duohta Jubmelis, riegáduvvam, ij sjivnnjeduvvam, sämmi luondos gå Áhttje, Suv baktu le gájkka sjivnnjeduvvam; mijáj almatjij ja mijá sálukvuoda diehti almes luojttádij ja almatja hámen bådij ájlis Vuojŋŋanisá baktu niejdda Marias ja almatjin sjattaj; mijá åvdås ruossinávlliduváj;
Pontius Pilatusa vuolen, vájveduváj ja hávddáduváj; goalmát biejve tjuodtjelij, tjáluga milta, ja almmáj vuolgij tjåhkkåhime Áhtje oalges bielen; dåppelt vas herlukvuodan boahtemin viessojt ja jábbmegijt duobbmitjit, gen rijkan ij nåhkåm le; jáhkáv aj ájlis Vuojŋŋanissaj, Härráj ja häggavaddáj, guhti Áhtjes ja Bárnes boahtá, ja guhti aktan Áhtjijn ja Bárnijn råhkåluvvá ja guddneduvvá ja guhti profehtaj baktu hålaj; jáhkáv ájnna, ájlis, aktisasj ja apostolak girkkuj.
Dåbdåstav ájnna gástadusáv, suttoj ándagisluojttemij, ja vuordáv jábbmegij tjuodtjelimev ja boahtte värálda iellemav.
Amen
Gatjálvisá sebrulasjvuoda birra
Svierigin åvdebut sjattaj automáhtalattjat sebrulasj Svieriga girkkon riegádimen.
Uddni sebrulattjan sjatta gástadime baktu.
Goappátjagá máná, tonåringa ja vuorrasappo máhtti gástaduvvat.
Jus mánná ij la gástadum de sujttoaddne máhttá diededit sijá mánná galggá sebrulattjan årrot Svieriga girkkon.
Máná gudi li lågenanguovte jage vuorrasappo galggi ietja miededit.
Jus dån la juo gástadum ietjá ristagis siebren de máhtá sjaddat sebrulattjan Svieriga girkkon ságastime maŋŋela girkkohärrájn.
Dån gut la häjttám sebrulasjvuodav Svieriga girkkon duostoduvá ruoptus sebrulattjan.
Jus illa visses jus dån la sebrulasj jali dujna li ietjá gatjálvisá sebrulasjvuoda birra de aktavuodav válde tjoaggulvisájn gånnå åro.
Sebrulasjmákso
Svieriga girkko doajmma Svierigin ja ålggorijkan mávsedvvá sebrulasjmávsos, mij aj gåhtjudallá girkkomákson.
Ienemusá vatteduvvi duv bájkalasj tjoaggulvissaj.
Mákso galggá rähkkut juohkkabäjvvásasj bargguj mánáj, nuoraj ja vuorrasappuj, kåvråjda ja jubttsatjiegajda, skihpadåhpegirkkuj, fuolkkerádevaddemij, juorabargge härrájda, gávnadimsajijda ja dåjmajda ulmutjida gudi li aktu ja hejmadisulmutjijda.
Gájka máksep aj bájke girkkohuodnahij ja kultuvrrahistårjalasj árvoj gähttjuj boahtte buolvajda.
Man ednagav mávsá sebrulasjvuohtamáksuj mierreduvvá guovtet oases: duv sisboahto ja makkir tjoaggulvissaj gullu.
Rijkkagasskamierre girkkomáksuj 2011 la 0,99 prosenta duv värrodahtte sisboados kommuvnnaj.
Hávddádimgållo
Bakku hávddádimgållo mávseduvvá gájkajs gudi li álmmuktjáledum Svierigin.
Rijkkagasskamierre gålluj 2011 la 0,24 prosenta duv värrodahtte sisboados kommuvnnaj.
Svieriga girkko l oajvveålmåj hávddádimdoajmmaj Svierigin, ietján gå Stockholma stáda ja Tranåsa kommuvnna.
Deklarasjåvnnåblankehtan máhtá vuojnnet duv girkkomávsov ja hávddádimgålov.
Hiejtedit sebrulasjvuodav Svieriga girkkos
Jus dån mierreda hiejtedit sebrulasjvuodav Svieriga girkkos de dav diededa duv bájkálasj tjoaggulvissaj.
Máhtá riŋŋgit, manádit jali tjállet duv tjoaggulvissaj ja adnot blankehtav hiejtedibmáj.
Dån máhtá aj rádjat persåvnålasj vuollájtjáledum adnomav dábálasj brevan ja rádjat dav tjoaggulvissaj.
Jus dån illa visses makkir tjoaggulvissaj gullu de máhtá dav åhtsåt sválldasa baktu rievtesbielen.
Dievde sisiboahtemblankehtav ja rája blankehtav tjoaggulvissaj gånnå åro.
Dån máhtá aj ietjat milta hábmádit dábálasj brevan.
Tjoaggulvis de dujna aktavuodav válldá.
Máhttelis la aj iesj manádit tjoaggulvisá ekspedisjåvnån persåvnålattjat åtsåtjit sebrulasjvuodav Svieriga girkkon.
Sidá de härrájn ságastit.
Jus dån illa álmmuktjáledum Svierigin de máhtá tjálalattjat åhtsåt sebralasjvuodav Girkkostivran/ Kyrkostyrelsen, 751 70 Uppsala.
E-post:
kyrkostyrelsen@svenskakyrkan.se
Information och tjänster för din hälsa och vård.
Besök 1177.se eller ring 1177 för sjukvårdsrådgivning.
Öppet dygnet runt.
Ställ en anonym fråga
Här hittar du som är patient eller anhörig information om hur hälso- och sjukvården fungerar.
Som patient har du ett skydd i form av både lagstiftning och de skyldigheter som landstingen har.
Mánáj ja äjgádij rievtesvuoda aktan gulluji sujttovaddema välggogisvuohtaj årrojda.
Välggogisvuoda gávnnuji varresvuohta- ja skihpasujttolágan (HSL) ja patiänntasihkarvuohtalágan (PSL).
Ij la dåssju duobbmoståvllåj gujddit rievtesvuodajt oattjotjit.
HSL javllá gåktu sujtto Svierigin galggá organiseriduvvat ja dåjmaduvvat.
HSL:a vuodoájádus la gájkka ulmutja Svierigin galggi oadtjot buorre ja tjårgugis sujtov sämmi vidjurijda.
HSL:a milta sujtto galggá vatteduvvat aktan patienta miededimijn, dat javllá patiännta la miededam sujttuj.
PSL la sujttovaddij åvdåsvásstádusá birra.Gudi galggi gähttjat vaj sujtto tjårgugit dåjmaduvvá ja patientan la máhttelisvuohta bajedit vigijt sujton.
PSL sisanet aj gähtjo birra varresvuohta- ja skihpasujto badjel, dat javllá gåktu varresvuohta - ja skihpasujtto váttugit gehtjaduvvá ja gåktu gehtjadibme dåbelijtjuovoduvvá ja máhttelis vige dåjmaduvvi.
Ietjá lágan mij sisanet mánáj ja äjgádij birra, äjgátbálkka, l tjáledum vaj máná sujttoaddnen la riektá ja välggogisvuohta mierredit ássjijn ma gulluji mánnáj.
Sujtto l gitta mánná l 18 jage ållim, jali gitta mánná válldu jus sjaddá åvddål gå mánná l 18 jagák.
Máná sujttoaddne gut gálggá miededit sujttuj mij mánnáj fáladuvvá.
Máná åvdedime gáktuj galggá stuoráp vieledibme váldeduvvá majt mánná iesj sihtá.
Mánán galggá de aktanbájnnem mij ájge milta rievddaduvvá iesjmierredibmáj.
Mánáj riektá gávnnuji aj buojkodum FN:a konvensjåvnån mánáj riektáj birra, mánájkonvensjåvnån, rijkajgasskasasj lihtto majt Svierik la vuollájtjállam.
Mánájkonvensjåvnnå sisanet iehtjádij siegen:
Ij gávnnu nanostum áldar goassa mánná oadtju oassálasstet ja mierredit sujttovidjurin.
Máná riekta iesj mierredit la aktidum máná åvdedime gáktuj man vájvve märrádus la ja man árvulasj la máná boahtteájge varresvuohtaj.
Dadi vuorrasap mánná sjaddá, dadi dájvvalakkoj dárbahi goappátjagá máná ja äjgáda miededit, miededit sujtov mij fáladuvvá.
Åvdåsvásstádiddje sujtos gudi árvustalli goassa mánná máhttá oassálasstet ja mierredit sujttovidjurin.
Buojkuldagá majda mánájn li riektá sujton:
Buojkuldagá majda mánná máhttá oassálasstet ja mierredit sujton:
Buojkuldagá majda máná e máhte oassálasstet ja mierredit birra:
Sujttoaddnen la dábálattjat riektá oassálasstet gájkka ságastallamijn ja märrádusájn sujton mij gullu ietjas mánnáj.
Máná buoremus la agev njuolgadussan.
Mánájn la aj riektá álldara ja åvdedime gáktuj märrádusájn oassálasstet.
Muhttijn sjaddi vájves vidjura gå galggá mierreduvvat, sierraláhkáj jus ij ájgás boade birra mij la "buoremus" mánnáj.
Muhttijn ij gávnnu aktak riekta buorre oajvvadus.
Ålåtjit aktisasj tjoavddusij la buorre jus äjgát adná nuoges diededimev, buojkulvissan låhkåt jali gatjádit barggijs ja åtsådit makkir båhtusijt märrádusá vaddi.
Buojkulvis majda sujttoaddnen la rievtesvuohta/máhttá oassálasstet ja mierredit:
Buojkuldagá majda äjgádijn älla riektá:
Dá nåv gåhtjoduvvam patiänntariektá e sisaneda äjgádin máhttá duobbmoståvllåj mannat ja rávkkat ietjas máná "riektáv".
Máhttelisvuoda li gis aktavuodav válldet patiänntasiebrrerádijn man dahkamusá li iehtjádij siegen patientajt viehkedit dárbulasj diededimev oadtjot ájmujda váldátjit ietjasa ássjijt varresvuohta- ja skihpasujton.
Jus adná ietjas mánnáj l boasto sujtto jali dåmajdibme vattedum de galggá åvdemusát aktavuodav válldet duostudagájn jali åssudagájn gånnå mánná dálkuduváj.
Siján la välggogisvuohta guoradallat mij la sjaddam.
Máhttá aj aktavuodav válldet patiänntasiebbrerádijn jali bajedit Sosiálastivrraj.
Máhttá aj vatteduvvat ekonomalasj mávsálvisáv jus aktavuodav válldá Patiänntaduodasdusájn jali Dálkasduodastusájn.
Jus äjgádin adná mánná vahágij dejvadallam de máhttá polijssabajedimev dahkat.
De máhttá dáhpádusáv duobbmoståvlås gähttjaluvvat.
Till:
Från:
Ditt namn:
Dåjmadiddje:
Jenny Magnusson Österberg, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Pernilla Krusberg, varresvuohta- ja skihpasujttojurissta, Stockholm
Gåvvår: Lars Forsstedt
Sisadno la gehtjadum ja dåhkkidum redaksjåvnås, ássjedåbdde mánájdåktåris ja redaksjåvnnårádes Tema Máná ja äjgáda/Tema Iesselissan.
Synpunkter på innehållet?
Tyck till
Patientlagen ger dig större möjligheter att påverka din vård.
Här finns samlad information om den nya lagen.
eller hjälp med att hitta rätt i vården.
Mina vårdkontakter stängs tillfälligt
Matmärkning får nya regler
Mässling och resor med barn
1177 Vårdguiden - en tjänst från Sveriges landsting och regioner
PSA l varraåtsådibme mij gullu åtsådimijda majt dagá gå prostahta åtsåduvvá.
Muhttijn vaddá PSA-åtsådimev jus la gådtjåmvájve masi dåktår gáddá prostahta l oarre, buojkulvissan jus álu dárbaj gåttjådit vájku gå gådtjålábtjen la vuollegasj däddo.
Máhttá aj vaddet PSA-åtsådimev jus dåktår gullá muhtem prostahta rievddadusájt gå åtsåduvvá, rievddadime ma máhtti buktet moattelágásj vájvijt ja dávdajt.
Ájnas la diehtet aledum PSA-árvo ij javla ulmutjin la prostahtabårredávdda.
Le dábálasj giehppis ja mutták PSA aledimijn li ietjá oare.
Sämmiláhkáj máhttá iemelágásj árvvo ij ållåsit ierittjuolldet prostahtabårråmdávdav.
Boados hähttu agev árvustaláduvvat makkir vájve li ja majt ietjá åtsådime vuosedi.
Jus li guokta jali moadda lahka berraha gudi li ålmmå prostahtabårråmdávdajn, de l stuoráp máhttelisvuohta dávdav oadtju.
De májnoduvvá válldet PSA-åtsådimev dájvvalakkoj 40-50 jage álldaris gitta 70 jage álldarij.
PSA mihttiduvvá aj ájggeguovddelis prostahtabårrråmdávda dåmajdimen.
Jus dálkudibme viehket de vuojnnu gå PSA-árvvo vuollán.
PSA-åtsådibme ij dábálattjat dagáduvá gájkkásasj varresvohtagähttjamin ålmmåjda árvustalátjit jus siján la prostahtabårråmdávda sieldes árra hábme.
Ij la agev ávkke ielvvet ja dálkudit jur prostahtabårredávda árra hámijt.
Dálkudime máhtti vaddet stuoves tjuovvobájnatjimijt nåv gåk impotänssa ja inkontinänssa ålmåjn gejn prostahtabårråmdávdda ij goassak lulu háhppidam åvddånit muhtem garra dávddaj.
Bårredávddasjattalvis prostahtan máhttá juogu de suojmma sjaddat váni vattek vájvijt jali ruvva ja oabllot ietjá rubmaha åsijda.
Árra ájgen ij máhte guokta bårråmdávddatjerda sieradit ja danen la máhttelis dåjmajduvvat bårråmdávddahábmáj massta ij lulu vájvijt ietjas viessomájgen oadtjot.
Moadda ålmmå sihti huoman tjadádit åtsådimijt oattjotjit diedojt jus siján la prostahtabårråmdávdda.
Åvddål gå mierret jus galggá åtsådimev vaddet PSA:aj la buorrre åtsådit ienebuv ávkij birra ja hieredisájt árra gávnadum sjattalvisá dåmajdimijn.
Jus de sihtá joarkket ja ságastallat dåktårijn de gálggá ájgev diŋŋgot varresvuohtaguovdátjin jali vidnudakvarresvuohtasujton.
PSA l oanádis [prostataspecifikt antigen].
Le proteijnna mij dagáduvvá prostahtarávsán ja tjuovvo sájojt gå ejakulasjåvnåv oadtju ja dahká vaj sájo labudi giehpebut.
PSA gávnnu dábálattjat binná mieren varán aj, ja l dat nárre mij mihttiduvvá PSA-åtsådime baktu.
Ietján gå bårråmdávdda de gávnnuji moadda dábálasj rievddadusá prostahtan ma máhtti dahkat vaj PSA- mierre varán lassán.
Buorre prostahtastuoredibme ja inflammasjåvnnå prostahtarávsán máhttá buojkulvissan, nåv gåhtjoduvvam prostatijtta, doalvvot vaj lissi ienep PSA:av várán prostahtas.
PSA-mierre lassán vehik ájge milta ienemus ålmmåjn danen gå prostahtaráksá stuorru gå vuorastuvvá.
Enamus mierre PSA varán la tjanádum umasslágásj proteijnajda.
Valla gávnnu aj binná luovas, tjanádahkes PSA.
Gå li ietjá oare gå bårråmdávdda mutták PSA- allánibmáj, de álu gávnnuji ienep luovas PSA varán.
Danen máhttá dåktårij vaddet vissa oajvvadusáv mihttit gasskavuodav tjanádum ja luovas PSA gaskan.
Åtsådimev álu válldi giedan sekka nálujn viehkken mij tjuoggiduvvá varravárráj, venan.
Danen dát tjärdda várraåtsådimes gåhtjudallá åsådibmen vena baktu.
Åtsådimev válldá akta goassa jánndurin Galggá tjåhkudallat 15 minuvta åvddål gå åtsådibme váldeduvvá.
Ietján älla aktak gárvedime dárbulattja.
Jus tjuollá prostahtan de PSA-árvvo allán.
Hähttu de vuorddet unnemusát 10 biejve åvddål gå l ávkálasj PSA-åtsådimev válldet.
Jus dåktår val gulldal prostahtav de PSA-árvvo ij bájnatjuvá.
Åtsådibme rájaduvvá skihpadåhpelaboratåvrråj gånnå guoradaláduvvá.
Máhttá ájgás boahtet ietjas dåktårijn goassa ja gåktu åtsådime båhtusav diededuvvá.
Dåktår álu vásstádusáv laboratåvrås oadtju avtan jali guovten biejven.
Åtsådimvásstádus hähttu agev árvustaláduvvat makkir vájve li ja majt ietjá åtsådime vuosedi.
PSA-árvvo varán målsut umasse ålmåj gaskan, aj ålmåj gaskan gejn älla prostahtavájve.
Vaj dåktår galggá máhttet juojnak buohtastahttet de aneduvvá referänssaárvo.
PSA-árvojda álu árvo badjel 3 mikrográmma lijttarij riekkniduvvá lassánibmen.
Bájkoj avtan låget ålmmås gasska álldarin la aledum PSA-árvvo.
Dábálasj oarre vehik aledum árvojda buorre prostahtastuoredibme.
Aledum árvojt oadtju aj jus la prostahtainflammasjåvnnå, nåv gåhtjoduvvam dálkodik prostatijtta.
Dábálasj gådtjåinfeksjåvnnå máhttá vaddet garra lassánimev PSA:s valla vássá.
Jus avtak oare diehti ij máhte gådtjåt ja gådtjårágáv duobbmit snivva, de máhttá aj oadjot ånibåddåsasj lasedum PSA-árvov.
Jus la vájvve gådtjårágáv duobbmit ja stuoráp gådtjå nárre agev báhtsá, de gådtjåbavvagin gåhtjudallá.
Aledum árvo máhtti aj årrot prostahtabårredávdda.
Gejs li aledum PSA gávnaduvvá bårredávdda bájkoj gålmådisán.
Sieradittjat buorre prostahtavájvijt prostahta bårredávdas de máhttá gasskavuohta luovas ja tjanádum PSA gaskan dåkttårav viehkedit.
Gejs ietjasa gähttjali moaddi moatten jagen, li bájken avtan nieljes PSA-árvvo mij doarjju ienep åtsådimijt.
Jus PSA-åtsådime boados vuoset alep árvov, de dåktår álu dahká vil åtsådimev ultrajienajn ja tsuodtsaåtsådimev prostahtarávsás.
Jus dåktår gávnná bårredávdav de oadtju dálkudimev tjuollamijn, suonjardimijn, jali hormonadåmajdimijn.
Vuollegis árvo vuoset prostahtabårredávdda gávnnu, ihka vil val akta PSA-åtsådibme ij ållåsit máhttá dav ierittjuolldet.
Jus oadtju prostahtav ieritváldedum tjuollama baktu de PSA-árvvo vuollán jur mihttidahkes märráj.
Vuollegis PSA-árvvo máhttá de aneduvvat mihttán tjuollamin lij buorre boados.
Guovten ietjá dåmajdimtjerdan aj, suonjardimen ja hormonadálkudimen, vuoledum PSA-árvvo l dåbddåmärkka dåmajdibme l buoragit doajmmam.
Tjálle: Martin Enander dåktår, ássjedåbdde gájkkásasjmedisijnan, Sundsvall
Katti Björklund, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Charlotte Becker, dåktår, ássjedåbdde klinihkalasj kemidjan, Labmedicin Skåne
Gájkka sisadno l aj giehtadaládum, gehtjadum ja dåhkkidum redaksjåvnås ja redaksjåvnnårádes 1177 Vårdguiden.se
Gähttjala dahkat nåv vuohkasit mánnáj gå máhttelis.
Buorre l aj duolloj dálloj vaddet juojddá juhkat.
Gå báhkan buollá de rubmaha temperatuvrra l alep gå iemeláhkáj.
Ij la vádálasj valla rubmaha suodje infeksjåvnåjda.
Máná álkket báhkkasin buolli ja gájk åvdemusát infeksjåvnåjt virusis, nåv gåk snuohpa, gåsås ja tjåddågijs årrot, ma dahki rubmaha temperatuvrra allán.
Temperatuvrra máhttá aj allánit jus mánná stoahká sieldes ednagit jali ilá labut.
Vuorjját la tjavgga skibádahka gå báhkan buollá.
Máná báhkan buolli jus temperatuvrra idedis jali bielletijma vuojŋadime maŋŋela la 38 grádaj badjel.
Álu vuojnná gå mánná báhkan buollá.
Jus juorruladdá de máhttá temperatuvrav mánás válldet, valla ájnnasamos la gähttjat gåktu mánná vädjá.
Jus ájggu skihpasujtujn aktavuodav válldet de l buorre jus la temperatuvrav mihttim.
Gájk buoremus lamihttit rubmaha temperatuvrav badán.
Gávnnu aj bielljetermomehter, mij la buorre jus rievtesláhkáj dav adná.
Dakkir la gássjel adnet sieldes smávva mánájda gå gullotjadádahka l ilá basske.
Gå mánná báhkan buollá dárbaj hejman årrot skåvlås jali åvddåskåvlås vuojŋadittjat.
Mánná ij dárbaha seŋgan vellahit, valla ij galgailá ståhkat ja labudit.
Buoremus la dibddet mánáv mierredit man ednagav vädjá.
Máná gudi báhkan buolli dárbahi ienep låssjkusav gå iemeláhkáj.
Jugátjit nuohkásav låssjkusis de l buorre álu gähttjalit juojddá vaddet juhkat.
Vatte mánnáj majt hálijt ja iesj sihtá bårråt ja juhkat, buojkulvissan galmágav, kremav jali jubtsav.
Jus mánán ij la bårråmhállo de ij dárbaha iemelágásj biebmov bårråt.
Ij mejdik dagá jus nievrebut bårrå muhtem biejvijt.
Jus mánná vuorjját gådtjå jali l delas ja vájbas de soajttá ilá binnáv juhkam.
Jus mánná adná l vuogas de máhttá suv dibddet oadet asidis láhkanijn jali val sisbiktasij.
Valla jus mánná skielbes ja gållu, mij la dábálasj gå báhkka allán, de máhttá gåbttjåsav biedjat ja dahkat mánnaj nåv vuohkasit gå máhttelis.
Gå báhkan buollá vuorjját dárbaj báhkka vuolediddje dálkkasij dálkudit.
Ienemus máná báhkan buolli muhtem biejvijt ja ij la dat vádálasj.
Máhttá báhkkavuolediddje dálkkasav vaddet jus mánná báhkan buollá tjielggasit nievret vädjá, buojkulvissan bávtjas la rubmahin, smággi, bårrå ja juhká nievrebut, oadá nievret jali sujna l vájvve iehkedis oaddát.
Ij galgá dálkkasij dálkudit mánájt nuorabu gudát mános gudi báhkan buolli váni vuostak sujtujn aktavuodav válldemis.
Mánájda gudi li vuorrasappo gålmåt mános ja báhkan buolli gávnnuji dálkkasa ma sisanedi paracetamolav, buojkulvissan Alvedon jali Panodil.
Gudá máno rájes máná máhtti dálkkasav oadtjot ma sisanedi ibuprofenav, ma buojkulvissan vuobdeduvvi namájn Ipren jali Ibumetin.
Dálkkasa gávnnuji gålgge hámen jali bahtatablättan, ma tsåkkåduvvi máná bahtatjoalláj, duolla dálkasnárijn mánájda.
Vuorrasap mánájda gávnnuji aj tablehta.
Tjuovo váttugit bagádusájt skurpon.
Ale aktida umasslágásj dálkkasijt.
Máná gudi älla 18 jage ållim e galga adnet báhkkavuoledididdje dálkkasijt acetylsalicylsyrajn, buojkulvissan Magnecyl, Treo jali Albyl.
Gehtjada vuojnná gåktu mánná ietján vädjá ja jus dárbaj varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet jali ij.
Máhttá agev skuolkkat skihpasujttorádevaddemij jali varresvuohtaguovdátjij jus la juoren, sierraláhkáj jus mánán li ietjá vájve sämmibále gå báhkan buollá.
Beras sujtov åhsåt dalága varresvuohtaguovdátjin jali hähkkaduostudagán jus mánná báhkan buollá ja muhtem, jali moadda, dájs vájvijs:
Agev aktavuodav válldet varresvuohtaguovdátjijn jali hähkkaduostudagájn jus mánná l
Luluj agev aktavuodav sujtujn jus báhkka ij la vuollánam nielje jánndura duogen, juska vil máná áldar.
Máhtá aj jánndura birra skihpasujtárijn ságastit ja rádev oadtjot.
Skuolkat 1177 Gudi vásstedi giehttu aj makkir varresvuohtaguovdátjij la tjáledum.
Gähttje: Leif Ekholm, mánádåktår, Mánávarresvuohtasujtto, Örebro
Gåvvår: Lotta Persson, gåvvår, Göteborg
Gájkka sisadno l aj giehtadaládum, gehtjadum ja dåhkkidum redaksjåvnås ja redaksjåvnnårádes 1177 Vårdguiden.
Giehpep sjaddá mánnáj vuojŋŋat jus oadá åjvijn allaga nanna.
Máhttá bajedit senga oajvvebielev gå láhtjá duodde oajvevuolij bålståra vuolen.
Máná gudi li snuobav oadtjum li álu dellasa, vájbbasa, vehik håjen ja smággiji vuostasj biejvijt.
Álu li siján njunnje buodosam jali gålgge snuohpa ja máhtti smággit ja tjåddågijs jali bielljenávlak.
Siján máhtti aj vehikgåsås ja muhttijn feber.
Álgon la snuohpa álu sjerrat ja sjádnjat ja muhtem biejvij duogen suohku, ja viskut jali ruonut.
Le snuoba vuostasj biejvijn gå mánná nievremusát vädjá.
Avta jali guovte vahko duogen snuohpa álu ietjastis gáhtu.
Oarre dábálasj snuohpaj la virus, ja virusij ij gávnnu dálkkasa ma viehkedi vaj mánná ruvábut väddjá.
Mánájn gudi báhkan buolli jali li vájvbbasa ja dellasa lulun hejman årrot ja vuojŋadit.
Ållo máná dárbahi aj hejman årrot vuostasj biejvev gå i e des báhkan buole, e ge febervuolediddje dálkkasijt das bårå.
Dárbahi väddját vaj ällji åvddåskåvlåjn jali skåvlåjn.
Dibddet mánáv vuojŋadit la buorre, vájku ij dárbaha sengan vällahit.
Mánná iesj dåbddå man ednagav náhká juolgij nanna årrot.
Máhttá dåbddut giehpep vuojŋŋat ja oadet muhtem duodde oajvevuolij.
Åvdemusát vuorrasap mánájda gudi vuojŋadi.
Smávmánájt máhttá guodde valugin, babysitterin jali asken adnet biejven.
Ållo mánán li nievrep bårråmhállo gå iemeláhkáj.
Máhttá mánnáj vaddet dakkirijt majt hálijt, buojkulvissan jubtsav, yoghurtav jali galmágav.
Jus mánná báhkan buollá de l buorre duodde juhkusav vaddet.
Jus máná njunnje l buododum de máhttá goajkkot jali spraddjijt sálttelåssjkusav njunnjáj, mij snuobav njárbbi.
Oadtju aj ierit snuobas bátsidisájt árjjogis vuogijn.
Sálltelåssjkos gávnnu dálkasboargálin oasstet.
Máhttá aj iesj låssjkusav dahkat gå låsjkot millilijtarav - ruddamihtav - sáltes desilijttarijn tjátjes.
Goajkodittjat sálltelåssjkusav máná njunnjáj máhttá bomulloduhpov adnet.
Gássjelap njunnjebuodosimen máhttá mánnáj giehpediddje njunnjegoajkádisájt vaddet jali njunnjespraddjav mij unnet båhtånimev njunjen.
Dá dálkkasa gávnnuji oasstet dálkastjáladak ja e galga ienep gå lågev biejve aktelattjat aneduvvat.
Njunnjespradja ja njunnjegoajkádisá li hiebadum umasslágásj álldarij milta, mij diededuvvá skurpon.
Báhkav vuorjját dárbaj báhkkavuolediddje dálkkasij dálkudit.
Ienemus máná gudi báhkan buolli muhtem biejvijt váni merkaj juoga l vádálasj.
Valla máhttá báhkkavuolediddje dálkkasav vaddet jus mánná tjielggasit nievret vädjá báhkan buollemis, buojkulvissan sujna l bávtjas rubmahin, smággi, nievrebut bårrå ja juhká, nievret oadá jali gássjel la oaddát iehkedis.
Ij galga dálkudit mánájt gudi li nuorabu gå guhtta máno gudi báhkan buolli váni vuostak sujtujn aktavuodav válldet.
Báhkan buollemij gávnnu mánájda gudi li vuorrasappo gå gålmå máno dálkkasa ma sisanedi paracetamolav, buojkulvissan Alvedon jali Panodil.
Guhtta máno rájes máná máhtti oadtjot Iprenav jali Ibumetinav, ma li dálkastjáladak ja sisanedi ibuprofenav.
Dálkkasa gávnnuji låssjkusin jali bahtablähttan duolla dálkasnárijn smávva mánájda.
Tjuovo vattugit bagádusájt skuorpon.
Máná vuollelin 18 jage ja gudi báhkan buolli e galga báhkkavuolediddje dálkkasijt bårråt acetylsalisyrajn, buojkulvissan Magnecyl, Treo jali Albyl.
Dálkastjáladak gåsåsdálkkasa e álu buoreda.
Jus mánná la gåssåsis de l ájnas mánná gåsså slijvev ålgus rájnnitjit gurggusav.
Gåsåsgiehpediddje dálkkasa dahki gásselap mánnáj slijvev ålgus gåssåt.
Ij diehttu jus slijvvegiehpediddje dálkkasa viehkedi.
Giehpedittjat gåssåsåv máhttá dan sadjáj gähttjalit vaddet liegga jali galmma juhkusav.
Mánájda vuollelin guokta jage ij goassak galga gåsåsdálkkasav vaddet åvddål vuostak la dåktårijn aktavuodav válldám.
Vaj ij mánná galga iehtjádijt soahpot de la buorre mánájt åhpaditt giehtagávvaj gassnet ja gåssåt ja páhpersagárdagájt adnet.
Máhttá gähttjat vaj giedajt bassi moaddi bäjvváj.
Gähttjala aj mánáv åhpadit ij njunjev jali tjalmijt duohttat.
Le gånnå virusa giehpemusát dähppu ja oablláni.
Soahpomoabllom binnu aj jus máná e ståga lahkalakkoj gejna l snuohpa.
Dibde mánájt ålggon årrot nåv ednagit gå máhttelis, dálven aj.
Mujttit, máná gudi dubáksuovvaj boadádalli, birrasin álkkebut sjaddi snuohpasa snuobav.
Buorre l årrot oalle ájttsis gåktu mánná vädjá.
Galggá dalága varresvuohtaguovdátjin jali hähkkaduostudagájn aktavuodav válldet jus mánná vuojnnet la vájbas ja ij vieje juhkat.
Sämmi l aj jus mánán la gássjel vuojŋŋat jali jus mánán la gåsås mij värrán, sierraláhkáj jus gullu ietjáláhkáj/skällande.
Jus låsjkos gålggå bieljes lulu aktavuodav válldet varresvuohtaguovdátjijn jali hähkkaduostudagájn, vaj mánná åtsåduvvá.
Jus mánán la bielljenávlak, ja ij buorrána, de luluj aktavuodav válldet varresvuohtaguovdátjijn vaj mánná jánndura sinna åtsådibmá.
Máhtá aj jánndura birra skihpasujttárijn ságastit ja rádev oadtjot.
Skuolka 1177.
Gudi vásstedi máhtti aj giehttot makkir varresvuohtaguovdátjij dån la tjáledum.
Gå dájvvalakkoj vaddá gynekologalasj sellaåtsådimev de máhttá ietjas suoddjit skoahtotjåttåbårredávddaj.
Sellaåtsådibme skoahtotjåttån vuollevájmon váldeduvvá ja árrat máhttá vuosedit jus li sellarievddadusá ma lulun båhtusav vaddet skoahtotjåttåbårredávddaj.
Ienemus sellarievddadusá ma ájtsaduvvi li giehpep rievddadusá ma ietjastis buorráni, valla muhtemijt la dárbbo ierit válldet.
Sieldes vuorjját sellaåtsådibme vuoset bårråmdávdav.
Bårredávdda dalloj la árra mieren ja dåmajdibme álkkep sjaddá ja binnep tjuovvobájnatjimij.
Nissuna Svierigin dájvvalakkoj gåhtjoduvvi gynekologalasj sellagähttjalibmáj, nåv gåhtjoduvvam screening.
Jus la 23 ja 50 jage gaskan de gåhttjom boahtá juohkka goalmát jage.
Dan maŋŋela dábálattjat fert vidát jage 60 jahkáj.
Jus la vuorrasabbo gå 50 jage de barggovuoge máhtti sieradit ja gånnå rijkan årru.
Máhttá aj sellagähttjalimev vaddet jus la gáhppeliddjen jali gynekologa lunna tjadádittjat gynekologalasj åtsådimev ietjá årijs.
Ij dárbaha gárvedit sierraláhkáj, valla buorre l jus ij la narggem årrum jali muhtem vuojddasav vuollevájmon adnám jánndurav åvddål åtsådime.
Ietján de gähttjalibme sjaddá vájvve dádjadit.
Ij ga galga åtsådimev vaddet gå l liejbbe.
Gå gähttjalibme vattá de hähttu vuollerubmahav nuoladit ja viellidit gynekologalasj åtsådimståvllåj.
Dåktår jali gáhppeliddje máhttá gähttjalimev válldet umassláhkáj.
Ienemusát aneduvvá unna spahtel mij duohtaduvvá skoahtodáhpá vuostij ja dan maŋŋela dibma bårstasj skoahtotjåddåga vuolemus oase vuosstij.
Álu oadtju aj vásstedit muhtem gatjálvisájt gähttjalime bále.
Vásstádusá li ájnnasa guoradalátjit gähttjalimev riektaláhkáj.
Åtsådibme ij bávtjesta ja dagáduvvá val moatten minuvtan.
Vásstadusáv sellagähtjalibmáj álu oadtju gudán vahkon.
Åtsådibme ij la várálasj.
Muhttijn varddá vehik maŋŋela valla ij la várálasj.
Gynekologalasj sellaåtsådibme l åtsådibme mij váldeduvvá skoahtotjåddåga vuolemus oases mij gåhtjudallá skoahtodáhppán mij nåhkå guoddnáj.
Åtsådibme máhttá árrat vuosedit jus li sellarievddadusá ma máhtti båhtusav vaddet skoahtotjåttåbårredávddaj.
Ienemus sellarievddadusá ma ielveduvvi li giehpep rievddadusá ma ietjastis buorráni, valla muhtemijt hähttu ierit válldet.
Åtsådibme máhttá aj vuosedit bårråmdávdav, ihka vil la vuorjját.
Jus dájvvalakkoj vaddá sellaåtsådimev de oadtju nanos suojev skoahtotjåttåbårredávddaj gå sellarievddadusájt máhtti gávnnat åvddål gå li bårredávddaj åvdeduvvam.
Sellaåtsådibme váldeduvvá skoahtotjåddåga vuolemus oases, skoahtodáhpás mij nåhkå guoddnáj.Skoahto = LivmoderMånem = ÄggstockSkoahtotjåttå = Livmoderhals Skoahtodáhppá = LivmodertappGuoddná = Slida
Gynekologalasj sellaåtsådibme gullu varresvuohtakonrållåjda, nåv gåhtjåduvvam screening, masi nissuna Svierigin gåhtjoduvvi dájvvalakkoj.
Gå sellarievddadusá árrat ielveduvvi ja dálkuduvvi, le dat dahkam vaj skoahtotjåttåbårredávdda dajt maŋemus 40 jagijt la oalle binnum.
Gynekologalasj sellaåtsådimev vatteduvvá aj jus la gáhppeliddje jali gynekologa lunna gynekologalasj åtsådimev ietjá årijs tjadádime.
Muhttijn sellaåtsådibme l gynekologa guoradallamis oasse jus buojkulvissan li varddemsjáhtasime, valla máhttá aj buorre dille screeningåtsådimev vaddet.
Hiebalasj la jus lijká l muddo åtsådimev vaddet, jali jus la vajálduhttám åvdep sellaåtsådimkontrållåv.
Sellarievddadimij oarre máhttá årrot vájvve skoaden bakteriajs jali gasskabåddåsasj virusinfeksjåvnås dagádum.
Le sellarievssadusáj dábálamos tjärdda ma máhtti buorránit ietjastis.
Ietjá sellarievddadusá ma lulun båhtusav vaddet skohtotjåttåbårredávddaj, máhtti ierit váldeduvvat unnep tjuollamijn.
Jus la sellaåtsådibme mij ij la iemelágásj de guoradallam dagáduvvá ja álu gåhtjoduvvá dåktåråtsådibmáj.
Máhttá de oajvvadusáv oadtjot sellarievddadusá galggi tjuoladuvvat jali galggá vuorddet rievddadusájt ietjastis buorránit.
Guhka ájgge gihtjá åvddål gå sellarievddadusá åvdeduvvi skoahtotjåttåbårredávddaj, dábálattjat lågev gitta lågenanvihtta jage.
Le vuorjját gå juo åvdedum bårredávdda ielveduvvá sellaåtsådimen, valla dáhpáduvvá ájnegasj bále.
Bårredávdda dalloj la árra mieren ja dálkudibme máhttá álkkebut sjaddat binnep tjuovvobájnatjimij.
Juohkka jage vargga 450 svieriga nissuna åttjudi skohtotjåttåbårredávdav gå ålobu, bájkoj 30 000 nissuna, diededuvvi siján li sellarievddadusá.
Gájkka nissuna 23 ja 50 jage gaskan gåhtjoduvvi sellaåtsådibmáj juohkka goalmát jage.
Dan maŋŋela gåhtjoduvvá juohkka vidát jage gå la 50 ja 60 jage gaskan.
Jus la vuorrasap gå 50 jage de ájgge gåhttjoma gaskan målsudi vehik gånnå rijkan årru.
Nissuna gudi åvdebut li dåmajduvvam sellarievddadusájda máhtti aj dárbahit sellaåtsådimkontrållåjt 60 jage maŋŋela.
Gåhttjom rájaduvvá årudahkaj gånna l álmmuktjáledum ja agev la iesjmiedogis oassálasstet.
Gå la gåhttjomav oadtjum de gáhppeliddje sellaåtsådimev válldá lagámus gáhppeliddjeduostudagán, mij aj gåhtjudallá iednijsujttoguovdátjin.
Ienemusát oadtju mierredum ájgev ja máhttá dav ådåsis diŋŋgot.
Muhtem bájkijn máhttá aj ådåsis diŋŋgot ietjá duostudahkaj.
Jus vaddá sellaåtsådimev gynekologalasj åtsådime bále, buojkulvissan gynekologa lunna jali preventijvvanävorádevaddema lunna, de åtsådime álu aj registarduvvi vaj oadtju boahtte fáladusáv sellaåtsådimkontrållåj maŋŋel gå li gålmmå jali vihtta gållåm.
Jus la nuorap gå 23 jage ij gåhtjoduvá sellaåtsådimkontrållåjda.
Sellarievddadusá li ietjastis åbbå dábálattja åvddål 23 jage, valla ienemusá gáhtu ietjastis nåv nuorra nissunijn.
Le sierralágásj vuorjját gå skoahtotjåttåbårredávdda åvdån gå l nåv nuorra.Jus la oassálasstám gynekologalasj sellaåtsådimkontrållåj ja li moadda iemelágásj sellaåtsådime årrum gå l dävddám 60 jage l máhttelisvuohta maŋebut viessomin åvdet skoahtotjåttåbårråmdávdav sieldes unne.
Jus ij la goassak seksav adnám de ij dárbaha sellaåtsådimev vaddet.
Skoahtotjåttåbårredávdda badján nissunijn gudi li seksav adnám ja li HPV vissa tjerdas, humana papillomavirus soaboduvvam.
Jus la homoseksuella de l buorre sellaåtsådimkontållåjn mannat dájvvalakkoj danen gå virus mij máhttá dahkat sellarievddadusájt dávk soabosj nissunis nissunij.
Jus la ålles skoadov ierit tjuollam, mij gåhtjudallá ålles hysterektomiddjan, de ij dárbaha mannat sellaåtsådimkontrållåjn, danen gå skoahtodáhppá de l aj ierittjuoladum.
Valla jus tjuollam dagáduváj skoahtotjåttåbårråmdávda jali sellarievddadusáj diehti beras boahtteájgemannat kontrållåjn.
Váldeduvvá de åtsådibme guodná bajemus oases.
Jus juorrul makkir tjuollamtjerdav la tjadádam jali ma li ierit tjuoladum de máhttá gatjádit klinijkan gånnå tjuoladuvvi.
Gáhppeliddje gáhppeliddjeduostudagán jali iednesuojttoguovdátjin álu máhtti viehkedit dáv diededimev åttjudit.
Jus juorrula de l buorep åtsådimev vaddet sihkarvuoda diehti.
Ij dárbaha gárvedit sellaåtsådime åvddåla sierraláhkáj, valla ij galga seksav adnet jali adnet avtak vuojddasav guodnán jánndurav åtsådime åvddåla.
Sellaåtsådibme ietján sjaddá vájvve dádjadit.
Ij ga galgga åtsådimev vaddet gå l liejbbe.
Åtsådime åvddåla hähttu nuoladit vuollerubmahav ja viellidit gynekologalasj åtsådimståvllåj.
Åtsådiddje, gut la gáhppeliddje jali dåktår, várrogit sierri guodná sijddovijddudagáv dábálasj gynekologalasj instrumentaj ma galggi rumajlieggasa årrot.
Gåktu åtsådibme váldeduvvá målsut duostudagás duostudahkaj.
Dábálattjat spahtel muoras jali plástas gähppadit duohtaduvvá skoahtodáhppá vuosstij ja de dibma bårstasj aneduvvá skoahtotjåddåga vuolemus oasen.
Åtsådibme ruvva manná ja dábálattjat la val moatten minuvtan.
Ij baktji.
Muhtema dåbddi vájvev valla ruvva vássá.
Álu hähttu vásstedit muhtem gatjálvisájt åtsådime bále, buojkulvissan
Diedo rájaduvvi aktan åtsådimijn ja giehpet laboratåvrråj ietjas árvvalimev dahkat.
Skoahtotjåddåga skoade gähppadit varddá ja l dábálattjat binná varddemav åtsådime maŋŋela oadtju.
Varddem gáhtu muhtem biejve duogen.
Åtsådibme l ållu vádádagi ja máhttá åtsådimev dahkat aj gå l iesselissan.
Májnoduvvá åtsådimev vaddá maŋemusát 15 iesselisváhkon danen gå guoradallam rievddadiddje åtsådimes máhttá vájvep jus iesselisvuohta l guhkev åvddånam.
Gudán vahkon beras brevav åtsådimvásstádusájn oadtjot, valla muhttijn máhttá guhkep ájgev gihtjat.
Bájkoj 95 åtsådimijs 100 li sellarievddadusáj dagi ja árvvaluvvi iemelágátjin.
Vásstádusáv rádji njuolgga årudahkaj laboratåvrås.
Jus åtsådibme vatteduváj gynekologaduostudagán jali preventijvvanävoduostudagán de ienemusát gut åtsådimev válldij gänna åvdåsvásstádusáv rádjat vásstádusás.
Vuorjjás bálijn älla åtsådimev máhttám guoradallat, buojkulvissan jus gávnnuj edna liejbbevarra danna.
Gåhtjoduvvá de ådå sellaåtsådibmáj.
Jus sellaåtsådibme vuoset muhtemlágásj sellarievddadusájt de guoradaláduvvá vijddábut.
Jus li unna sellarievddadusá ja l ållim 30 jali 35 jage, áldarmierre mierreduvvá gånnå rijkan årru, de dábálattjat åtsådibme dalága åtsåduvvá virusgähttjalimijn.
Gähttjalibme gehtjat jus la HPV tjärdda, humana papillomavirus, mij máhttelisvuodav vaddá skoahtotjåttåbårredávddaj.
Gejn val li sämmibále dát HPV-tjärdda dárbahi boahtet åtsådibmáj.
Jus li giehppis sellarievddadusá majn älla dakkir virus de val dárbaj ådå sellaåtsådimev válldet jage maŋŋela.
Gájkka sellarievddadusáj gáktuj nissunijn gudi li nuorabu gå 30 jali 35 jage dálásj ájge májnoduvvá åtsåduvvat gynekologas, valla muhtem bájkijn rijkan dan sadjáj gåhtjoduvvá ådå sellaåtsådibmáj gáhppeliddje lunna.
Nissuna gudi li vuorrasappo gå 30 jali 35 jage ja gejn li ietjá sellarievddadusá gå da unna, májnoduvvi aj gynekologas åtsåduvvat.
Sellaåtsådime dájvvalakkoj vaddi nanos suojev skoahtotjåttåbårredávddaj, valla ij la ålles.
Máhttá skoahtotjåttåbårråmdávdav oadtjot vájku sellaåtsådime li iemelágátja årrum, valla l sieldes vuorjját.
Ietján gå mannat sellaåtsådimkontrållåjn dájvvalakkoj de beras agev sujtov åhtsåt jus oadtju varddemijt narggema maŋŋela, jus moaddi oadtju varddemijt liejbij gaskan, jali jus varddemijt oadtju maŋŋel gå l häjttám läjbbot.
Máhttá agev aktavuodav válldet skihpasujttorádevaddemijn jus rádev sihtá gejna galggá aktavuodav válldet.
Sellaåtsådimev vaddet máhttá gähttjalibmen dåbddut.
Máhttá buojkulvissan balov dåbddåt dan ájgen gå åtsådimvásstádusáv vuorddá.
Buorre l ájádallat sellaåtsådime l vuohke ietjas suoddjit bårredávddaj.
Rievddadusá ma ielveduvvi máhtti gájkkásattjat ierit váldeduvvat álkkep tjuollamijn vaj bässá bårråmdávda åvdedimes boahtteájgen.
Le vuorjját gå åtsådibme vuoset la åvdedum bårredávdda.
Galli bårredávdda ielveduvvá sellaåtsådimkontrållå baktu de l álu nåv árra mieren vaj dåmajdibme giehpep sjaddá ja binnep tjuovvobájnatjimij.
Sellaåtsådime baktu li dávdav máhttám ielvvet ja máhttelisvuohta garrasit skihppát unnu.
Åtsådimev majt vaddá sellaåtsådimen álu vuorkkiduvvá.
Ådå åtsådime máhtti buojkulvissan buohtastahteduvvat oabmásij ja umasslágásj dåbelijtjuovvoma dagáduvvat.
Åtsådime máhtti vil aneduvvat åtsådibmáj jali ietjá måhkkåj mij la dåhkkidum åtsådimetijkalasj juohkusis.
Jus ij sidá åtsådime galggá vuorkkiduvvat boahtteájggáj de máhttá dav javllat gesi åtsådimev dahká, ja de biejsteduvvá dan maŋŋela.
Diedo åtsådime birra vuorkkiduvvi aj kvalitähttaregistarin mij aneduvvá buoredittjat sujtov.
Jus ij sidá suv diedo galggi aneduvvat dán måhkkåj de máhttá rávkkat vaj ierit váldeduvvi.
Tjálle: Björn Strander, gynekologa, Gynekologalasj duostudahka Kungshöjd ja Dajvak Bårredávddaguovdásj Allen/Regionalt Cancercentrum Väst, Göteborg
Monica Wallenius, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Inga Sjöberg, gynekologa ja riegádahttemdåktår, Ersboda varresvuohtaguovdásj, Umeå
Gåvvår: Kari C Toverud, sertifieridum medisijnalasj gåvvår, Oslo, Norge
Gájkka sisadno l aj giehtadaládum, gehtjadum ja dåhkkidum redaksjåvnnårádes 1177 Vårdguiden.
Muhttijn máhttá gássjel diehtet gejna galggá aktavuodav válldet skihpasujton.
Gåsi galggá buojkulvissan åhtsåt jus la tjavelgijs, snuohpa mij ij buorrána jali sieldes tjåjvijs?
Ienemusát galggá viehkev åhtsåt varresvuohtaguovdátjin jali sämmilágásj ásadusán gájka vájvijs ma e dalága rávka sujtov skihpadåben, dat javllá, hähkka, vájve jali häggaájtediddje.
Jus la dárbulasj de doalvoduvvá varresvuohtaguovdátjis ietjá specialisstadåktårijda.
Iehkedijt ja ájllegijt åvdemusát aktavuodav válldá hähkkaduostudagájn gånnå årru jus la gássjelisvuohta majna ij máhte vuorddet desik varresvuohtaguovdásj rahpá.
Dát täksta tjielggi gájkkasattjat gåktu rabás sujtto doajmmá ja gåsi galggá åhtsåt, valla vehik målsut lánndadikkij ja dajvaj gaskan.
Jus ienebuv sihtá diehtet gåktu sujtto dárkkelit doajmmá de hähttu åhtsåt mij la fámon gånnå årru.
Lánndadikkij ja dajvaj vebbabielijn ja 1177.se máhttá ienebuv låhkåt.
Ij la agev álkke iesj árvustallat man skibás la.
Danen skihpasujttobagádallam gávnnu telefåvnå baktu gånnå máhtalgis skihpasujttára árvustalli gássjelisvuodav, bagádi ja goassa l dárbulasj aj diededi gånnå galggá viehkev åhtsåt.
Vuorddemájge máhtti oaneduvvat ja sujtto buoreduvvat jus diehtá gåsi galggá åhtsåt.
Gudi li skihpasabmusa viehkev oadtju ruvábut hähkkasujton ja gejna li giehpep vájve danna bessi vuorddemis.
Ávkke l gájkajda.
Skihpasujtto máhttá juogeduvvat guovten oasen, rabássujton ja ållesjándursujton.
Rabássujtto merkaj oadtju häjmmaj mannat maŋŋel gå la manádam skihpasujton, gå ållesjándursujtto merkaj ulmusj la sisitjáledum skihpadåhpåj.
Skihpasujto stuorámus oasse dagáduvvá rabássujton.
Vuostak gåvåduvvá varresvuohtaguovdásj ja spesialisstaduostudahka.
Dan maŋŋela l gåvådibme hähkkaduostudagás mij álu la vuohke åledit ållesjándursujttuj.
Gudi dárbahi skihpasujtov hejman máhtti viehkev oadtjot häjmmaskihpasujton.
Ienep bájkijn rijkan li kommuvna gudi åvdåsvásstádusáv adni dassta.
Varresvuohtaguovdásj la vuodo svieriga skihpasujton.
Danna li moadda namá ja gåhtjoduvvá buojkulvissan aj fuolkkedåktårduostudahkan, fuolkkedåktårduostudahkan jali varresvuohtaguovdátjin.
Diehki ienemusát åhtså gå li gássjelisvuoda ietjas varresvuodajn.
Aktavuodav válldá varresvuohtaguovdátjijn manna l åvdåsvásstádus ulmutjijs bájken gånnå årru, jali masi la tjáledum.
Varresvuohtaguovdátjin dagáduvvi gájkka riegádimmánáj varresvuohtakåntrållåjs gitta ieme dávdaj dálkudimijda buojkulvissan tjåttåinflammasjåvnnå ja stuoves dávda.
Dánna máhttá aj bagádisáv oadtjot jus sihtá suovastimes hiejttet jali ietjas livvodittjat.
Jus dárbaj rehabiliterimav de álu dav varresvuohtaguovdátjin oadtju.
Jus dåktår árvustallá ulmusj dárbaj ienep specialiseridum sujtov jali rehabiliterimav de máhttá remissav oadtjot spesialisstaduostudahkaj skihpadåben jali ietjá rabássujttoduostudahkaj.
Varresvuohtaguovdásj la rahppot árggabiejvijt ja máhttá de riŋŋgit ja ájgev diŋŋgot.
Moatten duostudagán la aj rabás duostudahka vissa ájgijn vahkon goassa máhttá manádit jus viehkev dárbaj sämmi biejve váni ájgev diŋgok.
Varresvuohtaguovdátjijn la bagádallam telefåvnå baktu ja máhtti aj ásadit häjmmamanádimijt muhtem bále.
Moatten varresvuohtaguovdátjin ja lahkaskihpadåben la hähkkaduostudahka gåsi máhttá åhtsåt hähkka vájvij aj iehkedijn, basijn ja vissa bále ijájn.
Ienemusát hähttu vuostak riŋŋgit ja ájgev diŋŋgot.
Muhtem bájkijn rijkan jouradoajmma dagáduvvá ienni skihpadåbe hähkkaduostudagán.
Dåktårå gudi barggi varresvuohtaguovdátjin li ienemusát gájkkasasjdåktårå.
Gåhtjoduvvi aj häjmmadåktårin jali fuolkkedåktårin Gájkka gájkkasasjdåktårå li spesialista gájkkasasjmedisijnan ja sij li smidá ulmutjijt duostutjit umasslágásj symtomaj ja árvustallat gudi sujtov dárbahi ietjá spesialistas jali skihpadåben.
Gájkkasasjdåktårå sujttiji gejt li åttjudallam álmmukdávdav , dat javllá dávda ma ienemusát gávnnuji sebrudagán.
Sujttiji dálkudimev gå ulmutjin la muhtem stuoves dávdda nåv gåk diabetes jali tsåhkesudidahka.
Gájkkasasjdåktårå máhtti aj dálkudit jus ulmutjin la giehppis jali gasskagássjelis depresjåvnnå.
Ulmusj galggá máhttet sämmi dåktåra lunna mannat gájkka ietjas vájvij ja nåvti aktelisvuodav ja jasskavuodav dåbddåt - danen gåhttju fuolkkedåktårin.
Gájkkasasjdåktårå barggi aj hierediddje sujtujn ja iehtjádij siegen ulmutjijt viehkedi ietjasa viessomvuogev rievddadit.
Máhttá årrot buojkulvissan viehkke gå la suovastimes häjtátjit, gähpotjit jali buoredittjat ietjas alkoholadábijt.
Gájkkasasj dåktårå bagádi aj skihpasujton.
Siján la stuorra aktavuohtavärmmádahka ja diehti masi ietjá spesialisstadåktårå li tjiehpe.
Danen máhtti bagádit riekta sujton ja remissav riekta ásadussaj tjállet.
Varresvuohtaguovdátjin, nåv gåk skihpadåbijn, máhtti aj gávnnut dåktårå gudi li åhpadusán gudi gåhtjoduvvi AT-dåktårin jali ST-dåktårin.
AT-dåktårå li dåktårå gudi dahki ietjasa guovtejahkásasj gájkkasasjbargov vuodoåhpadusá maŋŋela.
Barggi álu guhtta máno varresvuohtaguovdátjin.
Dájn dåktårijn la gájkkasasjdåktår bagádiddjen ja máhtti bagádisáv gatjádit.
ST-dåktårå li dåktåra gudi dahki ietjasa spesialiserimbargov.
Varresvuohtaguovdátjin iejvvi ienemusát dåktårijt gudi ietjasa spesialiseriji gájkkasasjdåktårin, valla siján máhtti aj ietjá ulmme.
Spesialisstaåhpadus l bájken vihtta jage.
ST-dåktårijn varresvuohtaguovdátjin la bagádallam dájvvalakkoj gájkkasasjdåktåris.
Le vil dåktårå gudi barggi sadjásattjan varresvuohtaguovdátjijn gå l vádne dåktårijs.
Máhtti goappátjagá spesialista ja gudi älla spesialista.
Máhttelis la iesj válljit makkir varresvuohtaguovdátjij jali dåktårduostudahkaj sihtá gullut.
Varresvuohtaguovdásj jali dåktårduostudahka majt vállji máhttá akta gånnå ietjas lánndadikken jali dajvan.
Máhttelis la válljit priváhta dåktårduostudagájt jali lánndadikke varresvuohtaguovdátjijt jali dåktårduostudagájt.
Sujttoválljim mij la ålles rijkan merkaj moatten lánndadikken ja dajvan aj la ulmutjin riektá válljit ietjas fuolkkedåktåråv.
Dahká dav gå aktavuodav válldá varresvuohtaguovdátjijn gåsi sihtá mannat.
Jus dat dåktår gesi ietjas sihtá tjáledit ij máhte ådå patientajt duosstot de l máhttelis ietjá primerradåktåråv válljit.
Máhttelis la fuolkkedåktåråv målssot akta goassa.
Le umassláhkáj umasse bájkijn rijkan, valla varresvuohtaguovdátjin máhtti aj distiktaskihpasujtára, vuolepsujtára, skihpagymnásta, gáhppeliddje ja dåktårtjálle barggat.
Muhttijn gávnnuji aj barggoterapevta, psykologa, kuratåvrå ja dietista.
Varresvuohtaguovdátjin gávnnu álu aj máná- ja iednevarresvuohtasujtto.
Biomedisijnalasj guoradalle ja laboratåvrråviehkediddje gávnnuji laboratåvråjn ma li moatten varresvuohtaguovdátjin.
Kássan jali duostudagán álu iejvvi duostudiddjev jali dåktårtjállev.
Distriktasujtára li joarkkaåhpadum skihpasujtára.
Siján li praktijkalasj dahkamusá nåv gåk gabnnjadálkudimijt vaddet, dálkkasijt juohket ja hávijt gurppit.
Distriktasujtára barggi aj hälsodisvuodav hieredit buojkulvissan lájddit hiejttet suovastim-juohkusijt.
Moaddi dahki aj häjmmamanádimijt ulmutjij lunna gudi e máhte boahtet varresvuohtaguovdátjij dálkudibmáj ja åtsådibmáj.
Distriktasujtárijn li álu ietjasa duostudagá ulmutjijda vissa stuoves dávdajda nåv gåk buojkulvissan diabetesijn jali astmajn.
Sujttiji dálkudime oasev ja siján la riektá muhtem dálkkasijt tjáledit.
Gå riŋŋgi varresvuohtaguovdátjij ja li gássjelisvuoda ietjas varresvuodajn de l álu distriktasujtár gut vásstet ja bagát.
Vuolepsujtára barggi aktan dåktårij ja distriktasujtárij.
Válldi buojkulvissan varraåtsådimijt, tsågev åtsådi EKG:ajn ja hávijt gurppiji.
Moatten varresvuohtaguovdátjin dahki aj häjmmamanádimijt.
Vuolepsujtára máhtti aj tjåhkkåhit varresvuohtaguovdátja duostudagán.
Duostudagán máhttá aj iejvvit dåktårtjállijt, gejn ietján li administratijvalasj dahkamusá varresvuohtaguovdátjin.
Skihpagymnásta barggi åvdemusát ulmutjij gejn li vájve labudallat.
Máhtti vájve tjavelgijn jali niskijn, jali rehabiliterim vahágij maŋŋela jali dávda nåv gåk buojkulvissan stroke, slaganfalla.
Dálkudibme máhttá buojkulvissan årrot bagádis makkir hárjjidallamijt iesj máhttá dahkat, luossjvedibme ja massásja.
Skihpagymnásta máhtti aj tjáledit másjkudallamav dálkastjállagin hieredittjat jali giehpedittjat dávdav.
Skihpagymnásstaj máhttá åhtsåt váni remissa dagi dåktåris.
Naprapáhta ja kiropraktåvrå dálkudi báktjasav lábudimorgánajn Goappásj virggejuohkusa dálkudi giedaj.
Muhtem varresvuohtaguovdátjijn gávnnuji kiropraktåvrå, valla gávnnuji aj ienep priváhttadåjmadiddje kiropraktåvrå ja naprapáhta gejn li såbadusá lánndadikkijn ålles rijkan.
Barggoterapevta viehkedi ulmutjijt gejn la dávdda jali li vahágij boadádallam ådåsis viessot árggan.
Gähttjali viehkkenävojt ja li smidá gávnatjit praktijkalasj tjoavddusijt häjmmaj ja árggabäjvváj.
Máhttá buojkulvissan viehkedit årudagáv hiebadit vierraståvllåj.
Kuratåvrå viehkedi psykososiálalasj dårjajn.
Máhttá årrot buojkulvissan ságastit ulmutjij hieden.
Kuratåvrå vaddi aj rádijt ekonomidja ja bargo ássje birra gå ulmusj la skibás.
Kuratåvråjn la álu sosionomaåhpadus joarkkaåhpadusájn sosiálalasj bargon.
Muhtem bájkijn rijkan gávnnuji aj psykologa varresvuohtaguovdátjin.
Psykologa li vádtsám vidájahkásasj allaskåvllååhpadusáv ja duodden jahkásasj praktijkalasj bargov.
Vaddi psykologalasj dálkudimev, ja jus siján la åhpadus psykoterapiddjan de máhtti dakkir dálkudimev vaddet.
Varresvuohtaguovdátjijn la ienemusát ráddjidum dago birra man ulmme l iesj galggá máhttet vájves vidjurav tjielggit.
Psykologa máhttá aj dåktårav viehkedit psykologalasj åtsådimij ma buojkulvissan li dárbulattja rehabiliterimguoradallamijn.
Goappátjagá kuratåvrå ja psykologa máhtti lájddit juogosdálkudimijt nåv gåk buojkulvissan strässadálkudimjuohkusijt.
Psykologa barggi aj psykiatralasj duostudagájn ja priváhtta dåjman.
Dietista li ássjedåbdde biebbmuj Bagádi jus ulmusj buojkulvissan dárbaj ietjas livvodit jali biebmov ietjájduhttet dávda diehti nåv gåk diabetes ja allergiddja.
Varresvuohtaguovdátjijn, jali dajda tjadnusin, gávnnu álu iednevarresvuohtaguovdásj, MVC, gånnå gáhppeliddje barggi.
Sijájn aktavuodav válldá gatjálvisáj preventijvvanävo ja sjiervvedávdaj birra, jali jus la iesselissan.
Ienemus MVC ásadi äjgátjuohkusijt ja danna li kursa riegádime åvddåla.
Gáhppeliddje válldi aj sellaåtsådimijt gávnatjit sellarievddadusájt skoahtotjåddågin.
Ij mejdik mávse mannat MVC:an, ja álu máhttá aktavuodav válldet akta makkir duostudahkajn.
Mánásujttoguovdásj, BVC, l álu varresvuohtaguovdátjij tjanádum.
BVC:an barggi skihpsujtára spesialisstaåhpadusájn mánájda, distriktaskihpasujtára ja dåktårå.
Dánna máhtti aj mánnásujtára, dat javllá vuolepsujtárá gudi li ietjasa dahkam tjiehppen mánájda, barggat.
BVC dahká varresvuohtagehtjadimijt varres mánájs gitta 6 jahkáj, dan maŋŋela máná skåvllåvarresvuohtasujtos viehkev oadtju.
BVC gábnnjadálkut aj ja máhttelis la bagádisáv oadtjot buojkulvissan njamádime, biebmo ja oadema birra.
Äjgát skihpa mánájda, juska vil áldar, aktavuodav válldá varresvuohtaguovdátjijn jali mánáhähkkaduostudagájn.
Ienemusát BVC:an la rabás duostudahka goassa l máhttelis váni ájggediŋŋgoma dagi boahtet.
Ienemusát la aj máhttelis ájgev diŋŋgot.
Psykologa li tjanádum goappátjagá máná- ja iednevarresvuohtasujttuj.
Sujtto máhttá dåjmaduvvat goappátjagá lánndadikkes jali dajvas ja priváhtta vidnudagájs majn li såbadus lánndadikkijn jali dajvajn.
Gávnnuji buojkulvissan priváhtta varresvuohtaguovdátja ja priváhtta iednevarresvuohtaguovdátja.
Ij la sieradus mávsojda jus manná lánndadikke/dajva duostudahkaj jali priváhtta jus såbadus gávnnu.
Gávnnuji aj priváhtta sujttovadde majn ij la aktak såbadus lánndadikkijn jali dajvajn.
Hähttu de iesj ålles mávsov mákset Máhttá årrot buojkulvissan klinijka ma tjuollamijt kosmehtalasj årijs dahki valla aj ietjá dåktåråduostudagá.
Moadda psykologaduosatudagá dåjmaduvvi aj priváhtta dåjman såbadusá dagi lánndadikkijn jali dajvajn.
Jus ij diede jus duostudagán la såbadus lánndadikkijn jali dajvajn de l álkkemus åvddåla gatjádit majt manádibme máksá.
Muhtem lánndadikkijn ja dajvajn li tjadáduvvam sujttoválljim sierra suorgijn nåv gåk lijkke, gynekologiddja ja biellje-njunnje-tjåttå.
Danna iejvvi dåktårijt gudi li spesialissta ietjá suorgijn gå gájkkásasjmedisijnan.
Muhttijn la máhttelis åhtsåt dåhku njuolgga ja muhtem lahkaskihpadåbijn, åvdemusát stuorrastádabájkijn, li hähkkaduostudagá árggabiejvijt.
Ietjá vidjurijn rávkaduvvá ulmutjin la remissa ietjas dåktåris varrresvuohtaguovdátjin.
Ienemusát manná ruvábut ja binnebuv máksá jus ulmutjin la remissa.
Spesialisstadåktårå li dåktårå gudi li gärggam ietjas spesalisstabargujn, ienemusát vidájahkásasj åhpadusájn gå li ietjas dåktårlegitimasjåvnåv oadtjum.
Gávnnuji dåktårå moatten spesialitehtan.
Stuoramusá ietján gå gájkkasasjmedisijnna li internamedisijnna, kirurgiddja, ortopediddja ja psykiatriddja.
Internamedisijnára li ássjedåbdde buojkulvissan tsåhke- varravárredávdajda, tjoajvve-tjoallegássjelisvuodajda ja giehpesdávda.
Le ienemusát dávdaj birra ma e rávka tjuollamav valla åvdemusát dálkuduvvi dálkkasij jali viessomvuogev rievddadit.
Kirugiddja l spesialisstasuorgge manna kirurga åvdemusát tjuola dálkudi dávdajt sisŋep orgánajn.
Le buojkulvissan sáhppe- ja månemgiergge, guobbmolákkesinflammasjåvnnå jali ljumskbråck.
Ortopeda dálkudi dávdajt labudimorganajn ma dárbahi tjuoladuvvat.
Le buojkulvissan juolggedoadjem, ladásdávda jali diskbråck.
Psykiahter sujtti ulmutjijt psykalasj gássjelisvuodaj nåv gåk depresjåvnnå, schizofreniddja jali gudi li tjanádum buojkulvissan alkoholaj jali narkohtikaj.
Psykiahter ja psykologa l guokta ållu umasslágásj virge.
Psykiahter la vuodon legitimeridum dåktår gut la tjadádam spesialisstaåhpadusáv psykiatriddjan.
Psykiahterin la tjállemriektá ja máhttá de tjáledit dálkkasijt.
Muhtem lánndadikkijn ja dajvajn gávnnuji buojkulvissan boastoadno- ja tjanádumsujtto ja máná-ja nuorapsykiatriddja (BUP) Danna barggi bargge sierralágásj åhpadusájn dakkir gássjelisvuodajda.
Máhttelis la remissav oadtjot varresvuohtaguovdátjis valla máhttelis la aj dáj duostudagáj njuolgga aktavuodav válldet.
Nuoraduostudagájda ja seksa-ja aktanårroduostudagajda l álu aj máhttelis aktavuodav válldet njuolgga váni remissa dagi.
Ienemusá gudi aktavuodav válldi nuorajduostudagáj li 13 ja 25 jage gaskan.
Hähkkaduostudagá li rahppot jánndurav birra hähkkaskihpadåbijn.
Dåhku manná dakkirij ma e máhte vuorddet, buojkulvissan jus hähkkat tjavgga dávdas jali vahágij boadádallá.
Le buojkulvissan hähkka bávtjas mielan, doaddjum juolgge jali gå tjavgga varddemav oadtju.
Máhttelis la aj mannat hähkkaduostudahkaj jus juo l skibás valla hähkkat nävrru.
Máhttá aj remissav oadtjot varresvuohtaguovdátjis hähkkaduostudahkaj jus dåktår varresvuohtaguovdátjin árvustallá hähkkat dárbaj sujttiduvvat skihpadåben.
Hähkkaduostudagán barggi vuolepsujtára, skihpasujtára ja dåktårå.
Kuratåvrå li aj dåhku tjanádum.
Vuolepsujtára åtsådimijt válldi, hávijt gurppiji ja gähttji vaj sujttiduvvá buorreláhkáj.
Sij barggi aj duostudagán
Skihpasujtára dahki vuostasj árvustallamav gåktu vädjá, åtsådimijt válldi ja dálkkasijt juohki.
Kuratåvrrå åvdemusát doarjju lahkaulmutjijt fällamin jali jábmemin.
Máhtti aj doarjjot gejt li boadádallam tsabbmemij jali li boadádallam bággoválldemij.
Dåktår gut duosstu hähkkaduostudagán máhttá årrot spesialisstadåktår, valla ienemusát la dåktår åhpadusán, dat javllá ST-dåktår jali AT-dåktår.
Spesialisstadåktårijn li moadda ietjá bargo skihpadåben ja ienemusát älla hähkkaduostudagán.
Gávnnu gis agev binnemusát spesialisstadåktår tjanádum hähkkaduostudahkaj gesi dåktåra gudi danna barggi máhtti riŋŋgit jus juojnak viehkev dárbahi.
Universitähttaskihpadåbij hähkkaduostudagájn máhttá aj iejvvit dåktårkandidahtajt, gudi li dåktåråhpadusán.
Sij li hähkkaduostudagán åhpatjit, valla siján älla ietjasa åvdåsvásstádus dálkudimes.
Hähkkadåktårå åvdemus dahkamus la árvustallat gåktu ulmusj vädjá, jus la máhttelis dálkudimev oadtjot ja maŋŋela häjmmaj mannat jali jus la dárbulasj sisitjáleduvvat skihpadåbe muhtem åssudagájda sujtov oattjotjit.
Ienemusát gávnnuji aj nåv gåhtjoduvvam observasjåvnnåsaje skihpadåben gånnå l máhttelis báhtset muhtem tijma jali nuppe bäjvváj jus dåktår sihtá tjuovvot åvdedimev jali ij la tjielggidum jus dárbaj sisitjáleduvvat vil sujttuj.
Muhttijn la dárbulasj dåbelijtjuovvom dálkudibme rabás sujton, ienemusát varresvuohtaguovdátjin jali spesialisstaduostudagán.
Máhttelis la de remissav oadtjot jali de dåktår skihpadåben brevav tjállá dåktårij gut galggá dåbelijtjuovvomav sujttit.
Muhttijn iesj oadtju aktavuodav válldet ietjas varresvuohtaguovdátjijn dåbelijtjuovvomij.
Bájkálasj skihpadåbe ja lahkaskihpadåbe li unnep skihpadåbe majn agev älla hähkkaduostudagá ma li rahppot jánndurav birra.
Dánna dåktårå barggi umasslágásj spesialitehtaj.
Dálkudibme ienemusát dagáduvvá rabás sujton mij merkaj häjmmaj manná manádime maŋŋela.
Dánna gávnnuji aj åssudagá gånnå l máhttelis sisitjáleduvvat jus ij dárbaha sierra sujtov mij hähkkaskihpadåbijn gávnnu.
Tjálle: Joel Freilich, spesialissta gájkkásasjmedisijnan, Edsberga varresvuohtaguovdásj Sollentuna
Ingemar Karlsson Gadea, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Johan Berglund, spesialissta gájkkasasjmedisijnan, Máhttudakguovdásj lánndadigge/Kompetenscentrum landstinget Blekinge, Karlskrona
Mánná dárbaj låssjkusav.
Muhttijn la álkkemus juhkusav teabasstijn vaddet ja álu vaddet smávva mierijt.
Gå máná li tjåjvijs de dábálattjat vuoksi ja sjlåhtju.
Siján máhttá aj tjoajvvebávtjas feber.
Álu infeksjåvnnå virusis dahká vaj tjåjvijs sjaddá.
Smávva mánájn miejnniduvvá dan tevstan máná vidá-gudá jahkáj.
Vájve álu álggi muhtem biejvij maŋŋel gå mánná l såhpum ja hähkkat båhti.
Álu moattes fuolken jali åvddåskåvlån skihppáji.
Álu infeksjåvnnå vássá muhtem biejvijs.
Álu häjttá vuoksemis jánndura sinna, valla slåhtjot gis máhttá vahkov.
Låssjkusav ja sáltijt massá gå vuoksá ja sjlåhtju Smávva máná li sieldes rasje låsjkosvánesvuohtaj gå ållessjattuga.
Jus unna mánásj massá ienep låssjkusav gå majt juhká de hähkkat máhttá nävrrot.
Alla feber dahká vaj mánná massá vil ienep låssjkusav.
Danen la sieldes ájnas juhkusav vaddet juo infeksjåvnå álgo rájes.
Njuorak máná li tjervas rasje låsjkosvánesvuohtaj.
Jus mánná njamáduvvá de galggá joarkket dajna.
Luluj njamádit dájvvábut gå iemeláhkáj.
Juska mánná joarkká vuokset de joarkket njamádit mánáv.
Sämmi l aj mánájda gudi biebmaduvvi ruvsajn.
Jus mánná ij sidá njammat de máhttá gähttjalit båhtjet jali pummpit ja bastijn biebbmat.
Máhttá njittjev giedajn jali pumpajn båhtjet.
Hiebalasj pummpa gávnnu dálkasboargálin oasstet.
Jus mánán li edna slåhtjusa de ij la nuoges mánná njidtjemielkev oadtju, mánná dárbaj de aj låsjkosmålssomav oadtjot,
Jus mánná ednagav vuoksá de låsjkosmålssom la buoremus.
Låsjkosmålssom mánájda gávnnu dálkasboargálin oasstet.
Låssjkusin li sálte de låsjkosbálánssa rubmahin buorreláhkáj buorrán.
Jus mánná ednagit vuoksá de l dárbulasj vaddet bájken guokta teabassti låsjkkusis juohkka vidát minuvta.
Jánndurin la dárbulasj ienep låssjkusis gå majt jáhkká, buojkulvissan jagák máhttá ienep gå lijttarav dárbahit.
Muhttijn márjju mánán la hállo ietjá juhkusav juhkat.
De máhttá gähttjalit ietjá juhkusav vaddet danen gå ájnnasamos la mánná låssjkusav åvvå juhká.
Ij val galga hálmugis juhkusijt vaddet, danen gå ilá edna såhkår máhttá ienep slåhtjusav vaddet.
Ale ga vatte lightjuhkusijt danen gå e åbbå sisaneda såhkkårav.
Alu vuoksema vuostak gáhtu ja slåhtjusa gihtji ájn muhtem biejve.
Jus mánán la slåhtjos ja jus mánná njamáduvvá de joarkká njamádit degu åvdebut.
Jus mánná ij njamáduvá, de máhttá njidtjemielkkemålssomav vaddet, rijssa- jali májsajubtsav máná álddara gáktuj.
Vatte smávva mierijt álgos gähttjat jus mánán bissu biebbmo.
Gå mánná sihtá bårrågoahtet de l buorre vaddet iemelágásj biebmov ja segadit duodde buojdijn.
Jus sihtá gähttjalit juojddá mij ganugahttá de máhttá vaddet gárutjubtsav, dagádum gárutdäbttjusis ja tjátjes mánájda gudi li vuorrasappo gå guhtta máno.
Mujte val muorjema dahki njárbbis bajkav ja vájvep slåhtjusin ij vaddet ållesgårnnejubtsav.
Vuorde biebmoj majn li edna fibera desik mánná l ållu varres.
Jus vuoksema vat ruoptus båhti, álge vat låsjkosmålssomijn, valla åro ájttsis jus mánná dellagoahtá jali vájbbagoahtá.
Danen gå tjoajvvemájnne l sieldes soahpolis la buorre jus goappátjagá mánná ja gájka fuolken giedajt basádi gålgge sájbujn biebmo åvddåla ja hivsiga maŋŋela ja gájkajn li ietjas sigárdahka jali adni aktiadnemsigárdagáv.
Máhttá aj sihkkot hivsigav dájvválakkoj.
Jus mánán li rapsa de l buorre anedum rapsajt biedjat plásstavuossaj åvddål gå dajt ruhkelihttáj håjggåt.
Rájnni sujttobievdev ano maŋŋela ja basá giedajt váttugit gå l rapsajt målssum.
Mánná galggá hejman årrot gå vuoksá jali li sjlåtjos.
Jus mánná l åvddåskåvlån jali fuolkkebiejvveårruhin de máhttá ruoptus dåhku mannat gå ij la vuoksám jali slåhtusav adnám guovte jánndurin.
Galggá sujtov åhtsåt varresvuohtaguovdátjin jali hähkkaduostudagán dalága jus mánán li lávdda slåhtjusa ja vuoksema ja vuojnnet la låsjkosvánesvuohta, dat javllá l oalle vájbas ja ij berusta birrasis, gådtjå binnáv jali vuorjját ja ij vieje ståhkat.
Sujtov åhtsåt dalága jus mánán ietján gå vuoksema ja sjlåhtjos la alla feber jali sieldes bávtjas tjoaven, jali jus sjlåhtjos la varájn jali slijvijn segadum.
Galggá skuolkkat skihpasujttorádevaddemij jali varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet jus mánná ij la buorep sjaddam jánndurin, jali jus mánná tjoajvvevige maŋŋela l vieddje valla sujna l njárbbis bajkka årrum ienep gå guokta vahko.
Jus máná gudá máno oadtju tjoajvvemájnijt ja slåhtjusijt de agev gálggá skihpasujttorádevaddemijn jali varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet.
Jus mánná l slåhtjusav oadtjum gå ålggorijkan mannam de galggá varresvuohtaguovdátjijn jali mánádåktårduostudagájn aktavuodav válldet.
Gähttje: Leif Ekholm, mánádåktår, Mánávarresvuohtasujton, Örebro
Mammografiddja l njittjijs röntgenåtsådibme sierra röntgenteknijkajn mij vaddá dárkkelis gåvåjt.
Åtsådibme máhttá dagáduvvat hierediddje ulmijn varresvuohtaåtsådibmen, nåv gåhtjoduvvam screening, jali gå nissun iesj jali dåktår la muhtem rievddadusáv njittjijn gullam.
Ij beras mammografiddjaåtsådimev tjadádit varresvuohtakontrållån jus la iesselissan jali jus dåktår gáddá jiesska njittjijn gávnnu.
Ij dárbaha gárvedit sierraláhkáj.
Åtsådibme álu dagáduvvá mammografiddjaåssudagán, mij máhttá sierra jali röntgenåssudagás oasse skihpadåben.
Mammografiddja dagáduvvá aj sierra njidtjeduostudagájn ja muhtem varresvuohtaguovdátjijn.
Vuostak oadtju gatjálvisájt röntgenskihpasujtáris vásstedit jus li vájvastuvvá njittjijs jali jus bårrå dálkkasijt ma sisanedi hormåvnåjt.
Dan maŋŋel de nuoladit bålåv ja skihpasujtár gehtjat njittjijt ja tjáles jus li vuojnos rievddadusá, buojkulvissan stuoráp lijkketsåbe jali utto åvdep tjuollamij maŋŋela.
Máhttá vuojnnut röntgengåvån ja låsedit árvustallamav.
Röntgenåtsådimen bále tjuodju, ja biedjá njittjev akta ájgen duolboga nali man sinna l nåv gåhtjoduvvam gåvvådetektåvråv.
Njidtje diebttjiduvvá aktij ietjá duolbugijn viehkken vaj åbbå duolbas sjaddá.
Dahká vaj gåvvå tjielgas sjaddá avtabále ja lábttjenárre vuollegattjan aneduvvá.
Giedav hähttu bajás anedit ja vuojŋastit apparáhta vuosstij dan båttån gå válldá guokta jali gålmmå gåvvå.
Sämmilágásj de nuppijn njittjijn.
Máhttá dåbddut vájválasj jali báktjit oanegav gå njidtje duolbban diebttjiduvvá.
Åtsådime maŋŋela dåbddu iemeláhkáj.
Giehpemus la ärádusájt gulldalit navvulin gå njittje li sájbujn vuojdadum.
Bajeda giedav, gulldala njittjijt ja giedavuolev njuolgga tjuvdij ja giehppis dettujn...
... giedav labuda birra gievllen, moatten gierden njittje badjel.
Álge njidtjevárto birra ja hiejte giehtagávan.
Mammografiddjaåtsådimen aneduvvá röntgen njittjijda, teknijkajn mij vaddá dárkkelis gåvåjt.
Mammografiddja dagáduvvá juogo de hierediddje varresvuohtakontrållån, nåv gåhtjoduvvam screening, jali dan diehti gå nissun jali dåktår la gullam ådå bavhlev njittjen.
Juohkka jage dagáduvvi ienep gå 500 000 åtsådime njidtjeröntgenijn Svierigin.
Sosiálastivrra májnnu mammografiddjav nissunijda 40 ja 74 jage gaskan.
Lánndadikke fálli gájkka nissunijda 50 ja 69 jage gaskan máhttelisvuodav tjadádit mammografiddjaåtsådimev.
Ienemus lena fálli åtsådimev ienep juohkusijda 40 ja 74 jage gaskan, valla goassa gåhtjoduvvá ja man guhkev åtsådime målsut.
Nuorap nissunijda l dábálasj åtsådimij bielnup jahke gaskajn.
Vuorrasappo ienemusát gåhtjoduvvi fert nuppát jage.
Dájn varresvuohtakontrållåjn máhttá njidtjebårresjattalvis ielveduvvat åvddål gå ij la háhppidam muhtem dåbddomerkajt dahkat, jali åvddål gå ij åbbå gullu njittjen.
Diedalasj åtsådime li vuosedam nissunijda gudi oassálassti mammografidjajn varresvuohtaåtsådibmáj de jábbmem njidtjebårredávdan binneduvvá 40 prosentajn.
Gå maŋŋet bårredávdav älvvá de l vádá oabllot háhppidam, ja de ienep ja vájvep dálkudime l dárbulattja gå jus sjattalvis älvádallá árrat.
Nissuna njittjen la tjavŋak konsistänssa.
Le danen gå gávnnuji goappátjagá mielkkerávsá ja buojddetsuottsa njittjijn, ja dahká vaj dåbdduji tjavŋaga.
50-jage álldarin njittje dibmi gå mielkkerávsá unneduvvi ja buojddetsuottsas målsuduvvi.
Njittje bájneduvvi hormåvnnårievddadusájs ma sjaddi nissuna liejbbegaskan ja máhtti danen dåbddut ållu umasslágátja goassa dajt åtsåda.
Liejbe maŋemus biejve maŋŋela l buorre biejvve iesjåtsådibmáj, danen gå njittje álu li dibmasa ja giehpe åtsådit.
Gájkka nissuna beras ietja åtsådit ietjasa njittjijt.
Hiebalasj la válljit vissa biejvev mánon giehpebut máhttet buohtastahttet majt gullá.
Buorre bálle lisj má navoldahttijn danen gå l álggep njittjijt gulldalit gå li sájbbodum.
Galggá gulldalit gå tjuodtju ja gå vellaj.
Jus luluj sjattalvisáv ielvvet de márjju ballá, valla dájvvámusát l buorre rievddadus, sierraláhkáj nuorap nissunijn.
Máhttá årrot cysta, dat javllá tjásmagis, jali tsuottsa buorre sjattalvis.
Rievddadus njidtjerávsán máhttá aj njidtjebårredávdas dagádum.
Njidtjebårredávdda l akta dábálamos bårredávddatjerdajs nissunijn.
Fert jage oadtju bájken 7 000 nissuna ja 40 ålmmå njidtjebårredávdav.
Máhttelisvuohta njidtjedávdav oadtjot lassán álldarijn.
Dábálasj dåbddomärkka njidtjebårredávdan la jarre njittjen jali giehtagávan.
Ietjá l gå njidtjevártto jali lijkke njittjen gässu sisi.
Dåbddomerka ma älla nåv dábálattja li njittje tjielggimahtes ruopsudibme jali båhte, hávve mij ij save, jali varrasegadum låsjkos njidtjevártos.
Gájkka rievddadusá njittjijn galggi duodaj váldeduvvat ja dåktåris åtsåduvvat.
Máhttá aktavuodav válldet varresvuohtaguovdátjijn, nissunijvarresvuodajn jali sierra njidtjeduostudagájn mij gávnnu muhtem stuoráp skihpadåbijn.
Dåktår dárkkelit gulldal njittjijt ja mierret jus mammografiddja galggá dagáduvvat.
Njittjev biedjá akta ájgen duolbbadisá vuosstij mij sisanet kasehtav röntgenfilmajn.
De njidtje diebttjiduvvá aktij ja guokta jali gålmmå gåvå váldeduvvá.
Mammografiddja álu dagáduvvá mammografiddjaåssudagán, mij máhttá sierra jali röntgenåssudagás oasse skihpadåben.
Åtsådibme dagáduvvá aj sierralágásj njidtjeduostudagájn ja muhtem varresvuohtaguovdátjin.
Röntgenapparáhtta mij aneduvvá l sierraláhkáj hábbmidum váttátjit njidtjetsuottsas buorre gåvåjt vuollegasj röntgensuonjardimijn viehkken Muhtem bále máhtti bårredávddásjattalvisá ma li val muhtem millimehtera stuore älvádallat.
Vuostak vásstet muhtem gatjálvisájt ja giehttot jus la vájvástuvvam njittjij, jali jus bårrå dálkkasijt ma sisanedit hormåvnåjt.
Hähttu aj nuoladit bålåv ja skihpasujtár gehtjat njittjijt ja tjáles jus li vuojnos rievddadusá, buojkulvissan lijkketsåbe jali utto åvdep tjuollamijs.
Máhtti vuojnnut röntgengåvåjn ja gåvå boasstot dádjaduvvi bårredávddasjattalvissan.
Dan maŋŋela vádtsá röntgenappáráhttaj ja dan åvdån de tjuodtjot.
Njidtje biejaduvvá akta ájgen duolbbadisá nali mij sisanet gåvvådetektåvråv.
Njidtje diebttjiduvvá sjánjas duolbbadisájn viehkken mij dietteduvvá njittje vuosstij.
Giedav hähttu badjen anedit ja dav vuojŋadit appáráhta vuosstij gå guokta jali gålmmå gåvå váldeduvvi.
Ájnas la ij åbbå labudit.
Ålles åtsådibme válldá 15-30 minuvta, ja gåvvidibme vihtta jali låge minuvttaj.
Máhttá dåbddut vájvven jali báktjit oanegav gå njidtje diebttjiduvvá.
Valla hähttu dagáduvvat, danen gå gåvvå buorep kvalitehtav oadtju ja åtsådibme tjårggu.
Duodden máhttá binnep suonjarmierre aneduvvat gå njidtje diebttjiduvvá.
Dájvvámusát li guokta röntgendåktåra gudi sierralakkoj árvustallaba mammografiddjagåvåjt.
Tjårggåtvuohta lassán árvustallamin.
Jus gávnnaba juojddá mij vuojnnet ij la iemelágásj, de gåhtjoduvvá ruoptus boahtet ådå åtsådibmáj.
Lijgge mammografiddjagåvå de váldeduvvi ja åtsåduvvá aj ultrajienajn.
Dåktår máhttá aj åtsådimev rievddádusás válldet.
Jus la unna rievddadussa mij la vájvve gulldalit de máhttá válldet åtsådibmev ådå mammografiddja bále váldeduvvá jali ultrajienajn viehkken.
Sekka nálusj tjuoggiduvvá rievddadussaj ja sellaåtsådibme njamáduvvá.
Åtsådibme rájaduvvá guoradallamijj mikroskåhpajn.
Gájkka dagáduvvá duodastuvátjit jus la bårredávdda jali ij.
Vásstádus mammografiddjaguoradallamis rájaduvvá njuolgga duv årudahkaj guovten vahkon jus la gåhtjoduvvam varresvuohtakontrållåj.
Jus la siejveduvvam mammografiddjaj de diedojt oadtju åtsådimbåhtusa birra ietjas dåktåris.
Muhtem nissuna dálkuduvvi hormåvnåj klimakterian ja klimakteria maŋŋela jali p-tablehtajt bårri.
Dakkir dálkudibme bájnasj njidtjetsuottsav vaj sjaddá assáp ja dahká mammografiddjagåvåv låsebut árvustallat.
Danen la ájnas giehttot jus bårrå dálkkasijt ma hormåvnåjt sisanedi.
Suonjarnárre majt hähttu gillat mammografiddjaåtsådimen la nåv unne vaj dav e ane vádálattjan.
Duodden teknijkalasj åvdedibme dagáduvvá ulmijn ájn suonjarmierijt unnedit.
Ij galga guoktáladdat mammografiddjaåtsådimen mannat gå gåhtjoduvvá, jali jus älvvá rievddadusáv ietjas njittjijn.
Buoragit manná åtsåduvvat mammografidjajn vájku li implantáhta.
Ij la máhttelisvuohta vaj implantáhta tsuovkkani, valla gå ij maná njittjijt diebttjit degu nissunijn váni implantáhtaj dagi de l dárbulasj aktugasj hiebadum åtsådimijn.
Dájvvámusát duoddiduvvá aj mammografiddja gå njittje åtsåduvvi ja åtsådibme ultrajienajn.
Gå l ållu nuorra de álu åtsåduvvat ultrajienajn ienni gå mammografiddjajn.
Le danen gå njittjij ráksátsuodtsa la nåv assá vaj mammografiddjagåvå sjaddi vájve dádjadit.
Ultrajiedna vaddá jáhkedahtes vásstádusáv
Jus dåktår gáddá jiesska l njittjen de álu mammografiddja ij dagáduvá danen gå báktji njittjev aktij diebttjit.
Dan sadjáj l buorre ultrajiednaåtsådimev tjadádit, vuojnátjit jus siedja gávnnu majt hähttuji duobbmit.
Gå infeksjåvnnå l dálkudum de beras mammografiddjaåtsådimev tjadádit.
Sierraláhkáj ájnas la jus la vuorrasabbo.
Jus la iesselissan de ij galga varresvuohtaåtsådimev tjadádit, nåv gåhtjodum screening, mammografidjajn.
Valla jus älvvá rievddadusáv njittjen de agev galggá sujtujn aktavuodav válldet ruvvaláhkáj åtsåduvátjit, ihka vil la iesselissan.
Åtsådibme de álggá ultrajienajn ja duoddiduvvá mammografidjajn jus la dárbulasj.
Tjálle: Heitti Teder, kirurga, Centralsjukhuset Kristianstad
Gähttje: Laszlo Tabar, dåktår, professor, ássjedåbdde radiologidjan Falu lasarehtan
Basá tjalmev kompressajn jali bomulloduokkijn ålgop tjalmmetjiegas sisŋebuj.
Tjalmmeinflammasjåvnnå l dábálasj mánájn, álu virusinfeksjåvnås snuohpav la oadtjum.
Tjalmmevielggat ruopsut ja vájveduvvá ja låsjkos gålggå tjalmes, mij álu l visskásiehke.
Álu tjalmme vuojnnu båden.
Ienemusát buorrán váhkon váni dálkudime dagi.
Tjalmmeinflammasjåvnnå álkket såhpu.
Máná máhtti aj ietjá årijs inflammasjåvnåjt tjalmijda oadtjot.
Dan duogen máhttá allergiddja jali mánná l vahágahttám jali oadtjum rugijt tjalmmáj.
Inflammasjåvnnå la rubmaha vuohke ietjas suoddjit.
Máná gudi li snupohpasa ja gejn la tjalmmeinflammasjåvnnå ruoppsij tjalmij vehik siedjan e dárbaha hejman årrot åvddåskåvlås jus ietján buoragit viedji.
Máná gudi li åvddåskåvlån galggi nåv vieddje årrot vaj viedji oassálasstet gájkka dåjmajda.
Máná allergiddjavájvij tjalmijn e ga dárbaha hejman årrot.
Jus máná tjalme dednju ja hähttu siejav tjalmijs moaddi bäjvváj sihkkot de l mánán tjavgga infeksjåvnnå.
Ienemusát li goappásj tjalme vájvedum ja máhtti siedjut.
Mánná de luluj hejman årrot åvddåskåvlås danen gå l såhpulis, ja máná tjalmme hähttu moaddi bäjvváj basáduvvat.
Mánná máhttá mánnájuohkusij ruoptus mannat gå tjavgga inflammasjåvnnå l buorránam ja tjalmme ij la des siedjan.
Tjalmmeinfeksjåvnnå såhpu giehpemusát smávva mánáj gaskan danen gå nåv lahkalakkoj ståhki.
Soahpom oabllu iehtjádij siegen gå mánná tjalmijt ruvvi ja maŋŋela duohttá ståhkamgávnijt jali ietjá mánájt.
Skåvllåmánájn älla sämmi lahkaaktavuohta valla jus la tjavgga tjalmmeinfeksjåvnån ja tjalme li vájvedum de soajttá dárbahi hejman årrot.
Jus mánán la siedja tjalmijn de l buorre tjalmev rájnnasit bassat nåv dájvvalakkoj gå l dárbulasj tjátjijn.
Ane kompressav jali bomullov ja basá ålgop tjalmmetjiegas sisŋebuj.
Hieredittjat tjalmmeinfeksjåvnåjt buorre váttugit giedajt bassat jus ålos birrusin li snuohpasa.
Buorre l aj jus goappátjagá hejman ja åvddåskåvlån sigárdagájt álu målssu.
Dábálasj la njuorakmánájn li visskásiek låsjkos tjalmijn, danen gå siján li baskep ganjálkanála gå vuorrasap máná ja ållessjattuga.
Basá tjalmev rájnnasit ålgop tjalmmetjiegas sisŋebuj kompressajn jali bomulloduohpujn mij la suollnodum vuorgas kránatjátjijn jali sálltelåssjkusijn.
Tjalmmeinflammasjåvnå ma älla buorránam vahkon márjju dárbahi antibiotihkajn dálkuduvvat.
Máhttá varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet.
Guovte biejve dálkudime maŋŋela antibiotihkajn de infeksjåvnnå ij des soahpo ja mánná máhttá åvddåskåvllåj ruoptus mannat.
Ij lulu vuorddet varresvuohtaguovdátjn aktavuodav válldet jus mánán la sieldes tjavgga inflammasjåvnnå ja edna siedja sjaddá.
Sämmi l aj jus mánná ij rat tjuovgav gierda jali sujna l tjavgap snuohpavájve.
Jus mánán li tjavgga vájve val avtan tjalmen ja gáddá mánná l tjalmev vahágahttám de ij lulu ga vuorddet aktavuodav válldet.
Jus njuorak manán la tjalmmeinfeksjåvnnå de luluj sujtujn dalága aktavuodav válldet.
Máhttá agev skuolkkat skihpasujttorádevaddemij oattjotjit rádev.
Tjálle: Elin Åkerblom, skihpasujtár, Stockholm
Theresa Larsdotter, 1177 Vårdguiden
Patiänntan varresvuohta- ja skihpasujton la riektá duostoduvvat roattujn ja oadtjot dádjadahtte diededimev varresvuohtavidjurij ja åtsådimij ja dálkudimij birra ma oajvvaduvvi Galggá oadtjot buorre sujtov buorre kvalitehtajn.
Jus ij la dudálasj sujtujn majt la oadtjum jalik gujddi duostodimijn, de l riektá gujddit ja vuojnojt åvddåmbuktet.
Máhttá guosskat unnep gássjelisvuodajs vidjurij gitta vaddásijda ma li båhtusijt vaddám stuoves vahagijt jali jábmemav.
Máhttá aj bajedimev dahkat dåjmav buoredittjat
Gávnnuji edna instánsa gåsi máhttá gujddit.
Gujddidijn ádnu tjálalasj vásstádusáv vaj sietton bässá låhkåt ja dajna boastodádjadusáv garvvet.
Vuostatjin la buorre aktavuodav válldet dåktårijn jali ietjá sujttobárggijn gudi li åtsådam ja dálkudam.
Dan láhkáj máhtti oalle boastodádjadusá tjielggat ja vádá binnut vádáv vat dáhpáduvvá.
Máhttá aj agev aktavuodav válldet åssudagáåjvijn gånnå sujtov oattjoj, buojkulvissan ortopedaduostudagá doajmmaåjvijn.
Kommuvna varresvuohta- ja skihpasujto hárráj buojkulvissan häjmmaskihpasujtto de aktavuodav válldá dálkas åvdåsvásstediddje skihpasujtárijn, nåv gåhtjoduvvam MAS, kommuvnan.
Mij la lánndadiggedåjmadum ja kommuvna sujtto iereda sierra guovlojn rijkan.
Máhttá gatjádit ietjas kommuvnas jali lánndadikkes gut sujtos åvdåsvásstet.
Ienemusát kommuvnna åvdåsvásstet álkkep häjmmasujtos ja lánndadigge sujtti dárkkelap skihpasujtov hejman.
Instánnsa masi máhttá vuojnojt åvddånbuktet la patiänntasiebrreráde, mij muhttijn gåhtjoduvvá åskeldimsiebrreráden.
Patiänntasiebrreráde galggá doarjodit alla patiänntasihkarvuodav varresvuohta-ja skihpasujton.
Siebrreráde galggá gávnnut gájkka lánndadikkijn duostotjit gujddimijt ja vuojnojt iehtjádij siegen duostomij, diagnosaj, dálkudibme, mávso, sekretässagátjálvisájda ja sujttogarantiddja birra.
Siebrreráden li politijkkára ja virggeulmutja giehtadalli gujddimijt.
Siebrreráde politijkkárijn ja virggeulmutjijn la sjávovälggogisvuohta.
Patiänntasiebrreráde l aktijmahtes varresvuohta-ja skihpasujtos ja ij majdik mávse dajna aktavuodav válldet gatjálvisáj jali gujddimij.
Ietján gå varresvuohta-ja skihpasujtto de patiänttasiebrreráde doajmmaguovllo l aj bádnesujtto mij dåjmaduvvá lánndadikkes ja priváhttabádnesujtto mij biednigahteduvvá ållåsit jali muhtem märráj lánndadikkes.
Duodden la varresvuohta-skihpasujtto ma kommuvnajs dåjmaduvvi, jali såbadusá milta kommuvnaj, ja álmmuk hukso Sosiáladievnastuslága milta mav oadtju dakkir varresvuohta-ja skihpasujton.
Patiänntasiebrrerádes máhttá buojkulvissan viehkev oadtjot
Goappátjagá njálmálasj ja tjálalasj gujddima guroadaláduvvi
Máhttá goappátjagá riŋŋgit ja rádjat tjálalasj gujddimijt patiänntasiebrrerádáj.
Virggeulmutja gähttji gujddima guoradáláduvi jali riekta instánsajn aktavuodav váldeduvvá.
Patiänntasiebrreráden älla riektá mierredit jus skihpabargge li juojddá mäddám jali ij.
Ienni l ássje doajmmaåvdåsvásstediddjijda jali fábmudagájda nåv gåk Sosiálstivrra.
Aktavuohtadiedo patiänntasiebrrerádáj galggi gávnnut gånnå la sujtov vattedum ja lánndadikkij ietjas webbabielijn.
Sosiálastivrra l gáhttifábmudahka varresvuohta- ja skihpasujttuj ja sujnni iehtjádij siegen dåjmajt åvdedittjat patiänntasihkarvuodav, duostudit vahágijt ja gádodit vádájt sujton.
Sosiálastivrra galggá tjalmostahttet årijda majt li sjaddam, nåv gåhtjoduvvam vuogádakvige, ja mij máhttá dagáduvvat vaj ij galga ådåsis sjaddat.
Sosiálastivrraj máhttá dáhpádusáv jali aktugasj virggeulmutjijt bajedit.
Bajedimen ij dárbaha diededit gänna jali gejn li åvdåsvásstádus dáhpadusás.
Gájka gudi gulluji varresvuohta- ja skihpasujttobarggijda, juska vil barggi kommuvnan, lánndadikken jali priváhtta sujttovidnudagán, máhtti bájeduvvat.
Bajedibme máhttá guosskat lájtov organisasjåvnå vuossti jali gájkkásasj vánesvuohtaj patiänntasihkarvuodan majt la dárbulasj divudit.
Gujddimusá galggi guoradaláduvvat gáttoj ja vuorddemusáj dagi.
Ij iesj dárbaha diehtet gut la juojddá boasstot dahkam jali mij la dåmajdimen boasstot sjaddam ájnat nuoges la bajedit dáhpádusáv.
Sosiálastivrra máhttá lájttet goappátjagá organisasjåvnåv, buojkulvissan lánndadikkev, ja aktugattjajt sujttobarggijs.
Máhttá aj dagáduvvat vájku ij gávnnu aktak bajedibme jali gujddimus patientajs jali lahkaulmutjijs.
Jus la dárbulasj patiänntasikarvuohtaj de Sosiálastivrra máhttá aj njuolgadusájt almoditmajt organisasjåvnnå hähttu tjuovvot.
Sosiálastivrra máhttá aj mierredit guodet ássjijt patiänntasiebrrerádaj.
Sosiálastivra märrádusá e máhte gujddiduvvat.
Bajedime dáhpádusájs ma máhtti årrot ássjálattja guodeduvvi polijssaj.
Buojkulvissan la gå skihpasujttobargge guoddaluvvi seksuálalasj illastimij jali tsabbmema birra.
Goappátjagá bajedibme Sosiálastivrraj ja Sosiálastivra märrádusá li almulasj ássjepáhppárá majt gájka gudi sihti máhtti låhkåt.
Patiänntajournála ja sjimugis guoradallama ássjepáhppará gis sekretessas gåbtjåduvvi.
Sosiálastivrra giehtadallá nåv gåhtjodum Lex Maria-bajedimijt, gå sujtto iesj galggá bajedit alvos dáhpádusájt.
Lex-Maria- bajedibme galggá guoraduvvat nannodittjat patiänntasihkarvuodav.
Máhttá doalvvot vaj Sosiálastivrra bajet sujttobarggijt Varresvuohta-ja skihpasujto åvdåsvsstádussiebrrerádáj, HSAN
Sosiálastivrra, Justitieoahttse ja Justitiekansler val máhtti bajedit Varresvuohta-ja skihpasujto åvdåsvásstádussiebrrerádáj, HSAN.
Dagáduvvá jus gávnnuji oare mierredit suodjedagojda, dat javllá tsaggat dagojt ja barggovuogijt ma máhtti årrot vádálattja.
HSAN máhttá gähttjalit ja mierredit
Biehtsemáno 2013 rájes la sujto ja huvso "IVO" Inspeksjåvnån, åvdåsvásstádus Sosiálasivra gähttjovidnojs.
Merkaj dáhpádusáv sujton ja huvso Inspeksjåvnnåj bajet majt la vásedam sujton.
Máhttá aj bajedit aktugasj virggeulmutjijt, jur gåktu åvdebut dagájSosiálastivrraj.
Dåjma galggi mieddemijt ja vánesvuodajt ma sujton ja huvson ietja bajedit sujto ja huvso Inspeksjåvnnåj.
Ådå fábmudahka máhttá aj iesj álgadit dagojt åtsådittjat ja dåbelijtjuovvot kvalitehtav ja sihkarvuodav sujton.
Jus adná bahádahko la dagádum sujton de máhttá polijssabajedimev dahkat.
Bajedibme máhttá buojkulvissan guosskat nuppe ulmutja jábmemij.
Svierigin dakkir bajedime vuorjját doalvvu guoddalibmáj ja duobbmuj danen gå vierredahkoláhka ásadibme, rávkká ájggomusá jali alvos dierbigisvuodav stráffitjit.
Patiänntaorganisasjåvnå máhtti muhttijn viehkedit giehtadallat ássjijt ma gujddimussaj gulluji.
Muhttijn máhtti árvustallat makkir instánssaj l buoremus åvddånbuktet ietjas gujddimusájt ja aj viehkedit tjállet bajedimev.
Nuppástimoahttse, DO, barggá nuppástime vuosstij.
Jus adná ietjas ij la objektijvalattjat giehtadaládum sjierves, sjiervveidentitehtas, sjiervvedåbddomerkas, álldaris, álmmuktjerdak sierratjerdas, jáhkkudagás jali ietjá jáhkkovuojnos, sáhtusvuodas ja seksuálalasj tjerdas, de dát máhttá DO:aj bajeduvvat.
Agev la máhttelis gujddimusájt åvddånbuktet skihpasujttopolitijkkárijda gejn li politijkalasj åvdåsvásstádus lánndadikken jali kommuvnan.
Muhtem lánndadikkijn gávnnuji sierralágásj patiänntaoahttse, gudi muhttijn aj gåhtjudalli patiänntaoahttsen jali patiänntabagádiddjen.
Jus buojkulvissan adná ietjas nievret duostodum jali ietjáláhkáj la asjmen sujtujn de máhttá sijájn aktavuodav válldet.
Patiänntaoahttse máhttá viehkedit ja vuosedit åvddålijguovlluj jus ij la dudálasj vásstádusájn jali duosstomijn gå l vuostak aktavuodav válldám skihpasujttobarggijda.
Tjálle: Lars Persson, giehtadalle, Patiänntasiebrreráde dåjmadagán, Region Halland, Halmstad
Gähttje: Hans Rutberg, dåktår, Patiänntasihkarvuohtaåssudagán, Universitetssjukhuset Linköping
Jus mánná allagit åjvijn vällaj de båhtånibme binnu bieljen ja binnebut báktji.
Oajvvurav aledittjat máhttá oajvevuolijt biedjat bålsståra vuolláj.
Máná gudi li snuohpasa máhtti bielljenávlagav oadtjot gå tsuottsa bieljen båhtåni.
Máhtti aj luottudagáv oadtjot gå inflammasjåvnnå gasskabieljen la siedjan, gåhttju bielljenávladahkan.
Goappátjaga snuohpa ja bielljenávladahka la iemelágásj infeksjåvnnåskibádagá mánájn.
Máná álu gåhttsåji luottudagás iján danen gå båhtånibme bieljen stuorru gå vällahi.
Ådisj má buorebut muhtem duodde oajvevuolij.
Ietjá vájve ma máhtti bielljenávlagav vaddet la inflammasjåvnnå gullotjadádagán mij manná bielljetsuodtsaj, váksabuodustahka jali vájve oalojlahtasij.
Bielljenávladahka gasskabieljen álu hähkkat álggá ja oanegasj la.
Ietján gå bielljenávlak mánán máhttá ájnibåddåsasj gullovihke ja nievrep gullo dåbddut.
Dábálasj la aj báhkan buollet.
Muhttijn bielljetsuodtsa luottan ja låsjkos gålggå gullotjadádahkaj.
Dalloj luottudahka unnu.
Mánájn máhtti aj bielljenávladahka váni luottudagá dagi.
Jus diehtá mánán la bielljenávladahka de máhttá bávtjasgiehpediddje dálkkasav vaddet mij sisanet paracetamolav, buojkulvissan Alvedon ja Panodil, jali dálkkasav mij sisanet ibuprofenav, buojkulvissan Ipren ja Ibumetin.
Dálkkasa gávnnuji gålgge hámen, bahtablähttan ja tablähttan.
GGávnnuji váttugis bagádusá skurpon.
Mánájda gudi li nuorabu gå guhtta máno ij lulu bávtjasgiepediddje dálkkasijt vaddet åvddål vuostak rádedimes skihpasujtárin jali dåktårijn.
Máná vuollelin 18 jage gudi báhkan buolli e galga bávtjasgiehpediddje ja báhkkavuolediddje dálkkasijt acetylsalicylsyrajn adnet, buojkulvissan Magnecyl, Treo jali Albyl, jus dåktår ij la dav gåhttjum.
Giehpediddje njunnjespraddja unnet njunnjebuodusav ja mánnáj gähppu vuojŋŋgat.
Ij diehttu jus njunnjespraddja viehkedit bielljenávlladahkaj.
Jus bielljetsuodtsa l luottanam beras vuorddet lávggomijn desik la häjttám gålggåmis gullotjadádagás.
Gå bielljetsuodtsa l savvám, mij álu åvvå ruvva manná de máhttá lávggot iemeláhkáj.
Jus li båhtså bieljijn jali bielljenávladahka de ij galga lávggot tjátjegierraga vuolen.
Máná máhtti gasskabåddåsasj bielljenávlagav oadtjot gå li snuohpasa.
Valla jus luottudahka ij buorrána, vájku bårrå bávtjasgiehpediddje dálkkasijt ja oajvve allagin, de mánná luluj åtsåduvvat varresvuohtaguovdátjin jali hähkkaduostudagán guovten-gålmån jánndura sinna.
Jus mánná l delas, ij nagá ståhkat ja ij sidá juhkat jali l nuorap gå gudá máno de galggá sujtujn aktavuodav válldet.
Luluj aj agev varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet jus låsjkos gålggå gullotjadádagás mánán-juska vil mánán la bávtjas jali ij.
Máhttá aj agev skihpasujttorádevaddemij riŋŋgit oattjotjit rádev.
Fredrik Lagerqvist, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Bertil Marklund, gájkkasasjdåktår, professor, FoU-åssudagán primerrasujton Vänersborg
Varresvuohta- ja skihpasujtto Svierigin biednigahteduvvá ienemusát lánndadigge-ja komuvnnavärojs.
Mávsov majt máksá buojkulvissan dåktårmanádimen la val oasásj majt ajtu máksá.
Ij la fámon ålles priváhtta sujton, buojkulvissan plásstakirurgiddjan mij ij la medisijnalattjat vuododum.
Iesj de máksá ålles gålov.
Lánndadikke ja komuvna máhtti gájkkásattjat ietja mierredit makkir mávsojt galggá mákset dåktårmanádimijn ja ietjá dievnastusájn sujton.
Gájkkásattjat li mávso åbbå sämmilágátja lánndadikkijn.
Jus edna sujtov dárbaj de gávnnu allamáksosuodje, mij buojkoduvvá ienebut boahtte låhkusin.
Varresvuohta- ja skihpasujtto l mávsodis vargga gájkka lánndadikkijn ja dajvajn jus ij la 20 jage dävddám.
Merustaládum mávso vuollelin li fámon almulasj sujton ja priváhtta sujttovaddijn majn la såbadus lánndadikkijn.
Gå l sisitjáledum skihpadåhpåj de máksá jándurmávsov mij lága milta l ienemusát 100 kråvnå.
Gå manát dåktåra lunna varresvuohtaguovdátjin de mákso målsut 100 ja 300 kråvna gaskan.
Manádimen gynekologa lunna ja mánádåktåra lunna de mákso målsut 200 ja 350 kråvnå gaskan.
Jus dájn dåktårmanádimijn oadtju remissav röntgenåtsådibmáj ja dakkirijda de ij álu dárbaha ienep mávsov mákset.
Manádimen ietjá dåktårspesialistaj lunna de mákso målsut 150 ja 350 kråvnå gaskan.
Manádibme hähkkaduostudagán skihpadåben máksá 220-380 kråvnå.
Manádibme skihpasujtára lunna ja skihpagymnásta lunna de mákso l 50-220 kråvnå manádibmáj.
Dahkat mammografidjav gávnatjit árra njidtjebårredávdav ja gynekologalasj sällaåtsådimev skoahtotjåddågin, máksá 200 kr.
Muhtem lánndadikke válldi mávsov dålvudagájs ambulánsajn jali helikopterijn.
Muhtem lánndadikke máksi ruoptus manádimmávsov jus la hähttum vuorddet muhtem ájgev duodden mierredum ájggáj .
Jus ij ruoptodiŋgo ájgev mij ij hieba jali ij boade diŋgodum ájggáj de l huoman välggogis mákset manádimmávsov.
Gänna l ållu priváhtta jali ietjas barggovadde baktu skihpasujttoduodastus márjju li ållu ietjá vidjura makkir mávsojt galggá mákset.
Komuvna varresvuohta- ja skihpasujton, mij la fámon vuorrasappojda guhkaájggásasj skibádahkaj, gávnnuji umasse mávso sujttuj mij skihpasujtárijs vatteduvvi.
Svieriga Komuvna ja Lánndadikke vebbabielen gávnnuji adressa komuvnajda, lánndadikkijda ja dajvajda.
Vebbabielijn la ájggeguovddelis ja dárkkelis diededibme sijá mávsoj birra.
Ålggorijkak viesájdiddjijn la rievtesvuohta hähkkasujttuj Svierigin.
Jus ietjá EU-rijkas boahtá, EES-rijkas jali Svejtsas de galggá europa skihpaduodastuskårttå, EU-kårttå, vuosedittjat rievtesvuohta l hähkka sujttuj ieme patiänntamáksuj.
Jus ij la dakkir de l máhttelis sjaddá ålles sujttomávsov mákset.
Jus sujtov gis sidá mij ij la hähkka ja ij sidá mákset ienep gå patiänntamávsov de galggá duodastus mij vuoset häjmmarijkka sujtov máksá.
Jus ij dav ane de iesj máksá ålles mávsov sujtos.
Ienemusá gudi båhti ietjá rijkajs EU, EES.
Ja Svejtsa ålggolis hähttuji ietja mákset ålles sujttomávsov ja vájku hähkka sujtto.
Europa skihpaduodastuskårttå, mij rávviduvvá Oadjodåjmadagás, svierik viesájdiddjijda vaddá rievtesvuodav hähkka sujttuj ietjá EU-, EES-rijkajn ja Svejtsan sämmi ekonomalasj vidjurijda ma li fámon rijka ietjas viesájdiddjijda.
Nuorttarijkajn ij dárbaha kårtåv vuosedit.
Jus dárbaj sujtov EU, EES-rijkaj ja Svejtsa ålggolin de ienemus rijkajn ij oattjo ietjas gålojt mávsedum, juogu de Svierigis jali dat rijkas gånnå jur dalloj la.
Danen la ájnas adnet priváhtta mannoduodastusáv mij gåbttjå gålojt buojkulvissan dålvudibmáj.
Jus la häjmmaduodastus de danna álu l mannosuodje mij gåbttjå muhtem gålojt.
Oadjodåjmadagá vebbabielen la vil diededibme gåk sujtov oadtjot ålggorijkan.
Mierre gávnnu man ednagav hähttu mákset varresvuohta- ja skihpasujtos.
Gåhtjudallá allamáksosuodjen ja l hábbmidum sämmiláhkáj gájkka lánndadikkijn.
Fámon la aj jus sujtov åhtså ietjá lánndadikken jali dajvan gå gånnå årru.
Allamáksosuodje merkaj 12 mano ájgen aktisattjat máksá ienemusát 1 100 kr patiänttamákson.
Riekknigoahtá vuostasj manádimen, juska vil goassa jagen manát.
Gå l máksám 1 100 kråvnå de oadtju friddjakårtåv mij la fámon lågenanguovtemánoájge bátsidusán.
Gå lågenanguokta máno li gållåm de vat máksegoahtá ietjas manádimis desik la jåvsådam 1 100 kråvnnåj.
Allamáksosuodje ij álu gåbtjå
Bádnesujton ij la álu fámon skihpasujto allamáksosuodje.
Allamáksosuodje gis máhttá fámon årrot badnesujttuj jus la stuorra ja guhkaájggásasj dárbbo persåvnålasj sujtos bäjválasj viessomin.
Allamáksosuodje máhttá aj fámon årrot jus la skibádahka manna bádnesujtto l medisijnalasj dálkudime oassen.
Jus la skibádahka mij buktá lasedum vádáv bádnevahágijda jali jus la vájvve ietjas njálmmerájnasvuodav sujttit de máhttá aj oadtjot bádnesujtov skihpasujttomáksuj mij la allamáksosuojen.
Dálkkasijda ma li tjáledum dåktåris, skihpasujtárijs, jali ietjá dåhkkidum bargges sujton de gávnnu allamáksosuodje mij merkaj dárbaj mákset ienemusát 2 200 kråvnå lågenanguovtemánoájggáj.
Dálkastjáladis dálkkasa e gullu dán allamáksosuodjáj.
Duodden gávnnu allamáksosuodje skihpamanojda ja teknijkalasj viehkkenävojda ma mierreduvvi lánndadikkijs.
Merkaj njuolgadusá máhtti målsudit lánndadikkij gaskan.
Muhtem varresvuohta- ja skihpasujtto máhttá årrot ållu mávsodis muhtem lánndadikkijn.
Dálkkasij åvdås ma tjáleduvvi dájn sujttomanádimijn gis iesj máksá.
Manádime iednesujtto- mánásujttoduostudagájn (MVC ja BVC) li mávsodis ålles rijkan.
Skåvllåvarresvuohtasujton ij mávse avtak manádimmávsov ja gabnnjadálkudime ma fáladuvvi danna li mávsodis.
Ienemus lánndadikkijn máná ja nuora 20-jahkebäjvváj e avtak mávsov rabás varrresvuohta- ja skihpasujton mávse, buojkulvissan manádimen varresvuohtaguovdátjin ja nuorajduostudagán.
Sujtto ja dálkkasa majt dárbaj gå dálkuduvvá nåv gåhtjodum almulasjvádálasj dávddaj oadtju Soahpomsuodjelága milta mávsodis.
Gähttje: Hasse Knutsson, giehtadalle, åssudahka sujttuj ja huksuj, Sveriga komuvna ja lánndadikke, Stockholm
Patiänntaláhka l dagádum dunji gut la patiännta.
Danna buojkoduvvá dån galga diedov oadtjot duv skibádagá birra ja makkir dálkudime gávnnuji.
De dån aj máhtá oassálasstet ja mierredit duv sujto birra.
Dån galga aj diedov oadtjot gånnå máhtá válljit sujtov majt dárbaha.
Vájku gut dån la ja makkir vidjura dujna li de sujttobargge galggi vaddet dujni diedojt majt dárbaha.
Merkaj buojkulvissan dån márjju dárbaha dålkåv jali tjálalasj diededimev, dádjadittjat gåktu åtsådibme galggá sjaddat.
Diededibme galggá hiebadum duv vidjurij ja ietjat åvdeldimijda.
Ájnas la vaj galga dádjadit ja oassálasstet duv sujton.
Dån iesj vállji man aktijvalasj dån sidá årrot, valla dujna l agev máhttelisvuohta javllat majt sidá.
Gå dåbdå dån dádjada makkir alternatijva ja máhttelisvuoda li dujna de máhtá miededit, jali juogaláhkáj javllat gåktu sidá.
Dån máhtá aj válljit vuornnot sujttuj mij fáladuvvá.
Vájku la aj miededam muhtem sujtuj de máhtá rievddadit.
Mánán aj galggá årrot máhttelisvuohta ietjas vuojnov javllat.
Jus mánná l unnagasj de máhttá dagáduvvat aktan máná sujttoaddnijn, valla dadi vuorrasap mánna l dadi ájnasabbo l sån oadtju oassálasstet ietjas sujton.
Vaj máhtá aktijvalasj årrot sujton ja mierredit la ájnas mánná aj dádjat diededimev.
Dån galga oadtjot diededimev birra
Muhttijn márjju duv lagámusá dárbahi diededimev oadtjot duv sujto birra.
Sekretessa diehti lagámusá val máhtti diededuvvat jus iesj oassálastá manádimen jali l miededam.
Hähkka vidjurijn, jus dån buojkulvissan la jámálguvvam ja ij máhte miededit, de huoman sujtov oattjo jus duv hägga l nihtedum.
Dån galga oadtjot diededimev birra makkir sujtov duv lánndadigge máhttá fállat ja jus dån máhtá sujtov oadtjot ietja lánndadikken.
Valla máhtá aj válljit rábássujtov akta gånnå Svierigin.
Merkaj dån máhtá válljit sujttoguovdátjav jali rabás spesialisstaduostudagáv manádibmáj jali åtsådibmáj.
Buojkulvis rabás spesialisstasujttuj la gråstarratjuollama.
Ij la ájnas jus sujttovadde l almulasj jali priváhtta gå sujtto l lánndadikkes biednigahtedum.
Válljit sujttoguovdátji gullut muhttijn gåhtjoduvvá tjáledibmen.
Valla dujna l agev máhttelisvuohta mannat akta makkir sujttoguovdátji sidá ålles Svierigin.
Sujttoguovdátjin máhtá aj válljit stuoves dåktåraktavuodav.
Dån máhtá aj válljit aleprabássujtov dajvakskihpadåben ietjá lánndadikken, buojkulvissan bårredávda gehtjadibme.
Gå sujtov åtså ietjá lánndadikken de duv medisijnalasj dárbo mierredi goassa sujtov oattjo.
Duv medisijnalasj dárbo dåktåris merustaláduvvi.
Dån galgá oadtjot rabássujtov sämmi vidjurijda gå gájka gudi li álmmuktjáledum dan lánndadikken.
Merkaj buojkulvissan dån mávsá sämmi madev patiänntamákson gå gájkka iehtjáda gudi rabássujtov åhtsi.
Dån hähttu iesj räjsojt ja viessomav mákset gå vállji sujtov ietjá lánndadikken.
Dån, gut boadá ietjá lánndadikkes, ij sujttogarantiddjas gåbtjåduvá lánndadikken majt vállji.
Jus dujna l hägganihtte jali sierraláhkáj tjavgga skibádahka jali vahák ja galga gássjelis medisijnalasj märrádusájt mierredit de máhtá rávkkat ådå medisijnalasj merustallamav oadtjot.
Dav oattjo ietjá dåktåris gå iemelágasj dåktåris, juogo de duv häjmmalánndadikken jali ietjá lánndadikken.
Duv häjmmalánndadigge máksá gålojt ådå medisijnalasj merustallama åvdås.
Jus remissa rávkaduvvá rabás spesialisstasujttuj duv häjmmalánndadikken jali dan lánndadikken gånnå sujtov åtså de hähttu remissav adnet duv sujttoguovdátjis.
Juohkka lánndadikken gávnnu patiänntasiebrreráde mij galggá duv viehkedit jus dån ij dåbdå oasálasjvuodav duv sujton jali ietjáláhkáj illa sujtujn dudálasj.
Patiänntasiebrreráde máhttá buojkulvissan duv viehkedit sahkadit åvdåsvásste sujttobargij ja diededimev oadtjot gåktu máhtá diededit majt la vásedam.
Tjálle ja dåjmadiddje: Ingemar Karlsson Gadea, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Hasse Knutsson, giehtadalle, sujtto ja hukso åssudahka, Sveriges Kommuner och Landsting
Jus la dåktåra lunna manádam ja oadtjum dávddádiededimev mij javllá la gássjelis medisijnak märrádusá de máhttá rievtesvuohta ådå medisijnak árvvalibmáj ietjá dåktåris, nåv gåhtjoduvvam nubben vuojnnon/second opinion.
Javllá ulmutjin la máhttelisvuohta gehtjduvvat ietjá dåktåris gå gejna vuostak aktavuodav váldij.
Ulmme nuppijn vuojnnujn/second opinion la galggá visses oadtju dav sujtov ja dálkudimev mij buoremusát hiehpá allasis.
Nuppe vuojnnuj la rievtesvuohta jus
Buojkulvissan la máhttelis nuppe vuojnnuj jus ulmutjin la bårredávdda jali muhtem skibádahka närvvavuogádagán.
Máhttá agev ietjas dåktåris gatjádit jus la máhttelisvuohta oadtjot nuppev vuojnov.
Dábálamos oadtju dåktåråv jali sujttojuohkusav ietjá skihpadåben iejvvit gå masi vuostak mánádij dan lánndadikken gånnå årru.
Jus la sávaldahka boahtet muhtem sierralágásj dåktåra lusi jali klinijkkaj Svierigin de l lánndadigge gånnå årru välggogis gähttjalit dåjmadit vaj dåhku oadtju boahtet.
Ietjas lánndadikken la välggogisvuohta nuppev medisijnak árvustallamav mákset, vájku merkaj hähttu ietjá lánndadiggáj mannat.
Häjmmalánndadigge galggá aj mannogålov mákset.
Jus sihtá åhtsåt nuppev vuojnov de máhttá ietjas dåktåris gatjádit jali ietjá åvdåsstiddjes dan duostudagán gånnå l vuostasj medisijnak árvvalimev oadtjum gejna galggá aktavuodav válldet ietjas åtsålvisájn.
Máhttá aj aktavuodav válldet patiänntasiebrrerádijn jali patiänntaoahttsijn dan lanndadikken gånnå årru oattjotjit diededimev gejna galggá aktavuodav válldet oattjotjit nuppev vuojnov.Lågå ienebuv: Jus ij la dudálasj sujtujn.
Helena Vogel, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Anna Åberg, lihttojurissta, Sveriga Kommuvna ja Lánndadikke, SKL, Stockholm
Svieriksuomaga, juvdára, roma, sáme ja duorosliegega li Svieriga rijkalasj unneplågo.
Unneplågojuohkusa li Svierigin mälggadav álmmugin viessum ja adni nanos aktijgullumvuodav.
Iesj mierret jus gullu aktaj rijkasasj unneplågojda jali ij.
Le man juohkusij ietjas ivuojnná ja aktavuodav dåbddå.
1999 dåhkkij rijkkabiejvve vihtta juohkusa rijkalasj unneplåhkon.
2010 ådå láhká almoduváj mij nannot rijkalasj unneplågoj riektájt ja unneplågogielaj sajádagáv.
1177 Vårdguiden ja Umo.se almot muhtem tevstajt varresvuoda, sujto ja rievtesvuodaj birra sujton lågenanguovte giellaj.
Tjuovvum lip Giellaráde gåhtjulvisájt gå lip jårggålimijt dahkam, ja tevsta li gehtjadum aktan unneplågoj åvdåstiddjij.
Varresvuohta- ja skihpasujttobargge li välggogisá diedojt vaddet ma li aktugattjaj hiebadum.
Bargge galggi vieledit iehtjádij siegen makkir kultuvralasj ja gielak duogásj la ulmutjin.
Merkaj bargge, jus la dárbulasj, galggi diededahttijn dålkåv adnet.
Máhttelis la iesj dålkåv rávkkat jus ij aktak gatjáda jus dakkirav dárbaj.
De aktavuodav válldá kommuvnajn, mij åvdåsvásstádusáv válldá sisijåhttedålkåjs.
Sisijåhttijn gudi dárbahi dålkåv gå aktavuodav válldi varresvuohta- ja skihpasujtujn li álu lagámusá ja rádna gudi máhtti viehkedit dålkkut.
Vájku l lagámusdålkkå de májnoduvvá huoman virgálasj dålkkå lánndadikke jali kommuvna dåjmadime baktu.
Kultuvralasj ärádusá ja ärádusá vuojnojn ulmutjij gaskan umasslágásj rijkajs dahki vaj muhtem dilijn márjju l buorre muhtem tjanágahtes ulmutjijn gut viehket dålkkut.
Máhttá kommuvna telefåvnnåguovdátjijn viehkev oattjotjit gejna ságastit.
Måttijn lánndadikkijn/dajvajn la dålkkåguovdásj gå muhtema åvdåsvásstádusáv adni dievnastusájt gaskostit.
Dålkkåguovdátjin barggi sierraåhpadum dålkå:
Dålkå dahki vaj la máhttelis gullijda ja bieljedimijda/bielljevigákulmutjijda guládallat.
Dålkkådievnastus la mávsodak ja máhttelis la dålkåv diŋŋgot lánndadikke dålkkåguovdátja baktu gájkka dilijn manna adná dav dárbaj.
Fámon la goappátjagá mánnávuohtabieljedimijda, bielljevigákulmutjijda, ållessjattukbieljedimijda, bielljetjalmedimijda ja gullijda.
Dålkkådárbon la máhttelis aktavuodav válldet ietjas lánndadikke dålkkåguovdátjijn.
Varresvuohta- ja skihpasujttoláhka, SFS 1982:763.
Hålladievnastus la mávsodak dievnastus jus ulmutjin la jiedna-, hålla- jali giellagássjelisvuoda.
Hålladievnastusán barggi hålladievnastusdålkå.
Hålladievnastus gávnnu dálla lågen lánndadikken.
Danna l máhttelis viehkev oadtjot tjuovvo dievnastusáj:
Lánndadikke telefåvnnåguovdásj diehtá jus gávnnu Hålladievnastus/Taltjänst ietjas lánndadikken jali ij .
Teletal l mávsodak ja rijkkagåbttje dievnastus jus ulmutjin li jiedna-, hålla- jali giellagássjelisvuoda.
Teletal vidnudagán barggi ságastallamdålkå ja dålkkuji val dárruj.
Máhttelis la danna viehkev oadtjot tjuovvo dievnastusáj:
Skuolkká ietjas iemelágásj telefåvnåjn, häjmma- jali mobijllatelefåvnåjn telefåvnnånummarav 020-22 11 44.
Ságastimdålkkå Teletal vidnudagán vásstet ja aktan gárvet ságastallamav.
Dålkkå skuolkká gesi sihtá skuolkkat ja oassálasstá doarjjan ságastallamin.
Gå ságastallam la hiejtedum de goalmát ulmusj guodá ságastallamav ja de dålkåjn ságas ságastime birra.
Ingela Andersson, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Täksta l gehtjadum aktan Hjälpmedelsinstitutet/Viehkkenävvoinstituhtajn.Täksta l vuododum katalogaj "Vägar till hjälpmedel och samhällsstöd för personer med funktionshinder" Viehkkenävvosinstituhtas.Kataloga gávnnu Hjälpmedelsinstitutet/Viehkkenävvoinstituhta vebbabielen pdf-fijllan.
Gå aktavuodav válldá sujtujn de l ájnas åskov dåbddå barggijda majt iejvvi.
Åskeldibme l ájnas dåbddåtjit jasskavuodav ja duosstat jálot ságastit vájvij jali dåbddomerkaj birra ma li sujna ja dan láhkáj oadtjot sujtov majt dárbaj.
Danen la gájkajn gudi barggi varresvuohta- ja skihpasujton sjávovälggogisvuohta.
Vuodoprinsihppa l ij aktak sujton oattjo diedojt vaddet jus ij la iesj ij la dav miededam.
Guosská buojkulvissan patienta skibádagá diedojda, dálkudimev jali priváhta vidjurijda.
Skihpasujton la fámon sämmi sekretässasuodje gájkka patientajda juska sujna l riektá Svierigin viessot jali ij.
Gejda barggi stáhtan, lánndadikkijn ja kommuvnajn stivrriduvvá sjávovälggogisvuohta almulasjvuohta- ja sekretässalágas valla gudi barggi priváhta sujttovadde lunna galggi tjuovvot patiänntasihkarvuohtalága njuolgadusájt sjávovälggogisvuoda birra.
Gut doadjá sjávovälggogisvuodav máhttá duobbmoståvlån duobbmiduvvat jali ietjáláhkáj stráffuduvvat fábmudagájs gejn li gähttjo sujto badjela.
Barggijn skihpadåben jali varresvuohtaguovdátjin la sjávovälggogisvuohta.
Le val gudi patientav sujttiji gudi oadtju nubbe nuppijn patienta varresvuoda jali persåvnålasj vidjurij birra ságastit.
Merkaj buojkulvissan dåktår oadtju rádedit patienta dálkudimev nuppijn dåktårijn val jus sujttiba sämmi ulmutjav.
Sjávovälggogisvuohta guosská gájkka barggijda majt iejvvi sujton.
Juska l almulasj jali priváhta sujton ja juska li dåktåra, skihpasujtára jali administratijvalasj bargge.
Dålkåjn ja jårggåliddjijn gudi barggi dahkamusá milta varresvuohta- ja skihpasujton la aj sjávovälggogisvuohta.
Sjávovälggogisvuohta guosská aj gejda dálkasboargálin barggi.
Lága merkahi ij åbbå lahkaulmutjijn la riektá diedojt oadtjot mij javladuvvá ja dagáduvvá skihpadåben jus iesj ij sidá galggi diedojt oadtjot.
Bargge gahtji gejda oadtju diedojt vaddet.
Iesj de vállji gejda oadtju diededit.
Buojkulvissan máhttá tjuollama åvddåla giehttot barggijda vaj oadtju giehttot gåktå tjuollam la vuorbástam buojkulvissan lahkaulmutjij åvddål iesj la gåhttsåm.
Mánájda gullu sujttoaddnen ienemusát la riektá diedojt oadtjot ietjas máná sujtos ja diehtet mij la juornálan tjáledum.
Valla gå mánná vuorrasabbo sjaddá, de álu rávkaduvvá mánná dasi miedet.
Jus sujton jali sosiáladievnastusán gáddá mánná báktjoduvvá ietjas sujttoaddne lunna, jali sujttoaddne ij máhte mánáv suoddjit, de journála ij ålgus vatteduvá.
Patiänntajournála gåbtjåduvvi aj sekretessas ja ájnegattja gudi oadtju journálav låhkåt li bargge gudi patientav sujttiji masi journála guosská.
Ij la ájnas jus journálla gávnnu datåvrån jali jus la páhppárij tjáledum.
Vájku sekretässa ja sjávovälggogisvuohta l vijdesbirástiddje de sekretässa máhttá doajeduvvat muhtem vidjurijn, váni patienta miededime dagi.
Buojkulvissan jus
Vierredago gáddema gáktuj mij la nåv alvos vaj vaddá unnemusát jagev fáŋgan de sujttobarggijn la riektá sjávovälggogisvuodav doadjet polijssabajedimev bajedittjat ja gatjálvisájt vásstedit goappátjagá polijssa-ja guoddaliddjefábmudagájs.
Dakkir vierredago li buojkulvissan gåddem, bággoválldem ja vastes tsábbmem.
Gávnnuji aj muhtem trafijkkavierredago vuolep stráffamierijn buojkulvissan vuodjemjuhkalisvuohta majt sujttobarggijn la riektá bajedit.
Mánáj gáktuj de tjuolldasa sjávovälggogisvuodas dagáduvvi jus sujttobargge gáddi mánná vierredahkuj dejvadallá.
Máhttá årrot tsábbmem jali seksuálalasj illastibme.
Jus sujttobargge gáddi mánná báktjoduvvá de bargge galggi dakkir gáddemijt bajedit sosiáladievnastussaj, mij guoradallá ja soajttá polijssabajedimev dahká.
Fámon la aj jus juoŋgalágásj guoradallam dagáduvvá mij guosská mánájda lågenangávtse ja nuorabu suodjedárbbuj.
Sujttobargge li de välggogisá diedojt vaddet ma máhtti årrot ájnnasa guoradallamij.
Smávva mánáj gáktuj de li sujttoaddne gudi mierredi jus diedo galggi vatteduvvat jali ij.
Gå mánná vuorrasap sjaddá ja nuohkásit dádjat dán gáktuj de mánná iesj oadtju mierredit jus sujttobargge oadtju diedojt vaddet ja gesi.
Ij de gávnnu avtak sierra áldarmierre goassa mánná iesj oadtju mierredit, valla mierreduvvá ulmutjis ulmutjij.
Máhttá merkahit sujttoaddne e oattjo diedojt máná varresvuoda birra.
Iesj mierret jus varresvuohta-ja skihpasujtto galggá diedojt vaddet ietjas dávdaj ja dálkudime birra.
Valla jus la skibás ja åhtså skihpamávsálvisáv oadjodåjmadagás de skihpasujttobargge oadtju diedojt vaddet ma li dárbulattja merustalátjit jus la riektá skihpamávsálvissaj.
Fámon la aj jus vahágij jali dávddaj boahttu ja sihtá mávsálvisáv ietjas duodastussiebres.
Duodastusvidnudagán la de riektá diedojt oadtjot ma rávkaduvvi merustalátjit jus la riektá mávsálvissaj.
Vájku gávnnuji sierra vidjura gå skihpasujttobargge oadtju doadjet jali galggi sjávovälggogisvuodav doadjet de l val ájnegis bále.
Sjávovälggogisvuohta vuodoájádus la patientav suoddjitjit.
Jus patiänntan gáddá sujttobarggijs muhtem la sjávovälggogisvuodav doadjám de máhttá bajedit dav polijssaj jali Sosiálastivrraj.
Máhttá båhtusav vaddet vaj dat ulmusj guoddaluvvá ja duobbmiduvvá.
Gähttje: Pia Aprea, diedediddje, Patiänntanammadus/Patientnämnden Region Skåne.
Stáhta doarjot, dat javllá vaddá ekonomalasj dårjav, gå dálkkasijt dárbaj, ja muhtem ietjá gálvojt majt márjju dárbaj.
Ienemus dálkkasa ma ålgus tjáleduvvi dálkastjállagin li doarjodum.
Doarjja buojkoduvvá Lágan dálkassierrariektáj birra.
Suodje alla mávsojda majt láhka vaddá allamáksosuodjen gåhtjudallá allamáksosuodjen.
Lága milta:
Bádnesujtto- ja Hálbedimdálkasdåjmadahka,TLV, la fábmudahka mij mierret hatte ja dårjajda.
Gå TLV galggá mierredit dårjav gähttji jus dálkas ávkev vaddá mij buohtastahttá dav dårjav.
Ávkken máhttá buojkulvissan årrot buorep varresvuohta ja lasedum viessomguhkkudahka.
TLV árvustallá aj jus dálkkasa adno máhttá unnedit sebrudagá mávsojt, buojkulvissan tjuollamijda, skihpasin tjáledimijda jali vuorrasijhuksuj.
Dálkasvidnudagá máhtti ietja válljit dálkkasav allamáksosuoje ålggolin vuobddet.
De haddemärostibme l friddja, dat javllá dálkasvidnudagá ietja hattev mierredi.
Dálkkasijda ma e allamáksosuodjáj gullu iesj oadtju ålles mávsov mákset.
Muhtem dálkkasijn máhtti ráddjidum doarjja.
Merkaj dálkas la doarjodum val muhtem patiänntajuohkusij jali dåjmadittjat sierra dávdav.
TLV:an ja FASS:an li vebbabiele manna máhttá vuojnnet jus dálkas la doarjdum jali ij.
Muhttijn gávnnuji moadda avtaájnas alternatijva dálkkasij.
Gåhtjudalli generalasj dálkkasin.
Sisanedi sämmi madev sämmi dåjmalasj ábnnasis jali ábnnasijs ja dajn li sämmi boados.
Valla máhtti umasslágátja vuojnnut ja sisanedit umasslágásj åsijt, buojkulvissan konserverimábnnasijt.
Máhtti boahtet sierra dálkasvidnudagájs ja dajn li umasse hatte.
Dá alternatijva máhtti lånuduvvat dálkasboargálijn.
Le Dálkasdåjmadahka mij mierret makkir dálkkasa oadtju lånodit iehtjádijn.
Jus gávnnuji moadda generalasj dálkkasa ja mij la dálkastjállagin tjáledum ij la álbemus de dálkasboargála hähttuji lådnot dav ietjá alternatijvvaj manna l márnána vuolemus hadde.
Álbemus válljim mij l val ållu doarjodum.
Máhttá válljit oasstet divrrasap dálkkasav mij la tjáledum dálkastjállagin, valla de hähttu iesj gasskasieradusáv mákset, dat ij gullu allamáksosuodjáj.
Jus ij sidá dav alternatijvav masi dálkasboargála lådnu ja ij ga dav mij la dálkastjállagin tjáledum de máhttá ietjá generalasj alternatijvav válljit.
Valla de oattjo ålles mávsov iesj mákset.
Le val mij dálkastjállagin la tjáledum ja álbemus lånudahkes dálkas mij dårjas gåbtjåduvvá.
Oarre dási l vaj ij aktak galga dárbahit ienebuv mákset gå dárbulasj dálkkasa åvdås jus gávnnuji moatte sämmi tjerdas umasslágásj haddáj.
Jus medisijnalasj oares hähttu adnet dálkkasav sierralágásj dagos de dåktår máhttá dálkastjállagij tjállet dálkas ij oattjo lånuduvvat.
Ij de dárbaha duodde mávsov mákset jus dálkas gávnnu allamáksosuojen.
Medisijnalasj oare máhtti buojkulvissan årrot gå ij gerda bájnnoábnnasav tablehtan jali gássjelisvuohta l muhtem gurjov rahpat.
TLV mierret makkir hattijt ma galggi fámon årrot maŋŋel gå dálkasvidnudagá li hadderievddadusáv åhtsåm.
Dálkkasa hadde máhttá, åtsålvisá maŋŋela, rievddaduvvat juohkka máno.
Generalasj dálkkasin gåhtjudallá alternatijvva mij vuolemus hattev oadtju ájge gálvvon.
TLV diedet dálkasboargálijt makkir válljim la ájge gálvvo ja masi galggi lådnot.
TLV mierret aj guovkta lijggeválljima masi lådnu jus ájge gálvvo nåhkå.
Máhttá målsudit mános mánnuj makkir válljim masi dálkasboargál lådnu.
Ulmme ájge gálvojn la vaj värrobiedniga biejadum dálkkasij doarjjaj galggi gåbbtjåt nåv ednagijda ja nåv moaddásijda máhttelis.
Ájge gálvvo l sämmilágásj gájkka dálkasboargalijn.
Valla muhttijn dáhpáduvvá dálkasboargál la ilá stuor mierev ájge gálvos oasstám.
Dálkasboargál de oadtju dav boahtte mánon vuobddet.
Merkaj máhttá fáladuvvat åvdep dán máno gálvov dálkasboargálin ja máno gálvov vas ietjá bájken.
Dán guovten gálvon máhttá sierra hadde.
Allamáksosuodje merkaj máksá ienemusát 2 200 kråvnå jahkáj.
Dát jahke gåhtjudallá allamáksoájggen.
Allamáksosuodje l fámon dálkkasijda majt dálkastjállagin oadtju ja majt TLV la mierredam galggi doarjodum.
Gullu aj loabddemartihkkalijda majt oadtju viehkkenävvokårtån.
Ienemus dálkkasa åvdås máksá ietjasmávsov juohkka bále gå viedtjá dálkastjállagijn desik la 2 200 kråvnnåj ållåm.
Sämmi l gullu loabddemartihkkalijda ma li dárbulattja stomiddjan.
Muhtem dálkkasijda ij ietjasmávsov mávse.
Jus la insulijnnadálkudim diabetes de ij majdek mávse insulijna åvdås.
Jus la dávdda mij gullu soahpomsuodjeláhkaj de lánndadigge máksá ålles mávsov dálkkasijs ma vuoledi soahpomvuodav, buojkulvissan virushierediddje dálkkasijt hiva vuosstij.
Muhtem lánndadikke máksi ålles jali ietjasmávsos oasev muhtem dálkkasijs ja sierra patiänntajuohkusijda, buojklvissan p-tablehtajs nuorra nissunijda.
Ij majdek mávse loabddemartihkkalijda ma li dárbulattja doalvodittjat dálkkasijt rubmahij ja gehtjadit ietjas dálkudimev.
Buojkulvis dakkir loabddemartihkkalijda li tsirguna ja sákke varrasåhkårmihttimij.
Gå allamáksoájgev álggá jahkáj de iesj máksá ålles gålov dálkkasijs ja stomiddjaartihkkalijs desik la aktij 1 100 kråvnå máksám.
Dan maŋŋela ietjasmákso binnu suojmma allamáksotráhpa milta.
Juohkka ådå oasstemin álggá mávsos majt lij ållåm åvdep oasstemin ja manná ájn tráhpav bajás.
Gå l máksám 2 200 kråvnå de ij dárbaha ienebuv mákset allamáksoájgen.
Álggovijor vaj dat galggá fámon årrot la dálkkasa majt ålgus mij gullu allamáksosuodjáj.
Gå allamáksoájgge nåhkå de álggá vat ådå ájgijn boahtte oasstemin, juska gånnå la allamáksotráhpan.
Aktijbiejadum dálkasmákso
Máksá ienemusát
90% haddevuoledibme
75% haddevuoledibme
50% haddevuoledibme
0% haddevuoledibme
Tabälla vuoset gåktu allamáksosuodje suojmma vaddá vuoledum mávsov.
Biebmo aj mánájda gudi älla 16 jage dävddám ja siján li sierra dávda, buojkulvissan glutenintoleránssa, li doarjodum.
Biebmo tjáleduvvi biebbmobagádussán ja oadtju ienemusát 90 bäjvváj ájgen viedtjat.
Máksá ietjasmávsov mij la 120 kråvnå juohkka bále, valla dát mákso ij riekknidalá allamáksosuodjáj.
Ij oattjo vájku man ednagav allamáksosuojen oasstet.
Nárev majt oadtju oasstet galggá binndet gitta 90 bäjvváj, bájkoj 3 máno.
Preventijvvanävo, buojkulvissan p-tablehta ja p-tsirguna, li ierittjuoldedum dát gålmåmánonjuolgadusás.
Jus oadtju ålgus válldet dálkastjállagijn moaddi de ådå ålgusválldem máhttá dagáduvvat esski gå ájge guokta gålmadisá li gållåm majt dálkas märostuvvá åvdep ålgusválldemis rähkkut.
Buojkulvissan la viedtjam dálkkasijt gålmå máno loabddemij de hähttu guokta máno gållåm åvddål gå vat oadtju dálkastjállagijn viedtjat.
Máhttá oasstet stuoráp nárev gå avtav ålgusválldemav avta bále, valla de hähttu ålles haddáj mákset náres mij la ienep gå gålmmå máno loabddem.
Jus dåktår la dálkastjállagij tjállám hähttu muhtem ájgge gållåt ålgusválldemij gaskan de ij máhte dájvvábut viedtjat gå dåktår la tjállám.
Jus li sierra oare, buojkulvissan jus ájgo ålggorijkan guhkep ájgev årrot, de máhttá dálkkasijt allamáksosuojen ålgusválldet guhkep ájggáj gå gålmmå máno.
Valla de hähttu máhttet dav duodastit, buojkulvissan mannoássjepáhppárij.
Jus allamáksosuodje galggá fámon årrot de hähttu dåktårin gut dálkkasav tjállá ietjas barggosadje gávnnut lågådahtte sáhtsokåvddåhámen dálkastjállagin.
Jus dálkastjála dálkkasij guosská ráddjidum doarjjan de tjálle hähttu aj tsähkkot dálkastjállagin vaj allamáksosuodje galggá fámon årrot.
Allamáksosuodje l fámon gesi årru jali l bargge Svierigin jali gänna l europa skihpasujttokårttå ietjá EES-rijkas jali Svejtsan.
Europalasj skihpasujttokårttå galggá vuoseduvvat goappátjagá dåktårmanádimen ja dálkasboargálin.
Svierigin la aj lihtto muhtem rijkajn Europa ålggolin; Algeriajn, Australiajn ja oassestáhtajn Quebeca Kanadan, mij merkaj dálkashálbedibme l fámon viesájdiddjijda dájs rijkajs jus dálkkasijt dárbahi gå li Svierigin.
Gájkka máná nuorabu gå 18 jage sämmi goahtefuolken, dat javllá gudi li álmmuktjáledum sämmi årudagán, li aktisasj allamáksosuodje.
Merkaj gájkka mánáj ietjasmávso aktij riekkniduvvi.
Merkaj biologalasj oarbbenijn gudi li álmmuktjáledum umasse årudagájn la guhtik allamáksosuodje.
Iesj ij dárbaha diehtet man ednaga åvdås la oasestam.
Allamáksodáhtábásan, mij dåjmaduvvá stáhta Apotekens Service AB, gájkka oasstema allamáksosuojen registarduvvi.
Vuogádagán li diedo man ednagav la máksám ietjasmákson ja riekkni man enas haddevuoledibme sjaddá allamáksotráhpa milta juohkka bále gå oases.
Gájkka dálkasboargála li sämmi dáhtábássaj aktidum ja ij la ájnas makkir dálkasboargálin oasesta.
Le iesjmiedogis allamáksodáhtábássaj säbrrat.
Mij registarduvvá dáhtábásan la namma, almasjnummar, oasstembiejvve, makkir dálkasboargálin la dálkastjállagav ålgus válldám, man ednagav la máksám, summav masi l ållåm allamáksosuojen ja allamáksoájge álggembiejvve.
Diededibme mij registarduvvá aneduvvá val duolla haddevuoledimev oattjotjit.
Makkir dálkkasijt la oadtjum jali makkir dåktår la dálkastjállagav tjállám ij gånnek registarduvá.
Máhttá akta goassa oasev allamáksodáhtábásas ádnot birra makkir diedo ietjas birra gávnnuji ja mánáj birra gejda la sujttoaddne.
Dahká dav gå dävddá ja rádjá sisi blankehtav dási, Apotekens Service AB, gåsstå aj blankehtav máhtta oadtjot.
Máhttá válljit ij allamáksodáhtábássaj säbrrat.
De oadtju kvihtov mij gåhtjudallá allamáksoduodastussan dálkasboargálin gå dálkkasijt oasstá allamáksosuojen.
Allamáksoduodastusán la tjáledum makkir tjoahkkájbiejadum ietjasmávsov la máksám.
Ájnas la vuorkkit maŋemus allamáksoduodastusáv ja vuosedit dav aktan dálkastjállagijn gå galggá dálkkasijt oasstet.
Dálkasboargál dárbaj diehtet man mieren allamáksotráhpan la oattjotjit, duolla haddevuoledimev.
Tjálle ja dåjmadiddje:
Åsa Schelin, 1177 Vårdguiden
Gähttje: Bádnesujtto- ja Hálbedimdálkasdåjmadahka
Sujttogarantiddja merkaj galggá sujtov sierra ájge sinna oadtjot.
Le láhkabiejadum oasse varresvuohta-ja skihpasujttolágan.
Sujttogarantiddja diedet makkir ájggemierijn galggá sujtov lánndadikkes jali dajvas fáladuvvat.
Sujttolgarantiddja ij stivrri jus sujtov jali makkir sujtov galggá oadtjot.
Sujttogarantiddja diedet man mälggadav ienemusát galggá dárbahit vuorddet desik sujtov oadtju.
Sierra ájggemiere li umasslágásj sujttotjerdajda, buojkulvissan 7 biejve iejvvitjit dåktåråv varresvuohtaguovdátjin jali 90 biejve manádimev dagátjit, jali dálkudimev oadtjot spesialiseridum sujton.
Jus ij la máhttelis sujtov oadtjot ájggemierij sinna sujttoåssudagán gåsi l åhtsåm, de fáladuvvá manádimev jali dálkudimev ietjá sujttoåssudagán.
Muhttijn máhttá sujtov fáladuvvat ietjá lánndadikke sujttoåssudagán.
Agev la iesjmiedogis guorrasit jali ij fáladussaj mij javllá sujtov ruvábut oadtju ietjá sujttoåssudagán gå gånnå l åhtsåm.
Sujttogarantiddja ij guoska hähkka sujttuj.
Jus hähkkat skihppá jali vahágahteduvvá de galggá sujtov oadtjott nåv ruvva máhttelis.
Sujttogarantidja milta l rievtesvuohta:
Sujttogarantiddja ij guoska
Gávnnu rijkalasj vebbabielle gånnå máhttá tjuovvot sujtogarantiddjav ja vuorddemájgijt, Vantetider.se.
Vebbabielen gávnná gájkka lánndadikkij ja dajvaj vuorddemájgijt.
Jus fáladuvvá manádimev jali dálkudimev, mij ij la máhttelis oadtjot sujttogarantiddja ájggemiere sinna, de galggá sujtov ietjá sujttoåssudagán fáladuvvat.
Máhttá årrot varresvuohtaguovdátjin, skihpadåben jali vissa priváhtta duostudagájn.
Máhttá iesj åvddånbuktet sávaldagáv gåsi sihtá boahtet, valla jus sujttogarantiddja galggá fámon årrot de ij máhte friddja válljit.
Jus ij sidá sujtov ietjá sajen gå manna la åhtsåm de máhttá luohpat sujttogarantiddja fáladusás.
Máhttá merkahit guhkep ájgev hähttu vuorddet Jus maŋebut gáhtá de agev máhttá ietjas sujttovaddijn aktavuodav válldet.
Sujttogarantiddja de fábmuj boahtá dát biejves.
Tjálle: Pia Landgren, Hälso- och sjukvårdsstrateg, Region Skåne
Gähttje: Täksta l gehtjadum Sveriga kommuvnaj ja lánndadikkij, SKL
Gájkka sisadno l aj bargadum, gehtjadum ja dåhkkidum redaksjåvnås ja redaksjåvnnårádes 1177 Vårdguiden.
Prostataráksá l gådtjåbåhtså birra jur gådtjårágá vuollelin.
Prostata l ráksá mij la gådtjåbåhtså bajep oase birra jur gådtjårágá vuollelin.
Prostatarávsá doajmma l dahkat dålvudimlåssjkusav sájojda.
Gå prostata åtsåduvvá de ultrajiednainstrumännta tsåkkåduvvá unnan bahtatjoallaj.
Ultrajiednainstrumenta kanála tjadá dåktår tsåggå nálov ja válldá tsuodtsabiehkijt, biopsidjajt, prostatas.Urinblåsa = GådtjåráhkáProstata = ProstataUrinrör = GådtjåbåhttsåTestikel = GuollaSädesledare = SájobåhttsåÄndtarm = BahtatjoallePenis = Buohtja
Prostatas tsuodtsaåtsådibme, jali prostatabiopsiddja, la gå dåktår válldá prostatas sieldes smávva biehkijt tsuottsas åtsådittjat dajt.
Oadtju åtsådimev dahkat danen gå dåktår sihtá åtsådit jus gávnnu bårredávddasella prostatarávsán
Åtsådibme rájaduvvá laboratåvrråj gånnå guoradaláduvvá.
Dåktår maŋŋela diedet åtsådime båhtusav.
Tsuodtsaåtsådimbále álu oadtju antibiotikatablehtav.
Muhttijn oadtju aj antibiotikatablehtav maŋen häjmmaj båråtjit moadda tijma åtsådime maŋŋela.
Sieldes ájnas la bårråt tablehtajt infeksjåvnås besatjit.
Jus la allergiddja muhtem antibiotikatjärddaj, de l ájnas dav giehttot åvddål åtsådime.
Jus ulmutjin la diabetes, tsåhkevihke riegádimes jali muhtemlágásj vájvve tsåhkekláffaj de l ájnas dav diededit duostudahkaj ájge bále åvddål åtsådime.
Galggá aj diehtet jus dálkuduvvá varranjárbbodim dálkkasijn jali kortisontablehtaj.
Jur åtsådime åvddåla manná hivsigin ja tjoalev ja gådtjårágáv duobbmi.
Gå åtsåduvvá de vellaj gåro bielen vällahimsajen.
Dåktår gulldalahtjá tjuvdijn prostatav bahtatjoalen.
Dan maŋŋela tsåkkåduvvá ultrajiednainstrumännta várrogit sisi moadda sentimehtera bahtatjoale sisi.
Ij báktji valla máhttá vájvven dåbddut.
Ultrajiednainstrumenta kanála tjadá dåktår nálov tsåggå majna prostatas bähkátjijt válldá.
Ienemusá dåbddi uhtses báktjasav jali e åbbå báktjasav.
Valla jus adná bávtjes de máhttá jábmedimev sierra rumájoassáj oadtjot
Åtsådibme válldá bájken kvártav.
Dábálasj la oadtjot varáv sájolåssjkusij, gådtjåj jali bajkkaj maŋŋela.
Ij vuoseda juoga l boasstot.
Máhttá bávtjestit ja gådtjåniedav dåbddåt dalága maŋŋela.
Oadtju aj guodet tsuodtsaåtsådimev prostatas åtsådittjat jus gávnnuji bårredávddasella.
Tsuodtsaåtsådibme l sieldes smávva biehke tsuottsas ma ålgus váldeduvvi ja åtsåduvvi.
Tsuodtsaåtsådibme gåhtjudallá aj biopsiddjan
Guovten bálen válldá tsuodtsaåtsådimijt.
Vuostasj åtsådimev válldá jus PSA-árvvo l aledum.
PSA l ábnas mij dagáduvvá prostatan ja vuotjoduvvá varraváren.
Iemelágásj varraåtsådimijn máhttá PSA-árvvo gehtjaduvvat.
PSA-árvvo máhttá aledum jus la prostatastuoredibme.
Ietjá oare aledum PSA-árvvuj máhttá jus la infeksjåvnnå jali inflammasjåvnnå prostatan, valla aj jus la prostatabårredávdda.
Aledum PSA ij dárbaha årrot prostatabårredávdda.
Jus gávnnu jiesska prostatan, mij máhttá märkkan årrot prostatabårredávddaj.
Jieskav la dåktår gávnnam gå l tjuvdijn gulldalam prostatarávsáv bahtatjoalen.
Prostata l moadda sentimehtera bahtatjoallenjálmes ja tjoale åvddåbiele guoran.
Dábálattjat prostataráksá dåbddu ållu sjallat.
Tsuodtsabiehke ma ålgus váldeduvvi prostatarávsás rájaduvvi mikroskåhpa åtsådibmáj mij vásstet jus bårredávdda gávnnu prostatan jali ij.
Bårredávddatsuodtsa árvustaláduvvá de Gleason skála milta.
Tsuodtsaåtsådimen álu oadtju antibiotikatabletav.
Muhttijn oadtju aj maŋen antibiotikatabletav häjmmaj båråtjit moadda tijma åtsådime maŋŋela.
Sieldes ájnas la tablehtajt bårråt infeksjåvnås besatjit.
Jus la allergiddja muhtem antibiotikatjärddaj, buojkulvissan pensilijnnaj, de l ájnas aktavuodav válldet klinijkajn jali duostudagájn gånnå åtsådibme dagáduvvá.
Jus bårrå varranjárbbim dálkkasav Warana tjerdas de galggá duostudahkaj diededit dán birra vahkov åtsådime åvddåla.
Vará PK-árvvo hähttu háhppidit rievddaduvvat, dat javllá varra galggá máhttet giellot iemeláhkáj.
Dåktår gut la Waránav tjállám galggá dálkasmierev unnedit åtsådime åvddåla.
Duostudahka hähttu aj diedojt oadtjot ájge bále jus la vihke tsåhkekláffajn, tsåhkevihke riegádimes jali dahkokláffa Sämmi l aj jus la årrum bakteriainfeksjåvnnå tsåhkekláffajn.
Jus la diabetes jali kortisontablehtaj dálkuduvvá de l aj ájnas duostudahkaj diededit.
Antibiotikadálkudibme hähttu hiebaduvvát juohkka ulmutja sierralágásj vigijda.
Åtsådibme válldá bájken kvártav ja máhttá dagáduvvat jábmedime dagi.
Le viehka álkkes åtsådibme mij ruvva manná ja vargga gájka dav gierddi.
Jur åtsådime åvddåla manná hivsigin ja duobbmi tjoalev ja gådtjårágáv.
Muhtem skihpadåbijn máhttá åtsådime åvddåla oadtjum mikrolavemaŋŋav majt hejman la válldám.
Gå åtsåduvvá de vällaj gåro bielen vällahimsajen.
Vuollerumáj la rihttsot ja sigárdahka gåbttjå vuollevájmov.
Dåktår álggá prostatav tjuvdijn bahtatjoalen gulldalit.
Prostata l álu sjallat, tjavdes ja vehik vanádahtte.
Jus prostata dåbddu garrasabbon ja tjavŋagabbon gå iemeláhkáj de máhttá dåbddomärkka bårredávddaj.
Prostata maŋŋela åtsåduvvá ultrajienajn viehkken.
Ultrajiednainstrumännta tsåkkåduvvá várrogit unnan bahtatjoalláj, ja dåktår prostatav åtsåt moadda minuvta.
Ultrajiednainstrumännta l bájken 20 sentimehtera guhkke, valla l val ålgomus oasse mij sisitsåkkåduvvá moadda sentimehtera.
Instrumenta diamehter la bájken 2,5 sentimehtera.
Instrumentan la ultrajiednarájan.
Rádjá jiednabárojt ma maŋŋela rubmaha orgánajs reflekteriduvvi.
Ultrajiednabáro sirdeduvvi datåvrråj mij dajt gåvvån dahká mav dåktår máhttá gåvvåsjerman vuojnnet.
Gåvvå l tjáhppisvielggat ja gåvåt prostatav doarestjuohpastagán.
Dan maŋŋela váldeduvvi tsuodtsaåtsådime tsuottsas.
Ultrajiednainstrumentan gávnnu båhttså man sisi biopsiddjanállo sisi tsåkkåduvvá.
Nállo l moadda millimehtera diamehterin.
Tjuoggiduvvá tjoalletsuottsa tjadá prostatáj.
Ultrajiednagåvåjn viehkken dåktår gåvvåsjerman nálujn siktit vaj ållu riekta tjuoggi.
Nálon la lihtásj mij háhppelit tjuoggiduvvá prostataj ja dievdeduvvá prostatatsuottsajn.
Dájvvámusát dåktår tjuoggi moaddi åtsådimev váldátjit umasslágaśj sajijs prostatan.
Dábálasj la gávtsijn ja lågenangudájn åtsådimijn.
Ultrajiednainstrumännta ij báktji valla máhttá vájvven dåbddut.
Gå dietteduvvá prostata vuossti de máhttá gådtjåniedav dåbddåt.
Danen la buorre gådtjårágáv duobbmit åtsådime åvddåla.
Gå tsuodtsabiehke ålgus váldeduvvi biopsiddjanálujn de máhttá vájvven dåbddut ja muhttijn báktjasin.
Vargga gájka gudi li tjadádum åtsådimev dåbddi sij li val vehik báktjasav dåbddåm jali e åbbå báktjasav.
Máhttelis la oadtjot jábmedimev sierra rumájoasen jus ilá báktji.
Gådtjåinfeksjåvnås besatjit la buorre ednagav juhkat vaj gådtjåráhká rájnnasin dåjdeduvvá.
Varra sájolåssjkusin, gåttjån ja bajkan la dábálasj dakkir åtsådime maŋŋela ja ij la märkka juoga l boasstot.
Máhttá aj bávtjestit ja gådtjåniedav dåbddåt jur maŋŋela.
Varra sájolåssjkusin máhttá årrot guhka ájgev, muhttijn moadda vahko.
Varra gåttjån ja bajkan álu vássá moadda biejven.
Vájku l antibiotikav oadtjum infeksjåvnåv hieredittjat de máhttá muhttijn huoman infeksjåvnåv oadtjot mij la bakteriajs sjaddam.
Vádá l stuorámus vahkon åtsådime maŋŋela.
Jus riek báhkkan buollá ja skihpasin dåbddu de dalága galggá dåktårijn aktavuodav válldet jali mannat hähkkaduostudahkaj.
Tjálle: Fredrik Sundén, dåktår, spesialiseridum månemijda ja gådtjåj, Kirurga klinijkka, Helsingborga lasarähtta
Gähttje: Jan Adolfsson, dåktår, spesialiseridum månemijda ja gådtjåj, Stáhta gárvedibme medisijnna árvustallamij
Gåvvår: Kari C. Toverud, duodastum medisijnna gåvvår, Oslo, Norge
Projektets hemsida hittar du här >>
De samiska språkens situation är starkt hotade.
Flera samiska språk räknas, enligt UNESCO, till de mest hotade språken i världen.
För att de samiska språken skall kunna bestå som levande språk krävs därför kraftiga insatser.
Projektet vill undersöka tre generationers samiska språkanvändning.
Målsättning är att samer själva ska få berätta om vilka möjligheter och önskemål som finns vad gäller de samiska språken.
Projektets centrala frågeställningar är:
Projektets målgrupp är enskilda samer inom det centralsamiska området med fokus på det lokala samhället där Jokkmokk och Tysfjord ingår.
I detta område talas både lule- och nordsamiska.
Samisk språkanvändning hindras inte av riksgränser.
I projektet har en bok med samisk skyltning producerats.
Boken lyfter vikten av samisk skyltning och att göra samiskan synlig i vår vardag.
I språkprojektet "Giela muitalusat /Giela giehto.
Det samiska språket - tre generationer berättar" har tankar och idéer kring det samiska språket dokumenterats och där har samiska barn och unga önskat att det samiska språket ska höras och synas på fler platser än idag.
Boken hittar du här: Skyltbok >>
Giela muitalusat/Giela giehto, det samiska språket - tre generationer berättar är ett interregionalt samarbetsprojekt mellan huvudparterna Ájtte Svenskt Fjäll- och Samemuseum och Árran - julevsáme guovdásj/lulesamisk senter.
Projektet startade i juni 2012 och löper i över två år.
Projektet finansieras på svensk sida av EU Interregmedel, Sametinget, SOFI, Jokkmokks kommun minoritetspengar samt av Ájtte.
Etnolog
Kajsa Kuoljok
kajsa.kuoljok (a) ajtte.com
Tel.
Ylva Jannok-Nutti
ylva.jannok-nutti (a) biegga.com
Giela giehto; Det samiska språket - tre generationer berättar
Prosjækta Giela giehto; Det samiska språket - tre generationer berättar le guovlojgasskasasj aktisasjprosjækta Ájtte, Duottar- ja sámemusea ja Árran - julevsáme guovdátja gaskan.
Prosjækta álgij biehtsemánon jagen 2012 ja vihpá guokta jage.Sámegiela li garra ájto vuolen.
Moadda sámegiela li, UNESCO milta, dajt ienemus ájtteduvvam gielaj gaskan væráldin.
Jus sámegiela galggi bissot viesso giellan de viehka ratjástibme gájbbeduvvi gielaj hárráj.
Prosjækta galgga guoradallat gålmå buolvaj giellaadnemav.
Ájggomus le jut sáme ietja galggi oadtjot subtsastit makkár máhttelisvuoda ja sávadusá gávnnuji ma sámegielajda gulluji.
Prosjevta guovdásj gatjálvisá le guossa ja gånnå sihtap sámegielav adnet.
Le gus dal ájn máhttelisvuohta gielav adnet?
Man birra, ja gejna sihtap sámástit?
Makkár gájbbádusá li miján sámegielav mánájda ja mánámánájda vijddábut doalvvot?
Makkár doarjjagijt dárbahip jus sámegiella galggá viesso bisoduvvat?
Prosjevta ulmmejuogos le juohkka sáme guovdásj sámeguovlon gånnå tjalmostuvvá bájkálasj sebrudagájda masi Jåhkåmåhkke ja Divtasvuodna gulluji.
Dan guovlon ságastuvvi julev- ja nuorttasámegiela.
Rijkaj rájá e sámegielajt juoge.
Giela muitalusat/Giela giehto.
Det samiska språket - tre generationer berättar
Prošeakta Giela muitalusat/Giela giehto.
Det samiska språket - tre generationer berättar lea Interguovllulaš prošeakta váldobeliiguin Ájtte, Duottar- ja sámemusea ja Árran - julevsáme guovdásj/lulesamiskt senter.
Prošeakta álggahuvvui geassemánus 2012 ja lea jođus guokte jagi.
Sámi gielaid dilli lea sakka uhkiduvvon.
Máŋga sámi gielat gullet, UNESCO jelgii, daid eanemus uhkiduvvon gielaide máilmmis.
Vai sámi gielat galget bissut ealli giellan gáibiduvvojit stuorra bijut.
Prošeakta háliida iskkat golbma buolvva sámi giellageavaheddjiid.
Áigumuš lea ahte sámit ieža besset muitalit makkár vejolašvuođat ja sávaldagat gávdnojit mat gusket sámi gielaide.
Prošeavtta guovddáš jearaldagat leat goas ja gos mii sámástit?
Lea go mis ollenge vejolašvuohta sámástit?
Jus mii eat sámás, háliidit go min váldit ruovttoluotta sámigiela ja makkár doarjaga mii dárbbahit jus háliidit álgit sámástit?
Makkár eavttut mis leat doalvut viidáseappot sámigiela mánáideamet ja mánámánáideamet dahje doarjut sin giela?
Lea go earru daid vásihuvvon ja sávvan vejolašvuođain sámi gielas buolva- ja guovlorájiid gaskkal?
Prošeavtta ulbmiljoavku leat ovttaskas sámit dan guovddášsámi guovllus báikkálaš servodagain guovddážis ja gosa Jåhkåmåhkke ja Divttasvuotna gullaba.
Dán guovllus ságastit sihke julev- ja davvisámigiela.
Prošeaktabargit
Kajsa Kuoljok, Ájtte
Svenskt Fjäll- och Samemuseum
Besöksadress
Kyrkogatan 3, SE-962 31 Jokkmokk
E-post: info@ajtte.com
(Lulesamiska)
Ájtte Jåhkåmåhke - sáme guovdásj
Jåhkåmåhkke, nuortalattjan Nuorttagievle, diehttelis tjåhkanimsadje márnánbále ja tjåhkanimbále.
Ájtte, duottar- ja sámemusea, la degu uksan várijda, Laponiaj ja sámi kultuvrraj.
Dánna giehttop Sámeednama ja ulmutjij birra, giehttop viessoma ja bierggima birra dakkár ednamdajvan mij ienebuv ulmutjis rávkká.
Dát la giehtto jiekkijn, vuomijn ja várijn.
Sábme - sámij ednam - rájadagi nieljen rijkan, ájmodis ednamdajvaj várij, vuomij, duoddarij ja jieggeednamij.
Dánna lip moadde tuvsán jage bivddám, dánna lip gietjedis bálggájt duolmmun, várijt ja jågåjt nabddám.
Bájedam lip mijá mánájt, tjállám ednama birra ja värrodam jubmelijda buorre bivddovuorbe diehti.
Älojt lip tjuovudam, räjnodam ja dålvudam varás guohtomijda.
Laponia - väráltárbbe, 9 400 km2 stuor dajvva Norrbottena várijn ja vuomijn, la dålutjis bivddárijs ja ällobarggijs åroduvvam.
Dánna åvdutjis lidjin vihtta nationalpárka ja moadda suoddjidum ednamdajva.
Dajna gå 1996 dagáduváj väráltárbben Unescos, de dálla l luonndo- ja kultuvrra-árbben gájkajda almatjijda.
Laponiavuosádusán diedojt vaddep ja gåvvistip väráltárbev.
Vuosádusá
E dåssjå vuosádusá
Jåhkåmåhke sjattadahka - sjadde oasse Ájten
Várresjattadahka l siettos bájkke Dálvvadisjávrátja guoran ja rahpot giesen.
Bálggáj milta tjuovvop moattelágasj luonndotjerdav várresjattoj lahka.
Akta Axel Hamberga åtsådinhuodnahijs diehki Saregis la jådedum.
Åtsådibme, diehtotjoaggem, diehtojuohkem.
Guossodihtit: Kyrkogatan 3.
Boksa 116, 962 23 Jåhkåmåhkke.
info@ajtte.com
Fáksa 0971-120 57. http://www.ajtte.com/
Jåhkåmåhke sjattadahka, rahppot dåssjå giesen.
Juohkusa máhtti vuosediddjev åvddåla sihtat.
Skåvllåklássajda mijá museapedagoga sierra prográmmav dahká.
Årbok for Tysfjord 1992 skrev følgende om begivenheten:
"Dronning Sonja og prinsesse Märtha Louise var på Drag i anledning denne historiske begivenhet: grunnsteinnedleggelse til det første lulesamiske kultursenter i Norge.
Dronningen la ned grunnsteinen.
Denne besto av en nappe (melkebolle), et skrin av bein med en minnemedalje av kong Harald; samt tegninger av kultursenteret.
I sin tale sa Dronningen at alle mennesker hadde behov for å vite hvem de var og for å skape sin egen identitet.
Når man utgjør en liten del av en større enhet melder dette behovet seg i sterkere grad.
Kultursenteret Árran vil hjelpe til med å dekke dette behovet for mange, og synliggjøre kultur og samfunnsliv."
Web levert av CustomPublish AS
Árran julevsáme guovdátja auditåvrån
Ájgge: javllamáno 10. biejve kl.
Båhtusa prosjevtas dá rádjáj åvddånbuvteduvvi.
NRK-filmma "Grenseloser i Tysfjord 1940-45" vuoseduvvá.
Á R R A N M U S E U M
Mandag-Fredag / Mánnodagás-bierjjedahkaj / Monday-Friday: Kl 09.00 - 15.30
Museum, salg av duodje, guiding/fortelling om samisk kultur og samfunn.
Musea, duodjevuobddem, oahpestibme/subtsastibme sáme kultuvra ja sebrudagá birra.
Museum, museumshop, guiding/storytelling about Sami culture and society.
Utstillinger:
• Viessom: Den samiske gården og sjøsamisk kultur
• Samisk identitet og kultur
• Samisk drakttradisjon, sølv og runebomme
Vuosádusá:
• Viessom: Sáme sijdda ja merrasáme kultuvrra
• Samisk iesjdåbddo ja kultuvrra
• Sáme bivtasdábe, silba ja goabdes
Exhibitions:
• Viessom: The Sami farm and coastal Sami culture
• Sami identity and culture
• Sami costume tradition, silver and drum
Billetter:
• Honnør/student: Kr 50,00
• Barn under 6 år: gratis
• Gruppe over 10 personer: Kr 50,00
Bilehta:
• Ållessjattuga: 60 kr
• Álbedim/studenta: 50 kr
• Máná vuollela 6 jage: navku
• Juohkusa ienep10 ulmutja: 50 kr
Tickets:
• Adults: 60 nok
• Senior/student: 50 nok
• Children under 6 years: free
• Children 6-18 years: 25 nok
• Group of 10 persons: 50 nok
Vihtta nuorra sáme duodjára vuosedi muorra- ja tjoarvveduojev.
/ Fem unge samiske duodjiutøvere viser tre- og hornduodji/kunsthåndverks produkter.
Buorisboahtem Árranij ja Árbbe- árbbedábálasj máhtudahka dálásjájges vuosádusá rahpamij Kl 12.00 Rahpam ja åvddånbuktem.
/ Velkommen til åpninga av utstillingen Árbi - tradisjonell kunnskap i moderne tid.
Kl 12.00 Åpning av utstilling og presentasjon.
Kl 13.00 Lågådallam Árbbe-vuosádusá ja duoje birra.
Lågådalle li Nils-Johan Labba, Per-Stefan Idivuoma och Mattias Harr./
Kl 13.00 Foreläsning om Árbi-utstillingen og om duodje av Nils-Johan Labba, Per-Stefan Idivuoma och Mattias Harr.
Jåhttevuosádus le gåhtjoduvvam ÁRBBE ja dat la vuojn sijá árbbe.
Duoje baktu vuosedi sij gåsi gulluji ja man ájnas árbbedábálasj máhtukvuohta ja kultuvra árbbe le, man vuodon de sij máhtti åvddånahttet ja åvddånbuktet duojev dálásjájgen.
Ábnnasij, hámij ja dåjma dádjadusása li oahppam máttojsis majt vas dá vidás joarkki maŋŋebuolvajda oahppat.
Vuosádusán åvddånbuktá juohkkahasj ietjás gålmmå sierralágásj duojev, ma de aktan vuosedi ietjaska vijdes duodje máhtukvuodav ja berustimestisá.
Duojes åvddånbåhti ietjasa fuolkij árbbedábálasj máhtukvuohta ja duodjuhimhábme.
Dá vihtta duodjára li Fredrik Prost, Nils-Petter Svonni, Nils-Johan Labba, Mattias Harr ja Per-Stefan Idivuoma.
Lågå ienebuv: http://www.árbi.se
Fem unge samiske duodjiutøvere viser tre- og hornduodji/kunsthåndverks produkter.
Vandreutstillingen har de kalt for ÁRBI - som betyr arv, og dette er deres arv.
Gjennom sine duodjiprodukter viser de deres identitet og viktigheten av tradisjonskunnskap og kulturarv som danner grunnlaget for den utviklingen og formidlingen i nåtid.
De fem duojárat har lært om materialer, form og funksjoner av sine forfedre, og disse kunnskapene vil de videreføre til sine etterkommere.
Hver av deltakerne stiller ut tre unike produkter i utstillingen, og produktene tilsammen viser bredden i deres arbeider, interessen for duodji og hvordan de ulike inspirasjonkilder og tradisjoner har påvirket deres skaperverk.
De fem duodjiutøverne er Fredrik Prost, Nils-Petter Svonni, Nils-Johan Labba, Mattias Harr og Per-Stefan Idivuoma.
Läs mer: http://www.árbi.se
Se bilder fra utstillingsåpningen på vår Facebookside.
Nordland fylkeskommune har godkjent Árran som lærebedrift i kontor- og administrasjonsfaget, og gi opplæring i samsvar med læreplanene.
Nordlánda fylkasuohkan le dåhkkidam Árranav oahppovidnudahkan kontåvrrå- ja háldadusfágajn, oahpposuorgen Oases, dievnastus ja sihkarvuohta.
Árran le árvustaláduvvam máhtalgis åhpadimev vaddet mij le oahppoplánaj gáktuj.
Árran kan tilby læreplass i kontor- og administrasjonsfaget, studieretning Salg, service og sikkerhet.
Dersom du er interessert i å være lærling på Árran kan du søke om læreplass.
Etter lærlingetiden kan man få fagbrev.
Vanligvis jobber man i to år som lærling etter to år på videregående skole.
Mer informasjon:
Ofoten flerfaglig opplæringskontor tlf.
Info om Árran: Rådgiver Päivi Alanen, tlf.
75775115, eller e-post: paivi.alanen@arran.no.
Árran máhttá dal fállat oahpposajev kontåvrrå- ja háldadusfágajn.
Jus dujna le miella oahppovirgálattjan liehket kontåvrrå- ja háldadusfágajn, de máhtá viddnooahppen Árranin åhtsåt.
Oahppogávda maŋŋela máhttá fáhkaduodastusáv oadtjot.
Dábálattjat de ulmusj barggá guokta jage viddnooahppen, maŋŋela gå guokta jage le joarkkaskåvlåv vádtsám.
Diedo Árrana birra: Rádevadde Päivi Alanen, tlf.
75775115, jali paivi.alanen@arran.no mejla baktu.
Arran Live
Registrer inn din epostadresse under.
Du kan også kontakte oss pr epost: poassta@arran.no eller telefon +47 757 75 100
Ij aktak sáme prosjækta le åvddåla oadtjum ruhtadimdoarjjagijt "Innsatsområde 1 Forskning og innovasjon" nammasasj åtsådimsuorges Interreg Sámes.
Dálla de gæhttjali Árran, Ájtte-Svieriga duottar- ja sámemusea ja Institusjåvnnå vuogádus- ja vuobmanteknihkas Julevu teknihkalasj universitehtan (LTU) åhtsi prosjevtajn "Viesso duobddága / Levende landskap".
Prosjevta åvddånahttem le guokta jage vihpam, dáv maŋemus biellejagev doarjjagijn RFF Nord:as ja Sámedigges.
Prosjevta budsjæhtta le 952 000 Euro mærráj (sulá 9,3 mill.
Vuona kråvnå) ja galggá vihpat 2 ½ jage.
Vásstádus åhtsåmussaj vuordeduvvá biehtsemáno álgon 2018.
"Prosjevta ájggomus le lasedit julevsáme guovlo máhttelisvuodajt gå åttjuduvvá vijddát moattebelakvuohta muossádusájs ja fálaldagájs mannoæládusá fálaldagájn ma li sáme kultuvrraj ja histåvrråj tjanádum.
Dát sjaddá buktet tjiegŋalap gåvåv sáme kultuvras mij le moatteláhkáj ja moattebelak" javllá åvddånahttem- ja prosjevta vásstediddje Martin Rimpi Árranin guhti le prosjevta åvddånahttemav jådedam gitta jages 2016 aktan prosjevtajådediddjijn Dr. art Oddvar Svendsen.
Anedahtte åtsådibme galggá ienedit diedojt ja dádjadusáv julevsáme guovlo birra degu aktisasj, moattelágásj duobddágin Svierigin ja Vuonan, ja åvddånbuktet sáme ávkástallamav ja dádjadusáv duobddágijs, dáj vuolen aj bájkkenamájt ja luonndonammadusájt, vuodon ådå muossádusájda.
Åtsådimbåhtusa sjaddi åvddånbuvteduvvat gájkka berustiddjijda.
Projæktaj li juo vihtta åtsådiddje gudi ájggu oassálastátjit, gájkajn li PhD-dásse, duodden båhti diedalasj viehkkebargge.
"Mån doajvov Intereg:a stivrrimjuogos vielet dáv aktisasjbargov humanistalasj åtsådimbirrusa ja LTU:a teknologijjabirrusa gaskan, ja juhte mij vuorbástuvvap oadtjot mijá ájggomusájt jåhtuj." hæjttá Martin Rimpi Árranin.
Válde aktijvuodav dáj:
Martin Rimpi, Åvddånahttem- ja prosjæktavásstediddjijn, mobijlla: 995 06 195
Oddvar Svendsen, prosjæktajådediddje, mobijlla: 990 23 527
Duogásj:
Gå gatjálvis bådij fylkaarkeolåvgås Ola Torstensen:is, Nordlánda fylkasuohkanin de Árran jagen 2016 guoradallagådij gåktu duobddága Divtasvuonan máhtti ávkástaláduvvat mannoæládusá hárráj.
Árrana le oadtjum mannoæládusprosjevta baktu ruhtadoarjjagav Nordlánda fylkasuohkanis ja Sámedikkes, ja de seminárav ásadin gånnå ájádusá ja ájggomusá åvddånahteduvvin dagu álggemprosjæktan gånnå julevsáme luondo ávkástallam ja dádjadusá tjalmostahteduvvin.
Ja dassta lij båhtusin juhte dárbbo le åtsådimijda dán suorgen.
Sámi Allaskåvlå ja UiT Vuona Arktalasj Universitiehta viehkijn ásadij Árran ájggegávdan 20.8.17-20.1.18 åvddåprosjevtav Viesso duobddága / Levende landskap ruhtadoarjjagijn Nuortta-Vuona åtsådimfåndas (RFF Nord) kr.
250 000, Sámedikkes kr.
106.000 ja iesjmáksusijn kr.
Árran gåhtjoj åvddåprosjevta álgadibmáj aktisasjtjåhkanibmáj Ájtte-Svieriga duottar- ja sámemuseav ja Vaartoe-Sáme åtsådimguovdátjav Ubbmema universitiehtan.
Tjåhkanimes bådij sávadus Ájtes ja Árranis aktisasjbargguj åvddånahtátjit prosjevtav Interreg Nuortta Sábmáj.
Gå åvdutjis lij aktisasjbarggo Ájte ja Institutionen för system- och rymdteknink (Vuogádus- ja vuobmanteknologijja institusjåvnnå) Julevu universitiehtajn (LTU), sjattaj LTU ja aktisasjbargo sæhkáj.
Oajvveprosjækta mierreduváj tjadáduvvat Intereg-prosjæktan, gå julevsáme duobddága li guovten rijkan ja ållo åtsådimijs le Svieriga bielen.
Prosjevta oajvveulmme le anedahtte åtsådibme ienedittjat diedojt ja dádjadusájt julevsáme guovlos aktisasj, moattebelak duobddágin Vuonan ja Svierigin, ja åvddånbuktet sáme luondo ávkástallamijt ja dádjadusájt (dán vuolen aj bájkkenamájt ja luonndonammadusájt) vuodon muossádusájda luonndovuodok nuorttalij mannoæládussaj.
Duodden dábálasj prosjæktajådedibmáj ja gaskostibmáj de li prosjevtan dá gålmmå barggosuorge:
Prosjevta ålles namma le "Viesso duobddága / Levende landskap.
Sáme luondo ja kultuvrra vuodon muossádusájda ja mannoæládusájda".
Prosjæktaåhtsåmus le sáddiduvvam giehttjit åhtsåmvuorruj Interreg Nord IVa, oasseprográmma Sábme.
Prosjæktabudsjæhtta le 952 000 Euro (sulá 9,3 MNOK).
Ájtte le oajvveåhttse EU-rijkas, LTU mij le svenska oasseåhttse ja Árran oasseåhttsen Vuona bieles.
Árrana bieles le biejaduvvam 2,7 jahkevirge, dássta li 1,9 jahkevirge åtsådibmáj, 0,4 jahkevirge prosjevta háldadussaj (stivrrimjuohkusij ja prosjevta jådediddjáj) ja 0,4 jahkevirge julevsáme giellabarggáj.
Árranij li prosjæktagålo tjoahkkáj sulá 4,2 mill.
kr.
merustaláduvvam (gånnå barggijgålo li 3,3 mill.
kr) ma åtsåduvvi ruhtaduvvat vuona Interreg-ruhtadime baktu 50%, Nordlánda fylkasuohkanis 25% ja 25% iesjmáksusin.
Árrana iesjmákso le 1,0 mill.
gålmå budsjæhttajahkáj.
Árran Julevsáme guovdásj Lulesamisk senter8270 Ájluokta/Drag
Rahpamájge 2018:
Mánnod.
- Bierjjed.
Kr.
Ållessjattuga
Honnørmávsos/studenta
Máná vuollel 18 jage
nåvkå
Juohkusa ienep gå 10 ulmutja
Árrana stivrra la mierredam sirddet báŋŋkaaktisasjvuodav Sparebanken Narvikaj.
Sjiehtadusán la ruhtaluojkkam tsiekkadusá hoajdduj ja hoajddoruhtadibme ja máhttelisvuoda lasedit ruhtaluojkkamav.
Stivrra la dåhkkidam ruhtaalásjoaggásvuodav 55 millijåvnåj aktan tsieggimruhtaluojkkamijn ådå mánájgárddáj.
Árranin vuorddi stuoráp stuoredime prosjevtan "Árran 2020 vuosstij", degu ådå mánájgárdde, oajvvetsiekkadusá ådåstuhttem musiedjaj, ålgusjbielle, ådå kontåvrå, ådå fábmogálldo ja ietján.
Ruhtamerustallam la birrusin 80 millijåvnå kråvnå.
"Ávon lav gå miján la sjiehtadus Sparebanken Narvikajn mij åvddånahttemav viggá.
Árranin la dárbbo doarjjaj aktisasjbarggoguojmijs jus galggap vuorbástuvvat Árranin boahtteájggásattjat" javlla direkterra Lars Magne Andreassen
"Sparebanken Narvik la ávon gå Árran la válljim mijáv báŋŋkaaktisasjvuohtan boahtteájggáj.
Bájkálasj báŋŋkan berustip ja dårjudip åvddånahttemav bájkálasj barggosajijs ja nav nannip årrummielav bájkálattjat" javlla báŋŋkaoajvve Elling Berntsen Sparebanken Narvikan.
"Midjij li ruhtalasj suohpádusá ájnnasa.
Da suohpádusá ma buvtaduvvi dåjmajs ja barggosajijs tjanádum daj dåjmajda ma li Árranin.
Árran la tjårggevidnudahkan mijá guovlon låpptim ietjasa posisjåvnnåj ájnas máhtudakakterran - ij dåssju bájkálattjat valla aj nasjåvnålattjat.
Báŋŋkaj la aj ájnas jut Árrana doajmma nasjåvnålasj sáme institusjåvnnån nanni, åvddånahttá ja joarkká julevsáme kultuvrav ja árbbedábev.
Sihke Árran ja báŋŋka la ietjastis æjggudum vuododusá gænna li bájkálasj háldadimadressa" hæjttá Elling Berntsen.
Guládallamulmutja
Direkterra Lars Magne Andreassen, mobijlla: 907 75 275
Báŋŋkaoajvve Elling Berntsen, mobijlla: 416 35 337
8270 Ájluokt
E-poassta: poassta (alfa) arran.no
Viddnodaknummar: 874 691 402
Swift: SNOWNO 22
Ibannr.
Videokonferánnsa:
Julevsáme giella, histåvrrå ja sebrudakiellem- Árran - guovdásj mij julevsáme sebrudagáv Vuonan gåvvida.
Guovdátja ulmme l julevsáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav nannit ja åvddånahttet, dagu ulmmeparagráfan tjuodtju:
"Ásadusá ulmme l Árranav æjgádit ja háldadit nasjåvnålasj sáme ásadussan, ja dan baktu julevsáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav nannit, åvddånahttet ja bisodit.
Ietjas dåjmajn galggá ásadus måvtåstuhtte birrasav åvddånahttet ja árvusmáhttet, sáme árvoj ja árbbedábej milta ja mijá ristalasj kulturárbev vieledit".
Árrana stivrra mierredij ådå dåbddågåvvusav ja ådå grafihkalasj hámev vuoratjismáno 4.-5. b. jagen 2016 ja jut dát ådå gåvos ja grafihkalasj hábme galggá almoduvvat sæmmi båttå gå ådå næhttabiele.
Dát ådå grafihkalasj dåbddåhábme galggá aneduvvat juohkka almoduvvat buktagijn.
Hábbmimbagádusá birra le vuollelin tjáleduvvam.
Logo/dåbddåhábme .eps-formahtan prienntidusájda sáddiduvvá diŋŋguma baktu.
Dåbddågåvos le åvddånahteduvvam grafihkkáris Laila Lovise Johansen, Seria AS aktisattjat Martin Rimpi;ijn Árranis ja le vuododuvvam ájádusvuodos mav siv.ark Ole Henrik Einejord le åvddånbuktám.
Vuodooase dåbddågåvvusin li viettjaduvvam dájs:
Oktogon (gávtsetjiegak hábme:
- gåvvit oajvvetsiekkadusáv arkitektonalasj gåvån gå badjelis vuojná.
- gåvvit sáme gáktsa ájggejabijt
- gåvvit árranav - dållåsajev mij dán aktijvuodan le gáktsa gierge
Rombe/paralellogram (njieljetjiegak man badjegiehtje le vuolus):
- sáme gåvvusa biejves jali almegoahke goabddásin
- Gåvvi aj árranav- dållåsajev.
- gåvvit lieggavuodav, sjaddamav ja åvddånahttemav.
Rombev máhtá aj gæhttjat dagu álkkes gåvådus dållåhámes.
- aktisasjvuodav gåvvi; mij viessop avta biejve ja alme vuolen.
Jæbddabielak gålmåtjiegak:
- gåvvit låvddagoade hámev ja Árrana oajvvetsiekkadusáv gå ednamis gehtja.
- gåvvit Ájlis gålmaktesvuodav mij gåvvit Árrana ulmmeparagráffa risstalasjvuoda vieledimev.
Dåbddågåvos le giehtatjuorgaduvvam organalasj hábme ja gåvvusa li arvusmahtedum girrjemijs duojen ja gåvvusijs goabddán.
Dáv dalága vuojná ja vuoset dát le "sáme" dåbddågåvos.
Ietján de dåbddågåvos máhtá vuojnnet muhtem dábegis sáme tsiekkadusdábijn muoras, mársso (majna ájvijt suvddá) ja kávvil (gårvvudahka) mij vuoset merrasámij dábijda.
Dåbddågåvos gåvvit Árranav tjåhkanimsadjen gávtse jahkejabijn gájkajda juohkka almeguovlos aktisasj berustimij julevsáme histåvrås, gielas, kultuvras ja árbbedábijs ma galggi åvddånahteduvvat ja giedjegahttet.
Dåbddågåvos gávnnu guhka ja gåbdudak hámijn ja ja máhttá aneduvvat ájnegis gåvvusin guovdátja tjhalmostimen buojkulvissaj hervajn, avvemájdijn, glásajn jali ietjá buktagijn ma máhtti guovdátjin vuobdeduvvat.
Ájádus le jut dåbddågåvvusav máhttá adnet stuorra gåvåjn avdedittjat ja tjalmostittjat julevsáme duojev ja kultuvra åvddånbuktemijt.
Buojkulvissan konferánsamáppajn.
Dåbddågåvvusa bájno li sámeslávgás ja julevsáme gáptes.
Dá máhtti aneduvvat sierralágásj dættoj/transparency:ajn.
Árran Julevsáme guovdásj/lulesamisk senter (dán maŋŋela nammaduvvam dåssju "Árran") le dábálasj iesjåmastim vuododus (org.
874 691 402) Ájluovtan Divtasvuona suohkanin, masi Sámedigge, Nordlánda fylkasuohkan, Divtasvuona suohkan, bájkálasj sámesiebre ja Árrana ietjas bargge válljiji stivrav juohkka nælját jage.
Vuododusá ulmme le "Árranav æjggut ja dåjmadit nasjonalalasj institusjåvnnån nannit, åvddånahttet ja joarkket julevsáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav.
Institusjåvnnå galggá ietjas dåjma baktu arvusmahttet ja åvddånahttet åvddånahttet buorre birrusav bájkálasj sáme árvoj ja dábij milta, ja roaddot risstalasj kulturárbev" (bs.
§ 3 Árrana njuolgadusájn.)
Sáme vuojno galggi liehket guovdátjin gå Árran åvddånahteduvvá boahtte ájggáj ja gå Árran galggá ietjas sajev nannit buorre barggosadjen.
Giella, kultuvrra ja sáme dábe galggi roadduduvvat, ja aktan bájnnit Árranav barggosadjen.
Sámegiella galggá liehket sadjihin juohkka gaskostimijn Árranin.
Avtaárvvusasjvuohta árvvon sihtá javllat ulmutjijt avtaárvvusattjan adnet, valla le aj njuolgadussan åvdedittjat fálaldagájt Árranin ma avtaárvvusasjvuoda vuodon li sissŋálisát sáme sebrudagá ja ietján sebrudagá gáktuj.
stivra strategidokumentav Ájggomusá 2012-2015).
Árrana doajmma le juogeduvvam nielje vuodosuorgijda: Giella, Mánájgárdde, Dávvervuorkká (Musea) ja Guhkásåhpadibme.
Giellaguovdátja doajmma le Sámedikke vájkkudinnævvoårniga milta.
Duodden de Árranin le guhkásåhpadibme vuodo- ja joarkkaskåvlå oahppijda.
Mánájgárdde le avtaåssudakmánájgárdde 23 mánájda sadje (2015/2016).
Musea dåjma li tjoahkkim/dokumantasjåvnnå, suodjalibme ja gaskostibme dålusj ja dálásj sáme kulturhiståvrås julev- ja bidumsáme guovlos, åtsådimbargo ja diehtobuvtadibme válljiduvvam sebrudaksuorgijs.
Árran le aj dájt maŋemus jagijt álggám ådåálggij (grunder) dåjmaj duodjefágan ja mannulaksuorgen.
Árran jådeduvvá direktøras mij rapporteri vuododusá stivrraj.
Direktøran li åssudakdåjma barggijs, økonomijjas/IT/resepsjåvnås, prosjæktastivrrimis ja tsiekkadus/hoajdárdåjmajs.
Árranin li sulá 25 jahkevirge tjoahkkáj (2016).
Duodden de Árran lájggi kåntåvråjt Sámediggáj, Nuortta universitiehttaj, UiT Vuona arktalasj universitiehttaj, NRK Sábmáj ja muhtemijda ájn.
Bæjválattjajt de li Árranin sulá 45 ulmutja bargon.
Jage 2017 busjæhtta le sulá 21 mill.
kr., ienemus oasse dájs li almulasj doarjjaga ja lájggosisboahto.
[1] Duodje= samisk begrep for samisk håndverk, kunsthåndverk og småindustri.
Árranin le jagij 2014-2017 prosjækta man ulmme l duojev qsadit æládussan julevsáme guovlon.
Prosjevtan li dá dåjma; viddnodoajmma ja innovásjåvnnå, MasterClasses, duodjebagádallamdievnastus ja barggolanjá, oassás ja næhttaoassás duodjárijda.
Jáhkádisáj milta de le duodje ájn álgon jådedimgálvvon julevsáme guovlon, gallegasj duodjárij gejn duodje le ájnna- jali duoddeæládussan.
Jahkedahtte de le jådedibmáj stuorra máhttelisvuoda, juga mij åvddånboahtá duodjárij lågos Sis-Finnmarkos.
Prosjevta oajvveulmmen le jut duodje galggá ásaduvvat nanos æládussan julevsáme guovlon Vuonan viddnodåjmaj ja innovásjåvnå baktu ja buktet konkrehta vidnudakásadimijt julevsáme kultuvrravuodojn.
10 ulmutja duodjeduogátjijn ja mahtudahka joarkkadáses galggi rekruttieriduvvat, gudi de oadtju fáladuvvi moattejahkásasj prográmmaj mij galggá doalvvot konkrehta duodjevidnudakásadimijda.
Bagádallam dibma ja garra duojen fáladuvvá Árrana duodjelanjájn bagádiddjijs.
Bagádallam le rabás fálaldahka.
Duodjeprográmma oassálasste fáladuvvi viehkev vidnudakåvddånahttijs gudi galggi oassálasstijt arvusmahttet ietjasa vidnudagájt ásadittjat, vejulasj gründerij værmádagáv doajmmat, dåbddåt åhpadustjadádimev ja aktijvuodav åhpadusinstitusjåvnåj adnet, dahkat ájnegis oassálasstáj kariæreplánajt, viehkedit sijáv ruhtadoarjjagijt vidnudakásadimáj åhtsåt ja oassálasstijt doarjjot gitta desik vidnudahka le ásaduvvám, ja nav guhkás mav tijmmaressurssa le.
Oassálasstijda galggá aj fáladuvvat MasterClasses måvttå- ja industrihábmedimijn, produktaåvddånahhtemav ja ietjá vuogijt ja prosessajt ma sijá buvtakidéajt oadtju jåhtuj.
Árran galggá næhttaoassásav ásadit mav duodjára máhtti ávkástallat ja árvustallá fállat barggosajijt duodjelanjájn mávso dagi muhtem ájggáj ja ásadit musea- duodjeoassásav gånnå buktaga vuobdeduvvi.
Duodjeprosjevta ulmmen le jut binnemusát gålmås le registreriduvvam æládussisbåhtusijn gå prosjækta låhpaduvvá.
Prográmma baktu galggá aj åvddånboahtet binnemusát akta buvta, buvtajuogos jali dievnastus gånnå le nasjonalalasj jåhtemvejulasjvuoda, ja dát jådedimájádusá åvddånahttem galggá álgeduvvam.
Prosjækta organiseriduvvá ja stivrriduvvá dagu prosjæktan dábálasj risikoajn, prosjæktastivrajn ja jådedimijn gudi Árranis virggáduvvi aktan fáhkavásstediddje bagádiddjij, doarjjadåjmaj ja lågådallij ma barggoåsijt prosjevtas dahki.
Prosjækta le merustaláduvvam mákset 3,1 m kråvnå 3 jage nalluj.
Mannoæládusprosjækta 2014-2017 galggá nannit ja åvddånahttet sáme mannoæládusáv mij tjuovvo julevsáme guovlo luondulasj ja kultuvralasj vejulasjvuodajt.
Dassta gå ij la ållo giehtoduvvam, de galggi muossádime man vuodo le sáme kultuvrra ja dábe sjaddat buorre æládussan, ja julevsáme guovllo galggá sjaddat ådå ja dåbdos sáme mannulakæládusfálaldahkan.
Prosjevta oajvvedåjma li ásadit aktididdjerållav, værmádagáv vuododit ja doarjjot åvddånahttem dåjmajt ja aj buvtadimåvddånahttemav ja álgadit stuoráp prosjæktaoasev mannulakæládusá hárráj.
Mannulakåvddånahttem gånnå sáme kultuvrra ja dábe li vuodon, tjuovvu aj ájggeguovddelis ájggedábijt mannulagájn gånnå ulmutja åtsi oalle muossádimijt ja vásádusájt, gånnå ulmusj boahtá lahka bájkálasj kultuvra ja "suojmma manni" luondo lahka.
Dá li aj ájnas kvalitiehta vuona mannulagájn, gånnå sámeiellem máhttá buktet ájn ienep dav mij le oalle ja sierra.
Almulasj mannoæládusá nannim, mannulakvidnudagá ja ietjá orgána li ienebut ælvvám sáme vásádusájt mannulakfálaldahkan, ja dát le sierra nammaduvvam ráddidusá mannulakæládusá ájggomusájn jagen 2012.
Gålmmå nuorttamus fylkasuohkana, Innovasjon Norge ja Sámedigge ruhtadi aj doajmme vijdes prosjevtav åvddånahtátjit sáme mannulakæládusáv Nuortta-Vuonan, mij Origo Nord jådet.
Prosjækta galggá tjalmostit mannoæládusá åvddånahttemav julvsáme guovlon nav vaj dát lassán ja tjielggasabbon åvddånboahtá miellagiddis sáme mannoæládussan.
Árran le prosjæktajådediddjev virggádam gut galggá dilijt láhtjet ja arvusmahttet vejulasj ásadiddjijt (gründere) sáme mannoæládusájt álgadit.
Prosjæktajådediddje ja værmádahka galggá tjalmostit mahtudakåvddånahttemav ja arvusmahttemdåjmajt.
Prosjevta baktu galggi konkrehta åvddånahttemij barggat oattjotjit ienep sáme mannoæládusdåjmajt åvddåprosjevtaj baktu, ma de ihkap máhtti álgaduvvat sierraláhkáj:
Prosjevtan galggi guovtijn åvddåprosjevtajn barggat åvddånbuvtátjit ja sadjihij biedjat: sáme duobddága ja turissma ja web-prosjækta "Árran balvaj sinna".
Vuostasj nammaduvvam prosækta le åvddånahteduvvam åtsådimprosjæktan ja nubbe galggá buorreláhkáj åvddånbuktet ja bájkálasj sáme mannoæládusájda jådedimmáhttelisvuodajt buktet.
Báhtariddjijdoalvvo Divtasvuonan doalvvum birrasij 3000 ulmutja Svierigij maŋep væráldadoaro ájge.
Dáv dahkin vájku dujska juo 1942/43 ásadin váksjomsajijt rijkarájáv váksjutjit.
Báhtariddje boahtegåhtin Divtasvuodnaj juo jagen 1940, valla báhtaribme lassánij jages 1942.
Sæmmi båttå ásaduváj báhtarimværmádahka duojna dájna bargoj.
Muhtema viehkedin idjadimij, iehtjáda vas bierggasijt riksaldin ja báhtariddjijt vuonaj sisi suvdatjin ja dan maŋŋela rijkarájá rastá doalvvun.
Jagen 2006 mierredij Sámedigge jut galgaj åtsådimprosjækta ásaduvvat maŋep doarroájge báhtariddjijdoalvvoma birra.
Dát barggo Árran julevsáme guovdátjij juogeduváj, mij de barggagådij prosjæktajuohkusijn 3 åtsådiddjijn.
Ulmmen lij åvddånbuktet histåvrråfágalasj dokumentierimav báhtariddjijdoalvvomav sáme guovlojn, sierraláhkáj Divtasvuonan.
Galgaj dagáduvvat kulturfágalasj dokumentierim sámij báhtariddjijdoalvvoma birra oassen Vuona doarro- ja doaro maŋŋeájggásasj histåvrråj, ja ja analysierit manen ja gåktu sáme báhtariddjijdolvvo ettjin oattjo ánssidimev ietjas bargos maŋep væráldadoaro ájgen.
Dát åtsådime vuodon galggin arkijvvavuorká ja ságájdahttema.
Prosjæktajuohkusin lidjin dr. art histåvrå fágan Marianne Neerland Soleim, professor dr. philos.
Jens-Ivar Nergård ja dr. art.
Oddmund Andersen.
Prosjevta båhtusa li åvddånbuvtedum girjen "Grenselos i Grenseland.
Sáme ja dáttja báhtariddjijdoalvvoma nuorttalij Nordlándan ja Oarjje-Tråmsån 1940-1945".
Girjje almoduváj jagen 2015 ja dav máhtá Árran julevsáme guovdátjis diŋŋgut.
Árrana stivrra le álggám prográmmajn "Árran 2020 jahkáj" mij vihpá gitta vuododusá 25-jahkasasj ávvudallamijda jagen 2020.
Akta dájs gålmå oasseprográmmajs le tsiekkadusprográmma man ulmme l åvddånahttemav buktet guovdátja dåjmajda ja máhtukvuodajda dálásj tsiekkadusáv åbddit ja ådå tsiekkadusáj baktu dievddet dárbojt ma uddni ep máhte.
Åvddåprojækta le gálggiduvvam vidnudahkaj Code arkitekter, Oslon, aktisajbargujn vidnudagájn Rambøll, Bodø.
Åvddåprosjækta galggá giehtadaláduvvat Árrana stivras åvddåla almoduvvá.
Åvddåprosjækta le vihpam biehtsemáno vuostasj biejve rájes ja galggá låhpaduvvat javllamáno jagen 2017.
Åvddåprosjevta rappårtta gárveduváj snjuktjamánon jagen 2017.
Rappårta 70 bielen li tjáleduvvam arkitektåvnålasj ja teknihkalasj oajvvadusá tjoavddusijda, 72 arkitekttjuorggusa ja 5 gåvåj baktu gåvvidusá, ja merustallama.
Prosjevtan li tjuorgaduvvam, tjáleduvvam ja merustaláduvvam ådå mánájgárdde, ådå tsiekkadus kåntåvråjda giellaåssudahkaj, oajvvetsiekkadusá (A) ietjájduhttema musea vuosádusájda, kulturåssudak ja ietján ådåstuhttema kåntåvrralanjájt ja aktisasjlanjájt.
Stivrra ij la dálátjij mierredam jut gájkka oasseprosjevta galggi dagáduvvat.
Dán ájggegávdan guoradaláduvvi ruhtadimmáhttelisvuoda 15 oasseprosjevtajda duon dán stuorrudagás.
Iesj dat tsiekkadusbargoj álggemplána li jagen 2018, ja ájggomussan la låhpadit bargojt jagijda 2019-2020 ja maŋŋela.
Gå prosjækta l stivras dåhkkiduvvam, de sjaddi ienep dahkamusá almoduvvat.
Dán jage ávvudallap Sámij álmmukbiejvev, guovvamáno 6.biejvev, moatten biejven.
Sáme lávllom- ja subtsastimdábe, sáme biebbmo ja hålla bæjvváj li guovdásj oase ávvudallamis.
Duodden dajda lip mierredam Kalaalit Nunaatav/Ruonasednamav tjalmostit.
Dán jage ávvudallap Sámij álmmukbiejvev valjes prográmmajn.
Lågådallamij, gåvvåvuosádusá, dájda, buvtadagáj ja subttsasij baktu lagábut oahpásmuvvap Ruonasednama álmmugij ja kultuvrraj.
Dán jagásj dájddavuosádus moattebájnok, vargga niehkolágásj jiegŋabiernaj, giddi mielav ja njuorat, ja la ietjastis estehtalasj muossádibme.
Ietjá iemeálmmugijt æjvvalit máhttá aj boanndodit vaj buktá ådå perspektijvajt ja ådå dádjadusáv ietjama kultuvrraj.
Ådåjakmáno 30.b.
08.00 Gåvvåvuosádus Kalaanit Nunaatas: 3913 Tasiilaq Ole G. Jensena baktu
Guovvamáno 4.b.
10.00 Vuosádusrahpam Nunaga- Nunarsuup avannaani Kalaalit Nuunata/Ruonasednama dájddaris Buuti Pedersen.
Museajådediddje Harrieth Aira vuosádusáv rahpá.
Mikkel Eskil Mikkelsen lávllu.
10.30 - 13.30 Buvtadahka dájddarijn Buuti Pedersen Ájluovta skåvlå 5.klássaj.
Tiemá li bájnnooahppa ja såddimteknihka.
Árbbedábálasj sámebiebbmo; mállegáhkko ja liebma, guossoduvvá.
Guovvamáno 5.b.
10- 13.30 Buvtadahka dájddarijn Buuti Pedersen Gásluovta skåvlå 5.klássaj.
Guovvamáno 6.b.
Guosse Laskestada skåvlå gasskadáses, Stájggo, ja 6. ja 7. klássa Hábmera oajvveskåvlås.
10.00 Sámegielak subtsastimbåddå gámán.
Adrian Nystø Mikkelsen, fáhkaåhpadiddje ja May-Judith Amundsen, fáhkaåhpadiddje
10.30 Oahpestibme álmmukbiejvevuosádusán Nunaga- Nunarsuup avannaani Kalaalit Nunaata/Ruonasednama dájddaris Buuti Pedersen
11.00 Sáme giela, lávllagij, båvvaj ja subttsasij birra.
Heidi Andersen, rádevadde ja Jørgen Kintel, fáhkaåhpadiddje, låptån.
Båddå låhpaduvvá mállegáhkojn ja liemajn (oahppe guossoduvvi)
12.00 Vuosádus/subtsas Áhko vuohttomlávla, Louise Fontaina baktu
Moatten kultuvran la dáhpen vuohttomlávllagav, vuolev jali soames bágov áhkos ja ádjás oadtjot.
Louise Fontaina subtsas le dallutjis gå sån lågejagák Ruonasednama nejtsutjin hæhttuj vuolgget Dánmarkkuj årutjijt soames dánska familja lunna.
Ietjá Ruonasednama mánáj siegen galgaj sån ållu ietjálagátjin sjaddat - galgaj sjaddat dánsska.
Moadda jage maŋŋela gå ruoptus sijddaj bådij, ittjij des iednijnis máhte guládallat.
Massám lij iednegielas.
Sån åhtsågådij identitehtav, aktijvuodav ja dåhkkidimev.
Dat doalvoj suv ruoptus åtsåtjijt majt lij láhppám, dagu vuohttomlávllagav mav áhkostis lij oadtjum.
Louise Fontain subtsas sijvos ja álkkesláhkáj, huoman sån vájmojt njuorat.
13.00 Hålla bæjvváj.
Drag Jiena lávllu
Káffa, gáhko ja árbbedábálasj sáme biebbmo oasen
17.00 Mæsso Ájluovta/Ájlátte girkkon ja girkkokáffa Árranin
Guovvamáno 9.b.
09.00-11.15 3.ja 4. klássa Hábmera oajvveskåvlås guossen.
Duodjuhibme tiebmán.
Lilian Urheim, duodjebagádalle ja Heidi Andersen, rádevadde, baktu.
Guossoduvvá mállegáhkujn ja liemajn
10.00-10.45 Guosse 1.-4. klássas Laskestad skåvlås, Stájggo.
10.00-10.45 Unnemus oahppe guossidi mánájgárdev ja li tjåhkanimbåttån.
3.-4. klássaoahppe oahpestaláduvvi musean.
11.00 - 11.45 Lávllaga, båva ja subttsasa Laskestad skåvllåj.
Anne Kalstad Mikkelsen, rádevadde ja Mikkel Eskil Mikkelsen, fáhkaåhpadiddje, baktu
Guovvamáno 10.b.
10.00 Lågådallam: Kalaalit Nunaat/Ruonasednam - kolonijas iesjmierredibmáj, riektá sierra stáhttan sjaddat, åtsådimjådediddje Sven-Roald Nystø baktu.
Buuti Pedersen:
Buuti Pedersen la Kalaalit Nunaata/Ruonasednama dåbddosamos ja viehka árvon anedum dájddár.
Ietjas dájddárvuodajn ja dåjmalasj sæbrrama baktu duon dán kultuvrrajgullevasj prosjæktaj maŋemus 30 jage, le sujna guovdásj rålla Ruonasednama dájdav ja kultuvrav åvddånahttemin.
Ietjas moadda tjuorggasij ja hiervvimij ja stuorra berustimijn le sån luottajt miehtáj Ruonasednamav guodám.
Suv gájkbelakvuodajn ja dájddadagoj glássas, relieffas, malerijas ja akvarellas le sån miellagiddis gaskostit.
Duodden dasi sihtá Árran aj álggoálmmukdájdav tjalmostahttet.
Dájddárvuodajnis baktu le sån ållusijt njuoradam, e val dåssju sij gudi Ruonasednamin dájdas ja kultuvras berusti.
Sån la duodaj nahkam Ruonasednama dájdav ienebujda dåbddusin dahkat, rijkasin ja aj ålggorijkajn.
Buuti la barggam prosjevtaj moatten rijkan, Ruonasednama åvdåstiddjen vuosádusájn ja aktisasjbargon ietjá dájddarij ietjá kultuvrajs.
Ietjas 30 jage barggoiellemin la sån barggam moattelágásj prosjevtaj duola dagu Danmárkon, Færsuollujn, Islándan, Vuonan, Suoman, Svierigin, Dujskan, Frankrijkan ja Ruossjan.
Buuti la åvdemusát dåbddusin ietjas moattebájnok, vargga niehkolágásj jiegŋabiernajs.
Stuorra, bieddjis biernaj tjavgga stuvssim ja dánssim nubbe nuppij li Buutiv dájdanis mielastuhttám ja arvusmahttám.
Dájdda lij åhpadus mij maŋŋela åvddånahteduváj persåvnålasj dádjadussaj jiegŋabiernajs, gånnå sirdeduvvi ietjasa luondulasj universas ienep myhtalasj væráldij.
Gallegasj sárgastagáj nahká labudahtte jiegŋabiernajt gåvvit.
Muhtem bále vuojnnu dagu dánssa, ietjá bále fármastibmen jali stuvssimin.
Bierna li álu dagu álkkes láhkáj sárggiduvvam, sárgastagájn mij le hábmen.
Dát dættoduvvá tjielgga bájnoj, ábaj vuosstebiellen álkkes sárgastahkaj.
Dát gåvvåj ráfev buktá, valla bájno li huoman tjielggasa ja fábmogisá.
Louise Fontain:
Bodil Mette Louise Amalie Fontain gåhtjoduvvá Najavaraq ietjas familjas Kalaalit Nunaatan/Ruonasednamin.
Aktan bådnjijnis jådedibá ekologalasj båndorsijdav 40 km Aarportes (Hattfjelldalas), 500 m badjelin nuore ja 9 km lagámus ráddnágoades.
Sujna li vihtta máná ja sån la gåvvår.
Louise Fontain le adnám moadda gåvvåvuosádusájt Vuonan ja aj Ruonasednamin.
Jagen 2014 oassálastij soames teahter-ja dánssamfestiválan Japanin ja Ruossjan.
Radiodokumentárra NRKP2:an Beretninger om et glemt liv le Louise Fontaina subttsasa birra.
Ole G. Jensen:
Ienep gå 30 jage la Ole G. Jensen Kalaalit Nunaata/Ruonasednama dájdaj ja kultuvrajn barggam.
Måttijt jagijt la årrum bájken Tasiilaq Lulle-Ruonasednamin ja la barggam Ruonasednama sijddastivra kulturdåjmadagán.
Sån la museajt Tassilaqan ja Qaqortoqan.
Sån la moadda girje Ruonasednama birra tjállám ja la gåvvim ja tjállám moatte ájggetjállagijda ja avijsajda.
Gåvvåvuosádus vuoset árggaiellemav gåktu le Tasiilaqa iemeårruj.
Vuosádus la vuosádaláduvvam måttijn sajijn Ruonasednamin ja Vuonan.
Gåvvåvuosádusájn 3913 Tasiilaq vuoset Ole G. Jensen tjáppa ja hávsskes gåvåjt Tasiilaqas, bájkke Lulle-Ruonasednamin.
Dán jage Bårjås le kulturmujtoj birra.
Ráddidus le jagev 2009 kulturmujttojahken nammadav.
Sáme kulturmujto ma li da?
Sámekulturjuogos (VAG 1987:37) tjielggij náv "Sáme kulturmujto li vuostatjin fysihkalasj bátsadusá, luovvasa jali stuovvása, sáme vidjurijs, valla aj materiálagahtes mujtojs duola dagu bájkkenamá ja bájkálasj árbbedábe gulluji dási".
Sáme kulturmujto ælla dåssju "gábmásaje várijn", valla aj mijá iellemin, árbbedábe ja kultuvrra, mij mijáv juojddá mujttádahttá.
Dán jage artihkkala Bårjjåsin vuosedi midjij kulturmujto máhtti liehket vájku mij.
Arne Håkon Thomassen buktá gatjálvisáv jus sáme kulturmujtojs le árvvo suodjalit.
Uddni Sáme kulturmujto háldaduvvi Sámdikkes.
Sån tsuojggi kultursuodjalibme ij la dåssju gielav,dábijt ja árvojt suodjalit, valla aj mij hæhttup aj kultuvra materiálalasj vuoduj gæhttjat.
Luonndo, jali duobddága sáme årromguovlojn li aj sáme kulturbirrasa.
Sáme kulturmujttosuodjalus hæhttu danen aktan gehtjaduvvat máhttelisvuodaj vájkkudahttet dáj luondo ja kulturbirrasij háldadimev.
Knut Harry Sivertsena tjálos vuoset midjij jut subttsasa li aj kulturmujto.
Sån subtsas Hulterslabá birra mij le Bájddár suohkanin bihtámsáme guovlon.
Dát le dábálasj bæjválasj subtsas mij tjierggis dáhpádusáv tjiehká ja mij midjij dallusj ájge sáme viessomtjerda ja vuojŋŋalasjvuoda birra subtsas ja mujttádahttá.
Kjerstin Klæboe ja Stig Eriksen gudi goappátja libá Divtasvuona suohkanin virggáduvvam, tjálleba dan dålusj jåhtulakbálggá birra mij Vuona ja Svieriga (Divtasvuona ja Jielleváre suohkanij) gaskav manná, dålusj sáme kulturduobbágav.
Rádjebálggá milta gávnnuji kulturmujto ma vuosedi duola dagu ællosujtov, rijkkarájá mierredimev , nubbe væráldadoarov ja elfábmoásadusájt.
Rádjebálges le luonndo, kultuvrra ja histåvrrå vádtsem.
Marit Myrvoll subtsas Basseváre birra Dieldan Nordlándan.
Mij le same bassevárre.
Sån vuoset guhkes sáme årromav suollun bájkkenamáj ja kulturmujtoj baktu.
Jus galga "noajdev" ballemijn ja goabddájn gæhttjat, de viertti sáme åsko birra diehtet.
Bassevárre le ávkke ájn udnásj ulmutjijda ja subtsas kulturárbbe ájmon aneduvvá, Dákkár basseváre gávnnuji ålles Sámen.
Anna Westman Kuhmunen tjállá aj vuojŋŋalasjvuoda birra dajs moatte siejdijs ma ierit sajijnisás váldeduvvin sáme guovlojs svieriga bielen, daj "dutkammanojn" nav ådno gå jagen 1900.
Akta dájs máhtsaduváj Ájtte svieriga várre- ja sámemuseaj jagen 2003, valla gånnå li val då ietjá siejde?
Harald O. Lindbach vuoset tjállusijnis bájkkenamá li aj kulturmujto ma duobddágij ano birra subtsasti ja das vissomtjerdas ja æládusájs ma lidjin ja le.
Gå lij meran ja gáttijn bargo, de dá bájkkenamá jasska anon lidjin.
Valla teknolgija åvddånahttem, ierit jåhtem j.n.á.
buktin rievddadusájt, ja moadda bájkkenamá anos gáhtun ja vajáluvvin.
Yngve Ryda artihkal subtsas juojddá birra mij le guhkken ierit mijájs, náste ja planehtaj birra, ma li aj kulturmujtojda vuodon.
Sån vuoset boares sámij ságájdallamijs gåktu sjierris náste sáme namájt oadtjun, aneduvvin klåhkkon, ájgev ja almeguovlojt vuosedittja.
Náste gulluji duon dán násstegåvåjda ma vuosedi ulmutja li ietjasa iellemav ja kultuvrav nástij gåvådam.
Eirin Holberg tjállá Oarjje-Sálto sáme dålusj ájgge le tiebmá mij ij la guoradaláduvvam.
Juska dutkam dábálattjat le guhkás boahtám, de le sáme dålusj ájgge dát guovlos Nordlándas binnáv oahpes.
Holberg vuoset moadda sáme kulturmujto gávnnuji, valla da li álu "mujtodis" kulturmujto danen gå ieme aktijvuodajda masi dá gullujin ælla desti oahppása.
Hásstalussan le de dutkat åvdep ájgijt oattjotjit ålles gåvåv gånnå sáme bátsadusá kulturmujtton åvddånbåhti.
Lis-Mari Hjortfors låhpat dán jage Bårjjåsav artihkkalijn læstadiánaj biednagoade birra Jielleváren, mij aj máhttá gehtjaduvvat kulturmujtton læstadiána åsko badjánime ja iellema birra.
Læstadiánaj vuostasj biednagoahte Jielleváren tsieggiduváj jagen 1898, nubbe jagen 1957 ja goalmádijn gærggin gålgådismánon 2009.
Dåjmadiddje le Lars Magne Andreassen læhkám.
Nå er årets utgave av Bårjås klar!
/ Dál de dán jagásj Bårjås almoduvvá!
Bårjås er et populærvitenskapelig tidsskrift som utgis av Árran lulesamisk senter.
Tittelen på Bårjås 2014 er "Tradisjon og fornyelse".
Bårjås 2014 fås kjøpt hos Árran og Th.
Bredesen.
Bårjås le álkkeslåhkåm diedalasj ájggetjála mav Árran julevsáme guovdásj ålgusvaddá.
Dá jagásj Bårjjåsa sáhkan li "Árbbedáhpe ja ådåstuhttem".
Bårjås 2014 oattjo oasstet Árranin ja Th.
Bredesenin.
Hadde: kr 110.
Árran galggá oadtjot sáme museadávverijt ma uddni gávnnuji Vuona guokta stuorámus museajn Oslon.
Vuona álmmukmusea ja Kulturhiståvrålasj musea Oslon åttjudin gassko 1880-jagij rájes gitta 1970-jagij rádjáj viek ållo sáme museadávverijt ma dálla galggi sirdeduvvat ruoptus Sábmáj.
Mij lip akta guhtta sáme museajs gudi oassálasstep Bååstede-prosjevtan aktan Sámedikkijn, Vuona álmmukmuseajn ja Kulturhiståvrålasj museajn.
Prosjevtav gåhttjop Bååstede (mij la oarjjelsábmáj ja merkaj ruoptus).
Barggo hiebadit ja vuosstájválldet dájt dávverijt la riek buoragit jådon.
Jagen 2012 tjálij Sámedigge sjiehtadusáv Vuona álmmukmuseajn ja Kulturhiståvrålasj museajn jut lahkke oasse, birrusin 2000 museadávvera, sáme dávvertjoahkkes mij dájn museajn uddni gávnnu galggi fievrriduvvat ruoptus Sábmáj sáme museajda majt Sámedigge ruhtat.
Dát mærrádus tjuovvu Vuonarijka vælggogisvuodav sámij hárráj álggoálmmugin Vuonan, ja galggá sámijda buktet iesjrádálasjvuodav ietjas kulturárbes.
Dát la histåvrålasj sjiehtadus gå dákkir stuorra máhtsadimprosessa ælla åvddål Vuonan dáhpáduvvam.
Danmárkko la dahkam dav sæmmi gå máhtsadin 35000 dávverijt ruoptus Ruonasednamij.
Valla Vuonan le dát prosjækta ådåájggebarggo museajda.
Dávvertjoahkke gærdoduvvá
Ájnas prinsihppa máhtsadimes le proveniens - dat sihtá javllat dávvera galggi máhtsaduvvat dajda sáme museajda gåsstå museadávvera båhtin dalloj gå tjoahkkiduvvin.
Dan diehti galggá Árran oadtjot dávverijt julevsáme ja bidumsáme guovlos Vuonan ietjama hállduj ja æjgguj.
Dát sjaddá lasedit mijá dávvertjuohkkev viehka ednagav gå badjel 350 ådå dávvera galggi máhtsaduvvat Árranij.
Ájnas barggo
Árran la riek ávon gå bessap oassálasstet dákkir ájnas bargguj.
Prosjækta vihpá dálla jagev 2017.
Ruhtadibme le hásstalus gå máksá viehka ednagav åttjudit ja jåhtuj biedjat máhtsadimev sihke museajda gudi vaddi dávverijt, Vuona álmmukmuseaj ja Kulturhiståvrålasj museaj, ja Árrana museaj ja dåj nuppe vihtta ietjá museajda gudi oadtju ruoptus dájt dávverijt.
Prosjækta gájbbet sierra ruhtadimev stáhtas.
Mediatjállusa prosjevta birra:
https://www.nrk.no/sapmi/ikke-helt-klare-for-den-store-oppgaven-1.13711301
ttps://www.nrk.no/sapmi/_-kultuvraarbbaj-la-dat-ajnas-1.13556032
Dánna máhtá ienep diedojt prosjevta birra låhkåt: http://www.norskfolkemuseum.no/no/Samlingene/samisk/Samisk-kulturarv-tilbakefores/
http://www.sametinget.no/content/search?SearchText=b%C3%A5%C3%A5stede
Lågå Bååstede-rapportav dánna: http://www.folkemuseet.no/PageFiles/6823/Sa120301%20B%C3%85%C3%85STEDE%20rapport%20underskr%20.pdf
Vuonarijka histåvrrå 200 jagij demokratijajn ja nasjåvnålasj aktisasjvuodajn la aj histåvrrå hæsodisvuodas ja aktuvuodas.
Dan stuorra subttsasin mijáj birra, Vuonarijka ja vuonarijkagij birra, li moattes gudi vierojduhteduvvi.
Duodden subttsasij friddjavuodas ja sebrudahttemis, gávnnuji aj subttsasa ebdalussjamis, ålgoduvvamis ja vuojnnemahttásin dahkamis, åvdep ájges ja aj dálásj ájges.
Oasátja dajs subttsasijs gávna dán vuosádusán.
Dánna li duola dagu subttsasa dárojduhttema, bajásgiessemanstáltaj, nállebiologija, rubmaha, mielggavige, páhperahtesvuoda, doajmmahieredime ja gárevsælggatjanádime birra.
Bessap aj oahpásmuvvat gárramvuoda nuoraj árggabæjvváj ietjasa gåvåj baktu.
Sihtap ájadallat gåktu midja musean máhttep gaskostit ja vájkkudit ájggeguovddelis, ájnas ja iehpetjoavdedum tjuolmajda mijá sebrudagán.
Mij sihtap Árrana musea galggá liehket sadjen miellagiddis sebrudakdágástallamijda, - gånnå rájá "mijá" ja "sijá" gaskan gádudi.
Vuosádusá oajvveulmme la duodastit man láhkáj midja, juska li ærádusá, lip oassen sæmmi sebrudagás
Vuosádus la dagádum Árran julevsáme guovdátjis, Bierguna Stádamuseas, Alle Museas, Nasjåvnålasj dálkasmuseas/Vuona Teknihkalasj Museas, Oslo Museas ja Alle-Agder-museas.
Gåvvåtjuollde: Rune Eraker.
Brudd la Kulturráde jagen 2003 álgadam viehkedittjat museajt åtsådalátjit ja vijdedittjat ietjasa rållajt ja oassálastátjit iehpetjielgga sebrudakgatjálvisájda.
Præssaj: Ienep vuosádusá birra, guládalá Anne Kalstad Mikkelsenijn, akm@arran.no jali Torhild Skåtun, torhild.skatun@tekniskmuseum.no tel: 95 17 12 20
Hiebalgis gåvåjt oattjo sjiehtadusá milta
" Usjudalá, månnå sábmen, vuostasj jagijt gå lidjiv sadjásasj åhpadiddjen, ittjiv dibde ietjam oahppijt munji sámástit skåvlån.
Hæhttujin munji dárustit jus sihtin mujsta vásstádusáv.
Gå dav usjudaláv, de vil uddnik dassta skámádav.
Mån jáhkkiv duohtan lij, sámegiella le æbddásabbo.
Dajnas gå iehtja lidjiv, sámegielak mánnán, åtsådallam moadda vierredago skåvlån.
Hæhttujma dárustit, ja jus ejma dádjada, de mijáv bilkkedin jali hæhttujma skábmotjiegan tjuodtjot.
Juo nuorajskåvlån mierrediv ietjam mánájda dåssju dárustit.
Muv máná, gudi 1960- ja 1970-lågon bajássjaddin, gájgodin muv gå iv lim sidjij mánnárájes sámegielav åhpadam, ja diedáv muhtemijda sijás la dát læhkám stuorra surggon."
(åhpadiddje sáme bájken Måsken, 2010)
"Báhtja tjuottjudi guovte rájddon saljon, gåsstå dievnastiddje tjællárij doalvvu.
Danna oadtju bassambeŋka nali biejadum gijsás soahpov ja rájddamav, ja de juohkka akta báhttja basát dajt akti diededum basádimbagádusáj milta.
Dievnastiddje galggá gåtsedit, gájkka dáhpáduvvá ságastallama ja stuojme dagi báhtjaj gaskan."
Skåvllåsijdda Ulvnesøy, 1882
1800-jagijn moadda Vuona stáda ásadin bajásgiessemanstáltajt "skindigis ja tjádjánam" báhtjajda, maŋŋela gåhtjodum skåvllåsijddan.
Báhtja galggin åhpaduvvat rádjánisvuohtaj, vælggogisvuohtaj ja roattov autoritetajda guottátjit.
Biejve lidjin garrasit reguleridum åhpadusájn ja rubbmelasj bargujn.
Nuktalibme dagu båråk vádtset, tsábbmudallat jali tjivvahit ij lim sierralágásj.
Gasskamærrásattjat lidjin báhtja 12 jage, ja årrom lij gålmmå jage.
GIERDU- æjvvuribme sáme dájddaværáldin le geldulasj vuosádus sáme dájdas ja hásstalusájs ja dágástimijs sáme dájddaværáldin.
GIERDU vuosádusán le dájdda RiddoDuottarMuseajs - Sáme Dávvervuorkás, gånnå li nuorttarijkaj miellagiddimus tjoahkke sáme dájdas.
GIERDU (Gievlle-buojkuldahka) máhttá gåvvit aktijvuodav ja gievlev, juoga mij guovdásj symbovlla sáme kultuvran.
GIERDU jali GIEVLLE sáme dájddaværálda æjvvuribme, vuoset dájda åvddånahttemij ja moattegerdakvuohtaj.
Vuosádusán le dájdda moaddásijs Nuorttarijkaj tjiehpemus dájddárijs: Lena Stenberg, Geir Tore Holm, Synnøve Persen, Daban Da (Asbjørn Forsøget og Gjert Rognli), Alf Salo, Annelise Josefsen, Outi Pieski, Ingunn Utsi, Monica L. Edmondson, Britta Marakatt-Labba, Marja Helander, Arnold Johansen, Jørn Magnus Langseth, Rose- Marie Huuva, Edil Sande, Andreas Sarri, Anna-Stina Svakko, Aslaug Juliussen, Folke Fjellström, Randi Marainen ja Bente Geving.
GIERDU le vuosádusturnéa masi fáladuvvá gaskostibme Kultuvralasj skåvllåvuossas (Den Kulturelle Skolesekken).
Seminára ja diehtotjállaga fáladuvvi aj.
Gehtja næhttavuosádusáv www.gierdu.no.
Præssagåvåjt máhtá dassta viedtjat.
GIERDU le hiebadum mannat Nuortta-Vuonav 2009-2011 jagijt.
Vuosádusá buvtadiddje li SKINN, Se Kunst i Nord-Norge, Bodø ja RiddoDuottarMuseat - Sáme Vuorkkádávvera Kárášjågån.
Prosjækta le ruhtaduvvam dájs: FRITT ORD, Kulturkontakt Nord, Norsk Kulturråd, DKS Nordland, DKS Finnmark, Samisk Kulturfond og ABM-utvikling.
Pressavásstediddje: RiddoDuottarMuseat: Irene Snarby, Tlf.
SKINN: Pia Lidvall Tlf.
Lågå ienebuv.
Buuti Pedersen la Kalaalit Nunaata/Ruonáednama dåbddosamos ja viehka árvon anedum dájddár.
Ietjas dájddárvuodajn ja dåjmalasj sæbrrama baktu duon dán kultuvrrajgullevasj prosjæktaj maŋemus 30 jage, le sujna guovdásj rålla Ruonáednama dájdav ja kultuvrav åvddånahttemin.
Ietjas moadda tjuorggasij ja hiervvimij ja stuorra berustimijn le sån luottajt miehtáj Ruonáednamav guodám.
Duodden dasi sihtá Árran aj álggoálmmukdájdav tjalmostahttet
Dájddárvuodajnis baktu le sån ållusijt njuoradam, e val dåssju sij gudi Ruonáednamin dájdas ja kultuvras berusti.
Sån la duodaj nahkam Ruonáednama dájdav ienebujda dåbddusin dahkat, rijkasin ja aj ålggorijkajn.
Buuti la barggam prosjevtaj moatten rijkan, Ruonáednama åvdåstiddjen vuosádusájn ja aktisasjbargon ietjá dájddarij ietjá kultuvrajs.
Muhtem bále vuojnnu dagu dánssa, ietjá bále fármastibmen jali stuvssimin.
Vuosádus la luojkadum RiddoDuottarMuseas - Sámiid Vuorká-Dávvirat (RDM-SVD)
Vuosádus la Árranin snjuktjamáno 24.bæjvváj 2015
Árranin li aktisasjbargo Duodje Norlándajn ja Divtasvuona ASVO;jn 2014 jage rájes álggám muhtem æládusájda guoskavasj duodjeprosjevtav mij galggá vihpat jage 2016 loahppaj.
Barggon li bagádallat duodjuhiddjijt garra ja dibma duojen.
Åhtsåmmierre: Bårggemáno 18. biejve 2014.
Norsk tekst?
- Trykk på flagget nederst..
Árran - Julevsáme guovdásj ásaduváj 1994 Ájluoktaj Divtasvuona suohkanin.
Árrana ulmmen le liehket nasjonála guovdásj mij sáme gielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav julevsáme guovlon bisot ja åvddånahttá.
Árranin li museadåjma, sámegielak mánájgárdde, sáme giellaåvddånahttem ja videokonferánsaj baktu giellaåhpadus, åtsådimprosjevta, nuorttaguovloj gatjálvisáj barggo, almmudakdåjma, j.i.
Huodnaha ja lanjá lájggiduvvi Sámediggáj, NRK Sámi Radioj ja universitiehtajda Bodådjon ja Råmsån ja Staped;aj.
Aktan sijáj gudi lájggiji le birrusij 40:sijn bæjválasj barggo Árranin.
Ienep diedo Árrana birra gávnnuji www.arran.no næhttabielen.
Dát le doajmma mij le dagu bagádallamdievnastus jages 2012.
Prosjevtan le oassen fágalasj bagádallamdievnastus garra ja dibma duojen.
Dajnas le guokta 30% virge rahpasa Duodje bagádallen.
Barggon li:
Máhtudagáj gájbbádussan li:
Virggáj gájbbeduvvá ulmutjis:
Virggáj viertti álgget ragátmánon 2014.
Virggemihtto máhttá stuoreduvvat jus vuorbástuvvat ruhtadimijn jage 2015 rájes.
Virgge máhttá aktiduvvat ietjá virgijn jus le dågålasj virggeulmusj.
Jus sidá ienep diedojt virge birra, de dáv oattjo direktøras Lars Magne Andreassen 75575105, jali 90775275
Åhtsåmmierre: Bårggemáno 18. biejve 2014
Åhtsåm aktan CV;ajn sáddiduvvá:
Árran - julevsáme guovdásj, 8270 Ájluokta/Drag, jali e-poasstaj: poassta@arran.no baktu.
Prosjækta "Duodje æládussan julevsáme guovlon" l aktisasjbarggo Árranijn (prosjevta vásstálasj), Divtasvuona ASVO:jn ja Duodje Nordlándajn./
Prosjektet "Duodje som næring i lulesamisk område" er et samarbeid mellom Árran (prosjektansvarlig), Tysfjord ASVO AS og Duodje Nordlánnda.
Prosjækta "Duodje æládussan julevsáme guovlon" la prográmma mav ájggop tjadádit ájggegávdan 2014-2016, jus ruhtaduvvá.
Prosjækta l aktisasjbarggo Árranijn (prosjevta vásstálasj), Divtasvuona ASVO:jn ja Duodje Nordlándajn.
Prográmma l ruhtaduvvam giese 2015 rádjáj, ja rabás bagádimdievnastus dibmaduojen ja garraduojen dálla jåhtuj boahtá.
Bagádimdievnastus la stuoves ájggáj gånnå bagádalle le Árrana duodjeåssudagáj Ájluovtan, vuosedimiehkeda gånnå duot dát duodjuhimvuoge vuosádaláduvvi, ja sierra bagádibme duojen.
Bagádalle dibmaduojen la Lilian Urheim ja garraduojen Mattias Harr.
Bagádibme dudjeåssudagán jahkeneljadisán 2014 la:
Basádismáno 3. bv.
kl 16.30 - 21.30 Vuosedimiehket dájvveduodje
Basádismáno 4. bv.
Basádismáno 13. bv.
Basádismáno 14. bv.
Basádismáno 27. ja 28. bv.
Javllamáno 11. bv.
kl 17.00 - 22.00 Vuosedimiehket sassnegábmaga mánájda/njuorakmánájda
Javllamáno 12. bv.
Javllamáno 13. bv.
Javllamáno 15. ja 16. bv.
Máhttelis la aj sierra bagádimev dibmaduojen oadtjot.
Dav sjiehtada duodjebagádallijn iehtja.
Bagádibme fáladuvvá Divtasvuonan ja aj Tråmså-guovlon Lilianas.
Sjiehtadusá milta besa aj sijddaj Liliana lusi Finnsnesan boahtet.
Lilian Urheim: mobijlla: 906 84 748, epoassta: lilianurheim@hotmail.com, lilian.urheim@arran.no, skype: lilianu31
Basádismáno 20. bv.
Basádismáno 27. bv.
Javllamáno 18. bv.
Duodden dájda la Mattias Divtasvuona ASVO:a duodjeiehkedijt gasskavahkojt gaskal kl 18.00 - 22.00:
Ragátmáno 19. bv.
Ragátmáno 26. bv.
Javllamáno 10. bv.
Javllamáno 17. bv.
Jus la ienep dárbbo la máhttelis bagádibme sjaddá aj dijstagájt dáj vahkoj.
Máhttelis la aj sierra bagádimev duojen oadtjot.
Mattias Harr: mobijlla: 981 98 721, epoassta: mattias.harr@gmail.com, mattias.harr@arran.no
Le gus dujna duodje?
Le gus dujna julevsáme garraduodje majt bessap gåvvit?
Mattias Harr sihtá julevsáme garraduojev gåvvit bagádime vuoksjuj.
Sån máhttá sijddaj duv lusi boahtet.
Jus sidá viehkedit, guládalá Mattiasijn.
Prosjektet "Duodje som næring i lulesamisk område" er et program som planlegges gjennomført i perioden 2014-2016, forutsatt finansiering.
Prosjektet er et samarbeid mellom Árran (prosjektansvarlig), Tysfjord ASVO AS og Duodje Nordlánnda.
Programmet har fått finansiering frem til sommeren 2015 og den åpne veiledningstjenesten for mjukduodje og hardduodje settes nå i gang.
Veiledningstjenesten består av faste tidspunkt som veilederen er på duodjelokalene til Árran på Drag, visningskvelder hvor ulike duodjeteknikker vises og individuell veiledning, som kan fås på forespørsel.
Veileder for mjukduodje er Lilian Urheim og veileder for hardduodje er Mattias Harr.
Tidspunktene for veiledning i duodjelokalene i fjerde kvartal 2014 er:
1.november, kl.
3. november, kl.
16.30 til 21.30 Visningskveld tægerduodje
4. november, kl.
13. november, kl.
14. november, kl.
27. og 28. november, kl.
11. desember, kl.
17.00-22.00 Visningskveld skinnsko til småbarn/babyer
12. desember, kl.
13. desember, kl.
15. og 16.desember, kl.
Det er også mulig å få individuell veiledning i duodje.
Dette avtales med duodjeveilederen direkte.
Veiledningen kan gis i Tysfjord eller i Troms-regionen for Lilian sin del.
Det er også mulig å komme hjem til Lilian på Finnsnes etter avtale.
Kontaktinformasjon:
Lilian Urheim: mobil: 906 84 748, epost: lilianurheim@hotmail.com, lilian.urheim@arran.no, skype: lilianu31
20. november, kl.
27. november, kl.
18. desember, kl.
I tillegg vil Mattias være på Tysfjord ASVO sine duodjekvelder onsdager i deler av perioden kl.
19. november
26. november
10. desember
17. desember
Hvis det er et større behov kan det bli aktuelt med veiledning også på tirsdager i disse ukene.
Mattias Harr: mobil: 981 98 721, epost: mattias.harr@gmail.com, mattias.harr@arran.no
Har du lulesamisk hardduodje som vi kan få fotografere?
Mattias Harr er interessert i få ta bilder av lulesamisk hardduodje til veiledningsformålet.
Han kan komme hjem til deg.
Hvis du er interessert i å bidra, ta kontakt med Mattias.
Árran i samarbeid med Tysfjord Asvo og Duodje Nordlánnda skal arrangere en hel rekke med seminarer og kurs i duodje fra lule- og pitesamisk område i løpet av høsten.
Árran aktan Tysfjord Asvo:ajn ja Duodje Nordlándajn galggi ásadit moadda seminára julev- ja bihtámsáme duoje birra tjavtja alluj.
Árran og Sametinget har avholdt kurs i kulturminneregistrering.
/ Árran ja Sámedigge li kulturmujttoregistrerimkursav ásadam.
Forrige helg arrangerte Árran og Sametinget et todagers kurs i kulturminneregistrering i Beiarn.
På kurset fikk deltakerne en innføring i hvordan man registrerer samiske kulturminner.
Mens første dag ble tilbrakt på skolebenken, fikk deltakerne prøve ut kunnskapene sine i praksis neste dag.
Da dro vi ut i felten, og brukte dagen på å registrere samiske kulturminner som hittil hadde vært uregistrert.
Kurset var åpent for alle interesserte.
Kursdeltakerne var da også en entusiastisk gjeng, med mye kunnskap om sine lokalområder og lokalhistorie.
I tillegg til Beiarn kom det kursdeltakere fra så vel Saltstraumen som Meløy, Tysfjord, Tromsø - og Gällivare i Sverige.
Målet med registreringskurset var å lære opp lokalbefolkningen, som i neste omgang kan bidra i det viktige arbeidet med å registrere kulturminner.
Fortsatt er svært mange samiske kulturminner uregistrert, og pitesamisk område er intet unntak.
Derfor er slik kursing av ekstra verdi.
Kursholder var arkeolog Arne Håkon Thomassen, seniorrådgiver hos Sametingets kulturminnevernavdeling.
/ Åvdep vahkkolåhpa de lij Árranin ja Sámedikken guovte bæjvvásasj kurssa kulturmujtoj registrerimis Bájddárin.
Vuostasj biejve de lij sinna tjåhkkåhit ja oahppat, maŋep biejve de lij gæhttjalit ietjas tjehpudagáv praktiserit.
De manájma luonnduj ja biejvev låptijma registrerit sáme kulturmujtojt ma åvddåla ællim registreriduvvam.
Kurssa lij rabás gájkajda.
Oassevállde de lidjin buosjes vehka, ållo máhtudagáj ietjas lahkabirrusa ja bájkálasj histåvrå birra.
Duodden oasseválldijs Bájddáris lidjin aj oassevállde Stuorrastrávves, Melødjås, Divtasvuonas, Tråmsås ja Jielleváres Sverigin.
Registrerimkursa ulmmen lij ulmutjijt lahkabirrusis oahppat, ma vas de boahtte ájgijda máhtti liehket åvdedime ájnas bargov kulturmujtojt registrerit.
Moadda sáme kulturmujto ælla ájn registreriduvvam, ja bihtámsáme guovlon le sæmmi láhkáj.
Danen le sierra árvvo dákkár kursajs.
Kursan lij arkeologa Arne Håkon Thomassen åhpadiddjen, sån le seniorrádevadde Sámedikke kulturmujttoåssudagán.
Samtlige bilder: © Árran Gájkka gåvå: © Árran
Tre generationer berättar om det samiska språket
prosjevta birra
Ájádusájt ja ájggomusájt tjoahkkit sámegielaj birra ja daj boahtteájgev
Åtsådallama gielas tjalmostuvvi aj
Dájt åvddånbuktet vuosádusáj, artihkkalij ja álmmuktjåhkanimij
manen
Sámegielajt nannit nav vaj árggabiejven gulluji ja vuojnnuji
gåktu
Vuorrasappo ja nuora li aktan ja aktu viesso sáme giellabirrusa
árvvo
Giella le diehtogálldon midjij ja vaddá sáme árvvovuodov mij la mijá histåvrås ja dálásj ájges
Giella subtsas gåsi gullu ja midjij identitehtav vaddá.
prošeavtta birra
Čoaggit jurdagiid sámi giela ja boahtteáiggi birra
Vásáhusat gielas maid čalmmustahttojuvvojit
Ovdanbuktit daid čájáhusaid, artihkkaliid, gávnnademiid j.n.a.
hámis
manin
Nannet sámigiela vai dávjjibut gullo ja oidno árgabeaivvis
got
Boarrásit ja nuorat ovttas ja okto ráhkadit ealli sámi giellabirrasiid
árvu
Giella lea diehtogáldu mii addá minsiidda sámi árvovuođu huksejuvvon min historjjás ja dálááiggis
Giella addá gullevašvuođa ja identitehta.
om projektet
Samla tankar och idéer kring det samiska språken och dess framtid
Også erfaringer om språket vil være i fokus
Presentere dette i form av utstillinger, artikler och folkemøter
varför
Stärka de samiska språken så att det hörs och syns mer i vardagen
hur
Äldre och yngre skapar tillsammans och var för sig levande samiska språkmiljöer
värdet
Språket är kunskapskällan som ger oss en samisk värdegrund byggd på vår historia och nutiden
Språket gir oss tilhørighet og identitet.
www.giella.se
Dålusj subttsasa ja quizza
Káffa ja gáhko oasen
Gájka li buorisboahtem sámegielav gulldalittjat ja ságastittjat!
Ásadiddje: Divtasvuona suohkan, Divtasvuona demænssasiebrre ja Árran
Buorisboahtem vuosádusrahpamij Árranin 04.07.14 kl.
Giessevuosádus Anders Paulsen / Velkommen til utstillingsåpning på Árran 04.07.14 kl.
Sommerutstilling med Anders Paulsen.
Giessevuosádus Anders Paulsen - duodjár garraduojen.
Buorisboahtem duodjevuosádusrahpamij duojes majt Anders Paulsen (Luovta-Ánndi), Ájluovtas la duodjuham.
Anders Paulsen le bájkálasj duodjár Divtasvuonas ja duodjuj muoras ja tjårvijs.
Anders le dajs åvdemusájs Divtasvuonan guhti vuobddemijda duodjuhattjaj.
Sån dahká nijbijt, guvsijt, náhpijt hervajt j.n.á..
Anders le læhkám aj duodjeåhpadiddjen.
Sån åhpaj duodjuhit Sáme Álmmukallaskåvlån Jåhkåmåhken.
Duoje ma vuoseduvvi li Árrana tjoahkkáldagájs ja muhtema li luojkadum ierit ietján Divtasvuona suohkana rádeviesos ja Girjjevuorkás/Sáme girjjebussas ja priváhta tjoahkkáldagájs.
12.30 Vuosádusrahpam ja åvddånbuktem.
Velkommen til utstillingsåpning på Árran 04.07.14 kl.
Sommerutstilling med Anders Paulsen- duodjeutøver i hardduodje.
Velkommen til åpninga av duodjeutstillingen med Anders Paulsen, Drag.
Árran vil vise duodje av Anders Paulsen i en sommerutstilling.
Anders Paulsen er en lokal duodjeutøver i tre- og hornduodje i Tysfjord.
Anders er en foregangsmann i samisk sløjd/duodje i Tysfjord.
Han lager knivar, gukse, náhppe, smycker mm.
Anders har avholdt en rekke kurs i duodje og arbeidet som duodjelærer.
Han er utdannet på Samernas Folkhögskola i Jokkmokk.
Duodjegjenstandene som vises er fra Árrans samlinger og innlånt duodje fra blant annet Rådhuset og Biblioteket/samisk bokbuss i Divtasvuona suohkan - Tysfjord Kommune samt fra private samlinger.
12.30 Åpning av utstilling og presentasjon.
Árran - julevsáme guovdátjin guovvamáno 19. biejve.
Girjje rádjádoalvvoma birra almoduvvá guovvamáno 19. biejve Árranin.
Girje namma le "Samisk og norsk losvirksomhet i nordre Nordland og Sør-Troms, 1940-1945", ja almoduvvá almmudagán Orkana Akademisk.
Girjjetjálle: Barentsinstituhta jådediddje Marianne Neerland Soleim, Råmså universitehta professor Jens-Ivar Nergård, senioråtsåddje Árran -julevsáme guovdátjin Oddmund Andersen.
Girjje vuoset rádjálåvsåj tjierggis histåvråv doaro ájge.
Rádjádoalvvom gehtjadum histåvrå tjalmij ja doalvvoma sierralágásjvuoda genga guovlojn nuortta Nordlándan ja Oarjje-Råmsån tjalmostuvvi.
Åvdep rádjálåvså, sijáj familja ja báhtariddje subtsasti sijá vásádusáj birra ja sijá mujtojt rádjádoalvvoma birra.
Prográmma almodime birra mij la guovvamáno 19. biejve boahtá maŋŋel.
Jus hálijda åvdebut diŋŋgut diededa Árran - julevsáme guovdátjij.
Hadde le 389,- kr.
BESTILL HER.
Gullsmedmester Inger-Lise Kolsrud fra Valdres, nå bosatt på Storjord i Tysfjord, åpnet forrige onsdag sin smykkedesignutstilling på Árran.
Gållesmirjártjiehppe Inger-Lise Kolsrud Valdresas, guhti dálla årru Stuorgietten Divtasvuonan, rabáj gasskavahko ietjas libjjahábbmim vuosádusáv Árranin.
Gullsmedmester Inger-Lise Kolsrud presentere og stille ut sin smykkekolleksjon, "Áhkká" på Árran - julevsáme guovdásj / Lulesamisk senter.
Modellutvalget er inspirert av historisk smykkemateriale fra lule- og sørsamiske områder.
-Bestefaren min sa ofte til meg at vi må ta vare på det gamle, forvalte det i nåtid og ta det med inn i fremtiden.
Disse ordene satte seg godt fast i ryggmargen.
Med gryende interesse for og med min tidlige fasinasjon av edle metaller og trang til fantasiutfoldelse, tok jeg med meg lærdommen fra bestefar og smidde meg inn i spennende eventyrverden.
Jeg gravde meg ned i gammelt smykkemateriale, børstet av støvet og gjenskapte en del av lokalhistorien.
Videreføringer og nyskapninger ligger mitt hjerte nært og med materialer som edelstener, perler, glass, skinn, tekstil, horn m.m tar jeg det gamle med meg til nåtiden og lager noe for samtiden, forteller Kolsrud.
Hun er opprinnelig fra Sør-Aurdal i Valdres men har bosatt seg på Storjord i Tysfjord.
Herfra har hun eget verksted på loftet og har studert gammelt samisk materiale.
-Det var naturlig å gå inn i det lokale her da jeg kom hit og har også vært i Jokkmokk og Arjeplog, sier hun.
Det var en helt ny produksjon som ble stilt ut i perioden 28. mars til 1. mai 2012.
-Designsmykker er en vesentlig del av min produksjon og det står mitt hjerte nært.
Jeg ønsker å skape kontraster mellom nytt og gammelt.
Sinnsstemninger, musikk, naturen, samtaler og mine egne inntrykk skaper de nye uttrykkene.
Fantasien er mitt verktøy, sier hun.
Inger-Lise Kolsrud har hatt flere utstillinger rundt om i Norge og hun har mottatt flere stipend fra Norsk Kulturråd.
Nuortta-Vuona Europakontåvrrå, Brusselin, Belgia lej javllamáno 17.b.
2008 seminárra Árktisa ja ådå politihka åvdedime birra.
Árrana sierrarádevadde Sven-Roald Nystø hålaj dán politihkkaj iemeálmmugij oassálasstema birra.
Seminára prográmma, oassálasste ja ietjá håla li Europakontåvrå næhttabielen.
Nystø hålav ienngilisgiellaj dánna gávna.
Wilton Park aktan Vuona ålggorijkkadepartementajn ja vehkijn Canada rijkajgasskasasj Árktalasj guovdátjis, tjadádin guovvamáno 18.- 20.b.
2010 konferánsav "Nuorttaguovlo: Hásstalusá ja máhttelisvuoda" Stayning'in Stuorbrittanian.
Árrana sierrarádevadde Sven-Roald Nystø hålla danna lej "Governance in the Arctic - Sharing Best Practises - Indigenous Peoples".
Sån giehtoj oanegattjat Vuona sámij ja oajvválattjaj aktavuoda åvddånimes, Ilullisat deklarasjåvnås vuollájtjáledum moarmesmáno 28.b.
2008 vidá árktalasj stáhtaj (ålggorijkka) ministarij baktu, Canada, Danmárko/Ruodnáednam, Vuodna, Ruossja ja USA, ja vuorodij vihtta ássje åvdedittjat iemeálmmugij vidjurijt Árktalasj guovlon.
Hålav ieŋŋlis-giellaj dánna gávna.
Sámásta 1: guovvamáno 13. biejve/ onsdag 13. februar.
Sámásta 2: guovvamáno 14. biejve/ onsdag 14. februar.
A
Sáme dájddár Keviselie/Elle-Hánsa/Hans Ragnar Mathisen (r. 01.07.1945) Sálašvákkes la mierredam ietjas dájddagav Árranij vaddet.
Tjoahkkáj li birrusij 15 000 dago, aktan tuvsána tjuorggamijs ja sárggomijs girjijn.
Ienemus oasse dájddatjoahkkes li gåvvådájdda ja giehtatjuorgadum kárttaoriginála.
Danna li blyánnta-, tusja- ja ráddetjuorggama, akvarella, ulljo- ja akrylmállaga, monokroma dieddema, metálladieddema, litografija ja muorradieddema.
Duorastagá moarmesmáno 24. biejve kl.
Gånnå: Árran julevsáme guovdásj
Motijva li gåvå ulmutjijs, duobddágijs - ienemusá Tråmså guovlos, symbåvlålasj ja ålles jali muhtem mudduj abstrákta gåvå.
Vattáldagán li aj badjelasj nielljalåk originála giehtatjuorgadum kárta iesjgeŋga guovlos Sámen.
Dájdda la ålles iellemájges dájddárin.
Keviselie/Elle-Hánsa/Hans Ragnar Mathisen la moadda vuosádusájda oassálasstám ja la moadda almulasj ásadusájs oastedum daj gaskan Dájda nasjonáldávvervuorkás.
Jagen 2017 lij sån Documentan - mij moaddásij mielas la værálda ájnnasamos vuosádusarena ájggásasjdájddagij.
Sjiehtadus Keviselie/Elle-Hánsa/Hans Ragnar Mathisena ja Árran Julevsáme guovdátja gaskan stivras dåhkkiduváj 15.12.2017 ja dan milta galggá Árran tjoahkev háldadit ja dájddafágalasj dågålasj láhkáj magasinerit.
Árran galggá gájka dájddagijt katalogiserit ja dájddagav gaskostit stuoves ja gasskabåddåsasj vuosádusáj baktu, aktan viehkedit váj dájddár bæssá ietjá vuosádusájda ja dávvervuorkájda.
"Dáv moatte siváj diehti dagáv", javllá Keviselie/Elle-Hánsa/Hans Ragnar Mathisen.
"Sávav tjoahkke la avta sajen tjoahken ja jut sáme ásadusás várajda váldeduvvá."
Joarkká: "1980-lågon oahpásmuvviv sebrudakberustiddje julevsámij.
Sijá visjonera ja duosstelis vuojno muv måvtåstuhttin.
Muhtema sijájs Tråmssåj båhtin ja muv rádna sjaddin.
Dåbdåv ietjam degu sijdan dåjmalasj ja buorremielak sámij gudi sámeássje åvdås rahtji, danen gå lav bajássjaddam ájgen gå dát lij vargga tabu.
Sån åvdet "Jáhkáv Árran sjaddá nahkat dáv dájddavattáldagáv háldadit.
Sidáv tjoahkke galggá avtan sajen tjoahken ja jut dájdda máhttá moaddásijda ávvon, aj muv biejvij maŋŋela."
Keviselie/Elle-Hánsa/Hans Ragnar Mathisen låhpat dajna jut "Sidáv aj guddnedit ietjam juomisjvieljav guhti jámij jur maŋŋel gå riegádij ja la hávddáduvvam Áhkánjárgan/Narvijkan.
Árran la lagámus sáme guovdásj."
Árrana stivrrajådediddje Andreas Mikkelsen javllá sån la "viehka ávon gå Elle-Hánsa la válljim dákkir stuorra vattáldagáv midjij vaddet.
Vuollegattja lip ja sihtap dájddagav buoremus láhkáj sujttit.
Lip juo rudájt biedjam 2018 budsjæhttaj váj máhttep álgov dahkat bargguj."
Direktørra Lars Magne Andreassen la "njuorranam ja ávon gå dákkir vattáldagáv oadtjop.
Ájggop válldet aktijvuodav Sámedikkijn ja dájddafágalasj ásadusáj váj oadtjop bagádusájt ja rádijt gåktu dáv buoremus láhkáj dahkat."
Joarkká "vattáldahka viehka vuogas ájge bådij danen gå miján li plána guovdátjav stuoredit prosjevta baktu Árran 2020.
Lip plánajt hiebadahttám navti váj la magasijnna dájddagij ja vuosáduslanjá oajvvehuodnahin.
Dárbahip ruhtadoarjjagav jus galggap investerimijt nahkat ållit.
Ajtu lav buorremielak prosjevta åvdås.
Jáhkáv dájdda edna ulmutjijt gæssá." låhpat Andreassen.
Symbåvlålasj gálggim la gasskavahko 24.05 kl.
13 Árranin.
Gájka li vájmulattjat buorisboahtem.
NRK Sapmi: Uddni rabáduvvá sierralágásj duodjevuosádus.
Luovta-Ánndi le dajs åvdemusájs Divtasvuonan guhti vuobddemijda duodjuhahttjáj.
Foto: Harrieth Aira / NRK.
Les mer på NRK Sapmi HER.
Árran vuobddá goalmát nummarav tjállagis Malstrøm - Ådåsa kulturhiståvrålasj gaskostim- ja dutkaminstitusjåvnåjs Nordlándan.
Hadde le 100,- kr.
Dán jagásj oajvvetiebmá le sáme histåvrrå ja sebrudahka, ja moattes tjálli duon-dán tiemá birra sáme histåvrån ja sebrudagán Nordlándan.
Sáme museainstitusjåvnå fylkan oassálassti tjállusij tjállagin.
Gå le 100 jage dallutjis gå vuostasj sáme rijkkatjåhkanibme lej, de tjállagin le guhkep tjálos Elsa Laula Renberga birra guhti lij sån gut åttjudij sámijt Roandemij aktisasj rijkkatjåhkanibmáj.
Sån åroj Helgalátten Nordlándan.
Ietján li duo-dá tjállusa duossta-dássta dagu oarjjelsáme, nuorttasáme, julevsáme ja bidumsáme, ja duodden merrasáme, markasáme ja ällosáme iellemis, ja moadda oase sáme sebrudakiellemis gasskaájges gitta udnátjij.
Dåjmadiddje doajvvu máhtudahka sáme sebrudagájs åvddål ja uddni máhtti oabllot ja jåksåt vijdep låhkkejuohkusijt dájna tjállagijn.
Árran - Julevsáme guovdátja bargge li tjállám gålmmå tjállusa dán tjállagin.
Rádnastallam la giellaarená julevsámegielak mánájda 1-10 klássan vuodoskåvlån - sierraláhkáj mánájda gejn sámegiella l vuostasjgiellan.
Ulmme prosjevtajn la máná galggi sámástit, gånnå máná iesj válljiji sámegielav guládallamgiellan.
Rádnastallama ulmme l oadtjot mánájt sámástittjat, gånnå mánná iesj aktijvalattjat vállji sámegielav guládallamgiellan.
Giellaarenán li nuora gaskan 20-30 jage jådediddje.
Dán prosjevtan la aj nubbe ulmme, máná galggi rádnastallat nuoraj gudi li sæmmi gielladilen dagu máná ietja, dán láhkáj de lulun nuora sjaddat gielalasj åvddågåvvån mánájda.
Gå sámegielak nuora ja máná æjvvali rádnastallamij de doajvvop dát buktá gielalasj båhtusijt.
Galggap suohtas dåjmajt aktan dahkat.
Dajnas de ij la Rádnastallam degu dábálasj skåvllådille.
Máná juo muhtem mærráj sámegielav máhtti, ja Rádnastallam sjaddá arená gånnå sámegielav bessi adnet.
Dát la arená gånnå sámegielas le dárbbo ja gånnå sámegiella l kul.
Dát la ållu ietjá giellaarená majt máná dåbddi skåvlås.
Rádnastallamin galggap suohtas dåjmajt aktan dahkat sámegielajn guládallamgiellan, dajnas li diedon dåjma guovdátjin.
Galggap tjadádit dåjmajt ma mánáj mielas li suohttasa.
Aktan mánáj gárvedip dåjmajt ja ståhkusijt báles bálláj.
Juohkka vahko álgon sáddip sms æjgádijda diedoj dåjmaj birra.
Jus máná galggi sæbrrat rádnastallamij de vierttiji sámegielav ságastit, ælla dåssju nuora gudi galggi sámástit, máná vierttiji aj gaskanisá ja nuorajda sámástit.
Jus máná mielas le vehik unugis sámástit de oadtju mánná huoman sæbrrat.
Jus náginin la dárbbo dárustit de lip mierredam sierra bájkev gånnå l loahpe dárustit, dat gut sihtá dárustit oadtju de mannat dasi.
Ietján galggá gájkka guládallam sámegiellaj doajmmat.
Rádnastallam tjuovvu Divtasvuona suohkana skåvllåruvtov, álggá ragátmáno ja hæjttá vuoratjismáno.
Dat stuorra máhtsadimprosjækta Bååstede le vil duobbelij lávkkim.
Åvdep vahko le kommisjåvnnå mij juohká dávverijt Bååstede-prosjevtan gærggam juohket museadávverijt ma galggi Árran Julevsáme guovdátjij boahtet.
- Dát la midjij ållu stuorra mærkkabiejvve, javllá Árrana museajådediddje Harrieth Aira.
Árran Julevsame guovdásj le aktisattjat ájrrasij vihtta ietja sáme museajs, Norsk folkemuseajn, Kulturhistorisk museajn ja Sámedikkijn guorrasam juohket museadávverijt ja gálvojt dán stuorra máhtsadimprosjevtan.
Bååstede-prosjækta le stuorra máhtsastimprosjækta mij juohká sáme museadávverijt ma dálla li Norsk folkemusean/Kulturhistorisk musean ruoptus sáme guovlojda, ja prosjækta l Vuonan stuorra ja riek sierralágásj barggo.
Jagen 2012 guorrasij Sámedigge dáj guokta museaj Oslon, jut lahkke oasse sáme dávverijs dåppe galggi máhtsaduvvat sáme museajda majt Sámedigge ruhtat.
Suláj 340 museadávvera julevsáme guovlos li juogeduvvam.
Binnep dávvertjoahkke bidumsáme guovlos la huoman báhtsám ja juogeduvvá maŋŋela.
Árran le sávvam dájt museadávverijt ruoptus julevsáme guovlluj gåsstå da álgos båhtin, ja le barggam dan alluj måttijt jagijt juo dallutjis gå musea ásaduváj 20 jage dás åvddål.
Ja vijmak dálla vuostasj bále ålluk vuojnnet dát barggo lulu ålliduvvat.
Árran le dálla gárvedahtjam vuosstáj váldátjit dáv stuorra dávvertjoahkkev.
Boahtte barggo Árrana museaj la vehi divudit Árrana museavuorkáv/magasijnav.
Dan diehti gå båhti ållo náhkke, skidde ja sassnebuktaga ma galggi galman liehke viertti Árran tsieggit ådå ja stuoráp tjihtanav museavuorkkáj.
-Mij lip juo vehi gárvedahtjam dáv bargov.
Så doajvvomis ihkap aj dat tjoavdeduvvá ruvámus láhkáj vaj ihkap juo boahtte jahkáj lulu dá dávvera boahtám Árranij.
Dávvertjoahkken li riek ållo dávvera ma álgos gullujin julevsáme kultuvrraj.
Sierraláhkáj li edna dávvera majt máhttep tjadnat julevsáme duodjáj dagu gápte ja ietjá duodjebuktaga ma gulluji gápptáj.
Riek ållo gápte båhti Árranij dagu tyddjagápte, sváltjá, nágin muottá ja sismuottá.
Da li aj ållo gahpera ja vájk man ållo ave.
Valla aj ietjá sierralágásj dávvera máhtsaduvvi.
Ihkap buoremus ja sierralágásamos dávver le julevsáme goabdes mij tjadnum le dålusj åsskuj åvddål ristalasjvuoda, ja mij gávnaduváj "gierge vuolen" Hábmerin 1880- jali 1890-jagij, ja bådij museaj Oslon jagijt åvddål 1907.
Uddni e bárep gávnnu ålles goabddá ma li ájmon, så dan láhkáj le dát ållu sierralágásj ja árvvogis museagálvvo.
Ållusa javlli goabddáv sáme museajda kråvnnådávverin, jur dan diehti gå li nav gallegasj goabddá ma li ájmon ja sæmmi båttå aj sámij æjgon ja háldon.
Misjonera biejsstin ållo guobddájt, ja iehtjáda vas båhtin museajda ålggorijkajn ja ájnegisulmutjij hállduj.
Norsk folkemusean li guokta guobddá, ja goappátja máhtsaduvvi, nubbe julevsáme guovlluj ja nubbe oarjjelsáme guovlluj.
- Valla mån aj sidáv dættodit dájvveduodje, riek ållo, ja tjoarvve - ja silbbabasti, biernnasájte ja bivddemvædtsaga li aj viehka sierralágásj ja allaárvvusasj dávvera ma Árranij ja julevsáme guovlluj båhti, dættot Aira.
Tjoahkkáj dát vaddá ådå diedojt ja ådå máhttelisvuodajt julevsáme histåvrån, gielan ja kultuvran nav vaj vielggis dajva sámij histåvrån duodastuvvamij, dutkamij, kurssimij ja máhtudaklåpptimij dievdeduvvi.
Dát sjaddá sierraláhkáj ávkken udnásj ja boahtte buolvajda gå vaddi ådå diedojt sámij histåvrås ja kultuvras mijá guovlon.
Suláj 50% dávverijs huoman báhtsi Norsk folkemuseaj vaj sáme kultuvrra aj máhttá gaskostuvvat Vuona oajvvestádan.
Lågå ienebuv Bååstede-prosjevta birra dánna:
http://www.arran.no/baastede
Ienep diedojt vaddá: Harrieth Aira, tlf.
99 04 73 56, e-post:harrieth.aira@arran.no.
Kielatis álgij gahpera birra subtsastit histåvrå ja kultuvra gáktuj.
Dálásj julevsáme gahper le álgos gahper minsstaris mij lij anon Skádásasuollun ja Nuortta-Europán.
Årdåkgahper le oahpes moattes gáldojs gitta 11-1200-jagijs, ja aj brånssåájges.
Sån vuosedij gahperijt ma lidjin oarjjelsáme ja julevsáme gahperij muoduga Skånes ja Dalarnis Sverigin ja Sognas ja Vossas Vuonan - gájkka ålmmågahpera.
Nisssuna gahpera hábme le vargga sæmmi láhkáj gå ålmmågahper.
Álgos lidjin da vuojn ålmmågahpera.
Dålusj gåvåjs Dalarnis vuojnijma ålmmågahper lij ruoppsat, gudájn årdåjn ja ruodná bátte sávvijda gaorodum.
Kielatis innledet seminaret med å sette gahper inn i en historisk og kulturell sammenheng.
Dagens lulesamisk gahper bygger på et luemønster som har vært i allmenn bruk i Skandinavia og Nord-Europa.
Kilelua er kjent fra ulike kilder helt tilbake til 11-1200-tallet, også fra bronsealderen.
Hun presenterte flere eksempler på luer som ligner på sørsamiske og lulesamiske luer fra Skåne og Dalarna i Sverige og Sogn og Voss i Norge - alle mannsluer.
Kvinnegahper er i formen så og si identisk med mannens gahper.
Opprinnelig var de mannsluer.
På gamle bilder fra Dalarna var mannslua rød, med 6 kiler og grønne band langs sømmene.
Julevsáme gahperin li vihtta årde ja hålbbe vuollerabddan.
Gahper la goarodum nanos ruvdas jali fijna vádasis.
Gahpertjåhkån le tjuhppa mij le váppsáj goarodum.
Agev la alek bájnos.
Nissuna ja ållmå gahpera li sierralágátja.
Ålmmågahpera li dåssju dáddnidum, ja nissuna gahperin le vas ruoppsis daddnevuolruvdda ruoppsis hålbijn ja tjuhpajn.
Tjuhppa le tjavgga jali luovvasap gesadum.
Tjuhpan máhtti liehket moadda bájno, valla nissuna gahperin galggá ålgusjbielle agev ruoppsat.
Ålmmågahperin galggá alek tjuhppa, báhtjajda máhttá duodden liehket ruodná, valla alek ålgutjijn.
Mæssogahperijn le guovtegerdak daddnidum ruvdda.
Den lulesamiske gahper består av fem kiler og en holbbe-kant nede.
Den er sydd av kraftig klede eller fin vadmel.
I toppen er en tjuhppa festet til pullen.
Fargen er alltid blå.
Det er forskjell på mannens gahper med bare tinntråd som dekorasjon, og kvinnegahper, som har rødt kledeband under tinntråden, rød kanting og tjuhppa.
Tjuhppa kan være hårdt eller løst rullet.
Toppen kan ha flere farger, men rødt skal alltid være ytterst på kvinnegahper.
Mannens gahper har blå tjuhppa, men til gutter kan den også ha grønt i tillegg, men alltid blått ytterst.
Høytidsgahper har dobbelt rad med tinntråd.
Kielatisá milta de lij ruvdda gahperassán juo anon 14-1500-jagij dajnas gå lij oasesgálvvon.
Åvdebut de lij vádas, majt sidajn dahkin, gahperassán aneduvvam.
Gárvo li agev måvtåjt tjuovvum.
Guhka gápptáj lij alla gahper.
1960-jagij oanoj gáppte ja gahper galgaj ånigasj, gåbdep ruoppsis daddnevuolruvdda gahpera birra.
I følge Kielatis, har klede vært i bruk allerede fra 14-1500-tallet; det var en handelsvare.
Man har hele tiden brukt vadmel, som tidligere ble laget hjemme.
Moten har alltid styrt hvordan klesplaggene skulle se ut.
Til lang kofte var det vanlig med høy lue.
På 60-tallet ble koftene korte og lua lav, og da var det røde bandet rundt lua bredere.
Gápptegoarromkurssa álgij seminárajn gånnå kurssajådediddje Anna-Stina Svakko åvddånbuvtij gáptijt duoppet dáppet Sámes miehtáj.
Det hele startet med et seminar der kursholder Anna-Stina Svakko presenterte kofter fra ulike områder i hele Sápmi.
Maŋnenagi de ienebut julevsáme dáffo tjalmostuváj, gápptedábij birra muhtem familjaj ja fuolkij gaskan.
Dát tiebmá ållo ságastallamav ja mujtojt båvtij ja moadda gatjálvisá ja åtsådallama åvddånbåhtin dáj 25 oasseváldij gaskan.
Senere ble det mer fokus på det lulesamiske området, med tradisjoner og koder i bruk av kofta i enkelte slekter og familier.
Dette temaet vekket mye diskusjoner og mange spørsmål, minner og erfaringer blant de 25 deltakerne.
Vuostasj duodjesemináran Árranin lij oasseváldijn stuorra berustibme.
Anna-Stina Svakko lij arvusmahttelis åhpadiddje ja åvddånbuvtij álkkes ja snivva ájádaládum åhpadallamvuogev gáppte goarramij.
Det var stort engasjement hos deltakere på det første duodjekurset på Árran 29.8.-1.9.12.
Læreren Anna-Stina Svakko var en inspirerende kursholder og kom med et enkelt og gjennomtenkt undervisningsopplegg i sying av kofte.
Muhtema oasseválldijs lidjin hárjjánam goarro, ja muhtema vas álgge, valla buoragit gájkajn manáj.
Vuostak dal oadtju gæhttjalimgáptev goarrot, ja kursan almma gáptev joarkket goarrot, dábálasj tydjaj ja ietján materiálaj ma dási gulluji.
Gå nav ålos gå 17 oassevállde berustin álgget gápptekurssaj, de juohkin sijájt guovte juohkusij, ja oadtjun válljit juogu dal iehkedijt jali biejvijt kurssit.
På grunn av den massive interessen med hele 17 deltakere på koftesyingskurset, ble deltakerne delt i to grupper, og de kunne velge om å gjennomføre kurset på dag- eller kveldstid.
Noen av deltakerne var erfarne syersker, mens noen var nybegynnere, men det gikk like greit for alle.
Det ble prøvekofte i første omgang, og kurset vil fortsette.
Da skal deltakerne få sy på riktig, med tilhørende stoff og materiell, slik at det blir en ordinær gáppte.
Gáhtjos ja tjavggis barggo le allasis minsstarav dahkat ja gáptev vadjat, ja ájgge ruvva gålåj.
Ja då guovte bagádalláj Anna-Stinaj ja Lilianaj lij gáhttjo gå vargga idja-biejvve vierttijga barggat.
Duodjekursa joarkeduvvi tjavtjav, ja moadda gáhtjos vahkkolåhpa li vuordon.
Anna-Stinav vuorddep Árranij vas 38. vahkon, dsj.
ragátmáno 20-22 biejvijt.
Hektisk og intensivt arbeid i å lage eget mønster og klippe kofta fikk tiden til å fly.
Det var minst like hektisk for de to veilederne Anna-Stina og Lilian Urheim som fikk jobbe nesten døgnet rundt.
Duodjekursene fortsetter utover høsten, og det vil bli mange hektiske arbeidsøkter om helgene.
Vi venter Anna-Stina til Árran igjen i uke 38, dvs.
20.-22.september.
En uke med make-up og skjønnhet, mote og samisk design på Árran.
// Árranin le vahkko gånnå li hiervvim ja tjævlásvuohta, måvtå ja sáme hábbmimvuoge guovdátjin.
Mandag 30. september kl 13.00: Foredrag v/ Erlend Elias Bragstad, stylist, makeup-artist
Tirsdag 1. oktober kl.
18.00 Motevisning og sminkeshow.
Kolleksjoner av Anna Stina Svakko og Lise Tapio Pittja.
Erlend Bragstad er konferansier og stylist.
Etter motevisningen: Sminkeshow med Erlend Bragstad i samarbeid med Reidun Holmvaag, Oriflame.
Onsdag 2. oktober: Samisk design, workshop og foredrag.
Designere Anna Stina Svakko og Lise Tapio Pittja.
Torsdag 3. oktober: Samisk design, workshop og foredrag.
Arrangører Tysfjord ASVO AS, Duodje Nordlánnda, Árran
Følg med for mer info.
Mánnodagá ragátmáno 30. b. kl 13.00: Lågådallam Erlend Bragstad baktu, stájlissta, ja hiervvimtjiehppe
Dijstagá gålg.
18.00: Måvttåvuosádus ja smiŋŋkimsjåvva.
Biktasa majt Anna Stina Svakko ja Lise Tapio Pittja libá hábbmim ja gårrum.
Erlend Bragstad galggá stájlisstan ja vuosádusáv jådedit.
Måvttåvuosádusá maŋŋela le barggojuogos smiŋŋkimijs Erlend Bragstad baktu Orriflame vidnudagájn aktisattjat.
Gasskavahko gålg.
2. b. le sáme hábbmimvuogij birra, barggojuogos ja lågådallama.
Hábbmididdje libá Anna Stina Svakko ja Lise Tapio Pittja.
Duorastagá gålg.
2. b. le sáme hábbmimvuoge, barggojuogos ja lågådallam.
Ásadiddje li Tysfjord ASVO AS, Duodje Nordlánnda, Árran
Museadåjma fágalasj ja háldadus bargo jådedibmáj almoduvvá stuoves virgge Museajådediddje/Konservátåvrrå + Rádevaddde (gasskaájggásasj).
- Trykk på flagget nederst.
Museadåjma fágalasj ja háldadus bargo jådedibmáj almoduvvá stuoves virgge Museajådediddje / Konservátåvrrå + Rádevaddde (gasskaájggásasj).
Barggon le:
Máhtudagáj gájbbádusá:
Gájbbeduvvam máhtukvuoda:
Jus ruhtadimijn vuorbástuvvap de aj máhttep gasskaájggásasj virggáj biedjat rádevaddev museabargojda avta jahkáj, virgge máhttá mælggadappov bissot.
Máhtudagáj gájbbádussan biejaduvvá alep åhpadus sebrudakdiedalasj, humanistak jali kulturhiståvrålasj fágaj.
Dagu museajådediddje virgen, de máhtukvuohta virggáj ulmutjin, sáme kulturmáhtudahka ja sámegielaj giellamáhtudahka dættoduvvi.
Hiebalgis barggohárjjánibme ja åtsådallama museabargojs le sávadahtte.
Barggon li tjanádum musea gaskostim-, duodastim- ja prosjæktadahkamusá.
Lagáp diedojt virge birra vaddá direktørra Lars Magne Andreassen 75575105, jali 90775275
Åhtsåm aktan CV:ajn sáddiduvvá:
Gjennom stedsnavnprosjektet i pitesamisk område har Árran denne våren dokumentert mange stedsnavn.
Bihtámsáme bájkkenammaprosjevta baktu li bargge Árranis duodastime sáme bájkkenamájt Bájddara guovlon.
Dán gidá li måttijt bájkkenamájt duodastam.
Målet med Árrans stedsnavnprosjekt er å synliggjøre de samiske stedsnavnene i pitesamisk område.
I vår har vi saumfart gamle kart, protokoller og annet arkivmateriale, på jakt etter gamle samiske stedsnavn fra dette området.
I denne sammenheng har en arbeidsgruppe i Beiarn også gjort et verdifullt arbeid med å samle inn stedsnavnene i sitt lokalområde.
Torsdag 28. juni 2012 hadde Árran et arbeidsmøte med denne gruppa, der deres innsamlede materiale ble gjennomgått med særlig vekt på tolkning og skrivemåte.
Sammen med vårt øvrige innsamlede materiale utgjør dette et godt grunnlag for det videre arbeidet med å få de pitesamiske stedsnavnene tilbake på kartet.
Forrige uke fikk Árran også beskjed om at Sametinget og Nordland fylkeskommune vil støtte neste del av prosjektet, som er formidling av de samiske stedsnavnene i området via en vandreutstilling og en bokutgivelse.
Som del av stedsnavnprosjektet skal Árran i tiden fremover samle inn historier knyttet til stedsnavn i pitesamisk område i Norge.
Dersom noen kjenner samiske historier og fortellinger knyttet til steder i dette området som de ønsker å dele, kontakt prosjektleder Line Merete Skarvik.
Ulmmen Árrana bájkkenamma prosjevtajn le åvddånbuktet sáme bájkkenamájt bihtámsáme guovlon.
Dán gidá lip åhtsåm dålusj kártajt, protokollajt ja ietjá árkijvvaduodastusájt, gávnnam diehti sáme bájkkenamájt dán guovlos.
Dán aktijvuodan de le barggojuogos Bájddárin dahkam hármmat ájnas bargov åhtsåt bájkkenamájt lahkabirrusis.
Biehtsemáno 28. biejve 2012 lij Árranin barggotjåhkanibme dájna juohkusijn, gånnå de dá tjoahkkidum namá dágástaláduvvin, sierra gåjt de mij gullu gåktu dájt tjállet, ja majt namá merkahi.
Aktan ietjá tjoahkkidum materiálaj, de li dá buorre vuodon bargguj åvddålij guovlluj bihtámsáme bájkkenamájt vas kártajda åttjutjit.
Åvdep vahko oattjoj Árran diedov jut Sámedigge ja Nordlánda fylkasuohkan ájggu boahtte oasev prosjevtas doarjjot, mij le sáme bájkkenamájt gaskostit sáttavuosádusá ja girjjealmodime baktu.
Bájkkenammaprosjevta oassen galggá Árran aj tjoahkkit subttsasijt ja histåvråjt ma gulluji bájkkenamájda bihtámsáme guovlon Vuonan.
Jus soabmása diehti sáme histåvråjt ja subttsasijt ma bájkijda gulluji ja sihti dájt åvddånbuktet, de válde aktijvuodav prosjevta jådediddjijn Line Merete Skarvik:ajn.
Ådå sjiehtadus la vuollájtjáledum, ja Lars Magne Andreassen joarkká virgev direkterran Árran julevsáme guovdátjin.
Árabut dá jage sjiehtadi árrana stivrra joarkket direkterra vierkkeájgev stuovvásit bårggemáno rádjáj.
Virgádimen gidán sjattaj tjielgas jut direkterra oattjoj fálaldagáv joarkket virgen doajmmaájge rievddadime milta.
Giesseloabe maŋŋela joarkkij prosæssa ja formalitehta li dálla sajenis.
Direkterra la virgálasj gudá jahkásasj gávddavirggen -6 jage, 1. bårggemános 2017 gitta 31. snjilltjamánnuj 2023.
Barggosjiehtadus låhpaduvvá váni hiejttemdiedádusájn gávddavirge gietjen ja bargge viertti guodet virgev direkteran.
Dan diehti gå la bargge nuppát gávddavirggeájgge ij la desti máhttelis joarkket gávddavirgev.
Stivrra diehtá Andreassena artisstadåjma birra ja dåhkkit dav.
Sæmmi guosská duon dán dåjma birra, guoskavasj stivrradoajmma vuona UNESCO-kommisjåvnån 2017-2020 ja stivrradoajmma sáme nasjonálateáhttarin Beaivváš.
Duodden stivrra vuoset Árrana ja direktera sierralágásj ámmádij minoritehtasebrudagán ja gájbbet direkterav buorre dájdo milta barggat.
Stivrra la dudálasj sjiehtadusájn ja dættot Árranin la fágalasj tjiehppe jådediddje guhti sjaddá giehtadallat hásstalusájt ja máhttelisvuodajt ma badjáni Árrana gáktuj, duola dagu åvddånahttemprosjækta Árran 2020 jage vuossti mij aj guosskat prosjevtav Árrana tsieggidusá stuoredimev
Guládallamålmmå: Stivrajådediddje Andreas Mikkelsen
E-poassta: andreas.mikkelsen@gmail.com
Prosjæktajuogos "Dutkam- ja duodastimbarggo rádjáoahpestiddje dåjmajs nuppát væráltdoaron" bivddá seminárraj.
Dutkamprosjevta gasskabåddåsasj båhtusa vuoseduvvi.
Rádjáoahpestiddje ja sijáj lágámusá li sierraláhkáj buorisboahtedum.
Joarkkep Rádnastallamijn majna lip árrabu vuorbástuvvám!
Árran joarkká prosjevtajn Rádnasallam, ja aj dán jage fáladuvvá sierra giellaarena oahppijda 1. dáses 7. dássáj gejn la sámegiella vuostasjgiellan.
Oahppe tjuovvu ietjasa klássajt.
Giellaarena ulmme la mánájt sámástittjat oadtjot, gånnå mánná iesj áktijvalattjat vállji sámegielav guládallamgiellan.
Giellaarenan li nuora gaskan 20-30 jage jådediddje.
Galggap suohtas dåjmajt aktan tjadádit.
Dajnas de ij la Rádnastallam degu dábálasj skåvllåsituasjåvnnå.
Máná juo muhtem mærráj sámegielav máhtti, ja Rádnastallam sjaddá arena gånnå sámegielav bessi adnet.
Dát la arena gånnå sámegielas le dárbbo, ja gånnå sámegiella la kul.
Dát la ållu ietjá gå arenav majt máná juo skåvlås dåbddi.Rádnastallamin galggap suohtas dåjmajt aktan dahkat sámegielajn guládallamgiellan, dajnas li diedon dåjma guovdátjin.
Jus náginin la dárbbo dárustit de lip mierredam sierra bájkev gånnå la loahpe dárustit, dat gut sihtá dárustit oadtju de mannat dasi.
Ásaduvvá: Juohkka vahko kl 18.00-20.00.
Mánnodagá
Gasskavahko
Duorastagá
Mánnodagá 20.11, gasskavahko 15.11 ja duorastagá 16.11 æjvvalip vuostasj bále dá tjavtja Árranin.
Árran julevsáme guovdásj le oadtjum prosjæktarudájt Regionalt forskningsfond Nord-Norge's.
250.000 kr kvalifiserimprosæktaj Viesso duobddága 2017 tjavtja.
Ulmmen le oajvveprosjevtav åvddånahttet oattjotjit ådå diedojt julevsáme guovlo duobddágij ávkástallamis ja dádjadimes.
Árran ájggu prosjevtav tjadádit ietjas háldon, valla aktisasj oassevállde li UiT Vuona arktalasj universitiehtta ja Sámi allaskåvllå
"Midja lip nav ávon gå Åtsådimfåndas oattjojma ruhtadimev", javllá Árran-direktørra Lars Magne Andreassen.
"Mij doajvvop prosjækta buktá ådå diedojt åvddånahtátjit mijá musea vuosádusájt.
Dát de sjaddá oassen mijá ájggomusájda låpptitjit Árranav oalle buorre sadjen muossádimijda ja diedojda", joarkká sån.
Prosjækta Viesso duobddága galggá buktet åvddån ådå diedojt sámij duobddágij ávkástallamis ja dádjadusás diehtaga duogátjis.
Dá diedo sjaddi de vuodon Árrana musea saddjisasj ja digitálalasj gaskostimes, ja muossádimbuvtagijda ma li åvddånahteduvvam almulasj ja priváhta mannulakvidnoaktørajs.
Dá diedo sjaddi aneduvvat oassen åvddånahtátjit bájkálasj ja guovlolasj mannulagáj muossádimijt.
Dá diedo máhtti aj buktet mannulagájda åvddånimev mij jåkså nasjonalalasj dásev oassen "Nuorttavuona mærkkagálvon" ("Den nordnorske merkevaren"), masi le Nordlánda fylkasuohkan sáme kultuvrav oassen nielje dåjmajs.
Duodden de prosjækta sjaddá Árrana åtsådime åtsådallamijt nannit ja værmádagáv tsieggit åtsådimintsitusjåvnåj majn li máhtudagá sáme duobddákdádjadusájs.
Árran le bálkkim histåvrråtjállev dr. art.
Oddvar Svendsen'av prosjæktajådediddjen.
Suv fáhkaduogásj le måttijs åtsådimijs guovllo- ja bájkálasj prosjevtajs Nuortta-Vuonan ja duodden sierrarádevadden kultursuodjalimsuorgen.
Prosjæktajuohkusin li gudás Arrana ietjas barggijs - Oddmund Andersen (arkeologa), Harrieth Aira (sebrudakdiehtte ja museajådediddje), Svenn-Egil Knutsen Duolljá (giellaguovdátja jådediddje), Martin Rimpi (åvddånahttem- ja prosjæktavásstediddje ja Lars Magne Andreassen (sebrudakdiehtte ja direktørra), ja duodden le professor Jens Ivar Nergaard UiT'as ja vuostasjamanuensis Kaisa Rautio Helander Sámi allaskåvlås.
Kvalifiserimprosjækta sjaddá álgget bårggemánon 2017 ja vihpá gitta ådåjakmánnuj jagen 2018.
"Mijá ulmmen le oajvveprosjevtav jåhtuj oadtjot.
Dát sjaddá stuorra vuojtton Árranij musean ja mannulakæládusá åvddånahttemij julevsáme guovlon", javllá direktørra Lars Magne Andreassen.
Sáme ásadusáj nuorttaguovlo værmádak ásaduváj biehtsemáno 29.b.
Uddni li dá ásadusá sebruladtjan: Saemijen Sijte, Snåsa, Sijti Jarnge, Hattfjelldal, Árran julevsáme guovdásj, Divtasvuodna, Várdobáiki sámi guovddás, Evenassi, Gáldu-Álgoálbmotvuoigatvuodaid gelbbolasvuodaguovddás, Guovdageaidnu, Rikkaidgaskasas Boazodoalloguovddás, Guovdageaidnu, Sámi allaskuvla, Guovdageiadnu ja Sámi ealahus- ja guorahallanguovddás, Deatnu.
Værmádagá barggo sierra prosjæktan gitta biehtsemáno 30.b.
2008 rádjáj tjadáduváj, majt Nuortta-Vuona ja Nuortta-Trøndelága rijkkaoassejuogos ja Barggo- ja sebradahttemdepartemænnta ruhtadin.
2008 bargo diedádus almoduváj ragátmáno 3.b.
Diedádusán li vihtta kapihttala ja gålmmå tjuovvusa.
Gåktus sáme bargguj oassálasstin, mij åvdedij nuorttaguovlojt rijkajgasskasasj aktisasjbarggoguovllon, le 1. kapihttalin oanegattjat tjielggidum.
Sáme ásadusáj nuorttaguovlo værmádagá ásadibme ja 2006 doajmma boahtá 2. kapihttalin åvddån.
3. kapihttalin le 2007 ja 2008 dåjmajs tjáledum, ja prosjevta gålojs 4. kapihttalin låhkå.
Prosjevta båhtusa li 5. kapihttalin árvustaládum aktan hásstalusáj åvddålij guovlluj.
Diedádus le sábmáj ja dárruj.
Manngela suoma- ja ienngilsgiellaj almoduvvá.
Diedádusáv sámegiellaj dánna gávna.
Duorastagá ådåjakmáno 22.biejve Kl 19.00
Richard Skollevoll, lektor åsskodiehtagin ja Sámemisjåvnå bargge, giehttu Sámemisjåvnå bargoj birra Divtasvuonan,Fredlyan ja Margits Minnen.
Sån vuoset aj Sámemisjåvnå gåvvåvuorká gåvåjt Divtasvuonas.
Gåvå vuosedi årrojt, barggijt ja bæjválasjiellemav Fredlyan ja aj gåvåjt duoppet dáppet Divtasvuonan.
Buorisboahtem gájkajda, ja sierraláhkáj sidjij gudi li Sámemisjåvnnåj tjadnusijt adnám.
Árran ásat semináratjav ragátmáno 10. biejve kl.13-15./ Árran arrangerer miniseminar 10.september kl.
Gå Nordlánda skihppijvieson le stivrratjåhkanibme Árranin dijstagá ragátmáno 10. biejve, de ásaduvva seminárasj varresvuoda dievnastusáj birra guovtekultuvralasj guovlojn.
Seminárasj le rabás gájkajda.
Seminárasj varresvuoda dievnastusáj birra guovtekultuvralasj guovlojn.
Ásadiddje le Árran - julevsámeguovdásj.
13.00: Árran julevsámeguovdátja direktørra LarsMagne Andreassen rahpá seminárav.
13.00 -13.40: Hiebaduvvam varresvuoda dievnastusá sáme álmmugij.
Anna Kuoljoka baktu.
13.40 - 14.10: Diededibme Ájluovta kultuvrajgasskasasj varresvuodaguovdátja bargo birra.
Fred Andersena baktu.
14.10 - 14.45: Árvvalusá, gatjálvisá ja dágástallam.
Nordlands skihppijviesos æjvvali Nuortta-Sálto suohkanij.
I forbindelse med at Nordlandssykehuset gjennomfører styremøte på Árran tirsdag 10.september, avholdes et miniseminar om helsetjenester i tokulturelle kommuner.
Miniseminaret er åpent for alle.
Miniseminar - Helsetjenester i to kulturelle områder, Arrangør: Árran lulesamisk senter.
13.00: Åpning ved Lars Magne Andreassen, direktør Árran lulesamisk senter.
13.00 -13.40: Tilrettelagte helsetjenester for den samiske befolkningen.
Ved Anna Kuoljok.
13.40 - 14.10: Orientering om arbeidet med et tverrkulturelt helsenter på Drag.
Ved Fred Andersen.
14.10 - 14.45: Innspill, spørsmål og debatt.
Nordlandssykehuset møter Nord-Salten kommunene etter seminaret
Æjvvalibme varresvuoda birra Laila Spikajn
Mij aj ásadip æjvvalimev varresvuoda birra Laila Spikajn mánnodagá ragátmáno 27. biejve Árranin.
Dåbdos sáme koahkka Laila Spik, subtsas gåktu rutta, muorje ja sjatto biebbmon ja dálkkasin sjaddi.
Gájkka sáme biebbmodábij milta.
Sån subtsas gåktu luondov ávkástallat vaj varresvuodav ja iellemav buoredit.
Oadtjop aj muossádit guolmmasav mij le biehtsebárkojs vuossjadum, ja subtsas gåktu bárko vaddi lassjes ja biektelis lájbijt.
Duodden oahppap gåktu lassjegap vuojav dahkap.
Ja oadtjop aj slahppojuptsav gadtsat
Sommerutstilling av Anders Sunna på Árran frem til 13 august 2012.
Anders Sunna giessevuosádus le gitta bårggemáno 13. bæjvváj 2012 Árranin
Anders Sunna er en ung samisk kunstner.
Han er fødd 1985 i Kieksiäisvaara i Norrbotten, nær Pajala og er seinere bosatt i Vännäs.
Han kommer fra en reindriftsfamilie.
Han har utdannet sig på Umeå Konstskola og Konstfack og er nå kunstner og arbeider i Umeå.
Anders Sunna le nuorra sáme dájddár gut le riegádam jagen 1985 Kieksivaaran Pajala láhka, ja dálla Vännäsan årru.
Suv duogásj le ælloniehkke fámiljas.
Sån le åhpadusáv gadtsam Ubbmema Dájddaskåvlån ja Konstfackan, ja dálla le dájddárin Ubbmemin.
Árran Julevsáme guovdásj le vuosstájválldám dåbdås sámeássjij åvdåstiddje, 85-jagága Mikal Urheima girjje- ja páhpevuorkáv majt sån dálla la fállam Árranij vuorkudittjat boahtte ájggáj.
Diehtotjoahken le suv girjjevuorkan sulle 1500 girjij ja suv páhpervuorkká.
Aktij le ålles vuorkká 800 kilo girjje- ja páhpertjoahkke mij dievdij niellja pálla 52 æskoj!
Urheim le ietjas iellemájge tjoahkkim ja duodastam ietjas ájgegávdav ja åvdep histåvråv.
Ja nav gåktu dáhpe lej sámij gaskan de ij la sån håjggåm majdik, farra vuorkudam juosik ávkken.
Ja navti vuojnnet aj la læhkám suv girjij ja tjállusij.
Girjijt la Urheim tjoahkkim ja oasstám antikvariátajs måttijt lågev jagijt.
- Manen fála dájt Árranij?
- Vaj da váraj váldeduvvi boahtte ájggáj.
Soajttá ássje majt sihti guoradallat de máhtti åtsådit páhppárijt ja gávnnat diedojt danna, javllá sån.
Girjjevuorkán li moadda árvvogis girje, duola dagu Rámát 1811-rájes tjáledum oarjjesáme girjjegielan, dålusj Rámát mij la 200 jage oames!
Girjjetjoahkken li aj moadda dålusj sáme sálmmagirje, dagu sálmmagirjje suláj 1890-rájes majt sån jáhkká le ájnna mij Divtasvuonan vilák gávnnu.
Duodden li aj edna girje duot-dát girjálasjvuodas.
Árran la riek ávon gå Mikal Urheim fálaj girjijt Árrana museaj vuorkkán.
Ietján lulun da hádjánit ja lulun aj láhpput jali bæjsstanit gå muhtema li nav rasjes dålusj girje.
- Muhtema dájs girjijs li sierralágásj árvvogis girje, njuolgga kulturdávvera, javlla Árrana musea jådediddje Harrieth Aira.
Urheim la aj iesj gárvedime girjjeprosjevtav.
Tjavtja bielen almot sån girjev majt gåhttjum la Muhtem sáme årrombájke.
Girjje giehttu julevsámij histåvråv ja viessomvuogev gaskan 1940-1970, ja le dåssju julevsámegiellaj.
Duodden girjjevuorkkáj oadtju Árran aj Mikal Urheima páhpervuorkáv, tjállusijt suv guhka iellemis sebrudakberustiddjen - ja dievnastiddjen.
Urheim le badjel vihttalåk jage, ja gengalágásj rållaj ja aktijvuodaj åvdedam sebrudakássjij rijkadásen ja bájkálattjat.
Ássje ma li læhkám sebrudahkaj ájnnasa, sierraláhkáj sámijda ja julevsámijda sierra.
Dat bargo åvdås oattjoj sån jagen 2012 Gånågisá ánssidummedáljav.
Páhpervuorkká vaddá máhttelisvuodav oahpásmuvvat prosessajda ja mærrádusájda mij gullu sámij ådåsap histåvrråj.
Ájgegávddaj mij uddni l binnep láhkáj guoradaláduvvam.
- Páhpervuorkká vaddá midjij máhttelisvuodav oahpásmuvvat prosessajda ja ássjijda ma li vuodon læhkám Stuorradikke mærrádusájda.
Sierraláhkáj nammadav vuostasj Sámeriektájuohkusa bargov gånnå Urheim tjielggasit lij fáron vájkkudime Vuodolága § 110A, Sámelágav ja Sámedikke ásadimev njuolggaválljidum parlamænntan, dættot Aira.
Árranij dálla vuorddá viehka barggo rádjat, systematiserit ja katalogiserit dáv vuorkáv vaj tjuovvu museafágalasj ja ibnnofágalasj gájbbádusájt.
- Sávadus la dåbddusin álmmugij vuosedit jus hæhkkat juokkirik vuosádusán ja bibliotehkatjiegan, javlla Aira.
Ja sån doajvvu dát máhttá ålliduvvat Árrana stuoredim- ja ådåstuhttemplánaj baktu.
Mikal Urheima birra:
http://www.nord-salten.no/no/nyheter/diverse/mikal-urheim-far-kongens-fortjenstmedalje.10367
https://www.fylkesmannen.no/Nordland/Arkiv---Nyheter/Kongens-fortjenstmedalje-til-Mikal-Urheim/
Árrana birra:
Árran Julevsáme guovdásj le Ájluovtan, Divtasvuonan.
Guovdátja ulmme le "æjggut ja háldadit Árranav nasjonála sáme institusjåvnnån ja dan baktu nannit, åvddånahttet ja joarkedit julevsáme kultuvrav, gielav ja sebrudakiellemav.
Árranin li niellja vuododåjma: Giella - giellaguovdásj, Mánájgárdde , Dávvervuorkká - ja Guhkásåhpadibme.
Musea tjoahkki ja duodas, suodjal ja gaskos dålusj ja udnásj sáme kulturhiståvråv julev- ja bidumsáme guovlon, dutká ja máhtudagáv juohká genga sebrudakåsijn.
Árranav jådet direktørra, ja aktij li suláj 25 jahkevirge Árranin.
2017 jage budsjæhtta le suláj 21 mill.
kr., ienemusá almulasj ruhtadårja ja lájggimsisboahto.
Árrana stuoredimplána:
http://arran.wips.no/aktuelt/?Article=134
https://www.nrk.no/sapmi/millionutbygging_-_-barnehagen-er-nokkelen-til-alt-1.13557685
Aktijvuohta: Árrana museajådediddje Harrieth Aira, tlf.
E-poassta: harrieth.aira@arran.no.
Báhttja gut muorratjiega áhkátja niejddaj suoggŋudij
Hæjos huvsikålmåj guhti galgaj risstaj mánájn
Svájgasdållå
Jákta juojgaduvvá sijddaj
Girkkohærrá ja vasjulattja
Tjude vuojtádalli
Låvssån tjudijda
Stuorlådde
Háŋŋá boade gáddáj
Stállo tjalmeduvvá
Ålmåj mávset ietjas vieljav Stálluj
Stállo ulmusjbårren
Luhták bæhtádallá
Stálo biedniga
Vuodjaduddno
Kuffi, riebij ja hásskovis
Gå biernna siejbev boarkkij
Gå biernna væppsájda tjuokkudaláj
Gånågis Stuorvuolnán
Boahttsujt ræjnnuhime
Ganijáhkásj
Æhpárij birra
Buorisboahtem tiebmáiehkedij!
Duorastagá basádismáno 1. b.
2012 gåhttju Árran tiebmáiehkedij sáme bájkkenamáj birra bihtámsáme guovlon.
/ Torsdag 1. november 2012 inviterer Árran til en temakveld om stedsnavn i pitesamisk område.
Da kan alle interesserte få vite mer om samiske stedsnavn, og hva de kan fortelle oss om den samiske kulturen og historien i området.
Temakvelden finner sted på det pitesamiske senteret Duoddara Rafe, klokka 1900 denne torsdagen.
I Beiarn har en arbeidsgruppe tilknyttet Árrans stedsnavnprosjekt registrert samiske stedsnavn fra lokalområdet sitt.
Denne arbeidsgruppa har bestått av Bror Hemminghytt, Åge Sevaldsen, Knut Sivertsen og Gunnar Storhaug.
På temakvelden vil de presentere sitt materiale for publikum.
I tillegg kommer Ann-Charlotte Sjaggo, som skal fortelle oss om pitesamiske stedsnavn på svensk side av grensa.
Sjaggo har blant annet utgitt ei bok om pitesamiske stedsnavn, som heter Från Sulidälbmá till Áhkkábáktte (2010).
Hun medvirker også i et stort forskningsprosjekt i pitesamisk område, ledet av Universitetet i Tromsø.
Temakvelden er gratis og åpen for alle interesserte.
Vi ønsker dere hjertelig velkommen!
Eventuelle spørsmål om arrangementet kan rettes til prosjektleder Line Merete Skarvik, tlf 75 77 51 37, e-post line.skarvik (at) arran.no.
Gájka gudi berusti sáme namájt oadtju de diehtet ienebuv sáme bájkkenamáj birra, ja majt dá subtsasti sáme kultuvras ja histåvrås dán guovlon.
Tiebmáiehket le bihtámsáme guovdátjin Duoddara ráfen.
Bájddárin le barggojuogos mij la Árrana bájkkenammaprosjevtajn registrerim sáme bájkkenamájt ietjas lahka bájkijs.
Dán barggojuohkusin li Bror Hemminghytt, Åge Sevaldsen, Knut Sivertsen ja Gunnar Storhaug.
Tiebmáiehkedin de sijá barggo åvddånbukteduvvá.
Duodden boahtá Ann-Charlotte Sjaggo, guhti galggá subtsastit bihtámsáme bájkkenamáj birra Sveriga bielen.
Sjaggo le ålgusvaddám ierit ietján girjev bihtámsáme bájkkenamáj birra man namma le Från Sulidälbmá till Áhkkábákte (2010).
Sån la aj stuorra dutkamprosjevtan siegen bihtámsáme bájken, mav Tråmså universitehtta jådet.
Tibmáiehket le navku, ja rabás gájkajda.
Mij sávvap vájmulasj buorisboahtemav gájkajda!
Jus dujna li gatjálvisá, de prosjevta jådediddjijn Line Merete Skarvik, tlf 75 77 51 37 baktu máhtá aktijvuodav válldet, jali aj mejla baktu: line.skarvik@arran.no
Árrans stedsnavnprosjekt i pitesamisk område er finansiert av Fornyings-, administrasjons- og kirkedepartementet, Sametinget og Nordland fylkeskommune.
Ved å følge disse lenkene kan du lese mer om stedsnavnprosjektet:
Árrana bájkkenammaprosjækta bihtámsáme guovlon le Ådåstuhttem-, háldadus- ja girkkodepartemænnta, Sámedigge ja Nordlánda fylkasuohkan ruhtadam.
Jus dájt linkajt tjuovo, de máhtá lagábut Árrana bihtámsáme bájkkenamma prosjevta birra låhkåt:
Pitesamisk stedsnavnprosjekt
Pitesamiske stedsnavn synliggjøres - Bihtámsáme bájkkenamaj åvddånbuktem
Bihtámsáme bájkkenamá duodastuvvi
Áhttje l giehttum niejddasis Sáráj vuoras ádjá birra, gut årru Lárásbáktetuneallan.
11 jagák Sárá oadtju sierra aktavuodav bákte årrujn, Bákte- Lárásijn, guti dålen nuorra bárnen ihttudaláj ganijväráldij.
Sárá Biejvvegirjje l mánájd- ja nuorajdromána, gånna besá tjuovvot Sárá vásádusájt ja geldulasj dáhpádusájt.
Sárá sjaddá tjervas vájvven go áhttjes radjá suv buoremus ráddna, Násti gusáv, njuovvadahkij.
Dasi Sárá gávnná jaskavuodav, ja niegonis tjoavddusijt vuojnná.
Girjje l Siri Broch Johansen vuostasj mánájd- ja nuorajdromána.
Johansen la åvddål almmudam divtajt ja novellajt avijsajn ja antologidjan, ja teahterbinnajt ja oahppogirjijt tjállám.
Romána máhttá aj gulldalit jiednagirjjen.Siiddut: 83
View CartCheckout
Subtotal: kr 0
Jåhkåmåhkegápptáj tjaná juogu de gahpadakavev jali viŋgokavev.
Gahpadakavve.
Dát avve l nissunavve.
Vuojnná dav bájnojs; nissunavijn le ållo ruoppsat.
(Duodjár: Susanna Knutsen)
Vinŋgokavve.
Dát avve l ålmåjavve.
Ålmåjavijn li ienemus alek jali ruodná bájno.
Duodden dájda avijda gávnnuji aj ave gånnå li sihke gahpadagá ja viŋgoga, valla ælla da nav dábálattja.
Anne Silja Turi subtsas dán teknihka birra ælla tjáledum diedo.
Sån la snjisjkoduvvam báttij birra dahkamusáv tjállám gånnå guoradaláj avijt ma julevsáme gápptáj gulluji.
Ietjas bargon vuoset báhkolisstuj mij la dålen Divtasvuonan tjoahkkidum:
"Egede Nissen gut 1925 bágojt Måsken, Divtasvuonan tjoahkkij, le ietjas báhkolisstaj dájt bágojt tjállám ma avijda ja snjissjkomij gulluji: snisjkom (snjissjkom), gabak (gahpadak), vindkok (vingok), vinjok (vinjok), vindkoka-gabak (vingok-gahpadak), gabakmönstret (gahpadakmönster), vindkokmönstret (viŋgokmönster).
Anne Silja subtsas mij tjállusin le miellagiddis le tjoahkkájbiejadum báhko "viŋgok-gahpadak", gå dát le moallánahka majt ij la makkirak ietjá tjálalasj gáldon gávnnam.
Vuoset aj Vuona álmmukdávvervuorká næhttabielijda gånnå li gåvåjt tjoahkkim avijs ja báttijs ma Divtasvuonas båhti.
Edisik guokta viŋgok-gahpadakave danna gávnná.
Susanna Knutsen la dakkir avijt snjissjkum.
Subtsas nuoran ienemusát viŋgodij.
Åhpaj aj gahpadit, valla Kjerran, gånnå bajássjattaj, viŋgokave lidijn dábálabmusa.
Sunji le sæmmi luondulasj gahpadak-viŋgokavijt snjissjkot gå dábálasj avijt.
Nissunavve sihke gahpadagáj ja viŋgogij.
Gåktu gahpadakavev snjissjkot
Susanna Knutsen tjielggi gåktu gahpadakavev snjissjkot.
Aven li 75 hárpo.
Børre Knutsen la Susanna Knutsena bagádime milta dáv sjiemáv dahkam mij vuoset gåktu avve le.
Vuostak viertti vidá åsijda suohppot.
Dábálattjat suohppu birrusin 3 mehtera.
Juohkka oasen galggá 15 hárpo liehket.
Duodden båhti gáhpadagá ja håvolla man sisi gahpadagájt tsåggå.
Vuostak viertti lájgijt suohppot.
Ja de viertti snjissjkomij dajt tsåggåt.
Gå la suohppum le muddo hárpojt snjissjkomij tsåggåt.
Galggá agev guovddelin álgget.
Gå la tsåggåm guokta jali gålmmå hárpo de bieja tjuolmav gæhtjáj, ja gå la gærggam divna hárpoj ma gulluji avta oassáj, giddista dajt akti sierra lájggebiehkijn åvddål joarkká boahtte åsijn.
Maŋemussaj gå la divna hárpojt tsåggåm ja tjuolmadam de divna åsijt aktan tjoahkki ja nanos hárpov daj birra tjaná.
Giddi sæmmi hárpojn ruokkaj jali gåsi de.
Lájgijt viertti rájddat.
Dálla l muddo hárpojt rájddat.
Dát la ájnas barggo ja snivva viertti barggat danen gå ruvvaláhkáj ulmusj lájgijda snårrålasstá.
Juohkka oasse galggá rájdaduvvat aktu allasis.
Álge åsijn mij la guovddelin, válde avtav hárpov ájgen ja rájda dav gietje rádjáj.
Navti viertti gillot dasik divna hárpo li rájdadum.
Gå divna lájge li tsåkkådum ja rájdadum le muddo gahpadagájt tsåggåt.
Vuostak viertti snjissjkomav giddit báddáj mij la ålema birra tjanádum.
Doahppi håvollajt giehtaj ja de guovddelisán gahpadagájt álgá tsåggåt håvålaj tjadá.
Li 8 hárpo juohkka gahpadagán.
Gáhpadagájt tsåggåt.
Jur guovddelin galggá dåssju akta hárppo håvålaj gaskan liehket, valla ietján guokta hárpo galggi.
Susanna subtsas vuogas la tæjppabiehkev håvollaj gæhtjáj biedjat vaj snjisjkodahttijn la giehpep håvollgietjev gávnnat.
Ållu maŋemussaj viertti gebadit slivvev åvddål snjissjkogoadá.
Susanna l Sandrav bagádam gåktu snjissjkomav gárvedit ja gåktu snjissjkot.
Dåhkki aj avev snjissjkot dábálasj stuorvevan.
Doajmma dat sæmmi láhkáj gå unna snjissjomijn, valla vuogas la gå dåhkki dasi suohppot måttijt avijt ájgen.
Susanna la birrusin 10 mehtera dán vevvaj suohppum.
Dassta sjaddi 3 ave.
Bágo
Gáldo
TYSFJORD ASVO AS
Telefon
Epost
post@tysfjordasvo.no
Copyrights © 2017 Tysfjord ASVO AS | Utviklet av iFlex AS
"Sámebivtasduodje le oasse mijá árbbedábes, ja dav oasev mij lulujma tjuovvot åvddålij guovlluj".
Navti Kaja Andersen álgat ietjas girjev Julevsáme Doahkojgápte.
Girjen li bagádusá gåktu unnep doahkkogáptijt goarrot ja dan baktu låhkke bessá oahpásmuvvat gápptegoarromijn.
Dát tæksta ij bárep tjielggi jur gåktu gáptev vadjá ja gårru, ájnat tjalmos ájnnasamos bágojt ma dán bargguj gulluji .
Gápptásin gåhttju tydjav massta gáptev ájggu goarrot.
Duodden dárbaj ruvdajt buddasijda ja aj listov majt gápte hælmmáj ållu maŋemussaj gårru.
Gáptev skánda milta vadjá.
Vadjat la gå skánda milta mihtti ja biessket.
Gápten li gålmmå jali niellja oase duodden sasijda ja oalggebiehkijda.
Hárddobielle l guovte oases ja åvddåbielle juogu de avta jali guovte oases.
Åhtsån ja sassegiehtjijn li buddasa.
Nieljetjiegak ruvddabiehkke hárddon le gávlos.
Dav máhttá ietjas miela milta hiervvit.
Buddasijt dåhkki aj muhtem mærráj bårdudit ietjas miela milta, valla vuodobuttas, vuolemus buttas, galggá ruoppsadin nissunijda.
Ålmåjgápten ij la gávlos, ájnat goahkka.
Dat la juogu de alek jali ruodná.
Ruoppsis nieljetjiegak ruvddabiehkke gåhkan la divlle.
Gápptáj dåhkki aj gájrájt goarrot vaj hielmme galjep sjaddá.
Lissto diedon aj gápptáj gullu.
Dåhkki duodden ruvddalistov hælmmáj goarrot åvddåla dábálasj listov dan gæhtjáj vat giddi.
Bágo:
Gápptás - stoffet koften syes av
Ruvdda - klede
Hielmme - (kofte) kanten
Skándda - mønster
Vadjat - klippe til etter mønster
Åhtså - barmåpning (i kofte)
Sasse - arm
Buttas (fl.tall.
: buddasa) - (fastsydd) kant rundt halsåpningen og armene
Vuodobuttas - det nederste kantbandet
Badjelbuttas - det øverste kantabandet
Buddit - å sy fast buddasa
Sádjá - pynt, dekor på kofte
Gávlos - firkant av klede som hører til buddasa
Divlle - firkant av klede som hører til gávlos
Goahkka - krage
Gájrrá - kile
Ruvddalissto - kantband av klede nederst på kofta
Lissto - vevd kantband nederst på kofta
Gáldo:
Andersen, Kaja (2005).
Julevsáme doahkojgápte.
Ájluokta/Drag: Forlaget Báhko
Lissto le snjisjkodum bádde mij goaroduvvá gápte hælmmáj.
Nisson- ja ålmmålisto.
Duodjár: Iselin Hilstad
Sieradus ålmåj- ja nissunlistoj gaskan li bájno.
Nissunlistujn le ruoppsis rabdda avta bielen ja alek jali ruodná rabdda nuppe bielen.
Ålmåjliston li alek ja ruodná rabda guhtik bielen.
Rabddalájgij gasskaj tsåggå tjalmijt ja jågåtjijt.
Duodjár iesj mierret makkir bájnojt tsåggå, valla nissunlistujn li dábálattjat ienep ruoppsis bájno gå buohtastahttá ålmåjlistujn gånnå álu li sjievnjep bájno, alek ja ruodná.
Tjalme galggi listo vuollebielen liehket, ja nissunlistujn galggá ruoppsis rabdda bajás liehket.
Ålmåjlistujn le dal sæmmi jus ruodná jali alek rabdda l bajás, valla tjalme galggi vuolus.
Dåhkki aj listojda viebdijt biedjat.
Gávnnuji listo sihke viŋgaldagáj ja gahpadagáj.
Susanna Knutsen subtsas Kjerran, gånnå bajássjattaj, ienemusát viŋgaldin gå snjissjkun, aj gå listojt dahkin.
Gahpadaklisto ælla uddni nav dábálattja, ij gåjt de vuona bielen.
Sigrid Jessen subtsas la listov snjissjkum Vuodnabat-áhkos listo milta.
Danna lidjin gahpadaga ja maŋeldisbuolvva li dal ællasisá sæmmilágásj listojt snjissjkogoahtám.
Viŋgoklissto.
Duodjár: Susanna Knutsen
Gahpadaklissto.
Duodjár: Sigrid Jessen
Duodden gávnnuji sválltjálissto ja njálmmefáhttalissto ma li vehik ietjálágátja dábálasj gáptelistojs.
Njálmmefáhttalissto l gietsep ja sválltjálissto vasten gåbdep, álu gitta niellja cm gåbdde.
Gápptelisto li dábálattjat birrusin akta cm gåbdde ja danna li birrusin 30 hárpo.
Listo guhkkudagáv viertti diedon gápte milta hiebadit, valla álu snjissjku birrusin 3 metera.
Listov snjissjku ja gárvet sæmmi láhkáj gå avev.
Viertti vuostak lájgijt suohppot ja de snjissjkomav tsåggåt åvddål lájgijt rájddá ja de vijmak dåhkki snjissjkogoahtet.
Suohpodum lájge.
Gåvvå: Sandra Ráhka
Snjissjkomav tsåggåmin.
Snissjkogoahtám.
Ave, bátte ja vuoddaga.
Band fra lulesamiskt område.
Knutsen, Susanna.
Njálmálasj gálddo.
Jessen, Sigrid.
Dán bloaggatjállusin galgav njálmmefáhttaga birra tjállet.
Kulturskåvlån le prosjækta gånnå jur njálmmefáhttagav allasisá galggi goarrot, ja danen de hiehpá dáv gárvov aj dánna duodjeblåkkan tjalmostit.
Elsa Aira, Karin Tuolja ja Anna-Lisa Pirtsi Sandberg tjálli girjen "Julevsáme gárvo - Lulesamiska dräkter" njálmmefáhta lij dålen barggobivtas masi tjágŋin gå li dárbbo tjiebedav ja mielgav dálkke vuossti gåbttjåt.
Dålusj njálmmefáhttagin lij alla tjiebet majt jåvsåj gitta bieljij badjel ja majt giddiduváj gahperij váj dasi bisoj.
Uddni njálmmefáhta álu tjáŋaduvvá ålgoldisgárvvon juogu de gápptáj jali ietjá biktasijda.
Muhtem udnásj njálmmefáhttagijn li aj hæhto.
Njálmmefáhta nissunijda.
Gåvvå: Aline Mikkelsen
Njálmmefáhta gånnå le hæhtto.
Gåvvå: SNR
Kulturskåvlån li gáktsa máná gudi duodjuhi guokta tijma vahkkuj.
Siján le dálla prosjækta gånnå njálmmefáhttagav allasisá galggi goarrot.
Gå lidjiv sijá ságajn lidjin listov snjissjkomin.
Ingeborg ja Ellen Máddja libá snjissjkomin.
Elsa Aira, Karin Tuolja ja Anna-Lisa Pirtsi Sandberg tjálli njálmmefáhtalissto le giettsep dábálasj gápptelistos, valla ietján le sæmmi láhkáj.
Iehpesihkarvuohta la dáppe Divtasvuonan jus dakkir listojn galggi liehket tjalme jali dåssju jågåtja.
Aline Mikkelsen la duodjeåhpadiddje kulturskåvlån ja sån subtsas iesj la oahppam Elsa Airas, Jåhkåmåhken, njálmmefáhtalistojn ælla tjalme.
Navti la aj åhpadam ietjas oahppijda.
Susanna Knutsen subtsas ij la vuojga sieradam njálmmefáhtalistoj ja dábálasj gápptelistoj gaskan, ájnat njálmmefáhttagij giettsep lissto galggá.
Aline subtsas njálmmefáhta má guhkev li Divtasvuonas gáhtum, jali gåjt de ij lim nav vuojga anon dáppe gå Svierigabielen.
Luondulasj le má de ahte dát máhtudahka la danna bissum, madin Vuonabielen ij la.
Máhttá má diedon aj liehket nav ahte dáppen lidjin sierra vuoge njálmmefáhtalistov snjissjkot.
Diehtep má bájkes bájkkáj ja fuolkijs fuolkkáj li iesjguhtik dábe ja vuoge gárvojt hábbmit - soajttá soabmása tjalmij biedjin njálmmefáhtalisstuj madin iehtjáda ettjin.
Ietja sivva manen gávnni moattelágásj njálmmefáhta le má aj biktasa ulmme.
Moattes njálmmefáhttagav tjágŋi gápptáj ja danen le má luondulasj dav hiervvit, madin jus várráj dajna galga de soajttá ij åvvånis listov visjá dasi biedjat.
Aline le duodjeåhpadiddje kulturskåvlån.
Njálmmefáhtta le álu vádasis goarodum jali ietjá assáp hullos.
Kulturskåvlån li alek vádasis válljim njálmmefáhttagijt goarrot.
Kulturskåvlån li snivva gárvedam dáv prosjevtav.
Skándajt lij gæhttjam ja guoradallam makkir stiellasa njálmmefáhttagin li ja gåktu måsskit.
Juo lij oahppam gåktu gasskadærrásav goarrot sávváj, navti váj diehti buoragijt majt dal dahkat gå dal ålliji dan rádjáj gå galggi almma njálmmefáhttagij álgget.
Li dálla listojn barggamin, valla javlaj maŋŋela goarrogåhti.
Doajvvu gærggi Sámeálmmuga bæjvváj guovvamáno gudát bæjvváj.
Suohtas li liehket ådå njálmmefáhttagij dalloj tjágŋat - majt duodden li iesj duodjuham!
Njálmmefáhta stiellasa.
Gåvån vuojná galla stiellasa njálmmefáhttagin li ja gåk bájno galggi.
Njálmmefáhta máhttá liehket akta ber makkir bájnos, valla ruvddalisto ja gasskadærrása li álu ruoppsada nissunijda ja alega jali ruodná ålmmåjda.
Návti njálmmefáhttagav goaro:
Ingeborg, Are, Ellen, Linnea, Karete, Siv, Lisa ja Paul, -mij lijma Lisa ja Paula lunna.
Mij lijma miehtsen ja barkojt váldijma liejbbemuorajs.
Ittjij nåv ruvva maná.
Gå lijma gerkas båråjma biebmojt.
Ja de manajma Lisa ja Paula lusi.
Mij bargojt njaldijma morajt vas.
Da muora lidjin sálja.
Ja mij lijma duonna guokta skåvllå tijma.
Ja de lij tjáppa dalkke, biejvve ja biedjis balva.
🙂 🙂 🙂 Ja ottjojma njálgájt.
Liejbev bárkkimin.
Barking av or/older
Bårråmbåddå.
matpause
Sáljav bárkkimin.
Barking av selje
Bárkkidum sálljamáddaga.
Barkede seljestammer
Mij manájma gehtjatjit gå koarnnijin bárkov, sáljas ja liejbes.
Biejajma bárkov kompostmaskijnnaj.
Mij gehtjajma gå smållånij bárkko ja suohtás lij gæhttjat.
Bárkko liejbbemuoras lej ruoppsadabbo gå bárkko sáljas.
Vi dro og så på når de kverna bark fra selje og or (older).
Vi puttet bark i kvernemaskinen.
Vi så på når barken ble knust, og det var GØY .
Barken av or (older) er rødere enn barken av selje.
Bárkko liejbes / olderbark
Bárkko sáljas/Seljebark
Dette blogginnlegget er skrevet av 2S 2014/2015 ved Drag skole
Sliehppá gullu gápptáj.
La ruvdas dagádum ja hiervviduvvam la njalodum bieddjissasnijn ja álu aj danijn.
Nissunsliehppá.
Duodjár: Karete Pedersen.
Ålmåjsliehppá.
Duodjár: Karete Pedersen
Sieradus ålmåj- ja nissunsliehpá gaskan le bájnno.
Nissunsliehpán la ruoppsis vuodobájnno ja ålmåjsliehpán alek.
Ietján de duodjar iesj mierret maktas sihtá sliehpáv hiervvit ja gåktu galggá vuojnnut.
Juska uddni soajttá la dábálamos edisik vehik sliehpav daddnit, gávnnuji aj njallomsliehpá ma ælla danijn hiervvidum, ájnat njalodum bieddjisasnijn duon dán hámen.
Sliehpán li guokta stiellasa: Tjiebet ja vuodo.
Vuodon le juogu de bielle-mánno jali nieljetjiegak, ja sihke tjiebedin ja nieljetjiegagijn li álu moadda unnep oase.
Dåhkki aj juohket vuodov gålmmå åsijda gånnå gasskalamos oasse la ietjá bájnos.
Sliehpán li guokta stiellasa ma li vas unnep åsijda juogedum.
Duojdár: Karete Pedersen
Elsa Aira ja barggoguojme tjálli daddnimsliehpá "tjiebet la juogedum stuoráp nieljetjiegak åsijda, daddnidum álkkes ruossaj ja vinjogij".
Dálásj sliehpájn li moattelágásj daddnima, ij dåssju ruossa ja viŋgoga.
Duodjár: Sigrid Jessen.
Duodjár: Lilian Urheim
Digitalt Musueuma næhttabielijn gávnná moadda gåvåjt dålusj sliehpájs.
Aira, Elsa; Tuolja, Karin; Sandberg, Anna-Lisa Pirtsi (1995) Julevsáme gárvo.
Lulesamiska dräkter.
Boden: Tryckarna AB
Væssko máhttá liehket moattelágásj hámen, ja máhttá hiervviduvvat moatte láhkáj.
Mån sidáv gápptevæskov allasim goarrot.
Mujna le juo skánnda man milta lav åvddåla væskov gårrum, ja ådå væssko galggá liehket dan muodugasj.
Ájnat sidáv hiervvit dav ietjá láhkáj.
Væssko le sasnes goarodum ja tjáppemus le jus le sijddadilkodum sassne.
Væskon li gålmmå oase: Åvddåbielle, vuodo ja maŋepbielle aktan gáblijn.
Duodden boahtá gasskadieres, badjelbuttas ja bádde.
Ja de aj dadne jus dav lágeda.
Vuostak viertti divna åsijt væddjat.
Jus galga væskov daddnit de le vuogas dav dahkat dálla åvddål væskov aktij goaro.
Dadne máhttá liehket juogu 0,45 mm jali 0,40 mm.
Daddni ájmijn, ja juohkka sávve gaskan galggá liehket birrusin 3 mm váj njuolgga sjaddá.
Dadne.
Maŋŋel gå le daddnim de máhtá væskov aktij goarrot.
Goaro ájmijn ja suodnahárpojn.
Vuostak goaro vuodov ja maŋepbielev aktij, ja mujttu de gasskadærrásav biedjat gasskaj.
Ja de goaro vuodov ja åvddåbielev aktij aktan gasskadærrásijn.
Goaro gålosávvijn.
Vuodon máhtti liehket duorrasa, ja de le vuogas goarrot duorashárpojn.
Duorrasijt goaro badjelsávvij.
Duorrasa.
Gå væskov le aktij gårrum, de le muddo fåvråjn álgget.
Fåvråv goaro goarrommasjijnajn.
Gå fåvrrå le gárves goaro dav akti væsskuj: Tsåkkå fåvråv væsko sisi ja goaro badjelbuddasav gitta.
Badjelbuddasav máhtá goarrot guovte láhkáj.
Mujttu då gavlav njadestit åvddål badjelbuddasav goaro.
Mujte aj boalov njadet.
Boallo máhttá liehket duola dagu tjoarves jali silbas.
Gavlla ja boallo
Maŋemussaj dárbaha báttev væsskuj.
Iesj sidáv sassnebáttev, valla snjisjkodumbádde dåhkki aj.
Åvddål gå báttev giddi væsskuj, de máhtá væskov hiervvit duola dagu råhtåj jali majna de sidá.
Råhtå.
Bágo/Ord
Vuoddaga li bátte majt bádjasa birra gæssá.
Da ælla snjisjkodum bátte dagu avve ja lissto, valla li lådåduvvam.
Dállidum gábmága aktan vuoddagijn.
Duodár: Berit Guvsám
Dát bloaggatjállus ij snivva tjielggi låhtåm-minsstarijt jalik jur gåktu låhtå.
Gehtjasta Harrieth Aira bloaggatjállusav jages 2013 gånnå julevsáme vuoddaga lidjin tiebmán.
Danna gávna oanes video gånnå Lill-Tove Paulsen subtsas juohkka minsstara birra ja aj låhtåma birra gájkkásattjat.
Gáma aktan vuoddagijn.
Duodjár: Marie Amundsen
Vuoddaga lådåduvvi låhtåmmuorajn.
Susanna Knutsen subtsas buorre låhtåmmuorra ij la ållu njuolgga, valla la vehik såddjot.
Låhtåmmuorra lådågijn
Ålmåjvuoddaga gåhtjoduvvi snjierága ja árbbedábálattjat lådåduvvin ruoppsis ja alek, jali ruoppsis, alek ja ruodná bájnojs.
Uddni vuojnná aj vuoddagijt ietjá bájnoj, valla li agev snjierága.
Snjierága.
Duodjár: Lotte Ekhorn Gælok
Gávnnuji guokta slája nissunvuoddaga.
Tsavága li vuoddaga gålmåt oases iesjguhtik bájnoj.
Elsa Aira girjenis tjállá tsavága li ienemus árbbedábálattja ja sierraláhkáj bassebiejvijda dajda tjágŋin.
Susanna Knutsen subtsas Kjerran Kjerran gåhttjun dakkir vuoddagijt gehtjagin danen gå dakkir vuoddagijn lidjin nav moadde gietje.
Subtsas iehtjáda, ja sierraláhkáj vuona sinna, dakkir vuoddagijt tsavágin gåhttjun, soajttá danen gå guokta oase li tsaveduvvam akti.
Tsavága/gehtjaga.
Ruoppsis ja visská oase li tsaveduvvam akti.
Duodden gávnnuji avtabájnuk vuoddaga duon dán minsstarij ma li uddni dávk sæmmi dábálattja dagu tsavága.
Minsstara gåhtjoduvvi suolluga, viŋgoga, belaga ja guosaga.
Dåhkki dákkir minsstarijt biedjat tsavágijda aj.
Suolluga.
Duodjár: Ellinor Solstrøm
Duodjár: Astrid-Helen Gælok
Viŋgoga.
Duodjár: Berit Guvsám
Guosaga.
Duodjár: Anne Silja Turi
Duodjár: Kaja Kalstad
Belaga suollugij.
Duodjár: Inga Mikkelsen
Tsavága viŋgogij.
Vuodobájnno l árbbedábálattjat ruoppsat, valla gåvåjs vuojnná vuoddaga ietjá bájnoj li uddni sæmmi dábálattja.
Tsavága lij ruoppsis, visská, ruodná ja alek bájnojs.
Girje "Julevsáme gárvo" ja "Ave, bátte ja vuoddaga" svieriga bieles subtsasti ruoppsis oasse galggá guovddelin liehket.
Vuostasj girjje duodden javlla Duorbunin li gávnnum vuoddaga gånnå giehtjebájnno l ruoppsadin læhkám.
Susanna Knutsen subtsas Kjerran ettjin bieja visská oasev giehtjegijda, valla visská viŋgogijt dajda álu suohppun.
Snjierágijda máhttá aj minsstarijt suohppot.
Snjierága suollugij.
Snjierága viŋgogij.
Duodjár: Eskil Mikkelsen
Duodjár: Berit Guvsam
Vuoddagav gábmagij gartsajn gittij.
Garttsa l sassnebiehkke majt gårru gitta vuoddaga gæhtjáj.
Nuppe gietjen la uhtsalåhtå/unnalådusj diehpijn.
Garttsa.
Uhtsalåhtå/unnalådusj.
Muhtema javlli unnalådusj ja muhtema vat uhtselåhtå.
Sæmmi ássje birra l berustahtek sáhka, namálattjat unna giehtsep lådåga birra mij la vuoddaga gietjen.
Garttsa ja unnalådusj.
Álgon tjálliv vuoddaga lådåduvvi ja e snjisjkoduvá, valla ij lim dat ållu riekta.
Barggovuoddaga álu snjisjkoduvvin, subtsas Susanna Knutsen.
Navti aj tjuodtju Aira, Tuolja ja Pirtsi Sandberga girjen.
Barggovuoddaga, jali árggavuoddaga, lidjin avtabájnuk vuoddaga girjakhárpoj dagi, ja danen li álkkep dajt snjissjkot farra dan låhtåt.
Danen gå aneduvvin bæjválasj iellemin duon dán bargoj aktijvuodan lidjin da tjáhppada jali russjkada.
Barggovuoddaga.
Aira, Elsa; Tuolja, Karin; Sanberg, Anna-Lisa Pirtsi (1995).
Julevsáme gárvo.
Informánnta.
De binnedav vádav iehtjádijt soahpot.
Jus nävro ja ij bierggi ietjassujtujn hejman de máhtá riŋŋgit 1177 skihpasujttorádevaddemij.
Vuorrasap ulmutjijn la stuoráp vádá tjavgga skihppát.
Danen la ájnas ij guossidit ulmutjit skihpadåben jali vuorrasijårromijn gå ij la dárbbo.
Dån gut barga vuorrasij sujton i galga bargguj mannat jus la gåssåsis jali l snuobas.
Vuojŋŋamvájve,tjiebetbáktjasa, oajvveluottudahka, diehkko- ja ladásluottudahka li aj iemelágásjsymtoma.
Ienemusá oadtju giehppis vájvijt ma vássi ietjastis ietjassujtujn hejman.Muhtema tjavgga skihppaji buojkulvissan vájvij vuojŋŋat ja giehpesvuolsjijn.Dåbdå gus symtomajs muhtemav de galga gávnadit ietjá ulmutjij.
Ábnnasa ma oabllu virusav li sieldes såhpulisá ja álkket dähppu giedajda.
Oabllu vijdábut gå giedas buorástahtá.
Danen basá giedajt sájbujn ja liegga tjátjijn, binnemusát 20 sekunda.
Åvddål gå bårå, biebbmogiehtadimen ja gå la hivsigin mannam.
Giehtasprijtta dávk lisj alternatijvva gå ij la máhttelisvuohta giedajt bassat.
Gå gåså ja gassná de smávva gåjgudisá oabllu såhpulis ábnnasij ma máhtti virusav oabllot.
Danen ale duohta tjalmijt, njunjev ja njalmev.
Jus sájbbo ja tjáhtje ij gávnnu, de válde giehtasprijtav binnemusát 60 prosenta alkoholajn.
Åda coronavirusa hárráj ja covid-19 skibádahka
Gruvvobarggijs dátáteknologijaj - 100 jahkásasj gruvvohiståvrrå Ájluovtas Divtasvuonan.
Manen la duv mobiltelefåvnnå/giehtatelefåvnnå nav unne vaj alkket sjiehttá båksåsålbbåj?
Manen li dátámásjijna unnum åvdep ájgij stuorra másjijnajs ma ålles siejnev dievddin, dálásj másjijnajda ma asskáj sjiehtti.
Gåktu gis dá vájkkudi oabme gruvvohiståvrråj?
Oasev dájs gatjálvisájs vásstet allateknologijaviddnudahka Norwegian Crystallites tjoahkkebájken Ájluovtan Divtasvuonan.
Dát histåvrrå álgij 100 jahke dássta åvddål!
Gå svænskka Radmann álagadij gruvvodåjmav Ájluovtan 1908 ettjin aktak diede makkár vájkkudusá dassta sjaddin Ájluovta sebrudahkaj 100 jage maŋŋela, ja ålles værálda dátáteknologijaj.
Radmann dagáj lájggosåbadusáv ednamæjgádijn Ellingsenijn ja mávsij kr 0,25 juohkka tånnas kvársas ja kr 0,75 juohkka tånnas feltspáhtas.
Vuostasj gruvvov nabddin Jennygruvvon, ja látte ja sáme oadtjun bargov gruvvon.
Dát sjattaj álggon industrijaviddnudahkaj mij jagen 2008-100 jahke maŋŋela tjadná Ájluovtav globálalasj allateknologijaj.
Jårggålime sámegiellaj: Sigmund Johnsen
Här nedan finns alla tidigare 'Veckans och månadens ord' med fraser.
ÄNÁK - HANBJÖRN
Muhttijn änák goarjju guosa vuolláj.
Ibland lägger sig hanbjörnen under en gran.
Honbjörn kallas för iestiv.
ÅLLESTJÅHKANIMÁJRAS - PLENUMSLEDAMOT
Ruvva ållestjåhkanimájrrasa vat tjåhkani.
Snart samlas plenumsledamöterna igen.
Sámedikke åvddåulmusj Sametingets ordförande; Sámediggeláhka Sametingslag; stivra åvddåulmusj styrelsens ordförande; Sámedikke ållestjåhkanibme Sametingets plenum.
GANÁSTIT - BETA TRÄDLAV & LAV FRÅN STENAR
Buorre gå biekkaj vaj rejna oadtju ganástit.
Bra att det stormade så att renarna får äta av trädlaven
(som har fallit ner på snön).
ÅBDES - HEL, INTE TRASIG
Le gus vinndega åbddåsa?
Är fönstren hela?
SELLAT - BEFRIA SKOGEN FRÅN SNÖ
Bivval vuomev sällá.
Blidan befriar skogen (träden) från snö och is.
NIERAS - KINDKÖTTET PÅ FISK
Mån lijkkuv nierrasij.
Jag tycker om kindköttet på fisken.
RÅMÅK - FULL MED INSEKTER
Muorjem lij råmåk.
Frukten var angripen av skadeinsekter.
TJUORAK - REN MED LJUSGRÅ HÅRFÄRG
Sjuohppi dav tjuoragav!
Kasta fast den ljusgrå renen!
En hund som har ljusgrå hårfärg kallas för tjuorri.
VIHTTAGIS - FEM RENAR
Sij vuojnni vihttagisáv áben.
De ser fem renar på myren.
NIELJES - FYRA PERSONER
Vuojnniv nälljásav vuomen.
Jag såg fyra personer i skogen.
GÅTSEDIT - HÅLLA VAKEN
Bijllajiedna suv gåtset.
Billjudet håller honom/henne vaken.
BÁHKKA - HETTA, STARK VÄRME (om sommaren)
Uddni l báhkka.
Idag är det hett (utomhus).
SÁMEDIGGEVÁLLJIM - SAMETINGSVAL
Sámediggeválljim la moarmesmáno 19 biejve.
Sámetingsvalet är den 19 maj.
JOARKKAÅHPADUS - FORTBILDNING
Oattjov joarkkaåhpadusáv juohkka jage.
Jag får fortbildning varje år.
DÁLKASNÁRRE - DOS (av medicin)
Dåktår dálkasnárev märrá.
Läkaren bestämmer medicindosen.
MERRASUOLLULAHKA - SKÄRGÅRD
Giesen åroj Julevu merrasuollulagán.
På sommaren bodde han/hon i Luleå skärgård.
MÅRNNÅT - RUTTNA
Muora lidjin mårnnåm.
Veden hade ruttnat.
GIEHPANIT - BLI SOTIG
Giehta giehpanij.
Handen blev sotig.
ÁJNÁDAHTTET - SNÖA SPÅRSNÖ
Vuordijma dasik ájnádahtij.
Vi väntade tills det kom spårsnö.
VARRESVUOHTAGUOVDÁSJ - HÄLSOCENTRAL
Sujttoguovdásj la målssum namáv varresvuohtaguovdátjij.
Vårdcentralen har bytt namn till hälsocentral.
GIELLA - SPRÅK, RÖST; SNARA
Hålav sámegielav.
Jag talar samiska.
Ordet giellat betyder 'fånga fågel med snara' ex.
lávvodagá måj áhtjijn gielatjit vuolggin på lördag
far jag och pappa och sätter ut snaror.
SÁMIJ ÁLMMUKBIEJVVE - SAMEFOLKETS DAG
HUKSO - OMTANKE, OMSORG
Mij vuojnnalip, gulldalip ja huksap nubbe nuppijt.
Vi ser, lyssnar och bryr oss om varandra.
GUOSSIDIMÅRUDAHKA - BESÖKSADRESS
Mijá guossidimårudak bájkkekontåvrån Jåhkåmåhken la...
Våran besöksadress på lokalkontoret i Jokkmokk är...
BIEDNIGAHTTE - FINANSIÄR
Åhtså biednigahttijt prosjevtav tjadádittjat.
Man söker finansiärer för att kunna genomföra projektet.
NÅRDDÅDIBME - TACKLING
Jus nårddåt nuppev spällev de ålgusrájaduvvá.
Om man tacklar en annan spelare då blir man utvisad.
TJIELGGAVUOHTA - TYDLIGHET
Ållusa sihti tjielggavuodav.
Många människor vill ha tydlighet.
Ordet tjielgas betyder bl.a.
tydlig, klar, ex.
: jus la tjielgas de gájkka buoragit manná, om man är tydlig går allt bra.
HEBULASJ - VID GOD VIGÖR, KRY
Le gu hebulasj?
Lev.
Är du vid god vigör?
Ja, (jag är).
PERUNTJALUN - POTATISSKALARE
Le gus dujna peruntjalun?
Har du en potatisskalare?
Jus galggá bihtámgámsajt málestit hähttu vuostak perunijt tjallat.
Om man ska koka pitepalt måste man först skala potatis.
När handjuren skrapar loss basthuden från hornen använder man ordet också ordet tjallat.
GÁKKASTIT - BÄNDA, BRYTA, BAXA (litet)
Bádnedåktår gákkastij bánev luovas.
Tandläkaren bände lös tanden.
Spett, spak heter gágga och flera spett gákka.
TJUOKKUN - NAGG (BRÖDNAGG)
Dárbaj tjuokkunav gå gáhkki.
Man behöver en brödnagg när man bakar gáhkko.
LIJGGODIT - KUNNA UNDVARA, HA TILLÖVERS
Lijggodak munji guolev?
Kan du undvara en fisk åt mig?
JÁDDI - TORSK (Gadus morhua)
Oadtjuv moadda játti.
Jag fick många torskar.
GUOTSALDAHTTET - SPRINGA I FATT
Sarvvá váhtjamav guotsaldahtti.
Sarvarna springer i fatt vajan.
GIERASTIT - TA FAST KALV MED STAV OCH SNARA
Ienep tjielde li álggám gierastit gå sjuohppit miessemärkkomin.
Fler samebyar har börjat använda stav än att kasta lasso på kalvmärkningen.
(Gierastit: man använder en lång stav med en snara i ena änden för att få fast kalven).
ÅVDÅSTAHKES - REPRESENTATIV
Girjje l åvdåstahkes dán tjálláj.
Boken är representativ för denna författare.
Åvdåstiddje-representant.
SKIBLLE - MJÄLL
Oajvve l skibllen.
Huvudet är mjälligt.
Ordet skibllit betyder: riva bort mjäll från huvudet; men har också betydelsen: skära tunna skivor (t.ex.
ost), så idag kan man använda ordet när man t.ex.
säger: hyvla ost till mig!
skiblli vuostáv munji!
GIELLDET - STRÄCKA, SPÄNNA
Mån gäldáv hárpov muoraj gasskaj.
Jag spänner en tråd mellan träden.
Har även betydelsen: försöka hindra (förbjuda), spänna, knyta näven åt någon (hota).
GÁVVEL - LISTIG, SLUG
Riebij la gávvel.
Räven är listig.
Gávvelvuohta betyder listighet, slughet.
VUOPSOSTIT - GÅ MED LÅNGA STEG
Boadnjásj vuopsostij.
Gubben gick med långa steg.
SÁSTÁ - KLAVE (trälg)
Biedjap sásstágav dán állduj.
Vi sätter en klave på den här vajan.
GABNNJADÁLKUDIBME - VACCINATION
Gabnnjadálkudibme smávvasij.
Vaccination mot mässling.
Ordet vaccinera heter gabnnjadálkudit och ordet vaccin heter gabnnjadálkas.
RÁDÁLASJVUOHTA - VÄLFÄRD, VÄLMÅGA, VÄLSTÅND
Rádálasjvuohta ij la sämmi degu vuorbbe.
Välfärd är inte detsamma som lycka.
SJLÄSSJKOT - SKRATTA (om dalripan)
Rievsak sjläsjkoj.
Dalripan skrattade.
VANÁDAHTTE - TÖJBAR
Sjuohpan la vanádahtte.
Kasttömmen är töjbar.
NJAMÁDAHKA - SUGNING, KÄNNA SIG HUNGRIG
Mujna l njamádak vájku áttjak bårriv.
Det suger i min mage fast jag nyss åt.
SKOADDETSIHTSE - FLADDERMUS (Eptesicus nilssonii)
GARTASTIT - LÄGGA EN SNARA OM NÅGOT
Ordet används oftast i sammanhanget när en ren har fallit ner i en spricka eller i en klyfta och man ska lyfta upp den.
GÅBAGIT - BLI SKEV, DRA SIG, SLÅ SIG
Fiello l gåbagam.
Brädan har blivit skev.
HÅLLAGIRJJE - TALBOK
Enap diedo gávnnuji hållagirjje- ja tjuokkestjálosgirjjevuorkán.
Mer information finns på talboks- och punktskriftsbiblioteket.
Ordet för ljudbok är jiednagirjje och ordet för punktskrift är tjuokkestjálos.
VÁLKAV - FÄRDLED (FÄRDVÄG)
Váldij dav oanemus válkkamav.
Han/hon tog den kortaste färdvägen.
JÅRÅLDAHKA - KVARN
Gå márffi dárbaj jåråldagáv biergojt jåråldittjat.
När man gör korv behöver man en kvarn för att mala köttet.
DURKKUT - ÄTA JÄTTEFORT, SLUKA I SIG MATEN
Nuora ilá durkkuji skåvlån.
Ungdomarna äter alldeles för fort i skolan.
(när matrasten är kort)
LÁBLLAT - RASA, STÖRTA IN
Moadda táhtja láblli gå njátsot.
Många tak rasar in när det blir töväder.
Lábllat används om byggnader eller broar som rasar, och om snö- och isbryggor som faller ihop etc., samt när snön rasar ner från ett tak.
OAJVOR - ANING
Dat vásstádusás oadtjuv oajvvurav gåk ájádaláj.
Av svaret fick jag en aning hur han tänkte.
Ordet oajvor har fler betydelser än det som beskrivs här ovan t.ex.
krönet av en backe eller huvudändan av en bädd.
RIVGAS - DRYG, SOM RÄCKER LÄNGE
Jubttsa lij rivgas.
Soppan räckte länge.
Ordet för odryg är håhpe och ordet håhpot betyder 'bli odryg'.
NALKIJDIT - BLI FÖR MYCKET KOKT (bara om kött)
D.v.s.
när köttet lossnar från benen och blir som små slamsor.
Nalkijdit har även en annan betydelse: att bli trött, inte orka vidare.
RUVOJ - KALL FROSTVIND (OM VINTERN)
Uddni lij ruvoj gå jávrrek tjuojggiv.
Idag när jag skidade längs sjön var det kall frostvind (det snider i ansiktet).
HÄRSSKO - LÄCKERHET (delikatess)
Mij båråjma ber härskojt mannulagán.
Vi åt bara läckerheter på resan.
SÁVAV GÁJKAJDA BUORRE JAVLAJT JA BUORRE ÅDÅ JAGEV!
JAG ÖNSKAR ALLA EN GOD JUL OCH ETT GOTT NYTT ÅR!
Se pdf-filen i högra spalten med exempel på hur man uttalar högtider m.m.
GATJÁDAHKES - FRÅGVIS
ULMUTJIJ RIEKTÁ - MÄNSKLIGA RÄTTIGHETER
JIVKKOT - SKÖTA
Ieddne mánájt jivkku.
Modern sköter om barnen.
Jivkkot betyder inte bara: att sköta om barn, det kan även användas om man sköter om någon annan.
Ordet för skötsel är jivkko.
Jämför de vanliga orden som används idag: sujttit sköta och sujtto skötsel.
LASSKIDALLAT - BLI GENOMVÅT (av regn eller snö som töar på kläderna)
Lasskidalliv gå hähkkat rássjodatjáj.
Jag blev genomblöt när det plötsligt började regna.
GEVLASVÁŊNNA - SLÄPVAGN
Ordet för vagn har många varianter, här ovan ser ni mitt uttal av ordet, övriga varianter är vávnna, vágŋŋa och en variant som används av vissa talare i Norge voaŋnna.
Ett annat vanligt ord med förleden gevlas är gevlasvanás släpbåt.
TJAKTJAGIESSE - HÖSTSOMMAR
De l tjaktjagiesse ja máno duogen de l tjaktja.
Nu är det höstsommar (ca 24 aug.) och om en månad så är det höst.
LARVVE - GRAN MED TÄTA GRENAR
Váren larve sjaddi.
På berget växer det granar med täta grenar.
SVIJNNO - VEDTRAVE
Vuojnná moadda svijno dåbij guoran.
Man ser många vedtravar bredvid husen.
Sejbak-a @ Snabel-a
Juohkka e-påvsståadressan la sejbak-a.
I varje e-postadress finns ett snabel-a.
JÁDDADIDDJE - BRANDSLÄCKARE
Andra ord i denna kategori är ex.
: dållåvárrodiddje brandvarnare, guorrimhárjjidus utrymningsövning.
HIELMME - NEDRE (nedersta) DELEN AV EN KOLT
Betyder också nedre (nedersta) delen av en kåtaduk, njálmmefáhta och päls osv.
ÁVŊÁLDAHKA - HULLING
Basstelis ávŋáldahka vuokkan la ájnas jus ij galga guolev biesstet.
Vass hulling på kroken är viktigt om man inte ska mista fisken.
NJÁLMMEFÁHTA - OVÄDERSKRAGE
Gå dálkev dahká de njálmmefáhttagij tjáŋav.
När det blir oväder så tar jag på mig njálmmefáhta.
Älla sase njálmmefáhttagin valla danna l skåhppe njálmmefáhta har inga ärmar men den har kapuschong.
Skåhppe betyder även säckformig inbuktning i en berg- eller fjällsluttning samt den nedre ihopsydda ändan av en sovsäck eller fäll.
VUORATJISMÁNNO - APRIL
Vuoratjisá båhti ruopptot vuoratjismáno.
Kråkorna kommer tillbaka i april.
VARTJADIT - VIPPA UPP OCH NED
Rejna sjpietjav vartjat.
Renens svans vippar upp och ned.
GAHPPA - RUTA
Gahppa betyder ruta som bl.a.
finns i lulesamernas bälte.
Utvidgat används det till ruta, fält, skrivfält på blanketter och i datoranvändningen, även tjállemgahppa används i modern lulesamiska för att beskriva ett skrivfält/ruta som man ska kryssa i. Prova "Ordboken" som finns högst upp på webbsidan för att bl.a.
se om ordet gahppa har stadieväxling eller inte.
SJLIEBTTJE - REVA, SNITT
Sjliebttje är ett av många renmärkessnitt.
Se pdf-fil i högra spalten!
RIEGÁDIMBIEJVVE - FÖDELSEDAG
Mån ärrodav duv riegádimbiejvev!
Grattis på födelsedagen!
Födelsedagssånger: Se pdf-fil i högra spalten!
RIDNE - SNÖ PÅ TRÄD
Biegga sjavnnjá rinev.
Blåsten tar bort snön från träden.
Sjavnnjá (uppslagsform: sjavnnjet) har betydelsen: skaka, slå, damma något (för att få bort t.ex.
snö, damm, skräp).
Mån sávav didjij ráfális javlajt ja vuorbális ådå jagev!
Jag önskar er en fridsam julhelg och ett lyckosamt nytt år!
OAHTTSE - OMBUDSMAN
GÅLLDET - ÖSA UPP
Mån gåldåv guolev rujtas.
Jag tar upp fisken ur grytan.
Ordet gålldet används när man tar upp något ur en vätska.
JUVSUDIT - SPÄNNA SKIDORNA PÅ FÖTTERNA
Juvsuda ja tjuojgada rádnav!
Spänn på dig skidorna och skida ikapp kamraten!
Juksa sing.
juvsa plur.
betyder hälrem i skidbindning eller så säger man ruovddejuksa sing., ruovddejuvsa plur.
om de är av järn.
Öglan framtill i skidbindningen kallas jåhkko sing.
och jåhko plur.
Använder man en vidja istället, så säger man bäso sing.
och bessuga plur.
Om man använder delen av bottenlädret i en sko som kallas ruobdda sing.
och ruobda plur.
får öglan detta namn.
TJÅMÅS - ÖVERFULL, FYLLD ÖVER KANTEN, MED RÅGE
Ájtte lij tjåmås.
Bodan var överfull.
EJBÁLGUVVAT - KOMMA BORT (om renar och människor); BLI BORTGLÖMD (äv.
om saker)
Máná ejbálguvvin äjgádijs márnánsajen.
Barnen kom bort från föräldrarna på marknadsplatsen.
GIESSELOAHPE - SOMMARLOV
SVABÁSTIT - FÅNGA FISK MED SNARA
Svabástav dábmugav jågån.
Jag snarar en forell i bäcken.
Själva snaran kallas för svahpa och i pluralisform säger man svabá.
BIBLIOTEK
Jåhkåmåhken la girjjevuorká galbba aj sámegiellaj.
I Jokkmokk är även bibliotekets skylt på samiska.
GÁRVESVUOHTAPLÁNA - BEREDSKAPSPLAN
Juohkka äládus dárbaj gárvesvuohtaplánav.
Varje näring behöver en beredskapsplan.
GALMÁK - GLASS
Máná lijkkuji galmágij.
Barn tycker om glass.
BUOHTAÁRVVO - JÄMSTÄLLDHET
Sámedikken la buohtaárvvoprográmma 2004 rájes.
Sametinget har ett jämställdhetsprogram från 2004.
Övriga relaterade ord: buohtaárvulasj jämställd, buohtaárvvobarggo jämställdhetsarbete, buohtaárvvojuogos jämställdhetskommitté.
LÁJBBESUDÁN - BRÖDROST
Gå galggá lájbev sudet de álu adná lájbbesudánav,
valla muhtema adni aj vuobnev.
När man ska rosta bröd använder man ofta brödrosten,
men en del använder också ugnen.
OASOSSIEBRRE - AKTIEBOLAG
Gå l biednikhiehte väráldin de åssusij árvo gahttji.
När det är finanskris i världen så faller aktiernas värde.
ÅLLESTJÅHKANIBME - PLENUM
Sjeltien la dán mandáhttaájge maŋemus ållestjåhkanibme.
I Åsele hǻlls den här mandatperiodens sista plenum.
Övriga relaterade ord: val válljim, välja válljit, plenumshandlingar ållestjåhkanimássjetjállaga, ärendelista ássjelissta, valdebatt válljimságastallam, sametingsval sámediggeválljim.
SJIEHTADALLAM - FÖRHANDLING
Aktanmierredimlágan (AML) li njuolgadusá
iehtjádij siegen (i.s.)
diedo, sjiehtadallama birra ja bargge riektá bájnnemij ja årrot organiseridum.
Medbestämmandelagen (MBL) innehåller regler om om bl.a.
information, förhandling samt arbetstagares rätt till inflytande och att vara organiserade.
Sjiehtadallat förhandla, aktanmierredimlihtto mbl-avtal, aktanmierredimsjiehtadallam mbl-förhandling, aktanmierredibme medbestämmande.
GANUDAHKA - HÅLLPLATS (buss, spårvagn)
Gånnå l lagámus bussaganudahka?
Var ligger närmaste busshållplats?
MIERREDIDDJEJIEDNA - UTSLAGSRÖST
Åvddåulmutjin la mierrediddjejiedna.
Ordföranden har utslagsröst.
LAHTTADIT - TRUMPETA, FÖRA OVÄSEN
Sjnjuvtja lahttadi jus ulmusj lahkan.
Svanarna för oväsen om en människa närmar sig.
Gå till "Relaterat" i höger menyn, där lär du dig vad djuren säger [PDF-fil].
SÅHKÅRVUOSSA JA KÁFFAVUOSSA
SOCKERPÅSE OCH KAFFEPÅSE
Gåvvår: Nils-Olof Sortelius
SLÅPPÅ - PLÄTTAR
Gå till "Relaterat" i höger menyn, där finner du fler maträtter i matlistan [PDF-fil].
DÅBELIJTJUOVVOM - UPPFÖLJNING
Jus adná dåbelijtjuovvomav de vuojnná
jus barggo åvddån manná.
Om man har uppföljning så ser man om arbetet fortskrider.
Givetvis så finns det ett verb också dåbelijtjuovvot, att uppfölja ex.
: boahtte vahko de dåbelijtjuovov dán vahko bargov, nästa vecka så följer jag upp den här veckans arbete.
SKÅVÅS - SCHEMA
Ájnnasit skåvlån hähttuji skåvvåsijt adnet.
Framför allt i skolan måste de använda scheman.
JUOGOSNANUSTAHTTEM - TEAMBILDNING
Juohkka barggosajen la juogosnanustahttem ájnas.
På varje arbetsplats är teambildning viktig.
GUOBMA - LIKE
Guobma guomas gávnná.
Like finner sin like.
I ovanstående ordspråk (báhkotsoabme) finns en ändelse (s) i ordet guomas, som i grammatiken kallas possessivsuffix och har betydelsen "sin".
GILBOS - TÄVLING
Vásse vahko lidjin gilbbusa Jåhkåmåhken.
Förra veckan var det tävlingar i Jåhkåmåhkke.
Ordet gilbustallat betyder tävla ex.
: galgak gilbustallat ska du tävla?
Ordet för tävlare är gilbustalle.
HIEBADAHKES - FLEXIBEL
Udnásj bargguj gullu hiebadahkesvuohta.
Till dagens arbete hör flexibilitet.
RIEVDDADAHKES - FÖRÄNDERLIG
Ulmusj la rievddadahkes.
Människan är föränderlig.
GITTAÅBMUDAHKA - FASTIGHET
Sij vuobddi gittaåbmudagájt.
De säljer fastigheter.
VUOHTTJE - SKYTT
Mån lav vuohttje.
Jag är en skytt.
För dig som är intresserad av stjärntecken, gå till: Relaterat och ladda ner PDF-filen med namnet horoskop.
VUORBBE GÁJKAJ VÁJMOJ BIEJVE - LYCKA PÅ ALLA HJÄRTANS DAG
Det finns två ord för hjärta: vájmmo och tsåhke.
Vájmmo används när man t.ex.
pratar om hjärtat som i exemplet ovanför, dvs.
det abstrakta hjärtat medans tsåhke är ordet för det konkreta och fysiska hjärtat.
DÁJDA - KONST
Dájdavuorkán máhttá edna gåvåjt gehtjadit.
På konstmuseet kan man studera många bilder.
Dájda (sing.)
dájddaga (plur.).
Dájda används mest som förled som exemplen visar, här några andra ord som man kan ha nytta av: giehtabarggo hantverk, dájdagiehtabarggo konsthantverk, dájdavuosádus konstutställning.
VIDNUDAHKA - FÖRETAG
Gávnnuji moadda vidnudagá sebrudagán.
Det finns många företag i samhället.
BIEGGUDIT - VÄDRA, VENTILERA
Juohkka biejve hähttu oademlanjáv bieggudit.
Varje dag måste man vädra sovrummet.
SAJÁDAHKA - STÄLLNING, POSITION
Sámedikken la ietjas organisasjåvnå ja ietjas ulme baktu sierralágásj sajádahka.
Sametinget har genom sin organisation och sitt ändamål en särskild ställning.
ÁNBURGGE - ROLL
Näjttso oattjoj oajvveánburgev.
Flickan fick huvudrollen.
GUOLE - FISKAR
Lär dig fler fisknamn på lulesamiska, en PDF-fil finns att hämta hem från: Lulesamisk ordbank under rubriken: Relaterat.
BÄTSÁSJ - LITEN TALL
Ordet bätsásj är ett eget ord, bildat av grundordet biehtse tall.
Av alla ord kan man göra avledningar så att de får betydelsen liten-, man kallar dessa ord för diminutiver.
Lär er trädens och växternas namn på lulesamiska, en PDF-fil finns att hämta hem från: Lulesamisk ordbank under rubriken: Relaterat.
BIEHTSEGOAHTTSE - TALLBARR
Bietsen, guosan ja gasskasin li goahttse, tallen, granen och enbusken har barr.
JALŊES - STUBBE
Flera stubbar heter jalŋŋá, och uttalas 'jalanga'.
En stubbe stavas jalŋes men uttalas 'jalngies'.
Bokstaven -e- uttalar man som ett sammandraget ie-ljud när den finns i slutet av ett ord.
Bokstaven -ŋ- betecknar ett ng-ljud och uttalas som som de svenska ng-ljuden i orden äng och säng.
När man skriver dubbla ŋŋ efter konsonanten -l- som i ordet jalŋŋá, visar det att det tillkommer ett ljud som man kallar glidvokal.
De flesta uttalar denna vokal som ett -a-, då första och sista vokalen består av bokstaven -a- som exemplet jalŋŋá.
ÁTJÁJUOKSA - REGNBÅGE
Ordet átjá betyder åska och ordet juoksa betyder båge att skjuta med, pilbåge.
I sammansättningen Juoksanáste får ordet betydelsen Karlavagnen.
GUOBBARA - SVAMPAR
En svamp heter guoppar.
När renarna betar svamp använder man ordet guoppardit, ex: rejna dálla guoppardi, renarna betar nu svamp.
ÁJTTE - HÄRBRE, FÖRRÅDSBOD
CD-SKIERRO -- CD-SKIVA
Hablledit - snöa stora lätta flingor
Dån biejve hablledij
Det snöade i förrgår
Det allmänna ordet för snöa är muohttet, detta ord används när man talar om att det snöar, det ger ingen information om vilken slags snö som faller som ordet hablledit ger oss dvs.
snöa stora lätta flingor (snöflingorna är så lätta och svävar sakta ner).
Bähtádallat - bli lurad
Bähtádalliv vuobddáj
Jag blev lurad av (för) säljaren
När verbet som i det här exemplet slutar på -dallat får ordet vuobdde (säljare) kasusformen illativ, den som inte talar samiska skulle nog använt kasusformen elativ då man på svenska säger av försäljaren.
Njárbbat - tunn (om flytande ting), gles (om skog, gräs ,hår)
Iv lijkku njárbbis jubttsaj
Jag tycker inte om tunnflytande välling
Njárbbat är ett adjektiv, det finns även två andra alternativ som man kan använda om man så önskar: njárbbe och njárbuk.
Ett annat adjektiv som bara beskriver skog och hår med betydelsen gles och tunn är suolggat.
Almemáttar - horisont
Almemáddarin gavnna vuojnnuj
I horisonten syntes en hägring
Grundbetydelsen av máttar är nedersta, vidaste delen av en trädkrona, en kåta eller dyligt, máttar betyder också förfäder.
Övriga ord med besläktade betydelser är bla.
máddo som betyder upprinnelse, rot, stam, släkt.
Mátta stam (på träd); "rot" i betydelsen nedersta delen eller tjockändan av något, exempelvis giehtamátta armen uppe vid axeln.
Och slutligen ordet madda exempelvis giehtamadda som betyder handled.
Sjpiehtjek - fiskstjärt
Jalá sjpiehtjegav!
Skär av fiskstjärten!
Ett liknande ord är sjpietjav som betyder svansstump (bl.a.
på renen, björnen, haren och älgen).
Sjpietjav finns även som namn på berg och fjäll, dvs.
ett mindre fjäll bredvid eller i förbindelse med ett större fjäll.
Oabmot - bli gammal (om ting)
Åhpadusgirjje ruvva åbmu
En lärobok blir fort föråldrad
Ordet vuorastuvvat används när man pratar om människor och djur eller annat som är levande.
Vuorastuvvam la álldo vajan har blivit gammal.
Gehkat - ämna, tänka (göra något)
Báhtja gehki stuvssit
Pojkarna tänker leka
Det finns ett annat ord med samma betydelse som ovanstående ord: ájggot, som kanske används än mer flitigt av talarna.
Dednjat - duggregna
Jielleváren/Váhtjerin dädnjá
Det duggregnar i Gällivare
Det finns många ord som har innebörden duggregna bl.a.
: risjudit, tjádat, tjádet, naveldit.
Ordet naveldit har även betydelsen: sköta skor eller päls så att håret på dem faller av.
Báhkadit - bli hett, mycket varmt om sommaren (om väder)
Vijmak báhkadij
Äntligen blev det varmt
Ordet báhkadit har även betydelsen upphetta något.
Boalodit - knäppa (fast, ihop)
Boaloda skirtov!
Knäpp skjortan!
Boalodit är bildat av boallo som betyder knapp.
Mássjkodibme - gymnastik
Guovten la mássjkodibme
Det är gymnastik klockan 14.00
Ordet mássjkodit ~ másjkudallat betyder att gymnastisera, oahppe másjkudalli juohkka nuppe biejve, eleverna gymnastiserar varannan dag.
Till stretcha kan man använda ordet lásjmudallat, mássjkodime maŋŋela galggá lásjmudallat - Efter gymnastiken skall man stretcha.
Ájmmudit - orka
Ájmmudak tjuodtjánit?
Orkar du resa dig upp?
Ett annat ord för orka är nahkat, ep nagá muohtavuojánav låggŋit vi orkar inte lyfta snöskotern.
Bässátja - påskhelgen
Bässátja li gudá biejve duogen
Om sex dagar är det påsk
Skärtorsdagen heter skalloduorastahka, långfredagen guhkesbierjjedahka, påskafton bässásjiehket, påskdagen bässásjájllek och annandag påsk maŋep bässásjájllek ~ nubbe bässásjájllek.
Gávnadit - träffas, mötas
Gávnadijma boargálin
Vi träffades i affären
Gähppat - lätt (som väger litet)
Dålgge lij nåv gähppat
Fjädern var så lätt
Det finns två ord för lätt, det andra ordet som används är giehppe.
Ordet för lätt med innebörden enkel, bekväm är álkke.
Såjådit - böja
Viertti bágojt såjådit sáhkadattijn
Man måste böja orden när man pratar
Gárppa - tunnbröd
Lijkkuv gárppaj
Jag tycker om tunnbröd
Gieres - kär, förälskad
Mån lav dunji gieres
Jag är förälskad i dig
Ordet gierrot bli kär, förälskad: gierruv sunji jag blev förälskad i henne/honom.
På sydsamiska använder man samma ord men med lite annan stavning: gieries och gearodh.
På nordsamiska använder man orden ráhkis och ráhkástuvvat ~ ráhkásmuvvat.
Tjoaskes - kall; kyla
Tjoaskes la uddni
Det är kallt idag
Bisádahka - parkering
Sadjihij - framme, synlig, tillhands, till rätt plats
Bieja rahpugijt sadjihij
Sätt handskarna framme (så att jag hittar dem)
När det gäller något som är befintligt dvs.
inte handlar om rörelse som i ovanstående exempel använder man formen sadjihin, t.ex.
suormmasa lidjin sadjihin, fingerringarna låg framme.
Sjuohpan - kasttöm, lasso
Sjuohpan är det allmänna ordet för kasttöm, men givetvis finns det också olika benämningar för speciella kasttömmar exempelvis: gartsak en kasttöm gjord av senor och sämskskinnremmar (vintertöm), dájvek en kasttöm gjord av rottågor och nuovvek en kasttöm gjord av hampa.
Ordet för att kasta är sjuohppit ~ suohppit.
Dálvveguovddel - midvinter (omkring vintersolståndet)
Bielle - halv; sida
Oattjo bielev guoles
Du får hälften av fisken
Bielev i ovanstående exempel talar om att man delat fisken längs efter ryggraden, om man byter ut bielev mot lahkev i ovanstående exempel (lahkev betyder också halv), blir betydelsen också halva fisken men delad på tvären.
Ordet lahkke används exempelvis när man pratar om snötäckets tjocklek, eller om man t.ex.
vill ha en halv kopp kaffe.
Bielle har även betydelsen sida.
Vällahit - ligga
Vällahav
Jag ligger
Vällahit används om människor som ligger.
Pratar man exempelvis om hundar, rävar och katter som ligger använder man ordet goarjjadit, och när man pratar om exempelvis renar, hästar och kor som ligger används ordet livvadit.
Säjvvomberjas - fallskärm
Jus gahppat hálediddjes de säjvvombärjjasav dárbaj
Om man hoppar från ett flygplan så behöver man en fallskärm
Gámadit - ta på sig skorna
Gámadav
Jag tar på mig skorna
I samiskan säger ett ord samma sak som man behöver flera ord för att säga i svenskan, exemplet ovan ger en bra beskrivning av detta.
Andra exempel: gárvvunit klä på sig, nuoladit, klä av sig, basádit tvätta sig.
Håjggåt - kasta, slänga
Håjgåj rugijt
Han/hon slängde skräpet
Det finns fler ord för kasta och slänga som man kan använda, exempelvis: bálkkot och tjassket.
Skall man kasta för att träffa något använder man endera ordet luossat eller bállagahttet.
Duksit - spara, samla något
Jus biednigijt duksi de ij dárbaha loaddnut
Om man sparar pengar så behöver man inte låna
Sváldas - länk
Rikken ja webbabielen li sválldasa
Kedjan och webbsidan har länkar
Mielgas - köl
Vadnasin la mielgas
Båten har en köl
Gieris, ackjan har också en mielgas, jämför med ordet mielgga som betyder bringa (hos djur).
Sarves - rentjur, sarv
Sarvvá ruvva rahkkáji
Sarvarna börjar snart att brunsta
Ordet för älg är mycket liknande ordet för rentjur, en älg heter sarvva och älgar heter sarva.
Dábttjá - brynsten, bryne
Dábttjá givnnjaj aven aktan nijbijn
Brynet hänger i bältet tillsammans med kniven
Ett annat ord är sadjem, som har betydelsen större slipsten, brynsten.
Mihttsamára - midsommar
Mihttsamáriehkeda álu goarri várráj dållitjit
På midsommarafton går man ofta upp på ett berg och eldar
Mihttsamára är flertalsformen då man räknar in midsommarafton, midsommardagen och följande söndag i ordets betydelse.
Gasskagiesse som ordagrant betyder midsommar är den s.k.
gamla midsommaren (5 juli).
Tjoallot - rensa fisk
Le gus guolijt tjållum?
Har du rensat fiskarna?
Tjoallot är bildat av ordet tjoalle tarm.
Ordet man använder när man fjällar en fisk är tjuobmat, bildat av ordet tjuobma fjäll.
Exempel: le gus tjuovtjajt tjuobmam?
har du fjällat sikarna?
Jienastit - rösta
Gesi ájgo jienastit?
Vem tänker du rösta på?
När man ställer frågan enligt ovan så menar man personröstning.
Makkár belludahkaj ájgo jienastit?
vilket parti tänker du rösta på?
Ett ganska nytt ord som används till politiskt parti är belludahka.
Tjárggat - rymmas
Gávne tjárggi
Sakerna ryms
Sjiehtadit är ett ord som kan användas istället för tjárggat, gávne sjiehtadi.
Ávvuhit - glädja sig , vara glad
Ulmutja ávvuhi
Människorna är glada
Ordet ávvuhahttet betyder glädja, dån agev ávvuhahtá ulmutjijt, du glädjer alltid människor.
Sähkásin - i skuggan
Mån tjåhkkåhav dánna sähkásin
Jag sitter här i skuggan
Ett annat liknande ord är suojvvanis skuggbild, bena oagot ietjas suojvvanisáv hunden jagar sin egen skuggbild.
Råvvut - försvinna spårlöst
Rahpuga råvvujin
Handskarna försvann spårlöst
Asstat - hinna, ha tid till ngt
Gal mån astav dav dahkat
Nog hinner jag göra det
Jag hinner inte göra det: mån iv asta dav dahkat.
Sagŋedit - klia
Oajvve sagŋet
Det kliar i huvudet
Ett ord man kan använda när man kliar sig eller kliar någon annan är bl.a.
ruohkastit, t.ex.
så här kan man säga: ale ruohkasta rahttidagáv klia dig inte på utslaget.
Ässkalit - vricka sig
Dån biejve mån ässkaliv juolgev
I förrgår vrickade jag foten
Ordet ässkaluvvat vrickas, användas t.ex.
så här: buolvva ässkaluváj dat garra vádtsusis knäet vrickades ur led av den hårda vandringen.
Ordet buolvva betyder både knä och generation.
Márnán - marknad
Buorreboahtem Jåhkåmåhke márnánijda!
Välkommen till Jokkmokks marknad!
När man t.ex.
pratar om Jokkmokks marknad då tänker man på de tre marknadsdagarna, därför använder man pluralisformen (márnánijda) i samiskan, detsamma gäller när man pratar om julen, påsken m.m.
dvs.
man tänker på alla högtidsdagar som helgen innebär.
När man använder sig av singularisformen tänker man på en speciell dag t.ex.
julafton osv.
Ruhpat - sörpla, sörpla i sig, suga i sig
I de galga ruhpat gå gattsa liegga jubtsav
Du skall inte sörpla när du äter varm soppa
Ett ord som är avlett av ruhpat är rubestit som betyder: hastigt suga in eller dra in med munnen eller näsan.
I Stálloberättelserna så sägs det att Stállos hustru Luhták sög andedräkten ur människor med ett järnsugrör: ruovddebåhtsåjn Luhták rubestij vuojŋŋasijt ulmutjijs.
Rähtádahka - trettondedag jul
Álu dahká aládagáv rähtádahkaj
Oftast blir det västliga vindar till trettondedag jul
Trettondedagsafton: rähtátiehket.
Javllaiehket - julafton
Mån sávav didjij ráfális javlajt ja vuorbális ådå jagev
Jag önskar er en fridsam julhelg och ett lyckosamt nytt år
Lárkav - renskiljning
Uddni l lárkav Guorbagin
Idag är det renskiljning i Guorbak
Att skilja renar heter lárkket och renhage gärdda.
Dáhpa - menföre, tillstånd då isen, skaren inte riktigt bär (vår och höst)
Dán vahko l jávrre dáhppagin
Denna vecka bär inte sjön (isen) att färdas på
Boatsoj ~ räjnna - ren, Rangifer tarandus
Iektu mån vuojnniv guokta boahttsu ~ rejna
Igår såg jag två renar
Några exempel på ord: räjnnuhit vakta, valla renar, och räjnno övervakning, vallning av renar.
Muohttet - snöa
Uddni muohttá Jåhkåmåhken
Idag snöar det i Jokkmokk
Galmmet - frysa
Jávrátja li galmmám
Tjärnarna har frysit
Ordet goallot betyder också frysa, men det används bara när det gäller kroppsdelar eller levande väsen, t.ex.
: gieda gållu jag fryser om händerna, eller så säger man samma sak så här: mån goalov giedajs.
Murkko - dimma
Gå dahká murkov de máhttá tjádjánit
När det blir dimma så kan man gå vilse
Ett närbesläktat ord till murkko är russna: dimma som stiger upp ur vattensamlingar vid kall väderlek.
Riegádimbiejvve - födelsedag
Andra användbara ord och uttryck: vuorbbesávadisá lyckönskningar, ållo vuorbbesávadisá många lyckönskningar, vájmulis vuorbbesávadisá hjärtliga lyckönskningar.
Mån sávav dunji hávsskes ja buorre riegádimbiejvev jag önskar dig en trevlig och bra födelsedag.
Lassta - löv, blad
Lasta gahtjadi muorajs
Löven faller från träden
Gahtjadit används bl.a.
som ovanstående exempel och används även när man t.ex.
vill säga: biegga gahtjat lastajt vinden får löven att falla eller om man råkar tappa (släppa) något (i marken eller i golvet) som man håller i handen, mån gahtjadiv nijbev, jag tappade kniven (i golvet).
Språkvetenskapligt säger man att ett verb som gahtjadit är både intransitivt, som det första exemplet (som inte konstrueras med objekt) och transitivt, som i de efterföljande exemplen (konstrueras med direkt objekt: ackusativ [lastajt, nijbev]).
Sjáhtjalit - skjuta något hastigt framåt, skjuta i väg
Sjáhtjala vadnasav jávrráj!
Skjut ut båten i sjön!
Sjáhtjalit används också i betydelsen: uppskjuta något (t.ex.
till en annan dag).
Oaddát - somna
Oappásj oaddáj
Lillasyster somnade
Oaddádit betyder söva t.ex.
: lávllo oaddádij vieljatjav, sången sövde lillebror.
Tjuojkka - mygga
Tjuojka båhti álu mihttsamárajda
Myggen kommer vanligtvis till midsommar
Andra exempel: tjuojkaieddne harkrank, vuobddagátjun trollslända, skåttak broms, sjlávttjá renstyng (kormfluga), muoger storknott, tjoarvvenávva svidknott (svidare).
Bájttet - skina, lysa
Biejvve bájttá
Solen skiner
Rássjodit - regna
Uddni de rássjot Dálvvadisán (Jåhkåmåhken)
Idag så regnar det i Jokkmokk
Orten har två namn som används parallellt: Dálvvadis ~ Jåhkåmåhkke.
Ruonudit - bli grön, börja grönska
Giedde l ruonudime
Ängen håller på att börja grönska
Ordet luorkijdit betyder börja slå ut, spricka ut (om bladknopp) t.ex.
: urbbe l luorkijdime, bladknoppen (lövet) håller på att slå ut.
Viehkat - springa
Dån viega åvvå ruvva
Du springer ganska fort
Ordet springa viehkat används till människor och fåglar som använder två ben, för djur som använder alla fyra ben när de springer så säger man guohtsat, t.ex.
: räjnna guohtsá harmmis ruvva, renen springer mycket fort.
Vuojnnet - se
Ålmåj vuojnij bednagav, bievdev ja TVav
Mannen såg en hund, ett bord och en TV
Ordet "titta" på samiska är gähttjat t.ex.
: nissun gähttjá TVav, kvinnan tittar på TV.
Bårråt - äta
Báhttja bårrå slåppåjt
Pojken äter plättar
När man äter mat med sked använder man ett annat ord: gadtsat, mánná gadtsá jubtsav, barnet äter välling.
Málestit - koka något
Mån málestav káfav, biergov ja guolev
Jag kokar kaffe, kött och fisk
Ett annat ord för koka är duolldat, t.ex.
: tjáhtje duolldá, vattnet kokar.
Tjerastit - åka skidor utför
Tjerastit la hávsske gidádálven
Att åka utför är trevligt på vårvintern
Ordet när man åker skidor är tjuojggat, mån tjuojggiv guokta mijla iektu, jag skidade två mil igår.
Háledit - flyga
Tjuktje máhttá háledit
Tjädertuppen kan flyga
Ett liknade ord är girddet som har betydelsen flyga, kretsa omkring något, ruŋka girddi rumbov korparna kretsar omkring kadavret.
Sjevnjudit - mörkna, bli mörkt
De sjevnjudij gudán
Det blev mörkt klockan 18.00
Ett liknade ord till sjevnjudit är guolmudit som har innebörden det skymmer, dvs.
tiden innan det blivit fullständigt mörkt.
Juo l am de guolmudime det håller på att skymma.
Tjuovgudit - ljusna, bli ljust
De tjuovgut gávtsen
Det blir ljust klockan 8.00
Ett liknade ord till tjuovgudit är sjuoludit som har innebörden det gryr, dvs.
tiden innan det börjar ljusna ordentligt på morgonen.
De l am de sjuoludime det gryr.
Goajvvot - skotta, ösa, gräva
Iektu mån muohttagav goajvvuv
Igår skottade jag snö
Goajvvot används även när man öser båten och som term inom renskötseln under vintern, t.ex.
: renarna gräver och äter rejna goajvvu.
Guhkkot - bli lång eller längre
Biejve guhkku
Dagarna blir längre
SARVA GÁHKERA - ÄLGENS VINTERSPILLNING
BÄSSÁSJMÅNE - PÅSKÄGG
MOATTÁR - KOPIATOR
Att kopiera heter moattedit och en kopia heter moattádus.
RÁJGAN - HÅLSLAG
Ane rájganav jus sidá páhppárav rájggat.
Använd en hålslagare om du vill göra hål i pappret.
Foto: Nils-Olof Sortelius
Sametinget är en statlig myndighet med förvaltningsuppgifter under regeringen.
Lista med ort- och sjönamn, listan utökas efterhand.
Ortnamnen stavas enligt gällande stavningssätt för lulesamiska.
Vägar, kartor och vissa äldre stavningar m.m.
enligt nedan, skrivs inom parentes för att underlätta för läsaren att hitta rätt.
Väg E10 Riksgränsen - Töre
Väg E45 Karesuando - Göteborg
Väg 95 Graddis - Skellefteå
Väg 97 Jokkmokk - Luleå
Väg 356 Boden - Morjärv
Väg 747 Karats - Väg E45
Väg 805 Kvikkjokk - Väg E45
Väg 818 Nattavaara - Väg E45
Väg 819 Ålloluokta - Väg E45
Väg 827 Ritsem - Väg E45
Stambanan
BD7 Fjällkartan
BD8 Fjällkartan
BD9 Fjällkartan
BD10 Fjällkartan
BD11 Fjällkartan
BD12 Fjällkartan
BD14 Fjällkartan
ÖK267 Översiktskartan/Röda kartan 267 Arjeplog
ÖK268 Översiktskartan/Röda kartan 268 Jokkmokk
ÖK269 Översiktskartan/Röda kartan 269 Luleå
ÖK270 Översiktskartan/Röda kartan 270 Abisko
ÖK271 Översiktskartan/Röda kartan 271 Kiruna
VK170 Vägkartan 170 Jokkmokk
VK171 Vägkartan 171 Harads
VK173 Vägkartan 173 Gällivare
VK174 Vägkartan 174 Hakkas
Använd Ordboken för att exempelvis se vad luokta betyder!
Áhkájávrre (BD7, BD9 ÖK270)
Áhkarnjárgga Åkerudden (Väg 827, VK173, ÖK268)
Áhppovárre (Väg 827, VK173, ÖK268)
Ákkal Aggala (Väg 827, VK173, ÖK268)
Álggavárre (BD9, BD10)
Allakjávrre Högträsk (VK173, ÖK268)
Áluokta (i Láŋas, ÖK268)
Ánutgasskem Anutkaski (stambanan, ÖK268)
Áralåbddå (BD7, BD8, BD9, BD10, ÖK270)
Árajåhkå (BD11, ÖK268)
Árasluokta (BD9, BD10, ÖK270)
Árjepluovve Arjeplog (Väg 95, BD12, ÖK267)
Asjkasáhpe (VK173, ÖK268)
Asjkasjåhkå (VK173, ÖK268)
Asjkasjávrásj (VK173, ÖK268)
Ávrásjjåhkå Vitbäcken (E45 och längs väg 374, VK170)
Ávttso Stenudden (Väg 827, VK173, ÖK268)
B
Badjeriebme Padjerim (Väg 97, VK170, ÖK268)
Báhkko Pakko (E45, inlandsbanan, VK173)
Báhkkosavoj Pakkoselet (i Stuor Julevädno, VK173)
Bajep Áhppojávrre (Väg 827, VK173, ÖK268)
Bajkas (BD7, BD9, BD10)
Bajkasjávrre (BD7, BD9, BD10)
Bajkasluokta (Väg 805, BD11)
Bajkasnjárgga (Väg 805, BD11)
Bajkasvárátja (Väg 805, BD11)
Ballemvárásj (Väg 805, BD11)
Bárinjárgga (Väg 819, VK173, ÖK268)
Bárivierra (Väg 819, VK173)
Bidja Nautijaur, byns namn (VK173, ÖK268)
Bieggaluokta (Väg 819, VK173, ÖK268)
Biesske (VK170, ÖK268)
Bietsávrre (BD8, BD10, ÖK270)
Bihtám Piteå
Bihtámädno Piteälven (BD12)
Boallno (BD7, BD9, ÖK270)
Boalnotjåhkkå (BD7, BD9, ÖK270)
Bulldo Svartlå (Väg 97)
Buohttávrre (VK170, ÖK268)
Bårdde (BD10, ÖK267)
Bårjås Porjus (E45, VK173, ÖK268)
Bårsse Porsi (i Stuor Julevädno, VK170, ÖK268)
D
Dáblloluokta V Kirjaluokta (Väg 827, BD8)
Dálvvadis ~ Jåhkåmåhkke Jokkmokk (VK170, ÖK268)
Darfekluokta (Väg 819, VK173, ÖK268)
Darregájsse (BD9, BD10, BD14)
Darreluoppal (BD9, BD10)
Darrevuobme Tarradalen (BD9, BD10, BD14)
Darreädno (BD9, BD10, BD14)
Diellejåhkå (E45, ÖK268, VK170)
Duolljevárre (VK173, ÖK268)
Dårajávrre Tårrajaur (E45, ÖK268)
F
Finna Storsand (Väg 97, VK171, ÖK268)
G
Gájnaj Kalix
Gáldesluokta (i Stuor Julevu, VK173, ÖK268)
Gállakluokta (Väg 819, VK173)
Gállakvárre (VK173, ÖK268)
Gamájåhkå (BD10, BD11, BD14)
Ganijvárásj (BD8, BD10)
Ganijvárre (BD11, ÖK267)
Ganijvárre (VK170)
Gárásj Karats (Väg 747, BD11, ÖK268)
Gárddegiehtje Renhagen (Väg 827, VK173, ÖK268)
Gármasbákte (Väg 827, VK173)
Gármasoajvve (Väg 827, VK173)
Gárránistjåhkkå (BD8, BD10, ÖK270)
Gierggejávrre Stenträsk (E45, VK170)
Gievgessuoloj (BD7, BD9, BD10)
Girjáluokta (Väg 827, BD8)
Gisuris (BD7, BD9, BD10)
Goabddális Kåbdalis (E45, VK170)
Goaskásj Koskats (Väg 97, VK170, ÖK268)
Guddnár Gunnarsbyn (ca 40 km norr om Boden)
Guorbak (BD11, ÖK268)
Guosak Granudden (i Skálkká, BD11, ÖK268)
Guvtjávrre (BD7, BD9, BD10, ÖK270)
Gåjkkul Kåikul (VK170, ÖK268)
Gålokgielas (BD7)
Gäbnásjluokta Kitteludden (Väg 805, VK173)
Gähppoáhpe (VK173, ÖK268)
Gähppofuornes (VK173, ÖK268)
Gähppogårsså (VK173, ÖK268)
Gähppovárre (VK173, ÖK268)
H
Huhttán Kvikkjokk (Väg 805, BD11)
Hákkes Hakkas (E10, VK174)
Hárált Harads (Väg 97, VK171)
Huorsonjárgga (BD9, BD10)
I
Ientjaválle Älvsbyn
Ippátjåhkkå (BD8, BD10)
J
Jávrregasska Jaurekaska (Väg 827, ÖK268)
Jiellevárre ~ Váhtjer Gällivare (VK173)
Julevädno Luleälven (VK170, VK171)
Julevu Luleå
Juohkeljávrre (VK170, ÖK268)
Juohkeljåhkå Sikån (E45 söder om Goabddális, VK170)
Juohkeloajvve (VK170, ÖK268)
Jåkkejågåsj (BD10)
Jåhkåmåhkke ~ Dálvvadis Jokkmokk (VK170, ÖK268)
L
Lájtávrre (BD11, BD10)
Láŋas Langas (BD8)
Larvevárre (VK170, ÖK268)
Larvejávrre VK170, ÖK268)
Larvejåhkå (VK170, ÖK268)
Larváhpe (VK170, ÖK268)
Lijnávárre (VK173, ÖK268)
Luossamuorkke Edefors (Väg 97)
Luvossavoj (BD11, ÖK268)
Luvos Övre Görjeå (VK170, ÖK268)
Luvosädno Görjeån (Väg97, VK170, ÖK268)
Låddejåhkå (BD9, BD10)
M
Málmmavárre Malmberget (VK173, ÖK268)
Miellädno (BD9, BD10, ÖK270)
Miessávrre Messaure (Väg 818, VK173, ÖK268)
Muorjek Murjek (stambanan, VK171, ÖK268)
Murájávrre Morjärv (E10)
Muddusalusspe (VK173, ÖK268)
Muddusagahtjaldak (VK173, ÖK268)
Muttosáhpe (VK173, ÖK268)
Muttosjávrre (VK173, ÖK268)
Muttosjåhkå (som rinner in i Muttosjávrre, VK173, ÖK268)
Muttosädno (som rinner ut ur Muttosjávrre, VK173, ÖK268)
Måskosgårsså (VK173, ÖK268)
N
Nahtavárre Nattavaara by (ÖK268)
Nammaáhpe (VK173, ÖK268)
Nammajávrre (VK173, ÖK268)
Nammavárre (VK173, ÖK268)
Návdahávrre (VK173, ÖK268)
Návdasjåhkå (som rinner in i Návdahávrre, VK173, ÖK268)
Návdasädno (som rinner ut ur Návdahávrre, VK173, ÖK268)
Návstabuovdda (VK170, ÖK268)
Návstajávrre (VK170, ÖK268)
Návstajåhkå (VK170, ÖK268)
Návstanjárgga (VK170, ÖK 268)
Návstasájvva (VK170, ÖK268)
Návstaskájdde (VK170, ÖK268)
Nieras BD8, BD10, ÖK270)
Nimár Niemisel (Väg 356)
Njavve (Väg 805, BD11)
Njiehtsagisgåbbå (VK173, ÖK268)
Njiehtsakjávrre (VK173, ÖK268)
Njoammelsasskam Harsprånget (E45, VK173, ÖK268)
Njoasske "57:an" (Väg 827)
Nuohttenjárgga Notudden (VK170)
Nuortap Muttosluoppal (VK173, ÖK268)
Nuortik Nuortikon (stambanan, ÖK268)
O
Oalloluokta Ålloluokta (Väg 819, VK173, ÖK268)
Oarjep Muttosluoppal (VK173, ÖK268)
Oarrenjárgga Årrenjarka (Väg 805, BD11)
R
Ráddnávrre Randijaur (Väg 805, ÖK268)
Ráfeluokta (Väg 819)
Ráhpavuobme Rapadalen (BD10, BD11)
Ráhpaädno (BD10, BD11)
Rávddajávrre (BD7)
Rávddaluokta (BD7)
Rávdoajvve (BD7)
Rávnaädno Råneälven (ÖK268)
Rávnna Råneå (E4)
Ribásj Ripats (stambanan, ÖK268)
Rijtjem Ritsem (Väg 827, BD7)
Rijtjemjarŋŋa (BD7)
Råvejávrre (BD9, BD10, ÖK267)
S
Sádijávrre (BD8, BD10)
Sáltoluokta (i Láŋas, BD8, BD10)
Sáluhávrre (BD7, BD9, BD10, ÖK270)
Sárggavárre (VK173, ÖK268)
Sáttojluokta (Väg 819, ÖK268)
Sávges Sauka (Väg 819, ÖK268)
Siejdevárre (Väg 805, BD11, ÖK267)
Sijddojávrre (BD10, BD11, ÖK267)
Skájdde (VK173, ÖK268)
Skájddevárre (VK173, ÖK268)
Skájddejiegge (VK173, ÖK268)
Soahkenjárgga Björkudden (i Láŋas, BD8)
Sjávnjaáhpe (VK173, ÖK268)
Sjávnjajávrre (VK173, ÖK268)
Sjávnjaluokta (Väg 827, VK173, ÖK268)
Sjávnjaädno (Väg 827, VK173, ÖK268)
Sjnjuvtjudisjåhkå (BD7, BD9, BD10)
Själláriebme (Väg 97, ÖK268)
Skuollájåhkå (BD7, BD9, BD10)
Skuollávallda (BD7, BD9, BD10)
Slahpejávrre (BD7, BD9, BD10)
Sluppojávrre Klubbuddsjön (Väg 805, VK173, ÖK268)
Slupponjárgga Klubbudden (Väg 805, VK173, ÖK268)
Smadjeädno Blackälven (Väg 805, BD11)
Smirjjo Mattisudden (Väg 97, VK170, ÖK268)
Stáddájåhkå (BD9, BD10, ÖK267)
Stáloluokta (BD9, BD10, ÖK267)
Stibokjávrre (BD7)
Stuorbuollda Storbacken (Väg 97, VK171, ÖK268)
Stuor Duvvá (BD8, ÖK270)
Stuor Julevu Stora Lulevatten (VK173, ÖK268)
Stuorjulevulusspe (Lusspe) Luspebryggan (Väg 827, VK173, ÖK268)
Stuor Julevädno Stora Luleälven (VK170, VK173, ÖK268)
Stuor Muorkke Stora Sjöfallet (Väg 827, BD8, BD10)
Stuorsuoloj (i Stuor Julevu, ÖK268)
Stuor Muttos (VK173, ÖK268)
Sulidälbmá (BD9, ÖK267)
Sunndegille Sunderbyn (Väg 97)
Suoksjåhkå (rinner ut i Stuor Julevädno)
Suoloj Björkholmen, i Skálkká (BD11, ÖK268)
Suollávrre Holmträsket (Snesudden); (VK170, ÖK268)
Suovdok Sudok
Suttes Boden (Väg 97)
T
Tjahkelij (BD10, BD11)
Tjieŋalluokta (i Stuor Julevu, ÖK268)
Tjoallta (BD10, BD11, ÖK267)
Tjoammbe Tjåmotis (byn), (Väg 805, BD11)
Tjuollda (BD10, ÖK267)
Tjuoldavuobme (BD10)
Tjårvek Hornavan (BD12, ÖK267)
Tjåggŋåris (BD10)
Tjåggŋårisoalgge (BD10)
Tsihájávrre Abborrträsket (E45, VK173)
Tsihávárásj Peltovaara (E45, VK173)
Tsoagesluokta "71:an" (Väg 827, BD8)
V
Váhtjer ~ Jiellevárre Gällivare (VK173, ÖK268)
Váhtjerduottar Dundret (VK173, ÖK268)
Váhtjerjávrre Vassaraträsket (VK173, ÖK268)
Váhtjerjåhkå Vassaraälven (VK173, ÖK268)
Váhtjervárre Vasaravaara (VK173, ÖK268)
Vajmatvárre (E45, VK170, ÖK268)
Vájsáluokta (BD7)
Vájgájávrre Vaikijaur (Väg 805, VK173)
Varjekjávrre (VK170, ÖK268)
Varjekjåhkå (VK170, ÖK268)
Varjekvárre (VK170, ÖK268)
Varggáädno Varjisån (E45 söder om Goabddális, VK170)
Vásstenjávrre (BD7, BD9, BD10)
Viedásnjárgga (Väg 827, BD8, BD10, ÖK270)
Virihávrre (BD9, BD10)
Vuolep Áhppojávrre (Väg 827, VK173, ÖK268)
Vuollemuorkke Hednoret (södra sidan av Luleälv, norr om Boden)
Vuolleriebme Vuollerim (Väg 97, VK170, ÖK268))
Vuolle Råvejávrre (BD9, BD10, ÖK267)
U
Uhtsa Duvvá (BD8, ÖK270)
Uhtsa Muorkke (landet/mårkan till höger om dammen i Suorvvá) (BD7, BD8, BD10, ÖK270)
Unna Julevädno Lilla Luleälven (VK170, ÖK268)
Unna Muttos (VK173, ÖK268)
Urdávrre Urtimjaur (VK173, ÖK268)
Uvnnabivnna Unbyn (södra sidan av Luleälv, mellan Boden och Luleå)
Ä
Änonjálmme (BD7, BD9)
Sendes normalt i løpet av 2 uker
Giehto álgon la Ibbá vihtta jage ja årru sijdatjin julevusáme bájken årddårabdan.
Danna älla ietjá máná gå Sunná, stuoroabbás, valla sån manná skåvlån ja årru internáhtan Jåhkåmåhken, ja Ibbá de viertti stuvssit rádnaj ållessjattugij ja juhtusij siegen.
Buoremusát lijkku biernatjivgatjijda ma li sijá huvson, stálpetjivga gis älla åvvånis nåv suohttasa.
Ibbá dahká aj lijggeväráldav, subtsasväráldav gånnå máhttá idjalåtte tjavelga nanna nástij vuosstij háledit, ja rádnastallat Álujn ganijálmmugis, mij årru ednama sinna.
Valla garra oallevuohta Ippáv jåkså.
Gietjajagágin la sunji aj muddo skåvllåj álgget ja internáhttaj årrut.
De dal hähttu báktjasij, moare ja vuosstehágo baktu gávnnat gåk la láttij sebrudagán sábmen viessot, vuollegap viesádin.
Valla Ibbá gierddá ja vájvij tjadá nannu, gieresvuohta äjgádijda Låddeäddnáj ja Sarvvaáhttjáj, ja Áddjáj ja Ánndarissaj suv jasskat.
Sij li agev danna, nannusa.
Harriet Nordlund åni subttsasij álkket ja njuolgga tsuojgot stuodaårroj bäjvvásasj viessomav 50-lågo mannegietjen.
Oadtjop tjuovvot gå sláddjiji ja suojnniji, gå vuostájt suovastuhtti, gå káffavuosstá bánij gaskan gitjárt, gå ájagátten biktasijt bassi, ja Ippájn ja suv áhtjijn tjuktjebivdedijn njáhkat.
Ibbá vuojn dárbaj tjuvtje såjijt háledittjat!
Harriet Nordlunda sjuggelis ja moatte bále alvos mánnávuohtasubtsas, mij la ietjas diedoj milta, tjáppagit tjielggi gieresvuodav sámij viessomvuohkáj, ja sámij lahkavuohtaj juhtusij ja luondo hárráj.
Årddå l girjje gájkka álldarijda; girjje mij duohtat ja ájnas gatjálvisájt båktå.
Karin Tuolja l jårggålam julevusámegiellaj ja Kerstin Hjertén la gåvåjt sárggum.
Breaking the silence" Interpersonal violence and health among Sami and non-Sami.
A population-based study in Mid -and Northern Norway
​Disputeren geassemánu 2017.Astrid Eriksen leamašan Ph.d-studeanta mii lei čednojuvvon SÁNAG:i. Váldobagadalli lei Cecilie Jávo.
"Breaking the silence" Interpersonal violence and health among Sami and non-Sami.
Dán oasseguoradallamin lej SAMINOR 2 vuodon.
SAMINOR 2 la gasskamærrásasj viesátguoradallam mij gullu varresvuoda- ja iellemdilláj sáme ja dáttja årromsajijn Gasska- ja Nuortta-Vuonan.
SAMINOR 2 le muhtem mærráj joarkkem SAMINOR 1 guoradallamis 2003- 2004 rájes, valla guoradallam vijdeduváj gåbtjåtjit ietjá varresvuoda tiemájt dagu vahágahttem ja dåbddomerka vaháguvvamis åvdepájge vásádusájs (PTS).
Válljiduvvam guovlojn bivddiduvvin divna viesáda 18 jage rájes gitta 69 jage rádjáj gudi lidjin tjáledum Álmmuklåhkuj javllamáno 1. biejve rájes.
Guoradallam tjadáduváj jagen 2012.
Ulmme dájna guoradallamijn lej (1) gæhttjat sieradusájt guovte álmmugij gaskan, gånnå akta juohkusijs lidjin sáme ja nubbe juohkusin lidjin láddelattja.
Muhtem mærráj lej ulmme guoradallat vahágahttemav ja gasskavuodav sosioekonåvmålasj ja demográfalasj faktåvråjt guovte ulmusjtjerdan: sámij ja láttij gaskan.
Ja nubbe (2) lej guoradallat ja buohtastahttet gasskavuodav vahágisdago vásádusá gaskan mánnávuodan ja psyhkalasj vigij ja guhkálasjvuoda vájvij gaskan ållessjattugin.
BåhtusaBåhtusa vuosedi sáme tjerdalasjvuohta l vádálasj faktåvrrå vahágahttema hárráj, ietján gå seksuálalasj vahágahttem ålmåj gaskan.
Båhtusa li tjielggasa juska li hiebaduvvam sosioekonomalasj ja demográfalasj faktåvråj milta, duodden mij gullu alkohåvlå juhkalisvuohtaj.
Vuojnnet la nanos ja vuogas gasskavuohta vahágisdago vásádusáj gaskan mánnávuodan (PTS) ja psyhkalasj vigij ja guhkálasjvuoda vájvij gaskan ållessjattugin.
Valla ålmåj gaskan mij gullu vahágisdago vásádusájda mánnávuodan ja psyhkalasj varresvuodavájvijda ja guhkálasjvuoda vájvijda ållessjattugin, gånnå gasskavuohta ij lim nav nanos.
Sáme álmmugin vuojnnet ienebuv vájvástuvvin miellavigijs ja ienebuv vahágisdago vásádusáj mánnávuodan (PTS) láddelattjaj hárráj.
Vahágahttem mánnávuodan máhttá muhtem mærráj tjielggit tjerdalasj sieradusáv psyhkalasj álmmukvarresvuodan.
TjoahkkájgæsosGávnadusá vuosedi sáme aktijgullumvuohta laset vahágahttem vádáv.
Berusdahtek gåsi tjerdalattjat gullu de la vahágahttemvásádus mánnávuodan ájnas vádáfaktåvrrå psyhkalasj varresvuodavájvijda ja guhkálasjvuoda báktjasijda ållessjattugin.
Klinihkalasj bargon bierriji guoradallama mij guosski vahágahttemij mánnávuodan ienebuv tjalmostit, sierraláhkáj pasienta psyhkalasj varresvuodavájvij ja tjielggidahtek báktjasij.
Ulmmelasj varresvuoda dåjma gånnå vieleda kultuvrav máhttá liehket ávkken jus galggap vahágahttemis bessat.
Loga olles doavttirgráda
Gávdnet go dan maid ohcet?
Čálamearkkat mat vel čáhket: 255
Vi använder cookies för att webbplatsen ska fungera på ett bra sätt för dig.
Genom att surfa vidare godkänner du att vi använder cookies.
Vad är cookies?
, Telefon: E-post:
Bádnesujttuj gullu friddja sujttoválljim goappátjagá mánájda ja ållessjattugijda.
Máhtá mannat álmmukbádnesujttuj mav lánndadigge jådet jali priváhtta bádnesujttoduostudahkaj.
Lánndadikke bádnesujtov fálli álmmukbádnesujto baktu manna la almulasj bádnesujtto, ássjedåbddebádnesujtto ja skihpadåhpebádnesujtto.
Dujna li sämmi máttelisvuoda ássjedåbddebádnesujttuj juska almulasj bádnesujtov vállji álmmukbádnesujton jali priváhtta bádnedåktåra lunna.
Sváldasfálo baktu dán biele rievtes bielen gávna bádneklinijkajt Norrbottenin.
Vargga gájkka bádnesujtto mánájda ja nuorajda dan jáhkáj gå 9 jage ålliji la mávso dagi.
Nåv la goappátjagá álmmukbádnesujto ja priváhtta bádnedåktårij lunna gudi mánájt duosstu.
Sujttovaddij gaskan li sierra mávso.
Gatjáda bádnesujttobarggijs duv klinijkan majt jur duv sujtto máksá.
Skuolka duostudahkaj gånnå la ájgev diŋŋgum ja buorre ájgen máhtsada jus i boahtet máhte.
Ietján huoman viertti mákset.
Skuolka ietjat bádneklinijkkaj.
Skuolka 1177 vuostatjin jali aktavuodav ietjat bádneklinijkajn maŋep árga válde.
Skuolka 112.
Ållessjattugin la dujna rievtesvuohta jahkásasj bádnesujttodoarjjagij 300 jali 600 kråvnå åvdås.
Dav Oadjodåjmadahka njuolgga duv sujttovaddáj máksá.
Gávnnu aj allamáksosuodje mij merkaj dån oattjo ienep ekonomak doarjjagav bádnesujttuj mij divrru ienebuv gå 3000 kråvnå jahkáj.
Jus i bádnesujtov máhte mákset de lådnaåtsålvisájn jali gållojuohkemijn oattjo viehkev.
E gájkka bádnesujttoduostudagá máksemplánav jali bádnesujttolånav fála.
Muhttijn la sosiáladårja tjoavddusin.
De maná sosiáladievnastussaj dan kommuvnan gånnå åro.
10 februari 2012Kommentera sidan
Här kan du skicka in synpunkter eller kommentera innehållet på den aktuella webbsidan.
Det du skriver här skickas till Region Norrbottens webbredaktion.
Om du behöver kontakta vården ska du inte använda detta formulär.
Ange inte några personuppgifter här.
Kontakta istället din hälsocentral eller vårdenhet via telefon eller genom att logga in på 1177 Vårdguidens e-tjänster.
* = Obligatorisk uppgift
©2011 Region NorrbottenAlla rättigheter reserverade
KontaktuppgifterVäxel: 0920-28 40 00
Om webbplatsenCookies
Dålvudimstivrra bargga jåvsådittjat buorre åledibmáj, alla kvalitähttaj, sihkar ja biráshiebadum dålvudimijda ruovdderahten, ilmmedålvudimen, merradålvudimen ja vedjan.
Dahkap njuolgadusájt, låbijt vaddep ja dåbelijtjuovvop gåktu tjuovoduvvi.
Mijá registarij viehkken barggap iehtjádij siegen mávsoj, låbij ja äjgátlådnomij.
Miján li 1 750 bargge 13 bájken rijkan.
Dåjma stuoramus oasse l Borlängen, Norrköpingin ja Örebroan.
Oajvvekontåvrrå l Norrköpingin.
Åvdedip ålediddje dålvudimvuogádagáv sihkarvuoda, birrasa ja varresvuoda gáktuj.
Roattojn tjuovvusijda viesájdiddjijda ja äládusiellemij hábbmip njuolgadusájt ja dåbelijtjuovvop vaj tjuovoduvvi.
Vaddep sebrudahkaj diedojt dålvudagáj ja vuoddjij birra.
Barggap ållesvuohtavuojnojn ja dåjmalasjvuodajn ja miján la alla dievnastusmierre mijá aktavuodan birásväráldijn.
Gájkka vuoddje, aktan gudi duolmmu jali vádtsi, gåbtjåduvvi mijá trafijkkanjuolgadusájs.
Li fámon juohkka sajen, goappátjagá vedjan ja ednamin.
Ietján gå trafijkkanjuolgadusá åvdåsvásstedip väddjamärkkabiejadusá anodimes.Dahkap ja juogadip aj gájkka svieriga vuodjemkårtåjt ja registardimgalbajt.
Tjuottjodip biejadusájt vuoddjeåhpadusa birra ja vuoddjegähttjalimijt, ja dahkap máhttudakgähttjalimijt gájkka vuoddjemkårttådåhkkimvuodajda.
Viddnotrafijkkaj hábbmip njuolgadusájt iehtjadij siegen mij rávkaduvvá viddnovuoddjemáhttudahkaj, almodip trafijkkaloabev gálvvo- ja bussavidnudagájda ja njuolgadusájt låsså vuojánij mihttaj ja dädduj.Ietjá teknijkalasj vuojánrávkalvisá mierreduvvi iemeláhkáj rijkajgasskasasj märrádusáj baktu gånnå Dålvudimstivrra oassálasstá, ja rávkalvisá tjielgastuhteduvvi maŋŋela mijá biejadusájn.
Váksjup aj márnánav vuojángehtjadibmáj.
Vaddep ja gehtjadip loabev gesi sihtá ruovdderahtetrafijkav Svierigin dåjmadit.
Máhttá årrot gájkka stuorra infrastruktuvrratjuottjodiddjijs buojkulvissan Dålvudimdåjmadahka gitta priváhtta ruovderahtevidnudagajda.
Dåhkkidip aj vuojánijt, infrakstruktuvrav, rahteásadusájt ja signállavuogádagájt åvddål adnuj båhti.
Sihkarvuohtastivrrimvuogádagá gähttjo ja bessam ráhtijda dagáduvvá sämmi vidjurijda ja åvdåsvásstátedip aj njuolgadusájs varresvuoda ja varresvuohtaåtsådimij birra gejda barggi rahtetrafijkan.
Dåbelijtjuovvop vaj njuolgadusá ja loabe ma li fámon svierik ja ålggorijkak hávsajda mijá merrabájkijn tjuovoduvvi.
Bargon dåjmadip gehtjadimijt ja sujnnimijt goappátjagá hávsajn ja hámnajn.
Gehtjadip vaj gálvo bårdoduvvi ja juogaduvvi rievtesláhkáj, ja barggijn hávsan li riekta máhttudahka.
Vidnudagá ma barggi tjuovvohávsaj galggi vil dievddet sihkarvuohtarávkalvisájt ma gávnnuji hierdittjat ja giehtadalátjit vahágijt.
Dánna gávnnu aj merradålvudimregistar, mij tjoaggá diedojt vadnasij ja hávsaj birra ma loabev dárbahi.
Barggap tjuovvojda sihkar ja jasskis ilmmedålvudagáv ja hálediddjesuorgge ieritváldedum njuolgadusáj galggá sämmilágásj vidjurij milta doajmmat.
Oassen dan bargon åvdåsvásstedip moadda duodastusajs ja lisensajs hálediddjijda, hálediddjevidnudagájs ja háledimsajijs.Moadda njuolgadusá ja biejadusá ilmmedålvudimen mierreduvvi rijkajgasskasattjat.Dålvudimstivra dahkamus la hiebadit dajt mijá vuogádahkaj, kommuniserit makkir njuolgadusá ma li fámon ja gehtjadit vaj tjuovoduvvi.
Almodip aj trafijkkalåbijt gejda sihti vuojtulasj ilmmedålvudimev Svierigin dåjmadit.
Gåktu giellahieredimijs bessat
"Dat lea áiga go lean dovdan dien dovddu mii mus leai ovdal ahte mun in duostta, ja dat lea nu vuogas ahte dat ii sat gávdnu.
"Mælggat le dallutjis gå dav lav dåbddåm jut iv duosta, ja vuogas la gå ij desti gávnnu."
Moattes sámijs li bajássjaddam viesso sámegielajn birrusin ja ælla ietja sámástahttjám.
Juska e sámásta, de dádjadi ålov dassta mij javladuvvá.
Moaddásijn dájs li giellahieredime, degu buodo majt hæhttuji vásset jus galggi sámegielav hållågoahtet jali tjálegoahtet.
Ietjá amásgiela máhtti dåbddut gehpebun oahppat ja ságastit vájku ulmusj ij moadda bágo máhte.
- Gássjelis la sámástahttját gå dat nav tjavgga iesjdåbdduj gullu, subtsas muhtem nissun gejna mij ságastalájma.
Giellaåvddågåvå gudi duossti sámástit juska sijáj giella ij la nav vuojga grammáhtalattjat duolla sjaddi ájnnasin.
Sierráláhkáj li åvddågåvå ájnnasa nuorra ulmutjijda.
Moattes sijájs gej mij lip ságastam, li lávkkit duosstam sámástahttját uddni, guhka manno moaddásijda ja mij ij la nav álkke årrum.
Hieredibmen le jut gå jáhkki giella galgga nav duolla årrot åvddåla sáhkadahttjá.
- Gå sjielmá badjel duolmmijiv ja duosstiv sámástahttját de ruvva oahppiv sámástit.
Munji stuorámus hieredibmen gå ittjiv duosto sámástit.
Giellasjielmá badjel máhtá moatteláhkáj lávkkit.
Aktisattjat sijáj lunna gudi li sámástahttjám ållessjattugin le gå ålov ájges li loapptám giellakursajda, låhkåm ålov grammatihkas, báhkogirjijt ja sámegielak girjálasjvuodav.
Muhtema li sámev oahppam musihka jali juojggusij baktu.
Moaddásijda le famillja ájnas arvusmahttem sivvan årrum ja sámástahttjám li gå mánájt oadtjun.
Gå ulmusj bargojda ja sosiála aktijvuodajda åhtså gånnå sámegiella le doajmmálisát anon, de arvusmahteduvvá sámástittjat.
- Gassjelis la juojddáv asstat dåssju allasis, ulmusj hæhttu vuorodit ja jus máhtudagástis oattjo ávkev, de le stuorra viehkken.
Stuorra hásstalussan la dábijt målssot gå sujna gejna la dárostam galga sámástahttját.
Sierraláhkáj gassjelis máhttá årrot gielav målssot lagámusájda.
Muhtem nissun gut la sámástahttjám ållessjattugin subtsas áhttjásis li gássjelissan sunji gielav målssot.
Dálla de sámástibá gaskanisá ja sån la áhttjásis ietjáláhkáj dåbdijdam.
Ietjas aj dåbddå ietjá ulmutjin gå sámást.
- Moaddi lav gullam ulmutjijs gudi li sámegielav oahppam ja gudi ællá sámev åvdutjis máhttám, javlli sidjij la ådå værált rahpusam.
Sij gæhttji ådå tjalmij, ådå giela baktu, subtsas akta gut la sámegielav åhpadam.
Professåvrrå Gunvor Guttorm gejna la nuorttasámegiella iednegiellan ja åtsådallama sámegielav oajvvegiellan adnet guoradallamijn ja åhpadimen, javllá giella le máhtudagájda gálldon.
Bágojn ja moallánagájn le sisadno ulmutjijn ietjasa viessomis ja gåktu dav dádjadi.
Rasttildit giellaeastagiid
"Dat lea áigá go lean dovdan dien dovddu mii mus leai ovdal ahte mun in duostta, ja dat lea nu vuogas ahte dat ii šat gávdnu.
Ollu sámi leat šaddan bajás ealli sámigielain birrasis vaikko ieža eai leat sámástisgoahtan.
Vaikko eai sámás de ipmirdit ollu das mii dadjo.
Máŋgasiin lea eastá, šielbmá, rasttidit ovdal go dustet geavahišgoahtit sámigiela njálmmálaččat dahje čálalaččat.
Iežá amas gielaid sáhttet leat álkibut oahppat ja duostat geavahit vaikko ii máhte máŋga sáni.
- Álgit sámástit lea váddásit danin go lea nannosit čadnon iešvuhtii, nisson muitala geainna mii leat ságastan.
Gielalaš ovdagovat geat dustet geavahit sámigiela vaikko sin giella ii leat grammatalaččat riekta šaddet dalle dehálaččat.
Go lea nuorra sáhttet ovdagovat leat erenoamáš dehálaččat .
Máŋgasat leat duostan álgit sámástit daiguin geaiguin mii leat ságastan, guhkes ja ii álot álkes mátki máŋgasiidda.
Easta vuolgá jáhkkus ahte giella galgá leat áibbas riekta go ságasta.
- Go bessen viidáseappot ja dusten ságastit manai jođánit oahppat sámigiela.
Stuorimus eastta munnje leai ahte in duostan geavahit giela.
Lávki giellašielmmá badjel sáhttá dahkkot máŋgga ládje.
Dat geat leat álgán sámástit rávesolmmožin leat buohkat leamaš doaimmalaččat ja bidjan ollu áiggi giellagurssaide ja leat lohkan ollu sihke grammatihkka, sátnegirjjiid ja girjjálašvuođa sámegillii.
Muhtimat leat oahppan sámegiela luođi ja lávllu bokte.
Máŋgasiidda veahka lea leamaš dehálaš movttiidahtti ja lea sámástangoahtán go leat ožžon máná.
Dalle go doaimmalaččat ohcá bargguid ja sosiála oktavuođaid gos sámegiella geavahuvvo oažžu vel eanet movttiideami geavahit sámigiela.
- Lea váttis bidjat áiggi go dušše allasii dahká juoga, ferte bidjat fámuid ja lea veahkkin jus beassá geavahit iežaset máhtuid.
Okta stuorra hástalus lea botket minstara daiguin geaiguin álo lea ruohastan ja molsot giela sámigillii.
Erenoamáš váttis sáhttá leat molsot giela lagamuš veagain.
Nisson guhte álggii sámástit rávesolmmožin muitala ahte leai veaháš váttis su áhččái molsot giela suinna.
Dál soai sámásteaba ja son lea oahpastuvvan suinna iežá láhkai.
Ieš son maid dovdá iežá olmmožin go sámásta.
- Lean máŋgii gullan ahte sii geat leat oahppan sámigiela, sii geat álggu rájis eai leat máhttán, lohket ahte ođđa máilbmi lea rahpasan.
Oaidnet áššiid iežá perspektiivvas, muitala okta guhte lea oahpahan sámigiela.
Duodjeprofessoris Gunvor Guttormis lea davvisámigiella eatnigiellan, ja sus lea vásáhus geavahit sámigiela váldogiellan iežas dutkamis ja oahpahusas ja oaivvilda ahte giella lea dieđuid gáldu.
Sánit ja cealkámušat mearkkašit juoidá dan eallima ektui maid olbmot leat eallán ja dan láhkái sii leat ipmirdan iežas birrasa.
Att övervinna språkspärrar
Många samer har vuxit upp med ett levande samiskt språk omkring sig utan att själva har börjat prata samiska.
Trots att de inte pratar samiska förstår de mycket av det som sägs.
För många av dem finns en spärr, en tröskel, att ta sig över för att våga börja använda samiska antingen muntligt eller skriftligt.
Andra, främmande språk, kan kännas lättare att lära sig och våga använda fast man inte kan många ord.
- Att börja prata samiska är svårare eftersom det är så hårt knutet till iesvuohtii, självkänslan berättar en kvinna vi samtalat med.
Språkliga förebilder som vågar använda samiskan även om deras språk inte är så grammatiskt korrekt blir då viktiga.
Speciellt viktigt med förebilder kan det vara när man är ung.
Flera av dem vi har samtalat med har tagit klivet till att våga prata idag samiska, en lång och inte alltid så enkel resa för många.
Hinder är föreställningen om att språket ska vara perfekt för att man ska prata.
- När jag kom över tröskeln att jag vågade börja prata gick det snabbt att lära sig samiska.
För mig var det största hindret att jag inte tordes använda språket.
Klivet över språktröskeln kan göras på olika sätt.
Gemensamt för dem som börjat prata samiska som vuxna är att de har varit aktiva och satsat mycket tid på språkkurser och att de har Iäst mycket både grammatik, ordböcker och litteratur på samiska.
En del har lärt sig samiska via musiken eller jojken.
För många har familjen varit en viktig motivation och de har börjat prata samiska när de fått barn.
Genom att söka sig till arbeten och sociala sammanhang där samiskan används aktivt får man en större motivation för att använda samiska.
- Det är svårt att ta sig tid när man gör något bara för sin egen del, man måste satsa och det hjälper om man får användning för sin kunskap.
En stor utmaning är att bryta mönstren med dem man alltid har pratat svenska med och istället byta språk till samiska.
Speciellt svårt kan det vara att byta språk med den närmaste familjen.
En kvinna som börjat prata samiska som vuxen berättar att det var lite svårt för hennes pappa att byta språk med henne.
Nu pratar de samiska med varandra och hon har lärt känna honom på ett annat sätt.
Själv känner hon sig också som en annan människa när hon pratar samiska.
- Jag har hört många gånger att de som har lärt sig samiska, de som inte har kunnat samiska från förr säger att en ny värld har öppnat sig.
De ser saker i ett nytt perspektiv, genom ett nytt språk, berättar en som har undervisat i samiska.
Professor i duodji Gunvor Guttorm med nordsamiska som modersmål och erfarenhet av att använda samiska som huvudspråk i sin forskning och undervisning menar att språket är en kunskapskälla.
Ord och uttryck betyder något i förhållande till det liv som folk har levt och det sätt de har uppfattat sin omgivning.
Giella vuojnnusin - Galba sámegielajda
Gånnå uddni sámegiella åvddånboahtá ja gånnå sihtap sámegiella galggá gávnnut?
Guovvamánon 2013 ásaduváj seminárra Collaborationg to revitalize Indigenous language and culture Ájten Jåhkåmåhken gånnå oahppe, åhpadiddje ja giellaberustiddje aktan bajedin sávadusájdis sáme gielaj hárráj.
Semináran de nuora gávnadin jut giellaadnne e almulasj sebrudagán vuojnnu, ja sij sávadin sámegiella galggá gullut ja vuojnnut ienep sajijn gå uddni.
2000-jage Unnepálmmuga giellalága baktu sjattaj Jåhkåmåhke kåmåvnnå sámegiela háldaduskåmåvnnån.
Jåhkåmåhken ságastuvvi guokta sámegiela, ja goappátjij gielajda bággiduvvin galbbit.
Uddni li sámegielak galba almulasj tsiekkadusájn dagu kåmåvnnåvieson ja girjjevuorkán.
Ájnas le jut giella vuojnnusij boahtá nav vaj sámegielav tjalmij vuojnná.
Sáme galba merkahi moatteláhkáj sáme "låhkkijda", muhtem oassáj danen gå duot ja dát buolvva le bajássjaddam sierralágásj vuojnoj sámegiellaj sebrudagá bieles, ja muhtem oassáj makkár diehto ulmutjin le sámegiela hárráj.
Oadtjot galbajt sámetevstaj vuojnnet, båktå giellavaddásijt ja oadtjot sámegiellaj låhkåt, le ájnnasin låhkåma álggoåhpadibmáj subtsas muhtem åhpadiddje gejna ságastalájma.
- Ulmusj má ávvus gå sámegielak galbajt vuojnná ja ulmusj gæssu dakkár sajijda gånnå li oassása sáme tevstaj, sámegiela baktu dåbddu ulmusj le buorisboahtám, subtsas muhtem nissun.
Nuorap máná aj javlli sierralágásj dåbdo badjáni gå oadtju sámegiellaj galbajt låhkåt.
- Sámegielan li nav tjáppa bokstáva, lijkkuv sámegielak gálbájda gæhttjat, javllá 8-jagák nejtsujs.
Sámeskåvlån ja Giella, Jåhkåmåhke åvddåskåvlån, li galba sámegiellaj ålgusjbielen ja sinna.
Sámegielajt sieradittjat de tjáleduvvá goabbák bájnnuj, nuorttasábmáj ruoppsadin ja julevsábmáj ruodnán.
Skåvllå ja åvddåskåvllå li ájnas saje gielajda ja stuorra oasse barggijs li sámegielaga.
Nuora gudi nuorajskåvlå alladásev vádtsi ja gudi li gielav oahppamin, sihti hárjjánit gæhttjat sámegiellaj låhkåt, ja sihti juohkka dilen gielajn lávgoduvvat.
Daggu le galbajs ávkálasj árvvo ja galggi dagu arvusmahttemij ja álggon nuorajda sámegielav åhpatjit.
- Mij sihtap galba galggi skåvlån gávnnut sáme bágoj nav vaj ienebu oahppi, aj sij gudi ælla sáme.
Da galba majt kåmåvnnå la máksám li kåmåvnnåvieson, gånnå nuora ælla álu.
Skåvlån, lásjmudallamhuodnahin, jiegŋasaljon, valástallamoassásijn, ICA;an ja Konsum:in ælla sámegielak galba.
Nuora gej mij ságastalájma sávvi sámegielak galba galggin biebbmooassásijn, lájbbevuobddemåssudagájn, mielkkegálvoj åssudagájn, ja njálggáj åssudagájn.
Vuorrasap buolva sámijda de sámegielak galba vuosedi gåktu juoga sábmáj tjáleduvvá.
Moaddása li bajássjaddam sámegielajn vuostasjgiellan, valla ettjin skåvlån sámegielav oattjo oahppat låhkåt jalik tjállet.
Duodden praktihkalasj árvvuj máhttet sebrudagán sábmáj låhkåt, de dát aj vuoset jut sámegielajn ietjá árvvo sebrudagán gå sij bajássjaddin ja ettjin oattjo skåvlån sámástit ja ettjin ga oattjo sámegielav oahppat.
Sebrudagá galbaj baktu sámegiella almulasjvuodav oadtju.
Muhtem æjgát subtsas man ávkken dá sámegielak ådå bájkkenammagalba ma li ihtám länav miehtáj li.
- Máná sjaddi diedulattja ja muhtema vas li aj mihá dassta gå moadda bájkkenamá sámegielas båhti.
Jus sáme nuora lidjin oadtjot sámegielak galbbimav mierredit, de le galbbim dåssju álgon.
Giellaláhka bádtji jut sáme giela bissu ja åvddånahtti.
- Jáhkáv ålov buorrán dála gå unneplåhkogielaj láhka bådij ja gå kulturmujttoláhka ådåsmahteduvvá.
Jáhkáv oadtjop ienebuv sámegiellaj almulasjvuodan subtsas muhtem ålmåj guhti gielajn barggá ja gut boahtteájgev tjuovggadin gæhttjá.
Tjaktjaj joarkkep giellaprosjevtajn Giela muitalusat / Giela giehto.
Sámegiella - gålmmå buolva subtsasti barggat muhtemij daj ájádusáj ja ájggomusáj ma åvddånbåhtin semináras ja sámij ságastimijs.
Boahtep dahkat vuosádusáv gånnå tjalmostip man vuojnnusin/vuojnedihke sáme giela li mijá sebrudagán ja muhtema seminára oassálasstijs li siegen vuosádusáv dahkamin.
Gos mii oaidnit sámigiela otne ja gos mii háliidit dat galgá gullot?
Guovvamánus 2013 lágiduvvui seminára, Collaborationg to revitalize Indigenous language and culture Ájttis Jåhkåmåhkes gos
oahppit, oahpaheaddjit ja giellaberošteaddjit ovttas bukte ovdan jurdagiid ja sávaldagaid sámigiela birra.
Nuorat semináras čuoččuhedje ahte sii, giellageavaheaddjin, eai oidno almmolaš lanjas ja sávve ahte sámigiella galggai gullot ja oidnot eanet báikkiin go otne.
Veahádatgiellalága bokte 2013 rájis, dalle go Jåhkåmåhke gielda šattai sámi hálddahusguovddáš, gielda geatnegahttui bidjat galbbaid dain guovtti sámigielain mat ságastuvvot gielddas.
Galbbat sámigillii gávdnojit otne almmolaš viesuin dego gielddaviesus ja girjerádjosis.
Lea dehálaš ahte giella oidno visuálalaččat vai čalbmi beassá oaidnit sámigiela.
Sámi galbbain lea sierra mearkkašupmi sámi "lohkkiide", okta sivva dasa lea ahte sierra buolvvat leat šaddan bajás sierra oaiviliiguin servodagas sámigiela ektui ja maid makkár sámigielmáhtut leat.
Go oaidná galbbaid ja teavsttaid sámigillii de aktivere giellaguovddáža ja oažžut vejolašvuođa lohkat sámigillii lea dehálaš lohkanoahppamii muitala okta oahpaheaddji geainna mii lea ságastan.
- Illudan go oainnán sámi galbbaid ja geasuhuvvon dakkár sajiide gos gávdnojit gávppit sámi teavsttaiguin, sámigiella addá dovddu buresboahtimis, nisson muitala.
Nuorat mánát muitalit maid makkár erenoamáš dovdu lea sáhttit lohkat sámi galbbaid.
- Sámigielas leat nu čáppa bustávat, mon liikon oaidnit daid sámi galbbaid muitala 8-jahkásaš nieida.
Sámeskuvllas ja Giellas, ovdaskuvllas Jåhkåmåhkes gávdnojit galbbat sihke viesu olggobealde ja siskkobealde.
Sirren dihte suopmaniid geavahit ivdnekodaid, dat rukses sánit leat čállon davvisámigillii ja dat ruoná leat čállon julevsámigillii.
Skuvla ja ovdaskuvla leat dehálaš giellalávddit ja stuorra oassi bargiin leat sámigielagat.
Nuorat alladásis geat leat oahppame giela sávvet ahte besset hárjehallat čalmmi ja lohkat sámigiela ja sávvet beassat lávggodit sámigielas visot diliin.
Galbbain das lea praktihkalaš árvu ja doaimmalivčče movttideaddjin ja vuolgga nuoraide oahppat sámigiela.
- Mii sávvat ahte gávdnole galbbat sámigielat sániiguin skuvllas vai eanet sáhtte oahppat, sii geat eai leat sámit maid.
Daid sámi galbbaid maid gielda lea goastidan gávdnojit eanemusat gielddaviesu siste ja dat lea báiki gos nuorat eai dávjá leat.
Skuvla, lašmohallanlatnja, jiekŋaviessu, valáštallangávpi, ICA ja Konsum váillahit sámi galbbaid.
Nuorat geaiguin mii lea ságastan sávvet ahte gávdnole sámigiel galbbat biebmogávppis, láibeossodagas, mejeriijaossodagas, njálgaossodagas.
Boarrásit buolvvaide maid sámigielgalbbat lea vejolašvuohta oaidnit ja oahppat got sánit čállot sámigillii.
Máŋgasat leat šaddan bajás sámigielain vuosttaš giellan ruovttus muhto eai beassan oahppat lohkat eaige čállit sámigiela skuvllas.
Earret go praktihkalaš árvu beassat lohkat sámigiela servodagas de lea signála ahte sámigielas lea iežá árvu servodagas otne go dalle go sii šadde bajás ja eai ožžon sámástit skuvllas ja eai ožžon oahpahusa sámigielas ge.
Galbbaiguin gilis sámigiella ožžo almmolaš jiena.
Okta váhnen vuosehan man dehálaččat dat ođđa báikenammagalbbat leat mat lea bidjon bajás birra leana go báikkit čállot sámigillii.
- Mánát šaddet dihtomielalaččat ja iežát maid ahte máŋga báikenama bohte sámigielas ja dovdet čeavláivuođa.
Jus sámi nuorat besset mearridit de galbbat lea dušše álgu.
Giellaláhka movtiidahttá sámigiela seailluhuvvot ja ovddiduvvot.
- Mon jáhkán dat šaddá mihá buoret dál veahádatlágain mii bođii ja go kulturmuitoláhka ođasmahttu.
Mon jáhkán mii boahtit oažžut eanet sámigiela almmolašvuođas, muitala olmmái guhte bargá gielain ja oaidná čuvges boahtteáiggi.
Čakčat giellaprošeakta Giela muitalusat / Giela giehto.
Det samiska språket - tre generationer
Joatká barggus duohtandahkat muhtin dain jurdagiin mat leat boahtán ovdan semináras ja ságastallamiiguin sámiiguin.
Mii áigut buvttadit čájálmasa gos deaddu lea man oidnosis/čiegus sámigiella lea min servodagas ja muhtin oasseváldit semináras leat oassálastime čájálmasa buvttadeamis.
Språkets synlighet - Samiska skyltar
Var möter vi det samiska språket idag och var vill vi att det ska finnas?
Under februari 2013 anordnades seminariet Collaborationg to revitalize Indigenous language and culture på Ájtte i Jokkmokk där elever, lärare och språkintresserade tillsammans lyfte fram tankar och önskemål kring det samiska språket.
Ungdomarna på seminariet konstaterade att de som språkbrukare inte syns i det offentliga rummet och de önskade att samiska skulle höras och synas på fler platser än vad det görs idag.
Genom minoritetsspråklagen från år 2000 då Jokkmokks kommun blev en samisk förvaltningskommun blev kommunen ålagd att skylta på de två samiska språk som talas i kommunen.
Idag finns det skyltar på samiska på offentliga byggnader som kommunhuset och biblioteket.
Det är viktigt att språket syns visuellt så att ögat får se det samiska språket.
De samiska skyltarna har olika betydelse för de samiska "läsarna", dels för de olika generationerna som har vuxit upp med olika inställningar från samhället till det samiska språket och dels utifrån vilken kunskap man har i det samiska språket.
Att se skyltar och texter på samiska aktiverar språkcentrat och att få tillfälle att läsa på samiska är viktigt för läsinlärningen berättar en lärare vi samtalat med.
- Man blir glad när man ser de de samiska skyltarna och man dras till sådana platser där det finns affärer med samisk text, samiskan ger en välkomnande känsla berättar en kvinna.
Även de yngre barnen uttrycker vilken speciell känsla det blir av att kunna läsa samiska skyltar.
- Samiskan har så vackra bokstäver, jag tycker om att se de samiska skyltarna berättar en 8-årig flicka.
På Sameskolan och på Giella, förskolan i Jokkmokk finns det skyltat på samiska både utanför och innanför byggnaderna.
För att skilja dialekterna åt använder man färgkoder, de röda orden är skrivna på nordsamiska och de gröna är skrivna på lulesamiska.
Skolan och förskolan är viktiga språkarenor och en stor del av personalen är samisktalande.
De ungdomar som går på högstadiet och håller på att lära sig språket önskar att de fick träna ögat på att läsa samiska och de önskar att de skulle bli översköljda av samiskan i alla situtationer.
Där har skyltarna ett praktiskt värde och skulle fungera som motivation och en ingång för de unga att lära sig samiska.
- Vi önskar att det skulle finnas skyltar på skolan med samiska ord så att fler lär sig, även de som inte är samer.
Den samiska skyltningen som kommunen har bekostat finns framförallt inne i kommunhuset, vilket inte är en plats där ungdomarna är så ofta.
I skolan, i gymnastikhallen, i isladan, sportaffären, ICA och Konsum saknas samiska skyltar.
Ungdomarna vi talat med önskar att det skulle vara skyltat på samiska i mataffären, på brödavdelningen, på mejeriavdelningen, på godisavdelningen.
Även för den äldre generationen samer är skyltning på samiska en chans att se och lära sig hur orden stavas på samiska.
Många är uppvuxna med det samiska språket som första språk i hemmet men de fick varken lära sig att läsa eller skriva på samiska i skolan.
Förutom det praktiska värdet av att kunna läsa på samiska i samhället är det även en signal om att det samiska språket har en annan status i samhället än när de växte upp och inte tilläts prata samiska på skolan och inte heller fick undervisning i samiska.
Genom skyltningen i samhället får det samiska språket en officiell röst.
En förälder visar på betydelsen av de nya ortnamnsskyltarna som kommit upp runt om i länet där platsernas namn skrivs på samiska.
- Barnen blir medvetna och andra också att många ortnamn kommer från samiskan och de känner en stolthet.
Om de samiska ungdomarna får bestämma är skyltningen på samiska bara början.
Språklagen uppmuntrar att det samiska språket bevaras och utvecklas.
- Jag tror det blir mycket bättre nu med minoritetsspråklagen som kom och när kulturminneslagen blir uppdaterad.
Jag tror att vi kommer att få mera samiska i det offentliga berättare en man som arbetar med språket och som ser ljust på framtiden.
Till hösten arbetar språkprojektet Giela muitalusat / Giela giehto Det samiska språket - tre generationer berättar, vidare med att realisera en del av de tankar och idéer som framkommit under seminariet och samtalen med samer.
Vi kommer att producera en utställning där fokus ligger på hur synligt/osynligt det samiska språket är i vårt samhälle och några av deltagarna från seminariet är delaktiga i producerandet av utställningen.
Dán jage la vála EU:aj ja Svieriga rijkabäjvváj, ja politijkalasj åvdåstiddje li juo álggám håjgåt ekonomalasj rieknigijt nubbe nuppe nali.
Farra gå álu riekknit sijájt gudi gulluji ieneplågoulmujda le Nuorat låktim tjalmev ja guoradam gut la dat uttnásj stuor ruhta suola Svierigin.
Ulmutja giessebiktasij tjellu ålgus sisi spårvágnajs Järntorgajn gassko Göteborga.
Dat mij galggá nuorttan gåhtjoduvvat giesse, min mij dáppe oarjján gåhtjoduvvá gidá lij gahtjusin ilmmen.
Måj buorijn rádnajn váttsijma rastá torga bårådastátjit.
Dav majt mån imájdalliv vajku lev viessom 28 jage min iv guossak le dåbddåm rubmahin åvddål gå dal.
Farra gå låktit oajvev nástij vuostáj ja dåbddåt suv ietjas unnevuodav värált giehtjen, lidjin gájkka fábmo muv bielen, ja värált lij ståhkamsaddje gånnå dimna biehkke juo lidjin sadjihin.
Ja gájkka lidjin ber gárvvása álgget tsäggot.
Muv ietjam miela milta- degu nuorra ja sábme.
Danen gå dá vahkkoloahppa lidjiv oassálasstám konferánssan Nuorra Minoritehtaj ja iejvvim ulmujt ietjá rijkasajs unneplågoulmujs- judajt, romajt, tornedáligijt ja svieriksuomagijt.
Vahkkoloahppa lij häjttám dajna vaj mij tjåhkkåhijma plánijma gåk mij máhttep adnet mijá sieradusájt tsieggit buorep sebrudagáv; ulmmu gálggin bargguj biejaduvvat, gievras ja hágas ulmmu galggin vuododit festiválajt, iejvvidimsajijt ja barggat sosiála rievddamusáj.
Tuvsán tjalmij, galggap mij máhttet dahkat tuvsán gärddáj buorep väráldav.
Ussjo vaj mån nuorra sábme galggiv máhttet barggat Svierigin muv ietjam máhto milta lij imáj ja ådås munji.
Dálla rássista ja sámebadjelgæhttje e ballde muv degu åvddål.
Valla mån lijka jáhkáv gávnnuji sáme mijá siegen ma dåbddi dajt tjáppa sámebágojt gå oadtju gullat dajt (vajku ij ietja gielav ságasta), ma juojgadi mánnávuoda juojggusijt gå aktak ij gulá, ja gejs li gáppte gahtjosin juonná bivtasskáhpan- valla gut sämmi bále diehtá vaj rádna galggin ussjolit majt vanátjit dav la dahkamin jus dav duodajn idet sámevuodav.
Dát tjála l didjij.
Ja mån fálav dáv didjij gájkka muv gieresvuodajn ja árvustallamijn.
Danen gå juoga dáhpaduváj dan iehkeda Göteborgan, mij oattjoj muv dádjadit man ájnas dat la tjuottjadit nubbe nuppe åvdås, sámevuodav ja dajt árvojt majt mij dållap lieggasabmusit vájmojn.
Dáhpadus mij la dåbddå tjiegŋalup gássjelisvuodas Svierigijn.
Dat la manon revolusjåvnå rijkka unneplågoulmuj sinna dálla.
Dálla la mijájn sámijn mijá iehtjama parlamenta, mij oadtjop låhkåt, ja aktavuodajn gieldan giektet ietjama gielav.
Svierigadárro ij la das ájnna-mierre.
Valla dat ij la álu årrum nav.
Dåssju soames tjuohte jage ájgge lij dat buojkulvissan rievtes gåddet romajt gudi lidjin Svieriga rájij sinna.
17-1800 lågon lidjin juda Svierigin garrasit miereduvvam stáhtas, gånnå sij oadtjun årrot, ja majna oadtjun barggat.
Álggon 1900 lågon lij anti-semitisma gåbddågit giejvvot Svierigin.
Sáme lidjin bággidum Kristusij ja nihtodum gåddemijn jus råhkin ietjas dijdalasj jáhkov.
Jussta degu tornedáliga ja svieriksuopmelattja ma aj li rássjom assimileringspolitihkka vuolen skåvlå tjado- danen gå guhkes ájgev gájkka galggin Svierikdahtteduvvat ja gieldeduvvin ságastit sijá iehtjasa gielav.
Ienemus unneplågojuohkusijs la dåssju ságastit soames äjgádin jali daj äjgádij jus galggá oadtjot álggogåvåv stáhta báddjelgiehtjamis sijá iehtjas ulmusj.
Dat oalle rievddamus mij midjij unneplågo ja álggoálmmuga Svierigin bådij le sulá 30 jage ájgge gå sebraj EU:aj.
Dajna säbrramijn Svierik lij bákko vuolláj tjállet muhtem njuolgadusájt- deklarasjåvnåjt- ulmuj riektájs.
Dat mij dahká nåv at, buojkulvissan riektáv adnep åhpadussaj mijá ietjama iednegiellaj ij la märrádussa regerigis, dat la buodos EU:a hudjamis Svieriga vuosstáj vaj e dåla njuolggavuodav dajda deklarasjåvnåjda majt li vuolláj tjállám.
Dát le ådå ja oabme doaje gasska manna mij nuora sjaddap bajás.
Lága li rievddam, valla sebrudak le dat sämmi.
Guoradallama Ubbmemis ja Uppsalas vuoset vaj gåvvå sábmelattjajs oahppamnävojs ja medias le vájvet dålusj - ja dav sámij birra sáhkat, min ij sámij.
"Nuppástum ja vargga e goassak eksperta," tjálij Adam Öhman 2011 lij vuojnno nieljen stuor bäjválasjavijssaj mijájs sámijs.
Máhtodak vájllo le nåv stuorre ahte mij sáme hähttup njálmostit mijá riektá åvdås bäjválattjat.
Juohkka ådå ulmutjav majt iejvvi tjuoddju vuostasj nieljetjiegagin- ja dárbahi tjiegŋalis tjielggidusáv manen dago galggi dagáduvvat ietjá láhkáj gå sij li hárjjánam.
"Dat ij la aktak gut vuostolt dijáv viessot iehtjada kultuvrran," sjaddá vásstádus gå dav tjielggi váj ij la máhttelis årrot ietjálágán Svierigin.
Vajku ällim gå moadda vahko dan rájes gå buorgoduvvin ságastit sámegielav barggosajen Gárasavvunin.
Guok jage ájgge oattjojga guok sámemáná sämmi buorgov skåvlån Lyckselin: "dánna mij dárostip, ep sámásta" gå båttån ságastijga sunnu iednegielav gaskanisá.
Gájkka iehtjádijda gå sámijda gávnnuji tuvsán vuoge báddjelgähttjamijdá- valla dajda gudi guosská le vuolletjála dat sämmi: Svierigin ságastip dárov; Svierigin dij galggabihtit årrot svieriga-dárrolattjaj lágátja; jus dij sihtabihtit årrot oasen sebrudagán majt mij stivrrip de dij galggabihtit årrot nåv gåk mij sihtap.
Gå ällobargge Jåhkåmåhkke gieldan e adnám vaj ålggorijkka viddnudahka ij galggam boahtet billat sijá lájddumijt (majt giekti duvdas álggoálmmuk ános) de ádnun polijssas viehkev vuosteldiddjijt låbdot ierit doarodimijn.
2005 almoduváj dallusj regerigis guoradallam "Majt boatsoj máksá?" mij vuosedij vaj boatsojäládus máksá 6,50 juohkka åvtåt kråvnnås majt dat vaddá stáhtaj.
Aktavuodav dajs låhkke iesj dahká- dat la divras adnet sámijt Svierigin ja sierraláhkáj ällobarggijt.
Valla farra gå álu oasstet dav gåvåv majt Svieriga sebrudahka bájnet la dat ájgge ássijt ja vuojnojt jårggålit.
Danen gå dat gávnnu ietjá juogos mij máksá sámijda ja sáme sebrudahkaj ålov ienebuv - ja da li svieriga-dárrolattja.
Udtjá tjiellde diedet gålojt 300 000 -1,2 milijåvnnå kråvnå juohkka jage miehtje-iellij diehti- miehtje-iellij lågojt majt stáhta mierret.
Ja dat la dåssju akta 51 tjäros Svieriga rájij sinna.
Vásse jage tjálij sosialförsäkrigsministar vaj miellavának skihpudagá máksi 70 miljdárda jahkáj.
Sämmi jage Lotta Omma buvtij åvddåj tjállagav sáme nuoraj varresvuoda birra, ja dat vuosedij vaj nuorra sámijs lij miellavarresvuohta ålov nievrep gå ietjá nuorajs.
Sáme nuora tjielggijin vaj dåbddin iehtjasa boasstot dádjadum ja adnin lij låsuk álu tjielggit sijá viessomsuorgev birrusijda.
Makkir gållo dat sjaddá sámijda?
Ja de aj máhttá ussjolit galla tuvsán kråvnå li mannam dåssjåj lågodum åhpa hárráj buolvas buolvvaj, gå sáme li årrum gieldedum ságastit sijá iednegielav svieriga- skåvlån.
Ednamråggåmviddnudagás, viddnudahkaj manni konkurssaj sáme ednam rájij sinna (buojkulvissan Blaiken gruvvo mij boahtá mákset 200 milijåvnnå kråvnnå tjårggit) dat la degu siejbbe stáhta mineral- politijkkas.
Jus guovlat dajt gålojt majt svieriga-dárrolattja bukti de máhttá gáhtjat ietjastis: le gus dat lik ruhtadile bieles áhpo adnet svieriga-dárrolattjajt Sámen?
Ja ale dal boade ja javlla at mij dárbahip stuor sebrudagáv soames láhkáj viessoma diehti.
Miján li ållo smidás ja buosjes sáme Sámen dalla; dåktåra, åhpadiddje, guoradalle, prosjäktadåjmadiddje ja politijkára gudi máhtti lájddit sámevierregav ja åvddånahttet sebrudagáv manna mij viessop.
Ja dat gåjt ep la mij gudi adnep amukvassjás juohkusijt mijá parlamentan, mij farra fállap dajda gudi li boahtám ja sihti juohkket.
Gå mij gájbbedip riektáv sábmen årrot, mij aj fievrrip vuosteldimev gájkka almatjijda gudi sihti årrot gut sij li.
Vuosteldibme amukvasjodibmáj ja rasisma vuosstáj.
Gäjnno åvdus ij la tjiehkádit slabá vuolláj ja dasi mij la årrum, farra vuojnnet dajt máhttelisvuodajt ma li dalla.
Gå Vapstena tjärro tjaggin ednamråggåmav sijá lájdumijs, de ij lim dajna vaj diededit Svieriga regerigi man morálalasj boasstot siján le, farra låktit gatjálvisáv goalmádij mij ij gullu ássjáj - FN:a nállediskriminerimkomiteaj.
Dalla le dat máhttelisvuohta jus ber giektep dav.
Ruoktot Göteborgaj, ja dan iehkedij gå måj muv buorre vierdijn manájma båråtjit maŋŋel gå lidjiv oassálasstám Nuoraj unneplågo konferánsan.
Jurra lijma tjåhkkidam bårråmsaddjáj gå gasskaáhkásasj ålmåj ålutburkajn giedan bådij tjåhkkidij (bivddik diehttelis) bävddáj munnu åvddåj.
Sån lij gullam muv nuorta hållamvuogev árvvedav ja dan diehti sujna lij rievtes boahtet tjielggit suv ietjas árvvádusájt.
Maŋŋel gå mån lidjiv tjielggim vaj mujna ij le aktak sierra hockeyjuogos mav mån doalav (vuostasj gatjálvis lij makkir juohkusav mån adniv galggá vuojttet SM:av) sån gatjáj mujs majt mån adniv daj "jävla lapparna" madin stuor mådje giejvijdij suv muodon.
Sån lij sujgge Piteås ja miejnnij at rejnna suv vájvedin gå sån galgaj sarvvit.
Lassen, sån miejnnij at "soames galggat bärrájgåhtjet vaj boahttsu e guotja" danne gånnå sån bijlav vuodjá.
At juhtusa labudi miehtjen gåk ietja sihti jus dal li sáme jali e sån ij årrum berustime.
Mån tjielggijiv vaj mån svájnastav ällobargon gå vegan le dárbbo, ja at muv muohtá viessomájgev le rahtjam riektáv gåhtjudit ietjas ällobarggen.
Dan rájes lij gássjel dållat juogalágásj berustimvára ságav manon.
Minstar gärddát ietjas stuorrát ja unnebut.
Valla sierra le dalle gå mij ep dárbaha berustit sijáv.
Danen gå dat gávnno ietjá värált gå dav majt rasista bájnedi.
Värált gånnå nuorra sáme sähkani Sámenuorraj, åhpav válldi Sáme åhpadusguovdátjin, ja oahppi sámegielav juohkka sáme guovlojs.
Mij dárbahip dijájt gájkajt tjieggit dav, ja danen mån tjáláv dav tevstav.
Allit divte stuor sebrudagáv mákset ja gållåt ienebuv gå majt le juo dahkam.
Boahtteájgge le mijá.
Aktan mij galggap ráhpat uvsajt sábmevuohtaj, ja gárvedit tjáppa ja rabás sebrudagáv.
Mijá iehtjama milta - degu nuora ja sáme.
Ja dunji le dárbbo - danen gå dat le muv garra miella vaj tuvsán tjalmme dahki mijáv tuvsán gärddáj gievrabu.
Tobias Poggats
(Mierreduvvam 05.03.94)
F�nda namma le F�gagirj�lasj f�nda.
F�nda rud� galggi aneduvvat
1. prosj�kta -ja mannostip�nndan.
Doarjjan S�me f�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rgaliddjijsiebre ja F�gagirj�lasj f�nda j�dedibm�ij.
D�rjav m�htti f�hkagirjjetj�lle ja j�rgg�liddje �hts�t gudi li:
Vuonarijka vies�da, gudi li jali m�htti liehket S�me F�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rg�liddjij sebrulattja.
2. tj�ll�m jali j�rgg�lam f�hkagirjijt s�megiellaj.
6 Stivrra h�ldot f�nda rud�jt.
Stivran li niellja (4) �jrrasa juohkkahattjaj la sadj�sasj �jras, gudi v�lljiduvvi S�me f�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rgg�liddjij jahketj�hkanimen.
Akta d�js �jrrasijs ja suv pers�vnn�lasj sadj�sasj �jras v�lljiduvv� S�me f�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rgg�liddjij stivra �jrrasij gaskan.
Ietj� �jrrasa aktan ietjasa pers�vnn�lasj �jrrasij v�lljiduvvi S�me f�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rgg�liddjijsebrulattjaj gaskan.
F�nda stivrra v�llji iesj j�dediddjev ja sadj�sasj j�dediddjev.
Stivra �jrrasa doajmmi guokta jage, ja ij aktak m�hte joarkket guhkebuv g� 6-jage avtat r�jes.
Kulturdepartem�nnta d�hkkit F�hkagirj�lasj f�nda njuolgadus�jt.Juohkka jage r�jaduvv� Kulturdepartem�nnta f�nda j�hkedied�dus,ruhtal�hko ja budsj�htta majt S�me f�gagirj�lasj tj�llij- ja j�rgg�liddjijsiebre j�hketj�hkanibme le d�hkkidam.
Namma, ulmme ja doajmma
Siebrre la f�galasj girjetj�llijda ja j�rgg�liddjijda f�hkasiebrren.
Siebre namma la S�me f�gairjalasj tj�llij- ja j�rgg�liddjijsiebrre .
Siebrre galgg�
* b�lostit sebrulattjaj barggodilijt ekonomalattjat ja f�galattjat, ja aj kultuvrralattjat ja sosi�lalattjat
* �vdedit buorre f�galasj tj�llemav, j�rgg�limev ja d�lkkumav
* �vdedit s�megiela adnemav almmulasj ja ietj� aktijvuodajn
* bisodit avtamielalasjvuodav siebrulattjaj gaskan * sjiehtadallat almmudag�j, oajv�lattjaj ja iehtj�dij mij guossk� m�vsojda ja �vtojda f�hkagirji �lgusvaddem aktivuodan.
j.n.a.
Siebre doajmmaj gullu aj sjiehtadallat sebrulattjaj �vd�s ja dahkat sjiehtadus�jt al- mmulasj ja privahta �sadus�j ,ma guosski kopierima d�hkkidibm�j ja �vtojda, jali sebrulattjaj bargoj rievtesvuodaj ietj� adnemij dagu radion ja Tv'n.
Siebren li sjiehtadallam rievtesvuoda ja m�htt� dahkat sjiehtadus�jt rievtesvuoda �mastiddjij �vd�s ja vaddet dajt aktisasj org�najda/institusj�vn�jda gejn li avtal�g�sj dahkamus�.
Sebrulasjvuohta
Sebrulattjan d�hkkiduvvi sij gudi li tj�ll�m f�hkagirjev/girjijt,oahppamgirjev/ girjijt jali li j�rgg�lam girjijt/ f�hkatevstajt/ artihkkalijt s�megiellaj binnemus�t 50 biele.
Nammaduvvam g�jbb�dus� vierttji duodastuvvat sujsta guhti �hts� sebrulattjan s�brr�j.
Sebrulattja d�hkkiduvvi njuolgadus�j milta stivras .
J�hketj�hkanibme nammat f�hkajuohkusav/ gujttalvisnammadus�v mij giehtadall� gujttalvis�jt.
Jahketj�hkanibme mierret jahk�sasj sebrulasjm�vsov.
Sebrulattja gudi �lla manemus guovte jage bir�n, m�ks�m sebrulasjm�vsov sihkoduvvi sebrulasjl�gos.
Sij e besa sebrulattjan �vdd�l li m�ks�m sebrulasjm�vsov.
Stivrrim ja h�ldadibme
3 stivrra�jrrasa ja 3 sadj�sattja (nr.
r�jdus) j�dedi siebrev njuolgadus�j milta.
Stivrra organiseri siebre k�nt�vrav ja d�hk� barggonjuolgadus�jt b�lkkidum barggijda.
K�nt�vr� j�dediddje jali s�n gesi stivrra vadd� f�bmodus�v, m�ks� siebre g�lojt.
Stivra �vd�sv�sst�dus le g�tsedit vaj ruhtal�hko d�rkestuvv�
st�htad�hkkiduvvam d�rkestiddjes.
Stivrra g�htjoduvv� tj�hkanibm�j �ssjelistajn.
Stivrra m�htt� d�hkat mierredus�jt g� binnemus guovtes �jrrasijs li tjoahken ,ja nubbe d� guokt�s la j�dediddje jali sadj�sasj j�dediddje.
Rud� ma li juolloduvvam s�brr�j manni "F�gagirjj�lasj foanddaj".
F�ndav h�ldot stivrra g�nna li g�lmm� (3) �jrrasa pers�vnnalasj sadj�sattjaj, ja gejt jahketj�hkanibme v�llji.
Jahketj�hkanibme mierret njuolgadus�jt "Fgaagirj�lasj foanddaj".
Jahketj�hkanibme v�llji v�lggajuohkusav g�nna li g�lmm� (3) �jrrasa.
Jahketj�hkanibme mierret njuolgadus�jt juohkusij.
Stivrra m�htt� d�rboj milta nammadit gasska�jgg�sasj ja stuoves juohkusijt,
dagu �jrrasav ja suv sadj�sattjav Samkopia jahketj�hkanibm�j.
Jahketj�hkanibme m�htt� mierredit luoht�dusulmutjijda b�lk�v sij� d�jmaj �vd�s.
Jahketj�hkanibme
Jahketj�hkanibme la siebre alemus mierrediddje.
Jahketj�hkanibme galgg� aneduvvat juohkka jage �vdd�la snjuktjam�no gietjen dan b�jken ja �jgg�j majt stivrra mierret.
Jahketj�hkanibme giehtadall� d�jt �ssjijt:
- stivra jahkedied�dus�v, d�hkkidum ruhtal�gov ja budsjehtta�vtodus�v.
- doajmmapl�nav - sebrulasjm�vsov - v�lljimijt, �2.2, 3.1 ja 3.4 luoht�dulmutjijt.
�ssjijt majt jahketj�hkanibme galgg� giehtadallat galggi stivrraj boahtet
guokta (2) vahku �vdd�la jahketj�hkanime.
Jahketj�hkanibme g�htjoduvv� niellja (4) vahku �vdd�l r�hpambiejve.
G�httjoma f�ron galgg� tjuovvot stivra �ssjelissta�rvvalus ja v�lggajuohkusa �vtodus�.
Juohkka sebrulattjan la jienastimrievtesvuohta jahketj�hkanimen.
Sebrulattja
gudi e m�hte boahtet, m�htti �vd�stimtj�llagav ietj� sebrulattjajda vaddet.
Oassev�llde-sebrulattjan ij m�hte liehket ienep g� akta f�bmodus.
Stivrraj ja foanndastivrraj v�lljiduvv� juohkka luoht�dusulmusj guovte jahk�j.
Ij aktak luoht�dusulmutjijs m�hte avtat r�jes doajmmat ienebut g� guhtta (6) jage.
Sadj�sasj doajmma ij l�g�duv�.
Jahketj�hkanibme v�llji �d� luoht�dusulmutjijt jus v�lljidum ulmutja guodi d�jmav jali oadtju ietj� luoht�dusd�jmajt.
Ulmutja gudi �d�sit v�lljiduvvi, doajmmi g�tjo doajmma�jgev.
Jus stivrra vuojnna d�v d�rbbon de g�htjoduvv� sierra jahketj�hkanibme, jali jus
1/3-oasse sebrulattjajs g�jbbedi d�v g�lm� v�hko duogen.
Tj�hkanibme
g�htjoduvv� 14 biejve �vdd�l tj�hkanambiejve.
Jahketj�hkanibme njuolgadus� hiebaduvvi sierra jahketj�hkanibm�j nav g� la vejulasj ja m�httelis.
Jienastimrievtesvuoda ja luoht�dusdoajmmam.
D�ssju sebrulattja gudi li sebrulasjm�vsov m�ks�m m�htti jienastit, ja luoht�dusulmutjin v�lljiduvvat.
Njuolgadus�j rievddadibme
Njuolgadus�j rievddadibm�j g�jbbiduvv� 2/3-ienepl�hko jahketj�hkanimen.
Siebre hiejtedibme
Jahketj�hkanibme mierret siebre hiejtedimev.
2/3- ienepl�hko g�jbbiduvv� guovten jahketj�hkanimen ma??�lakkoj.
Jahketj�hkanibme mierret g�ktu siebre rud� ja �bmudag� galggi aneduvvat.
Majt dahkap
Dán prosjevtan ságastallap sámij juohkka álldaris makkár máhttelisvuoda, sávadusá ja niego siján li sámegiela hárráj.
Ságastallap julev- ja nuorttasámegielagij ja sámij gudi e sámegielav ságasta.
Jåhkåmåhken ásaduváj seminárra guovvamánon jagen 2013 gånnå stuorra juohkusin aktan bajedin makkár ájádusá ja sávadusá li giela hárráj.
Nuora gávnadin jut sij gudi sámásti e vuojnnu almulasj sebrudagán ja sihti sámegiella galggá ienebut vuojnnut ja gullut.
Danen rájajma muhtem nuorajt Jåhkåmåhken gehtjatjit gånnå sijá mielas sámegiella galggá vuojnnut ja gullut.
Giellaváksjudiddjida vattijma filmmakameráv ja sij li sijdajs/hejmajs, skåvlåjs ja sebrudagás filmmim.
Tjavtjan jagen 2013 boahtá ållo prosjevtan dáhpáduvvat.
Árranin materiálajt tjoahkkiji.
Ájtte ásat graffitibarggojuohkusijt aktan Jåhkåmåhke sámeskåvlåjn gånnå nuora oadtju sámegiellaj suohtasmielas tjálatjit.
Graffiti de sjatta oassen vuosádusás dassta mij la vuojnnusin, mij rabáduvvá Ájten javllamáno 3. biejve 2013.
Vuosádusrahpama bále ásaduvvi lågådallama.
Vuosádus boahtá Árranin aj vuoseduvvat.
Prosjevta birra boahtep diededit mijá næhttabielen ja facebookbielen.
Maid mii bargat
Prošeavttas mii ságastallat sámiiguin visot agiin sin vejolašvuođaid, sávaldagaid ja nieguid sámigiela ektui.
Ságastallamat leat julev- ja davvisámigielagiiguin ja sámiiguin geat eai sámás iešguhtege agiin.
Guovvamánus 2013 Jåhkåmåhkes lágiduvvui seminára beassan dihte stuorit joavkkus ovttas čalmmustahttit jurdagiid ja sávaldagaid giela birra.
Nuorat čuoččuhedje ahte sii giellageavaheaddjin eai oidno almmolaš lanjas ja sávve ahte sámigiella galggai gullot ja oidnot eanet.
Mii sáddiimet danin moadde nuora Jåhkåmåhkes suokkardit vuosehan dihte gos sii oaivvildedje sámigiella galggalii oidnot ja gullot.
Giellasuokkardeaddjit ožžo filbmakamera mielde ja sii leat filbmen ruovttus, skuvllas ja gilis.
Čakčat 2013 prošeavttas dáhpahuvvá ollu.
Árran lea čoaggime ávdnasiid.
Ájtte lágida graffitibargobájiid ovttasbargguin Jåhkåmåhke sámeskuvllain gos nuorat gehppes vuogi mielde besset buktit ovdan dovdduid čálalaččat sámigillii.
Grafffiti boahtá leat oassi čájáhusas oaidnin fátta birra mii rahppo Ájttes juovlamánu 3 beaivvi 2013.
Čájáhusa rahpama oktavuođas leat logaldallamat.
Čájáhus čájehuvvo Árranis maŋŋil.
Prošeavttas mii joatkit juohkit dieđuid ruovttosiiddu ja min facebooksiiddu bokte.
Vad vi gör
I projektet samtalar vi med samer i alla åldrar om vilka möjligheter, önskemål och drömmar som finns gällande det samiska språket.
Samtalen sker med lule - och nordsamisktalande och med ickesamisktalande samer i olika åldrar.
Ett seminarium anordnades under februari 2013 i Jokkmokk för att tillsammans i en större grupp lyfta fram tankar och önskemål kring det språket.
Ungdomarna konstaterade att de som språkbrukare inte syns i det offentliga rummet och de önskade att samiska skulle höras och synas mer.
Vi skickade därför ut några ungdomar på spaning i Jokkmokk för att visa var de ansåg att samiska borde synas och höras.
Språkspanarna utrustades med en filmkamera och de har filmat hemma, på skolan och på samhället.
Under hösten 2013 kommer det att hända mycket i projektet.
Árran arbetar med att samla in material.
Ájtte anordnar graffitiworkshoper i samarbete med Sameskolan i Jokkmokk där ungdomarna får uttrycka sig skriftligt på samiska på ett lustfyllt sätt.
Graffitin kommer att utgöra en del i en utställning om synlighet som har invigning på Ájtte den 3:e december 2013.
I samband med öppnandet av utställningen anordnas föreläsningar.
Utställningen kommer sedan att visas på Árran.
I projektet kommer vi att fortsätta informera genom hemsidan och på vår facebooksida.
Cookies ja sekretässa Lågå ienebuv
Muottos suoddjimpárkka l akta Svieriga sjávodamos bájkijs ja akta ájnegis rahtedis miehttsebájkijs Svierigin.
Dáppe máhtá vádtset dålusjvuovdij ja vuomastagáj tjadá gånnå jieggesuollu ja jieggejávre gávnnuji.
Suoddjimpárkka l låddås - ja juhtusijs vallje.
Dáppe márjju gulá davegav ja vuojná miehttselåttijt nåv gåk tjuvtjev.
Tjuoktje soabttsu dålusj biehtsevuomijn.
Márjju aj vuojná biernav jali sarvav.
Muttos la årrum ja uddnik ájnas bájkke boahttsuj ja ållosujttuj.
Gå váttsá bálggáj milta máhtá ájttsat várrogis merkajt muorajn ulmutjijs gudi li gávnnum bájken mijá åvddåla.
Tjuola merkajt muorajn de li mihttim gejnudagájt, ja bietsijs li gárav válldám dagátjit jafojt dajs.
Ednamin máhttá vuojnnet dåhpevuodojt ådåbittjajs ma dáppe gávnnujin bájken 100 jage rájes.
Laponia väráltárbbe nammaduváj 1996, gånnå Muddus/Muttos gávnu aktan suoddjimparkaj Sarek, Padjelanta/Badjelánnda ja Stora Sjöfallet/Stuor Muorkke.
Laponiaj gulluji aj luonndoreserváhta Sjávnja ja Stubbá ja bájke Sulidälbmá, Tjuoldavuobme ja Ráhpaäno suorgudahka (Lájtávrredeltat).
Ienep diededibme suoddjimpárka birra gávnnu webbabiele dárogielak ja ieŋŋgisgielak oasen.
Juoge dáv bielev ietjat rádnaj Facebookan, Twitterin, Google+ ja mailajn.
Managed by
Reporter SVT Sábme, sadjásasj
Lulu gus dån sihtat adnet bargov gånnå sáme ja Sábme la guovdon, ja gånnå dån besa adnet sámegielav juohkka biejve.
De la dat dunji barggo!
SVT Sámen la 15 barggoguojme.
Miján la stuor bärrájgåhtsemguovllo Svierigin ja mij aj bärrájgåhtsep ietjá iemeálmmukgatjálvisájt väráldin.
Mij dahkap ådåsijt bäjválattjat degu dal värmádagán ja tv-sáddagijn.
Mij barggap aktisattjat NRK:ajn- ja YLE Sámijn, ja aj Svieriga Radiojn Sámeradiojn.
Mij åhtsåp dal reporterav gåvvå/aktijbiedjammáhtojn ja manna la buorre máhtto giehttot gåvåj degu dal oanep ja guhkep rájdoj.
Dujna la ietjanat buossjudak ja sidá årrot oasen åvddånahttet sáme prográmma åssudagá fálaldagáv ja mielajn adnet gähttjijt guovdon.
Barggo la sadjásasj ja bissu birrusij jagev ja álggá bårggemáno -2020 ja barggo la sadjásattjan barggoguojmmáj gut galggá adnet äjgátloabev.
Barggodoajmma
Dån boadá vuostatjin barggat reporterin sáme ådåsprográmmaj, Ådåsa ja mijá webbabielijn, ja aj sosiálamedijáj.
Dån iesj galga dahkat prográmmaåsijt gitta huomáhimes válmas oassáj, valla aj máhttet barggat reporterin, gåvvididdjen jali aktijbiedjamijn, jur bäjválasj mieres ådåsdáses ja organvisjåvnå dárbos.
Bargon gájbbeduvá máhttet gåvvit ájddá- ja viesso gåvåjt ja aj aktijbiedjamav.
Dån boadá barggat juogu dal stuor gåvvårijn ja aj dahkat MOJO- bargojt (mobijlajn).
Doajmma aj sisadná barggat värmádagán ja mij aj biedjap árvov digitála máhttuj.
Doajmma aj máhttá sisadnet bargojt sáme prográmmadåjmajn ja aj ietjá roallaj mijá åssudagájn.
Mij biedjap árvov gåvvå ja aktijbiedjam máhttuj guhkep åsijda.
Barggo sisadná mannulagájt, juogu dal oanep ja guhkep, dan diehti gå miján la stuor guovllo gåbtjåt.
Duv duogásj
Dån máhtá sáme juogu dal hållamijn ja tjállagijn, aná buorev máhtov sáme sebrudagás, dan histårjås ja kultuvras.
Mij doajvvop dujna la buorre almulasj máhtto ja stuor sebrudakberustibme.
Mij biedjap árvov jus dujna l máhtto åvdutjis barggat journalistihkajn degu dal, tjállet tevstajt, gåvvit ja aktijbiedjamij.
Dån galga årrot mielos barggat juogu dal hähkka ådåsij ja tjiegŋalup journalistijkajn.
Dån iesj bierggi, hága ja dujna l tjoavdosmáhtto.
SVT Sábme aŋát ålles ájge åvddånahttet mijá prográmmajt alep dássáj, danna dån sjatta ájnas oasse.
Barggo la ájggemierredum mij sisadná at dån barga iehkedijt ja vahkolåhpajt.
Vuodjemkårtå la gájbbádus.
Barggo la sadjásasjbarggo.
SVT Sábme adná suv oajvveåssudagáv Gierunin ja barggosaddje la åvddågiehtaj Gierun.
Jus sidá ienebuv diehtet skuolka Patrik Kansaj SVT Sábme, 073-773 03 73.
Facka gatjálvisá vássteduvvi Anna-Karin Niias 070-567 89 37 SJF:s ja Maria Fornemo, 08-784 00 00 (vxl) Unionaj.
Buorre boahtem duv åtsålvisájn åvddål 16 biejve biehtsemáno - 2020.
Álggem ájgásboahtema milta.
Oaivemozit/galskap/madness, 2013 - Máret Ánne Sara.
Le gus sámevuohta dåhkkidum oassen nasjåvnålasj subttsasis?
Gåsstå nanos politihkalasj berustibme sáme dájdan boahtá?
Kulturráde ja Sámedigge tjalmostahtti ájnas gatjálvisájt jahkekonferánsan 2017.
Gatjálvisá guosski dáttja ja aj sáme dájdda- ja kulturbarggijda!
Loga dán teavstta davvisámegillii.
Lohkh daam teekstem åarjelsaemien.
Les denne teksten på norsk.
2017 la mærkkajahken sámijda.
Dán jage la 100 jage vuostasj sáme rijkatjåhkanimes Roandemin, 40 jage Álttá-aksjåvnås ja 20 jage dallutjis gå Gånågis Harald vájvahij dárojduhttempolitihkav sámij vuoksjuj.
Dá dáhpádusá li ednagit buktám.
Sámedigge vuododuváj jagen 1989, ja edna sáme institusjåvnnå li tsieggidum.
Gidán mierredij Stuorradigge jut kommisjåvnnå mij galggá sámij ja guojnaj histåvråv guoradallat galggá nammaduvvat.
Rijkajgasskasattjat sáme ja álggoálmmugij dájda gatjádaláduvvi, valla man mærráj la sáme åvddånbuktaga vuojnnusin ja gullumin mijá nasjåvnålasj kultursubttsasin?
Le gus dáttja kulturbarggijn buorre máhtudahka sáme dájdas, histåvrås ja duohtavuodas - ja le gus sij gåhtsemin jut dát la luondulasj oassen mijá aktisasj kultuvras?
Gåktu nannip sámevuodav bærrájgåhtset nasjåvnålattjat ja sáme rijkajgasskasasj kontevstan?
Tiebmá rahpá dágástallij iesjmierredime, suodjalime, måsskuma, sebrudahttema, máhto ja fámo birra.
Edna sáme dájddár adni dájdav åvddånbuvtátjit asjmev ja ietjasa duohtavuodav tjalmostahtátjit.
Mij lip luojkkam bajelttjállagav dájdas sáme dájddáris Carola Grahn ja lip sáme moarev almmusij biedjam.
Bajelttjála vuoset gåktu aksjonissma la ájnas oassen sáme dájdas.
Majt lahka aktijvuohta dájda ja politihka gaskan merkaj?
Guosská gus moarre aktisasj árvojda ma væráldav miehtáj li garra dætto vuolen uddni - luondoluohko, árbbedábe, suojmokvuohta, vuojŋŋalasjvuohta - árvo maj birra iemeálmmugijn li sierra máhtudahka ja ietjá strategijja bisodittjat?
Moarre máhttá åvddånbuvteduvvat jieddnát ja ienep sjávot.
Moarre máhttá buktet konfrontasjåvnåv, dágástallamav, rájnnanimev ja ådåstuhttemav.
Ájggomusáj boahtteájge gáktuj biedjap sáme dájdav ja kultuvrav almmusij.
Kulturráde jage 2017 jahkekonferánssa
Ásaduvvá aktan Sámedikkijn
Duorastagá basádismáno 9. biejve Det Norske Teatret:in
BASÁDISMÁNO 9.B.
Gånnå: Det Norske Teatret:in
Ienep diedo: kulturradet.no/arskonferansen-2017
Birgitte Solbu
Bájke sámenamma l Stuor Muorkke ja mierkki ednam guovte jávrij gaskan jali änoj.
Suoddjimpárkka vuododuváj suoddjitjit gårtjev ja dan gierragijt.
Oanegav vuododime maŋŋela ådåsis tjuorggin kártav párka badjel besatjit tjáhtjefámov ávkkit.
Gårttje Stuormårkkegårttje gávnnu vilá, valla ij la sämmi fábmogis nåv gåk lij dålen.
Giehtoduvvá gårtjes jubma gulluj bájkoj mijlav.
Suoddjimpárkka l Áhkkájávre buodo goappásj bielijn.
Le målsudis suoddjimpárkka allavárij, goasstejieŋaj, valdaj, lagimbuoldaj ja alla biehtsedålsusjvuomijn.
Rádjá nuorttan la tjiegŋalis Dievssávágge, dåbdos Svieriga tjáppemus vággen.
Oarjján tronar Áhkká várrre ja suv goasstejieŋa.
Vuojnnu varga akta gånnå suoddjimpárkan la.
Ednama li guohtomednama Sirges ja Unna tjerusj tjieldijda majn li årudagá birra bájken.
Giesen älo guohtu vákkijn gitta vuona rádjáj.
Bijllaväddja Stuor Juleväno milta dahká Stora Sjöfallet/Stuor Muorkev ålediddje guossijda.
"Jávrre lij väddja åvdebut, lij kommunikasjåvnnåväddja".
Nuortasjbielen lij viehka vuorjját bidtjidum.
Oarjásjbielle lij Stuor Muorka guovddel, dåppe båhtin vadnasij, Gå väddja sjattaj de ulmutja jåhtin väddjabälláj.
Lijma hiebadahkes ja jådijma guollima maŋen".
Martin Suorra giehttu Stuor Muorke saje birra gånnå bajássjattaj.
Laponia väráltárbbe nammaduváj 1996, gånnå Muttos gávnnu aktan suoddjimpárkaj Sarek, Badjelánnda ja Stuor Muorkke.
Laponiaj gulluji aj luonndoreserváhta Sjávna ja Stubbbá ja bájke Sulidälbmá, Tjuoldavuobme ja Ráhpaäno suorgudahka (Lájtávrresliehto).
Vattátjit ruopptot iemelagásj sáme namáv bájkkáj de suoddjimpárka namma l Stora Sjöfallet/Stuor Muorkke.
Åhpadus la Dunji gut ájgo ietjat ällobarggovidnudagájn barggat.
Åhpadus nanni árbbedábálasj máhttudagáv ja dálásj ájge vidnudakmáhttudagáv.
Boatsojäládussuorgge la rievddadum aktan åvdåstiddjij boatsojorganisasjåvnåjs, SLU:as ja Skogsstyrelsenis.
Åhpadus la 8-10 vahko.
Jus lågå divna ábnnasijt de kurssa l 50% ålles ájges.
Máhttelis la låhkåt ábnnasijt sierra.
Duodastus vatteduvvá muhtem ábnnasin.
Gasskabåddåsasj åhpadus
Pládna ådåjakmánno 2015 (gasskabåddåsasj åhpadus pdf-hábmen)
Ekonomiddja (2v) ja árbbedábálasj ällobarggomáhtto (2v) gåbttjå Sámedikke rávkalvisáv álggemdoarjjagij.
Jus sidá ienep diedojt de aktavuodav válde sadj.
rektåvråjn Per-Stefan Labba, (kurssaåvdåsvásstediddje) +46 971 - 44 002
Sisibessamvidjura
Dån viertti binnemusát 18 jage årrot.
Saje: 15
Kurssagålo
Lågå sválldasav "Skåvlå birra - Låhkåt mijá lunna".
Oahppe iesj máksá oahppamgirjijt, oahppamnävojt ja duodjeábnnasijt.
Valla muhtem praktijkalasj kursa degu ruodná kårttå ruodjimsågaj soajttá oahppe iesj muhtem märráj mákset.
Ietjá
Lulu ietjat datåvråv adnet majna internähttaj besa.
Åtså maŋemusát moarmesmáno 15 biejve!
Vebbaåtsålvis
© 2013 Samernas Utbildningscentrum · Webbproduktion: JITC
Maŋŋáj tjadádum åhpadusá li dujna buorre máhttudagá sáme biebmo- ja biebbmogárvvimkultuvras, tjoahkkimis gitta gárvvimij.
Buojkulvissan biebbmuj li boatsoj, sarvva, lådde, guole, muorje ja sjatto.
Muhtem bisodimvuogijt, degu sálltimav, suovastuhttemav ja gåjkkådimev aj oahppá.
Ájnas la vuorrasap buolvaj máhttudagájt bisodit maŋep buolvajda.
Åhpadus gåbttjå 40 KY-tjuoggá.
Suorge sisadno
• Diededimteknijkka; barggovuoge ja viehkkenävo (1tj)
• Biebbmooahppa (2tj)
• Biebbmorájnasvuohta (2tj)
• Biebbmomáhttudahka (4tj)
• Árbbedábálasj sáme biebbmokultuvrra (3tj)
• Sámebiebbmogárvvim (8tj)
• Organisasjåvnnå, ekonomiddja, márnánasstem ja vidnudahka (6tj)
• Bargo baktu oahppat (14tj)
Praktijkka
Åhpadusán la 14 vahkkusasj oahppa bargo baktu (LIA) aktan sáme biebbmovidnudagáj.
Gimnásamáhttudahka Hotell & Restaurang-prográmmas jali guovte jage barggodiedo jali dan lágásj.
Saje: 6.
Oahppe iesj máksá oahppamgirjijt, oahppamnävojt, mannam- ja årromsadjegålojt (praktijkka).
Åhpadus la Jåhkåmåhke kommuvna gimnásaskåvlån, Bokenskåvlån.
Tjavtjan 2014 li Bokenskåvlån Jåhkåmåhken guokta gimnásaprográmma, Sáme Prográmma (gárvet allaskåvllåj) ja Sáme Vidnudakprográmma.
Sáme Prográmma
Dunji gut sidá låhkåt sáme gimnásaåhpadusáv.
Dån lågå sämmi ábnnasijt degu sebrudakprográmman.
Lågå aj sámegielav, boatsojäládusåhpav, kultuvrav, duojev j.n.v.
Sáme Prográmma åhpadus galggá buorre vuodov vaddet oahppijda vaj miella bissu åhpadusáv ja bargov sáme kultuvrra- ja äládussuorgijn joarkket.
Åhpadus hábbmiduvvá aktan Bokenskåvlåjn.
Ienemus oasse åhpadusás la Bokenskåvlån.
Åhpadus la vuostatjin dunji gut la sámeintegrerigav ja sámeskåvlåv mannam jali gänna la dan lágásj duohke.
Vuodoábnnasa (Dárogiella A+B, Ieŋŋgis A, Matematijkka A, Estetalasj doajmma, Idråhttå ja varresvuohta A, Luonndo A, Jáhkkudahka A, Sebrudahka A)
Aktisasj ábnnasa: Sáme kultuvrra ja histåvrrå AB, Sámegiella AB, Duodje ABC, Judosmáhttudahka/Boatsojäládus, Turissma-luonndo-kultuvrra ja birás, Ieŋŋgis B, Matematijkka B, Luonndo B. Válljidahtte kursa: Iellem, Datåvrrå, Idråhttå ja varresvuohta B. Sierre vállja (Boatsojäládus)
Ienep diedo Sáme prográmma birra
Sáme Vidnudakprográmma
Åhpadus vaddá tjiegŋalap máhttudagájt barggat ja åvdedit sáme äládusáv nåv gåk boatsojäládusáv, duojev, biebmov, sáme kultuvrav ja histårjåv, vidnudagáv, vuojánteknijkav, turismav ja sámegielav.
Aktisasj ábnnasa gimnásan: Ieŋŋgis, Histårjjå, Idråhttå ja varresvuohta, Matematijkka, Luonndo, Jáhkkudahka, Sebrudahka, Dárogiella.
Prográmmatjiegŋudibme: Duodje, Vidnudahka, Sáme histårjjå, Nanos turissma, Bivddo ja miehttseiellesujtto, Sámegiella, Låvssim, Boatsoj ja luonndo, Boatsoj ja boatsojäládus, Sámebiebbmo ja Doalvvoma luondon.
Ienep diedo Sáme Vidnudakåhpadusá birra
Ienep diedo de aktavuodav válde Bokenskåvlåjn!
Gesälla- ja tjähppudakduodastus duojen gávnnu dal Svieriga bielen sámeednamis!
Dav dåhkkidij Gesälla- ja tjähppudakdåjmadahka Leksándan sjnjuktjamáno 2010.
Sosiálafånndå, Sámij åhpadusguovdásj ja Kunskapenshus Jåhkåmåhken biednigahtij åvddåprosjevtav gånnå barggojuogos duodjeåhpadiddjij Sámij åhpadusguovdátjis njuolgadusájt biedjin.
Sáme Duodje barggá administratijvak bargujn.
Rávkalvissan gesälla- ja tjähppudakduodastussaj la viddnoåhpadus jali diedo barggamis gålmmå jage.
Åhpadusgäjno li guovtejahkásasj duodjesuorgge Sámij åhpadusguovdátjin jali dan lágásj åhpadus, ja binnemusát jahkásasj praktijkka.
Gähttjalibme la gålmå oassáj.
Duodjegähttjalibme mav ietjat divudagán dagá muhtem mánoj sinna.
Dan maŋŋela gähttjalimvahkko Jåhkåmåhken nuppijn duodjegähttjalimijn.
Maŋemus gähttjalibme l teorehtalasj.
Jus dåhkkiduvá de besa giesen duojijt vuosedit Sáme Duojen.
Udnásj rádjáj älla gähttjalime biejadum.
Jus li gatjálvisá de ságasta Sáme Duojijn jali Sámij åhpadusguovdátjijn
Sanna Larsson, duodjekonsulännta, Sámi Duodji, 0971-128 99, 070-394 93 06
Per Stefan Labba, sadj.
rektåvrrå, Sámij åhpadusguovdásj
Sámij åhpadusguovdásj fállá aktan vuododusájn Hantverk & Utbildning Leksándan joarkkaduodjeåhpadusáv.
Tjavtjas 2011 la åhpadus 100 vahko ja gåbttjå 500 Yh-tjuoggá.
Åhpadus tjadáduvvá biejadusá sinna Yrkeshögskolan "Smala yrken".
Åhpadus vatteduvvá stáhta doarjjaga biejadusá sinna ållessjattugij joarkkaåhpadussaj muhtem giehtabarggoviddnuj tjáledum guovvamáno 2008, ja 2011 rájes mierreduvvá åhpadus biejadusá sinna Yrkeshögskolan (SFS 2009:130).
Åhpadus vaddá tjavtjas 2011 smidás viddnoallaskåvllåeksamenav.
Oahppen la vahák- ja åvdåsvásstádusduodastus barggo-/åhpadusájgen.
Oahppe ij mávse avtak skåvllågålov.
Duossto vidnudahka/lájddistiddje oadtju 4000 kr/mánnuj mákson (värrovälggogisvuohta, ij momssavälggogisvuohta)
Rávkalvissan åhpadussaj la guovtejahkásasj duodjesuorgge Sámij åhpadusguovdátjin jali dan lágásj åhpadus.
Maŋŋáj tjadádum joarkkaduodjeåhpadusá máhtá gesälla- ja tjähppudakduodastusáv åhtsåt!
(Máhtá juo sämmi tjavtja gå joarkkaduodjeåhpadussaj álgá gesälla- ja tjähppudakduodastusáv åhtsåt.)
Joarkkaduodjeåhpadus la allaskåvllåmieren, danen máhtá oahppambiednigijt CSNas åhtsåt.
Sajijs ij la nåv galle.
Vuododusán Hantverk & Utbildning li 50 saje.
Åtsålvisblankehtav ja ienep diedojt vuododusás Hantverk & Utbilding gávna dánna!
Jus li gatjálvisá de ságasta rektåvråjn:
Per Stefan Labba
rektor (a) samernas.se
Máhtá aj ságastit vuododusájn:
Stiftelsen Hantverk & Utbildning
E-påvsstå: info (a) hantverkslarling.se
Sámegiella l ájnas oasse sáme kultuvras.
Miján li moadda åhpadusgäjno.
Sámij åhpadusguovdátjin gähttjalip gielav åvdedit.
Vállji iesj makkárav sidá tjuovvot!
Samiska skrivkurs h.t.
Kursinnehåll: Grunderna i samiska språket, grammatik, samiska som muntligt och skriftligt språk.
- Samiska språket (samisktalande alt.
fortsättning)
- Davvisámigiella
- Julevsámegiella
- Åarjelsaemien
Vi erbjuder studieplatser för kurs i samiska språket under höstterminen 2015, totalt 6 veckor.
Kursstart 25 augusti.
Mälggatåhpadus värmmádagá baktu (iejvvidimij dagi) neljadisájggáj jagen
Sámegiella ådåálggijda, joarkkaoahppijda jali sámegielagijda
Låhkåmjahke la 36 vahko, 16 vahko tjavtjan ja 20 gidán.
Värmmádagá baktu låhkå guokta lávke låhkåmjahkáj ábnasplána milta (Moderna språk).
Binnemusát 18 jage viertti årrot.
Diededa ietjat álggen, joarkkaoahppen jali sámegielagin.
Saje: 15 geŋgak oassáj.
Gehtja sválldasav "Skåvlå birra-Låhkåt mijá lunna".
Åhpadusnävojt oahppe iesj huksá.
Vebbaåtsålvis!
Silbba
Åhpadiddje: Randi Marainen biehtsemáno 9 - 12 biejve
Binnemusát 5 oahppe ja ienemusát 10.
Gållo 1 900kr
Åtså maŋemusát moarmesmáno 28 biejve!
Biebbmo - Sámebiebbmogárvvim
Sisadno: Urttasa, subttsasa, biebbmogárvvim.
Biehtsemáno 17-19 biejve, 5-10 oahppe.
Prosjäkta Samisk mat- och kompetenscentrum - Gållo 750 kr.
Bájkke Jåhkåmåhkke.
Ienep diedo bielen Samisk mat- och kompetenscentrum.
Rávkalvissan Silbbaj la sämmi degu duodjesuorggáj, dat javllá sámeskåvllå jali dan lágásj máhttudahka/barggodiedo.
Oahppe máksá iesj duodjeábnnasijt.
Åtså maŋemusát biehtsemáno 5 biejve!
Åtså värmmádagá baktu!
Ienep diedo: Válde aktavuodav rektåvråjn Per Stefan
e-påvsstå: rektor@samernas.se
Sámij åhpadusguovdásj fállá aktan Härnosanda álmmukallaskåvlåjn vuodoåhpadusáv dålkkåmåhpadussan nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Jahkásasj mälggatåhpadus lahkkeájggáj.
Dasi máhttá oahppambiedniga åhtsåt.
Mákso muhtem märráj vatteduvvá manojda.
Maŋŋáj tjadádum åhpadusá de máhtá åhtsåt avtårisasjåvnåv Kammarkollegan.
Boahtte åhpadus álggá ådåjakmáno 2012.
Gähttjalimbiejvve l Härnosándan basádismáno 7 biejve!
Rávkalvissan åhpadussaj la sámegiella gimnásan (3 lávke Moderna språk) jali dan lágásj åhpadus, ja sámegielak årrot.
Åhpadus la gudá oassáj, aktan 545 tijma.
Åtsåvisáv rája Härnosánda almmukallaskåvllåj maŋemusát gålgådismáno 15 biejve 20...
Åtsålvisblankehtav gávna tjuovvo sválldasin.
Gájka 6 tjåhkanimbále li Härnosándan.
Soajttá tjåhkanibme aj Jåhkåmåhken.
Ienep diedo såme dålkkåmåhpadusá birra gávna Härnosánda álmmukallaskåvlå häjmmabielen, gehtja tjuovvo sválldasav.
Skåvllå gåhttju åhttsijt Härnosánndaj giellagähttjalibmáj basádismáno 7 biejve 2011.
Dan bäjvváj hähttuji gájka boahtet.
Ienep diedo åhpadusá birra
Jus li gatjálvisá de ságasta:
Kurssatjuottjudiddjijn:
Olga Lysova
Härnösands folkhögskola
olga.lysova.hf (a) folkbildning.net
Rektåvråjn:
Sámij åhpadusguovdátjin máhtá låhkåt muhtem åhpadusájt mälggatåhpadussan, sierraláhkáj gielav ja boatsojäládusáv.
Ienemus åhpadusájn li iejvvidime valla värmmádakkursajn älla.
Mij adnep fronterav åhpadusvuodon.
Duodjeåhpadusá ulmme la juohkka oahppe duodjemáhtov åvdedit.
Vuostasj jage vuodojt oahppá, nuppe jage tjiegŋalup åhpadusáv oadtju.
Guosseåhpadiddje åhpat bájnov/hámev, silbba-, smirjjim-, girjjam- ja dájvveduojev ja nåv vil.
Oase
• Sassne/Tekstijlla
• Muorra/Tjoarvve
Kursa sisadno
• Duodje
• Dávverdiehto
• Bájnno ja Hábme
• Terminologiddja
• Temávahko tjiegŋalup åhpajn dájvve-, silbba-, nuvtak-, tjátjek-, girjjam- ja smirjjimduojen.
• Sámegiella
• Sáme Histåvrrå ja Kultuvrra (vuostasj (1) jage)
• Ekonomiddja (nuppát (2) jage)
Rávkalvisá álggemij
Rávkalvissan åhpadussaj la vuodoåhpadus jali diedo duoje birra sámeskåvlås, sáme avtastahtedum åhpadusás jali dan lágásj åhpadusás, jali aj diedo ja dåbdo duoje birra.
Saje suorgen Sassne/Tekstijlla: 16-20, Muorra/Tjoarvve: 10.
Lågå sválldasav "Skåvlå birra - Låhkåt mijá lunna" Oahppe iesj máksá oahppamgirjij, oahppamnävoj ja duodjeábnnasij åvdås.
Nuorttasámegiella
Jus li gatjálvisá de åhpadiddjijn ságasta.
Åtsålvisáv rája åhpadiddjáj:
Ellinor Kuhmunen, +46971 44024, ellinor.kuhmunen (a) samernas.se
Julevsámegiella
Gun Aira +46971 44017, gun.aira (a) samernas.se
Oarjjelsámegiella
Åtsålvisáv rája åhpadiddjáj.
Reinie Fjällström, +46971 44012, reinie.fjallstrom (a) samernas.se
Sámij åhpadusguovdásj fállá allaskåvllåkursav 15 tjuoggáj aktan Sáme allaskåvlåjn Guovddagäjnon.
Kursan åvdeda goappátjagá duodje- ja sámegielmáhttudagáv.
Vuostasj kurssabiejve li moarmesmáno maŋŋegietjen ja nubbe låhkåmbále biehtsemánon.
Lågå ienebuv kursa ja åtsådimájge birra bielen:
Åarjelsaemien: http://samiskhs.no/nb/node/29
Julevsámegiellaj: http://samiskhs.no/se/node/96
Dárruj: http://samiskhs.no/nb/node/95
Hatte li fámon biehtsemáno 15 biejves 2012
Sámij åhpadusguovdásj fállá buorre oahppij viesov tjáppa birrasijn.
Ådå oahppij vieson li guokta låbdå ja juohkka lanján hivsik/navol, muhtem lanján aj tjiegasj muhtem tjiehkarustaj.
Fert låbdån aktisasj tjiehka ja Tv-ladnja.
Bassamladnja gávnnu.
Hárpodis värmmádahka.
Oabme oahppij vieson fállap lanjájt, hivsik/navol váttsádagán.
Jus sidá lanjáv lájggit de mijájn aktavuodav válde telefåvnå jali E-påvstå baktu!
Ladnja Oahppij hade
Ladnja avta ulmutjij navvulijn/hivsigijn 1900kr/mánnuj, 200kr/jánndurij, 750kr/vahkkuj
Ladnja avta ulmutjij navvulijn/hivsigijn ja tjiegatjijn 2100kr/mánnuj, 200kr/jánndurij, 750kr/vahkkuj
Ladnja avta ulmutjij oabme oahppij vieson, hivsik/navol váttsádagán 1600kr/mánnuj, 180kr/jánndurij, 650kr/vahkkuj
Motåvrrålieggijiddje 170kr/mánnuj, 25kr/jánndurij
Jus sidá rávvit de skuolka +46971 44008 jali rája e-påvsståj info (a) samernas.se
Skolan ByggsBildrätt:Ájtte
Ienep gå 65 jage la Sámij Álmmukallaskåvllå tjadádam åhpadusájt sáme álmmugij.
1999 rájes la skåvlå namma Sámij åhpadusguovdásj, ja ij la formálattjat dasti álmmukallaskåvllå.
Skåvllå la jagij milta årrum guovdátjin sáme sebrudagán.
Åvdep rektåvrrå Lennart Wallmarkka tjoahkkidum páhppára ja gåvå, majt Ájtte vuorkku, li oalle árvvon.
Degu gájk ietjá de álgij unnesláhkáj.
Sámij Álmmukallaskåvllå vuododuváj Svenska Missionssällskapas álgadiddje milta, biskåhppå Bengt Jonzon Julevun, ájádusájn doajmma galgaj ándagisluojttet åvdep ájgij badjelgähttjamij åvdås.
Valla juo åvdebut lijga Gustav Parkka ja skåvlik Karin Stenberga huomáhahttám dav.
Biskåhppå biejadij Lennart Wallmarkav skåvlå vuostasj lájddijiddjen ja rektåvrrån.
Biskåhppå Janzon tjálij girjjáj 1942 skåvllå
Biskåhppå Janzon anij sáme vierttijin sajestisá dáro sebrudagán tjuottjodit, ja dat rávkaj lasse máhttudagáv, åhpadusáv ja diedojt.
Misjåvnnålihtto anij Jåhkåmåhkke lij vuohkasamos bájkke, valla dajna gå vájvve lij båddåsasj sjiehtes lanjájt Jåhkåmåhken gávnnat (doaro diehti), fállin vuostasj kursav 24 oahppijn Suarssáj gålgådismános 1942 vuoratjismánnuj 1943.
Ábnnasa lidjin sámegiella, sámij histåvrrå, sáddjim ja äládus ja aj girjjájriekknim.
Oahppe årrun lájggolanjájn plássan, bårrin avtan sajen, duodjuhin ietjá sajen, másjkudallin goalmát sajen j.n.v.
1943/44 unnoj oahppij låhko 16 oahppáj, ja maŋep jage 15 oahppáj.
Dasi vuosstálasste ávvudallin.
Namádis tidniktjálle anij skåvllå lij dåssjedibmáj, ja gå binná oahppe lidjin de vuojnnuj degu sáme ietja ettjin skåvllåj lijkku.
Juo 1943 árvvedij rektåvrrå Wallmarkka skåvllå ij goassak sjatta stuor álmmukallaskåvllån.
Álmmukallaskåvllå gåhtjoj ájnas sámenuorratjåhkanibmáj sjnjuktjamáno 17-19.b.
1944, mij tjoahkkij 250 nuora.
Dat lij akta ájnnasamos tjåhkanimijs sáme organisasjåvnnåhiståvrån.
Tjåhkanimoasálattja sihtin Sámij Álmmukallaskåvlåv doarjjot kultuvra bissoma ja árbe diehti.
Jåhkåmåhkke lij vuohkasamos bájkke.
Dan tjåhkanime maŋŋáj ja vuostasj jagij diedojs Suarsás, ja Missionssällskapa buorre mielajn, tsieggiduváj ådå skåvllå Jåhkåmåhkkåj.
Tjåhkanimoasálattja sihtin aj sámekultuvra hárráj friddja organisasjåvnnåj tjåhkanit ja siebrreráde vuododuváj, mij njuolgadusájt dagáj Same Ätnama vuostasj tjåhkanibmáj 1945.
Giesen 1945 jåhttåjin Jåhkåmåhkkåj, gånnå oahppij viesso lij gárves.
Leksjåvnå lidjin oabme álmmukskåvlån, dasik skåvllådåhpe ållånij 1948.
Sjnjuktjamáno 1949 lenahärrá O.W.
Lövgren skåvlåv rabáj.
1947/48 la ietjá ájnas ájgge skåvlå histåvrån.
Dan jage vuostasj bále nuppev jahkekursav adnin.
Guokta sáme oahppe vuona bieles bådijga.
Skåvllå stáhtadoarjjagav ánoj ja oattjoj.
1951/52 bådij suoma oahppe, dan jage gå lij vuostasj åhpadiddjelånudallam sáme nuorajskåvlåjn Kárášjogan.
Skåvlå ájggomus lij tjielgas; ristalasj álmmukallaskåvllå, gånnå skåvllå viehkedij nuorajt ietjasa árvos kultuvrraárbev suoddjit.
Skåvllå mij vattij hejmav, ja tjåhkanimsajev sáme nuorajda mij dabrridagáv sáme kultuvrraj dagáj ja vijdedij várdov ja vuojnov, vaj nuorra buolvva galgaj sjaddat ja åvddånit.
Lasse máhttudagás ja vijdep várdos vuorddá båhtusijt, ja de vuorddá åvdåsvásstádusáv ulmutjis.
Sámij Álmmukallaskåvllå lij vielggen oahppijdis viehkedit ávujn dan åvdåsvásstádussaj mannat ja åvdåsvásstádusáv válldet kultuvra ja oajbboma åvdås.
Skåvllå sidáj bajedit oahppijdis "anedahtte almatjin" nåv gåk vuona oahppe målgij.
Wallmarkka javlaj muhtem jage maŋŋela vaj alemus ulmme Sámij Álmmukallaskåvllåj lij oalle aktisasjvuodav gájkka rájij badjela ållet.
Skåvllå máhtij aktisasjguovdátjin sjaddat.
1957 jagásj Nomadskåvllåguoradus mij oajvvadij avtsejagák skåvlåv sámijda hálvva Sámij Álmmukallaskåvlåv fámoduhtij.
Skåvllå vásstet remissaj 1961 vaj riekta lij guhkedit nomadåhpadusáv 9 jahkáj, ja nomadskåvllå luluj oadtjot aktisasj ja nanos lájddimav mav sáme stivrriji.
Nomadskåvllåguoradallam ittjij åvddåj bieja sierra sáme alep skåvlåv gå oahppevuodov gähttjá, ájnat ienni vaj sáme åhpadus galgaj årrot komuvna alepskåvlåjn Gierunin ja Jåhkåmåhken.
Sámij Álmmukallaskåvllå ienni oajvvadij komuvna alepskåvllå Jielleváren máhtij sámemánájt duosstot dajna gå oahppij låhko lij ilá unne guovte sadjáj.
Sámij Álmmukallaskåvllå itttjij sámij skåvllåmannama rievddadimijs balá, oahppij låhko ham luluj vijddot ja ädnot.
Ådå ja lasselanjájt dahkin 1961-62.
Ådå oahppij viesso bárnijda, ådå skåvlikviesso, oabme oahppeviesso mav ådåstuhttin ja mij galgaj niejdaj oahppeviesson, ådå rektåvrråviesso ja dåjmadaklanjá.
Skåvllå åvddålij guovlluj gehtjaj, ja lanjájt galggin adnet sámeálmmuga sebrudakdahkamij ja boahtteájggeájggomusájda suoddjijtjit sámekultuvra boahtteájgev.
Lahka aktisasjvuodajn SSRajn ájgoj skåvllå viehkedit.
SSRa gåhttjoma milta álgij ådå ábnaskurssa 1963 SSRa sadjásasj åvddåulmmutjijn oajvveåhpadiddjen.
Ålggolijguovlluj ábnaskonsulänntavirgev biedjin mij galgaj gatjálvisáj barggat degu ällobargo buoredime birra, ja aj aktisasjbarggo ietjá åhpadalle organisasjåvnåj.
Muhtem gähttjalimtjieldijn ma sihtin juojddá ådåsav gähttjalit, barggagåhtin diededimij, ådåsisorganiserimij rádevaddemijn.
Åhpadin aj ietjasa barggijt, biednikábjjárijt, njuovvijt, lájddidimåhpadusájt, siebrremáhttudagájt, boahttsubiergo márnánasstemav, älo aktijbiedjamav, boatsojåtsådallamav, turismav, guollimav/luonndosujttimav ja nåv vil.
Biedjamdago ma galggin doarjjot äládusá åvddånimev.
Da ájádusá ájn uddniga gulluji!
Sámij Álmmukallaskåvlån lij tjåvdasadje gå vuododin Same Ätnamav.
Bájnnimlanján Suarsán mij lij Wallmarkagij viesso álggin biskåhppå Bengt Janzon, Karin Stenberga, Lennart Wallmarkka áhkátjines Ingeborgajn ságastit sáme organisasjåvnå dárbo birra.
Nuorajtjåhkanibme Suarsán 1944 hábbmij vijdábut njuolgadusájt Same Ätnamij, Sällskapet lapska odlingens framtid.
Vuododalle tjåhkanibme lij Jåhkåmåhke oabme girkkon guovvamáno 3.b.
1945, biskåhppå Bengt Janzonijn åvddåulmutjin ja rektåvrrå Wallmarkajn tjállen.
Same Ätnama oajvvebargojs akta lij barggat sámeduoje åvddånibmáj, ja 1946 biejadin duodjerádev rektåvrrå Wallmarkajn åvddåulmutjin mij bargaj vaj sierra duodjekonsulännta biejaduvvá.
1947 biejadin Rune Johanssonav vuostasj konsulänntavirggáj.
1949 registardin merkav oalle "sáme" duojes.
Duodjekonsulännta bargaj lahka aktisasjvuodajn Sámij Álmmukallaskåvlåjn kursaj j.n.v.
Rektåvrrå maŋŋela sjattaj konsulentaj aktavuohtaålmmån ja åhpadussuorge åvddåulmutjin, ja maŋŋela Same Ätnama åvddåulmutjin.
Same Ätnam bargaj ietjas suorgij sinna, äládusá, duoje, tjállema ja åhpadusá.
Sámij Álmmukallaskåvllå lij aj ájnas sadje SSRa biejadahttijn.
1948 gåhtjoj Gustav Parkka rijkkatjåhkanibmáj dajna gå 1946 jage bierggogehtjadimsiebrreráde vaddám lij oajvvadusájt njuolgadusájda njuovvama hárrráj.
Dat lij boatsojäládusá vuosstij Parka milta.
Rijkkatjåhkanibme 1948 biejadij "Sámefuolke barggojuohkusav" gånnå lidjin Gustav Parkka, rektåvrrå Wallmarkka ja sárnnár Arvid Kaddik.
Suorgge oattjoj barggon gatjálvisáj barggat boahtte rijkkatjåhkanibmáj ja moalgedit sámeálmmuga dárbo birra.
Barggojuogos tjåhkanij juo gålgådismánon 1948 Gustav Parka lunna Stenselen bargatjit njuolgadusoajvvadimij SSRaj.
Rijkkatjåhkanimen gålgådismánon 3-5.b 1950 Jåhkåmåhken vuododuváj SSRa.
Åvdep sávadus svieriga sámij rijkkatjåhkanimes 1918 Lulleluspes lij dal oallevuohta.
Vijmak jahkásasj rijkkatjåhkanimev adnin.
Gustav Parkka álgos huomáhij Sámij Álmmukallaskåvlåv biedjat.
Sån lij siegen skåvlå álgon 1942 ja lij siegen stivran.
Parkka álu skåvlåv guossodij ja tjálij dan birra Sámefuolke ietjas tidnigin.
Parkka lij 1950-59 SSRa åvddåulmusj, tidniga Sámefuolke dåjmadiddje ja stivrrasebrulasj Sámij Álmmukallaskåvlån.
Tjadnusa ja bátte lidjin tjielggasa ja Sámij Álmmukallaskåvllå ájnas oasse sámeorganisasjåvnåj vuostasj jagij sinna.
1953 adnin nuorttarijkak sámekonferensav Sámij Álmmukallaskåvlån, gånnå mierredin gähttjalit aktavuodav Nuorttarijkaj sámij.
Konferänssa biejaj siebrrerádev bargatjit oajvvadimijn sjaddadahttet aktisasj nuorttarijkak rádev sáme gatjálvisájda.
Sámij Álmmukallaskåvlån lij aj ajnás sadje dávvervuorká biejadahttijn Jåhkåmåhkkåj, mij maŋŋela sjattaj Ájtte, duottar- ja sámedávvervuorkká.
Dávvervuorká vuodon lij lánndafiskála Erland Ströma sáme dávvertjoahkkimus .
Gå Ströma Jåhkåmåhkes jådij lij vuostasj oajvvadus komuvnna galgaj tjoahkkimusájt oasstet.
Valla J C Kempe mujttofoannda biednigijt vattij Norrbottena lena sijddasiebrrerádáj tjoahkkimusá oasstemij.
Tjoahkkimus oattjoj muhtem årij biejaduvvat Jåhkåmåhkkåj: "Dávvertjoahkkimus njuolgga tjanáduvvá Sámij Álmmukallaskåvllåj ja åhpadusábnnasin".
"Sujtto galggá Sámij Álmmukallaskåvllåj gullut".
Stivran dávverij sujto åvdås galgaj iehtjádij siegen Sámij Álmmukallaskåvllå sebrulattjav adnet.
Jåhkåmåhke komuvnna biejadij ednamav dávvervuorkkáj ja doarjoj vaj huonaj tsieggiduvvá, majna rektåvrrå garrasit bargaj.
Ij la dåssje diehti dávvervuorkáv li tsieggim skåvlå guorraj, vuodoájádus lij Ströma tjoahkkimus galgaj árvos gehtjadim- ja åtsådimábnas Sámij Álmmukallaskåvllåj årrot.
Sámij Álmmukallaskåvllå álgadij sámetjuojggusijt.
Same-SM álgij daj tjuojggusij ma skåvlån lidjin.
1948 skåvllå bivddij ålgop oasálattjajt hávsskudalátjit skåvlå oahppij.
Biskåhppå Bengt Jonzon jámij 1967, sån lij de 15 jage sinna (1945-60) årrum Same Ätnama åvddåulmutjin ja Sámij Álmmukallaskåvlå åvddåulmutjin álgos 1942.
Gustav Parkka jámij 1968, åvdep oajbbo gáhtogåhtin.
Oahppij låhko Sámij Álmmukallaskåvlån unnoj 60-lågo guovddelis, jáhkkelis 9-jagák sámij skåvlå diehti.
Låhkåmjage 65/66 mannin val 21 oahppe skåvlån, 16 oahppe mannin 66/67, maŋemus jage gå val sáme oahppe skåvlån mannin.
Vidjura alvvun, ij dåssjå skåvllåj, ájnat aj sáme organisasjåvnåjda.
Boahtteájgge lij sjävnnjadabbo gå åvddåla.
Wallmarkka tjálij brevan sjnjuktjamánon 1968 vaj Svieriga sámij vijor lij vájvve.
Hádjamvahák gávnnuj ja guodde ulmme ittjij gávnnu.
Dálven 1970 ittjij Missionssällskapa vuojne máhttelisvuodajt skåvlå oajvven dasti årrot.
Missionssällskapa lij de 1942 rájes rijka girkkoj rijkkakollektas dåjmav máksám, valla dal rijkkakolläkta ettjin vatte.
Missionssällskapa lij älvvám vaj val 8 sáme oahppe låhkin 1969/70, 40 oahppijs.
Da máhttelisvuoda ma juo gávnnujin, fállat sámenuorajda sierra álmukallaskåvlåv, dárbahin binnebut gå åvdebut, Missionssällskapa anij.
Missionssällskapa gal máhtij viehkedit guldudallat jus Pitedalena álmmukallaskåvlån Entjavallen (Älvsbyn) máhtij biejadit sierra suorgev ábnnasij sáme kultuvrra, giella ja duodje.
Bargge ja åhpadiddje hähttujin hiejttet.
Skåvllå lij Sámij Álmmukallaskåvllån nåhkåm, anij Missionsförbundet.
Garra såbadallama álggin.
Vahák lij Sámij Álmmukallaskåvlå boahteájggáj.
Jåhkåmåhke komuvnna sidáj skåvlåv, valla aj SSRa ja Same Ätnam.
Missionsförbundet anij sámij dárbo ja sávadusá galggin vuostatjij boahtet ja sidáj ietjas oajvven guokta jage vil dasik sáme organisasjåvnå lidjin stáhtas biednigijt oadtjum.
Vuoratjismánon 1972 jåhtin Sámij Álmmukallaskåvlåv Missionsförbundas ådå oajvváj vuododussaj Sámij Álmmukallaskåvllå, mij lij vuododuvvam Jåhkåmåhke komuvnas , SSRas ja Same Ätnamis.
Dat ådå tjoavdos lij såbadus moatte mielaj gaskan, sáme ja bájkkásasj.
Rektåvrrå Lennart Wallmarkka lij álgos siegen 1971 rádjáj, 29 jage, ja suv maŋŋáj bådij Birgitta Östberga.
1972 rájes la skåvllå almulasj suorgev adnám.
(Sámeduodjesuorgge ja ekologiddjasuorgge álgijga 73/74).
1987 tjadádin guoradusáv skåvlå birra, mij oajvvadij dat galgaj friddja gymnásaskåvllån sjaddat.
Dasi Jåhkåmåhke komuvnna vuosstálastij årijn dat barggá ietjas komuvna gymnásaskåvlå vuosstij.
Doarjodiddje proposisjåvnåjn 1990-91:82 álmmukåhpadime birra Sámij Álmmukallaskåvllå besaj rávkalvisás almulasj suorgev adnemis.
Sierra stáhtadoarjjagav galggin oadtjot, mav skåvlå stivrra galgaj dåjmadit dakkár åhpadussaj mij buoremusát ávkkij sámijt.
Dan maŋŋela skåvllå ij lim dasti álmmukallaskåvllå.
Låhkåmjage 1991/92 rájes ij skåvllå dasti fála almulasj suorgev, oahppij låhko lij maŋenagi unnum 80-lågå maŋŋegietjen.
1999 målsoj skåvlå namáv Sámij åhpadusguovdátjin.
Boatsojäládussuorggáj ja giella- ja kultuvrrasuorggáj lij vájvep oahppijt oadtjot 90-lågo álgon/guovddelin.
IT-rahtjamij maŋŋela fáladuvvin da kursa mälggatoahppan ja oahppij låhko lasoj låhkåmjages 1999/2000.
Boatsojäládussuorgge ådåstuváj sáme Vidnudaksuorggen.
90-lågo maŋŋegietjen unnoj oahppij låhko ekologiddjasuorgen, ja ittjij dast fáladuvá låhkåmjages 2000/01.
Uddni la oahppij låhko bájken 60-70 oahppe guhkes suorgijn.
Moadda suorge li mälggatåhpadussan.
Skåvllå álu barggá åvddånimgatjálvisáj.
Tjavtjan 2004 álgij ådå suorgge; Mijá Viessom/Samisk Samhällslinje.
Aj Náhkis - Skinnkonfektion álgij tjavtjan -04.
Sámij åhpadusguovdásj la val muhtem jagen guhkes lávkev åvddålij válldám ieme skåvlås tjähppudakmáhttudagáv adnet mälggatmediateknijkan.
Infrastruktuvrrarahtjamij máhtti guhkkudagá ulmutjij gaskan oadnot.
Interaktijvalasj webbaåhpadimnävo ja videokonferänssateknijkka li räjdo ådåájggsásasj åhpadusán.
Åhpadusá iejvvidimij råhtu äládusbarggijt ja virggeaddnijt.
Paradigmamålssom la åni ájgen sjaddam.
Sámij åhpadusguovdátjij li buorre åvddålijbiedjama åvddånit.
Gávnnuji ållo huomáhahttema ja viertti hámijt gávnnat ja biednigijt adnet dav tjadádittjat.
Skåvllå sihtá åvddålijgiehtaj sáme duojijn, gielajn ja kultuvrajn barggat, valla aj sajev sáme äládusáj åvddånimen adnet.
Stivrra sihtá lasse kurssa- ja konferänssadåjmav adnet, ávkkitjit dåbev, tjiegav ja oahppijviesov ållåsit.
Sámij åhpadusguovdásj la ájnas ja ávkken sáme álmmugij ja ájnas la skåvllå bissu ja åvddån.
Lennart Wallmarkka tjálij 1948 návti: "Álmmukallaskåvllå ij goassak ållåna, dat viertti agev åvddånime vuolen årrot, agev åvddålij aŋádit, viesson årrot ja åvddånahtte.
Da bágo ájn uddniga hehpi.
Sámij Álmmukallaskåvllå stuorrevuohtaájgge lij badjelasj 15 jage, 50-lågo álgos 60-lågo gasskuj.
Árvvedahtte lisj ájgge sámij sebrudagán hávsske årrum, dievas boahtteájggejáhkujn.
Gijtulvissan åvddåligähttje ulmutjij bargo lip jåvsådam dasi gånnå uddni lip.
Uddni gå adnep nåv ållo sáme politijkalasj aktavuodajt la ájnas histåvrås oahppat, aktan mannat ja gähttjalit ruoptus válldet dajt árvojt ja dav aktisasjvuodav mij åvdebut gávnnuj.
Ájnas la vaj sáme organisasjåvnå ietjasa skåvlå birra aktani, ávkkiji dav ja biedji tjåhkanimijt ja seminárajt dasi.
Dárbas sisiboadojt skåvllåj vaddá, ja skåvlå árvvo sáme iejvvidimsadjen ja kultuvrraguovdátjin nannu.
Sámij Álmmukallaskåvllå la ieddnen ednagij mij sjaddá sáme sebrudagán uddni.
Skåvlå ájnnasamos sadje uddni la oahppijda gäjnov vuosedit vásstedit ietjasa kultuvra åvdås vaj viessu.
Sámij åhpadusguovdásj manná hávsskes boahtteájge vuosstij!
Skåvllåábnas mij nanni máhttudagáv sámij birra.
Gåvån "Sidák sámegielav oahppat?" máhttá oahppe muhtem bágojt ja moallánagájt sábmáj oahppat buojkulvissan "Buoris!".
40 barggogåvå tsahkkis bájnoj ja geldulasj hámijn galggi oahppijt miellodit ienebuv oahppat sámij histårjå, jáhkkudagá, sebrudagá, giela ja kultuvra birra.
Gåvå li oahppijda jahkekursan 6-9, ja vuohke sámij birra oahppat.
Sámij åhpadusguovdásj la prosjäktaniehkke.
Ednambarggodepartementa diededimdahkamus ja EU:a Ulmme 1 la prosjevtav biednigahttám.
Prosjäktalájddistiddje Per Stefan Labba la dudálasj vuostasj skåvllåábnnasa åvdås sámij birra mav sáme ietja li dahkam.
Le ábnas massta ávvus, sihtá duohtadit ja ienebuv diehtet.
Per Stefan doajvvu åhpadiddje adnegåhti ábnnasav ietjasa åhpadusán.
Åhpadiddjemässon Skolforum Stockhålman vuosedij lådav sámij birra.
Per Stefan giehttu ålos gehtjadin lådav ja ávvusin gå ábnas sámij birra gávnnu.
Monika Blind Tuoremaa la tjálle, Ulrika Tapio Blind la hábbmim ja gåvåjt bájnnim.
Prosjäktaniehkke Sámij åhpadusguovdásj, Jåhkåmåhkke
Jus sidá ienep diedojt ábnnasa birra de aktavuodav válde prosjäktalájddistiddjijn Per Stefan Labba
Ábnas máksá 400 kr frákta duodden.
Rávvi Sámij åhpadusguovdátjis Jåhkåmåhken.
Jus sidá rávvit de aktavuodav mijájn válde: 0971-44008 jali info (a) samernas.se
Sámij åhpadusguovdásj fállá tjáppa birrusav konferensajda, seminárajda ja kursajda.
Ávlan li 80 saje.
Skåvlån li aj unnep lanjá.
Miján la iehtjama oahppijviesso gånnå máhttá årrot
Skåvllåsjaljon la låvdagoahte, goarddemgoahte ja gábmá mij hiehpá buojkulvissan iehkedisdoajmmáj.
Sámij åhpadusguovdásj aktan diŋŋgujn máhttá sierra dåjmajt hásadit.
Diŋgutjit Diebttjista dási!
Presentation LS
Kontakt LS
Boende LS
Márnánijda 2015 Sámij åhpadusguovdásj iesj administrerigájkka vuosádallijt skåvlå lanjájn ja skåvllåsjaljon.
Degu åvddål barggap gájklágásj sáme fáladusáj åvdås guhkas máhttelis, åvdep prinsijpaj milta.
Ep máhte loabedit vuosádallamsajev.
Vuostatjin vaddep vuosádallamsajijt åvdep vuosádallijda gudi skåvllåj ja mijá doajmmaj li tjanádum.
Åvdep oahppijt aj vuorodip.
Ájnas mujttet!
Vuosádallamsajij ja lanjáj hatte li divrrum 20%.
Ájnas aj mujttet!
Maŋemus åtsådimbiejvve l ragátmáno 30 biejve!
Jus li gatjálivsá de ságasta Edmond Baerajn.
E-påvsstå: edmond.baer (a) samernas.se
Sámij åhpadusguovdásj la unna hásskes skåvllå ållessjattugijda.
Akta jali ålop jage ij Dunji vatte val viessomájge åvddånimev, ájnat aj ráddnavuodav ja ietjas åvddånimev.
Mijá ájnnasamos gåhttjom la vijdábut doalvvot sáme máhttudagájt duojen, sámegielan, sámekultuvran ja äládusájn mijá oahppijda.
Dajna gå skåvllå l sáme guovdátjin Jåhkåmåhken la Dån vuogas sáme kultuvrra- ja giellabirrasin.
Dánna li Dujna máhttelisvuoda oasslasstet sáme sebrudagájdaja álggoálmmukgávnadimijda rijkasattjat ja rijkajgasskasattjat.
Jus la miella duodjuhit de vállji Duodjesuorgev 1-2 jage juogu de muorra/tjoarvve- jali sassne/tekstijllasuorgen.
Boatsojäládussuorgge
Jus ällobarggen sidá ietjat vidnudagájn barggat de máhttá Boatsojäládussuorgge dunji hehpat.
Boatsojäládussuorgge la rievddadum vaj máhttá muhtem ábnnasijt sierra låhkåt låhkåmjage 2013/2014.
Dunji gut sidá sámegielav låhkåt.
Mij fállap åhpadusáv oarjjel- julev- ja nuorttasábmáj juogu de álggo- jali joarkkakurssan jali sámegielagijda.
Ienemus bargge li sámegielaga.
Biebbmo - Sáme biebbmokultuvrra (Ij låhkåmjage 2014/15)
Dån åhpa árbbedábálasj máhtov sáme biebmo birra, varás biebmos gárves bårrusij.
Sáme prográmma - gimnása åhpadus
Dunji gut vuodoskåvlås boadá.
Åhpadus la kommuvna gimnásaskåvlån, Bokenskåvlån.
Dån oattjo sämmi dåhkkimvuodav allaskåvllåj degu Sebrudaksuorgen.
Oattjo aj sámegielav, duojev, kultuvrav ja boatsojäládussuorgev låhkåt.
Joarkkaåhpadus duojen
Skåvllå fállá aktan vuododusájn Hantverk & Utbildning Leksandan 80 vahko åhpadusáv.
Rávkalvissan åhpadussaj la 2 jage duodjesuorgen jali dan lágásj åhpadus.
Sáme dålkkåmåhpadus
Skåvllå fállá aktan Härnösanda álmmukallaskåvlåjn jahkásasj dålkkåmåhpadusáv mälggatåhpadussan gudájn iejvvimijn.
Buorisboahtem mijá skåvllåj åhtsåt!
Maŋemus åtsådimbiejvve l moarmesmáno 15 biejvve.
Barggo åtsålvisáj álggá biehtsemáno álgon.
Máhttelis la áhtsåt maŋŋel åtsådimbiejve gå soajtti lijggesaje.
Oahppambiedniga - dunji gut la 20 jage ja vuorrasabbo, luojkkama ja doarjjaga.
Iesj åtså oahppambiednigijt CSNas ja binnemusát 50% ållesájges hähttu låhkåt.
Dat javllá neljadiskursajda ij maná oahppambiednigijt åhtsåt.
Ienep diedojt gávna CSNa bielen
Doarjjaga åni sámegielkursajda vatteduvvi daj njuolgadusáj milta ma gulluji sámedikke doarjjagij åniájggásasj åhpadussaj.
Njuolgadusá milta (2007:1347) stáhtadoarjjagij birra muhtem sámegielkursajda 6 §) Stáhtadoarjjaga vatteduvvi åhpadussaj ienemusát 14 biejve jali 112 tijma.
Oahppe oadtju stáhtadoarjjagijt ienemusát 30 biejve jali 240 tijma jahkáj.
Sváldas Sámedikke diedojda doarjjagij birra åniájggásj åhpadussaj
800 kr/låhkåmjahkáj binnep gå lahkkeájggásasj låhkåmij
Sámij åhpadusguovdásj åhtså
Bargo
Duodjeåhpadiddjen vássteda garraduodjesuorge åvdås.
Dån vássteda pedagågak bargo, kvalitehta ja ekonomidja åvdås ekonomak rájij sinna.
Barga aktan dibmaduodjeåhpadiddjij.
Dån máhtá duodjuhit ja dåbdå árbbedábálasj duojijt ja buvtá åhpadit.
Dujna l pedagågak åhpadus jali avtaárvvusasj máhttudahka.
Dån diedá ja dåbdå sáme sebrudagáv ja kultuvrav.
Ánssidussan la sámegiella, goappátjagá njálmálattjat ja tjálalattjat.
Duodjeåhpadiddjevirgge l 100% ja máhttá guovte virggáj juohkásit.
Bálkká máhttudagá milta.
Gähttjalimvirgge.
Virgge duodjeåhpadiddjen garraduodjáj la stuovva virgge.
Diedojt virge birra oattjo sadjásasj rektåvrås Per Stefan Labba, skuolkan: +46971 44002, e-påvsstå: rektor@samernas.se
Fáhka åvdåstiddje l Margot Blind, åhpadiddje, skuolkan: +46971 44 022.
Åtsålvis bálkkárávkalvisájn, mierkkidum "Duodjeåhpadiddje" galggá skåvlån maŋemusát moarmesmáno 16 b.
Rája adrässaj Sámij åhpadusguovdásj, Borgargatan 2, S-962 31 JÅHKÅMÅHKKE, jali
e-påvsståj: rektor@samernas.se
Duodjeåhpadiddjen vássteda oarjjelsáme dibmaduodjesuorge åvdås.
Barga aktan julevsáme- ja nuorttasáme dibmaduodjeåhpadiddjij ja aj garraduodjeåhpadiddjij.
Dujna l pedagågak åhpadus jali avtaárvvasasj máhttudahka.
Duodjeåhpadiddjevirgge 100%.
Álggo bårggemáno 2014.
Virgge l jagev tjavtjas 2014 gidáj 2015 máhttelisvuodajn joarkket.
Diedojt virge birra oattjo sadjásasj rektåvrås Per Stefan Labba, skuolkan: +46971 44 002, e-påvsstå: rektor@samernas.se
Åtsålvis bálkkárávkalvisájn, mierkkidum "Vätnoelohkehtäjja" galggá skåvlån maŋemusát moarmesmáno 16 b.
Rája adrässaj: Sámij åhpadusguovdásj, Borgargatan 2, S-962 31 JÅHKÅMÅHKKE, jali
Skåvlå birra
Histårjjå
Vuododus ja Ekonomiddja
Skåvlå dahkamuhá ja ulmme
Lanjá
Stivrrabagádus
Kvalitähttapolicy
Biráspolicy
Buohtaárvvopolicy
Hiehteplána
Skåvllå
Sámij åhpadusguovdásj la sáme åhpadusinstitusjåvnnå juo åvdutjis.
Álgos 1942 la skåvllå dallusj namájn, Sámij Álmmukallaskåvllå, åhpadusáv sáme álmmugij vaddám.
Skåvllå la ájnas sáme sebrudahkaj årrum.
Vuododus Sámij åhpadusguovdásj ja ekonomiddja Sámij åhpadusguovdásj la sáme åhpadusinstitusjåvnnå, organiseridum vuododussan.
Svieriga Sámij Rijkkalihtto (SSR), Sáme Ätnam ja Jåhkåmåhke kommuvnna li vuododusáv biejadam.
Vuododusá njuolgadusá dåjmav stivrriji.
Skåvlån la sierra årnik ja stáhtadårja mij njuolgga skåvllåj manná.
Sámij åhpadusguovdátjij ij rávkalvis gullu almulasj suorgev adnet degu ietjá álmmukallaskåvlå.
Ietjá biednikvadde skåvllåj li Jåhkåmåhke komuvnna ja Lánndadigge Norrbottenin.
Ietjá boado li prosjäktadoarjjaga, girjjevuobddema, lájggoboado ja nåv.
Vuobddemárvvo l bájken 12 500 000 kr/jahkáj.
Skåvlå gåhttjom ja ulmme
Mijá gájkbadjásasj ulmme la buoremusát sámij åvdås barggat ja mijá gåhttjom la sámij åhpadusáv åvdedit.
Sámij åhpadusguovdátjin la guovtegärddásasj ulmme.
Galggá ájnegis sámijda åhpadusáv hiebadum dárbojda ja sávvamijda vaddet, ja dasi duodden vásstedit almulasj kurssadåjma åvdås, ja aktisasjvuoda baktu álmmukorganisasjåvnåj ja ietjá institusjåvnåj diedojt sámij birra álmmugij vaddet.
Skåvlån li ådåájggásasj lanjá ja barggamsaje.
Skåvlån la aj bårråmsadje tjiegajn, ja oahppij viesso oahppijda ja guosseåhpadiddjijda.
Oahppij viesso l ådåstuhtedum jagen 2004.
Gehtja gåvåjt viesojs sválldasin "bájkke" skåvlå álggobielen.
Skåvllå la tjoahkkim gájkka ássjepáhppárijt sadjáj mav gåhttju stivrrabagádussan.
Da li njuolgadusá, policy ja ájggomusá gájkka skåvlå dåjmajda.
Skåvlå stivrrabagádussaj gulluji tjuovvo:
Stivrrabagádus galggá årrot viesso tjála mij ådåstuvvá jahkásattjat.
Stivrra l barggamin
Sámij åhpadusguovdásj galggá doajmme kvalitähttabargov jådedit dán milta
Gehtja Kvalitähttapolisav (policy) (pdf-format)
Mijá biráspolisy ájggom la binnedit birásvahágijt.
Sáme institusjåvnnån li miján dålusj dábe sujttit luondov ja birrasav.
Sámij åhpadusguovdásj galggá birásbargo åvddågietjen årrot ja barggat nanos åvddånime åvdås.
Gehtja Biráspolisav (policy) (pdf-hábme)
Buohtaárvvopládna
Sámij åhpadusguovdátja ulmme buohtaárvvobargujn la vaj ij aktak unnedibme sjiervvegullumijn vuodon jali etnalasj vuodon galga gávnnut.
Gehtja Buohtaárvvoplánav (pdf-hábme)
Sámij Åhpadusguovdátja hiehtepládnaj gulluji rijdo, hárddem, jábmema/soaggoma ja sälggaadnem.
Gehtja Hiehteplánajt (pdf-hábme)
Rabá värmmádakåhtsåmav!
Lågå mijá åhpadusáj birra sválldasin Åhpadusá ja diededa ietjat värmmádakåhtsåma baktu!
- Duodjesuorgge
- Sámegiella
- Boatsojäládussuorge
Åtså värmmádagá baktu
Diebttjista dási!
Gesälla- ja tjähppudakduodastus (Gesäll- och mästarbrev) duojen
Dal gávnnu gesälla- ja tjähppudakduodastus duojen Svieriga bielen sámeednamis!
Sosiálafånndå, Sámij åhpadusguovdásj ja Kunskapenshus Jåhkåmåhken biednigahtij åvddåprosjevtav gånnå barggojuogos njuolgadusájt biedjin.
Barggojuohkusin lidjnin åvdåstiddje duodjeåhpadiddjijs Sámij åhpadusguovdátjin ja Sáme Duodje barggá administratijvak bargujn.
Rávkalvissan gesälla- ja tjähppudakduodastussaj la viddnoåhpadus jali diedo barggamisgålmmå jage.
Sámij åhpadusguovdásj ávvudallá gå dal gesälla- ja tjähppudakduodastus duojen gávnnu.
Maŋŋáj tjadádum duodjeåhpadusá ja jahkásasj praktijka máhtá gesälla- ja tjähppudakduodastusáv åhtsåt!
Jus li gatjálvisá de ságasta Sáme Duojijn jali Sámij åhpadusguovdátjijn:
Giellaj hilá
Gávnnu dal oasstet ådåstuhtedum oahppamgirjje "Giellaj hilá".
Rabá sválldasav "Blankehta ja girje"
Joarkkaduodjeåhpadus
Jus li gatjálvisá de ságasta rektåvråjn Sámij åhpadusguondátjin:
Máhtá aj ságastit Vuododusájn:
Rabás virge
Sáme Biebbmo ja Máhttodakguovdátjin (Samisk Mat och Kompetenscentrum) la ådå bielle:
www.mat.samernas.se
Sámij åhpadusguovdásj máhttá fállat åhpadusáv sámegiellaj videokonferensa baktu oahppijda Svierigin.
Gávnnu värmmádakformulärra man baktu diededa.
Mijjen ööhpehtämman Duodji/Duodje/Vätnoe, skåerrie jïh tekstijlen suerkie ohtsedibie
Mejnie barkedh
Lohkehtäjjine dïedtem åtnah vätnoeööhpehtämman skåerrie/tekstijle åarjelsaemien suerkie.
Dïedtem åtnah pedagogijkeles barkose, kvaliteetese jïh ekonomijese dej nännoestamme kuvsjesoejkesji jïh ekonomijeles mieriej sisnie, mejtie leah dïenesjetjaalegisnie nännoestamme.
Datne edtjh jeatjaj lohkehtäjjaj ektesne barkedh, dovne skåerrie/tekstijle julev jïh noerhtesaemien suerkine bene aaj lohkehtäjjine (lohkehtäjjajgujmie) garrevätnoeööhpehtimmesne.
Dov bïjre
Dov leah daajroeh jïh maahtoeh tradisjonelle duodji/duodje/vätnoen bïjre jïh Datne daajrah guktie dam learoehkidie ööhpehtidh.
Dov lea pedagogijkeles ööhpehtimmie jallh jeatja seammaligke maahtoe.
Dov lea maahtoe jïh dååjrehtse saemien siebriedahken jïh kultuvren bïjre.
Maahtoe saemien gïelesne (åarjelsaemien), dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh, lea vihkeles jïh meritem vadta.
Vielie
Vätnoelohkehtäjjabarkoe lea dïenesje mij 100%.
Individuelle baalhka mij kompetensen dåerede.
Barkoe aalka mïetsken asken skuvlejaapan 2014/15.
Barkoe (vätnoelohkehtäjja åarjelsaemien suerkie) jaepiem ryöhkoe skuvlejaepien 2014/15, jïh männgan nuepie dam jåerhkedh.
Bïevnesh barkoen bïjre åadtjoeh vik.
rektovreste Per Stefan Labba, tfn: +46971 44 002, epåaste: rektor@samernas.se
Facklige saadth-almetje Margot Blind, lohkehtäjjaj saadth-almetje, tfn: +46971 44 022.
Dov ohtsemetjaalegh jïh baalhkakrïebpesjem tjoerh seedtedh guktie skuvle dejtie åtna minngemes 16:b suehpeden asken 2014.
Tjaelieh "Vätnoelohkehtäjja (lärare i Vätnoe) " dïsse.
Seedth diekie: Sámij åhpadusguovdásj, Borgargatan 2, S-962 31 JÅHKÅMÅHKKE, jallh
epåaste: rektor@samernas.se
På norsk
Artihkal girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2.
Kaia Kalstad: - Dan ájge ulmusj
Subtsastum Svein Lundaj Julevsábmáj: Kaia Kalstad Kaia Kalstad
(Gåvvå: Svein Lund) Åvdebut lidjin dåssju ájnegisá sámijs Divtasvuonan gudi oadtjun åhpadusáv maññela vuodoskåvlå.
Kaia Kalstad (Pier Nilso Gáddjá) lij akta dajs.
Sån la riegádam jagen 1935, bajássjattaj ja vuodoskåvlåv Måsken váttsij.
Maññela vuodoskåvlå váttsij joarkkaskåvlån Àjluovtan, ja de realskåvlån suohkanguovdátjin Gásluovtan.
Moadda jage bargaj sadjásasjåhpadiddjen duon dán skåvlan.
Vijmak, gå máná lidjin stuorránam, álgij Råmså åhpadiddjeskåvlå åhpadusfálaldahkaj mij lij sirdedum Råmsås ierit.
Jagen 1982 åhpadiddjeåhpadusájn gergaj.
80- ja 90-låk jagij nalluj lågåj julevsámegielav, duojev ja sáme kultuvrav ja åhpadusáv.
1981 jage rájes åhpadij julevsámegielav Gásluovta skåvlån.
Kaia Kalstad la læhkám ájrrasin Sáme Åhpadusráden.
Maññela gå pensjonisstan sjattaj la vilá julevsámegielajn ja kultuvrajn barggamin, duola degu tjállám ja jårggålam oahppogirjijt.
- Lidjiv dan ájge ulmusj.
Dav gárgadisáv Kaia Kalstad moaddi gærddu gå galgga tjielggit ietjas válljimav sámegiela ja kultuvra gáktuj.
Ietjas válljimav oahppen, åhpadiddjen ja ieddnen.
Ja dat ájgge lij dárojduhttemájgge.
Dárojduhttemájgen ij lim sámevuodan makkirik árvvo.
Sámevuohta lij ienni fámmba.
- Gå realskåvlån vádtsiv, de juo allasim jáhttiv gå iesj mánájt oattjov, de galgav sidjij dåssju dárogielav hållat.
Ja nav aj sjattaj.
Mån dåssju dárogielav mánájda sáhkadiv.
Huoman lij sijá bæjválasj dille dárogielak sámemánnán Gásluovtan garrasabbo gå muv bæjválasj dille sámegielagin Måsken lij læhkám.
Ja gå máná lidjin 12-13 jage vuorrasa, de gájgodin munnuv áhtjijnis gå ejma la sijáv sámegielav oahppam.
Liehket sábmen, ja ij sámegielav máhttet lij sijá mielas nievrre.
Maññela li ietja ráhtjam sámegielav oahppat ja dálla sámásti mánájdisá.
Dåssju åhpadiddje lij ládde
Moaddup jahkáj 1942 gå Kaia lij gietja jagák ja skåvllåj álgij.
Doaroj sinna lij, valla rahtedis sijdan Måsken Divtasvuonan ittjij doarro nav vuojga diehttu.
Skåvllå lij gåjt degu ieme.
- Mij lijma hæjo, valla ij lim miján ållu nieda.
Ietjanimme miján lidjin biebmo, guolle ja bierggo.
Biktasijt ietja goarojma.
Ja miján ij lim aktak gejna ietjama buohtastahtijma.
Måsske lij dalloj degu dálla, sebrudak gånnå dåssju sáme årrun.
Bæjválasj giella lij sámegiella.
Gájka ietján gå åhpadiddje sámástin.
Åhpadiddje bådij Giehtavuonas Råmsås, ja dåssju dárustij.
Læhkám lij oajvven doarrodievnon ja danen de struktuvrav, vuogádusájt sidáj.
Sån lij vállduk ålmåj, ja skåvlån åroj.
Juska vil lågev jage sámegielagij siegen åroj, de ittjij sámegielav oahppam, valla mañenagi gal bájke ulmusjdábijda oahpástuváj.
Sujna lij vanntsa majna iesj sugáj ja guollij.
Gå måskega guollitjit galggin, ja ettjin vædtsagijt degu ájrojt, hávsgárev jali hagñojt gávna, de ietjá vantsas luojkkalin.
Åhpadiddje ittjij dav dádjada, ja de luojoj áhttjásim ulmutja sujsta suoládallin.
- Dáppen e aktak suoláda, javlaj áhttjám.
- Tjuovo sæmmi vuogev iesj ja luojka majt dárbaha.
Juska dal åhpadiddje lij ládde, de ittjij amugin aneduvá.
Váttsij sámegábmagij degu iehtjáda Måsken.
Sujna lidjin nav sieldes ållo girje, ja mij sujsta girjijt oattjojma luojkkat.
Mij lijma skåvlå lagámus ráddná, årojma dåssju 100 mehtera skåvlås ierit, ja dan diehti lij miján aktijvuohta åhpadiddjijn juo åvddål gå skåvllåj álgijma.
Nav de åhpajma binnáv dárogielas, ja gå vuostasj klássaj bådijma de vehik dádjadijma majt åhpadiddje javlaj.
De lij de væráp dåjda gudi ietjá sajijs vuonan båhtin, gejn ij lim bæjválasj aktijvuohta dárogielagij.
Mijáv ittjj aktak sámástimes buorggum, skåvlån mij oahppe dåssju sámástijma nubbe nubbáj.
Valla gå åhpadiddjijn galgajma sahkadit, de vierttijma dárustit juska dal agev ejma riekta bágojt gávna.
Skåvlån lij dåssju akta åhpadimladnja, ja oahppe skåvlån vádtsin vuorrolakkoj.
Stuoraga ja smávuga 3-4 vahko ájgen.
Skåvllå lij dárogielak skåvllå sáme sebrudagan, ja ij lim goassak sáhka skåvlåv midjij sámemánájda hiebadit.
Dan ájge ij lim ga sáhka åhpadimes sábmáj jali åhpadimes sámegielav.
Skámádit gå i dádjada
-Vájku binná dárov máhtijma lij gássjelis læksojt dádjadit.
Álu ålgolt åhpajma tevstajt majs ejma nav ednagav dádjada.
Dalloj hæhttujma skåvllåbeñka guoran tjuodtjot gå galgajma læksojt subtsastit.
Gå lidjiv 9-10 jagák, de lij miján lækso Lasarusa ja boandás ålmmå birra.
Oahppe guhti gåhtjudaláj læksov subtsastit dåssju tjuottjoj beñka guoran ja ittjij tsuvke majdik.
Ittjij mujte, ja ij lim ga dádjadam.
Åhpadiddje suhttagådij.
De vijmak bådij: "Lasarus var som en kattepus" ("Lasarus lij degu gáhtto").
Oahppe lij emadussjam juhtusa birra lij sáhka gå bena suv hávijt njoaloj, ja de ittjij mujte ietjá juhtusav gå gáhttov.
Mij ietjá oahppe tjajmmusav luojtijma.
Åhpadiddje ajn vil suhtaj, ja oahppe hæhttuj skámádimtjiehkaj.
Dat dáhpádus la munji mujttuj tsieggam.
Sieldes lij gå oahppe stráffuduváj gå ittjij dádjada.
Dakkir vierredagojs mánáj vuosstáj lidjin moadda.
Juska ællim diehtomielalattja, de huoman lidjin vierredago.
Gå oahppe dåssju binnáv emadussjin dassta majt åhpadiddje giehtoj, de muhttijn sjattaj imálasj subtsas.
Akti vielljam bådij ja áhttjáj javlaj: "Mån iv almmáj sidá.
Dåppen la moarrás Johannes guhti ulmutjijt ruossinávlli".
Iesj mån vuornnuv låhkåmis majt ittjiv dádjada.
Áhttjám álu hæhttuj tjåhkkåhit muv siegen ja jårggålit sámegiellaj vaj dádjadiv.
Doaroj maññelattja juogeduváj skåvllå gålmå dássáj, ja de ij lim sadje divnajda skåvlån.
Vuostasj klássa priváhta goaden åhpaduváj.
Vuodnabat Gáddjá, (Kaja Mikkelsen, v. Andersen) lij åhpadiddjen.
Sån lij nuorra sámenæjttso Divtasvuonas, ja jáhkáv realskåvlåv lij vádtsám.
Sámegielak lij, valla åhpadij dárogiellaj nav gåk dáhpe lij dalloj.
Ittjij de muv åhpada dajna gå mån stuorskåvlån vádtsiv ja sån lij åhpadiddjen smávvaskåvlån.
Muv mielas lij skåvllåájgge buorre ájgge.
Márjju lidjiv smidás oahppe guhti ittjiv nav álu åhpadiddje moares dárbaha bállat.
Ja de årruv sijdan, ja áhttjám lij skåvllåbájkke njunnjusj.
Skåvlån lij internáhtta gånnå dá oahppe årrun gudi ietjá sajijs vuonan båhtin.
Internáhtan lij bårådimladnja ja gievkan, ja de guokta oademlanjá.
Akta oademladnja báhtjajda, ja akta næjtsojda, 4-5 oahppe goappák lanjan.
Internáhtan ij lim tjáhtje sinna, ij lim báda ja ij lim ga hivsik.
Iemet internáhtan lij sijdaulmusj, ja sámástij oahppijda.
Iemedin ja aj ieddnen lij mánájda nav guhkev gå lidjin skåvlån, 3-4 vahko ájgen.
Måskke 1940-lågon.
Internáhta iemet Bolette Andersen aktan mánáj:
Sigrid Knutsen, Kaja Pedersen, Kaia Antonsen, Marie Knutsen, Kaia Kalstad ja Inga Knutsen.
(Foto utlånt av Kaia Kalstad, Kilde: Velferd og mangfold - Tysfjord kommune 1950-2000) Åhpadiddje båhtin ja mannin
Giettjit klássan mån vuostasj bále oadtjuv sáme åhpadiddjev, Mikal Urheimav.
Mikal lij mijá siegen skåvlån vádtsám ja bådij njuolgga realskåvlås.
Vilá lij åhpadus dárogiellaj, valla jus lij juoga majt ejma dádjada de máhtij sámegiellaj tjielggit.
Njuolgadusáj milta lij, sámegiella dåssju viehkkegiellan galgaj liehket.
Valla åvdebut ij lim ga nav læhkám.
Ejma mij dal Mikalav rat vieleda, dåssju gålmmå jage lij vuorrasabbo mijájs gudi váttsijma mañemus jagev skåvlån.
Valla jáhkáv huoman buoragit ulmutjahtijma.
Vuodoskåvllåeksábma lij aktisasj divna skåvlåjda Divtasvuonan.
Vuodoskåvllåeksámav váldijma gå lijma skálloskåvlån.
Skálloskåvlån lidjin divna oahppe Divtasvuonan tjoahken Gásluovtan.
Mij årojma priváhtaj lunna Gásluovtan gålmmå vahko.
Vuodoskåvllåeksáman oahppe Måskes rijbbin gåjt sæmmi buoragit gå oahppe dåjs ietjá skåvlåjs suohkanin.
Jáhkáv dassta bådij gå miján lij læhkám akta ja sæmmi åhpadiddje ienemus jagijt skåvlån.
Ietjá skåvlåjn lij dille læhkám nievrep.
Måske skåvllå lij ájnna skåvllå gånnå lidjin dåssju sámegielak oahppe.
Dåjn eitjá skåvlåjn degu Ájluovtan, Vuolnán, Rudnávuonan ja Ráluovtan lidjin sáme- ja dárogielak oahppe, madin Gásluovtan lidjin dalloj dåssju dárogielak oahppe.
Skálloskåvlån lidjin moadda oahppe duot dat skåvlås Divtasvuonan, ja mån iv mujte gievseduvájma, ja ij lim ga vuojga gássjel sábmen liehket.
Åhpadusdásse lij hæjop guovlluj
Åhpadusdásse lij hæjop guovlluj sámij gaskan dalloj.
Ettjin gálles skåvlåjt maññela vuodoskåvlå váttse.
Tjerra Máddjá, (Marie Olsen, Ytre Kjærr), lij akta dajs vuostasj sámijs guhti åhpadusáv oattjoj.
Sån skálluj lågåj jagen 1945 ja skihppijsujtárskåvlån Råmsån váttsij.
Valla ittjij Divtasvuodnaj boade gå gergaj, Osluj årruj.
Mañenagi de soames ietján aj joarggin ietjá skåvlåj vuodoskåvllå maññela nav gåk Belka Karel (Karl Amundsen Bælka) ja Lávra Sigmund (Sigmund Amundsen).
Sigmund doarrodievnon åhpadusáv oattjoj.
Soames jagev maññela åhpadiddjeskåvlån váttsij.
Jagen 1934 realskåvllå Gásluovtan álgaduváj.
Álgus lij dat priváhta skåvllå, valla doaroj maññela suohkan skåvlåv dåjmadij.
Kolbjørn Varmann, guhti mañebut lij stuorradikkeájras ja fylkkamánne, lij skåvlå álgadiddje ja njunnjusj álgus gitta jahkáj 1949.
Dat skåvllå lij árvulasj ja aledij åhpadusdásev suohkanin, ja moattes sijájs gudi danna vádtsin maññela mávsulasj virgijt suohkanin ja fylkkasuohkanin oadtjun.
Valla ettjin muojon iehtjáda gå dárogielak nuora realskåvlån váttse.
Jáhkáv Mikal Urheim lij ájnna sámegielak oahppe gå Varmann lij njunnjusj.
Vuodnabat Gáddjá, (Kaja Mikkelsen, v. Andersen), lij vuostasj næjttso guhti álmmukallaskåvlån ja realskåvlån váttsij.
Realskåvllå lij gålmåjahkásasj skåvllå, valla Gáddjá avtan jagen gergaj dajna.
Gáddjá l gáktsa jage vuorrasabbo mujsta.
Moadda jage maññela gå mån vuodoskavlås gærggiv de lij ajn dábálasj nuorajda bargguj álgget gå lidjin vuodoskåvlåjn jali framhaldsskåvlåjn (åniájggásasj álmmukskåvllå giehtjajahkásasj vuodoskåvlå mánnela) gærggam.
Soabmása gal oadtjun máhttelisvuodav maññela degu vieljatja Samuel ja Paul Gælok.
Framhaldsskåvlå maññela såj moadda jage bargajga.
Nubbe lij merramannulagán, ja nubbe bargaj snihkkárin.
Ållesjattugin de vas skåvllåj álgijga, váldijga joarkkaskåvlåv ja åhpadiddjeskåvlåv.
Dálla goappátja julevsámegielajn barggaba, ja sunnu barggo le ájnas.
Paul la åhpadiddje, madi Samuel oahppogirjijt tjállá ja le dåjmalasj ietjá giellabargguj.
Vuostasj sáme dåktårij gaskan lidjin gålmmå julevsáme; Jonas Kalstad Hábmeris, Magnar Kintel ja Arne Andersen Divtasvuonas.
Da gålmås vuosedin; juska mij julevsáme lip gallegattja, de máhttep rijbbat.
Ja juska maññet bådijma, de gievrabut bådijma.
Sij lidjin buorre åvddågåvån nuorabujda, ja julevsámij iesjdåbdov ja identitehtav viehkedin bajedit.
Guovtegielak ja ájnna
Åhpadiddje lij muv måvtåstuhttám skåvlåjt vádtset, ja de sajev framhaldsskåvllåj Ájluovtan åhtsiv.
Internáhtan skåvlån årruv.
Dalloj ielvijma ij lim nav mielos sábmen liehket.
Ejma gal vuojga alvaduvá, lijma gullam sámij birra gudi návroduvvin.
Aktelasj li soames guhti tsuojggij gå sáhkadijma.
Mij álu anijma boasto artihkkalav subtstantijva åvddåla.
Værámus lij gå ejma dádjada manen boasstot javlajma.
Gássjelisvuohta lij dåssju gå sáhkadijma.
Tjálálattjat de rijbajma sæmmi buoragit gå iehtjáda.
Ájn væráp sjattaj mañep jage gå realskåvllåj Gásluovtan álggiv.
Lijma dåssju nágin sáme gudi reaskåvlån váttsijma.
Sæmmi bále gå mån álggiv, de álggin guokta næjttso ja guokta báhtja.
Vájvalussjiv gå agev muv gæhttjalin divvot gå sáhkadiv, ja de áhttjásim javlliv skåvlås sihtiv hiejttet.
Valla áhttjám javlaj: Gåhtjo Gásluovtoahppijt ieññilsgielav hållat sæmmi buoragit gå dån dárogielav håla.
Da bágo muv måvtåstuhttin.
Huomahiv tjiehppe lav ham guhti guokta giela hålåv madi då iehtjáda dåssju avtav gielav hållin.
Dat rájes de ittjiv vuojga berusta juska muv divvun.
Gå realaskåvllåj álggiv lij Varmann stuorradikkeájras.
Valla såjtij duolla dálla liehket sadjásasj skåvlån.
Muv mielas sån lij mielos ja smidás åhpadiddje.
Muv måvtåstuhtij, javlaj:- Kaia i galga jáhkket nievrep la iehtjádijs.
Ij lim sån vuosstemielak sábmáj, valla ittjij huoman gæhttjala sámev åvdedit.
Åhpadiddje lij dåssju realskåvlåv vádtsám
Maññela gå realskåvlån gærggiv barggiv bielnupjagev kåntåvrån.
De lij Mikal Urheim åhpadiddjeskåvllåj álggám, ja akta nuorra ålmåj Gásluovtas lij åhpadiddjen Måsken.
Valla ittjij sån Måsken soaptso, ja gassko jage hietij.
Divtasvuona skåvllåoajvve de mujna guládaláj ja gatjádij jus hihkaliv Måsken jahkebielev skåvllit.
Nav de åhpadiddjen båhtiv Måsskåj vuostasj bále.
Ja mån lidjiv dan ájge ulmusj, åhpadiv degu åhpadiddje muv åvddåla lidjin dahkam - dárogiellaj.
Skåvllå lij dalloj gålmå dássáj juogedum.
Næjttso Måskes smávvaskåvlåv skåvllij.
Sujna lij dåssju framhaldsskåvllå.
Dan diehti de mån, guhti realskåvlåv lidjiv vádtsám, ja gænna lij alemus åhpadus skåvlån ja bájken, stuorskåvlåv hæhttujiv skåvllit.
Moadda jage lidjin læhkám åhpadiddje gudi ettjin bissánam.
Båhtin ja mannin.
Nuorra ulmutja gejn ij lim åhpadiddjeåhpadus.
Dåssju oanegis ájgev lidjin Måsken.
Gå ettjin sámegielav máhte, de ettjin soaptso.
Gå mån Måsskåj åhpadiddjen båhtiv de muv mielas mahtudakdásse lij hæjop gå dalloj gå mån skåvlån vádtsiv.
De vidtjuv dásev låpptit.
Mujna ij lim makkirak pedagogihkalasj máhtudahka, dåssju diehtiv barggat hæhttu, ja oahppe galggin oahppat.
Unnavieljatjam áttjásim ja æddnásim gujttij mån lidjiv værámus skåvlik guhti Måsken lij læhkam.
Valla båhtusa gal sjaddin, moattes oahppijs joarkkaåhpadusav válldin, ja soabmása aj alep åhpadusáv oadtjun.
Ij sábmen Guovddagæjnon
Galggiv dåssju jahkebielev Måsken skåvllit, valla nuppev jagev ajn danna sjaddiv.
De lij Mikal Urheim gærggam åhpadiddjeskåvlåjn ja Måsskåj bådij.
Oattjoj ájnna ållesájggásasj åhpadiddjevirgev mij lij Måsken dalloj.
Mån åhtsiv, ja oadtjuv ådå bargov sadjásasj åhpadiddjen Guovddagæjnon.
Dat lij jagen 1958.
Sjaddiv åhpadiddjen 4. klássaj.
Dåppen lij aj åhpadus dárogiellaj.
Sámegiella lij dåssju viehkkegiellan jus åhpadiddje máhtij.
Vuostasj klássajn aneduváj Margarethe Wiiga låhkåmgirjje, valla 4. klássan lidjin dåssju dárogielgirje.
Dalloj lij sámij gaskan binna diehto sámij birra gudi ietjá guovlujn årrun.
Muv mielas ittjiv riekta dåhkkiduvvam sábmen, nabdostin muv rivggon.
Gå mån ietjam gáptev, Divtasvuonagáptev adniv, de ettjin rat sidá dav gáppten dåhkkidit.
Mujtáv soames mujsta gátjadij jus Frelsesarméas båhtiv.
Juska lidjiv dåssju julevsámegielav hárjjánam gullat, de ittjij maná guhkes ájgge åvddål gå nuortaksámegielav, Guovddagæjno giellasuorgev, dádjadiv.
Dalloj iv lim nav vuojga gåhttse sábme, ittjiv ga sámevuodav gåktuk åvdeda.
Valla maññela gå Guovddagæjnon lidjiv årrum, de degu juoga dáhpáduvvagådij.
De degu sámeiesjdåbddo smaredattjáj.
Dan jage galggiv åhpadiddjeskåvllåj álgget, valla lidjiv ietjam boadnjesassáv iejvvim, ja dajna de skåvllåváttsos sjáhtjaluváj.
Vuostatjin sjáhtjaluváj jagev, valla de válldujiv, ja mañenagi gietjav máná oattjojma.
Esski jagen 1980 åhpadiddjeskåvllåj álggiv.
Gasskabåddåsasj ájgen lidjiv vas sadjásasj åhpadiddjen, vuostak Vegán ja de Vuollnán Divtasvuonan.
Vuollná skåvllå le juo ådno hiejteduvvam.
Vuollná skåvlån lidjin sáme- ja láttemáná, valla åhpadus lij dåssju dárogiellaj.
Nav gåk mujtáv de sáme- ja láttemáná buoragit ájgás båhtin.
Væráp lij de gå aktsejahkásasj skåvllå ásaduváj ja nuoraj dásse Gásluoktaj guovdustuváj.
Dåppen sámemáná vájvástuvvin, ja hæhttujin doarrot jus galggin rijbbat.
Muv fámillja lidjin vuostasj sáme gudi Gásluoktaj jåhtin 60-lågon.
Muv unna vieljasj ittjij sidá Gásluovta skåvllåj álgget vuostasj jage gå davás jåhtin, ienni de Vuolná skåvlån muv siegen váttsij.
Julevsámegiella skåvllåj
Nuortaksámegiella lij dåhkkiduvvam skåvllåfáhkan 1967 jage rájes, valla ittjij dat dáhpádus majdik vájkkudam julevsáme guovlon.
Mån lidjiv vuostasj åhpadiddje dán guovlon guhti formálalattjat oadtjuv sámegielav tijmmapládnaj.
Dat dáhpáduvaj esski jagen 1981 Gásluovta skåvlån.
Lidjiv vargga åhpadiddjeskåvlåjn gærggam, valla iv lim goassak åhpadusáv oadtjum ietjam iednegiellaj låhkåt ja tjállet.
Vuostasj oahppe Gásluovta skåvlån gudi sámegiellaeksámav válldin.
Siv Anita Mikkelsen, Jorunn Eriksen ja Unni Ottemo, åhpadiddje Kaia Kalstad (Gåvvå: Ingar Skogvold.
Kilde: Velferd og mangfold - Tysfjord kommune 1950-2000)
Åhpadiddjeskåvlån nubbegiella eksámav julevsámegiellaj ådådárogiela sadjáj rávggiv.
Skåvllå dasi guorrasij, valla ællim åhpadiddje gudi julevsámegiellaj åhpadin, ja eksámav válldiv jahkebielev maññela gå ietján lidjiv gærggam.
Tjálálasj prosjæktabargon dåhkkiduváj barggo majt lidjiv dahkam gå åhpadiddjen lidjiv, duola dagu oahppogirjijt nuorttasámes julevsábmáj jårggålam.
Ij la álkke læhkám julevsáme åhpadiddjijda máhtudagáv ietjasa iednegiellaj oadtjot.
Mån vuostatjin kursav Hábmerin vádtsiv.
Kåre Tjihkkom lij åhpadiddje.
Ja de Råmsån universitehtan låhkiv.
Danna lij åhpadus dåssju nuorttasábmáj.
Mij gudi julevsámegielav galgajma låhkåt ietja vierttijma åmastit, ja ietja oahpponævojt åhtsåt.
Maññela kursav vádtsiv majt Bådådjo allaskåvllå Divtasvuonan ásadij.
Dát kurssa tjadáduváj julevsámegiellaj.
Vuostasj Divtasvuona-sábme guhti sámegieleksámav váldij lij Mikal Urheim.
Vuodofáhkaeksámav Oslon váldij, valla nuortaksámegielav, jali Finnmárko-sámegielav hæhttuj låhkåt.
Vielljam, Anders Kintel, la allaskåvllååhpadiddje julevsámegiellaj.
Åhpadusáv Uppsalan Svierigin oattjoj.
Jårggålibme ja oahppogirje
- Skåvlån Gásluovtan barggiv desik pensjonissta sjaddiv.
Nav guhkev gå åhpadiddjen Gásluovtan lidjiv de åhpadiv julevsámegielav nubben giellan.
Maññela gå hiejttiv ij la skåvllå gæhttjalam julevsámegielåhpadiddjev åhtsåt, ja dálla ij la makkarak sámegiela fálaldahka skåvlån Gásluovtan.
Niejddam Ájluoktaj jåhttåj vaj bárnnes sámegielåhpadusáv oadtju.
Gå dát gåvvå válddeduváj jagen 2004, de lij Gásluovta skåvlån almulasj sámenamma, valla skåvlån ij lim åhpadus sámegiellaj.
(Gåvvå: Svein Lund)
Álgon miján ællim oahppogirje.
Ja de álggiv jårggålit ja hiebadit Kari Meløya girjátjijt Sámegiella nubben giellan nuorttasámegielas julevsámegiellaj.
Jårggålam lav aj avtav Berit Johnskarenga girjijs: Gávpotmánát, jali Stádamáná, mij la girje namma julevsábmáj.
Julevsáme oahppogirje Sámedikke åhpadusåssudagá vuosádusán
Kaia ij la dudálasj sámegielåhpadimijn skåvlån.
- Máná nubbegielåhpadusán e åhpa nav gåk ulmme le; dåjmalasj guovtegielakvuohta.
E dåjmalasj giellaaddnen sjatta.
Huoman la nubbegielaåhpadusán ájnas sáme mánájda.
Ájnas la sáme mánáj iesjdåbdo ja iesjárvo diehti.
Nuoraj dásen Gásluovta skåvlån lidjin mujna aj láttemáná gudi lidjin sámegielav fáhkan válljim.
Ájnas la aj sámegiela stáhtusa diehti, gå ulmutja jali máná gudi ælla sáme, gielav sihti oahppat.
Jagen 1984 Kaia Kalstad ájrrasin Sáme åhpadusrádáj nammaduváj, ja ájrrasin danna lij gitta jahkáj 1992.
- Ienemus oasse sijájs ráden lidjin Finnmárkos.
Tjåhkanimijn nuortaksámegielav vájmmelit sáhkadin váni gatjádik jus mij julev- ja oarrjelsámeguovlojs sijáv dádjadijma.
Ja de vuojnnet vuorddin mij sæmmi dásen gå sij galgajma liehket.
Mij ham esski 80-lågo álgon álgijma, ja gå mij gássjelisvuodajt bajedijma majt sij juo ådno lidjin vásedam, de máhttin tsuojggit "Ehpit la ájn guhkebu boahtám?"
Lidjiv aj siegen barggamin sáme oahppoplánajt dahkamin.
Dåjmalasj pensjonissta
Juska Kaia Kalstad le åhpadiddjen hæjttám, ij la huoman giellabarggen hæjttam.
Áttjak (2005) la gærggam oahppogirjijn 4. klássaj.
Læhkám la siegen Ådå Testamentav julevsábmáj jårggålimen, ja læhkáam la aj siegen várresvuoda termajt julevsábmáj tjállemin.
Lij sadjásasj Sámedikke giellastivran gitta jahkáj 2004.
Hæhttujin de ságastallamav hiejttet dan diehti gå Kaia le vádtsámin åhpadittjat sámegiellakursan Divtasvuona suohkana barggijda.
Ietjá artihkkala girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2
Kaia Kalstad
Åhpadiddje båhtin ja mannin
Artihkal girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2 .
Karl M. Paulsen: Åhpadibme julevsámegiellaj dárojduhttemájgen Subtsastum Svein Lundaj Julevsábmáj Kaia Kalstad Kalle Paulsen, Guovdageaidnu 2004
(Foto: Svein Lund) Karl Matto Paulsen (Luovta Kalle) Tjierrekluovtas Divtasvuonas boahtá, riegádij jagen 1950.
1958 jage rájes guhtta jage mánájskåvlån Måsken váttsij, ja internáhtan åroj.
Ja de 7. klássav ja framhaldsskåvlåv Ájluovtan váttsij.
Maññela gå skåvlås gergaj, de guolijt bivdij, bargaj hávsan mij merraguovlojt maneltij ("hurtigruta"), gálvvovantsan bargaj, ja snihkkárin bargaj.
Jagen 1973 Guovddagæjnnuj snihkkárin bådij, dåppen fámiljav oattjoj, ja dåhku årruj.
1976 jage rájes la málestiddjen ja gievkanoajvven barggam.
- Sijdan Tjierrekluovtan ettjin aktak etján gå julevsámegielav bæjválattjat sáhkada.
Ettjin ga Måsken heva ietjá gielav sáhkada vuostasj jagijt gå danna skåvlån vádtsiv.
Dalloj lidjin miján dåssju sámegielak åhpadiddje.
Elin Urheim lij muv vuostasj åhpadiddje.
Elin ja suv boaddnje Mikal goappátja oahppijda sámástijga, klássalanjan aj.
Nav aj Kaia Kalstad guhti lij sadjásasj åhpadiddje midjij oanegis ájgev.
Mujttet Magnar Kintel ja Ivar Urheim aj sámástijga.
Måske skåvllå 1950-lågon.
Leif Finnesen, Jarle Johnsen, Idar Nilsen, Simon Andersen, Normann Johnsen.
Peder Amundsen, Hjalmar Andreassen, Bjarne Mikkelsen, Magnar Kintel.
(Gåvvå: Velferd og mangfold - Tysfjord kommune 1950-2000) Måske skåvllå, 4.-7. kl.
Per -Mikal Pedersen, Samuel Paulsen, Ingmari Mikkelsen, Ingeberg Amundsen, Idar Mikkelsen ja Selma Andersen.
Karl Paulsen, Wily Wikan, Lennart Mikkelsen ja Sixten Mikkelsen.
(Gåvvå luoikan Viggo Johansen) Girje lidjin dárogiellaj, valla tjielggijga sábmáj.
Navti de buorebut dárogielav dádjadahtjajma.
4. klássa rájes lij miján muorraduodje, ja duodjeåhpadiddje lij dárogielak.
Manáj suohkanav birra, ja lij soames vahko juohkka sajen.
Miján lij de tjoahkkájgiesedum duodjeåhpadus soames vahkov ájgen.
Esski gå 5. jali 6. klássan vádtsiv oattjoma åhpadiddjev mij lij dåssju dárogielak.
Dárustit de sunji hæhttujma.
Sån lij Roandemis, ja sujsta dárogielav åhpajma.
Ja bállotjiektjamav.
Dalloj gå mån skåvllåj álggiv lidjin ájn da njuolgadusá fámon ma javllin åhpadus dáro giellaj galgaj liehket.
Njuolgadusáj milta ij lim loabálasj majt mijá åhpadiddje dahkin.
Iv jáhke skåvllåoajválattja diehtin man ednagav sámegiella aneduváj.
Måsske lij ham rahtedis sijdda, ja skåvllåoajvve dåssju vantsajn máhtij boahtet.
Ij lim álu Måsken, ja gå boahtet galgaj, de juo diedijma.
Dan biejve de åhpadiddje dåssju dárustij.
Måske oabme skåvllå ij lim vuojga stuor huonaj.
Vuolep etásjan lij klássaladnja ja åhpadiddje viesso, nuppat etásjan lij internáhtta.
Skåvllå lij juogeduvvam guovte dássaj; smávvaskåvllå 1. klássas gitta 3. klássaj, ja stuorraskåvllå 4. klássas gitta 6. klássaj.
Dajna gå lij dåssju akta klássaladnja, de smávvaskåvllå åhpaduváj priváhta goaden skåvlå lahkusin.
Internáhtan lidjin guokta oademlanjá, akta næjtsojda ja nubbe báhtjada.
Álu lijma 15-16 oahppe gudi internáhtan årojma, dajna de lijma sulá gávtses juohkka lanjan.
Internáhtan bájkálasj ulmutja barggin, ja divna lidjin sámegielaga.
Suohkan biebmojt bærrájgehtjaj.
Biebmo davven oasteduvvin, ja vantsajn sisi rájaduvvin.
Mujttuj la dæhppum; mij båråjma guolijt ma lidjin åbmum, ja sállte sildajt, madin varás guolijs lij galle kája davvelin.
Galla såjtij internáhtta varás guolijt bájkálasj guollárijs åstij, valla vuorjját.
Gå ådå skåvllå Måsskåj tsieggiduváj jagen 1969, de oabme skåvllå biednadåhpen dagaduváj, ja ålggohivsik, skiedjá ja muorraskuohtto li gáhtum.
"Måske oabme skåvllå ij lim vuojga stuor huonaj."
(Gåvvå: Randi Sjølie / Sámediggi, 2001) Dalloj lidjin moadda smávva skåvlå vuonajn, Rudnávuonan, Vuollnán ja Jågåsijdan.
Dá li juo ådnå hiejteduvvam, ja ienemus oasse vuodnasåkkijs li ávttasa.
Dåssju Måsske le bissum, danna li vilá goappátjagá, ulmutja ja skåvvlå.
Gå 7. klássaj álgijma, de vierttijma davás Ájluoktaj.
Danna oabme skåvlån váttsijma, ja årojma internáhtan "Margits Minne".
"Margits Minne" lij institusjåvnnå majt Sámemisjåvnnå lij tsieggim.
Mij gudi vuonaj sissta bådijma álu givseduvájma gå nav nievret dárustijma.
Sij gudi mijáv givsedin lidjin ietja láddáduvvam sáme, valla lidjin aj oalle látte sijáj siegen.
Duola degu bargge gudi Biergonis Ájluoktaj båhtin gruvvon bargatjit.
Ájn vil væráp lij gå suohkanguovdátjij, Gásluoktaj, hæhttujma.
Dåhku bádnedåktårij, varresvuodaguoradallamij ja vuojadahkaj hæhttujma.
De "semænntatjivga" tjuodtjun ja vuorddin.
Gærggasa mijáv vájvedittjat.
Valla mij lijma nav ålos, ja sijáv tsábmijma desik ráfev oattjoma.
Mån skåvlån vádtsiv åvddål ga avtsejahkásasj skåvllå Divtasvuonan álgaduváj.
Miján ij lim ietjá fálaldahka gå jahkásasj framhaldsskåvllå.
Framhaldsskåvlå lij sæmmi skåvlån gånnå mij 7. klássav váttsijma.
Muv ájge ij lim midjij ietjá fálaldahka.
Galla lidjiv sihtat skåvlåv guhkebuv vádtset, valla ittjij gåjt sjatta nav.
Álgos tjietje siegen jagev guollijiv, ja de bargov oadtjuv hávsan mij merraguovlojt maneltij ("hurtigruta").
Divna majt lav oahppam, lav barggoiellemin oahppam.
Jagen 1986 gå málestiddjen Guovddagæjnon barggiv, de §20-kursav ållessjattukåhpadusán Altan tjadádiv, ja de fáhkagirjev málestiddjen oadtjuv.
Gå usjudaláv, de lav ávon gå lidjin sámegielak åhpadiddje gudi midjij sámástin.
Navti de juojddá åhpajma vuodoskåvlån.
Nav binnav gå dárogielas dádjadijma, de ij lim buoragit mannat dåssju dárogielak åhpadiddjin.
Valla muv mielas la suddo gå ejma goassak oattjo oahppat ietjama iednegielav tjállet.
Uddni julev- ja nuortaksámegielav lågåv ja hålav, valla tjállet de dåssju dárogiellaj máhtáv.
Kalle Paulsen, Guovdageaidnu 2004
(Foto: Svein Lund)
Girje lidjin dárogiellaj, valla tjielggijga sábmáj.
Dalloj lidjin moadda smávva skåvlå vuonajn, Rudnávuonan, Vuollnán ja Jågåsijdan.
Frank A. Jenssen: Oajvveskuvrremiehttim vuodoskavlån Oasse girjes Saltbingen Julevsábmáj: Kaia Kalstad Frank A. Jenssen
(Foto: Maja J. Malnes) Romádna Saltbingen almoduváj Aschehoug forlagan jagen 1981, ja moaddi almoduváj.
Nuppát bielen 3. lågon girjje vuosádaladuvvá nav:
" Almma ja moatte láhkáj suorgganahtte histåvrrå avta sámefamilja birra, gåktu sij hæhttujin ráhtjat vaj rijbbi goappátjaga rubbmelattjat ja kultuvrralattjat.
Subtsas Saltbingenin dáhpáduvvá Divtasvuonan 1950- ja 60-lågon.
Dáppe viessu sáme giedas njálmmáj, muorjjimis, låddebivdos ja vehik guollimis - bargov åhtsåmin majt e oattjo dajna gå látte vuostak oadtju.
Oalle láhkáj ja nierbagit gåvviduvvá sámij låsså árggabiejvve, sijá iebdesvuodadåbddo, valla aj sijá mihásvuohta ja sijá jálosvuohta.
Frank A. Jenssen (r.1952) Tarjej Vesaasa álggobálkkáv dán romána åvdås oattjoj.
Sån la iesj bajássjaddam Gásluovtan Divtasvuonan, ja buoragit dåbddå birrasijt majt gåvvit Saltbingenin".
Tjálle l aj 10 ietjá girje tjállám, duola degu Lofåhta ja lofåhtaguollima birra, sválesbivdo birra, ja semænntabargo birra Divtasvuonan, ja de románav Lengselens år.
Duodden la aj oassálasstám moatten antologian.
Saltbingen le ieññilsgiellaj jårggåluvvam, ja le guovte girjálasjvuoda oajvvefáhkabargon analyseriduvvam.
[Geir Zakariassen: Litteratur som etnopolitisk uttrykk: en analyse av to nordnorske verk i lys av den samiske revitaliseringen.
Universitetet i Tromsø, 1994
Vivian C. Aira,: Å knuse et ørneegg...: Frank A. Jenssens roman Saltbingen sett fra et ideologikritisk perspektiv.
Hovedoppgave.
Universitetet i Tromsø, 1999 ]
Frank A. Jenssen la barggam frilansjournálisstan NRK radion ja TV'an gålmmålåk jage.
Sån la aj filmajt ja tjuovggagåvvåvuosádusájt dahkam.
Lávlatevstajt ja tjuojalvisájt la aj dahkam.
1975 jage rájes la Spålavuolen årrum.
Lisa mårålattjat Petterij gæhttja.
Gæhppadit rijpi badjel låjdås ja jårbbis giergij badjel gahppá.
De jårges ja vuorddemusájn sunji gæhttjá.
Suojmma bajás skåvllåj vádtseba.
Petter suv tjavgga giedas adnal, ja Lisa ballá luojttet galggá.
Rássedievan då iehtjáda mánájnisá tjuodtju.
Ienemusát sijájs sån muodojs dåbddå.
Lisa Petterav tjavgábut giedas adnal ja biktasijt divát.
Mij så lij skåvllådåben vuorddá?
Petter gut divnaj sihtá ståhkat ja gut ávvudallá oabbásis låhkåt.
Ragna duov dáv javllá.
Javlla suv máná ælla låhkåt oahppam, ja vájveduvvi dåjs iehtjádijs.
Valla javlli dát åhpadiddje le buorre divnaj vuosstij.
Ij sidá avtak láhppet.
Sihtá suv gullat viehkamin tráhpav vuolus bajás, vuojnnet suv gå muorrakássa nanna gievkanin tjåhkkåj.
Sån galggá vantsan veludallat giehta suodjen sáddu vuosstij ja tjiehkádallat miehtsen.
Tjáhppis sálvo li bieddjis siejnijn.
Bieggá l dávk mállagav bæjsstám.
Smávvaruvtuk russjkis vindega avtajtjálmij bahás gæhttji.
Vuonás ij suovasta.
Tjáhppis båhttså l galmas, vuojnná dav, tjoaskes lisj má de lanján aj.
Tjuodtjoba giemses dåbbelin, ja ieddne ij avtajnik sáhkada.
Petter tjavgábut tjábrri ja jáhkas adnalasstá.
Laila l fiervás boahtám, vuojnná suv stuorra alek tjálmijt ja giedjegijt suv vuolpon.
Ienep vantsa båhti.
Aron maññegietjen tjåhkkåj ja divnaj sáhkat, giedaj sæjvvá ja subtsas dávk gåbtjåsdagá birra mij båddnåj manáj.
Iektu iehkedis livrregákká nanna tjåhkkåhin, ja Aron javlaj ij galga iehtjádijt iejtas badjel dibddet mierredit.
Petter ij riekta dádjada majt usjut, valla Aron juojddá ietján aj javlaj.
Javlaj jus aktak gæhttjal, de la buoremus unna riehtasattjan liehket.
Dåjn iehtjádijn li tuddjavuossa, sæmmi vuossa majt láttakmiehtsen adni.
Jáffovuossa ma li vuojddasin buonjodum ja jiellen gåjkkådum.
Dajda moatte vahkusasj biebmo ja biktasa sjiehtti.
Petter ij sijddaj besá juohkka biejve.
Javlli ilá divras ja tjuottjes sjaddá.
Juohkka bierjjedagá suv viedtji , ja de vas ruopptot suv suvddi mánnodagá jali sådnåbiejviehkeda.
Oadtju binná bensijnnarudájt suohkanis, javllá ieddne.
Ieddne ij vuojga sáhkada.
Muhttijn avtajtjálmij vindekrájge ålgus gæhttjá, gæhttja nuore guovlluj.
De ij hajitjit lijssi.
Mánájn almen li gållesoaje, javllá sån.
Pettera mielas lij buorep aktan jågñit dálla gå la tjaktja.
De ålmåj ålgus boahtá galmma lanjas.
Allak ja alvos, gæhttjá biráldis.
Njálmme dahppot.
Ålmmå gahperijt oajves nuollali, valla nissuna e ietjasa moattebájnuk lijnijt nuola.
Ålmåj tjavgga gåsås ja rudnalibme sjávvun.
- Na juo de vat ådå skåvllåjahke l álggám.
Ulmutja degu hássostávrá tjuodtju, valla fierván gullu Aron tjavgga gárrodime.
Åhpadiddje stárfo guovlluj gæhttjá.
Ja de vat gåssis.
- Buorisboahtem didjij gájkajda.
Petter iednes lagábuj manná.
Ålmmå oajvvetjåhkkå l buovddan.
Vuollelin, bieljij buohta, suohkkis vuopta oajvev birástahtti.
Majt så lik javllá?
Petter ájádallá, gulldaladdá.
Sån ij divna bágojt dádjada.
- Didjij æjgádijda, åhpadiddje joarkká,- sidáv javllat: - Máná li buorre háldon.
Ietjam bieles galgav dahkat mij la máhttelis vaj dav máhtudagáv oadtju majt divná Vuona máná galggi oadtjot.
Ietján jáhkáv la buoremus máná klássaladnjaj galluga båhti.
Ållesjattuga fierva guovlluj vádtsi.
Moattes mánájs hættuji jaskaduvvat.
Unnemusá tjierru.
Petter vuolpos gitta anet, ittjij diede nav sjaddá.
Ieddne suv buorrit ja bælljáj suv tjules.
Biellje l liekkas ja luvás, ja ieddne sunji bælljáj tsamát.
Boadáv vas ruopptot, dav dal dieda.
Ja de Luoktaj vuolggin.
Petter ådju, gadnjalij nagát.
Ja de iednes fármas, ja uksaj jårgit.
Galggá gus sisi mannat?
Då iehtjáda li beñkaj guoran, ja Petter uksagaskan tjuodtju.
Ladnja l stuorre ja buottsos, rábe vuollaj la allak.
Máná guhka bievdij duogen tjuodtju.
Ålmåj unnep bievde guoran lanja nuppe bielen tjuodtju, ja dálla ij sån nav stuoragin vuojnnu.
- Ja de gahperav oajves nuollap.
Petter ij dádjada.
Tsakkas njálmijn tjuodtju ja avtajtjalmij åhpadiddjáj gæhttjá.
- Hæhttu gahperav oajves nuollat.
Klássalanjan divna hæhttup gahperav oajves nuollat.
Dádjada gus?
Gullat vargga dal bæsstal.
Hæhttu gådtjåt, valla i huoman bæsstala.
Åhpadiddje vuojnná báhttja l bálon.
Gieda li vuojnnet dellasa galjugis stuorra trædjo sinna, ja gállon li smávva joajme.
Juolgijn li gummistiebila, tjáppagit jaládum juolggelahtasa buohta.
Åhpadiddje suojmma Pettera lusi manná ja tjáppagit gahperav Pettera oajves válldá, gahperav bælljasij ja diehpijn.
- De lijma smidá, ejma la?
Tjáppa gahper la, valla klássalanjan i gahperav guotte.
Dav dal diedá?
Petter ávvus.
Dav vuojn de åhpadiddje javlaj, gahperav oajves galgaj válddet.
Hehpanam lij, åhpadiddjaj gæhttjá ja tjajmat.
Då ietjá oahppe ållu sjávot tjuodtju.
Åhpadiddje klássaladnjaj gæjggá.
Petter alvaduvvam tjálmij dan gálgo giehtaj gæhttjá.
Åhpadiddje siejvvel, ja Petter suojmma bievdij gaskav vádtsá.
Diehtá divna sunji avtajtjalmij gæhttji.
Hæhttu stuoráp báhtja siegen tjuodtjot.
Åhpadiddje sálmav lávllu, ja vuorrasamos oahppe gæhttjali siegen vuostasj versajt lávllot.
Ja de oadtju tjåhkkidit muorrabeñkaj nali.
Åhpadiddje stuor girjev sláddi.
Petter ij la goassak dakkir girjev vuojnám.
Skálmá li tjáhppada, ja árka li stuore degu sloamka.
Suojmma bievde vuosstij skåhpi.
- Álggep namáj.
Gehtjas klássalanja miehtáj.
- Gæhttjat, dån la Sigurd.
Måj dal nubbe nuppev åvdutjis dåbddin.
En gus?
Buorisboahtem dunji.
Le gus dujna buorre giesse læhkám?
Ráddna guhti sijddobielen tjåhkkåhij vásstedahttjáj, valla åhpadiddje ij vuorde.
- Ja dale l Ingvald.
Buorisboahtem dunji adjáj.
Báhttja åvdep beñkan nievket.
Ja de l Pettera vuorro.
Vuostatjin ådå oahppijs.
- Na mij la så lik mijá ådå rádna namma gut la nav smidá sjaddam gahperav oajves váldátjit?
Åhpadiddje sunji sáhkat.
Petter árvvet majt gatját, valla ij duosta.
Divna sunji gæhttji, ja degu smávva nijbátja suv livágis rubmaha tjadá tjuoggu.
Sihtá galla vásstedit vaj divna gulli, valla ij bágov oattjo.
- I gus dádjada majt javlav?
Åhpadiddjen la basstelap jiedna, ja Petter vuollegisát avtajtjálmij lanjáv gæhttjá.
Juo de vas gåttjådit sihtá.
- Hæhttu subtsastit mji la duv namma, tsamát Sigurd sámegiellaj.
- Pe...pe....petter Amundsen.
Nav ruvva boahtá, ja juo l de vassám.
Åhpadiddje l dudálasj ja girjen gæhttjá.
De vas bajás gehtjas.
- I galga javllat Bedder, valla Petter.
Gullat javla Petter.
Petter ráddnasis gæhttjá, valla sån ietjá guovlluj gæhttjá.
Juoga l vat majt ij dádjada, juojddá majt galggá javllat.
- Na dajna ájn de vuorddep.
Ma li duv æjgádij namá?
Sigurd tsamát, ja Petter dádjat.
- Lisa Amundsen.
- Vaj nav, ja mij la de.......hm, nav la de.....
Åhpadiddje l vuojnnet vuorrástuvvam, ja nuore guovlluj gæhttjá.
De nuppe bælláj sláddi.
Divna hæhttuji ietjas åvdås vásstedit, ja divna hæhttuji tjuodtjot madi ålmmåjn girje duogen sáhkadi.
Akta unna nejtsusj tjierrogoahtá.
Åhpadiddje suv lusi suojmma vádtsá, gæhttjal suv jasskadit, valla nejtsusj siejne vuosstij rabbá, ja ij majdik tsuvke.
Muodojt buoltjis ruoppsis giedaj tjiehká.
- I gus sidá javllat mij la duv namma?
Nejtsusj ájn de vil ienebut ruodná mállidum siejne vuosstij rabbá.
Tjáhppis vuopta li biesskedum degu gárre oajve birra.
Tjágñam la gilgudum hulloskirttuj mij akti lij læhkám viskájn ja ruoppsadijn girjadum.
Muorraskuovajt la juolges tjievtjastam.
Skuova li ållu siejne vuosstij, ja smávva juolgátja hullovuolpo vuolen vuojnnuji.Unnagattjan vuojnnu dan ruodná siejne guoran.
Akta báhtjajs tjajmat, ja åhpadiddje jårges.
Petter ballá.
Manen så ij vássteda?
Le gus namádak?
Åhpadiddje má dal divnajda suhttá?
Åhpadiddje suojmma ruopptot vádtsá, ja låhkå iesj namáv girjes.
Sigrid Eriksen.
Ja de l friddjabåttå, ja Petter diehtá viertti gáhttit.
Danen de vuorddá desik iehtjáda li ålgus mannam.
Máhtijs má dal sån aj ålgus mannat?
Åhpadiddje girjev sláddi, ja Petter bievdij gaskav njáhká.
Unna nejtsusj tjuodtju aktuallasis siejne guoran.
Suv namma l Sigrid, valla ij la ájn bágov moalgedam.
Namádibme, ussjol Petter, ja lulu sunji sáhkadit.
Vájbi ij la dat nav buorre ájálvis?
Dálla l Petter jaskadabbo Juo l gåjt juojddá oahppam, ja åhpadiddje ittjij suhta gå tjuodtjánij.
Tjuodtju aktuallasis.
Då ietjá máná ståhki, ja Petter tjuodju ja gæhttjá avtajtjálmij gå då stuorámusá nubbe nuppev goade birra viegadalli.
Ij la avtanik nav tjáppa træddjo gå sujna.
Stuorra siejnne.
Vuolemus fiello li miesskamin.
Ruodná sebmula fielloj nanna sjaddi.
Ruoddnis, suohkkis sebmula, ja Petter hálit dajvav gabestit.
Giedav gálggi, valla ij huoman visjá.
Duola ráddna, gut suv guoran tjåhkkåhij, boahtá viega, ja ruoppsisvuoptak næjttso mañen.
Petter hæhttu mæhtjánit vaj ij ravga, valla då guovtes æbá suv ájtsa.
Tjájmmaba ja rihtjoba, ja gåjkke rásij sinna jålluribá.
De åhpadiddje boahtá, ja vuostasj friddjabåddå l vássám.
Dán bále biellujn skuolkat, biellujn mij la stuoráp gusábiellos Luovtan.
Bajedum åjvijn tjuodtju ja skåvllåbiellov gasjkos tjuvdij anet.
Tjajmmusa sjávvunin, ja oahppe jæhkogisát åhpadiddje bálldal sisi mannin.
Visská blyánta bievdij nanna.
Petter gæhttja biráldis, då iehtjáda li aj oadtjum.
Válldá dav guhkasiek stihkav, tjårmå sinna jållert, ja snjutjev májsttá.
Gudnan muovijt.
Det várrogisát muorraj tjuorggá.
- Ale, ale dav dagá!
Åhpadiddje alvot bævddáj goalkot.
Petter balon dåjda iehtjádijda gæhttjá, ja luojttá blyántav mij bievde badjel guolbbáj jållur.
De boahtá åhpadiddje, valla ij bielke.
Rávvis tjállemgirjijt juohká, avtav gesisik.
Petter aj oadtju.
- Dáv girjev hæhttubihtit várajda válldet.
Ehpit rånntsit oattjo.
Lihpit gus dádjadam, javllá ja Pettera vuoptajt njávkas.
Viertti gáhttit.
Jus lij dal divna bágojt dádjadit.
Rahpá ja dahppá njalmev gå åhpadiddje sáhkat, gæhttjal bágojt njiellat.
Mij la så dal?
Skåvllåbiejvve l nåhkåm.
Namádibme ij tjiero, ja unnemusá viettjaduvvi amás ulmutjijs.
Petter galggá guovte báhtja, ja gålmå næjtso siegen årrot.
Goadeboanndi ålgusjbielen vuorddá, ja javllá galggi suv oadtjot buorastahttet guhti biebmojt máles ja guobajt gårut.
Goadeboanndi l unnagasj ja gassuk, ja Petter árvvet buorre ulmusj la.
Goahte l unna dievátja duogen.
Goade guoran li sávtsa bajka, ja goade vuolen li gáhtto.
Gievkanin goadeiemet váttsasj, roahkkot ja unnagasj.
Sån ij tjájma, ja máná oadtju smávsájdijt ja berunijt bårråt.
Iehketbiejve ålgus njáhká.
Boadáldagán la guolle- ja sálltetsiehka.. Tjåhkkit muorrastuohpo nali muorraskuohto guoran, dassta l buorre várddodahka vuodnaj.
Valla Luokta ij vuojnnu, njárgga duosstu.
Biehtsevuovdde l gitta njárga gæhtjáj, ja diehtá muorragierragij duogen la goahte, návsste ja jielle.
Dåppebun la fiekse.
Njuovvam li gus lippajt?
Ælla, lippa li viesso.
Gå sån sijdas vuolgij, de dievájn guohtun.
Mælggat la juo gå gáttes vuolggin, ja sijddaj sihtá.
Valla ij dåhku dåhkki vádtset,
Fierva miehtáj li gahtjadagá, ja bávte ma li njalkkasa, jå gårvvodákkij vuolen la nuorre tjiegñal.
Båditji gåjt bierjjedagá?
Ijáv oada duolbo señgan guovte báhtja siegen.
Viertti såkken oadet, ja bivástuvvá.
Sisñep lanjan næjtso sáhkadi.
Oaddaji váni sáhkadik.
Iemet boahtá, buorre ijáv sávat ja ulljolámpov válldá.
Tjuovgga suojmma oabme siejnijt guodá.
Ja de luvkko dahpaduvvá ja tjalme hárjjjáni.
Ålggon la dávk mánnodihpe, siejnen mánnotjuovgga vehik vuojnnu.
Då iehtjáda jasska båssu.
Ådi dávk.
Vuojnná iednes.
Tjåhkkåj gievkanbievde guoran.
Muorrakássa l dievva, ja sån la aktu.
Vuodná dal jáddá.
Gullá bárojt stárfon dåjddemin.
Soahkemuorra tsiehka l, ja de giehpes lávke gulluji.
Rahpá vuonáuvsav ja dållåj guovllá, hilájda gæhttjá.
De nuolat, agev gievkanin nuolat.
Gatsos biktasijt vuoná bajelt ja tjoavddagav uvsan bådnjål.
Tjoaskes lisj má juolgijda, sån agev luodju tjælláris jiella boahtá.
Ulljolámpov spihkáris válldá, ja tráhpáv bajás boahtá.
Vuostak Lailaj gæhttjá ja suv gåptjåt.
De vuojnná Pettera sæññga l guoros.
Petter siejne guovlluj jårges.
Gulla gå gåbttjåsav gáble badjel gatsos.
Sæññga agev gitjárt gå ieddne viellit.
De lámpov båssi.
Tjavgga glássarabddaj båssis, ja glássa degu jiednat, ja de lij sæmmi sjævvnjat Luovtan degu Buvijkan.
Måsske Divtasvuonan (Gåvvå: Svein Lund) Måsske Divtasvuonan (Gåvvå: Svein Lund) 16. kap.
b.
Tjálli ja tjierru, ålgolt låhki ja sálmajt lávllu.
Åhpadiddje bievdij gaskav vádtsá.
Girjijda gæjggá, nuktal ja arvusmahttá.
Dálla l Laila lunna.
Laila l má smidá.
Petter vanát, gieda ruossot rábe vuolláj, ja gavás.
De garra gattsa suv niskes doahppiji, ja sån tjavgga åvddån nággiduvvá.- Tjåhkkåha riekta!
Illastimes gullat háhpaskuvvá, ja guggñit.
Dádjat gal bágojt, valla åhpadiddje ij hiejte delbastimes:- I galga javllat tyll, valla tull, i benger, valla penger.
Mij javllap et hus, ep javla en hus.
Namádibme ij la desti namádak.
Sigrid la stuorrum ja ij la desti balon, ja Petter álu klássalanjá nuppe bælláj gehtjas.
Valla iehtjáda li boahtám, máná gudi balos båvsåjda gådtji.
Juohkka bierjedagá sijáv viedtji.
Buorak la sijddaj boahtet, ietjas señgan oadet, bessat tjåhkkåhimes duolla gå mállásijt bårri.
Agev la låssåt gå galggi máhttsat.
Ieddne ij vuojga sáhkada gå bávtij vuolev suhki.
Skåvllådåben ij la goassak bivval gå båhti.
Vinndegijs jiegña suddá ja smávva sláttutja li vinndekbællán.
Fielloj gaskan bievden siejnnedihke lådi.
Dá smávva tjivrrusa ruosádi gå soames blyánntasnjutjijn jali pænnasnjutjijn sárgas.
Åhpadiddje de suhttá ja javllá blyánta li ilá divrrasa sálvojt råkkåtjit.
Divna li má divrrasa, ja hæjojviehkke vierrti mákset.
Åhpadiddje lijkku vuojññama birra ságastit.
De oajvev bajet, tjavelgav njuolggi, ja alvot oahppijda gæhtjá.
Vuojññamin divna årru, riekniga, subttsasa ja tjuorggasa.
Dálla gávnnuji diedo daj birra, javlla sån.
Soames biejve Sigrida guoran ganuk.
Biedjá giedav gálluj, njávkas suv tjáhppis, guhka vuoptajt mañus, ja oajvev aj várrogisát mañus dieddel.
Ja de bielggetjuvde ja tjutjuktjuvde gaskan gállov mihtti.
Gå la mihttim de goarrsát manná táblluj ja mierkki.
- Návti máhttep vuojññamav mihttit, javllá.
Divna mihttiduvvi.
Åhpadiddje krihtajn mierkki, ja bokstávajt åvddåj tjállá.
Petter roahkku daj galmma tjuvdij vuolen.
Avtan næjtson lij unnemus gállo, valla åhpadiddje suv jasskat ja javllá ælla divna tjiehpe gejn li ållo vuojññama.
Vaj majt javla, Petter?
Petter vajált, sámegielav sáhkat ja javllá ij riekta diede majt galggá jáhkket.
Åhpadiddje vuojnnet hessu.
-Galli galgav gærddádit?
Diján ij la loahpe sámegielav skåvllådåben sáhkadit.
Lágan tjuodtju juohkka åhpadiddjen la åvdåsvásstádus
bærrájgæhttjat vaj oahppe e sámásta, ja jus sámásti, de galggá åhpadiddje sijáv stráffut.
Petter, juo lav de duv várrodam.
Petter ruoppsadin tsahká, ja åhpadiddje bissaladdá.
Gieda hárddo duogen åvddån guvnnjaj.
- Vájbi ájn akti gæhttjala?
Galggá gus mávsedit?
Dálla, ja divnaj åvdås?
Galggá gus åhpadiddje bævddáj mannat ja sujsta tjuvdijt dådjalit?
Galla l sån gievrra.
- Iv mån diede, gussjmaha vásstet.
Frank A. Jenssen
(Foto: Maja J. Malnes)
Davvisámegillii På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 3
Davvi Girji 2009.
Anne Kalstad Mikkelsen, Adele Nystø Rahka, Lill-Tove ja Oddmund Paulsen
Sáme mánájgárdde Divtasvuonan: "Dánna galggap sámástit!"
Svein Lundaj subtsastiJulevsábmáj: Anne Silja Turi
Svein Lund ságájdahttá Adele Nystø Ráhkav, Anne Kalstad Mikkelsenav ja Lill Tove Paulsenav, Árran 2007 (Gåvvå: Basia Głowacka)
Oddmund Paulsen, Árran 2007 (Gåvvå: Basia Głowacka)
Bajelttjála l galbas viettjadum mij Vuonak sámemánán gahtsahij, sáme mánájgárden Divtasvuonan 1990-jagij álgon.
Galbba lij dåssju sámegiellaj, ja subtsas "Dánna galggap sámástit!".
Dát subtsas man garra giellapolitihkka mánájgárden dalloj lij - politihkka masi vuosstálasstin, valla huoman vuorbástuváj.
Dáv subtsasti nieljes dajs gáktsásijs gudi vuododin mánájgárdev jagen 1989.
Dá nieljes li bajássjaddam guhtik sajen Divtasvuonan, dálla gájka Ájluovtan årru.
Anne Kalstad Mikkelsen (r. 1963), la suohkanguovdátjin, Gásluovtan, bajássjaddam.
Sån vuodoskåvlåv danna váttsij ja joarkkaskåvlåv Gásluovtan/Hábmerin.
Sån la Vuona ednambarggoskåvlån (Norges landbrukshøgskole) låhkåm, ja duov dáv fágav Bådådjo allaskåvlå baktu, duola degu julevsámegielav, pedagogalasj seminárav ja sebrudakmáhtudagáv mij sámij dilev dættodij.
Dálla gaskustibmejådediddjen Árran julevsáme guovdátjin barggá.
Adele Nystø Ráhka (r. 1959) l Jågåsijdas.
Dåppe mánájskåvlåv váttsij ja nuorajskåvlåv vas Gásluovtan.
Ednambarggoskåvlåv ja sáme álmmukallaskåvlåv, - duodjesuorgev - Jåhkåmåhken la maŋŋela vádtsám, duodden vil duojev ja sámegielav Bådådjo allaskåvlå baktu.
Sån la viehkkebarggen mánájgárden ja sámegielak klássajn Ájluovta skåvlån barggam.
Lill-Tove Paulsen (r. 1961) la Måskes, ja dåppe l mánájskåvlåv vádtsám, ja nuorajskåvlåv Ájluovtan.
Sujna l julevsámegiella Bådådjo allaskåvlås.
Sån la mánájgárden barggam, ja åhpadiddjen váni åhpadiddjeoahpo.
Oddmund Paulsen (r. 1958) Bjørkvijkas, Ájluovta lahka, le teknihkalasj fáhkaskåvlåv vádtsám, tsiekkadus ja ásadus (bygg og anlegg) suorgev ja julevsámegielav Bådådjo allaskåvlå baktu.
Sån konserveringsteknihkkárin Árrana dávvervuorkán barggá.
Vuonak sámemáná ållåsit sámeæjgádijs vuododuváj, ja da niellja æjgátbáratja ietja mánájgárdev vuostasj vihtta jage æjggujin.
Gå sáme kultuvrraguovdásj Árran, 1994 gárvvánij, de mánájgárdijn dåhku jåhtin.
Mánájgárde namma rievdaduváj Árran mánájgárdden, ja Árran ådå æjgádin sjattaj.
Dánna åvdemusát gæhttjat galggap gåktu lij gå æjgáda mánájgárdev jådedin.
Iesj guhtik gielladuogásj
Da niellja æjgátbáratja gudi vuostasj lávkev válldin, sihtin gájka ietjasa máná galggin sámegielagin sjaddat, valla ietja guhtik gielladuogátjav adnin ja guhtik ietjas láhkáj lidjin válljim mánájda gielav.
Lill-Tove guovtes Oddmundijn lijga ájnna bárra gænna goappátjijn lij julevsámegiella iednegiellan.
Dárogielav huoman vuorrasamos mánájdisá ságastijga.
Lill-Tove subtsas: - Mij lip guhtta oarbbena, mån lav vuorrasamos.
Æddnám suojmma dárustattjáj, danen vuorrasabmusa buoremusát sámástip, nuoramusá binnebu máhtti.
Mån lav ietjá láhkáj dahkam, vuorrasabmusijda dárustam ja nuoramusájda sámástam.
Muv vuostasj mánná riegádij jagen 1979, gå gájka mánájdisá dárustin.
Usjudalliv sámástit, valla huoman ittjij dassta mige sjatta.
Adele passijvalasj sámegielajn bajás sjattaj, iesj dåssju dárustij ållessjattuk bæjvváj.-Vuostasj sámegiellakursav tjadádiv 17 jagágin, maŋŋela vas Hábmer joarkkaskåvlå ja Bådådjo allaskåvlå baktu.
Mujna li niellja máná gejda álgos lav sámástam.
Boaddnjem sámegielav dádjat, valla mánájdimme dárus, dan láhkáj máná agev li guovtegielagin årrum.
Anne dåssju dárogielav ietjas sámegielak æjgádijs åhpaj , ja sámegielav joarkkaskåvlån Hábmerin oahppagådij.
Dat rájes la garrasit giela oahppama diehti barggam, ájn dåbddo ållåsit ij gielav buvte.
Boaddnjes vas mánnávuoda rájes la sámástam.
Vuostak mánájda dárustijga, valla gå goalmát mánná riegádij de sámástattjájga, Anne subtsas mánás siegen sámegielav åhpaj [1].
Maŋemus æjgátbáran gudi siegen mánájgárdev vuododijga le áhkátjin julevsámegiella ja boadnjátjin nuorttasámegiella iednegiellan, ja álgos goabbák sámegielav mánájdisá ságastijga.
Máná duohppiji.
(Gåvvå: Vuonak sámemáná)
Mánájgárdde gielav sijdajn rievddadahtij
- Gå mánájgárdev vuododijma lidjin gallegasj máná Divtasvuonan gudi sámástin, gålmås sijájs mánájgárden vádtsin.
Álgos lidjin guovtegærddásasj ulme miján: mánáj sámegiellaåvddånimev nanostuhttet ja ietjá mánájda vejulasjvuodav vaddet vaj gielav oahppi.
Moatten familjajn gånnå mánájda dárustin, rievdaj giella sijdajn gå mánájgárdev álgadijma.
Anne subtsas:- Mujna dalloj gålmmå åvddåskåvllå máná lidjin, ja divna gålmås mánájgárddáj álggin.
Vuorrasamos lij 4 jagák ja dåssju dárustij, sunji lij låsså ájgge.
Nuoramusájda lij álkkep.
Nágin æjgáda gaskanisá sámástin, valla dárogielajn sægodin.
Mánájgárdde sijáv diehtomielalattjan dagádij gæhttjalit dåssju sámástit.
Låvddågoahte ja dålåstibme lij oasse sáme mánnágárdes.
Mánájgárdde sijda lágásj
- Vuostasj jagijt lij mánájgárdde Fredlydjan, Ájlátten.
Fredlyddja lij åvdebut vuorrasij viesso, ja lij vehi suoddjis sajen.
Dát bájkke lj vuogas sadje gånnå máhtijma aj sávtsajt sujddit, ja berunijt ja ruodnudisájt sjaddadit.
Álkke lij mæhttsáj bessat, ja lijma álu ålggon.
Miján ij lim avtagin åhpadus mánájgárden barggat, åvddåskåvllå-åhpadiddjev esski 5 jage maŋŋela oattjojma.
Ællim ga miján heva åtsådallama ietjá mánájgárdijs.
Ienemusát ietjamij ájádusáj milta hábbmijma.
Gå mánájgárde sisanov plánigådijma de sijdalágátjin sidájma.
Máná galggin bessat juohkkalágásj sijddabargojt hárjjidallat, duola degu sáddjit, málestit, bassat j.n.v.
Máná agev siegen bessin gå lájbojma, lippajt biebmadijmá, guollijma ja guolijt sláhkkijma.
Bånijma ja lájgijt bájnnijma.
Máná álu ådå sámegiel bágojt bargoj baktu oahppin.
Agev nágin mijájs æjgádijs mánájgárden bargajma, ja danen ittjij sijda ja mánájgárde gasska sjatta nav guhkke.
Ájnas lij aj midjij vuorrasap ulmutjijt gåhttjot mánájgárddáj gå duov dáv galgajma barggat.
Álgon miján ællim nav valje ståhkusijs ja ietjá gálvojs, valla diŋga ællim ájnnasabmusa.
Nágin dábálasj ståhkusijt åstijma gå ruhtadårjav oattjojma, valla ejma la huoman nav dudálattja daj.
Suddo lij.
Ålgusjbielen lij guohtsamstatijvva gånnå máná agev guotsadin, ja låvdagoade muoduk lij vil, vájku dal ejma la dav álgo rájes nav ájádallam.
Máná vil aj dålåstin dan vuolen gå nav låvdagoade muoduk lij.
Sidájma sáme mánájgárdev, valla ejma riekta diede mij sáme bajásgiessem lij, jali gåktu galgaj liehket.
Ællim miján dalloj vuojga aktisasjvuoda ietjá sáme mánájgárdij.
Vuonarijka mánájgárdijt mij dåbdåjma.
Diedijma sáme mánájgárde lidjin duola degu Guovdagæjnon, valla usjudalájma siján la ållu ietjá dille gå miján.
Man birra galgajma sijáj ságastit?
Ejma diede avtak mánájgárdev gånnå lij sæmmi ulmme degu miján; dárogielak mánájt oadtjot sámástittjat.
Julevsámegielak mánájgirje ettjin gávnnu.
Nágin bargge dárogielak girjijt lågådahttijn sámegiellaj jårggålin.
Maŋenagi nágin girje jårggåluvvin dárogielas.
Dalloj ettjn gávnnu girje ma lidjin jårggåluvvam nuorttasáme gielas, nav gåktu dálla.
Nuorttasámegielav ejma nav buoragit dåbdå.
Ájlátten lij båndorsijdda, gidán dåhppet lippajt oattjojma luojkkat majt biebmadit vierttijma, máná aktan ållessjattugij dajt sujttijin.
(Gåvvå: Øyvind A Olsen, Nordlandsposten)
Garra giellapolitihkka
Máná iesj guhtik gielladásen lidjin gå mánájgárddáj álggin.
Binnemus oasse sámástin, muhtema ienemusáv dádjadin ja ietjáda vas álgos binnáv dádjadin.
Huoman vuostasj biejvve rájes mierredijma sámástit.
Dágástalájma jus galgajma duodden dárustit, valla ejma dav dagá.
Divna æjgáda gudi mánájt mánájgárddáj biedjin oadtjun diedov mijá giellapolitihka birra, ja dat sjattaj aj sijá åvdåsvásstádus.
Boadáldagán lij galbba mij tjielggasit subtsastij: Dánna galggap sámástit!
Midjij lij ájnas mánájda tjielggasit sámástit, ejma sidá sægodit dárogielajn.
Gå galgajma giellabargov nannit, viettjajma giellabarggijt ma máhttin lågådallat guovtegielakvuoda ja giellaåhpadusá birra æjgádijda ja barggijda.
Duola degu Tove Skutnabb-Kangas, Asta Balto ja Leena Huss.
Sáme åhpadusráde baktu oattjojma giellaviehkev Anders Kintelis ja Kåre Tjihkkomis.
Ællim miján máná gudi dåssju sámegielav buktin, juohkkahattja dárogielav aj máhttin, danen lij mánájda álkke dárustattját jus dárogielak máná båhtin.
Ij lim gæhppat sijáv dassta rádjat.
Muhtem mánájn lidjin vuorrasap oarbbena ma dåssju dárustin, ja muhttijn mánájgárddáj båhtin.
Ålggoståhkusa aj ietjá mánájt gæssudin.
Gå guosse båhtin vierttijin sámástit, jali de sjávot årrot.
Maŋenagi oattjojma aj skåvllåasstoájgge fálaldagáv mánájgárddáj.
Ettjin divna máná sámegielav nav buoragit máhte, ja mierredijma 1.gierden ij lim loahpe dárustit, ja jus náginin lij dárbbo dárustit de vierttijin låpptåj mannat.
Diedon la bávtjas
Anne subtsas, ij lim álkke suv vuorrasamos niejddaj, gut ittjij sámegielav buvte gå mánájgárddáj álgij.
Muhttijn sijdan tjieroj gå ittjij gielav mánájgárden dádjada.
Vierttijma diehtomielajn barggat, ja jaskadit: - Ij la vihke dujna, valla gássjel la gå ij la sámegielav åvddåla oahppam.
Mujtáv æddnám javlaj mánáv galggiv mánájgárdes válldet.
Vásstediv ittjiv åvdåsvásstediddjen sidá jus mánná sámegiela dagá bajássjaddá.
Báktjasahtá ij majdik rievddadit máhte.
Ihkap mij gudi gielav lijma massám garrasappot bargajma.
Sij gudi gielajn li sjaddam bajás e dádjada man divras vattáldagáv li oadtjum.
Dav de mij buoremusát vuojnnep gudi lip gielav massám.
Sámegiella oassásin
- Mælggadav la sámegiella Divtasvuonan dåssju fámiljaj gaskan ságastuvvam, ij la almulattjat gullum.
Buojkulvissan ittjij sámegiella dábálattjat oassásin gullu.
Valla mij såbadijma bargge ja æjgáda mánájda galgajma sámástit jus duola degu oassásin æjvvalijma.
Sámegiella vas almulattjat gullugådij.
Muhtemijda lij imálasj gullat gå tjavgga sámástijma.
Ulmutja garvvin, ja ettjin mijáv almulattjat iejvvit sidá.
Vásedijma ulmutja tjiehkádin gå mijáv vuojnnin.
Áhkoj, ádjáj, siesáj, æddnuj ja ietjá fuolkij barggat vierttijma vaj mánájda sámástin.
Nágina mánájdisá ja mánájmánájdisá dárustam lidjin, ja ællim goassak mánájda sámástam.
Midjij lij ájnas sijáj aktan barggat, valla vuojnnep moaddásijda lij låssåt.
Gåvvidum várrevádtsemis, álu manoj nanna lijma.
Máná iesj guhtik nijbev adnin.
Sandra márffesákkev allasis vuollá.
Guoktáladdam ja vuossteháhko
- Moattes juorrulin.
Gatjádin: Gåktu mánáj galggá mannat gå skåvllåj álggi ja e dárogielav buvte?
Vuoseduváj ejma dassta dárbaha ballat.
Dárogiella juohkka sajen gullu, ælla ga aktak mánájs gænna li gássjelisvuoda dárogielajn.
Ballin aj máná ettjin galga rijbadit ietjá fágajn skåvlån.
Ejma dal riekta diede jus majdik masset máhttin gå nav garrasit guovtegielakvuodajn barggin.
Ájádalájma ájnnasamos lij sámegielagin sjaddat, ja jus buojkulvissan matematihkajn ettjin sæmmi buoragit rijbada de dav gierddat hæhttujma.
Muhttijn de ietja aj juorrulijma jus riekta dagájma, avtav gaskav hiehtetjåhkanimij gihkadijma.
Dálla de Ájluovta skåvlå eksámabåhtusijt giehttot máhttep, vuoset gåjt máná mánájgárdes ælla nievrebu rijbadam gå ietjá máná.
Ihkap nuppe guovlluj vil la mannam.
Diedijma mánájda lij låssåt.
Vásedam lijma man nievres dilen sámevuohta lij, ja mánájt sidájma nannit åvddål gå skåvllåj álggin.
Sierraláhkáj bargajma vaj máná galggin juojddáv máhttet mij státusav dárogielsebrudagán vattij.
Mij guokta ássje vuorodijma, bállotjiektjamav ja låhkåmmáhtudagáv.
Tjiektjamsaljov mánájgárde ålgusjbælláj dagájma vaj máná bessin bállov tjiektjat ja nav galggin rijbadit nuppij.
Álgijma aj låhkåmhárjjidallamijn mánájgárden, nav vaj máhttin låhkåt gå skåvllåj álggin.
Låhkåm- ja tjállemåhpadus lij Kaia Kalstad åvdåsvásstádus.
Mánájgárdde ittjij dåssju gielav åvddån buvte, valla kultuvralasj ja politihkalasj ælládahttemav aj.
Mánájgárdde Divtasvuonan lij vuostasj sáme ásadus suohkanin.
Dille 18 jage rájes lij ållu ietjá gå uddni.
Suohkan ittjij mijáv doarjo, ietja vierttijma gájkka barggat.
Sálma gotalasj tjállemvuohkáj
Álgon ællim miján julevsáme lávllaga.
Sálma galla de gávnnujin majt læstádiána bienajn lávllun, valla da lidjin tjáledum oabme sálmmagirjjáj jages 1895 [2], gotalasj tjállemvuohkáj.
Huoman dajt lávlojma, moattedijma ja mánájda juogijma.
Vuorrasabmusa, gudi lidjin låhkåt hárjjánam, tjuovvun edisik åsijt tevstas.
Akti gå biskoahppa Øystein Larsen aktan mannoguojmijdisá mijáv guossidij, lávlojma sunji sálmav.
Biskoahppa aj oattjoj sálmmagirjev vaj máhtij tjuovvot.
Sån hármmadit alvaduváj, ja loabedij sálmmagirjje dábálasj bokstávaj almuduvvat galgaj.
Ja nav de almmuduváj [3].
Nuohtijt tjiktet aj besajma.
Mánájgárdes skåvllåj
Gå mánájgárdev vuododijma, de lij fálaldahka julevsámegiellaj nágin jagev juo Divtasvuona suohkanin læhkám, valla dåssju nubbengiellan, nágin tijma vahkkuj.
Gå guokta-gålmmå jage lijma mánájgárdev jådedam, de sámegielak máná skåvllåj galggin álgget.
Sámegielav vuostasj giellan gájbbedijma, ja åhpadusáv sámegiellaj juohkka fágan.
Maŋenagi vuorbástuvájma, ja dálla li moattes gudi li vuodoskåvlåv tjadádam sámegielajn vuostasjgiellan.
Mánájgárde dagi ij lim dat liehket vejulasj.
Jagen 2000 oattjojma mij, mánájgárde æjgáda giellamåvtåstahttem bálkkáv, majt ejma la vuorddám.
Alvaduvájma, ejma ga diede lijma nammaduvvam.
Vuolgijma de divna niellja æjgátbára Kárásjåhkkåj, Sámedikke dievastjåhkanibmáj, bálkkáv vuosstáj váldátjit.
Máhttsamin
Gå dát tjáleduvvá de li 18 jage gållåm dat rájes gå mánájgárdde vuododuváj.
Dat rájes la boahtám ådå buolvva æjgádijs, ådå hásstalusáj.
Madi ienemus oasse æjgádijs sámástin gå álgijma, de ælla dálla ålos gudi sámásti.
Danen sjaddam la mánájgárddáj stuor åvdåsvásstádus vaj máná sámegielav oahppi.
Juska bargge ájn vilá mánájda sámásti, de stuorámus oasse mánájs dárusti.
Vuojnnet sámegiella l rievddamin, grammatihkalasj háme li gáhtomin, duola degu verba guovtelågon ja pronomena.
Subtsastattijn de dá nieljes mujttáji ienep ja ienep subttsasijt mánájgárdes.
Maŋŋutjissaj akta sijájs javllá: - Gullit, jáhkáv vierttip girjev dán birra tjállet.
Doajvvop dav dahki, ja årrus de dát álggon.
[1] Gehtja Kaia Kalstad subtsasav Sáme skåvllåhiståvrrå 2.
[2] Same tjåggolvasen Psalm-Kirje.
Svieriga girkko (Svenska kyrkan) 1895).
[3] Julevsáme Sálmmagirjje 2004 almuduváj, aktisasjbarggo lij Svieriga girkko sáme ráde ja Vuonarijka girkko, Sáme girkkoráde gaskan.
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 3
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5.
Davvi Girji 2011.
Stig Riemmbe Gælok:
Ássjeguoddáluváj gå sidáj sámegiellaåhpadusáv
Subtsastum Svein Lund:aj
Julevsábmáj: Kaia Kalstad
Stig Gælok, Råmså 2008
Stig Urheim riegádij jagen 1961.
Jagen 1987 ietjájduhtij sån maŋepnamáv, biejaj berajnamáv Gælok maŋepnamman.
Maŋŋela sån vas biejaj ietjá berajnamáv, Riemmbe, gasskanamman.
Bajássjaddam la Måsken Divtasvuonan.
Dánna sån vuodoskåvlåv 7 jage váttsij, dan maŋŋela vas 8. ja 9. klássav Divtasvuona guovdásjskåvlån Gásluovtan váttsij.
Sån la aj vádtsám Fredheim álmmukallaskåvlån Ruogŋon, dábálasj joarkkaskåvlån Hábmerin ja Sámij álmmukallaskåvlån Jåhkåmåhken, duodjeåhpadusán.
Sån la låhkåm sáme jahkebielle-ábnnasav ja fonetihkav ja gielladiehtagav Råmså universitehtan ja le allaskåvllåkandidáhtta journalistihkan Vuona journalistaallaskåvlån Oslon.
Stijgan la læhkám ietjas æládusdoajmma median 1979 jage rájes.
Sån la akta dajs guhti la almodam ienemus girjijt julevsábmáj.
Tjállám la 14 girje, guokta dájs le sån tjállám aktan iehtjádij.
Moattev ietjas girjijs le sån jiednagirjjen låhkåm.
Jagen 2000 Stig Gælok nuorttarijkalasj sámeráde giellaguddnebálkáv oattjoj.
Sån la årrum Bådådjon, Lofåhtan, Oslon ja Råmsån.
Dála sån subtsas gå oahppe sihtin oahppat julevsámegielav joarkkaskåvlån ja gåktu gevaj.
- Juo le dal 29 jage dallutjis gå dat ássje álgadij, ja ij la aktak goassak åvddåla gatjádam mij dahpaduváj.
Mån máhtáv subtsastit gåktu lij, duodaj lij tjuottjes ájgge.
Iv jahke jut sávadis sámegielav oahppat goassak le læhkám sivvan nav stuorra rijdduj.
Jus dádjadit manen ássje sjattaj nav vuolssjá, de hæhttu gæhttjat gåktu lij dille sámij gaskan Divtasvuonan dalloj.
Guhkes dárojduhttema, badjelgæhttjama ja niejddema maŋŋela lidjin moattes, ma ietjasa sámevuodav sihtin guodet ja liehket degu oalle dáddtja.
Soames sábme Divtasvuonan náv javllaj 1960 jagij låhpan: "Báhko sábme ij des galga njálmálattjat jalik tjálalattjat nammaduvvat".
Gitta 1979 jage radjáj, gå mån joarkkaskåvllåj álggiv, ij lim læhkám makkirik åhpadus julevsámegiellaj, julevsámegiella máhtij dåssju aneduvvat viehkkegiellan skåvlån jus lij dárbbo.
Ij lim ga aktak almulattjat gájbbedam jalik sávadam sámegiellaåhpadusáv.
Mån álgov dahkiv.
Tjálliv girjev Sáme åhpadusrádáj ja vájnnodiv julevsámegiellaåhpadusáv Hábmera joarkkaskåvlån álgadit.
Lijma 13 oahppe gudi girje vuolláj tjálijma.
Oahppe tjállin ietja, váni loabedagi æjgádijs, valla ettjin de gájkka æjgáda dasi guorrasa.
Nággo æjgádijs oahppijt báldij, ja soabmása ietjasa vuollájtjállemav gæssádin.
Valla dat ittjij dajna ganuga.
Soabmása oahppijs æjgádijs nággiduvvin vuornutjit ietjasa vuollájtjállemav, vuornnun sij ællim åbbånis tjállám vuolláj.
Guoddáluvviv politijaj dokumentavieredimes, dajna gå soabmása oahppijs tjiddijin mån lidjiv sijá vuollájtjállemav vieredam.
Maŋŋela riektáprosessan lij sáhka tjállemtjiehppep bálkkit tjårggitjit jus vuollájtjállema lidjin oalle, ja ællim kopieridum kopimasjijnajn majt sij tjiddijin.
Mån aj guoddáluvviv "ulmusjtjærddaregistrerimis", mij lisj de dat, danen gå soabmásij mielas lidjiv skåvlån sámijt registrerim.
Ássje lij huj vájvven munji, usjudalá iesj.
18 jagák guhti almulattjat bæhtádallá dokumentavierediddjen, dan diehti gå soabmása gadjali gå usjudalli vájbi nuora várajda válldegåhti gielav majt ietja li hilgodam.
Nav guhkev gå joarkkaskåvlån vádtsiv ja ájn vil guhkebuv gáddem muv tjuovoj.
Juska ulmutja birrusijn vuosteldin de joarkkaskåvlån li ietjálágásj, danna lidjin miellusa.
Sierraláhkáj guokta åhpadiddje mijáv doarjojga ja barggagådijga ásadittjat sámegiellafálaldagáv.
Skåvllå oattjoj Kåre Urheim:av (Tjihkkom) åhpadiddjen.
Sån lij oahppam julevsámegielav tjállet Sámij álmmukallaskåvlån Jåhkåmåhken, ja juo lij læhkám siegen aktisasjbargon åvddånahttemin julevsámegielav rája rastá.
Formálalasj alep åhpadus julevsámegielan ij lim sujna ájn, valla dalloj ij lim aktak gænna lij dakkir åhpadus.
Kåre lij julevsáme giellaåhpadiddjen Hábmera joarkkaskåvlån badjel lågev jage.
Álgon oattjoj sámegiella dåssju státusav C-giellan, giehtadaláduváj degu ietjá amásgiella, sæmmi láhkaj degu dujskagiella ja spánskagiella.
Máhtijma oadtjot 5 tijma vahkkuj nuppát jage ja sæmmi ålov goalmát jage.
Divna stuojme maŋŋela, de lidjin moattes gudi gæssádin, nav vaj sjattajma 10 oahppe gudi álgijma sámegielajn 1980-tjavtja.
Sámegiellamáhtudahka lij målsudahkes dáj oahppij gaskan.
Lijma dåssju soabmása gænna lij julevsámegiella iednegiellan, iehtjáda máhttin vehik ja soabmása ettjin majdik máhte.
7 oahppijs lidjin julevsáme, då 3 maŋemusá adnin ietjasa dáddtjan, uddni ihkap lidjin ietjasa merrasámij gierragin låhkåt.
Ællim miján nav vuojga viehkkenævo.
Fáhkapládna ittjij gávnnu.
Sámegiella oahppamgirjje lij påvsså luovas stensijlaj, ja dajt lij Kåre Urheim ienemusát dahkam.
Lej edna gæhttjaladdam ja mieddem, valla muv mielas Kåre buorre bargov dagáj.
Tjállemvuohke ij lim ájn mierreduvvam, iesski jagen 1982 mierreduváj, dan jage gå skåvlås gergajma.
Gå gergajma joarkkaskåvlås de lij dat tjállemvuohke majt lijma oahppam "boasstot".
Ij lim diedon gæhppat åhpadiddjáj guhti vierttij åhpadit oahppijt gænna lij sámegiella iednegiellan ja ådåálggijt aktan, juska miján lij juogosjuohkem soames tijman.
Åhpadus vierttij hiebaduvvat ienemusát sijáj milta gudi binnemusáv máhttin, danen de ij lim munji nav ednak oahppat.
Maŋep jage de ittjiv visjá tjuovvot åhpadusáv, valla eksámav privatisstan válldiv.
Ássje dokumentavieredime ja "ulmusjtjærddaregistrerima" birra bisoj gitta jahkáj 1984, de ássje tjoavdeduváj dajna gå akta oahppe ja æjgát tjálijga vuolláj girjjáj gånnå duodastijga guoddalimev fámodibmen ja boasstot.
Guokta ietjá oahppe ja sunnuv æjgáda dagájga sæmmi láhkáj Såbadimráde tjåhkanimen.
Daj gålmå oahppij ja sijá æjgádij vuosstij gæssádiv buohttidusgájbbádusáv illastimes.
Nælját oahppe ja suv æjgáda, gudi lidjin muv guoddalam dokumentavieredimes ja ulmusjtjærddaregistrerimis, andagis adnon maŋenagi ja máksin vihtta tuvsána buohttidussan.
Gájkka rudá majt buohttidussan oadtjuv mannin mákson muv advokáhttaj.
Navti vássin vihtta jage muv nuorravuoda ájges, ájges mij galgaj liehket muv hávsskemus ájgge, nabdostimijn ja muodástuvvamijn dåssju dan diehti gå álgadiv sámegielav skåvlån oadtjot.
Jus lidjiv diehtet makkir båhtusa ja nákko dát álgadibme munji vájkkudij, de iv jahke vissjat lidjiv.
Iv la majdik dan rahtjama åvdås oadtjum.
Dåssju akti lav gijtov oadtjum bargo åvdås, lij soames nissun Divtasvuonas guhti munji 500 kråvnå vattij majna galggiv advokáhtav, guhti muv bælostij, mákset.
Gå ruoptus álgadibmáj gehtjav, de máhtáv javllat ednak la dahpaduvvam julevsámegiela hárráj.
Julevsámegielav åhpadahttjajin vuodoskåvlåjn sæmmi bále gå mij álgadijma joarkkaskåvlåjn, ja maŋŋela sjattaj åhpadibme vuostasj- ja nubbengiellan vuodoskåvlåjn ja joarkkaskåvlåjn.
Mijájs gudi lijma vuostasj klássan gudi åhpajma julevsámegielav li moattes gudi li låhkåm julevsámegielav allaskåvlån Bådådjon.
Soabmása sijájs barggi uddni gielajn Sámi Radio:n ja Divtasvuona suohkanin.
Iehtjáda vas Sámi institusjåvnåjn duola degu Árranin ja Sámij allaskåvlån barggi.
80-låk jagijn ij lim máhttelis alep åhpadusáv julevsámegielan vádtset.
Gå mån, jagen 1986, vádtsiv sáme jahkebielle-ábnnasa Tråmså universitehtan de hæhttujiv nuorttasámegielav låhkåt.
Jahket maŋŋela válldiv eksámav nubbengiellan, gåktu dalloj gåhtjoduváj.
Maŋenagi le fálaldagá julevsámegiela åhpadussaj buorránam Bådådjo allaskåvlån, valla mån iv la dåbddåm ienep formálalasj åhpadussaj dárbov, buoragit máhtáv åvddånbuktet tjálalattjat dajna vuodojn mij mujna le.
Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 5-girjjis
På norsk Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6.
Davvi Girji 2013.
Anders Kintel:
Julevsáme allaskåvllååhpadus
Giehttum Svein Lundaj
Julevsábmáj: Harrieth Aira
Anders Kintel
(Govva: Svein Lund)
Anders Paul Sigfred Kintel (r. 1950) le vádtsám álmmukskåvlåv Måske ja Gásluovta skåvlån Divtasvuonan, realskåvlåv Gásluovtan ja gymnásav Oslon, åhpadiddjeåhpadusáv Bådåddjon ja låhkåm sámegielav Uppsala, Ubmema ja Romsa universitehtajn.
Sån la åhpadiddjen barggam vuodoskåvlån Divtasvuonan ja konsulænntan Sáme åhpadusráden.
Bådåddjo allaskåvlån / Nordlánda universitehtan le sujna årrum åvdåsvásstádus julevsámegiela åhpadusás gitta 1984 rájes.
2006 rájes lej sujna aj muhtem ájgev dåktårgrádastipænndiáhtta.
Anders Kintel le oahppogirjev Syntaks og ordavledninger i lulesamisk tjállám, tjállám ja gárvedam Julevsáme-dáro báhkogirjev ja jårggålam måttijt girjijt dárogielas julevsábmáj.
Sån le siegen læhkám Ådå testamennta jårggålimbargon ja aj Vuona girkko liturgija jårggålimbargon.
Sån lij aj Sáme giellaráde sebrulasj nav guhkev gå ráde dåjmaj.
Svierigij julevsámegiela diehti
- Nav gåk iehtjáda iehtjam ájge, de mån ittjiv makkirik åhpadusáv iednegiellaj oattjo álmmukskåvlån, realskåvlån jalik gymnásan.
Gitta 1981 rádjáj ittjij gávnnu formálalasj åhpadus julevsámegielan avtak dásen Vuonan.
Maŋŋel gymnása barggiv duojna-dájna, lidjiv duola dagu åhpadiddjen måttijt jagijt vuodoskåvlån Divtasvuonan.
Esski nágin jahke maŋŋela tjadádiv åhpadiddjeåhpadusáv Bådåddjon.
Dalloj de ij lim makkirak julevsámegielfálaldahka dåppe.
Mån vierttijiv dan diehti Svierigij mannat, gånnå jagijt 1980-82 låhkiv Uppsala universitehtan.
Danna tjadádiv dav mij Svierigin gåhtjoduvvá A-, B- ja C-dásse, mij aktij sjaddá åvdep gasskafáhka jali udnásj bachelor-dásse.
Oajvveåhpadiddje lij Susanna Angéus-Kuoljok, guhti lij vuostasj gænna lij julevsámegiela dåktårgráda.
Studentaj gaskan lidjin soabmása genna lij julevsámegiella iednegiellan, madinmoaddásin iehtjádijn lij binnep duogásj giellaj gå åhpadussaj álggin.
Svierigadárogiella lij ienemusát åhpadusgiellan.
Ællim ga vuojga tjálalasj viehkkenævo.
Miján lij Spijka grammatihkka[1].Ietján lidjin stensijla ja muhtem kompendija.
Tjáppagirjálasjvuodatjállusijs lij dalloj binná, ájnnasamos lij duot dåbdos Jåhtte sáme viessom[2] .
Vuostasj julevsáme allaskåvllååhpadiddje
Gå åhpadiddjeåhpadusájn ållijiv jagen 1983, oadtjuv åhpadiddjevirgev vuodoskåvlån Divtasvuonan.
Valla ittjiv danna mælggadav sjatta åvddål gå oadtjuv gatjálvisáv jus máhttiv julevsámegiela åhpadiddjen liehket dallusj Bådåddjo åhpadiddjeallaskåvlån.
Allaskåvllåvirggáj álggiv jagen 1984 ja jagijn 1985/86 tjadádijma vuostasj biellejahkásasj julevsáme kursav.
Nubbe kurssa tjadáduváj guokta jage das maŋŋela.
Jagen 1988 ásadij Sáme åhpadusráde julevsáme ja oarjjelsáme konsulænntavirgijt.
Dá lidjin vuostasj virge majt åhpadusráde biejaj ålggolij háldadusá Guovdageainnon.
Julevsáme konsulænntavirgge biejaduváj Divtasvuodnaj.
Mån dav virgev oadtjuv, ja jåhtiv sijddaj Divtasvuodnaj.
Maŋŋel gå mån hiejttiv allaskåvlån lidjin nágin jage gå lij binná åhpadusfálaldagájs julevsámegiela hárráj.
Allaskåvllå biejaj jagen 1989 Mikal Urheimav oajvvefáhkastipænndiáhta virggáj.
Jagen 1992 sjattaj sån stáhtastipænndiáhttan, ja sån de ittjij goassak sjatta åhpadit allaskåvlån.
Valla Kåre Tjihkkom gis åhpadij julevsámegielan álgon 1990-jagijn.
Jagen 1992 almodin vas oajvvefáhkastipænndiáhtavirgev.
Mån dav åhtsiv, valla álggiv dasi esski nágin jage maŋŋela.
Vuostak barggiv allaskåvllååhpadiddjen.
Mån plánijiv biellejahkásasj dásijt julevsámegielan ja duojen majt fálajma jagijn 1992/93 ja jahket maŋŋel biellejahkásasj kursav sebrudakfágan gånnå sáme kultuvrra ja histåvrrå dættoduváj.
Allaskåvllå Árranin
Vuostasj julevsámegielkursa lidjin Bådåddjon, valla gå julevsáme guovdásj Árran rabáduváj jagen 1994, de biedjin julevsámegiela åhpadimev ja sáme suorgijt dåhku.
Dábálattjat li kursa bájkálattjat tjádaduvvam biellejahkásasj kurssan jage birán, ja kurssatjåhkanime li læhkám Árranin.
Mån de oadtjuv kontåvråv Árranin, ja navti sjattaj åhpadus oassen sáme fáhkabirrasis danna.
Dát dáhpáduváj sullij sæmmi bále gå Bådåddjo åhpadiddjeallaskåvllå sjattaj oassen Bådåddjo allaskåvlås.
Mij tjadádijma de vas Julevsámegiella 1 jagen 1994/95 ja aj Sebrudakfágav sáme kultuvrajn, ja duodden duojev jagen 1995/96.
Mån lidjin siegen pláninim gájkka sámeguoskavasj kursajt, sæmmi båttå gå giellakursajn åhpadiv.
Jagen 1996 astijdiv vijmak stipænndiáhtavirggáj álgget váldátjit sámegiela oajvvefágav Romsa universitehtan.
Dåppe ij lim makkirik sierra fálaldahka julevsámegiela hárráj, valla mån tjuovvuv nuorttasámegiela åhpadimev ja hiebadiv åhpadusáv ja pensumav julevsámegiela hárráj nav guhkás gå máhttelis.
Jagen 2000 ållijiv oajvvefáhkabargujn ja tjadádiv eksámav.
Oajvvefáhkabargov tjálliv julevsámegiellaj, ja gåhttjuv dav "Verba suorguduvvam verbajs: julevsámegiela værbbasuorgudisáj semántalasj guoradallam".
Lidjiv de vuostasj Vuonan guhti oajvvefágav julevsámegiellaj tjadádiv, maŋŋela le muhtem iehtjáda aj dav sæmmi dahkam.
Madin oajvvefágajn barggiv, de ittjiv åhpada soames jagev.
Dan båttå ællim makkirik fálaldagá julevsámegiela hárráj allaskåvlån, dajna gå ællim fáhkaulmutja åhpadibmáj.
Jagen 1998 oattjoj allaskåvllå departementas stuoves allaskåvllålektor-virgev, mij de sjattaj virggen munji gå eksámav lidjiv tjadádam.
Jagen 1999/2000 tjadádijma vas julevsámegiellakursav, ja jahket maŋŋel máhtijma vuostasj bále fállat nuppev biellejahkásasj fálaldagáv, mij doalvoj studentajt vuodofáhkadássáj.
Dat rájes fálajma vuorrulakkoj julevsámegiella 1 ja 2 gitta 2006.
De álggiv mån dåktårgrádajn, ja åhpadibme ganugij nágin jage.
Dåktårgrádabargujn la læhkám duot-dát, sihke ietjá barggo, skihpudahka, ja nav lev tjadádam dåssju bielev, ja dasi de ganugij gåjt dal ájn.
Det rájes gå julevsáme guovdasj, Árran tsieggiduváj jagen 1994 la ienemus oasse julevsáme allaskåvllååhpadusás dáppet åhpaduvvam.
Studenta ja oahppamnævo
- Mijá åhpadimen dáppe Vuonan le agev julevsámegiella læhkám åhpadimgiellan, dajn gå studenta li læhkám sámegielaga.
Svieriga bielen le dille læhkám ietjá láhkáj.
Studenta gudi li mijá åhpadussaj åhtsåm li hæhttum tjadádit dåhkkiduvvam julevsámegiellaåhpadusáv joarkkaskåvlås jali muodugasj dáses, ja mijá studenta li gájka julevsámegielav máhttám gå åhpadussaj álggin.
Soabmása li tjadádam sámegielav ja sáme suorgijt oassen ietjasa åvddåskåvllå- ja åhpadiddjeåhpadusás, jali oassen ietjá fálaldagájs ietjá fágajn allaskåvlån.
Miján li aj læhkám åhpadum åhpadiddje gudi li válldám duoddeåhpadusáv sámegielan, ja studenta gudi li Árranin barggen, Sámedikken jali Divtasvuona suohkanin.
Ij la álkke gávnnat nuoges ja dågålasj oahppamnævojt julevsámegiela åhpadussaj.
Giellaåhpadusán la miján girjje Giellaj hilá[3], smij la viehka buorre ja mij aneduvvá sihke joarkkaskåvlån ja alep åhpadusán.
Miján le dal aj diehttelis Nils Eric Spiika julevsáme grammatihkka.
Adnep aj muv ietjam girjev Syntaks og ordavledninger i lulesamis, ja duodden muhtem ietjá kompendijijt.
Kultuvrrasuorgen ja suorgijn girjálasjvuodaoasen vierttip adnet dárogiela, svierigadárogiela ja ieŋŋilsgielak girjijt.
Tjáppagirjálasjvuodan ælla julevsámegielan bárep tjállusa, ij la ber pensumav dahkat iesj genga sjáŋŋaroases, nav gåk la dábálasj nuorttasámegielan ja ietjá giellafágajn.
Oalle románajs gávnnuji dåssju gallegattja.
Soames mánájgirje ja diktagirje li almoduvvam.
Valla duola dagu oavdástallama e åvvånis gávnnu.
Akta romádna ja nágin mánájgirje li duodden jårggåluvvam nuorttasámegielas julevsámegiellaj.
Buorre báhkogirjev lip guhkev vuordatjam.
Miján la læhkám svierigadáro-julevsáme báhkogirjje[4], valla dat ij la gåbttjåm dárbojt vuona bielen, moaddása e dal svierigadárov ga tjielgga láhkáj máhte.
Mån lav guhkes ájgev barggam julevsámegiela - dárogiela/dárogiela - julevsámegiela báhkogirjijn, ja gidán 2012 båddåsasj almodibme internæhttaj bådij gárvedum Sáme giellateknologijas Romsa universitehtan.
Doajvvop jagen 2013 oadtjot prienntiduvvam almodusáv dássta.
Ietján lip dahkam kompendijijt duola dagi girjálasjvuodan ja sámegiela/giellasuorgij birra.
Allaskåvlå åvdåsvásstádus
- Bådåddjo åhpadiddjeallaskåvlå rektor, Tor Schjølberg, dåbdåj ietjas åvdåsvásstádusáv.
Sån javlaj midjij allaskåvllån le vælggogisvuohta vaddet åhpadusfálaldagáv julevsáme álmmugij.
Sån gåhtjoj muv åhpadusáv åmastit vaj máhtáv åhpadit julevsábmáj.
Duodden li dárogielalektor Thorbjørn Storjord akta dajs guhti allaskåvlå bieles åvdedij sáme fágajt ja fáhkasuorgijt.
Jagen 1989 vattij departemænnta Bådåddjo allaskåvllåj sierra åvdåsvásstádusáv åvddånahttet åhpadusájt sámijda julevsáme guovlon.
Man láhkáj allaskåvlå jådediddje li gåtsedam dáv åvdåsvásstádusáv la læhkám viehka målsudahkes.
Vuostasj ájgij lij álu gájkka mij sámefáhkaj gulluj fáhkåhpadiddje åvdåsvásstádus.
Háldadusán ij lim rat máhtudahka ja dan diehti juorrulin.
Iv dal máhte javllat le gåktuk læhkám vuosstemiella, valla systebma nuolet bargaj.
Ja gatjálvis lej aj guhti lij jådediddjen, muhtem gaskajt lidjin tjiehpes ja berustiddjes ulmutja, ietjá bále vas muhtema ma ettjin rat sáme ássjijs berusta.
Uddni de vuojnnep jådediddje ietja li dåbdåstam sij ælla dáv åvdåsvásstádusáv berustam gåktu beras luluj, gå ságájdahttemijn NRKajn javlaj rektor Pål Pedersen: - Mij lip juo mælggadav åvdåsvásstádusáv julevsáme gielas dåbddåm, ja måttijt jagijt lip dåbddåm dáv lip viehka álkket giehtadallam.
Nav ij beras lulu, ja davva hálijdip dálla rievddat ja juojddá dajna dahkat.
Guokta jage dás åvddål oattjoj allaskåvllå vijmak sierra rádevaddev sáme gatjálvisájda.
Dav lijma dárbahit juo ájggá.
Fáhkaåhpadiddjáj le dat viehka buorre, de máhttá buorebut vieledit dav mij duodaj le suv barggo, åhpadit studentajt.
Universitehtta boahtteájggásasj plánaj
Jagen 01.01.2011 sjattaj Bådåddjo allaskåvllå Nordlánda universitehtta.
Gå universitehtta le, de la álkkep ådå åhpadusájt álgadit alep dásen, dagu máster- ja dåktårgráda åhpadusáv.
- Rektor la sávvam oadtjot mástergrádav julevsámegielan, valla mån jáhkáv dan aktijvuodan vierttip aktisasjvuodav Romsa universitehtajn oadtjot vaj nannip julevsáme máhtudagáv.
Mij aj sihtap nannit aktisasjbargov Ubbmem universitehtajn.
Mij lip ságastallagoahtám, valla ep la ájn makkirik aktisasjsjiehtadusájt dahkam.
Tjavtjan 2012 álgadip julevsáme bachelor.
Dán grádan li 90 tjuorga julevsámegielan, fonetihkka ja gielladieda ja ex.phil bákkulasj suorge ja 70 tjuorga friddjaválljima histåvrån ja sebrudakdiehtagin.
Dát de máhttá liehket vuodon joarkket mástergrádajn sámegielan, stáhtadiehtagin jali histåvrån.
Mij aj hálijdip vijdedit nuppe gietjan, ja fállagoahtet åvddåkursajt.
Ij la dal ájn mierreduvvam, valla mij doajvvop oadtjop dav álgadit 2013 jage rájes.
Studenta julevsáme bacheloran, åhpadusá almmulasj rahpamin.
Gåvvidum Elsa Laula Renberga auditåvrån, Nordlánds universitehtan, Bådåddjon, ragátmáno 18. biejve jn.
Gåråbieles: Erling Urheim, Odd-Levi Paulsen, Idar Kintel, Adrian Nystø Mikkelsen, Arnhild Lindbach, Lars Joar Halonen, Lars Filip Paulsen, Heidi Andersen, Solvår Knutsen Turi, Elena Paulsen, Ingrid Kintel, Svenn-Egil Knutsen Duolljá, Karianne Thommasen, Nils-Heika Aira-Andersen.
Universitehta åvdåstiddje la sadjásasj dekána Gisle Johnsen.
(Govva: Svein Arnt Adelsten)
Rekrutterim la hásstalusá
- Jus gehtjastip nágin lågev jagijt maŋus, de la læhkám ihkeva åvddånahttem julevsámegiela hárráj, mánájgárdde le ásaduvvam, vuostasjgiella skåvlån ja kultuvrraguovdásj.
Giellaåvddånahttem le ienemusát dáhpáduvvam Divtasvuonan.
Ja Divtasvuona ráddnásuohkanijn la aj sámevuohta gåhttsåmin, valla ij le dal ájn vájkkudam bárep giellaælládimev.
Ájnnasamos hásstalusájt vuojnnep uddni sámijda gudi stádajn årru.
Midjij la dal Bådåddjo "mijá" stáda.
Danna le dálla ásaduvvam sáme åssudahka julevsámegielak barggij muhtem mánájgárden.
Vuodoskåvlån le fálaldahka sámegiella nubben giellan gånnå oahppe moattet guovlos stádan tjoahkkiduvvi aktan.
Stuorámus hásstalus la rekrutterim, oadtjot ådå giellaguoddijt ja ådå giellaåhpadiddjijt.
Dát hásstalusá li juohkka dásen.
Jus gehtjadip alemus dásen, de ælla uddni aktak gejn la dåktårgráda julevsámegielan maŋŋel gå Susanna Angéus-Kuoljok jámij jagen 2009.
Svieriga bielen la akta guhti dåktårgrádajn barggá.
Vuonabielen lev mån ájnna gut lav álggám, valla gå vuojnáv ietjá bargov majt vierttiv dahkat, de iehpedav jus goassak gergav, gåjt åvddål pensjunisstan sjattav.
Ietján gå mån, de la nubbe tjadádam julevsámegiela mastergrádav/oajvvefágav Vuonan.
Ja li dåssju nágina gejn la gasskafáhka/bachelor.
Mælggadav lip juo sávvam ienep åhpadiddjijt julevsámegielan HIBO/UINan.
Jagen 2000 sjattaj Nils Jernsletten professor 2, valla dat dåjmaj dåssju gallegasj jagev.
Maŋŋela suv ejma gávna avtak gut máhtij suv bargov joarkket.
Dálla lip galla ásadime ådå dåktårgrádastipænndiáhta virgev ja professor 2 virgev.
Stipænndiáhtavirggáj la miján juo kandidáhta ja mån doajvov dá ássje båhti jåhtuj jagen 2013.
Nav guhkev gå mån lav aktu læhkám, de la gájkka åhpadibme læhkám tjanádum munji.
Gå mujna le læhkám låhkåmpermisjåvnnå oajvvefáhkabargguj ja dåktårgrádabargguj, jali gå lav friddja oastedum báhkogirjjebargguj, de ælla munji sadjásattja læhkám.
Guhti åvdåsvásstádusáv válldá?
- Guhti dal åvdåsvásstádusáv válldá julevsámegielav ja kultuvra åvddånahttemis?
Guovdásj oajválattjas ja aj Sámedikkes dåbddåp dagu mij lip muhttijn vajálduhtedum, ja sjaddap nuorttasámegielagij irkesbælláj.
Sámedikken le guhkev læhkám åssudagásj Árranin, valla dåbddåp esski dájt maŋemus jagijt la Digge tjielgas láhkáj berustahttjám oarjjel- ja julevsámegielav.
Nordlánda fylkan li gålmmå sámegiela majt galggi vieledit.
Mån sidáv sijáv rámmpot.
Sij li stipendajt juohkám, kursajt ja seminárajt ásadam, ja prosjevtajt doarjjum.
Måttijt jagijt li juo siján læhkám sáme konsulentajt háldadusán ja åhpadusdirektørra le aj vieledam sáme åhpadusáv.
Man guovlluj manná tjállemgiella?
- Nuorttasámegiella ja julevsámegiella libá guokta sierra giela.
Bágojn ja báhkohámijn, ja grammatihkan li sieradusá.
Valla aj prinsihpa gåktu jiena tjálalattjat doajmmi ja dássemålssusibme le sierra.
Gávnnuji huoman bágo ma máhtti jiednaduvvat ja aj tjáleduvvat sæmmiláhkáj, ma dalla tjáĺeduvvá sierraláhkáj.
Gå julevsámegiela tjállemvuohke ájgenis ásaduváj, de lij ájádus giela sierravuodav bisodit.
Boados sjattaj jut riektatjállemvuohke sjattaj ilá ietjáláhkáj gå nuorttasámegielan, gåjt de muv mielas.
Dálla dal ájádallap vehi ietjáláhkáj gå dalloj gå tjállemvuohke mierreduváj, valla uddni ij la tjállemvuohke makkirik ságastallam ássjen.
Iv gåjt de mån jahke julevsámegielaga sihti tjállegoahtet nuorttasáme bokstávaj dagu č, š, ž ja đ. Dav majt farra luluv sihtat lij tjállemvuogev ådåstuhttet soames bokstávaj, bokstávvakombinasjåvnåj ja dássemålssusime hárráj, vaj sieradus tjállemgiala hárráj ij lim dárbahit liehket nav dåssjedis stuorre.
Valla guhti galggá dav bargov dahkat?
Uddni le midjij nuoges barggo åhpadimev tjadádit ja åttjudit oahpponævojt dan tjállemvuoge milta mij miján le.
[1] Nils Eric Spiik: Lulesamisk grammatik.
Jokkmokk 1977.
[2] Anta Pirak: Jåhtte sáme viessom la vuostasj tjáppagirjálasjvuoda girjje tjáleduvvam julevsámegiellaj.
Girjje almoduváj vuostasj bále jagen 1933 ja la maŋŋela aj almoduvvam moaddi, maŋemusát jagen 2000, transkriberidum udnásj julevsáme tjállemvuohkáj.
[3] Karin Tuolja, Susanna Angéus-Kuoljok, Annelie Korak: Giellaj hilá.
Jåhkåmåhkke 1997.
[4] Nils Eric Spiik: Lulesamisk ordbok.
Svensk - samisk.
Sameskolstyrelsen 1994
Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 6-girjjis
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6.
Paul Gælok:
Rássjosuoje ja trihka dagi
Subtsastum Svein Lundaj
Paul Gælok
Paul Gælok la riegádam jagen 1955 ja bajássjattaj Divtasvuonan.
Sån vádtsij vuodoskåvlåv Måsken, Ájluovtan ja Gásluovtan.
Maŋŋel sån oasesskåvlåv Nárvijkan vádtsij, åvddåkursav åhpadiddjeskåvllåj Hábmera joarkkaskåvlån ja åhpadiddjeskåvlåv Bådåddjon.
Sujna l joarkkaåhpadus skåvllåjådedimen, bagádallamin, sosialpedagogihkan ja viddnodåjman.
Sån la barggam snihkkárin, ruhtalågoviehkkebarggen, åhpadiddjen Ájluovta skåvlån jagijt 1986-88 ja 2004 rájes, rektorin Måske skåvlån jagijt 1988-2000, jagijt 2000-04 lej sån prosjæktajådediddjen bájkkeåvddånahttemprosjevtan Oarjjevuonan.
Dánna subtsas gå sån iesj skåvlån vádtsij ja bargos åhpadiddjen ja rektorin Divtasvuonan.
Internáhtan Måsken
- Tjierrekluovtas, gånnå bajás sjaddiv, lij lagámus skåvllå internáhttaskåvllå Måsken, davvelin vuonan ja nuppen bielen.
Danna lidjiv gålmmå vahkkusasj turnusa ja sierra skåvllåsáhtosvantsajn, 42 sláhpek kuttarijn suvdeduvájma skåvlå ja sijda gaskav.
Skåvlån lij akta klássaladnja vuostasj etássjan, ja internáhttalanjá låpptån.
Stuorskåvllå anij dav klássalanjáv, smávskåvllå vádtsij priváhtagoaden, Ábmudagoaden.
Danna lij dåbåsj 10-15 m2, mij klássaladnjan aneduváj.
Danna máhtijma 8-10 máná liehket.
Åhpadiddje lij Divtasvuonas.
Sujna ij lim åhpadiddjeåhpadus, ja ittjij sámegielav máhte.
Ábmutgoahte Måsken, gånnå Bávva skåvlån vádtsij vuostasj klássan.
(Govva luoikan Paul Gælok)
Måske oabme skåvllå, gåvvå álgos 1960-jagijn.
Divna oahppe Måske skåvlån lidjin sáme.
Huoman dåbdåjma lij sieradus gaskan sijájn gudi Måsken årrun ja midja gudi internáhtan årrujma.
Mij dåbdåjma dagu lijma vuolemusdásen.
Nabdostuvájma "stáhtabiebmoga" - dakkára gejt stáhtta biebmaj.
Valla ij galla máhte javllat stáhtta mijáv biebmaj buoragit, gå duodaj nievres biebbmo lij internáhtan dalloj.
Internáhtta lij nav nievrre ja ittjij dåhkkiduvá, ja stieggiduváj varresvuodarádes maŋŋel skåvllåjage 1963/64.
De suohkan gæhttjalij skåvlåjt guovdustit ja hiejtedit Måske skåvlåv, valla ettjin de bájke ulmutja dav dåhkkida.
Sij ráhtjin ådå internáhtav oattjotjit, ja maŋutjissaj dat tsieggiduváj.
Njunnjutjijn dán ráhtjamin lij Mikal Urheim, gut dalloj lij åhpadiddje skåvlån.
Måske skåvlå oahppe skåvllåjage 1963-64.
Gåråbieles: Agnar Vinje, Filip Mikkelsen, Paul Gælok ja Ellinor Amundsen.
Sijá máńńelin, åhpadiddje Viggo Johansen.
Mån vádtsiv vuostasj jagev oabme skåvllåinternáhtan, valla gå skåvllå stieggiduváj, váttsijma Ájluovta skåvlån gånnå vádtsiv 2. ja 3. klássav.
Ájluovtan årojma Margits Minnin, akta guossegoahte majt Sámemisjåvnnå lij álgadam.
Dálla lij 14 biejve skåvlån ja 14 biejve sijdan.
Ja lij buorre gå lidjin stuoráp oarbbena ja vuostasjláve gudi aj skåvlån vádtsin, stuoráp báhtja viehkedin ja unnebujt bælostin.
Åhpadiddje Ájluovtan lij oarjjás ja ittjij sámegielav máhte.
Sujna ij lim viehka máhtudahka sámijs ja sáme kultuvras.
Gå 4. klássaj álggiv de lij ådå internáhtta Måsken tsieggiduvvam, de oattjojma dåhku vas jåhtet.
Álgon lij smávskåvllå internáhtan, madin midja gudi dálla lijma stuorskåvlån váttsijma oabme skåvlån.
Dálla lij de buorep dille, internáhttan årojma dåssju guovtes juohkka lanján, ja oattjojma sijddaj mannat juohkka ájllega.
Tjuottjodiddje internáhttan lij Olga Amundsen Ájdestárfos Divtasvuonan.
Sån lij duodaj ieŋŋgil.
Sån ittjij sámásta, valla lij læstadiánár, ja jáhkáv lij sáme máttos.
Sån lij tjiehppe njálga biebmojt riejddit unna budsjehtatjis.
Suv boaddnje lij guollár ja buvtij varás guolijt skåvllåj, navti de oattjojma álu njálga guollemállásijt ja njálga guollebiebmojt.
Skåvlåv ettjin ålli tsieggit åvddål jagen 1974.
Vilák vádnunij duodjeladnja ja ietjá sierralanjá, daha esski tsieggiduvvin 1980-jagij álgon.
"Dåssjidahtes fámo"
- Internáhta rahpamin jagen 1966 hålaj Nordlánda skåvllådirektørra ja javlaj: "Doajvov dát internáhtta ij sjattatja sadje gånnå nievres fámo láleduvvi".
Majt dájna oajvvadij ittjij njuolgga javla, valla jáhkedahtte usjudaláj sijájt gudi rahtjin sámegiela ja kultuvra åvdås.
Ålos "sámeaktivistasj" li boahtám Måske internáhtas.
Muv buoremus skåvllåájgge lij gå 4.-6. klássajt vádtsiv Måsken.
Mijá åhpadiddje lij Mikal Urheim.
Mikal lij tjiehpes pedagovgga.
Sån vehi sámegielav åhpadimen anij, valla ienemusát dárustij.
Mij lávlojma nágin sáme lávllagijt, valla ejma goassak åhpa sámegiellaj låhkåt ja tjállet.
Sáme vuolemusán kurssaplánajn
Klássa rájes vierttijma jåhtet vas, dán bále suohkana guovdátjij Gásluoktaj, gånnå gájkka nuorajskåvllåoahppe suohkanis lidjin tjoahkkidum.
Áttjak lijma nuorajskåvlåv oadtjum, ja mij lijma vuostasj oahppe ådå tsieggidum internáhtan.
Dalloj lij kurssapládnasystebma.
Oahppe ja æjgáda galggin válljit kurssaplánav, valla skåvllå biejaj vargga divna sáme oahppijt 1. jali 2. pládnaj.
Ittjiv de dav dåhkkida, ja rahtjiv vaj bessiv 3. kurssapládnaj nágin fágajn.
Gásluokta lij industriddjasadje, ásadam semænntafabrihka diehti, ja danna årrun ienemusát látte ja láddáduvvam sáme.
Gå midja Gásluoktaj bådijma de lijma vuolemusán, - mij gudi vuonasåkkijs bådijma, lijma "hæjossáme" ja duodden lijma læstadiánera.
Dalloj lidjin da gålmmå sivá mij mijáv biejaj vuolemussaj sijáj gáktuj gejn lij stáhtus.
- Værábun ittjij máhtte sjaddat.
Mij vierttijma dan diehti juoktá roattov oadtjot.
Ájnna bierggimmáhttelisvuohta lij tjårmåj doarrot nav tjavgga vaj ettjin duosta mijájn doarrot ja hárddet.
Ja dav de mij dagájma.
Skåvllå binnáv vieledij mijá sijddaárvojt.
Mij dåbdåjma vierttijma oassálasstet dåjmajda ma ællim dåhkkidahtte læstadiánarij birrusis, dagu javllamuora birra vádtset.
Ejma mijá æjgáda sidá mij galgajma oassálasstet musihkkaiehkedijda skåvlån j.n.á., valla oassálastijma dal midja huoman, loabe dagi.
Ájteduváj sierraskåvllåj rájaduvvat
- Gásluovtan lij oarjjelahák gut lij internáhtatjuottjodiddjen, ja akti sujsta tsábbmudalliv vaj njunjes varddegåhtiv.
De báhtariv sijddaj, ieddne vierttij mujna vuolgget ruoptus ja gujddit skåvllåjådediddjáj.
Valla danna de ij lim makkirik viehkke oadtjot.
Sån farra ájtij muvva rádjat sierraskåvllåj vájves báhtjajda.
Mån vigeduvviv, ij de internáhtatjuottjodiddje gut muv tsábmij.
Diehttelis lidjiv håje mielan.
Mån lidjiv praktihkalasj, ja skåvllå ittjij muv vuojga berusta.
Skåvlån lij ilá edna teorija, ja muhtemijda vilák le.
Måttijt jagijt maŋŋel, gå lidjiv rektorin Måske skåvlån, iejvvijiv dáv skåvllåjådediddjev vas soames rektortjåhkanimen.
De javlliv sunji: Mujtá gus dalloj gå dån ájtti rádjat muvva sierraskåvllåj?
Sån ittjij majdik tsuvke dasi.
Nuorajskåvlå maŋŋela vádtsiv jagev oasesskåvlån Nárvijkan.
Ittjiv mån bargov dajna åhpadusájn oattjo, alla vehi maŋŋel snihkkároahppen barggiv Nárvijkan.
Ja mån mujtáv akta sámeáhkkásj akti munji javlaj: - De nav, dåhkki gus oasesskåvlåv vádtset ja snihkkárin sjaddat?
Dåhkkij gåjt, valla nágin jage maŋŋel de lij munji viehkken dav majt oahppiv oasesskåvlån, d.d, gå barggiv soames ájgev Guovdageaidnun, ruhtalåhkoviehkkevirgen Sáme Instituhtan.
1970 jagijn åroj Paul Gælok ja suv skåvllårádna internahtan dán huodnahin.
Dat lij dalloj ådå tsiekkadus, ja ij la bárep rievdaduvvam dallutjis.
(Govva: John Gunnar Skogvoll)
Åhpadiddjeåhpadus julevsámegielajn
- De gávnadiv mån galggiv åhpadiddjen låhkåt.
Mån válldiv åvddåkursav jagev Hábmera joarkkaskåvlån.
Danna oahppiv sámegielav tjállet.
Dát kurssa lij viehka ájnas åhpadit bájkálasj åhpadiddjijt, gå ællim galles gudi lidjin gymnásav vádtsám.
Ålles gudás gudi dán kursan vádtsin sjaddin åhpadiddjen, gålmås li dálla åhpadiddjen Ájluovta skåvlån.
Maŋŋel dan kursa vádtsiv åhpadiddjeskåvlåv Bådådjon 1983-86 jagij.
Danna oadtjuv sámegielav fáhkan.
Mij lijma 6-8 sámestudenta, lidjin sihke åhpadiddjestudenta ja iehtjáda.
Miján lij aj sebrudakfáhka sámijn.
Åvddåkursan lij Kåre Tjihkkom sámegiela åhpadiddjen, ja åhpadiddjeskåvlån lij Anders Kintel muv sámegielåhpadiddje.
Rektorin Måsken
Maŋŋel åhpadiddjeskåvlå oadtjuv åhpadiddjevirgev Ájluovtan ja barggiv danna guokta jage, 1986-88.
De rektorvirgge Måsken rabás lij, unna sájájs gåsi ij la bijllarahte.
Mån lidjiv ájnna åhttsen dan virggáj.
Rektorin lidjiv Måsken gitta 2000.
Gå jåhtiv ruoptus Måsskåj lij sámegiella juo bájkátjin gáhtomin.
Soames oahppe sámástin, valla skåvlån låhkin dåssju sámegielav nubben giellan.
Jagen 1991 gæhttjalijma åhpadit guokta vuostasjgielajda.
Valla ittjij dat nav buoragit dåjma.
Mij de nágin jage maŋŋel máhtsajma vas åhpadittjat sámegiella nubben giellan.
Gájkka oahppe Måsken de oadtjun sámegielåhpadusáv.
Sij lidjin smidás nubbengiellaoahppe, gájka dárustin buorebut gå sámastin.
Sámegiella ittjij aneduvá dåjn ietjá fágajn.
Valla sámegielle gulluj skåvlån.
Jus ga skåvllå lij unne (12-23 oahppe), de lijma huoman moatte láhkáj åvddålin mij gulluj gæhttjalittjat ådå skåvllååvddånahttemijt.
Mån jáhkáv mij lijma vuostasj skåvllå Nuortta-Vuonan gudi álgadijma oahppevidnudagáv.
Dav gåhtjojma "Biebbmo ja vuossa".
Mij kafeav dåjmadijma ja goarojma ja vuobdijma sáme káffavuossajt.
- Mån lav agev tjuottjodam bájkálasj sebrudak viertti skåvlån vuodon, ja ij dåhkki juohkkaláhkáj buohtastahttet skåvlåjt ja oahppijt bájkijn dagu Måsske, Oslojn jali Råmsåjn.
E de gájka dav dádjada.
Ja moaddi lav rijddalam skåvllåpsykologaj.
Bådij akta PPT-kontåvrås ja tjadádij gæhttjalimev Måske oahppij, ja dan baktu javlaj: Dij vierttibihtit dárogiela moallánakåhpadimijn Måsken álgget!
Gássjelisvuohta lij gå mijá oahppe gæhttjalimen ællim gávnnam boastovuodajt rássjosuoje- ja trihkagåvåjn.
Måsken la dal dálkke gå rássjot de agev aj bieggá, ja dan diehti e aktak Måsken rássjosuojev ane, ja lagámus trihkka la dal sihkkarijt måttijt tjuode mijla duogen.
Måsken ij la åvvånis bijllarahte!
Psykologa ballin oahppe ettjin galga máhttet dav mij TV-an vuoseduvvá, ja ballin oahppe bátsádallin gå TV-av ettjin gehtja.
Ij lim dat imálasj, dåppe lij ienemusá læstadiánera ja daj sijdajn ællim TV-a.
Valla gå de la gatjálvis massta máhttep dáppe vuonajn, de galgav javllat máhttep!
Vanntsa l ájnna fievrro ulmutjijda Måsken, ja dav de Måskemáná oahppi juo árrat gåktu vantsajn rijbadit.
Nágin jage dás åvddål lej åhpadiddjeskåvlå åhpadiddje Måsken, ja dárbahij filkav davás.
12-jagák oahppe fálaj suvddet suv davás.
Ja dalloj de dat åhpadiddje alvaduváj, gå báhttja dal máhtij gájkka sliehkkomotåvråj birra.
Ij lim de dán bále makkirik vádnunibme dárogiela moallánagájs!
Måsske l unna rahtedak bájkásj, ja viesátlåhko l binnum, sæmmi bále gå unnep bájkátja Måske lahka gåsstå oahppe internáhttaj båhtin li sjaddam sirddembájkken.
Dan diehti hiejteduváj internáhtta álgon 1970-jagijn.
Mij lip sælldát rahtjam sihke skåvlåv ja ulmusjlågov bisodit.
Mån lidjiv måttijt jagijt prosjæktajådediddjen Oarjjevuonaprosjevtas, akta æládusåvddånahttemprosjækta, mij ierit ietján oattjoj guokta luossakonsesjåvnå Måsskåj mij vattij måskegijda ájnas barggosajijt Måsskåj.
Mån dav luossabiebbmam viddnudagáv vuododiv.
Ájnna skåvllå julevsámegielajn vuostasjgiellan
- Jagen 2004 jåhtiv davás Ájluoktaj, ja lav dat rájes lav barggam åhpadiddjen Ájluovta skåvlån, gånnå mån dálla åhpadav julevsámegiella vuostasjgiellan, sebrudakfágan, duojen ja åskon.
Miján li tjuohte oahppe, dajs birrusij 35 gejn sámegiella la vuostasjgiellan ja 20 gejn la sámegiella nubbengiellan.
Ájluovta skåvllå la uddni ájnna skåvllå sihke suohkanin ja ålles Vuonan gånnå åhpaduvvá julevsámegielan vuostasjgiellan ja sámegiellaj.
Måske skåvllå hiejteduváj jagen 2009, de lidjin dåssju gålmmå oahppe vil danna.
Ietja skåvlåjn Divtasvuonan, Gásluovtan ja Stuorgietten, li muhtem oahppijn sámegielåhpadus, valla dåssju nubben giellan.
Oahppijn gejn sámegiella la vuostasjgiellan li sierra klássajn Ájluovta skåvlån, ja navti doajmmi dagu 3-juohkedum skåvllå dájda oahppijda.
Da galggi prinsihpaj milta oadtjot gájkka åhpadusáv sámegiellaj, ietján gå dárogielfágan ja ieŋŋilsin.
Mánájskåvlån dat navti doajmma, nuorajskåvlån vierttiji dárogielak åhpadiddje åhpadit matematihkan, ieŋŋilsin ja luondofágan.
Dájn fágajn sámegielak oahppe åhpaduvvi dárogiellaj dárogielakoahppij siegen ma vádtsi sæmmi klássadásen.
Då ietjá fága li vas sámegiellaj.
Valla vádnuni oahppamgirje sámegiellaj måttijn fágajn, sierraláhkáj nuorajskåvlån.
Vuolep dásijn la buorep, valla diehttelis ij la dal valjesvuohta galla.
Gåktu galggá doajmmat gå oahppe ietján gå sámegielfágan e rat ielve ietjá tjállusijt sámegiellaj, ietján gå dav majt åhpadiddje táblluj tjállá ja daj nágin girjijn majt adni.
ahppamnævvoprosjækta
- Jus mij Ájluovta skåvlån ep oahppamgirjijt julevsámegiellaj dagá, de ælla ga vuojga iehtjáda gudi dav dahki.
Miján la máhtudahka gájkka fágajn, valla ep máhte guorrit skåvlåv åhpadiddjijs dan diehti gå hæhttup oahppamgirjijt tjállet.
Dan diehti åtsåj skåvllå jagen 2008 Sámedikkes rudájt prosjæktaj gånnå åhpadiddje oadtjun binnep åhpadimtijmajt majt farra galggin adnet oahppamgirjje tjállemij.
Dát prosjækta hiejteduváj jagen 2011.
Boados la 9 barggogirje ja nágin tiebmátjállusa sebrudakfágan li jårggåluvvam, valla ælla ájn prienntiduvvam.
Jur dálla ælla makkirik oahppamnævvobargo skåvlån skåvlå tjadá.
Gássjelisvuohta la gå da soames åhpadiddje gudi åhpadi julevsámegiellaj oadtju binnep åhpadimev tjálátjit sáme oahppamnævojt, de lassán åhpadiddjevádnunibme.
Juoktá lip máhttám ietjam skåvlån tjadádit åhpadimev, valla ejma sæmmi båttå nagá tjadádit guhkásåhpadimev ietjá skåvlåjda.
Dat vájkkudij dan láhkáj jut skåvllåjage 2011/12 lidjin oahppe gudi ettjin åhpadimev oattjo julevsámegielan.
Miján ij la ga máhttelisvuohta guhkásåhpadimev tjadádit skåvllåjage 2012/13, så dáv åhpadimev galggi dal dálla gæhttjalit tjadádit Bådådjos.
Onsdag 22. april
Folkehelsemarsj
fra Spar Drag til Aktivitetsparken.
Det vil bli servert saft, kaffe
og pølser.
17.00- Álmmukvarresvuodaváttsos
gájkajda Spar Ájluovtas Doajmmapárkkaj.
Sáffta, káffa ja
bierggomárfe guossoduvvá.
Her finner du hele
programmet: https://www.tysfjord.kommune.no/folkehelseuka-2015.5741665-91651.html
Selskapets
formål er å drive arbeidstrening, praktisk opplæring,
produksjon og tjenesteytende arbeid ved bruk av arbeidskraft
rekruttert blant fysisk og psykisk funksjonshemmede og andre som
ikke er i stand til a nyttegjøre seg det ordinære
arbeidsmarkedet.
Gjennom arbeid søker en å sette i gang en lærings‑ og
utviklingsprosess hos den enkelte slik at arbeids­takeren i størst
mulig grad når frem mot det mål å kunne utføre arbeid på det
normale arbeidsmarked.
For de svakest fungerende må selskapet
tilstrebe seg å gi varig vernet arbeid og aktivitetstilbud.
Det er et overordnet mål at selskapet i nært samarbeid med sine
samarbeidspartnere (helse og sosialetaten, arbeidskontor,
trygdekontor og eventuelle andre) skal arbeide for å gjøre den
enkeltes totale livssituasjon så trygg og god som mulig i
lokalmiljøet.
Viddnudagá ájggomusla dåjmudit barggohárrjijdallamav,
práktikalasj åhpådimev, buvtadimev ja dievnastus bargov, gånnå
barggevæddjo li ulmujta gudi li fysihkalasj ja psykalasj fábmális
ja iehtjáda gudi e máhte ávkástallat dábálasj barggosalljuj.
Bargo tjadá sihtap åvddedit oahppam- ja åvddånahttemprosessav
juohkka ulmutja lunna navti váj bargge nav buoremus gå máhttelis
jåvsåt dan ulmmáj váj máhttá barggat dábálasj barggosæljon.
Viddnudáhka viertti ratjádit várjjalum barggo ja doajmmafálaldagájt
daj rasjes doajmmididdjijda.
Viddnudágá oajvemus ulmme javlla viddnudáhka galgga, aktisattjat
aktajn aktisasjbarggoguojmijn, bargadit navti vaj juohkka ájnnegasj
ulmutja ålles viessomdille/iellemvidjura/iellemdille la nav jasska
ja buorre vaj máhttelis bájkalasj sebrudagán.
Abårttå merkaj iesselisvuodav boarkkit.
Jus ájádallá abårtåv dahkat de soajtti edna gatjálvisá.
Valla máhttá agev soabmásijn gávnadit vásstádusájt åttjudit ietjas gatjálvisájda.
Guosská aj gesi l soabmásav iesselissan dahkam.
Gå sihtá abårtåv dahkat de soajttá oare ednaga.
Máhttá årrot danen gå ietjas ij gärggogin dåbdå.
Adná ietjas ilá nuorran jali ij hieba ietjas viessomin jur dalloj.
Márjju gejna l iesselissan sjaddam ij la gejna sidá mánáv adnet.
Riektá l abårtåv dahkat ja ij dárbaha iehtjádij tjielggit, juska vil oarre.
Tjáledum la abårttålágan.
Riektá l aj rievddat akta goassa abårtå åvddåla.
Abårtåv dahkat ij dagá dav gássjelabbon iesselissan sjaddat boahtteájge.
Ij ga gávnnu áldarmierre abårtåv dagátjit.
Gänna ájádallá abårtåv dahkat soajtti edna gatjálvisá ja de márjju l buorre soabmásijn ságastit.
Abårtå gáktuj agev fáladuvvá doarjja ja viehkke, goappátjagá åvddål ja maŋŋela.
Gut soabmásav iesselissan la dahkam máhttá aj gávnadit soabmásijn jus sihtá.
Agev la buorre ságastit gejna l iesselissan sjaddam, gåktu sihtá dahkat.
Jus la máhttelis de l aj buorre aktan mierredit.
Valla jus ij ájgás boade, de agev la iesselis niejdda, gut mierret jus galggá abårtåv dahkat jali ij.
Gut l soabmásav iesselissan dahkam, ij la riektá aktu mierredit jus galggá abårtåv dahkat jali mánáv riegádahttet.
Juska vil märrádus abårtå birra l aktisasj jali ij, de guojmmen soajttá vájves vásadus.
Goappátjagá abårttåduostudagájn ja nuorajduostudagájn máhttá soabmásijn gávnadit gejna ságas, juogu de goappátja aktan jali aktu.
Abårtå maŋŋela máhttá goappátjagá gähppánimev ja håjev dåbddåt.
Dåbdo ja ájádusá máhtti målsudit ájge milta ja muhttijn esski båhti maŋebut abårtå maŋŋela.
Ihka vil ájgge l vássám, de máhttá aktavuodav válldet buojkulvissan nuorajduostudagájn ságastittjat dåbdoj birra.
Gitta 18 iesselisvuohtavahko rádjáj la riektá abårtåv dahkat váni ij aktasik giehttot manen.
18 iesselisvuohtavahko maŋŋela rávkaduvvá loahpe Sosiálastivras abårtåv dagátjit.
Dakkir loabev oadtju val jus li sierralágásj oare abårttåj.
Buojkulvisá dasi máhtti årrot gå l sieldes nuorra, li gassjelisvuoda alkoholajn jali drogaj, l illastuvvam jali ågen la muhtem tjavgga vahák jali ij la iemeláhkáj åvdeduvvam.
Abårttå agev dagáduvvá skihpadåben jali ietjá tjiehppeklinijkajn, ij máhte buojkulvissan abårtåv dahkat nuorajduostudagán.
Valla jus diehtá l iesselissan ja ájádallá abårtåv dahkat de máhttá aktavuodav válldet nuorajduostudagájn rádev oattjotjit.
Máhttá aj mannat varresvuohtaguovdátjij jali gynekologaj.
Máhtti aj viehkedit aktavuodav válldet abårttåduostudagájn skihpadåben.
Máhttá aj iesj riŋŋgit njuolgga abårttåduostudahkaj ja ájgev diŋŋgot.
Jus diehtá sihtá abårtåv dahkat de l buorre ájgev diŋŋgot nåv ruvva máhttelis danen gå muhttijn máhtti vuorddemájge muhtem duostudagájn.
Abårttå máhttá umassláhkáj dagáduvvat.
Makkir vuogij milta dagáduvvá mierreduvvá man guhka ájgge l vássám iesselisvuodan.
Åtsådittjat makkir iesselisvuohtavahkon la vuododuvvá maŋemus läjbboma vuostasj biejves.
Ij de riekkni almma sahkanimes.
Gitta avtse vahkkuj máhttá abårtåv dahkat dálkkasij viehkken.
Gåhtjudallá medisijnalasj abårttån.
Muhtem sajijn tjärdda aneduvvá lågenanguovte vahkuj.
Oadtju tablehtav abårttåduostudagán, dát ij la sämmi gå hähkka-p-tablähtta.
Gå l tablehtav bårråm de oadtju häjmmaj mannat.
Avta jali guovte biejve maŋŋela boahtá ruoptus duostudahkaj oattjotjit ådå dálkkasav, juogu de tablähttan majt njiella jali biejaduvvá guoddnáj.
Ganugasstá de duostudagán maŋŋela ja moadda tijma duogen varddegoahtá ja iesselisvuohta boarkki.
Máhttá bávtjájdallat valla dasi oadtju bávtjasgiehpedimev ja maŋebut sämmi biejve häjmmaj manná.
Máhttelis la aj abårtåv hejman tjadádit, nåv gåhtjodum häjmmaabårttån.
De nuppe vuoro tablehtajt ja hejman.
Loabeduvátjit häjmmaabårtåv dahkat de hähttu binnemusát 18 jage vuoras ja ietjas lunna l ietjá ållessjattuk.
Moadda vahko abårtå maŋŋela ådåsis gynekologa jali gáhppeliddje lunna manát dagátjit ådå iesselisvuohtaåtsådimev ja giehtutjit gåktu viessu.
Iesski dalloj medisijnalasj abårttå aneduvvá ållu tjadádum.
Muhttijn aj åtsådibme dagáduvvá gehtjadittjat vaj e buojkulvissan plasentas bátsidusá gávnnu skoadon.
Jus da gávnnuji de máhttá nåv gåhtjodum ráhpom dagáduvvat ja de njamáduvvi oase ma li báhtsam várrogit ierit.
Jus dárbaj dav dahkat de jábmeduvvá.
Gitta 12 vahko vahkkujj , máhttá dahkat nåv gåhtjodum tjuollam abårttån, dalloj ráhpom de dagáduvvá.
Tjuollambåttå l jábmedum.
Dåktår tsahká instrumentav skåhtuj.
Instrumännta l aktijbiejadum njammamrusstaj.
Várrogit åhke ja plasännta njamáduvvá skoados.
Oalle abårttå gihtja 20 minuvta bájken.
Maŋŋela ganut duostudagán moadda tijma vuojŋgadittjat.
Moadda vahko maŋebut muhttijn ådåsismanádibme dagáduvvá.
Maŋŋela 12 vahko de abårttå hähttu guovten lávken dagáduvvat.
Duostudagán vatteduvvá vuostak dálkkasa ma la sämmi tablähtta tjerdas ma aneduvvi árra abårtån.
Guovte biejve maŋŋela boahtá ruoptus duostudahkaj ja vatteduvvá ådå dálkkasa ma álgadi skoado aktijgiessemijt vaj åhke suojmma ålgus boahtá.
Sjimustahttá unnepriegádahttemijn ja máhttá bávtjájdallat sämmiláhkáj gå mánáv riegádahttá.
Ájgge mij rávkaduvvá målsut, moattet tijmas gitta moatte jánndurij valla ienemusájda jánndura sinna.
Dav ájgen la skihpadåben sisitjáledum.
Gå abårttå l dagádum de dåktår skoadov åtsåt.
Jus plasentas bátsidusá li de máhttá skoados ráhpom dárbulasj årrot.
Moadda vahko abårtå maŋŋela máhttá muhttijn ådåsismanádit skihpadåben.
18 vahko maŋŋela galggá sierra oarre abårtåv dahkat.
Abårttå dagáduvvá sämmiláhkáj gå 12 vahko maŋŋela.
Majt máksá abårtåv dahkat målsut jur gånnå rijkan årru.
Moatten sajen ij dárbaha majdek mákset jus ij la 20 jage ållim.
Jus dárbaj mákset de máksá bájken 300 kråvnå juska vil man vuoras.
Jus sihtá diehtet jur majt máksá gånnå iesj årru, de máhttá gatjádit soabmásis nuorajduostudagán jali gáhppeliddjeduostudagán.
Máhttá aj aktavuodav válldet abårttåduostudagájn.
Barggijn duostudagájn la sjávovälggogisvuohta.
Valla jus galggá abårtåv dahkat de l buorre jus soames máhttá doarjjan årrot abårtå åvddål ja maŋŋela.
Jus la nuorra de bargge álu oajvvadi äjgáda jali ietjá sujttoaddne oadtju diehtet abårtåv la dagátjit.
Jus ij hejman máhte giehttot abårtåv la dagátjit de márjju máhttá giehttot iehtjádij gesi åssku.
Máhttá årrot ållessjattuk oarbben, beraj, kuratåvrrå ja skihpasujtár skåvlån jali ietjá ulmusj gut máhttá doarjodit.
Jus äjgádij jali ietjá sujttoaddnij aktavuodav váldeduvvá de mierreduvvá vidjurij milta ja vuododuvvá iehtjádij siegen majt iesj sihtá, vidjurijs ja man vuoras la.
Dadi lagábut 18 jage vuoras la dadi binnebut la äjgádin jali ietjá sujttoaddnen riektá diedojt oadtjot ietjas aktavuodaj birra sujtujn.
Ienemusát máhttá ságastallat gåktu dahkat barggij maj gávnat.
Jus äjgádij jali sujttoaddnij aktavuodav váldeduvvá de agev iesj vuostak diededuvvá.
Jus la nåvti vaj ietjas äjgáda jali sujttoaddne e åbbå oattjo diehtet jut abårtåv sihtá dahkat, dajna gå juojddá allasis máhttá sjaddat, de sujttobargge e aktavuodav sijájn válde.
Abårtåv dahkat ij galga tjuovvusav vaddet aktak vájves vidjurijda sjaddá.
Máhttá de ienni viehkev kuratåvrås jali ietjá doarjjaulmutjis oadtjot.
Buorre l vuojŋadit biejvijt abårtå maŋŋela.
Vuostasj biejvijn ja gitta vahkkuj máhttá báktjit, vargga degu läjbbombáktjasa.
Vahko abårtå maŋŋela álu varddá vargga degu l läjbbom jali márjju ienebuv.
Man guhkev varddá rievddá ulmutjis ulmutjij ja makkir abårttå.
Nåv guhkev gå varddá ij galga seksav adnet, tampuvnav adnet jali lávggot danen gå máhttá infeksjåvnåv oadtjot.
Läjbbom álu boahtá ruoptus nielje gitta gudá vahko maŋŋela.
Abårtå maŋŋela muhtema dåbddi gähppánimev gå iehtjáda håjev dåbddi.
Máhttá aj målsudit daj dåbdoj gaskan ja muhttijn esski båhti maŋebut abårtå maŋŋela.
Juska vil guhka ájgge l vássám de máhttá aktavuodav válldet duostudagájn ságastittjat ietjas dåbdoj birra.
Máhttá dav dahkat duostudagán gånnå abårttå dagáduváj jali buojkulvissan nuorajduostudagán.
Muhttijn l dan duogen gå ij ietjas váseda gärggok, l ilá nuorra jali ij hiebá ietjas viessomin jur dalloj.
Márjju gejna l aktan iesselissan sjaddam ij la gejna sidá mánáv oadtjot.
Juska vil oarre de l riektá abårtåv dahkat váni darbaha ietjas tjielggit ietjá ulmutjij.
Riektá l aj ietjas rievddat akta goassa abårtå åvddåla.
Ij gávnnu áldarmierre dagátjit abårtåv.
Alkoholajn miejnniduvvá juhkusa nåv gåk vuola, vijnna ja sprijtta.
Ålos dav juhki danen gå la njálgge jali vuoladuvátjit.
Valla alkohola máhttá aj moatteláhkáj vádálasj.
Máhttá vahágijt ja dávdajt buktet, nuppe oassáj dahká vaj vájves jali vádálasj vidjurijda sjaddá.
Muhtema goavgedi ja nievret viessu gå juhki.
Suoddjitjit nuorajt gávnnu jáhke goassa oadtju alkoholav oasstet: Gávtsejagágin oadtju bårråmsajen oasestit ja guovtelåkjagágin systembolagan.
Ihka vil iesj oadtju oasstet de l buorgodum oasestit gesi ij la loahpe oasstet.
Ålos alkoholav juhki danen gå sijá mielas la njálgge ja vuogas.
Muhtema juhki danen gå l vuollegis iesjdåbddo.
Jus juhká buorep iesjdåbdov oattjotjit jali goavgedimev giehpedittjat jali jus ilá ednagav juhká, de juhkam máhttá boastoadnemij doalvvot.
Máhttá aj nievret viessot, goappátjagá jugádijn ja maŋŋela.
Nuorran máhttá ållessjattugin dåbddut de máhttá dåbddut mierren ållessjattugin sjaddat gå alkoholav jugádijn.
Márjju hejman vaddi, jali iesj gähttjal jali aktan rádnaj.
Le dábálasj vaj ajtu ij diede jus sihtá juhkat vuostasj bále, ájnat juhká gå ietjáda juhki jali "luluj" juhkat.
Valla jus duosstá vuosteldit juohkusav ja vuorddet de l ávkke.
Dadi guhkebut vuorddá dadi buorep, danen gå vadá unneduvvi vigijt oattjotjit jali alkoholaj tjanáduvvat.
Jus vuoladuvvá de signála vuojŋŋamin hiemssiduvvi, vaj ájádallam, dåbdo, mujtto, starjjo ja dájddo nievrebut doajmmá.
Máhttudahka diehkijt aktidit hiemssiduvvá aj.
Gå dájddo nävrru de ij dádjada mij sjaddá sämmiláhkáj gå la tjielgas.
Márjju dahká dakkirijt majt ij lulu ietján dahkat: ságas ienebut ja ienep ulmutjij, gärssul, sjuohttul jali aktavuodav åhtså, ja ådåsijt gähttjal.
Nievrep dájddo dahká dav gassjelabbon dádjadit jus juoga l vádálasj.
Jus la vuollagin de máhttá dahkagoahtet dakkirijt ma máhtti alvos tjuovvusijt vaddet.
Muhtem vidjura máhtti sjaddat gå l juhkam:
Muhtema jáhkki ij la nåv vádálasj juhkat jus ij álu jugá, buojkulvissan val vahkkogietjijt, ihka vil dalloj ednagav juhká.
Ij la riekta
Máhttá vilá vehik vuollagin biejve maŋŋela gå l juhkam.
Man ednagav la juhkam dav mierret.
Buojkulvis bissu alkohola garravuollagis rubmahin bájken gålmå gitta nielje tijmmaj.
Ij gávnnu makkirik vuohke jut ruvábut manná.
Biejve maŋŋela gå ij la riekta tjielgas de dájddo l aj nievrep gå iemeláhkáj ja máhtá vájvve dahkat mav galggá.
Buojkulvissan máhttá vádálasj mopedav jali bijlav vuodjet, ja jus la alkohola rubmahin de ij la lágalasj.
Alkohola bájnasj gájkajt umassláhkáj ja ulmutja gierddi umasse ednagav, valla gávnnu agev mierre gå rumáj vuosstálasstá.
Álu vuoksá jali oaddá.
Jus jámálguvvá de máhttá oalle vádálasj, ja hähttu skihpadåhpåj doalvoduvvat.
Jus hudjá ulmutjav gut la juhkam, de gálggá aktavuodav válldet ållessjattugijn, skihpasujttorádevaddemijn, polijsajn jali skihpadåhpåj vuolgget.
Jus soames la jámálguvvam de galggá riŋŋgit 112.
Ij galga ulmutjav vuovsedahttet jalik sliebbit galmma tjátjev suv nali, danen gå l máhttelis ietjá vahága jali fällama sjaddi.
Bunástallat, tjulástallat ja hånglit la juoga masi ålos lijkkuji.
Jus ij la dav dahkam márjju ájádallá dan birra ja hálijt dav dahkat.
Avtabále gå máhttá dåbddut vehik balon vuostasj tjullásij jali hångelij.
Gåktu dal ájn dahká gå hångli?
Jus ájádallá gåktu tjules jali hångli, de l buorre mujttet e njuolgadusá gávnnu gåktu galggá dahkat Jus gähttjal ja dahká nåv vaj buoragit allasis dåbddu, de dåbddusj gal buoragit gesi tjules ja gejna hångli.
Bunástallat la gå ietjas bakismijt dieddel ietjá ulmutja baksimijda jali ietjá sadjáj ietjá ulmutja rubmahin, álu sämmibále aj tsållajienatjav dahká.
Gå soabmásav bunes de l njálmme dahppot.
Gå soabmásav tjules de álu gaoppátjagá baksima ja njuoktjama duohtti nubbe nuppev.
Le degu njávkká ja njávkaduvvá njuoktjamijn ja baksimij.
Gåvviduvvá aj degu smáhkkut ietjá ulmutjav.
Dábálasj vuohke tjulástallagoahtet la bunástallagoahtet.
Jus sihtá tjulástallat de máhttá baksimijt vehik sierrit ja njuoktjamav unnán tsåggåt vaj duohttá nuppe baksimijt.
De vuojnná jus gut aj baksimijt sierri vaj njuoktjama máhtti duohtadit.
E gávnnu njuolgadusá gåktu galggá dahkat gå tjules nubbe nuppev, buojkulvissan man märráj galggá njuoktjamav tsåggåt jali man ednagav galggá baksimijt sierrit, valla dav iesj mierret.
Ienemusát álu ietjatis tjielggá gå vijmak soabmásav tjules.
Gätjástus la várrogit álgget vaj ij njálmmáj garrasit tsåhkkå ja labuda njuoktjamav guojmenis njálmen dalága.
Goappátjijda álu buorak sjaddá jus gähttjal.
Vájvve l soabmásav tjulestit njuolgga åvddålis danen gå njunje álkket jåstesti, danen álu dárbaj oajvev rággit ålåtjit.
Vuojŋasj má giehpemusát njunjijn gå soabmásav tjules.
Vuohke l iesj gähttjalit mij lijkkogis dåbddu.Máttá buoragit tjulástallat badneduollidimijn jali piersingijn.Máhttá aj nubbe nuppev tjulestit rubmahij.
Gåggu rubmahin tjules jali sihtá tjulestuvvat iesj mierret aktan gejna tjules jali gässta tjulestuvvá.
Máhttá dåbddut lijkkogis iehtjáda rubmahav gulldalit, buojkulvissan fármasta ja njávka baktu.
Máhttá njávkadit ja fármudallat goappátjagá biktasij ja biktasahtá.
Gåktu dal ájn hångli?
Hånglit gåhtjudallá gå tjules, bunes, fármas ja návkká soabmásav.
Tjulástallat ja sämmibále fármudallat máhttá aj årrot hångel.
Jur degu njávkkama ja bunestime rubmahin aj máhttá årrot hångel.
Gå hångli máhttá aj dieddet ja njávggat nubbe nuppe vuosstij.
Máhttá hånglit moatteláhkáj, buojkulvissan suojmma ja sjávot jali tjavgga ja fámulattjat.
Álu målsut hångelbåttån.
Máhttá aj målsudit báles bálláj ja ulmutjis ulmutjij.
Máhttá hånglit ållu gárvodum jali ållu rihttsot.
Máhttá aj hånglit umassláhkáj, buojkulvissan tjuottjo,tjåhkkot jali vällot.
Hånglit ednagit ja binná biktasij jali biktasahtá muhttijn garrahångelin gåhtjudallá.
Muhtema gåhttju hångelav smállan.
Valla smálla máhttá aj ietjá.
Muhtema adni buojkulvissan ulmusj smállá gå sjuohttul jali seksav adná iehtjádijn jali iehtjádij.
Ulmusj gejna l dáv dahkam máhttá aj gåhtjudallat smállan.
Årrot lahka ja njávkaduvvat soabmásis dahká lijkev, njuoktjamav ja baksima rádji signálajt vuojŋŋamij jut tjagárt ja dåbddu lijkkogis.
Máhttá aj dahkat seksuálalattjat buolliduvvá.
Rubmahin li nerva ma dåjmadi dåbdov ja rádji signálajt vuojŋŋamij.
Jus galggá vuohkasit ja herlugit dåbddut de hähttu iesj ja gejna hångli, dasi lijkkut.
Ulmutja umassláhkáj lijkkuji tjulástallat ja hångli.
Ij gávnnu duolla jali ja boasto vuohke dåbddåt, ájnat viertti gulldalit allasis jus adná la lijkkogis tjulástallat ja hånglit, jali jus ienni sihtá lahkavuodav dåbddåt.
Agev la riektá vuosstálasstet jus ij sidá tjulástallat jali hånglit, jali jus juoga ij dåbddu buoragit dan båttå.
Ij goassak galga tjulástallat ja hånglit gå ietjá ulmusj dav sihtá.
Gájka smáhkijdi ja hábsijdi umassláhkáj.
Gåktu habsijt ja smáhkku rievddá aj, buojkulvissan mierreduvvá majt la bårråm, gåktu la basádam, gåktu biktasa habsijdi ja nåv vil.
Jus la snuobas ja l infeksjåvnnå de máhttá buojkulvissan ietjáláhkaáj habsijdit njálmme gå iemeláhkáj.
Ij máhte iesselissan sjaddat gå hångli.
Ij ga máhte avtak sjiervvedávdav oadtjot.
Hångel l de goappátjagá lijkkogis ja sihkar vuohke ulmutja lahkavuodav dåbddå.
Buohtjaskuovddo l skuovddo hármmis asidis lateksis (gummi) majt máhttá giesset buohtjaj jali seksagávnnáj jus ájggu seksav adnet.
Buohtjaskuovdov adná suodjen sjiervvedávdajda umasslágásj seksan nåv gåk guoddnánarggem, bahtarájggenarggem ja jus la njálmmeseksa buotjajn.
Guoddnánarggemin suoddji aj iesselisvuodas.
Máhttá aj buohtjaskuovdov adnet ånanerijdijn, jus dåbddu vuohkasin ja tjehputjit dav biedjat ja diehtet gåktu dåbddu gå sájo buohtjaskuovdduj oadtju.
Buohtjaskuovddo gávnnuji umasslágásj stuorrudagájn,hámijn,bájnojn ja smáhkajn.
Ienemus buohtjaskuovdo ma gávnnuji oasstet iemelágásj boargálijn li viehka avtalágátja, valla gávnná umasslágásj stuorrudagájt ja hámijt värmmádagán ja seksaboargálijn valjes fáladusájn.
Umasslágásj buohtjaskuovdo umassláhkáj hiehpi umasslágásj buotjajda ja danen la buorre buohtjaskuovdov gávnnat masi lijkku.
Ienemus buohtjaskuovdo li gárvedum vuojddasij danen gå galggi vuohkasa adnet ja e skuohpat.
Jus l allergiddja lateksij de máhtá adnet buohtjaskuovdojt ma li plástas dagádum.
Buohtjaskuovdov biedjá gasjkos buotjaj jali seksagávnnáj.
Suoddjitjit sjiervvedávdajda ja iesselisvuohtaj la ájnas buohtjaskuovdov adnet ålles narggembåttåv.
Jus sájogålgådibme boahtá buohtjaskuovdduj de galggá várrogit buotjav ålgus giesset vaj sájo e guoddnáj gålgå jali bahtarájggáj.
Márjju dárbaj vehik hárjjidallat buohtjaskuovdov rievtesláhkáj biedjat.
Jus la buohtja de máhttá hárjjidallat gå biedjá dav ånanerijdin.
Jus ij la de máhttá adnet buojkulvissan dildov jali gárudav majna hárjjidallá.
Nåv biedjá buohtjaskuovdov buojkulvissan buohtjaj jali dillduj:
Buohtjaskuovdo álu juogaduvvi jali vuobdeduvvi nuorajduostudagájn.
Gávnnuji aj oasstet iehtjádij siegen dálkasboargálin, biebbmoboargálijn, kioskajn ja värmmádagán.
Buohtjaskuovdo aj vuobdeduvvi automáhtajn muhtem biográfajn, bårråmsajijn ja hávskudallamsajijn.
Moattelágásj buohtjaskuovdo gávnnuji seksaboargálijn valjes fáladusájn ja värmmádagán.
Buohtjaskuovdo dájvvamusát vuobdeduvvi skurpon måttijn buohtjaskuovdujn.
Man ednagav máksi mierreduvvá makkir kondomatjerdav vállji ja gånnå dajt oasstá.
Nuorajduostudagájn álu kondoma juogaduvvi mávsodak jali vuobdeduvvi álbep haddáj.
Buohtjaskuovddo l tjårggis suodje goappátjagá sjiervvedávdajda ja iesselisvuohtaj jus rievtesláhkáj aneduvvá, narggembåttåv ja juohkka narggembále.
Buohtjaskuovdo galggi vuorkkiduvvat ladnjatemperatuvran ja sajen gånnå ij skåba juoŋga vuosstij.
Buorre saje dajt vuorkudit li jáhkkasålben jali vuossan.
Nievres saje li bahtasålben jali vinndegin bäjvádagájn.
Oabme buohtjaskuovdo jali buohtjaskuovddo mij la gåjkkåm giehpebut luottan.
Ij galga buojddevuododum nävoj vuojddat nåv gåk oalljo jali lijkkevuojdas aktan suojijn ma li lateksis dagádum , nåv gåk buohtjaskuovddo, femidoma ja njoallomgåbtjås.
Buojdde vuojn máhttá låskijdahttet suojev vaj giehpebut gajkku.
Adnet jåhtemnävojt ma li tjáhtje-jali silikånavuododum aktan suojijn lateksis gis sieldes buoragit doajmmá.
Gávnnuji gájklágásj jådedimnävo: tjáhtjevuododum, silikonavuododum jali vuojddasa ma li goappásj nävojs segadus.
Dá vuojddasa li buoraga adnet aktan gájklágásj suojij.
Gávnnuji ednaga majt máhttá dahkat nannitjit ietjas iesjdåbdov.
Dála li muhtem dago majt máhttá gähttjalit:
Nuoraduostudagá/UMOdan ietjas nuorajpanella vaddá buoremus gätjástusájt birra gåktu buorep iesjdåbdov oadtjot:
Goavgge l garra dåbddo hujás ja balos mav ålles rumáj dåbddå, ja majt ienemusá muhtem bále dåbddi.
Goavgge máhttá vájvedit, valla galggá huoman gähttjalit dahkat majt sihtá ja ij garvvet vidjurijs massta jáhkká goavget.
Goavgge l signála närvvavuogádagán majt iesj ij máhte stivrrit.
Buorre l diehtet goavgge ij la vádálasj ja agev vássá muhtem ájge duogen.
Goavgen årrot la sieldes balov ja ráfedimev dåbddåt.
Le garra dåbddo mav ålles rumáj dåbddå.
Máhttá tsåhke ruvábut ja tjavgabut svargadit avtabále gå ráfeduvvá, vuojŋadahka sjaddá ruváp ja oattje aktij gieseduvvi.
Bivástuvvagoahtá, åjvijs sjaddá, skielbestahtjá jali nievret viedjegoahtá jali dättov ratte badjel dåbddåt, degu gássjel vuojŋŋat.
Vuostak dåbddo tjavggá ja tjavggá, valla oanegattjan ij desti tjavga.
De álu luossjvedahtjá ja goavgge unnu.
Goavgge máhttá baludissan dåbddut.
Valla oanegattjan agev suodnu, ja ij la vádálasj.
Goavgge máhttá umassláhkáj dåbddut umasslágásj bále.
Ja ij agev dádjada goavgen la.
Muhttijn adná bágov goavgev gå adná juoga l vájvve.
Javllá goavgen la buojkulvissan skåvlå gähttjalibmáj jali gå l enas barggon.
Valla goavgge l ienep gå sahtebiejve ráfedibme, mij márjju l diertjestime birra.
Ienemusá goavgedi muhtem bále, valla l umassláhkáj man garrasit ja man dájvvalakkoj.
Muhtema goavgedi val ájnegis bále.
Muhtemijn la garra goavgge mij álu ruopptot boahtá, jali goavgge mij bissu guhka ájgev.
Máhttá aj oadtjot oanegis ångestattacker ma ruvvá vássi.
Muhttijn diehtá manen goavget.
Máhttá goavgedit gå vijor la vájvve, degu gev dåbddå jábmá.
Máhttá goavgedit jus la illastuvvam.
Jali jus soames la årrum bahá värmmádagán, jali gähttjalam biehttet jali suv ávkástallam.
Muhtema goavgedi gähttjalime jali barggoságajdahttema åvddåla.
Jali gå galggá juoga sierralágátjav dahkat majt adná baludissan.
Máhttá årrot sieldes vájvve, valla diehtá gåjt manen goavgen la.
Giehpedis gillat.
Goavget aj gå alkoholav juhká jali drogajt adná.
Máhttá aj goavgedit váni diedek manen, jali majs ij jahke galggá goavgedit.
Muhttijn goavgev vájvebun dahká ja ienebut balldá.
Ij gávnnu tjielggá mierre dáj goavggehámij gaskan.
Vájku diehtá manen goavget máhttá goavgev ilá garrasin adnet, buojkulvissan jus oadtju tsåhkenjuolav, åjvijs sjatta ja bivvasijt gähttjalimij jali tentámaj åvddåla.
Goavgge máhttá dahkat dav vájvven luossjvedit ja buoragit oadet.
Máhttá smaredit ijájn ja nåvti oadem hiemssiduvvá jali ilá binná oademav oadtjot.
Goavgge máhttá aj dahkat vaj sjaddá juolodibme, gierddamahtes ja suhtisj, jali giehpebut håjeduvvá ja tjierrogoahtá.
Goavgge máhttá nåv garra dåbdojt ja tjuovvusijt rubmahin vaddet vaj jáhkká l jábmemin jali vuodalime.
Máhttá nåv vájvve vajku majt dahká vaj ij vat goavgeda.
De máhttá goavgedit balos goavgedittjat.
Gåhtjudallá vuorddemgoavggen.
Máhttá aj ballat goavgedimes iehtjádij siegen, ja adnet dav vájvven giehttot.
Doalvvot máhttá vaj garvvegoahtá ulmutjijt gejt ajtu sihtá iejvvit ja ij dagá dav mejt ajtu sihtá.
Ballo goavgedimes dahká vaj ráddjiduvvá ietjas viessomin.
Garvvet dakkirijs majt jáhkká galggá goavgev vaddet ij la buorre, danen gå goavgge máhttá värránit.
Ienni galggá árrat viehkev åhtsåt.
Gávnnu buorre viehkke.
Máhttá goavgev gádodit.
Álu máhttá ietjas vuogijt gávnnat suv goavgev dåjmadit.
Dála li muhtem gätjástusá.
Ij galga alkoholav juhkat jali ietjá drogajt válldet unnedittjat ietjas goavgev.
Máhttá dåbddut vaj viehket jur dalloj, valla goavgge boahtá ruoptus ja de máhttá väráp sjaddat.
Máhttá aj viehkev oadtjot vuogijt gánnat goavges bessat.
Dábálamos dåmajdibme l ságastimterapiddja muhtem hábme, dálkas jali luossjvedibme.
Mij doajmma avta ulmutjij márjju ij dåjma iehtjádij.
Ájnas la viehkev oadtjot mij la hiebadum milta majt iesj dárbaj.
Máhttá álgget gå aktavuodav válldá nuorajduostudagájn.
Oahppevarresvuodajn jali varresvuohtaguovdátjijn.
Jus la dárbulasj de máhttá gejna gávnat viehket aktavuodav válldet buojkulvissan psykologajn jali dåktårijn.
Guoppar gávnnu luondulattjat ienemusájn vuollevájmon.
Muhttijn ienet ja de máhttá vájvijt vaddet.
Le sieldes dábálasj niejdajn.
Nieljet niejdas gålmå muhtem bále viessomin guopparinfeksjåvnås vájvástuvvi ja moaddásijda moaddi ruoptus boahtá.
Bárne aj máhtti guopparinfeksjåvnåv oadtjot.
Guopparinfeksjåvnnå ij la vádálasj valla máhttá vájvedit danen gå álu sagŋet ja gihpot.
Ij diehttu manen oadtju vájvev guopparinfeksjåvnåjn.
Valla akta oarre máhttá årrot gå muhtem dálkkasav bårrå, buojkulvissan antibiotikav, mij oajttá ávkálasj bakteriajt ma vuollevájmon iemeláhkáj gávnnuji vaj guoppar sjaddagoahtá.
Guopparinfeksjåvnå oarre máhttá aj årrot gå immuvnnavárjjo l vuoledum ietjá oares, buojkulvissan gå l skihppámin jali ednagit la diertjestam.
Hormåvnnåavtalágásjvuohta rubmahin máhttá aj bájnatjit.
Danen la dábálasj guopparinfeksjåvnåv oadtju jur liejbe åvddåla jali jus la iesselissan.
Guopparinfeksjåvnnå ij la sjiervvedávdda.
Máhttá sirdeduvvat narkedijn valla ij la dábálasj.
Guoppar gis ij máhte sirdeduvvat njálmmeseksa baktu jali gå manná sämmi hivsigin gå ulmusj gänna l guopparinfeksjåvnnå.
Niejddan ienemusát älvvá sujna l guopparinfeksjåvnnå danen gå guoddnánjálme birra ja guoddnábaksimijn sagŋet.
Guoddnábaksema máhtti aj ruopsudit ja båhtånit.
Låssjkusa máhtti viskudit, gåjkkåt ja smållen sjaddat, valla muhttijn li njárbe ja muhtem bále ij la åvvå låsjkos gå l guopparinfeksjåvnnå.
Guopparinfeksjåvnnå dahká aj vaj máhttá gihpodit jali báktjit gå gåttjåt jali seksav adná.
Muhttijn guoddnábaksema ja sjnjibtjo ruobbu.
Bárnijn álu buohtjaoajvve, buohtja, guollavuossa jali sjnjibtjo ruopsudi, gåjkki ja råsjmagin sjaddi gå l guopparinfeksjåvnnå.
Máhttá aj oadtjot vielggis dákkev buohtjaoajvváj jali buohtjaoajve birra, åvddånáhke vuolláj, jali buohtjaj.
Dágge l álu vájvep ierit bassat gå smegma mij luondulattjat gávnnu åvddånáhke vuolen.
Jus li binná vájve guopparinfeksjåvnås guodnán jali buohtjan de vargga agev gáhtu ietjastis muhtem biejve duogen váni dálkudime dagi.
Valla muhttijn ij gádo, jali sagŋet ja gihpot nåv ednagit vaj ruvva sihtá juojddá dahkat.
Jus la vuostasj bále gå gássjelisvuodav oadtju de galggá aktavuodav válldet nuorraduostudagájn, lijkke- sjiervveduostudagájn åtsådittjat vaj ajtu l sujna guopparinfeksjåvnnå.
Jus duostudahkaj manná de oadtju åtsådimev dahkat.
Álu ruvva manná danen gå gut åtsåt gähppadit vuojnná jus la guopparinfeksjåvnnå.
Jus la guopparinfeksjåvnåv åvdebut oadtjum ja dåbddå gássjelisvuodajt de máhttá oasstet muhtem dálkkasav guopparinfeksjåvnnåj dálkastjállagahtá dálkkasijs mij gávnnu dálkasboargálin Gávnnuji vuojddasin maj guodnáv ja guoddnábaksemijt jali buotjav ja guollavuossav vuojddá.
Niejdajda gávnnuji aj tablehta, nåv gåhtjodum vagitorium, majt guodnáj tjuvdij tsåggå, ja vuojdas majt tsirggu sisi unna plásstatsirgunijn.
Åni ájgev duogen gå l dálkkasijt válldám de máhttá gihpodit ja sagŋedit ienebuv, valla álu ruvva gáhtu.
Jus ålles dálkudimev ållit de vargga gájka buorráni dálkastjáladak dálkkasij.
Jus ij buorrána jali guopparinfeksjåvnnå ruoptus boahtá dájvvábut gå guokti jahkebälláj de luluj vat aktavuodav válldet nuorraduostudagájn, lijkke- jali sjiervveduostudagájn jali varresvuohtaguovdátjijn viehkev oattjotjit.
Ájnas la jut ij adnet guoppargádodim dálkkasijt ilá dájvvalakkoj jali dárbo dagi danen gå máhttá dahkat vájvep ja vájvep guopparinfeksjåvnåv gádodit jali vat ruoptus boahtá åni ájge duogen.
Máhttá aj tsuottsav gåjkkådit ja dav rasjeduhttet mij máhttá båhtusav vaddet ietjá gássjelisvuodajda.
Danen gå ij la tjielgas manen guopparinfeksjåvnåv oadtju de l gássjel dan vuossti suoddjit.
Muhttijn javladuvvá vádá guopparinfeksjåvnnå lassán jus álu bassá vuollevájmov ja sájbujn.
Ij mige gávnnu mij vuoset la nåvti.
Valla jus la guopparinfeksjåvnnå jali álu guopparinfeksjåvnåjt oadtju ja álu ednagit basát de máhttá buorep sjaddat jus binnebut basát.
Guopparinfeksjåvnnå jali ij de l nuoges vuollevájmov bassat akti bäjvváj vuorgas tjátjijn.
Ij galga dábálasj sájbov adnet vuollevájmmuj danen gå gåjkkåt.
Jus sihtá de ienni máhttá hájadis oaljov adnet.
E gávnnu diedalasj duodastusá vaj bivvalis, baskes biktasa jali striŋŋa lulun dahkat vaj giehpebut guopparinfeksjåvnåv oadtju.
Valla jus la guopparinfeksjåvnnå de máhttá gihpodit ja sagŋedit binnebut jus li sisbåvså jali ånibåvså bomullos ja luovas biktasa.
Máhttá giehpedit sisbiktasahtá oadet ja jus la niejdda ij adnet sisbåksåsuojev.
Le boasto sága yoghurt luluj giehpedit guopparinfeksjåvnnåj ja dasi älla diedalasj duodastusá.
Yoghurt gis máhttá dåbddut tjoasskodiddjen ja dat oares buorak saŋátjijda.
Guopparinfeksjåvnnå ij soabo buojkulvissan hivsigij baktu.
Guopparinfeksjåvnnå máhttá gis soahpot guoddnánarkkemin vájku ij la dábálasj.
E gávnnu diedalasj duodastusá guopparinfeksjåvnnå la tjanádum dasi gå edna såhkkåråv bårrå.
Valla jus li vájve guopparinfeksjåvnåjn de l diedon vádádagi gähttjalit jus rievddadum bårråmdábe dahki vaj buorep sjaddá.
Ij la vádálasj seksav adnet gå l guopparinfeksjåvnnå valla danen gå tsuottsa li rasje de máhttá oadtjot smávva luottanimijt dajn ja máhttá bávtjestit buojkulvissan narkkemin.
Jus la guoddnánarkkem de gávnnu vádá guopparinfeksjåvnnå såhpu.
Vádá l vil stuoráp ulmusj sjiervvedávdas soaboduvvá jus la guoddnánarkkem sämmibále gå l guopparinfeksjåvnnå danen gå li smávva luottanime tsuottsajn mij dahká infeksjåvnåjt giehpebut oadtju jali såhpu.
Hähkka-p-tablähtta, tablähtta mav niejda máhtti bårråt vaj e iesselissan sjatta.
Ij la ieme suodje iesselisvuohtaj, dat javllá, ij la juoga majt suodjen adná åvddål jali nargedijn.
Hähkka-p-tablähtta galggá val hiehtetjoavddusin aneduvvat ja ij dájvvalakkoj suodjen iesselisvuohtaj.
Hähkka-p-tablähtta l vuohke hieredit iesselisvuodav jus la juo suojedis narggemav adnám, buojkulvissan gå l vájálduhttám suojev, ij la dav lágedam jali jus la illastuvvam.
Beras aj bårråt hähkka-p-tablehtav jus la vadá jut suodje majt adni ittjij dåjma, buojkulvissan jus kondoma luottanij jali jus la hähkka-p-tablehtav vuoksám.
Tablehtan majt bårrå, li hormona gestagenum (gulkroppshormon).
Dahká månneluovvanibme ij sjatta jali månneluovvanibme sjáhtjaluvvá.
Gestagenum gávnnu aj iemelágasj p-tablehtajn, valla dálkasmierre hähkka p- tablehtan la sieldes alep.
Dahká tjuovvobájnatjime márjju sjaddi vájvebu ihka vil ij la dábálasj.
Hähkka p-tablehta galggi val hiehtetjoavddusin aneduvvat ja ij dájvvalakkoj suodjen iesselisvuohtaj.
Hähkka p-tablehta de ij boarkki iesselisvuodav ja danen ij la sämmi gå abårttå jali nåv gåhtjoduvvam abårttåtablähtta.
Muhttijn hähkka- p-tablähtta gåhtjoduvvá biejve-maŋŋela- tablähttan.
Le vehik boasstot danen gå ij hähttu tablehtav bårråt biejve maŋŋel narggema.
Hähkka-p-tablähtta máhttá 72 tijman båråduvvat, de gålmmå jánndura, narggema maŋŋela dåjmatjit.
Dadi árabut tablehtav bårrå dadi binnep máhttelisvuohta l iesselissan sjatta.
Muhtem jali moadda biejve maŋŋela gå l hähkka-p-tablehtav bårråm de máhttá varddemav oadtjot, valla ienemusá e dav oattjo.
Gávnnu aj sierralágásj hähkka-p-tablähtta mav maŋemusát vidát suojedis narggema maŋŋela máhttá bårråt.
Máhttá val gáhppeliddjes jali dåktåris dálkastjállagin tjáleduvvat.
Jus dakkir dálkastjállagav dárbaj, de aktavuodav válldá nuorajduostudagájn, seksa- ja aktanårromduostudajn, varresvuohtaguovdátjijn, gáhppeliddjeduostudagájn jali nissunijklinijkajn.
Álu máksá dan åvdås.
Muhtem duostudagájn dav mávsedak oadtju.
Oadtju hähkka-p-tablehtav ienemus nuorajduostudagájn, seksa- ja aktanårromduostudagájn ja varrresvuohtaguovdátjijn.
Oadtju aj hähkka-p-tablehtav muhtem gáhppeliddjeduostudagájn ja nissunijklinijkajn.
Gávnnuji aj oasstet dálkasboargálin váni dálkastjállaga dagi.
Jus manná buojkulvissan nuorajduostudahkaj, oattjotjit hähkka-p-tablehtav de oadtju ådå ájgev iesselisvuohtaåtsådimev dahkat ja, jus sihtá, klamydiaåtsådimev.
Bagádusájt aj oadtju gåktu galggá ietjas suoddjit iesselisvuohtaj ja vuollevájmmodávdajda åvddålij guovlluj jus dav sihtá.
Jus oasstá hähkka-p-tablehtav vani dálkastjállaga dagi dálkasboargálin de hähttu dan åvdås mákset.
Nuorajduostudagán oadtju tablehtav mávsodak.
Váda iesselissan sjaddat la unne gå l tablehtav bårråm.
Váda hähkka-p-tablähtta ij dåjmma, dat javllá iesselissan sjaddá, laseduvvá dadi guhkep ájgge narggema maŋŋel tablehtav bårrå.
Jus vuoksá gålmån tijman gå l bårråm tablehtav jali jus slåhtju, de ij la visses jut rumáj háhppit hormonav åmastit.
Danen hähttu ådå tablehtav bårråt nåv ruvva gå máhttelis, ietján de l váda iesselissan sjaddá.
Dálkasdiededimtjállagin låhkå mij guosská jur dan hähkka-p-tablähttaj majt bårrå.
Dálkasdiededimtjála l páhperbiehkke mij gurjon gávnnu gå oadtju jali oasstá hähkka-p-tablehtav.
Jus juorrul de agev máhttá gáhppeliddjes gatjádit buojkulvissan nuorajduostudagán jali lijkke-ja vuollevájmmoduostudagán.
Oattjotjit vissesvuodav ij la iesselissan sjaddam de beras iesselisvuohtaåtsådimev dahkat bájken gålmå vahko maŋŋela gå tablehtav la bårråm.
Ij gávnnu mierre galli läjbbomgasskaj máhttá hähkka-p-tablehtav bårråt.
Jus la suojedis narggemav adnám ja ij sidá iesselissan sjaddat de l buorep hähkka-p-tablehtav bårråt moaddi sämmi läjbbomgaskan gå ij bårråt, ihka vil la váda gasskavarddema lassáni.
Jus dárbaj hähkka-p-tablehtav bårråt álu de lulu ájádallat gåktu ietjas suoddji narggemin ja jus dárbaj dav rievddadit.
Oattjotjit viehkev dajna de aktavuodav válldá nuorajduostudagájn, varresvuohtaguovdátjijn jali lijkke-vuollevájmmoduostudagájn.
Muhttijn dåbddåt håjev,ballat jali dåbddåt dårvodisvuodav la luondulasj oasse viessomin.
Buojkulvissan máhttá årrot biejve gå ij majdek nagá, ij mige dåbddu suohttasin jali gå ednagit usjudallá.
Ienemusát dåbdo vássi ájge milta.
Gávnnuji dago mav iesj máhttá dahkat buorebut väjátjit, ja viehkke gávnnu jus dav dárbaj.
Håjesvuohta boahtá ja vássá viessomin.
Ij dárbaha ballat nievres ájádusájt ja dåbdojt vuosedimes.
Jus gähttjal dakkir dåbdojt garvvet de máhttá oadtjot ienep ráfedisvuodav ja tjavgap goavgev.
Muhtem vidjura hähttuji dåbddut ja muhttijn hähttu ájgge gållåt.
Muhttijn la sierralágásj ássje mij dahká vaj håjesvuodav dåbddå.
Máhttá buojkulvissan årrot gasskavuohta l nåhkåm gejna aktan årrum, äjgáda galggi sirádit jali ietjá tjuolma fuolkijn ja rádnaj.
Máhttá aj hådjot jus viessom rievddá juoŋgaláhkáj, buojkulvissan jus jåhtå, skåvlåv målssu, jali gå gymnásaj álggá jali barggagoahtá.
Álu iesj nagát dán lágásj vájvij jali rádnaj ja fuolkijn viehkken, vájku máhttá sieldes vájvven dåbddut gå dáhpáduvvá.
Dábálasj la dåbddåt håjesvuodav vájku juoga sierra l dáhpaduvvam.
Jus buojkulvissan la stressidum jali vájvve oadet danen gå l tjuottjes skåvlån jali bargon de máhttá hådjot.
Ájádusá seksualitehta birra, gåktu galggá årrot ja gåktu rumáj åvdeduvvá máhtti vájvedit.
Niejda máhtti håjen årrot biejvijt liejbe åvddåla.
Álu e rádna, äjgáda, åhpadiddje jali iehtjada dádjada gåktu ajtu viessu.
Ij la visses vuojnnu ålgolt vájku iesj adná luluj vuojnnut.
Jus la håjen de máhttá aj ruvva moarádit ja ruvva árppanit.
De ulmutja birrusin ielvvi la moarráp, valla márjju e dádjada manen, gå oarre dasi la håjesvuohta.
Danen lisj má buorre gähttjalit giehttot gåktu dåbddå vaj viehkev oadtjot Ságasta ietjá ulmutjijn máhttá álu ietjas buorebut dádjadit.
Iesj máhttá bájnatjit gåktu vädjá.
Buorebut vädjá ja nagát ienebuv jus labut, márjju hárjjidallá dájvvalakkoj, gå jus ij dav dagá.
Väjátjit buoragit, la ájnas bårrå ávkálasj biebmojt ja dájvvalakkoj, ja muttágit oadá.
De giehpebut nagát dagoj majt muhttijn vájvalussjá.
Máhttá galla vájbbat goappátjagá ilá binnáv oadet ja ilá ednagit.
Gávnnuji moadda dago ma li buore mujttet jus la juo håjen:
Jus la håjen de máhttá muhttijn dåbddut degu giehpet gå alkoholav juhká jali drogajt adná.
Márjju ávvus ja vajálduhttá ma vájvedi jur dalloj, valla ájge milta máhttá ienni ráfedisvuodav ja ietjá vájves dåbdojt nannit.
Márjju l aj nåvti alkohola jali droga li oare håjesvuohtaj.
Máhttá sieldes nievret viedjet gå l håjen.
Danen máhtá gähppánibme diehtet håjesvuohta ienemusát ietjastis häjttá, vájku máhttá ájgev válldet.
Muhttijn lisj má buorre vieroj ulmutjijn ságastit.
Oattjotjit viehkev máhttá aktavuodav válldet buojkulvissan nuorraduostudagájn, varresvuohtaguovdátjijn jali oahppevarresvuodajn.
Hárjjánam li nuorajt gudi li håjen iejvvit.
Jus la dárbulasj, de máhttá gejna iejvvit, viehkedit aktavuodav válldet buojkulvissan psykologajn jali dåktårijn.
Gávnnuji aj telefåvnnåjoura gåsi máhttá riŋŋgit, ja webbabiele internehtan gånnå máhttá ságastit, e-påvståv rádjat jali låhkåt, viehkev ja dårjav oattjotjit.
Danna máhttá tjiehkusin årrot jus sihtá.
Depresjåvnnå l juoga ietjá gå gasskabåddåsasj surgov ja håjesvuodav dåbddåt.
Máhttá depresjåvnåv åttjudallam jus dåbddå håjesvuodav moadda vahko ja sämmibále
Jus la depresjåvnåv åttjudam de dárbaj virgálasj viehkev väjátjit buorebut.
Oattjotjit dav de máhttá aktavuodav buojkulvissan varresvuohtaguovdátjijn válldet.
Iesjdåbddo l ájádusá ietjas birra.
Ij la dan birra jus la tjiehppe vaj tjuorbbe juojddá dagátjit, ájnat dåbddåt árvulattjat val gávnnut.
Dåbddåt ulmusj dåhkki dav máhttá hárjjidallat.
Dan mieren iesjdåbddo l bájnasj ednagit gåktu viessu ja vädjá.
Buorre iesjdåbddo dahká dakkirijt ma li allasis buore, vaj duosstá dagojt majt sihtá dahkat, duosstá ådå aktavuodajt válldet ja máhttá javllat goappátjagá sidáv ja iv sidá.
Jus la gássjelisvuohta ietjas iesjdåbdujn máhttá ienni sjaddat vaj ij dagá dakkirijt majt luluj sihtat.
Márjju ienni dahká dagojt majt ajtu ij sidá jali dagojt dahká iehtjádij diehti gå ietjas diehti.
Iesjdåbddo ja iesjåssko muhttijn segaduvvi, vájku älla ållu sämmi dåbdo.
Iesjåssko l dagojda tjanádum, de man ednagav jáhkká ájmmut.
Iesjdåbddo l gåktu ietjas sisbielev gähttjá goappátjagá ietjas fábmogis ja fámodis bielij.
Jus la buorre iesjdåbddo de ij bájneduvá nåv ednagit massta iehtjáda adni ja ájádalli ietjas birra.
Duosstá ietjaslágásj årrot.
Ij berusta jus gájka e ane duv buoremussan dagojt dahkat.
Jus ulmutjin la vuollegis iesjdåbddo de máhttá ienni sieldes vájvven dåbddut ájnegasj javllamusáj buojkulvissan ietjas nägo birra.
Gávnnu aktavuohta iesjdåbdo ja fámo gaskan manna l ietjas viessoma badjel.
Gå dåbddå iesj máhttá mierredit ja bájnatjit ietjas viessomav de l giehpep buorre iesjdåbdov adnet.
Ienni iesjdåbddo máhttá vuollánit jus ietjas dåbddu fámodibmen.
Máhttá buojkulvissan gássjel dåbddut ietjas vidjurav bájnatjit gå guhka ájgev la bargov åhtsåm ja ij la avtak oadtjum, jali gej aktan årru ilá ednagav mierredi ietjas viessoma badjel.
Ietjas iesjdåbddo máhttá viessomgávdan buorep ja nievrep ja máhttá aj umasslágásj nanos umasslágásj vidjurijn årrot.
Gå ulmutjin la buorre iesjdåbddo de máhttá ulmusj:
Gå iesjdåbddo la rassje de máhttá ulmusj:
Nievres iesjdåbddo máhttá aj vuojnnut gå ulmusj dårru, nuppástallá jali l bahá iehtjádijda.
Máhttá aj gähttjalit tjiehkat nievres iesjdåbdov gå gähttjal årrot sieldes tjiehppe ja buoremus gájkkaj jali ietjas birra goarssu.
Gávnnuji moattelágásj oare dasi gå l vuollegis iesjdåbddo.
Gájka dárbahi árvvon aneduvvat, vuojneduvvat ja guddneduvvat ietjas diehti.
Iesjdåbddo vuollán jus la bajássjaddamin álu gullam sån ij la nuoges buorre, ij dåhkki masik jali l vájvve.
Sämmibále máhttá ulmusj gut la árvvon aneduvvam val gå sån la buoragit dåjmadam, buojkulvissan idråhttågilbbusin jali gähttjalimen skåvlån, jáhkket sån val dåhkki gå la juoga buoragit dahkam.
Ij dåhkki val gå gávnnu.
Iesjdåbddo bájneduvvá aj negatijvalattjat jus ij åbbå vuojneduvá bajássjaddamin, buojkulvissan jus äjgáda jali gej bajássjaddá älla hejman nåv ednagit, jus li skihpasa, boastoaddne jali ilá enas la ietjasa viessomin vaj e asta ja e nagá ietjasa mánájt vuojnnet.
Dåbddo ij dåhkkit máhttá vuododuvvat gå ulmutja li umassláhkáj njuorrasa.
Jus la njuoras de máhttá vuollegis iesjdåbddo, juska vil la buoragit bajássjaddam.
Ihka masi vuododuvvá l vuollegis iesjdåbddo, de máhttá buoreduvvat.
Máhttá aj ájnas ietjas iesjdåbdduj man sjimuk la fuolkijn jali ulmutjij gej aktavuodav adná bajássjaddamájgen.
Jus gájkka iehtjáda lijkkuji spårttåj ja iesj ij la åbbå miellogis, de máhttá dåbddåt boasstot la dádjadum ja dármeduvvat.
Ietjá vidjura ma máhtti iesjdåbdov vuoledit márjju li:
Moattes ietjasa buohtastahtti gej dåbddi jali ulmutjij rekláman ja median.
Dadi alep rávkalvisá li ietjanis -galggá buorre gájkka dagojda - dadi gássjelap la dåbddut ietjajnis dudálasj.
Gássjel la ålgoldis vuojnnet gåktu ulmusj ietjas iesjdåbdov dåbddå.
Muhtem gut ålgolt vuojnnet la vuorbálasj, mij la fávrro, tjiehppe l skåvlån jali bargon ja sujna li edna rádna, sujna máhttá ajtu vuollegis iesjdåbddo ja dåbddåt sån ij dåhkki ja rähkku.
Jus la seksav adnám váni preventijvvanävoj dagi de l agev buorre ietjas åtsådit sjiervvedávdajda.
Gåktu gähttjalibme dagáduvvá mierreduvvá makkir sjiervvedávdaj ietjas åtsåt.
Álu vaddá gådtjå- jali varraåtsådimev.
Jus åtsåt sjiervvedávddaj mij gávnnu soahpomsuodjelágan de ij dárbaha mavga mákset.
Seksav adnet máhttá årrot vuogas, suohtas ja geldulasj.
Sjaddá muhttijn nåvti vaj dan båttån ij lágeda dakkirijt majt ajtu diehtá li ájnnasa.
Buojkulvissan galggá preventijvvanävojt adnet binnedittjat vádáv muhtem sjiervvedávdav oadtjot.
Jus dáv dåbddå de márjju l muddo ietjas åtsådit.
Agev la buorre ietjas åtsådit sjiervvedávdajda jus la seksav adnám váni preventijvvanävoj dagi.
Ájnas la aj jus ietjas dåbddu varrásin danen gå muhtem sjiervvedávda e dåbddomerkajt vatte.
Jus la gávnnam soabmásav gejna sihtá stuoves gasskavuodav ja ájggu hiejttet preventijvvanävojt adnemis, de l aj buorre goappátja mannaba ja ietjaska åtsådibá.
Máhttá aj gejna la seksuálalattjat rádnastallam la ietjas åtsådam ja sjiervvedávdav gávnnam.
Jus dávdda gávnnu soahpomsuodjelágan, de máhttá brevav jali telefåvnnåságastimev oadtjot muhtem duostudagás gånnå gåhtjoduvvá ietjas åtsådit.
Ij diehttu iesj la sjiervvedávdav oadtjum, valla välggogis la lága milta ietjas åtsådit unnedittjat vádav dávdda vijddábut oabllu.
Ij la goassak ilá maŋŋet ietjas åtsådit sjiervvedávdajda jus la seksav adnám váni preventijvvanävoj dagi.
Muhtem dávdaj máhtti gihtjat moadda máno ja muhttijn vájku jagijt, dat rájes gå dajt oattjoj desik juojddá älvvá.
Muhttijn gis la ilá árrat ietjas åtsådit.
Ij la máhttelis ietjas åtsådit biejve maŋŋela gå l seksav adnám, danen gå virus jali bakteria mij la oarren infeksjåvnnåj ij la háhppidam ienedit åtsådimen vuojnnutjit.
Klamidiaj ja gonorréaj buojkulvissan máhttá ietjas åtsådit áramusát vahkov maŋŋela gå l seksav adnám váni preventijvvanävoj dagi.
Valla muhtem dávdajda, nåv gåk buojkulvissan hiv, máhttá sjaddat vuorddet gålmmå máno soahpomis åvddål åtsådibme vissásit vuoset jus adná dav dávdav.
Vájku makkir dávdda de galggá duostudahkaj mannat jus ballá jali li vájve.
Jus diehtá vádá l stuorre sjiervvedávdav la oadtjum, buojkulvissan jus diehtá gejna la seksav adnám la sjiervvedávdda, de muhttijn oadtju dálkudimev åvddål gå åtsådimvásstádusá li gárvvása.
Jus ij la avtajnik seksav adnám de ij máhte sjiervvedávdav oadtjot.
De ij ga dárbaha ietjas åtsådit.
Jus sihtá ietjas åtsådit sjiervvedávddaj de máhttá mannat nuorajduostudahkaj, lijkke- ja sjiervveduostudahkaj jali varresvuohtaguovdátjij.
RFSU:an li aj duostudagá gånnå máhttá ietjas åtsådit sjiervvedávdajda.
Niejda máhtti aj mannat nissunklinihkkaj jali gynekologaj.
Klamidiaåtsådimev máhttá aj rávvit värmmádagán jali oasstet dálkasboargálin.
Aktavuodav válldá skihpasujttorádevaddemijn 1177 diedojt oattjotjit gåsi galggá mannat ja ietjas åtsådit.
Ietjas åtsådit sjiervvedávdajda ruvva manná ja l álkke.
Gåktu gähttjalibme dagáduvvá mierreduvvá makkir dávddaj ietjas åtsåt ja gåktu la seksav adnám ja gåktu l soaboduvvam.
Jus la guoddnánarggemav adnám de álu oadtju gådtjååtsådimev vaddet.
Bárnijda gudi li ietjasa klamidiaj åtsådittjat, la álu gådtjååtsådibme nuoges.
Niejda hähttuji aj åtsådimev guodnás vaddet.
Iesj dav dahká bomullosákkijn majt oadtju gå manná ietjas åtsådittjat jali rávvi åtsådimev häjmmaj.
Jus diehtá galggá åtsådimev vaddet de ij galga tjissadit avta jali guovte tijma åvddål gå ietjas åtsåt.
Muhtem dávdajda, åvdemusát gonorréan, åtsådimev vatteduvvá sekka åtsådimsákkijn mij vuojnnu degu sekka topsa.
Åtsådimságge duohtaduvvá várrogit skoadáj guodnán, gådtjåbåttsåj, tjåddågij jali vuolemusán bahtatjoalen.
Gåsstå åtsådibmev mierreduvvá gåktu l seksav adnám.
Le márjju vájválasj, valla álu ruvva dagáduvvá ja ij nåv ednagit dåbddu.
Ietjá dávdajda máhttá vaddet varraåtsådimev.
Dagáduvvá gå tjuoggi sekka nálujn avtan giehtagáva varraváren.
Jus åtsådalle gáddá ulmutjin la herpes, de muhttijn åtsådibme vatteduvvá herpestjirmagis bomullosákkijn.
Jus li vuojnos kondiloma de ij la åtsådibme dárbulasj, danen gå åtsådiddje ienemusát dalága vuojnná mij la.
Ienemus åtsådimijda oadtju vásstádusáv avtan vahkon.
Gå åtsådimev vaddá de álu ájgás boahtá duostudagájn gåktu diededimev oadtju.
Buojkulvissan jus galggi riŋŋgit, brevav tjállet jali jus galggá dåhku boahtet.
Vásstádusáv vuorddet máhttá vájvven.
Le luondulasj balon årrot ja ájgge desik vásstádus boahtá dåbddusj guhkken.
Jus nievret viessu de l buorre ságastit soabmásijn ietjas ájádusáj ja dåbdoj birra.
Máhttá årrot ráddna, soames fuolken jali ietjá lahka ulmusj.
Máhttá aj aktavuodav válldet nuorajduostudagájn.
Bargge danna viehkedi gå dåbddu vájvven ja li hárjjánam gatjálvisájda ja ájádusájda sjiervvedávdaj birra.
Sjiervvedávdajda ma gávnnuji soahpomsuodjelágan, buojkulvissan klamidia, gonorré ja hiv la mávsodak ietjas åtsådit juska man vuoras la jali gånnå dav dahká.
Årrombájkke ja duostudahka stivrri mávsov ga la ietjas åtsådittjat sjiervvedávdajda.
Álu ietjas åtsåt moatte dávddaj sämmibále.
Nuoges la jus dajs akta soahpomsuodjelágas gåbtjåduvvá.
KlamidiaGonorréHiv/aidsSifilisHepatijtta
Gå nuppástuvvá de l gähppat ráfedisvuodav dåbddågoahtet ja nievret viessot.
Muhttijn bájnasj viessomav nåv ednagit vaj oadtju nievrep iesjdåbdov ja gähttjal gárvvet vidjurijt gånnå máhttá iejvvit gejt nuppásti.
Ij aktak galga dárbahit tjiehkádit danen gå iehtjada nuppásti.
Muhtema gudi nuppásti jáhkkegåhti ietjanisá li vihke.
Márjju ájádalli ietjasa rievddadit besatjit nuppástimes.
Ij galga dárbahit rievddadit degu miellogisájt jali gåktu l gárvvunam, danen gå iehtjáda li bahá.
Agev la riektá bessat nuppástimes.
Nuppástibme l jus moaddi hárdeduvvá, nihteduvvá, álbeduvvá, tsabmeduvvá jali vuoleduvvá.
Illastibme máhttá årrot tsamádime, gehtjastime, tjajmos, nårddådime, rejvadusá ja bahás bágo.
Le nuppástibme jus ij goassak oattjo oassáklasstet jali jus ulmusj vierre ságajt nuppij birra ságas.
Máhttá aj årrot gå ulmusj rádjá bahás 'sms:ajt' jali e-påvståjt, tjállá bahás javllamusájt 'facebook:an', blokkan jali ietjá sajen värmmádagán.
Jali jus ulmusj almot vuolediddje gåvåjt värmmádahkaj.
Jus ulmusj javllá bahás bágojt, danen gå gárvvun jali vuojnnu sierraláhkáj jali danen gå ulmutjin la sahtusvuohta, de l nuppástibme.
Jus muhtemis dajs báktjot, ja nievret viessogoahtá, de soajttá dárbaj viehkev hiejtedittjat dav.
Máhttá ballat giehttomis gå nuppástuvvá.
Márjju jáhkká vájvep sjaddá jus giehttu.
Márjju hehpan gå ij oattjo oassálasstet.
Ij la gut nuppástuvvá gut la mäddám.
Jus nuppástuvvá de l buoremus dav giehttot ja viehkev oadtjot nuppástimev hieredit.
Máhttá buojkulvissan dav giehttot åhpadiddjáj, skåvllåkuratåvrråj jali skåvllåskihpasujtárij.
Buorre lisj má álgget nuppástime birra giehttot ållessjattugij gesi dårvustalá, buojkulvissan muhtem fuolken, ja de viehkev sijás válldet giehtotjit ietjá ulmutjij skåvlån.
Jus skåvllå diedojt oadtju oahppe ietjas dåbddå nuppástuvvam, de hähttuji dalága åtsådit mij la dáhpáduvvam.
Hähttuji aj gájkka dahkat vaj ij galga vat dáhpáduvvat.
Ållessjattugijn skåvlån li välggogisvuohta åvdåsvásstádusáv válldet vaj ij aktak oahppe nuppástuvá jali nihteduvvá.
Lágan la tjáledum, skåvlån la välggogisvuohta åvdåsvásstádusáv válldet vaj ij aktak nuppástuvá.
" Nuppástibme
Jus nuppástuvvá skåvlån ja ij viehkev oattjo skåvlåstis máhttá dav bajedit Mánná- ja oahppeoahttsáj.
Gåhtjudalli aj 'BEO'.
Máhttá dåhku tjállet, riŋŋgit jali e-påvståv rádjat.
Bajedimen la buorre jus aj tjállá:
Jus brevav tjállá jali rádjá e-påvståv Mánná- ja oahppeoahttsáj de brevva sjaddá almulasj.
Dat javllá gudi sihti låhkåt girját oadtju dav.
Jus brevan li rasjes ássje de máhttá muhtem diededibme tjiehkusin dagáduvvat jus sihtá, vaj fábmudagán oadtju dav låhkåt.
Bajedimev rádjá:
Mánná-ja oahppeoahttse/Barn- och elevombudetBox 23069104 35 STOCKHOLMTelefåvnnånummar 'BEO:aj': 08 - 586 080 00E-påvsstå 'BEO:aj': beo@skolinspektionen.se
Liejbbe la varddem skoados majt niejda oadtju åbbå dájvvalakkoj pubertehta rájes.
Liejbbe la rubmaha vuohke vuosedit pubertehtan la.
Niejddan álu månneluovvanibme l fert máno pubertehta rájes gitta klimakteriaj.
Avtabále gå månneluovvanibme de tsuodtsa skoadon assu duostotjit månev jus sahkkiduvvá.
Sahkkiduvátjit månne hähttu sájojt guodnán oadjot.
Máhttá de iesselissan sjaddat, valla jus månne ij sahkkiduvá de skoahtosjnjárttjá boahtá ålgus varddemin.
Dat la liejbbe.
Makkir álldarin läjbbogoahtá l umasslágásj.
Danen gå gájka pubertähttaj båhti sierra ájge Jus pubertehtaj boahtá árrat jali maŋŋet de ij la mavga majt máhttá stivrrit.
Ienemusá álu läjbbogåhti 12 -14 jagágin.
Valla máhttá läjbbogoahtet juo 9 jagágin jali esski 16 jagágin váni juoga l boasstot.
Jus ij la vuostasj läjbbomav oadtjum gå l 16-17 jagák de galggá dåktårin manádit.
Vuostasj läjbbom máhttá boahtet hähkkat.
Máhttá vájvven dåbddut.
Márjju ij la aktak klássan läjbbogoahtám.
Márjju ájádallá makkir suojev adnet ja ihkap la vájválasj sáhkadit muhtem ållessjattugijn dan birra.
Soajttá vuostasj läjbbomav la hálijdam.
Ienemus rádna márjju li läjbbogoahtám ja gähppánimev dåbddå gå vijmak la akta "juohkusin".
Man ednagav varddá rievddá ulmutjis ulmutjij, jur gåk rievddá galla biejve läjbbu.
Läjbbomin varddá 20-80 millilijttara varra, de vargga ienemusát desilijttarav.
Gå varra segaduvvá rumájlåssjkusijn ja sjnjártjájn skoados álu dåbddu ienebun.
Moatte adni sij varddi ednagav vájku ij la nåv enas.
Jus dárbaj målssot liejbbesuojev dájvvalakkoj jut vájveduvvá jali jus hähttu adnet guovtegerdak liejbbesuojev vaj ij varde tjadá de l dujna nåv gåhtjodum valjes liejbbe.
Boahtá dassta vaj gávnnu enas avtat ábnnasis skoadon låsjkijdahttá giellomvaráv.
Dahká vaj varddema e binno ja ienebuv varddá.
Jus ednagav varddá de máhttá dåbddåt vájbbasav ja fámodisvuodav.
Le gå varraárvvo l vuollegasj.
Jus la valjes liejbbe de máhttá skåvllåvarresvuohtasujttujn, nuorajduostudagájn jali varresvuohtaguovdátjijn aktavuodav válldet.
Viehkev oadtju tablehtaj ma binnedi varddemav, buojkulvissan p-tablehta.
Gå l läjbbogoahtám de l dábálasj dat la målsudahkes.
Dat javllá, jut ij boade sämmi ájge juohkka máno.
Ienemusájda álu duolliduvvá maŋenagi vaj juohkka liejbbegasska, biejvve gå läjbbogoahtá gitta boahtte liejbe álgguj, li 21-35 biejve gaskan.
Buorre l gähttjat liejbev gå tjállá biejvijt rijmmuj jali ietjá tjálálvisgirjjáj.
De álkket vuojnná jus liejbbe boahtá dájvvalakkoj ja de diehtet boahtte máno liejbev.
De älvvá aj jus liejbbe la maŋŋunam muhtem máno.
Muhtemijn la agev målsudahkes liejbbe, ij la vádálasj valla jus vájvalussjá, de liejbbe boahtá dájvvalakkoj buojkulvissan p-tablehtaj viehkken.
Luondulasj oarre gå liejbbe gáhtu l, iesselissan la sjaddam.
Iesselissan sjaddat gå sájojt la oadtjum guoddnáj, ja vargga agev narggema baktu.
Jus adná njávkadimseksav ja varás sájo li tjuvdijn ja dalága dajt biedjá guoddnáj de l aj vádá iesselissan sjaddat.
Jus jáhkká liejbbe l gáhtum danen gå iesselissan la sjaddam de l buorre iesselisåtsådimev dahkat.
Iesselisåtsådime oasstá dálkasboargálin ja moatten biebbmoboargálin ja dievnastusboargálin.
Máhttá aj åtsådimev mávsodak nuorajduostudagán jali iednijsujttoguovdátjin dahkat.
Liejbbe máhttá aj moattelágásj årijs gáhtot.
Jus läjbbom ber moadda vahko maŋŋunam jali gáhtu avtav jali guokta máno de máhtti umasse oare dasi, buojkulvissan birásmålssom jali l gasskabåddåsattjat stressidum.
Jus liejbbe gáhto guhkep ájgev de l buorre åtsådit oarev.
Dan oarre máhttá årrot buojkulvissan ilá sieldes stressidum, nievret viessu, hárjjidallá ednagit, li bårråmgássjelisvuoda jali muhtem dávdda.
Le rubmaha vuohke diededit juoga l boasstot.
Jus dåbddå viehkev jali dårjav dárbaj ietjas tjuolmajt tjoavddet de máhttá buojkulvissan skåvllåvarresvuohtasujtujn jali nuorajduostudagájn aktavuodav válldet.
Jus liejbbe gáhtu ienep gå biellejagev de agev galggá dåktårijn aktavuodav válldet buojkulvissan nuorajduostudagán jali varresvuohtaguovdátjin.
Viehkev de oadtju åtsådit manen ij boade, máhttá muhttijn varraåtsådimijt guodet ma mihttiji hormonaoasev varán.
Jus la dárbulasj de máhttá tablehtajt oadtjot ma liejbev álgadi.
Bájken vahko liejbe åvddåla ja gitta álggemij de låsjkosednakvuohta rubmahin lassán.
Dahká jut njittje bávtjesti ja máhttá dåbddåt båhtånimev rubmahin.
Gåhtjudallá åvddåliejbbedåbddo, 'PMS' Hormona li dan oarre ja dahki jut suhttá, gähppadit båstådalá jali hådju.
Máhttá aj oajvveluottudagáv oadtjot, njálgugijt hálijdit jali tjásmagisájt oadtjot.
Ienemusájda gudi dåbddi 'PMS:av' álu la värámus gålmmå gitta nielje biejvij liejbe åvddål ja gáhtot gå läjbbogoahtá, valla máhttá aj bissot muhtem biejvev läjbodijn.
'PMS'-vájve máhtti aj buorránit jus labut jali luossjvedimhárjjidusájt dahká.
Buorre l aj ednagit oadet ja gähttjalit sierraláhkaj sietton årrot ja ij stressit dájt biejvijt gå dåbddå vájvijt.
UMO - nuorajduostudahka värmmádagán
Ássje UMOn:
Nammadusá:
" Abårttå
" Alkohola
" Bunestime, tjullàsa ja hångel
" Buohtjaskuovddo
" Goavgge
" Guopparinfeksjåvnnå vuollevájmon
" Håjesvuohta
" Hähkka-p-tablähtta
" Iesjdåbddo
Dála li muhtem dago majt máhttá gähttjalit.
" Gätjástusá nannusap iesjdåbdduj
" Ietjas åtsådit
" Liejbbe
Gå nuppástuvvá ulmutjijs birrusin, de gåhtjudallá nuppástibmen.
Ájnegis bahás dáhpádus ij la nuppástibme.
Nuppástibme l gå moaddi dáhpáduvvá ja dahká gut nuppástuvvá nievret viessu.
" Jus nuppástuvvá
P-tablähtta li preventijvvanävo tablähttahámen niejdajda.
P-tablehtajn merkaj álu dav mij ajtu li nammadum aktidum p-tablähttan.
Sisanedi guokta umasslágásj hormåvnå, östrogena ja gestagena (gulkroppshormon), ma iehtjadij siegen dahki vaj ij oattjo avtak månneluovvanimev ja dajna ij iesselissan sjaddat.
" P-tablähtta
Muhtem ájgen 10 ja 13 jage gaskan ienemusá pubertähttaj ålliji.
Pubertehtan rumáj åvdeduvvá mánás ållessjattugij.
Buojkulvissan giella ja sjiervve rievddá, oadtju tjásmagisájt ja seksas miellogis sjaddagoahtá.
" Pubertähtta
Ienemusá li álu onanerim åvddål gå iehtjádijn seksav adni.
Ienemusájn li vuostasj seksuálalasj vásádus ietjajnis.
Le dábálasj li edna ájádusá ja vuorddemusá gåktu dåbddu gå vuostasj bále seksav adnet ietjá ulmutjijn.
" Seksa vuostasj bále
Seksuálak tjerda birra makkir sjiervve ulmutjijn gejda gierru jali seksuálalattjat lijkku.
Máhttá biseksuálak, heteroseksuálak jali homoseksuálak årrot.
" Seksuálak tjärdda -bi, hetero, homo
Gå dubágajt suovas de njammá moadda tuvsán sälggás ábnnasa.
Suovastibme máhttá båhtusav vaddet umasslágásj vahágijda ja dávdajda, ja bájken fert nubbe ulmusj gut suovas jábmá árabut gå majt sån lij dahkam váni suovastime dagi.
Huoman la dábálasj suovastahtjá danen gå sihtá årrot buossjen jali fávrron årrot.
" Suovastibme
Unneplågojuohkusa li Svierigin mälggadav álmmugin viessum ja adni nanos aktijgullumvuodav.
Iesj mierret jus gullu aktaj rijkasasj unneplågojda jali ij.
1999 dåhkkij rijkkabiejvve vihtta juohkusa rijkalasj unneplåhkon.
Gut nuppástuvvá dåbdåsj balov, håjev ja vuoledimev.
Hådju diedon ja nievret viessu jus ber akti dáhpáduvvá, vájku ij nuppástibmen gåhtjudalá.
Vájkudisj aj iesjdåbdov gå guhka ájgev nuppástuvvá ja ulmusj dåbddå ietjas sieldes aktu.
Nuppástibme máhtti årrot tsamádime, gehtjastime, tjajmmusa, nårddådime, rejvadusá ja bahás bágo.
Máhtti årrot bahás sms:a, e-påvstå jali moalggema 'facebookan' jali jus doalvoduvvá värmmádagán.
Nuppástibme máhttá aj årrot gå soames hiereduvvá oassálasstet danen gå ulmusj ij gárvvuna degu iehtjáda adni galggá gárvvunit, jali vuojnnu sierraláhkáj.
Máhttá aj årrot gå ij oattjo oassálasstet, jali loavggali ulmutja birra.
Jus åttjut ulmutjav nievret viessot, de l nuppástibme.
Nuppástibme l fábmogis báhko moaddásijda.
Márjju nuppástiddje e dádjada sij li nuppástime.
Márjju buojkulvissan javlli dat la val rijddo.
Valla rijdon li degu ienep avtagievra ja vargga avta bahá nubbe nubbáj.
Sämmiláhkáj la bahás gáhpedimij.
Nuppástiddje máhttá muhttijn iehtjádij skulldit ja javllat, lij val gáhpedibme.
Valla jus ulmusj dassta nievret viessu, de l nuppástibme.
Muhttijn nuppástibme l nåv alvos jut la ássjálasj.
Buojkulvissan tsabbmem, jus ulmutjav tsábbmá.
Duolmmoma jali nuppástallam li aj vierredahko.
Ássjálasj la aj ulmutjav nihttet, jali nággit ulmutjav gut ij la 15 jage ållim seksuálasj dagoj värmmádagán.
Jus ulmutjav báktji buojkulvissan sjierve jali jáhkkudagá diehti, de l nuppástibme.
Dalága gå ulmusj báktjiduvvá, de galggá dav duodaj válldet!
Álu nuppástibme álggá gå juohkusa dåbdo li nievre.
Nuppástiddje márjju gähttjali juohkusattjav tjoahken anedit gå li bahá ietjá ulmutjij.
Muhttijn nuppástibme vuododuvvá gå lahkusin ij gávnnu ållessjattuk gut åvdåsvásstádusáv válldá vaj gájka li buorrenálana nubbe nubbáj.
Nuppástime máhttá aj sjaddat gå gut nuppás nievret viessu ja nuppijt sivádahttá ietjas nannitjit.
Muhttijn nuppástibme máhttá ieneduvvat danen gå ulmutja lahkusin e duosta vuosstálasstet.
Márjju li balon vaj ietja nuppástuvvi jali rádnajt biessti.
Ij la goassak nuorra ulmutja åvdåsvásstádus nuppástimev hieredit.
Skåvlån la ållessjattugijn åvdåsvásstádus vaj ij aktak nuppástuvá.
Huoman gájka máhtti oassálasstet nuppástimev binnedittjat.
Jus älvvá ulmusj nuppástuvvá jali ij dåbdå aktisasjvuodav, de máhttá vuosedit huvsulasjvuodav.
Muhttijn la nuoges buorástahttet, jali gatjádit juojddá sahte biejves, vaj ulmusj galggá dåbddåt huvsulasjvuodav.
Máhttá aj viehkken årrot gå giehttu nágin barggáj skåvlån jus älvvá ulmusj nuppástuvvá.
Gávnnuji moattelágásj aktidum p-tablehta, muhtema sisanedi ienep östrogenav, iehtjáda ienep gestaganav.
Bájnatji rubmahav umassláhkáj.
Danen la dárbulasj gähttjalit umasse tjerdajt gávnatjit mij buoremusát allasis hiehpá.
P-tablehta ma val sisanedi hormonav gestagen vuollegis dálkasmieren gåhtjuduvvi minitablähttan.
Gávnnu aj p-tablähtta alep gestagenadálkasmierijn manna l sämmi suodje gåk aktidum p-tablehta.
Makkkir tjärdda kártan mierreduvvá makkir p-tablehtav bårrå.
Le buorre adnet kártav manna li hormåvnådis tablehta jus adná dav vájvven mujttet goassa álgget ådå kártajn.
Dan vahko gå bårrå hormåvnådis tablehtajt jali ij avtak tablehtav bårå de liejbbesiegev oadtju.
Gåhtjudallá muhttijn p-tablähtta-liejbben jali gáhtomvarddem.
Ihka vil ij bårå avtak p-tablehtav l ájn suoddjidum iesselisvuohtaj dán vahko.
Jus bårrå p-tablehtav de kártan li 21 jali 28 tablehta.
Galggá tablehtav bårråt sämmi ájgen juohkka biejve.
Jus kártan li 21 tablehta de bårkav válldá vahkov maŋŋel gå bårråm sjalla tablehtajt kártan.
Jus kártan li 28 tablehta de bårrå tablehtajt hormåvnådis tablehtajt maŋemus biejvijt kártan.
Makkir p- tablehta bårrå stivrriduvvá galla hormåvnådis táblehtajt galggá bårråt.
Hormåvnådis tablehta gåhtjudalli muhttijn såhkkårtablähttan.
Ájnas la bårråt tablehtav bájken sämmi ájgen juohkka biejve.
Jus gållå ienep gå 12 tijma, manná ienep gå 36 tijma guovte tablehta gaskan, de gávnnu vádá jut ij la des suoddjidum.
Man guhka ájgge ienemusát oadtju mannat guovte tablehta gaskan målssus makkir tjärdda p-tablehtan ja gånnå kartan la.
Mij la fámon jur dajda p-tablehtajda majt bårrå máhttá låhkåt dálkasdiededimtjállagin.
Dálkasdiededimtjála l páhper mij gávnnu gurjon gå oasstá p-tablehtajt.
Máhttá aj aktavuodav válldet duostudagájn gånnå p-tablehta li tjáledum.
Jus gávnnu vádá ij la des suoddjidum iesselisvuohtaj de galggá návti dahkat:
Jus vuoksá nieljen tijman maŋŋel gå l p-tablehtav bårråm jali jus la tjåjvijs de ij la visses rumáj háhppit hormåvnåjt låsjkijdahttet.
Dalloj galggá ådå tablehtav bårråt de l ájn suoddjidum.
Ådå tablehtav galggá bårråt ietjá kártas vaj ij fájllu kártan majt jur aná.
Dav kártav máhttá lijkken adnet jus dárbaj duodde tablehtav vil bårråt.
Jus la tjåjvijs årrum jali ietjá oares ij la visses jus la tablehtajt bårråm de luluj kondomajn jali pessárajn ietjas suoddjit aj boahtte gietjan biejven.
Máhttá agev gatjádit gáhppeliddjes buojkulvissan nuoraduostudagán jali gáhppeliddjeduostudagán jus ij la visses.
Muhttijn la gávnas liejbev sjáhtjalit, buojkulvissan jus galggá juosik mannat.
Máhttelis la dav p-tablehtaj dahkat.
Álggá de ådå kártajn dalága gå åvdep la nåhkåm.
Jus bårrå såhkårtablehtajt de guodá dajt ja dalága ådå kártaj álggá.
Dat javllá, jut ij boarkki hormåvnnåtablehtajt åvddål liejbev sihtá, buojkulvissan gå boahtá häjmmaj manos.
Ij la vádálasj liejbev sjáhtjalit nåvti ja máhttá dav dahkat moadda máno.
Valla dadi guhkebut gähttjal liejbev sjáhtjalit dadi stuoráp vádá sjáhtjalibme dáhppudallá ja lijká oadtju varddemav.
Danen álu rádev, jut liejbev adná edisik fert goalmát máno, dat javllá niellji jahkáj.
Preventijvvanävo ma sisanedi östrogenav máhtti dahkat stuoráp vádáv varragiellumij.
Valla dat vádá l sieldes unne.
Buojkulvissan la stuoráp vadá varragiellumav oadtjot jus la iesselissan gå p-tablehtajt bårrå.
Vádá varragiellumij jus ilá ednagav dättá, äjgát jali oarbben gejna årrum varragieloj 50 jage åvddål jali jus ietjanis la åvdebut årrum varragieloj.
Gåhtjoduvvá válljit östrogenadis suojev iesselisvuohtaj, buojkulvis p- sákkev jali minitablehtav.
P-tablehta tjáleduvvi dálkastjállagin gáhppeliddjes jali dåktåris nuoraduostudagán, gáhppeliddjeduostudagán jali seksa- ja aktijårromduostudagán.
Máhttá aj aktavuodav válldet nissunklinijkajn jali varresvuohtaguovdátjijn.
Tablehtajt viedtjá dálkasboargálin.
Majt p-tablehta máksi målssus gånnå rijkan årru ja man vuoras la.
Valla ienemus lánndadikken ja dajvajn li preventijvvanävo álbebu gesi vuollelin 20 jage.
Jus bårrå p-tablehtajt gåktu galggá de l vádá sieldes unne iesselissan sjaddat.
Jus sihtá p-tablehtaj hiejttet, de álu buoremus la ållåsit bårråt dav p-tablähttakártav majt bårrå ja dan maŋŋela ij ådåsijn álgget.
Ij la vádálasj hiejttet p-tablehtaj gassko kárta, valla gávnnu vádá målsudahkes varddemijt oadtjot.
Jus ij sidá iesselissan sjaddat de l ájnas adnegoahtet ietjá suojev iesselisvuohtaj jus la guoddnánarggem.
Dat la målsudahkes man ruvva liejbev oadtju gå l p-tablehtaj häjttám.
Muhtema oadtju liejbev dalága ja iehtjádijda máhttá válldet moadda máno.
Jus ij sidá iesselissan sjaddat de l ájnas mujttet ietjas suoddjit iesselisvuohtaj guoddnánarggemin ihka liejbbe ij la ruoptus boahtám.
Månneluovvanibme sjaddá bájken 14 biejve åvddål liejbbe álggá ja dalloj la vádá stuorámus iesselissan sjaddat.
Jus ij la ietjas liejbev oadtjum ruoptus guhtta máno maŋŋel gå p-tablehtaj la häjttám de galggá aktavuodav válldet nuoraduostudagájn, gáhppelidddjeduostudagájn, lijkke- ja sjiervveduostudagájn jali varresvuohtaguovdátjijn åtsådittjat mij la oarren.
Pubertähtta hormåvnåjs jåhtuj boahtá.
Hormåvnå li ábnnasa ma dagáduvvi rubmaha rávsájn.
Hormåvnå bájnatji rubmahav vaj moatteláhkáj doajmmá.
Buojkulvissan stivrriji nahkárav, varradättov, mielav ja man edna tjáhtje l rubmahin.
Le aj hormåvnå ma mierredi gåktu ja goassa rumáj åvdeduvvá.
Goassa pubertähttaj ålli ja gåktu dåbddu målsut ednagit ulmutjis ulmutjij.
Muhtema máhtti hálijdit liejbev jali sjkávtjájt oadtjot ja iehtjáda gis vájvalussji.
Jus árrat jali maŋŋet pubertähttaj ållå ij la mige majt iesj máhttá stivrrit.
Niejdajda pubertähtta álggá gå li 10 ja 12 jage gaskan ja bárnijda 11 ja 13 jage gaskan.
Le dábálasj dáhpáduvvá goappátjagá árabut ja maŋebut aj.
Man vuoras la gå pubertähttaj ålli la biologalasj árbbe.
Ålles pubertähtta gållå vihtta jali guhtta jage ja ulmusj ietjas milta åvddån ja danen umass ruvva.
Pubertähtta álu álggá ruvva sjaddamijn.
Muhttijn máhttá ietjas vehik boalbben dåbddåt danen gå gájkka lahto e avtabále sjatta.
Buojkulvissan álu gieda ja juolge sjaddi ednagit álgon.
Gå pubertehtav guodá de ålles guhkkudahka.
Álu gullá pubertähtta l vájves ájgge.
Nåvti máhttá årrot muhtemijda, valla ij gájkajda.
Ållusij la suohtas ja geldulasj ájgge viessomin, gå moadda ådåsa dáhpáduvvi goappátjagá ietjajnis ja iehtjádij birrasin.
Ålos lijkkuji sjaddat ja oadtjot ållessjattuk rubmahav ja hámev, valla e gájka.
Dåbddu márjju hiemssen gå rumáj ietjájduvvá, muhttijn máhttá dåbddåt vaj ij riekta dádjada.
Muhttijn máhttá dåbddut ájádusá ja rávkalvisá li, buojkulvissan gåktu galggá vuojnnut niejddan jali bárnnen.
Ållessjattugijn máhtti vuojno gåktu nuora "li", mij buojkoduvvá nievres bágoj, degu nuora li vájve ja dåruna.
Galggá mujttet avtanik ij la riektá dåmajdit nievresláhkáj ja riektá årrot gåktu iesj sihtá.
Jus vájvven dåbddu de márjju l buorre ietjá ulmutjijn ságastit.
Buojkulvissan máhttá årrot skåvllåskihpasujtár, skåvllåkuratåvrrå, jali muhtem ulmusj nuorajduostudagán.
Niejdajda l vuostasj dåbddomärkka pubertehtan gå njittje sjaddagåhti.
Dav máhtti gullat gå oadtju smávva garra bavhlijt njidtjevártoj duogen.
Le ráksá njittjijn mij åvdeduvvá.
Gå njittje sjaddi de máhtti sagŋedit ja bávtjestit.
Le aj dábálasj bávtjes gå juosik jåstes jali njittjijt ilá tjavgga soajttá duohttá.
Dájvvámusát njidtje sjaddagoahtá åvddål nuppe njittje.
Álu njittje sjaddi umass ruvva.
Gájkka bárnijs vargga bielle oadtju njidtjerávsájt ma máhtti vuojnnut ja dåbddut unna bavhllen nuppe jali goappásj njidtjevártoj vuolen.
Njidtjerávsá máhtti aj bávtjestit, ja ij la vádálasj.
Oanegis ájge duogen njidtjeráksá vat unnu.
Máhttá gihtjat gitta guokta jali gålmmå jage.
Pubertehtan siehpajt oadtju.
Siehpa sjaddagåhti sjierven ja gitta sjnjibtjojda.
Goappátjagá bárne ja niejda máhtti oadtjot guolgajt rabddan náhpáj.
Oadtju aj guolgajt giedavuolláj ja álu guolga aj sjaddi ietjá sajijn rubmahin, buojkulvissan giedaj ja juolgij nanna.
Bárne máhtti aj guolgajt ráddáj ja tjavelgij oadtjot.
Bárne oadtju sjkávtjájt.
Álu álggá njunjevuolen ja oabllu nierajda ja gájbbáj.
Muhtemijn vuobda sjaddi ja suohku guhkev ållessjattugin.
Pubertehtan vuobda oajven njoarvvu ruvábut gå åvdebut.
Le danen gå buojdderávsá ienep buojdev dahki.
Danen márjju dárbaj oajvev dájvvábut gå åvdebut bassat.
Vuollevájmmo ietjájduvvá pubertehtan, goappátjagá stuorrudahka ja bájnno.
Buojdderávsá vuojnnugåhti tjielgugappot ja dahká vaj ájttsá dieblijt ja råsjmijt ma li luodulattja ja älla vádálattja.
Bivvasa ja låssjkusa ma sjaddagåhti dahká vaj vuollevájmmo aj ietjáláhkáj habsijt gå åvdebut.
Niejdajda goappátjagá ålgop ja sisŋep guoddnábaksema nannu ja gámudi.
Álu sisŋep guoddnábaksema sjaddi vaj vuojnnuji ålgop guoddnábaksimij ålggolin.
Bunno aj sjaddá.
Guoddná, skoahto ja månnerávsá ma li rubmahin stuorru.
Månneluovvanibme álggá
Bárnijda guola sjaddagåhti.
Guollavuossa ja buohtja aj sjaddá ja stuorru ja guollavuossa gámut.
Man ednagav buohtja sjaddá l umasse ulmutjis ulmutjij.
Sisŋep sjiervverávsá ma gåhtjudalli prostahtan ja sädesblåsorna sjaddi.
Bajeldislijkke?
vijdeduvvá ja stuorru ja bajeldislijke vuolen smegma, vielggis låsjkos, sjaddagoahtá.
Gå guola sjaddi de máhtti vehik bávtjestit.
Álu l dåbddomärkka sájojt dahkagåhti.
Dáhpáduvvá álu 14-15-jagágin, valla máhttá aj álgget åvdebut jali maŋebut.
Jus sájo båhti gå orgasmav oadtju, de ulmusj la pubertehtan.
De máhttá ulmutjav iesselissan dahkat jus la guoddnánárggem.
Pubertehtan dábálattjat orgasmav oadtju iján oadedijn.
Muhtemijda dáhpáduvvá val ájnegis bále iehtjáda gis oadtju orgasmajt iján moadda jage.
Åvddål läjbbogoahtá de vuohtjusijt oadtju.
Älvvá gå vehik visskávielggat sisbåvsåjn sjaddá.
Vuohtjusa dahki vaj tsuottsa guodnán li njuosskasa, ja guodnáv rájnnasin anedi ja suoddjiji infeksjåvnåjda.
Gå liejbev oadtjo de l månneluovvanibme álgadam.
Ulmusj la ållessjattugin, de máhttá iesselissan sjaddat ja mánáv oadtjot.
Vuostasj liejbbe álu boahtá guovte jage duogen gå njittje li sjaddagoahtám.
Dájvvámusát val binná varra boahtá sisbåvsåjda jali páhppárij gå ietjas såhtsu.
Álu li russjkislágásj vuohtjusa åvddål gå vuostasj liejbev oadtju.
Rubmaha vuohke l giehttot liejbbe ruvva boahtá.
Varrasegadum vuohtjusa li álu tjáhppada ja russjkislágátja, ja le danen gå varra háhppit vehik gåjkkåt åvddål gå ålgus boahtá.
Liejbbe álgon la álu målsudahkes.
Máhttá buojkulvissan liejbev akti oadtjot ja de moadda máno gålli åvddål gå boahtte liejbbe boahtá.
Le dábálasj ja ållu vádádak.
Máhttá seksahálov dåbddåt, onanerit jali seksav adnet ietjáláhkáj ja orgasmav oadjtjot juo pubertehtan åvddål.
Gå pubertähttaj jåvsåt de álu hállo ja vájnno seksav adnet lassán.
Vájku l juo nuorabun onanerim de ienemusá esski pubertehtan duodajn oanerigåhti.
Ålos ájádalli dájvvábut dakkirijda ma gulluji seksaj ja álu ájádallagoahtá gåktu galggá dåbddut vuostasj bále gå seksav galggá iehtjádijn adnet.
Bárnijda máhtti ájádusá seksa birra dahkat vaj álkket ereksjåvnåv oadtju.
Muhttin dav oadtju vájku iesj ij dádjada manen.
Máhttá buojkulvissan årrot gå tjåhkkåj bussan mij gahppá jali gå duolmmu sjárrarahten.
Gahppama dahki vaj signála manni njuolgga buohtjaj, mannamis vuojŋamij baktu.
Máhttá vájvven dåbddut, ja ruvva jáhkká iesj ájnna ulmutjin gut ereksjåvnåv oadtju ájggomahtes, vájku l sieldes dábálasj.
Jur degu vuobda de lijkke aj ruvábut njoarvvu.
Le danen gå buojdderávsá dahki ienep buojdev gå åvdebut, muhttijn ienebuv gå majt ajtu l dárbulasj.
Älvvá dav gå lijkke vejut, sierraláhkáj njunje birra ja gállon, valla aj nierajn ja tjavelgin.
Gå lijkke buojddu de máhttá båhtusav vaddet tjásmagisájt oadtjot.
Pubertehtan máhttá aj sátsojt lijkkáj oadtjot, nåv gåhtjodum lijkketsuovkkanibmen.
Le danen gå lijkke vanáduvvá ruvábut gå háhppit hiebaduvvat.
Niejdajda la dábálamos lijkkeboarkkanimijt njittjijda oadtjot, tjoarbielijda ja tjippijda.
Bárnijda la dábálamos tjavelgin ja ålgijn.
Lijkkeboarkkanime gilgudi ájge milta.
Bivástuvvagoahtá ienebut pubertehtan, danen la ájnas basádit juohkka biejve.
Jus adná dav dárbaj, de máhttá aj adnet deodorantav giedavuolen.
Jur nåv gåk rumáj de giella aj åvdeduvvá pubertehtan.
Guokkoj sjaddá ja jiednasjnjártja guhkku mij dahká guormes gielav oadtju, gåhtjudallá jiednarievddadussan.
Sjaddá goappátjagá niejdajn ja bárnijn.
Valla bárnij giella rievddá ienebut gå niejdaj ja máhttá dahkat bárnnen låssu jienav stivrrit.
Muhttijn gullu vehik sedu jali målsut tjuodjalis ja guormes giela gaskan åvddål ållu guormes giella sjaddá.
Pubertehta álgon álu gieda ja juolge sieldes ruvva sjaddi.
Dan maŋŋela gieda ja juolge sjaddi.
Dan maŋŋela sjaddá ienemusát guhkkudagán.
Máhttá sjaddat moadda sentimehtera val moatten mánon.
Álu gåhtjudallá sjaddolasedibme.
Rumáj ij dåssju guhko valla rievddá aj hábme.
Niejda álu oadtju gåbdep tjårbielijt ja bárne gåbdep badjerubmahav.
Pubertähtta álggá l umass ájgen ja árbbe aj stivvri dav.
Pubertähttaj árrat jåvsådit máhttá goappátjagá dåbddut suohttasin ja vájvven.
Ilá árrat pubertähttaj jåvsådit, åvddål gå l dävddám gáktsa jage niejddan jali lågev jage bárnnen, la sierralágásj.
Jus oadtju pubertähttadåbddomerkajt nåv árrat de luluj ságastit ietjas äjgádij jali ietjá sujttoaddnijn ja aktavuodav válldet skåvllåskihpasujtárijn jali varresvuohtaguovdátjijn.
Jus ij la oadtjum avtak pubertähttadåbddomerkajt gå 14 jage ållim de gåhtjudallá maŋŋe pubertähttan.
Máhttá de ságastit ietjas äjgádij jali ietjá sujttoaddnijn ja aktan sijájn jali iesj aktavuodav válldet skåvllåskihpasujtárijn, nuorajduostudagájn jali varresvuohtaguovdátjijn.
Jus la dárbbo de pubertehtav máhttá álgadit dálkkasij viehkken.
Iesj ij máhte dahkat vaj pubertähttáj ruvábut jåvsåt.
Jus vájvalussjá gå ij åvdeduvvá sämmi ruvva gå rádna de márjju buoragit dåbddu ietjá ulmutjijn ságastit, skåvllåskihpasujtár l buojkulvissan buorre ulmusj gejna máhttá aktavuodav válldet.
Viehkev máhttá aj oadtjot nuoraduostudagán jali varresvuohtaguovdátjin.
Gå ij la seksav adnám ietjá ulmutjijn de máhtti edna ájádusá gåktu dåbddu, gåktu sihtá galggá sjaddat ja goassa sjaddá.
Márjju l gullam rádnajt dan birra ságastime, filmajt gähttjam, tidnigijt låhkåm jali gullam iehtjádav massta ájádusájt oadtju gåktu ájtu galggá dåbddut.
Álu da ájádusá li guoddnánarggema birra.
Guoradallama vuosedi ålos älla guoddnánarggemav adnám gå gymnásas hiejtti.
Ållo oare dasi máhtti, buojkulvissan ij sidá, ij la máhttám, gávnnum, lijkku seksav adnet ulmutjij sämmi sjierves jali ij sihtá ietjá seksav adnet gå jur guoddnánárggemav.
Muhttijn máhttá diertjestimev dåbddåt jali nággidum seksav adnet vájku iesj ij sidá jali ij la gärggok.
Máhttá aj dåbddåt nággidum vuorddet seksajn vájku iesj luluj sihtat dav adnet.
Dåbddåt nággidum adnet jali vuorddet seksajn máhttá mierreduvvat juogosdättos sijájs gej rádnastallá jali vuorddemusájs buojkulvissan fuolkes.
Ájnas la mujttet galggá dahkat majt allasis buoragit dåbddu.
Iesj mierret:
Ij la máhttelis mierredit sierra álldarav goassa l gärggok seksav anátjit ietjá ulmutjijn, dav hähttu iesj dåbddåt.
Gávnnu gis láhka mij javllá ulmutjin vuorrrasap 15 jages ij la loahpe seksav adnet jali nargget soabmásijn gut ij la 15 jage ållim.
Valla lágan la aj tjáledum ij galga duobbmiduvvat jus la tjielgas ij la illastime birra.
Mierret man stuorra ärádus ulmutjij gaskan gudi li seksav adnám degu dal áldarärádus, ärádus ulmutjij åvdedime gaskan ja jus ietjáli sihtam seksav adnet.
Láhka l fámon sämmiláhkáj gájkajda juska vil sjiervve.
Dát láhka l dagádum suoddjitjit mánájt vuoras ulmutja dagojs vastes dagojs majt e sidá vuorrasap ulmutjis.
Lága milta avtanik ij la riektá seksuálalattjat dåmadit ulmutjij gut ij sidá.
Dábálasj la vuostasj bále gå seksav adná sjaddá ietjáláhkáj majt la ájádallam.
Muhttijn máhttá aj dåbddut dáhppudallamin danen gå ij lim gåktu vuordij.
Seksa l juoga majt dárbaj hárjjidallat sjattatjit riekta buorre, jur degu gájkka viessomin.
Älla dal nåv ålos gudi máhtti ietjas buoremuslávllagav gitárrajn spieledit váni diedek gåktu akkordav válldá, jali ij la åbbå instrumentav adnalam.
Vuostasj bále åvddåla gávnnuji muhtem ássje majt galggá ájádallat ja muhtem ássjijt máhttá aj hárjjidallat.
Muhttijn gullá bágov oskuld gen birra gut ij la seksav adnám.
Máhttá årrot gå ij la seksav adnám buotjajn guodnán, valla máhttá aj årrot gå ij la åbbå seksav adnám.
Muhtema e lijkku báhkuj oskuld Márjju gå gullu degu soabmásin la vihke, gå ij la oskuld.
Degu galggá skábmádit gå l seksav adnám.
Ienemusá gudi bágov oskuld adni e nåvti ájádalá.
Javllá val oskuld báhkon danen gå ij la seksav adnám.
Gå l seksav vuostasj bále adnám de álu gåhtjudallá l oskuld massám, jali l oskuld láhppám.
Márjju dåbddå mihástallamav jali ávov gå ij la des oskuld.
Juohkkahattjan la riektá iesj mierredit goassa galggá seksav adnet vuostasj bále.
Ietjá ulmusj ij galga dav berustit.
Ij máhte ulmutjis vuojnnet jus la seksav adnám jali ij.
Ij åbbå dåktår jali gáhppeliddje máhttá dav vuojnnet.
Gå javllá guoddnátsuodtsa de vuojn dat njálmme gånnå guodná ålgop målssos guodná sisŋep oassáj.
Njálmen máhttá målsudahkes hábme ja njálme rabdda máhttá årrot vehik máhttsot jali gihttjot.
Njálmme vijdeduvvá ja sjaddá ienep vanádahtte pubertehtan, valla dat ij goassak gádo.
Ij de gávnnu aktak tsuodtsa mij måskos guodnáv.
Danen gå ij gávnnu avtak tsuodtsa de ij ga gávnnu mige mij máhttá gajkkut gå l narggemin.
Muhtem niejda gis varddi gå adni guoddnánarggemav vuostasj bále, valla dábálamos la ij varddet.
Jus de varddá márjju rabdda guoddnánjálmen la basske.
Valla álu varddá ietjá oares, gå l balon jali ij la nuohkásit seksuálalattjat buollidum.
Ij ulmutjis vuojne jus la oskuld jali ij.
Ij åbbå dåktår jali gáhppeliddje máhttá vuojnnet jus soames la seksav adnám.
Gávnnuji gålmmå seksuálak tjerda: biseksuálakvuoda, heteroseksuálakvuoda ja homoseksuálakvuoda.
Álu ber javllá ulmusj la homo, hetero jali bi.
Le dábálasj ájádallá ietjas seksuálak tjerda birra.
Ulmutja seksuálak tjerda máhttá ájge milta rievddat.
Iesj mierret jus sihtá ietjas gåhtjudallat bi, hetero jali homo.
Máhttá aj válljit javllat sujna ij la sierra seksuálak tjärdda.
Birás álu vuorddá ulmusj la heteroseksuálak.
Jus ij la de máhttá ulmusj ietjas dåbddåt ietjálágátjin, vuojnodibme jali ålggolin.
Juska vil makkir seksuálak tjärdda l ulmutjin de iesj agev mierret jus ja goassa sihtá dav iehtjádijda giehttot.
Jus la heteroseksuálak de álu ij dárbaha giehttot dav danen gå moaddi l vuordedahtte.
Jus la homoseksuálak jali biseksuálak, de máhttá muhttijn dåbddåt vaj sihtá jali dárbaj dav giehttot.
Muhttijn márjju muhtema jáhkki ulmusj la sierralágásj seksuálak tjerda diehtiv.
Ulmusj galggá lijkkut sierra vidjurijda, vuojnnut sierraláhkáj jali sujna li sierra miellogisvuoda.
Valla vuoge, gåktu ulmusj vuojnnu, miellogisvuoda, jali gåktu vállji ietjas viessoma viessot, ij gullu ulmutja seksuálak tjärddaj.
Juska vil makkir seksuálak tjärdda ulmutjin de l sujna riektá viessot ietjas viessomav gåktu sihtá.
Nuppástit soabmásav seksuálak tjerda diehti l lágadis.
Jus ulmusj boadadallá vierredahkuj ietjas seksuálak tjerda diehti de l sierralágásj alvos vierredahko jali vassjevierredahko.
Duodden dasi li dubága divrrasa, ja máhttá dahkat vaj tjásmagisájt, nievrep väjov ja binnep seksuálahálov oadtju.
Suoddjitjit nuorra ulmutjijt vádájs dubágajt adnet, de gávnnu láhka gånnå l tjáledum ij la loahpe dubágajt oasstet jus ij la 18 jage ållim.
Máhttá suovastit dubágajt sigarehtajn, sigarrajn, sigarillajn, bijpajn ja tjáhtjebijbájn.
Sigarehta li dábálabmusa.
Sigarehta e val sisaneda dubágajt, suovan tsahkkidum sigarehtas gávnnuji bájken 4000 kemidjalasj ábnnasa.
Dajs moatte máhtti bårredávdav dahkat.
Vádálamos ábnnasa li:
Vuostasj bále gå suovas la dábálamos rádnaj siegen.
Sihtá gähttjalit gåktu smáhkku ja gåktu dåbddu.
Márjju adná dav buossjen.
Vallak ij aktak ane buoragit smáhkku vuostasj bále.
Muhtema suovasti vuojnnutjit jali dåbddutjit vuorrasabbon, jali iesjrádugattja.
Máhttá aj dåbddut degu álkkep la ietjá ulmutjij säbrástallat, gudi aj suovasti.
Ienemusá diehti vádálasj la suovastit.
Álkke la ájádallat dávdajt ij åttjudalá, jali hiejttet galggá åvddål gå vádálasj sjaddá.
Jus suovastahtjam de gávnnuji muhtem båhtusa majt máhttá ielvvet åbbå ruvva, buojkulvissan nievrep väjov oadtju.
Rumáj ij máhte ållesláhkáj ilmev adnet gå vuojŋŋá jus suovas, ja nikotijnna mij gávnnu dubágajn dahká tsåhke ruvábut svargat.
Dadi árabut viessomin suovastahtjá, dadi stuoráp máhttelisvuoda li dubágajs tjanáduvvat ja oattjotjit vahágijt ja dávdajt suovastimes.
Åvddål gå gähppá li ållåsit åvdeduvvam de li sierraláhkáj rasje suovvaj.
Vájku ij galga máhttet dubágajt åttjudit jus ij la 18 jage dävddám, de moatte gudi li nuorabu suovastahtji.
Jus la lahkusin ulmutjij gudi suovasti, buojkulvissan la sämmi lanján, de vuojŋa sisi gásajt ma gávnnuji suovan.
Gåhtjudallá passijvalasj suovastibmen.
Danen gå passijvalasj suovastibme aj la vádálasj de suovastibme l buorgodum bårråmsajijn, káfeajn, barggosajijn ja almulasj sajijn.
Álkket la dubágajs tjanáduvvat.
Val måttij sigarehtaj maŋŋela de vuojŋŋama máhtti nikotijnas tjanáduvvat Dubágajs tjanádum merkaj rumáj la hárjjánam nikotijnav oadtjot, vájvve sjaddá jus ij suovasta, nåv gåhtjoduvvam abstinänssavájvven.
Le dåmadimvuohke aj masi dähppu, dáhpen sjaddá suovastit.
Vájvve l hiejttet suovastimes, ihka vil sihtá dassta bessat.
Valla l máhttelis, ja dadi árabut suovastimes häjttá dadi buorep la.
Ienemus vahága ja dávda majt suovastibme vaddá, máhtti gáhtot jus suovastimes häjttá.
Juorrulit jus galggá suovastit vaj ij, de máhttá gähttjalit listajt ma li ienep ja binnep ávkálattja tjállet.
Máhtti smávva dåjma ja stuorra dåjma, ma guosski ietjas viessomij, ietjá ulmutjijda, birrasij ja iehtjádijda.
Le ietjas lista, ja iesj mierret makkirav galggá tjuovvot, gåktu sihtá suovastimijn dahkat.
GÅKTU DAHKAT GÅ BARGOV ÅTSÅ?
Àjnas le snivva ja duolla åtsålvisáv ja CV:av vuosedit.
Barggovaddáj vuoseda dån le snivuk ja ráddjánis ulmusj.
Dán tjállagin le åvddåmärkka åtsålvissaj ja CV:aj majt viertti bargojda masi åtså hiebadit.
Jus bv.
åtså kreatijvalasj bargojt dagu sjaddohiervvididdjen jali gráfalasj designerin de åtsålvis máhttá roahkkadabbo årrot gå åtsålvis kontåvrrå- jali boargálbargojda.
Åtsålvis ja CV:a huoman galggá årrot álgge låhkåt ja ruvva danna gávnnat.
ÅTSÅLVISTJÁLLEMIJ BUORRE DIEDO
Åtsålvis máhttá guokta umasse vuogij milta hábbmiduvvat:
1) Åtsålvis gåsi tjálá tjoahkkájgessusav åhpadusá ja barggomáhttudagáj birra åtsålvisán.
Ihkap hiehpá jus lissta máhttudagáj, bargoj ja åhpadusá birra ij le guhkke.
2) Åtsålvis CV:ajn duoddetjállagin.
CV:a le sierra páhper tjoahkkájgessusijn åvdep åhpadusá ja barggomáhttudagáj birra.
•Tjále oanesláhkáj ja konkrehtalattjat.
Oajvvadip åtsålvisáv avta másjijnnatjáledum A4 bälláj tjállet, jus máhtá.
•Tjále vattugit makkir virgev åtså.
•Tjále juohkka barggovaddáj ådå "sierrahiebadum" åtsålvisáv.
•Åtsålvisaj moattedibme ij le juonalasj.
•Ane páhppárijt ja girjjijt viddnudaknamá/-logo dagi.
•Vieleda åtsålvisájgev.
Referensa:
Jus máhta referensajt vuosedit de ietját åtsålvisáv nannnoda.
Referensa li ulmutja gudi máhtti ienep diedojt duv birra bárggen vaddet.
Máhttá dálasj jali åvdep barggovaddev, åhpadiddjev duv åhpadusbájken tjállet.
Máhttá aj tjállet åhpadusrádnav gänna dálla le alep virgge gå dujna jali lahka oahppásav gev aná duv buorreláhkáj gåvvi.
Tjále ulmutja virgev, barggosajev ja telefåvnnånummarav.
Mujte val sijás åvddåla gatjádit jus hihkali referensaulmutjin årrot.
Duodastusájs moattádusájt duodden CV:aj rája, valla gártjoda páhppárvaljev.
Rája dåssjå ájnas páhppárijt.
Muhttijn javladuvvá dakkár páhppárijt ij galga vuostasj bále rádjat.
Dalloj de ij galga rádjat.
Muhtem bargojda barggovadde sihtá dån galga barggoduodastusájt rádjat.
Jus ij diede majt galga aktan åtsålvisájn rádjat de skuolka barggovaddáj ja gatjáda.
Gehtja vaj åtsålvisán älla tjállemvige jali ietjá vige åvddål gå rája.
ÅTSÅLVISÁN GALGGÁ ÅRROT
• Duv namma
• Adressa ja telefåvnnånummar
• Biejvve
• Vuosstevállde namma ja adrässa
• Badjelttjála.
Gálldujt ja aktavuohtaj tsuojgodibme.
• Persåvnålasj duogásj: Åvddåmärkka le åtsålvissaj sierra CV:ajn ålles tjoahkkájgessusijn åhpadusá ja barggomáhttudagáj birrra.
Åtsålvisán åvddånbuvtá ájnnasabmusav duv CV:as ma li virggáj árvvon.
Åvddånbuvtá aj asjisjt mij ij CV:as vuoseduvá.
Jus ij CV:av tjuovvusin bieja de viertti tjielggasit åtsålvisán ienebut bargoj, åhpadime, kursaj ja ietjá máhttudagáj hárráj giehttot.
• Åtsålvisa ulmme: Dánna tjála binnátjav man miela barggo le dunji, manen dån dán virggáj hiepá (persåvnålasj kvalifihkásjåvnå).
Tjále majt åvddåla le barggam mij jur duv dáhká dán bargguj vuohkasin.
• Referensa: Barggovadde jali åhpadiddje gudi duv buoragit dåbddi, ja máhtti duv vuogij birra giehttot.
Vállji referensajt masi li buorre aktavuoda!
Referensa máhtti aj CV:aj tjáleduvvat.
Åtsålvisán máhtá åvddånbiedjat referensajt ma dán bargguj duv kvalifihkasjåvnåj birra máhtti vuosedit.
• Vuolelttjála
• Duoddetjállaga - Tjále juoga de duoddetjállagij lågov jali makkir duoddetjállaga dujna li (bv.
duodastusá, barggoduodastusá).
ÅTSÅLVIS ÅVDDÅMÄRKKA
Eva Hansen
Eventyrveien 2
8600 Mo i Rana
Narvijka mánájskåvllå
v/rektor Alfred Solnes
8500 Narvik
Åtsålvis åhpadiddje virggáj
Tsuojgodav dijá annonsaj vuoratjismáno 14 b. dán jage Fremoverin ja buorremielak ságastimijda rektor Alfred Solness sämmi biejve.
Dájna åhtsåv álmmudam virgev.
Barggam lav 1998 rájes åhpadiddjen Aaga mánájskåvlån Biergunin.
Ienemusát lav O-fagan, ieŋilsgielan, másjkudimen ja musihkan åhpadam.
2001 tjavta rájes lav stuoves bargov Måffe mánájskåvlån, Måffen.
Dán ájgen lav klássaoajven guokta klássaj åvdås årrum.
Tjuovva CV:an, duodastusájn muv birra ienep diedo gávnnuji.
Berustimijn lav tjuovvum ådå Narvijka mánájskåvlå vuododimev.
Hálijdav åhpadit skåvlån mij le ådå åhpadimvuogijt oahppij hárráj adnegoahtám.
Mårredis jagi maŋŋela Ránan hálijdav dálla ruoptus riegádimstádaj Narvijka.
Oarre dási le gå berrahij lagábuj hálijdav, sämmibále gå vaden sidáv Narvijka valástallamin ja musihkan oassálasstet.
Referensa
1.Rektor Hans Johnsen, Måffe mánájskåvllå, telefåvnnå 10 00 00 00.
2.Inspektörra Halvor Endresen, Aaga mánájskåvllå, telefåvnnå 30 00 00 00.
Duoddetjála: 8
Redaktør: Geir Johnsen | Webansvarlig: Håvard Vognild | CMS/Webdesign: ACOS
Gå le au pairan de åro familja lunna ietjá rijkan.
Dån le juoga de familja oasse, jali oattjo ietjat lanjatjav.
Duv bargo li mánájt gähttjat, mielas válldet idedis- ja iehkedis dahkamusájt, mánájt vuodjet asstoájggedåjmajda åvdån ruoptot - ja máhtá aj binna dåhpebargov oadtjot.
Dán åvdås oattjo biebbmo, årromsaddje ja binna sålbbebiednigijt.
Kursa kollegajn jali universitehtan li aj ienemus au pair-programmajn.
Atlantis
E-poassta: post@atlantis-u.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Du må aktivere JavaScript for å kunne se adressen
Juohká au pairajt Ieŋŋilsij, Skottlánndaj, Fransskaj, Irlánndaj, Islánndaj, Italiaj, Spaniaj, Tusskaj, Nederlánndaj ja USAaj.
Exis
E-poassta: exis@po.ia.dk Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Årudit Argentinan, Australian, Belgian, Kanadan, Ieŋilsin, Suoman, Fránskan, Grehkan, Nederlándan, Irlándan, Islándan, Italian, Luxemburgan, Vuonan, Portugálan, Skottlándan, Scweizan, Spanian, Svierigin, Oarjjel-Áfrikan, Tuskan, Ungáran ja USAan.
Norintrex ANS
Juohká au pairajt USAáj
iSt - Internasjonale Språk og Studiereiser AS
E-poassta: iststudy@online.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Juohká au pairajt USAaj
Inter Au Pair
Juohká au pairajt ienemus rijkajda Alle-Europan
STS Reiser AS
E-poassta: aupair.norway@sts.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Butterfly & Papillon - Norge
E-poassta: butterfly@online.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Au Pair and Trainee Agency Norway
MDM Capion Travelconsult & Agency A/S
Juohká Ieŋŋisij, Tusskaj, Schweizaj, Italiaj, Spaniaj ja Fránsskaj.
Giellasertifikahtav oattjo.
Juohká aj ålggårijkak nuorajt au pairan Vuonan årrot.
SÁGÁJDAHTTEMIN
· Vuorde barggovaddes li guovte gitta vihttasa rádjaj ságájdahttemin.
Gájkajt lanján giedajn buorástahte.
Gehtja gájkajt tjalmijda gå buorástahtá.
· Árvvedahtte dån le balon, valla gudi bievde nuppe bielen tjåhkkåhi li iemelágásj ulmutja.
Ájnas le sidjij diededim bargov "vuobddet" degu dunji le ájnas ietjat máhttudagájt barggen "vuobddet".
Buorre diedo: Tjåhkudalá - åro ietjat láhkáj - måreda!
IEMELÁGÁSJ GATJÁLVISÁJT MAJT MÁHTÁ OADTJOT
· Manen bargov åtså?
· Manen duv galggap bálkkit?
· Gåktu lulu duv barggovádde/åhpadiddje/duv barggorádna duv gåvvit?
· Ma li duv buorre biele/nievres biele?
· Gåktu diertjestimev/lájtov/mierredimájgijt gierda?
· Majt vidá jage duogen dagá?
· Goassa máhtá álgget?
· Majt bálkkán vuordá?
· Majt ásstoájgen dagá?
· Giehto majt maŋemus jagijt le dahkam.
Ájádalá: Buorre biele, nievres biele, makkir ulmusj/bargge le dån, ájggomusá ja åtsåda åvddåla mij le bargguj vuogas bálkká.
(Sáhkada iehtjádij sämmilágásj bargon jali ihkap fágasiebrijn).
MAJT VIERTTI VÁSSTEDIT?
· Åvdemusát; åro ietjatláhkáj ja váges.
· Gulldala ja ájádalá gatjálvisájt åvddål gå vássteda.
· Ale nievret åvdep barggovaddij/barggorádnaj jali bargosaje birra sáhkada.
· Ij dárbaha gatjálvisájt vásstedit jus ájgo iesselissan sjaddat, makkir jáhkkudahka, jali makkir seksuálalasj vuohke dujna le.
Dákkár gatjálvisá e ságájdáhttemin hieba.
Dát le ságájdahttem, ij le gatjádibme.
Ij dárbaha dåbdåstit lågejagágin dujna lij dáhpe gárudijt nisskot - jus ij ságájdahtte sierraláhkáj dan birra gatjáda.
MAN BIRRA GALGA GATJÁDIT?
· Makkár le barggobiros?
· Galles barggi åssudagán gånnå bargov åtsåv?
· Le gus diján sisŋásjåhpadus?
· Álmmudusán tjuottjoj "muhtem mano vierttiji märostuvvat".
Majt dat javllá práktihkalattjat?
· Máhttebihtit gus munji binnáv doajmmaháme birra giehttot?
· Goassa mierredihpit gut bálggiduvvá?
Pláni: Gatjálvisájs majt le ájádallam åvddåla moatte li álu ságájdahttemin vássteduvvam- danen ájádalá moadda ietjá gatjálvisájt.
BUORRE DIEDO GESI GALGGÁ BARGGOSÁGÁJDAHTTEMIJ
Ságájdahttema åvddåla
· Ájádalá nåv ålov majt máhtá åtsådum bargo birra ja viddnudagá mij galggá bálkkit.
Ságájdahttemij boahtet gárvedum vuoset dån le bargguj oalle mielos.
· Tjále listav mij vuoset duv sierralágásj tjähppudagáv bargguj.
Ájádalá duv ietjat buorre ja nievres bielij birra.
Boahtem
· Viertti diedon rájnas ja snivva årrot.
· Gárvvuna åhtsåm bargo milta.
Jus bargov åtså bivtasboargálin, máhtá ietjáláhkáj gárvvunit gå jus bargov advokahttakåntåvrån åtså.
Vállji biktasijt maj soabtso.
· Sulásta nuoges ájgev ságájdallamij jåvsådit - ja diededa ietjat mierredum ájge åvddålattjan resepsjåvnån.
Jur åvddåla
· Sieddoda ietjat nágin minuhta.
· Maná hivsigin - jasskavuoda diehti.
Jus ij ietján gå muodov ja ihkap sminkav gehtjastittjat.
· Barggovadden le dunji vuodon positijvalasj miella.
Dån ham sjaddi ságájdahttemij válljidum!
Ságájdahttema maŋŋel
· Ájádalá gåktu ságájdahttem manáj.
Majna le dudálasj, majt máhtá buoredit jus vaden ietjá ságájdahttemij gåhtjoduvá?
· Gárveda ietjat jus nubbeságájdahttemij gåhtjoduvá.
MIJ LA CV?
CV (Curriculum Vitae) le oanegis tjálalasj diehto duv birra mij åhpadussaj, barggomáhttudahkaj, kursajda jnv.
guosská.
CV:a gåhtoduvvá aj resumea jali dáhtalissta.
CV:a vaddá alkes diedov barggoåhttse formálalasj duogátja ja tjähppudagá birra.
MIJ GALGGÁ TJUODTJOT?
CV:a vaddá diedojt:
· Persåvnalasj died Namma, adrässa, telefåvnnånummar, riegádumbiejvve.
Muhtema aj tjálli sivijllastáhtusav.
· Skåvlå majt la tjádádum ja eksámajt majt la válldám joarkkaslåvlå rájes.
· Militerra
· Bargo (ållesájgge/bielleájgge)
· Kursa
· Máhtudahka amásgielajn.
· Guhkep mano
· Åskeldimdåjma
· Sebrulasjvuohta siebrijn
· Dåjma skåvlån ja ásstoájgen
· Budáldusá, sierralágásj berustime
· Referensa jus aná.
GÅKTU TJÁLLET CV-AV?
E gávnnu mierreduvvam njuolgadusá ma vuosedi gåktu CV-av galggá tjállet.
Ájnas le CV:a galggá liehket álkke ja gæhppat låhkåt sunji guhti le vuosstájvállde.
Dán mijá tjállusin le akta åvddåmerka mij vuoset gåktu le CV:av máhttelis dahkat ja tjállet.
Bieja juohkka duoddetjállagij (duodastussaj jnv.)
nummarav.
Bieja duoddetjállagijda sämmi nummarav.
Giehpet dádjadusáv låhkåt duv birra sunji guhti galggá åtsålvisáv låhkå.
CV:AJ ÅVDDÅMÄRKKA
CV Eva Hansenij
Persåvnnålasj diedo:
Namma: Eva Hansen
Adressa: Eventyrveien 2 8600 Mo i Rana
Riegádambiejvve: 12.04.80
Sivijlla stáhtus: Iv la válldum
Åhpadus:
Kurssa:
Duoddetjála
Åskeldimbarggogåhttjusa:
Duodastusá:
Vuodjemkårttå B klássa
Dåhkkidum D- hárjidalle giehtaroahtton
Interessa:
Aktijvalasj giehtaroahttospielle IK Drivan, Jássaberustime le, tjuojav juohkusin "Go'foten"
Ålggåádjemij lijkkuv, bivdáv ja guolliv.
Buoktje lav.
*u.b.= udnásj bäjvváj, nabbu gånnå dálla barggá/skåvlåv vádtsá.
MUJNA LE ILÁ BINNA CV:AJ TJÁLLET
Gå le nuorra ja älla edna barggo- ja skåvllåmáhttudagá CV:aj biedjat, moaddása válljiji åtsålvisáv CV:a dagi tjállet.
Valla ienemusá máhtti dievddet CV:av åsij ma máhtti barggovaddáj ájnnasa årrot.
Mujte iesmiedogis barggo le árvulasj CV:aj biedjat.
· Le gus scoutaoajvve jali vuojadimhárjjidalle årrum?
Ánoda duodastusáv dasi ja tjále CV:aj/åtsålvissaj.
· Spieleda gus korpsan jali le gus roattotjiektjamsäbrraj oasálasj?
Asstoájgen ij le hieredis aktijvalasj årrot.
· Le gus oahppijráden sebrulasj, le gus säbrram OD:av ásadit?
Les gus aktijvalasj sebrulasj Amnestyn?
Vuoset dån berusta ja riek sidá dakkár ássjij barggat.
· Le gus mánnágähttje sijdaráddnájda/viehkeda áhkov muottagav guoajvvot dálvijt?
· Makkir berustime li dujna?
Le gus dån filmmasiebren jali gåvvimsiebren, várregoarŋŋomin jali buoktjamin sebrulasj?
Le gus dån vissjal váttsátjit?
Lijkku gus rádnaj bioj mannat?
Sluogas le jus ájádalá majt viertti CV:an guodet.
Jus giessebargov návddegárten åtså de ij galga giehttot aktivisstan le Noahn (- divrij riektájda) årrum.
Duv vuojno e bargguj hieba.
Åtsålvisájn ja CV-ajn galggi gájkka diedo duolla årrot ja galggá dajt máhttet duodastit.
Gähttjalit májnnot majt ij la barggam, ij le juonalasj - jus boadádalá de ij bargov oattjo!
Ådå barggijt bálkkitjit li vilá barggoálmmudusá ávijsajn ájnas saje.
Gehtja aj umasslágásj dáhtabásajt internehtan bv.
NAV
FINN
MONSTER
Ållo bálkkidime dagáduvvi vani rabás virgij álmmudahttema.
Sáhkada dåjmaj gånnå lulu sihtat barggat.
Tjále dábálasj åtsålvisáv ja Cv:av majt rája jali doajmmaj guottá.
Jus bargov åtså de ij le skábmo ietjas värmmádagáv adnet.
Diededa gájkka oahppásijda dån bargov åtså.
Gatjáda sijás jus bargov jali ietjá sajev diehti.
Galga gus lanjáv jali årudagáv lájggit?
Buorre le ietjas riektáj ja välggogisvuodaj birra diehtet.
Dála le lájggimláhka tjoahkkájgessusin:
Ladnja galggá årromláhkáj dåhkkit
Sisanet vaj galggá vissa dáhttjaalludahka, vissa stuorrudahka vinndegijn årrot.
Rávkalvis le galggá lávggot/navoldit ja málestit j n v máhttet.
Muhtem årudakniehke älla dudalattja ja lájggiji lanjájt ma älla jali lulun dakkir måkkåj dåhkkiduvvat.
Kommuvnna máhttá vásstedit jus ladnja dåhkki.
Åhtjuda tjálálasj lájggosåbadusáv
Njálmmálasj lájggosåbadus le sämmi nanos degu tjálalasj.
Vuorrádis le, rijddo máhttá sjaddat man birra njálmmálattjat lij såbadum.
Máhtá tjálálasj såbadusáv rávkkat.
Iemelágásj lájggokontrahktav máhtá bv.
konsummänntaráden fylkan jali girjjeoassásin oasstet.
Muhtem årudakäjgádij ulmme le vaj dån galga muohttagijt goajvvot, rásijt tjuohppat, mánnásujttárin årrot jali dan láhkáj.
Jus dasi sjiehtada de viertti dav kontráhktaj åttjudit.
Dakkir ássje vierttiji vattugisláhkáj tjáleduvvat ja åvddåla såbaduvvat.
Huomaha nuora (18 jage nuorabu) e máhte lájggomsåbadusáv dahkat.
Äjggáda/sujttoaddne vierttiji dav dahkat.
Ärádus lájggovidjurijt majt máhtá låhpadit ja ájggemierredum lájggovidjurij gaskan
Oajvvadip lájggovidjurijt majt máhtá låhpadit.
Jus iemelágásj lanjáv lájggi ja ij le mierredim ájgev jali låhpadimájgijt lájgguj såbadam de lájggimlága mierredusá li fámon.
Ladnjaj le 1 máno gaskkasasj låpadibme.
Jus lájggovadde sihtá lájggididdjev jåhtet de galggá tjálálattjat dagáduvvat.
Jus le ållu visses ij buorep lanjáv gávna, jali ietjá oares ij sidá jåhtet de máhtá aj märostit ájggemierredum lájggovidjurijt.
Unnemusájgge álgon le 3 jage.
Jus ladnjaj badjelåbdån jali tjällárin guosská ja lájggovadde huonahin årru de máhttá 1 jahkáj biejaduvvat.
Buorep jasskavuodav vaddá vaj lanjan oattjo årrot.
Jus lájggovadde ij ådå lájggididdjev oattjo de viertti, jus åvddåla jåhttå, lájgov ålles ájges makset.
Dujna le akturiektá lanjá adnuj
Lanjá adnuj le lájggididddjen akturieká.
Mierkki lájggovaddi ij máhte duv ladnaj boahtet ja mannat gåktu sihtá.
Jus lájggovatten le loabálasj måkke duv ladnaj bv.
divodibme de viertti hiebalasj ájgev dujna såbadit.
Deposisjåvnnå
Lájggovadde máhttá rávkkat dån galga deposisjåvnåv makset.
Dakkir deposisjåvnnå le jasskavuohtan såbadusá maŋás biedjamij.
Aneduvvá lájggovielgijda ja ihkap spedjamijda ladnjaj masi lájggididdjen le åvdåsvásstádus.
Deposisjåvnnå ij galga ienep gå 6 máno lájggo årrot.
Galggá dahpadum konntuj biejaduvvat ja renta galggi lájggididdjáj vatteduvvat.
Ásadittjat dakkir kontov, gålo galggi lájggovaddes mávseduvvat.
Deposisjåvnnå galggá rentaj mávseduvvat gå lájggididdje jåhttå.
Lájggo
Lájggo galggá vissa biedniklåhkuj märostuvvat.
Máhttá såbaduvvat lájggididdje galggá gålojs elektrisitähttaj ja lieggimij hebalasj oasev mákset.
Máhttá sjiehtadallat lájggo åvddåmákson juohkka mánnuj galggá mávseduvvat.
Dån ij máhte ienep gå 1 máno åvddåmávsov lihtudit.
Lájggo ij máhte åvddål áramusát avta jage hiebaduvvat ja dalloj avta máno tjálálasj diededimijn.
Buoremus la juo árrat lassebargov åhtsågoahtet (lávvodak-, oasseájgge- ja giessebargov).
Jus duola dagu lávvodakbargov oattjo avta sajen, de le dábálattjan nav vaj oattjo aj giesev danna barggat.
Jus la giessebargov åhtsåmin ja dujna ij la lávvodakbarggo, de le vuohkasamos åhtsågoahtet vuoratjis-/moarmesmáno.
Buorep val árabut juo åhtsåt.
Dalloj la vuojn ienebu gudi plániji ja bargov åhtsi, ja åhtsåmusá giehtadalladuvvi.
Jus dåbdå soabmásav gev diedá le åvdutjis juonná barggam dåppe gånnå dujna la miella barggát de ságasta sujna goassa buremusát hiehpá åhtsåt.
ÁLGE JUO DÁLLA ÅHTSÅGOAHTET
ALE VUORDE DESIK BARGOJT ALMODI
Vuogas la åhtsåmusáv sáddit åvddåla bargojt almodáhtji.
Jus vuordá, de vuojn ienep åhtsse le.
Duodden le dábálasj ulmutjav sádjásasj virgijda biedjat vani almodime.
Lågå val gájkka almodimijt avijsajn juohkka biejve.
Rinngu nav ruvva gå máhttelis gå vuojná giessebargov majt sidá.
GATJÁDALÁ OAHPPÁSIJS
•Gatjádalá gájkajs gev dåbdå jus diehti gånnå barggijt dárbahi.
•Rinngu ietjat sijddasuohkanij ja guoradalá jus gávnnuji siera giessebargo nuorajda.
•Tjále Cvav ja åhtsåmusáv.
Válde val kopijajt fáron dåhku gåsi ájádalá barggagoahtet.
Vatte dajt sunji guhti le barggij vásstádusulmusj.
Gå vuojn la guodám CVav ja/jali åhtsåmusáv, de le barggovaddáj duv mujttet gå barggo ihtá.
Lehku då iesjrádálattjan - ale val rája páhpparijt iehtjadij maŋen.
Guossida iesj barggosajijt, nav vuojn dujsta buorre gåvåv oadtju.
ÅHTSÅ DÁHTÁBÁSAJN INTERNEHTAN
Duola dagu dáj linkaj baktu:
MAKKÁR BARGOJDA MÁHTÁ ÅHTSÅT?
Ij la vuojn agev álgge diehtet makkár bargojda máhtá åhtsåt.
Gávnnuji vuojn tjielgga njuolgadusá duosi man vuoras berus liehket.
Dá njuolgadusá li duv hárráj:
13 jagágijda: Gå la 13 jage dævddám, máhtá giehppis bargov oadtjot, duola dagu buodán jali ednammuorjjetjoaggen.
15 jagágijda:Jus la badjel 15 jagák máhtá bargojt oadtjot ma e vahágahte varresvuodat ja ietjat åvddånimev.
Duola dagu oassásin jali kåntåvrråbargov oattjo.
18 jagágijda:Gå la dæddám 18 jage de oattjo vuobddet vuollagav jali vijnav ja oattjo válldet akta makkár bargov, valla hæhttu liehket 20 jagák jus galga loabev oadtjot vuobdadit jali guossidit buollevijnajn.
(Gálldo: Sommerpatruljen, LO)
Mujttu då
Na jus de oattjo fálaldagáv lassebargguj.
Na majt de?
Mujttu då oadtjot tjálalasj barggosjiehtadusáv, gånnå barggoájgge, bálkká ja loahpeájggesjiehtadallama tjuodtju.
Dujna le vuojn rievtesvuohta giesseloabev niektit - ja jus le organiseridum, gájbbeda val lassebálkáv jus ienebuv gå 37,5 tijma vahkkuj barga.
Jus ij la organiseridum de le dujna 40 tijmasasj vahkko.
Jus i oattjo bálkkádárkestusájt, de gájbbeda.
Dunji le vuojn dát duodastussan jus la værov máksám, ja aj allasit dárkestussan jus la oadtjum gájkka tijmajs mávsov.
Psyhkalasj varresvuohta guosská gåktu duv dille le.
Garra dåbdo li dábálasj nuorravuodan, ja moaddásijn li muhttijn gássjelisvuoda ájádusáj ja dåbdoj.
Edna vájkkudahttá psyhkalasj varresvuodav.
Jus dujna l gássjelis dille, juska dal le gieresvuodasuorggo jali ietjá siváj diehti, le ájnas mujttet soajttá lijssi sáhkadit soabmásijn dan birra.
Ja álu buorrán dille luondulattjat.
Dála li muhtem ráde:
Mujte:
Moaddása máhtti viehkedit.
Ale ilá guhkev aktu bahá ájádusáj vieso.
Sáhkada gássjelisvuodaj birra soabmásijn gev luohteda.
Ale gæhttjala iehtjádij vuorddemusájt iellet, tjuovo ietjat mielav!
Lassjes biebbmo, nuoges oados ja labudallam le ájnas buorre psyhkalasj varresvuohta hárráj.
Gárevselga máhtti værránit ja vájkkudit psyhkalasj gássjelisvuodajt.
Ánoda viehkev jus gássjelisvuoda árggabiejvev vájkkudi ja jus nievres láhkáj dåjma ájge gávddan.
Dánna oattjo viehkev:
Dåhkki riŋŋgut: Mental Helses Hjelpetelefon, tlf 810 30 030 jali Røde Kors-telefåvnnåj mánáj ja nuorajda: 800 33 321
Ung helse: www.unghelse.no
Gehtja næhttasijdov www.klara-klok.no gávnatjit vásstádusájt.
Helsesøster skåvlån jali nuoraj helsestasjåvnnå le soajttá vuogas vuohke álgget.
Dåktårat máhttá aj viehkedit, ja vuosedit duv Barne-ja ungdomspsykiatrisk klinikkaj (BUP) jus le dárbbo.
Mujte ahte gájkka barggijn varresvuohtadåjmadagán le sjávvodisvælggo, siján ij la loahpe giehttot dijá ságastallamij birra.
Gidán 2009 tjalmostahtij Varresvuohtadirektoráhtta nuorajt kampánnjan "Et åpent sinn".
Næhttasijdon www.psykisk.no gávna ienep diedojt psyhkalasj varresvuoda birra.
Álmmukhælssorápportan 2009 Socialstyrelsenas Svierigin boahtá åvddåj ahte psyhkalasj gássjelisvuoda le lássánimme nuoraj gaskan ja ahte bierri mårådit varresvuohtaåvddånahttema hárráj nuoraj gasskan Svierigin.
"Moadda iesjguhtiklágásj indikatora vuosedi ahte psyhkalasj skihpudahka sierraláhkáj le dábálasj nuora nissunij gasskan, valla ahte le lássánimme goappátjij sjiervij.
Oase dajs gudi ietjas hekkav válldi ienemusát lassán nuoraj ja nissunij gasskan, ja ienep nuora giehtadaláduvvi skibájvieson hæso, goavgge jali juhkalisvahágahttema diehti.
Mangemus jagij le jábmem nuoraj gasskan lassánam vehi muhtem jábmemsiváj hárráj, dagu dal vahágahttem, gárevselga, ja ihkap mij guosská ietjas hekkav váldátjit."
(http://www.socialstyrelsen.se/Publicerat/2009/10363/Sammanfattning.htm)
Jus le gássjelis dille jali jus dåbddå soabmásav gænna l gássjelis dille bierri viehkev ádnot.
Le álkkep javllat gå dahkat, valla le viek dárbulasj!
Dån i galga guoddet ietjat gássjelis ájádusájt aktu, gávnnu tjiehppe gudi máhtti ja sjaddi viehkedit duv.
Nordlánda fylkasuohkan sihtá måvtåstuhttet sámegiela máhtudagáv lasedittjat nannitjit ja suoddjitjit sámegielajt, ja bærrájgåtsåtjit virggebargge sámegiella máhtudagájn li duon dán virggesuorgen.
Nordlánda fylkasuohkan juollot åhpadusstipendajt ja dårjav dåjmajda ma giellaanov måvtåstuhtti:
•Ulmme åhpadusstipendajn le måvtåstuhttet sámegiela åhpadusáv tjadádittjat.
•Ulmme dårjajn dåjmajda ma giellaanov måvtåstuhtti le måvtåstuhttet dåjmalasj sámegiella adnuj duon dán aktijvuodan.
Ulmmejuogos
•Åhttse gudi sámegielav låhki universitehta- ja allaskåvllådásen ja åhttse gænna li sámegiella åhpadus joarkkaskåvlån.
•Sáme juohkusa, siebre, organisasjåvnå ja institusjåvnå Nordlándan.
Vájkkudimnævvo gåbttjå
Sáme giellaåhpadusstipænnda juolloduvvá åhttsijda gudi sámegielav låhki universitehta- ja allaskåvllådásen ja åhttsijda gænna li sámegiella åhpadus joarkkaskåvlån.
Stipenda stuorrudahka l målsudahkes jages jahkáj.
Stipendav åtsåtjit viertti åhttse binnemusát gvokta jage Nordlándan årrum.
Åhttse gudi gasskaájggásattjat ålggola Nordlándan årru familja jali ietjá siváj diehti, árvustaláduvvi sierra.
Dårja dåjmajda ma giellaanov måvtåstuhtti juolloduvvi sáme juohkusijda, siebrijda, organisasjåvnåjda ja institusjåvnåjda Nordlándan.
Ájnegis ulmutja e máhte doarjjagav dát årtnigis åhtsåt.
Dårja gånnå ienep juohkusa, siebre, organisasjåvnå ja institusjåvnå aktisattjat barggi, vuoroduvvi
Gájbbádusá åhtsåmussaj
Gávnnuji sierra åhtsåmsjiemá ma galggi aneduvvat.
Doarjjaåhtsåmus sáddiduvvá Nordlánda fylkasuohkana æládus ja guovlloåvddånahttemåssudahkaj ja sisadnon galggá d.d.
tjuovvovasj oase: Ulmme dåjmajn, gåvvidibme makkir ulmmejuohkusa vuoksjuj doajmma le, dárkkelis gåvvidibme dåjmajs ma galggi tjadáduvvat, ájggepládna dåjmajt tjadádittjat, dárkkelis budsjæhtta ja ruhtadimpládna.
Åhtsåmájgge-mierre
Åhtsåmájggemierre l gålgådismáno 15. biejve ja åhtsåmusá gasskavuodan giehtadaláduvvi.
Aktijvuoda-ulmutja
Sáme rádevadde Per-Inge Finnesen
pif@nfk.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Sáme giellakonsulænnta Heidi B. Andersen
hba@nfk.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Lågå ienep dánna: Nordlánda fylkasuohkan
Sidá gus barggat buorre ássje diehti, duon diehti buoredit dilev væráldin, ja danga buohta allasit rahtjat åtsådallamijt?
Gávnnuji moadda organisásjåvnå maj tjadá nuora gudi sihti viehkkebargov ja ålggorijkkaårromav tjadádit.
Ihkap vil viertti mákset binnáv maŋen liehket, ihkap barga biebmo ja årroma åvdås.
Dav majt lip gåhttjum "sierra barggo ålggorijkajn" le organiseriduvvam årrom/målssobarggen hæjos rijkajn.
Organisásjåvnå ma dakkár bargov tjadádi le álu dakkára ma e rat barga dan diehti vaj galggi njuolgga rudáv tjijnnit.
Dakkár bargon le solidárihtehtta ájnas, guovdásj ulmme sijájn le åmastit diedojt dákkár sebrudagájs, kultuvrajs ja dajs dilij birra maj sinna ulmutja viessu.
Álu le nav vaj oattjo giellakursav gå dákkár bargguj vuolgá.
Luojvojbarggo le oassen dákkár bargojn.
Dábálattjajt le fálaldagájs galla goappátjagá bargoj hárráj, na le de gávnnat juojddáv mij jur dunji hiehpá.
Lehku då buorremielak dárkestiddje gå åtså organisásjåvnåv.
Gatjáda duodastusájt ja gulá ulmutjijs gudi li organisásjåvnån åvdutjis læhkám, dan diehti vaj diedá dát la duodas ja mij dunji hiehpá.
Dáj linkaj baktu gávna muhtem vuonarijkak organisásjåvnåjt:
American Field Service (AFS)
E-mejlla: info@afs.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Dákkár fálaldahka le dunji guhti le 18 jagák gitta 30 jagágij, guhti sidá årrot ja barggat sulá jahkebielev avtan dájs AFS aktisasjbarggorijkajn: Bolivia, Brasil, en Dominikanske Republikk, Ecuador, Honduras, Panama ja Oarjje-Afrika.
Dábálasj la årrot avta fámilja lunna ja luojvojbarggat avta organisásjåvnån.
Atlantis Ungdomsutveksling
E-mejlla: atlantis@atlantis.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Fálla luojvojbargov moatten prosjevtajn Ghanan, Guatemalan, Thailándan ja arjje-Afrihkán.
Dån mávsá iesj biebmov, årromav ja manov.
CISV Norge Internasjonale Barneleire
E-mejlla: norway@cisv.org Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Hálijda gus vuolgget leirraj ja dangas iejvvit nuorajt ålles væráldis?
CISV le rijkajgasskasasj ráfeoahppam organisásjåvnnå vuododuvvam juohkka værálda åsijn.
Organisásjåvnnå barggá ienmusát mánáj ja nuoraj gudi li 11 jahkásattja ja vuorasappo.
Siján li mánájleira, målsusimårdniga nuoraj gaskan, giesseleira ja semnárraleira ålles væráldin.
Internasjonal Dugnad (Rijkkagasskasasj navkuk barggo)
E-mejla: info@internasjonaldugnad.org Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Dán organisásjåvnån le ækton oadtjot dádjadusáv, ráfev ja solidaritehtav.
Máhttelis le sæbrrat 2-3 vahkkusasj giesseleirajda Europan, Asian ja Afrikán, duodden muhtem guhkep barggoårromijda Europan ja USAn.
Hæhttu liehket vuorrasabbo gå 16 jage jus galga sæbrrat leirajda Vuonan, ja badjel 18 jage jus galga leirajda Europan ja USAn.
Klosteret Taize
E-mejlla: meetings@taize.fr Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Kloster le Lyon'in Frankrijkan.
Gájka gudi sihti, máhtti dåhku mannat, valla nuora nuorabu 30 jáhkásattjajs le sierraláhkáj buorisboahtám.
Ulmusj máhttá válljit jus sihtá praktihkalasj bargov vaj rámmátåhpav oadtjot avta munkas.
Ulmusj ij dárbaha liehket ristagis, valla gájka gudi klosterin årru vierttiji sæbrrat mankaj gålmå ájggeråhkålvisájda juohkka biejve.
Latin-Amerika Gruppene i Norge (LAG)
E-mejlla: info@latin-amerikagruppene.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
LAG doarjju latijnaamerika almmuga rievtesvuodajt násjåvnålasj iesjmierredibmáj ja oajbbomav duollimin sosialalasj sieradusájt, almma demokrátijav åvdås ja økologalasj balansa diehti.
Prográmma vihpá badjel jagev, dan båttå galggi sebrulattja barggat Latijna-Amerikin biellevihtta máno.
Gå Vuonaj ruopptot båhti, de galga sij diedojt juohket Vuonan dan bájke dile birra gånnå li mannam.
Dån viertti liehket 20-jagák ja åvddåmånnen le jus vuodulasj máhtudahka le portugesaraj ja spánska gielas.
Åhtsåmmierre le moarmesmáno 15. biejve, ja vuolggem le bårggemánon ja máksá sulá 17.500,- kråvnå.
Palestina-komiteen i Norge
E-mejlla: post@palestinakomiteen.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Le gus dujna miella barggat palestijnak báhtariddjij Libanonan?
Palestijna-juohkusa barggi sosiálalasj bargoj mánájgárdijn ja nuorajklubbajn ja siján le aktisasjbarggo bájkálasj organisásjåvnåj.
Peace Brigades International - Norge
E-mejlla: pbi-norge@studorg.uio.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Peace Brigades International (PBI) bargg ájnegis ulmutjij ja organisásjåvnåj vuodulasj ulmusjrievtesvuodaj nannima hárráj.
PBI sáddiji juohkusijt luojvojbarggijs guovlojda gånnå le rijdo ja politihkalasj vuolusduolmmom.
Dáj ájgij le Pbian guhkepájggásasj prosjevta Colombian, Indonesian/Lulle-Timoran ja Mexicon.
Strømmestiftelsen
E-mejlla: stein.hinderaker@stromme.org Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Risstalasj viehkkeorganisásjåvnnå gænna le barggijmålssosimprográmma nuorajda 19 jahkágijjs gitta 25 jagágijda Asian, Afrikán ja Oarjje-Amerikin.
Dujna viertti liehket binnemusát jahke skåvlås jali barggohárjjánibme maŋŋela joarkkaskåvlå, ja buoragit buktet ieŋils- spánska- jali fránskagielav.
Barggogávdda le 6 mános gitta 12 mánnuj.
Oahppamgålå, manno ja årrom mávseduvvi sulá 46.500,- kråvnå.
Biebbmo ja årrom mávseduvvá.
Iehtjanit viertti allasit lijgge ruhta.
Åhtsåmmierre le vuoratjismáno 1. biejve.
Ung i Europa v/BUFA
E-mejlla: eurodesk@suak.dep.no Denne e-postadressen er beskyttet mot programmer som samler e-postadresser.
Jus la 15-jagák gitta 25 jahkásasj ja sebrulattjan juohkir klubban, organisásjåvnån jali siebren asstoájgen?
Le gus miella vuolgget væráldij 1-3 vahkkuj, máhtá åhtsåt doarjjagav Ung i Europas.
Volontørtjeneste - iesjmielak barggo ålggorijkan (Ung i Europa)
Volontärradievnastus vaddá nuorajda 18- 25 jagij gaskan máhttelisvuodajt iesjmielalattjat ietjá rijkan Europan barggat.
Gålo mannuj ja viessomij mávseduvvi.
NuorajTV le sámegielak næhtta-tv nuorajda ja nuorajs julevsáme dáfon.
Prosjevta ulmme le ásadit iehpeformálalasj sámegielak arenav julevsáme nuorajda.
NuorajTV ja næhtta-tv baktu julevsámegiella gullu ja aneduvvá iehpeformálalasj ja sebradahkes láhkáj nuoraj gaskan - nuoraj árvoj vuodon.
Lågå ienep NuorajTV birra dánna
risten.no le sámegiella báhkodáhtátjoahkke.
Dan sisadno le sáme tærmma dáhtátjoahkke, sáme báhkolista ja sáme báhkogirje oarjjelsábmáj, julevsábmáj ja nuorttasábmáj
Duodden dán dáhtátjoahkken gånnå máhtá gávnnat bágojt ja termajt, gávna risten.no'an adjáj:
- grammátihkkabielev diedoj oerjjelsáme-, julevsáme- ja nuorttasáme grammátihka birra
- gávnnu aj bielle da gålmmå sámegielaj histåvrå birra Vuonarijkan.
- teknihkalasj bielev diedoj gåktu dáhtátjoahkke le
Dáhtávuorkán li 14416 tærmmapåsta ja 50500 åhtsåmbáhko 14.04.2009.
Dav majt lip gåhttjum "sierra barggo ålggorijkajn" le organiseriduvvam årrom/målssobarggen hælos rijkajn.
Jahkásattjat ásaduvvá Nuorttarijkalasj sámegilbbusa dálvve ja giesse-valástallamijn.
Duodden ásaduvvi regionála cupa ja gilbbusa bállo-tjiektjamin, hierggevuodjemin ja ietjá dåjmajn.
Dán sijdon gávna diedojo dáj birra:
SÁMIID VALÁŠTALLANLIHTTU- NORGA (SVL-N) / Sámij válastallamlihtto - Vuodna
SÁMIID VALÁŠTALLANLIHTTU - NORGA (SVL-N) / Sámij valástallamlihtto - Vuodna Sámij valástallamlihtto - Vuodna (SVL-N) vuododuváj jagen 1990 ja la oasse Sámij Rijkasiebres (Samenes Riksforbund), mij la aktidus sáme valástallamlihttoorganisasjåvnåjs Vuonan, Svierigin ja Suoman.
SVL-N:n li 46 ájras siebre gudá fylkajn ja siján la birrusin 2000 ájrrasa.
SVL-N ulmme l sáme mánájt, nuorajt ja ållessjattugijt valástallamijda ja kultuvralasj dåjmajda tjoahkkit.
Ulmme l aj åvdedit ja nannit sáme identitehtav, gielav ja kultuvrav.
SVL-N organiseri dájt valástallamåvsijt: Tjuojggam, Tjuojggam/sjuohppim,
miehtseviehkam, sjuohppim ja hierggevuodjem.
Dåjma
SVL-N:n la regionála tjuojggamgilbbusa.
Dálátjij li dá ásaduvvam Finnmárkon, Råmsså fylkan ja Nuortta-Norlándan.
Bájkálasjsiebre organiseriji giessedåjmajt moatte láhkáj, hárjjidallamtjåhkanimijt jali ietjá gilbbusijt.
Ásadusá
Nuorttarijkalasj sámegilbos (SM)
Jahkásattjat ásaduvvi Nuorttarijkalasj sámegilbbusa (SM) giesse- ja dálvvevalástallamin, jages jahkáj Vuonan, Svierigin ja Suoman.
Arctic Winter Games (AWG)
Duodden la SVL-N oassálasstám AWG:n, mij la ásadus nuorajda 13 ja 19 jagij gasskan.
Åvddålij guovlluj galggá sebrulasjvuohta AWG organisa-sjåvnån åttjuduvvat.
AWG organisasjåvnnå l vuododuvvam tjoahkkitjit iemeálmmugijt
arktalasj dáfojn dálvvevalástallamijda.
AWG ásaduvvá fært nuppe jage, jages jahkáj sebrulasjlándajn (Alaska (USA), Canada, Gárjjel ja Kalaallit Nunaat (Danmárkko)).
Hierggevuodjem
Hierggevuodjemgilbbusa li aktisasjbarggo Suomajn ja Svierigijn.
Hierggevuodjem la jahkásasj oahppamav vuododam vuoddjijda, váj ienep vuoddje hierggevuodjemij sæbrri.
Hierggevuodjemgilbbusa e ájn Vuonan ásaduvá.
Suoman la hierggevuodjem stuor valástallam ja ulmme l Vuonan sæmmi dássáj jåksåt.
Ietjá dåjma
SVL-N aj dåjmat nuorajtjåhkanimijt, giesen 2004 ásaduvvá nuorajtjåhkanibme Snåsan.
Sisadno l moattelágásj valástallam ja kultuvralasj dåjma.
Ulmme l berustimev sáme valástallamijda buoredit ja værmástagájt dahkat
oarjjelsáme guovlon.
SVL-N nuorajnammadus barggá mánáj ja nuoraj prosjevtaj, buojkulvissan Games of the world, hierggevuodjemkurssa næjtsojda, ruhtadoarjjagij ja nav vijddábut.
Jus dárbaja ienep diedojt: SVL-N
SÁMI SPÁBBACIEKCANLIHTTU (SSL) / Sáme tjiektjamlihtto
Sáme bállotjiektjamlihtto vuododuváj 18. biejve gålgådismánon jagen 2003.
SSL la oasse Sáme valástallamlihtos (SVL) ja siján li guok tja-nádum ájrrasa SVL stivran.
Oajvveulmme le vuododit nanos Sáme bállotjiektjamlihtov, mij åvddån buktá riekta ájádusájt valástallama ja háldadusá organiserimij.
Samiske fotballslandslaget.JPG
Oasseulmme:
· Nannit aktisasjdåbdov sámij gasskan.
· Nannit aktisasjvuodav sámij gasskan ålles Sámeednamin.
· Nannit bállotjiektjamvalástallam kvalitehtav sámij gasskan - mánná, nissun
ja ålmmå - sihke bájkálattjat, regionálalattjat ja internas-jåvnålattjat.
· Bállotjiektjama tjadá, Sámeednamav vuojnnon ja dåbddusabbon dahkat, ja
roaddan dahkat ulmutjij gasskan sáme li iemeálmmuga.
Sáme bállotjiektjamlihtto sihtá åvddålij guovlluj váldet åvdåsvásstádusáv sáme bállotjiektjamvalástallamis - regionálalattjat ja internasjåvnålattjat.
Regionálalattjat Sáme-cupav ásadit aktan iehtjádij, ja barggat váj ienep ulmutja sæbrri sáme bállotjiektjamvalástallamij.
Internasjåvnålattjat, barggat váj Sámeednam oadtju ietjas rijkajuohkusav, sihke nissunijda ja ålmmåjda.
Vijddábut; sebrulasjvuodav åttjudit bajemus dásen, FIFA:n ja UEFA:n. Åniájggásattjat; aktisasjbargov vuododit ietjá juohkusij ma e FIFA ja UEFA systeman sebra.
SSL la ájras NF-Boarda organisasjåvnån.
NF-Boarda koordineri ja systematiseri rijkajuogostjiektjamav daj åvdås gudi alla FIFA ájrrasa.
Jus dárbaja ienep diedojt:
Sámi Spabbáciekcanlihttu / Sáme bállotjiektjamlihtto
Suomaluodda 1
9520 Guovdageaidnu
GÁVNAS LIŊŊKAT
Arctic Winter Games
N.F.-BOARD
Ussjudalá ietjat vidnudagáv vuododit?
Vuododit ja dåjmadit ietjas vidnudagáv la stuor hásstálus.
Jus vuorbástuvvat galga viertti riekta ásjijt riekta ájggáj dahkat!
Dán sijdon gávna rádijt sáme æládusniehkes ja linkajt ávkálasj nehtasijdojda.
Jan Even Trenes Kárásjågås la vuorbásduvvam spelamautomátaj (Karasjok Biljardservice AS) ja la uddni alvos boanndá.
Sån la ådåájádalle ja oassev válldá muottelágásj prosjevtajn.
Sån dåjmat æládusájt sihke Tjáhjtesuollun, Hammerfestan ja Kárasjågån, sujna li aj plána vuododit æládusáv Girkkonjárgan.
Vuollelin gávna gáktsa æládusráde Jan Even Tretnesis:
Ájádallam dásen, gávna dárbojt åvddål gå ietjáda dajt ájttsi.
Åhtså almma dárbojt.
Gehtja vuostak majt hæhttu makset åvddål gå gehtja majt ruohptot oadtjo.
Gehtja dilev gåk la!
Ale dallá bálkáv rávka, válde færra bonusav gå l muddo.
Ale balá moaddomis!
Åro jåhksåmrájen, mobijlla l buorre viehkke.
Åhtså ådå mahttelisvuodajt.
Gávnas liŋŋkat
Bedin bedriftetablering
Brønnøysundregistrene
Etablerer.no
Gründer - Magasin for nyskapning, vekst og kapital
Innovasjon Norge
Patentstyret
Ungt entreprenørskap
Sån dåjmat æládusájt sihke Tjáhjtesuollun, Hammerfestan ja Kárasjågån, sujna lij aj plána vuododit æládusáv Girkkonjárgan.
Gávnas liŋŋkajt
Gájkajda le máhttelis vuododit klubbav, siebrev jali organisásjåvnåv.
Jus dáv sidá formálattjat dahkat, de máhtá dievddet sjiemáv, dahkat njuolgadusájt ja stivrav válljit ietjat organisásjåvnnåj.
Valla jus ållu álgget sidá dahkat, de le dåssju jåhtuj boahtet, duola dagu ietjat teahterjuohkusijn.
I dån dárbaha dáv formálalattjat dahkat.
Álge juojnak, ja de vijmanagi arvustallat jus formáliserit galga.
Dán bielen gávna oanegasj bagádimtjállagav ja linkajt mij dal duv galggá oahpestit riekta kåntåvråjda jus sidá vuododit jali álgedit siebrev, klubbav jali juohkusav ja sæmmi båttå formáliserit dáv.
Organisásjåvnåv formálalattjat vuododit
Jus galga avtav siebrev vuododit formálattjat, de viertti vuostak stivrav oadtjot jåhtuj gænna le åvdåsvásstádus siebres.
Stivrra viertti guorrasit siebre ulmijda ja njuolgadusájda.
Njuolgadusájn viertti:
· Siebre namma
· Bájkke
· Ulmme (manen ájggop dáv vuododit, mij la siebre doajmma?)
· Njuolgadusá sebrulattjajda siebre gáktuj
· Njuolgadusá gåktu siebre njuolgadusájt rievdadit
· Sebrulasjmákso
· Jahketjåhkanibme
Dáv vierrti tjálalattjat formáliseriduhttet.
Dán diehti máhtá/máhttebihtit gullat siebrijs ma li doajmmamin ja oadtjot diedojt gåktu sijáj njuolgadusá ja ulme li tjáledum.
Gå njuolgadusáj lihpit gærggam ja siebre ulmme le biejadum de viertti:
· Oadtjot jåhtuj ruhtadárkestimev ruhtalågojn.
· Registrerit siebrev Brønnøysund-registarijda.
Viertti duodastit siebrre le vuododuvvam ja dåjman la.
Anen viertti sáddit njuolgadusájt ja/jali vuododimduodastusáv vaj registrerim dåhkkiduvvá.
Gå prosessa le jådon de ihkap dárbaha muhtem rádev.
Válde aktijvuodav kulturkåntåvråjn suohkanin, sidja máhtti vásstedit gåktu galga barggat.
Jus muodugasj siebre gávnnuji rijkadásen, de máhttá aj duv/dijá organisásjåvnnå sidjij sæbrrat ja ihkap la dárbo bájkálasj siebrev vuododit.
Na tjuovvus vuorbbe de!
Gå ájgo guhkes mannuj vuolgget, de buorre plánim ja gárvedibme rávkaduvvá.
PÁSSA JA VISUM
Åvddål gå vuolgá, gehtja vaj pássa ij la gahttjam, jali ruvva gahttjá.
Muhtem rijka rávkki pássa binnemusát 6 máno galggá fámon årrot åvddål rijkaj besa.
Visumav muhtem rijkajda dárbaha, danen gehtja jus rijkan (rijkajn) gåsi galga le/li visumvälggogisvuohta.
Ålggorijkadepartementa webbabielijn gehtja de dav gávna.
Visumav viertti ájge bále åvddåla åhtsåt, danen gå máhttá ádjánit åvvdål giehtadallá.
Mujte visum le gasskabåddåsasj ja bissu vissa ájgev.
VAKSIJNA
Makkir vaksijnajt dárbaha mierreduvvá gåsi ja goassa le manátjit.
Bájkálasj varresvuohtastásjåvnnå máhttá viehkedit makkir vaksijnajt viertti válldet.
Moadda vaksijnajt galggi váldeduvvat ájge bále åvddåla, gárveda ájge bále.
Gå vaksinerida de oattjo vaksijnnakårtåv majt viertti maŋen adnet.
Muhtem rijka rávkki dujna le duodastus ietjat vaksijnaj hárráj.
DÁVDDA
Jus manon muhtem álkes åvddålnjuolgadusájt tjuovo de varrásin biso.
Vádav binneda dávdajt bv.
tjadádagáv oadtjot.
Návti tjadádagás bessat:
• Buorre giehtahygiena
• Biebmo - máhtá bårråt gájkka ma li tjadámalestum jali basedum.
Varás lájbijda li aj sämmi.
Garve njuosska sálladav ja muorjánijt jus iesj ij dajt snivvva dåjde ja sihko.
• Tjáhtje - ale tjátjev tjáhtjebåhttsås jugá, dåssjå duoldadum jali ruvsan.
Tjáhtjeruvsa låhkke galggá doajedak årrot.
Gå banijt skuoro de tjátjev doajedak ruvsas jali desifiseridum tjátjev ane.
Galmas ij gájkka rugev oajte, várri aj jiegŋabiehkijs.
• Jiegŋa - Gárve jieŋas majt i dåbdå, sierraláhkáj ma älla doajedak páhppárij sinna.
• Jus biebmojt ja juhkusijt gahttunvuobddijs oastá de dähppomvadá lassán.
Duv mannoapotehkan dá máhtti/vierttiji gávnnut:
• Plåsståra ja sterijlla kompressa
• Pinsähtta, skárjá ja termomehter
• Bomullo ja q-tips
• Hávverájnnimdálkas
• Luoddudak-ja febergiehpedim táblehta (Paracetamol)
• Hydrokortisonvuojdas råbmebårrumij ja ruoppijda
• Biejvvevuojdas
• Tjuojggavuojdas
• Tjadádakganugahttemdálkkasa degu Imodium ja Loperamid (ij mánájda 12 jage nuorabu)
• Ieme dálkkasa
• Kondoma
• Doarjjagurbbasa
• Sáhkada ietjat dåktårijn jus li ietja ájnas ássje.
DUODASTUS JA EKONOMIDDJA
Duodastusáv viertti adnet.
Ásada duodastusáv mij le fámon jårbbå räjsov.
Hátte li umasslágátja, diedojt åttjuda umasse duodastussiebrijs.
Vuogas le almma budsjehta dahkat.
Budsjehta viertti sisanedit gålojt:
• Háledimbiljähttaj
• Mannoduodastussaj
• Vaksijnajda
• Medisijnna nävojda
• Visumijda
• Sålbbebiednigijda
• Hähkka gålojda
Visa-jali mastercard le dárbulasj.
Ålggorijkan máhtá biednigijt ienemus báŋŋkaautomátajn viedtjat.
Vuorrádussan le juohkka bále gå biednigijt viettja de le bájken 30 kråvnå gållo.
Duodden le aj 0,5% biedniklågos majt viettja (målsosuvvá báŋkas báŋŋkaj).
Gájkka majt viettja ja máksusijt kårtåjn le vuogas tjálestit.
Dan diehti gå le dárbulasj ekonomidjav gähttjat
HUOMAHA!
Skandiabáŋkan ij le gållo ålgorijkan biednigijt viedtjat.
VUOSSA SISADNO
Gássjel le mierredit majt galga válldet maŋen, valla mujte galga vuossav guoddet.
Vuossa sisadno viertti huoman årrot:
• Biktasa - vuogas le tsåggåt juojddá majt aktit mannuj, bäjvvásattjat ja hávsskudallamij máhtá.
Máhttá ienemusáv álbet räjson oasstet.
• Buorre gábmagijt le A ja O
• Oademvuossa
• Toalähttarustajt
• Sagárdagájt - vuogas le tsåggåt guokta sagárdagá.
Jus akta le duolvas de nubbe le lijggen.
• Diehtogirjijt ij galga Vuonan oasstet.
Álbebut oastá rijkajn gåsi vuolgá.
Máhtá ietjat girjijt muhtem rijkajn binná mávsujn målssot.
• Sålbbelámpov- Muhtem rijkajn elektrisitehtav vissa ájgij jánndurin jáddiji.
• Sålbbenijbev
• Båktemklåhkav
• Goarromrustajt
BUORRE DIEDO
• Vuogas le pássav, vaksijnnakårtåv, háledimbiljehtajt ja visumav moattedit.
Bårto moatte sajijda vuossan.
Jus lihpit moaddása manon, de juohkit moattedimijt.
Jus dajt biesstebihtit de le álkep ådåstuhttet.
• Jus lihpit moattes aktan manon de le vuogas toalähttarustajt aktan adnet.
Sajev dagátjit ja noadev giehpedittjat.
• Ietjá mannijs guládalá rijkaj birra gåsi ájgo mannat.
Siján li edna diedo gåsi máhttá mannat.
Eurotrip
Excite
Hostelworld
Kilroytravels
Let's Go
Utenriksdepartementet - Reiseinformasjon og reiseråd
Utenriksdepartementet - Visumfrie land
Vaksinasjonssenter
SÁMEPOLITIHKALASJ PROGRÁMMA 2017-2021
ÁLGGO
Sámedigge le álmmukválljiduvvam digge sámijda Vuonan mij galggá sámij politihkalasj dilev nannit ja åvdedit sáme álmmuga rievtesvuodajt ja berustimijt.
Mijá badjásasj ulmme la nanos Sámedigge luohtádusájn sáme álmmugis ja ietjá viesádijs.
ILO-konvensjåvnnå nr.169 7.artihkal tjuottjot álggoálmmugij rievtesvuodav mierredittjat ietjasa ássjijn, ja dárkestittjat ietjasa ekonomalasj, sosiála ja kultuvralasj åvddånimev.
Dát la jur sæmmi gå riektá iesjmierredibmáj gåktu dat åvddån boahtá aktisasj 1.artihkkalin AN-konvensjåvnåjn sivijla ja politihkalasj rievtesvuodaj birra, aktan konvensjåvnån ekonomalasj, sosiála ja kultuvralasj rievtesvuoda birra.
Dási jåvsådittjat sihtap barggat sáme iesjmierredimev tjadádittjat rijkajgasskasasj dåhkkidum dábij milta álggoálmmugij riektá iesjmierredibmáj.
Dav nannitjit vaj sáme sebrudagá åvddånibme le sámij ietjasa dárboj, árvoj ja vuorodimij milta.
Barggijbelludagá visjåvnnå
Mij galggap hábmedit, åvddånahttet ja hiebadahttet sebrudagáv boahtteájggáj.
Mij ájggop dilev láhtjet vaj sáme máhtti bisodit ja åvddånahttet ietjasa gielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav.
Sámepolitihkalasj bargon Barggijbelludagán la ulmme barggat duohtan dahkamin sebrudagáv sosialdemokráhtalasj árvo, solidaritiehtta ja avtaárvvusasjvuohta ulmutjij gaskan li vuodogierggen.
Barggo galggá viehkedit dasi vaj Barggijbelludahka vilá galggá liehket jådedime fábmon sámepolitihkalasj bargon Vuonan.
Barggijbelludahka ájggu barggat sebrudahtte sáme sebrudagá åvdås, gånnå juohkkahasj bæssá viessot dav viessomav mav sihtá.
Barggijbelludahka ájggu åvdedit avtaárvvusasjvuodav ja dássádusáv sjiervij gaskan.
Gájkajn galggá sæmmi máhttelisvuoda rahpasit gieresvuodajnis ja seksualitehtas milta viessot vuododum avtaárvvusasjvuodan ja dássádusán.
SÁMEGIELLA
Ájggomus
Ienebuv bessi sámegielajt dåjmalattjat adnet.
Prinsihppa
Sámegiela galggi bisoduvvat, åvddånahteduvvat ja vatteduvvat boahtte buolvajda.
Sámegiellaåhpadus ja kulturgaskostibme tjalmostahteduvvá, åvddånahteduvvá ja ådåstuhteduvvá ietjá sebrudakåvddånahttema milta.
Barggijbelludahka sihtá:
Barggat sáme gielajt ælládahtátjit, ållagasj julevsáme ja oarjjelsáme guovlojn
Vuorodit julevsáme ja oarjjelsámegielajt barggogiellan institusjåvnåjn dajn guovlojn, ja aj barggat vaj Nuortta Universitiehtta rámmaævtojt oadtju åvdåsvásstádusáv dat guovte gielas bærrájgåhtset
Jut gájkka oahppe sáme guovlojn galggi bessat válljit sámegielåhpadusáv ienni gå ådådárogielåhpadusáv
Tjadádit åvddåprosjevtajt fálatjit sámegielåhpadusáv ienep oahppijda sámegiela háldadimguovlo ålggolin
Ålles friddjavuodav bessat válljit sámegielav åhpadusgiellan ja sámegielav giellafáhkan vuodoåhpadusán sámegiela háldadimguovlon
Nannit åhpadusáv åhpadiddjij sámegielajn fáhkasuorgen
Gávnnat praktihkalasj årnigijt vaj bessamgájbbádusá ælla hieredime sáme alep åhpadussaj rekruttieritjit
Lasedit rekruttierimav sámegielagijt dålkkumåhpadussaj alep åhpadusdásen
Vaj suohkana galggi bessat oalle gålojt gåbttjåt guovtegielak háldadibmáj ja sámegielåhpadibmáj
Ienep giellaguovdátjijt sámegielajt ja giellasuorgijt nannitjit
Åvddånahttet ja nannit sáme gielajt medijá baktu (radio, mobijlla, tv, internæhtta ja sosiála) medijá
Ienep rijkajgasskasasj mánájgirjálasjvuohta ja filma jårggåluvvi sámegielajda
Joarkket kampánjav Sámásta munji!
Ja nuora galggi dav jådedit
MÁNÁJGÁRDDE, ÅHPADUS, ÅTSÅDIBME JA MÁHTTO
Ålles åhpadus sámegiellaj ja sámegielan mánájgárdes universitiehttaj
Buorre aktisasj tjoavddusa viertti dættoduvvat sáme mánájgárddefálaldagájn ja åhpadimen.
Viertti gávnnut oahppamnævo, adjáj digitála, gájkka sáme gielajn
Mánájgárddesuorgen Barggijbelludahka sihtá:
Lága baktu nannit sáme mánáj rievtesvuodav sáme mánájgárddefálaldahkaj
Nannit vaj sáme mánájn gænna li ienep sámegiela sijddagiellan oadtju åhpadusáv dajn
Barggat vaj bargge mánájgárdijn giellaåhpadusáv oadtju, ja ienep sámegielak mánájgárddebarggijt åttjudit
Åhpadussuorgen Barggijbelludahka sihtá:
Nannit ja åvddånahttet sáme institusjåvnåjt
Lága baktu vaddet rievtesvuodav oassálasstet giella- ja kulturæjvvalimijn oassen guhkásåhpadimes
Buoredit diededimev rievtesvuoda birra åhpadussaj sámegielan ja sámegiellaj vájk gånnå årru
Åvddånahttet ietjá åhpadusavtadagájt sjattatjit vædtsagin jåvsådittjat ulmmáj máhtudagáv sáme gielajn låpptit
Nannit ja åvddånahttet sáme joarkkaskåvlåjt stáhta skåvllån, ja aj tsieggit ålles sáme joarkkaskåvlåv ja boatsojsujttoskåvlåv åvddånimvejulasjvuodaj
Nannit ja åvddånahttet sámeskåvlåjt Aarborten, Snåasen ja Málatvuomen
Tjadádit oahppamnævvolåpptimav mij ållagasj digitála oahppamnævojt sáme gielajda vuorot
Nannit sámegielåhpadusáv vuododum guovtegielakvuodapedagogihka nanna
Barggat vaj juohkkahasj bessi alla dáse åhpadusáv sámegiella nubben giellan vuodoåhpadusán oadtjot
Nannit vaj åhpadiddje juohkka dásen diedojt sáme histåvrå ja sebrudakiellema birra oadtju
Luondov pedagåvgålasj ræjddon adnet
Tijmmajuohkem viertti liehket nav vaj sámegiella åhpadusfáhka le oassen dábálasj åhpadusás
Barggat oahppolånav ruoptus åhpadiddjijda sáme giellaháldadimguovlojn mávsátjit.
Dåjma viertti jåhtuj biejaduvvat ja åhpadibme organisierit vaj oahppe e garve sámegielåhpadusáv, dásij gaskan vuodoåhpadusán.
Dát viertti doajmmat ålles åhpadusán (vuodoskåvllå ja vuodoåhpadus)
Nannit ja åvddånahttet Sáme dájddaskåvlåv bisodittjat rudálasj rámmaævtojt ja rekrutterimav skåvllåj (guovtejahkásasj skåvllå dájddafágajn)
Suorgen alep åhpadus ja åtsådibme Barggijbelludahka sihtá:
Nannit vaj Sáme Allaskåvllå åvddånahteduvvá sierra sáme institusjåvnnån alep åhpadussaj,ulmijn Arktalasj universitiehttan sjaddat
Vaddet Sáme Allaskåvllåj máhttelisvuodav praktihkalasj pedagåvgålasj åhpadusáv ienep suorgijn fállat
Ienep stipendiáhttavirge julev- ja oarjjelsámegiellaj Nuortta universitiehtan
Åvddånahttet universitiehtajt, ållagasj Vuona Arktalasj universitiehtav ja Nuortta universitiehtav, nannusap rållav sáme sebrudagán váldátjit nanostuhtátjit máhtudagáv mav sáme álmmuk dárbaj.
Vijdedit fálaldagáv sáme alep åhpadusán rabddaguovlon
Árbbedábálasj máhtudahka dættoduvvá åhpadus- ja åtsådimaktijvuodan.
Æládusåtsådibme ienebuv sáme æládusáj gáktuj
Nannit álggoálmmukperspektijvav nuorttaguovlloåtsådimen
KULTUVRRA
Ájggomus:
Sáme kulturiellem galggá liehket vallje ja gávnnut juohkkahattjaj
Barggijbelludahka sihtá liehket jådedime nannitjit kulturvuorodimev sáme sebrudagán, ja viehkedit kulturdåjmajt doarjjot ja sáme kulturárbev bisodit.
Gåtsedit Sámedikke mierredum vuorodimijt sáme kulturtsiekkadusájn tjuovvovasj vuorodime milta: Saemien Sijte, Beaivváš Sámi Našunálateáhter ja Nasjåvnålasj Sáme dájddadávvervuorkká.
Nannit ja bisodit Sáme mánájteáhterav sáme fáhkamáhtudagájn ja nuoges luohkoj
Nannit mijá sáme festiválajt ja kulturinstitusjåvnåjt buorre rámmaævtoj
Vaj sáme dávvervuorká oadtju ruhtadimævtojt ma oaggi sæmmi åvddånahttemvejulasjvuodajt gå dáttjaj dávvervuorká.
Ájnas la sáme dávvervuorká oadtju vejulasjvuodav tjoahkkit, vuorkudit, åtsådit ja vuosádallat dájdav jali ietjá gávnijt manna li diedalasj, luonndohiståvrålasj jali kulturhiståvrålasj berustibme sáme álmmugij
Kulturskåvlåjn viertti liehket sáme sisadno gájkajda, ja fálaldahka sáme oahppijda vuodoåhpadusán
Barggat bájkálattjat aktisasjbargon ásadum valástallamjuohkusij, guovlulattjat bijrravuogádagáj baktu, ja nasjåvnålattjat ja rijkajgasskasattjat Sáme Valástallamlihto baktu.
Doarjjot oassálasstem AWG:an ja nannit oassálasstemav juohkkat sáme guovlos
Nannit vuorodimev sáme mediján, almmudagájn ja filmmabuvtadimen
Doarjjot suohkanij álgadimev ásadittjat álmmukmiehttseguovdátjav Anárjogaálmmukmæhttsáj tjanádum
Árvustallat ådå huodnahav Savio-dávvervuorkkáj, merustaláduvvá boahttevasj vuorodimij milta
Nannit sáme mánájteáhtera joarkkemav Deanu suohkanin
Arvusmahttet sáme kultuvralasj ja gielalasj sajijda guovlojn gånnå sáme ælla nav vuojnnusin
Bisodit merrasáme kultuvrav ulmmelattjat vájkkudimnævojt adnemijn
Duodje - dájdda, viddno ja kultuvrra
Duodje vuododum árbbedábálasj máhtudagán, galggá nannit kulturåvddånbuktemijt, sáme biktasijt ja adnogálvojt boahtteájggáj.
Åvddånahttet Duodjesjiehtadusáv vuorodime ådådagojt ja lasedit árvvoháhkuhimev.
Mierredit dårjav ienep duodjebagádallijda
Ienebujt viddnooahppeårnigij rekruttierit
Doarjjot aktisasj mærkkagálvvovuododimev ja vuobddemav
Nannit duodjuhimev åhpadusájn rabddaguovlon ja bisodimárvvogis fáhkan
Doarjjot åtsådim- ja åvddånahttemdåjmajt ma viehkedi innovasjåvnnåj aj lasedum buvtadussaj
ÆLÁDUS
Liehket jådedime ådå barggosajijt ja viesátlassánimev sáme bájkálasj sebrudagájn åttjudime
Sámedikke æláduspolitihka baktu sihtap nannit vaj rubbmelasj vuodov sáme sebrudagájda bissu ja åvddånahteduvvi.
Mij sihtap vuododit kultuvra nanna ja mijá ávkijt ma li luondo bieles vattedum.
Mijá æláduspolitihkka la láhtjet dilev ådådahkuj kombinasjåvnåjn ådå æládusáj ja smávva ja stuoráp avtadagáj gaskan.
Sebrudakekonåvmålasj åvddånibme, árvvoháhkuhibme ja luohkojt ávkástallat galggi miehttiduvvat ådå barggosajijt dahkama ja bájkálasj vájkkudusáj milta.
Arvusmahttet æládusåvddånibmáj vuododum sáme kultuvra ja æládusvuodoj nanna.
Barggat vaj ásadum æládustjoahkke sáme guovlojn oadtju lasedum dårjav jus vuorodi åvddånahttemav ja æládusájt arvusmahttet, ma li vuododum sáme kultuvran ja æládusvuodon.
Gånnå ælla æládustjoahkke sihtap barggat ásadittjat sáme æládustjoahkkijt arvusmahtátjit æládusåvddånahttemij.
Jårgijdit æládusdoarjjaadnemav ájnegis prosjevtajt doarjjomis æládusprográmmajda.
Nannit vidnudagáj máhtudagáv vaj sáme buktaga lasseárvov oadtju gå buktaga ja márnána åvddånahteduvvi.
Vijddásappot aktisasjbarggosjiehtadusáv Innovasjon Norge:jn ja ietjá oassálasstij álgadime ja innovasjåvnå suorgen, ja nannit sáme máhtudagáv Innovasjon Norge:n.
Nannit aktisasjbargov guovlo oajválattjaj infrastruktuvrradåjmaj birra
Lasedit bájkálasj biebbmobuvtadimev
Nannit rekrutterimav vuodoæládusájda ulmmelasj dåjmaj baktu
Ásadit Innovasjon Sápmi:av åttjudittjat vádámielos rudájt Sábmáj
Buoredit sisboahtoåvddånimev vuodoæládusájn
Binnedit massemav urudisájda boatsojæládusán ja ietjá guohtomæládusájn
Jåhtuj biedjat aktisasjpolitihkalasj, suorggegasskasasj aktisasjbargov máhtudahkaj luondo, urudisáj, dálkádagá, boahttsu ja boatsojæládusá birra
Barggat jåhtuj åttjudittjat muorrodimijt ælloguohtomednamijn ja gåvåv dahkat muorrodimij stuorrudagás ja vájkkudusás.
SRU2 intensjåvnå tjielggidusán tjanádum rievtesvuodajda ednamijda ja tjátjijda.
Aktan barggat FEFO:jn/Statskog:jn ja ietjá ednamæjgádij åvddånahttemin sájvvaguollimav æládussan, ja aj barggat vaj rievddaduvvi lága ja njuolgadusá ma li åvddånimev dan æládusán hieredime
Kulturæládusájt låpptit
Barggat ådå jåhkåsámeguovdátja, Joddu åvdås, Deanun.
Boatsojæládus
Boahtteájggásasj boatsojæládus lassánam árvvoháhkuhimijn sisboado ja barggosajij baktu
Barggijbelludagá politihkka galggá dilev láhtjet vaj boatsojæládusán la nuoges ednama, ulmusjluohko ja ietjá rámmaævto nannitjit guodde boatsojsáme æládusáv adjáj gietjedis boahtteájggáj.
Boatsojæládusháldadus galggá åvdåsvásstádusáv válldet ienedittjat máhtudagáv boatsojæládusá ednamij oaggimin
Nannit boatsojsijdaj máhtudagájt ja diedojt háldadittjat lasedum juollodimij Boatsojæládussjiehtadusá baktu
Nannit vuorodimev prográmmajs ma bájkálasj biebbmobuvtadiddjijda ja smávva vidnudagájda ja láhtjet dilev vaj sáme kultuvrra sjaddá ájnas oassen buvtadimes ja márnánahttemis
Nannit boatsojæládusá bálkkáåvddånimev mij la binnemusát dagu ietjá juohkusa ja unnedit sieradusájt.
Merustallat E-sertifikáhttaårniga vájkkudusájt ja sisanov boatsojæládussaj
Tjavggit bargov Vuona-Svieriga Ælloguohtomkonvensjåvnå ratifisierimijn.
Boatsojæláduslágav galggá åbbålattjat ådåstuhteduvvat, adjáj boatsojæládusá aktisasj buohttimåvdåsvásstádusáv
Oaggit boahttebuolvaj máhttelisvuodajt rievtesvuodav boatsojmærkkaj
Láhtjet dilev ienep jåhtte njuovadagájda
Nannit rudálasj guoddelisvuodav ruhtagålo divutbinnedimij
Oaggit guohtomadnemav bælostahtte urudisháldadimen
Nannit vaj boatsojæládus oadtju buorre judoálkkádusårnigijt (judosvarresvuohta) sæmmi láhkáj gå ietjá biebbmobuvtadiddje (sávtsa ja gusá)
Guollim ja merraæládus
Mera luohko gulluji aktisasjvuohtaj ja galggi ávkástaláduvvat ekolåvgålasj guoddelisvuoda milta, vaj barggosaje ásaduvvi ja árvojt nanos årromij merragáttijn ja vuonajn.
Vuona li ájnas sjaddamguovlo guolijda, danen buorgulvis vantsa guhkep gå 15 badjel e besa guollit merrarájáj sisbielen hæhttu tjavgga dåmaduvvat.
E aktak gájkkásasj loabe vatteduvá.
Meraluohko háldadibme galggá ulmmen nanos nálijt åvddånahttet ja ávkástallamvuoge ma buoremus láhkáj guhkesájggásasj ávkástallamav vaddá.
Luohkojt ávkástallat galggá viehkedit årromij merragáttij ja vuonajn, ja nannit merrasámij rievtesvuodajt guollitjit, politihkalattjat ja juridihkalattjat.
Merraluossaguollim æládussan, árbbedáhpeguodden ja iesjdåbddodahkken hæhttu adnet viessomnárre ja luondulasj sajev háldadimen.
Sebrudagá ma guoskadalli merraæládusdåjmajda galggi buohtov adnet nievres birásvájkkudusájs -ja areállatjadnamis.
gájbbedit jut trålárkonsesjåvnå majn li vuobddemvælggogisvuohta, fysihkalattjat vaddi guolijt dajda mierredum sajijda.
Jus dát ij tjuovoduvá, galggá trålárkvåvttå ruoptus gieseduvvat, vaj ietjá vanntsajuohkusa bessi kvåvtåv aktan vaddemgájbbádusáj oadtjot.
Vijddásappot barggat mássjkisvuodajn mihttomierren, ja alternatijvva bivddimvuogijt ja vanntsaadnem dálásj trålárkonsesjåvnåj hárráj
Nannit ja ásadit vuobddemmáhttelisvuodajt vuonajn ja lassánam gájbbádusájt jut trålárkvåvtå hæhttuji varás guolijt vuobddet.
Nannit vaj dálásj lága baktu rievtesvuohta guollitjit gájkajda gudi merrasáme guovlojn årru gåtseduvvá nuoges vuobddemijn guoles, vaj sij gudi sihti guolleæládusán álgget bessi dav dahkat ja buoraklágásj bálkáv oadtju.
Rámmaævto guollimæládusán galggi vuordedahtte liehket, danen ij galga loahpe kvåvtåjt unnep vanntsajuohkusis stuoráp vanntsajuohkusij sirddet
Gå kvåvtå juogaduvvi dættoduvvá oasseválldij sidot ja máhtukvuohta positijva båhtusijt bájkálattjat dahkat
Vuorodit jut stuoráp oasse guolástusá ja merraæládusá árvvoháhkuhimes hæhttuji bájkálattjat dagáduvvat
Barggat vaj bivddemájgge merraluossaguollimij ij ienebut gártjeduvá
Barggat vaj stuoráp oasse guolástusháldadimes sirdeduvvi guovlojda ma li merrasáme guovllon
Hieredit privatisierimav aktisasjvuoda luohkojt ávkástallamis
Dættodit jut viesáda rábbáguovlojn la riektá dav luohkov ávkástallat lahkabirrusijn.
Lahkavuohta rievtesvuodav buktá
Gádodit vuolep mierev guhkkudakrájás vantsajda rábbábivdon
Tjavggit gájbbádusájt dåjmajda ma hieredi guolijt biebmadimásadusájt báhtarimes, vuodna- ja merraguovlojt nuoskodimes ja luossadihke oabllánimes.
Guollebiebmadibme viertti gehtjaduvvat guollebivdo buohta.
Árvustallat jåhkåluossaháldadimev sáme ja ietjá rabddaguovlo berustimij buohta
Nálle- ja ekologijjaåtsådibme vuonajn, merragáttijn ja meran ienebut vuoroduvvá
Ednambarggo
Ednambarggo sáme guovlojn galggá liehket vuodon årromij ja árvvoháhkuhibmáj bájkálasj mærkkagálvvoásadime baktu.
Guoddelis ja målsudahkes struktuvrra ednambarggoæládusán sáme guovlon hiebadum infrastruktuvrajn ja doajmmavuodojn.
Nannit vaj láhkatjoahkke bærrájgåhtsi árbbedábálasj doajmmavuogijt.
Vijddásappo åvddånahttet ednambarggosjiehtadusáv gånnå arktalasj ednambarggo vuoroduvvá, sierra doajmmaavádagáj.
Oaggit biebbmoednamav boahtteájge buvtadibmáj
Joarkket årnigav rijddohieredime dåjmaj ruhtadam ednambarggo- ja boatsojæládussjiehtadusá baktu
Doarjjot bargov bájkálasj biebmoj ja mærkkagálvvonannimijn.
Nannit vuogas buolvvamålssomav ednambarggoæládusán vuoroduvvá
Vaddet nuorajda barggohárjjánim-/viddnooahppesajijt båndorsijdajn
Arvusmahttet lassánam huodnahijt ådåstuhttemij ja bierggo- ja mielkkebuvtadibmáj
Láhtjet dilev ådå ásadimijda ednambarggosuorgen
Barggat joarkket stáhta ruhtadimev urudisájt bátsan vuohtjemav suohkanij gaskan
Barggat vaj unnep båndorsijda lassánam mielkkekvåvtåjt oadtju gå ådå buolvva barggagoahtá
Jåhtuj oadtjot årnigijt dårjaj dåjmajt vijdedittjat ja lasseæládusájda ednambarggo- ja boatsojsujttosuorgijn gå ådå buolvva barggagoahtá.
Arvusmahttet lassánam miehttseguohtomijda ja bierggobuvtadibmáj
Miehttseæládus
Miehttse ja miehtsev adnet la ájnas gájkajda Finnmárkon.
Miehttse la ájnas ávkástallamin ja vuojŋadallamij.
Jiermálasj ja guoddelis luonndo- ja miehttseávkástallam vaj aj boahtte buolva bessi mijá boandás ja tjáppa luondov návddahit
Dajt måttijt æládusájt ma li luonnduj tjanádum, li ájnnasa bærrájgåhtset
Barggat buorre ævtoj åvdås unnep vidnudagáj buvtadibmáj
Nannit buorre, oaggás láhttojt mierkkima baktu, giesse- ja aj dálvveláhttojt.
Bærrájgåhtset árbbedábálasj æládusájt dagu bivddo ja guollim
Luondoluohkojt ávkástallat
Nannit buorre, oaggás ja árbbedábálasj luonndoiellemav mánájda ja fábmálisájda.
Dan vuolen máhttá d.d.
hiebadum guollimsaje ja sega
Barggat mierkkidum miehttsebálggáj åvdås, gånnå histåvrålasj diedo gávnnuji
Finnmárkokommisjåvnnå ja Miehttseduobbmoståvllå Finnmárkkuj oadtju nuoges resursajt ja riektátjielgadibme sjaddá nav vaj oaggi ålles riektáoaggásvuodav.
Barggat vaj sámelágan tjuottjoduvvá, árbbedábálasj luondoadnem la ájnas kultuvralasj vuodon gájkka sámijda
Vaj jåhtuj biejaduvvá aktisasjpolitihkalasj, suorggegasskasasj aktisasjbargov ienedittjat máhtudagáv luondo, urudisáj, dálkádagá, boahttsu ja boatsojæládusá birra
Barggat vaj jåhtuj biejaduvvá kárttim ja dåhkkidibme sáme rievtesvuodajt oarjjelin Finnmárko, ja aj boahtteájge miehttseháldadimev organisierit
Areálla ja birás
Luonndoluohko ja areálla hæhttuji ihkevájge perspektijvan háldaduvvat vaj boahtte buolva aj bessi luondo luohkojt ávkástallat.
Sáme dádjadusán li ednama, tjátje ja mera, luohkkoduobddága gånnå la viessomuháv oadtjum ja smávep ja stuoráp sebrudagájt dahkam.
Dá li luonndovuodon sáme giellaj, kultuvrraj, iesjdåbdduj ja sebrudakiellemij.
Aktisasj rievtesvuoda li ájnnasa sáme álmmuga sisbielen.
Aktisasjvuohta ja famillja la akta vuodogiergijs mijá kultuvran.
Barggat vaj sáme berustime ienebut vájkkut dálkádakbargguj, gå dálkádakmålssoma ållagasj vuodoæládusájda ja sáme sebrudahkaj guosská
Jut árbbedábálasj máhtudahka luonndovuododum æládusájn viertti stuoráp sajev politihkkahábmedimen oadtjot
Ij ienebut areálajt ja luohkkoduobddágijt suodjalit váni bájkálasj miededime dagá
Barggat vaj luohkko- ja energijjaávkástallam nanni sáme kultuvrav, sebrudakiellemav ja viehket positijva åvddånibmáj aktisasjvuohtaj
Jus petroleumdåjma jali jus sjaddi nuoskodime, guosski dálásj jali boahtteájge æládusdoajmmaj, guolástussaj, årromij jali sjaddá ekologijjavuogev biejsstet, de sihtap suodjalit dajt merraguovlojt ma guoskadalli
Nannit sáme oassálasstemav mærrádusájn areálla- ja luohkkoadnemijn sáme guovlojn adjáj Finnmárko ålggolin
Árvustallat jus stáhta bieles suodjalum guovlo (álmmukmiehtse/suodjalum duobddága) li/lidjin suodjalimnjuolgadusáj milta, ja jus dát suodjalibme le buoremus sebrudahkaj ja bájke ulmutjijda
Buoredit bievllaláhttojt hieredittjat stuoredimev, ållagasj dævgádagájn
Dahkat rámmaævtojt minerállaæládussaj mij oaggi rudálasj båhtusijt bájkálattjat, gájbbádusájt sajenis gávnnut duola dagu jådedim- ja oasstemdåjmaj baktu, ja aj jut sáme riektáæjgáda ja ietjá berustiddje li siegen mierredimprosessajn, ILO-konvensjåvnå 169 rámmaj sisbielen
Nannit sáme oassálasstemav mierredime areálla- ja luohkkoadnemav adjáj sáme guovlon Finnmárko ålggolin
Sáme muossádimæládus ja kulturæládus
Åvddånahttet ienep sáme kulturæládusájt ja muossádimfálaldagájt vuododum sáme kultuvran ja sáme ájvanbiebmon
Sáme iehtja galggi stivrrit vijdábut åvddånahttemav muossádimæládusáv vuododam sámij ietjasa histåvrå, kultuvra ja årroma nanna.
Dát nannitjit bájkálasj æjggumav, ienep barggosajijt, ja árvvoháhkuhimev mij la sáme sebrudagájda buorren.
Nannit sáme mannoæládusvidnudagáj gilpustallammáhtukvuodav
Adnet valjesvuodav oalle buktagijs gånnå sáme kultuvrra ja luonndo dættoduvvá
Viehkedit vaj vidnudagá bessi giessek dálvvek mannoæládusfálaldagájt ja buorep dálvvefálaldagájt åvddånahttet
Barggat njuolgadusájt biebbmovuobddemin álkkebut dagátjit
Arvusmahttet vaj sáme biebbmokultuvrra le ájnas oassen sáme mannoæládusás
Ásadit doarjjaårnigijt aktisasjbargguj ja værmádagájda sáme mannoæládusán
Jåhtuj oadjot vuogádagáv æládusáv tjårggitjit ja buktagijt mierkkit ájnas oassen mannoæládusáv vijddábut åvddånahttemin.
Mærkkagálvojt ásadit luluj mihttomierren mannoæládussaj, nav vaj duodjebuktaga mierkkiduvvi "Sámij duodje".
Sæmmi viertti dagáduvvat buktagij vuodoæládusájs sáme guovlon.
Nannit oaggásvuodav guollimturisma suorgen.
Akta vuohke la "oahpesulmutjav" siegen adnet, gut árbbedábálasj diedojt luondon adná.
Doarjjot prosjevtav "Sáme mannoæládus" ja dav la dárbbo jåhtuj oadtjot juo ásadum oasseválldij.
Lasedit máhtudagáv márnánij birra mannoæládusoasseválldij
Doarjjot ådå bargov sáme mannoæládussuorgen, aktisasjbargon mannoæládusoasseválldij
Barggat ásadittjat infrastruktuvrav mij doarjju æládusåvddånahttemav sáme guovlon
Dahkat guoddelis turismaguollimav mij bájkálasj båhtusijt buktá, ja mij loahpeårnigij baktu buorebut máhttá æládusáv stivrrit.
Måvtåstuhttet æládusáv åvddånahtátjit, ja dasi lulun rudá vuoroduvvat.
Láhtjet ájn ienep sáme turissmaæládusá vuorodibmáj.
Sadjásis akti vil åttjudit 5 kilomehtar-njuolgadusájt turissmaguollimij ålggorijkalattjajda
VARRESVUOHTA, HUKSO JA SOSIÁLA DIEVNASTUSÁ
Avtaárvvusasj ja buorre varresvuohta- ja huksofálaldagá.
Máhtudahka sáme giela ja kultuvra birra galggá luondulasj oassen liehket varresvuoda- ja sosiálabarggij máhtudakvuodos.
Åtsådimvuododam máhtudahka sámij varresvuoda ja iellemdilij birra galggá vuodon dievnastusfálaldahkaj liehket.
Barggat vaj sámegielak vuorrasa oadtju låhkåm- ja tjállemviehkev oassen almulasj dievnastusfálaldagás
Idjabiejvve huksosaje galggi liehket sáme kultuvra ja gielladuogátja vuodo
Barggat vaj Sáme nasjåvnålasj máhtudakguovdásj (SANÁG) máhtudakavtadahkan åvddånahteduvvá ja vatteduvvá rámma ma nanni vaj sijá fálaldagá båhti ålles sáme álmmugij ávkken, fálaldagáj baktu rabddaguovlon
Vaj mánájsuodjalimen galggá moattekultuvralasj máhtudahka gå dåmadi mánájsuodjalushuvsov sáme mánáj ja nuoraj vuoksjuj vájk gånnå årru, ja barggat sáme mánájgoade åttjudime
Nannit vaj mánájkonvensjåvnå mærrádusá álggoálmmugij mánáj birra vieleduvvi
Barggat vaj sámegielak varresvuoda- ja huksobargge oadtju joarkka- ja lasseåhpadusáv ietjasa suorgen.
Vaj giella- ja kulturduogásj bærrájgåtseduvvá vuorrasij institusjåvnåjn
Dahkat nasjåvnålasj gåvåv sáme giella- ja kulturmáhtudagás vuodo- ja sierravarresvuodadievnastusán, ja nannit rekruttierimav sáme varresvuodabarggijs.
Nannit ja åvddånahttet jåhtte varresvuodadievnastusájt sáme álmmugij, ja aj nannit telemedisijna adnemav.
Barggat nannimin hieredime bargov vahágahttema vuosstáj lahka aktijvuodan ja duosstom vaháguvvamijda.
Ienebut vuorodit nuorra ålmmåjt ja psyhkalasj varresvuodav ållagasj vuodoæládusájn.
Nannit gåtsedimev mánájs ja nuorajs gudi li vaháguvvam.
Doarjjot sáme LHBTI-bargov, duola dagu pedagåvgålasj åhpadusáv mánájgárdijn ja skåvlåjn tjadádime
Nannit nuoges FOU-rudájt lassánam máhtudagáj diehti sáme álmmuga varresvuoda- ja iellemdile birra
Barggat Sáme varresvuodapárkav duohtan dahkat
Nannit dålkkumdievnastusájt vuodovarresvuodadievnastusán ja sierravarresvuodadievnastusán.
SÁME ÁLMMUK
Stádajn
Stáda galggi sáme kultuvrav vuojnnusin dahkat luondulasj oassen ietjas kultuvralasj moattebelakvuodas.
Sámeednamin galggá buorre giella-, åhpadus- ja kulturfálaldagá stádajn sáme álmmugij mij la viehkken viesso ja moattebelak sáme sebrudahkaj.
Aktisasjbarggosjiehtaduáj baktu, duola dagu stádajn Áltá, Romsa, Bådåddjo,Tråante ja Oslo, nanniduvvá roalla ja åvdåsvásstádus sáme giela ja kultuvra åvdedime
Nannit kulturmujtojt sáme histåvråv vuojnnusin dagátjit
Nannit sáme æjvvalimsajijt stádajn
Nannit ja aktidit fálaldagájt sáme álmmugij sierravarresvuodadievnastusán ulmijn sáme skihppe, jus sihti, bessi varresvuodadievnastusájt oadtjot birrasin sáme gielajn ja kulturmáhtudagájn
Prosjæktamodella baktu gehtjadit gåktu máhttá aktij biedjat sáme varresvuodamáhtudagáv buojkulvissan vuodovarresvuodadievnastusán, duola dagu smávva sijdajt dahkat (kontåvrå aktan) buojkulvissan stuovesdåktårijn, psykolåvgåjn, tsaggeiednijn, ietjá varresvuodabarggijn jná.
Viehkedit vaj sáme bájkkenamá duodastuvvi ja galbbiduvvi gånnå da gávnnuji.
Árvustallat diededimguovdásj ja ietjá pedagåvgålasj vuogijt oahppoplána ulmev sáme gielaj ja kultuvra birra ållidittjat
RABDDAGUOVLON
Viesso sáme bájkálasj sebrudagá
Prinsihppa:
Ienemus suohkanin li sáme unneplåhkon, ja dåssju gallegasj suohkanin la sáme álmmuk ieneplåhkon.
Giella- ja kulturpolitihkka viertti iesjgeŋga dárbbuj hiebaduvvat, duola dagu suoddjim, åvddånibme ja sáme giela, kultuvra ja sebrudagá ælládahttem.
Vaddet barggijda almulasj háldadusán ja sisårro máhttelisvuodav oahppokursav sámegielav válldet
Viehkedit giellaplánajt skåvlåjda dahkat, nannitjit jut sámegielak máná bessi åhpadimev sámegiellaj tjuovvot
Láhtjet tjállemkursajt sidjij gudi dåssju njálmálasj sámegielav bukti
Nannit vaj sáme luonndoadnem dåhkkiduvvá Vuona lágajn ja háldadusán.
GASSKARIJKALASJ SOLIDARITIEHTTA
Sebrudakåvddånibme álggoálmmugij prinsihpaj milta.
Álggoálmmuga iehtja dåjmajt sebrudakåvddånibmáj ietjasa guovlojn ja bájkálasj sebrudahkaj jåhtuj biedji.
Dát nannitjit rubbmelasj vuodov kulturdåjmadibmáj.
Vuona Sámedigge dåjmalattjat oassálasstá aktisasjbargon sámedikkij nuorttarijkajn ja sáme organisasjåvnåj Ruossja bielen.
Sámedikke ietjá nuorttarijkajs sjaddi nannusap aktisasjbarggoguojmmen ja premissavadden álggoálmmukbargon Barentsguovlon.
Barggat vaj sáme åvdåstuvvi Nuorttarijkalasj ráden
Barggat vaj Sámedigge sjaddá oassevállden Nuortta-Vuona kontåvrån Brusselin.
Ásadit aktisasjvuodav álggoálmmukjuohkusij ja -organisasjåvnåj ulmijn doarjjot sijá bargov almasjrievtesvuoda ja kultursuodjalime birra
Vaj etalasj njuolgadusá viertti åvddånahteduvvat dåjmaj ja bargoj ma dáhpáduvvi álggoálmmukguovlojn.
Vaj álggoálmmuga galggi ájrastuvvat AN:an
Nannit rájájrasstijiddje dimensjåvnåv oassen sáme sebrudakiellemis.
Aktisasjbargov ietjá álggoálmmugij åttjudit Barggijbelludagá rijkajgasskasasj værmádagá baktu.
Låhpadit sjiehtadallamijt Nuorttarijkalasj sámekonvensjåvnåjn.
Stáddá tsæggaj 1392 mehtera mera badjel ja le Divtasvuona suohkanin Nordlánda fylkan.
Jagen 2002 sjattaj Stáddá Vuona nasjonálvárren.
Váre hábme ja histåvrrå le jagij tjadá loaggám ja arvusmahttám gibttsijt, dájddárijt ja turistajt duoppet dáppet Divtasvuodnaj.
Stáddá gullu sæmmi geologalasj várretjerdajda degu váre Lofåhtan ja le tjårggis granihtas.
Várre le Nuortta-Europa stuorámus obelisska (giergge mij le avtatrajes), ja Státtá granihtta le birrusij 1800 millijåvnå jage vuoras.
Stáddá lij guhkijt dakkir várre masi ittjij besa, vedja dagi ja hámijn mij dagáj váj tjåhkkå oattjoj merkav dasi ittjij besa.
1800-lågå låhpan ja 1900-lågo álgon gæhttjalin ålos Státtáv gibttsat, ålggorijkaga ja vuonaga.
Guddne ja rámmpo bådij sidjij gudi vuorbástuvvin, valla moaddása hæhttujin máhttsat váni nahkamis.
Vuostasj bále gå nágin almasj lij tjåhkå nanna lij snjilltjamáno 30. biejve 1910, gå Rubenson, Bryn ja Schjelderup vijmak nagádin maŋemus hieredimev vásset, dåbdos "tjuvddegiehtjetraverssa".
Professora ja filosofa Arne Næss gijnaj várráj ja dåppe moaddi manádij.
Aktan akta Vuona nissunij gibttsompionerajn Elsa Hertzbergajn guotsadij moadda gássjelis ådå sajijt tjåhkkåj.
Oassálastij aj juohkusij mij lij vuostasj Státtátjåhkå nanna dálven jagen 1963.
Dáj bielijn besa májstatjit vehi Státtás - karamellasj mav máhtá njamádit ávvon ja arvusmahttemin.
Dánna besa gehtjastit váre gibttsomhiståvråv; besa låhkåt ulmutjij birra gudi dáppe li viessum, ja gåktu dájddára li arvusmahtedum Stáddás bargostis.
Miján le aj gallerija mav galgaluluji gæhttjat!
"Stáddá
Stáddá le læhkám ájnas muv iellemin, ij dåssju dan diehti gå lav moaddi dav gibttsám moatte láhkáj ja moattet guovlos, ájnat aj gå várre le nav tsæhkkok.
Buoremus gåvvå mij gávnnu gå galggá gåvvidit bajásmannamav, ja várddahimev.
Ietjá dimensjåvnnå le gå váren ælla vuojga juova ja linja li guhke mudduj njuolgga.
Stáddá le nav guhkás nuortas váj biejvve ihtá ja gáhtu horisontan gå iehketbiejve álggá tuvrav.
Dáv i Álpajn váseda, dagu dijdda, ja iellema ja jábmema ássje: ihkap biejvve ij åvvå ide ihttásj ideda?
Valla Stáddá le agev dåppe, hávssket midjij tjurugijda gehtjat".
Arne Næssa hålasj le viettjadum Årbok Tysfjord, årgang 21 - 2003 girjes.
Media de tjálatjin ja diededin man rájen iesj guhtik várre lij.
Ja jus mij vuonaga juojddáv lijkkup, de li ietjama váre.
Ulmutja viehka ållo berustin.
Bájkkeavijsa ja radiostasjåvnnå nuorttalin aj vissjalit diededin jienastimes.
Hasodin låhkkijt ja gulldaliddjijt telefåvnå baktu Stáddáj jienastit.
Moaddása jienastin ja Stáddá lij miehtebiekkan.
Gå bårggemáno 16. biejvve bådij, de dallusj birásgáhttimminisstar Børge Brende diededij NRK Reiseradion árrat idedis jut jur Stáddá lij oadtjum ienemus jienajt.
Stáddá oattjoj ålles 43 prosenta jienajs, madi Snøhetta nubben sajen lij oadtjum 38 prosenta jienajs.
Jaget maŋŋela, biehtsemáno 28. biejve 2003, de Divtasvuona suohkan ásadij almulasj ávvudallamav nasjonálváre diehti.
Gålmmå biejve besaj álmmuk ávvudallat.
Prográmman lij duola dagu håla, tjåhkkåtuvra, ráktsa ja fanfare.
Bájke årro ja dåbdos guosse ávvudallamijda båhtin.
Birásgáhttimminisstar Børge Brende ja Stáddá-ráddna Arne Næss nuortas bådijga ja rámpojga várev hålajniská.
Dálla, moadda jage jienastime maŋŋela, le dal vuostasj ávvo sjávvunime.
Lánda álmmuk le dal hárjjánime Stáddá galggá Vuona nasjonálvárren.
1392 mehtera alla tjåhkkå tsæggu dagu agev le tjuodtjum.
Ja ienep ja ienep ulmutja dasi hihkali.
Stáddá le oassen dan gåhtjodum bajusjjalkas Vuonan.
Uddni jáhkkep dát bajusj lij dat man sisi jågåtja bårrin jur åvddål jiegŋaájge ja majt goasstejieŋa maŋŋela vas bårrin tjiegŋalis vákkijda ja vuonajda.
Stáddá le muhttijn jiegŋaájgen læhkám nunatakk, dat sihtá javllat snjutjek várre mij tsæggaj jieŋa badjel.
Stáddá lij juogu de jur milta jali vehi vuollelin ednambajutjis mij lij Vuonan åvddål jiegŋaájge álggin.
Dát bajusj soajttá gávnnuj juo åvddål dinosaura gávnnujin.
Státtá granihtta le sulle 1800 millijåvnå jage vuoras.
Granihtta le magmáhta báktesládja.
Dát báktesládja idij gå magma (suddam giergge) garraj ednama sinna.
Tråmså universitehta Kåre Kullerud le animasjåvnåv dahkam mij vuoset gåktu Stáddá sjattaj navti gåktu uddni le.
Åse Haraldsen baktu
Peder Balke mála "Stetind i tåke" le alvos.
Kontrássta fábmogis, rihtso luondo ja várnnahis, ulmutja gaskan boahtá tjielggasit åvddån.
Gåvvå skádnjat moaddásijn mijás.
Estetihkka - "vuogas májste teoria"
Akti ájgenis lij gasskaidjabiejvve vájvven gå sij gudi nuorttan manádin ettjin besa oadet.
Dalloj ij lim Nuortta-Vuodna åvvånis attraksjåvnnå jali ásadum turisstabájkke, farra javllin mijá nuorttalamos rijkkaoase birra "dat lij nav vasste gå ber vejulasj".
Ja vijdábut .. "ij gal diehttu makkir dájs bájkijs le tjáppemus, valla vastemus .." (amtmann Blom javlaj gå nuorttan manádij jagen 1827.
Ájggegávdda
Buorremielakvuohta luondo gáktuj nuorttan bådij dávk vuostatjin nasjonálromantihkajn birrusij 1850.
Vuona duobddágij sierralágásjvuodajt gåvvidit sjattaj ájnas ja dájddára manádin lándav birra dajna hálujn gåvvidit dav mij mak lij almma vuona.
Dalloj de Peder Balke aktan ietjá mállijiddjij, åhtsin villda vuona luondov.
Manádin "amás" bájkijdadagu Finnmárkkuj, Lofoahttaj, Sognevuodnaj jali Divtasvuodnaj.
Dán ájggegávdan gus Stáddá "ájtsaduváj" motijvvan gåvvådájdan?
Gåvvå nuorttat
Mála "Stetind i tåke" jages 1864 bådij dán Nuortta-Vuona mano maŋŋela.
Dát le viehka sierralágásj vuona dájdan ja le nasjonála vuorkán Oslon.
"Dáj nuorttalap duobddágijn le luondo tjáppudagán oajvverolla, madi luondo ielle máná, almatja, li vuollegattja" tjálij dájddár mála birra.
Motijvvan dåbddåp Stáddáv moattet ietjá Balke gåvåjs, valla vuorjját snivva jur gåktu luondon.
Váre profijlla ja gåktu le sisŋemusán giettses vuona sinna lesj dal suv fascinerim.
Tjierggedit tsækkot murkos nievres dálken, jali várre le duogátjin gå ulmutja fælli.
Mála ij le almma, friddjavuohta la komposisjåvnån ja gå la duoddistam vuodjodam hávsav ja ulmutja gudi li ferramin.
Dát friddjavuohta vuojnnet ja mállit dav mij sunji lij ájnas, - dynamihkka váren ja vuonan, ulmutjij fággádallam luondo fámoj, tjuovga ja sjievnnjeda vuosstebielijt ja horisontála ja vertikála gaskan - le mij suv tjiehppen dagáj.
Ja mij maŋŋela le suv dájdav dåbddåsin dahkam.
Ietjas karriera álgon mállij Peder Balke gåktu ulmutja vuorddin galgaj.
Valla árvvedahtte lesj má luonndo alvos láhkáj suv dájddármiellaj sajijdahttám.
Gávnaj ådå ja ietjá vájkkudusájt váj gåvvå galgaj hiehpat suv visjåvnnåj motijvas.
Návti ietjas sierralágásj teknihkav åvddånahtij, mij dalloj lij viehka ådåájggásasj dallusj tjábbidahtte, naturalisstalasj máladájda gáktuj.
Ja gå dánna javladuvvá ådåájggásasj de miejnni sån buvtij gádodit dav mij sunji ij lim ájnas.
Návti suv luondo vásedime, dramatihka ja dynamihka oajvvesisadno tjielgaj.
Gå návti álkket gåvvidij de buvtij mállit muhtem dajs tjáppemus gåvåjs majt åvvå nágin dájddár le gudikgoassak gåvvidam vuona luondos.
Dájddára iellem
Guhti lij sån, dát dájddár guhti åtsådaláj luonndotjábbudagáv nuorttavuona duobddágin?
Gålggåvis javlli, - diehtemvájnogis ja båndor guhti lijkkuj manádit jali bájkálasj mállijiddje Hedmárkos guhti sæmmi berustimijn guossidij Eiffeltårnav Parijsan dagu Stáddáv Divtasvuonan.
Ulmusj gænna lij kontrástajs vallje ".. riegádam hæjosvuohtaj, ja diedon lij muv sadje iellemin dakkir mav ittjij aktak udnoda."
Ja gå lij "riegádam sijáj gasskaj gejna ællim ednama" de gal Balke álggo dán iellemin ij lim heva.
Valla jur sujsta diŋŋguj fránska gånågis Louis Philipp mállagijt!
Kontrásta gal lidjin hæjos báhttjaj, guhti málaoahppaj álgij sæmmi båttå gå gådij, muorrij ja muhkkojt lájoj.
Árbbedábálasj giehtabarggoåhpav váldij fágan dagu luondulasj lij dalloj ja ållidij vuorddemusájt gåktu tjáppa gåvvå galgaj.
Gávnaj ietjas persåvnålasj vuogev luondos arvusmahtedum.
Balke anij luonndo lij stuorámus ja ájnna åhpadiddje.
Gåvvå "Stetind i tåke" le Nasjonalgalleria háldon ja le sijá låbijn anedum.
Foto: Unni Skoglund, Bjørn Erik Olsen
Tjáhppisjávres manná bálges vijdábut Halls fortoppaj mij le alemus dásse mav máhtá jåksåt váttse.
Tjåhkkå le namás oadtjum dánskalasj Carl Halla mujtton guhti jagen 1889 tsieggij nåålåv dási.
Jus gitta diehki sidá vádtset, de le vargga Státtá tjåhkå nanna.
Bálges manná váre duogásjbielev Tjáhppisjávres.
Bálges rijdav tjuovvu danen bierri várreskuovaj vádtset.
Váttsos le viehka rádes gå åvddåtjåhkkå le 1304 mehtera mera badjel.
Parkerimsajes le sulle 3-4 tijma bajás åvddåtjåhkkåj.
Várdudahka Halls fortoppas le viehka buorre.
Dássta vuojná várijt ja vuonajt juohkka guovlluj.
Jus sidá vijdábut vádtset, Státtátjåhkkåj, de galggá dujna gibttsomvædtsaga ja hárjjánibme.
Jali máhtá oassálasstet tuvrraj oahpestiddjijn gånnå almma sihkarvuohta le.
Tæksta: Unni Skoglund
Parkerimsaljos Gånågisgierges le álkke gávnnat bálggáv mij alvos várev goarrit.
Vuostasj oasse bálggás miehtse tjadá manná.
Bálggá tjuovvu Vássjájågåv, duodden ietjá jågåtjijda.
Danen de máhtá juhkamtjátjev dievddet vádtsusav nalluj.
Agev le Stáddá gåro bielen rádes buolda milta.
Maŋenagi gå goarrip Vássjágåbev de binnuji soage.
Årdån hæhttup jiekkev rasstit.
Soajttá le vehi luvádahka valla ietján gal ælla gássjelisvuoda.
Gå jækkátjav le rasstim de juova álggi.
Dánna le ållo gierge ja bávte váj soajttá låssåt goarristit dájt juovajt.
Juovaj nuppen bielen le dåssju njoaskásj vil åvdås Tjáhppisjávrre vuojnnusij boahtá.
Tjáhppisjávrre le tjielggaruodná goasstejiegŋajávrásj mij le 725 mehtera alludagán.
Ålles váttsos le diehki bajás, danen le jávrásj vuogas jåvsådimsadje.
Rádes, luvva slædo li jávres bajás ja dáppet le fijna várdudahka Áhkávuodnaj ja vijdábut Vestasjjæggáj.
Oalgesbielen le Báhppatjåhkkå (Presttinden).
Dåssjå Tjáhppisjávrre aktu le attraksjåvnnå ietjastis.
Jus li vájmmelis máná badjel 10 jage de ij la åvvånis gássjel bessat dåhku.
Sulle 2-3 tijma gållåda Tjáhppisjávrráj vádtset.
Moaddása li dal Státtátjåhkån læhkám, ja dat le dahko ja vásádus mav sij gudi li dav nahkan diedon juoktá duodasti!
Vuollelin gávna muhtem liŋka dajda filmajda majt Stáddágibttse li næhttaj biedjam.
Gássjelisvuodadásse: 4+
Gibttsomguhkkudahka: 1 doahkeguhkkudahka ja gibttsom doagev miehtáj
Vuostasj jåvsådibme: Carl Wilhelm Rubenson, Alf Bonnevie Bryn ja Ferdinand Schjelderup, jagen 1910
Vuostasj dálvvejåvsådibme: Ralph Høibakk, Arne Næss ja Kjell Friis Baastad, jagen 1963
Sajedum oarjjelulle tjavelk Státtátjåhkå vuosstij le dav majt vuostatjin vuojná gå boadá Halls fortoppaj.
Vargga bæstá ájmov gå vuojná!
Návti lij dávk Carl Hall vásedam gå bådij åvddåtjåhkkåj jagen 1889 váni guhkebuv boahtemis.
Maŋŋela hæhttuj brihtalasj gibttsompionerra William C. Slingsby aj moaddot dan rádes tjavelga nalta.
Ij åvddål C.W.
Rubenson vuorbástuváj tjuvddegiehtjetraversajn Mysostena vásuk, de maŋemus hieredibme gádoj.
Ienemus oasse sijájs gudi dáppe gibttsu ásadi crux-traversa goaran ja gibttsu doagev miehtáj ietjá sajijn tjavelgin.
Ienemus oassáj le sáhka nuppát ja goalmát dáse gibttsomis, valla viehka allagisán.
Tjáŋa dárbbagijt Halls fortoppan ja luojttáda tjavelga gårobielev.
Tjuovo lanjáv gierge birra.
Máhtá válljit gássjelap gibttsomav jus gibtso 2-3 mehtera vuollelav, jali máhtá tjuovvot álkep, valla várálappo vuolep traverserigav váj besa ruopptot gåbdå tjavelga nali.
Dát gal ruvva gædtsu nijbbeájmmon slædoj goabbák bielen.
Tjåhkkida tjavelga nali ja oagoda tjuovvovasj mehterijt desik boadá ådå, gåbdep oassáj tjavelgis.
Gibtso lanjáv vuolus stuorra duolbbis gærggáj.
Ållu oalgesbielen manná vehi rádes væddja vuolus gåbdå sáladissaj.
Ietján gå tjuvddegiehtjetraverssa le dát gássjelamos sadje ålles tjavelgin.
Soajttá gássjel gávnnat almma sihkarasstemsajev dán vuollájtjágŋamij, valla muhtema gállojs dån stuorra duolbba gierge nanna li viehkken.
Dálla le dal lanjáj nanna ma doalvvu gitta tjuvddegiehtjetraverssaj.
Ásada muhtem vertikála sáladisájda åvddål boadá várálamos oassáj traversas.
Váttse lanjá loahppaj ja gávna tjielgga horisontála girjjájt, ma li fijna anedimsaje tjuvdijda.
Dálla gahtsaja giedaj milta, tjuvde girjjá nanna ja váni anedimsajes juolgijda.
Duv vuolen dal oarjjelullebiele guojttelis ja njalges slædo ájtti.
Dát le dat giehtos tjuvddegiehtjetraverssa Mysostena birra.
Traverssa ij la ienep gå muhtem mehtera guhkke, valla da li åvtåtrajes.
Gå då bælláj boadá de girjjásystebma manná gitta vuogas sihkarasstemsadjáj stuorra gállon.
Dáppet le ienemus oassáj álkke gibttsot, muhtem rádes ja vehi várálasj sajij gåbdå tjavelgin tjåhkå vuosstij.
Bielnup tijmma gal vihpá tuvran Halls fortoppas gitta tjåhkkåj, bajás ja sæmmi vuolus.
Tjuovo bálggáv dat stuorra parkerimsaljos Stáddá vuolen.
Årdå badjela tjuovo bálggáv ja nållåjt gálloj gaskav gitta Tjáhppisjávrráj (724 mehtera badjel mera).
Jávres tjuovo gállojt unna alladagá vuosstij.
Dánna vuojná gåggu vijdábut goarri várev bajás.
Bálges tjuovvu váhkov várev bajás diagonála milta.
Sáddujs ja smáv gærgátjijs le galle bálggá miehtáj, ja duolloj-dálloj le sáddu ruoppsadin.
Joarke gálloj badjel ja váhko vuosstij.
Tjuovo váhkkov várev bajás.
Gáhttiju då luovas giergijs ja sáddus bálggá nanna.
Tjuovo váhkov gitta kote 1100 rádjáj.
Muhttijn hæhttu giedaj viehkedit.
Kote 1100 rájes jårgijt bálges tjavelga vuosstij, muhttijn hæhttu gibttsot vehi, valla ij la gal várálasj jus ravga.
Gå la kote 1160:in de le tjavelga nanna, ij la desti sæmmi rádes, ja maŋemus 150 alladakmehtera váttsá bajás nållåj tjåhkå nanna.
Gå galga vuolus vas Státtátjåhkås Halls fortoppaj de váttsá jur sæmmi láhkáj, avtajn ájnas ærádusájn: ienni gå tjuvddegiehtjetraversa milta de guotsada sjielvvi Mysostena nali gånnå boalltidum rapelltjanástagáv gávna.
Luojttáda sulle 15 mehtera ladnjaj gåsstå traverssa álgij bajás váttsedijn.
Dassta vuolus tjuovo sæmmi bálggáv Halls fortoppas parkerimsalljuj dagu bajás váttsedijn.
Ålles ruvtov miehtáj le álkke moaddot jus hæhttu.
Akta 30-mehterasj doahke, akta iridis-tjoahke, 3-5 oanegis slivŋŋasa ja guokta-gålmmå medium bádneiridisá.
Gássjelisvuohtadásse: 6-
Gibttsomguhkkudahka: 13 doahkeguhkkudagá
Vuostasj jåvsådibme: Arne Næss ja Else Hertzberg, jagen 1936
Vuostasj jåvsådibme friddja gibttsomin: Håkan Bjerneld ja Lars-Göran Johansson, jagen 1972
Vuostasj dálvvejåvsådibme: Thorbjørn Enevold, Micael Sundberg ja Magnar Osnes, jagen 1988
Oarjjepilárra le Stáddá dåbddosamos gibttsomrukto.
Klassihkkár le galla ja dav ajtu ánssit.
Guhkket ij vuojga álkken vuojnnu, tjuovvu dajt stuorra granihttagállojt piláran oarjjeallevekka gassko.
Valla muhtem hilldosystema diehti besa pilárraj ja dasi gåsstå dáv klassihkalasj gibttsomav álgá.
Guokta ietjá stuoráp hilldosystema, Vuostasj ja Nuppát Amfia, rasstiji ruvtov badjelappo.
Gå Oarjjepillárav gibtsojga jagen 1936
de rabájga Arne Næss ja Else Hertzberg ådå nuppev ruvtov bajás Stáddáj.
Dán tuvran ådå gibttsomteknihkav anijga, gå boltajt anijga sihkarvuohtan ja aj gå åvddån manájga.
Næss lij teknihkav Lullerijkan oahppam, ja dálla de dav Vuodnaj buvtij.
Teknihkalasj gájbbediddje Oarjjepilára gibttsom lij sierralágásj gássjel ja
alvadahtte dagos ja jåvsådijga, ja rukto le ájn mihtos danen gå danna le viehka alla kvalitehtta ja moadda posisjåvnå ma alvadahtti.
Bajás váttsedijn
Tjuovo nållåjt gálloj tjadá dån stuorra duolbbis gállo vásuk Tjáhppisjávre badjelin.
Ale dåv tjielggis bálggáv oalgesbielen tjuovo, åtså farra unnep bálggáv gåro bielen.
Stuorra tsiekkim muhtem váhko vuollegietjen mij oalges bælláj vierdaj le álggo nubbe bálggáj bajás Halls fortoppaj.
Ale tjuovo nållåjt gåro bielen rássebuoldav bajás, ájnat joarke farra áttjak nammadum bálggá milta bajás oalges bielev sulle tjuohte mehtera.
Dáppe muhtem nållå mierkkiji bálggáv gåro bælláj lanjáj milta.
Tjuovo dájt lanjájt juova vásuk.
Dáppe le álu áragiese tjielgga muohtadieblle mij soajttá njalgas ja stuorra gålloj.
Oarjjepilára álggo le duolbbis ladnja man namma le Kongelosjen, sulle 100 mehtera sisi dan lanján mij álggá gånnå juovva hæjttá.
Luojttádibme
Ruvtto vuolus tjuovvu "Normalvedjav".
Váttse tjáppagit vuolus, luojttáda da 15 mehtera rappeltjanástagás Mysostenin, ja joarke dågij milta gitta Halls fortoppaj.
Dássta besa joarkket dågij dagá, tjuovo tjavelgav ja nållåjt dan milta.
Luojttáda vijdábut luládagán buoldan, bálggá milta mav gávna láŋŋga åvddål jåvsåda gåhpåj/ájddáj Báhppatjåhkå (Presttind) ja Halls fortoppa gaskan.
Tjuovo bálggáv vuolus ja oalges bælláj váj vas boadá Oarjjepilára ruktuj.
Moaddot
Moaddása farra lanjájt tjuovvu ruvta badjegietje lahka (Nuppát Amfia) váj e dárbaha gássjelap låhpalasj doahkeguhkkudagájt gibttsot.
Jus Nuppát Amfiav traverseri de boadá "Normalveiena" tjavelgij jur Mysostena badjelin.
Danen gå dát traverserim muhtem mudduj giettses lanjáj milta ja rabás duobddágijn de lulu doahkáj tjanádum.
Dárbulasj dárbbaga
Standard racka moatte doahkeguhkkudagájda; aktan iridisáj, bádneiridisáj ja oanegis slivŋŋasij.
Guovtegerdak 60-mehterasj doage soajttá ávkken, valla ij le dárbulasj.
Sydpillaren ja Normalveien ruvto li loabe milta luojkadum girjes Stetind and Narvik - a guide to selected climbs, Topptur almmudagás ålgus vattedum.
Danna gávna gibttsomruvtojt gåvvidum iesjgeŋgalágásj gássjelisvuodadásij Státtátjåhkkåj ja ietjá válljidum tjåhkåjda Narvijka guovlon.
Dánna aj oattjo rustiktipsajt ja gåktu bierri tuvrajt plánit ja tjadádit.
Ienep diedo: http://www.climb-stetind.com/
1910: Sørøsteggen (4): C . W. Rubenson, A. Bryn & F. Schjelderup
1936: Sydpillaren (5, A1): A. Næss & E. Hertzberg
1936: Sørøstveggen (5-, A1): A. Næss & E. Hertzberg
1937: Vesteggen (5, A2): A. Næss & B. Walther
1963: Vuostasj dálvvejåvsådibme: R. Høibakk, A. Næss & K. F. Baastad
1966: Vestveggen (6-, A1): J. Bruskeland, N. Faarlund, A. Næss, K. Støren & J. Vall
1966: Kongelosjen (6, A3): N. Faarlund & J. Vall
1972: Vuostasj friddja jåvsådibme Sydpillaren (5+): H. Bjerneld & L. G. Johansson
1976: Nordvesteggen (6+): C. Dale & J. Whittle
1976: Sydpillaren Direkte (6, Ao): H. Hellström & A. Lundahl, C. Dale & J. Whittle
1979: Vuostasj friddjajåvsådibme Sydpillaren Direkte (6): T. Nilsson & G. Söderin
1980: Vuostasj friddjajåvsådibme Vestveggen & Vesteggen (6+): A. Lundahl & E. Selin
1980: Nordostpelaren (6): G. Søderin & T. Nilsson
1981: Gullfisken (6): H. Lindberg & T. Nilsson
1982: Sørvestveggen (6, A2): Guokta svejtsalattja
1985: Nordväggen (7+, borrbultar): Ö. Vadla, J. Holmen & B. Pedersen
1988: Vuostasj dálvvejåvsådibme Sydpillaren: T. Enevold, M. Sundberg & M. Osnes
1994: Vuostasj dálvvejåvsådibme Vesteggen (6): S. Nesheim & B. F. Nilsfors
1997: Vuostasj dálvvejåvsådibme Nordveggen (aktan Vesteggen): B. F. Nilsfors, H. D. Jölle, R. Sundlin & P. Caspersen
"Jus Státtátjåhkkå lij máhttet gatjádit: Sidá gus válldut mujna?- De lidjiv mån vuorbesláhkáj vásstedit; Sidáv!
Ja sidáv du iehttset duv lågådihke kontrástaj tjadá, duv mássjelisvuoda ja duv ihkkunij tjadá, gitta dan biejve rádjáj gå iv des duv åhtsåt ájmmuda; iv ájmmuda ietjam desti noadodit."
Bágo gulluji gåvvididdjáj Per- Martin Jæger.
Suv vájmon le sierra lágásj sadje Státtátjåhkkåj.
Dasi le diedon moadda sivá, valla åvdemusát vædjá liehket almma motijvva; linjá, komposisjåvnnå.
Vuostasj bále gå tjåhkåv vuojnnij de vuolusåjvij gijnaj.
Moatte bále astov dárbaj åvddål gå motijvaj lijkkugoahtá.
Hæhttu vuorddet ja gæhttjat.
Máhttá liehket guhkálasj prosessa åvddål gå gærggá.
Valla Státtajn lij ietjá láhkáj.
Hæhkkat ja váni ájgok gijnaj.
Sælldát gáhtjaj ja gieresvuohta le bissum.
- Stáddá le tjåhkkå masi buoremusá lijkkuv.
Iv dárbaha divna várijt væráldin vuojnnet dasi duodastussan, sæmmi láhkáj gå ittjiv dárbaha divna nissunijt væráldin vuojnnet åvddål gå mierrediv válldut galggiv.
Ienep diedojt Per-Martin:a ja suv dájda birra gávna dánna:
http://www.idefoto.no/
http://www.visitstetind.no/
Bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl.
10 almot Divtasvuona suohkan - Tysfjord kommune nasjonálváre Státtá ietjas næhttabájkev rádevieson Gásluovtan
Brødrene Johansen Skyssbåter suvddá dijáv gudi hálijdihpit Státtáv vuonas vásedit.
Manno vihpá sulle tijmav.
Riŋŋgu 75 77 43 29 / 481 77 568 diededittjat jali boade kádjaj.
Manni Gásluovtas bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl.
Hadde 200 kråvnå.
Hugh Breivik viddnudagán Arctic Encounters vuodjá RIB-vantsav Áhkávuodnaj.
Biehtsisjsuollu milta vuodjá, gånnå li ållo goasskema, ja joarkká Skárffabávte vajus Áhkávuodnaj.
Manno vihpá gaskal 1,5 ja guokta tijma ja máksá 250 kråvnå (ienemusát 12 ulmutja vantsan).
Válde bivvalis biktasijt fáron.
Gårvijdamvesta li sujna luojkan.
Manná bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl.
Sæmmi aj lávvodagá snjilltjamáno 31. biejve kl.
16 Luovtas Rábekjuvsos.
Gatjálvisá ja diededibme: info@arctic-encounters.com jali 75 77 57 46 (snjilltjamáno 26. biejve rájes).
Lávvodagá snjilltjamáno 31. biejve kl.
18 máhtá Norcema klubbavieson Gásluovtan gullat gå stivrrajådediddje Vuona turisstasiebren "Den Norske Turistforening" Tom-Ivar Bern giehttu ietjas siebre ja Státtá birra.
Várregibttse Leif Storjord subtsas ietjas åtsådallamij birra nasjonálváres ja gåvvididdje Lars Thulin (girjje "Stetind and Narvik - Dancing on the Devil's Dancefloor" aktan Mikael af Ekenstam:ajn) vuoset gåvåjt Státtás.
Ásadiddje le Divtasvuona bájkálasjhiståvrråsiebrre.
Diedo: Leif Kristian Klæboe, mobijlla 991 58 707 jali e-poassta: jensvolleiendom@gmail.com.
Ofoten friluftsråd vádtsusav ásat.
Tjuovvop bálggáv mij Státtáv bajás goarrit.
Ulmme le Tjáhppisjávrráj jåvsådit, mij la tjielggisruodná goasstejiegŋajávrásj 725 mehtara alludagán.
Rádes váre tsækkodi jávrátjis mij la attraksjåvnnå ietjastis.
Tuvrra ienemus oassáj láttov tjuovvu, valla avtav gaskav li juova majt rasstit hæhttup ja danen lulu sjaddat vehi låsså váttsos.
Dåhkki válldet fáron badjel 7-jahkásasj mánájt jali guoddet mánáv.
Diededibme: post@ofotensfriluftsrad.no jali Anne-Margrethe Roll, mobijlla 906 59 676.
Æjvvalip Vássján bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl.
Tuvrraduodastusá gálggim ja hålla suohkanoajves vádtsusa maŋŋela.
Æjvvalibme Vássján tuvra maŋŋela kl 18.30.
Åse Haraldsen le oajvven tuvrralátton mij manná Gálbbeluovtas, Stuorragiettes jur oarjás.
Tuvrra manná Tjeldhávnnaj (1,2 km) ja sij gudi sihti guhkebuv vádtset bessi fáron Seljenessaj ja vas Gálbbeluoktaj.
Sulle 3,5 kilomehtera guhkke váttsos sisadná duola dagu tjáppa várddudagáv nasjonálváres.
Tuvrra vihpá sulle guokta tijma.
Ájggop grillit Tjeldhávnan.
Válde fáron grillabiebmojt ja soajttá lávkudambiktasijt.
Æjvvalip kájan Gálbbeluovtan lávvodagá snjilltjamáno 31. biejve kl.
Gatjálvisá: Åse Haraldsen 991 52 746
Stáddá le jáhkedahte Vuona tjáppemus gibttsom!
Oahpestum Stáddátuvrra gånnå nasjonálvárev (1392 mbm) jåvsådip hiehpá jus dujna le dábálasj tuvrrakondisjåvnnå, jus la vehi hærdodis ja jus i ilá allagijs balá (dábálasj ballo allagijs buoragit manná).
Ávvudallamájllega ásaduvvi tuvra bierjjedagá 30. biejve ja lávvodagá 31. biejve tuvrraoahpestiddjij gudi várijt buoragit dåbddi, li guhkijt juo gibttsum ja li dåhkkidum gibttsominstruktøra Norsk Fjellsportforumin jali sæmmi buohta.
Tuvrajn li smáv juohkusa ja danen soajttá sjaddi dievvatjáledum ávvudallamájllegin.
Tuvrra vihpá sulle 12 tijma.
Jus sidá diededit, de válde aktijvuodav Nordland Turselskapijn telefåvnån 906 36 086 jali post@nordlandturselskap.no.
Lågå ienebuv: http://www.nordlandturselskap.no/.
Ietján ásat aj Nordland Turselskap oahpestum tuvrajt Stáddáj ålles giesev ja gitta ragátmáno loahppamudduj.
Diplåvmå gálggim ja hålla suohkanoajves tuvra maŋŋela.
Per-Martin Jæger la iesj oahppam gåvvidit.
Kamerajn le viessum jagijt tjadá ja la sån la sierralágásj hámev ásadam.
Suv motijva, arvusmahttem, tjuovggadivudibme, bájno ja tjierggisvuohta gávnnuji luondon.
Jæger vuosádallá gåvåjt Státtás, aktan abstrakta luonndogåvåj rádevieson Gásluovtan.
Rahpam bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl 10.
Åse Haraldsen, Hildur Haraldsen ja Oteh Ild Ellingsen li gådåmminsstarav hábbmim mij le Státtás arvusmahtedum.
Åse ja Hildur libá "Stáddágahperav" ja "Stáddáfáhtsajt" dahkam ja Oteh la "Stáddáguobájt" dahkam.
Minsstarav gávna Divtasvuona suohkana - Tysfjord kommunes girjjevuorkájn.
Almodibme rádevieson Gásluovtan bierjjedagá snjilltjamáno 30. biejve kl.
Terje Skogekker ja Åse Haraldsen libá oajvven ja vissjalis ulmutja dájddavuosádusá duogen, mij la Tysfjord turistsenterin, Stuorragietten.
Vuosádusán la "Stetind i kunsten" (Stáddá dájdan) guovdátjin.
Dájddára Divtasvuonas vuosedi gåvåjt, sihke mállagijt ja fotografiagåvåjt.
Dájdda le oasen.
Vuosádusáv máhtá guossidit turisstaguovdátja rahpamájgijn snjilltjamáno 11. biejve rájes ja giese loahppamudduj.
Johan Daniel Hætta káfav ja bidosav vuobddá tjubukgoaden Vássján ávvudallamájllegin.
Juojggam aj gullu.
Viddnudahka "Hættas kulinariske og kulturelle opplevelser".
Lotte Henriksen oassásav ja atélierav jådet, gånnå sáme duojev ja Stáddábuvtajt vuobddá.
Sujna le rabás ávvudallamájllegin.
Oassás la Gásluovta guovdon
Gávnnu ållo histåvrrå tjanádum dán várráj.
Dánna lip tjoahkkim muhtem oase dassta majt diehtet gåktu ulmutja li Stáddá gáktuj usjudallam ådåsap ájge.
Luodjomláhkáj ep máhte gibttsomgatjálvisájt vásstedit.
Ienni vuosedip sidjij gudi dav máhtti, dagu Nordland Turselskap ja Nord-Norsk Klatreskole.
En friluftsliv blogg p� samisk.
Muv mielas Knut Hamsuna joarkkask�vll� la huj buorre sk�vl�.
Ij la stuorra sk�vll�, valla dat la ham buorre danen g� de sjadd� giehpebut r�dnajt oadtjot.
La aj giehpebut sosi�la liehket g� sk�vll� ij la nav stuorak.
�hpadiddje li huj l�dje ja kula dan sk�vl�n, valla li ham n�gin �hpadiddje ma �lla riekta kula, danen g� sij nav �llo sijddabargov ja siss�ddimijt vaddi juohkka vahkko, ja dat la huj assjmadahtte ja l�ss�t muv mielas, valla ihkap la nav divna joarkkask�vl�jn Vuonarijkan.
M�n v�tts�v luonndoiellem linnjan, ja d�ssju Knut Hamsuna joarkkask�vl�n m�ht� dav linnjav v�dtset, �lles Vuonan.
Jus d�n lijkku miehtsen ja v�ren v�dtset jali bivddet, de la dat sk�vll� ja linnja buorre dunji.
�jnna mij la nievrre luonndoiellem linnjan la dujna l n�gin ienep sk�vll�tijma g� varresvuodaf�gan ja tsieggimf�gan.
Muv mielas Knut Hamsuna joarkkask�vl� la huj buorre sk�vll�, valla n�gin b�le m�htt� liehket g�ssjel ja l�ss�t sk�vll�j boahtet danen g� m�n h�httuv nav �rrat smaredit g� galgav bussav j�ks�t.
blogg om friluftsliv p� samisk
M�n lijkkuv muv sk�vl�v.
M�n lijkkuv g� mij ep d�ssju ane sk�vl�v, valla mij guohtsap ja �jrustip.
Lijkkuv guohtsat ja �jrustit.
M�n lijkkuv muv kl�ssav, danna li nav buorre ulmutja, ja nav buorre r�dna.
Ja mij adnep nav buorre ja nav kula �hpadiddjijt.
Mujna �lla nav moadda �j�dus� guovtegielakvuoda birra, valla lav h�jn dud�lasj g� lav oadtjum sjaddat guovtegielak.
Lav �von g� oadtjuv oahppat s�megielav m�n�jg�rden ja sk�vl�n, ja lav �von g� lav oadtjum divna d�jt f�laldag�jt ma li tjan�dum s�megiel�hpadibm�j.
N�gin javlli moattegielagijda le �lkkep ietja gielav oahppat.
La buojkulvissan �lkkep oahppat ieŋŋilsgielav jus juo m�ht� sihke d�rogielav ja s�megielav, g� jus d�ssju d�rogielav m�ht�, danen g� juo la oadtjum vuodov gielajt �hpatjit.
Dujna l stuor�p d�djadibme gielaj birra, ja g�ktu da li �sadum, ja aj g�ktu grammatihkka doajmma.
Moattegielakvuohta m�htt� aj adnet negatijvalasj bielijt.
N�gin ihkap �lbedi duv, ja ihkap givsedi duv, d�ssju danen g� s�hkada s�megielav, jali ietj� im�lasj gielav.
Ulmutja ihkap e sid� liehket bah�, valla sij ihkap e d�djada manen n�gin oahppi s�megielav.
L�tte ihkap ussjoli d�t la im�lasj giella mij ij gullu Vuodnaj.
M�n lav �von g� lav oahppam nav �lov, ja ahte h�jn s�megielav an�v sk�vl�n.
Muv fuolkke lip l�hk�m s�me divna buolvajn.
Danen la �jnas s�megielav oahppat, nav vaj la m�httelis munji sirddet dav vijdd�but maŋep buolvajda.
S�vav s�megiella galga bissot muv fuohkkijda.
D�la l unna b�jkkenamma-subtsas
M�httu l g�lmm�l�kavta jag�k ja �rro Sm�jlen.
S�n v�dts� vid�t kl�ssan M�ske sk�vl�n, ja suv buoremus r�dna lib� �nndaris, Sis-M�skes, ja Inga, Davve-M�skes.
G� lij sk�vl�n de M�httu, Inga ja �nndaris l�hki, ja g� le friddjab�dd� de sij b�llov tjiektji �lggon, tjievrrasaljon.
M�httu �htts� b�llov tjiektjat, ja soames biejve de s�n siht� oass�lasstet b�llotjiektjam-VM:n, M�skesuollun.
M�skesuollun le v�r�lda stuor�mus b�llotjiektjamstadio, ja jus d�n tj�hkk�ha tribuvnan, de m�ht� vuojnnet gitta Ruoppsisg�rgg�j ja H�baktj�hkk�j.
�jllegin de la M�htun friddja sk�vl�s, ja g� sujna l friddja de s�n lijkku v�dtset Ruossav�gg�j.
Ruossav�kken le j�vrre, ja dan j�vre badjelin la unna l�pt�sj g�nn� M�httu, vargga juohkka b�le, adn� unna b�tt�tjav �vdd�l s�n viehk� Sm�jleoajvv�j.
G� s�n tjuodtju Sm�jleoajven de m�htt� s�n vuojnnet b�llotjiektjamstadiov M�skesuollun g�nn� s�n avta biejve galgg� spellat stuor k�mpav.
Manen �vvudallap s�me �lmmukbiejvev:
S�me �lmmukbiejve le guovvamano 6. biejvve, ja la aktisasj �vvudimbiejvve s�mijda vuodnan, suoman, Russl�ndan ja Svierigin.
�vvudallap s�me �lmmukbiejvev nissuna diehti gen namma l Elsa Laula Renberg.
S�n �sadij tj�hkanimev Metodismgirkkon Roandemin, ja nag�j aj tjoahkkit s�mijt, oajv�lattjajt ja l�dde vaj m�httin d�g�stallat tiem�jt dagu s�me riekt� ja �skov.
S�mekonfer�nsan, Helsingin jage 1992, mierreduv�j guovvam�nno 6. biejvve galgaj liehket s�me �lmmukbiejvev.
D�t biejvve v�lljiduv�j �vvudal�tjit vuostasj �rijkkatj�hkalvis�v � mij tjoaggij s�mijt Vuonarijkas ja Svierigis Roandemin 6.-9 biejve.
guovvam�nno, jagen 1917 .
D�n jage l tjuohte jage dan r�jes g� rijkkatjoahkalvis lij.
Jagen guoktatuvs�n ja g�lmm� sjattaj 6 biejvev.
Guovvam�nno sl�vggimbiejvve Vuonan .
Danen de h�httuji divna almulasj saje sl�vg�v l�pptit.
Diedo Elsa Laula Renberga birra:
Elsa Kristina Laula Renberg rieg�dij bas�dism�no 29. biejve , jagen 1877, Storselen Vilhelmina lahka, V�sterbottenin.
S�n j�mij snjilltjam�non 22. biejve , jagen 1931, Br�nn�ysundan.
S�n lij s�bme, �lloniehke, aktivissta ja politihkk�r.
S�n lij huj �jnas ulmusj s�mijda suv bargo diehti S�metj�hkalvis�n jagen 1917.
S�n lij aj maŋen vuododit v�r�lda vuostasj s�mesiebrre: �Lapparnas Centralf�rbund�, Stockholman jagen 1904.
G�ktu m�n iesj �vvudal�v s�me �lmmukbiejvev:
D�lla g� lav joarkkask�vll�j �lgg�m de iv j�hke sjattav �lmmukbiejvev �vvudallat.
Edesik g�k lav �vdd�la dahkam.
G� v�dtsiv �jluokta-sk�vll�j de �vvudal�jma juohkka jage.
Sl�vg�v l�ptijma oabmesk�vl� guoran madi l�vlojma s�me�lmmukl�vllagav, ja dan maŋŋela de man�jma jiegŋaj d�n d�jmajn doajmmat.
Biejvveh�jtton de tj�hkk�hijma divna kl�ssalanj�n b�r�tjit bidosav jali ietj� s�me biebmov �vdd�l g� sijddaj man�jma.
G�ktu iehtj�da �vvudalli s�me �lmmukbiejvev:
Vuonan la f�ssta Centrala oasse �vvudallamin.
Sk�vl�jn ja m�n�jg�rdijn duon d�n tiem�jt ja prosjevtajt s�mij birra �lmmukbiejve bir�ldis.
D�ppen de la sjaddamin ienep ja ienep d�b�lasj �vvudallamijn.
La d�b�lasj tj�gŋat g�ptijda, adnet duov d�v h�lav ja nj�lga biebmojt b�rr�t .
M�n boad�v familjas g�nn� muv iedne ja �htje �b� m�hte s�megielav.
Muv �hko sihke iedne ja �htje bieles m�htteba s�megielav, valla s�j �b� s�gasta s�mev muv siegen.
S�j s�m�stib� sunnu r�dnaj siegen, valla g� s�j galggaba s�gastit mujna vaj muv iednijn jali �htjijn s�j s�gastib� d�rogielav.
Muv mielas s�megielav le nav g�ssjel oahppat, valla m�n sid�v oahppat s�megielav danen g� m�n d�bd�v dat la oasse muv iesjd�bdos.
M�n sid�v oahppat s�megielav vaj m�n m�ht�v s�gastit muv berrahij g� s�gasti s�megielav.
Lav g�jt �von g� lav oadtjum baj�ssjaddat �jgen goassa la �rdnigis s�bmen liehket.
Iv la d�rbaham tjiegadit muv s�mevuodav, nav g�k n�v moattes dahkin �vdd�la.
Sid�v joarkket s�megielav oahppat vaj m�ht�v muv identitehtav gievrrodit.
Dan b�le de lip m�n ja muv kl�ssa l�hk�m v�ren �lles vahkov.
Mij lijma v�ren m�nnodag�s bierjjedahkaj, ja dan b�le de oahppe lidjin nieljes juhkusin, ja juohkka juogos h�httujin g�vnnat sijdav iesj, k�rtajn ja komp�ssajn viehkken.
Mij h�httujma aj m�lestit gasskabiejvev, ja d�llit ietj�n.
Dav v�rrev�dtsemav anijma k�rtav ja komp�ssav viehkken.
M�nnodag� de v�ttsijma Kvanlias Nyfiskj�vrr�j.
Dijstag� de v�ttsijma Nyfiskj�vres Lomj�vrr�j.
Gasskavahko v�ttsijma Gasskabiejvvev�rr�j.
Duorastag� de v�ttsijma �llu Finnvikj�vrr�j.
Ja Bierjjedag� de v�ttsijma vuolus sk�vll�j.
Lij sieldes h�vsske v�ren liehket kl�ssa siegen, ja m�n �vvudal�v g� galgav v�rr�j ietj� b�ll�j.
Muv kl�ssa ID 1.A ja m�n, lip l�hk�m v�ren guokta biejve, ja dat lij vuostasj v�dtsem d�n jage.
Ij lim val guhka v�dtsem, valla dat lij ham buorre danen g� soames kl�ssan ij lim �vdd�la �lggon v�ren idjadam.
M�nnodahka:
Mij ganugijma Notvatn campingin, ja de v�ttsijma bussas Stuolluj.
Lij b�lges gitta Stuoloj�vrr�j, danen lij riek g�hppat v�dtset.
G�lmm� tijma v�ttsijma, ja g� b�dijma sijddaj, de muorajt viettjajma ja d�llijma.
G� iehket sjattaj de juptsav m�lestijma, �vdd�la telta sisi tj�ŋajma oadd�tjit.
Dijstahka:
G� badj�nijma nupp�t biejve, de b�r�jma ja de v�dts�jma vuolos v�ddjaj g�nn� bussa vuordij.
Nordlánda fylkkasuohkan almot ietjas válggatjállusav adjáj sámegiellaj.
Fylkkasuohkana válggatjálos fylkkadiggeválga birra le sáddidum påstan gájkka sijdajda Nordlánda fylkan.
Duodden li gájkka sijda Divtasvuona suohkanin sámegielak válggatjállusav oadtjum.
Fylkkagirjjevuorkájn la tjálos dárogiellaj ja sámegiellaj iehtjasa guossijda.
Divtasvuona suohkana oassálasstem sámegiela háldadimguovlos le buktám, fylkkasuohkanin li aj gájbbádusá sámelága giellanjuolgadusá vuoksjuj.
Gå dán jagásj válggatjálos adjáj julevsámegiellaj almoduvvá, le dát akta dajs dåjmajs majt Nordlánda fylkkasuohkan jåhtuj biedjá dájt gájbbádusájt duostotjit.
NRK Sápmi lea stuorimus sámi mediaásahus mas dál barget badjel 90 olbmo.
Mii leat sierra prográmmadivišuvdna NRK:s.
Johan Daniel Hætta tjåhkkåj uddni Divtasvuona suohkanstivran.
Dán lávvodagá mierret Barggijbelludahka, Viestarmera válggabijran guhtimusj galggá Barggijbelludagáv åvdåstit boahtte sámedikkeválgan.
Sjaddá gus Johan Daniel Hætta, Divtasvuonas vaj Sámedikke rádeájras Vibeke Larsen, Áravuomes?
Dat mij la tjielgas la gåjt jut Viestarmera válggabijran gåsi 35 suohkana sihke Nordlándan ja Råmsån gulluji, ja gånnå uddni Sámedikke rádeájras Vibeke Larsen le lista bajemusán, ij la ådå luohtádusáv nominasjåvnåjuohkusis oadtjum.
Sámedikke rádeájras, Vibeke Larsen
Nominasjåvnåjuogos la oajvvadam Johan Daniel Hætta,Divtasvuonas lista bajemus sadjáj, Tove Berg, Rivtagis nuppát sadjáj ja Arild Inga Pettersen, Suorttas goalmát sadjáj.
Dát merkaj ælla aktak udnásj Viestarmera sámedikkeájrrasijs ådå luohtádusáv oadtjum nominasjåvnnåjuohkusis.
Vuostatjin guosská dat Vibeke Larsenij, Áravuomes, valla aj Geir Johnsenij, Ruŋggogieras ja goalmádij Inga-Lill Sundsetaj, Bådådjos gudi uddni li válljiduvvam Barggijbelludagá sámedikkeájrrasa.
- Barggijbelludagá bájkálasj siebre sihti ådå ulmutjijt Sámediggáj ja mij lip gehtjadam vaj sjiervve ja geografija aj hiehpá, tjielggi Viestarmera forumstivra jådediddje ja nominasjåvnåjuohkusa jådediddje, Elin Larsen.
Valla nav gåk mij dádjadip de sihti dá gålmmåsa joarkket ájrastit Barggijbelludagáv.
Så vuordedahtte sjaddá gilpustallam gå Belludak tjåhkan nomineritjit lávvodagá Dieldanuore kro ja motellan, Skánegin.
Sihke Vibeke Larsenin, Geir Johnsenin ja Inga-Lill Sundsetan la miella ájn avta ájggegávdav Sámedikken tjåhkkåhit.
Valla nominasjåvnåjuogos ij la sijájs gatjádam jus hálijdi joarkket.
- Mij ep la sijájs gatjádam jus sihti joarkket, ep la, dan diehti gå midja lip dåssju tjuovvum dav majt bájkálasj siebrij jådediddje vieledi, javllá Elin Larsen.
Jus dal Barggijbelludagá siebre li nav miellusa dán oajvvadussaj la aj gatjálvis.
Mijá diedoj milta li nav ålos gå 11-12 bájkálasj barggijbelludagá siebre maŋŋáj gå nominasjåvnåjuohkusa oajvvadus diehttuj, guláskuddamin tsuojggim nominasjåvnå-juohkusa oajvvadusáv.
Sijá mielas ij la nominasjåvnåjuogos tjuovvum bájkálasj siebrij vuojnojt gudi beras lulu lista bajemusán.
Nágin dájs bájkálasj barggijbelludagá siebrijs li gåjt Bådådjo, Fuosko, Narvijka, Loabaga ja Harstada barggijbelludagá.
Så ij la dal nav alvadahtte jus tjåhkanimen båhti sierra oajvvadusá gå dav majt nominasjåvnåjuogos oajvvat.
Dav aj forumstivra jådediddje Elin Larsen jáhkká.
- Mån dal vuordáv båhti sierra oajvvadusá tjåhkanimen.
Ij la dal javladum jut nominasjåvnåjuohkusa lissta la dajt mij mierreduvvá.
Dat lulu maŋutjissaj sjaddat ållu ietjá lissta, javllá sån.
Barggijbelludagá nominasjåvnnå le Dieldanuore kro ja motellan, Skánegin lávvodagá ja álggá kl.
- Gájka gudi ietjasa li tjáledam sámedikke jienastuslåhkuj ja gudi li sebrulattja Barggijbelludagán máhtti oassálasstet ja liehket fáron mierredime gudi galggi listan tjuodtjot, subtsas Larsen.
Divtasvuona suohkana bargge rádevieson galggi dal sámegielav oahppagoahtet.
Dála Divtasvuona sámegiellakonsulænnta, Britt-Inger Tuorda.
Dán tjavtja rájes åhpadallagoahtá Divtasvuona suohkan ietjasa barggijt sámegiellaj, sihke rádevieson ja ietjá sajijn suohkanin.
Dav duodastij Divtasvuona rádeålmåj Konrad Sætra uddni gå suohkanstivrra tjåhkanij dán ideda.
Divtasvuona suohkanstivra ájras, Johan Daniel Hætta, Barggijbelludagás.
Lej suohkanstivrraájras Johan Daniel Hætta gut sidáj diehtet makkir plána suohkanin li sámegiela åhpadussaj.
- Båhti vuojn ådå njuolgadusá guovtegiedakrudáj adnemij Sámedikkes boahtte jage ja sidáv diehtet gåktu l Divtasvuona suohkan dáv gárvedam.
E vuojn boahtte jage rájes des boade vattáldahka gålmmå millijåvnåj valla ietja vierttip plánajt dahkat mij vuoset majt ájggup dáj rudáj, gatjádij Johan Daniel Hætta.
Ja rádeålmåj Konrad Sætra duodastij Divtasvuona suohkan la plánajt dahkam ja dán tjavtja rájes aj åhpadallagåhti suohkana barggijt sámegiellaj.
Divtasvuona rádeålmåj, Konrad Sætra ij la dudálasj sámegiela åvddånimijn suohkanin.
- Mij ep la udnásj rádjáj læhkám dudálattja dájna bargujn, valla dán tjavtja rájes sjaddá aktijvalasj sámegiela åhpadibme ietjama barggijda sihke rádevieson ja ietjá sajijn suohkanin, subtsastij rádeålmåj Sætra.
Sån aj subtsastij suohkan la plánajt dahkam ja hiebaduvvam åhtsåmusáv ådå njuolgadusájda li sáddim Sámediggáj mij lij viehka stuoráp gå udnásj juollodibme Sámedikkes.
- Vuorddep vásstádusáv Sámedikkes.
Sij båhti Sámedikkes diehki ragátmáno 20. biejve ja dalloj de jáhkedahtte oadtjop vuojnojt ja diededimev Sámedikkes, subtsastij Sætra.
Dålkkuduvvá sámegielas dárruj gå Divtasvuona suohkanstivrra tjåhkan.
Dála suohkanstivra ájras Filip Mikkelsen, Aktisasjlistas hållamin ja dålkkå Britt-Inger Tuorda suohkanstivrratjåhkanimes mij lij gidán.
Ájluovta sjaljon, Divtasvuonan ælla des rabás idja-biejvve huksosaje gånnå skihppe ja vuorasulmutja lulu idja-biejvve huvsov ja sujtov oadtjot.
Divtasvuona suohkanstivratjåhkanimen mij lij dán vahko sidáj Divtasvuona bájkelista ájras, Kurt Solstrøm diehtet gåktu manná pládnabargujn åttjudittjat skihppijsijdav Ájluoktaj, Divtasvuodnaj.
Suohkanstivraájras, Kurt Solstrøm.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Politihkkárij gaskan le má læhkám avtamielakvuohta jut galggi tsieggiduvvat huksosaje vuorasulmutjijda Ájluoktaj, ja dárbbo l lassánam.
Mijá mielas bierri dal juoga dáhpáduvvat dájna ássjijn, ássje vuojnnet la sjávvunam, javllá Kurt Solstrøm.
Suohkanstivraájras, Kurt Solstrøm.
Snjuktjamáno dán jage guorrasij avtajienalasj suohkanstivrra plánajda ásadit Guovllomedisijnalasj guovdátjav Ájluoktaj ja gåhtjoj Åvddånammadusáv pládnabargov tjadádit.
Dán Guovllomedisjnalasj guovdátjij galggi aj biejaduvvat 12 idja-biejvve huksosaje ulmutjijda gudi e sijdajn des máhte årrot.
Suohkanstivrra aj mierredij jus moattekultuvralasj varresvuoda -ja huksoguovdásj ij jåhtuj biejaduvá, de galggi huoman dá 12 idja-biejvve huksosaje tsieggiduvvat nav gåk suohkanstivrra åvddål la mierredam.
Suohkanstivraájrrasa, Kurt Solstrøma mielas la ássje sjávvunam.
Sån vuojnná uddni l vil stuoráp dárbojt gå dav majt åvddål jáhkkin gå sihke Báhpadåbesjalljo skihppijsijdan, Gásluovtan ja Ájluovta sjaljon, Ájluovtan ælla des rabás saje ja dárbbo l lassánam dijmátjis.
- Mij ep la bárep diedojt oadtjum gåktu bargujn manná, ja dat la sivva manen mån sidáv ienep diedojt dán prosjevta birra, javllá Solstrøm.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen máhtij suohkanstivran subtsastit Divtasvuona suohkan la almodam Doffinij åvddåprosjevtav Guovllomedisijnalasj guovdátjij Ájluoktaj gånnå huksosaje la oasse dát guovdátjis.
- Mij barggap nav ruvva gå máhttelis, vásstet Divtasvuona suohkanoajvve, Tor Asgeir Johansen.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Åvddåprosjækta Guovllomedisijnalasj guovdátjij la almoduvvam Doffinin, ja dan baktu de máhtti vidnudagá buktet haddefálaldagáv tjadádittjat åvddåprosjevtav suohkana åvdås.
Åvddåprosjækta galggá de lagábut guoradallat dárbojt, ruhtamerustallamav ja gåktu dåhkki tjadádit tsieggimav, subtsas suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen.
- Mij barggap nav ruvva gå máhttelis, vásstet Divtasvuona suohkanoajvve, Tor Asgeir Johansen.
Sån ij sidá merustallat goassá åvddåprosjevtav li tjadádam, valla doajvvu boahtte jage birán galggá dat gárvvásin liehket.
- Manná dal soames ájgge åvdås haddefálaldahka la mierreduvvam ja dan maŋŋel galggá de åvddåprosjækta tjadáduvvat.
Mij barggap nav ruvva gå máhttelis, javllá suohkanoajvve.
Dasi lij Kurt Solstrøm dudálasj.
- Diedáv gåjt sij dájna barggi ja dat la ájnas, javllá Solstrøm.
1 S oahppe Wilma Jessen ja 2. klássak Martin Knutsen lejga såj gudi ådå skåvlåv rabájga, madin rektor Britt-Karin Hansen tjuovvu.
Badjel 15 jage li oahppe ja bargge Ájluovta skåvlån, Divtasvuonan hæhttum vuorddet dasik gájka tjoahkkiduvvin avta skåvllåhuodnaha vuolláj.
Ja dát ávvudahtij sierraláhkáj skåvlå rektorav gut vijmak oattjoj gájkajt avta dæhkko vuolláj.
- Lij duodaj muddu oadtjot skåvlåv ådåstuhtedum.
Mij lip mælggadav vuorddám, javllá Ájluovta skåvlå rektor Britt-Karin Hansen.
Lávllagij Ájluovta skåvlå mánájskåvlådáses ja báloaŋŋaspreggijmij rahpin oahppe ietjasa ådå skåvlåv ja lieggijin vájmojt ja ávvudahttijn ájluovtagijt gudi dievddin skåvlåv gå vijmak Ájluovta ådå skåvllå rabáduváj.
Lejga oahppeguovtes Wilma Jessen ja Martin Kuntsen gudi almmulattjat rabájga ådå skvållåhuodnahijt.
Dat merkaj mánájskåvllå ja nuorajskåvllå li tjoahkkiduvvin avta sadjáj ja ælla des dagu åvddål guovte sierra skåvllåhuodnahijda sieradum.
Måttijt lågevjagijt la nuorajskåvllå skåvllim Ájluovta oabme skåvlån mij la oabme ja ij la hiebadahtedum udnásj dárbojda ja gájbbádusájda.
Valla dálla li gájkka 105 oahppe Ájluovta skåvlån tjoahkkidum avta sadjáj.
Divtasvuona suohkan la stuoredahttám ja ådåstuhttám mánájskåvlåv ja dasi tsieggim duodde skåvllåtsiekkadusáv mij suohkanij la máksám vargga 20 milliåvnå kråvnå.
Skåvllå dievaj skåvllårahpamij.
Badjel 15 jage lij bargge ja oahppe Ájluovta skåvlån vuorddám dáv biejvev ja dan diehti li rahpam sierraláhkáj ávvobiejvve sidjij.
- Mij lip viehka ávvusa uddni.
Mijá mielas lip oadtjum buorre ja hiebalgis lanjájt majt dárbahip, ja la ihkeva buorre gå divna oahppe ja åhpadiddje li avta ja sæmmi dæhkko vuolen.
Dat buoredahttá barggodilev, dav mån juo dálla vuojnáv, ja buorak la tjoahkkit sihke oappijt ja barggijt, javllá rektor Britt-Karin Hansen.
Åhpadiddje li aj oadtjum ådå, stuoráp ja buorep barggolanájt, ådå stuoráp åhpadiddjijlanjáv ja buorep bivtaslanjájt.
Ja dasi l sámegielåhpadiddje Paul Gælok dudálasj.
- Dat la buorre gå bessam lip sæmmi dæhkko vuolláj divna vehka, sierralahkáj gå mij divna bargge bessap liehket aktan.
Åvddål ij lim miján buorre barggosadje, galmma ja oabme skåvllådåben, valla dálla l dille ållu ietja láhkáj, javllá åhpadiddje Paul Gælok.
GULLDAL ÁSSJEV:
Dåssju galbba dárogielnamájn vuojnnu gå Båddådjuj la boahtemin.
Galbba sámegielnamájn Bådåddjo, la dassta gáhtum.
Juoga vádnun rijkkarahten gå Bådåddjuj la boahtemin.
Juo vat la Bådåddjo-galbba suoláduvvam.
Sådnåbiejven oattjoj åssudakdirektørra Stáhta rahtedåjmadagán, Kjell Skjerve, diedov jut Bådåddjo-galbba lij suoláduvvam.
Skjerve jáhkká sån jali sij gudi li galbav suoládam li dáv dahkam suohttasa diehti.
Valla iehtja ij de dási galla tjajma.
- Hådjånav gå vuojnáv mijá galba biejsteduvvi.
Miján li ietjá ássje majt lulup ruhtadit, valla lip oahppam vierttip rudájt vuorodit dákkir bahádagojda, javllá Skjerve NRK.no:aj.
Galbba birra la edna sáhka læhkám.
Åvddål la moaddi biejsteduvvam, ja galbba l aj åvddål gáhtum dassta gånnå tjuodtju.
Bådåddjo-galbba la åvddål aj moaddi biejsteduvvam.
Kjell Skjerve doajvvu sån gut galbav la válldám la várddás ja buktá galbav ruoptus sunji.
- Ij sån oattjo makkirik stráffav, mån ávvusav jus dav oattjov ruoptus, javllá Skjerve.
Sån la juo ådå galbav diŋŋgum, ja doajvvu la sajen vahko duogen.
Bårjås 2012 - dán bále aj julevsámegiellaj.
Uddni almoduvvá Árran- julevsáme guovdátja 13 diedalasj ájggetjála "Bårjås".
Dán jage la stuorra oasse artihkkalijs aj julevsámegiellaj tjáleduvvam.
- Dán jage la bielle oasse artihkkalijs aj sámegiellaj jårggåluvvam ja dát la stuorra sieradus dijmásj ja åvdep jagij "Bårjås"-tjállagijs.
Dát la stuorra giellalåpptim ja mij aj boahtte vaddusijn galggá boahtet, diedet Árrana rádevadde, Line Merete Skarvik.
Árran - julevsáme guovdásj almot juohkke jage diedalasj ájggetjállagav mij almoduvvá akti jahkáj.
Gitta 1999-jage rájes la dát ájggetjála boahtám jur javlaj åvddåla.
Árrana rádevadde, Line Merete Skarvik.
Dán jage la Árran válljim stuorra oasev artihkkalijs aj julevsámegiellaj almodit.
Ja dav sij dahki moatte siváj diehti.
- Ietjastis la má ájnas artihkkala båhti julevsámegiellaj vaj ulmutja galggi máhttet låhkåt fágaartihkalijt aj sámegiellaj.
Dán jage lip aj oadtjum doarjjagav Sámedikkes sáme tjállusijda, ja danna l gájbbádus jut 50 prosenta tjállagijs galggi liehket sámegiellaj, subtsas Skarvik.
Dássta la stuorre ávkke javllá Skarvik.
- Gå artihkkala li sámegiellaj tjáleduvvam de li da fáron åvddånime julevsámegielav.
Terma båhti sámegiellaj ja álu vuojn sámegiella ij adnu dakkár dutkam- ja muodugasj fágalasj aktijvuodan.
Dan diehti l má viehka ájnas gávnnuji artihkkala ma li sámegiellaj tjáleduvvam majt ulmutja máhtti adnet.
Dán jagásj "Bårjjåsin" li gålmmå oajvvetiemá ma li iellemvuoge ællosujton, varresvuohta ja dutkametihkka.
Dánna li artihkkala dagu dálkádakhiebadibme ællosujton Nordlándan, ællosujto hiebadallamstrategija ja ællosujto árvo kultuvrraguodden ja árbbedábálasj iellemvuohken.
Duodden li aj artihkkala dutkametihkas ja guokta tjállusa gånnå varresvuohta la tiebmá.
Duodden la aj akta artihkal bidumsáme bájkkenamáj birra.
- Tjállagin li artihkkala daj gålmmå tiemáj birra ma li ássje majna Árran la barggam dán maŋemus jage, subtsas Skarvik.
Girjje 'Subttsasa dållågáttes - Historier rundt kaffebålet'.
Uddni aj almot Árrana girjjealmmudahka, Báhko, girjev bidumsáme guovlos.
Dav girjev la bidumsábme Knut Sivertsen tjállám ja la suv nubbe girjje.
-Knut Sivertsen, Bájddáris la tjállám girjev majt gåhttjum la "Subttsasa dållågáttes".
Girjje l sihke julevsámegiellaj ja dárogiellaj ja gåhtjoduvvá dárruj "Historier rundt kaffebålet".
Girjen subtsas tjálle subttsasijt suv sijddaguovlos Bájddárin, dáhpádusáj birra majt iesj la åtsådallam ja subttsasijt majt iehtjáda li sunji subtsastam.
Girje vuodo l dålusj sáme subtsastallamvuohke ja girjje almoduvvá uddni, subtsas Skarvik.
Girjjetjálle, Knut Sivertsen.
Sån ávttji ulmutjijt boahtet dán javlajåvddål ávvudallamij mij la bidumsáme guovdátjin, Duoddara ráfen, Bájddárin gietjan dán iehkeda.
- Ij la ietján gå boahtet Duoddara ráfáj oassálastátjit girjálasjvuoda javlajåvddål-ávvudallamij gånnå ienep diedo girjes gulluji ja gånnå aj tjálle tjavggalåhkå ietjas girjes.
Mij guossodip gløggajn ja javllagáhkoj ja gájka li buorisboahtem dåhku.
Girjje l má viehka buorre javllavattáldahka, javllá Skarvik ja ávttji ulmutjijt boahtet.
Gåvådibme Biri Biernas.
Biri Biernna la ådå julevsámegielak mánájTV-rájddo mij uddni vuostasj bále vuojnnu NRK Super:in.
- Dát la animasjåvnnårájddo bierna birra, Biri Biernna, subtsas Jon Isak Lyngman Gælok, NRK Sáme mánájTV-bargge, gut la sån guhti la hiebadahttám dáv ådå TV-rájdov julevsámegiellaj.
Biri Biernna la biernna mij dal duov-dáv hihtti rádnajnisáj siegen.
Jon Isak Lyngman Gælok la hiebadahttám julevsábmáj.
- Biri Biernna la biernna gut sáhkát, ja sunja li rádna dagu piŋgvijnna ja pelikádna gudi libá suv buoremus rádna.
Ja duoppen-dáppen manni sij ja duov-dát dáhpáduvvá dáj sijá manojnan.
Mannamin li gåjt ekvatorin ja Nuorttapåvlån li aj mannam, valla maŋenagi vierttiji sijddaj máhttsat stádtjogáhkojt båråtjit, subtsas sån.
Dát animasjåvnnårájddo la dat vuostasj animasjåvnnårájddo julevsámegiellaj mij Mánáj-TV:an vuoseduvvá.
- De la vuostasj animasjåvnnårájddo mij NRK Sáme:n la julevsámegiellaj dagáduvvam.
NRK Sáme:n la ulmme gåjt galggi vihtta prográmma julevsámegiellaj jáhkáj dagáduvvat.
Ja mij jáhkkep animasjåvnnå la dat majna mij buoremusát oadtjop julevsáme mánájt gehtjatjit mánájTV:av, javllá NRK Sáme mánájTV-dåjmadusá jådediddje, Norleif Krokmo.
Ja uddni de vuojnnu vuostasj bále NRK Super:in kl.
Biri Biernna-rájddo vuoseduvvá juohkka mánnodagá, dán jage vihtta programma.
Rájddo hiehpá vuostatjin nuoramusájda, valla Gælok aj hasot ållessjattugijt gehtjatjit.
- Nuoramusájda hiehpá, sidjij lip mij hiebadam rádjov, valla ållessjattugijda aj dåhkki gæhttjat gå danna la vehi gåhtjodum metahumor mij lulu ållessjattugijda aj miellagiddis gæhttjat, subtsas Gælok.
Så ij la de ietján gå tjåhkkidit gehtjatjit NRK Super, kl.
GULLDAL ÁSSJEV BIRI BIERNA PROGRÁMMA BIRRA:
Gåvådibme:Máná sjiejssiji Ájluovta jávren.
Giellarádnastallam la ådå sámegielak fálaldahka mánájda Ájluovtan, Divtasvuonan.
Divtasvuona ASVO la álgadam prosjevtav "Mij sámástip aktan - buolvaj gaskan" ja la giellaprosjækta mij galggá njálmálasj sámegielav nannit ja åvdedit.
Sámedigge la ruhtadam prosjevtav ja gålmmå julevsámegielak nuora, Ingrid Kintel, Inga Mikkelsen ja Mathias Mikkelsen, Ájluovtas Divtasvuonan fálli mánájda sámegielak arenav gånnå sámástit rádnastallama ja suohttasij baktu la oajvvedoajmma.
Akti vahkkuj tjoahkkiji nuora skåvllåmánájt sámegielak rádnastallamdåjmajda.
Ingrid KintelFoto: Harrieth Aira/NRK
- Dat la doajmmaiehket mánájda gånnå galggap ståhkat, aktan liehket, rádnastallat ja suohtastallat.
Mij galggap ståhkat, lájbbot, biebmojt riejddit, tjerastallat, tjuojggat, sjiejssit j.n.v.
Ja gájkka galggá sámegiellaj dáhpáduvvat, subtsas akta dájs nuorajs, Ingrid Kintel gut la fáron ásadime dájt rádnastallamiehkedijt.
Ingrid Kintel
Dát la ådå fálaldahka sáme mánájda.
Ulmme l sámástit, valla gatjálvis le gåktu dav tjoavddet vaj oadtjot mánájt sámástittjat.
-Uddni ij dal nav ållo sámegiella sijdajn gullu, subtsas Kintel.
-Ja gå luondulasj sáhka ij gullu sijdajn, dat arena gånnå máná galggi sámegielav gullat, gå dat vádnun sijda bieles, de dárbahip dahkat arenav gånnå máná iejvviji bágojt ja sosialiseriduvvi sámegiellaj.
Mån jáhkáv sámegiella gullugoahtá gå hárjjánip sámástit nubbe nubbáj ja máná oadtju hárjjánit sijá ságastallamgiella máhttá liehket sámegiella, dættot sån.
Æjvvalimiehkedijn la akta njuolgadus.
- Dájn æjvvalimijn la dåssju akta njuolgadus ja dat la sámástit.
Dát la fálaldahka mánájda, sij bessi ietja válljit jus sihti fáron jali jus e sidá fáron.
Ja gå mánná iesj bæssá válljit, "já dáv de mån sidáv", de sån juo diehtá vuordeduvvá sujsta sámegiella jus galggá oassálasstet.
Ja navti mij jåksåp nubbe nuppev, máná ja midja nuora, subtsas Kintel.
Fálaldahka la skåvllåmánájda gejn la sámegiella vuostasj giellan vuostasj klássas giehttjit klássaj, ja la akti vahkkuj.
Ja máná li diededam dási sij sihti sæbrrat.
- Gå mánájt iejvviv oassásin de tjuorvvu "Håj, Ingrid, mån ávvudaláv rádnastallamij", så dájda iehkedijda de máná ávvudalli.
Miján ælla ga makkirik diededime.
Da gudi båhti, båhti, subtsas Ingrid.
Ja gånnå máná ja dá gålmmå nuora galggi æjvvalit ij la ga mierreduvvam álgos.
-Miján ij la sierra sadje gånnå æjvvalip, subtsas Ingrid.
- Mij ep sidá sámástimev institusjåvnåjda tjadnat.
Mij sihtap má juokkirik láhkáj privatiserit dáv.
Sámegiella ij gullu dåssju skåvllåj, dåssju Árranij jali ASVOj.
Sámegiella ij la juoga mij dåssju dákkir sajijn galggá gullut.
Mij máhttep akta ber gånnå sámástit, ja dan diehti ij la miján stuoves æjvvalimsadje.
Muhttijn lip muv lunna, ietjá bále ålggon ja ietjá bále ihkap nágin iehtjádij lunna, subtsas sån.
GULLDAL ÅLLES ÁSSJEV DÁNNA:
Árran.
Julevsáme guovdásj Árran Ájluovtan Divtasvuonan la dal duojev vieledime.
Gidán biejaj Árran duodjebagádiddjev virggáj.
Dav aktisattjat Divtasvuona ASVOjn ja duodjesiebrijn Duodje Nordlánnda.
Tjuodtjelij vahkojt máhtti de duodjára ávvusit gå dal seminára ja kursa ásaduvvi Árranin.
Lågå aj: Fikk duodjepris.
Lågå aj: Skal dokumentere lulesamisk duodje.
Gaskavahkko la álggo dán vuostasj duodjeseminárraj gånnå ságastallam ja bagádallam la gáppte birra.
Gáppte mij álgos lij bæjválasj bivtas, valla aj bivtas mij aneduváj gilldegárvvon sierralagásj dahpádusájn.
Uddni dal gáppte ienemusát gilldegárvvon aneduvvá.
Niellja kursa dal tjavtjan ja dálven ásaduvvi, ja juohkka kursan la sierra duodje-tiebmá.
Åvddål gå kursa álggi la seminárasj dan tiemá birra.
Gaskavahkko l de seminárra mij de kursajn joarkká duorastak ja bierjjedak iehkeda, ja hæjtto l dal lávvodagá biejven
Árrana duodjebagádalle Lilian Urheim.
Kursalågådalle li dal Svieriga ja aj Vuona bieles.
- Dán vuostasj seminárraj/kurssaj boahtá Anna Stina Svakko Bårjjåsis Jåhkåmåhken Svieriga bieles, ja kursav de galggin aktan tjadádit, javllá Árrana duodjebagádalle Lilian Urheim.
Ja gatjálvissaj jus la vejulasj gáptijn ållit guovten biejven ja avtan iehkedin, de vásstet sån:
- Ij la de dárbbo gáptijn dán kursan ållit dajna gå, sidjij gesi l dárbbo, máhtti Árranin goarristit jus viehkev dárbahi, javllá Urheim.
Kurssa l navgu.
Sámedigge ja Nordlánda fylkka libá rudájt dán duodjeprosjæktaj juollodam.
Gáptegisá ávvdallin Sámeálmmuk biejvev.
Vuordedahtte ienep gáptegisá galggi vuojnnut maŋŋel dáj duodjekursaj Árranin.
Dá vidás li sáme prosjevtajn Valensvuona varresvuodaguovdátjin barggam.
Gåråbieles: Trond Bliksvær, Hanne Jakobsen, Arnfinn Pavall, Erling Urheim ja Tove Bergkvist.
Jagev la Valnesvuona varresvuodaguovdátjin, Valnesvuonan, Fuoskon læhkám sierra sáme prosjækta.
Ulmme l læhkám hiebadahttet varresvuodafálaldagájt vaj buorebut galggi sáme pasientaj dárbojt gåtsedit.
Trond Bliksvær.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Mij lip dáv juo ájggá ælvvám mij vierttip tjiehpebu sjaddat duostotjit sámijt gudi diehki båhti, javllá Trond Bliksvær gut la dutkam-ja åvddånahttemoajvve Valnesvuona varresvuodaguovdátjijn.
Trond Bliksvær.
Valnesvuona varresvuodaguovdásj mij la Fuosko ja Bådåddjo gassko fállá varresvuodadievnastusájt sierratjiehppedásen ulmutjijda gudi oatsodimev ja máhtsastimev dárbahi.
Dav duola dagu gå skihpudagáj diehti li ierit barggoiellemis gahttjam, dat mij gåhtjoduvvá dárruj rehabilitering.
Valnesvuona varresvuodaguovdásj aj fálla sierratjiehppe dievnastusájt fábmálisájda gudi dárbahi viehkev viesotjit buoremus láhkáj ietjasa skihpudagáj, dat mij dárruj gåhtjoduvvá habilitering.
Dåhku ållo pasienta båhti ja aj sáme pasienta, sierraláhkáj julev- ja oarjjelsáme guovlos, Nordlándan, valla aj nuorttat.
Ienep diedojt Valnesvuona varresvuodaguovdátja birra gávna dánna.
Diedo ælla sámegiellaj almoduvvam.
Gå ulmusj dåhku boahtá de sámevuohta ij dal bárep vuojnnu institusjåvnån.
Sáme dájdda ja sáme kártta, oabme gábmaga gahtsahi siejnen, valla danna ælla galba jalik ietjá diededime sámegiellaj jalik ietjáláhkáj juoga mij vuoset institusjåvnnå galggá aj varresvuodafálaldagájt fállat vaj sámijda dåbddu oahpes.
Institusjåvnnå la juo åvddål aj gæhttjalam hiebadahttet fálaldagájt sáme pasientaj dárboj gáktuj.
- Mij lip aktisattjat barggam sámij gudi sáme kultuvrav dåbddi dagu ælloniehkke Fuoskon, Arnfinn Pavall.
Valla lej huoman institusjåvnnåj dárbbo gehtjadit gåktu systemmáhtalattjat adnet ja dádjadit sáme kultuvrav ja gávnadit makkir máhtudahka sáme kultuvras le institusjåvnån.
Ij dåssju dat mij dal ålgoldis tjalmij vuojnnu.
Valla aj la ájnas dádjadit dajt hásstalusájt mij varresvuodan ja máhtsastimen lulu gå ulmusj la sábme, tjielggi Trond Bliksvær.
Ja jur dav institusjåvnnå dåbdåj ja miededij - dárbbo l systemmáhtalattjat gehtjadit dáv.
Navti de ietjastis álgadin sierra sáme prosjevtav dijmmá.
Sij biedjin virggáj prosjæktajådediddjev gut galgaj gehtjadit gåktu dievnastusá doajmmi sáme pasientaj hárráj ja mij lulu dárbulasj dahkat.
Prosjækta l vihpam jagev ja gatjálvis le mij la dáhpáduvvam dán jage mij luluj sáme pasientajda ávkken?
Dasi vásstet prosjæktajådediddje Erling Urheim náv:
Erling Urheim la jådedam prosjevtav.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Dánna li moadda oase majt lip vieledam.
Sáhka la má dádjadusás, gåktu sámij barggat, vuosstij válldet ja aj diedojt sámij birra, duoje, åssko ja duot-dát.
Ájnas la aj dádjadusáv oadtjot gåktu sáme li ájgij tjadá vájvástuvvam.
Miján lij fáhkabiejvve mij dav tjalmostij - láddáduvvama båhtusa sámij varresvuodadilláj.
Duodden lip tjadádam fáhkabiejvijt, maŋemus lij miehttseterapija, ja bargge li aj oassálasstám duon-dán varresvuodaseminárajn, subtsas prosjevta jådediddje, julevsábme Erling Urheim gut la dájna barggam Valnesvuona varresvuodaguovdátjin dán maŋemus jage.
Erling Urheim la jådedam prosjevtav.
Duodden máhtudaklåpptimij barggij gaskan de la varresvuodaguovdásj álgadam duov-dáv mij lulu sámevuodav buorebut vuosedit.
Buojkulvisá dagu låvdagådijt li tsieggim, sáme girjijt girjjevuorkkáj oadtjum, duodjekursajt tjadádam ja oahpástuvvam sáme værmádahkaj.
Gatjálvissaj majt sáme pasienta dási javlli vásstet Erling Urheim sij li vuojnnet dudálattja.
- Mån lav ságastam ulmutjij ja sij li ávon ja javlli dási l dárbbo gå guovdásj biedjá dættov sidjij, javllá Urheim.
Svenn Johnsen la akta pasientajs gut la Valnesvuona varresvuodaguovdátjin læhkám.
Svenn Johnsen.Foto: Privat
- Álgon gå båhtiv Valnesvuodnaj de mån ja báhttja bådijma dasi, de gæhttjiv gámáv danna.
De usjudalliv le gus vuojnnám, sáme aj máhtti dánna årrot ja sámegielav hållat.
Ja gå mån båhtiv sisi de vuojnniv sáme barggev, prosjæktajådediddjev Erling Urheim lij danna, ja mån ságastiv sujna.
Ja dat lij buorre, subtsas pasiænnta, Svenn Johnsen.
Svenn Johnsen.
Svenn Johnsen ij dåssju vuojne ávkev dássta dåssju sámij diehti.
Sån aj dættot man ávkálasj la dáttjasebrudahkaj oahpástuvvat sámegiellaj ja kultuvrraj.
- Gå mån sáhkadahttjájiv sámegiellaj daj láttij ja rivggoj guoran de sidja midjij gæhttjin ja gatjádin makkir gielav midja ságastijma.
Ja de subtsastijma mij lip sáme ja oahppása Divtasvuonas.
Vuojná sáme kultuvrra dakkir stuor sajen ij la læhkám åvddål, esski gå dálla Erling Urheim danna barggagådij.
Ja dat la buorre, gå dán mijá væráldin vilák ulmutja gatjádi hájn mij la sábme, majt la sábme ja gånnå sábme årru.
"Sáme årru gámájn", javlli, ja mån de hæhttujiv tjajmmat ja javllat ulmutjijda ma dav jáhkki, "Jubmelam, midja lip ham jagen 2012.
Makkir diedojt lihpit oadtjum mijá birra," subtsas Johnsen.
Så le gus duv mielas dát buorre prosjækta mij la tjadáduvvam Valnesvuonan?
- Buorak la dat divnajda, aj midjij sámijda gudi sámegielav sáhkadip látte ja rivggo væráldin.
Navti vuojn de aj látte ja rivggo oadtju gullat mijá vidjurijt, javllá Johnsen.
Jus sáme prosjækta joarkká ja man láhkáj ij la uddni tjielgas.
- Ulmme la hiebadahttet åtsådallamijt majt dán prosjevta baktu lip ælvvám institusjåvnå strategalasj bargguj vaj sjaddi stuoves oassen varresvuodaguovdátja bargos, vásstet Trond Bliksvær.
Valla makkir konkrehta dåjma jåhtuj båhti ij la tjielgas.
-Varresvuodaguovdátja bargge ja stivrra ælla giehtadallam diedádusájt prosjevtas, valla ságastallama vuolen le gåjt gehtjadit jus lulu sámegielak barggev institusjåvnnåj åttjudit jus la ruhta dasi, subtsas vas Tove Bergkvist gut jådet mánáj ja nuoraj åssudagáv varresvuodaguovdátjin.
Ja dav aj pasiænnta Svenn Johnsen doajvvu.
- Doajvov de dájna joarkki.
Prosjæktaj la dárbbo.
Dárbbo l ulmutjij dåppe gut sámegielav sáhkat ja dádjat gå dåhku sáme båhti.
Jus e máhte riekta dárogielav sáhkadit de la buorak gå la ulmusj danna gut suv dádjat.
Uddni l máj navti jus sáme e dádjada dåktårijt ja barggijt de ber javlli ja,ja, valla ælla huoman dádjadam, javllá Johnsen.
Dán bále la de dát prosjækta nåhkåm ja sáme prosjæktajådediddje la ietjas bargujn ållim.
Vuostasj studenta julevsáme bacheloråhpadusán Nordlánda universitehtan.
Universitehta rektor Pål Pedersen guddnedij sijájt uddni.
Uddni rahpusij julevsáme bacheloråhpadus Nordlánda universitehtan sierra mujttádahttemijn gåsi studenta lidjin bivddidum.
Ja Bodø Glimta lijkkemållagáhttár, 20 jahkásasj Adrian Nystø Mikkelsen, la aj álggám dán åhpadussaj.
- Mij ham dárbahip máhtudagáv sámegiellaj ja dan diehti la máj dárbbo låhkåt sámegielav javllá Adrian Nystø Mikkelsen akta dajs 21 studentajs gut uddni álgij dan vuostasj bacheloråhpadussaj julevsámegielan, Nordlánda universitehtan.
- Ep la moattes, lip nav gallegattja julevsáme guovlon ja gå mån lav juo sámegielav oahppam mánná rájes de la luondulasj låhkåt sámegielav, dættot sån.
Adrian Nystø Mikkelsen, sámegielstudænnta ja mållagáhttár Bodø Glimt lágan.
Adrian Nystø Mikkelsen gut aj la buosjes ja vissjalis bállotjiektje ja uddni l sadjásasj jali lijkkemållagáhttár Bodø Glimt lágan mij la 1. divisjåvnån, ij dal bárep sámegielav dárbaha gå bállov la tjiektjamin.
- Ij la dal julevsámegiella ájnas gal bállotjiektjamin, valla sámegiella l dal oasse muv identitehtas ja la luondulasj oasse munji, dættot sån.
Ja nuorra báhttja dal ij la uddni mierredam jus julevsámegiella sjaddá suv åhpadusgæjnno.
Duodden julevsáme bacheloråhpadus de sån aj histåvrråfágav låhkå universitehtan.
- Iv la ájn mierredam makkir virggáj galgav låhkåt.
Mån lav ájn álgon muv åhpadusán, subtsas sån.
Valla soajttá sámegiela mastergráda loaggá.
- Ja, jus sjaddá fálaldak matergrádaj de máhtáv usjudallat álgget dasi.
Jus dát bachelor la miellagiddis ja ålliv dajna, de soajttá álgáv, ij dav diehttu.
Rahpamin lij aj áttják álggám ådå sámeássjij stáhttatjálle Ragnhild Vassvik Kalstad.
Dát lij suv vuostasj almmulasj manno ja bådij de julevsáme guovlluj.
Sunji la luondulasj gæhttjagoahtet jus dåhkki vijdedit dáv åhpadusfálaldagáv julevsámegiela mástergrádaj.
- Ij la dal ietján gå vádtset gæjnov vijddábut.
Ga dal juo bacheloråhpadus la sajen de la ham gæjnno rabás matergrádafáládagáv fállagoahtet.
Så dav de vuordáv fágabirás dánná Nordlánda universitehtan plánigoahtá, javllá Ragnhild Vassvik Kalstad gut rámmpu Nordlánda universitehtav ja julevsáme birrasav dát buorre bargos mij la dagádum.
Sámedigge aj vuojnná luondulattjan dáv fáláldagáv vijdedit.
- Gå dal bacheloråhpadus la juolgij nanna.
De usjudaláv ruvva láhkáj dal aj dåhkki oadtjot mástergráda fáláldagáv sadjáj.
Gålmån jagen li dá studenta gærggam bacheloråhpadusájn, ja sihti joarkket mastergrádajn.
Dan diehti viertti mastergrádafáládahka lihket sajen gålmån jagen, dættot Sámedikkeráde ájras Ellinor Marita Jåma gut Sámedikkev ájrastij dán rahpamin Bådåddjon.
Sámeássjij stáhttatjálle Ragnhild Vassvik Kalstad lij aj guddnedime studentajt.
Mikal Urheim ávvusij gå guláj sån oadtju Gånågisa ánssidammedáljav.
Sáme sebrudagá gállájs ja sebrudakberustiddjijs, julevsábme Mikal Urheim (80) oadtju Gånågisá ánssidammedáljav.
Lidjin Divtasvuona ja Hábmera suohkanoajve aktan Árran - julevsáme guovdátja direktørajn, gudi oajvvadin Mikal Urheim ánssit Gånågisá ánssidammedáljav oadtjot.
- Mikal Urheim la badjel 50 jage iesjgeŋgalágásj rållaj ja dåjmaj baktu åvdedam nasjonála ja bájkálasj ássjijt ma li sebrudahkaj læhkám stuorra ávkken, sierraláhkáj sáme álmmuga åvdås ja julevsámij åvdås sierra.
Mikal Urheima barggo le læhkám tjielgga njunnusjbarggo åvddånahtátjit sáme sebrudakiellemav Vuonan tjálli suohkanoajve-guovtes ja Árran-direktørra præssadiedádusán.
"Ælla da tsuvkkám åvvå báhkogietjev dán birra munji.
Diedá alvaduvviv."Mikal Urheim
Diedá alvaduvviv."
Ja vásse bierjjedagá bådij diehto Gånågis la miededam dáv åhtsåmusáv.
-Duodaj lij ávvosáhka, javllá Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen gut de dalága diededij Urheimav.
- Sån ávvusij ja månnå ávvusav.
Hávsske lij de dáv diedov sunji buktet, javllá Tor Asgeir Johansen.
Urheim iesj ittjij diede sån lij oajvvaduvvam oattjotjit Gånågisá ánssidammedáljav.
- Mån iv la majdik gullam ja diedá alvaduvviv.
Ælla da tsuvkkám åvvå báhkogietjev dan birra munji, tjajmmá Mikal Urheim.
Ja Urheim la ávon ja dudálasj gå Gånågisá ánssidammedáljav oadtju.
- Mån la ávon ja dudálasj.
Gå mijá rijka gånågis la gávnnam muv bargov buorren de lev mån ávon ja dajna dudálasj.
Valla dát vuosádus ij la dåssju munji aktu, valla aj muv mánájda gudi li muv doarjodam agev ja ietjá sámijda gudi li mujna viehkken årrum, javllá Mikal Urheim.
Sån aj gæssá åvddån suv áhkáv, Elin Urheim-rávkkev, gut suv duogen agev la årrum.
- Muv buoremus venak ja viehkediddje, muv iehttselis Elin ij la desti viesso.
Muhtem låsså ájge de javlliv mån sunji; "Hæhttutjip má de hiejttet årromis sábmen".
Dasi Elin náv javlaj; "Ep gåjt dal mij máhte hiejttet majt ep la álggám, mij lip riegádam".
Ja divna dát la baddjen anedam muv juolgij nanna, javllá Urheim.
Gájkka sebrudakbargos majt sån la åvdedam ja mij sunji ájnnasabmusin uddni vuojnnu, la Sámedikke vuododibme Vuonan jagen 1989.
- 20 jage åvddål gå Sámedigge vuododuváj de oajvvadiv mån bierri ásaduvvat parlamænnta sámijda mij sierralágásj sáme ássjijt giehtadallá.
Ja dat la ådå barggo mijá rijkan årrum, gånnå unneplåhko geográfalattjat la segadum ieneplågoálmmugijn.
Ja gå dási lip gávnnam tjoavddusav jut sáme máhtti adnet parlamentav la dat ájnnasamos barggo mij muv miela milta la boahtám, dættot sån.
Gånågisá ánssidammedállja vatteduvvá Mikal Urheimaj sierra sermonijan, ja la Divtasvuona suohkanoajvve gut gånågisá åvdås medáljav sunji vaddá.
Goassa ja gånnå dat sjaddá ij la ájn mierreduvvam.
Gånågisá ánssidammedallja Mikal Urheimaj
Sámedikke presidænnta la viehka dudálasj oajvvadussaj juollodit lasse rudájt sámegiellaj ja kultuvrraj.
Sámedigge oadtju budsjæhttaoajvvadusán birrusij 404 milliåvnå kråvnå jahkáj 2013.
- Dát la budsjæhttaoajvvadus majna mij buoragit viessop, javllá sámedikke presidænnta Egil Olli NRK Sábmáj.
Olli la sierraláhkáj dudálasj mij gullu sámegiellaj ja kultuvrraj.
Dájda juollodimijda mij duodaj lijkkup.
- Mij ij lim nav buorre ja masi lijma vuorddám ienep rudájt la oahpponævvo buvtadibmáj.
Dan suorgen fájlluji rudá, dættot Olli.
- Valla ålleslattjat lip mij dudálattja budsjæhttaoajvvadusájn.
Ja duodden aj oadtju Finnmárkokomisjåvnnå 17 milliåvnå kråvnå mij ij gullu Sámediggáj.
Vuona sámij rijkkasiebre (NSR) parlamentáralasj jådediddje Aili Keskitalo ij dádjada majdik presidenta sjållåhimes mij gullu 2013 budsjæhttaoajvvadussaj.
Aili Keskitalo ij la dudálasj 2013 budsjæhttaoajvvadusájn.
- Olli la iehtja gájbbedam ráddidusás viehka ienep rudájt Sámediggáj gå dav mij dánna oajvvaduvvá, gåktu de sådnå máhttá liehket dudálasj, gatját Keskitalo.
Gå dal presidænnta návti nammat sån la dudálasj dájna oajvvadusájn, de ham de sån rádjá signálajt oajválattjada jut dát la nuoges ja de ham Stuorradigge ij des dárbaha usjudallat Sámedikkev, jáhkká sån.
Sámedigge l iehtja mierredam gájbbedit lassedoarjjagav 139 milliåvnå kråvnåj, valla dán oajvvadusán boahtá 32 lasse milliåvnå.
- Ep de máhte dudálattja liehket budsjæhttalassánimijn mij la 100 milliåvnå kråvnå vuolep gå dav majt lijma sávvam, dættot Keskitalo.
Nordlánndaj båhti lasse rudá ådå rahteprosjevtajda, aktij 1,1 milliárdda kråvnå.
Hålogálátteråvvåj mij la tsieggiduvátjit båhti 690 millijåvnå kråvnå.
Ja E-6 ådåstuhttemij Skilggáváren, Hábmerin båhti 40 millijåvnå kråvnå ådåstuhtátjit vihtta kilomehterav, valla aktij galggá 17,5 kilomehtar E-6 rahtes danna ådåstuhteduvvat.
Rahteådåstuhttem Skilggáváren álggá boahtte jage ja vihpá gålmmå jage.
- Dát merkaj ållu ietjá boahtteájgev sidjij gudi galggi maneldit oarjás nuortas ja nuortas oarjás dán rahte milta, javllá stáhtatjálle Jåhtulakdepartementan, Janne Sjelmo Nordås.
- Sihke nuorajn ja vuorasappujn ålles rijkan li varresvuoda dárbo ma vierttiji gåtseduvvat, javllá Inga Karlsen.
(Tjuorgasgåvvå)
Sáme nasjonálalasj máhtudakguovdásj psykalasj varresvuodan (SANKS) lulu sjaddat fálaldahka dåssju Finnmárkogijda.
- Vájves sága, javllá Inga Karlsen, Divtasvuonas.
Vil uddni máhtti sáme ålles vuonarijkas oadtjot SANKS-as dálkudimfálaldagájt jus dav hálijdi, valla boahtte jage rájes lulu láhkanjuolgadus rievddat dáv.
Boahtte jage rájes viertti SANKS åhtsåt fállat juogu nasjonálalasj máhtudakfálaldagájt jali nasjonálalasj máhtudakfálaldagájt ja moaddeguovloj dálkudimfálaldagájt.
Inga Karlsen, Divtasvuonas
Inga Karlsen, Ájluovtas Divtasvuonas gut julevsámijt åvdås SANKS-a addnenammadusán ja gut aj la Sáme vuorrasijráde jådediddje ij åvvånis dási lijkku ja hådjån.
- Dát lij duodaj vájves sáhka ja jáhkáv dal ulmutja ruojav dahki gå dáv gulli, javllá sån.
Gálldo: Helse Finnmark
- Máhttá gus de gåhtjuduvvat nasjonálalasj guovdátjin?
Sáme ham årru ålles rijkan ja ij dåssju Finnmárkon.
Dav ráddidus diehtá.
Iv de mån dáv galla dádjada, javllá Karlsen.
- Oadtjot guládallat ietjas giellaj ja ietjas kultuvrajn vuodon la má viehka ájnas ájnegis ulmutja varresvuoda dilláj, dættot sån.
Inga Karlsen diehtá ållusa julevsámeguovlos li SANKS-a fálaldagájt adnám.
- Ulmutja sjávvuni jus dát fálaldahka gáhtu.
Ja jus dån i oattjo dav fálaldagáv majt dárbaha, de ij gåjt de duv varresvuohta buorep sjatta, dættot sån.
Árvustallam majt SANKS la tjadádam daj niellja jagij maŋŋel gå SANKS ásadij sierra kontåvråv Ájluoktaj, Divtasvuodnaj vuoset SANKS la vierttim duodde ulmutjijt biedjat bargatjit Divtasvuona kontåvrråj.
"... Li læhkám viehka ållo pasiennta dán kontåvrån, så mij lip vierttim biejdat lasse barggijt dåhku vaj duosstot dárbojt..." tjállá SANKS ietjas árvustallamin.
Julevsáme guovlos li aj rájaduvvam ållusa iesjgenga lágásj åssudagájda Finnmárkon, ja dán kontåvrån la læhkám stuorámus doajmma buohtastahtedum dåj ietjá kontåvråj ålggolin Finnmárko.
Ij ga Sámedigge lijkku dájda ságajda.
Sámedikkeráde Ellinor Marita Jåma javllá sån muodástuvvá gå dájt ságajt gullá.
- Mij muodástuvvap oarjjelsáme pasientaj diehti, valla aj julevsáme pasientaj diehti.
Sámedigge galggá ássjev bajedit ráddidusájn ja mij aj gåhttjop Helse Nord dádjadit siján la má åvdåsvásstádus gájkka Vuonarijka sámijda, javllá Ellinor Marita Jåma.
Dát la Árran - julevsáme guovdátja vuodogiergge, ij rávvis giergge nav gåk dábálattjat vuodogiergge le.
Dán jage la 20 jage dat rájes gå vuodogiergge Árran, julevsáme guovdátjij, Divtasvuonan biejaduváj drådnik Sonjas.
- Dát lij sierralágásj hávsskes dáhpádus, javllá Árrana udnásj hoajddár Oddmund Paulsen gut lij fáron gárvedime dán bæjvváj.
Árrana bargge, rádevadde Ragnhild Lien ja hoajddár Oddmund Paulsen vuosedibá Árran vuodogiergev.
Ja dat mij lij viehka sierralágásj lij gå Árrana vuodogiergge ij lim dábálasj rávvis giergge.
Sij gudi Árranav gárvedin sihtin farra gåvåstahttet vuodogiergev duojijn.
MANEN DAV?
GULLDAL ÁSSJEV DÁNNA.
Såj libá riek dudálattja mærrádusájn, suohkanstivraájras Filip Mikkelsen ja suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen.
Divtasvuona suohkanstivrra mierredij iektu avtajienalattjat doarjjot Måskerahte traseav mij la plániduvvam mannat Måskes Ájláddáj, Divtasvuonan.
Aktisasjlista ájras Filip Mikkelsen åhtsålij árabut dán tjavtja ássjev gå suohkanstivrra ij la ássjev giehtadallam maŋŋel gå åvddåprosjækta lij gergas dijmmá, ja ruhtamerustallam tjielgaduváj.
Valla iektu de avtajienalasj suohkanstivrra mierredij doarjjot måskegij ja oarjjevuonagij rahtegájbbádusáv majt li gájbbedam juo 50-60 jage.
Suohkanstivra ájrrasa bivddi guovlo- ja stáhta oajválattjajt vuorodit rahteprosjevtav Måsskåj.
Suohkanstivra mielas la ájnas rahtev Måsskåj oadtjot vaj:
Suohkanstivra mielas ij udnásj mannomáhttelisvuohta tjoavde álmmuga dárbojt jalik vatte buoremus tjoavddusijt.
Ja suohkanstivrra de hasot almulasj oajválattjajt, guovlo,- ja stáhta oajválattjat, vuorodit rahtev Måsskåj.
- Ij la ietján gå barggagoahtet åttjudittjat ruhtadimev, javllaba Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen ja Aktisasjlista suohkanstivraájras Filip Mikkelsen gudi dán ássjen riek avtamielaga libá åttjudittjat rahtev Måsskåj, Divtasvuodnaj.
Ájluovta/Ájlátte girkko, Divtasvuonan.
Divtasvuodna oadtju ådå girkkohærráv.
Magne Kolvik gut 18 jage la girkkohærrán Divtasvuonan doajmmam la diededam sån Divtasvuonav guodá gæssáj gå pensjonisstan sjaddá.
Biskoahppa Tor B. Jørgensen.
Vuona girkko l almodam virgev rahpusin ja Oarjje-Hålogalátte biskoahppa Tor B. Jørgensen ij dal jáhke oadtju avtak sámegielak åhttsijt dán virggáj.
- Majdis galga ælla miján avtak julevsámegielak girkkohærrákandidáhta jur dálla.
Så danen vierttip oadtjot náginav gut hálijt julevsámegielav oahppagoahtet, javllá Oarjje-Hålogalátte biskoahppa Tor B. Jørgensen.
Udnásj girkkohærrá Magne Kolvik la doajmmam Divtasvuona girkkohærrán 18 jage.
Divtasvuona udnásj girkkohærrá, Magne Kolvik.
Dájn jagijn sjattaj julevsámegiella almulasj giellan girkkon Divtasvuonan.
Ådå testamænnta julevsámegiellaj jårggåluváj ja Julevsáme sálmmagirjje almoduváj.
Duodden aj adnuj váldeduváj julevsáme liturgija mij aneduvvá mæssojn Divtasvuonan.
Biskåhpa mielas la girkkohærrádievnastussaj Divtasvuonan ållu dárbulasj girkkohærráj gut julevsámegielav máhttá ja dádjat.
- Dav ham udnásj girkkohærrá Magne Kolvik dåbdijdij girkkohærrán måttijt jagijt Divtasvuonan.
Gå dal sån viertti hiejttet gå boarrásijpensjåvnnå álldarij la jåvsådam de dav vierttip dåhkkidit, javllá Jørgensen.
Dan diehti la aj virggealmodusán nammaduvvam galggá liehket máhttelisvuohta oadtjot dågålasj julevsámegiela åhpadusáv sunji gut åhtså virggáj.
- Ja de doajvvop mij gávnnap buorre girkkohærráv Magne Kolkvik:a sadjáj.
Mij dájna barggap jus ga ep la ájn dási tjoavddusav gávnnam, subtsas Tor B. Jørgensen.
Biskoahppa aj vájván gå girkkuj ælla ájn oadtjum julevsámegielak giellabarggev nav gåktu ájggomus lij juo dijmmá oadtjot.
Sån huoman doajvvu boahtte jahkáj la máhttelis virggáj biedjat julevsámegielak barggev.
- Doajvvomis boahtte jage lulup julevsámegielak barggev oadtjot.
Muv mielas la vájvve gå vilák ij la sajen, ja dát virgge la ájnas åvddånahtátjit sáme oasev mijá bisspaguovlon, javllá Jørgensen.
Laila Susanne Vars (g.b.)
ja Inga Karlsen.
Sámedikke vuorrasijráde Inga Karlsen ja Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars ávvusijga gå Gånågis berustij gullat gåktu vuoras sámij dille le Vuonan.
- Hávsske lij Gånågisáv iejvvit ja sujna lij duodaj berustibme gullat ienebuv vuoras sámij dile birra, javllá Sámedikke vuorrasijráde jådediddje, Inga Karlsen.
Vars ja Karlsen lijga Slåhtan giehttomin M.Gånågis Haraldij daj hásstalusáj birra mij duosstu vuoras sámijt uddni, ja duodden tjalmostit vuoras sámij máhtudagáv sebrudahkaj ávkken.
Diehtovájnogis Majestehtta
Vars ja Karlsen galgajga álgos iejvvit Gånågisáv 15 minuhta, valla æjvvalibme vibáj viehka guhkebuv gå dá 15 minuhta.
Gånågis sidáj duov-dáv sunnus gullat mij guosská vuorasj sámij viessomdilláj Vuonan.
- Munnun lij ållo giehttot ja sån aj gatjádij soames gatjálvisájt, subtsas Sámedikke sadjásasj presidænnta, Laila Susanne Vars.
- Diedij gus Gånågis vuoras sámij dilij birra?
- Mån jáhkáv Gånågis diehtá viehka buoragit makkir hásstalusá duosstu vuoras sámijt sihke sámegiela hárráj ja kultuvrraj gå vuorastuvvi ja jus intuisjåvnåjda båhti ja sujtov dárbahi.
Miján ham ælla nuoges sámegielak dåktåra ja varresvuodabargge , javllá Vars.
Sámedigge ja Sámedikke vuorrasij ráde aj sihti Gånågis galggá diehtet vuorasj sámij máhttelisvuodav liehket resurssan sebrudahkaj.
Gå dal állis Gånågisáv Slåhtan iejvvij, de Sámedikke vuorrasij ráde tjabu danga båttå gåhtjoj Gånågisáv guossen Divtasvuodnaj.
Inga Karlsen, Divtasvuonas.Foto: Sander Andersen/NRK
- Javlliv sunji sån vierttij nav gåk Dråtning boahtet Divtasvuodnaj ietjas vantsajn ja ihkap aj viegadit gitta ráján, nav gåk Dråtning Sonja dagáj jagen 2011, subtsas Karlsen.
Inga Karlsen, Divtasvuonas.
Karlsen doajvvu Gånågis boahtá vaj sån aj oadtju iejvvit vuoras sámijt julevsáme guovlon.
Ja sån jáhkká Gånågissaj lulu vuogas oaggomin mannat Vuodnabadán.
- Gå Gånågispárra lijga Divtasvuonan 20 jage dás åvddål sunnu sjivnnjádusmanon de M. Gånågis Harald nammadij luluj vuogas máhttsat Divtasvuodnaj luosav oakkotjit Vuodnabadán, ja mån mujttádahttiv suvva ja sávviv suv vájmostimme buoris boahtem mijá lusi guollitjit, javllá Karlsen.
Gånågis aj oattjoj káffavuossav vattáldahkan.
- Vaddiv mån sunji káffavuossav sasnes mij la sijddadilkodum majt sån aj máhttá adnet jus boahtá Divtasvuodnaj luosajt oakkotjit, javllá Karlsen.
Sámedikke sadjásasj presidænnta, Laila Susanne Vars vattij Gånågissaj hullolijnav ja hullofáhtsajt.
- Dálla l má viehka tjoaskes Oslon ja miján li sávvamus sunji vaddet árbbedábálasj duojev mij biktá suv dánna dálvveguovddela, javllá Vars.
Lill-Tove Paulsen la vissjalis ja sávres áhkko.
Sån ittjij suv vuorrasamos bárnnáj sjaddam sámegielav oahppat, ja gå bárnnes stuoroj ja iesj mánáv oattjoj, de dåbdåj áhkko sujna la åvdåsvásstádus suv áhkkovij gæhttjalit sámegielav åhpadit.
Sån dan diehti dagáj ietjas priváhta oahppamnævojt vaj áhkkova galggi sámegielav gullat ja oahppat.
- Gå máná årru nav mælggadin sijdas dáppet Divtasvuona, gånnå måj ádjájn årrun, de la gatjálvis gåktu jåksåt mánájt sámegielajn ja gåktu sunnuv oahppat sámegielav.
Danen gå iv la sámástam ietjam vuorrasamos bárnnáj gut la áhttje báhtjatjij Noahj, mij ruvva la gålmå jagák, de dåbddu dat munji åvdåsvásstádussan sunji sámegielav åhpadit, javllá Lill-Tove Paulsen, Ájláttes, Divtasvuonan.
Sån huomahij dahkat sierra oahppamnævojt man baktu gæhttjal guládallat suv áhkkovij sábmáj.
- Mån lav åhtsåm vuogijt man baktu dåhkki muv áhkkovijt jåksåt sámegielajn gå iv iejvvi sunnuv bæjválattjat.
Ja de oahpástuvviv avtav prográmmaj mij gåhtjoduvvá fotostory, ja mån gåhtjudav dav gåvvåspellan.
Dan prográmma baktu dåhkki gåvvåspelajt dahkat.
Dasi máhtá gåvåjt biedjat, gåvåjt labudahttet ja jienav dasi biedjat, ja álgge l dajna barggat.
Dájna mån dagáv gåvvåspelajt.
Biejav gåvåjt ja mánájda ságastav ja subtsastaláv duov-dáv, giehttu Paulsen.
"Iv goassak vájba ietjam giela åvdås barggat"
Øyvind Paulsen ja bárnne, Noah.Foto: Privat
- Dát la læhkám buorre vædtsak ja viehkken sámegiela oahppamij subtsas Lill-Tove vuorrasamos bárnne Øyvind Paulsen gut la dán Noahtja áhttje.
Øyvind Paulsen ja bárnne, Noah.
Gå sij Roandemin årru de ij la máhttelis julevsámegielagijt oadtjot viehkken julevsámegielav åhpatjit, så sámegielaoahppam de báhtsá suv duohkáj subtsas Øyvind Paulsen.
Jus ga sån ittjij sámegielav vuostasjgiellan sijdan åhpa, de la sån huoman oahppam edna sáme dåssju gullama baktu.
Ja de sjaddi dá gåvvåspella majt áhkko sáddi e-påsta baktu duodde viehkken, subtsas Øyvind.
- Gå mánná oattjoj dájt guokta-gålmmå vuostasj videosnuhtajt, da sjattaj tjåhkkåha danna gehtjatjit dájt videosnuhtajt.
Ja måj vuojnijma dalága dá videosnuhta lidjin dagádum nav vaj áhkko oattjoj mánáv sehkanáhtátjit ságastallamij.
Sån tjåhkkåhij danna ja vásstedij ja siejvij áhkkuj, sehkanij ságastallamij, ja mån vuojnniv dalága dát la ham ihkeva buorre ájálvis, subtsas Øyvind Paulsen.
Lill-Tove áhkko gut la guhttamánák ieddne ij la vájbbam sámegiela åvdås rahtjat.
Sån lij fáron ásadime dav vuostasj julevsáme mánájgárdev ålluk, Ájláddáj Divtasvuodnaj.
Ja dan bargo åvdås oattjoj sån aktan gålmmå ietjá æjgátpáraj Sámedikke vuostas giellamåvtåstuhttembálkáv jagen 2000.
- Iv mån goassak vájba ietjam gielas ja dat ham boahtá dassta majt dættoda.
Dat la gatjálvis makkir árvojt mánájda vaddet, ja akta dajs árvojs majt mån sidáv mánájda vaddet la sámegiella, javllá Lill-Tove Paulsen.
Dá bearráigeahččaba Fefo ja SNO rievssatbivdiid jagis 2010:s. (Vuorkágovva)
Finnmárkkuopmodat, Stáda Luonddubearráigeahčču ja Boazopolitija áigot dán jagi maid helikoptergirdimiin bearráigeahččat luonddugeavaheami fárrolága.
Árjá Sámedigge evttohas, Hartvig Hansen mielas ii leat nu heivvolaš go Fefo bearráigeahččá.
Regnet skapte en fin ramme med fargede regndråper rundt Nishwish-vokalist Floor Jansen.
Diimmá rocken bázii muitui máŋgasiidda, go dat lei dálkki dáfus lieggaseamos guhkes áigái.
Dánjagáš Midnattsrocken ii gal muitojuvvo fiinna dálkkis, muhto dan dovddus, mii doppe lei ee.
ievttá konsearttas.
Divtasvuona åvddånammadus sihtá álmmugis vuojnojt gåktu areála suohkanin bierriji aneduvvat.
Ådå arealpládna la vijmak guláskuddamij boahtám.
Plánajn majna Divtasvuona suohkan la barggam ålles vásse tjavtja biejaduváj Divtasvuona åvddånammadusás dán vahko almulasj guláskuddamij.
Arealpládna aktan arealkártajn vuoset gåktu suohkana areála galggi aneduvvat.
Gå suohkanstivrra la plánav mierredam de la vælggo suohkanij dav tjuovvot ja dan milta barggat gå ådå dåjma galggi álgaduvvat, lesj dal ådå æládusdåjma, goahtetsieggima, hyhttotsieggima, ådå guollebiebmadimsaje jali rahteplána.
Stuorámus gatjálvis la man stuorra oase suohkanin ja makkir duobddága galggi suoddjiduvvat ja máhttet aneduvvat dagu asstoájggedåjmajda ja luonndoávkástallamijda, ja man stuorra oase ja makkir duobddága galggi vas tjanáduvvat duon-dán æládusdoajmmaj, årromsajijda ja åvddånahttemdåjmajda.
Divtasvuodna la luondo bieles boanndá.
Dánna l tjáppa luonndo, sierralágásj luondoguovlo ja duo-dá sjatto ja ielle majt muhtema vuojnni buoremusát la suoddjit, dagu dåbdos Divtasvuona hummársládja mij la værálda nuorttalamos ja luonndoguovllo Divtasvuona-Oarjjevuodna mij la oajvvaduvvam suoddjiduvvam miehttseguovllon.
Divtasvuona merra l aj oajvvaduvvam suoddjidumguovllon.
Sæmmi båttå li Divtasvuonan luondo bieles aj edna luonndoressursa massta vas muhtema vuojnni stuorra ávkástallammáhttelisvuodajt, dagu industriddjaásadusá, minerállaåhtsåma, energijamáhttelisvuoda dagu dulvvadimmáhttelisvuoda ja bieggamilloásadusá ja meran vas guollebiebmadimmáhttelisvuoda.
Divtasvuona rádeålmåj, Konras Sætra.
Divtasvuona rádeålmåj ij sidá ilá stuorra oasev areálajs suoddjit.
- Mijá mielas sjaddá suohkanij gássjelis boahtte ájgge jus ilá edna oasse suohkana areálajs suoddjiduvvi.
De vuojn sjaddá gássjel åttjudit ådå barggosajijt diehki ja dat máhttá hieredit åvddånahttemav, javllá rádeålmåj, Konrad Sætra.
Arealplánan la duola dagu bijllarahte Måsskåj biejadum, færjodak E-6 nieljijn råvij Divtasvuona sisvuonaj rastá, tjáhtjefábmoávkástallam Svieriga bieles Utsvuona bajelt Rudnávuonan ja gasskarijkasasj bijllarahte Divtasvuona ja Svieriga gaskan.
Duodden aj tjuodtju juoga Rumbojávrij birra, Davve-Vássján dajt dulvvadit ja muhtem bájkijt vuorodit bieggamilloásadusájda.
Duodden aj oajvvaduvvá tjadnat areálajt turissmalágásj dåjmajda Vuodnabahtaj Oarjjevuonan ja Vuodnagæhtjáj Áhkávuonan.
Sætra mielas la suohkan gæhttjalam gåtsedit vaj goappátjagá sihke adno ja suodjalibme gåtseduvvi.
Sån sievet guollebiebmadimdåjmajda gånnå oajvvadij binnep areálajt vuorodit guollebiebmadimæládussaj gå åvddål.
- Mij oajvvadip goappátjagá.
Muhtem merraguovlojt dåhkki ávkástallat guollebiemadibmáj, valla mij oajvvadip suoddjit sissŋemus vuodnasåkkijt ådå guollebiebmadimdåjmajs ja farra davemus vuodnaguovlojt adnegoahtet.
Álmmugin la de dálla máhttelisvuohta buktet sijá vuojnojt areállapládnaj mij la guláskuddamin gitta guovvamáno 25. bæjvváj.
- Jus gájkka manná nav gåk lip plánim de máhttá suohkanstivrra giehtadallat areállaplánav juo snjuktjamánon, subtsas Sætra.
- Valla jus stáhtalasj etáhta bukti tsuojggidusájt de gájkka maŋŋun, javllá sån.
Sjaddá de Divtasvuona suohkanpolitihkkárijda gudi maŋŋutjissaj mierredi gåktu areálajt adnet ålleslattjat.
Divtasvuona sadjásasj suohkanoajvve, Guttorm Aasebøstøl galggá maŋutjissaj mierredit.
Divtasvuona sadjásasj suohkanoajvve Guttorm Aasebøstøl vuojnná dát máhttá sjaddat gássjel.
- Ep dal galga ietjama jámas suoddjit, mij ham galggap dánna årrot ja mij galggap åvddånahteduvvat.
Valla sæmmi båttå galggap aj várjjalit mijá luondov.
Dat la viehka ájnas.
Så soames rievddadusá båditji majt mån sjattatjav oajvvadit dan hárráj, javllá Aasebøstøl.
Sån hálli dan guovlluj jut luondov ienebuv suoddjit ienni gå æládussaj vaddet friddjavuodav dahkat gåktu sij sihti.
- Dá la viehka gássjelis gatjálvisá.
Miján la viehka stuorra nággo dálla guollebiebmadimæládusás ma sihti mierdijt biedjat duon-dán vuodnaj ja dát båktå rijdojt.
Ja gå gehtjada mij dássta árvvoháhkuhibmen sjaddá ja nuppen bielen vas álmmuga dárbojt guovlojt adnet, de la viehka gássjel liehket politihkkár gå de galga mierredit, javllá Aasebøstøl gut vuorddá dágástallamijt ja ságastimev.
Areálpládna gávnnu Divtasvuonas næhttabielen.
Danna aj arealkártta gávnnu mij njuolgga vuoset gåktu guovlo oajvvaduvvi aneduvvat.
Árran - julevsáme guovdásj, Divtasvuonan.
Galggi gus Sámedikke giellaguovdátja oadtjot avta ja sæmmi stuorrásasj ruhtadoarjjagav, vaj galggi gus sámegielaj dárbo liehket vuodon gå ruhtadoarjja juolloduvvá?
Julevsáme guovdásj Árran, Divtasvuonan sihtá avtaárvvusasjvuodav ienni gå avtalágásjvuodav ja gåhttju Sámedikkev rievddadit njuolgadusájt.
Dát boahtá åvddån soames guláskuddamin majt Árran la Sámediggáj buktám ássjáj, gå sáme giellaguovdátja ruhtanjuolgadusá li árvustallama vuolen Sámedikkerádes.
Lars Andreassen.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Galggi farra dárbojt gehtjadit ja ij vaddet dav sæmmi berustahtek dárbojt.
Juollodibme bierri árvustallat gielaj dárboj milta, javllá Árrana direktørra Lars Andreassen.
Lars Andreassen.
Árran, julevsáme guovdásj ávttji Sámedikkev rievddadit njuolgadusájt gåktu giellarudá juolloduvvi sáme giellaguovdátjijda.
Sámedikke háldadime vuolen li uddni 13 sáme giellaguovdátja, gålmmå oarjjelsámegiela guovlon, akta julevsámegiela guovlon ja aktse nuorttasámegiela guovlon Råmsån ja Finnmárkon.
Uddni oadtju divna giellaguovdátja avta ja sæmmi summav vuododoarjjagin ja duodden prosjæktarudájt jali åvddånahttemrudájt.
Lars Andreassena ij la dudálasj njuolgadusáj gåktu da uddni li.
- Njuolgadusá li såjågahttása ja ælla nuohkásit hiebadahtedum sámegielaj dárboj gáktuj, tjuottjot Andreassen.
Suv mielas bierriji genga sáme giela avtaárvvusasj åvddånahttemáhttelisvuodav oadtjot valla gatjálvis le jus mij dájt mihtojt jåksåp gatját Andreassen.
- Sámegiela ham galggi avtaárvvusattja ja ællás giela.
Ja jus dájt ulmijt galggap jåksåt de vierttip árvustallat njuolgadusájt ietjáláhkáj.
Gåktu galggá akta julevsáme giellaguovdásj nahkat gåbttjåt gielladárbojt kurssimij ja giellaåvddånahttemij gå oadtju dav sæmmi majt dåssju akta nuorttasámegiellaguovdásj oadtju?
Mij ham galggap gåbttjåt gájkka dav majt gáktsa nuorttasámegiela guovdátja aktij galggi dahkat dættot Andreassen.
Árrana giellaguovdásj fálla kursajt julevsámegielan.
Andreassen dættot dánna ij la sáhka jut Árran galggá oadtjot ienep rudájt, valla gåktu åvddånahttet julevsámegielav mij dárbaj ressursajt vaj dajt mihtojt majt Sámedigge iesj la biedjam galggi ålliduvvat.
- Le má loahpe tjuolldet, vaj avtaárvvusasjvuodav jåksåp.
Ij la rievtesferdugahttásvuohta gånnå nuppev gåpsudallap.
Dát la ham juo dåjman mij gullu guovtegielalasj rudáj hárráj gånnå dát ájádallamvuohke doajmmá.
Buojkulvissan oadtju Kárášjoga ja Guovdageainnu suohkana guovte gærddáj ienep guovtegielalasjrudájt gå ietjá suohkana, jur dan diehti gå sij stuoráp dárbojt adni gå ietjá suohkana.
Dát sæmmi viertti aj liehket gå la sáhka sáme gielaj gaskan.
Muhtem giellaguovdátjijn li stuoráp dárbo gå iehtjádijn, tjuottjot Andreassen.
Mij gatjádijma guokta dájt stuorámus Sámedikke belludagájt gåktu sij vuojnni dáv.
Vuona sámij rijkasiebre (NSR) ájras Ann-Mari Thomassen ij máhte jáhttet sidja doarjju njuolgadusájt rievddat.
Thomassen gut la bajemus sajen NSR:a listan Viestarmera válggabijran ja uddni tjåhkkåj NSR:a sámedikkejuohkusa stivran, aj javllá sån dáv ij la ietjas juohkusin ájn giehtadallam.
Suv mielas la avtaárvvusasjvuohta juo gåtsedum gå giellaguovdátja li ham ásaduvvam dajda guovlojda gånnå sámegiella la unneplågogiella ja dárbbo l sierra guovdátjijda ma sámegielajn barggi.
- Muv mielas bierri dat vuododoarjja jali njuolggadoarjja majt giellaguovdátja uddni oadtju bisoduvvat valla ruhtasumma bierri laseduvvat vaj giellaguovdátjij rámma buoreduvvi.
Le má ájnas nannit vuododoarjjagav vaj genga sáme guovlo åvddånahteduvvi.
Duodden li dánna aj doajmmarudá jali prosjæktarudá, ja dán årniga vuolen la máhttelisvuohta gæhttjat giellaguovloj sierralágásj dárbojt ja vuorodit dárboj gáktuj, javllá Thomassen.
Barggijbelludak ålleslattjat doarjju Árrana oajvvadusáv.
Belludagá presidænntaoajvvadus ja bajemus listan Viestarmera válggabijran, Vibeke Larsen subtsas Sámediggeráde la guoradallam gåktu giellaguovdátja doajmmi ja dálla li barggamin dájna boahtte jage budsjehta gáktuj.
Larsen javllá sån dádjat dav majt Árrana direktørra dánna bajet, ja guorras Árrana oajvvadussaj.
Vibeke Larsen.Foto: Dan Robert Larsen/NRK
- Dát la ham akta sivva manen Sámediggeráde la jåhtuj biedjam bargov gehtjadit gåktu hiebadit ruhtadoarjjagav vaj dat buorebut dárboj gáktuj doajmmá.
Mij lip árvvedam ij má lijssi gájkajt sæmmiláhkáj giehtadallat gå li má sierra hásstalusá giellaguovdátjijn.
Muhtema li bájkálasj giellaguovdátja, iehtjáda vas stuoráp guovlov gåbttji ja Árrana giellaguovdásj galggá vas gåbttjåt julevsámegiela dárbojt ma li ålles rijkan.
Dåjma li sierralágátja ja dan diehti vierttiji giellaguovdátja gehtjaduvvat ájnegattjat, javllá Larsen.
Vibeke Larsen.
Jus ga Barggijbelludak sihtá njuolgadusájt rievddat, ja ájnegattjat giellaguovdátjij dárbojt gehtjadit, de dættot Larsen dát ij galga makkirik gilpustallam giellaguovdátjij gaskan sjaddat.
- Dát ij galga hieredit nuorttasámegiellaguovdátjijt åvddånahteduvátjit.
Valla dåhkki ham vuorodit ietjáláhkáj.
Ep mij galga gilpustallamijt álgadit.
Dåhkki máj rudájt adnet ietjá suorgijs, jali gå ruhta gielladåjmajda ráddidusás laseduvvi, de dåhkki máj oarjjel- ja julevsámegielajda vaddet stuoráp oasev dájs rudájs, tjielggi Larsen.
Oasse Láhku miehttseguovlos mij mierreduváj miehttseguovllon javllamánon 2012.
Javlaj åvddål ásaduváj ådå miehttseguovllo bidumsámeguovlluj Nordlándan, valla miehttseguovlo namma la nuorttasámegiellaj tjáleduvvam.
Ådå miehttseguovllo mij gåbttjå Oarjjelij Bájddára, Melødjo ja Bájddára suohkanijt, bidumsáme guovlon Nordlándan, oattjoj namáv Láhku miehttseguovllo.
Valla bájke ulmutja murkesti nammaj.
Sijá mielas viertti namma liehket bidumsámegiellaj gå dat la ásaduvvam bidumsáme guovlluj.
Láhku miehttseguovllo
Ásaduváj javllámánon 2012.
Gåbttjå oasev Oarjjelij Bájddára, Melødjo ja Bájddára suohkanijs.
Gåbttjå areálav mij la suláj 188 km2.
Láhku miehttseguovllo la ráddnáguovllo Sálltoduoddara-Tjáhppisjieŋa miehtteguovlluj.
Gálldo: www.dirnat.no/multimedia/54728/Faktaark-des-2012.pdf&contentdisposition=attachment
- Láhku miehttseguovllo la mierreduvvam nuorttasámegiela tjállemvuoge milta ja muv mielas ij tjuovo bájkkenammalága vuodoprinsihpajt, javllá sábme ja kultuvrrahistorihkkár, Elin Anita Sivertsen, Bájddáris gut imájdallá manen Sámedigge ij la gåtsedam ássjev vaj riekta namma miehttseguovlluj mierreduvvá.
Gatjálvis le jus miehttseguovllo galggá tjáleduvvat Láhku vaj Láhko miehttseguovllo.
- Mån vuojnáv namma la tjáleduvvam nuorttasáme tjállemvuogijn, vuojnáv u-bokstávva la maŋemus, valla mij tjállep unnán ietjáláhkáj gåjt de julevsámegielan.
Så muv mielas bierri liehket namma mij gullu dan giellasuorggáj gånnå bájkke le ja tjuovvot dan guovlo giellasuorge jiednadimvuogev, javllá sámegiela universitehtalektur Nordlánda universitehtan, Anders Kintel.
Gulldal ålles ássjev vuollelin de oattjo gullat manen miehttseguovlo namma sjattaj gåk sjattaj, ja jus dát divoduvvá.
Sáme álmmukbiejvve ávvudaláduvvá Árran - julevsáme guovdátjin.
Julevsáme guovlon ávvudalli biejvev dábálasj láhkáj.
Divtasvuonan lij ávvudallam sihke Ájluovtan ja Gásluovtan.
Tor B. Jørgensen
Divtasvuonan lij Oarjje Hålogalátte biskoahppa Tor B. Jørgensen gut hålaj gå ávvudallama álggin árabut Árran julevsáme guovdátjin, Ájluovtan Divtasvuonan.
Julevsámij biskoahppa válljij dán jage ávvudallat biejvev julevsámij siegen.
Idedis vuostak Oppájden, Hábmerin, das maŋŋáj vas Ájluovtan, Árranin ja gå danna gergaj de vuolgij vuonav rastá, Gásluoktaj danna hålatjit.
GULLDAL ÅLLES TOR B. JØRGENSENA HÅLAV DÁNNA:
Hålla Sáme álmmukbiejven, Tor B. Jørgensen
Dievva Árranin
Ålos oassálasstin ávvudallamijda Árranin.
Ålos lidjin boahtám ávvudalátjit biejvev Árranin, sihke máná ja ållessjattuga,
GULLDAL SÁGAJT ÁVVUDALLAMIS JULEVSÁME GUOVLON DÁNNA:
Sáme álmmukbiejve ávvudallama Julevsáme guovlon
Ájluovta kåvrrå Drag Jiena lávloj, ja ulmutja riek buoragit soapptsun ávvudalátjit biejvev ja aktan bårådit ja hávsskudallat.
Drag Jiena
Are Markku Tjihkkom ja ietjá skåvllåmáná aj ávvudallin biejvev.
Beate Ráhka Knutsen.
Stivraájras ja sáme ájras Divtasvuona Barggijbelludagán (Bb) ij tjuovvola suv belludakguojmijt mij gullu gatjálvissaj jus la dárbbo ásadit sierra guovlomedisijnalasj guovdátjav Ájluoktaj, Divtasvuodnaj.
- Mån vájvahav gå gatjáduvvá jus la dárbbo guovlomedisijnalasj guovdátjij.
Muv mielas la ådå varresvuoda- ja huksopládna buorre ja mån alvaduvviv gå vuojnniv Divtasvuona Bb:a guláskuddamtjállusav.
Guovlomedisijnalasj guovdásj vuojn sámij varresvuodadárbojt gåtset.
Dav javllá stivraájras Divtasvuona Bb:an gut aj la sáme ájras belludagán, Beate Ráhka Knutsen, ja gut bæjválattjat jådet åvddånahttemviddnudagáv Divtasvuona ASVO:v.
ÅLLES ÁSSJEV GULLDALA DÁNNA:
Guovllomedisinalasj guovdásj Divtasvuodnaj båktå ságastallamav
Laila Susanne Vars
Dav javllá Sámedikke sadjásasj presidænnta Laila Susanne Vars.
Sån hálijda diehtet gåktu Divtasvuona suohkan vuosstájválldá vuoras sámij dárbojt varresvuodadievnastusá aktijvuodan.
Sámedigge hálijda diehtet
Gápptegoarre Sigrun Andersen (gåro bielen) vuoset mihát suv bargov majt duodjeprosjevta baktu la tjadádam.
Oalges bielen Árrana duodjebagádalle, Lilian Urheim.
(Gåvvå l tjavtjas 2012)
Duodjeprosjevtajn majt Árran - Julevsáme guovdásj, Divtasvuona ASVO ja Duodje Nordlánnda tjadádin Divtasvuonan åvdep jage sjaddá joarkket aj dán jage.
Dav duodas Sámedikkeráde ájras Vibeke Larsen gut vásse bierjjedagá iejvvij Árran - julevsáme guovdátjav ságastalátjit dán ja ietjá prosjevtaj birra majt Árran ájggu tjadádit.
- Iv dal ássjijt giehtadalá media baktu, valla mij lip miellusa soames prosjevtajda majna Árran barggá, duola dagu duodjeprosjevtajn mij mijá diedoj milta la viehka buorakláhkáj vuosstájváldeduvvam.
Ja dat vuoset dárbbo lij dákkir duodjelåpptimij juo måttijt jagijt, javllá Vibeke Larsen.
Dijmmá juollodij Sámedigge ja Nordlánda fylkasuohkan 900 000 kråvnå ådå duodjelåpptimprosjæktaj julev- ja bidumsáme guovlon.
Vásse tjavtja ságastijma oasseválldij ja prosjevta jådediddjij, ja dála gulá majt dalloj NRK:aj javllin (báddidum basádismáno 2012):
Prosjevtas la stuorra berustibme ja dá gålmmå oassálasste sihti joarkket prosjevtajn aj dan ja boahtte jage.
Sámedigge jáhttá biednigijt vaj prosjevtajn máhtti joarkket dán jage aj.
- Mij sihtap doarjjot prosjevtav vaj dat joarkká, ja mij lip uddni Árranij diededam majt mij sihtap galggá dættoduvvat dán ájgegávdan, jáhttá Vibeke Larsen.
Sihke Árrana direktørra, Lars Andreassen ja stivrrajådediddje Sonja Steen (oalges bielen) ja Sámedikkeráde ájras Vibeke Larsen (gåro bielen) li vuojnnet dudálattja tjåhkanimijn.Foto: Harrieth Aira/NRK
Sihke Árrana direktørra, Lars Andreassen ja stivrrajådediddje Sonja Steen (oalges bielen) ja Sámedikkeráde ájras Vibeke Larsen (gåro bielen) li vuojnnet dudálattja tjåhkanimijn.
Duodden dási vuojnnet rádjáoahpestiddjeprosjækta majt Árran háldat aj sjaddá joarkket.
Árran dal åhtsåmusáv sáddi Rijkaantikváraj ja Sámediggáj dáv prosjevtav ållidittjat dagu dal doaro kulturmujtojt åbdedit, prosjevtav digitaliserit ja aj vuosádusáv gárvedahttját.
Moadda oase fájlluji, javllá Árrana stivrrajådediddje Sonja A. Steen ja hasot dajna Sámedikkev rudájt rádjáoahpestiddjeprosjæktaj juollodit.
Sámedikkeráde ájras Vibeke Larsen májnnu åhtsåmusáv Rijkaantikvárraj.
Duodden dal aj Sámedigge dáv sihtá vuorodit ja nav dán jagásj budsjæhttaj la dav biedjam.
- Ruhtadittjat dáv prosjevtav la aktisasjbarggo Rijkaantikvárajn ja Sámedigge doarjju Árrana åhtsåmusáv Rijkaantikváraj.
Ja de lip midja ietja diededam Árranij mij sihtap dáv doarjjat, ja dan diehti lip mij biedjam rudájt ietjama budsjæhttaj jahkáj 2013.
Så mij vuorddep dal åhtsåmusáv Árranis ja gå uddni lip gullam ienebuv prosjevta birra de mij jáhkkep dán prosjæktaj, javllá Vibeke Larsen.
Kurt Oddekalv tjåhkanimen Gásluovtan, Divtasvuonan.
Birástjendis várrodij guollebiebmadimæládusás.
- Divtasvuodna sjielmmávuodnan la gållegijsá gånnå ållo iesjgenga lágásj guolleslája sjaddi gå ietjá sajijn Vuonan.
Ehpit bierri gal dákkir vuonajda ásadit guollebiebmadimæládusáv gå vuodna má lulu nuoskoduvvat, várrodij birástjendis ja Vuona birásgáhttimlihto jådediddje, Kurt Oddekalv.
Vásse vahko lij sån Divtasvuonan tjadádime álmmuktjåhkanimev guollebiebmadime birra ja danna várrodij divtasvuonagijt dibddet guollebiebmadimæládusáv nuoskodahttet vuonav.
Luossabiebmadibme Måsken, Divtasvuonan.
Valla guollebiebmadimæládus vásstedij dajt garra ládádallamijt Kurt Oddekalv:as.
Vuollelin gulá majt guollebiebmadimæládus vásstedij ja ienep diedojt dát dágástallamis.
Ingrid Kintel.
Nissunbiejve snjuktjamáno gávtsát biejve hålaj Ingrid Kintel, Divtasvuonas gielalasj dásádusá birra majt sån åhtsål suv bájkálasj sebrudagán.
- Ij gus galga dåhkkit jut ieneplåhko oasev válldá guovtegielak birrusis, oahppá vehi sámegielav ja gierddá gullat iehtjádijt sámástime, aj láttij siegen, gatját Ingrid Kintel.
Ingrid Kintel barggá åhpadiddjen ja jådet guhkásåhpadimev Árran - julevsáme guovdátjin, Divtasvuonan.
Ålos oassálasstin nissunbiejve mujttádahttemij.
Gå åhpadiddjáj lågåj de Ingrid Kintel åtsådaláj gielalasj moattebelakvuodajt mij vájkkudij gåktu sån dálla gæhttjá ietjas giellasebrudagáv Divtasvuonan.
Gåktu - gulldal dánna vuollelin.
GULLDAL OASEV INGRID KINTELA HÅLAS DÁNNA:
Dijmmá lij dålkkå gå Filip Mikkelsen Divtasvuona suohkanstivran hålaj ja Mikkelsen vuojnnuj riek dudálasj dajna.
Dalloj dålkkuj Britt-Inger Tuorda.
Uddni ij lim aktak danna suv dålkkutjit gå sån sámástij, ja dat båvtij rijdov suohkanstivran.
Gå suohkanstivrra tjåhkanij dán ideda de sámástahttáj suohkanpolitihkkár Filip Mikkelsen, valla sunji ij lim dålkkå.
Gå Divtasvuona suohkanstivrra tjåhkanij dán ideda de sámástahttáj suohkanpolitihkkár Filip Mikkelsen, Aktisasjlistas álgon tjåhkanime gå li gatjádallambåddå.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen gæhttjalij ganugahttet Filip Mikkelsenav sámástimes gå suohkanstivran ij lim dålkkå sajen, ja ánoj suv dárruj hållat.
- Ij la dat muv åvdåsvásstádus dålkkut, mån sihtiv uddni gatjádit soames gatjálvisájt, vásstedij Filip Mikkelsen ja jårkij ságastallamav sámegiellaj.
- Ij galga suv ietjas dålkkut
Gå Mikkelsen jårkij sámástimes hållamståvlås de gåhtjoj suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen Mikkelsenav iehtja dålkkut dárruj majt sån javlaj.
Jan Einer Pedersen.
- Dav mån vuojnáv majt dagáv, vásstedij Mikkelsen.
Valla dav ittjij suohkanstivraájras Jan Einar Pedersen dåhkkida.
Sån ánoj bágov ássjegiehtadallamvuohkáj ja javlaj:
- Filip Mikkelsen ij iesj galga jårggålit dav majt sån dánna javllá.
Ij la de dat dåhkkidahtte, tsuiojggij sån.
Mikkelsen ittjij vuollána jus ga ij lim dålkkå suohkanstivran.
Sån jårkij sámástit ja gatjádij guokta gatjálvisá mij guoskaj Nordvalden vanntsahámmnaj ja årromsajijda Ájluovtan.
Maŋŋáj gå sån lij sámegiellaj gærggam hållat, de sån iesj jårggålij dárruj dav majt lij sárnnum.
Ja gå lij dajna gærggam de sån vas ánoj hållamvuorov ja garra bágoj tsuojggij dav mij danna dáhpáduváj gå lij hållamin.
- Mån tjuovov dav lágav masi Divtasvuona suohkan gullu mij la giellaháldadimguovllo.
Ja mån doajvov dal dás-duohku gå sámegiella sáhkaduvvá dássta hållamståvlås de suohkanstivrraájrrasa e dákkir álbedimev vuoseda majt mån uddni dánna vásediv, dagu dánna muv hárddo duogen nirvudalli.
Mån doajvov suohkanoajvve oassálasstá vaj dákkir dáhpádusá ietjá bále e dáhpáduvá, bielkij Mikkelsen.
Dasi vásstedij suohkanoajvve oanegattjat.
- Midja galggap nubbe nuppev vieledit dán huodnahin, vásstedij Tor Asgeir Johansen.
Maŋŋáj dán dáhpadusá de badjánij dágástallam ja ietjá suohkanstivraájrrasa aj adnun bágov.
Suohkanstivrraájras Fred Andersen, Aktisasjlistas sidáj diehtet manen dålkkå ij lim sajen.
Suohkanoajvve ittjij vássteda dav, valla javlaj sij galggi tjoavddet dáv.
Suohkanstivraájras Edvard Olav Stenbakk, Barggijbelludagás vas dættodij vierttiji njuolgadusá sajen liehket gåktu dålkkum galggá dáhpáduvvat suohkanstivran.
Edvard Olav Stenbakk Foto: Harrieth Aira/NRK
- Mån guorrasav Mikkelsenij gå mij lip sámegiela háldadimguovlon de viertti máhttelisvuohta sámástit.
Valla sæmmi båttå de diehtep ælla miján dålkå, ja Mikkelsen bierrij juo álgon diededit sån sjaddá sámástit ja sån sjaddá iehtja ietjas dålkkut.
Sæmmi båttå aj muv mielas ittjij ájras Pedersen galggam dagu nirvudallat gå nubbe hålaj.
Så mån gåhtjov suohkanoajvev tjielggasit tjielggit gåktu barggamvuohke galggá.
Dát la værddogis barggamvuohke.
Muv mielas goappásj bielijn la sivva gå návti sjattaj, ja dav iv mån åvddålij guovlluj sidá vásedit, tsuojggij Stenbakk.
Edvard Olav Stenbakk
Divtasvuona suohkan la læhkám sámegiela háldadimguovlon gitta 2006 rájes.
Vásse tjavtja lij suohkanstivran dålkkå, valla gå sámegielkonsulænnta hiejtij de ij la dålkkuduvvam.
Ja suohkanoajvve jáhtij oadtjot barggamvuogev sadjáj, valla Mikkelsen tjielggij ájrrasijda gåktu sunji dát ássje dåbddu:
- Dát ássje gullu munji, muv ietjam álmmugij ja sámegiella adnemij.
Juohkka bále gå mån dánná hålav de bierriv bessamis åvddål diehti diededimes ja gatjádimes jus la dålkkå dánna.
Mån vuordáv Divtasvuona suohkanin la dålkkå sajen, ja ij la de muv barggo dålkåv åttjudit, javlaj Mikkelsen.
Ja maŋŋáj dáv de suohkanoajvve ganugahtij dágástallamav sivvan gå dát ij lij dágástallamássje valla gulluj gatjálvisbåddåj.
Miriam Paulsen
Sámedikkeválgga la lahkanime ja sihke Barggijbelludahka ja Oalgesbelludahka li juo nominasjåvnåj gærggam Viestarmera válggabijran.
Sijá stuorámus politihkalasj gilpustiddje Vuona sámij rijkkasiebrre (NSR) ij la ájn nominasjåvnnåtjåhkanimev tjadádam ja ij la ga mierredam goassa nominasjåvnnå galggá liehket.
Valla akta udnásj NSR:a sámedikkeájrrasijs, Miriam Paulsen, la galla mierredam sån Sámedikkev guodá ja ij hálijda joarkket sámedikkeájrrasin tjavtja rájes.
Paulsen gut guokta ájggegávda la Sámedikken tjåhkkåham dåbddå dárbov båddåj politihkas.
- Iv mån hálijda joarkket sámedikkeájrrasin.
Sivva l gå hálijdav vuorodit ietjam familjav.
Mån lav ham oadtjum guokta máná oanegis ájgen, ja hálijdav vuorodit ietjam lagámusájt.
Mån doajvov nágin ietjes gut politihkalasj bargguj astijt, diedet ietjas kandidáhttan, javllá Miriam Paulsen.
Paulsen vuornnu jut smávvamáná ja fámilljaiellem la gássjel kombinerit dåjmalasj politihkajn.
- Iv da javla ij dåhkki kombinerit familljaiellemav ja politihkav.
Ij la de dat mij la sivva, valla mån dåbdåv munji la dálla muddo vehi båttåv politihkas válldet, javllá Paulsen.
Så guhtimusj de sjaddá ájras NSR:a listan julevsáme guovlos la rabás gatjálvis uddni.
Sálto sámesiebren le sebrulasjtjåhkanibme dán lávvodagá gånnå galggi ságastallat guhtimuttja lulu kandidatáhta.
Siebre jådediddje Hugo Kalstad, ij hálijda almodit majdik dálla javllá sån NRK:aj.
Valla nav gåk NRK dádjat lulu åvdep sámedikkepresidenta Sven Roald Nystø:a niehpe, nuorra ja Sálto sámesiebre stivraájras, Sandra Nystø Ráhka jali Sálto sámesiebre jådediddje Hugo Kalstad, guovtes gudi luluba lisstakandidáhta.
Ij ga Miriam Paulsen sidá nammadit suv tjuovvov.
- Iv de mån galga avtak nammadit.
Dav viertti Sálto sámesiebrre ja nominasjåvnnå Viestarmeran mierredit, javllá Paulsen.
NSR:an li uddni gålmmå ájrrasa Sámedikken ja Barggijbelludagán guokta, aktij vihtta ájrrasa Viestarmera válggabijran.
Boahtte sámedikkeválggaj bessi dåssju nieljes sisi dát válggabijras.
Dan diehti sjattasj stuoráp gilpustallam listaj gaskan gudi lulu Sámediggáj bessat.
Ja goassa NSR:a galggá nominasjåvnnåtjåhkanimev tjadádit ij ga la tjielgas.
Lista galggi sisi åvddål vuoratjismáno nuppát biejve, ja dan diehti ij la dal råhtto NSR:aj.
- Ep la mij ájn mierredam goassa nominasjåvnnåtjåhkanibme sjaddá.
Jáhkedahtte sjaddá maŋŋegietjen guovvamáno jali gassko snjuktjamáno.
Dat esski tjielggá boahtte vahko gietjen, subtsas NSR:a guovloválggastivra jådediddje Viestarmera válggabijran Roger Pedersen NRK:aj.
NRK Sámi oahppehárjjidalle jn.
Gåro bieles Maret Inga Smuk, Maren Inga Baer, Maija Holm Balto ja Vaino Rensberg
Dála l máhttelisvuohta journalisstan barggat.
Ragátmáno 2. biejve rájes la nælljásijda máhttelisvuohta oadtjot mediaåhpadusáv NRK Sámen guhtta máno.
Åhpadusán la sihke teorija ja barggohárjjidallam.
Hárjjidallamájgen oadtju oahppe bálkáv ja gå ållim la hárjjidallamåsijn máhttá oahppe duodden oadtjot 50 000 kråvnå stipænndan jus vállji media- ja journalisstaåhpadusán joarkket.
NRK Sápmi oahppehárjjidalle ja Arne Scheie.
Maŋŋel hárjjidallamájge galggá oahppen liehket buorre máhttelisvuohta bessat media -ja journalisstafágalasj åhpadusájda álgget.
Oahppehárjjidallam le NRK Sáme oajvvedåjmadusán Kárášjågån.
Oahppe vierttiji ållim joarkkaskåvlåjn jali muodugasj máhtudahka.
Gájbbeduvvá aj buorre sámegielmáhtudahka, sihke tjálalasj ja njálmálasj.
NRK Sábme sávvá ja ávttji åhttsijt ålles Nuorttarijkas åhtsåt oahppehárjjidallamvirgijda.
Åhtsåmájggemierre la vuoratjismáno 30. biejve.
Ienep diedojt dánna gávna: www.nrk.no/stillinger jali jus riŋŋgu NRK Sábmáj, tlf.
Politiijáid mielas galggašedje mánáidskohteriiguin beassat vuodjit dušše heivehuvvon šiljuin.
Politiiját fertejedje giddet Facebook-sidduset maŋŋelgo čálle, ahte mánát galggašedje mánáidskohteriin beassat dušše bána alde vuodjit.
Lovisa Negga mielav båvtij konsertan, Ájluovtan, Divtasvuonan.
Lovisa Negga tjadádij vásse bierjjedagá konsertav Ájluovta doajmmamárnánin, ja sån suv musihkajn ja subttsasijn sjållerdij oasseválldijt gudi lidjin konsertan.
Låvdagoahtáj lidjin tjágŋam sidja gudi sihtin gulldalit ja gæhttjat Lovisa Negga konsertav Ájluovta doajmmamárnánin vásse bierjjedagá.
Ja jus ga konsærtta maŋŋunij guovtijn tijmajn, de gæhttje ettjin sijddaj vádtsá, farra gierddisit vuorŋedin dasik sån siednaj bådij.
Anna Kuoljok
Le siebrre "Buolvas buolvvaj" gen duogen libá Anna Kuoljok ja Ingar Nikolaisen Kuoljok gudi lijga åttjudam Lovisa Neggav boadátjit Ájluoktaj konsertav tjadádittjat.
- Måj sihtin Ájluovta doajmmamárnán galggá aj sáme kultuvrav tjalmostahttet, javlaj Anna Kuoljok gå sån rabáj konsertav ja ånisemináratjav bierjjedagá sivvan manen såj lijga oadtjum Lovisa Neggav konsertav tjadádittjat.
22- jagák julevsáme musihkkárin Lovisa Neggan gut dán dálve dåbddusin sjattaj suv julevsáme elektropoplávllagijn "Mihá ja Gievrra", lij duodden suv musihkkaj aj edna subtsastit suv bajássjaddamis ja gåktu dat la vájkkudam suv sáme identitehtav.
Ednasa jáhkki sån la Jåhkåmåhkek gå guoddá Negga-fuolkkenámáv, valla nav ij la.
Sån la bajássjaddám Oarjje-Svierigin, Linköpingin, sijdan gånnå bárep ittjij ságastuvá suv sáme duogátja birra.
Suv áddjá la sábme, valla Lovisa Negga sijdan ittjij goassak giehtoduvá dat bieles suv duogátjis.
Dan diehti la sujna sierra subtsas majt sån juogij konsærttaoasseválldij.
- Esski dájt maŋemus jagijt lav usjudallagoahtám ietjam duogátjav, ja dat la munji sjaddám viehka ájnas dálla.
Mån hálijdav oahppat julevsáme gielav, majt iv la muv sijdan gullam, ja mån usjudaláv gielav oahppat musihka baktu, subtsas Lovisa Negga gut luojtij suv vuostasj lávllagav julevsábmáj dán dálvve, ja gut nav gåk mij árvvedip la barggamin nuppijn lávllagijn sámegiellaj.
Sidjij gudi ettjin konsertav Ájluovta doajmmamárnánin gulá, máhtti dálla dánna gulldalit oasev suv konsertas Ájluovtan.
GULLDAL LOVISA NEGGAV - KONSERTAS ÁJLUOVTA DOAJMMAMÁRNÁNIN:
Sámedikkeájras Kirsti Guvsám ávvus gå dálla la julevsáme dålkkå Sámedikken.
Sámedikkeájras Kirsti Guvsám la riek ávon gå Sámedikken vijmak la julevsáme dålkkumdievnastus sajen.
- Dát beras luluj juo láŋŋga sajen, javllá Guvsám.
Dán ideda gå sámedikkeájrrasa tjåhkanin ållestjåhkanibmáj Kárášjogån de diededij Sámedikke tjåhkanimjådediddje Jarle Jonassen dálla l sihke nuortta- julev- ja oarjjelsámegiela dålkkumdievnastus sajen Sámedikken.
- Miján la sihke nuorttasáme, julevsáme ja oarjjelsáme dålkkå dán ållestjåhkanimen, så sidjij gudi sihti ietjasa sámegielajt adnet de la dat dálla máhttelis, javlaj Jonassen.
Vásse tjavtja gulájma sámedikkeájras Kirsti Guvsám gut åhtsålij julevsáme dålkkumdievnastusáv Sámedikken.
Dalutjij ij lim sierra julevsáme dålkkå Sámedikken, valla sij gudi dålkkuji nuorttasámegiellaj aj dålkkujin jus julevsámegiellaj håladuváj.
- Mån sávav sierra julevsáme dålkåv.
Sámedigge ham vuorddá háldadimsuohkana gudi li sámegiela háldadimguovlon galggi dievnastit sábmáj ietjasa addnijt, valla Sámedigge iesj ij la sæmmi tjiehppe dav fállat julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj, javlaj Guvsám dijmmá tjavtja.
Ja dán bále de lij julevsáme dålkkå sajen Sámedikken gå ållestjåhkanibme álgij.
- Dát la buorre.
Mij lip dáv viehke mælggadav vuorddám ja mån ávvusav gå de vijmak la julevsáme dålkkå dánna, javllá Guvsám.
Guvsám gut iesj ij la julevsámegiela vuostasjgielak vuojnná aj máhttelisvuohtan gullat julevsámegielav Sámedikke tjåhkanimen oassen suv giellaoahppamis.
- Jus dal dålkkuduvvá julevsámegiellaj de máhtáv ham mån sámegielav oahppat navti.
Ja munji aj sjaddá dálla máhttelis iehtja sámástit ja dat la buorre.
Dat dal munji sjaddá hásstalussan gå iesj iv máhte julevsámegielav nav buoragit, valla dálla l gåjt munji máhttelis dav dahkat.
Ja diehttelis de hæhttutjav de dálla sábmáj hållagoahtet, javllá Guvsám.
Sån árvvet dát dás-duohku sjaddá stuoves fálaldahkan.
- Dát beras luluj juo láŋŋga sjaen ja diehttelis árvvedav dát sjaddá doajmmat juohkka bále gå midja tjåhkanip Sámedikken, dættot sån.
GULLDAL ÅLLES ÁSSJEV SÁMEGIELLAJ DÁNNA:
Sáme ássjij stáhtatjálle Ragnhild Vassvik ja stáhtaráde Rigmor Aasrud, Árran - julevsáme guovdátjin.
Dav javlaj sáme ássjij stáhtaráde Rigmor Aasrud maŋŋáj gå sån Árran - julevsáme guovdátjav ja Divtasvuona ASVO:v, Divtasvuonan guossidij árabut dán vahko.
- Julevsámegiella le ham ruoppsislista, ij dal sládja, valla ruoppsislistak giella.
Gå li ruoppsislista slája de álu mij gæhttjalip suoddjit dajt vaj várjjalit dajt slájajt, ja dánna li soames hásstalusá julevsámegiela hárráj aj, javlaj stáhtaráde ådåstuhttem- háldadus ja girkkodepartementan suv hålan Árranin.
Sån sidáj ietjas tjalmij gæhttjat, ja gulldalit gåktu barggi sáme guovdátjijn.
Ittjij de stáhtaráde makkirik rudájt jáhte daj moadda prosjevtajda ma li jådon Árranin juogu dal giela hárráj jali musea prosjevtajda, valla Árrana direktørra la huoman riek dudálasj.
- Muv mielas lij hávsske gå stáhtaráde aktan suv vegajn astijdij mijáv guossidit, gå råhtos árggabiejven ep dal agev dåbdå mij sijájt jåksåp.
Uddni galla dåbddåp mij lip sijáj bessam ságastit ietjama hásstalusáj birra, sierraláhkáj julevsáme giellabargo birra, javllá Árrana direktørra Lars Andreassen.
- Le gus stáhtaráde didjij jáhttám lasse ruhtadoarjjagav, jus ga ij la njuolgga dav dánna nammadam?
- Ejma mij dal dánna njuolgga biednigijt sáva, valla sávajma dádjadusáv mijá dárbojda, ja jus sij dádjadi mijá dárbojt, de ietjastis dat tjoavdeduvvá, javllá Andreassen.
- Så dån jáhká biedniga goajkádi Árranij?
- Dav de ållåsit jáhkáv, javllá Andreassen.
Sij tjåhkanin Árranij, Barggijbelludagá njunnjutja.
Árran-direktørra Lars Andreassen (gåro bielen) duostoj guossijt, stáhtarádev Rigmor Aasrud, stuordiggeájrrasav Eirik Sivertsen, Árran-stivrrajådediddjev Sonja Steen ja Divtasvuona suohkanoajvev, Tor Asgeir Johansen.Foto: Harrieth Aira/NRK
Árran-direktørra Lars Andreassen (gåro bielen) duostoj guossijt, stáhtarádev Rigmor Aasrud, stuordiggeájrrasav Eirik Sivertsen, Árran-stivrrajådediddjev Sonja Steen ja Divtasvuona suohkanoajvev, Tor Asgeir Johansen.
Stáhtaráde alvaduváj divna daj dåjmaj birra ma li Árranin, ja sidáj ietjas bieljij gullat gåktu sierraláhkáj giellabarggo doajmma.
- Julevsámegiella la akta dajs gielajs mij galggá suoddjiduvvat, valla mij diehtep dat barggo l hásstaliddjes barggo.
Dan diehti la buorre munji mannat gæhttjamin gåktu barggi.
Mij galggap vijddábut barggat sámegielaj doajmmaplánajn, ja de la munji viehka ávkálasj oadtjot gæhttjat gåktu giellabarggo doajmmá bæjválattjat.
Ja dav majt dánna lav vuojnnám la geldulasj ja miellagiddis vuojnnet, javlaj Aasrud NRK:aj åvdås aj manádij Divtasvuona ASVO milta ja dassta Lofoahttaj.
GULLDAL ÁSSJEV DÁNNA:
Fylkamánne gatját dågålasjvuoda birra Divtasvuona åvddånammadusán.
Guokta Divtasvuona suohkanpolitihkkára háldadijga biednikfåndav gånnå ietja lijga åhttse.
Sæmmi båttå gå ietja lijga åhttse de mierredijga gilpustiddjij åhtsåmusájt.
Nordlánda fylkamánne gatját jus dát la dågålasj barggamvuohke.
- Ij la sáhka gåk iesj sárno ietjat belulasjvuodav, valla gåktu iehtjáda dav dádjadi, javllá vuolepdirektørra Nordlánda fylkamánnen, Tor Sande.
Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen, Barggijbelludagás lij åhttse gå Divtasvuona Åvddånammadus galgaj juollodit rudájt merraæládusfåndas.
Dav sæmmi lij aj Åvddånammadusá sebrulasj gut åvdet Aktisasjlistav Divtasvuona suohkanin, Filip Mikkelsen.
Goappátja lijga rudájt åhtsåm vidnudagáj åvdås gånnå såj libá njunnjusattja.
Johansen ja Mikkelsen sárnojga ietjasa belulattjan gå sunnu åhtsåmusá mierreduvvin, valla lijga fáron mierredime dåjt ietjá åhtsåmusájt ma gilpustin dáj ruhtajuollodimij.
Jagen 2011 ásadij Divtasvuona suohkan fåndav mij rudájt oadtju daj guokta luossabiebbmamvidnudagájs ma li Divtasvuonan.
Fånda sisboahto l akta millijåvnnå kråvnnå jahkáj goabbák viddnudagájs ja vihpá gålmmå jage.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen.
Suohkana åvddånammadus fåndav háldat.
Suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen åtsåj dijmmá rudájt dát fåndas ietjas vidnudahkaj Kjøpsvik Eiendom AS máksemterminálav divudalátjit.
Kjøpsvik Eiendom AS 40 00 kråvnå oattjoj dan ulmmáj.
Dán tjåhkanimen Divtasvuona suohkanoajvve ietjas belulattjan sárnoj dåssju gå ietjas åhtsåmus giehtadaláduváj.
Ietján lij maŋen rudájt juohkemin jali hilggomin nuppe åhttsijda.
Tysfjord Turistsenter AS åhtsåj aj rudájt dát fåndas vidnudagáv juonga láhkáj ådåstuhtátjit.
Filip Mikkelsen lij dalloj Tysfjord Turistsenter AS:a stivrrajådediddje.
Tysfjord Turistsenterij juogeduváj dan tjåhkanimen 50 000 kråvnå.
Mikkelsen sárnoj ietjas belulattjan dåssju gå åhtsåmus suv vidnudagás giehtadaláduváj.
Nordlánda fylkamánnen imájdalli dáv barggamvuogev.
- Dádjadav dal sunnun gudi ietja lijga åhtsåm rudájt fåndas ejga la fáron mierredime gå jur sunnu åhtsåmusá giehtadaláduvvin.
Dat la dal riekta.
Valla gatjálvis badján jus galgajga dåjt nuppijt åhtsåmusájt aj giehtadallat?
Sierraláhkáj usjudaláv jus li ráddjidum rudá massta åhtsi nav vaj dat vájkkut majt ietja oadtjoba, javllá vuolepdirektørra Tor Sande, Nordlánda fylkamánnen.
Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen sivádahttá Åvddånammadusáv ja Divtasvuona rádeålmmåv.
- Mij ságastijma dan birra Åvddånammadusán ja aj rádádijma rádeålmmåjn, ja de mierredijma måj ejma la belulattja giehtadallat gåjt ietjá åhtsåmusájt.
Dav ålles Åvddånammadus gávnadij, tjielggi Johansen.
Valla sån vuojnná dálla dát lulu unugis barggamvuohke.
- Ittjij de dalloj biello skuola.
Valla gå dån dálla gatjáda de máhttá dal dálla vuojnnet dáv unugis barggamvuohken.
- Dádjada gus jus ulmutja dáv imájdalli?
- Ja gå dal gæhttjap nav gåktu dådnå gatjáda de dav dádjadav.
Dáv vierttip mij tjielgadit.
Galggá máj liehket luohtádus gåktu mij foanndarudájt juohkep.
Så dáv vierttip vas giehtadallat Åvddånammadusán, javllá Johansen.
Filip Mikkelsen ij sidá ássjáj majdik moalgedit javllá sån SMS:a baktu NRK:aj.
Bæjválasj jådediddje Simon Andersen, MuskenSenter AS la sån gut sihtá dulvvadit Rumbojávrijt ja Niejdavákkjávrev ja ásadit tjáhtjefábmoásadusáv Måsskåj, Divtasvuodnaj.
Vidnudahka MuskenSenter AS pláni tsieggit tjáhtjefábmoásadusáv Måsskåj, Divtasvuonan.
Duolli lij diededimtjåhkanibme Måsken dáj plánaj birra, ja dåppe aj NRK manáj.
Vidnudahka MuskenSenter AS la diededam Vuona tjátjádak- ja energijadirektoráhttaj (NVE:aj) vidnudagá plánaj birra ásadit tjáhtjefábmoásadusáv Måsskåj, Divtasvuonan.
Ássje l dálla vuostasj guláskuddamin bårggemáno vuostasj biejve rádjáj, ja vuollelin subtsas MuskenSenter:a bæjválasj jådediddje, Simon Andersen ienebuv dáj plánaj birra.
GULLDAL DÁNNA MUSKENSENTERA PLÁNAJ BIRRA:
Divna e spættjo giedajt dájda plánajda MuskenSenteris.
Sidjij gejda ássje guosská, Davve-Vássjága sjaddi vuosteldit dájt plánajt, javllá Davve-Vássjá sijda jådediddje, Oddmund Paulsen dánna vuollelin.
MANEN DAV GULLDAL DÁNNA:
Vargga juohkka gidá-dálve vásedi måskega, Divtasvuonan juhkamtjáhtje nåhkå.
Suohkan la måttijt jagijt jáhttám dille galggá buorránit, valla ij la gåjt dálátjij mige dassta sjaddam.
Dagu divna iehtjáda gudi oadtju tjátjev suohkana ásadusájs, máksi aj Måske-viesáda tjátje åvdås.
Werner Johnsen.
Gasskaájggásasj årniga båktå moarev ja aj dármedimev, ja viesáda li dal vájbbam gå suohkan la sijáv nievres láhkáj dåmadam.
- Jáhkáv lij 30 jage dás åvddål gå suohkan tsieggij tjáhtjeásadusáv Davve-Måsskåj.
Ja juohkka jage lip vájvástuvvam dajna.
Gidájt ja giesijt la dal nuoges tjátje ja gájkka riek buoragit doajmmá.
Valla gå dal dálvve boahtá de aj tjáhtje nåhkå.
Mij lip belkatjam suohkanijn dán birra, valla ij mige dáhpáduvá.
Jus ga dal binnáv divudi, de ij la dat viehkken, tsuojggi Måske-viesát, Werner Johnsen.
Suohkanoassenammadus la álu dáv ássjev bajedam, ja jådediddje mielas li måskega gåpsudallam.
Oarjjevuona suohkannammadusá jådediddje, Karl Gunnar Mikkelsen gávnat guoros rudnev Måsken.
- Tjavtjan lij suohkanoajvve Måsken ja jáhtij divna dá ássje galggin rájdaduvvat ja rievtesláhkáj doajmmat, ja biednigijt dasi biedjat.
Valla ælla gåjt ájn luojttám luovas dajt biednigijt, javllá Måske suohkannammadusá jådediddje, Karl Gunnar Mikkelsen.
Oarjjevuona suohkannammadusá jådediddje, Karl Gunnar Mikkelsen vuoset udnásj tjáhtjepumpov Måsken.Foto: Sander Andersen/NRK
Oarjjevuona suohkannammadusá jådediddje, Karl Gunnar Mikkelsen vuoset udnásj tjáhtjepumpov Måsken.
Tor Asgeir Johansen
Divtasvuona suohkanoajvve vájvan gå viesáda Måsken dájna dilijn li hæhttum viessot, valla jáhttá dal dilev buoredit.
- Mij lip ássjijn barggamin.
Mij dahkap sierra prosjevtav mij boahtá jåhtuj dán gidá ja giese, ja tjavtjan galggá stuoves tjáhtjeásadus Måsken, jáhttá suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen.
Hábmera suohkan.
Uddni galggá Hábmera suohkanstivrra mierredit gåktu galbbim Hábmera suohkanin galggá liehket.
Hábmera suohkan la ráddnásuohkan Divtasvuodnaj, valla ij la sámegiela háldadimguovlon.
Huoman sihtá suohkanoajvve Rolf Steffensen sámevuodav Hábmerin tjalmostahttet.
- Dát la ájnas ássje suohkanij, ulmutjijda dáppe ja guovtekultuvralasj sebrudagán mij la dáppe, valla dát la aj ájnas munji, javllá Hábmera suohkanoajvve Rolf Steffensen.
Suohkanoajvve gænna l aj sáme duogásj javllá sån la lahkanam ietjas duogátjav maŋenagi gå jage gållin.
- Mån la iesj dagu moattes iehtjáda dán suohkanin ja Nuortta-Vuonan, læhkám dan dilen gånnå lav lahkanam ájgij tjadá sámevuodav ietjam iellemin mij guhkev la læhkám sihke vuojnnemahtes ja uhttse.
Valla dálla dåbdåv náv ij des galga liehket, javllá Steffensen.
Hábmera suohkanoajvve, Rolf Steffensen.Foto: NRK
Hábmera suohkanoajvve, Rolf Steffensen.
Suohkanstivrra juo tjavtjan 2010 mierredij åhtsåt sáme namáv adnegoahtet suohkanin duodden dáro nammaj.
Gå departemænnta dav miededij de rájaj suohkan galbbimoajvvadusáv guláskuddamij ja majt de suohkanstivrra uddni galggá mierredit.
Suohkanoajvve ij diede jus dal Hábmera suohkanstivrra avtajienalattjat dåhkkit galbajt sihke sámegiellaj ja dárogiellaj.
- Jáhkedahtte gåjt suohkanstivrra dáv mierret.
Dav gåjt guláskuddam vuoset ja mån doajvov ieneplåhko suohkanstivran dáv mierret vaj galbbim máhttá nav ruvva gå máhttelis tjadáduvvat.
Rádevadde Árran - julevsáme guovdátjin, Päivi Alanen.
Gåvvå Árrana musea vuosádusás.
Dán jage galggá julevsáme guovdásj, Árran mujttádahttet rijkajgasskasasj nissunbiejvev sierra mujttádahttemprográmmajn.
Árran ij la dájt maŋemus jagijt tjadádam sierra mujttádahttemijt nissunbiejven.
- Mij dán jage mujttádahttep nissunbiejvev dan diehti gå dán jage la jienastimriektáávvudibme mij merkaj li 100 jage dat rájes gå nissuna Vuonarijkan oadtjun ålles jienastimriektáv sæmmi buohta ålmmåj subtsas Árrana rádevadde, Päivi Alanen.
Mujttádahttemin mij la dán bierjjedagá, snjuktjamáno 8. biejve, galggá Sámedikke vuorrasijráde jådediddje, Inga Karlsen lågådallat sáme nissuna ja dássádusdile birra åvddål ja uddni.
Divtasvuona ASVO bæjválasj jådediddje Beate Ráhka Knutsen galggá giehttot nissunværmástagá ja dássádusá birra.
Nuorra nissun ja åhpadiddje Ingrid Kintel galggá lågådallat sámegiella ja dássádus.
Ja duodden galggá Sámedikkeráde politihkalasj rádevadde, Hagbart Grønmo giehttot sáme nissunij birra politihkan.
Alanen:a mielas la dárbbo mujttádahttet dássádusáv sjiervij gaskan vilák uddni ja aj sáme sebrudagájn.
- Vádnun ájn dássádus vaj nissunij dille la sæmmi dásen gå ålmmåj.
- Álu li má ålmmåjn sijájn gænna l fábmo, sij gudi li jådediddje ja sij gudi tjåhkkåhi biednikvuossa nanna ja gudi mierredi ássjijt politihkan.
Ja álu de sjaddi ålmmå gudi ráddiji sebrudagán jus ga miján li moadda berustiddjes nissuna.
Så vilák vierttiji nissuna tjalmostahteduvvat vaj sjaddá almma dássádus gájkaj ulmutjij gaskan dættot Alanen.
Dát galbba berriji aj sámegiellaj boahtet oajvvadi Hábmera nuora.
Hábmera nuora li miellusa sáme galbajda sijá suohkanij.
Dijmmá dåhkkidij departemænnta sáme namáv Hábmera suohkanij, ja Hábmera åvddånammadus la ássjev giehtadallam ja mierredam dav rádjat guláskuddamij.
- Gatjálvis le gåktu sáme namma Hábmerin galggá tjalmostuvvat.
Dav javlaj Hábmera suohkanoajvve Rolf Steffensen NRK:aj ådåjakmáno.
Hábmera nuorajráde la riek mielos suohkana oajvvadussaj galbbigoahtet sáme galbaj suohkanin.
- Tjalmostahttet sámevuodav galbajn suohkanin la nanos ja ájnas signálla jut suohkan ja Hábmera viesáda uddni doarjju ådå ájgev mij dálla le sámegielan ja kultuvran, tjállá Hábmera nuorajráde guláskuddamin suohkanij.
Nuoraj mielas la ájnas galbbigoahtet sámegiellaj ij dåssju Hábmera dålusj sáme histåvrå diehti.
- Valla galbbit sámegiellaj la vuogas aj udnásj ja boahtte ájge boandás sámevuoda diehti, javlli nuora Hábmerin.
Hábmera suohkanstivrra mierret ássjev dán gidá-giese.
Diehki, Rijddabårråj, Slabávuonan, Divtasvuonan båhti 25-30 bieggamillo.
NVE vattij javlaj åvddål energividnudahkaj Nordkraft Vind AS:aj Narvijkan, konsesjåvnåv tsieggitjit gasskon 25-30 bieggamillo Slabávuona várijda, Rijddabårråj Divtasvuonan.
NVE mij la Vuonarijka tjáhtje-ja energijadåjmadahka vuojnná stuoráp ávkev gå nievrep bielijt tsieggitjit bieggamillopárkav Divtasvuona rádjávárijda, ja dan diehti loabev vattij tsieggitjit bieggamillojt dán guovlluj.
NVE dættot guovlluj gåsi bieggamillo galggi tsieggiduvvat juo la dulvvaduvvamguovllo, ja bieggamillotsieggim vájkkut binnep láhkáj luonnduj gå dav jus guovlon åvdutjis ællim makkirik ásadusá tsieggiduvvam.
Oasse Slabávuona bieggamillopárkas gullu Divtasvuona - Vuodnabadá álmmukmiehttse guoradallamguovlluj ja oajvvaduvvam Vuona biele Laponia væráltárbbeguovlluj.
Dát luonndosuoddjimprosæssa ganugahteduváj jagen 2001 ja guovllo ij la desti juridihkalattjat tjanáduvvam makkirik láhkáj tjállá NVE.
Slabávuonavárre Bieggapárkka la stuorra bieggaprosjækta mij máhttá buvtadit 250 GWh jahkáj, mij merkaj ásadus máhttá buvtadit strávvev 12.500 gådijda.
Tsieggimbarggo jahkedahtte álggá jagen 2014.
Navti máhtti bieggamillo vuojnnut vuoset gåvvåaktijbiedjam NVE:as.
Statskog AS lij aj åhtsåm loabev tsieggit sulálasj bieggamillojt Vuovddejávrráj vehi dåbbelin sæmmi bájken, valla NVE ittjij Statskog:aj loabev vatte.
Sivva l gå udnásj strávvelinja Slabávuona ja Gásluovta gaskan máhtti strávvev suvddet dåssju avtav bieggamilloásadusás ja ij guokta.
Duodden aj boahtá Statskog:a ásadus ilá næjgga ájdeduvvam sjattojda ma danna lahkusin sjaddi.
Divtasvuona suohkanstivrra avtajienalattjat miededij åhtsåmusájt sihke Nordkraft Vind AS:as ja Statskoga SF:as.
- Mijá mielas hiehpá guovllo buvtadittjat ådåstuhtedum energijav.
Guovlon la læhkám tjáhtjefábmoásadus juo tjuohte jage ja infrastruktuvrra guovlon la juo sajenis dagu strávvelinja ja rahte, javllá Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen avijssaj Fremover.
Sån la de viehka dudálasj gå NVE loabev vattij dán buvtadibmáj ja doajvvu dát vaddá suohkanij sulle gietjav milliåvnå jahkásattjat sisboahton, ja niellja-gietjav stuoves barggosaje.
Guovllo gåsi bieggapárkka ásaduvvá la aj guohtomguovllo ællosujttuj ja gullu Svieriga tjærojda Baste ja Unna-Tjerutjij.
Guovllo l gidá- ja giesseguohtomguovllo ja la ájnas ællosujttuj.
Rádjebálges mij la várrevádtsembálggá majt Divtasvuona suohkan ja Váhtjera suohkan, Svierigin aktisattjat li ásadam Rijtjemis Svierigin Slabávuodnaj Divtasvuodnaj la aj dan sæmmi guovlon.
NVE la dan diehti nágin ævtojt biedjam konsesjåvnnåj.
Duola dagu galggá tsieggijiddje hiebadahttet tsieggimbargov ællosujttuj ja gehtjadit vaj tsieggimbarggo ja bieggamilloj dåjmadibme ij sjatta hieredussan ællosujttuj.
Sij galggi aj aktisattjat tjæroj barggat.
Duodden aj gájbbeduvvá tsieggijiddje oajvvat dåjmajt mij sihke gåtset ja åvddånahttá Rádjebálggáv gaskan Vuona ja Svieriga.
Ålles loabev NVE:as lågå dánna.
Lars Filip Paulsen, Divtasvuonas la oajvvaduvvam bajemus sadjáj Oalgesbelludagá listan sámedikkeválggaj.
Oalgesbelludak oajvvat Lars Filip Paulsen, Ájluovtas Divtasvuonan bajemus sadjáj dán tjavtja sámedikkeválggaj Viestarmera válggabijran.
Paulsen la Divtasvuona suohkanpolitihkkár Aktisasjlistan gåsi belludagá Oalges -, Gårå -, Krisstalasj álmmukbelludak - ja Belludahtága gulluji.
Sån la aj sadjásasj ájras Divtasvuona åvddånammadusán ja stuoves ájras Doajmmenammadusán.
Lars Filip Paulsen barggá sámegiella rádevadden Árran - julevsáme guovdátjin ja la udnásj NSR:a sámedikkeájrrasa, Miriam Paulsen:a viellja.
Dán bále la vuostasj bále gå Oalgesbelludak tsieggi listav sámedikkeválggaj Viestarmera válggabijran.
Oalgesbelludagá nominasjåvnnåtjåhkanibme Viestarmera válggabijran la Bådåddjon, bierjjedagá ådåjakmáno 18. biejve.
Lars Filip Paulsen, 33 jagák, Divtasvuodna
Aili Kirste Solheim Strømeng, 18 jagák, Vestvågøy
Nils Ante Eira, 37 jagák, Loabát
Åshild Jessen, 25 jagák, Divtasvuodna
Frank-­‐Håvard Storvik, 43 jagák, Bådåddjo
Lars Roger Hansen, 32 jagák, Lådik
Birgit Ellen Sara M Skum, 51 jagák, Sálatvuobme
Line Maria Berglund, 37 jagák, Ándá
Arnhild Lindback, 26 jagák, Hábmer
Andreas Mikkelsen, 28 jagák, Divtasvuodna
Divtasvuona suohkanpolitihkkár ja sadjásasj jådediddje Oalgesbelludagá sámepolitihkalasj juohkusin , Filip Mikkelsen ij la oajvvaduvvam gånnån sajen dán listan.
Filip Mikkelsen tjielggi manen sån ij la listan jus ga sån la lista duogen.
- Suohkanpolitihkka la munji nuoges doajmma ja mån iv hálida sæbrrat sámedikkepolitihkkárin.
Sidáv aj lahtjet sájev nuorap ulmutjijda, le má sidja gudi li sámedikke boahtte ájgge, javllá Mikkelsen NRK:aj.
Sámedikke vuorrasijráde.
Gåråbieles jådediddje Inga Karlsen, duodden Jonhild Jåma, Magne Einejord, Ellen Anne Stabursvik ja Anders P. Siri.
Sámedikke vuorrasijráde la tjadádam tjåhkanimijt Divtasvuonan ja mannam gæhttjamin gåktu vuoras sámij sujtto ja hukso doajmmá Divtasvuonan.
- Mij la ham ráde mij galggá doajmmat ålles Vuonarijkan ja dan diehti mannap duonna-dánna.
Dán bále lip jåvsådam Divtasvuodnaj.
Nuppe bále galggap Snoasáj ja goalmát bále mån dåbdåv sjaddá oarjján juonná, gånnå de, subtsas Sámedikke vuorrasijráde jådediddje Inga Karlsen.
Ja jur dan diehti de aj Sámedikke vuorrasijráde manáj institusjåvnåj milta oahpástuvátjit vuoras sámij dilláj gudi huksoinstitusjåvnåjn årru.
Sij lidjin gæhttjamin sihke Ájluovta sjaljon Ájluovtan ja Gásluovta vuorrasij sijdan Gásluovtan ma li da guokta stuorámus hukso- sujttoinstitusjåvnå vuorrasij gáktuj Divtasvuonan.
Ájluovta sjaljon sjattaj sáhka sihke sámegiela birra ja biebmoj birra, maktas sáme oadtju dajt biebmojt ja bårråmusájt masi li hárjjánam ja maktas bargge gudi vuorasulmutjijt galggi sujttit, maktas sij sámástit máhtti.
- Vuorasulmutja gudi dánna årru aj sæmmi buoragit dárusti gå sámásti ja dan diehti ælla miján stuorámus hásstalusá giela hárráj.
Duodden li moattes mijá barggijs aj sáme ja máhtti sámegielav.
Valla gå vuorrasa oadtju demensav ja mujtoduvvi de vajálduhttegåhti dárogielav.
Ja dalloj de la dárbbo sámegielak barggijda sijáj gáktuj, subtsas Divtasvuona suohkana sujtto ja huksodievnastusá allebiele guovlojådediddje, Morten Aspaas.
Dasi oattjoj sån muhtem moalkedimijt Vuorrasijráde ájrrasijs.
- Mij vuojnnep dajt sæmmi hásstalusájt dagu Skánegin muv suohkanin.
Mån diedáv lidjin sáme vuorrasij sijdajn gudi ållu sjávvunin ja ettjin åvvå bágov moalkeda åvdås gå nágin sámástahttjáj sidjij.
De esski ællájin.
Navti lij Skánegin, ja iv diede valla jáhkáv dáppe aj lulu muodugasj dille, nammat vas ietjá Sámedikke vuorrasijráde ájras, Magne Einejord.
- Bargge dal diehttelis vierttiji sámegielav máhttet, dættot vas Sámedikke Vuorrasijráde ájras, Anders P. Siri.
Sámedikke vuorrasijráde guossit Ájluovta sjaljov, Divtasvuonan.
Sámedikke vuorrasijráde aj sidáj diehtet jus sáme dán institusjåvnån oadtju árbbedábálasj biebmojt, ja sierraláhkáj sáme biebmojt.
Gåjkkebiebmojt dal Ájluovta sjaljon ietja riejddiji, valla málesbiebmo diŋgoduvvi bájkálasj kafeas Ájluovtan diededuváj Ájluovta sjaljo bieles.
- Ep dal fála sierralágásj sáme biebmojt.
Mujttet nágin bále lip málestam bájkálasj sáme biebmojt dánna nav gåk mån diedáv, valla biebmojt majt oadtjop kafeas la dábálasj biebbmo majt Vuonan bårri.
Ælla da sierraláhkáj hiebaduvvam sáme biebmo.
Jus ga dá málesbiebmo ælla sierra sáme biebmo de biebbmo l bájkálasj bårråmus majt ulmutja dáppe bårri, subtsas Aspaas.
-Jur dan diehti má Divtasvuona demænssasiebrre la sierra biebbmotjállusav almodam, Sáme biebmo vuorrasijda.
Ja ulmme lij dát biebbmobagádus luluj aneduvvat dákkir institusjåvnån dagu dánná.
Valla gå Ájluovta sjaljon ij la gievkan gånnå iehtja máhtti málestit de ij la dal vuordedahtte sij galggi málestit dáj biebbmobagádusáj milta, dættot Sámedikke vuorrasijráde jådediddje, Inga Karlsen.
- Jus ga lij sávadahtte, de ij la miján loahpe málestit dánna dan diehti gå miján ælla da rustiga majt Biebbmooahttse gájbbet, dættot Aspaas.
Inga Karlsen ja Morten Aspaas
Ja maŋŋáj dán guossidime Ájluovta sjaljon de vuolggi aj Gásluoktaj, gehtjatjit gåktu vuorrasij sijdda Divtasvuona suohkanguovdásjbájken doajmmá.
- Midjij la viehka ájnas mij mannap ja oadtjop diehtet gåktu vuorrasijsujtto doajmmá, le gus sámegielak bargge, ja tjuovoduvvi gus da gájbbádusá maj milta Sámedikke vuorrasijráde barggá.
Dat la ham mijá ássje, javllá Anders P. Siri gut gåhttju ulmutjijt sijáj válldet aktijvuodav jus li ássje majna sihti Sámedikke vuorrasijráde galggá barggat.
- Sihke sáme, sáme suohkana ja iehtáda máhtti midjij buktet ássjijt ja de máhttep midja ássjijt giehtadallat ja tjalmostit dajt, javllá Anders Siri.
Valla Sámedikke vuorrasij ráde sihti aj iejvvit sijájt gudi mierredi gåktu vuorasulmutjij bæjválasj viessomdille galggá sjaddat.
Inga Karlsen jådet tjåhkanimev.
Anders Siri gåråbielen.
Dan diehti iejvviji aj Divtasvuona njunnjusj politihkkárijt ja háldadusáv.
Sámedikke vuorrasijráde jådediddjen, Inga Karlsenin, li tjielgga vuorddemusá Divtasvuona suohkanis.
- Mij sihtap diehtet gåktu Divtasvuona suohkan barggá vuorasulmutjij ássjij, sierraláhkáj mijáj sámij ássjij.
Ja mij sihtap aj diehtet jus siján li plána gåktu barggat sáme vuorasulmutjij gáktuj, javllá Inga Karlsen.
Sámedikke vuorrasijráde
Nammaduváj Sámedikkerádes ådåjakmánon jn.2012
Vihtta ájrrasa: Jådediddje Inga Karlsen, duodden Jonhild Jåma, Magne Einejord, Ellen Anne Stabursvik ja Anders P. Siri
Galggi tjalmostit Sámedikke vuorrasijpolitihkav ja doajmmat rádevadden sámedikkerádáj.
Galggi aj ájggeguovddelis ássjijt åvvånbuktet mij guosská vuorrasij iellemdilláj ja álkkádussaj
Diehki Divtasvuodnaj, ja duodden aj Snoasáj ja Osloj, vas ådåsis rahpusij SÁNAG:a bájkálasj kontåvrå.
Dat tjielgaj javlaj åvddål gå varresvuodadåjmadahka Varresvuohta Finnmárkko juollodij rudájt dåjmadittjat kontåvråjt Divtasvuonan, Snoasan ja Oslon dáv jagev.
Tone Amundsen.Foto: Harrieth Aira/NRK
- Mij ham hiejtedijma ietjama lájggimsjiehtadusájt dijmmá tjavtja gå lijma oadtjum diehtet prosjækta ittjij galga joarkeduvvat.
Valla åvddålasj javlaj de oattjojma diehtet Finnmárko varresvuodadåjmadahka lij rudájt juollodam jahkáj 2013 ja mij galggap kontåvråjt dåjmadit dán jage aj, subtsas prosjæktajådediddje Tone Amundsen gut jådet dájt gålmmå kontåvråjt SÁNAG:in.
Tone Amundsen.
Dáj biejvij la SANAG kontåvråjt vas ådåsis rahpamin.
- Mij lip virgijt almodam rahpusin ja doajvvomis li miján ulmutja sajen ruvámus láhkáj.
Dan båttå biedjap ietjama barggijt ietjama åssudagájn bargatjit bájkálattjat dasik ulmutjijt lip sadjáj oadtjum, subtsas Tone Amundsen.
Dijmmá tjavtja hiejtedij SÁNAG mij la Sáme nasjonálalasj máhtudakguovdásj psykalasj varresvuodan, ietjasa bájkálasj kontåvråjt Divtasvuonan, Snoasan ja Oslon dan diehti gå ij lim ruhta des kontåvråjt dåjmadit ma dallutjij lidjin doajmmam sierra gålmåjahkásasj prosjæktan.
SÁNAG iesj hálijdij joarkket dåjmadit dájt bájkálasj kontåvråjt vaj luluj máhttelis fállat dálkudimdievnastusájt psykalasj varresvuodan sámijda gudi ålggolin Finnmárko årru.
Dajt gålmmå jagijt gå prosjækta vibáj de tjalmostuváj dárbbo dákkir fálaldahkaj.
Ållusa aj vuosteldin gå kontåvrå hiejteduvvin sihke pasienta, fáhkatjiehppe ja aktisasjbarggoguojme.
Politihkkára aj oassálasstin dán ságastallamij.
Tjuollot manáj
Amundsena mielas sjattaj ållu tjuollot gå dákkir dilláj lidjin boahtám gånnå vuostak mierredin hiejtedit kontåvråjt ja de nágin vahko ja mánno maŋŋel de galggin vas huoman dá kontåvrå bisoduvvat.
- Ij la dal buorre dán láhkáj barggat.
Mij ham lijma riek buoragit barggagoahtám, mij lijma ulmutjijt bargguj biedjam ja ulmutja lidjin luohtádusáv oadtjum.
Gå de vas vierttijma diededit dássta ij sjatta mige de dåbdduj unugis, dættot sån.
Sån vuojnná hásstalussan oadtjot ådå fáhkaulmutjijt sadjáj ja ådåsis tsieggit luohtádusáv pasientaj gaskan.
- Ij la álkke fáhkabarggijt åttjudit gejn la dat máhtudahka mij gájbbeduvvá.
Duodden hæhttujma aj pasientajt duosstot gudi mijás sihtin viehkev gå ællim ressursa vuosstájválldet sijájt.
Midjij de sjaddá hásstalussan vas luohtádusáv tsieggit pasientaj gaskan, ja avtaláhkáj dagu ådåsis vas hæhttup barggagoahtet, javllá Amundsen.
Så tjielgas la de jut dán jage doajmmi dá gålmmå SÁNAGA bájkálasj kontåvrå, valla gåktu boahtte jahkáj sjaddá ij Tone Amundsen gåjt ájn diede.
- Mij diehtep rudá jahkáj 2013 li juolloduvvam valla gåktu sjaddá boahtte jahkáj ij la tjielgas.
Mij lip aj oadtjum diehtet mij galggap barggat vaj stuoves fálaldahkan dá kontåvrå sjaddi, valla ep mij diede.
Dav majt mij diehtep miján la ruhtadibme dán jage.
Báhttja dæhpoj låptudisá ja båhtså gasskaj.
Árran mánájgárden, Ájluovtan Divtasvuonan dáhpáduváj iektu maŋŋegasskabiejve alvos vahágahttem gå mánná, 12 jagák báhttja, dæhpoj gaskan guhtta mehtera guhka båhtså ja låptudisá man nali båhttså lij biejaduvvam.
Báhttja lij ståhkamin gå båhttså njesaj låptudisás vuolus ednamij ja báhttja dæhpoj gasskuj.
Sån fievrriduváj ambulánsajn Bådåddjuj skihppijviessuj.
Mánán lij vuorbbe gå oajvve ittjij dæhpo gaskan båhtså mij la måttijt tjuohte kilojt låssåt ja låptudisá gietje man nali båhttså lij biejadum.
Vahágahttem dáhpáduváj gå máná danna lidjin ståhkamin ja báhttja lij ajtu guohtsamin ålgus båhtsås båhtså bajásbielen gå båhtså giehtje gahtjaj ednamij.
Báhttja gut jur lij oajvev ja bajemus bielev rubmahis båhtsås oadtjum ålgus, dæhpoj dan gasskaj gå båhttså njesaj låptudisás ednamij.
Ietjá máná ma lidjin báhtja siegen ståhkamin diededin mij lij dáhpáduvvam, ja sij gudi dåhku båhtin ettjin nahkam båhtsåv labudit ietjasa fámujn valla vierttijin biedjat fiellojt vuolláj majna oadtjum labudam båhtsåv vaj báhttja besaj luovas.
Bådåddjo skihppijvieson diedet diehtojuohkemoajvve báhtjajn la buoragit mannam, sån ij la alvos láhkáj vahágahteduvvam ja bæssá ålgus skihppijviesos uddni mánnodagá.
Dán båhtså giehtja mij la båhtså dån bielen gahtjaj låptudisás ednamij.Foto: Sander Andersen/NRK
Dán båhtså giehtja mij la båhtså dån bielen gahtjaj låptudisás ednamij.
Båhttså oasse ståhkamapparáhtajs mánájgárden
PE-båhttså bådij mánájgárddáj jagen 2010.
- Dát la stuorra plásstabåhttså majt lip oadtjum ja mij la oasse ståhkamapparáhtajs ma li danna vantsa guoran.
Båhtsåjn máná ståhki, tjerastit båhtså tjadá ja biehki dan tjadá, subtsas Árrana mánájgárde jådediddje Agnete Johnsen.
- Mij tjårggijma båhtsåv sierra gelendrijn vaj båhttså ittjij galga labádit.
Valla vuojnnet dálla ihkap båhttså ij lim nuohkásit tjårggidum, ja miján ælla læhkám rutijna ma lulun ielvvet jus båhttså la sæmmi stajgas gå dav majt mij jáhkijma, javllá sån.
Sån ij dal diede uddni mij dáhpáduvvá dajna.
- Ep la dal dav ájn mierredam.
Vuojnnet la svarram mij la labádahttám båhtsåv duolloj-dálloj, ja ep la midja dav ælvvám, javllá sån.
Divtasvuona lænsska Kenneth Nilsen ij la mierredam jus dáhpádusáv galggi åtsådit.
Dav galggá lænsska árvustallat Hábmera lenskajn gå dát dáhpáduváj sådnåbiejve ja lidjin Hábmera lenskakontåvrås danna iektu gæhttjamin.
Sån viertti vuostak sijáj ságastit ja de árvustallat jus ássjev åtsådit javllá sån NRK:aj.
Nordlanda universitehtta sihtá vijdedit julevsámegiela åhpadusfálaldagájt.
Dav subtsas rektor Pål Pedersen.
Nordlánda universitehtta vijdet sijá julevsámegiela åhpadusfálaldagájt Bådåddjon.
Dav diededij universitehta rektor Pål Pedersen iektu gå universitehtta tjadádij sáme seminárav Bådådjo sáme biejvij aktijvuodan.
- Mij ham dijmmá jåhtuj biejajma julevsáme bachelor-åhpadusáv ragátmáno mij la riek buoragit doajmmam.
Så mån vuojnáv dárbov vijdedit julevsáme giellaåhpadusáv.
Jus vuorbástuvvap de lulu mij fállagoahtet master-åhpadusáv julevsámegielan nav ruvva gå máhttelis, subtsas Nordlánda universitehta rektor, Pål Pedersen NRK:aj.
Julevsáme bachelor rahpamis ragátmáno dijmmá.
Studenta ja rektor.
Vássám tjavtja jåhtuj biejaj Nordlánda universitehtta julevsámegiela bachelor-åhpadusáv.
Dat la ållu ådå julevsámegiela åhpadusfálaldahka ja la dat ájnna julevsámegiela åhpadusfálaldahka alep dásen mij ålluk Vuonarijkan gávnnu.
21 studenta låhki dálla julevsámegiela bachelorav.
Rektora mielas la Nordlánda universitehtta buoragit vuorbástuvvam dájna åhpadusájn náv guhkás, ja sån sihtá vijdedit åhpadusfálaldagájt.
- Doajvov mij juo åvddål 2020 lip åhpadum dajt vuostasj master-kandidáhtajt julevsámegielan, javllá Pedersen.
Sån subtsas moattes sijájs gudi dálla li julevsáme bachelor-åhpadussaj álggám sihti joarkket master-åhpadusájn.
Valla Pedersen ij máhte javllat jur goassa master-åhpadusáv fállagåhti.
- Mij sihtap dav fállagoahtet nav ruvva gå máhttelis.
Oadtjot dågålasj ja nuoges fáhkatjiehpijt gudi máhtti åhpadiddjen barggat ja bagádallat studentajt la dat stuorámus hásstalus jur dán hárráj.
- Uddni li miján fáhkaulmutja julevsáme bachelor-åhpadusáv tjadádittjat, valla vuojnos jus juoktá máhttep nannit julevsáme fáhkabirrasav mijá universitehtan vaj dåhkki åhpadit master-studentajt, dættot sån.
Universitehtta vuojn viertti nannit julevsámegiela fáhkabirrasav gå gájbbeduvvá doktorgráda sujsta gut master-studentajt galggá åhpadit.
-Mij lip barggamin vaj oadtjop ruhtaduvvam stipendiáhtavirgev julevsámegielan ja das maŋŋáj de almodip virgev rahpusin.
Mån doajvov dát la tjoavdeduvvam dán jage, javllá Pedersen.
Rektor aj dættot man ájnas dán aktijvuodan la lahka aktisattjat barggat iehtjádij.
- Dát gájbbet lahka aktisasjbargov sijáj gudi fálli sámegielak åhpadusfálaldagájt dagu Sáme allaskåvlåjn ja fáhkatjiehpij Svierigin ja Suoman.
Mij vierttip tjadnat buorre aktisasjbargov sámegiela professorij ja fáhkatjiehpij jus dájna galggap vuorbástuvvat, dættot sån.
Nordlánda universitehtan la aj ájggomus oadtjot ietjá sáme åhpadusfálaldagájt jåhtuj.
- Tjavtja rájes sjaddap aj ådå åhpadusfálaldagáv fállagoahtet histåvrråfágan.
Sij gudi histåvrråfágav master-dásen låhki, oadtju sierra sáme kursav sáme histåvrråj majt studenta dan dásen máhtti låhkåt.
Dát la ållu ådå fálaldahka mij fáladuvvá tjavtja rájes, subtsas Pedersen.
Gálldo:Wikipedia
Miriam Paulsen ij lijkku gå li dåssju dárogielak galba Divtasvuonan.
Guhtta jage l gållåm dallutjis gå Divtasvuona suohkan oassálasstij sáme giellaháldadimguovlluj, valla bijllarahtij milta la dåssju suohkana namma mij la sámegiellaj ja mij vuoset boahtám la sáme suohkanij.
Bájkenammagalba vilá vádnuni.
Guokta jage dás åvddål åtsådij sámedikkepolitihkkár Miriam Paulsen nammagalbajt sámegiellaj bijllarahtij milta ietjas sijddasuohkanin.
Sæmmi bále sáddij Divtasvuona suohkan nammaoajvvadusájt Stáhta bijllarahtedåjmadahkaj, valla dálátjij ælla galba sámegiellaj ihtám rahtij milta.
- Ælváv badjelasj guokta jage la gållåm, ja vilá ælla bájkenammagalba sadjásisá.
Munji vuojnnet dagu Stáhta rahtedåjmadagán li berustahtes guotto sáme galbajt åttjudit, javllá NSR:a sámedikkepolitihkkár Miriam Paulsen.
Marianne Eilertsen, gen åvdåsvásstádus li galbajda Stáhta rahtedåjmadagán jáhttá dal dille ietjájduvvá.
- Suohkana namma galbajn Divtasvuonan li dal sadjásisá, ja bierriv javllat gå ålles guovlluj gehtja, de la ållo dáhpáduvvam sáme galbaj hárráj, ja dat la de juoga masi tjalmostip.
Mij válldep ássjijt maŋenagi, ja bájkenammagalba båhti dal sadjásisá gidá guovlluj.
Dát sámepolitihkkárav ávvudahttá.
- Mån la ávon gå sån jáhttá sáme galba dal sadjásisá båhti.
Doajvov ålles suohkan dal galbbiduvvá, ij dåssju Ájluovtasuorre, javllá Miriam Paulsen.
Sáme biebbmomárnán mij dán tjaktjagiese ásaduváj Skánegin sjaddá joarkket aj boahtte jage.
Ja dalloj sjaddá biebbmomárnán Ájluovtan, Divtasvuonan.
Dán jagásj biebbmomárnánin oadtjun ulmutja mállegáhkojt bårådit.
Dav subtsas sáme mannoæládusá viddnudagá Njunjes-dåjmadiddje Anna Kuoljok, guhti l riek ávon gå Nordlanda fylkasuohkana la juollodam rudájt prosjæktaj vaj dat máhttá joarkket boahtte jage.
Anna Kuoljok, dåjmadiddje Njunjes mannoæládusvidnudagán.
- Mij lip riek ávon gå fylkasuohkan vas juollot rudájt dájda biejvijda, ja vuojnnet sij dájna duodasin válldi mijá bargov, javllá Kuoljok.
Nordlanda fylkasuohkan áttjak juollodij 400 000 tuvsán kråvnå prosjæktaj mij merkaj prosjækta lulu joarkket aj boahtte jage.
- Márnán la riek buorre buojkulvis gåktu sáme birrasa Nordlándan ja Oarjje-Råmsån máhtti aktisattjat barggat, javllá Nordlánda fylkasuohkana æládusráde Arve Knutsen præssadiedádusán.
Anna Kuoljok vuorddá aj Sámedigge galggá juollodit Sámedikke oasev prosjevtan.
Vásse tjaktjagiese ásadin moadda sáme mannoæládusviddnudagá ja kultuvrrainstitusjåvnå sáme biebbmomárnánav, Hærssko majt sij dav gåhtjudin.
Dat dáhpáduváj Evenskieren, Skánegin ja lij aktisasjbarggo gaskan sáme mannoæládusviddnudagá ja sáme kultuvrrainstitusjåvnå Oarjje-Råmsån ja Nuortta Nordlándan.
Ásadiddjij mielas sij riek buoragit vuorbástuvvin dáj márnánbiejvij gånnå sáme biebbmo lij guovdátjin.
Ja boahtte jage sjaddá sulásj márnán, valla dán bále Ájluovtan Divtasvuonan subtsas Kuoljok.
- Mijá plánaj milta sjaddá biebbmománán boahtte jage Ájluovtan, Divtasvuonan.
Jur dálla árvustallap dán jagásj biebbmemárnánav ja gehtjadip jus littji rievddadusá masi l dárbbo.
Valla mij joarkkep sæmmi vuodon gå dajna vuojnnet riek buoragit vuorbástuvájma dán jage.
Márnánijn galggi sij joarkket tjalmostit sáme biebmojt ma sijá mielas la vuodo sáme kultuvran dán guovlon.
Valla boahtte jage ij sjatta dåssju biebbmo mij la guovdátjin.
- Mij aj usjudallap vuosádallat ietjá åsijt sáme kultuvran ja ij dåssju biebmojt.
Goassa márnánbiejve sjaddi ja gudi dasi oassálassti ij la ga dálla ájn tjielgas.
Dat gullu gárvedimbargguj majna sij dálla li barggagoahtám subtsas Kuoljok midjij.
ja dat váikkuhii su bargoválljemii.
Divtasvuonak Kalle Urheim lávvodagá Sámi Grand Prixan oassálasstá lávllagijn mij iesj suv lusi bådij.
Badjelasj 500 bájkenamá lij tjoakkedum Bidumsáme guovlon Vuona bielen.
Bierjjedaga oattjoj álmmuk oasev dát geldulasj prosjevtas válldet.
Kjell Roger Appfjell, NRK Sapmi, edjta daam tjïelte veeljeme digkiedimmiem Tronesne stuvredh.
- Båetieh goltelidh jih aaj politihkeri gujmie digkiedidh.
Laedtieh Nøørjesne sijhtieh ov-juvride buerebe- laakan vaarjelidh.
Nyhetstips 03030
Niellja bájkálasj siebre galggi oajvvadit gudi Guovllo medisijnalasj guovdásj ássjijn galggi barggat.
- Mij lip bájkálasj siebrijs gatjádallam gudi dakkir barggojuohkusin bierri liehket, ja sijájs vásstádusáv vuorddep, diedet Henrik Olsen, gejna le varresvuodaássjij åvdåsvásstádus Sámedikkeráden.
Guovvamánon Divtasvuona, Hábmera ja Stájgo suohkanoajve (STH-nammadus) aktan Sámedikkerádijn tjåhkanin gånnå ságastallam lij varresvuodafálaldagá julevsáme guovlon hiebadahtedum sámij dárboj gáktuj, ja vat ådåsis guovllo medisijnalasj guovdásj (TDMS) ássjijn barggagoahtet.
Sámedikkeráde Ann-Mari Thomassen, Stájgo suohkanoajvve Asle Schrøder, Divtasvuona suohkanoajvve Tor Asgeir Johansen, Gunhild Thunem KUN:as, Hábmera suohkanoajvve Rolf Steffensen ja Sámedikkeráde Henrik Olsen biedjin åjvijt aktan vásse máno.
Henrik Olsen, gejna le varresvuodaássjij åvdåsvásstádus Sámedikkeráden subtsas Sámedikkeráde galggá gålmmå bájkálasj sáme ájrrasijt TDMS-barggojuohkusij nammadit.
- Mij lip bájkálasj siebrijs gatjádallam gudi dakkir barggojuohkusin bierri liehket, ja sijájs vásstádusáv vuorddep.
Olsen diedet sij li niellja bájkálasj siebrijs gatjádallam.
Dá siebre li Divtasvuona demænssasiebrre, Sálto Sámesiebrre, Árran julevsáme guovdásj ja Doajmma Siebrre Julevsábme.
- Dá niellja siebre li dán ássjen dåjmalattja læhkám ja tjoahken gåbddudagáv åvdåsti.
Ájggemierre vásstedit la sjnjuktjamáno 17. biejve, mij la boahtte mánnodagá.
- Gå STH-nammadus boahtte bále tjåhkani, de lip mierredam gev sihtap oajvvadit.
Sámedikkeráde subtsas ælla ájn oajvvadusájt oadtjum, valla javllá Sálto Sámesiebrre sihtá Sámedikkeráde galggá lagábut mandáhtav tjielggit.
- Mijá mielas bierri barggojuogos iesj mandáhtav mierredit.
Valla la luondulasj joarkket dajna bargujn mij la juo álgadum, vásstet Olsen.
STH-nammadus aktan gålmmå sáme ájrrasij sjaddá prosjevta barggojuogos.
- Valla barggojuogos iesj mierret jus barggojuohkusav galggi stuoredit, duola dagu fáhkamáhtudagájn jali hiebalgis institusjåvnåj, javllá Olsen.
Olsen nammat muhtema sávvi Sámedigge galggá dán juohkin oassálasstet, valla jur dát ij Sámediggáj gullu.
- Jusska ij Sámediggáj gullu, de máhttep máhtudagájn viehkedit jus sihti.
Jovnna Ánde Vest lea 40 jagi juo čállán girjjiid sámegillii.
Dán jagi mielde almmustuvvet sus navdimis guokte girjji "Astrid ja Anton".
Mearrasámis dat dáin lea sáhka, ja girjjiin lea fáddán dáruiduhttin ja muittohuvvan.
Dihte vuesiehtimme "Biejjien niejth" maam Saemien Sijte, Snåasesne vuesehte, aalkoe boelhke daan iehkeds- tjåanghkose "Saemien nyjsenefaamoen" bijre.
Ålmåj Divtasvuonan ravgaj tjællártráhpán sijdanis.
Viehkijn vieljastis stresslessaj besaj, gånnå sjattaj tjåhkkåhit vahkov åvddål dåktåris viehkev oattjoj.
Dihte demokratiske republijhke Kongo, åådtje Marja Helena F Mortenssonen joejke gïeline åhpenidh.
Ájluovta valástallamsiebrre Divtasvuonan ij vuollána juska dal hásstalusá li, ja juska dal mållagáhttára e muorajn sjatta.
Boahtte gávda vat tjiektjamij njåmmu, valla ådå hárjjidalle libá dal garra ulmev biedjam.
Børge Kjær (gb) ja Arne Johan Turi doajvvoba dal bállo riekta mållaj manná boahtte gávdan.
- Måj dal sihtin gæhttjalit, valla jus tjiektje e berusta hárjjidallat, de en joarke.
Arne Johan Turi la dal akta guovtet hárjjidallijs Ájluovta valástallamsiebren Divtasvuonan.
Nubbe Arne Johana siegen la Børge Kjær, ja nav de bierri Ájluovta tjiektje liehket dudálattja dajna gå li oadtjum vájbi dán guovlo buoremus bállotjiektjamhárjjidallijt.
Arne Johan gæhttjá åvddålij guovlluj ja javllá boados la dal tjiektjij åvdåsvásstádus.
- Mij lip dal niellja gávda tjiektjam.
Álgijma vas tjiektjamijn maŋŋáj gå lij båddå, nav vaj niellja jage dás åvddål tjievtjajma vidát divisjåvnån.
Ja de besajma nælját divisjåvnnåj.
Danna lip guokta jage tjiektjam.
Ájgge l dal boahtám ájádalátjit majt hálijdip dájna bállotjiektjamijn.
Ja mij lip dal ájádallagoahtám ij la gus ájgge boahtám goarŋŋot ájn avtav divisjåvnåv.
Dajna l de miján ulmme.
Arne Johan Turi gæhttjá åvddålij guovlluj, ja sån la juo ulmmesárgev bajebuv biedjam.
Aktan Børge Kjerajn libá dal åvdåsvásstádusáv válldám boahtte gávdas.
- Da la dal ietjamij duogen man ålov gillap hárjjidallat, ja man buoragit sihtap dilev láhtjet mij guosská bállotjiektjamij.
Mån gal jáhkáv dat la vejulasj.
Jus ep dasi jáhke, de ep galga biedjat dahkkár mihttomierev.
Bállotjiektjamav la Arne Johan berustam juo mánná rájes.
Ja sån la moadda tjiektjamjuohkusa hárjjidallam, ja iesj maŋen læhkám tjiektjamin.
Duodden stuoves bargguj Sámedikke háldadusán Ájluovtan galggá sån gæhttjalit Ájluovta báhtjajt bajep divisjåvnnåj låggŋit.
Njuolgga sáddaga næhtta-TVa baktu la aj maŋen berustimev badjen anedit.
Juska l dal ållo barggo, ja sån ij oattjo ruhtamávsov dassta, de la Arne Johanij stuorámus ja buoremus mákso gå bæssá oasev bállotjiektjamis niektit.
- Buoremus mákso dájna barggat li dal vásádusá dajna gå bállotjiektjam la maŋen læhkám ålles viessomájgev dallutjis gå lidjiv báhtjasj Guovdagæjnon.
Mån berustav bállotjiektjamij sierraláhkáj ålov.
Nubbe la at Ájluokta la unna bájkásj.
Jus mij nahkap buorre láhkáj bállov tjiektjat, de dat vaddá buorre iesjdåbdov ålles bájkkáj.
Da la juoga mij la muv mielas miellagiddavasj dájna barggat.
Moaddi la badjelasj tjuodes gudi båhti gehtjatjit gå Ájluovta báhtja fággádi bállujn sijddatjiektjamsaljon.
Dat la aj maŋen Arne Johanav buossjodime.
- Mån diedáv ålos berusti bállotjiektjamav dánna Ájluovtan.
Ja gå de vil buoragit manná, dagu dal gå favoritjuohkusa Fuossko/Sprint ja Grand/Bådåddjo vuosstáj tjiektjap, ja mij tjasskep dajt, de dat vaddá dahkkár dåbdov gájkajda.
Ja dat la juoga mij de buossjot.
Ålos gæhttjamin triggi Arne Johan Turiav mij guosská Ájluovta valástallamsiebrev låggŋitjit bajep divisjåvnnåj.
Hásstalusá li dal aj dagu dal rekruterijga hárráj.
Arne Johan ij balá tjiektjijs dajna gå li moadda nuorra tjiektje.
Valla mållagáhttára e dal muoran sjatta.
- Gå lip de mihttomierev biedjam hálijdip nælját divisjåvnåv vuojttet, de lip gæhttjagoahtám makkár vejulasjvuoda le mij guosská tjiektjijda dán dáfon, ja Ájluovta báhtja gudi bajep divisjåvnån tjiektji.
Mij lip juo guláskuddam sijájn.
Le gus vejulasj boahtet ruoptus Ájluoktaj tjievtjatjit boahtte jage?
Dajna aj gæhttjat gávnnu gus buorre mållagáhttár.
Rekruteriga hárráj e aktak dárbaha ballat.
Mij lip dal juohkka jage oadtjum bajás ådå tjiektjijt.
Ja dánna li moadda nuorra tjiektje gudi lidjin vehik maŋen maŋemus gávdan.
Vuojnáv dal sihkarit válldi dav lávkev vaj sjaddi stuovvása dán mijá bállotjiektjamsiebren.
Vuorbbe aj gå la miján riek buorre dahkorássesalljo nav vaj la aj miján buorre vejulasjvuoda.
Juska l javllaájgge, da la aj Arne Johanij máhttelisvuoda iejvvit sijáv gudi li sijddaj javlajda, ja dav de ávkálasstá ja nav ásat hárjjidallamijt juska l dal javllaájgge.
Tjåhkanime, hárjjidallama ja ságastallama la vejulasj gå gájka li tjoahken, hæjttá Arne Johan Turi guhti dal ienemusát ávvus gå de fámillja tjåhkan javllabiejvijda.
Jus otne eai fáhte guovžža mii lea mannan báhčasiidda Suovvejogaleagis Unjárggas, de ohcan ihttá rájes joatkašuvvá beatnagiin mat leat erenoamážit hárjehallan gávdnat guovžžaid.
Dassážii geavahit guovllu beatnagiid.
Ohcan joatkašuvvá dassážii go guovža lea goddon.
Dan muitala Norgga luonddubearráigeahču ovddasteaddji Magne Aasheim.
Ođđa Deanušaldi huksenbarggut berrejit álggahuvvot jo boahtte jagi.
Dan oaivvilda Finnmárkku Olgešbellodaga Stuorradiggeáirras Frank Bakke Jensen.
Jus nu galgá leat vejolaš, de ferte ráđđehus juolludit ruđa huksenbargguide boahttejagi stáhtabušeahtas.
Deanu sátnejođiheaddji lohká iežas behttot garrasit jus nu ii geava.
Dan čállá Ságat aviisa.
Ođđa Deanošaldi lea juo fátmastuvvon Norgga Johtolatplánii, ja lea rehkenastojuvvon máksit sullii 300 miljovnna kruvnnu.
Setter inn spesialtrente hunder hvis bjørnen ikke blir funnet.
Gikk du glipp av onsdagens helsedebatt fra Karasjok?
Se hele programmet her.
Organisasjonsforsker og professor i statsvitenskap, Kjell Arne Røvik, mener kommunene får for mye skyld i at de eldre aldri kommer seg ut.
Ashley Callingbull Burnham, som ble kåret til "Mrs.
Universe" forrige helg, har en klar målsetting med sin tittel.
Ålmåj Divtasvuonan vahkov vuordij åvddål dåktåra lusi besaj.
Vuorbedisvuoda maŋŋela riŋŋgujin fámillja váktadåktårij, guhti gåhtjoj ålmmåv Ibuxav bårråt báktjasij vuosstij ja dåktårijn guládallat biejvet maŋŋela.
Valla ålmmåjn ja fámilljajn lidjin stuorra gássjelisvuoda Divtasvuona dåktårkontåvråjn aktijvuodav válldet, juska moaddi gæhttjalin, subtsas Bájkkeavijssa Nuortta-Sállto.
Esski vahkot vahágahttema maŋŋela besaj ålmåj dåktåra lusi, guhti suv dalága skihppijviessuj Bådåddjuj røntgenij rájaj.
Danna gávnnin liejmme lij nisken.
Dálla l ålmåj Råmså Universitehtaskihppijviessuj rájaduvvam suottaduvátjit.
Ålmmå oabbá subtsas bájkkeavijssaj ållo báktjasij birra ja stuorra dármedisvuoda birra gå ettjin nagá suohkana dåktårfálaldagájn aktijvuodav válldet.
Oabbás murkes gå ålmåj ittjij ambulánsajn Bådåddjuj rájaduvá, valla vierttij ietja filkav åttjudit - ja vil ájn nissketjehpurisá dagá.
Sujna gal lij ienngilviehkke, soajttet li gállnat.
Dát ij la åvvånis buorre, miejnni oabbás.
Suohkandåktår Fred Andersen vájvaj dilev.
Divtasvuona suohkandåktår Fred Andersen vájvaj ássjev gåktu sjattaj.
- Ij åvvånis galga liehket dárbbo nav guhkev vuorddet åvddål dåktårkontåvrråj bæssá, javllá Andersen bájkkeavijssaj.
Andersen iesj ålmmåv giehtadaláj ja suv skihppijviessuj rájaj.
Suohkandåktår ij sidá jur dán ássje birra sáhkadit, valla návti javllá:
- Máhttá liehket gássjelis sihke tjielggit alvosvuodav dasi gev guosská, ja váktadåktårij dádjadit mij javladuvvá.
Divtasvuona suohkan la maŋemus ájgen læhkám hásstalus mij guosská virgájbiedjamav dåktårkontåvråjn suohkanin maŋŋela gå guovtes gålmmå suohkandåktårijs lidjin skihppen diededum.
- Vádnunime diehti le miján gássjelis dåktårdille suohkanin, tjálij Divtasvuona suohkan tjállusin ietjas næhttabielijn guovte vahko dán åvddåla.
- Gå la læhkám gássjelis aktijvuodav oadtjot dåktårfálaldagájn Divtasvuonan maŋemus ájge la vájves dille, miedet Andersen.
Karl Edvard Urheim Spotifyan gullu artisstanamájn Kalle Urheim.
- Iv gåjt Guovddagæjnnuj maná dåssju lávlotjit.
Mån sidáv vuojttet.
Jus pálla nali besav de la buorre.
Vuostasj vaj nuppát sadjáj.
Jali brånsåv, niegat Kalle.
Divtasvuonak Karl Edvard Urheim, jali Kalle Urheim gåk gåhtjoduvvá, lávvodagá Sámi Grand Prixan oassálasstá lávllagijn mij iesj suv lusi bådij.
- La suohtas oadtjot lávllagav lávllot majt aktak ælla ájn gullam, dan namma l Idjasuojvvanis.
Gå galga oaddát ja seŋgan veludalá ja ájádalá, de dá ájádusá sjaddi dagu suojvvanis mij manná sielo ja vájmo tjadá.
- Manen dáv lávllagav dahki?
- Iv gåjt dal mån diede.
Lávllak iesj muv lusi dálven bådij aktan tevstajn.
Ja jus vuojttá de ájggu viehkat Gasskaijá maratonav tjáppa skuovaj ja gitárrajn.
Jagen 2003 Kalle Osloj jådij gånnå ietjas musihka baktu gávnaj.
- Musihkkaiellem la niehko majt duosstiv duosstot moadda jage dás åvddåla.
Jåhtiv Osloj gånnå galggiv ietjam gávnnat persåvnålattjat.
Ja de árvvediv lávllot ja musihkka la muv iellem.
Duosstiv dajna barggagoahtet ja lávllot.
Dálátjij la sån nágin CD-skierroalmodimijda sebradam, ja dijmma ietjas skierrov almodij.
- Dijmma tjavtja de EPav almodiv niellja lávllagij.
Duodden lav lávllum Vuonav ja Svierigav birra, duola dagu girkkon ja hejan.
Ja dálla la sujna juo dal ådå musihkkaprosjækta.
- Dijmmá Sámedikkes ruhtadoarjjagav oadtjuv almodit sálmma ja vuojŋŋalasj CDav, gånnå li dábálasj sálma, muhtem lávllaga majt lav iesj tjállám ja nágin ma li svierigagielas ja ruossjagielas jårggåluvvam.
- Mijá lávllomvuogen la tevstaj ja melodijaj árvvo majt hæhttup várajda válldet.
- Goassa bessap dav skierrov gullat?
- Iv dal ájn riekta diede, valla doajvov sjaddá gæssáj jali tjaktjaj.
Vuojnná dav.
Mån lav esski dájna prosjevtajt álggám ja galggap studioj bassátjij maŋŋel, vásstet Kalle.
Anne Lajla Kalstad la nomineriduvvam "Dán jagásj sábmen 2005".
Anne Lajla áddjá l Hábmeris.
Tjavtjan tjuojgaj Ruonáednama rastá lullebieles gitta allebælláj aktan Arvid Dahlajn.
Tjuojggagådijga bårggemáno 1. biejve, ja 23 biejve duogen lijga tjuojggam 600 tjilumehtara.
Anne Lajla doajvvo ienebu inspireriduvvi dahkat juojddá mij ij la nav dábálasj Sámen.Norsk kortversjon
Anne Lajla doajvvo ienebu inspireriduvvi dahkat juojddá mij ij la nav dábálasj Sámen.
Norsk kortversjon
Publisert
Den 21.-22. juli er det duket for tidenes st�rste Kystfolkets Helg i Helnessund, hvor selveste
Ketil Stokkan og Tore Hansen st�r for rytmene til bryggedans p� l�rdagskvelden.
Les mer
Din opplevelse her?
|�Flere opplevelser
Tegn et abonnement p� Lokalavisa NordSaltens papirutgave eller kj�p en elektronisk utgave (PDF).
Feil: Vennligst fyll ut alle felter markert med r�dt og pr�v igjen.
Send din hilsen og et eventuelt bilde til 2440.
Start meldingen med kodeord NETTINTRO.
* Vanlig MMS-pris
Báledahttin goahteguoran Leinesfjordan gávnnin �vdep giese oasev sáme bastis gasskaájges.
Jáhkedahtte vuostasj dán slájas Stájgon gávnadum.
L�g� �lles �ssjev (PDF).
Sjadd� �vvobiejvve M�sken bierjjedag� gasskabiejve, g� Mikal Urheim vatteduvv� G�n�gis� �nssidimmed�ljav.
Nu er det er m�rkt og kaldt og snart jul, og det er dags � fortelle om noen av de fagreste minnene fra min egen barndoms eventyrland.
Man minnes det gode, og jeg tar en pause fra det mindre gode, og oppfordrer alle til � skrive om sine minner!
Tips nord-salten.noBestill abonnement p� papirutgavenSett inn rubrikkannonse (nett og papir)
Kontakt Lokalavisa NordSalten (nyheter, papiravisa) Kontakt Nettintro (nettsiden)
Annonsering p� nettsiden
Logg inn for � chatte
Luonndo ja kultuvrravásádusá aktan geologijajn, sáme kultuvrajn, histåvråjn ja dábij galggá liehket vuodon gå Tysfjord Vertshus åvddånahttá sierra åtsådallamturismav.
Med en kyst som gir lyst.
Din bedrift her?
|�Flere bedrifter
Duodden daj åtsådallamij majt luonndo vaddá, dagu låptura, guollim, ednamrájge, váre ja vuona, galggi da gudi Nuortta Sálltuj båhti aj oahpásmuvvat geologijajn mij la Divtasvuonan ja aj sáme kultuvrajn.
Tysfjord vertshus tjadát seminárav gæssáj mij jur vielet geoturissmav æládussan Nuortta Sálton.
Lågå ienebut páhperalmmudusán.
Juoga aktisasj la gállo alludagá gaskan ja man tjiehppe lidji åhpadusáv åmastittjat.
Dát dáhpe gulluj dan ájggáj gånnå rumáj subtsastij kultuvralasj åvddånahttema birra.
Sosialdarwinisma ja gállomihttim gulluj dan dáhpáj, ja jåvsåj aj gitta skåvllådåhpåj.Norsk kortversjon
Sosialdarwinisma ja gállomihttim gulluj dan dáhpáj, ja jåvsåj aj gitta skåvllådåhpåj.
Gjengrodd kulturmark og kystlyngheier p� Nes i Hamar�y skal f� nytt liv, n�r Jorid Aspvik og hennes krattgerilja tar fatt p� gamle beitemarker.
Bájken 1915 ja 1921 mannin antropologa Divtasvuonan mihttimin sámijt, valla ettjin huoman gávna sierradusájt sámij ja dáttjaj gaskan.
Dát guoradallam, degu Ditasvuonan ja ietjá bájkijn væráldin aj, lij oasse stuoráp rijkagasskasasj guoradallamijs gånnå ulmme lij ieme ulmusjtjerdajt gávnnat.
Mañep doaroj sinna ájn dárogielak åhpadiddje Måsken mihttij mánáj gállojt ja subtsastij ællim nav sluohkasa degu sån.
-Dålusj vuojno ulmusjtjerdaj birra gitta skåvllådåhpåj jåksin, ja dá vuojno lidjin aj vuodon gå galggin sámijt láddáduvvat nav vaj buorep ulmutjin galggin sjaddat juogu dal gielalattjat jali kultuvralattjat, subtsas guoradalle Bjørg Evjen guhti l skåvllåhiståvråv guoradallam sámij gaskan Divtasvuonan ja aj ietjá Sálto suohkanijn.
Sjievnnjis åssko Misjonera gudi sámij lunna mannin 1700-lågon galggin sámijt "sjievnnijis" åskos lånestit, ja dajna de hæhttuhin dárogielav oahppat nav vaj buktin risstalasj tjállagijt låhkåt.
Tomas von Westen oattjoj guokta skåvllådåbe Divtasvuonan tsieggidum; Rábekjuvson ja Durán, ja sámegielak åhpadiddje virgijda biejaduvvin, ja sábmáj aj åhpadin.
-Jus dalusj gáldojda galggap luohtedit, de lidjin buorre båhtusa jur dát åhpadimes.
Sáme nuora Lådiga gieldan, ja dalloj lij aj Divtasvuodna mañen, lidjin tjiehpebuv gå látte.
Sivvan dasi la gå sáme oadtjun åhpadimev ietjasa giellaj, ja dajna de aj buorebut máhtudagájt åmastin, giehttu Evjen.
Dát åhpadibme ittjij guhkijt biso.
Jagen 1774 mierreduváj åhpadibme galgaj dárruj tjadáduvvat, ja 1700 lågo maññegietjen suojmoj dát máhtudakåvddånahttem skåvlåj tjadá.
Ij dåhkkidahtte Násjunálalasj ulmme 1800-lågon lij aj sivvan gå sihtin dárogielav sámij gaskan nannit, ja jagen 1844 vuododuváj sierra skåvllådáfo gånnå ienemus oasse sámijs årrun.
Sámegielak åhpadiddje virggáj biejaduváj, valla ittjij huoman galga sámegielav åhpadimen adnet.
"Gå sámemáná ienemusát dárogielav dádjadi, galggá aj dárruj åhpadit" lij bagádusmajt dalusj åhpadiddje oattjoj.
-Åhpadiddje dalloj ællim åhpadiddjeskåvlåjt vádtsám.
Bájkálasj oajválattja vuojnnin dárbov sámijda oadtjot åhpadiddjev ietjasa guolgas, ja nav de alodin sámijt åhpadiddjeskåvllåj åtsåtjit, valla gå ettjin nav buoret dárogielav máhte, de ettjin ga aktak dalloj bessamgæhttjalime tjadá besa.
Biedjin gåjt sámegielagav virggáj gut moadda jage åhpadij, ja báhppa de dalloj tjálij: "Åhpadibme galggá liehket dárruj ja dárogielak åhpadiddje hæhttu virggáj biejaduvvat.
Dát åhpadiddje ij la dåhkkidahtte, ja galggá aneduvvat degu mañemus tjoavdos".
Oarjjevuodna guovdátjin Jagen 1886 lij dárojduhttempolitihkka nav nanos, ja sámegielak åhpadiddje lidjin "dagu ruge másjijnan".
Åhpadiddje galggin aj avta gaskav gæhttjat vaj ittjij sámegiella tijmaj ålggolin gullu.
Sámegiella ittjij galga gullut ietján gå ållu niedan.
-Åhpadiddjij vánesvuohta sámegiellaj ja aj vánesvuohta oahppamnevvagijda, oattjoj aj stuorra merkadusáv gåktu giella- ja skåvllåpolitihkka dalloj tjadáduváj, giehttu Evjen ja vuoset aj gå Skåvlik-Jáhkki Måsken åhpadij 1800-lågo maññegietjen.
-Dajt jagijt lij dárogiella dagu nuppátgiella skåvlån, ja åhpadibme smávskåvlån lij sábmáj, ja dat de vuoset Oarjjevuodna sjattaj dagu sámegiela ja kultuvra guovdátjin, valla ij lim dal dåssju nav buorak, javllá sån.
Evjen vuoset dajda jagijda gå Henrik Kvandahl Måsken åhpadij.
-Kvandahl ittjij lijkku sámegiellaj, valla dá suv vuojno diehtep rievddin maññáj.
Dalloj lij vuojnno sámevierrek gáhtot lij jus ettjin viehkeduvá viessot degu dáttja, javllá Evjen.
Juoga aktisasj lij dárojduhttempolitihkan Svieriga ja Vuona bielen dalloj.
Svieriga bielen aj nannijin dárojduhttemav 1800-lågon, valla 1900-jagij sinna unnedin dáv politihkav, ja duogásj dasi lij jus sáme galggin ribádit, de hæhttujin viessot dagu sáme.
Gålmåjhkásasj genusprosjækta la Jåhkåmåhken jåhtuj boahtám.
Genusprosjækta sihtá ietjájduhttet ieme dábijt, ja sjiervve ij galga mierredit masi báhtja ja næjtso galggi sjaddat.
Pedagoga Jåhkåmåhken galggi åhpaduvvat buohtaárvvásasj gatjálvisán.
Báhtja ja næjtso sierraláhkáj giehtadallin skåvlån, valla dálla galggi sæmmi buohta giehtadallat.
Báhtja e galga buorebut oahppat gåktu galggi bievdev láhtjet gå næjtso.
Åhpadiddje li ietja vuojnnám gå næjtsojs vuorddi galggi dav máhttet, ja åvddåskåvlååhpadiddje gatjádij áhtjijs mánáj biktasij birra, ij dåssju iednijs.
Åvddåla ettjin nav dagá.
Tysfjord kommune s�rpreges av de lange, dype fjordene og de h�ye bratte fjellene.
Kontrastene er store i det vakre landskapet.
Ittjij diede oadtju válljit makkár dásen suv mánná galgaj sámegielav oahppat gå skåvllåj álgij.
Esski l de viddjurij birra oadtjum diedojt, ja javlaj maññela ájggu sån bárnes biedjat vuostasjgiellaåhpadussaj.Kortversjon på norsk
Esski l de viddjurij birra oadtjum diedojt, ja javlaj maññela ájggu sån bárnes biedjat vuostasjgiellaåhpadussaj.
Kortversjon på norsk
Ring 75 77 73 00 for bestilling av pizza, hamburger, biffsnadder og mer.
Din annonse her?
|�Flere annonser
Gå skåvllåj galga álgget, ja ietjas mánáv sisi tjáledit, oattjo válljit mahkkár dásen galggá sámegielav skåvlån oadtjot, juogu dal vuostasjgiellan jali nuppátgiellan.
Valla ij la agev álgge diehtet ma li sieradusá da guokta dásij gaskan, ja makkár máhttelisvuoda li.
Æjgáda dan diehti válljiji ietjasa giellamáhtudagá milta ja ietjasa árvustallamij milta.
Beate Mikkelsen ietjas bárnnáj válljij sámegielav nuppátgiellan gå vásse tjavtja vuostasj klássaj álgij dajna gå ij lim ietjajnis vuostasjgiellaåhpadibme skåvlån, ja ij la ga sámegiella vuostasjgiellan suv mánájn.
Áttjak oattjoj diehtet, jusga mánná ij la åvddåla sijda vuolen sámástam, dåhkki huoman suv vuostasjgiellaåhpadibmáj biedjat.
-Oattjojma sjiemáv sijddaj, ja soames vahko maññela manájma bárnijnisá skåvllåj gå galgaj sisi tjáleduvvat.
Sjiemán galgajma válljit makkár dásen galgaj sámegielav skåvlån.
Valla ejma oattjo bagádusáv, ja dan diehti ejma ga diede goappá dásev oattjojma válljit.
Dajna de válljijiv nuppátgielav bárnnásim, subtsas Beate Mikkelsen.
Maññela oattjoj Mikkelsen diehtet dåhkki vuostasjgielaåhpadusáv aj válljit.
Ájluovta skåvllå l ájnna skåvllå Vuona bielen mij aj fállá julevsámegielav vuostasjgiellaåhpadibmen.
Rektor Brit Karin Storvik vájvaj gå ij la skåvllå buorep diedov vaddám æjgádijda dán ássjen.
Valla skåvllå l juo dájna ássjijn barggagoahtám.
-Vuostak hæhttuv vájvahit gå la dille nav, valla skåvllå l juo dájna ássjijn barggagoahtám ja doajvov dille dajna buorrán, javllá sån.
Lågå ienebut páhperalmmudusán
-Miella lij gal fággádit, valla ittjiv rat duosta.
Balliv jiegñabiernna lij gievrap mujsta, tjajmat Tom Fredrik Eivik.
Tom Fredrik la vat arktalasj suollujn mannam.
Dán bále lij Hopenin badjelasj bielle jagev.
Ja sæmmi biejve gå suolluj bådij, oattjoj jiegñabiernav guossáj.
Tom Fredrik la dáv gåvvim vinndegis ietjas oademlanján.
-Ittjiv de duosta biernnaádjáv fággáj gåhttjot.
Vuojnniv dal mån dájna ij dåhkki spievttjit, javllá sån.
Gåvva: Tom Fredrik Eivik Norsk kortversjon
Gåvva: Tom Fredrik Eivik
Hel�rs�pent hotell og feriested rett ved hurtigb�tkaia i Helnessund, Steigen.
20 rom og leiligheter av ulike st�rrelser.
Utleie av b�ter og fiskeutstyr til gjester.
Birssov dal hæhttu dájn biernnabájkijn guoddet juska la dåssju uvsa ålgusbielen gå muhttijn hæhttu.Tom Fredrik Eivik Divtasvuonas la moaddi mannam árktalasj suollujn barggamin.
Dån jage Sválbárddaj manáj, åvdep jage lij Biernasuollun, ja dán jage l Hopenin mannam.
Hopen la akta suoloj Sválbárdasuollujs ja la 47 km2 stuorak.
Alemus várre la 370 m.n.b.. Meteorologalasj stásjåvnnå dan suollun rahpusij jagen1945, ja dallutjis li dav stásjåvnåv sujttim, ålles jagev.
Áddjá guossáj bådij Tom Fredrik Eivik la kámerájn "viejddim" ja gåvvim moadda duhát gåvå árktalasj guovlojs.
Gåvvå: Bjørnar Weines
MoDijmmá dálve åtsåj Tom Fredrik bargov Hopenin, ja vuorbástuváj.armesmáno 26. biejve lij sån ådå barggosajen, ja danna galgaj bielle jagev årrot.
Dåppen ij mobiltelefåvnnå dåjma, ij la internæhtta, valla luonndovásádusá li gal majt ij ietjá guovlojn gávna.
Dåppen gávnnuji aj juhtusa ma e dábálattjat Vuonagátten vuojnnu ietján gå árktalasj guovlojn, ja Tom Fredrik oattjoj avtav dajs iejvvit juo vuostasj biejve.
-Dan sæmmi iehkeda gå mij nieljes lijma gáddáj boahtám, de juo vuostasj guosse bådij guotsa.
Alvaduvviv, ja dan stuojmen ittjiv rat huomája gåsi lidjiv kámeráv vuorkkim.
Biernna ållu goade guorav bådij guotsa, ja vijmak hæhttujma avtav bednagijs luojttet baldátjit, subtsas Tom Fredrik gut ajtu oattjoj gåvåjt majt la åhtsålam.
Dábálsj luonndo Hopenin.
Tom Fredrik la prográmmajådediddjijn Arne Nævrajn ságastime gå bårggemánon bådij luonndoprográmmav dagátjit mij TV'an sáddiduváj vásse gasskavahko.
Gåvvå: Bjørnar WeinesSæmmi båttå gå gåvvij, galgaj aj filmmit, valla Tom Fredrikin lidjin aj maññáj máhttelisvuoda ja assto dájt barggat dajna gå jiegñabiernna stásjåvnå birra guotsaj ålles giesev.
-Jus galgajma gåsik, edesik ålgus gåttjådittjat, de hæhttujma birssov oalggáj gatsostit.
Ij dal danna diehttu; hæhkkat la biernnabiebbmon, javllá árktalasj veterádna.
Gierddisvuodav hárjjidallat
Tom Fredrik la goalmádis árktalasj bájkijn ja ávtas suollujn, ja Hopen la unnemus suoloj gånnå l dálátjij årrum.
Suv oajvvebarggo lij málestit.
Hopen-Lijma dåssju nieljes, valla ájgge ruvva gålåj danna.
Agev lij juoga barggat, ja gå lip dåssju nieljes, da viertti aj iehtjádav barggat.
Dákkár sajijn hæhttu oassálasstet vargga akta ber masi.
Ij dåhkki vuornnot, giehttu sån.
Ij lim ga makkárak gássjelisvuoda sujna dåj nuppij siegen årrot.
-Dakkár sajijn de hæhttu ietjas gierddisvuodav hárjjidallat ja muhttijn sjávot årrot.
Ij de dåhkki njálmev gajggot ja javllat akta ber majt.
Valla jus ássjev årnik láhkáj rájda, de manná agev buoragit.
Diehtiv galgajma bielle jagev aktan viessot dan sæmmi goaden daj sæmmi ulmutjij siegen, ja aj sæmmi lájbes bårråt.
Dakkár viddjurijda má ulmusj hárjján, ja dát lij aj buorre persåvnnålasj hárjjidus, javllá Tom Fredrik.
Suv mielas la ålov oahppam gå la dákkár ávtas sajijn mannam bargatjit, ja aj dåssju amás ulmutjij siegen årrum.
Tom Fredrik vat Divtasvuodnaj dån biejve jåvsådij, ja sujna l miella vat mannat, ja doajvvu bæssá Jan Mayenij gånnå ij la ájn årrum.
Valla ienemusát sihtá Ántárktisij, Troll-stásjåvnnåj.
-Jus besav, de manáv, javllá sån.
Julevsámegielav dal ruvva dåhkki internehta baktu aj oahppat.
Viddnudak E-skuvla la åhpadimev åvddånahttemin mij la gárves gidá guovlluj.
-Dát la álggokurssa julevsámegiellaj, ja la dunji guhti sidá sámegielav oahppat jali vehik máhtá sámástit ja sidá ienebut oahppat, subtsas Jan Skoglund Paltto guhti doajmma viddnudagáv E-skuvla.
Duodden kurssagirjijda oattjo aj persåvnålasj oatsodimev åhpadiddjes, ja njálmálasj hárjjidusáv oadtju oahppe aj internahta jali telefåvnå baktu.
Dájna åhpadusájn aj dåhkki eksámav válldet nuppátgiellan vuodoskåvlå dásen.
Vuona oahpes miehttseulmusj ja luonndoiehttse Lars Monsen, la goadev Jåhkåmåhken oasstám.
Suv ådå sijdda sjaddá bájkke gåsstå vuolggá gå boahtte giese galggá ålles Nuortta Kálottenav manádit ådå vásádusáj mañen aktan nissunijn gen siegen årromav juohká.
Produserer ferdig plen for Nord-Norge
Sámegielak ællobargge Jåhkåmåhken galggi nuorra ællobarggijt hárjjidallat sámástit ja elujn barggat.
Dát mentorprosjækta galggá sámegielav gádjot ja nannit nav vaj ij vijmak gádo.
Nuorra sáme galggi mentorij tjadá gielav nannit ja ieme sámemáhtudagájt nannit, ja sámegielak mentora sámesijdajs Jåhkåmåhken galggi sijáv viehkedit gielav ja ieme sáme máhtudagájt nannit ja gievrrodit.Kortversjon på norsk
Nuorra sáme galggi mentorij tjadá gielav nannit ja ieme sámemáhtudagájt nannit, ja sámegielak mentora sámesijdajs Jåhkåmåhken galggi sijáv viehkedit gielav ja ieme sáme máhtudagájt nannit ja gievrrodit.
Hver s�ndag kl.
13-18 har vi middagsbuff�t til kr.
Velkommen!
Nievres dálkke hiemssi ællobarggijt lulás boahttsuj jåhtet.
Ællosábme Per Anders Vannar Sirges tjieldes la juo badjelasj mánov váren årrum.
Sån ij jahke gærggá jåhtemijn åvddålij javlaj.
Dálkke l suv hiemssim.
Ieme láhkáj lidjin juo boahttsujt sirddám ja lulás jåhttåm juo vásse vahko.
Gå illastuvvap, jali lip ietjá láhkáj ládaduvvam, dárbahip viehkev psykologajs.
Gå lip nuppij ulmutjij rijddalam, da la aj dárbbo psykolåvgåjda, ja mijá psykologajda li da sæmmi ulmutjij gejna lip rijddalam.Norsk kortvesjon
Gå lip nuppij ulmutjij rijddalam, da la aj dárbbo psykolåvgåjda, ja mijá psykologajda li da sæmmi ulmutjij gejna lip rijddalam.
Norsk kortvesjon
Dáv javllaba Tor Erik Paulsen ja Inga Mikkelsen guhti libá såbadusprosjevtav Nuortta Sálton tjuovvum mañemus bielle jage.
Inga ja Tor Erik libá goappátja sáme ja libá Divtasvuonan bajás sjaddam.
Libá aj åtsådallam gåktu ietjaska suohkan sáme ássjijt giehtadallá, valla vuojnneba huoman åvddålij guovlluj.
-Mij sáme hæhttup ietjam dilijn såbadit ja aj nuppij såbadit gudi li sáme vierregav ládam ja gejna lip rijddalam, javllaba Tor Erik ja Inga.
Tor Erik ja Inga libá dán såbadusprosjevta baktu Oarjje-Áfrikán mannam gæhttjamin gåktu ulmutja dåppen li barggamin maññáj gå apartheid gádoj, ja dat mij Inga mielav båvtij lij gå fámillja gut lij niejdav bæsstám gåddut, fármmálahkkuj gåddijn tjuodtjun.
-Juska l væráp dat mij la Oarjje-Afrikán dáhpáduvvam, da vuojnnin huoman ássjijt ma li muodugattja Oarjje-Áfriká ja Sáme gaskan.
Ja ulmutja dåppe aj vuojnnin ássjijt ma li muodugattja mijá ja sijá gaskan, ja dádjadin sámij vidjurijt.
Sábme l aj værddogisvuodav ájgij tjadá dåbddåm, valla hæhttup dal måjves badjánit juska lip ietjama duogátjis skámádam, javllaba Tore Erik ja Inga gudi aj lijga såbadusseminárav tjuovvomin dijstagá.
Såj dal æbá rat diede jus sáme dán guovlon li gárvvása såbadibmáj.
Tor Erika mielas vierttip værrorollas ierit boahtet.
-Jus dal rijdo li, da dåhkki dassta ierit boahtet.
Hæhttup såbadit, ja diehttelis dal báktji gå vat akti ájn dajt sæmmi ássjijt duohttap, javllá Tor Erik Paulsen ja doajvvu nuoraj gaskan juoga tsahkká mij hárret dáhkkár ássje badjáni.
Juska Jielleváre suohkan la ævtodam Rijttsemráhtev guhkedit Vuonabælláj ja Divtasvuodnaj, ij huoman ráhte buorep sjatta gå dalla.
Länastivrra sihti klássifiserit dáv ráhtev álmmukráhten, valla Sveriga Vägverket e dasi guorrasa.
Sijá mielas galgaj ráhte buorep láhkáj vieleduvvat jus galggin dav buoredit.
Jus gasskarijkasasj ráhte sjaddá daggu Vuona ja Svieriga rijkaj gaskan, de la jáhkedahtte esski ráhtev buoredi.
Lokalavis for Steigen, Tysfjord og Hamar�y.
-Dat biejvve mij la javllabasij åvddåla gåhtjoduvvá ruohttabiejvven, ja dan biejve iehket la várálamos iehket, tjállá Johan Turi ietjas girjen "Mujttalusá sámij birra".
Javllaájgge la sjievnnjisamos ájgge jagen.
Dålusj åsko milta la sjievnnjis ájgge rassjes ájgge.
Dan ájge viertti agev liehket várrogis.
Ja javllabasij sinna i oattjo barggat akta majt - jus dal i hæhttu.
Dav majt illa bargadum oadtjum javlajda, viertti sjáhtjalit javllabasij maññela.Norsk kortversjon
Dav majt illa bargadum oadtjum javlajda, viertti sjáhtjalit javllabasij maññela.
Divna ilmme l luovas dáj muttoj, ja ij la ga diehttelis mij luluj dáhpáduvvá.
Viertti edesik Jubmela bágos muhttijn lågåstit.
Ja mujte: Ale val ilá vastet ståga!
-Jus máná daj ájgij ilá vastet ståhki, de ihttudalli.
Ja jus la dujna ilá stuorra jubmelahtesvuohta, de ihttudalá vájku la stuorra, boares ålmåj, dan diehti gå la ilá suorodibme, ja gå la ilá binnáv Jubmela bágos låhkåm.
Valla sån gut la Jubmela bágos låhkåm, sunji ij bærggal baste, tjállá Johan Turi.
Turi dáv girjev almmudij vuostasj bále jagen 1910.
Sån tjálij nuorttasámegiellaj.
Girjje l jårggåluvvam moatte giellaj.
Dán girjen subtsas Turi moatte vidjurij birra, ja nammat aj javllaájgev ja dålusj dijdajt, ja aj gåktu galggin dahkat jus hæhkkat ihttujin.
Sån aj nammat gåktu sáme åvddåla barggin gå javlajda galggin gærggat.
Lågå ienebut páhpealmmudusán
Ållo báktjasa ja assme la vuodon gå såbadusprosæssa jåhtuj bådij Vuona girkko baktu dijmmá.
Hábmera báhppa Rolf Steffensen jådet dáv prosjevtav, ja vásse disjtagá ásaduváj seminárra Árranin gånnå 80 tjåhkanin gulldalittjat ja ájádusájt nuppij juohket.
Steffensen la dájna prosjevtajn jagev barggam, ja vuojnnám la dárbov såbadibmáj ulmutjij ja institusjåvnåj gaskan ja sáme álmmugijn.Norsk kortversjon
Steffensen la dájna prosjevtajn jagev barggam, ja vuojnnám la dárbov såbadibmáj ulmutjij ja institusjåvnåj gaskan ja sáme álmmugijn.
Makkár vájkkudusá galggi såbadibmáj?
Lågådalle gæhttjalin vuojnojt buktet.
Riek ålos lidjin tjoahken, ja gulldaliddje lidjin riek gullisa.
-Ij la såbadus dåssju Jubmela ja ulmutjij gaskan.
Såbadibme hæhttu boahtet ulmutjij gaskan jali juohkusij gaskan, subtsastij teologiprofessor Jakob Jervell ietjas lågådin ja vuosedij girkkuj mij åvddåla javlaj sáme hæhttujin dárulattjan sjaddat åvdås gå risstagissan máhttin sjaddat.
-Såbadibme la aktisasjvuodan viessot, valla huoman e dárbaha muodugattja liehket.
Girkko ándagis ánoj jagen 97, valla ittjij huoman såbadus tjuovo.
Dajna l de dasi dálla dárbbo, javlaj Jervell.
Ole Henrik Magga, åvddåulmusj AN'a iemeálmmugij nammadusán, guoskaj Guovdagæjnorijdov mij dáhpáduváj 153 jage dás åvddål, ja suv mielas la girkko tjuodtjum buohta gå badjelgæhttjin sámijt.
-Dát la sjievnnjis ájgge girkkuj.
Ja esski jagen 1997 oattjojma hávddáj guoddet da guoktáv gudi dalloj Guovdagæjnon gåddujin, javlaj Magga ja jårgaj: -Mån lav iesj vuojnnám gåktu sáme gåtseduvvin, ja gåktu lip mij sáme vuosstálasstaduvvam.
Dan diehti li 1990-jage nav ájnnasa mijá histåvrråj, javlaj Magga.
Sån aj vuosedij daj 400 millijåvnås guhti hæhttuji niedastuvvat, ja moattes li aj ájteklándas vuojeduvvam.
- Gå buohtastahta nuppe værálda iemeálmmugij, de muhtema javlli sáme e galga luodjot gå nav buoret viessu.
Valla mij hæhttup ulmusjriektájt mihttit skándinávalasj tjalmij.
Hæhttup gæhttjat mij la spæddjum: hæjosvuohta ja vahágahttem, valla ienemusát dav mij ulmutjav ienemusát vahágahttá: gå ep la oadtjum viessot nav gåktu lij máhttelis, ja nav gåktu bierrip, javlaj Magga.
Magga huoman várrodij.
- Hæhttup aktisattjat barggat jus ulmusjriekta galggi ålliduvvat.
Hæhttup dåbdåstit, ja illastiddje hæhttuji ándagis ádnot, ij dåssju engu, valla ålles vájmos.
Divna dát hæhttu prosessa tjadá bargaduvvat, ja duodalattjat ja tjavgga barggat dan diehti.
Dåbdåstime dagi ep åvvå álgov oattjo, ja gássjel la val barggat daj ássjij ma li nav báktjasa.
Dálla diehtep mij la buorre viessom, ja da la dat mij la hásstalus, hiejtij Ole Henrik magga.
folk
Vásse vahko lidjin divna 1. klássaga aktisasjsuorges Knut Hamsuna joarkkaskåvlås tjoahken Hábmelin.
Ulmme dájna guossidimijn la oahpástuvvat nubbe nuppijn, ja oahppijt alodit nav vaj nuppe jahkáj aj åhtsi.Norsk kortversjon
Ulmme dájna guossidimijn la oahpástuvvat nubbe nuppijn, ja oahppijt alodit nav vaj nuppe jahkáj aj åhtsi.
Klatringen g�r bratt oppover og merkingen er tidvis d�rlig.
Helldalisen virker utiln�rmelig der isbeen storsl�tt ruver i 1351 meters h�yde.
Divna 32 vuostasjklássaga Knut Hamsuna joarkkaskåvlån aktisasjsuorges Stájgon ja Hábmerin lidjin tjåhkanam Hábmerin vásse vahko.
Dáv lij juohkka jage dáhkam.Dárogielaåhpadiddje ja prosjæktajådediddje Tore Hestbråten lij riek mihá gå oahppe Stájgos ieddneskåvllåj Hábmerij båhtin.
-Dan baktu oahpástuvvi oahppe nubbe nuppijn, ja sæmmi båttå aj musikálajn barggap mav ihkap åvddånbuktep juogu filma jali teáhtara baktu.
Duodden la aj ulmme oahppijt alodit nav vaj boahtte jage Hábmerij båhti skåvlåv váttsátjit, måjudallá Hestbråten.Kristina Sandnes Oppájdes ja Eirik Hansen Stájgos javllaba suohtas ja geldulasj lij nuppij vuostasjklássagij æjvvalit ja sijájn oahpástuvvat.
-Ep la mij goassak åvddåla æjvvalam, ja riek geldulasj lij sijájn oahpástuvvat.
Muhtema ham diedon båhti diek skåvlåv váttsátjit vat boahtte jage, javllaba oahppe guovtes.
Ja dat la de akta ulmijs dájna tjåhkanimijn.Skåvllåoajvve Jens Erik Bjørklund-Lassena mielas la riek buorre ja ájnas gå klássa 1b Stájgos ieddneskåvlåv guossidij.
-Oahppe Stájgos ja Hábmeris oahpástuvvi nubbe nuppijn, ja de ihkap Stájgo oahppe båhti Hábmerij boahtte jage, javllá sån.
Foto: Sander Andersen
4. klássas gitta 7. klássaj oassálastij fágan sámegiella ja kultuvrra.
Gå 8. klássaj bådij, álgij ållessjattukkurssaj c-gieladásen.
Esski de dalloj sámegielav oahppagådij.
Mañemus jagev vuodoskåvlån váttsij vuostasgielak dásen.
-Juoga systeman la vihke gå ittjiv åvddåla sámegielav åhpa, javllá Arnhild Lindbach gut dálla l lingvistihkav ja sámegielav allaskåvlådásen låhkåmin.
Norges nest st�rste seilas, fra Nordskot i Steigen og tvers over Vestfjorden til Kabelv�g.
Arnhild Lindbacha mielas la vihke skåvllåsysteman.
Juoga l boasstot gå moaddása låhki sámegielav skåvlån, valla e huoman sámástit buvte.
-Skåvllåsystebma l nievrre.
Ij la buorak jus illa tjiehppe, valla jus la vat ilá tjiehppe, de illastuvá nuppijs.
Oahppe gudi ælla nav tjiehpe, e huoman åhpadiddjes tjuovoduvá.
Muhttijn dagu e plána gávnnu gåktu galggá gielav åhpadit, valla dat ij la åhpadiddjij vihke, valla farra systema vihke, javllá Arnhild gut c-gielaåhpadusáv joarkkaskåvllådásen iehkedijt tjuovoj madin gávtsát klássan váttsij.
Arnhild ájtsaj sámegielav dåhkki oahppat.
-Ållessjattukåhpadusán lij mujna dalloj nav tjiehpes åhpadiddje mij åhpadusáv vieledij ja gájbbádusájt buvtij, ja dajna de aj oahppiv.
Ájttsiv dåhkki aj gávtsátklássagij juojddá oahppat sámegiela hárráj, ja dåhkki aj gávtsátklássagij oahppat sæmmi madev ja aj sæmmi dásen gå ållessjattugijt, subtsas Arnhild.
Lågå ienebut páhperalmmudusán.Norsk kortversjon
V�jbi g�jkkeguolle la tem�n g� Divtasvuona demenssiebrre �sat kursav g�ktu s�me iemel�g�sj biebmojt galgg� g�rvedit.
Nasjonalforeningen for Folkehelsen la oadtjum 105 000 kråvnå Norsk Tipping Extra-spelas biebbmokursav ásadittjat julevsáme dáfon Vuona bielen.
Kurssa jåhtuj boahtá, ja Divtasvuona demenssiebrre l teknihkalasj ásadiddje.
Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Helse og Rehabilitering, guhti æjggu Extraspelav, la juollodam 2,6 miiljåvnå kråvnå siebrijda Nordlánda fylkan gudi varresvuodajn barggi, ja Nasjonalforeningen for Folkehelsen la dajna rudájt oadtjum julevsáme biebbmokurssaj.
Nasjonalforeningen for Folkehelsena bæjvásasj jådediddje Tordis Jentoft subtsas kurssa tjadáduvvá Divtasvuonaguovlon boahtte jage.
-Kurssa dal jåhtuj boahtá gå teknihkalasj ásadiddje la gárves, ja árvvedahtte ij mige sjatta åvddål boahtte jage, javllá Jentoft ja joarkká: -Riek ájnas la dålusj biebmojt vieledit ja aj gåktu dahki biebojt iemeláhkáj, valla sæmmi ájnas la aj vaddet máhttelisvuodav vuorasulmutjijda ja dajda gænna l demens, ásvas biebmov dagátjit.
Dárbbo l aj bæjválasj biebmov vieledit, ja bæjválasj biebmov dahkat nav ásvas gå máhttelis, javllá Jentoft mañutjissaj.
Regler for kommentering
Sjievnnjet le, tjoaskes ja ruvva javlla, ja de le muddo subtsastit soames buorre mujtojt ietjam m�nn�vuoda subtsasrijkas.
Buoremus b�tt�jt mujtt�, ja b�dditjav binnep buorre mujtojs, ja hasodav iehtj�dijt ietjasa mujtoj birra tj�let!
13 oahppe Bådødjon li válljim sámegielav fáhkan skåvlån, ja divna li riek måvtuga.
Gå tijmajda galggi hæhttuji táksijijn mannat.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Gå tijmajda galggi hæhttuji táksijijn mannat.
Dronningruta er rundt 10 km lang og g�r fra Sk�nland (ca 2 km fra Bogen) til Holkestad.
Anita Nergårdan lij 13 oahppe Bådødjon gudi sámegielav låhki.
Aktse oahppe mánájskåvlån ja niellja oahppe nuorajskåvlån, duodden la aj akta joarkkaskåvlån gudi li válljim julevsámegielav fáhkan skåvlån dán skåvllåjage Bådødjon.
Dajs li gålmmå vuostasjklássaga.
Åhpadiddje Bådødjon, Anita Nergård, subtsas riek måvtugis ja miellagiddavasj oahppij birra gudi hæhttuji ietjasij skåvlåjs ålgus gå galggi sámegieltijmajda.
-Muv barggosadje l Bodøsjøen skåvlån, ja gå muv sámegieloahppe galggi tijmmaj, hæhttuji dán skåvllåj boahtet.
Muv oahppe de táksijav válldi diehki, subtsas Anita Nergård.
Nergårda mielas la hávskke gå nav ålos li válljim sámegielav Nordlánda oajvvestádan.
-Hávskke gå nav moahttes sihti sámegielav låhkåt.
Jáhkáv ulmutjij ja aj mánáj vuojno li rievddam.
Ja de duodden la diedon gå nav ålos Divtasvuonas dáppen årru, javllá Nergård guhti sáñart birrusijt Bådødjon gånnå dåhkki giellaåhpadime birra ságastit.
-Ælla dal Bådødjon birrusa gånnå máhttá sámegiela ja gielaåhpadime fágalattjat ságastit.
Dakkár máhttelisvuodav de sáñardav.
Mujna l dal Árran gåsstå oattjov fágálasj bagádusájt, valla ælla barggoguojme dáppen gejna máhtáv sámegiela birra giehttot mij guosská åhpadibmáj, javllá Anita Nergård.
Nergård åhpadimev tjadát temáj baktu.
Oahppe aj muttijn oadtju giellaåhpadusáv madi duodjuhi, jali gå li gáhkkimin.
Dáv ávijsav majt dálla la låhkåmin la 10 jage dán jage, ja 3 jage dás åvddål lij vuostasj bielle dán ávijsan julevsámegiellaj.
Dát bielle l aj ájnna ávijssafálaldahka julevsábmáj.
PDF-bilde Norsk tekst
Hver l�rdag kl.
10-16 har vi kakebuff�t til kr.
Moattes lij gatjádam jus ep galga ålles bielev dárruj jårggålit.
Julevsámegielan la guhka ja nanos histåvrrå, Vuona ja Svieriga bielen, valla ij tjálálattjat.
Sámegielaga lij ájgij tjadá hæhttum ieneplågogiellaj hárjjánit, ja dajna l aj ienemusájda álkkep dárogielav låhkåt.
Mij sihtap julevsámegielav åvdedit ja vuojnnusij biedjat, ja nav arvusmahttet sámegielav låhkåt.
Jus ålles sámebielle dárruj jårggåluvvá, la muhte rádjáj ájggomus dájna bielijn gáhtum.
Juska ep oattjo ienep gå avtav prosentav dat pressedårjas majt stáhtta sáme ávijsajda vaddá, doajvvop dát fálaldak bissu nav vaj ietjama giellaj ávijssafálaldagáv oadtjop.
Vuostasj jage lidjin Ánte Siri Guovddagæjnos, Inga Mikkelsen Divtasvuonas ja Ellinor Marita Jåma Grongas sáme oahpestiddjen.
Gåvvå: Elisabeth P. Jenssen.
H�var Olsen fra Steigen er en sterk kandidat til ildsjelprisen i Salten.
Les hele saken her.
Sáme allaskåvllå åhtså vat 3 ådå sáme oahpestiddje boahtte skåvllåjáhkáj.
Prosjækta l aktisasjbarggo Sáme allaskåvlå ja Barggo- ja aktijdimdepartementa gaskan, ja vihpá 3 jage.
Boahtte jahke l aj dán prosjevta mañemus jahke, jus dal ij joarkeduvá.
Sáme allaskåvlån la prosjevta åvdåsvásstádus, ja prosjevta jådediddje Sissel Mikkelsen doajvvu moattes åhtsi dán "virggáj".Prosjæktajådediddje Sissel Mikkelsen doajvvu soames åhtså sáme oahpestiddjen.Prosjæktajådediddje Sissel Mikkelsen doajvvu soames åhtså sáme oahpestiddjen.
-3 oahpestiddje galggi vat oadtjot máhttelisvuodav joarkkaskåvlåj milta mannat subtsastittjat sáme nuoraj birra, ja vuosedit sáme nuora aj laptop'ajn barggi ja iPod'an musihkav gulldali.
Prosjevta ulmme l vuosedit nuorajskåvlåj oahppijda moattebielev sámevuodas ja sámekultuvras, subtsas Sissel Mikkelsen.
Mikkelsen subtsas moattes e diede åvvå majdik sámij birra, ja nav de vuojnná dárbov oahpestiddjijs.
-Mij tjalmostip sáme identitehtav ja gielav, ja oahpestiddje li agev buorisboahtem akta ber gåsi båhti.
Ja imálasj la gå nav ålos e diede majdik sámij birra, sierraláhkáj oarjjelij guovlojn.
Dajna de vuojnáv dárbov dássta.
Valla e val divna skåvlå vuojne dárbov mijá dievnastusás, javllá Mikkelsen ja jáhkká aj dat la oahppamplána vihke.
"Virggáj" åhtsi 3 dábálasj sáme nuora gudi ælla ájn 25 jage ja gudi diehti vehik ietjas duogátja birra.
-Nuora aj oadtju 15 studiepoenga kursav miján dáppen, ja dat la dagu duodde ieme máhtudahkaj, javllá Sissel Mikkelsen mañutjissaj.
Oahpestiddje oadtju 150.000 kråvnå stipænndan dat jages gå la oahpestiddje, ja åhtsåmájgge l biehtsemáno 9. biejve.
Beate Mikkelsen, Vivian Aira ja Karianne Thomassen li d�jmalasj �jg�da.
Stivran lib� aj Beate Rahka Knutsen ja Arnhild Lindbach.
Mañemus gasskavahko juohkka mánon lij æjvvalam hárjjidalátjit sámegielav nav vaj buorebut máhtti ietjasij mánájda sámástit.
Hárjjidallam le jåhtuj boahtám Sáme Æjgátværmástagá tjadá, ja le akta moattet dåjmajs majt siebrre le jåhtuj oadtjum.
Foto: Kjersti R. Sivertsen
Sáme æjgátværmástahka l dåjmalasj siebrre, ja nuorra æjgáda gudi ælla nav stuovvása sámástittjat oadtju dajna máhttelisvuodav sæmmi lágátjij hárjjidallat.
-Dát la midjij buorre hárjjidallamarena, ja de oadtjop ietjama mánáj siegen aj hárjjidallat duola dagu gå rollajt dahkap daj siegen, ja nåk dagu oassásij mannap oasestittjat, subtsas njunnjusj Beate Mikkelsen Sáme Æjgátværmástahka Nuortta Sálton li aj javlajda gárvedime, ja galggi ájn idet æjvvalit javllakårtåjt ja javllahiervvimijt dagátjit.
-Galggap æjvvalit idet hávsskudalátjit, ja duov dáv javlajda dagátjit.
Ja de la diedon biebbmobåddå.
Dát de sjaddá mañemus åvddåla javla, javllá Beate Mikkelsen Mikkelsen ij rat diede jus dássta mige sjaddá javlaj maññela.
-Æjgáda dal ietja mierredij jus galggap náv æjvvalit javlaj maññela.
Muv mielas de vierttip.
Guláv iesj gåktu giellaj hárjján, javllá Beate Mikkelsen guhti iesj gæhttjal mánájdisá sámástit.
Ja idet vat æjvvali ságastittjat ja hávsskudalátjit Árrana biebbmolanján
-Dát la midjij buorre hárjjidallamarena, ja de oadtjop ietjama mánáj siegen aj hárjjidallat duola dagu gå rollajt dahkap daj siegen, ja nåk dagu oassásij mannap oasestittjat, subtsas njunnjusj Beate Mikkelsen
Sáme Æjgátværmástahka Nuortta Sálton li aj javlajda gárvedime, ja galggi ájn idet æjvvalit javllakårtåjt ja javllahiervvimijt dagátjit.
Dát de sjaddá mañemus åvddåla javla, javllá Beate Mikkelsen
Mikkelsen ij rat diede jus dássta mige sjaddá javlaj maññela.
Solvår Knutsen Turia mielas tjadáduváj eksábma eksámakåntåvrå njuolgadusáj milta.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Solvår Knutsen Turia mielas tjadáduváj eksábma eksámakåntåvrå njuolgadusáj milta.
Vásse skåvllåjage tjadáduváj sámegielakurssa Árranin.
Kurssa lij aktisasjbarggo Aetata ja Tysfjord ASVO gaskan, ja Árran kursav praktihkalattjat ásadij.
Kursa oassevállde oadtjun aj eksámav válldet tjálálattjat, ja aj njálmálattjat.
Njálmálasj eksábma tjadáduváj vásse vahko, ja gåktu Bájkálasjávijssa dádjat lidjin eksáma båhtusa riek buore.
Valla ællim val divna oahppijs huoman dudálattja gåktu njálmálasj eksábma tjadáduváj.
Tevsta man birra eksáminánda galggin ságastit lidjin åvdutjis válljiduvvam pensuma milta.
Duodden lij aj amás tæksta.
Gåktu Bájkálasj ávijssa soames eksaminándajs dádjat, ettjin divna oattjo sæmmi máhttelisvuodav, gå lij dagu stivrridum makkár tevstajt juohkkahasj galgaj oadtjot, ja nav oadtjun eksaminánda máhttelisvuodav "månnat" makkár tevstajt oadtjun pensumis.
Árran lij dán kursa práktihkalasj ásadiddje, ja giellaåssudagá jådediddje Solvår Knutsen Turi ij dádjada majt lij boasstot dahkam gå eksábma tjadáduváj.
-Mij lip dåssju oahppoplánav ja pensumav gæhttjam, ja dajna duogátjin lip válljim individualmodellav, ja tevstajt válljim man birra eksaminánda galggin ságastit.
Eksáminánda oadtjun guokta tevsta; oahpes tevstav, ja aj tevstav mij ij lim oahpes, subtsas Turi.
Turia mielas eksábma tjadáduvvam nav gåktu galgaj, ja dajna lij aj rievtesferduk, valla gåhttju huoman eksaminándajt gujddit jus sijáj mielajs la juoga boasstot dagáduvvam.
Nav la aj máhttelis lagábut gæhttjat jus eksábma l riektaláhkáj dagádum.
Eksábma aj máhttá ietjá lahkáj tjadáduvvat.
-Eksábma máhttá ietjá láhkáj tjadáduvvat, ja mij evaluerip ja gæhttjap eksámaásadimev, dán bále aj.
Mij lip dåssju eksámakåntåvrå njuolgadusájt tjuovvum, javllá Knutsen Turi.
-Vuorddit ienebut, allit val dáv oajvvevuollen ane, hasot Miriam Paulsen gå ájádallá sáme giellaháldadusguovlov masi l Divtasvuodna ådåjagijs oassálasstám.
Divtasvuona nuora aj gæhttji boahtte ájggáj dagu hásstalussan sidjij, ja sierralahkáj dálla gå Divtasvuona suohkan la sáme giellalága vuolláj boahtám.
Sámedikke ájras Miriam Paulsen (SSR - NSR) oassálasstij suohkana diehtotjåhkanimen dijstagá Gásluovtan.
Sån la riek ávon gå Divtasvuodna ajtu sámegielav ja kultuvrav sihtá vieledit, valla suv mielas galgaj dát barggo vehik ruvábut mannat, ja aj åvddåla boahtet.Sámedikke ájras Miriam Paulsen (25) ávvus gå barggo giellaháldadusguovlojn la vuojnnet jåhtuj boahtám.
Valla várrot ij dáv dåjmav oajvvevuollen adnet.
Sån la dálla skihppijsujtárin låhkåmin Hammerfestan Finmarkon, ja doajvvu sunji l barggo sijddasuohkanin gå la dåppen gærggam.
-Ietjam bieles guláv dagu dudálasj lav gå vijmak lip nav guhkás dán prosæssaj boahtám at galggap sáme giellaháldadusájn suohkana ja aj ietjá almmulasj orgánajn barggagoahtet.
Mån jáhkáv dát dahka nav vaj nuorra sámijda dagu suohkan ja almmulasj orgána sidjij aj gullu.
Munji l gåjt dagu Divtasvuona suohkan la suohkan mij aj sámeássjijt vielet, ja gånnå "sábme" sjaddá luondulasj, subtsas Miriam Paulsen ja la riek ávon gå dilev usjudallá, valla várrot huoman vaj dát dille sjaddá oajvvevuollen.
Gåtsedit Juska dal Divtasvuonan li sáme ållu dålutjis årrum ja aj aktan láttij vieddim, de ij Paulsen vuorde ássje ma gulluji giellaháldadusá bargo vuolláj galggi ijá birán tjoavdeduvvat.
-Almmulasj háldadusájn dájn guovlojn ij la sámegiella gullum ietján gå sijájs gudi li barggam danna.
Dajna iv vuorde dát galgga liehket gergas gå dåssju boalov diebttji.
Dádjadav gå ájgge gållå dájna ássjijn, valla e val de dav galga adnet oajvvevuollen.
Vierttip ruvábut barggat, ja vierttip aj snivva barggat.
Duodden hæhttup dáv ássjev gåtsedit nav vaj barggo jåhtå, javllá Miriam Paulsen.
Nuorajt arvusmahttet Miriam Paulsen doajvvu giellaháldadusbarggo suohkanin ienep barggosajijt vaddá, ja suohkan åhpadimev ásat dajda gudi e sámegielav buvte hållat jali tjállet.
-Vaddit máhttelisvuodav dajda gudi sihti sámegielav låhkåt ja dan láhkáj oassálasstet bargguj mij gielav nanni.
Dat barggo nuorajt arvusmahttá, ja vájbi aj dát barggo dan diehti ienep nuorajt oadtju Divtasvuodnaj jådåtjit, javllá skihppijsujtárstudænnta guhti usjudallá vat Divtasvuonan bargov åttjudit gå gærggá.
-Soaptsov nav buoragit Divtasvuonan, ja vájbi ájn vil buorebut soaptsov gå diedáv sábme l oasse suohkanis aj.
Doajvov oattjov ruoptus boahtet bargatjit, javllá Miriam Paulsen ja joarkká: -Divtasvuodna l juo lávkev válldám, ij la desti gatjálvis jus galggap sáme giellaháldadusguovlluj oassálasstet vaj ep galga.
Dálla l dåssju åvddålij guovlluj gæhttjat ja mielos mielajn barggat.
Gåtsedit
Juska dal Divtasvuonan li sáme ållu dålutjis årrum ja aj aktan láttij vieddim, de ij Paulsen vuorde ássje ma gulluji giellaháldadusá bargo vuolláj galggi ijá birán tjoavdeduvvat.
Nuorajt arvusmahttet
Miriam Paulsen doajvvu giellaháldadusbarggo suohkanin ienep barggosajijt vaddá, ja suohkan åhpadimev ásat dajda gudi e sámegielav buvte hållat jali tjállet.
Sáme girje ja tjállusa almoduvvi, ja dájda girjijda la vargga agev dárbbo gåvvididdjijda.
Valla almmudagájda ij la agev álgge gávnnat soabmásav guhti hiehpá dáhkkár bargguj.
Dajna de soames almodusá sjáhtjaluvvi.
Bildet: Bård Eriksen åhtså julevsámegielak gåvvididdjijt.
Bæjválasj jådediddje Báhko almmudagán Bård Eriksen javllá gåvvididdje vuostak hæhttuji Sámedikkes dåhkkiduvvat.
Báhko álmmudagán li avta galla gåvvididdje gejt adni, ja Eriksen javllá muhttijn la gássjel jus soames gåvvididdjes dagu skihpppá jali ietja sivá diehti hæhkkat e máhte gåvåjt dahkat.
-Muhttijn soajttá nav gåvvididdje ij máhte bargov válldet gå almmudahka sihtá.
Dajna de soames girjjeprosjevta hæhttuji sjáhtjaluvvat.
Sámedigge dåhkkit gåvvididdjijt, ja gæhttji fágalasj åvddånbuktemvuohkáj gå árvvustalli gåvvididdjijt.
Ienemusát guosská dát tjáhpagirjalasjvuodagirjijda, subtsas Bård Eriksen.
Dárogielaga Eriksen aj adná dárogielak gåvvididdjijt, valla gå galggi sámegielagirjijt gåvvidahttet, de hæhttuji vuostak oadtjot tjoahkkájgæssusav dárogiellaj jårggåluvvam.
Dát hiemssi bargov ja dahka nav vaj girjjeprosjevta divrru.
-Sámegielagirjijt jårggålit jali edesik tjoahkkájgæssusav dárruj jårggålit, divrrot ja hiemssidahtta girjjeprosjevtav nav vaj muhttijn ållu maññunip, dajna de lij ållu buoremus jus lij gávnnut gåvvididdje guhti aj julevsámegielav dádjat, javllá Eriksen Eriksen ij la gæhttjalam gåvvididdjev ietjá sáme guovlojs.
Sån usjudallá gájka gåvvididdje e rat julevsámegielav dádjada, ja dajna hæhttu huoman ássjev giehtadallat dagu dárogielagijda.
Ij amatørajt Sámedikke gåvvididdjekonsulænnta Aino Hivand la moadda gåvåjt gæhttjam ja válljim gåvåjt almmudagáj åvdås.
Hivand gæhttjá vuostak makkár perspektijvva l gåvån ja aj ållesvuodav gåvån.
-Gå lav mánusa tjadá låhkåm, de gehtjav gåvåjda ma girjjáj gulluji.
Gehtjav makkár åvddånbuktemvuohke la gåvån, ja gehtjav aj vaj la sæmmi åvddånbuktemvuohke ålles girjen.
Jus la dárbbo, de buvtáv ævtodusájt stuorrudahkaj ja vájbi ietjá elementajt adnet, giehttu Hivand.
Åvddånbuktemvuohke l ájnas, ja gåvå hæhttuji almma dagáduvvat.
Ja de galggi girje sisadnuj hiehpat.
-Gåvå galggi nav buore liehket vaj dåhkki dåssju gåvåj tjadá gæhttjat, de diedá girje sisanov.
Dajna de viertti gåvvididdje liehket proffa.
Ij de dåhkki amatørajt adnet, subtsas Hivand.
Suv mielas ettjin galga divna girje almoduvvat gå gåvå li nav nievre, ja gåhttju almmudagájt snivva gåvvididdjijt åhtsåt.
-Ij la val dárbbo skåvlåjt vádtset jus galga buorre gåvvididdjen sjaddat.
Hárjjidalá, ja de hasodav gåvvididdjijda gåvåjt soames almmudahkaj vaddet ja danna oadtjot diededimev jus li dåhkkidahtte, javllá Hivand.
Dárogielaga
Eriksen aj adná dárogielak gåvvididdjijt, valla gå galggi sámegielagirjijt gåvvidahttet, de hæhttuji vuostak oadtjot tjoahkkájgæssusav dárogiellaj jårggåluvvam.
-Sámegielagirjijt jårggålit jali edesik tjoahkkájgæssusav dárruj jårggålit, divrrot ja hiemssidahtta girjjeprosjevtav nav vaj muhttijn ållu maññunip, dajna de lij ållu buoremus jus lij gávnnut gåvvididdje guhti aj julevsámegielav dádjat, javllá Eriksen
Eriksen ij la gæhttjalam gåvvididdjev ietjá sáme guovlojs.
Ij amatørajt
Sámedikke gåvvididdjekonsulænnta Aino Hivand la moadda gåvåjt gæhttjam ja válljim gåvåjt almmudagáj åvdås.
Sámedikke nuorapolitihkalasj nammadusán li 5 ájrrasa, ja akta dajs la Divtasvuonak Anne Silja Turi.
Ánne Silja galggá aktan dåj nuppij sáme nuoraj iesjmierredimev nannit, Sámedikke jáhkásasj nuorajkonferánsav dåjmadahttet, gæhttjalit nuorajt oadtjot politihkas bersutittjat, ja oadtjot ienep nuorajt sáme jienastuslåhkuj tjáledittjat.Norsk kortversjon
Ánne Silja galggá aktan dåj nuppij sáme nuoraj iesjmierredimev nannit, Sámedikke jáhkásasj nuorajkonferánsav dåjmadahttet, gæhttjalit nuorajt oadtjot politihkas bersutittjat, ja oadtjot ienep nuorajt sáme jienastuslåhkuj tjáledittjat.
Divtasvuonak Amund Eriksen, guhti Mo i Ranan årru, la akta ájrrasijs Sámeriektánammadusán.
Like utenfor Nordskot i Steigen kommune er det et mylder av flotte �yer.
Steigen Kystlag tok oss med p� det som n� har blitt en tradisjon; Tre �yer p� langs.
Sámeriektánammadus galggi vidjurijda gæhttjat mij guosská sámeálmmuga riektájda luonnduj ja nuorráj.
Nammadus árvustallá jus Nordlándan galggi ietjá háldadusvidjurijt jåhtuj biedjat.
Nammadus la Divtasvuonan tjoahken biehtsemánon, ja gåhttju aj sæmmi bále álmmuktjåhkanibmáj gånnå aj sihti gullat gåktu ulmutja dádjadi duobmov Stáhta ja priváta ednamæjgádij gaskan sisñep oasen Divtasvuonan.
Ådå Sámeriektánammadus la virgen læhkám 2001 rájes, ja galgaj juo ietjas bargujn gærggat snjilltjamánon jagen 2005.
Valla barggo ij huoman ållåna åvddål jagen 2007.
Nammadus árvustallá aj jus la máhttelis Nordlándan ietjá háldadusvidjurijt jåhtuj biedjat gå duottarlágav.
Biehtsemáno 7.-9. biejve li tjoahken Divtasvuonan, ja daj biejvij gåhttju aj Sámeriektanammadus álmmuktjåhkanibmáj.
Dav bargov majt nammadus nav guhkás la Divtasvuonadáfo birra dahkam, vuoseduvvá álmmuktjåhkanimen gæssáj, ja dan tjåhkanimen sihti aj lagábut vuosedit majt nammadus ævtot gåktu hálldat gáttijt ja nuorijt Nordlándan.
-Diehtep galla nav guhkás gåktu lip dálátjij barggam, dát barggo l ájn iehpedievalasj, ja sáme perspektijvva la ilá binná dievdedum.
Divtasvuona dáfo l má tjielgga sáme dáfo, ja vierttip aj dan diehti dav dáfov lagábut gæhttjat, subtsas Amund Eriksen guhti l akta ájrrasijs Sámeriektánammadusán.
Miehttsekommisjåvnå duobbmo
Miehttsekommisjåvnå duobbbmo dåt jagátjis la aj ássjen Sámeriektánammadusán, ja nammadus aj lagábut gæhttjá riektájt vuonajda ja nuorráj.
-Sisñep oasse Divtasvuonas la ájggeguovddelin mij guosská riektájt nuorráj ja vuonajda, ja dajna lip gæhttjam duobbmuj Gájvonaássjen gånnå vuonaårro oadtjun buhtadusáv.
Hæhttup aj árvustallat mij la vuodon dan duobmon Stáhta ja priváta ednamæjgádij gaskan dån jage Divtasvuonan, ja gåktu ulmutja vuojno dan gáktuj li.
Dajna aj sihtap lagábut gullat gåktu ulmutja dáv duobmov dádjadi, ja dajna de gåhttjop álmmuktjåhkanibmáj madi lip Divtasvuonan tjoahken, javllá Amund Eriksen.
Luondulasj la aj nammadussaj gæhttjat suodjalimpládnaj Oarjjevuodna-Divtasvuodna, ja nammadus aj vuorddá gåktu ajtu dájna ássjijn manná.
Histåvrålasj adno
Nammadus aj barggá ássjij mij guosská histåvrålasj adnuj Nordlándan ja Råmsån, ja aj gåktu l duobbmo dádjadus dájn dáfojn ja gåktu l riekta åvddånam.
Nammadus dan diehti lagábut gæhttja gåktu jávre, nuorre ja duoddara lij aneduvvam ja gåktu ulmutja lij årrum ájgij tjadá.
Pládna l dát dán jage galggá almoduvvat NOU'a tjadá.
Nammadus aj gæhttja álmmukriektáv ietjá dáfojn ja rijkajn, ja galggi vijmak dárbov árvustallat mij guosská háldadusávidjurijt ietjájduhttet sáme addnedáfojn.
-Dát la dal nammadusá ulmme, valla galggap aj ævtodit ja åvddån buktet gåktu sáme máhtti luonnduressursajt ávkástallat sæmmi bále gå dáttja berustime e dåbbelij sjáhtjaluvá.
Valla mij vieledip sáme berustmijt, ja galggap vieledit sáme riektádádjadusájt ja rijkagasskasasj riektaåvddånimev, javllá Eriksen ja duoddi e galga vuojga gæhttjat bájkálasj vidjurijda jusga li miellagiddavattja.
-Bájkálasj vidjura giddiji mielav, valla vieledip huoman sáme vidjurijt, ja dat la de guovdásj ássjen.
Bájkálasj háldadibme
Sámeriektánammadus sihta aj giehtadallat bájkálasj háldadimev luondos, valla Eriksen ij diede makta dát oasse nammadusán vieleduvvá.
-Galggap lagábut gæhttjat jus galggá liehket bájkálasj háldadibme luonndoressursajs, jali jus duottarláhka galggá dav háldadit dav mij guosská viejddimij, guollimij ja guohtomednamijda.
Dajna l de mijá vuojnno ij la dárbbo sierra háldadussaj.
Jus i duottarláhka sjatta, la aj máhttelis háldadusmodellav dahkat gånnå finnmárkolahka l vuodon, javllá Amund Eriksen.
Guokta jage dás åvddål lij Anne Silja Turiin (19) giessebarggo journálisstan NRK Sámerádioan.
Boahtte skåvllåjage la virgen oahpestiddjen, ja ávos sihtá ietjas kultuvra birra nuppij nuorajda subtsastit.
Vuorkkágåvvå.
Norsk kortversjon/Oanegis Ddárogiellaj
Forhandler av Systemhus
-Mån lav ávon gå besav ietjam duogátja ja ietjam kultuvra birra nuppij nuorajda subtsastittjat.
Dasi diedáv la dárbbo, javllá Anne Silja Turi (19) Divtasvuonas.
Anne Silja la aktan Mats Pavvalijn Fuosskos ja Elle Sofe Henriksenajn Guovdagæjnos válljidum sáme oahpestiddjen boahtte skåvllåjage.
Jus ij departemænnta dav guhkeda, da la mañemus jahke gå dát gålmåjahkásasj prosjækta l jåden.
Prosjevta ulmme l oabllot sáme kultuvrav, ja sebrudakdilij birra subtsastit ietjá nuorajda Vuonan.
Anne Silja Turi la riek ávon gå la bessam oahpestiddjen, ja sujna l oalle miella dájna prosjevtajn barggat.
Ja manen sån jur dasi besaj i iesj rat diede.
-Jáhkáv hiebav dasi.
Ietján dal iv lim åhtsåt, ja iv lim ga virggáj biejaduvvat.
Ja mån lav nav dudálasj ja ávon gå besav dájna prosjevtajn barggat, giehttu Anne Silja.
Guovte sámekultuvrralasj Anne Siljan la áhttje guovdagæjnok ja ieddne divtasvuonak.
Dajna l sån oadtjum oasev nuorttasámekultuvras ja aj julevsámekultuvras, ja dideon aj goappatja gielajda aj.
-Mån lav mihá gå lav sábme, ja buoren anáv gå dåbdåv ja ságastav guokta sámegiela ja guokta sierra sámekultuvra, javllá sån.
Juska l nuorra, de la Anne Silja juo ålov háhppidam vásedit.
Sån la joarkkaskåvlåjn ållim, ja sån la aj lådnomstudænntan læhkám åvdep skåvllåjage.
Dan jage lij Ámerigin.
Anne Silja l aj åvdep giese journálisstan barggam NRK Sámeradioa åvdås, ja dajna de la oahpástuvvam barggeiellemijn aj.
Buorep dádjadip nuppe nuppev Ájnas oasse Anne Silja bargos masi tjaktjaj álggá, la stereotyjpajt gádodit dajs gudi jáhkki sáme li nav ietjálágátja gå "dábálasj" ulmutja.
-Juska dal miján la ietjá histåvrrå, giella ja kultuvrra, da viessop dagu "iemelágasj" ulmutja.
Mij sáme nuora aj filmajt lájggip, SMS'ajt rádjap, ja dahkap jur sæmmi dagu divna ietjá nuora.
Dav de sidáv nuppij ludtjusattjajda subtsastit, ja dasi de jáhkáv la dárbbo.
Iv de jáhke divna ietjá nuora dav diehti, javllá Anne Silja ja duoddi: -Jus oadtjop ietjá kultuvra birra diehtet, de buorep dádjadip nubbe nuppev.
Ja bårggemáno maññegietjen la Anne Silja kursan Guovdagæjnon, ja nav dan ådå virgen mij vihpa boahtte skåvllåjagev.
Dajna aj Anne Silja oadtju dáv mijá guhka rijkav miehtáj gålggåt, subtsastittjat ietjas duogátja birra.
Guovte sámekultuvrralasj
Anne Siljan la áhttje guovdagæjnok ja ieddne divtasvuonak.
Buorep dádjadip nuppe nuppev
Ájnas oasse Anne Silja bargos masi tjaktjaj álggá, la stereotyjpajt gádodit dajs gudi jáhkki sáme li nav ietjálágátja gå "dábálasj" ulmutja.
Vuona sáme rijkasiebrre - NSR oajvvat sáme mediafåndav Sámedikken vuododit mij galggá barggat vaj oadtju sáme bæjválasj ávijsav jåhtuj.
Ávijsan galggá aj julevsáme- ja oarjjelsámgiellaj tjáleduvvat.
Dáv subtsas VSR - NSR jådediddje Martin Urheim.
-Akta gájbbádusájs la julev- ja oarjjelsámegiella aj galggá dán bæjválasj ávijsan vuojnnut.
Hæhttup vieledit unnep giellasuorgijt, subtsas Martin Urheim.
Urheim ij rat sidá doarjjat dálásj ávijsajt ma juo julevsábmáj tjálli.
-Vuostak galggap sáme bæjválasj ávijsav vuododit, ja de esski galggap árvustallat dårjav degu Bájkálasj ávijssaj, javllá sån.
Láttakmuddo l dal ruvva, ja biernnalåhko Svieriga bielen lassán, "mijá" Svierikdáfojn aj.
Dav vuoset ådå guoradallama skandinavalasj biernnaprosjevtan.
Länastivrra l loabedam 43 bierna vuohtjet Norrbottenin dán jage.
Dán vahko lij nuppe bále gå VinterLAN ásaduváj Sebrudakvieson Ájluovtan dálvveloaben.
Vuostasj bále lij dijmmá, sæmmi ájge, sæmmi vieson.
Ásadiddje mielajs le binná asstoájggedåjmajs Ájluovtan, ja dat le sivvan gå dáhtámasjijnajt aktan biedji værmástahkaj ja spelli dáhtáspellajt idja biejvve 2 jánndura avtatrajes.
Energiselskap med nett-infrastruktur og kraftproduksjon.
Dán jage lidjin ienep oassálasste gå dijmmá gå VinterLAN 2006 ásaduváj Sebrudakvieson Ájluovtan dán vahko.
Jur 2 jánndura gålåj madi nuora dáhtámasjijnajt aktan biedji værmástahkaj spelatjit juogu dal nubbe nuppe vuosstáj, jali internehta baktu.
Valla e val dåssju dáhtámasjijnaj duogen tjåhkkåja.
Bállotjiektjam- ja marshmallowbårråmgilpos lij aj.
Bájkkeavijssa lij VinterLAN'a guossen dijstagá, ja ságastalájmá avtajn ásadiddjijs, Jørn-Robert Knutsen.
Knutsen la riek dudálasj VinterLAN'ajn náv guhkás.
-Ep dal dåssju dáhtámásjijnaj duogen tjåhkkåha.
Bállotjiektjamgilppusav lip tjadádam, ja aj moadda ietjá suohtas gilppusa dagu man ållo marshmallowsajt náhká njálmen adnet avta bále.
Sujna gut vuojtij lidjin lågenangietja avta bále njálmen, tjajmat Knutsen.Jørn-Robert Knutsen, akta ásadiddjijs la dudálasj dán jagásj VinterLAN'ajn.Knutsena mielas ælla nav moadda asstoájggedåjma dálvveguovddela nuorajda Ájluovtagátten, ja dat la aj sivvan gå LAN'av ásadi.
Valla dát LAN ij la dåssju Ájluovtagijda.
-Suohtas le gå ulmutja båhtali ietjá sajijs Nuortta-Sáltos aj, sosialalasj oasse LAN'an le aj viehka ájnas, javllá Knutsen.
Vájku dal moattes sámegielagagijs oassálassti VinterLAN'an, ij huoman sámegiella nav ålov gullu, ja tjálalasj diedo li dåssju dárogiellaj.
-Sámastip gå galggap nubbe nuppev viehkedit nav váj dárogielaga e gulá, valla de la dåssju dalloj, javllá Knutsen ja tjajmat.
Aleksander Mikkelsen, Torstein Solstrøm ja Inge Olsen oassálasstin biljardspellamij.
Dán jage lij binnep barggo gárvedit VinterLAN'av, danen gå dijmátjis le ållo sæmmilágásj, ja nuora li hárjjánam dijmátjis.
-Valla dán jage li ienep ulmutja, danen ejma le rijbbat jus ejma le ienep ulmutjijt viehkken oadtjot, dåssju gålmås lijma ham álgos.
Viehkken le aj gå VinterLAN le ruhtadårjav oadtjum moattet sajes.
Ejma le máhttet VinterLAN'av ásadit jus ejma le dajt oadtjot.
Duodden lij aj soabmása práktihkalattjat viehkedam dánna sebrudakvieson nav vaj le máhttelis dáv LAN'av tjadádit.
Gijttevattja lip divna viehkij ja dårjaj åvdås, hæjttá Knutsen.
Sujna gut vuojtij lidjin lågenangietja avta bále njálmen, tjajmat Knutsen.
Jørn-Robert Knutsen, akta ásadiddjijs la dudálasj dán jagásj VinterLAN'ajn.Knutsena mielas ælla nav moadda asstoájggedåjma dálvveguovddela nuorajda Ájluovtagátten, ja dat la aj sivvan gå LAN'av ásadi.
Dát la jáhkedahtte "Boatsoj-Piera" hávdde Foarsojávren, juo gæssáj guoradaláduvvá.
Gåvvå: Arne Håkon ThomassenNorsk kortversjon
Gåvvå: Arne Håkon Thomassen
Nuortta Sálto elfábmoviddnudak sihtá Foarsojávrev Stájgon tsoagodit 11 miehtarijn gå galggi tjátjes elfámov dahkat.
Dan diehti l Sámedigge juo lagábut gæhttjam kulturmujtojt ma li jávre birrusijn.
Sámedikke birás- ja kultuvrrasuodjalimåssudahka l rádjam sávadusáv Riksántikvárraj kulturmujtojt lagábut gæhttjat.
-Sihtap Boatsoj-Piera hávdde galggá lagábut guoradaláduvvat, ja gå elfábmoviddnudak ietjas bargujn ruvvaláhkáj sihti álgget, de jáhkáv hávdde juo gæssáj guoradaláduvvá, subtsas vuostasjkonsulænnta Arne Håkon Thomassen Sámedikke birás- ja kultuvrrasuodjalimåssudagán Ájluovtan.Arne Håkon Thomassen Gåktu dáhpe l, de la rijkaguovllomusea mij dáv bargov galggá jådedit, ja gåktu Bájkálasj ávijssa dádjat de la Råmså dávvervuorkká gut de dav bargov galggá jådedit.
"Botasoj-Piera" hávdde l ållu tjáhtjerabdan, ja gå jávrev tsoagodi sjaddá hávdde ållu dievvárabdan ja nav máhttá nåhkåt ja gáhtot.
Hávdde l 1700-jage rájes, ja jus jámigusj gávnnu li sierra njuolgadusá majt bátsudisáj galggi dahkat.
-Åvddåla gal dávtijt doalvvun dávvervuorkájda, valla dálla l dáhpe ietjájduvvam, ja mij de dáj bátsudisáj dáhpáduva iv diede.
Moadda gatjálvisá ja hásstalusá ájn dán gáktuj galggi tjoavdeduvvat åvddål gå bargujn álggi, javllá Arne Håkon Thomassen.
-Sihtap Boatsoj-Piera hávdde galggá lagábut guoradaláduvvat, ja gå elfábmoviddnudak ietjas bargujn ruvvaláhkáj sihti álgget, de jáhkáv hávdde juo gæssáj guoradaláduvvá, subtsas vuostasjkonsulænnta Arne Håkon Thomassen Sámedikke birás- ja kultuvrrasuodjalimåssudagán Ájluovtan.Arne Håkon Thomassen
Gåktu dáhpe l, de la rijkaguovllomusea mij dáv bargov galggá jådedit, ja gåktu Bájkálasj ávijssa dádjat de la Råmså dávvervuorkká gut de dav bargov galggá jådedit.
D�n jag�sj �B�rj�s� la aj Buks-Berita ja Nils St�rka birra.
Goapp�tja lijga moaddi oajvven Luf�htan.
B�rjj�s� d�jmadiddje Lars B�rge Myklevold vuoset Lufutgijs�v mij la �rrana d�vvervuork� vuos�dus�n.
Dán jagásj Bårjjåsin li guokta vuostasj artihkkala guoktása birra gudi lijga sierralágásj ulmutja ietjaska viessomájgen.
Vuostasj artihkkal la oabme tjálos tjáledum Divtasvuona dålusj báhpas Olaf Holmas jagen 1880.
Sån tjálij "Nils Størka" birra, guhti lij sierralágásj ålmåj Divtasvuonan.
Nubbe ártihkkal la "Buks-Bereta" birra.
Ártihkkalav "En egen lap" tjálij Olaf Holm tjállagin "Skillingsmagasin" jagen 1880.
Dát sábme gen birra Olaf Holm tjállá la Nils Størk.
Nils Størk lij oasestiddje Jågåsijdan Divtasvuonan, ja sån aj oasestij sámij gudi jåhtalin Svieriga ja Vuona gaskav.
Nils Størk rivggodij jáfojt kálkajn, ja dáv jáfov lij jåhttesábme Svieriga bieles akti oasstám.
Gå dát sábme dáv jáfov bårrågådij, biestij divna vuoptajt.
Sån dal árvvedij mij dal dát la, ja de rájaj noajdev osestiddje lusi Jågåsijddaj.
Nils Størk danga maññela hárddos sjattaj, ja dat ájge rájges dåjmadij ietjas oassásav skihpasengas.
Dát la akta moattet ártihkkalijs majt dán jagásj Bårjås sisanet, ja ártihkkal la ådåstuhtedum Hilgunn Pederesenis.
Hilgunn Pedersen la aj tjállám nuppe ulmutja birra gen birra li moadda subttsasa; "Buks-Beret".
Beret viesoj 1800-lågo gassko ja bargaj duola dagu oajvven ietjas tjevsan gå lij guollimijn.
-Åvdep jagijt lip gæhttjalam tiemáj milta tjállet.
Dán jage lij gássjelabbo nuoges ártihkkalijt gávnnat avta tiemá birra.
Valla javllap galla Bårjås 2006 la ulmutjij birra, dagu dal ártihkkal Nils Størka birra.
Duodden la aj sajij birra gånnå ulmutja årru, subtsas dåjmadiddje Lars Børge Myklevold.
Dán jagásj ájggetjála Árrana dávvervuorkás sisanet aj ártihkkalijt årroma ja årudagáj birra.
Lars Erik Narmo tjállá åvdep ájge årroma birra Vágijn Lufåhtan, ja tsuojgot ruovddeájge lidjin ienep sáme gudi dåppe årrun gå majt dán rádjáj li.
Arnstein Brekke giehttu bargo birra suoddjit ja divudit sáme årudagájt åvdep Skierrestáde suohkanin.
Dát årudaksuoddjimprosjækta l sáme iesjdåbdov bigodahttám, ja sámevuohta l aj ienebut dåhkkidum Skierrestáden.
Valla årromsadje l ienep gå årromguovllo ja årudahka.
Guoradalle Sunniva Skålnes vuoset årromsajij tjadnasijt sosiálalasj luonnduj, ja adnem- ja mujttoluonnduj, adjáj Divtasvuonan.
Sån moalggá duola dagu Divtasvuona sámijn li guokta årudagá; akta gånnå årru, ja nubbe masi utjárdi.
Harald O. Lindbach la aj sajev dán jagásj Bårjjåsij oadtjum.
Sån tjállá gåktu gielav giellat.
Buojkulvisáj vuoset sáme poesijav oarjját ja nuorttat, ja adjáj nuoraj guhkes ájádusájt.
Dagu åvddåla la Bårjås oasen guokta vahko åvddåla javlaj, ja boahtte vahko de dåhkki dav låhkågoahtet.
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo hasot guoradallaminstitusjåvnåjt ienep julevsámeguoradallamav vieledit.Norsk kortversjon
Sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo hasot guoradallaminstitusjåvnåjt ienep julevsámeguoradallamav vieledit.
Vi gir mennesker muligheter og skaper verdier i lokalsamfunnet
Stuorra dárbo lij ma gulluji sáme guoradallamij, ja stuorra hásstalusá li aj giela ja kultuvra hárráj.
Stuorra dárbbo l aj åvddånahttet julevsáme guoradallamav.
Stuorra dåjma hæhttuji jåhtuij boahtet jus galggá rekrutterit julevsáme guoradallamij, juogu dal giellaj jali ietjá fáhkasuorgijda.
Dáv subtsastij sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo guhti guoradallamkonferánssaj oassálastij Árranin dán vahko.
Sámedikkepresidænnta vuojnná dárbov guoradallamij, sierralahkáj giela hárráj, ja suv mielas la julevsámegiella sierra dillen.
-E gávnnu stuoves máhttelisvuoda julevsámegielav låhkåt, ja dat la aj sivvan gå nav binná julevsámegiella guoradalladuvvá, javllá sámedikkepresidænnta Aili Keskitalo ja hasot alep åhpadusinstitusjåvnåjt åvdåsvásstadusáv válldet, ja vuosedit bálggá gávnnu guoradallamåhpadibmáj.
-Ájnas la aj diedon julevsámegiellaj álmoduvvá, ja guoradallam buorebut almoduvvá, javllá sámedikkepresidænnta.
Keskitalo hasot guovdalasj institusjåvnåjt åvdåsvásstadusáv válldet ja vieledit ienep julevsáme alepåhpadimev ja guoradallamav.
-Ij la desti nav vaj institusjåvnå oadtju åvdåsvásstádusáv.
Dálla dåssju válldep åvdåsvásstádusáv.
Institusjåvnnå aktu ij máhte dárbov gåbttjåt åvddålij guovlluj.
Dánna vierttiji aktisattjat barggat, sierraláhkáj dajna gå li nav unnagattja, javllá Keskitalo.
Sámedigge sihtá guhkedit julevsáme guoradallamprográmmav, ja vielet aj ådå guoradallijt åttjudit ja julevsámeguoradallamav åvdedit.
-Dåjma vierttiji jåhtuj boahtte mij laset rekrutterigav julevsámegiela hárráj ja aj ietjá fáhkasuorgijn, javllá Aili Keskitalo.
Keskitalo mielas vierttiji åhpadusinstitusjåvnå åvdåsvásstádusáv válldet vuosedit gæjnno gávnnu guoradallamåhpadussaj.
Sån aj nammat institusjåvnåjt ma li Svieriga bielen.
Harrieth Aira ballá julevsámegielan e gávnnu ådåájggásasj bágo, ja dajna giella bájnniduvvá dárogielas.Norsk kortversjon
Harrieth Aira ballá julevsámegielan e gávnnu ådåájggásasj bágo, ja dajna giella bájnniduvvá dárogielas.
Hásstalusá guoradallama hárráj li stuoraga ja moadda.
Mij giellaj ja giellahuksimij gullu li hásstalusá ájn vil stuorábuv.
Julevsámegielan ij rat gávnnu moadda ådåájggásasj bágo, ja dajna de ulmutja adni dárogiela bágov, jali e åvvånis bágov ane.
Soames vuoras ulmutjij mielas ij la julevsámegiella dádjadahtte dajna gå li nav moadda amás bágo boahtám.
Harrieth Aira mielas la julevsámegiella státusav massemin gå bágo ja moallánagá vájlluji.
-Galggá julevsámegiella liehket iellema gájka viddjurij birra, de vierttiji gájka iellema dile giehtadallat mij giellaj gullu.
Moadda dåjma li jåhtuj boahtám, ja stuorámus hásstalus la åhpadimev vaddet boatte buolvajda, javllá Harrieth Aira.
Ij ådåájggásasj Harrieth Airan la virgge Sámedikke åhpadusåssudagán.
Suv mielas la guoradallamij dárbbo, guoradallam mij aj gielav vielet.
-Julevsámegiella ij la åvddånahttám ådåájggásasj giellan, dajna l dárbbo guoradallamij giella hárráj, ja åvdåsvásstádus la sebrudagán.
Ietjamij gielav hæhttup boahtte ájggáj hiebadahttet, javllá Aira.
Aira oassálastij dijstagá guoradallamkonferánsajn hållamijn hásstalusáj giela hárráj.
Konferánssa Árranin ásaduváj guovten biejven.
Danna tjåhkanin moattet guovlos ja fágasuorges ságastit guoradallama birra julevsáme guovlon, ja giella lij aj tiebmán danna.
Rekrutterik Harrieth Aira nammat avtas nuppev hásstalusáv giela hárráj, ja åhtsål aj buorep aktisasjbargov rijka rájá rasta, Svieriga bielijn.
Aira vielet aktisasj bargov ja aktisasj guoradallamav juoga dal ráddnárijkaj jali institusjåvnåj rájá goapptjij bielen.
Aira mielas la gatjálvis gåktu galggá ådå ulmutjijt oadtjot giellaássjij bargatjit.
-Gudi ájn galggi julevsáme guoradallambargov tjadádit, ja gudi galggi tjuolmajt ja tjoavddusijt åvddån buktet.
Muv mielas ælla moattes gudi tjadádi julevsáme guoradallambargov, ja ælla ga moattes gudi li dakkár tjuolmaj barggamin.
Mij julevsáme vierttip ietjama gielav gåtsedit ja ietjama gielav guoradallat.
Dárbbo l dan diehti fáhkaulmutjijda ma julevsámegielav háldadi alep dásen, javllá Aira ja mujttádahttá ælla moattes gudi julevsámegielajn barggi.
Aira aj åtsåt rekrutterikprográmmav mij vielet ja hasot udnásj ja boatte buolvajt lågåtjit julevsámegielav alep dásen.
-Hæhttup álgget vuolemus dásen, ja tjuovvot studentajt alemus dássáj, javllá sån ja nammat åhpadusinstitusjåvnåjt Vuona ja aj Svieriga bielen.
Harrieth Aira mielas la dárbbo doajmmalis fáhkaulmutjijs ja doajmmalis institusjåvnåjs, ja dajna aj hásot Vuona guoradallamrádev tjoavddusijt buktet.
Giellamålssom Dálásj ájge la dáhpe doappit dárobágojt viehkken gå la ságastime juonga ássje birra gånnå sámebahko vájllu.
-Gå máná farra hálidi dárustit gå dálásj bágo julevsábmáj e gávnnu, ja gå nuora gujttiji gå e rat máhte gieresvuoda ja seksualitehta birra sábmáj ságastit, ja tjiegos ássjij birra ságastit majt ælla oahppam.
Ja gå ållessjattuga ja vuoras ulmutja gujttiji gå udnásj julevsámegielav e rat dádjada gå li nav ållo ådå bágo ma li giellaj boahtemin, de vuojnnep soames hásstalusájt mijá gielan.
Ja jus dakkir tjuolma hieredi ulmutjijt sámástimes, jali jus sámegiella ilá ållo bájnniduvvá dároigielas, de viertti soames gávnadit jus giellamålssom la dáhpáduvvamin, javllá Harrieth Aira ja gatját jus de ij la dárbbo giellaguoradallamij.
Ij ådåájggásasj
Harrieth Airan la virgge Sámedikke åhpadusåssudagán.
Rekrutterik
Harrieth Aira nammat avtas nuppev hásstalusáv giela hárráj, ja åhtsål aj buorep aktisasjbargov rijka rájá rasta, Svieriga bielijn.
Giellamålssom
Dálásj ájge la dáhpe doappit dárobágojt viehkken gå la ságastime juonga ássje birra gånnå sámebahko vájllu.
-Ep gus ájn girjjevuorká lanjáj sisi besa?
gatjádi máná Árrana mánájgárden, ja sihti uvsav rahpat aktan bæjválasj jådediddjijn Agnethe Johnsenijn ja barggijn Anita Olsenijn.
-Moattes æjgádijs lij ietjasa iednegielav massám, ælla åvvånis sámegielav oahppam, ja sæmmi dilláj e sidá ietjasa mánájt, jáhkká bæjválasj jådediddje sáme mánájgárden Árranin, Agnethe Johnsen.
Johnsen jáhkká dat la aj sivvan gå nav moattes lij dáj mañemus jagij sáme mánájgárddáj åhtsåm, ja tjaktjarájes doajvvu Johnsen ienebujda oadtju sajijt fállat.
Árrana mánájgárden ælla desti saje ienep mánájda, ja soames æjgáda li vilá vuorddemin jus ietjasa mánájda sajev danna oadtju.
Tjaktjaj jåhtå álmmukgirjjevuorkká Árranis, ja bargge dajna doajvvu divna mánájda oadtju sajev fállat.
Vuostasj biejve rájes la Árran Mánájgárdde hudjam gå la nav binná sajes, juogu dal sinna jali ålggon.
Valla tjaktjarájes doajvvu bargge buorep sadje sidjij sjaddá.
Árrana mánjágárde guoran la uddni suohkana álmmukgirjjevuorkká.
Suohkan la mierredam galggi bårggemáno girjjevuorkájn dat lanjás ålgus jåhtet.
Dajna de vuojnná mánájgárde bæjválasj jådediddje Agnethe Johnsen buorep sadje sidjij sjaddá, ja nav aj duosstá sajijt æjgádijda fállat.
-Ienep ja ienep æjgáda sihti mánájdisá sajev mijá mánájgárden.
Dajna l de munji nav suohtas ja hávsske gå oattjov mánájgárddesajijt vargga divnajda vaddet, valla vájku oadtjop oasev dat lanjás gånnå girjjevuorkká l uddni, de huoman jáhkáv ælla saje rat divnajda, subtsas mánájgárde jådediddje.
Vuorddi sajev Agnethe Johnsen vuojnná dárbov, ja la aj mihá gå nav moattes Árrana mánájgárddáj åhtsi.
Tjaktjaj lij juo 16 máná åhtsåm.
12 li nuorap gå 3 jage.
-Stuorra oasse dájs æjgádijs gudi li mánájdisá sajev dási åhtsåm, lij ietja åtsådallam sámegielav lij massám.
Ja diedáv da æjgáda e sidá máná galggi sæmmi vásedit.
Ja danen e sidá dárogielamánájgárddáj mánájdisá rádjat, ienni Árrana mánájgárddáj gånnå le máhttelisvuohta sámegielav oahppat, javllá mánájgárde jådediddje Árranin.
Tjaktjaj li juo 3 máná gudi vuorddi sajev.
Da máná dal jáhkedahtti sajev oadtju, valla åvdås gå jådediddje duosstá sajijt jáhttet, de hæhttu suohkan dåhkkidit oasev udnásj girjjevuorkká lanjájt mánájgárde lanjájda.
-Åhtsåmus le rájadum, ja doajvov oadtjop vásstádusáv åvddål gå giesseloahpe álggá.
Jus bessap dan bælláj, de la miján 5 mánájgárdde saje duodden, javllá Agnethe Johnsen.
Ælla ássjegiehtadalle Rádenålmåj Yvonne Mikalsen Divtasvuona suohkanin diedet suohkan la åhtsåmusáv Árranis oadtjum, valla ballá ij máhte vásstádusáv vaddet åvddål giesseloabe.
-Miján ij la desti bajássjaddam- ja kultuvrraoajvve.
Dajna de ælla ga ulmutja gudi ássjev giehtadalli, ja dan diehti de iv diede jus háhppidip dáv ássjev nav jåhtelit giehtadallat, javllá suohkana rádenålmåj, ja ij ga majdik duosta jáhttet.
Vuorddi sajev
Agnethe Johnsen vuojnná dárbov, ja la aj mihá gå nav moattes Árrana mánájgárddáj åhtsi.
Ælla ássjegiehtadalle
Rádenålmåj Yvonne Mikalsen Divtasvuona suohkanin diedet suohkan la åhtsåmusáv Árranis oadtjum, valla ballá ij máhte vásstádusáv vaddet åvddål giesseloabe.
Samedikkeájras Miriam Paulsen (NSR) Divtasvuonas la dudálasj gå Sámedikkeráde sihtá rámmpodit rádjáoahpestiddjij bargov 2. væráltdoarroájges, ja gå tjalmostibme la biejadum bargguj mij guosská rádjáoahpestiddjij bargov almulattjat, ja ij rádjáoahpestiddjijda ájnegissan.
Miriam Paulsen la dudálasj gå tjalmostibme la biejadum bargguj mij guosská rádjáoahpestiddjij bargov almulattjat, ja ij rádjáoahpestiddjijda ájnegissan.
Sámedikkeráde la oajvvadam juollodit avtav millijåvnå kråvnåv guoradallam- ja duodastimdoajmmaj rádjálåvsåj ratjástimij birra, ja ij dåssju dan bargguj mij Divtasvuonan dáhpáduváj mañep væráltdoaro birán.
-Mij nuora Divtasvuonan lip bajássjaddam subttsasij rádjáoahpestiddjij birra, ja diehtep makkár bargov li dahkam gå hekkav gádjun moaddásijs gudi hæhttujin báhtarit Svieriga bælláj mañep væráltdoarroájge.
Mij lip aj gullam alvos guoddalimij birra majt rádjáoahpestiddje hæhttujin gierddat doaroj maññela, ja dajna lav ávon gå rádjáoahpestiddje lij oadtjum vájvahimev dat vieres mij la sijá vuosstáj dagádum.
Ávvusav aj boahtte ájggáj gå galggap oadtjot duodastum dáv oasev sáme histåvrås, ja ij dåssju sáme histåvrås, valla aj Vuonarijka histåvrås, javllá Miriam Paulsen.
Paulsen la riek dudálasj gå tjalmostibme la biejadum bargguj mij guosská rádjáoahpestiddjij bargov almulattjat, ja ij rádjáoahpestiddjijda ájnegissan.
Paulsena mielas viertti dát barggo Árranij biejaduvvat.
-Luondulasj la aj dát guoradallam- ja duodastimbarggo rádjáoahpestiddjij birra vuododuvvá ja dåjmaduvvá Árranis - julevsáme guovdátjis Divtasvuonan, javllá Miriam Paulsen maññutjissaj.
la vuosádagá nammá mij dán giese Jielleváren vuoseduvvá.
Gájka gálvo lij duodjárijs Jielleváre suohkanis dagádum, ja duoje ma vuoseduvvi lij tjoahkkedum duot dát duodjáris.
Vuosádus aj dan diehti subtsas Jielleváre sámij histåvrå birra.
Ålov dahkat avtat dávveris ij la duodje, javllá duodjár Aline Mikkelsen.
Mikkelsen la juo måttijt jagijt duodjuham.
Mañemus jagijt la sån gæhttjalam duojes viessot, valla ij de duosta tijmmabálkkáv rieknit.
-Sámedikke æládusdoarjja l dåssju "russjpen", javllá sån.
Glimma en stille oktoberdag.
Foto: Marit Hansen.
Aline Mikkelsen ietjas atelieran gånnå duov dáv duojev dahka.
Aline Mikkelsen lij åvdep vahkkolåhpan åvddånjunnjutjin gå bájkálasj duodjesiebrre Duodje Nordlánnda ásadij rijkasiebre Samij Duodje jahketjåhkanimev Bájddárin.
Dåppen lidjin duodjára tjoahken ålles rijkas giehttomin duoje birra, ja ållagattjat duodje æládussan.
Sámij Duodje ja Sámedigge libá ájgás boahtám æládussjiehtadusájn mij vaddá duodjárijda máhttelisvuodav rudájt åhtsåt jus sierra gájbbádusájt ållidahtá.
-Munji lij dal máhttelis duojes viessot juska ij lim dát sjiehtadus, valla dát æládussjiehtadus la dagu "russjpe" duodjárijda, ja la sæmmi gå 40 prosenta dajs duojijs majt la jådedam åvdep jage, tjielggi Aline Mikkelsen.
Gájbbádusá Badjelasj 160 lidjin åhtsåm dát æládusdoarjjagis Sámedikkes, valla dåssju 34 ållidin gájbbádusájt, ja oadtjun rudájt.
Gájbbádusájn tjuodtju hæhttu ållidit dajt sæmmi gájbbádusájt gå sáme jienastuslågon, valla ij dárbaha jienastuslågon tjuodtjot.
Hæhttu binnemusát jådedit 50.000 kråvnås jahkáj ja ij oattjo doarjjagav jus la oassesiebrre (OS).
Duodden hæhttu liehket duodje majt le iesj dahkam.
-Juska le dát årnik jåhtuj boahtám, da le huoman dagu "gæhttjalimårnik".
Dajna le de máhttelis dagu dajt gájbbádusájt mañenagi rievddadit.
Moadda ássje hæhttuhi ájn rájdaduvvat åvdås sjiehtadus le ålles.
Ja ælla dåssju sij gudi li duodjelåhkusin gudi oadtju doarjjagav dajs rudájs, subtsas Aline Mikkelsen.
Mikkelsen la ájras Sámij Duodje rijkasiebre stivran, ja sujna le de máhttelis dájt gájbbádusájt vájkkudit.
Nubbe siebrre gænna le fábmodus dajt vájkkudit la Duodjárij Æláhussiebrre.
Árbbedabálasj Duodjeæládusán ælla rat ruhtadårja, ja dajna de ælla ga moattes duodjárijs gudi duojes viessu.
Aline Mikkelsen le ájnna julevsábme Vuona bielen gænna le duodje oajvveæládussan ja gænna le duodje oajvvesisboahton.
Mikkelsena mielas ij le dát ruhtadoarjja nuoges sunji, valla Mikkelsen huoman årnigav sjivnnjet.
-Jus ij lim, de iv diede jus lidjiv duodjuhit.
Dát ruhtadoarjja le dal viehkken, valla gå de skáhtev mávsá, ij huoman nav ållo dassta bátse, javllá duodjár Mikkelsen ja giehttu goadelájgo birra, strávve birra, ja duodden duot dát másjijnna ja ræjddo mat hæhttu oasstet.
-Doajmmagålo ja ábnnasa li aj divrrasa, dan diehti de ij nav ållo bátse gå de duojev vuobdáv.
Valla sidáv árbbedábijt gåtsedit, ja dajna de duojijn barggat.
Mån lav suojmma barggam ietjam dan dássáj gåsi lav uddni jåvsådam.
Duodjuhav ja nuppijt aj åhpadav skåvlåj ja kursaj tjadá.
Duodje muv mielav giddi, ja jáhkáv huoman duodjuhav vájk gåktu dille sjaddá, javllá Aline Mikkelsen.
Garraduodje vs dibmaduodje Aline Mikkelsena mielas ij la duojen dat árvvo mij beras luluj, ållagattjat dibmaduojen.
-Aktak e máhte subtsastit duodjárijn la nievres siboahto jus duodjáre ietja e subtsasta.
Dajna de hæhttuji duodjára aktan låggñit ja aj hattij birra giehttot, javllá Mikkelsen ja buohtastahttá garraduojev dibmaduojijn.
- Iv dal garraduojebielev nav buoragit dåbdå, valla jahkáv la giehpep garraduojijn barggat.
Duodden la alep hadde garraduojen.
Dibmaduodje le ienep giehtabarggo gå garraduodje, madi garraduojen li dálla nav moadda másjijna ma li viehkken.
Duodden la ienep status garraduojen gå dibmaduojen, ja dajna le de aj álkkep garraduoje hattijt aledit, giehttu Aline Mikkelsen gut de hæhttu barggovuogev ietjájduhttet jus galggá rudájt tjijnnit.
-Jus mån galggiv rudájt duojij tjijnnit, lidjiv dåssju avtav dávverav dahkat.
Valla jus nav barggagoadáv, de iv máhte dav duodjen gåhttjot, javllá Aline Mikkelsen mañutjissaj.
Gájbbádusá
Badjelasj 160 lidjin åhtsåm dát æládusdoarjjagis Sámedikkes, valla dåssju 34 ållidin gájbbádusájt, ja oadtjun rudájt.
Árbbedabálasj
Duodjeæládusán ælla rat ruhtadårja, ja dajna de ælla ga moattes duodjárijs gudi duojes viessu.
Garraduodje vs dibmaduodje
Aline Mikkelsena mielas ij la duojen dat árvvo mij beras luluj, ållagattjat dibmaduojen.
Semin�ra oasev�llde
Sáme ornámentihkkaseminárra tjadáduvváj basádismáno 15. ja 16. biejve Ájluovtan.
Duodje Nordlánnda lij ásadiddje, ja njunnjusj Aline Mikkelsen rabáj seminárav.
Semináran lidjin birrrusij nielljalåges.
Nyproduksjon og vedlikehold av utstyr til fiske- og oppdrettsn�ringen.
Ávijssaprosjækta nuorajskåvlån Sámegielaoahppe nuorajskåvlån Ájluovtan ja Måske nuorajskåvlå oahppe li ávijssaprosjevtav tjadádam vásse máno.
Ártihkkala dán bielen li tjáledum Ájluovta skåvlå oahppijs gudi aj ornámentihkkaseminárraj oassálasstin.
Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj Sáme ornámentihkkaseminárra tjadáduvváj basádismáno 15. ja 16. biejve Ájluovtan.
Divna oassálaste lidjin gulldalime Májá Dunfjeldav Same allaskåvlås, Bjørg Evjenav Råmså universitehtas, Inga Maria Mulkav Ájtte dávvervuorkás Jåhkåmåhken, Kaja Andersenav Ájluovtas, ja Mai-Liss Åstot Kantav Nerskogenis Trøndelágan.
Nuppe biejve gulájma Oddmund Andersenav Árranis, Dikka Stormav Råmså dávvevuorkás.
Lars Børge Myklevold Árranis vuosedij divna guossijda Árrana dávverijt.
Semináran lidjin ålos tjoahken.
Seminárra álgij gasskaváhko bårådimijn, ja vibáj iehkedij gudábájkkáj.
Iehkedis vas tjåhkanin ulmutja mállásav båråtjit.
Maja Dunfjeld hålaj sáme ornámentihka birra.
Sån javlaj divna ma li tjáledum ja sárgodum adná signálajt.
Tevsta ja symbåvlå la mijá birrusijn dálla, ja da vaddi aj signálajt.
-Ornámentihkka la symbåvllå ja tæksta, ja mij hæhttup dajt åtsådit váj máhttep bisodit ja åvddanit sáme dájdav ja árbbedábijt.
Jus galggap åvddanit dajna, hæhttup máhttet dålkkut sáme ornamentikkav.
Ornamentihkas gávnnu moadda slája, duola dagu symbåvlå, merka ja girjaga, giehtoj Maja Dunfjeld.
Bjørg Evjen la oahpes Divtasvuonan.
Sån la tjállám Divtasvuona histåvråv, ja semináran Árranin subtsastij sámehiståvrå birra, gåktu same lij viessum rájá nuppe bielen Svierigin, ja Divtasvuonan.
-Rádjá sieradij ulmutjijt, valla sámijda ij lim navti.
Sámijda dánna Divtasvuonan lij nav: "lapp kan vara lapp" ja ij "lapp skall vara lapp" dagu Svierigin, subtsastij Bjørg Evjen.
Evjen aj giehtoj sáme åvddåla máhttin låhkåt sámegielav buorebut gå dárogielaga máhttin dárogielav låhkåt.
Inga Maria Mulk håladaláj ja tjielggij luondo merkaj ja symbåvlåj birra, madi Kaja Andersen giehtoj sáme duoje, tradisjåvnåj ja suv mánnávuoda birra.
May-Liss Åstot Kant, aktan ietjas niejdajn Ristin, giehtojga symbåvlåj ja bájnoj birra.
Ristin la 2 jage vádtsám Jåhkåmåhken duodjeskåvlån, ja dálla l sån praktikánnda iednes duodjjeviddnudagán.
May-Liss bajás sjattaj Jåhkåmåhken, ja årru dálla Nerskogenin.
Sujna l ællo, ja duodden aj duodjuj.
Ristin la nuorra duodjár, ja subtsastij duoje máhttelisvuoda birra.
Ristin giehtoj gåktu máhttá dahkat jus sihtá duojev skåvlåj ja bargoj tjadá oahppat, ja gåktu l duodjárin barggat.
Nuppe biejve álgij seminárra árrat, ja hiejtij bårådimijn åvtå bájken.
Oddmund Andersen subtsastij makkir dávvera li gávnnum mijá dáfojn ruovddeájge ja bronseájge gaskan.
Giehtoj aj unnán vikingájge ja gasskaájge birra.
Dikka Storm hålaj sáme kultuvra birra, kultuvrra mij lij unnán ådå ja amás sunji.
Sån vuosedij moadda girje sáme ornámentihka birra.
Dajt girjijt aj Árranin gávna.
Seminára mañutjissaj doalvoj Lars Børge Myklevold divna seminára oasseválldijt dávvervouorká tjadá, ja vuosádaláj ja tjiegñalisát tjielggij dávverij birra.
Divna dá håladallama li vaddám midjij ådå máhtudagáv, ja moadda lågådallij mielas lij dát seminárra buorre oájvvádus.
Akta oájvvádus lij aj dáhkat ienep dáhkkár seminárajt.
Ávijssaprosjækta nuorajskåvlån
Sámegielaoahppe nuorajskåvlån Ájluovtan ja Måske nuorajskåvlå oahppe li ávijssaprosjevtav tjadádam vásse máno.
Rádioa birra tjåhkanin, valla ettjin huoman nav ålov sáddagis dádjada gå klássarádna Ájluovta skåvlås gilpostin "Diedá gus?"-gilppusin NRK Sámerádion vásse vahko.
Prográmma sáddiduváj nuorttasámegiellaj.
Dádjadin dåssju gå klássarádna ságastin ja gå gatjálvisá julevsábmáj jårggåluvvin.
Foto: Erik Svendsen
Lidjin radioaj birra tjåhkkidam vásse duorastagá gulldalittjat gå klássarádna oassálasstin "Diedá gus?"-gilppusin sámeradioan.
Valla ettjin huoman dádjada majdik, ietján gå oassálasste oadtjun gatjálvisájt julevsábmáj jårggåluvvam, ja gå klássarádna ságastin.
Sátta lij ietján nuorttasámegiellaj.
Sijáj mielas lij suohttasabbo jus lidjin nahkat sáddagav tjuovvot, ja gatjádi jus la máhttelis ietjá bále ålles sáddagav julevsámegiellaj jårggålit, jali jus prográmma julevsábmáj sáddiduvvá.
-Ejma dádjada majt prográmmajådediddje ja duobbmár giehtojga, ja dajna de ejma nagá sáddagav tjuovvot.
Suohtas lij dal jus lij máhttelis dádjadit, valla gå ij la, de sjaddá dagu prográmma ij la julevsámijda, javlli nuorajskåvlå oahppe Ájluovta skåvlån Divtasvuonan.
Buorebut mannat Juska gatjálvisá jårggåluvvin julevsábmáj ja klássarádna gudi gilpostin ságastin julevsámegielav, ælla klássarádna huoman dudálattja.
Sijáj mielajs lij klássarádnaj buorebut mannat jus lij ålles prográmma julevsábmáj aj.
-Jáhkedahtte buorebut lidjin rijbbat.
Gatjálvisájt oadtjun esski gå prográmmajådediddje lij gærggam gatjálvisáj nuorttasábmáj.
Da esski mijá klássarádna oadtjun gatjálvisáv gullat ietjasa giellaj, javlli oahppe.
Prosjæktaredáktørra NRK Sámerádion Jan Roger Østby ij la åvddåla dakkár gatjalvisáv oadtjum jus la dárbbo ålles sáddagav julevsábmáj jårggålit gå julevsáme oahppe li gilppusin oassálasstemin.
-Ep la goassak ássjev bajedam jus galggap sáddagijt ietjá sámegielajda aj jårggålit.
Galggap ájn dán birra giehttot ja aj dárbov árvustallat, ja aj lagábut gæhttjat gåktu prográmma tjadáduvvá.
Gatjálvisá gåjt julevsábmáj jårggåluvvin, javllá Østby ja hasot skåvllåj ja oahppijda dáv ássjev bajedit.
-Vájbi vierttip vuogijt ietjájduhttet.
Jus skåvllå ja oahppe dáv ássjev åvddån bukti galggap árvustallat, javllá sån mañutjissaj.
Buorebut mannat
Juska gatjálvisá jårggåluvvin julevsábmáj ja klássarádna gudi gilpostin ságastin julevsámegielav, ælla klássarádna huoman dudálattja.
-Eksábma majt Árran giellaklássajn biehtsemánon tjadáduváj lij dåhkkiduvvam mijájs, subtsas Ketil Sivertsen guhti l sadjásaj rektor Knut Hamsun joarkkaskåvlån.
Sivertsen vuoset ártihkkalij guokta vahko dás åvddål mij subtsastij soames oahppij birra Árranin gudi ællim rat dudálattja njálmálasj eksámatjadádusáj.
-Kurssa lij Knut Hamsun joarkkaskåvlå åvdåsvásstádus.
Árran lij teknihkalasj ásadiddje.
Jus riekta, de galggin oahppe Knut Hamsun js'aj gujddit, javllá Sivertsen.
Sivertsena mielas ællim vige juogu dal dahkamusáj jali gåktu eksábma tjadáduváj.
-Juohkka eksáman la agev soames guhti máhtti "månnat" makkár dahkamusájt oadtju, valla mij lip tjuovvum juohkka birástjállusijt ja njuolgadusájt, ja skåvlås lij aj dát giehtos eksábma dåhkkiduvvam, javllá Sivertsen.
Dåhkki dal elektronalattjat girjijt rávvit jus maná Árrana sijddabælláj internehtan.
Danna gávna divna girjijt majt Árrana ietjas almmudahka "Báhko" la almodam, ja duodden aj ietjá girjijt ma sámevuoda birra subtsasti.
CD'ajt aj dåhkki danna rávvit.
Peter Mikkelsen guhti jådet dáv elektronalasj girjjeoassásav subtsas birrusit 40 girje li juo dán databásan, ja ienebuv båhti.
-Miján li girje ienemusát julevsámegiellaj, valla dárruj aj ja ietjá sámegiellaj.
Duodden dal aj musihkka ja plákáhta.
Ja de lip aj usjudallam jus dagu duojev ja souvenijrajt dåhkki dán databása tjadá vuobddet, subtsas Peter Mikkelsen.
Árrana elektronalasj oassásin aj dåhkki åhtsåt juogu dal tjálle namás jali aj girje namás, ja dav majt i gávna la máhttelis rávvit.
-Dåhkki dal aj gatjádit, de galggap gæhttjalit viehkedit, valla ij la val antikvariahtta.
Ulmme l tjoahkkit divna girjálsjvuodav ja ietjá ma li sábmáj, valla jus boares girjijt galga, de viertti ietjá sajijn åhtsåt, javllá Peter Mikkelsen.
Galle muohttagis ja fijnna sabekfierdda.
Gåvvå l Unna-Gåjvutjis Hábmera suohkanin.
Muohttagav lij sállam gitta Stuor-Goajvvuj nav vaj dåhkki bijlav gitta bajás vuodjet.
Splitter ny og gildt r�dfarget ligger den 35 fots store Selfa Artic - sjarken ved brygga i Helnessund.
Det er den tredje nye b�ten p� relativ kort tid, med hjemstavn i Helnessund i Steigen.
Nesten fire millioner har b�ten kostet, og den stolte eieren er en av v�re f� kvinnelige fiskere, Helga Karlsen.
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo ja fylkkaráde Geir Knutson libá sjiehtadusáv dahkam mij nanni sámebargov mijá fylkan.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Sámedikke presidænnta Aili Keskitalo ja fylkkaráde Geir Knutson libá sjiehtadusáv dahkam mij nanni sámebargov mijá fylkan.
Sámedigge ja Nordlánda fylkkasuohkan libá sjiehtadusáv dahkam mij galggá nannit ja tjalmostit sámegielav, -kultuvrav ja sebrudakiellemav.
Dajna sjiehtadusájn sihtaba fylkkasuohkan ja Sámedigge oadtju stuoves ja guhkes aktisasjbargov mij guosská sámijda Nordlánda fylkan.
Sámedigge l åvddåla sjiehtadusájt dahkam Trøndelága ja Hedmárko fylkaj.
Dát sjiehtadus vaddá máhttelisvuodav dagu giellaj, ja fylkkasuohkan hæhttu dal doajmmaplánav dahkat mij galggá giellamáhtudagájt nannit fylkkasuohkanin.
Dajna de hæhttu vat Sámedigge guovtegielakrudájt fylkkasuohkanij juollodit, ja Sámedigge galggá fylkkasuohkanij vat viehkken liehket ietjas giellabargujn.
Sámedigge de dajna vuodoruhtadårjav vaddá giellaguovdátjijda Várddobájkkáj ja Árranij, ja fylkkasuohan áj galggá dáv duoddistit.
Fylkkasuohkan ja Sámedigge doajvvoba ienep giellaguovdátjijt Nordlándan, ja galggaba viehkken liehket suohkanijda ja dáfojda gånnå sihti giellaguovdátjijt.
Duodden aj doarjjaba giellabargov rijkarájáj rastá.
Oassevállde dán sjiehtadusán galggi aj aktisattjat barggat mij guosská sajijnamáj normerikbargguj.
Sámegiella aj joarkkaskåvlå åhpadimen nanniduvvá, ja Sámedikke ja Nordlánda fylkkasuohkana mielas la ájnas sierra sáme åhpadimprográmmajn gånnå sámegiella ja ietjá sáme fága ja fálaldagá li oassen åhpadimfálaldagás.
Dajna de fylkkasuohkan galggá sámegielaåhpadimev fállat gájka oahppijda gudi sihti joarkkaskåvlåjn Nordlándan, ja aktak oahppijs e galga joarkkaskåvlås garggat váni diedek sámegiela, -kultuvra ja sebrudakiellema birra.
Sjiehtadus Sámedikke ja Nordlánda fylkkasuohkana gaskan aj mediafálaldagáv sámegiellaj nanni juogu dal rádioj, TV'aj jali ávijsaj baktu.
Sierralahkáj vuoroduvvá prográmma mánájda ja nuorajda.
Oasseváldde sihti aj nannit ja åvddånahttet dav ájnna ávijsav mij julevsábmáj tjállá, ja sunnu mielas ja præssadoarjja ájnas vájkkudimnævvo sihkarasstet ja nannit sámegielav.
Sámedigge ja Nordlánda fylkkasuohkan libá aj ájgás boahtám sáme Nordlándan galggi oadtjot duhtadahtte varresvuoda- ja sosialfálaldagáv.
Moadda ietjá ássje li dán sjiehtadusán tjáledum.
Jus sidá ienebut låhkåt, åtså fylkkasuohkana næhttabielen
Peder Pedersen soapptsu Måsken juska dal nav ålos e danna åro.
-Måsken la hávskke, ja dánna sidáv årrot, juska dal ulmusjlåhko l binnum dáj mañemus jagijt., javllá sån, ja vuoset berunáhkkarav majt iesj la sáddjim.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
-Måsken la hávskke, ja dánna sidáv årrot, juska dal ulmusjlåhko l binnum dáj mañemus jagijt., javllá sån, ja vuoset berunáhkkarav majt iesj la sáddjim.
10 jage dás åvddål manáj Peder Pedersen Gånågisá lunna subtsastittjat dárbbo l sierra dåjmajda jus Måsske galggá årromsadjen bissot.
Dalloj årrun birrusit 80 Måsken.
Skåvlån lidjin dalloj 15 oahppe.
3 sávttsabånndura lidjin, ja boargál lij gånnå oadtju vargga gájklágásj gálvojt oasstet.
Duodden aj gålmmå guollárvantsa.
Uddni l ulmusjlåhko lahkkáj binnum, valla e val rat divna Måskes jåde - vájku dal gáktu dille sjaddá.
Lågev jage dás åvddåla lij Måsske viesso sáme årrudahka gånnå ulmutja duov dáv virgev adnin, ja massta aj viessun.
Skåvlån lidjin ållo oahppe, ja vihtta åhpadiddje ålles virgen.
Duodden aj basse ja hoajddár.
Barggokurssa lij aj jådon, ja moattes dav kursav tjadádin guovte jage birán.
Duodden lidjin aj asstoájgedåjma ja lásjmudallama juohkka iehkeda, juogu dal skåvlå sisbielen jali ålgusjbielen.
Ja oahppe kafeav ásadin juohkka dijstakiehkeda.
Gålmmå guollárvantsa gullujin aj Måsskåj.
Binnum Uddni ælla Måsken gå nieljelåges gudi vilá årru.
Stuorra oasse le davás jåhtålam.
Vilá ij le rahte Måsskåj boahtám.
Ij la desti boargál.
Dåssju akta sávttsabåndor le virgen.
Skåvlån li dåssju 6 oahppe, ja ælla desti friddjájgedåjma danna dagu dåjt jagijt.
Ij la desti oahppijn kafea.
Ja hámnan ledåssju akta guollárvanntsa.
"Måske-aksjåvnnå" almodij jagen 1996 Måskev oasen.
Vuojnnin Måsske ij bierggi jus e sierralágásj dåjma sjatta, ja jus e barggosaje ásaduvá.
Dan aksjåvnå maññela lij Måsske vargga juohkka ávijsan ja måttijn TV-kanalajn.
Ulmutja sihtin vuojn Måsken ja Oarjjevuonan årrot.
"Måske-aksjåvnnå" åtsåj rudájt, ja biedjin ulmutjav virggáj mij galgaj Måsskåj barggosajijt åttjudit.
Galla sjaddin soames ådå barggosaje gå luossabiebmadak Måsskåj ásaduváj, valla ælla dal huoman Måsken dálla ienep barggosaje gå lågev jage dás åvddål.
Farra binnep.
Hámnnaj la dåssju akta guollárvanntsa báhtsám, valla dåbbelin gårvvu luossabiebmadahka mij Måsskåj ásaduváj gålmmå jage dás åvddål, ja mij le ájnna boados "Måske-aksjåvnås".
Håjen Peder Pedersen (88), jali ienemusát oahpes Mihkkila-Petterin, manáj jagen 1996 Gånågisá lunna subtsastittjat dán aksjåvnå birra, ja juoga dal hæhttu dáhpáduvvat jus Måsske ij galga ávdas sjaddat.
Sån aj dan sæmmi manon nammadij rádjálåvsåj viddjurijt.
Petter lij dalloj måvtuk.
Vuojnij Måsken dåhkki årrot nuorra ulmutjijda aj, ja dåhkki aj bargosajijt ásadit.
Sån vuojnij moadda tjoavddusa, ja doajvoj juoga dal aj Måsskåj vierttij ásaduvvat.
Valla ittjij dal åvvå sjatta gåktu Petter usjudaláj.
-Jáhkkiv dal mån galgajma dalloj barggosajijt Måsskåj oadtjot nav vaj nuorap ulmutja máhtti dánna årrot.
Valla ij la gåjt dálátjij mige sjaddam, ietján gå dåt luossabiebbmam.
Ja gåsi rahte gádoj?
Sjávvunin gåjt dajna, javllá Petter ja gæhttja vuonav davás.
Låssåt Petter ájn háhkaviermij málesguolev bivddá, berunijt iesj sáddji ja vat dåhpu, ja harvuk la ájn muorritjit.
Valla sávstajt la de njuovadam soames jage dás åvddåla.
Vájku ij la rahte, jali ettjin nav ållo barggosaje sjatta gåktu Petter doajvov, da la huoman sunji hávskke Måsken årrot.
Petter la vilá måvtuk.
Ij sån vuojne Måske håhkkånimev vájku dal ulmutja lij manádam, ja juska dal dåssju avta galla bargosaje lij luosas sjaddam.
Petter aj boargálav åhtsål.
-Mån lav juo 88 jage vuoras, ja lav bajássjaddam dánna.
Dáppe sidáv årrot, ja jáhkáv aj iehtjáda dánna sihti årrot vájk gåktu sjaddá.
Iv de Måskes jåde.
Valla låssåt la gal gå hæhttu davven biebmojt oasestit, ja vantsa mañen suvdatjit, javllá sån.
Petter årru ietjas riek tjáppa ja stuorra dåben Måsken, ja sihtá årrot dánna nav guhkev gå viessu.
Doajvvu buorep ájge Måsskåj båhti, ja ulmutja vat sisi jåhtåli - gå dal ájn.
-Ij la val buorep sadje dán væráldin gå Måsken - ij la, javllá Petter mañutjissaj ja tsåggå snuvsajt baksima vuolláj.
Binnum
Uddni ælla Måsken gå nieljelåges gudi vilá årru.
Håjen
Peder Pedersen (88), jali ienemusát oahpes Mihkkila-Petterin, manáj jagen 1996 Gånågisá lunna subtsastittjat dán aksjåvnå birra, ja juoga dal hæhttu dáhpáduvvat jus Måsske ij galga ávdas sjaddat.
Låssåt
Petter ájn háhkaviermij málesguolev bivddá, berunijt iesj sáddji ja vat dåhpu, ja harvuk la ájn muorritjit.
Ráddidus la mierredam Divtasvuona suohkan la oasse sáme giellaháldadumguovlos 2006 rájes.
Dajna de hæhttu aj Nordlánda fylkkasuohkan tjuovvot sámelága giellanjuolgadusájt, ja åhtså dan diehti sámegiellakonsulentav ålles virggáj.
Åhtsåmájgge l 20. biejve dán máno.
KUN senter for kunnskap og likestilling.
Tor Magne Berg la Divtasvuona giellapl�najn barggamin, ja j�hkk� iesj dajna d�lvv�j g�rgg�.
Divtasvuona suohkana giellabarggo, mij guosská sámegielav, la jåhtuj boahtám.
Ælla ájn giellakonsulentav virggáj oadtjum, valla suohkan la huoman plánav dahkamin gåktu galggi sámegielav tjalmostahttet.
Dát giellapládna galgaj juo gárvvásin liehket javlajda, valla pládna l maññunam, ja jáhkedahtte gárves esski dálvveguovlluj.
Pládnabarggo bådij jåhtuj dán tjavtja, ja prosjæktabargge Tor Magne Berg, guhti l suohkana giellaplánajn barggamin, subtsas pládna ij la ájn ållu gárves.
Berg giehttu moadda ássje li åvddåj boahtám gå la maññunam.
-Ienemus åsijn lav juo gærggam, valla hæhttuv ájn plána tjadá snivva mannat vaj oattjov divna unnep åsijt mañen, subtsas Tor Magne Berg.
Berg jáhkká giellaplánajn la gárves vuostasj mánujn ådåjagen, ja ij ga sidá giehttot majdik plána birra - dal ájn.
-Mujna ælla sivá plána birra almulattjat giehttot åvddål gå dajna gergav, javllá sån.
Divtasvuona suohkan oassálasstij sáme giellaháldadusguovlluj ådåjagij rájes, ja giellapládna l vædtsak sámegiellaaddnuj suohkanin.
Ij la dal álgge Weronica Johnsenij guhti gæhttjal tjátjev lieggit, valla gå viehkev Jan Eivind Johnsenis oattjoj dållåj hekkav båsotjit, de buorebut manáj.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Ij la dal álgge Weronica Johnsenij guhti gæhttjal tjátjev lieggit, valla gå viehkev Jan Eivind Johnsenis oattjoj dållåj hekkav båsotjit, de buorebut manáj.
Måske giessekáfea ij la dåssju dábálasj káfea.
Muttijn de soajttá káfeæjgát gilppusijt ásat, dagu gålmmå vahko dás åvddål.
Gilpos lij dal sierralágásj ásadiddje majt káfeæjgát iesj la åvddånahttám.
16 oassálasstin dán gilppusij dán bále, ja álgon galggin oassálasste ludoav ja yatzyav spellat.
Da låges gudi dájt spelajt vuojttin, bessin joarkket.
-Da mañemus 10 oassevállde galggin de sierra hieredusbálggá tjadá, dagu bállov måla sisi tjiektjat, tjoavddagav riek tjiekñalis gáre sista råkkåstit, bállujn starjjat benkaj milta, ja muorajt guoddet, subtsas Måske giessekáfea jådediddje Keit Solstrøm.
Gå gilppusa nubbe oasse lij gietjen, oadtjun nieljes vat dat dáses joarkket.
Da nieljes de oadtjun guhtik káffagiebmev majna galggin ruvámus láhkáj tjátjev lieggit iesj guhtik dålå badjel.
Galggin ietja dålåv dahkat, ja sån guhti tjátjev ruvámusát duoldatjit oadttjoj lij gilppusav vuojttám.
Gilppusin lijga guokta sierra klássa: nissuna ja ålmmå guhti vijmak finálan aktan gilpostin.
Vuojtto dán gilppusin sjattaj Bjørn Allan Fagernes, ja sån subtsas riek geldulasj gilppusa birra.
-Mujna lij dal "coach", ja jus sån ij lim, de iv lim åvvå nahkat dán gilppusa tjadá boahtet, tjajmat Bjørn Allan guhti oattjoj moarses viehkken dålåv bardátjit ja tjátjev lieggitjit.
Bivvasin ja vájbbam subtsas Bjørn Allan garra gilppusa birra.
-Vijmak de gilpos sjattaj allaárvvusasj, ja dajna de sjattaj nav låssåt.
Hæhttujiv diedá divna fámojt ja mielajt tjoahkkit, javllá Bjørn Allan ja rámmpot dåjmav.
-Suohtas doajmma - ja aj buorre, sierralaháj gå la nav suvra dálkke.
Árran aj boahtte skåvllåjage fállá åhpadimev TV'a baktu juohkkahattjaj gænna l dárbbo.
Árran fállá åhpadimev julevsábmáj vuodoskåvlå- ja joarkkaskåvlådásen, juohkka gielladássáj.Árran aj gåhttju skåvlåjt sidjij diededit nav árrat gå máhttelis jus galggi åhpadimev.
Liten tid til samtaler, hastverk og en drift av omsorgstjenestene som gj�r sjela sykere enn kroppen.
Det er skussm�l som omsorgstjenestene i Hamar�y kommune f�r fra en p�r�rende.
Ællosámij gaskan rijka rájáj goappátjij bielen dájn guovlojn ij la rijddo mij guosská guohtomguovlloaddnuj.
Svierik ja Vuodna æbá la ájn ájgás boahtám mij guosská boatsojguohtomsjiehtadusáv da guokta rijkaj gaskan.
Valla Nuortta Sálto guovlon ij la bárep rijddo ællosámij rijkarájá nuppen bielen.
Svierik ja Vuodna libá vilá barggamin ássjev tjoavddet mij guosská boatsojguohtomsjiehtadusáv da guokta rijkaj gaskan.
Sierraláhkáj la sáhka gåktu galggi sjiehtadusáv gåtsedit.
Svieriga bielen sihti duobbmoståvllå galggá dav gåtsedit, valla Vuonaga vuosteldi.
Ådå sjiehtadallamrájádusá goappátjij rijkajs lij juo æjvvalam.
Ulmme l ájgás boahtet ådå boatsojguohtomsjiehtadussaj, jali konvensjåvnnåj.
Gatjálvis la aj gåktu galggi rijdojt tjoavddet gå ådå konvensjåvnnå doajmmagoahtá, dagu gå Svieriga bieles li boahttsu Vuona bielen boasto ájgen.
Desik ådå konvensjåvnnå vuododuvva, sihti svenska oajválattja Lappecodisillav tjuovvot 1751 rájes, ja vuonaga sihti dav ådå lágav tjuovvot mij vuododuváj jagen 1972.
Ællosámij gaskan ja rijkaj gaskan la rijddo, valla dájn guovlojn ælla.
Ællosáme dájn guovlojn li juo ájgás boahtám gåktu galggi guohtomednamijt juohket rijkarájá goappátjij bielen.
-Nuortta Sálto guovlon ij la dát rijddoássjen.
Dájn bájkijn li sáme rájáj goappátjij bielen ájgás boahtám gåktu galggi dahkat.
Dajna ij la rijddo, ja dajna ælla stuoráp gássjelisvuoda.
Valla væráp la de dagu Sulitjelman ja oarjjelij guovlon, subtsas boatsojháldadusjådediddje Harald Rundhaug Nordlánda boatsojsujttoháldadusán.
Rundhauga mielas la riek buorak gå ællosáme návti barggi nav vaj Svieriga bieles oadtju boahttsujt Vuona bielen guododit, ja sæmmi nuppe guovlluj aj.
Vuona bieles Nordlándan li niellja boatsojguovlo ma oadtju Svieriga bielen guohtot dálvveguovddela, ja Svieriga bieles li 9 boatsojguovlo ma oadtju boahttsujt guododit Vuona bielen Nordlánda suohkanin giesen.
Anders Eira ij la dudálasj oajválattjaj mierredusáj gå galggi dåssju avtav gierkev Lånjinjárgas gádodit.Norsk kortversjon
Anders Eira ij la dudálasj oajválattjaj mierredusáj gå galggi dåssju avtav gierkev Lånjinjárgas gádodit.
Anders Eira gierddisvuohta l nåhkåmin.
Juska l boahttsuj viessomájgev barggam, gullá dagu ij desti visjá.
Bárnijniská libá boahttsuj Oarjje Fuoldá ja Stájgo gaskan jåhtåm, valla ij sidá urudisájt biebbmat, ja dajna de vilá hæhttu boahttsujt dálvveguohtomin Stájgon guododahttet jagev birra.
Oajválattja li esski mierredam galggi gierkev Lånjinjárgas gádodit gånnå Anders Eira giesseguohtom la.
Valla dat la dåssju akta gierkijs mij la suv boahttsujt gádodam.
Dijmmá biestijga bárnijniská 270 boahttsu.
Jagev åvddåla 317.
- Lånjinjárgan lij vuojnnám 4 gierke.
Duodden li aj albatja ja goasskema.
Juska gádodi avtav niññelis gierkev tjivgajisá, ij la dat huoman mige, ja dajna de iv vilá duosta Lånjinjárggaj jåhtet, subtsas Anders Eira.
Vájk gåktu, de ij Anders Eira máhte dán gidá boahttsuj jåhtet.
- Da la guokti jahkáj gå boahttsu galggi ålles ráfev, gå la njoallomájgge gidán, ja vat tjavtjan, ragátmutton.
Njoallomájgge l vuoratjismáno maññegietjen, ja diedon dal ij dåhkki dálla jåhtegoahtet.
Buorep guohtom la dal Lånjinjárgan, ja sidáv jåhtet, valla iv de visjá urudisájt biebbmat, ja ij la ga dåssju javllat galga biejven jåhtet, javllá Anders Eira.
Tom Heggstad ja Vigdis Rafaelsen lib� aktan bednagij M�sken sijdav g�vnnam, ja divna riek buoragit soapptsu.
Måskesebrudagás li nav moattes jåhtåm dájt mañemus jagijt, valla soabmása li aj Måsskåj jåhtåm.
Tjavtjan jådijga nieljes Måsskåj, ja skåvllå oattjoj avtav ådå oahppev.
-Gåhtjoduvájma Måsskåj guossen, ja gávnajma Måsske l ráfálasj sadje ja ulmutja Måsken nav hávsske.
Dajna de gálvojt viettjajma, ja diehki lin de jåhtåm, subtsastibá Vigdis Rafaelsen ja Tom Heggstad gudi Narvijkas tjavtjan bådijga jåde.
Gå Tom ja Vigdis giehttogådijga galgajga Måsskåj jåhtet, oattjojga gatjálvisájt ráddnájs ja rádnajs majt Måsken galggaba gånnå ij la bijllarahte, ij oases, ja gånnå dåssju sáme årru, valla Toma ja Vigdisa mielas ij gávnnu buorep sadje gå Måsske.
-Ulmutja dáhppe li nav vættsá, ja måj lin nav buoret duostodum.
Vuostasj ideda gå dán munnuv årrudagán idjadijma, de idedis gávnajma guokta muorravuossa ålgusjbielen.
Diedá, soames lij dájt muorajt munnuj vaddám, ja dási ålgusjbælláj suvddám.
Dat de munnuv ávvudahtij, ja dajna aj dåbddin måj lin oalle oasse dát hávsskes sebrudagás, subtsastibá Tom ja Vigdis.
Sunnuv mielas ij la låssåt Måsken årrot juska dal ij la oases gånnå l máhttelis juohkka biejve viehkat, jali ávijssa poasstabåksan idedis.
-I dal dat majdik dagá.
Måj en åhtsåla oassásav, jali ávijsav juohkka ideda.
Dánna li má ietjá majt måj árvvon adnin.
Buorep sadje ij gávnnu.
Ja de bednaga aj nav buoragit soapptsu, javllaba Måske ådå årro gudi suohkanis årrudagáv lájggiba.
Vigdis ja Tom aj gæhttjalibá bednaganálav Shetland Sheepdog biebmadit, ja sunnuv mielas aj bednaga nav buoret Måsken soapptsu.
Suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen la riek ávon gå "suv" suohkanij ulmutja jåhti.
-Juohkka ådåviesát Divtasvuodnaj la riek mielos, ja mån lav ávon gå Tom ja Vigdis libá Måsskåj gávnadam.
Juohkka viesádin "muv" suohkanin la árvvo, ja suohkana bieles hæhttup aj hiebadahttet nav vaj ulmutja e suohkanis "báhtara".
Binná l dal barggosajijs, ja mij politihkkára hæhttup aj dilev hiebadahttet nav vaj barggosaje ásaduvvi, ja vaj la årodahtte dánna, javllá suohkanoajvve.
Divtasvuona suohkanin årrun sulle 2.100 viesáda snjilltjamánon dán jage, ja suohkanoajvve ij dal ájn diede gåktu viesátlåhko l åvddånahttám ådåjagij rájes.
Måsskåj jåhtin nieljes vásse tjavtja, ja skåvllå aj oattjoj ådå oahppev.
Huoman ij la Måske viesátlåhko lassánam.
Peter Mikkelsen ij jáhke nav ålos båhti dán jagásj HC'aj, ja hasot dajna ulmutjijt ienni Måsskåj boahtet gå ietjá sadjáj vuolgget.
-Riek hávsske l má dáppen, juska dal i bállo mañen viega, ja de boahtá "Eldrebølgen", tjajmat sån.
Hellmocup dal dán jage aj ásaduvvá, ja moadda juohkusa oassálassti.
Ållu álgos lijga guokta juohkusa gudi bállov tjiektjin Vuodnabadá jalgan; "Ytre" ja "Indre".
"Ytre" la tjuovvum Hellmocupav divna jagijt gå ásaduvvama li læhkám, ietján gå 2-3 mañemus jage.
E ga dán jage oassálaste.
Valla "Ytre" åvdås oassálasstá vuorrasap tjiektje sierra juohkusin, ja dan juohkusij lij aj sierra namáv biedjam.
"Eldrebølgen" li dav gåhttjum.
Gåktu vierttip dádjadit ælla dal ållu nuorra tjiektje dan juohkusin, ja Hellmocupa generálla Peter Mikkelsen subtsas dát juogos la aj vuododuvvam suohttasa diehti.
-Diedáv galggi aj suohttasijt hittit, ja dan diehti aj oassálassti suohttasa diehti, valla buorre tjiektje dal aj dánna gávnnuji, ja vájbi vuojtti ålles HC'av?
giehttu Mikkelsen.
Dán jagásj Hellmocup ásaduvvá bierjjedagá ja lávvodagá, snjilltjamáno 21. ja 22. biejve, ja dagu iemeláhkáj la Måsken.
2 nissunjuohkusa ja 6 ålmåjjuohkusa galggi tjiektjat.
Duodden aj nuorajjuohkusa, nejtsutja ja báhtjatja.
-Tjiektjagoahtep 12-bájken bierjjedagá, ja finálla ásaduvvá lávvodakiehkeda, ij åvddål kloahkka 19, subtsas HC generálla.
Hellmocupa jådediddje ij jáhke nav ålos båhti dán jage, ja ij ga diede manen.
-Sjaddam la ber nav.
Vuojnniv dal dijmmá, binnum la jages jahkáj, ja iv mån diede manen.
Måsken le nav hávsske, sierraláhkáj gå ulmutja æjvvali dagu dan vahkkolåhpan.
Ja e dal divna bállov tjievtja, juska dal dan ásadusá diehti tjåhkanip, javllá Mikkelsen.
HC'a la árena gånnå ælla alkohola ja gånnå ij oattjo juhkat jali ietjáláhkáj vuollagin gámssut, ja dat la aj sierra mærkkan dan bállotjiektjamásadusán.
Slu��k� l akta d�lusj �rromsadje s�mijda gudi aj Svieriga bieles b�htin j�de.
Nordlánda histåvråv la ietjájduhttemin, sierraláhkáj dat histåvrrå mij guosská sámij dillev.
Oddmund Andersen la akta guoradallijs gut la ållimin prosjevtajn sáme histåvrå birra Nordlándan, ja tjaktjaj almoduvvá girjje dán guoradallama birra.
Sluññká l akta dålusj årromsadje sámijda gudi aj Svieriga bieles båhtin jåde.
Mañemus jagijt lij lavnjijt bajedam ja ednamav bállám.
Guoradallam lij sáme histåvråv Nordlándan.
Guoradallamijn lij gærggam, dåssju diedádusá li vil tjállet.
Oddmund Andersen, gut bæjválattjat la Árrana dávvervuorká jådediddje, la friddja dat bargos bessam dájt mañemus jagijt gå la barggam prosjevtajn nuppij guoradallij siegen.
Sij li Nordlánda histåvråv divvomin, sierraláhkáj mij guosská histåvråv sámij birra.
Andersen la lagábut gæhttjam merrasámij ja sisñelsámij histåvråv dålusj ájge, sierraláhkáj Nuortta Sálton.
Hábmera suohkanin Tjoahkkáj lij guhtta guoradalle oassálassám dán prosjæktaj Råmså universitehtas, Lofotmuseas ja Árranis.
Konservator Oddmund Andersen la Árrana bieles barggam.
Guoradalle lij prosjevtav gåhttjum "Etnalasj relásjåvnå Nuortta Nordlándan histåvrrålasj vuojnon", ja lij ienemusát Vuona bielen guoradallam.
Valla Svieriga bælláj lij aj gæhttjam.
Dát nieljejáhkásasj prosjækta l juo vargga gietjen.
Divna ålggobargoj lij juo gærggam.
Prosjækta l moattefágálsj, ja guoradalle lij gæhttjam histåvråv, árkeologijav ja sosialantropologijav.
Divna institusjåvnå lij aktisattjat dán prosjevta birra barggam.Gássjel la dal universitehta ålggolin barggat gånnå tjállagijt ja girjijt gávnav.
Dan diehti hæhttu mujna liehket sierra girjjevuorkká, tjielggi Oddmund Andersen gut la ietjas guoradallamijn gærggamin ja histåvråv ietjájduhttemin.
-Oassediedádusájn lip juo gærggam, galggi dåssju prienntiduvvat.
Duodden la nubbe oassediedádus ja aj oajvvediedádus dán prosjevta birra mij esski tjaktjaj almoduvvá, subtsas Oddmund Andersen.
Andersen la Sluñkán ja Vielggisbávten, Hábmera suohkanin ednamav bállám ja lagábut gæhttjam dav majt dajn bájkijn gávnav.
Dijmásj tjállusin "Bårjås" la oasse dát guoradallamis tjáledum.
Histåvråv ietjájduhttemin -Muddo l dal ietjájduhttet moallánagáv "boatsojsáme li sisijådo dán rijkkaj".
Lágñet la gal agev læhkám javllat ællosáme hæhttujin Svierigis jåhtet gå lij nielggeájgge dåppen.
Valla viessoma ietjájduhttem rájá dån bielen dagáv nav vaj muhtema sihtin jåhtet.
Nielgge ja ruhtadille lij dal aj sivvan dasi, valla jáhkedahtte lidjin aj politihkalasj ietjáduhttema, subtsas Andersen dán ietjasij guoradallama birra.
Andersena guoradallam aj subtsas ællosáme gudi nuorregáddáj jåhtin ettjin boahttsuj hiejte, valla joarkkin ællobargujnisá juska dal huoman guollihin.
-Gå ællosáme merragáttijja jåvsådin, de ettjin huoman ælov ållu gádoda, valla ællobarggo dal ietjá dille vuolláj maññenagi bådij.
Juska vil nuorre ienemusájda viessomlájbev vattij, de ájn vil muhtema biebbmoboahttsujt guododahttin nuppij æloj siegen.
Nav de boahttsu ja ællobarggo maññenagi Vuona bielen binnoj, javllá Andersen.
Dát guoradallam dal histåvråv ietjájduhttá, sierraláhkáj mij guosská histåvråv sámij birra.
- Nordlándan ælla heva guoradallam mij guosská sámij histåvråv, ja dát mijá barggo dal diedon histåvråv ietjájduhttá.
Juohkka bále gå lavnjev bajedip, de la juoga ådå majt dahkap, ja ådå histåvrrå vuojnnusij boahtá, ja de dajna aj ådåsis viertti tjáleduvvat.
Ja dan nali de vat máhttep guoradallamijn joarkket ja histåvråv joarkket, javllá Andersen gut la Bjørg Evjena, Marit Myrvolla, Bård A. Berga, Lars Ivar Hansena, Jannike Olsena ja Alf Ragnar Nilsena siegen oassálasstám dán prosjæktaj.
Ja Oddmund Andersenan li aj ájádusá guoradallamkonferánsav ásadit Árranin snjuktjamánon gånnå galggi ságastit temá birra "Majt galggap guoradallat, ja majt galggap vieledit".
Hábmera suohkanin
Tjoahkkáj lij guhtta guoradalle oassálassám dán prosjæktaj Råmså universitehtas, Lofotmuseas ja Árranis.
Histåvråv ietjájduhttemin
-Muddo l dal ietjájduhttet moallánagáv "boatsojsáme li sisijådo dán rijkkaj".
Eli Britt Øvervoll oadtju viehkev ietjas siessalijs Steffen Paulsen (g.b.)
jaPeter Paulsen.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
jaPeter Paulsen.
Eli Britt Øvervoll guhti Bjørkvijkan Divtasvuonan årru la iesj dåbåtjav tsieggimin.
Dáv oattjoj Bájkálasj ávijssa diehtet lávijs Steffen Paulsenis ja ........ Paulsenis.
Såj libá siessala Eli Brittaj, ja huomahijga siesá birra giehttot nav vaj ávijssaj boahtá.
Gå Bájkálasj ávijssa bådij gehtjatjit, lij Eli Britt fiellojt ålgusjbielen duorromin.
Ja da guokta siessala mak viehkken, edesik madi Bájkálasj ávijssa lij danna.
Ja Eli Britt la ållu aktu dáv dåbåtjav áhkkovij tsieggimin.
-Sihtiv iehtjam áhkkovij dåbåtjav tsieggit gånnå muhttijn stoahká.
Dåbåsj la 5 kvadratmiehtara stuorak.
Galgav ájn áltánav biedjat, ja de isolerit sisbieles nav vaj bivval sjaddá.
Ja de galgav ájn sisbielen hemsav dahkat, giehttu riek smidás ja vissjalis Eli Britt.
Ja da suv siessala dal ávon gå sunnu lávve vat Bjørkvijkkaj boahtá sunnu siegen stågatjit, ja soajttá sij aktan sjaddi dåbåtjin idjadit.
Ietjas oajttet la ábajak ællosámij gaskan gå dáttjaj gaskan.
Ja sivvan dasi la nievres ruhtadille, ja ællosáme dåbddi dagu li siebre ålgusjbielen.
Foto: Helge Storaa
Dán birra la Norrlands universitehtaskihppijviesso guoradallam Norrbottenin Svieriga bielen.
Ietjasoajttem la aj ienebut báhtjaj gaskan gå næjtsoj gaskan.
Nuorra báhtjajn la låsep åvdåsvásstádus ællosámeviessomav ja daj árbbedábij joarkket, ja dajna da e desti boade skåvlåjda juojddá lågåtjit.
Nav de dagu sebrudagán "báhtsi".
Næjtso skåvlåjt vádtsi, ietjá bargojt válldi, ja ælov sujttiji duodden.
Madin báhtja dåssju elujn barggi ja másjijnajt skruvviji.
Guoradalle li ællosámijt ságájdahttám soames sámesijdan Norrbottenin gånnå moadda nuorra ællosáme ietjasa oajttin soames jage dás åvddål.
Dáv giehttu Radio Norrbotten.
Sån la badjelaj 20 jage sensorin læhkám, ja moadda oahppe sensurerim, valla ij la goassak dåbddåm ietjas álmmugav favoriserim la.
-Dasi li de sensora proffa, javllá Samuel Gælok.
Samuel Gælok la måttijt jagijt sensorin læhkám, ja ij la goassak dåbddåm sån la ietjas álmmugav favoriserim.
-Iv la goassak gæhttjam, ja iv ga árvvedam soabmása sjaddi dagu fávoriseridum mij guosská kárákterajt, javllá Samuel Gælok.
Gælok la måttijt jagijt læhkám sensorin juogu dal vuodoskåvlån, joarkkaskåvlån ja aj allaskåvlån, ja sån la riek moadda oahppe sensurerim, ja moadda oahppijda kárákterajt vaddám njálmálasj ja aj tjálálalsj eksámaj tjadá.
Gælok åhpadiddjeallaskåvlåjn gergaj jagen 1987, ja dallutjis la moadda jage skåvllim, giellakursajt ásadam, ja aj riek moadda oahppe ja studenta sensurerim.
Valla Gælok ij la goassak árvvedam sån la fávoriserim ietjas álmmugav gå la kárákterajt vaddám.
-Gå dahkamusájt gehtjav, jali lav sensorin njálmálasj eksáman, da gehtjav fágalattjat majt eksaminánda vásstedi.
Gehtjav aj gåktu li tjállám, ja gehtjav aj ortografidjaj.
Valla ienemusát dal gehtjav dahkamusá sisadnuij.
Iv de ietjam bieles dåbdå, ja iv la ga árvvedam sáme sensora ietjas álmmugav dagu favoriseri.
Dasi de jahkáv sensora li riek proffa, ja e ietjas álmmugij vatte buorep kárákterajt gå nuppijda, giehttu Gælok.
Gæloka mielas la sensorijn aj dakkár etihkka e galga ietjas guolgav åvddån biedjat, ja buorep lahkáj dajt árvustallat.
-Gullu dagu ihkap la dábálasj sámegielagij gaskan buorep kárákterajt oadtjot, valla iv de jahke sáme sensora árvustalá ietjalahkáj, ja ij la ga viggamus viehkedit ietjat fuolkev vájku berulattja li, javllá Gælok.
Gælok la riek ávon ja mihá gå la Ole Henrik Magga siegen árvustallam, ja oahppam gåktu galggá árvustallat.
-Mån lav nav vuorbálasj gå lav Ole Henrik Maggav tjuovvum ja suv siegen læhkám, ja nav sujsta aj oahppam gåktu galggá árvustallat, javllá Gælok.
Gælok aj mujttádahttá ij oattjo ietjas mánájt ja oarbbenijt sensurerit.
Martin Paulsen ij la balon sån goassak giddiduvvá gå la ålggorijkajn "ietjas" vantsajn mannamin.
-Ij dal dåhkki balon liehket, valla ij dav diehttu.
Mijájn dal aj dåhkki dáhpáduvvat, javllá sån.
Sån la vuostasjstyrmánne bierggas- ja sliehpimvantsan mij vargga dåssju ålggorijkajn manná.
Soajttá aj muhttijn manni dajn rijkajn gånnå merrarievvára ulmutjijt giddiji ja rudájt dajs gájbbedi.
Bårggemánon giddijin merrarievvára guokta vuonaga gudi lijga sæmmi lágásj vantsan gå Martin Paulsen Divtasvuonas.
Dát dahpáduváj Nigeria merragátten Afrihkán.
Da guokta gudi giddiduvájga besajga vat vahko duogen.
Ja vuorbálattja lijga gå dat dahpádusás viesso besajga.
Dát dahpádus la dal diedon Martin Paulsena mielav duohtastam juska dal Paulsen ij maná sæmmi vantsajn jali jur sæmmi dáfojn gå då guovtes gudi giddiduvájga.
-"Muv" vanntsa ij la Nigeria merragátten goassak mannam, ja ij ga galga dale dajda bájkijda mannat.
Dajna lav de ávon gå dale dakkár dáfojn ep dárbaha mannat.
Galggap huoman Afrihká merragáttev mannat, valla ij de dajn bájkijn gånnå diehtep merrarievvára li.
Dajna de iv jahke "ietjam" vanntsa merrarievvárijda boahttu, valla ij má huoman diehttu, javllá Martin Paulsen gut la ávon gå la sujna dakkár barggo gånnå bæssá ålggorijkajn mannat ja væráldav birra gålggåt.
Paulsen la juo værálda nuppe bielen mannam ja aj merrarievvárijs gáhttim, valla ij la goassak dajt vásedam.
Paulsena mielas ij "suv" vanntsa goassak maná dale dajn bájkijn gånnå merrarievvára raddjuji.
Duodden manni nav ierit merragáttes gånnå e sijáv jåvså.
Jus soajttá boahttuji, de la ájnna værjjo buollemslanga.
-Jus båhti, de la miján buollemslanga majna máhttep rievvárijt nuorráj dåjddet.
Ietján dal ælla miján máhttelisvuoda juojnak suodjalit.
Valla jus la merrarievvárijn birsso, da ep duosta åvvå majdik dahkat, subtsas Martin Paulsen gut la juo ájádallam majt galggá barggat jus boahttuji.
Jusga guokta virggekollega giddiduvájga Nigerian bårggemáno, ij la huoman Martin Paulsen balon dat galggá sujna dahpáduvvat.
-I dal dåhhki balon liehket, valla ij dal dat diehttu.
Dåhkki dal "muv" vantsajn aj dahpáduvvat sæmmi gå ietjá.
Ávon lav gal gå besav Angola ja Nigeria merragátten mannat.
Danna l má værámus, javllá sån.
Sådnåbiejve vat Martin Paulsen manná vanntsaj.
Dán bále galggá Dakaraj mij la Senegalrijkan.
Ja dán bále galggá Nuorttamerraj mannat aktan da 11 ma lij Paulsena siegen vanntsan "Sea Tiger" mij la "dåssju" 74 miehtara guhkak (Bijllafærjjo "Virak" Gásluovta ja Ájluovta gaskan la 84 miehtara guhkak).
-Gå hæhttup, de hæhttup, valla ij de dåhkki balon liehket, javllá Martin Paulsen mañutjissaj ja ávvus lieggasap rijkajda mannat.
Ilá binná l sáme guoradallamijs, dajna de vierttip juojddá dahkat.
Vuona guoradallamráde guhti l rudájt juollodam sáme guoradallamijda la prográmmajn vargga gietjen.
Dajna l aj råhtto, ja dajna aj Árran sihtá guoradallamav lasedit sierraláhkáj sáme ássjij birra, ja sierraláhkáj dájn dáfojn.
Bildet: Oddmund Andersen ja Sven Roald Nystø mielas la ilá binná sáme guoradallamis, ja gåhttjoba dajna ságastalátjit sáme guoradallama birra Árranij.
Snjuktjamáno 21. ja 22. biejve tjåhkani dan diehti fáhkabirrusa moattet guovlos ja moattet fáhkasuorges Árranij Ájluoktaj.
Ja ulmme l giehttot gåktu máhtudakdahkamusájt lasedit sáme varresvuoda-, giela-, kultuvra- ja sebrudakguoradallama gáktuj.
Árran la juo institusjåvnnå gånnå guoradallam la ájnas doajmma, valla sihti huoman ienep guoradallamav moatten ietjá fágajn dájn birrusijn.
Dajna tjoahkkiji stáhta oajválattjajt, guoradallaminstitusjåvnåjt ja politihkkárijrt giehtotjit gåktu galggá máhtudakdahkamusáv lasedit mij guosská sáme guoradallamav julevsáme dáfon.
-Vuona guoradallamráde prográmma mij guosská sáme guoradallamav la vargga gietjen.
Guoradallam Nuorttalij guovloj birra la jådon, oasseráppårttå etnalasj relasjåvnåj birra Nuortta-Nordlándan la juo gergas, ja mij aj sihtap ienep árvvobuvtadimev dajn institusjåvnåjn ma li.
Sihtap ienep árvov vaddet kulturmujtojda, ja dárbahip ienep guoradallamav dáj ássjij birra, subtsastibá sierrarádediddje Sven-Roald Nystø ja seniorguoradalle Oddmund Andersen gudi goappátja Árranin barggaba.
Såj libá dán konferánsa háldadiddje ja sunnun la aj åvdåsvásstádus dáv guoradallamkonferánsav tjadádit.
Ja moattes li dán konferánssaj gåhtjodum stáhta ja fylkkasuohkana oajválattjajs, Sámedikkes, sáme institusjåvnåjs, allaskåvlåjs ja universitehtajs, guoradallambirrusijs, sámepolitihkalasj belludagájs, suohkanijs dájn guovlojn aktan Nissununiversitehtajn Stájgos.
Konferánsa oajvveulmme l lagábut gæhttjat makkár hásstalusá li giela hárráj, sáme kultuvrrahiståvrå hárráj, varresvuoda hárráj, ja gåktu galggá guoradallamav jåhtuj oadtjot julevsáme dáfon dán biele ja aj rijkarájá nuppen bielen.
-Konferánsan galggap juohkusijn barggap workshop gånnå aj åvddån buktep dajt ássjijt majt lip dan forumin giehtadallam, subtsastibá Nystø ja Andersen.
Konferánssa l rabás divnajda.
Sara Aira Fjällstrøm la åhpadiddje.
7 jage dás åvddål váttsij iesj álggokursav.Norsk kortversjon
7 jage dás åvddål váttsij iesj álggokursav.
7 jage dás åvddål ittjij buvte sámástit.
Dajna de julevsámegielav låhkågådij.
Uddni l iesj åhpadiddje, ja gæhttjal sámástit vaj giellaj ájn vil buorep hárjján.
Sån la julevsábme, valla ij la huoman ietjas iednegielav oahppam åvddål gå julevsámegielkursav váttsij jagen 1999.
Sujna lij dalloj gássjel dádjadit majt ulmutja giehttun, valla mierredij galgaj gielav oahppat nav vaj máhtij ienebut sáme sebrudagán oassálasstet.
Valla ittjij de dalloj diehtám galgaj åhpadiddjen sjaddat.
Sara Aira Fjällström álgij giellakurssaj gånnå Karin Tuolja lij åhpadiddjen.
Dálla iesj barggá åhpadiddjen, ja galggá vat nuppijt mañen válldet dan sæmmi giellagæjno milta majt iesj la mannam.
-Iv la de bárep ietjam iednegielav berustam, ja dajna iv la ga buktám sámástit.
Gå Karin Tuolja muv åhpadij 7 jage dás åvddål, de smaredij giellaberustibme mujna.
Dajna de julevsámegielav oahppiv ja giellaj hárjjániv, subtsas Sara guhti dálla åhpadiddjen barggá.
Sara gæhttjal agev sámástit.
Nav sån giellaj hárjján.
-Nuortakgielan la fábmo Jåhkåmåhken, ja dan diehti de dat ienemusát gullu.
Valla gæhttjalip gåjt julevsámegielav låhkåt ja vat nuppijt oahppat.
Dálla dåbdåv dagu giella dæhppum la, ja suohtas la val gå besav sámástit ietjam iednegiellaj, javllá Sara guhti l ietjas oahppij Divtasvuonan dán vahko mannam.
Oahppe Sáme åhpadusguovdátjis mannin Divtasvuonan dán vahko.
Gåvån li báktegåvåjt Læjknásjen Divtasvuonan gæhttjamin.
Peter Berg-Mikkelsen la balon Måske jåhkå ij la desti sæmmi luossajåhkå dagu "dålen".Norsk kortversjon/oanegis darogiellaj
Peter Berg-Mikkelsen la balon Måske jåhkå ij la desti sæmmi luossajåhkå dagu "dålen".
Norsk kortversjon/oanegis darogiellaj
Måske jåhkå ij la desti dat sæmmi dagu dålen.
Dav javllá Peter Berg-Mikkelsen guhti l njunnjusj Måske jåhkåæjgátsiebren.
-"Dålen" lidjin galla guole.
Dallutjis gå elfábmoviddnudahka Gåjkijjávrev dulvvadij, ja oasse Måske jågås gádoj, ælla årnik luosa jågån vuodjam, javllá Berg-Mikkelsen ja jasskat gå oadtju rudájt mij galggá aneduvvat "jåhkålahka dåjmajda".
Måske jåhkåæjgátsiebrre la berustimsiebrre gånnå da ednamæjgáda oassálassti gænna l ednam mij la jåhkågátte lahka.
Ulmme dájna siebrijn la háldadit dajt rudájt majt Nord Salten Kraftlag vaddá buhtadussan gå lij Gåjkijjávrev dulvvadam.
-Dá rudá Måske jåhkåj galggi aneduvvat guolleháldadibmáj ja dåjmajda ma jåhkåj gulluji.
Dáv subtsas Måske jåhkåæjgátsiebrre njunnjusj Peter Berg-Mikkelsen.
Nord Salten Kraftlag dulvvadin Gåjkijjávrev moadda jage dás åvddål.
Dallutjis la jåhkå mij Gåjkijávres gålggå unnum, ja dajna l aj tjáhtje Måske jågån binnum.
-Ij la val makkárak juorrulibme dát dulvvadibme la sivvan dasi gå ij la desti nav luossa Måske jågån dagu åvddåla.
Dajna aj oadtjop 50.000 kråvnå jáhkáj elfábmoviddnudagás jågåv háldadit nav vaj bissu luossajågån.
Jågån la luossa binnum vaj ij desti Fylkkamánne dav ane luossajågån, subtsas Peter Berg-Mikkelsen.
Berg-Mikkelsen aj giehttu Måske jågån ij la sæmmi made luosajs dagu "dålen", ja suv mielas la dulvvadibme dasi vihken.
Måske jåhkåæjgátsiebre njunnjutja mielas la dárbbo guolleháldadusájn barggat juska dal båhtusa e nav buoret vuojnnu, ja rudá elfábmoviddnudagás galggi aj jåhkålahka birrusijda aneduvvat.
Dajna de Berg-Mikkelsen gæhttjá ietjá sajijda gå jur jåhkåj.
-Stivrra l gæhttjamin Ruossavággáj jus la máhttelis dagu gámáv dasi tsieggit ja aj guollidit jávren nav vaj smávguolátja gáhtu.
Ruossavákkjåhkå l aj oasse Måske jågås, javllá Berg-Mikkelsen ja nammat aj galggi gæhttjalit luossaviejegijt Måske jåhkåj sáddjit.
-Ep la ájn jågåv guodám, valla sihtap vuostak gárvedit birrusijt nav vaj addnijda buoremus lahkáj sjaddá.
Miján lij má rudá duon dán prosjæktaj mij jåhkåj ja jåhkålahka birrusijda gullu, javllá sån ja sihtá ulmutjijt ævtodit masi l buoremus rudájt adnet.
Jåhkåæjgátsiebrre la aj Ruossavággáj ådå bálggáj gæhttjagoahtám.
Udnásj bálges la má várálasj gå muttijn rido bálggá badjel vierrá.
Stivran Måske jåhkæjgátsiebren li Peter Berg-Mikkelsen, Frank A. Jenssen ja Karl Gunnar Mikkelsen.
Jahketjåhkanimen dán giese gåhtjoj jåhkåæjgátsiebrre divna Måske årrujt bassembiergov båråtjit.
Dálven Sámegiellaåhpadibme Divtasvuonas Jiellevárráj Divtasvuona suohkan la varresvuodatermaj barggamin gånnå l ulmme ietjasa barggijt åhpadit, ja Jielleváre suohkan aj sihtá dát bargos oasev válldet.
Dálven
Sámegiellaåhpadibme Divtasvuonas Jiellevárráj
Dan diehti l Jielleváre suohkan Divtasvuona suohkanij girjev tjállám ja gatjádam jus dåhkki sámegiellakursav sijá barggijda aj ásadit.
Divtasvuona suohkan ja Stig Eriksen sihti dáv dievnastusáv Jiellevárráj vuobddet, ja vájbi tjavtja guovlluj dát åhpadibme jåhtuj boahtá.
Gidádálven Taxiijn hæjttáIdar Taxi Måsken sjattaj riek oahpes gå Discovery channel sáddij filmav dan birra, valla ittjij de dat huoman Idar Mikkelsenav boanndoda.
Dajna de Måske taxi sjaddá histåvrrå.
-Mån lav 16 jage taxiav Måsken dåjmadahttám, valla iv desti vuojne sisboadov dassta ja iv desti elja dav dåjmadahttet, subtsas taxiæjgát.
Gidán Universitehtaåhpadibme ÁrraninUniversitet på Drag Direktørra Stig Fossum Bådødjo Allaskåvlås, Árrana stivrranjunnjusj Tone Finnesen, dekanus Asbjørn Røiseland Bådødjo allskåvlås ja Árrana direktørra Filip Mikkelsen gæhttjalin gávnnat tjoavddusav julevsáme allaskåvlå åhpadibmáj.
Vájbi sjaddá universitehtaåhpadus Ájluovtan?
-Miján la juo nanos vuodo dákkár fálaldagáv dájda bájkijda ásadit, ja åvddåprosjekta l juo jådon.
Vuorddedahtte l gergas soames máno duogen, javlaj mielos allaskåvlå dierktørra dalloj.
Gidágiesen Boahttsu Svieriga bieles Vuona bællájThomas Ællosáme Vuona ja Svieriga bielen rijddalin gå ællosáme Svieriga bieles sihtin ietjasa ælojt Vuona bælláj guododittjat.
Sij vuosedi láhkaj 1751 jage rájes.
Soames ællosáme Vuona bielen sihti aj guododahttet ietjasa ælojt Svieriga bielen, ja dassta de rijddo sjaddá.
Thomas Labba la ietjas elujn ganugam vuolládagájda.
Ij duosta várijda elujn jåhtet.
Ballá Svieriga bælláj massá, ja sijá boahttsu sehkani svenska boahttsuj ja nav de lulu láhppuji.
Giesen Sáme báhkodáhtátjoahkke rabáduvvamSpråkstyret Sámedikke giellastsivrra: Nora Marie Brandsfjell, Rolf Olsen, Magne Einejord, Karen Monica Paulsen ja Tor Magne Berg oassálasstin gå sáme báhkodáhtátjoahkke www.Risten.no rabáduváj.
Dát báhkodáhtátjoahkke la næhttabielle gåsi divna sáme bágo julevsáme-, nuorttasáme- ja oarjjelsámegiellaj biejaduvvi ja gånnå aj máhtá åhtsåt juogu dal bágov jali gåktu bahko såjåduvvá.
-Dán báhkodáhtátjoahkken li juo12.000 bágo, ja dát la ræjddo giellabarggijda ja diedon aj iehtjádijda gudi gielav berusti, javlaj Sámedikke giellastivtra ájras Karen Monica Paulsen åvdås gå almulattjat dáv næhttabájkev rabáj.
Tjaktjagiesen Sihtá julevsábmáj girjijt tjállegoahtetNorbert 24-jahkásasj ungáralasj studænnta Norbert Kiss la sámegielav låhkåmin, ja guoradallamin ungára-, suoma- ja sámegielav.
Sån sihtá girjijt julevsámegiellaj tjállet, ja aj ietjas giellaj sáme girjijt jårggålit.
-Dát la muv gáppte, ja guláv dagu aktijvuodav sámij, javllá sån ja vuoset ietjas nasjunálgárvov.
Sån aj sihtá julevsámegielav adnet gå galggá novellajt tjállet ja girjijt jårggålit.
Giesen la Divtasvuonan mannam sámegielav buorebut åhpatjit ja sámij buorebut oahpástuvvat.
Tjavtjan NSR-BB 2-1Miriam Miriam Paulsen ja Tone Finnesen bájkálasj NSR-listas ja Anders Urheim BB-listas li da gålmmå ájrrasa Gasska Nordlánda válggaguovlos boahtte válggagávdan Sámedikken.
4 lista oassálasstin dán jagásj Sámedikkeválggaj dán guovlon.
Sálto Sámesiebrre - NSR oadtjun 208 jiena, Barggijbelludahka 113 jiena, Gasska Nordlánda Doarespoltihkalasj lissta 38 jiena ja Sáme válggalihtto 11 jiena.
Tjaktjadálven Ep dal ájn diede jus girjjetjállen sjaddapSamlet rundt forfatterne Sjattaj ållu hávsskes båttå gå sáme girjjetjálle goarrihin Strávnjunje skåvlån gasskavahko, ja oahppe Isabell, Katja, Are, Tony, Sivert, Tor Ivar, Andreas, Silje ja Birgitta oattjojga gullat gånnå sámegiella aneduvvá, gåktu máhtá buorre subttsasav dahkat.
Giella l aj ietjá gå dav majt dåssju njálme tjadá buvtá, ja dáhpádusás ja åtsådallamijs gitta tækstaj la guhka, roañkok bálges, ja unna Strávnjunjátjis dåhkki aj geldulasj subttsasav dahkat.
Tjálle sihtin oahppijda subtsastit vehik máhttelisvuodaj birra jus sidá tjállen sjaddat.
Gidádálven
Taxiijn hæjttáIdar
Taxi Måsken sjattaj riek oahpes gå Discovery channel sáddij filmav dan birra, valla ittjij de dat huoman Idar Mikkelsenav boanndoda.
Gidán
Universitehtaåhpadibme ÁrraninUniversitet på Drag
Direktørra Stig Fossum Bådødjo Allaskåvlås, Árrana stivrranjunnjusj Tone Finnesen, dekanus Asbjørn Røiseland Bådødjo allskåvlås ja Árrana direktørra Filip Mikkelsen gæhttjalin gávnnat tjoavddusav julevsáme allaskåvlå åhpadibmáj.
Gidágiesen
Boahttsu Svieriga bieles Vuona bællájThomas
Ællosáme Vuona ja Svieriga bielen rijddalin gå ællosáme Svieriga bieles sihtin ietjasa ælojt Vuona bælláj guododittjat.
Giesen
Sáme báhkodáhtátjoahkke rabáduvvamSpråkstyret
Sámedikke giellastsivrra: Nora Marie Brandsfjell, Rolf Olsen, Magne Einejord, Karen Monica Paulsen ja Tor Magne Berg oassálasstin gå sáme báhkodáhtátjoahkke www.Risten.no rabáduváj.
Tjaktjagiesen
Sihtá julevsábmáj girjijt tjállegoahtetNorbert
24-jahkásasj ungáralasj studænnta Norbert Kiss la sámegielav låhkåmin, ja guoradallamin ungára-, suoma- ja sámegielav.
Tjavtjan
NSR-BB 2-1Miriam
Miriam Paulsen ja Tone Finnesen bájkálasj NSR-listas ja Anders Urheim BB-listas li da gålmmå ájrrasa Gasska Nordlánda válggaguovlos boahtte válggagávdan Sámedikken.
Tjaktjadálven
Ep dal ájn diede jus girjjetjállen sjaddapSamlet rundt forfatterne
Sjattaj ållu hávsskes båttå gå sáme girjjetjálle goarrihin Strávnjunje skåvlån gasskavahko, ja oahppe Isabell, Katja, Are, Tony, Sivert, Tor Ivar, Andreas, Silje ja Birgitta oattjojga gullat gånnå sámegiella aneduvvá, gåktu máhtá buorre subttsasav dahkat.
B�rd Eriksen la jiedna�sijn barggamin S�m�sta-girjijda.
Vuorkk�g�vv�.
Kurssagirjijda "Sámásta" la dal ruvva máhttelis jiedna-CD'av oasstet.
Girjjealmmudahka "Báhko" la mañemus bargov dasi biedjamin, ja soames vahko duogen la aj máhttelis julevsámegielav gulldalit madi kurssagirjen lågå.
Avd.
Leinesfjord- tlf.
Leines- tlf.
Nordfold- tlf.
-Gå Divtasvuona suohkan la giellaháldadusguovlluj oassálasstám, de la árvvedahtte sjaddá gatjálvis jiednaj ja gåktu gielav jiednada.
Dajna lip aj jiedna-CD'av gárvedime "Sámásta"-girjijda, giehttu Bård Eriksen gut la bæjválasj jådediddje girjjealmmudagán "Báhko".
Jiedna-CD'a vuostasj "Sámásta"-girjjáj boahtá ruvvaláhkáj, madi jiedna nubbe girjjáj la gárves giese guovlluj.
Sámásta goalmát girjje la aj ruvva gergas, ja Eriksen aj moadda ietjá girjij ja tjállusij la barggamin tjuodtjelij jage.
Dijmmá almmudij "Báhko" gáktsa girjje ja avtav CD-av, ja majt Eriksen dálátjij vuojnná la jáhkedahtte sæmmi mahte sjaddá dán jage aj.
Árranin de sjaddá máhttelis åhpadusmáhtudagáv válldet tjaktjaj jus lij galle åhttsijs.
Vuorkkágåvvå: Lars Theodor Kintel.Norsk kortversjon/Oanegie dárogiellaj
Vuorkkágåvvå: Lars Theodor Kintel.
Norsk kortversjon/Oanegie dárogiellaj
Jus la galle åhttsijs, de la máhttelis åhpadusmáhtudagáv válldet Ájluovtan boahtte skåvllåjage.
Knut Hamsun joarkkaskåvllå l plánimin dáv fálaldagáv, ja fálaldahka l aktisasjbarggo Árranijn ja Aetátajn, ja orgániseriduvvá degu "rabás skåvllå".
Åhpadibme sjaddá dagu "åhpadusdivudahka" gånnå oahppe ietja hæhttuji låhkåt ja åhpadusáv ietja galggi åmastit.
Åhpadibme l nehta baktu, ja aj bagádiddjij baktu gudi lij åhpadusbájken.
Åhpadibme l ienep dagu "friddja" åhpadibme dajna gå la máhttelis åhpadusmáhtudagáv moatten jagijn gillot.
Duodden la aj máhttelis sámegielav låhkåt, ja Knut Hamsun joarkkaskåvllå vieledi oahppe galggi sebrudakfágav ja giellafágav sámegiellaj oadtjot.
Realmáhtudahka aj dåhkkiduvvá gå oahppe galggi dán åhpadibmáj åhtsåt, ja dajna de moadda bálggá rahpusij dajda gænna ælla goassak læhkám dakkár máhttelisvuoda åvddåla.
Gájdosåhpadibme Árranis aj boatte skåvllåjage joarkká.
Árran fállá åhpadimev julevsámegiellaj vuodo- ja joarkkakåvlå oahppijda gájka gielladásijda.
Åhpadiddje l Árranin, valla oahppe oadtju åhpadimev videokonferánsarustigij tjadá.dan skåvllåj gånnå li bæjválattjat.
Skåvlå ma sihti åhpadimev sámegiellaj TV'a baktu, vierttiji ruvvalahkáj Árranij diededit.
Åtsådallam vuoset sjaddá nággo tjaktjaj buoremus åhpadimájgev åttjudit gå nav moadda skåvllå sihti dákkár fálaldagáv.
Árran la juo dákkár åhpadimvuogijn 8 jage barggam, ja oahppe li vargga ålles Vuonarijkas.
Duodje Nordl�nda njunnjusj Aline Mikkelsen.
-Doajvov oattjov lagábut diehtet ma li julevsáme girjaga, ma li julevsáme háme ja bájno, ja aj gåsstå båhti.
Ja doajvov aj dát prosessav álgat mij mielav tjuovggi ma li julevsáme girjaga, háme ja bájno.
Nav javllá duodjár Aline Mikkelsen ja doajvvu riek moattes oassálassti gå seminárra julevsáme girjagij birra ásaduvvá.
B�de fiskere og politisk ledelse i Steigen er frustrert over at fiskere i Steigen "diskrimineres" i forhold til kolleger i Hamar�y og Tysfjord n�r det gjelder fordeling av tilleggskvoten til fiskere i sj�samiske kommuner.
Duodje Nordlánda njunnjusj Aline Mikkelsen.Gávnnuji gus sierralágásj julevsáme girjaga, háme ja bájno?
Ja jus gávnnuji, gåsstå da båhti?
Ja manen li nav sjaddam?
Vásstádusá dájda gatjálvisájda oattjo márjju jus oassálastá seminárraj mij ásaduvvá Duodje Nordlándas aktisattjat Sáme Allaskåvlåjn.
Seminárra galggá tjalmostit julevsáme girjagijt, hámijt ja bájnojt, ja tjadáduvvá basádismáno 15. ja 16. biejve Árrana auditorian.
-Duodje ja dájdda guosská moadda fáhkatjerdajt dagu giella, religijåvnnå ja sebrudakviddjura.
Dán semináran galggap gæhttjalit oadtjot vásstádusájt ja rahpat máhttelisvuodajt, ja aj dádjadit aktisasjvuodav sáme kultuvrramoalgedimijn mij manná buolvas buolvvaj, javllá njunnjus duodjesiebren Duodje Nordlánnda, Aline Mikkelsen.
Mikkelsena mielas hæhttu vuostak diehtet árbbedábálasj girjagij, bájnij ja hámij birra åvdås gå iesj girjagijt hábbmida.
-Temá semináran la gåbdde dajna gå sihtap iellemhámijt ja ájádusájt giddit daj dahkamusáj mij vuojnnu duojijn, dájdajn, biktasiijn, vædtsagijn ja iellemvuogijn.
Gå diehtep gåktu l åvddåla læhkám, gåktu åvddåla lidjin, da la aj giehpep ja ienep "riekta" mijá buolvas dajt háddiddit, ja dassta ietjas hámev dahkat.
Ma li divna da symbola ma li anon?
Manen la ruossa guovddelin sliehpá girjagijn?
gatját Aline Mikkelsen Gåvåstagá ja merka aneduvi duon dán ulmmáj, ja girjaga julevsáme dáfos li ållu ietjá gå girjaga nuorttasáme ja oarjjelsáme dáfos.
Julevsáme girjaga li ållu sierralágátja.
-Gåktu galggap dålkkut dajt moadda moalgedimijt majt vuojnnep dájn mijá dáfojn, gatját Aline Mikkelsen guhti l mælggadav barggam dáhkkár seminárav julevsáme guovlluj åttjudit.
Vijmak de vuorbástuváj.
-Seminárra l rahppot gájkajda, ja la sierraláhkáj duodjárijda, åhpadiddjijda ja iehtjádijda gudi barggi ja berusti duodjáj.
Gájka li buorisboahtem, hæjttá Aline Mikkelsen.
Låhkke dán semináran li duola dagu Maja Dunfjell Sáme allaskåvlås, Bjørg Evjen Råmså unversitehtas, Inga Maria Mulk, Àjtes Jåhkåmåhkes ja Dikka Storm Råmså dávvervuorkás.
Duodden aj soames bájkálasj lågådalle.
Duodje Nordlánda njunnjusj Aline Mikkelsen.
Gávnnuji gus sierralágásj julevsáme girjaga, háme ja bájno?
gatját Aline Mikkelsen
Gåvåstagá ja merka aneduvi duon dán ulmmáj, ja girjaga julevsáme dáfos li ållu ietjá gå girjaga nuorttasáme ja oarjjelsáme dáfos.
Nordlánda fylkkasuohkan ij la ájn majdik dahkam mij guosská Divtasvuona suohkana oassálasstem sáme giellaháldadusguovlos, valla fylkkaráde Geir Knutson jáhkká julevsámegiella sjaddá fylkkasuohkana oajvvesámegiella.
Nordlánda fylkkasuohkanin gullu divna gålmmå sámegiela.
Nuorttafylkan nuorttasámegiella, gasskafylkan julevsámegiella ja oarjjefylkan oarjjelsámegiella.
Fylkkaráde Geir Knutson ij rat diede makkár giellasuorggáj Nordlánnda fylkkasuohkan almmulattjat gullu, valla suv mielas la fylkkasuohkana oajvvegiella julevsámegiella.-Galggap dagu Nárvijkan galbajt gatsostit nuorttasámegiellaj, ja Mosjøenin oarjjelsámegiellaj, ja vat gasskafylkan julevsámegiellaj, gatját Knutson ja joarkká: -Jáhkáv julevsámegiella sjaddá mijá oajvvesámegiella.
Valla ep la ájn dan diehti åvvå majdik mierredam.
Sihtap ájn departementajn gullat gåktu dát sjaddá lága gáktuj.
Diehtep galla ienemus oasse sámijs Nordlándan li julevsáme, ja duodden la aj Divtasvuodna, mij la julevsáme guovlon, oassen sáme giellaháldadusguovlluj, javllá Knutson.
Jus la divtasvuonak ja sidá ietjat ájttegijt lagábut gæhttjat, de la máhttelis jus maná suohkana næhttabælláj www.tysfjord.kommune.no.
Divtasvuonagij berajhiståvrrå la vargga gietjen, ja vuostasj listajt la juo máhttelis guovllat.
Dá diedádusá aj mañenagi ådåsmahtti.
Suohkan la mierredam páhperalmodus divtasvuona berrahij birra ij galga almoduvvat, valla dåssju elektronalasj lahkáj galggá vuoseduvvat - dal ájn.
Berajhiståvråv aj dåhkki CD'a baktu låhkåt gå ájgge vehik dåbbán.
Divtasvuona suohkan doajvvu ulmutja berrahijt lagábut guoradalli, gehtjatjit jus la riekta dat mij la tjáledum.
Jus gávna juoga mij la boasstot, jali jus li dujna duoddediedádusá, diededa suohkanav e-påsta baktu.
Dåhkki aj tjállev Finn Rønnebuav diededit, jali iehtjadijt gudi berajguoradallamnammadusán li.
Ann Britt ja Karl Gunnar Mikkelsena s�vtsa li vuolus boaht�m, valla 24 lippa li giesseguohtomis g�htum.
40 sávtsa libá dálve tjadá fievsen biebbmam.
Gidán gå sávtsa lidjin guoddám, de ålgus dajt luojtijga, ja gidágiese mannin sávtsa várráj guodotjit.
Tjavtjan vuordijga sávttsaælov sijddaj vas, valla stuorra oasse lippajs ælla ájn boahtám.
Ann Britt ja Karl Gunnar Mikkelsen æbá juorrula manen.
Nettintro utvikler internettapplikasjoner, og v�rt hovedprodukt er en publiseringsplattform for sm� og mellomstore nettsider.
-Gidágiesen luojtijma 66 lippa ja 39 sávtsa várráj guodotjit.
Tjavtjan vuordijma ælov sijddaj, valla 24 lippa ælla ájn sijddaj boahtám, subtsastibá sávttsaæjgáda Ann-Britt ja Karl Gunnar Mikkelsen Måskes.
Divna sávtsa li galla vuolus boahtám, valla ælla val divna lippa mañen tjuovvum.
Mikkelsena guovtes jáhkkeba lippa lij urudisájda bårrum.
-Dá guokta åvdep jage guododahtijma sávttsaælov vuolládagájn, ja bierggijma divna sávtsajt ja lippajt.
Valla dán jage gå gæhttjalijma ælov Ruossavággáj rádjat, ejma vuorbástuva, javllá Karl Gunnar Mikkelsen guhti ij juorrula mij la dáhpáduvvam.
-Gidagiese vallak lippajt ja sávtsajt ålgus luojtijma, de árvvedav riebij soames lippav doahhpij.
Valla stuorámus suddár la dal gierkke mij la ienemusájt bahtaj bårråm, javllá Karl Gunnar Mikkelsen.
Mikkelsen la suhton ráddidussaj mij lágajt dahka, ja imájdallá manen bájkálasj politihkkára e dáv ássjev ienebut giehtadalá.
-Sij gudi li fámoj nanna galggin dáv ássjev vieledit juo mælggadav.
Jus sihti ulmutja galggi dákkár smávva sajijn årrot, de vierttiji aj dilev láhtjet nav vaj dåkki dájn sajijn viessot.
Gå urudisájt ráfeduhtti, da aj mijá viessomlájbbe bårru.
Mij de galggap dajt urudisájt biebbmat, javllá KarlGunnar Mikkelsen guhti aj arvustallá sávtsaj hiejttet.
-Ij la má dássta huoman sisboahto.
Barggap dåssju stáhta urudisájt biebmatjit, javllá Mikkelsen.
Karl Gunnar Mikkelsena guovtes libá gæhttjalam vuolládagájn sávtsajt guododahttet, valla danna e lippa nav sjatta.
-Lippa e nav sjatta jus fierván galggi guodot.
Dajna de hæhttujin bajebuv rádjat, valla de urudisájs bårruji.
En de diede majt galggin dahkat, ja gåktu, javllá Mikkelsen ja vuornnu lippa lij várráj muohttum.
- Jus sávtsa ællim sijddaj boahtám, de lij jáhkkedahtte.
Iedne lij vuolus boahtám, ja lippa dal galggin diedon mañen tjuovvot.
Valla gå dåssju lippa ælla vuolus tjuovvum, de ælla muohttum, javllá Karl Gunnar Mikkelsen.
Karl Gunnar Mikkelsen la gávnadam lippa lij urudisájs bårrum, ja mujttádahttá mañemus gierkke Oarjjevuonan vuotjeduváj 40 jage dás åvddål.
-Dalloj lij dáhpe gierkev bivddet.
Jus lij dagu dalloj, de lij vájbi dille ietjá, valla dálla i desti lijssi.
Vájbbá má ulmusj náv gillot, javllá sån mañutjissaj.
Måske jåhkå l suodjaluvvam stuorra jårmes råve badjelin gitta njálmudahkaj.Norsk kortform/Oanegis dárogiellaj
Måske jåhkå l suodjaluvvam stuorra jårmes råve badjelin gitta njálmudahkaj.
Norsk kortform/Oanegis dárogiellaj
-Jågåv hæhttu vehik suodjalit, ja stuorra jårmes råve badjelin gitta njálmudahkaj ij oattjo oaggot.
Dajna sihtap guolijda ráfev vaddet.
Vájbi nav sjaddi ienep guole Måske jågån, subtsas Peter Berg-Mikkelsen guhti l Måske jåhkåæjgátsebrudagá åvddåulmusj.
Måske jåhkåæjgátsebrudahka la mañemus jagijt gæhttjalam guollimav Måske jågån hiebadit nav vaj dábmuk ja luossa oadtju máhttelisvuodav jågåv bajás goarrit gådåtjit.
Diehttelis dal ij Måske jåhkå nav ålov guotte maññela gå Gåjkijjávrev dulvvadin ja jåhkå unnoj.
Jågå æjgáda oadtju dajna juohkka jage rudájt elfámoviddnudagás jågåv bierggitjit.
Gæhttjalam lij aj luosav sáddjit, valla huoman la binnum luosajs ja dábmugijs Måske jågån dallutjis gå jågåv dulvvadin dån jage.
Måske jåhkåæjgátsebrudahka l oasstám gállembåvsåjt, mutåvrråságav ja rádjamságav nav vaj oadtju jåhkågáttes biesstagijt gádodit ja jågån gálatjit.
Tsieggim lij aj skiejátjav råve badjelin gånnå divna dájt gálvojt vuorgudi.
Jus ilá guolli, de máddo boahtá mávsedittjat.
Boatsujn la ietjajnis árvvo, ja vierttip dajna luondov vieledit.
Jus galga muorav miehtses viedtjat, de galga aj tjáppagit dav tjuollat.
Ja diedon dal i goassak galga gálmijt ráfeduhttet.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Luondo vuojññanij hæhttu ájgás boahtet.
Jus i, de ij vuorbbe duv tjuovo.-Máddo så mávset.
Ja jus jámiguttjajt hárdá, de daj sjatta vájvástuvvat, subtsastij Jorunn Jernsletten semináran Árranin dån vahko.
Ulmutjij gaskan li moadda dábe bissum mij guosská luondo adnemij; luondov vieledit, gálmmijt ráfen dibddet, ja ij gårkåjt vájvedit.
Jus ilá dájt elementajt hárdá, de la máhttelis mávseduvá.
-Sámij gaskan li dá dábe sierraláhkáj bissum, valla dálla ietjá ulmusjtjerdajn vuojnnep aj gå berusti dákkár dábijt.
Boahtá gåjt dálla ienebut vuojnnusij dagu láttij gaskan.
Muv mielas la dát åvddåla læhkám dáhpen ietjá ulmusjtjerdaj gaskan, ja dálla l dát "vuojññan" vat dagu ienebut vuojnnusij boahtám, ij dåssju sámij gaskan.
Muhtema vat sjaddi vargga udnodime gå la mijáj gaskan dát dáhpe vilá viesso, giehttu Jorunn Jernsletten.
Jernsletten la nuorttasábmelasj, Råmsån la bajássjaddam, ja la dájt dábijt guoradallam, sierraláhkáj sámij gaskan.
Jernsletten dåbddå dábijt nuortagij gaskan, ja la aj oarjjelsámij lunna mannam dájt dábijt guoradallamin.
Jernsletten ij jáhke dábe li nav ietjáláhkáj julevsámeguovlon gå ietjá sáme guovlojn.
-Ålles Sámen li dal dábe vargga ållu muodugattja.
Gávnnuji dal sieradusá, ja diedon aj muhtem ietjá namá julevsámeguovlojn gå dagu oarjjelsámeguovlon.
Valla dábe ja subttsasa li muodugattja nav guhkás gå mån dåbdåv ja lav gullam, javllá Jernsletten.
Jernsletten manáj Divtasvuonan vásse vahko semináran ságastittjat tema birra majt gåhtjoj "Sámij aktijvuohta luonnduj", ja ságastij aj mij la ájlisvuohtaj tjanádum.
Jernsletten nammat dagu vuorbev muhtemij gaskan gå li dagu guollimin.
Ráddna duv guoran oadtju guolev, valla dån i majdik oattjo.
Jernsletten vuoset Nils Oskalij guhti subtsas guollevuorbbe la tjanádum gåktu nuorev jali jávrev dåmada: "Ij galga liehket vieledahtek, bilkkedit, návrodit ja badjelgæhttjat jávrev jali guolev.
Guollevuorbbe le ressurssa ja sjivnnjádus mij le aktijvuohtaj ávkken".
-Mån lav gullam ij galga ilá ålov dagu hágajs guollit.
Jus dav dagá, de boahtá háhkamáddo ja duv mávset.
Dát dáhpe má vuoset galga luondov vieledit ja guolleressursajt siesstet.
Luondov galga tjábbát háldadit, ja ij divna guolev "loapptet" avta bále, buojkut Jernsletten.
Divtasvuonan la aj gullum gå gårkkåbiesev la bæjsttám, de boahtá gårkkåmáddo duv mávsedittjat.
Åvddåla ettjin jámiguttjajt girkkogárddáj jáve.
Hávdde sjattaj gånnå juohkkahasj jámij.
Ij lim dal daj ájgij máhttelis jámiguttjav nav guhkás suvddet, ja dajna sjattaj gálmmen.
Jernslettena mielas sjattaj dagu aktijvuohta gálmme ja luondo gaskan.
Hávdde dajna sjattaj jámiguttja fámujn láddidum, ja dan láhkáj birrusa dagu ietjáláhkáj sjaddin tjielggidum.
-Jámiguttja vilá viessun "jábmemájmon" ja dagu "gæhttjin" dajt duobddágijt gåsi lidjin jávedum.
Ja nav aj máhttin vájkkudit viessogijt gudi mannin dajn bájkijn, jali aj vuojnnusij båhtin.
Gå dal ájádalá, de lij diedon moattes gudi li dán láhkáj vuojñadime, ja ij la dal imáj gávnnuji moadda subttsasa ulmutjij birra gudi muhttijn vádtsi dákkárij nali, subtsas Jernsletten ja buojkut subttsasijn Valnesvuonas gå boadnjásj danna 1950-lågon jámiguttja dávtijt gávnaj, ja dajt unnánasj gehtjadahttijn dåbedastij.
Dát jámigusj dáv boadnjátjav sijddasis tjuovoj.
Ja ittjij desti sunji ráfev vatte åvdås gå vat dávtijt bårdoj gåktu lidjin.
-Gálmme juo luonnduj gullu, ja dát subtsas vuoset ij galga duohttat majdik mij luonnduj gullu.
Dát vuoset aj juoga mij la estetalasj, dagu gå muorav galga miehtses viedtajt ja dav tjáppagit tjuollat.
Valla dánna l aj ehtalasj duogásj, javllá Jernsletten.
Hjørdis Svendsen, Andselv: -Begav majt snjilttjamáno tsåggiv iv la ájn duobbmim.
Dajna la de dádjadahtte måj Nijlasijn lin ålles giesev gålggåm.
Lin mannam Finmárkon, Lofåhtan, Roavenjárgan Suoman, ja aj Divtasvuonan.
Ja de doajvov várráj bessap tjavtjabun.
Kari-Anne Thomassen, Strávnjunnjá: -Vuona sinna lav mannam, mánaj siegen guollim ja suohtastallam.
Ja de lav aj iv majdik barggam.
Duodden lijma Oslon, guokta vahko.
Ja i val jáhke, valla dav eksámav majt gidán váldijma lav aj tjadá mannam.
De javla!
Doajvov sjaddá dåt rabás skåvllå dán tjavtja vaj besav skåvlåjn joarkket.
Kjell Tore Mathisen, Roandem: -Giesseloahpe la nav oadne.
Jurra de háhppidav barggat ja ållidit majt galggiv.
Giesijt la vargga agev råhtto.
Mån lav Gállán årrum, hyhton.
Ja de lin áhkkájnim "ådå" vantsajn gålggåm Divtasvuonan, ja diedon aj Uhtsavuonan manádam.
Njunnjusj Beate Mikkelsen (o.b.
), Vivian Aira ja Karia-Anne Thomassen lij stivran Sáme æjgátværmástagán Nuortta-Sálton.
Duodden li aj Arnhild Lindbach ja Beate Rahka Knutsen, valla æbá la gåvån.Norsk kortversjon
Duodden li aj Arnhild Lindbach ja Beate Rahka Knutsen, valla æbá la gåvån.
Sáme æjgáda li ietjasa værmástagav vuododam niellja jage dás åvddål.
Dån vahko válljiduváj ådå stivrra Sáme æjgátværmástagán Nuortta Sálton, ja da æjgáda sihti ietjasa mánáj bajassjaddamdilev buoredit, duola dagu sámegiela åhpadusáv nannit, ja dajt skåvlåjt vájkkudit ma ælla sáme guovddelis bájkijn.
Ietja li åtsådallam gåktu dárojduhttem sijájt máhtti vájkkudit, ja dajt åtsådallamijt e sidá ietjasa mánájda sirddet.
Sihti farra mánájdisá buorre bajássjaddamvuogijt vaddet, ja aj doarjodit nubbe nuppev gå la dárbbo.
Dajna l Sáme Æjgátværmástak vuododuvvam, ja ulmme dájna værmástagájn la gåtsedit ja nannit sáme fámiljaj, mánáj ja æjgádij berustimijt sebrudagán.
Dan ulme åvdås sihti barggat dåjmaj ja aktisasjbargoj tjadá ietjá orgánaj.
Sáme æjgátværmástak vuododuváj jagen 2002, ja gávnnu ålles rijkan.
Værmástagán li 5 bájkálasj siebre, akta dajs la Nuortta-Sálton, ja dán máno 25. biejve tjåhkani æjgádi dán værmástagán vuostasj rijkatjåhkanibmáj Råmssåj.
Duodden la aj sæmmi biejve stuorra æjgátkonferánssa riektáj ja åvdåsvásstádusáj birra mij ásaduvvá Åhpadus- ja guoradallamdepartementa rádeorgánas Foreldreutvalget for grunnskolen.
-Sihtap barggat sáme birrusa ja bajassjaddamdile diehti, ja aj liehket dagu fáhkasiebrre sáme æjgádijda mij guosská riektájt mánnágárdijda ja skåvlåjda.
Dajna de sihtap vájkkudit nav vaj ietjama máná oadtju buorre fálaldagájt åhpadibmáj ja bajássjaddamij.
Jus ep máhte ássjev tjoavddet, de gåjt galggap gæhttjalit vuosedit gånnå viehkev gávnná, subtsas ådå njunnjusj Sáme Æjgátværmástagán Nuortta Sálton, Beate Mikkelsen.
Bagádusájt Sáme æjgáda Nuortta Sálton sihti aj ienep dåjmajt ma guosski sijáj bargojda, ja sihti aj ienep æjgádijt mañen.
Stivrraájrrasa dán bájkálasj æjgátværmástagán sihti vuostak dárbojda gæhttjat, ja sihti dajna æjgádijs gullat gånnå gáma gåddå.
-Mij ietja dárbahip viehkev ja bagádusájt gåktu galggap dahkat ja majt galggap dahkat gå mijáj máná ålggolin sáme guovddelis bájkijn galggi dagu åhpadusáv skåvlåjn oadtjot.
Danna dåbddåp li moadda iehpetjielgasvuoda, ja ep rat diede makkár riektá li miján, ja gåktu galggap skåvlåj barggat nav vaj máná oadtju dav åhpadusáv majt galggi.
Ij la val álgge systema vuosstáj barggat, javlli æjgáda ja stivrraájrrasa æjgátværmástagán, Karianne Thomassen ja Vivian Aira, ja doajvvu Sáme æjgátværmástak la sunnuj viehkken aj.
Sihti aj nuppijt æjgádijt doarjjat, viehkedit ja bagádit, ja giellaássje li ájnnasa dájda nuorra æjgádijda.
Oahpástuvvat Sáme Æjgátværmástak sihtá liehket dagu æjvvalimsadje sáme æjgádijda, ja dajna de gåhttju iehpeformálalasj æjvvalibmáj moarmesmáno 6. biejve gånnå sihti aktijdit nuppij æjgádij.
-Galggap soames stuorra låvdagoahtáj tjåhkanit hávsskudalátjit, valla galggap aj diedon giehttot hásstalusáj birra.
Ájnnasamos dan æjvvalimen la huoman hávsskudallat, aktan liehket, ja gulldalit majt guhtik ájádallá ja gåktu galggap ienebut aktan barggat.
Duodden makkár ássje li ájnnasa.
Valla ienemusát sihtap dåssju æjvvalit ja ienebut oahpástuvvat.
Dajna de sávvap gájka æjgádijt buorisboahtem aktan mánájdisá, juska ælla mijá værmástagán, javlli dá nuorra æjgáda.
Mierredam lij biejvev goassa æjvvalij, ja Bájkálsjávijsan sihti biejvet åvddåla diededit gånnå ja gallen dát æjvvalibme sjaddá.
Bagádusájt
Sáme æjgáda Nuortta Sálton sihti aj ienep dåjmajt ma guosski sijáj bargojda, ja sihti aj ienep æjgádijt mañen.
Oahpástuvvat
Sáme Æjgátværmástak sihtá liehket dagu æjvvalimsadje sáme æjgádijda, ja dajna de gåhttju iehpeformálalasj æjvvalibmáj moarmesmáno 6. biejve gånnå sihti aktijdit nuppij æjgádij.
Keit Solstr�m la ietjas viddnudag�v �vdd�nahttemin, ja ij rat lijkku g� mobiltelef�vnn� M�sken gullu.
�Jus ij lim mobiltelef�vnn�, de lij dat juoga sierra majt lij d�hkkit vuobddet, javll� s�n.
Måsken dal dåhkki turistajs aj sisboadov oadtjot, valla huoman ij sjatta dat stuorra viddnudak majt Mannoæládus Hamsutte Rijkan ævtot ietjas diedádusán majt li gåhttjum Mannoulmme Hamsutte Rijkka.
Dav jáhkká Keit Solstrøm gut la usjudallam juojnak álgget mij gullu mannoæládussaj.
Ulmme dájna diedádusájn, majt Mannoæládus Hamsutte Rijkan la dahkam, la barggovædtsagav ja birástagáv dahkat åvddånibmáj Nuortta Sálton mij guosská mannoæládussaj.
Keit Solstrøm Måskes la oanegis láhkáj dáv diedádusáv gæhttjam, ja jáhkká dåhkki Måsken jali Oarjjevuonan æládusáv dássta dahkat.
Solstrøm la dájt gålmmå mañemus jagijt giessekáfeav Måsken doajmmam, ja sujna li juo plána gárvvasa ietjas viddnudagáv stuoredit.
-Mujna li juo plána gárvvása, ja jus manná gåktu doajvov, da lav jådon boahtte gæssáj, subtsas Keit Solstrøm ja giehttu vehik ietjas plánaj birra.
Låvdagoade sijdda Solstrøma plána li vuododit sijdav gånnå li dåssju låvdagoade, ja de turistajda fállat låvdagådij sinna årrot ienni gå ieme muorragådij sinna årrot ja sengaj sinna oadet.
Dav jáhkká Solstrøm sjaddá sierraláhkáj sáme bájkijn ja birrusijn, ja mij aj dan diehti Måsskåj hiehpá, Måsske mij la dålusj sáme sijdda.
-Giesen båhtin soames rájggeguoradalle gudi galggin Råggejávrrerájge tjadá guotsadit.
Dajda de fálliv skåvlå lásjmudallamlanján oadet, valla sijáj mielas lij buorep ja ienep dagu "eksklusivt" låvdagoade sinna idjadit.
Ja nav de sjattaj.
Dá muv guosse nav buoragit soapptsun låvdagoade sinna årrot, ja sijáj mielajs lij aj dat ållu sierra dáhpádus.
Dalloj de mujna ájádussaj bådij dáv dal dåhkki åvddånahttet ja mannijda idjadimsajev fállat dållågátten, subtsas Keit Solstrøm.
Solstrøma mielas viertti dakkár doajmma skåvlå láhka nav vaj skåvlåv dåhkki adnet dajna gå álggep la suv guossijda skåvlån lávkkot, ja aj tjátjev viettjáldit.
Hæhttu vuobdeduvvat Mañemus 3 jage la Keit Solstrøm giessekáfeav Måske skåvlån doajmmam.
Sujna li aj plána giessekáfeajn joarkket, valla sihtá aj duoddesisboadov, ja sihtá mannijda idjadimsajev fállat.
-Aktak e oattjo skåvlån oadet.
Ja jus galggi, de hæhttup buollemvaktav ijáv vádtset.
Dajna l de álggep årromsajev låvdagådij sinna fállat.
Duodden la dal aj juoga sierra låvdagådij sinna årrot, ja dasi de diedáv turista lijkkuji.
Gå de idjadimfálaldahka sjaddá, de la aj máhttelis giessekáfeav åvddånahttet, ja vájbi ienep sisboadov dassta aj oadtjot, javllá Solstrøm.
Keit Solstrøm dal vuorddá ruhtaviehkev åvdås gå låvdagådijt oasstegoahtá, ja suv mielas hæhttu ruhtadoarjjagav jus galggá vuodnasåkkijn dákkár viddnudagás viessot.
-Jus dáv dåjmav oattjov jåhtuj, de ij la dåssju ruhtaviehkke masi l dárbbo.
Dákkár fálaldahka aj hæhttu vuobdeduvvat, ja dajna l de álpep ja vájbi aj buorep jus lijma gájka mannoviddnudagá dájn bájkijn dagu aktan annonserit ja aj aktisattjat barggat, nav gåktu dát pládna vuoset, javllá Solstrøm.
Ij lijkku mobiltelefåvnnåj Keit Solstrøm ij rat lijkku dåhkki mobiltelefåvnåjn Måskes riññgut.
-Diedáv soames turista siettosvuodav åhtsi.
Jus ij lim mobiltelefåvnnå Måsken gullut, de máhttet lijma turistajda siettosvuodav fállat, ja Måsske lij dan fálaldahkaj riek buoragit hiehpat.
Sæmmi aj sjievnnjisájgijn.
Dav lij aj dåhkkit vuobddet.
Dálásj ájge gå ulmutja nav diertjesti ja gånnå l agev juhtsa ja sjurra, de la dálkas dákkár siettos sadjáj boahtet, ja dat la má Måsken, javllá Keit Solstrøm guhti aj doajvvu skåvllå bissu.
-Jus skåvllå gáhtu de lij hotællaj hiehpat, valla iv de huoman dasi lijkku jus gáhtu.
Skåvllå de viertti bissot.
Ja jus sávtsa Måskes gáhtu, da aj juoga sierra Måske sijdas gáhtu.
Juska lav muttijn sávtsada suhton, da la huoman hávskke gå da goade ålgusjbielen guohtsi.
Sávtsa aj Måsskåj sierravuodav vaddi, ja dav sierravuodav aj dåhkki vuobddet, jáhkká Solstrøm.
Låvdagoade sijdda
Solstrøma plána li vuododit sijdav gånnå li dåssju låvdagoade, ja de turistajda fállat låvdagådij sinna årrot ienni gå ieme muorragådij sinna årrot ja sengaj sinna oadet.
Hæhttu vuobdeduvvat
Mañemus 3 jage la Keit Solstrøm giessekáfeav Måske skåvlån doajmmam.
Ij lijkku mobiltelefåvnnåj
Keit Solstrøm ij rat lijkku dåhkki mobiltelefåvnåjn Måskes riññgut.
Katja Helene Nordsletta årru Strávnjunnjan ja soapptsu riek buoragit danna.
Sån sihtá samegielav låhkågoahtet gå joarkkaskåvllåj álggá.Norsk kortversjon
Sån sihtá samegielav låhkågoahtet gå joarkkaskåvllåj álggá.
Katja Helene Nordsletta jådij Auster-Tanas Strávnjunnjáj vargga guokta jage dás åvddål.
Sån vádtsá dalla 10.klássan, ja soaptsu skåvlån ja aj Strávnjunján.
Suv mielas la aj hávskke sábmen viessot Strávnjunján.
Sån ij la goassak nuppástuvvam jali gullam sábme l nievrep gå ietjá ulmusjtjerda.
-Mån iv la goassak nuppástuvvam jali ietjá láhkáj ládáduvvam dáppen dan diehti gå lav sábme.
Muv fámilja li aj gájka sáme, ja mån lav dan diehti nav mihá, subtsas Katja ja måjåt.
Kátja ij lågå sámegielav skåvlån, valla boahtte jahkáj usjudallá sámegielav låhkågoahtet gå galggá joarkkaskåvllåj.
-Boahtteájgev iv rat diede, valla sidáv gåjt de joarkkaskåvlåv dájn láhkusijn vádtset, soajttá Ájluovtan LOSA-klássan.
Ja gå joarkkaskåvllåj álgáv, de sidáv sámegielav låhkågoahtet, javllá 10.-klássak gut ienemusát nuorttasámegielav dádjat, valla ij rat sáhkada.
Katja soapptsu Strávnjunján, valla doajvvu ienep ulmutja galggin danna årrot.
-Muhttijn ij la nav ållo dahkat dánna.
Ja diedon åhtsålav oassásijt ja oasseguovdátjav gånnå máhtáv muhttijn ietján gå hálmugijt oasstet, javllá Katja mañutjissaj.
-Mánná gænna ij la namma, ij la rat sebrudahkaj tjáledum.
Namma aj vaddá identitehtav, giehtoj proffesor emerita Louise Bäcman guhti Divtasvuonan manáj dijstagá ságastittjat namáj, nammaadnema ja gástadime birra sámij gaskan.
Bäckman lij akta lågådallijs semináran "Gierkkamis hávddáj" majt Árran ásadij dijstagá, ja Bäckman giehtoj gåktu mánná namáv oadtju, ja aj gåktu sáme mánájt gástadin.
Gástadime birra la aj moadda dábe.
Juohkkahattjan la dal namma, ja namma l ájnas oasse ietjas iedentitehtas.
Soajttá dassta boahta sáme li ájgij tjadá dættov biedjam mij guosská námáv vaddet, ja aj mánáv gástadit?
Nammadábe li rievddam dålutjis dálásj ájggáj.
Nammadábe li ietjájduvvam ja oadtjum svidájt ietjá værldijs, ja gatjálvis la agev læhkám; makkár namáv galggá mánnáj vaddet?
-Ållu dålen ettjin sierada ålmåj ja nissunij namájt, dajna de máná oadtjun vájk makkár namáv.
Maññela dát rievdaj, ja uddni li dal sierra namá báhtjajda ja næjtsojda, subtsas Louise Bäckman.
Louise Bäckman la bajássjaddam Vapstena tjielden Dærdná lahka Svieriga bielen, ja la læhkám åskodieda professor ja prefekta Stockholma universitehtan.
Suv sierraábnas la læhkám sáme åssko dålutjis gitta dálásj ájggáj, ja Bäckman la sierraláhkáj lagábut gæhttjam namáj dábijt ja gástadimev sámij gaskan.
Ettjin dal sáme ietjas histåvrå birra majdik dalloj tjále, ja dajna ælla bárep diedo sámij birra åvdås gå báhpa sámij lunna mannagåhtin.
Dajna ij Louise Bäckman diede bárep gástadime birra åvdås gå risstalasjvuohta sámijda bådij.
Tjállaga dallutjis lidjin tjáledum dajs báhpajs gudi sámij lunna mannin.
-Nammadábe li rievddam, ja ájgij tjadá la ájnnasamos mánáv iehtjádij nammaj biedjat, duola dagu jámiguttjaj nammaj biedjat, valla aj viessogij nammaj, subtsas Bäckman.
Dáhpe lij aj namáv oadtjot niegoj tjadá, ja dat dáhpe l dal gitta dálásj ájggáj bissum.
Noajdde dal aj namáv mánájda vattij, ja dáhpe viessogij nammaj mánáv biedajt lij aj anon.
-Gå viessogij nammaj mánáv biejaj, de oattjoj mánná "gájmev", ja dan gájmmáj de mánná oattjoj sierra aktisasjvuodav.
Mij nammaj guosská lij álu nav; bárnne sjattaj ádjás nammaj, ja niejdda áhkos nammaj, valla gájme nammaj aj sjattaj, ja muhttijn tjabu guole nammaj, subtsas Louise Bäckman.
Gå de mánná namáv oattjoj lij sierra rituálla, ja namáv dal oattjoj juogu dal gå gástaduváj jali sierra rituála baktu.
Dahpe lij mánáv gástadit, ja niedan dal aj juogu ietjá ristagis máhtij dav dahkat.
Mánná ittjij máhte ienep gå 8 biejve liehket gássta dagá.
Risstagis gássta lij ájnas sámij gaskan dajna gå lij almmulasj gássta, valla dáhpe lij aj mánáv sijdan gástadit.
-Gå de gástadin, de galgaj risstaieddne namáv javllat báhpa åvdån.
Jus ittjij báhppa namáv dåhkkida, de máhtij báhppa ietjá namáv biedjat.
Muhtem sajijn lij aj dáhpe mánáv vat nuppádis gástadit sijdan.
Ja sån gut dav gástadij oattjoj namáv lávgaieddne, subtsas Bäckman.
Bäckman giehttu gå sáme sijdan mánáv gástadin, de gástadin værálda ålmmå namán.
Tjátjen majna gástadin biedjin rissijt, ja duodden aj silbbariggasav jali mássikriggasav.
-Dajna de mánná guokti gástaduváj.
Almulasj gássta girkkon lij dal gå mánná sjattaj oasse tjoaggulvisás, valla gå sijdan vat gástaduváj oattjoj berraha namáv ja sjattaj dajna oasse ietjá ja sierra sebrudagás.
Knut Hamsun joarkkaskåvllå, aktisattjat Sáme æjgátværmástagájn ja Divtasvuona suohkanijn, ásadi giellabiesev Svieriga bielen 24.-29. biejvijt dán máno.
Dát giellabiesse la álggijda, ja aj dajda gudi gielav máhtti.
Giellabiesen galggi oassevállde hárjjidallat njálmálasj julevsámegielav dåjmaj tjadá sáme birrusijn.Jus sidá mañen, viertti Knut Hamsuna joarkkaskåvlåv, sáme åssudagá baktu, diededit.
Giellabiesse ásaduvvá prátihkalattjat Jielleváren ja Jåhkåmåhken.
Ælla val goassak dájn dáfojn nav stuorra tjåsskåhåre åvddåla læhkám dagu Vuodnabadán dán giese.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Ælla val goassak dájn dáfojn nav stuorra tjåsskåhåre åvddåla læhkám dagu Vuodnabadán dán giese.
Sieldes garra biegga ådåjakmánon viertij ienemusáv bietsijs Unnalendutjin, Stuorralændon ja Biedán, ja stuorra masjijna lij dájt mañemus vahkojt bietsijt tjuollam ja fiervváj guohtadam.
Da stuorra tjåsskåhåre ma ållu vuollegiettev gåbttji, vuojnnuji dåbbelis dagu stihka.
Jáhkedahtte li 6-7.000 kubikkmehtara (sæmmi gå 25.000 tjåskå) ma vijmak suvdeduvvi Sáltovuobmáj stuorra ruovddevantsajn.
Dån vahko vuostasj noade dåhku manáj, ja vilá lij másjijna Vuodnabadán tjuollamin, ja bietsijt lændojs suvdatjime.
Duolvvasa ja v�jbbam, valla dud�lattja ietj� l�g�sj sk�vll�d�bijn.
Alvind Johnsen ja H�kon Mikkelsen lib� suo�adime ma�emus mehtarijt Nuortta Europa tjiek�alamos r�jges.
Ájluovta skåvlå sámeoahppe nuorajskåvlås, aktan Måske skåvlå oahppe 7., 8. ja 9. klássas, lidjin Råggejávrerájgen suoñadallamin vásse dijstagá.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Ájluovta skåvlå sámeoahppe nuorajskåvlås, aktan Måske skåvlå oahppe 7., 8. ja 9. klássas, lidjin Råggejávrerájgen suoñadallamin vásse dijstagá.
Foto: Hans Marius Andreassen
Gåro bieles: Anders Kristian Kalstad, Paul Gælok (åhpadiddje), Åse Gælok (åhpadiddje), Adrian Nystø, Jørgen Kintel, Silja Mikkelsen, Marte Mikkelsen, Hanne Eriksen, Johan Daniel Mikkelsen, Markus Mikkelsen.
Gájka Ájluovta skåvlås.
Duodden aj Håkon Mikkelsen, Mikael Urheim ja Alvind Johnsen Måske skåvlås.
Råggejávrerájgge la 597 miehtara tjiekñal Bårjåsnjárgaváre nalta gitta vuodnaj, ja la Nuortta-Europa tjiekñalamos rájgge.
Råggejávrerájgge la Oarjjevuonan Divtasvuonan Måske sisñelin.
Oahppijda sjattaj ietjá lágásj klássaladnja, ja "fáhkan" lidjin luonndo ja birásfáhka, sámegiella, mátemátihkka, sijddaoahppa, valla ienemusát lásjmudallam.
Oahppij mielas lij riek suohtas gå bessin ieme skåvllådåben tjåhkkåhit gulldalime gå åhpadiddje "sárnnet".
Åhpadusláhka javllá girjje ma almoduvvi girjjedárogiellaj galggi aj sæmmi bále almoduvvat ådådárogiellaj.
Sámegielan ij dåjma sæmmi láhkáj.
Dát assmá Ájluovta skåvlå rektorav gænna l miella sæmmi lahkáj dahkat sámegielgirjij, ja suv mielas viertti sæmmi riektá liehket sámegielan aj.
-Dát la dagu bilkke sámegiela vuosstáj, javllá sån.
Solveig Skjelnes oajvvat sámegirje almoduvvi divna gålmmå giellatjerdajda avta bále.
Ájluovta skåvlån la birrusij 50 oahppe gudi julevsámegielav låhki, juogu dal vuostasj- jali nuppátgielladásen.
Vuostasj biejve rájes la læhkám vánesvuohtá mij guosská oahpponevvagijda, ja vilá l nav, juska dal dille l unnán buorránam dáj mañemus jagij.
Rektor Solveig Skjelnes asmáduvvá gå diehtá girje ma almoduvvi girjjedárogiellaj, sæmmi bále ådådárogiellaj almoduvvi.
Suv mielas viertti sæmmi årnik liehket aj sámegiela hárráj.
-Gå girjje almoduvvá sámegiellaj, akta ber makkár sámegiellaj, de viertti girjje almoduvvat duon guovte oajvvesámegielajda aj.
Dagu dal girje ma li almoduvvam nuorttasámegiellaj.
Dajt de vierttti almodit julev- ja oarjjelsámegiellaj dan sæmmi båttå.
Nav de lijma oadtjot ienep girjijt ja diedon ienep máhttelisvuodajt åhpadimen.
Sierraláhkáj dal oahppogirjijt ájádaláv massta l nav vánesvuohta gåjt de julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Dajna årnigijn li máhttelisvuoda ienep girjijt almodit.
Nav de ressursajt siesstep, almasjlasj ressursajt, ja aj rudájt, javllá Skjelnes ja imájdallá manen dát årnik ij la juo jådon sáme væráldin.
Hásstalusá Åhpadusdepartementa duogen la oahppogirjijt åttjudit, ja uddni la Ájluovta skåvlå rektora guovtes aktan soames sámegielaåhpadiddjijn tjåhkanimen departementajn gånnå sihti vuosedit hásstalusájt ma sámegiel åhpadimev tjuovvu.
Diedon aj giellaåhpadime birra galggi giehttot.
-Miján li æjgádijs moattes gænna ij la sámegiella iednegiellan.
Sij sihti mánájdisá máhttelisvuodav vaddet sámegielav oahppat, ja ájnna máhttelisvuohta sidjij la skåvlå baktu.
Vájku dal hásstalusá li stuoraga galggap dav huoman duosstot.
Valla jus galggap stuoves ja buorre fálaldagáv vaddet, de la duodden oahpponevvagijda ájnas ienep tijmmaressursajt oadtjot.
Dille, mij guosská åhpadiddjijda, la buorránam, valla vájlluji huoman sámegielak åhpadiddje gænna l dagu ieññilsgiella fáhkan, javllá Skjelnes.
Ietjá gielladille Ájluovta skåvlå rektor aj gåvvi giela dillev åvddåla ja dálla.
-Miján la dálla ådå buolvva æjgádijs ja mánájs.
Åvddåla máhttin sámástit, valla ij tjállet ja låhkåt.
Dálla l dille unnán ietjájduvvam.
Dálla máhtti moattes låhkåt ja tjállet, valla e sáhkada, subtsas Skjelnes guhti de dáj ássjij birra sihtá uddni departementaulmutjij ságastallat gå Ájluoktaj båhti.
Åhpadusdepartementa duogen la oahppogirjijt åttjudit, ja uddni la Ájluovta skåvlå rektora guovtes aktan soames sámegielaåhpadiddjijn tjåhkanimen departementajn gånnå sihti vuosedit hásstalusájt ma sámegiel åhpadimev tjuovvu.
Ietjá gielladille
Ájluovta skåvlå rektor aj gåvvi giela dillev åvddåla ja dálla.
Åhpadiddje, ja akta Svierigabiele giellagurujs, Karin Tuoljá Jåhkåmåhkes, åhtsål aktisasjvuodav giela hárráj dán guokta rijka gaskan.
Suv mielas ij oalges giehta diede majt gåro giehta dahka.Norsk kortversjon
Suv mielas ij oalges giehta diede majt gåro giehta dahka.
Karin Tuolja Jåhkåmåhkes.
Åhpadiddje, girjjetjálle ja giellaguru ij vájba iednegielajnis barggamis, valla sáñart aktisasjvuodav dá guokta rijkaj gaskan.
Karin Tuolja la vargga viessomájgev ietjas iednegiela åvdås barggam.
Sån la girjijt tjállám, ja måttijt jagijt gielav åhpadam.
Karin Tuolja la aj Divtasvuonan ja Hábmerin moaddi mannam giellakursajn åhpadam.
Suv bæjválasj virgge l vilá åhpadiddjen, ja åhpat joarkkakursan Sáme Åhpadusguovdátjin Jåhkåmåhken.
Karin Tuoljá mielas la ilá binná aktisasjvuohta dán guokta rijka gaskan giela hárráj.
Sunji l miella vat aktisattjat Vuona bielijn barggat dajna gå Vuona bielen la nav ållo giellaluohkko.
Girje Vuona bieles
-Jåhkåmåhken li gålmmå sámegiela, ja julevsámegiella l dagu unnum.
Huoman la giella viesso.
Kursajt tjadádip, ja moadda nuora aj sámegielav låhki.
Valla vuojnáv aj dáppen, Divtasvuonan, giella l åvddånam, ja moattes dáppen gielajn barggi ja låhki, giehttu Karin Tuolja.
Tuolja subtsas Svieriga bielen e desti julevsábmáj girjijt dagá, ja dajna de girjijt adni ma li Vuona bielen dagádum.
-Ij la dal dat midjij boasstot adnet girjijt ma li Vuona bielen dagáduvvam, valla dárbbo l huoman ienep oahppamnevvagijda.
Tjálle dal Svieriga bielen gávnnu, valla ælla biedniga systeman, ja da gudi bukti tjállet e rat asta tjállet.
Dajna l de dille mijá bielen gássjel, javllá Tuolja ja sjivnnjet dajt julevsámegieltjállijt gudi li dánna Vuona bielen.
-Diedáv dánna gávnnuji soames nuorra tjálle gudi dahki nav buorre bargov, ja dajt de hasodav bargujnisá joarkket, javllá Karin Tuolja.
Anneksav tsieggit
Tuolja mielas ij julevsáme tærmmajuogos rat dåjma, ja sån aj dajna åhtsål aktisasvuodav dá guokta rijkaj gaskan mij giellabargguj guosská.
-Midjij la aj buorren gå giella dán bielen la nav åvddånahttám.
Mij dárbahip dijáv, valla e desti Divtasvuonaga dåppen mijá lunna vuojnnu.
Åhtsålav dan diehti ienep aktisasvuodav dá guokta rijkaj gaskan.
Ja dille l nav sjaddam vaj oalges giehta ij diede majt gåro giehta dahka.
Moadda prosjevtaj lulujma aktan barggat ja nav gielav nannit ja åvddånahttet.
Dajna da aj vuojnáv Árran galgaj anneksav Jåhkåmåhken dahkat, javllá Svieriga giellaguru.
Fylkkamánne birásgáhttimnjunnjusj Roar Høgseth ij jáhke Oarjjevuodna - Divtasvuodna ráfájduhteduvvá åvddål gå edesiik 6-7 jage li ájn vássám.Norsk kortversjon
Fylkkamánne birásgáhttimnjunnjusj Roar Høgseth ij jáhke Oarjjevuodna - Divtasvuodna ráfájduhteduvvá åvddål gå edesiik 6-7 jage li ájn vássám.
Sn�fokk i Brennvikfjellene.
Foto: Reidar Berg.
Álgos galgaj ieme lágásj násjunalpárkka sjaddat, valla ednamæjgáda, sáme birrusa, ja aj Sámedigge vuosstálasstin dajda plánajda.
Dajna de ráfájduhttempládna ganugij.
Ságastallamij tjadá sjattaj boados juohkusav válljit mij galgaj ævtodusáv åvddånbuktet gåktu galggá julevsáme dáfojt nasjunalpárkplánaj baktu ráfájduhttet sisñep dáfojn Divtasvuonan, Hábmerin ja Fuoldán.
Ja dát pládna l dal gergas.
Pládna l dagádum Sámedikke ja birásgáhttimdepartementa åvdås, ja birásgáhttimministar ja sámedikke sadjásasjpresidænnta dáv plánav giehtaj oattjojga vásse vahko.
Pládnabarggo gåvåstahttá bargov ráfájduhttet dáv luonndodáfov gånnå lij sáme viessum ájgij tjadá, ja dát ráfájduhttembarggo l de oadtjum násjunálalasj tjanástagáv.
-Mij lip ájádallam ja ævtodam gåktu dát ráfájduhttembarggo galggá joarkket, ja aj ævtodam gåktu stivrrimjuogos galggá liehket.
Dán stivrrimjuohkusin li akta juohkka suohkanis mij guoskadallá, duodden ájrrasav fylkkamánnes ja fylkkasuohkanis.
Duodden li aj sáme ájrrasa dán juohkusin.
Mij lip aj vuosedam makkár darbo lij ådå tjielggidusájs dajna gå dálásj lágá e dárbojt gåbtjå, subtsas akta njunnjutjijs dán juohkusin Roar Høgseth.
Høgseth la birásgáhttimnjunnjusj Fylkamánnen ja akta guovtet njunnjutjijs juohkusin.
Nubbe njunnusj lij Filip Mikkelsen.
Juohkusa mielas galggá dát sierraláhka gåbttjåt dajt dárbojt ma e gávnnu ietjá lágajn ja njuolgadusájn, ja aj doajmmat dagu pládna- ja tsieggimlága badjel.
Høgseth jáhkká dá giehtos dáfo ráfájduhteduvvi, valla ij diede goassa, ja makkár hámen.
-Jus dáfo ráfájduhteduvvá, ja dan baktu oadtjop ållu ådå vidjurijt mij guosská ráfájduhttemij dákkár dáfojs, de sjaddá ållu ådå ja geldulasj dille gånnå li æládusrijdo vieledum, javllá Høgseth.
Departemænnta galggá dal mierredit jus barggo joarkka.
Ja jus manná gåktu dát juogos la ájggeplánav dahkam, de esski 6-7 jage duogen sjaddá mierredus Stuorradikken jus dáfo galggi ráfájduhteduvvat, ja makkár hámen.
Anfinn Pavall la akta �jg�dijs Holtana botsojnjuovadag�s.
Duokta tjiellde galggá dán vahkjo mierredit jus Pavvalij boatsojnjuovadahka Holtanin Fuosko lahka galggá oassálasstet Salten slakterijaj.
Basádismáno vuododuváj Salten slakteri dajna gå Gilde galggin hiejttet ietjas njuovadagájn Bådødjon.
Salten slakteri la dallutjis åhtsåm huodnahav gånnå galggi buvijt njuovadit, ja Pavvalij boatsojnjuovadahka Holtanin la akta dajs sajijs mij la almma.
Ulmme l álgov dahkat jagen 2007 gå Gilde Bådødjon hæjttá.
Manen válljiji æjgáda sámeskåvlåv ja sáme åvddåskåvlåv mánájdisá?
Dát gatjálvis la vuodon guoradallamprosjevtan gånnå l ulmme nannit ja åvddånahttet sáme identitehtav.
Nav sihti Svieriga bielen sámeskåvlåv nannit, ja Sáme allaskåvllå Guovdagæjnon ja Julevu teknihkalasj universitehtta libá dal gietjen prosjevtajn mij jåhtuj bådij jagen 2004.
Sámeskåvlåj bieles ij la pedagogihkka sáme skåvlåjda dagádum, valla dat pedagogihkka mij la anon, la barggijs báddnidum.
Divtasvuonak Rachel Nergård la válljidum ådå stivrraj Sáme bállotjiektjamlihttuj.
Leif Isak Niilut nuppádis válljiduváj stivrranjunnjutjin, ja Håkan Kuorak sadjásasj njunnjutjin.
Ietján libá Sara Rimpi, guhti l ajtu Oalloluovtas, ja Ann Kristine Balto mañen stivran.
Det felles stadig flere elg i Nord-Salten.
H�stens kvote var på hele 338 dyr, og de mange jegerne i regionen s�rget for at 293 av disse ble felt.
Det gir en fellingsprosent på 86,7%.
Antall felt elg har hatt en formidabel vekst de siste årene, og gir h�y verdiskaping - i tillegg til de positive �bivirkningene� for helse og trivsel.
Les alt her (PDF).
Dávte ja oajvve dålusj rábon Divtasvuona nuortasjbielen ælla vilá gåbtjådum, jali ietjá láhkáj gåtsedum.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Dávte ja oajvve dålusj rábon Divtasvuona nuortasjbielen ælla vilá gåbtjådum, jali ietjá láhkáj gåtsedum.
Dålusj ráhpo mij la Divtasvuona nuortasjbielen, ja gånnå dávte ja oajvve ælla gåbtjådum, sjaddá dal ájn navti gåktu l uddni.
Soames dávte li vargga juova ålgusjbielen, madi oajvve l vehik dåbbelin.
Åvddåla lij ráhpo mierkkidum galbajn, valla dån jage válldin dav galbav ierit.
Sámedikke birás- ja kultuvrrasuodjalimåssudagá rádediddje Arne Håkon Thomassen vuoset rapporttåj gånnå lij dålusj rábojt Finmárkon guoradallam, ja makkár hásstalusá li dakkár rábujn.
Dajna de Thomassen ij jáhke mige dáhpáduvá dájna rábujn ájn dán jage.
-Dákkár ålu sierra kultuvrramujto e nav ålov gierda, ja dajna de vierttip ájn mierredit jus dákkár ráhpo galggá almoduvvat jali tjiegaduvvat.
Dáv rábov ep dal ájn åvvå duohta åvdås gå stuoves pládna l dagádum, javllá Thomassen.
Riek buorre båhtusa lidjin ållessjattukåhpadimes sámegiellaj mij Árranin tjadáduváj vásse dálve.
8 oahppe tjuovvun åhpadimev ja tjadádin eksámav tjálálattjat ja njálmálattjat jorkkaskåvlådásen.
Soabmása dájs oahppijs ájggu sámegielaåhpadimijn boahtte jage joarkket.
Stig Eriksen j�det Rijttsemrahte prosjevtav Divtasvuona suohkana bieles.
"Dålusj" pládna rahte Rijttsema ja Divtasvuona gaskan la vat skáhpas råkkådum.
Divtasvuona ja Jielleváre suohkana libá rudájt aktan åhtsåm, ja åvddåprosjevtav jåhtuj oadtjum.
Vuostasj oasse prosjevtas la gávnnat jus la ajtu dárbbo ráhtáj, ja de esski mierredit gåggu l buoremus rahtev biedjat.
-Mij lip esski dájna bargujn álgov dahkam, ja ållu vuostatjin dal sihtap guoradallat jus la dárbbo rahtáj.
Bargo diehti hæhttup de dajna oajvvadit gåggu rahte galggá mannat, valla ep dal mij dán åvddåprosjevtan mierrada jur gåggu.
Dav de hæhttu maññela giehtadallat, subtsas Stig Eriksen guhti prosjevtav jådet Divtasvuona suohkana bieles.
Prosjækta l válljim juohkusav mij bargov åvdet, ja ájrrasa dán jådedidddjij juohkusin tjåhkani Nárvijkan mánnodagá gånnå galggi ságastit mahkkir ávkke dákkár rahtes la.
Dán åvddåprosjevtan gæhttji aj sáme æládusájda, tjáhtjefábmuj, geologiaj, turistaæládussáj ja oasesæládussáj, ja makkár hásstalusá ja máhttelisvuoda li.
Ællobargo diehti la rahte ávkken, ja sæmmi bále aj dåssjen, ja ællobargge ienemusát balli turistajs ja skuhterijs.
-Muhte mærráj la dal åvdån ællobargguj juska dal huoman bargov giehpet.
Mij sihtap dal aj máhttelisvuodajda lagábut gæhttjat jus dakkár rahte sjaddá.
Jus sjaddá mige, de la buoremus jus rahte tjuovvu tjæro rájájt, subtsas Ola Pittsa.
Pittsa l jådediddje sámeåssudagás dán prosjevtan, ja åvdåstiddje l ællosámij bieles Unna Tjerutja tjæros.
Pittsa mielas la buoremus jus tjuovvu tjæro rájájrt dajna gå rahte ij jåhtembálggájt bárep buodo.
Dajna li aj giehttogoahtám ja oajvvadam rahtev Rudnavuodnaj, Tjoadnejávre milta.
-Tjærro ij la majdik almma mierredam, valla lip dal ájn vuostatjin gæhttjamin makkár vájkkudusá li midjij, ja jus rahte ællobargov hiemssi.
Ballap galla giehpet ulmutjijda várráj bessat dagu guollitjit ja skohterav vuojátjit.
Dajna de vat ráfeduhtti ælov, subtsas Ola Pittsa.
Åvddåprosjækta l jådon 2007 gæhtjáj, ja boahtte jahkáj jáhttá Stig Eriksen álmmuktjåhkanimev tjadádit Divtasvuonan.
Sån dajna sihtá ulmutjij vuojnojt gullat.
Dán jage aj juohká Nordlánda fylkkasuohkan ruhtadårjav sáme siebrijda ja institusjåvnåjda.
Ulmme dájna ruhtadårjajn la nannit ja åvdånahttet sáme gielav ja kultuvrav.
Dåhkki doajmmarudájt ja aj sierra prosjevtajda åhtsåt.
Åhtsåmájgge l guovvamáno 15. biejve.
�jluovta sk�vl� 8. kl�ssaga baktu: Silja Mikkelsen, Anders Kristian Kalstad ja Markus Mikkelsen
Aline Mikkelsen la njunnjusj siebren "Duodje Nordlannda", ja la iesj duodjár.
Sån årru Ajluovtan Divtasvuonan.
Manen sihti dån duojijn álgget?
-Mån ittjiv máhte majdik, ja danen sihtiv ienep oahppat.
Majna lijkku buoremusát barggat?
-Buoremusát lijkkuv sasnijn barggat.
Manen dån aná duodjekursajt?
-Danen gå dåssju gallegattja máhtti, ja danen gå nuora aj galggi oahppat.
Mákkir åhpadus la dujna?
-Guokta jage Sámij Álmmukallaskåvlån Jåhkåmåhken, ja de lav avtav jagev oahppam turisma birra.
Duodden lav aj nágin unnep kursatjijt vádtsám.
Daga dån dåssju dábálasj duojev?
-Iv.
Mij mielastuhttá duv ådådahkkuj?
-Árbbedáhpe muv mielastuhtta.
La gus duv mielas ájnas nuorajda oassalasstet dán seminárraj?
-Muv mielas la, danen gå sij galggin oahpástuvvat sijájn gudi ságasti, ja galggi mielav oadtjot duodjáj.
Le gus juojdá ietjan majt sidá subtsastit duoje birra?
-Duodje ij la dåssju gáppte ja nijbbe ja dakkira.
Duodje aj subtsas ållo luondo birra.
Dijá mielas ij la dávk nav suohtas dálla, valla muv mielas galgajda astov váldet duodjuhit.
Mij la nav sierra dáj gådij ja årromsajij, ja gåktu vuojná sámij årromsaje li?
Dá li gatjálvisá majt guoradalle Sunniva Skålnes oadtju gå årromsajijt guoradallá sáme dáfojn, ja dákkár gatjálvisá aj badjánin gå Divtasvuonan dijmmá manáj.Norsk kortversjon Årromsadjeguoradalle Sunniva Skålnes
Dá li gatjálvisá majt guoradalle Sunniva Skålnes oadtju gå årromsajijt guoradallá sáme dáfojn, ja dákkár gatjálvisá aj badjánin gå Divtasvuonan dijmmá manáj.
Årromsadjeguoradalle Sunniva Skålnes
Valla Skålnes ij berusta dav mij la ietjá jali sierra, valla gæhttjá farra "dábálasj" årromsajijda "dábálasj" ulmutjijda.
-Dábálasj gådijt ja "Goahtebáñkagådijt" guoradallat la ájnas.
Gå dákkár gådijt guoradallá vuojnnep gåktu ulmutja li gådijt tsieggim ja gåktu årru, majt barggi, mij la sidjij ájnas ja mij ij la nav ájnas.
Vuojnnep aj gåktu årromsaje doajmmi ja mij dåhkki ietjáláhkáj liehket, subtsas årromsaje guoradalle Sunniva Skålnes gut virgen barggá Sáme Instituhta åvdås.
Skålnes la årromsajijt guoradallam Guovdagæjnon ja Divtasvuonan, ja la ietjas guoradallamprosjevtajn ållimin guovte jage duogen.
Sáme árkitektuvrra -Ij la nav imálasj gå oattjov gatjálvisájt mij la sierralágásj sáme árkitektuvrajn.
Dálátjij la guoradallam tjalmostam dajt ma li sierra sámevuodan: goade, háme ja årromhábme ma li sierajdahttám dajt ietjá årromsajijs ja ietjá láhka kultuvrajs.
Ja guoradalle li ságastallam, duodden aj girjijt ja tjállusijt tjállám gámáj, låvdagådij ja njaláj birra.
Dá li dal tsiekkadusá ma li sierra sáme tsiekkadusá dajna gå sáme li dajt ájgij tjadá tsieggim ja daj sinna årrum ja dajt adnám.
Dá aj sierraláhkáj sámijda gulluji dajna gå aj hábme nav tjielggasit sierajdahttá dajt dáttjaj skiejáj ja tjåsskådåbijs.
-Guoradalle li má tjalmostam dav mij nav sierraláhkáj sábmáj gullu ja mij la sábmen.
Dajna l de dáttjaj gaskan sjaddam nav at dåssju dá tsiekkadusá li sáme árkitektuvrra, javllá Sunniva Skålnes.Le gus gábmá sierralágásj sáme árkitektuvrra, ja jus la: Manen la de nav sjaddam?
Skålnes aj vuoset daj guoradallamijda ma li tjadáduvvam sáme dáfojn, julevsáme guovlon aj, dajna ulmijn politihkav hábmedit.
Dát guoradallam jåhtuj bådij aktan áksjåvnåj ma tjadáduvvin sáme dáfojn, Divtasvuonan aj.
-Sihtin dokumenterit gåktu sáme viessun nav vaj oadtjun årrompolitihkav hábmedit sámij gaskan, ja tjielggasit tjalmostin nievres årromdilijt.
Duodden aj sihtin oajválattjajda vánesvuodav vuosedit ja nav dåssju nievres dilijt tjalmostin.
Sáme ettjin lijkku dákkár vánesvuoda gåvvimij ietjasij årromsajij birra.
Dajna l vilá nav sáme iehpedi dákkár guoradallamij, subtsas Skålnes.
Ij dåssju vánesvuohta Vuojnno sáme li juoga sierralágátja ja eksotisk, ja aj juoga mij la hæjos, lij aj dahkam nav vaj vuojnno l gárttje mij guosská sáme árkitektuvrav.
-Sáme arkitektuvrav jali sámijt guoradallat ij la dåssju guoradallat dajt vidjurijt mij la nav sierra, ja guoradalle gudi sihti årromsajijt guoradallat, e dárbaha gæhttjat vánesvuohtaj jali ietjá gássjelisvuodajda, subtsas guoradalle Sunniva Skålnes gut Divtasvuonan dijmmá l manádam.
Jáhkedahtte gávnnuji juoga ma li aktisattjat Divtasvuona ja Guovdagæjno gaskan dagu gåktu ja gånnå guhtik årru.
Gåsi li gådijt tsieggim ja makkár rádnájt li válljim.
-Ájnnasabbo l dávk makkár rádnájt la válljim gå gåktu goahte l. Ienemusá sihti má årrot ietjasij lagámusáj láhka.
Dav lav de ájttsam dá guokta sámij dáfojn.
Ienemus oasse gådijs Divtasvuonan li "dábálasj" goade, valla vuojnnep aj dáppen goade ja årromsaje mij la unnán sierralágásj, javllá Skålnes maññutjissaj.
Sáme árkitektuvrra
-Ij la nav imálasj gå oattjov gatjálvisájt mij la sierralágásj sáme árkitektuvrajn.
Ij dåssju vánesvuohta
Vuojnno sáme li juoga sierralágátja ja eksotisk, ja aj juoga mij la hæjos, lij aj dahkam nav vaj vuojnno l gárttje mij guosská sáme árkitektuvrav.
Sáme åhpadusguovdásj Jåhkåmåhken la åhpadusáv gárvedime mij vielet sáme biebmov.
Åhpadusguovdásj sihtá åhpadusáv tjadádit mij galggá turistæládusá dárbojt gåbttjåt mij guosská sáme iemelágásj biebmojt.
Oahppe galggi oahppat boahttsubiergov, låttijt, guolijt, muorjijt ja guobbarijt gárvedit gåktu sáme ájgij tjadá lij dahkam.
Ulmme l vaddet oahppijda vuodov vaj máhtti ietjasa viddnudagáv vuododit, jali nuppij åvdås barggat.
Jus lij galle åhttsijs, boahtá åhpadus jåhtuj boahtte tjaktjaj
Sáme kultuvrra, sebrudak ja riektá lij temán gå konferánssaj Jåhkåmåhken tjåhkanij bårggemánon.
Sáme guoradallam la aj guovdásjássjen gå tjåhkani konferánssaj Jåhkåmåhken bårggemáno 21.-23. biejve.
Danna galggi giehttot guoradallamij birra ma guosski sáme sebrudahkaj.
Konferánsav li gåhttjum Vaartoe - Sáme guoradallam, ja konferánssa ásaduvvá Sáme guoradallamguovdátjis, Ubmema Universitehtas, Sáme guovdátjis, Råmså Universitehtas, Nuorttarijkalasj Sáme Insituhtas ja Gielagas Instituhtas, Oulun Suoma bielen.
Konferánssa l akta guovtet konferánsajs, ja oajvvetemá l histåvrrå, kultuvrra, sebrudak ja riektá.
Sáme nuoraj doajmmaloahpe la Bådødjon dán vahkkoloahpen.
Infonuorra dav dåjmadahttá, ja li gåhttjum dáv doajmmaloahpev "Gassko".
Dåjmajs la duola dagu biebbmokurssa, paintballspellam ja aj konsærtta Lawra Sombyajn.
Sámevahkkoloahpe la nuorajda, ja máksá 200 kråvnå, valla de oattjo dåjmajda oassálasstet - ja aj bårråt.
Doajmmaloahpe la alkoholfriddja.
Julevs�me joarkkask�vll�f�laldahka; �rranij jali Knut Hamsun joarkkask�vll�j?
Julevsáme joarkkaskåvllåfálaldahka le jådon skåvllåjages 2008/2009 jus Nordlánda Fylkkadige fylkkaráde árvvalusáv mierret fylkkadikken boatte vahko.
Gatjálvis la de gåsi dáv fálaldagáv biedji; Hábmerij jali Divtasvuodnaj.
Vájbi ásaduvvá julevsáme joarkkaskåvllåfálaldahka julevsáme guovdásjguovlon skåvllåjages 2008/2009.
Nordlánda Fylkkadigge galggá dáv ássjev giehtadallat javllamáno 4. biejve.
Ævtodus la ásadit gålmåjahkásasj joarkkaskåvlåfálaldagáv fágajn mediá ja kommunikasjåvnnå Knut Hamsun joarkkaskåvlå vuolláj, valla fylkkadigge ij ájn mierreda gånnå fálaldahka galggá biejaduvvat; Hábmerij jali Ájluoktaj Divtasvuonan.
Gájkka Ájluovtan Dát joarkkaskåvlåfálaldahka galggá vuodon adnet julevsáme gielav ja kultuvrav, ja galggá aj gåtsedit sáme sebrudagá dárbojt máhtudagá gáktuj.
Sáme åvdåstiddje oahppijráden Knut Hamsun joarkkaskåvlån, Siri Nystø Ráhka, vuojnná dájt prinsihpajt ij dåhkki ietjá láhkáj tjadáduvvat gå fálaldagáv Ájluoktaj biedjat.
-Jáhkáv galla dát joarkkaskåvllå gånnå dálla váttsáv nahká sáme fálaldagáv joarkkaskåvlå oahppijda fállat, valla muv mielas la huoman buorep jus sjaddá Ájluovtan dajna gå ienemus oasse julevsámijs Ájluovtan årru, ja danna l aj giella ja kultuvrra viesso.
Ájluovtan la má gájkka mij guosská sáme sebrudahkaj mijá guovlon.
Duodden la buorak drop out-gássjelisvuoda diehti jus Ájluovtan sjaddá.
Vájbi ienep oahppe joarkkaskåvlåv tjadádi jus fálaldahka Ájluoktaj biejaduvvá, javllá Siri Nystø Ráhka guhti iesj nuppát jagev joarkkaskåvlås la tjadádime.
Knut Hamsun js jådet Ássjegiehtadallamin tjállá fylkkaráde ij la duhtalasj joarkkaskåvlåfálaldahka julevsáme oahppijda gånnå giella ja kultuvrra vieledalli.
Ájnas la dan diehti fylkkadigge åvddånimev hiebat giela, kultuvra, ja sebruda gáktuj, nav vaj julevsáme nuora oadtju ietjá máhttelisvuodav mij guosská joarkkaåhpadibmáj.
Ájnas la aj dát årnik jåhtuj boahtá nav ruvva gå máhttelis.
Rudáj diehti biejaduvvá Knut Hamsun joarkkaskåvlå vuolláj.
Birrusa julevsámij gaskan li måttijt jagijt ássjijn barggam julevsáme joarkkaskåvlåv julevsáme guovdásjguovlluj åttjudit.
-Doajvov julevsáme fálaldahka joarkkaskåvlådásen Ájluoktaj biejaduvvá nav vaj skåvllå oadtju oalle sáme sisanov sáme birrusijn.
Ájnna sadje gånnå dav oadtju la diedon Ájluovtan gånnå l juo sáme infrastruktuvrra.
Geldulasj la aj gæhttjat jus la viehkken drop out-gássjelisvuohtaj joarkkaskåvlå oahppij gaskan, javllá direktørra Filip Mikkelsen Árranin.
Árran la dáv ásjev prosjevta tjadá jådedam jagen 2003.
-Jus la sáme fálaldahka, de aj hæhttu sáme birrusijn liehket.
Dat la dal álgge ájádallat, javllá Mikkelsen guhti aj sihtá fylkkadigge galggá mierredit gåsi dát joarkkaskåvllåfálaldahka galggá biejaduvvat.
-Doajvov fylkkadigge ij luohteda bájkálasj birrusijda dajna rijddalittjat, valla mierredij aj gånnå joarkkaskåvllåfálaldahka galggá biejaduvvat, javllá Mikkelsen.
Gájkka Ájluovtan
Dát joarkkaskåvlåfálaldahka galggá vuodon adnet julevsáme gielav ja kultuvrav, ja galggá aj gåtsedit sáme sebrudagá dárbojt máhtudagá gáktuj.
Knut Hamsun js jådet
Ássjegiehtadallamin tjállá fylkkaráde ij la duhtalasj joarkkaskåvlåfálaldahka julevsáme oahppijda gånnå giella ja kultuvrra vieledalli.
Vuostasj sámegielabielle Bájkálasj ávijsan lij ådåjakmáno 10. biejve 2003.
Avta gaskav lij baládahtte Bájkálasj ávijssa galgaj sámebielijn hiejttet.
Valla ávijsa stivrra l mierredam sámebielijn joarkket.
Niellja jage dás åvddål álgadij Bájkálasj ávijsa sámebielijn.
Vuostasj bielle julevsámegiellaj lij ådåjakmáno 10. biejve 2003, ja mån lav dav bielev tjuovvum vuostasj bokstáva rájes gitta udnásj bæjvváj.
Muv virgge Bájkálasj ávijsan dájna nummarijn nåhkå, valla ávijssa gæhttjal aj boahtte jahkáj joarkket jus la máhttelis hásstalusájt tjoavddet mij guosská ruhtadibmáj, ja aj tjállijda.
Mån lav gijttevasj gå lav oadtjum máhttelisvuodav ietjam giellaj tjállet, ja dan láhkáj aj ietjam gielav åvdedit ávijsa tjadá.
Doajvov sámegiella vuojnnu ájn moadda jage dán ávijsan.
Sidáv gájka låhkkijt ja aktisasjbarggoguojmijt gijttet, ja aj gijttet sijáv gejt lav ságájdahttám.
Dijá dagi ij lim åvvå majdik dájs bielijs sjaddat.
Tjuovvus vuorbbe boahtte bargujn!
Gájkájllisijbiejve cupa Jielleváren ásaduvvá dán jage basádismáno 3. biejves gitta 5. bæjvváj.
16 ålmmålága ja 8 nissunlága oadtju oassálasstet.
Árvvedahtte dal soames manni dát bieles julevsámedáfos.
Boahtte máno 15. biejve hæhttu ásadiddjáj diededit jus duv láhka sihtá sæbrrat dájda tjiektjamijda
Sámedikkeráde la ævtodam Árranij vaddet millijåvnåv rádjáoahpestiddjeprosjæktaj.
Dát la garra dåbdojt båktåm duola dagu Sámedikke ájrrasin Anders Urheim (Bb).
Anders Urheima mielas manni "rádjáoahpestiddjerudá" doajmmaruhtan Árranij.-Vuojnunagá la dát åvddåla sjiehtadam Sámedikkeráde ja Árrana gaskan guhti galggá dájt rudájt oadtjot.
Dav de ássjepáhppárijn vuojnnep.
Oajvvetjielggidus la nannit Árranav, ja nav sámekultuvrav ja gielav.
Dát ij la åvvånis dádjadahtte.
Rudá galggi tjalmostit ja aneduvvat guoradallamij rádjálåvsåj bargo birra, valla gåktu Sámedikkeráde l ævtodam, de aneduvvi farra doajmmaruhtan institusjåvnnåj.
Dajna li rudájt rihpam, javllá Sámedikke ájras Anders Urheim (Bb).
Árrana njunnjusj ij guorrasa Anders Urheima tjuottjodusájda.
-Árran ij la biejadum guoradallamprosjæktaj rádjáoahpestiddjij birra.
Tjuottjodusá Urheima bieles sjiehtadus la Sámedikkeráde ja Árrana gaskan li tjielgga gællása.
Prosjækta l Sámedikke duogen, ja Sámedigge l iesj seminárav tjadádam moarmesmáno 5. biejve dán jage.
Dán seminaran oattjoj Sámedigge vásstádusáv, gå ietja gatjádin, gåktu Árran dán prosjæktaj álgat jus Árran oadtju prosjevtajn barggat, tjáleduvvá præssadiedádusán Árrana njunnjutjis.
Anders Urheima mielas manni "rádjáoahpestiddjerudá" doajmmaruhtan Árranij.
-Vuojnunagá la dát åvddåla sjiehtadam Sámedikkeráde ja Árrana gaskan guhti galggá dájt rudájt oadtjot.
Divtasvuona suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen la gåhttjum Sámedikkev tjåhkanibmáj snjuktjamáno 14. biejve ságastittjat giellaháldadusguovlo birra.
Juska Divtasvuona suohkan sámelága vuolláj bådij giellaháldadusguovllon ådåjakmáno vuostasj biejve rájes, ja oajválattja li juo mælggadav dáv diehtám, ij la huoman udnásj bæjvváj mige dahpáduvvam dan gáktuj.
Divtasvuona suohkanstivrra mierredij javlaj åvddåla galggin juohkusav nammadit mij dájna ássjijn galgaj barggagoahtet, valla dan juohkusij ælla ájn aktak nammadum, ja ij la ga dan diehti doajmmagoahtam.
Juska ij lim sierra ássjen, galgaj huoman suohkanoajvve dán ássje birra giehttot ævtásj suohkanstivran, ja gæhttjalit oadtjot suohkanstivraájrrasijt juojddá mierredit.
-Muv mielas vierttiji juogosoajve suohkanstivra belludagájs dán juohkusij sæbrrat, ja dát juogos de galggá daj ássjij barggagoahtet mij guosská giellaháldadusguovlluj, javllá suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen biejvet åvddåla suohkanstivratjåhkanime Divtasvuonan.
Dan diehti gå dán ávijsa sámebielle prienntiduváj åvddål ævtásj suohkanstivratjåhkanime, ep la oadtjum majdik dat tjåhkanimes dán bælláj tjáledum.
Suohkanoajvve diedet Divtasvuona suohkan la Sámedikkev tjåhkanibmáj gåhttjum snjuktjamáno 14. biejve.
Dan tjåhkanimen galggá suohkan diedojt ja rádijt oadtjot.
Ij ga fylkkasuohkan Ij la ga mige Nordlánda fylkkasuohkana bieles dáhpáduvvam ietján gå mierredam lij galggi giellakonsulentav åhtsåt, valla ælla ájn háhppidam virgev almmudit.
-Mij lip gárvedime bargov gå Divtasvuodna l sáme giellaháldadusguovlluj sæbrram, ja galggap giellakonsulentav åhtsåt, valla ep la ájn mierredam gåsi galggap dav virgev biedjat, juogu dal fylkkaoajvvestádaj jali Árranij Ájluoktaj, giehttu fylkkaráde Geir Knutson guhti ij ga diede goassa virgge almmuduvvá.Fylkesråd Geir Knutson Ij ga fylkkasuohkan ájn diede gåktu galggi dájna bargujn álgget.
-Dav de hæhttup aktisattjat åvddånahttet, ja gæhttjalit tjoavddusijt gávnnat.
Ja de vierttip aj lagábut gæhttjat mij la ájn giellaháldadusguovllo ja gåktu galggá ajtu doajmmat, javllá Knutson.
Ij ga fylkkasuohkan
Ij la ga mige Nordlánda fylkkasuohkana bieles dáhpáduvvam ietján gå mierredam lij galggi giellakonsulentav åhtsåt, valla ælla ájn háhppidam virgev almmudit.
-Mij lip gárvedime bargov gå Divtasvuodna l sáme giellaháldadusguovlluj sæbrram, ja galggap giellakonsulentav åhtsåt, valla ep la ájn mierredam gåsi galggap dav virgev biedjat, juogu dal fylkkaoajvvestádaj jali Árranij Ájluoktaj, giehttu fylkkaráde Geir Knutson guhti ij ga diede goassa virgge almmuduvvá.Fylkesråd Geir Knutson
Ij ga fylkkasuohkan ájn diede gåktu galggi dájna bargujn álgget.
Ruvva så dal Sigmund Johnsen oadtju viehkev Divtasvuona kåntåvrråj gå Sámerádio TV-gåvåjt aj sáddigåhti dájs bájkijs tjavtja rájes.
NRK Sámerádio nanni dal Divtasvuona kåntåvråv ja biedji virggáj ájn avtav journalistav.
Journalissta galggá virggáj nav ruvva gå máhttelis, duodas prográmmadåjmadiddje Ravdna Buljo.
-Dajna gå sihtap julevsáme guovlov ådåsij ja mágásinåsij nannit, galggap ájn avtav journalistav virggáj biedjat nav ruvva gå máhttelis, subtsas Buljo.
Moarmesmánon dijmmá juo Bájkálasj ávijssa tjálij NRK Sámerádioa plánaj birra ma galggin jåhtuj boahtet juo ådåjagij maññela dán jage, ja dálla li dav plánav esski jåhtuj biedjamin.
-Ulmme l nannit julevsáme dáfov, ja sihtap aj tjavtja rájes TV-sáddagijt Divtasvuona kåntåvras.
TV-ådåsa dán jage bissu ålles giesev, valla dåssju vihtta minuhta bæjvváj giesen.
Moarmesmáno 21. biejves lip vat sadjásis ålles sáddimájgijn ådådåsij, ja dat rájes galggap vuostasj TV-sáddagijt julevsámeguovlos sáddit, giehttu Buljo Buljo ij rat diede jus bájkálasj Sámerádio kåntåvrra dajna galggá lanjáv stuoredit Árranin Ájluovtan gånnå dálla studiolanjájt lájggiji.
Moarmesmáno 21. biejves lip vat sadjásis ålles sáddimájgijn ådådåsij, ja dat rájes galggap vuostasj TV-sáddagijt julevsámeguovlos sáddit, giehttu Buljo
Buljo ij rat diede jus bájkálasj Sámerádio kåntåvrra dajna galggá lanjáv stuoredit Árranin Ájluovtan gånnå dálla studiolanjájt lájggiji.
Ivar Otto Knutsen sihtá aj ietjas mánájda dav árvov vaddet massta l iesj oasse.
Dajna sihtá ietjas iednegielav oahppat tjállet ja aj låhkåt.Norsk kortversjon
Dajna sihtá ietjas iednegielav oahppat tjállet ja aj låhkåt.
Foto: Vidar �ynes
-Jus dåssju lidjiv sámegielav vuodoskåvlå rájes låhkåt, de lidjin mujna nav ållo máhttelisvuoda, javllá Ivar Otto Knutsen ja sáñart gå ij la sámegielav åvddåla låhkåm.
Sån aj vájnnot ádjájt ja áhkojt mánájda sámástit.
Ivar Otto Knutsen (30) la oalle sámegielak.
Sån la mánnárájes julevsámegielav gullam, ja aj ságastam.
Knutsen la vargga nuoramus dat buolvas guhti nagáj sámegielav suoddjit ja guhti aj vilá sámás, valla ij la huoman goassak berustam ietjas gielav tjállet jalik låhkåt.
Ij la ga åvddåla bárep dárbov vuojnnám.
Sunji l sámegiella agev læhkám luondulasj, valla huoman dåbddå dagu gielav la muhte rádjáj massám.
-Guláv aj dagu lav muhte rádjáj gielav massám, sierraláhkáj dájt mañemus 10-12 jage gå sijdas ierit vuolggiv bargatjit.
Valla huoman la giella bissum, giehttu sån.
Vájnnot ádjájt ja áhkojt Knutsen la tjaktja rájes åhpadimev tjuovvum sámegiellaj gånnå aj oahppá tjállet ja låhkåt, ja sån aj gæhttjá åvddålij guovlluj mij bargguj guosská.
Knutsen vuojnná máhttelisvuodajt, valla ienemusát vuojnná árvov ietjas iednegielas, gielas massta l iesj oasse.
Vuojnná aj makta dárojduhttempolitihkka l ietjas vuojnov bådnjåm.
-Ienemusát la æjgádij vihke gå e ietjasij mánájda sámásta nav vaj gielav bisodi.
Valla sij lij aj dat dárojduhttemájges bájnnidum.
Dálla li da æjgáda ádjá ja áhko, ja muhttijn ållu imálusjáv manen da ádjá ja áhko gænna l giella ájmon, e sámásta ietjasij áddjovijda ja áhkkovijda.
Ja ållu vájnnodav sijájt áddjovijda ja áhkkovijda sámástit, javllá Knutsen gænna li guokta máná, ja gejda dárogielagirjijt låhkå madi iesj danga båttå sámegiellaj dajt jårggål.
-Gæhttjalav gåjt, javllá sån ja åhtsål ienep girjijt mánájda.
Boahtte buolvajda Knutsen ij dádjada manen muhtema e berusta sámegielav oahppat.
Suv mielas la árvvo ájnas, giela árvvo.
-Viertti má árvvon adnet gå la mijá ietjama giella, ja gå nav binnát julevsámegiella gullu.
Gehtjav aj máhttelisvuodajda majt giella vaddá bargo gáktuj, javllá Knutsen ja måråt dajda gudi galggi gielav boahtte buolvajda oahppat jus máná ælla sámegielak mánnágárden jali oattjo åhpadimev skåvlå baktu.
Knutsena mielas la buoremus gielav oahppat juo sijda vuolen, jus la máhttelis, ja sån ij balá vájku muhtema álgon unnán boasstot oahppi jali boasstot javlli.
-Buorep la dal gielav oahppat, vájk gåktu.
Valla ájnas la aj dagu riekta værbbagietjijda hárjjánit ja nav.
Guláv dálla gå muhtema li slaje dajna, ja hæhttuji dagu bágov åhtsåt, valla ij dal dat majdik dagá jus dal huoman hárjjidalli.
Vijmak gåjt dal riekta sjaddá, javllá Knutsen.
"Sámearená" ietja sajijn Knutsen aj nammat læstádiánalasj bienajt majna l iesj bajás sjaddam, ja sån la aj åvddånimev dajn birrusijn tjuovvum.
-Sámegiella l vájmogiella.
Gå sárnev sábmáj guláv, jali sárnne sámegiellaj jårggåluvvá, de juoga dáhpáduvvá.
Sámegiella ienebut vájmmuj dæhppu.
Ja muv mielas vierttijma ienebut sámegielav biednagoade uvsaj sisbielen gullat.
Jáhkáv sámegiella aj tjadná sámevierregav biednagoahtáj.
Jus ij bárep danna gullu, jáhkáv muhtema åhtsi sámearenáv ietjá sajijn, dagu sámecupajn ja nav gånnå oattjo ietjas "sámevuodav" vásedit, javllá Knutsen ja ballá sån dáj bágoj muhtemijt juolgij nali duolmmu.
Knutsen sáñart gå ij la nuorap jagij sinna juo sámegielav oahppam låhkåt ja tjállet, ja várrot áj jusga diehtá "dát sábme" l ienebut dåhkkidum dálla gå dåssju soames jage dás åvddåla.
-Dárojduhttem ij la vilá jábmám.
Munji l gåjt sámegiella riek árvvon, ja dav árvov de aj sidáv ietjama mánájda vaddet, hæjttá riek måvtugis Ivar Otto Knutsen.
Vájnnot ádjájt ja áhkojt
Knutsen la tjaktja rájes åhpadimev tjuovvum sámegiellaj gånnå aj oahppá tjállet ja låhkåt, ja sån aj gæhttjá åvddålij guovlluj mij bargguj guosská.
Boahtte buolvajda
Knutsen ij dádjada manen muhtema e berusta sámegielav oahppat.
"Sámearená" ietja sajijn
Knutsen aj nammat læstádiánalasj bienajt majna l iesj bajás sjaddam, ja sån la aj åvddånimev dajn birrusijn tjuovvum.
Viessomájgev la guoles ja guollimis viessum, ja dajna aj gullá gånnå gáma gåddå.
Sildáv vuorddá, valla huoman håjen sjaddá gå ájádallá mij aj sildáv tjuovvu.
-Silldá l sjivnnjediddjen, ja aj moassjen, javllá guollár Elmar Andersen Ájluovtas.
Måttijt jagijt la nuores viessum, ja ájggu ájn moadda jage guollimis viessot.
Elmar Andersen Ájluovtas Divtasvuonan la juo ålles giesev vuorddám desik oadtju háhka- jali játtiviermijt suohppot.
Tjaktja l juo, ja dajna l aj sujna vat miella guollitjit.
Elmar Andersen ávvus gå gullá silldá l vuonaj sisi lahkanime.
Divtasvuodnaj aj.
Sæmmi båttå aj sjaddá håjen gå "divna" galggi oassálasstet værálda stuorámus silldáguollimij dán "suv" vuonan.
Ienemusát ballá stuorra hávsajs.
-Silldá l sjivnjediddjen, valla aj moassjen.
Sildá mañen dal jáddi tjuovvu, ja nav aj munji ávkken, valla huoman sjattav håjen gå vat da stuorra áhpehávsa båhti sildáv bivdátjit.
Ælla val ajtu sidjij sadje dáppen dáj vuodnasåhkkij sinna.
Gå daj stuorra nuohtij guolliji, de rábasti aj ietjá guolit, dagu játtijt.
Nav de diedon binnu guolijs midjij, vuonaguollárijda, gudi gæhttjalip unnep vantsaj guollit ja viessomlájbev dassta åttjudit, javllá Andersen.
Oahpestiddje gáhtum Vásse bierjjedagá bivddin 19.700 tånna sildájs Vuona merragátte ålggolin dajs sildájs ma li jådon Vestasjjæggáj, ja aj Divtasvuodnaj.
Dát merkaj dán jage lij rek ållo sildájs, valla Elmar Andersen ij huoman jáhke nav ållo silldá Divtasvuodnaj boahtá.
-Dat silldá mij dåjt jagijt lij dagu oahpestiddje ja gávnadij Divtasvuodnaj, la gáhtum.
Dajna e desti sildá vuodnasåhkkijda boade dagu dåjt jagijt.
Silldá dal boahtá, valla ij nav bierkkán, subtsas Elmar Andersen guhti huoman doajvvu sujna l boasstot.
-Dálla l má játti hadde allak, ja dajna l aj mávsánis játtiv guollit, javllá sån.
Nuorev biejssti Elmar Andersenan ij la vanntsa majna iesj sildáv máhttá bivddet, ja ij la ga sujna loahpe.
Andersen bivddá dåssju viermij, ja jáddi, sájdde ja háhka l dal sunji ávkken.
Andersen la akta gålmåt guollárijs guhti l Ájluovtagáddáj báhtsám.
Åvbdebut lidjin ienep guollára ja ienep vantsa.
Andersena mielas ælla desti saje dakkár smávep vantsajda.
Jus galga guollimis viessot, de hæhttu stuorra hávsaj guollidit.
Valla stuorra hávsa aj nuorev biejssti.
-Aktak e galga munji subtsastit da stuorra hávsa e nuorev ja muv viessomlájbev biejste.
Muv lágátjijda ælla desti saje.
Stuorra hávsa båhti dájt gártjes vuodnasåhkkijt rábastittjat.
Ja mij de midjij báhtsá?
Dárkestiddje e nagá, jali e rat máhte dárkestit divna vantsajt.
Juska e oattjo ienebut gå 90 sláhpe tjiekñalis nuohtij guollit, de huoman adni tjiekñalap nuohtijt.
Ja dav de náhki tjiehkat, jali soajttá aj muttijn dárkestiddje dåbddi dajt skelmajt.
Dajna de bessi.
Ij la val nuorre massta dåhkki dåssju goajvvot.
De ruvva nåhkå.
Hæhttup tjáppagit guollit, subtsas Andersen hálvva suhton.
Diesel aj divrrum Andersen la vásedam buorep ájgijt, ja doajvvu ij væráp sjatta gå dálla.
-Eventyjrra l dal stuorra guolijt oadtjot, ja riek edna guolev, ja doajvov ájn oattjov moadda jage nuoren suhkat.
Diesel la aj divrrum, ja baláv ájn vil hadde lassán.
Jus vil ráddidus dieselhattev laset, ij la desti dåhkkidahtte dagu munji guollimis viessot, javllá Elmar Andersen mañutjissaj.
Oahpestiddje gáhtum
Vásse bierjjedagá bivddin 19.700 tånna sildájs Vuona merragátte ålggolin dajs sildájs ma li jådon Vestasjjæggáj, ja aj Divtasvuodnaj.
Nuorev biejssti
Elmar Andersenan ij la vanntsa majna iesj sildáv máhttá bivddet, ja ij la ga sujna loahpe.
Diesel aj divrrum
Andersen la vásedam buorep ájgijt, ja doajvvu ij væráp sjatta gå dálla.
http://lul.skrivebua.no la næhttabájke adræssa jus sidá julevsámegiellaj tjállet Nordlánda fylkkagirjjevuorká fálaldagán nuorajda.
Næhttabielle l dåssju dárogiellaj dálátjij doajmmam, valla dálla de dåhkki julevsámegiellaj aj dan bielen tjállet.
Gasskavahko rabáduváj Skrivebua oarjjel-, nuortak- ja julevsábmáj, ja dajna l aj sámegielagijda máhttelis ietjasa giellaj tjállet.
Hos oss kan du spise god mat og drikke hva du m�tte �nske.
Vi har �tte rom tilgjengelige for overnatting.
-Giella l ájnas oasse identitehtas, ja ájnas la aj sámegielav tjalmostit.
De esski jáhkáv nahkap båktet berustimev sámegiellaj nav vaj ulmutja sihti sámegielav oahppat.
Giella l aj viehkken kultuvrradádjadussaj, ja nav de vat buktá gierddisvuodav sámevuohtaj.
Tor Magne Berg la virgen Divtasvuona suohkanin sámegielav åvdedit.
Dáv javllá Divtasvuona suohkana ådåvirggájbiejadum "sámegielak" Tor Magne Berg.
Berg ij la stuoves virgen suohkanin, valla bálkkidum javlajda prosjæktabarggen guhti galggá gielladåjmajt ævtodit ja giellaplánav dahkat.
Duodden aj galggá ållit suohkana ietjas varresvuodatærmmaprosjevtav majna dån jage álggin.
Divtasvuona suohkan la ådådjagij rájes oasse Sámedikke sámegielaháldadusá guovlos.
Sámedigge l Divtasvuona suohkanij juollodam badjelasj 2 millijåvnå kråvnå dán vuostasj jahkáj.
Suohkan la åhtsåm giellakonsulentav, valla aktak ælla virggáj biejaduvvam.
Tor Magne Berg la virgen prosjæktabarggen guhti galggá ævtodit dåjmajt ja sámegieladåjmajt jåhtuj oadtot suohkanin.
Sáñardahtte Tor Magne Berg la Stuorravuonas Unjárga suohkanis Finmarkon.
Sujna l nuortakgiella iednegiellan, valla oahppam la, ja hárjjánam julevsámegiellaj badjelasj niellja jage.
Berg oahpástuváj julevsámegielajn "Sámásta"-prosjevta tjadá.
-Mån lidjiv nav vuorbálasj gå bessiv Anders Nystø-rávgge ja Sigmund Johnsena siegen barggat konsulænntan sunnu kurssagirjjerájdon "Sámásta", ja maññáj aj viehkketjállen Andersa siegen dan sæmmi prosjevtan.
Dan prosjevta tjadá oahpástuvviv aj Andersijn guhti lij riek buorre ulmusj, ja riek tjiehpes ja vissjalis giellabargge.
Anders Nystø la sáñardahtte persåvnålattjat, ja aj sáñardahtte giellatjiehppen, subtsas Tor Magne Berg gut vilá la "Sámásta"-prosjevtajn barggamin.
Dálla l iesj tjállen.
Gåktu "validit" Tor Magne Bergan li moadda ájádusá gåktu sámegielav åvdedit ja åvddånahttet suohkana systema tjadá.
Sån la dåssju guokta vahko rádehuodnahin Gásluovtan barggam, valla la juo háhppidam sámegielajn barggagoahtet, ja aj vehik ájádallat gåktu galggá dán bargguj "validit".
-Gatjálvis la munji boahtám gåktu galggá barggagoahtet, ja gåhtjoduvvam lav dåjmajt ævtodit.
Dåjmajt viertti ruvvaláhkáj jåhtuj oadtjot, valla huoman viertti "suojmma" barggat nav vaj ássje láddá madi barggá.
Muv vuostasj barggo la dal ævtodit dåjmajt giela hárráj, ja dåjmajt jåhtuj oadtjot nav vaj sámegiella tjalmot suohkanin.
Mån vuojnáv guovtegielakprosjevtajda, ja dåbmaris dåjmajda dagu galbajt uvsajda ja rahtebællájda åttjudit.
Duodden galgav aj gærggat varresvuodatærmmaprosjevtajn majna dån jage álggin, subtsas Tor Magne Berg ja ávvus gå la dákkár geldulasj virggáj biejadum.
Ij la "várálasj" Berga mielas la galle hásstalusájs, ja galle bargojs gå sámegielav galggá jåhtuj oadtjot suohkana systeman.
-Sidáv vuosedit sámegiella ij la "várálasj".
Sidáv aj oadtjot gielav suohkana háldadusán dåjmatjit nav vaj bæjválattjat gullu, ja nav vaj sjaddá luondulasj sámegielav gullat ja vuojnnet.
Sidáv dåjmajt jåhtuj oadtjot dat giellaviddjuris mij la dálla suohkana systeman.
Dajna de muv mielas vierttiv suohkana åssudagájt lagábut gæhttjat, ja aj makta li sámegialaga suohkana barggij gaskan ja gånnå guhtik barggi, javllá Tor Magne Berg.
Divtasvuona suohkana vuostasj giellaprosjæktabargge ájádallá guhkesájggásattjat, valla vuojnná aj dárbov bargguj mij gielav åvdet ruvva láhkáj.
Sån sihtá dåjmajt ruvvaláhkáj jåhtuj oadtjot, dåjmajt ma vaddi miehtemielak vájkkudusájt.
-Mån lav buoragit vuosstáj váldedum dán ájnas ja miellagiddavasj bargguj, javllá Divtasvuona suohkana sámegiellaåvdediddje
Sáñardahtte
Tor Magne Berg la Stuorravuonas Unjárga suohkanis Finmarkon.
Gåktu "validit"
Tor Magne Bergan li moadda ájádusá gåktu sámegielav åvdedit ja åvddånahttet suohkana systema tjadá.
Ij la "várálasj"
Berga mielas la galle hásstalusájs, ja galle bargojs gå sámegielav galggá jåhtuj oadtjot suohkana systeman.
Árran - julevsáme guovdásj Ájluovtan la oasse Nordlánda fylkkasuohkana nammadusás mij galggá rádijt vaddet Nordlánda bieles mij guosská nuorttalijguovlo åvdedibmáj.
Nordlándan la ham buorre máhttelisvuoda nuorttalijguovllopolitihkan.
Tone Finnesen, guhti la Árrana stivrranjunnjusj, la válljidum dán nammadussaj.
Akta åvdedimsuorgijs le dutkam ja åvddånahttem.
Gietjav máno l gållåm dallutjis gå Divtasvuona suohkan sáme giellaháldadusguovlluj oassálastij, ja vijmak la suohkan ulmutjav åhtsåmin guhti galggá suohkana sámegielaássjij barggat.
Boahtte dijstaga la åhtsåmájgge jus ájgo dan virggáj åhtsåt.
Giellakonsulænnta tjanáduvvá suohkana serviceåssudahkaj.
Gå suohkan la nav gådnam, ájggu Kultuvrradepartemænnta rapportav Divtasvuona suohkanis ádnot man guhkás li boahtám bargujn mij guosská sámegielaháldadusguovlujn.
Divtasvuona suohkan sáme giellaháldadusguovlluj ådåjagij rájes oassálasstij, valla departementa mielas la suohkan ilá mælggadav gådnam åvdås gå sámegielaga ietjasa gielav oadtju almmulattjat suohkana háldadusán adnet.
Dajna de departemænnta sihtá diehtet man guhkas suohkan la giellaplánaj boahtám.
Departemænnta aj ájggu suohkana bargov maññela snivva tjuovvot.
Jørgen Kintel, Mathias Mikkelsen ja Nils Heika Andersen gudi oassálasstin NRK-gilppusin "Diedá gus?"Norsk kortversjon
Jørgen Kintel, Mathias Mikkelsen ja Nils Heika Andersen gudi oassálasstin NRK-gilppusin "Diedá gus?"
Dát lij vidát jage rájdon gå Ájluovta skåvllå l oassálasstemin "Diedá gus?"-gilppusij mij ásaduvvá NRK Sámerádios.
Vásse duorastagá lidjin gålmmå oahppe mikrofåvnåj åvdån, ja gulldalidje ællim rat dudálattja gå sátta lij dåssju nuorttasámegiellaj.
Oassálasste ettjin rijba vuostasj gierde, ja sijáj mielas lij giella aj muhte rádjáj sivvan dasi.
-Ejma dádjada rat divna majt prográmmajådediddje ja duobbmár giehtojga gå dåssju nuorttasámev hålajga, javlli oassálasste Nils Heika Andersen, Jørgen Kintel ja Mathias Mikkelsen.
Nils Heika Andersen jáhkká avtan ja vájbi guovten gatjálvisán lij ållu buorebut mannat jus lidjin gatjálvisájt oadtjot sæmmi bále gå då nuppe nav vaj ájádallamájgge lij jur sæmmi guhkke divnajn.
-Oanes ájgge lij gal muhttijn ájádalátjit dajna gå oattjojma ietjamij giellaj jårggåluvvam esski maññela, javllá sån ja vuornnu sij lij nievres vuojtádalle.
- Ij dal dat majdik dagá jus vuojtádalájma.
Suohtas lij dal huoman oassálasstet, valla suohttasabbo lij gal jus lijma divna dádjadit.
Doajvov boahtte jahkáj la unnán ietjájduvvam, javllá Nils Heika Andersen.
Gålmmå stuorra girje gáptij ja bunadij birra li juo gárvvása, ja oasse dánna lij aj divtasvuonaga siegen, juogu dal modellan, jali kamera duogen, jali prosæktajådeddjen.Lågev biele leksikåvnås li julevsáme gáptij birra, ja Hábmera bunad la aj dajn girjijn.
Bildet: Sara Mikkelsen (9), Mikkel Amma Kuoljok (5), Åshild Jessen, Sylvia Nystø, Ingar Nikolaisen Kuoljok, Aline Mikkelsen, Erling Urheim, Reidun Paulsen ja Tor Erik Paulsen (unna gåvåsj) lij oassálasstám stuorra gáppte- ja bunadleksikåvnnåj.
Gålmmå stuorra girje gáptij ja bunadij birra li juo gárvvása, ja oasse dánna lij aj divtasvuonaga siegen, juogu dal modellan, jali kamera duogen, jali prosæktajådeddjen.
Lågev biele leksikåvnås li julevsáme gáptij birra, ja Hábmera bunad la aj dajn girjijn.
Damms álmmudahka la 3 jage dájna prosjevtajn barggam åvdås gå leksikåvnnå almoduváj moarmesmánon.
Ja boados dat bargos sjattaj 3 girje rájdon mij vuoset juohkka lágásj gáptijt ja bunadijt juohkkat guovlos dát mijá guhka rijkas.
Dát la vuostasj ålles leksikåvnnå Vuona bunadij ja gáptij birra, ja badjelasj 400 bunada ja gápte lij mañen.
Leksikåvnnå vuoset mij gávnnu bunadijs ja gáptijs, gåktu aneduvvi ja aj manen ja gåktu aneduvvin åvddåla.
Moadda girje gáptij ja bunadij birra li almoduvvam, valla dát la vuostasj girjjerájddo gånnå li tjoahkkim gájkka bunadijt ja gáptijt ålles rijkas.
Tjoahkken la birrusij 400 bunada ja gápte dájn gålmåjn girjijn.
Julevsáme gáptij prosjevta jådediddje Aline Mikkelsen la riek ávon gå la vijmak almoduvvam mij la nav snivva dagádum.
Ja suv mielas li julevsáme gápte viehka stuorra sajev oadtjum.
-Galla vuojnáv julevsáme gápte li 10 biele oadtjum, valla muv mielas viertti nav ållo liehket jus galggá vehik gáptij birra subtsastit dajna gå gápte birra la nav ållo majt viertti giehttot.
Ja dudálasj dal viertti liehket gå dákkár stuorra leksikåvnnå l dagádum gånnå gápte juohkkat guovlos mijá rijkas li viek stuorra sajev oadtjum, javllá bájkálasj prosjæktajådediddje Aline Mikkelsen.
Hábmera bunad la aj dán leksikåvnån, ja gålmmå biele li nissuna ja ålmmå bunada birra Hábmeris.
Jus sidá dáj bunadij ja julevsáme gáptij birra låhkåt la máhttelis gatjádit juogu dal girjjevuorkán, jali girjijt rávvit girjjeoassásis jali almmudagás.
-Dát leksikåvnnå ij gávnnu juohkka oassásin, valla dåhkki dal aj almmudagás rávvit, subtsas redáktørra Halvard Vik Damms almmudagán.
Vuostasj prienntim, 5000 girje, la almmudahka vuobddám, valla ådå girje lij juo prienntiduvvam.
Anne Kalstad Mikkelsen Árrana dávvervuorkán sihtá ulmutjijt tjoahkkit seminárraj gånå ritualaj birra ságastuvvá.
Seminárra l gålgådismáno 10. biejve.Norsk kortversjon/Oanegis dárogiellaj
Seminárra l gålgådismáno 10. biejve.
Det v�res, det v�res!
Foto: Bente Ellingsen
"Gierkkamis hávddáj" la seminára namma mij Árranin ásaduvvá gålgådismáno 10. biejve.
Seminárra l ritualaj birra, ja la oassen stuodavuosádusá åvddåbargos.
Vuosádus mij ruvvaláhkáj Árranin sjaddá la iellema iesjguhtiklágásj rituálaj ja dijdaj birra duola dagu riegádime ja gástadime birra, skallujlåhkåma birra, ja váldaj ja jábmema birra.
Rituála li vuoge ájnegis ulmutja viessomájgev mujttádahttet ja hábmedit, valla aj fámiljaj ja sebrudahkaj.
-Mañemus lahkke oasse stuodavuosádusás la ållu álgon.
Dajna de gåhttjop seminárraj mij galggá gåvvidit dáv boahtte vuosádusáv.
Dáv vuosádusáv lip gåhttjum "Gierggamis hávddáj", ja seminárra l åvddåbarggo vaj galggap ietjama ájádusájt dán vuosádusá birra tjuovggistit, subtsas Anne Kalstad Mikkelsen Árrana dávvervuorkán.
Árran sihtá dájna vuosádusájn tjalmostit "sisñelasj gielav", dav ájádusværáldav massta ulmutja li oase, ja hásstalus la dal Árranij dakkár vuosádusáv dahkat.
-Mijá gaskan li dal moadda dijda ja rituála dat rájes gå mánná riegát ja gå namáv galggá oadtjot, gitta jábmemij ja hávddádibmáj.
Dajna lip gåhttjum buoremus guoradallijt diehki Árranij giehtotjit dákkár ássjij birra.
Ja mån lav mihá gå lip aj nahkam oadtjot buoremus guoradallev gadnihij ja sájvaj birra diehki.
Mån lav sihkar dát sjaddá buorre ja ávkálasj seminárra, subtsas Kalstad-Mikkelsen.
Ja vuosádus galggá boahtteájge dievddet lahkke tjællárav Árrana dávvervuorkán.
Dájna lahkanimijn sihtá Árrana dávvervuorkká vuosádusá baktu dættodit vuojññalasj oasev kultuvras.
-Gatjálvisáv mav sihtap vásstedit ij la massta viessop, ájnat man åvdås viessop.
Ulmusj la guovdátjin ja dávvera ma galggi vuosádussaj, aneduvvi viehkken sissñálasj duohtavuodadádjadusáv åvddån buktet, javlá Kalstad Mikkelsen.
Dajna gå Divtasvuona suohkan la sáme giellaháldadusguovlluj boahtám, la aj Nordlánda fylkkasuohkan mañen.
Dajna åhtså fylkkasuohkan giellakonsulentav gut virggáj galggá biejaduvvat dán dálve.
Barggosadje l fylkkahuodnahin Bådødjon, valla fylkkasuohkan árvustallá kåntåvråv Árranij biedjat.
Åhtsåmájgge dán virggáj la mañemus biejve dán mánon.
Fylkkadigge le mierredam 3-jahkásasj julevsáme joarkkaskåvllåfálaldagáv Knut Hamsun Joarkkaskåvllåj ásadit.
Gåsi galggá ásaduvvat le geldulasj, Ájluoktaj jali Oppájddáj.
Fylkkaráde dav maŋep bierjjedagá mierret.
Fálaldahka media ja guládallamåhpadus boahtte skåvllåjages, 2008/09.
- Dát le sierralágásj ja geldulasj fálaldahka.
Mij lip vuostatja Vuonan, ja nav guhkás gå mån diedáv ålles Nuorttakálohtan, gudi sáme álmmugij dáv fállap.
Nordlánda fylkkasuohkan le viehka buoragit barggam gå dáv nagádi, javllá prosjæktajådediddje Knut Hamsun js'an, Sven Asbjørn Korneliussen.
Skåvllå la åhpadiddjevirgijt almodam, åhtsi máhtudagáv julevsámegielan, ja aj fáhkamáhtudagáv mediaguládallamin, mediabuvtadibmen ja mediahábmidibmen- ja mediaåvddånbuktemvuogen.- Ájggomus le aktisasjfágajt julevsámegielan åhpadit, valla hásstalus sjaddá åhpadiddjijt gávnnat gejna li giella- ja aj fáhkamáhtudagá.
Fálaldagá baktu oahppe oadtju oahppomáhtudagáv gålmåjn jagijn skåvlån, jali máhtti fáhkagirjev gåvvididdjen, mediahábmididdjen jali mediagrafihkkárin válldet, subtsas Korneliussen.
Fylkkadigge le mærrádusá baktu gájbbedam Sámedigge viehket máhtudagájn ja dårjajn dárbulasj oahppamnævojt åvddånahtátjit, gå dat la stáhta åvdåsvásstádus.
Oahppamnævo aktisasjfágajda juo muhtem mærráj gávnnuji, valla vájlluji programfágajda ja hæhttuji dagáduvvat.- Lip åhtsåm Sámedikkes guokta ållesvirgijt oahppamnævojt dagátjit, javllá Árrana direktørra Filip Mikkelsen.
Duoddis åtsådallam li gå bargge gejna juo li ålles virge dákkir prosjevtajn galggi barggat de e rat vuorbástuvá.- Ep ham ållu vuodos hæhttu álgget, ja jáhkkep jårggålibme dálásj oahppoplánas máhttá tjoavdos liehket, javllá Árran-direktørra.
Fálaldahka Nuortta-Sálton galggá åvdeduvvat Sámedikke prinsihpaj ja njuolgadusáj milta sáme álmmuga joarkkaskåvlå åhpadusá gáktuj.
Fálaldagán vuodo galggá liehket julevsámegiella ja kultuvrra, ja vuostatjin bisodit sáme sebrudagá máhtudahkdárbov.
Galggá liehket sadje 15 oahppijda, aktan oahppomáhttelisvuodajn ållessjattugijda.
Åhpadus le åvdemusát sidjij gænna le julevsámegiella skåvlån - valla le sadje iehtjádijda gudi sihti mediav ja guládallamav oahppat - jus sæmmi bále sámegielav oahppi.- Julevsáme guovllo svieriga bielen le aj oasse mijá ulmmejuohkusis, javllá Sven Asbjørn Korneliussen.
Åhpadibme le aj rabás oahppijda nuortta- ja oarjjesámegielajn vuostasjgiellan, jus ekonomalasj ressursaj hiehpá.
Vuojnnet oajbbom le Ájluovta ja Oppájde gaskan gå sáhka l gåsi skåvllåfálaldagáv ásadit.
Sáme birás Árranin dættot siján le juo infrastruktuvrra, teknihkalasj vædtsaga ja sierraláhkáj fáhkabirás, ja aj Sámi Radio le sæmmi guovdátjin.- Miján li stuorra hásstalusá mijá guovlon ja sihtap sáme nuorajt rekrutterit ja alodit sijáv vuodoåhpadusáv moatten suorgen válldet, ja dákkir rekrutterimprosessan le ájnas fálaldahka sáme birrasij ásaduvvá, oajvvát Filip Mikkelsen.Oajvveskåvlå vuodosávadus le dáv ådå åhpadusfálaldagáv Oppájddáj ásadit, ja skåvlå oahppijráde dav doarjju, jáhkki sirádibme oahppijs le vuorbedis oahppijda ja skåvllåbirrasij.
Knut Hamsun Joarkkaskåvllå le álgon prosjekterim gållobudsjehtajn avta milijåvnå kråvnnåj, gånnå 500 000 le teknihkalasj infrastruktuvra åvdedibmáj.Gåsi ådå åhpadusfálaldahka ásaduvvá, fylkkaráden mierreduvvá 14. biejve javllamánon.
Tæksta: Kitty Skapalen Jårggålibme: Idar Kintel
Oassev�llde TV-progr�mman 71� nord b�htin vuolus Tjierrekluoktaj.
G�ro bielen progr�mmaj�dediddje Tom Stiansen.
G�vv� l TV-progr�mmas.
Dán jagásj 71° nord-prográmman TV-Norgin lij aj oasse Divtasvuonas.
Dáhpádus mánnodagá lij gå oassevállde mannin váttse Vuodnabadás Tjierrekluoktaj.Norsk kortversjon /Oanegis dárogiellaj
Dáhpádus mánnodagá lij gå oassevállde mannin váttse Vuodnabadás Tjierrekluoktaj.
Norsk kortversjon /Oanegis dárogiellaj
Vuodnabadás mannin da gietjav oassevállde Sájvvajávrráj (Vuodnabatjávrráj).
Jávrev "suhkin" miehtáj gårvudagá nanna majt ietja dahkin dajs dárbbagijs majt guoddin.
Jávre skåhpes gállin juovaj gitta Ávtjejávrráj.
Dassta vat máhttsin ruoptus, ja mannin bálggá milta gitta Kanåvnnåj gånnå aj idjadin.
Biejvet maññela galggin Tjierrekluoktaj jåvsådit.
Åvdås gå nav guhkás båhtin, tjádjánin gitta Svieriga rijkkarádjáj.
Ja vuostasj bále 71° nord-prográmmajn lidjin oassevállde ietjá rijkkaj jåvsådam.
Jåvsådin gåjt Tjierrekluoktaj åvddål ájggemiere, ja dajna lij vuojtto bessat Stetinda hotellan Gásluovtan bullarlávkan tjåhkudallat, ja njálga biebmojt bårråt.
Giella F�bmo.
Kaia Kalstada girjje le oadtjum nam�v �Giella F�bmo� mij le d�rogiellaj spr�kmakt.
� Giela tjad� diedojt oadtjop ja vaddep.
Gielajn birrusav b�jnedip.
Giella le f�bmo, tjielggi s�n girje nam�v.
Kaia Kalstad le viggam julevsáme gielav åvdedit ålles ållessjattuk iellemin.
72 jagágin le esski julevsámegiellaj oahppogirjev almodam.
Girjje mij le oahppijda nælját dásen gejna le julevsámegiella vuostasjgiellan le vargga 200 biele stuorre.
Utvikling og utforming av reklame, markedsf�ring, profilering og visuell kommunikasjon innenfor trykte og digitale medier.
- Lev moadda tevsta dáro- ja nuorttasámegielas jårggålam.
Diedá midja åhpadiddje tevstajt luojkadit dagu garjá, tjajmát Kalstad.
Guokta jage li juo vássám dat rájes gå mánusav Báhko girjjealmmudahkaj julevsáme guovdátjin Árranin rájaj.
- Girjjealmmudahka le ájgev gållådam girjjáj tjuorggasijt tjuorggat åvddål gå almoduváj.
Båhtusijn lev gal dudálasj, javllá Kaia Kalstad.
Vuostasj Sån lij vuostasj åhpadiddje Divtasvuonan gænna lej sámegiella fáhkan tijmmaplánan.
Kalstad åhpadij sámegielan nubbegiellan Gásluovta skåvlån.
Árrat vuojnij dav stuorra dárbov oahppamnævojs oahppijda gudi julevsámegielav oahppin.
Dan diehti sån ja ietjá sámegielaåhpadiddje li asstoájgen oahppamnævojt dárogielas sámegiellaj jårggålam.
Kalstad aj oassálastij gå Ådå testamentav julevsámegiellaj jårggålin ja vuodoskåvlå sáme oahppaplána hábbmimin.
Duodden lij aj ájras Sáme åhpadusráden gáktsa jage.
Lájtádaláj - Julevsámegiella le ietjam iednegiella ja dan diehti berustav dassta.
Gå sámegielan åhpadahttjájiv de ællim oahppamnævo, lidjin dåssju ietjam gieda ja åtgalla plakáhta.
Ållu buorre le gå dálásj sáme nuora ietjas iednegielav sihti ságastit.
Muv máná bajássjaddin 60- ja 70-jagijn.
Sij lidjin dajs gudi åhpadimev sámegielan nubbegiellan vuostatjin oadtjun.
Gájgodin muvva gå ittjiv sámegielav mánná rájes juo sidjij åhpada, subtsas Kalstad.
- Man diehti ittji dav dagá?
- Dalloj pedagoga javllin máná ettjin buvte ienep gå avtav gielav ájgen oahppat.
Dalloj lij dárojduhttem ájádallamvuohke, dættot sån.
Skámát Nuorran lij Kalstad sadjásasj åhpadiddje Måsken, åbbå sáme sebrudahka.
- Uddniga skámádav gå månnå sáme skåvlån sáme sebrudagán dåssju dárogiellaj åhpadiv.
Oahppe hæhttujin munji dárustit jus vásstádusáv galggin oadtjot.
Dat vilá vájmonam dæddal.
Dalloj iv lim rat gåhtsevasj sámegiela iesjárvo hárráj ja majt dat merkaj sámijda.
Sáhka le iesjdåbdo birra.
Gå ij besa ietjas vuojnojt åvddånbuktet ietjasa gielajn, ájnat gielajn mav ij buvte, de ij ålles ulmutjin dåbdå, javllá Kaia Kalstad.
Lájtádaláj
- Julevsámegiella le ietjam iednegiella ja dan diehti berustav dassta.
Skámát
Nuorran lij Kalstad sadjásasj åhpadiddje Måsken, åbbå sáme sebrudahka.
�d�virgg�jbiejaduvvam NRK-journalista Sander Andersen ja Harrieth Aira.
Vehi journalistihkka, ållo teknihkka... Harrieth Aira ja Sander Andersen libá dájt mañemus vahkojt bæssátjij åvddåla NRK Sáme Radio oajvvekåntåvrån Kárásjjågån barggamin, gånnå libá oahppamin ja oahpásmuvvamin ådå virgijda.
Dáppe ådåvirggájbiejadum journalistaguovtes galggaba gárveduvvat NRK'a doajmmalasedibmáj Divtasvuonan.
Han snakker fortere og fortere, blir varmere og varmere og man merker at pulsen �ker.
Knut H�ivaag blir rimelig sterkt engasjert n�r det blir prat om klatring.
N� jobber han for � f� Hamar�y p� klatre-kartet og med seg p� laget har han to av verdens beste klatrere.
Bájkálasj kåntåvrra Ájluovtan le oadtjum ienep kåntåvrrå- ja studiosajev, guovte gierde ienep bargge ja galggá buvtadit jienav ja aj gåvåjt.
Dát le oassen Sámeradio doajmmalasedimes julevsáme- ja oarjjelsámegiela guovlon.
Lågev jage lip juo dal doajmmam ja ep la dåjmav lasedam, valla dálla le dal muddo dåjmav lasedit, javllá ådåsdåjmadiddje Ravdna Buljo.
Juo vuoratjismáno 2. biejve galggaba dá guokta ådåvirggájbiejadum journalista Harrieth Aira (45) ja Sander Andersen (47) vuostasj radiosáddagav sáddit "ådå" studios Ájluovtas.
Bæssátjij maññela lip gárvvása sádditjit radio- ja TV-ássje julevsáme guovlos.
Dát buktá ådå ja stuoráp berustimev dán guovlluj Sáltoduoddaris oarjját gitta Bálágij nuorttan, ja aj Jielleváre ja Jåhkåmåhke guovlojda Svieriga bielen.
- Duodden julevsáme radioådåsijda ma guokti vahkkuj sáddiduvvi galggaba dá guovtes Ájluovtan mañenagi buvtadit ådås- ja reportasjaássjijt aktisasj nuorttarijkalasj sáme TV-ådåsijda "Oddasat", subtsas Buljo.
Harrieth Aira bådij journalisstavirggáj bargos Sámedikken (Árranin) ja dát le vuostasj bále sån journalisstan barggá.
Sander Andersen le juo måttijt jagijt journalisstan barggam Bájkkeavijsa Nuortta-Sálton gånnå vásstedij avijsa sáme biele åvdås.
Sån galggá dal vásstedit TV-oase åvdås dåjman bájkálasj kåntåvrån Ájluovtan.
Dálla bæssátjij åvddåla libá NRK-journalistaguovtes NRK Sáme Radion Kárásjjågån nágin vahkov, oahppamin ja oahpásmuvvamin ådå virgijda.
-Råhtto ja dertjestibme le galla årrum.
Vehi journalistihkka ja ållo teknihkka - ja guhka barggobiejve.
Ja dálla dal kamerakurssaj álggin, subtsas Sander Andersen.
Aira-guoktájn libá juo tjadádam dajt hásstalusájt ja ássjijt ma sjaddi vuodon dåjmajda Ájluovtan.
Duodden radio- ja TV-buvtadibmáj galggaba aj tæksta-TV'av ja internehtabielev vuorodit ja jådedit.
Dássta dal sjaddá moatte láhkáj ådå mediaárggabiejvve Nuortta-Sálton, jáhkká Sander Andersen.
Dav jáhkká aj ådåsdåjmadiddje Ravdna Buljo.
- Julevsáme guovllo ienebuv vuojnnusij boahtá.
TV le fábmogis medium, javllá sån - ja javllá TV-buvtadime ma Divtas-vuonan buvtaduvvi soajtti moatten aktijvuodan aj hiehpat NRK Nordlánda sáddagijda.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Lars Th.
Kintel
- Ájádus le guokta julevsáme magasijna aktan gullevasj jiednafálaldagájn almodit.
Akta magasijnna le mánájda, ja nubbe magasijnna le gájka iehtjádijda.
Dav javllá Lars Theodor Kintel, guhti ájggu julevsáme mediagoadev Ájluoktaj ásadit.
Kintela milta galggá "ållessjattukmágásijnna" liehket 35-40 bællásasj ja niellji jahkáj almoduvvat.
"Mánájmagasijnna" galggá aj niellji jahkáj almoduvvat, valla danna gal e galga sæmmi ållo biele juohkka almodusán.
Ulmmejuogos le juohkkahasj guhti julevsámegielav låhkåt buktá.
Ulmmeguovllo navti sjaddá julevsáme guovllo, aj Svierigin.
Viddnudahkaásadiddje dádjat magasijnajn sjaddá ráddjidum låhkkelåhko, valla jus julevsámegielan galggá boahtteájgge, de dákkir dåjma hæhttuji tjadáduvvat.
Giela stáhtus aj laseduvvá, navti ihkap ienebuv sihti dav oahppat, miejnni Kintel.
Mediagoahte Ájluovtan aj ájggu jiednafálaldagáv buvtadit, mij jáhkedahtte le sierraláhkáj ájnas vuorrasap sámijda.
- Moattes sijás dåssju sámegielav njálmálattjat bukti, ja e tjállet jali låhkåt buvte.
Mánájda sjaddá aj suohttasabbo ja måvtåstuhtte gulldalit ienni gå låhkåt, miejnni Kintel guhti jáhkká dát fálaldahka åvddånbuvteduvvá bájkálasj radio, næhttaradioa ja cd:aj baktu ma magasijnajt tjuovvu.
Magasijnna galggá tjuovvot sæmmi vuogev gå Bájkkeavijssa Nuortta-Sállto, gånnå dåjmadusá tjállusa tjáleduvvi julevsámegiellaj, tjoahkkájgessusijn dárogiellaj.
Jáhkedahtte mediagoade ásadimes båhti 5 jahkevirge dåjmadussaj.
Lars Th.
Kintel sávvá mediagoahte Árrana lahka ásaduvvá, váj le dan giellabirrusin.
Gå Nordlánda fylkkasuohkan dálla le mierredam sáme joarkkaskåvllåfálaldagáv media ja guládallamin Knut Hamsun js:aj Ájluoktaj ásadit, de le dat stuorra ávkken plánidum ásadibmáj.
Ráddnávuohta skåvllåfálaldagájn soajttá vaddet hárjjidallamsajijt oahppijda, ja ihkap ienep åhttse skåvllåj, miejnni Kintel.
Sån jáhkká almodit guokta iesjgeŋgalágásj magasijna avta ja sæmmi dåjmadusán vaddá ájnas aktisasjdoajmmavájkkudusájt.
Máhttelis le duola dagu sámegielak typografav/grafalasj hábbmididdjev ålles virggáj biedjat.
Ja gå jáhkedahtte ienemusát nuora virggáj biejaduvvi, de le prosjekta aj nuorajdoajmma.
- Le stuorra vánesvuohta formálalasj máhtudagás journalistihkan julevsáme birrasin, valla aktan ådå skåvllåfálaldagájn de soajttá ásadibme Ájluovtan nuorajt journalisstavirggáj giesset, sávat Lars Th.
Kintel.
Ájluovta mediagoade dábálasj doajmmagålo li merustaláduvvam 2 milijåvnåjda jahkáj, ja gåjt álggodásen ájádaláduvvá dáv ruhtadit 1 milijåvnåjn Sámedikkes ja Nordlánda fylkasuohkanis ja Divtasvuona suohkanis guhtik bielle millijåvnåjn.
Divtasvuona suohkan máhttá biednigijt guovtegielakvuodaruhtadårjas viedtjat.
Maŋenagi le ájggomus ruhtadimev stuoves ruhtadårjajn Sámedikke budsjehtas ja/jali EU-rudáj baktu oadtjot.
- Álggodásen le dát prosjækta Vuona bielen, valla le almma máhttelisvuohta vijdedit julevsáme guovlojda Svieriga bielen, subtsas Kintel, gudi ruhtadårjav åhtså Divtasvuona suohkanis, Nordlánda fylkasuohkanis ja Sámedikkes álggoprosjæktaj gånnå juohkkahasj sijás galggá gålmadisáv gålojs mákset, 27.000 kråvnå.
Rádádallamviddnudahka Geelmyden.Kiese galggá álggoprosjekterimav dåjmadit, ålles budsjehtta le 81.000 kråvnå.
- Jáhkáv ásadus sjaddá viehkken julevsámegiela boahtteájgev bisodittjat.
Dán aktijvuodan le ájnas konstruktijvalasj ja buorre dåjmaj boahtte jagijn.
Mediagoahte Ájluovtan sjaddá dákkir buorre dåjmma, oajvvat Lars Th.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel
G�HTTJU Mihttsam�ra �vudallamij.
Drag Aktivitet ja g�robieles: Thorstein Solstr�m, Ingrid Kintel ja Inge Olsen g�httju nuorajt, 16 jag�gijt ja vuorrasappojt h�vsskudal�tjit ja suohtastal�tjit �jl�dd�j Mihttsam�ra.
Sávvi buorre dálgev, dåjmajt ja 30-40 nuora guhti oassálassti.
Mihttsamára galggi Ájlátten suohtastallat volleybállujn, paintbállujn, gilppusij, ståhkusij ja njálga biebmoj.
Organisasjåvnnå "Drag Aktivitet" tjadát dáv ásadimev, ja oadtjum li biednikdårjav moattet guovlos majna dáv tjadádi.
Nordlánnda fylkkasuohkan ja Frifond li rudájt juollodam.
Dát ásadus gånnå e galga mahkkirak juhkusa (alkohol) gullu divna nuorajdi, ij la dåssju sáme nuorajda nav gåktu ávijsajn la tjáledum.
-Divna guhti li 16 jagága ja vuorrasappo bessi oassálasstet, ja ij la ga dárbbo diededit åvddål gå boadá.
Vuorddep åvdemusát nuorajt mijá bájkes, valla jus Hábmelnuora båhti de ep rája sijáv, tjajmát Inge Olsen.
Ingrid Kintela, Simon Paulsena ja Thorstein Solstrøma siegen le sån ásaduskomitéan.
Vierttiji aj viehkev oadtjot ietjá nuorajs guhti gulluji Drag Aktivitehttaj, vaj bessi tjadádit dáv biejvev Ájlátten.
Ienemus oasse dåjmajs galggá liehket dannák Ájlát fiervvágátten, gånnå l stuor giedde.
Dánna l partytællta ja dållå gånnå máhtti biebmojt basset, ja gånnå ståhki ja gilpustalli.
Volleybállojalgga mij la sáddujs dagádum le dannák rahtebællán.
Dajna nuora Drag Aktivitehtan dijmmá barggin, ja álu anon la.
Mihttsamára aj galggi danna volleybállov spellat.
Paintbállo l aj sierraláhkáj doajmma majt nuora berusti.
Ásadiddjijn li ietjajnis vædtsaga ja bagádalle.
Almulasj doarjjaga dahki vaj máhtti tjadádit dáv biejvev, ja danen e aktak dárbaha mákset dán oassálasstemij Ájlátten.
-Ja e ga aktak dárbaha biebmojs mákset iehkedis.
Dánna oattjo bårråt gallánibmáj, subtsasti Ingrid Kintel, Thorstein Solstrøm ja Inge Olsen - ja diedon doajvvu buorre dálkev dan biejve.
Hávsskedabbo l. Valla jus nievres dálkijn boahtá, de la miján ietjá tjåvddusa.
- Vuordatjip tjáhpa dálkev, ållo nuorajt ja hávsskes biejvev.
Ájládde l sadje nuorajdi Mihttsamára, subtsasti dá gålmmå ásadiddje.
Árran le aktisattjat barggagoahtám allaskåvlåjn Bådåddjon ja Scott Polar Research Institutajn Cambridgan Englandan.
Boados dássta sjaddá guoradallaminstituhtta nuorttaguovloåhpadussaj mij ásaduvvá Árranij Ájluoktaj.
Navti ienep barggosaje ja duodde dåjma julevsáme guovdátjij båhti.
Boahtteájggáj galggá Árran guoradallamdahkamusájt válldet almulasjvuoda åvdås ja ájnas dahkamusguoradallamijt æládusiellemij.
Sjiehtadus allaskåvlåjn Bådådjon vuollájtjáleduváj vásse bierjjedagá, aktisasjbarggo ieññilsk instituhtajn bæssátjij åvddåla.
- Dát le ájnas midjij.
Dálla máhttep máhtudagáv ja máhtukvuodav buoredit, ja guoradallaminstituhttan nuorttaguov-loåhpadussaj sjaddat.
Navti Árran sjaddá sierralágásj máhtudagáv åvddånahttet gå álggoálmmuga birra le sáhka, subtsas Árrana direktørra, Filip Mikkelsen.
Háldadimvásstádus Árran-direktørra subtsas li moadda jage juo gæhttjalam guoradallamav julevsáme guovdátjij ásadit.
- Åvdedibme nuorttaguovlojs le dav máhttelisvuodav vaddám majt lip vuorddám.
Árran le juo koordinator sáme institusjåvnåjda nuorttaguovllo-bargon.
Sihtap ietja háldadimvásstádusáv guoradallaminstituhtas, valla hæhttup ietjama tjadnat ásadum guoradallaminstitusjåvnnåj mij fágalasj åvdåsvásstádusáv válldá.
Dav dåssju allaskåvlå ja universitehta máhtti dahkat, dættot Mikkelsen.
- Sjiehtadus allaskåvlåjn Bådådjon merkaj mij dal formálalattjat máhttep guoradallambargoj álgget ja máhttep Vuona guoradallamrádes rudájt åhtsåt.
Máhtudagáv nannit Bæssátjij åvddåla lidjin åvdåstiddje Árranis Cambridgan Englandan gånnå Scott Polar Research Instituhtajn aktisasjbarggosjiehtadusáv dahkin.
Instituhtta le dajs åvdemusájs væráldin mij guosská nuorttaguovllo-gatjálvisájda.
Aktisasjbarggo Árrana ja duon máhtulasj Ieññilsk institusjåvnå gaskan sjaddá dáhpáduvvat guovte suorgen.
- Studænntalånudibme sjaddá guovdálasj aktisasjbargon.
Studenta Ieññils instituhtas máhtti Divtasvuonan barggat ja studenta Vuonas sæmmi láhkáj Englandan, gå barggi Master- ja doktorgrádaåhpadusáj.
Duodden Scott Polar Research Institut sjaddá ájnas leverandørra ja bagádalle mij nanni máhtudagáv mijá lunna, javllá Árran-direktørra - guhti jáhkká aktisasjbarggoprosjækta sjaddá ájnas Árranij ja dájda guovlojda boahtteájggáj, ja mañenagi sjaddi aj moadda allamáhtudak-barggosaje dajda guovlojda.
Rávkká ressursajt - Hásstalussan sjaddá birrásav nannit.
Dat le åvddånahttembarggo mij rávkká sihke almasjlasj ja ekonomalasj ressursajt, ja barggo sjaddá ádjánit.Mikkelsen fylkadikkev Nordlándan diededij aktisasjprosjevta birra åvdep mánnodagá.- Dárbahip vuodoruhtadimev jådedittjat dáv, ja sávav fylkadiggepolitihkkára máhtti mijáv viehkedit bargujn guovdálasj oajvválattjaj gáktuj váj dajt rudájt oadtjop majt dárbahip, hæjttá Filip Mikkelsen.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel Vuorkágávvá: Sander Andersen
Háldadimvásstádus
Árran-direktørra subtsas li moadda jage juo gæhttjalam guoradallamav julevsáme guovdátjij ásadit.
Máhtudagáv nannit
Bæssátjij åvddåla lidjin åvdåstiddje Árranis Cambridgan Englandan gånnå Scott Polar Research Instituhtajn aktisasjbarggosjiehtadusáv dahkin.
Rávkká ressursajt
- Hásstalussan sjaddá birrásav nannit.
Tæksta: Børge Strandskog
Jårggålibme: Idar Kintel
Vuorkágávvá: Sander Andersen
- D�la l muv kont�vrr�, m�jut Egil g� vuoset giehta-PC'av ja mobiltelef�vn�v.
D�j barggamn�voj s�n g�hppadit tjan�t ietjasav viddnudag� n�httaj ja m�htt� barggat jur daj s�mmi dahkamus�j maj Kont�vr�n B�d�djon bargaj.
- Dálásj teknologijajn le álu avtajt gånnå barga.
Duola dagu giesen barggiv hyhton Måsken ja gergadiv fálaldagáv 4,5 millijåvnåjda, agev nehta baktu guládalliv guojmmebarggij Bådådjon ja oasstijn Tråmsån, subtsas Egil Olsen Skálltje.
Udnásj teknologalasj åvddånahttema diehti máhttá bargov sijddaj "válldet" stádajs rabdaguovlojda, ja dat le guhkev juo bækkoduvvam ájnas oassen jus galggá rabdaguovlojda årudagájt tjuottjodit.
Dálátjij de li dá årrum dåssju sága.
Valla gå gåbdåbádde-internæhtta rabdaguovllo-suohkanijda boahtá, de vuojnnep muhtema máhttelisvuodajt adni ma teknologijav tjuovvu.
Sijddaj jåhttåji.... Gájbbádus le diedon ulmutja hæhttuji sihtat sijddaj jåhttåt - ja de galggá mielos barggovadde guhti máhttelisvuodav dasi vaddá.
Egil Olsen Skálltjáj ja suv fámilljaj goappátja gájbbádusá ålliduvájga.
Fámillja tjavtjan 2006 jådij Divtasvuonas Bådåddjuj, gånnå Egil lij bargov oadtjum rádevadden Umoe IKT'an.
Árragiese dán jage de lidjin vat Divtasvuonan.
Ja barggo aj tjuovoj.
- Ielvijma ejma la stádaulmutja.
Ja årromgålo ja gássjelisvuoda mánájgárddesajijn lijga oassen gå mierredijma sijddaj Ájluoktaj jåhttåt.
Dan diehti lij álkke mierredit gå barggovadde dasi máhttelisvuodav vattij, javllá Egil.
Giesseloabe åvddåla áhkájnis Peggyijn ja mánnáguoktájn Divtasvuodnaj máhtsij, bielle jage maññela gå stádaårron Bådådjon sjaddin.
Umoe IKT le nasjunálalasj viddnudahka, 24 åssudagáj ja 750 barggij.
Viddnudahka le álgos oabme IKT-divisjåvnnå Bravidan, mij jagen 2005 Jens Ulltveit-Moe's oasteduváj ja navti oattjoj namáv Umoe IKT.
Viddnudahka dálla jådet 1 ½ milliardajda jahkáj, ja rahtjali 100 millijåvnåv båhtusin 2007:n. Viddnudagán li 5 åssudagá Nuortta-Vuonan, Bådådjon, Tråmsån, Harstaden, Måvvån ja dálla aj Ájluovtan!
Kontåvrån Ájluovtan le rijkaoassálasj åvdåsvásstádus rádedimes ja vuobddem visualalasj guládallamis, aj videokonferánssan gåhtjoduvvam.
Egil Olsen Skálltje ja Umoe IKT AS li serviceguovdátjij Ájluovtan ásadam.
- Dála l muv kontåvrrå, måjut Egil gå vuoset giehta-PC'av ja mobiltelefåvnåv.
Dáj barggamnævoj sån gæhppadit tjanát ietjasav viddnudagá næhttaj ja máhttá barggat jur daj sæmmi dahkamusáj maj Kontåvrån Bådådjon bargaj.
Danna galla sujna 12 guojmmebargga lidjin, valla Ájluovtan le ållu aktu... - Muhttijn gal åhtsålav barggobirrasis oassen liehket.
Valla manádav Bådådjo kontåvrå milta nagin bále mánon.
Ja juohkka mánnodagá li miján videokonferánsa, navti gåjt rijbadav, subtsas.
Ja videokonferánsa ja visualalasj kommunikasjåvnnå li jur Egila sierra- ja åvdåsvásstádussuorge.
Ásaduskontåvrån Divtasvuonan le aj dan diehti åvdåsvásstádus rádevaddemij ja vuobddemij dan suorgen Nuortta-Vuonan.
Dákkir bargujn tjuovvu hálvva ållo manádibme, valla ienemus oasse kontåvrås dagáduvvá serviceguovdátjis Ájluovtan.
Umoe IKT'a ja Egil Skálltje oasste li ienemusát unnep ja gasskasasj viddnudagá, ja aj almulasj ásadime.
Viddnudagán li sierraláhkáj stuorra oasste varresvuodasuorgen.
- Dát la suorgge sjatto vuolen.
Moaddása vuojnni ålov máhtti siesstet jus digitála tjoavddusijt adni.
Dåssju gå guovllomedisijnalasj guovdátjijt Finnmárkon ásadi de birrusij 100 millijåvnå sávvi siesstet.
Dá guovdátja lij Universitehtaskihppijviessuj Tråmssåj tjanádum, ja tjiehppe máhtti skihpudagáv gávnnat visualalasj guládallama baktu.
Navti manno- ja årromgålojt siessti.
Návti le aj ájádallamvuohke sáme varresvuodaguovdátja hárráj Ájluovtan, hæjttá Egil Olsen Skálltje.
Danna galla sujna 12 guojmmebargga lidjin, valla Ájluovtan le ållu aktu...
- Muhttijn gal åhtsålav barggobirrasis oassen liehket.
Moattes sihti mannoæládusáv Hábmerin vuorodit.
Dálla oajvvaduvvá ájádus boatsojsaljujn Ulvsvåg-skárddáj.
Dánna álgadiddje sihti fállat turistajda lahkavuodav boahttsuj, hierggevuodjemav gierrisijn, sáme árbbedábálasj biebmov, souvernija/duodje vuobddemav ja "ruohttaáddjáaktivitehtajt" mánájda.
Sverre Harald Eriksen, Karianne Olsen, Hans Petter Christensen, Magnhild ja Bjarne Nystad ja ælloniehkke Mathis Anders Eira Oarjjefuoldás/Stájgos li álgadiddje prosjevtas, mav doajvvu li bårggemánon 2007 jåhtuj oadtjum.
Mañemus nammadum sjaddá stuorámus aksjonerra gå- ja jus- ådå viddnudahka jåhtuj boahtá.
Dåssju dåjmalasj ælloniehke máhtti boattsujt æjggut, dan diehti Eira oassálasstem le gájbbádus jus galggá jåhtuj boahtet.
Mathias Anders Eira le boattsuj barggam 1995 jage rájes.
Suv mielas ájádus boatsojsaljujn Hábmerin le buorak.
Sån le juo 12 boahttsujt válljim ja dajt vuodjemhierggen dámadattjám.
Dát la álkes valla guhkes barggo: - Hæhttuv váttsatjit boattsujn báddegietjen, ihkap moadda tijma juohkka biejve, subtsas Eira.
Hierge ma galggi dåjman aneduvvat hæhttuji buorrenálána ja låje liehket, váj máná ja ållessjattuga máhtti dajt duohttat ja biebbmat.
Ij la ájn mierreduvvam gåsi boatsojsalljo mañemussaj ásaduvvá, valla álgadiddje sávvi máhttelisvuohta le dav ådå, eksotalasj saljov Ulvsvågskárddáj ásadit.
- Skárdde vuojnnu hiebalasj sadjen, sierraláhkáj mattelisvuodajn lájggitjit IL Sørulfa tjuojggamhyhtov.
Ep la ájn låhpalasj vásstádusáv válastallamjuohkusis oadtjum.
Hæhttup diedon aj ednamæjgádij ságastit åvddål máhttep joarkket bargujn, tjielggi Sverre Harald Eriksen, ja nammat Duorbunáse-alludagáv nubbin hiebalasj sadjen.
Karianne Olsenin le Bachelorgráda mannoæládusán, sujna le oajvvevásstádus konseptas ásadibmáj Hábmerin.
- Sihtap reklamerit navti váj sihke nuorajda ja vuorasappojda jåksåp.
Vuostatjin sjaddap tuvrrajådediddjijt, mannoæládusjournalistajt ja mannoæládusviddnudagájt vuosádallamij válldet.
Jus hárjjesváles ájn Divtasvuodnaj boahtteájggáj boahtá, vuojnnep aj máhttelisvuodav hárjjesválesdoajmmaj tjanáduvvat, ja dahkat váj turista dájda guovlojda vil avta biejvev báhtsi, javllá Karianne Olsen.
Sån vuoset aj máhttelisvuodav Boattsujn ja Ruohttaádjájn aktan.
- Jus lijma ståhkusijt ja dåjmajt boattsu ja ruohttaádjá jahttuj tjánádam ávkken adnet, ja aj dakkir sierralágásj sáme gilpostjerdajt mánájda ja ållessjattugijda, duola dagu sjuohppim ja hierggevuodjem.
Oajvveájádus le turistajda vaddet lahkavuodav boahttsuj, dibddet sijáv hiergijn vuodjet ja sidjij sáme biebmov fállat ja sáme souvenijrajt vuobddet - Ja sæmmi båttå åhpadit boahttsu ja boatsojæládusá birra.
Dálla lip Mathis Anders Eirajn duodastimfilmav filmmimin, vuosedittjat turistajda gåktu boatsojæládus dåjmaduvvá ålles jagev, dájn guovlojn.
Sjaddap aj sáme histåvrå, árbbedábij ja religijåvnå birra subtsastit.
Boatsojæládus le ham læhkám ájnas æládus Hábmera suohkanin, ja sáme unneplågo álmmugin le læhkám stuor vájkkudimfábmo sebrudahkiellemij ja árbbedábijda, javllá Karianne Olsen, guhti sávat boatsojsalljo.
Dát la álkes valla guhkes barggo:
- Hæhttuv váttsatjit boattsujn báddegietjen, ihkap moadda tijma juohkka biejve, subtsas Eira.
Dálla le Árran barggamin duodastimprosjevtajn mij guosská muhtem dáhpádussaj Forsanjávren Stájgo suohkanin.
Sámedigge le prosjevtav álgadam ja dat le ruhtaduvvam Nuortta-Sálto fábmudakásadusás.
Moatten sajen Nuortta-Sálton subtsastaláduvvá guovte ælloniehke birra gudi juo?ga boatsojsujtto ássje diehti rijddalatjájga.
Ja nav de "Tjáhppis-Ámmá" rijddalattijn "Boatsoj-Pierav" gåttij.
Subttsasa milta dáhpáduváj dát Forsanjávren udnásj Stájgo suohkanin, Hábmera suohkanrájá lahka.
Javllin Boatsoj-Piera dåhku hávddáduváj, njárggaj man namma le vil uddnik Boatsoj-Pieranjárgga.
Subttsasa milta dáhpáduváj dát guokta- gålmmåtjuohte jage dás åvddåla.
Dán "Tjáhppis-Ámmá" birra li moadda subttsasa, ja akta dájs vuoset Ámmá viesoj 1800-lågo álgon.
Dallusj sijddaæjgáda Forsanin lijga Lars Hansen ja suv áhkká Barbro.
Akti aktan manájga bajás Forsanjávrráj biessitjit.
Gå dåhku jåvsådijga, de vuojnijga soames lij juo dåppe biessimin mannam.
"Dánna l de Tjáhppis-Ámmá læhkám", lij Lars Hansen javllam.
Gå lij sunnu miehttse, de Lars ja Barbro váldijga dav biessev mij lij juo njaldedum ja vuossajdisá tsåkkåjga.
Jur gå Lars lij biessijt vuossaj tsåggåm, de lamsedij Tjáhppis-Ámmá miehtses - nijbbe giedan.
Lars Hansen de áksjov doahppij vuosstálastátjit, ja de Tjáhppis-Ámmá vas mæhttsáj bádan manáj.
Lars Hansen ja Barbro Olsdatter lijga sijdaæjgáda Forsanin jages 1817 gitta jahkáj 1841, ja danen le árvvedahtte dát dáhpáduváj dán ájgegávdan, jáhkedahtte soames jagen 1820 jagij birán.
Råmså Dávvervuorkká, Universitehta-dávvervuorkká guoradaláj Boatsoj-Pieranjárgav jagen 2006, valla ettjin hávddebátsidisájt gávna.
Muhtem diehtovadde subtsas hávdde le rabáduvvam ja bátsidisá gádoduvvam.
Gåsi gálmme gádoj?
Le gus ajtu goassak læhkám gálmme Boatsoj-Pieranjárgan?
Gåttij gus Tjáhppis-Ámmá Boatsoj-Pierav, ja duobbmidaláj gus Tjáhppis-Ámmá vierredagos diehti jus dal ajtu lij nav?
Manen e ulmutja gudi idjadi Forsanjávren, idjaráfev oattjo?
Stáhtavuorká riektáprotokollajn åhtsåt, diehtovaddij ságastallat ja aj ietjá njálmálasj gáldoj baktu galggá Árran gæhttjalit jus le máhttelis subttsasav duodastit.
Åtsådit mij le sádnes ja mij le duoddiduvvam ulmutjijs ájgij miehtáj?
Gatjálvis le mij ajtu dáhpáduváj dåppe Forsanjávren?Jårggålibme: Lars Theodor Kintel
Gatjálvis le mij ajtu dáhpáduváj dåppe Forsanjávren?
Jårggålibme: Lars Theodor Kintel
Marianne Fagernes
Biehtsemáno sábme le Mariann Fagernes, Ájluovtas.
Sån le 19 jage vuoras ja dan gidá joarkkaskåvlåv ålli.
Sån le låhkåm dábálasjfáhkasuorgen Knut Hamsun joarkkaskåvlån, mij le Hábmerin.
Dan diehti gå maŋemus jagev joarkkaskåvlån låhkå, le sån dav "russan" ávvudallam.
Namálattjat ruoppsisrussan, russanamájn "Lykkelita".
Subtsastallá buorre lij oanegav ierit skåvlås ja eksábmaj låhkåmis bessat.
Buorre lij dåssju suohtastallat åvddål duodaj álggá eksábmaj rihtjat.
Russaájge le sån tjoavddam russatjuolmajt dagu tjulestit avtav åhpådiddjev, tjåhkkåhit bievde vuolen ålles tijmav ja oasstet kássav vuollagijs kråvnåj avtatjij, ja aj russagáttsijnis russaæjvvalimen Harstad:an mannam.
- "Harmmat suohtas", giehttu Mariann.
Moadda russa ja ållo suohtastallama.
Mariann le årrum årruhattjan dáv skåvllåjagev.
Guokta vuostasj jage maneldij bussajn Ájluovtas juohkka biejve.
Sån le årrum årruhasjgoaden njiellja ietjá næjtsoj ja avta báhtja siegen.
Le læhkam riek buorre, ja sån le oadtjum moadda buorre rádna.
Knut Hamsun joarkkaskåvllå le viehka unna skåvlåsj 100 oahppij.
Valla Mariann le huoman oalle buoragit soaptsum.
- Ulmusj lagábut oahpástuvvá ulmutjijda ja diehtá gut juohkkahasj le, javllá sån.
Gå Mariann ij la skåvlån jalik eksámajt ájadalá, de la sån tjiektjamsaljon ja akti vahkkuj mánájt åhpat vuodjet.
Tjaktjaj jåhttå Fredrikstad:aj gånnå galggá álmmukallaskåvlån låhkåt.
Dåppe tjiektjamsuorggáj álggá, ja dasi ållåsit ávvudallá.
Mariann ij rat diede majt boahtte ájge galggá dahkat.
Álmmukallaskåvlå maŋŋela ájggu juojddá låhkågoahtet, valla ij ájn diede majt.
Ájádallam le åhpådiddjeallaskåvllåj álgget, valla sujna le ájn jahke åvddål hæhttu mierredit dav.
Boahtte ájge plánajda gullu aj buorre barggo, allasis goadev oasstet, válldut ja oadtjot njiellja máná...;-) Valla vuostak le giesseloahpe.
De galggá vuojŋadallat, hávskudallat ja vuolgget roadtrip:aj muhtem rádnaj.
Valla sån ájggu adjáj barggat.
Mij duv ávvudahttá?
- Divna muv ihkeva buorre rádna, fámillja ja diedon siessal Emil Tobias.
Sån tjuovgudahttá iellemav.
Mij duv vájvet?
- Mån lav ållim skåvlås ja de galgav rádnajs jåhtet.
Gåktu le isetábnas?
- Sån le tjáhppisvuoptak ja buorre mielak.
Maŋutjissaj, man láhkáj sidá ietjat gåvvidit?
Mån lav buorremielak næjtsso, valla duolla dálla lav iesjåjvak.
Boahtte ájge plánajda gullu aj buorre barggo, allasis goadev oasstet, válldut ja oadtjot njiellja máná...;-)
Valla vuostak le giesseloahpe.
Eivor Labba guossit m�nn�vuoda b�jkev.
Jusska lav Sverigin �rrum guhkes �jgev, de vuolg�v �sijddaj� g� galgav Str�vnjunnj�j, tjajm�t s�n.
Eivor Labba l mihá ietjas duogátjis ællosujton, ja sihtá joarkket árbev ietjas æjgádijs - moatten láhkáj.
Lappa fámilja l boahttsubargujn juo badjel 40 jage barggam.
Eivora æjgáda - Marit (Skum) ja Guttorm Labba - lijga ællosáme Garasavvunis, valla jådijga vuostak dåppet Jåhkåmåhkkoj elujn, dassta vas Vuodnaj.
- Jagen 1959 båhtin Fuolldáj, valla nágin jage mańńela vas jåhtin dassta Hábmeli.
Måj Birgitijn lin riegádam Fuolldán, ja vielja munnu, Thomas ja Piera libá riegádam Sverigin, subtsas Eivor.
Irgijnis Thomas Kuhmunen libá jáhkásasj Sagfjordbiejvijn Strávnjunjen.
Danna vuobddeba duoljijt ja duojev majt ietja libá duodjuham.
Vuojnnet duodje l ulmutjij miela millta, ja vuojnnet aj berusti.
Munnuj la dát hávsskes barggo, ja de l suohtas æjgádij árbev åvdedit, gudi aj oassálasstijga Sagfjordbiejvijda måttijt jagijt, javllá Eivor, ja mujttal midjij dat ájes gå bajássjatttaj Strávnjunjen.
Buorre mujto li ienemusát dat rájes.
Mij oassálasstijma ællosujttuj mánnárájes.
Lidjiv nejtsusj gå oadtjuv ietjam boahtsujt ja merkav.
Dálla l vielja guoktán, Pieran ja Thomasin ællosujtto dán guovlon, valla munnun Birgitijn li ájn ietjama boahttsu ælon.
Måj oassálasstin duon dán bargguj, jåhtemi, miessemærkkomi ja njuovvami.
Dát la dat kultuvrra majna lip bajássjaddam, ja ájnas la munji viessot nav gåktu lip mánnávuoda rájes viessum.
Dát la máj mijá iellem.
- Mij dåssju sámástijma sijdan bajássjattadijn.
Ságastijma nuorttasámegielav danen gå æjgáda lijga Garasavvunis.
Ij lim álkke skåvllåj álgget gå ejma nav ållo dárogielav máhte.
Valla åhpajma ruvva, skåvlån ja stågadahttijn ietjá mánáj siegen.
Dav majt iv la oahppam de la tjállet ja låhkåt ietjam giellaj.
Mån iv máhte tjállet ja iv ga låhkåt máhte sámegiellaj, subtsas Eivor Labba, gut jådij Hábmelis - ja Vuonas - juo nuorran.
Sån la årrum Sverigin ållessjattugin.
Eivor la låhkåm bádnedåktårviehkken Stockholman, ja barggá uddni dajna bargujn Gierunin Jusska guhkes ájgev Sverigin la årrum, de manná "sijddaj" gå vuolggá Vuodnaj ja Hábmeli.
Ja dav barggá nav álu gå máhttá.
-Mujna l nanos gullivasjvuohta oarbbenijda.
Divna gålmås årru Vuonan, valla æjvvalip nav álu gåk máhttep.
Muv irgen, Thomasin, la ællosujtto Sáltoduoddarin, ja diedon la mujna gullivasjvuohta ja guhkahibme Vuonabælláj.
Vuojnnet gåktu sjaddá boahtteájggáj.
Soaptsov ja buoragit manná Gierunin, gånnå oattjov barggat ietjam bargov.
Åhtsiv bargov Habmelin, bádnedåktårviehkken, valla ittjiv oattjo.
Ij la ållu amás ájádus Sverigis jåhttåt.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Lill-Tove Paulsen
Sån la årrum Sverigin
ållessjattugin.
Divna gålmås årru Vuonan, valla æjvvalip nav
álu gåk máhttep.
Jårggålibme: Lill-Tove Paulsen
Suohkand�kt�r Rolf Peder Tenneb� ja varresvuoda- ja sosi�laoajvve Lill-Tove Hansen g�v� rievtes bielen.
- Mån ávvusav gå vuojnáv åvdåstiddje Divtasvuodna suohkanis li dánna uddni.
Dav javllá sámediggeájras Miriam Paulsen (NSR), gut lij akta badjelasj tjuohte oassálasstijs Sámedikke varresvuoda -ja sosiálakonferánsan Råmsån åvdep váhko.
- Gájka vierttiji mujttádahteduvvat sámij pasientaj dárboj ja riektáj birra, aj Divtasvuodna suohkan, javllá Paulsen.
Suv mielas máhttá Divtasvuodna varresvuoda -ja sosiálafálaldagáv sámijda nannit: - Iv mån vuojne makkirak vuojnos dåjmajt Divtasvuodna suohkanin.
Buojkulvissan le Divtasvuonan læhkám ássje sáme varresvuodasenntera birra, mij ij la positivalattjat duostodum.
Vuojnunagi le danen unna - jali ij makkirak - dádjadus mij guosská sáme pasientaj dárbojt.
Konferánsan lij vijdes åvdåstibme duola dagu filkkasuohkanijs, suohkanijs, Sámedikkes, varresvuoda -ja hukso depártementas ja sáme institusjåvnåjs.
Divtasvuodna suohkanis lidjin avtses boahtám ságastalátjit sáme varresvuoda dilev.
Da avtses lidjin bargge suohkana varresvuoda- ja sosiála åssudagás, dagu suohkandåktår Rolf Peder Tennebø ja varresvuoda- ja sosiálaoajvve Lill-Tove Hansen.
Ij la vánesvuohta - Oassálastijma konferánsan åhpatjit ienep tiemá birra, javllá Rolf Tennebø.
- Dát la vijdes ja gássjelis tiebmá gallegasj konkrehtalasj vásstádusáj.
Le gássjelis dan diehti gå gávnnu moadda vuojno mij guosská gåktu bierri liehket, ja dajt bierri roaddat, javllá suohkandåktår.
Doajmmá gus duv mielas varresvuodadievnastus buorre láhkáj Divtasvuodna suohkanin sámij riektáj ja dárboj hárráj?
- Iv mån máhte vásstedit nuppe åssudagáj åvdås, valla dåktårij gaskan ep la oadtjum åvvånis avta gatjálvisáv dåktårdievnastusáv hiebadit dájt 2 ½ jagijt gå lav Divtasvuonan barggam, juogu de guosská guládallamij jali ietjá ássjijda.
Dåktåra ælla åtsådallam makkirak vánesvuodav, juska dal dat ij sidá javllat muhtemij mielaj milta ij buoremus láhkáj dåjma.
Vuorddá ienep dåjmajt NSR:a Miriam Paulsen vuorddá huoman ienep dåjmajt Divtasvuodna suohkanin, ja vuoset Divtasvuona sæbrramij sámegiela háldadusguovlluj.
- Suohkan le oadtjum guovtegielakdoarjjagijt ma li binnát aneduvvam.
Dájna hæhttu suohkan vijddásappot barggat, aj dajna mij guosská sáme pasientaj dárbojt.
- Suohkana sjáhtjali åvdåsvásstádusáv ierit Dav javllá dåktårgráda stipenndiáhtta juridihka fakultehtan Råmså universitehtan, Laila Susanne Vars.
Konferánsan sån lågådaláj sáme pásientaj riektáj birra almasjriektá hárráj.
Vuosedij duola dagu ILO-konvensjåvnnåj nr.
169, árvvalus Nuorttarijkalasj Sámekonvensjånnåj ja Vuodoláhkaj §110a ma vaddi sierra åvdåsvásstádusáv aj Vuona stáhttaj.
-Gájkka ma gullu stáhta vuolláj galggá ILO-konvensjåvnåjt tjuovvot, dat vaddá åvdåsvásstádusáv aj suohkandássáj.
Valla suohkana sjáhtjali åvdåsvásstádusáv ierit, ja vaddi hiejves tjielggidusájt gå konvensjåvnå e gåtseduvá.
Ij la vánesvuohta
- Oassálastijma konferánsan åhpatjit ienep tiemá birra, javllá Rolf Tennebø.
Vuorddá ienep dåjmajt
NSR:a Miriam Paulsen vuorddá huoman ienep dåjmajt Divtasvuodna suohkanin, ja vuoset Divtasvuona sæbrramij sámegiela háldadusguovlluj.
Dav javllá dåktårgráda stipenndiáhtta juridihka fakultehtan Råmså universitehtan, Laila Susanne Vars.
Viddnudag� ja m�htudakinstiusj�vn� h�httuji aktan giesset - ja avta guovlluj, javll� �rrana direkt�rra Filip Mikkelsen.
- Máhtudahka sjaddá ájnas faktåvrrån dán tjuohtejage hásstalusáj hárráj.
Árbbedábálattjat li universitehta ja allaskåvlå åvdemussan læhkám mij guosská máhtudagá háldadibmáj, ådåstuhttemij ja åvddånbuktemij.
Valla sijá dutkammonopåvllå le ådno juo gáhtum.
Dieda le oassen árggabiejves sjaddam.
Alep akademalasj åhpadus ij la desti elitaj ássjen, valla le ienebut ja ienebut sadjihin sjaddam ulmutjijda ietján, aj rabdaguovllo-Vuonan.
Máhtudahka le mañenagi riektán sjaddam.
Návti álgij Árrana direktørra Filip Mikkelsen ietjas hålav "DuÅ rabdaguovlojn álggoálmmukvuojnojn" Nuortta-Sálto-semináran mij Kvinneuniversitetet Nordan (KUN) Stájgon vásse duorastagá ásaduváj.
Ja dan baktu de vuosedij dutkam ja máhtudakåvddånibme luluj sæmmi buoragit Nuortta-Sálton dáhpáduvvat dagu árbbedábálasj oahppabájkijn.
Dát gal ij la ådås, dutkam le juo jådon dájn guovlon.
Buojkulvissaj le Norwegian Crystallites Ájluovtan juo moadda jage dutkam gåktu oalle rájnas kvartsav galggá rájnnit - ja vuorbástuvvam li, suohkandåktår Fred Andersen le álgadam gålmåjahkásasj demenssadutkamprosjevtav mij Steigentunetis jådeduvvá, KUN:an le læhkám ja li vilá moadda stuorra dutkamprosjevta, ja Árranin ådå ájgge dájna vuojnojn álggá.
"Ådå" Árran Álggorájes 1994 jages le Árran vuododåjmajt tsieggim dagu museumdoajmma, giellabarggo ja mánájgárdde, ja duodden dási li aj lájggim lanjájt ietjá almulasj dåjmajda.
Dálla li dal dá ássje sajenis ja muddo l åvddålijguovlluj gehtjastit.
Stivrra le áttjak ådå strategalasj doajmmaplánav mierredam mij sjaddá Árranav låggñit boahtteájggáj ja dutkamav ja åvddånahttemav bajemussaj låggñit.
- Árran galggá nuorttaguovllobargon oajvveoassevállden, guojmmeoassevállden ja oassevállden doajmmat.
Dat sihtá javllat iehtjama máhtudagáv ja guoradallammáhtudagáv galggap dájna vuojnojn åvddånahttet.
Árran le áttjak nammaduvvam tjoahkkájgiessen sáme ásadusáj nuorttaguovlloværmádagán mij nuorttaguovlloássjijn barggá álggoálmmukvuojnojn.
Uddni vihtta institusjåvnå oassálassti, valla ruvva båhti gålmmå vil duodden.
Árran le aj dahkamin sáme dutkamprográmmav julevsáme guovlon man ulmme le Vuona Dutkamráde sáme dutkamrudájt åttjudit.
Duodden galggá Árran dutkat ja duodastit Divtasvuona rádjálåvssådåjmav nuppát væráltdoaro ájgen, gålmåjahkásasj barggo mav lip Sámedikkes oadtjum.
Ælla gal divna dá prosjevta ájn dåhkkiduvvam, valla jus gævvá gåktu doajvvop de ienep barggijt Árranij åttjudip, subtsas direktørra Filip Mikkelsen.
Máhtudakåvddånibme Snjuktjamáno 23. biejve 2007 dagáj Árran sjiehtadusáv Cambridge universitehtajn, Scott Polar Research instituhtajn, værálda åvdemus polara guovloj dutkamin.
Vuoratjismáno 13. biejve vuollájtjáleduváj sjiehtadus Bådådjo Allaskåvlåjn (HiBo) gånnå sierra álggoálmmukdutkaminstituhtta Árranij ásaduvvá ja duodden dási de guhkesájggásasj ja gasskasasj åvddånahtte dutkam- ja åhpadusaktisasjbarggo HiBo ja Árrana gaskan plániduvvá, dáv Árran galggá háldadit.
- Nuortta-Sálto perspektijvan sjaddá dát oassen aktisasj åvddånahttemdahkamusájs dán guovlon.
Árran nanos máhtudakbirrasin mij dutká ja åhpat álggoálmmukperspektijvan, Steigentunet rabdaguovllomedisijnalasj guovdátjin, boahtte Hamsunguovdátja oasse guovlloåvddånahttemin, KUN oajvveinstitusjåvnnån mij dásseárvvuj ja sjiervijda guosská - aj álggoálmmugij gaskan, ja sierra sáme varresvuohta- ja sosiálaguovdásj - moattekultuvralasj máhtudahkaguovdásj julevsáme guovlon.
Duodden luluj Knut Hamsun joarkkaskåvllå sjaddat ienebun gå árbbedábálasj skåvllå, ihkap luluj åvddånahteduvvat oalle maritijma joarkkaskåvllå.
Miján li ham birrasa iehtjamij birra, oajvvát Mikkelsen.
Motåvrrå - Doarjov aj ållåsit Mainstream Europa direktørav Tarald Sivertsenav gå semináran oajvvadij galggap "aktij biedjat" stuoráp viddnudagájt dagu Mainstream, Nuortta-Sállto fábmobuvtadiddje, Norwegian Crystallites ja Norcem váj dá sjaddi dagu motåvrrån massta urbe luorkijdi ja mij máhtudakåvddånimev åvdep.
Dási gal mij lulujma oassálasstet, javllá Árrana direktørra.
- Valla dát gájbbet ienebuv gå dåssju dábálasj aktisasjbargov, muhtem lágásj guojmmesjiehtadus hæhttu vuodon liehket.
Viddnudagá ja máhtudakinstiusjåvnå hæhttuji aktan giesset - ja avta guovlluj - jus galggap oadtjot dajt ulmutjijt majt sihtap guovlluj.
Hæhttup værmádagáv ásadit gånnå gájka oassálasste li vælggogisá ja máhtti ávkkit, ja mij árvvobuvtadimev sihkarasstá.
Doajvov gájka gudi li dássta berustam lulun viehkedit danen gå dan baktu de ihkap dáv nahkap.
Dánna hæhttuji aj suohkana oassálasstet, ja dát luluj Smávsebrudakásadusán vuoroduvvat, hæjttá Filip Mikkelsen.
Tæksta/gåvå: Gunnar Grytøyr Jårggålibme: Lars Th.
"Ådå" Árran
Álggorájes 1994 jages le Árran vuododåjmajt tsieggim dagu museumdoajmma, giellabarggo ja mánájgárdde, ja duodden dási li aj lájggim lanjájt ietjá almulasj dåjmajda.
Snjuktjamáno 23. biejve 2007 dagáj Árran sjiehtadusáv Cambridge universitehtajn, Scott Polar Research instituhtajn, værálda åvdemus polara guovloj dutkamin.
Motåvrrå
- Doarjov aj ållåsit Mainstream Europa direktørav Tarald Sivertsenav gå semináran oajvvadij galggap "aktij biedjat" stuoráp viddnudagájt dagu Mainstream, Nuortta-Sállto fábmobuvtadiddje, Norwegian Crystallites ja Norcem váj dá sjaddi dagu motåvrrån massta urbe luorkijdi ja mij máhtudakåvddånimev åvdep.
Tæksta/gåvå: Gunnar Grytøyr
Jårggålibme: Lars Th.
Elmar Andersen
Lij Lufoahttaguollimin Risveran Lullelufåhtan juo 12 jagágin jagen 1961.
Dat rájes nuorre l barggosadjen læhkám - nágin jage suvddem - ja merrasuorgen, valla ienemusát guollim-vantsan.
Uddni le Elmar Andersen (58) dajs gallegattjajs gen iellemlájbbe le guollim.
Åvddåla lij galla buorep gå dálla...
Dijstagá guollimvuogijdiddje Árranin sárnnusijn oassálastij semináran 2007 dutkambiejvij aktijvuodan, rijkajgasskasasj gulldaliddjijda.
Tiebmá lij guollim Divtasvuonan ja gåktu dat la rievddam maŋemus lågejagijt, duola dagu dálkádakrievddama diehti - mij lij oajvvetjalmostibme semináran.
Elmar Andersen Vuollnán badjádij, ja dagu ietjá báhtja sån árrat guollimij gieseduváj.
- Áhttje munji friddja åtsåj avtav turnusis, váj bessiv suv maŋen Lofoahttaj guollitjit guhtta vahko.
Dalloj lidjiv 12 jagák, jagen 1961, mujttát Elmar.
Dat rájes nuorre l barggosadjen læhkám.
Nágin jage suvddem- ja merrasuorgen, duola dagu hurtigruvton, valla ienemusát guollimvantsan.
Jagen 1985 åstij Elmar ietjas vuostasj guollimvantsav, ja jagen 1993 målsoj sån dav 28 sláhpe guhka vantsajn majt ájn adná.
Dajna l vuodnaguollár Divtasvuonan ja jahkásasj oassálasste Lufoahttaguollimin.
Elmar la aj Finnmárkon guollimin læhkám nágin jage.
Ienemusát la aktu læhkám sjárkan.
- Valla maññel gå tsåhkevigev oadtjuv nágin jage das åvddåla, de la mujna ietjes maŋen guollidahttijn, subtsas.
40 jage guollárin li sunji vaddám åtsådallamijt ja vuojnojt æládusá åvddånahttema birra: - Buorep lij åvddåla, ælla gåjt dan birra guoktáladdama, javllá Elmar Andersen.
Valla ij sidá dálkádakrievddamij divna skuldov vaddet nievres dile åvdås.
- Nuorre l báhkkanam.
Dan diehti ij la Lufoahttaguollim sæmmi gå åvddåla.
Gå mån álggiv, de lidjin moadda vantsa ja ulmutja Lufåhtan.
Dálla ælla desti nav moaddása, ájnas sivvan dasi le jáddi tjoasskásap nuoren gådet, Viestaralása ja Sáttja (Senja) ålggolin.
Dálla ienemusát dåssju merragáddejáddi gávnnu gåjt dal Lufåhta sisbielen, várudallá Elmar - gut ajtu vuoset ilá ållo guollim soajttá le sivvan gå muhtem guollelågo lij binnum.
Dát guosská duola dagu dav sierralágásj hummárguollimav Divtasvuonan.
- Stuorámus hummárguollár vuonan le huoman tjievres.
Dav ássjev de lulujma muhtem láhkáj tjoavddet.
Dålen, gå ulmutjijn lij ienep aktijvuohta luondojn barggin ja máhttin urudisájt gádodit, dalloj lij buorep stávttja, miejnni vuogijdiddje.
Jahkásasj, stuorra silldáboahtema 80-jagijs ja ådå duhátjage sisi li vájkkudam ietjá guollelågojda vuonan.
- Mån jáhkáv sildá diehti li hágajs ja dassta majt gåhttjop "gasska-sájdden" jali nuohttesájdden binnum, ja ihkap ienep merragáddejáddi li vuonajda båhtalam, javllá Elmar, gut ajtu jáhkká háhkalåhko le vat lassánime.
Akta gássjelisvuohta guollimæládussaj guovlojn, le guollevuosstájvállde ma ålles jagev guolijt duosstu vádnuni.
- Muhtem jábijn hæhttup Lufoahttaj jali Harstaj guolijt dålvudit.
Udnásj dieselhattij de árvvedip dat ij la mávsedahtte.
Danen de farra ep guolli.
Ráddjidum le ham man ålov priváhta ulmutjijda máhttá vuobddet jali iesj bårråt, måjut Elmar.
Seminárna maññela sujsta jæsskun jus nuorajt májnnot guollárvirggáj álgget.
Vuogijdiddje snivugit ájádaláj, májnodij valla aj várrodij virggáj álgget: - Friddja ja vuogas barggo le galla, valla sjárkajn gillot ij la åvvånis mávsedahtte dálásj nuorajda.
Dan diehti iv sidá májnodit guolástussaj álgget.
Stuoráp vantsajn barggat le gal ietjá ássje... Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel
Stuoráp vantsajn barggat le gal ietjá ássje...
M�sken lidjin guokta, valla d�lla lib� �jn guokta luossakonsesj�vn� j�deduvvam Divtasvuodnaj.
Juohkka konsesj�vn�n m�htt� buvtadit 780 t�nna luosas jahk�j.
Jagen 2006 jådedij Musken Laks 28 millijåvnå ja ruhtabáhtso lij 6,4 millijåvnå skáhta maññela.
Dán jage le Ellingsen Seafood AS jåhtåm ájn guokta luossakonsesjåvnå Skrovas Divtasvuodnaj duodden dajda guovte konsesjåvnåjda ma juo danna lijga.
Bæjválasj jådediddje Line Ellingsen jáhttá lasedimev Måsken...
Ælla gal gájka Måskega ållu dudálattja dasi mij le dahpáduvvam dat rájes gå bájkke oattjoj ietjas konsesjåvnåjt.
Álgon lidjin bájkálasj æjgáda ma ressursajt jådedin, dálla stuorra guovlolasj viddnudahka le Musken Laks:a æjgát, ja Oarjjevuonan rudájt tjijnni .
Dálla viddnudahka Måsken viehka buoragit manná; Jages 2006 Musken Laks gærddodij ruhtajådedimev 2005 jage vuosstij, 15 millijåvnåjs 28 millijånnåj, ja moattegærddodij ruhtabáhtsusav.
Ruhtalåhko vuoset viddnudahka le ruhtaåbmudagáv 8 millijåvnnåj lasedam.
- Musken Laks le vuorbálasjsubtsas, tjuottjodij Sigurd Rydland gáddalis ulmutjijda åvdep tjavtja.
Ruhtalåhko ja aj åvddånahttem dættot suv tjuottjodusájt.
Rydland vissesvuodajn subtsas biebmadisæládusán le geldulasj boahtteájgge ja sjaddá dat oasse æládusiellemis Divtasvuonan mij ienemusát laseduvvá.
- Divtasvuonan le sierralágásj máhttelisvuohta biebmadahkaj.
Tjiegñalis vuodna, buorre tjáhtjemålsudibme ja hiebalvis temperatuvrra, javllá Rydland.
Ja moattes guorrasi Rydlandaj.
Nuortta-Sálton, ja sierraláhkáj Divtasvuonan le biebmadisæládusán buorre namma gå dáppe le máhttelisvuohta biebmadahkan.
Dasi guorras Line Ellingsen, bæjválasj jådediddje Ellingsen Seafood:an Skrovan.
Javllamánon 2006 viddnudahka Skrovas Tysfjord Marine Farm AS:av åstij, aktan niejddaviddnudagáj Musken Fisk AS ja Musken Laks AS.
Viddnudahka, mav Ellingsen-fámillja Skrovan æjggu, le dat rájes guokta luossakonsesjåvnåjt Lofåhtas Divtasvuodnaj jåhtåm.
- Dá lidjin konsesjåvnå ma Lofåhtan nævrrásit ávkástaladuvvin, subtsas Line Ellingsen.
Navti de máhttá luossabuvtadibme Måsken ja Divtasvuonan gærdoduvvat jus konsesjåvnå ja ásadusá riekta láhkáj ávkkiduvvi.
Juohkka konsesjåvnnå máhttá vaddet 780 tånna biomassas (guoles) juohkka jage.
Navti de la máhttelis boahtteájgen 3000 tånna juohkka jage Divtasvuonan buvtadit.
- 2006 lij buorre jahke Musken Laks:aj, ja mij lassánimev vuorddep.
Buvtadibme viehka laseduvvá jagen 2007 åvdep jage rájes, javllá Line Ellingsen.
Sån aj vuojnná dárbov barggosajijda dan unna julevsáme bájken.
- Uddni nieljes ålles virgen viddnudagán barggi, aktan sadjásattjaj.
Ienep virge sjaddi, dættot Ellingsen.
Ellingsen Seafood AS:an le dálla 10 konsesjåvnå - Flakstadan, Våganin ja Divtasvuonan, ja siján le luossanjuovvadahka Skrovan.
Luosa Måskes dálla Bådådjon ja Skrovan njuovvaduvvi.
Boahtteájggáj luosa Divtasvuonas galggi Skrovan njuovvaduvvat.
- Boahtteájgen 10.000 tånna luosas njuovaduvvi ja vuobdeduvvi juohkka jage njuovvadagás Skråvan, gåsstå stuorra oasse Divtasvuonas sjadda boahtet, javllá Ellingsen.
Laseduvvam buvtadibme laset dárbov færjjofievrruj Skorvas ja Skrovaj.
Biebmadahkarájddo Divtasvuodna-Skrova máhttá navti liehket argumenntan ságastallmij Skutvik-færjo boahtteájge birra.
- Diedon nanos færjjo-fálaldahka le ájnas mijá viddnudagá åvddånahttemij.
Vuostatjin le ájnas jut Svolværaj ja Lofastaj le færjjo, valla luluj aj Skutvijkkaj, javllá Line Ellingsen.
Stivrra Musken Laksan jådeduvvá Ulf Ellingsenis ja stivrrasebrulattjajs Viggo Johansen, Martin Sivertsen ja Sigurd Rydland.
Sadjásasj sebrulattjajs le Karl Gunnar Mikkelsen akta.
Bájkálasj buvtadimnjunnjusj Måsken le Keith Pedersen.
Ellingsen Seafood AS:an (åvdep Høllalaks AS) lij jagen 2006 170 millijåvnå jådedibmen, 33 millijåvnå ruhtabáhtsusin ja 34 bargge.
Anders Urheim garrasit l�jtt� Divtasvuona suohkanav g� �lla berustam dajs rud�js majt suohkan le oadtjum g� li s�me giellah�ldadusguovlluj oass�lasst�m.
- Dieddjim ja vuosst�lasst�m li s�me �ssjijt, oajvv�t Urheim.
Sámediggeájras Anders Urheim javllá sáme ássjij vuosstálasstem le sivvan gå juolloduvvam guovtegielakrudá ælla aneduvvam.
Urheim gatját jus soajttá rasisstalasj ulme li vuodon.
Suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen gal ij dájda tjuottjodagájda vuojga lijkku.
Divtasvuona suohkan sáme giellaháldadusguovlluj oassálastij ådåjakmáno 1. biejve 2006 jage rájes, Nordlánda ájnna suohkanin.
Duodden Divtasvuodnaj le Gájvuodna Råmsån ja vihtta suohkana Finmárkon háldadusguovlon.
Oassálasstemij gulluji aj rudá stáhtas ja vælggogisvuohta sáme álmmuga dárbojt ållidit.
2006:n oattjoj Divtasvuona suohkan guokta milliåvnå kråvnå, ja duodden li gålmmå milliåvnå kråvnå juolloduvvam 2007:n. Vuostasj jage juollodimes 1,6 milliåvnå jådeduvvin 2007:aj, danen le suohkanin ålles 4,6 milliåvnå dán jage adnuj.
Sáme avijssa "Ságat" le moatten artihkkalin tjállám gåktu suohkan ij buvte ja sidá rudájt adnegoahtet.
"Divtasvuona suohkanin le sámebiednigijs galle, valla e åvvå avtak fálaldagáv nagá álmmugij fállat", tjállá avijssa artihkkalin ragátmáno 27. biejve.
Guovvamáno 1. biejve rájes Stig Gælok bargaj sáme giellakonsulænntan háladusán.
Valla sån hiejitj virgenis åvddål giesseloabe.
De lij gárvedibme giellaplánajn suv bieles ålliduvvam.
Dát pládna galggá liehket oassen suohkana ålleslasj plánas, ja formálalasj mierreduvvam pládna le gájbbádussan årrum jus galggá bessat guovtegielakvuohtarudájt adnet.
Pládna le dal háldadusá bieles gárveduvvam, ja galggá politihkalasj giehtadallamij suohkanstivra tjåhkanimen basádismánon.
- Gå hæhttuji vuorddet formálalasj mierreduvvam giellaplánav åvddål rudájt adnegåhti, de la dat muv mielas dåssju dieddjidibme gå e sidá majdik dahkat, javllá Anders Urheim, ja duoddis: - Diedon le galla le buorre ja ækto jus plána gárveduvvi, valla ij gal máhte mañedit moadda dåjmajt ma li sáme álmmugij buorren madi plánav vuorddá.
Muv mielas de galgaluluj dakkir avtagærddásasj symbåvllå dagu sáme galbba suohkanhuodnahin Gásluovtan sajenis årrum juo 2006 ådåjakmánon.
- Dát mij le Divtasvuonan dáhpáduvvam le muv mielas njuolgga institusjåvnålasj rasissma, gånnå politihkalasj oajválattja ja ieneplåhko diedulattjat li vuosstálasstám ja maññedam sáme åvddånahttemav Divtasvuonan, oajvvát Anders Urheim ja duoddis: - Dát moatte suorgijda guosská, valla værámus le muv mielas varresvuodasuorgen gånnå ham diehtep alvos ássje dagu boastodiagnostiserim le juo dáhpáduvvam.
Jus politihkkára lidjin sihtat de lidjin sámegielak sujttára ådno juo gávnnut, juolloduvvam rudáj baktu ruhtaduvvam.
Jus lidjin aktijvuodav Sámedikkijn válldám ja dilev tjielggim, de iv jáhke pládnavádnunibme lij ganugahttet ávkálasj ja dárbulasj dåjmajt.
Dálasj dille vuoset e åvvånis sidá majdik dahkat Divtasvuona sáme álmmugij buorren, miejnni sámediggeájras gut imájdallá manen suohkan vuojnnunagi ij vuojga berusta daj stuorra juollodimijs stáhtas.
- Jáhkáv divna ietjá suohkana dán rijkan lidjin dájt milliåvnåjt vuosstájválldet ja ávkkit buorre mielajn, javllá sån.
Suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen hilggu lájtov.- Muv mielas galgaj Anders Urheim ussjolit åvddål javllá dagu javllá, ja ihkap gæhttjalit ássjáj dåbdijdit åvdås mediaj manná.
Suv bágojda iv åvvånis guorrasa, da ælla dåhkkidahtte, javllá moasjes Nilsen gut oajvvát Divtasvuona suohkan, jus ga le vehi maññunam, le buoragit jåhtuj boahtám suohkanav giellaháldadusguovlluj oassálastátjit ja rudájt adnegoadátjit.
- Diedon galgalulujma guhkebuv ållim gå lip, valla moadda dåjma li jåhtåj biejaduvvam ja investerima li dagáduvvam, dán rádjáj suohkana dábálasj doajmmarudáj baktu ruhtaduvvam.
Gå sáme giellapládna basádismánon formálalattjat mierreduvvá, de dá rudá vas máhtti ruopptot mávseduvvat.
Åvddål jahke l vássám de jáhkáv ienemus oasse rudájs li aneduvvam, javllá suohkanoajvve.
Suohkanoajvve Kurt Allan Nilsen hilggu lájtov.
- Muv mielas galgaj Anders Urheim ussjolit åvddål javllá dagu javllá, ja ihkap gæhttjalit ássjáj dåbdijdit åvdås mediaj manná.
- S�me b�jkkenam�jn tjuovvu subttsasa.
Danen la �jnas v�rajda v�lldet d�jt nam�jt, javll� Anne Kalstad Mikkelsen � gut doajvvu g� �d� k�rtta dag�duvv� de vierrtiji b�jkkenam� aj s�bm�j tj�leduvvat, ja duodden aj tjielgadus� d�rogiellaj.
Kråkmovárre gåhtjoduvvá sámegiellaj Skilkátjåhkkå.
Iv rat diede sisanov, valla jáhkáv boahtá bágos "bájttet/spiedjildit", Ij la gus geldulasj?Anne Kalstad Mikkelsen váttsij Vuodnabadás Jierddavuobmáj, ja mañen lij Hábmelkártta.
Riek buorre kártta, valla galggin liehket ienep sáme bájkkenamá.
Subttsasa tjuovvu sáme bájkkenamájt, mij vaddá duobddágijda ja várrevádtsemi ienep árvov, joarkká Mikkelsen, gut aj vuojnná dárbbo l sáme bájkkenamájdi ja tjielgadusájdi jus kártav ådåstahtti.- Kártta l ietján buorre ja álkke, duoddis sån.
Hábmelkártta l juo almmuduvvam guokti, mañemus lij jagen 2003.
Kártta l aktisasjbargo baktu suohkanin dagádum, gånnå kulturetáhtta ja teknisketáhtta oasev váldijga, ja duodden Kjell Fredriksen gut la åvddågiehtje gå juoga galggá dagáduvvat.
Dárbbo Anne Kalstad Mikkelsen váttsij dajt tjáhpa duobddágijt Vuodnabadás Jierddavuobmáj åvdep ájllega dan tjáhpa dálkken, Hábmelkártta vuossan.-Hábmelkártta vuoset stuor oasev Divtasvuonas, ja ulmusj bierggi dájna åvtåjn kártajn gå vádtsá dájn bájkijn.
Kártta vuoset bálggájt riek buoragijt, ja gávnnuji aj diedo massta l dárbbo, subtsas Mikkelsen.
Váttsedahttijn de ájttsá dålusj sáme bájkkenamá ælla kártan.
Dárogiel namá li boahtám sadjáj, ma e subtsasta majdik várrevádtsijda.- Kártan tjuodtju bájkkenamá dagu; Kjerristjønna.
Dánna l álgos sáme namma Gierisluobbal, gieris la "pulk" ja luobbal la gåbdudahka jågån mij la dagu jávrásj jali sláddo.
Dánna l stuor sláhpa gåsi sáme dålen guodin gierrisav, åvdås luojttádin nuorregáddáj.
Nav de bájkkenamma subtsas gåktu sáme adnin ja viessun dajn sajijn.
Diedo ma båhti ávkken ja máhtudahkan várrevádtsijda.
"Kjerristjønna" ij subtsasta majdik munji ja ij ga ietjá várrevádtsijda.
Danen la suddo gå sáme namma ij la kártan, bájkke gånnå sáme li tjuohte jagijt viessum, javllá Mikkelsen.- Gå vádtsiv Jierddavuobmáj vássiv aj jávrev majt kártan gåhtjudi "Hjertevannet".
Dát ij la dåbdos namma sámij gasskan, ja ij ga subtsasta ja gåvvi luondov.
Vássiv aj Kirkefjellet ja Reinoksfjellet.
Dán guovte váren ja ietjá várijn gávnnuji sámenamá, tsuojggi Mikkelsen.
Muhtem bájkkenamá sámegiellaj tjielggiji duov dáv luondo birra, nav dagu:Muhtem sajijn jálot váttsá, ja muhtem sajijn ij - dánna l várálasj vádtset, ja nav.
Na vierttip vuordatjit Anne Kalstad Mikkelsen sihtat lij Hábmelkártav ådåstuhttet gånnå li sáme ja dáro sajijnamá, ja gånnå tjielgadusá gávnnuji sáme bájkkenamájdi.
Vaddet lij várrevádtsijda máhtudagáv ja vásádusájt.
Jáhkáv ij ga sjatta gássjel rudájt oadtjot dán prosjæktaj.
Muv mielas lij ållu riekta liehket jus lidjin háldadit giellarudájt dáhkkár prosjæktaj, javllá Mikkelsen - valla jáhkkelis vierrtip ájn vuorddet dáv ådå kártav.
Kulturjådediddje Helga Wiik Hábmelsuohkanin subtsas kártajs gávnnuji viek ållo majt máhtti ájn adnet boahtte jage.- Valla de vierttip ájádallat divudit ja dahkat ådå kártav.
Mij válldep vuosstáj oajvvádusájt gåktu vierttip kártav divvot , javllá kulturjådediddje.
Dárbbo
Anne Kalstad Mikkelsen váttsij dajt tjáhpa duobddágijt Vuodnabadás Jierddavuobmáj åvdep ájllega dan tjáhpa dálkken, Hábmelkártta vuossan.-Hábmelkártta vuoset stuor oasev Divtasvuonas, ja ulmusj bierggi dájna åvtåjn kártajn gå vádtsá dájn bájkijn.
Na vierttip vuordatjit
Anne Kalstad Mikkelsen sihtat lij Hábmelkártav ådåstuhttet gånnå li sáme ja dáro sajijnamá, ja gånnå tjielgadusá gávnnuji sáme bájkkenamájdi.
S�me oahpestiddje 2007: G�ro bieles: Brita Iren Thomassen Tr�ndelagas, Berit Kristine Andersen Pr�ssag�vv�
May-Synnøve Trosten (20) ja Berit Kristine Andersen Guvsám (21), goappátjij mátto libá Nuortta-Sálton, Dirvon Hábmerin ja Vuodnabadán Divtasvuonan.
Aktan Brita Iren Thomasson (22) Trøndelagas libá såj oahpestiddje ja galggaba avtav jagev manádit ja sáme kultuvra ja sebrudakdile birra subtsastit.
Dát la nælját juogos sáme oahpestiddjijs gudi ietjá nuorajt iejvviji, ja navti åvdedi dádjadimev ja berustimev sámij birra.
Oahpestiddje li sáme allaskåvlån Guovddagæjnon åhpaduvvam, ja da gålmmå oahpestiddje åvdåsti moattelágásj Vuona sáme geográfalasj guovlojs.
Gå Knut Hamsun joarkkaskåvllå rijkajgasskasasj vahkov ásadin, de lij siján vuostasj sárnnus rijkajgasskasasj gulldaliddjijda.
Berit Kristine badjánij Stientjien (Steinkjer), valla suv mátto li Vuodnabadán ja Rudnávuonan Divtasvuonan, ja sån julevsáme guovlov åvdåstahttá.
Sån la gålmmå jage sárggom-, hábbmim- ja bájnnosuorgen joarkkaskåvlån vádtsám, ja 2 jage dájddalinjav álmmukallaskåvlån.
- Lev ávon gå dán bargguj gatjáduvviv, javllá sån.
"Sáme oahpestiddje" le prosjækta giellda- ja guovllodepartementas álgaduvvam jagen 2004.
Álgos lij gæhttjalimprosjækta gånnå gålmmå nuora avtav jagev manádi skåvlåjda ålles Vuonan ja subtsasti sáme kultuvra ja sebrudakdile birra.
Oahpestiddje ienemusát joarkkaskåvlåjt guossidi, valla soajtti aj ietjá nuorajtjåhkanimsajijt guossidit.
Åvddånbuktemav tjadádi mij la skåvllåj ja oahppijda hiebaduvvam.
Máhtti dábálasj åvddånbuktemav tjadádit jali sierralágásj åvddånbuktemav skåvlåjda fállat, sávadusáj milta.
Oahpestiddje li Guovddagæjno sáme allaskåvlå prosjevta baktu åhpaduvvam, váj máhtti bargostisá tjadádit.
May-Synnøve Trosten (20) åvdåstahttá nuorttasáme guovlov.
Sån la Dænos gånnå luossabivddemijn badjánij.
Suv ieddne le Dirvos Hábmerin, mijlla Sismeras, ja giesselåbijt le sån danna læhkám.
- Valla dåssju nuorttasámegielav buvtáv, iv julevsámegielav buvte, javllá.
Mañemus jagev le sáme mánájgárde ásadibmáj oassálasstám.
- Muv mielas le barggo sáme oahpestiddjen geldulasj.
Ålov manádip ja navti moadda ådå sajijt vuojnnep, måjut sån.
- Sierraláhkáj suohtas le gå vuostasj åvddånbuktem le Knut Hamsun joarkkaskåvlån, javllá sån.
Skåvllå ásadij rijkajgasskasasj vahkov, guossij duola degu Oarjje-Afrikas, ja sáme oahpestiddje lidjin gåhtjodum lågådalátjit.
Oahpestiddje li åhpadusá ja persåvnålasj hiebalasjvuoda milta válljidum.
Sjuggelisvuohta ja guládallammáhtto li aj ájnas tjåvdabágo.
Diehtemahtesvuoda diehti gáddálisvuoda ja vierreájádusá badjáni, dan diehti sámevuodav hæhttup ienebut tjalmostahttet.
Prosjækta galggá almma ja miellagiddis láhkáj diedulasjvuodav ådåájggásasj sáme sebrudahkaj åvdedit, ja aj sáme histåvrå ja sebrudakåvddånime birra.
Ájádus le nuorajda máhttelisvuodav vaddet sáme sebrudagájn æjvvalit, sámij nuoraj ietjas tjalmij tjadá.
Sáme allaskåvllå galggá árvustallat jus galggi dáv dåjmav Suobmaj ja Svierigij stuoredit.
Barggo- ja sebradahttemdepartemænnta la áttjak biednigijt juollodam dási.
Brita Iren Thomassen (22) le Raavrevijhkes (Røyrvik) Trøndelagas ja åvdet oarjjelsáme guovlov.
Dánna sån boatsojsujton badjánij.
Gå skåvllåj álgij de hæhttuj iednestis ja áhtjestis jåhttet, sámeskåvllåj Snåsaj gånnå internáhtan åroj.
Guokta maŋemus jage le goarrommáhtojt buoredam Sámij åhpadusguovdátjin Jåhkåmåhken.
- Mujna li dåssju mielos vuorddemusá Sáme oahpestiddje ámmádij, måjut.
Dá gålmås aktisattjat mielastuvvi gå vuojnni muodugasjvuodajt ja ærodisvuodajt gåktu le sábmen liehket iesjguhtik guovlojn.
- Oahppap aj ålov guhtik guojmestimme, javlli da gålmås, gudi dá váhko li Oslo skåvlåjt guossidime.
Divtasvuona stuorámus dáhpádus dán giese lij Måsken, tjáppa Hellmåvvån, Oarjje-vuonan.
Måsskåj tjåhkanaddi ulmutja mierredittjat dán jagásj "rámpon ja guddnen".
Báhtjajn li guhtta tjiektjamjuohkusa; Måsske, Sisgiehtje, Tjieloabme, Davvegiehtje/Gállá, Bjørkvijkka ja Rudnávuodna.
Næjttsotjiektjijs ællim nav moattes, ja siján lidjin njiellja juohkusa: Måsske, Sisgiehtje, Bjørkvijkka ja Davvegiehtje/Tjieloabme.
Divna tjiektje tjiektjin juohkusin masi iehtja gullujin.
Bierjjedagá sjnjilltjamáno 20. biejve álgij cuhppa, ja hiejtij lávvodak iehkeda.
Unnemusájn lidjin iehtjasa tjiektjamjuohkusa.
Gålmmå sierra juohkusa; 0 - 8 jagágijda, 9 - 12 jagágijda ja 12 - 15 jagágijda.
Dajn tjiektji báhtja ja næjtso aktan, ja juogaduvvin Sisgiehtje- ja Davvegiehtjejuohkusijda.
Dálkke ij lim nav buorre, rássjudaláj.
Berustiddje tjuodtjun danen dæhkko vuolen, ja ettjin tjuorvuda nav ålov dán jage gå åvdep jagijt li dahkam.
Valla Tjieloabme-juohkusa bælostiddje galla tjuorvudin, ja sij lidjin dahkam sierra "bannerav" nissunfinála aktijvuodan.
Kafean oattjojma biebmojt oasstet.
Dasi aj ulmutja mannin jus goallujin.
Gå iehkeduváj dållijin stuorra låvdågoaden, ja ulmutja dåhku tjåhkanin.
Lars Andreassenin lij gitára ma?en, ja lávloj lávllagav "Dålusj giessesijdda" ja "Biegga".
Bieggalávllagin lij aj tjåttålávla, mij lij riek "tøffa".
Le oalle hávsske stuorlåvdagoaden tjåhkudallat.
Nav hávsske le tjåhkudallat danna ja gehtjadit gå dållå gærssul, gehtjadit ulmutjijda, ja gulldalit gå lávludi ja subtsastalli.
Gullu dagu sijdan.
Oattjojma aj káfav ja sáftav juhkat ja sáme gáhkov ja berunlastajt bårråt.
Finála tjadáduvvin lávvodagá gietja bájken iehkedis.
Vuostasj nissunfinála Tjieloame/Davvegietje ja Måske gaskan.
Tjieloabme/Davvegiehtje vuojtij 6-1 Måske badjel.
Tjieloamegij/Davvegietjegij Aina Olsen njiellji viermev dejvaj, Maila Viljakainen akti ja Rachel Nergård akti.
Måskegij åvdås gis Therese Mikkelsen akti.
Ålmmåj finálan tjiektjin Bjørkvijkagij ja Rudnávuonagij tjiektjamjuohkusa.
Rudnávuonaga vuojttin 3-1, guovtijn målajn Tommy Solstrømas ja avtajn målajn Jahn Sigve Andersenis.
Lars Filip Paulsen Bjørkvijka åvdås akti viermev dejvaj, valla ettjin galla vuojtov oattjo.
Aina Olsen dejvaj viermev ienemusát nissunijs, 11 bále, ja ålmmåjs Jack Eivind Paulsen, 7 bále.
Dán jage guddneduváj Aina Olsenav nissunij buoremus tjiektjen, ja Jahn Sigve Andersenav ålmmåj buoremus tjiektjen.
Tjiektjamjuohkusa lidjin iehtja oajvvadam avtav tjiektjev, gå de galggin merustallat dán jagásj tjiektjijt.
Fair Play-vuojtov oadjun nissunjuogos Bjørkvijkas ja ålmåjjuogos Davvegietjes/ Gállás.
Guddneduvvin dán jagásj åvddågåvvån.
Duodden tjiektjamijda ja hávsskudallam dållågátten lijdin ásadiddje luojkkam ståhkusav, "gahppamlanev" mánájda.
Dasi máná lijkkujin, ja álu lidjin dåppe.
Båhtusa dán jagásj Hellmocuhpas sjaddin náv: Nissuna: 1.
Tjieloabme/Davvegiehtje2.
Måsske3.
Sisgiehtje4.
Bjørkvijkka Ålmmå: 1.
Rudnávuodna2.
Bjørkvijkka3.
Davvegiehtje/Gállá4.
Sisgiehtje5.
Måsske6.
Tjieloabme Vuorbbe dán jagásj vuojttijda!
Båhtusa dán jagásj Hellmocuhpas sjaddin náv:
Nissuna:
Bjørkvijkka
Ålmmå:
Tjieloabme
Vuorbbe dán jagásj vuojttijda!
Sanne-Marja Utsi og Odd-Levi Paulsen.
Foto: Infonuorra.
Infonuora Internæhttabiele li læhkám jådon 2004 jage rájes, valla dálla prosjæktajådediddje Sara Israelssona mielas Infonuorra.no le gárves ådåsmahttemij ja buoredibmáj.
Dajnas de Infonuorra biele lulun ájn buorebun addnijda sjaddat ja diedon ájn dåbddusin mijá sámij gaskan.
Dajnas de Sara gåhtjoj vihtta sáme nuora Vuona ja Svieriga bieles æjvvalittjat Romssåj.
Bierjjedakiehkeda æjvvalijma gasska-biejvev båråtjit Rica Ishavshotellan Romsån, gånnå divna galggin idjadit ja bårråt.
Geldulasj lij daj nuppij nuoraj æjvvalit, gæhttjat guhtimuttja galggin lanjáv juohket ja gej siegen galgajma ålles ájllegav liehket.
Miján lidjin biejvvelåttåtja tjoajven gå vuolgijma Nuorttarijkaj Parijssaj.
Ávot lidjin oalle buorre ulmutja!
:) Oahpástuvájma ja ságastijma gasskabiejvev bårådijn, ja dan ma?
?ela manájma Svenn-Egil Knutsena Arppa Sáme Duodje Gallerijaj.
Ávvudallama lidjin suv 40 jage bæjvváj huodnahin Arppa guoran, gånnå dájda dájddarijs gå Hans Ragnar Mathisen, Gerd Grimsø, Marry A. Somby, Bruce Morén ja Tonje Valen vuosádallá.
Sihtap aj sávvat Svenn-Egilij vuorbev riegádimbæjvváj ja ávttjip dijáv guossidittjat suv gallerijav danna Romsån.
Gå lijma Arpav guossidam, manájma ietjá sáme nuoraj lunna Romsån ja dåbdijdijma Romså stádaj.
Lávvodagá smaredijma måjonjálmijn ja aktan båråjma njálga idedisbiebmov.
De vuolgijma tjåhkanimladnjaj ságastalátjit Infonuora Internæhttabielij birra.
Miján lidjin ållo ájádusá man láhkáj le máhttelis dajt bielijt buoredit.
Mijá mielas Infonuorra le buorre Internæhttabiele, gånnå le máhttelis æjvvalit ietjá sáme nuoraj ålles Sámes.
Sávvap nav moattes gå máhttelis adnegåhti Infonuora bielijt juohkka biejve.
Ep dálla subtsasta majt galggap divudit, galla le alvadahtte!
:) Keep looking at our page!
Muhtem tijma ja ållo bargo ma?
?ela, båråjma aktan, ja de manájma shoppitjit ja stádaj oahpásmuvátjit.
Muhtemij dahko lij gávnnat majt galgajma lávvodakiehkedav dahkat.
Åvddålå iehkeduváj, manájma ruoptus hotellaj ja ållijma dán ájllega bargov.
Gehtjadijma majt lijma ságastallam dan biejve.
Bargajma gitta bielle giehtjaj, ja de manájma båråtjit ja "Kill Buljo"-filmav gehtjatjit.
Dan iehkeda iejvvijma dåbdos ulmutjijt hotellan.
Ålgus manádijn iejvvijma Jenny Heimfjellav Idol:as.
Sån lij vuosádussaj hárjjidallamin.
Ja ajtu danna guoran tjåhkkåhij Frank A. Olsen Honningsvågrevy:as ja Kill Buljo-filmas.
Buorre lij dat!
:) Tjabu autográfajt oattjojma aj!
Hehe!
Mijá mielas lip oahppam ålov, ja lip aj oahpástuvvam ietjá sáme nuorajda.
Mij lip iehtjama ájádusájt Infonuorra birra åvdedam, ja diedon hávskudallam riek buoragijt dán manon!
Sihtap gijttet Sara Israelssonav ja Infonuorav dát bále åvdås!Jårggålibme: Birgit Andersen
Sihtap gijttet Sara Israelssonav ja Infonuorav dát bále åvdås!
Jårggålibme: Birgit Andersen
Lars Arild Johansen
Radio Nord-Salten, Nuorttasálto-Rádio ájggu liehket rádio ålles guovlluj, valla fálaldahka Julevsámijda dán guvlon ij vilá dåjma javllá dåjmadiddje Lars-Arild Johansen.
- Rádio sávvá siebrij jali ájnegisulmutjij aktijvuodav ma viehkedit máhtti sáddagijt jali åsijt sáddagijs dahkat julevsámegiellaj, jali aj dárogiellaj dahkat sáddagijt ma guoskadalli julevsáme temájt ja ássjijt.
Johansen tjårggi ij la jur dárbbo sáddaga li julevsámegiellaj, valla sisadno ja ássje bierriji miellagiddisa julevsámegielagijda.
Ássje masstal mahttelis juojddá dahkat le duola dagu bájkálasjhiståvras, asstoájggefálaldagájs, valástallam, politihkka, giellaássje, gielppusa ja ietján javllá stivrajådediddje.
Sij gudi berusti oassálasstet sáddagaijt dahkat oadtju diedon ietjá mierredit sátta vuodov, juogo dal kåserija, njuolggasáddaga, ságájdahttema, musihkka jali iejtá javllá sån.
-Ájnna gájbbádus le ahte prográmma tjuovvu rádioa ehtalasj njuolgadusájt mij praktihkalattjat le "Lege várrogis plakáhtta"-Vær varsom plakaten.
Radio Nord-Salten sáddim biejve li mánnodagájt, gasskavahkojt ja bierjjedagájt.
Duodden tjuovvu rádio suohkastivrra tjåhkanimijt Divtasvuonan, Hábmelin ja Stájgon.
Julevsámegielak oase hiehpi divna dájda sátta biejvijda javllá sån.
Rádio væhkkálakkoj barggá ja nav e máhte mákset barggijt, valla miellagiddis ja suohtas asstoájgge fálaldagáv suohtas birrasin subtsas Johansen.
Rádio fállá dárbulasj åhpadusáv ja væddsagijt ma sáddagijda la dárbbo.
-Ulsvágen le rádion ådå studio, ja nav de la álkke dagu dal Ájluovdagijda oassálasstet javllá sån.
Ienep diedojt bargo birra oattjo jus ringgu telefåvnna 99486990 jai e poassta lars.arild.johansen@monet.no
Ienep diedojt bargo birra oattjo jus ringgu telefåvnna 99486990 jai e poassta
lars.arild.johansen@monet.no
Luonndoiellem le sjaddam f�laldahka Knut Hamsun js:an.
D�n jage 19 oahppe �vk�stalli f�laldag�s � buohtastahtedum dijm�sj 8 oahppi.
D�nna v�rrev�dtsemis Vuodnabad�n mij lij �ttjak.
"Kanåvnnå Vuondabadán - kick midjij", javlli oahppe Knut Hamsun js:a luonndoiellemfágan - gå li 4 biejve Divtasvuona fábmogis luondon váttsatjam.
Oahppe VG1"an li válljim Luonndoiellem 1 aktan dábálasj oahppogárvedime prográmmafágaj.
Åhpadus le juogedum 5 modulajda, gånnå akta dajs le sáme luonndoiellem.
Kursan oahppe galggi máhtudagáv sáme kultuvra ja árbbedábij birra oadtjot.
- Lij riek geldulasj, javllá Sunniva Svendsen Stájgos.
- Åhpajma ålov sáme kultuvra birra ja sierraláhkáj skåjvvesubttsasa lidjin geldulattja, javllá sån.
Histåvrrå ja luonndofilosofija Skåvllåjage álgon 19 skåvlå oahppijs oassálasstin.
Vuossajn ja várrebiktasij lidjin gærggasa biejvijda váren, gånnå sáme histåvrrå ja luonndofilosofija birra oahppat galggin.
Vuostatjin ganugin Árran julevsáme guovdátjin gånnå oadtjin lågådallamav ja vuosádallamav.
Dan maññela manno manáj Oarjjevuonav sisi Vuodnabahtaj, gånnå Mikal Urheim lågådij histåvrålasj ressurssaháldadime ja mytologija birra.
Urheim aj oahppijda tjielggij gåktu jáhtto vájkkudahttá háldadimájádusájt sáme vuojnon.
Bierggim luondon Sieralágásj ávkálasj mátto oahppijda lij oahppat daj moattelágásj dållåtjerdaj birra ma aneduvvi, duon dán dálkken ja luondon.
Åhpadusá åhpadiddje, Bård Løding, dættot oahppijda sjattaj giehpebujt gå nievres dálkken låvddågoadev buktin tsieggit, ja luondos ressursajt viedtjat váj máhtti rijbbat váni nav ålov guoddemis.
Gáhkkijin ja suojnijt suoddin.
Juogos Biehtslåptgámán ja låvddågådijn idjadin.
- Gábmá lej buoremus, dan diehti gå danna dållijma ja besajma goajkudimev låvdas, javllá nubbe oahppijs.
Vádtsem julevsáme guovddaguovlon Vádtsem álgij Vuodnabadán, Kanåvnnåj ja vijdábujt svieriga bælláj vádtsin.
Tjoahkkáj vádtsin 40 km, mav nágin oahppij mielas lij hálvva oadne!
Histåvrrå ja luonndofilosofija
Skåvllåjage álgon 19 skåvlå oahppijs oassálasstin.
Bierggim luondon
Sieralágásj ávkálasj mátto oahppijda lij oahppat daj moattelágásj dållåtjerdaj birra ma aneduvvi, duon dán dálkken ja luondon.
Vádtsem julevsáme guovddaguovlon
Vádtsem álgij Vuodnabadán, Kanåvnnåj ja vijdábujt svieriga bælláj vádtsin.
Tæksta: Kitty Skapalen
Karl Gunnar Mikkelsen � madi �jn judosa fievsen lidjin.
G�v�: Sander Andersen
Karl Gunnar Mikkelsenan li tjielgga vuojno urudispolitihka birra.
Soames váhko dás åvddåla divna sávtsajt njuovadahkaj rájaj.
Dan láhkáj hiejteduváj oabme árbbedáhpe, mij soajttá 1000 jagijt la vihpam, ja ájnas æládusdoajmma Måsken.
Mañemus 2-3 jagijt le Karl Gunnar Mikkelsen birrusin 40 sávtsaj barggam.
Valla dálla ij desti visjá.
- Ij desti lijssi, jus riekta de la ållu dåssje.
Dijmmá 66 lippatjijt guohtomij luojtijma, ja 26 dajs gáhtun.
Jiervva la suddár, javllá Mikkelsen.
Mikkelsen le guohtomednamijt sihke Måsken, Basudisán ja Smájlen adnám.
- Basudisán le dåssju nágin juhtusijda sadje, ja Smájlen ejma desti besa guododit.
Dat la aj sivvan læhkám gå hiejttet mierrediv, valla ájnnasamos la jierva håhkkidime læhkam.
Åvdep jage láhpijma 25 lippa guohtomin Ruossavákke vuollelin, ja guokta gáhtun gådij badjelin Måsken.
Ja ep mij báhtsudisájt gávna jusska mælggadav åhtsåp, mij la dábálasj gå la jiervva mij bårrå.
Dat skultik báhtsudisájt tjiehká, javllá Mikkelsen, gut miejnni diehtet le læhkám, ja ájn le, moadda jierva dajn dáfujn.
Li moadda, moadda jage dat rájes gå åvdep bále jiervva dánna vuohttjuj.
- Iv jáhke Jiervva-Pedera biejvij rájes la dáhpáduvvam, ja dan rájes le mælggat, subtsas Karl Gunnar Mikkelsen (Peder Mikkelsen Vuodnabadás gåhtjoduváj Jiervva-Pederin).
Måske mañemus sávttsabåndora mielas la oajválattjajn nievres urudispolitihkka.
- Juoga le boasstot gå berustibme urudisájs le ájnnasabbo gå máhttelisvuoda æládusájt rabddaguovlojn dåjmadit.
Oajválattja duobbmiji årrombájkijt dan láhkáj.
Ja majt jiervva dálla bårråt galggá?
Soajttá fylkkasuohkan soames sávtsagårodijt buktá diehki giesen... Dávvervuorkká jådediddje Árranin, Lars Børge Mykelvoll, subtsas gávnnu indikásjåvnå biebbmojudosguohtomijs juo 900-jagij rájes.
- Diehtep Måsken li årrum ulmutja jagev tjadá 1700-jagij rájes, valla jáhkket le læhkám jáhpedoajmma ja biebbmojudosa Måsken moadda tjuode jage dás åvddåla.
Danen la viek guhka árbbedáhpe mij hiejteduváj gå Karl Gunnar sávtsajt ierit rájaj, duodas Myklevold.
Soajttá fylkkasuohkan soames sávtsagårodijt buktá diehki giesen...
Dávvervuorkká jådediddje Árranin, Lars Børge Mykelvoll, subtsas gávnnu indikásjåvnå biebbmojudosguohtomijs juo 900-jagij rájes.
Liddno Adventures vehka: Lars Theodor Kintel, Inga Lill Mikkelsen ja Andreas Mikkelsen
Liddno Adventures gåhtjudi dav ådå viddnudagáv Oarjjevuonan, gånnå turista oadtju vásedit luondov ja sáme kultuvrav.
3 nuorra sámestudenta vuododin viddnudagáv ådåjakmáno.
Inga Lill Mikkelsen, Andreas Mikkelsen ja Lars Theodor Kintel, divna gålmås Ájluovtas Divtasvuonan.
Sihti giehttot duola dagu sámehiståvrå birra, ja oadtjum li 235 000 Nordlanda Fylkkasuohkanis majna galggi tjadádit åvddånahttemprosjevtav " Samiske naturopplevelser i Tysfjord".
Sámedigge l aj rudáj doarjodam.
Luonndovásádusá Viddnudagán li gålmmå doajmmatjerda.
Várreoahpestibme sáme kultuvra, birrasa ja histåvrå birra.
Dánna doalvvu ulmutjijt várijda nav vaj máhtti idjadit gámájn ja låvdågådijn.
- Mij ietja biebmojt russtip tuvrajn ja luojggam lip ideav indianarijs fállat "vision quests".
Dánna bessi turista galluga årudit jus ietja sihti.
-Ietja dahki majt hálidi, ja dan båttå máhtá buorebut ietjadijn oahpástuvvat, javllá Inga Lill.
Nubbe fálaldahka l lájddit ulmutjijt Råggejávrerájge tjadá mij la Måske lahka.
Galggi 6-8 persjåvnå ájgen duolvvot, ja vierttiji 3 oahpesdiddje vissesvuoda diehti.
Dájt biejvijt tjadádi "internt klatrekurs" mij prosjæktaj gullu.
Goalmát fálaldahka l guohtsat Stáddátjåhkkåj, násjonalvárráj.
Ådå fálaldagá båhti mańenagi gå muddo l. Nuorajn li aj ájádusá oasstet vanntsav majna turistajt Vuonav sisi suvdatji.
- Mij sihtap fállat vásádusájt luondo baktu ja miejnniv miján la buorre máhtudahka majt amás oahpestiddjen ij gávna, javllá Lars Theodor Kintel Divtasvuonas, ja gut la bajás sjaddam dáppe.
- Miján la ietjamijn filosofia ja diedo luondo birra, ja sihtap ietja dajna barggagoahtet åvdås iehtjáda ålggolis barggagåhti.
Viddnudahka barggá ietjá viddnudagáj vuosstáj oarjján ja rijkagasskajt, tysklándan ja Storbritanian.
Bálkkim li tyska studentav mij galggá markedav guoradallat.
Guoradallat gáldojt Divna gålmås li studenta.
Inga Lill låhkå sámegielav Råmsån, Andreas låhkågoahtá "reiselivsstudium" Lillhammerin mij vihpá 3 jage ja Lars Theodor låhkå økonomiav Bodødjon.
Álgos sihtin ietjasijda giessebargov, valla usjudallagåhtin ja vuojnni dát vaddá sidjij bargov ålles jagev, valla árrat la ájn ilá ávudallat.
Vuostatjin galggi dahkat "girjátjav" gånnå gáldojt ja guoradallamijt kulturmujtojs dát guovlos duodasti.
Gávnnuji moadda subttsasa ma ælla tjáledum, ja dajna aj sihti juojddáv dahkat.
Amuga de máhtti diedojt oadtjot dal dáj birra.
- Dajna bargujn de vuodov ja álgov guoradallap dán guovlon, javllá Lars Theodor.
Sáme mannoæládusán la stuorra máhttelisvuohta Oassálassti aktisasjbargguj ietjádij, duola dagu Nordland Turselskap.
Sihti vijdedit dáv aktisasjvuodav, valla diehtep ij la álkke aktan daj barggat.
Danen de ienemusát gæhttjali oasstijt åttjudit ietjas værmádagá baktu, ja juo li ságastam stivrajn Statoilan.
-Sáme mannoæládusán la stuorra máhttelisvuohta, javllá Andreas.
-Sverigin riek buoragit manná, ja diehtep aj Mimir's rapporta vuoset buorre máhttelisvuodav gåktu sámekultuvrav fállat turistajdi dáppe Nuortta Salton.
-Mj lip ållu gijttogisá gå lip rudájt oadtjum duon dán guovlos, ja sierraláhkáj la buorre vuojnnet gå nuorajdi jáhkki gudi gæhttjali ietjas barggosajijt dahkat, javllá Inga Lill.
Sån vuojnná dán viddnudagá baktu lassán dádjadus gåktu luondov várjjalit.
Luonndo ællá, ja dajna máhttep guládallat, javllá sån.
Tæksta: Kitty Skapalen Jårggålibme: Lill-Tove Paulsen
Luonndovásádusá
Viddnudagán li gålmmå doajmmatjerda.
Guoradallat gáldojt
Divna gålmås li studenta.
Sáme mannoæládusán la stuorra máhttelisvuohta
Oassálassti aktisasjbargguj ietjádij, duola dagu Nordland Turselskap.
Luondo vuoj��anij h�httu �jg�s boahtet.
Jus i, de ij vuorbbe duv tjuovo.
Ja diedon dal i goassak galga gálmijt ráfeduhttet.
Divtasvuonak Mikkel Eskil André Mikkelsen le 18 jage vuoras ja årru dálla Edinburgh:an, mij le Skotlánda oajvvestáda.
Skotlánnda l oassen Stuorbritánnias.
Edinburgh le lullemerragátten, luovtan Firth of Forth.
Dåppe l tjaktja rájes årrum.
Eskil avtav jagev ålggorijkan sidáj muossádit, ja válljij nuppát jagev joarkkaskåvlån jur Skotlándan låhkåt.
Dåppe låhkå Leith Academy Secondary School:an, 1000 ietjá oahppij siegen.
(High School amerijkaieŋŋilsgiellaj) Dåhku jåhtet lij ållu ietjálágásj ja unnán gássjelis danen gå divna lij ådå.
Valla diedon riek geldulasj aj.
Fámillja Edinburgh:an le guossodimieddne Patricia ja suv 12 jagák bárnne Josh.
Eskil hávsskudallá sunnu siegen ja subtsastallá suv ja guossodimiednes miella le sæmmilágásj, ja nav máhtteba tjåhkudallat ja dåssju suohttasijt ságastallat, tjajmmat ja hávsskudallat aktan.
Guossodimieddne barggá skåvllåkantijnán, valla ij Eskila skåvlån.
Eskil lanjáv juohká Alejandrojn gut le Chiles.
Ladnja l oalle unne, ja dajnas sjaddá diehttelis buorre stuoráp sajev oadtjot, javllá sån.
Eskil subtsastallá nav vájbaj gå lij vahkov dåssju ieŋŋilsgielav sáhkadam.
Ållu ietjá dille lij boahtet Knut Hamsun joarkkaskåvlås gånnå li 100 oahppe stuorra Leith Academy:ij.
Sjaddá basske ja rihtjam váttsáldagájn gå gájkka 1000 oahppe avta bále sirddeli.
Valla Eskil soapttsu riek buoragit skåvlån.
Giellas buorep ja buorep sjaddá.
Eskil subtsas sån le ietjas ieŋŋilsgielav ednagit buoredam, tjálalattjat ja aj njálmálattjat.
Skåvlån hæhttuji juohkka akta sierra skåvllåbiktasijt adnet.
Eskilin le tjáhppis båvså, tjáhppis jali bieddjis skirtto ja alek slipsa.
Næjtsojn li sæmmi skåvllåbiktasa, valla sij máhtti aj vuolpov gárvvunit.
Skåvlån le riek garra njuolgadusá ma dasi guosská.
Ietján li njuolgadusá buorre, javllá Eskil.
Skotlándan e åvdepnamájt ane.
- Dánna hæhttup javllat Sir, Mr, Miss jali Mrs. Eskil danen matematihkkaåhpådiddjev Miss Watson:in gåhttju.
Åhpådiddje li oalle tjiehpe, ållagasj matematihkka- ja sebrudakfáhkaåhpådiddje.
Suv skåvlån klássajn ælla guhtik klássaladna nav gåktu Vuonan.
Danna li åhpådiddjijn guhtik ladnja, ja oahppe hæhttuji sirddet klássalanjáj milta, ja fágaj milta.
Eskilin li njiella fága.
Psysical education mij le lásjmudallam, modern studies mij le sebrudakfáhka, ja ieŋŋilsgiella ja matematihkka.
Suv skåvlån li nuorap ja vuorrasap oahppe.
- Leith Academy:an li oahppe 12 jage gitta 18 jage gaskan, ja nav li aj ållo "smávmáná" váttsáldagájn, subtsastallá Eskil.
Moattes oahpperádnajs e åvvånis diede gånnå Vuodna le.
Muhtema diehti, ja soabmása aj binnátjav sámij birra diehti.
Ieŋŋilsgiellaåhpådiddje diedij binnáv sámij birra åvdutjis, ja suv mielas lij riek suohtas Eskilij oahpástuvvat.
Vuostasj jagev joarkkaskåvlån lågåj Eskil Knut Hamsun joarkkaskåvlån Hábmerin.
Danna vas galggá goalmát jagijn tjaktjaj joarkket.
Galggá ållit dábálasjfágasuorgev, diedon ieŋŋilsgiella fáhkan aj.
Boahtte ájge sihtá Eskil ietjá rijkajt guossidit.
Sujna le ulmme, ij galga kåntåvrån barggat.
Valla vuostatjin galggá Eskil sijddaj Vuodnaj.
Moarmesmáno 25. biejve sijddaj boahtá.
Giesen galggá barggat ja tjáppa dálkken (vuordedahtte tjáppa dálkke sjaddá) hávskudallat.
Skotlándan le tjoasskásap gå Vuonan.
Eskilin ij la galla nav miella stádas ja rádnajstis vuolgget, gejt ednagit sjaddá åhtsålit.
Huoman sån ávvudallá sijddaj boadátjit, ietjas vehkaj ja rádnajda Vuonan, biergguj, sijddadagádum pizzaj ja smávhálmugijda, majt aj la åhtsålam.
Eskil la juo gallánam toast:as, mij le væjttalájbbe, majt Skotlándan agev bårri.
Ij la gal buoremus biebbmo dåppe.
Sijdan Vuonan li biebmo buorep rubmahij, ja la aj njálgep.
Ålos Skotlándan bårri gahttungievkanbiebmojt gå basedum chipsa ja hamburgera.
Eskil ávttji jagev ålggorijkan årotjit.
Le ihkeva buorre muossádibme ja ållo mujto gal miellaj báhtsi.
- Edinburgh le riek tjáppa stáda mav gájkka vierttiji guossidit, ållagasj maŋŋegiesen, hasot Eskil maŋutjissaj.
(High School amerijkaieŋŋilsgiellaj)
Dåhku jåhtet lij ållu ietjálágásj ja unnán gássjelis danen gå divna lij ådå.
- Dánna hæhttup javllat Sir, Mr, Miss jali Mrs.
Eskil danen matematihkkaåhpådiddjev Miss Watson:in gåhttju.
G�v�: Erling Kintel
Lars Andreassena vuostasj CD:a julevsámegiellaj
Mánnán agev lávludij, Lars Andreassen.
Dajna l joarkkám.
Dálla le almodam histåvrå vuostasj CD:av ådåájggásasj musihkajn julevsámegiellaj.
"Bálges" nammasasj CD:an li 13 lávllaga, gålmmå dárogiellaj lávladuvvi, ja akta márkkosámegiellaj.
CD:a almodiddje le Báhko almodus Árran julevsáme guovdátjin ja CD:a oajvvetiebmá le bálggá.
Åvddåla li CD:a julevsáme lávllagij almoduvvam, valla da li åvdemusát mánájda dagádum.
Navti le musihkalasj dáhpádus gå "Bálges" dálla vuobdeduvvá.
CD:av máhtá nágin vuobddemsajijn ålles Sámen oasstet, Árranin jali internehtas diññgut www.arran.no Boine oahpestiddjen - "Bálges" åvdåstahttá muv musikálalasj ja persåvnålasj vájaldimev "Juicen" rájes mav vuolodis 18-jagágin tjálliv, gitta vehi ienep iellemij oahpásmuvvam ålmmåj duola degu lávllagin "Skoalkkal uvsam".
Ienemus oasse lávllagijs li dallutjis gå oahppiv ja aj sihtiv sábmáj lávllogoahtet, javllá Lars Andreassen, guhti iesj ittjij sámegielav mánnán åhpa.
- Mån lav dat buolvas gånnå jur dat lij ienemusát njuolgadus ja ij tjuoldos, valla mån lav agev sávvam julevsámegiellaj lávllot.
Dan diehti lidjin vuostasj lávllaga majt sámegiellaj lávlluv jårggåluvvam ietjá gielajs.
Akta dajs le "Merrasábmelasj" Mari Boines tjáledum.
Boine le aj moatte láhkáj muv musihkalasj oahpestiddjen læhkám.
Aktisasjbarggoprosjækta - Ietjajnim ij lim giellamáhtudahka buorre, poehtalasj tevstajt tjálátjit.
Dan diehti lihtudiv Stig Riemmbe Gælokijn, Svenn-Egil Knutsenijn ja Per-Eric Kuoljokijn.
Jus ga mån lev artissta de le CD:a boados aktisasjbarggoprosjevtas.
Musihkka ja tevsta li muv åtsådallamijda ja dáhpádusájda tjanádum.
Lars Andreassen le aj aktisattjat barggam Frank Remmanijn gå komponerij guokta tjuojalvisájt.
Oattjoj aj loabev ietjas versjåvnåv dahkat Johan Märaka lávllagis "Biegga" ja Bernt Mikkel Haglunda lávllagis "Bena".
Maŋemus nammadum le aj årrum CD:a musikálalasj buvtadiddje ietjas viddnudagájn Riebana baktu.
- Sån le riek buorre bargov dahkam ja lev dudálasj suv barggoártajn ja tjehpudagájn, musikálalasj buvtadiddjen ja aj musihkkárin, oajvvát Andreassen.
Guovsagis Lars Andreassenin le dálla permisjåvnnå virges Árran julevsáme guovdátja vuolepdirektørran.
Sån barggá låhpalasj sebrudakdiedalasj dåktårgrádajn luonndosuodjalime birra sáme guovlojn.
Sån le aj dåbdos gå le "tjiehpemus sábme sjáhkan" ja le gárggaluvvam giehttjitlågot buoremus sjáhkka spællarin Vuonan.
40 jagák artistan le áhttje Divtasvuonas ja ieddne Áravuomes Narvika suohkanin ja ietjasav merrasábmen, márkkosábmen ja julevsábmen adná.
- Muv iedne bielen, márkkosáme guovlojn, le giella ájn ienep ájteduvvam gå Divtasvuonan.
Dárojduhttem lij nannusap dåppe ja sæmmi ihkap aj vuornnom.
Akta lávllagijs; Guovssagasak/Nordlys le muv vásádusáj birra man gássjelis lij sáme identitehtav ¨åvdedit guovlon gånnå sámevuohta lij ja vil uddnik le garrasit stigmatiseridum.
Lávllaga refrengav "Guovssagasak, boade vuolus mielkkejubtsav gattsatjit" oahppiv Ann-áhkos ja le ájnna lávlla majt daj guovlojs máhtáv.
Dav tjálliv gå galggiv Markomeannu festiválan jagen 2003 spellat, hæjttá Lars Andreassen.
CD prosjækta le Nordlánda fylkkasuohkanis ja Sámedikkes dårjaduvvam.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel Gálldo: Præssadiedádus
CD:av máhtá nágin vuobddemsajijn ålles Sámen oasstet, Árranin jali internehtas diññgut www.arran.no
Boine oahpestiddjen
- "Bálges" åvdåstahttá muv musikálalasj ja persåvnålasj vájaldimev "Juicen" rájes mav vuolodis 18-jagágin tjálliv, gitta vehi ienep iellemij oahpásmuvvam ålmmåj duola degu lávllagin "Skoalkkal uvsam".
Guovsagis
Lars Andreassenin le dálla permisjåvnnå virges Árran julevsáme guovdátja vuolepdirektørran.
Gálldo: Præssadiedádus
Foto: Privat
Elena Paulsena niehko lij ålggorijkkaj mannat lågåtjit spánskagielav ja kultuvra birra åhpatjit.
Bårggemáno 31. biejve álgij suv manno, gånnå ájgoj guossidit New Yorkav, åvddål sån manáj Cabareteaj, mij gullu Dominikána republikkaj.
Danna galgaj gålmån mánon oahppat spánskagielav, ja aj mávsodagá mánáj siegen barggat.
Elena vuostasj muossádibme Cabaretes lij sáddo, ållo tjuojka ja bivvasa.
Amás råme tjuoggin ja vájvedin Vuona studentajt vuostasj vahkov, valla Elena dasi ruvva hárjjánij.
Pálma, stráddu, mánnodihpe ja varás muorjema lidjin viehkken.
Elena manáj 30 ietjá studentaj siegen, ja aktan årrun hotellan dan unna bájkátjin.
Elena lij vuorbálasj ja "oattjoj ietjas familjav" aj, gen siegen álu lij.
Skåvlån lidjin dárogielåhpådiddje ja åhpådiddje datga bájkes.
Oahppin histåvråv ja girjálasjvuodav duodden spánskagiellaj.
Elena mielas lij dát ájnas, gå ham galgaj oahppat ållu ådå gielav og årrot amás lándan.
Elena duov dáv dagáj, familjas siegen.
Sijá baktu bargov oattjoj skåvlån ja muossádij aj ednagav, duola dagu Værálda rámmátbiejvev, gå rájdon váttsij bájke manáj siegen.
Oattjoj aj muossádit "graduationav" ja guossidit "public school-av".
Elena ådå ulmutjijda oahpástuváj, ienemusát slumman, Callejonan, gånnå skåvllå la.
Oattjoj ållo rádnajt ålles væráldis.
Suv mielas lidjin riek hávsskes ulmutja Cabaretean.
Gå sån lij scooterijn mannamin, tjuorvudin ulmutja sunji "Hola Elena!
", jali dåssju "Elena!".
Buoragit Elena mujttá gå hotella biebbmodahkke sidáj sunji juojddá vaddet.
Ráktsa lij, mij lij nav njálgge gadtsat juska lij moaodda váhko ålggorijkan læhkám.
Elena ávttji nuorajt ålggorijkkaj manátjit, ållagasj å-lánndaj.
Suv mielas la buorre ådå muossádimijt návddahit.
Vuojnnet ietjá væráldav, gånnå divna ij la sammiláhkáj juohkka sajen.
Vuojnnet ietjá kultuvrav, dagu dal goalmát væráldav.
Elena nubbe niehko aj guodtjasij.
Surffit.
Valla diedon vierttij aj låhkåt eksámajda, tjálálasj ja njálmálasj eksámajda.
Gå dajt lij tjadádam, buorre árvvomihtoj, vuolgij biejves bájtádum næjttso sijddaj, javlav ávvudalátjit.
Sijdan, Vuonan.
Loajtoj studion.
S�meradiooajvve Nils Johan H�tta (g.b) j�det organis�sj�vn�v g�nn� li 85-90 jahkevirge.
Guokta virge li b�jk�lasj kont�vr�n �jluovtan, g�nn� Sander Andersen TV-s�ddagij �vd�s v�sstet ja Harrieth Aira radios�ddagij �vd�s v�sstet.
- Dåbdåstip ep la julevsáme guovlov nuohkásav dættodum.
Dav lip dálla rievddadam.
Lassánibme le ham 100 prosenta, måjut Sámeradiooajvve Nils Johan Hætta.
Åvdep dijstagá åvdedibme ávvudaláduváj ådå radiohuodnahijn Árranin.
Julevsámegiellaj lij læhkám radiosáddaga 1970-jagij rájes.
Álgon duolla dálla, maŋŋela juovnnát.
Jages 1996 li sáddaga læhkám bájkálasj kontåvrås Ájluovtan, mij jagen 1997 almulattjat rabáduváj dallusj kringkastingsoajves Einar Førdes.
Gitta 2007 jahkáj kontåvrrå avta ulmutjis jådeduváj ja ådåsa dåssju radioa ja tæksta-TV:a baktu åvddånbuvteduvvin.
- Sáme Radio sávvá gåbdep ja buorep gåbtjådimev dájs guovlojs, sierraláhkáj bæjválasj ådåssáddagijn TV:an, Oddasat, majt lip 2001 jages sáddim, javllá Hætta.
Åvdedibme Ájluovtan le muhtem mærráj organisasjåvnå sissñálasj ietjájduhttemij diehti.
Guokta virge libá oajvvedåjmadusás Karasjågås bájkálasj kontåvråjda Ájluovtan ja Snåsan jådedum.
Navti gærddoduvvá barggij låhko julevsáme guovlon.
- Diedon ij la dåssju buorre gå hæboduhttep oajvvedåjmadusáv Karasjågån, valla dá bále lip julev- ja oarjjelsáme guovlojt vuorodam, javllá Hætta.
NRK Sáme Radion li 8 bájkálasj kontåvrå.
Duodden Ájluoktaj ja Snåsaj li kontåvrå aj Oslon, Råmsån, Skánen ja Gáivuonan Råmsån, ja Guovddagæjnon ja Dænon Finnmárkon.
Journalista Sander Andersen ja Harrieth Aira libá uddni bargge Ájluovtan.
Maŋemusán le åvdåsvásstádus radiosáddagijs, Andersen vas TV-sáddagijs.
Harrieth Aira oattjoj aj ávos diedádusáv stuoves virge birra sameradiooajves duorastagá ávvudallamin.
Danna Hætta subtsastij Sigmund Johnsen, gen åvdås Aira lij sadjásasj, le hæjttám virgen ja navti suv barggo le stuoves.
Ájluovta journalistaguoktán le stuorra geográfalasj guovllo majt galggaba gåbttjåt.
Julevsáme guovllo le Bálágis nuorttan Saltoduoddarij oarjján, ja aj nágin suohkana Svieriga bielen.
Dáj guovlojs galggi TV:aj ja radioj buvtadit Ájluovta huodnahijs.
- Dálla li aj dárbulasj redigerimvædtsaga boahtám, TV-sáddaga julevsáme guovlojs dal juovnnát Oddasatin vuoseduvvi.
Vuostasj sátta mij le Ájluovtan buvtaduvvam vuoseduvvá iehkedis, diededij Nils Johan Hætta duorastagá dajda moadda guossijda gudi Árranin ávvudallin.
Danna ulmutja bessin ådå, tjáppa huodnahijt vuojnnet, lij bårådibme ja kultuvralasj oasse, ja moadda skåvllåklássa Árrana milta båhtin gehtjatjit - ja åhpatjit gåktu radio- ja TV-sáddagijt dahkat.
- Dálla máhttep julevsáme guovlov buorebut gåbttjåt, ja jáhkáv moadda buorre NRK-sáddagijt Ájluovtas oadtjop, hæjttá dudálasj sámeradiooajvve.
Tæksta/gåvå: Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel
Tæksta/gåvå: Børge Strandskog
Duodden Julevsáme sálmmagirjjáj, mij almoduváj jagen 2005, la vásse máno nuohttagirjje almoduvvam ja anon.
Nuohttagirjen, mij Julevsáme sálmmagirjjáj gullu, li diedon sæmmi sálma gå sálmmagirjen.
Jåhkåmåhke girkkotjuojadiddje Valborg Mangs Märak la gárvedam ja gehtjadam dáv nuohttagirjev mij aj galggá oasen gávnnut Vuona bielen.Sander Andersen
Jåhkåmåhke girkkotjuojadiddje Valborg Mangs Märak la gárvedam ja gehtjadam dáv nuohttagirjev mij aj galggá oasen gávnnut Vuona bielen.
Sander Andersen
G�vv�: Cathrine Amundsen
Færjov Skutvika ja Spålavuole gaskan bisodit le ájnas jus ådå rádjárahte galggá ásaduvvat Jielleváre ja Divtasvuona gaskan.
Da guokta ráddnásuohkana libá dal ruvva gærggasa vijddásasj guoradallamijn, ja vierttiba ådåjagij maññela mierredit jus stuorprosjevtajn galggaba vijdábut barggat.
- Dát le stuorra ja masjvalis prosjækta, ja dan diehti lip álgon dættodam gåbdes guoradallamav, subtsas Stig Eriksen Divtasvuona suohkanin.
Jáhkedahtte álggoguoradallam låhpaduvvá jagen 2008, ådåjakmáno jali guovvamáno álgon.
Dan maññela hæhttuba Jiellevárre ja Divtasvuodna båhtusijda gæhttjat ja prosjevtav suohkanstivrajda åvdedit váj politihkkára máhtti prosjevta boahtteájgev mierredit.
- Jus Divtasvuodna ja Jiellevárre galggaba dájna prosjevtajn vuorbástuvvat de le dárbbo aktisasj strategipládnaj mierrediddje ja juollodiddje oajválattjajda.
Ássje nannijdamdiehti aktisasjbarggo ráddnásuohkanij stuoráp dættov dán bargon oadtju, javllá Eriksen.
Narvik-viddnudahka AT Consult, mij la rahtebiggimav guoradallam, tjårggi vuona bielen la sieldes gássjelis topografija, gånnå guhkep guhkkudagájn ij la máhttelis "biejven" rahtev biggit.
Viddnudahka le gætjájdallam guokta oajvvemáhttelisvuoda vuona bielen, goappátja guovtijn vuolep máhttelisvuodaj, ja li gæhttjam rijkagasskasasj rahtev aktisasjvuodan E6'ajn færjo dagi "4 råvij" milta.
Dát trasea vássá Tjårov mij rahtesuorren daj guokta prosjevtaj gaskan sjaddá.
Vuostasj oajvvemáhttelisvuodan 6,5 km rahte Tjåros Rávnnuj biggiduvvá, gånnå rahte tunella sisi manná, ja ihtá esski svieriga bielen - dåssju oanes åsijn "biejven".
Ietjá máhttelisvuohta le jus tunælla ihtá Tjoadnejávre nuorttalijbielen Vuonan.
Nuppen oajvvemáhttelisvuodan sæmmi rahtev Tjåros Rávnnuj tjuovvu, valla dassta vijdábut Rudnávuonav gitta Utsvuodnaj tjuovvu, ja tunella sisi Ájttetjårån.
Dánna le aj sáhka tunellajn gitta svieriga bælláj, jali ihkap Tjoadnejávrráj.
Divrrasabbo le guhka tunellajt bállet, valla navti rahte guhkebujt dálvijt rahpasin bissu, miejnni AT Consult, mij la gålojt 1-1,3 milliárdajda sulástallam, dan 25 km guhka rahteprosjæktaj Vuonabielen.
Jielleváre suohkan Norrbottenin ja Divtasvuona suohkan Nordlandan libá ráddnásuohkana guhka aktisasj histåvråjn.
Sierraláhkáj guosská dát sáme álmmugi gudi dáj guovlojn li viessum ja barggam, ja gudi ælla rijkaj rájájt berustam.
Rádjárahte Divtasvuona ja Jielleváre gaskan "joarkká" válkkamijt ma li moadda tjuohte jage vuorrasa, ulmutjij ja kultuvraj gaskan rájá guovten bielen Sierraláhkáj Jielleváre suohkanin le boahttsuæládus árbbedábálasj ja ájnas vuodoæládus bájkálasj ekonomijaj.
Æládus ij la vuojga mávsulvis, ja dan diehti ådå åvddånahttemmáhttelisvuoda åtsåduvvi, duola dagu boahttsuæládusáv ållåsin dahkat aktan ietjá æládusáj.
Guoradallama li gæhttjalam vuosedit makkir máhttelisvuodajt rádjárahte sáme æládusájda ja sáme semasvuohtaj vaddá.
Transportutvikling AS árvustallá stuorámus vuobddemvejulasjvuohda li guolástus- ja merraæládussuorgen, lagosbájkijn ja muhtem mærráj aj Lufåhtan.
Merraæládusnjuovadagájda Stájgon ja Hábmerin ja Tysfjord Marine Holding AS'a ja Br.Hvedinga jáddibiebbmamij ja njuovadahkaj sjaddá rádjárahte viehka ájnas ålggorijkkavuobddema hárráj.
Rahte iesj soajttá ienep trafihkav doalvvu ja navti ådå ásadimijt suohkanij buktá.
Ådå rádjárahte márnánijt ja sjattov guovlo mannoæládussaj buktá, sierraláhkáj gå máhttá merra- ja sisednamturismav aktij tjadnat.
Divtasvuonan ja ráddnásuohkanijn li luondo bieles máhttelisvuoda turistmagnehttan sjaddat jus ressursa vuobddemij ja organisermij vatteduvvi, guovllolattjat ja aj aktisasjbarggon suohkanij ja oassálasstij svieriga bielen.
Dán aktijvuodajn le viehka ájnas færjjo Spålavuole ja Skutvika gaskan dálásj frekvensajn bisoduvvá, gálvvo- ja aj tjuovvojsuvddemijn.
Ájnas le aj færjjodahkes E6'av Divtasvuona tjadá ásadit.
Ihkap le jergalasj dájt infrastruktuvrraåsijt ådå rádjárahtijn tjanádit, váj nubbe nuppev nannidi.
Tæksta: Kitty Skapalen/Børge Strandskog Jårggålibme: Idar Kintel
Rádjárahte Divtasvuona ja Jielleváre gaskan "joarkká" válkkamijt ma li moadda tjuohte jage vuorrasa, ulmutjij ja kultuvraj gaskan rájá guovten bielen
Sierraláhkáj Jielleváre suohkanin le boahttsuæládus árbbedábálasj ja ájnas vuodoæládus bájkálasj ekonomijaj.
Tæksta: Kitty Skapalen/Børge Strandskog
Oajvvetj�lle S�me girkkor�den Synn�ve Breivik, Mareno Mikkelsen (julevs�me �jras), Johnild Joma (oarjjels�me �jras), njunnjusj Tore Johnsen, Ingrid Johansen (s�medikke �jras) ja Inga Karlsen (Sadj�sasj julevs�me guovlojs).
Dijstagá 8. ja gasskaváhko 9. biejve moarsmesmánon lij Sáme girkkoráde Divtas-vuonan.
Sáme girkkoráde le aktan girkkorádijn ja girkkojgasskasasj rádijn Vuona girkko guovdásj-gasskasasj ráde.
Dijstak idedisbiejve lij ráde tjåhkanam Gásluoktaj.
Ráde njunnjutja, Tore Johnsena mielas lej siján buorre guládallam suohkana åvdåstiddjij, gånnå bájkálasj girkko åvdåstiddje aj lidjin.
Ássje lij båhtusa gå Divtasvuodna dálla le oasse sámegiela hádadimguovlos.
Sáme-dáro jubmeldievnastus Dijstak iehkedisbiejve lij sáme-dáro jubmeldievnastus Gásluovta girkkon.
Girkkohærrá Magne Kolvijkan lij åvdåsvásstádus gárvvidusájn ja jådedimijn jubmeldievnastusás, madi Oarjje-Hålogalánda biskoahppa, Tor B Jørgensen, sárnnedij ja dålkåduváj julevsámegiellaj Lars Theodor Kintelis.
Prográmma jubmeldievnastussaj gávnnuji sihke sámegiellaj ja dárogiellaj vaj juohkkahattjan lij máhttelisvuohta tjuovvot ja oasev válldet jubmeldievnastusá åsijs.
Ånigis tjåhkanime maññela hålajn ja giedjekbiejadimijn mujttogierge guorraj girkko ålgusjbielen, lij girkkokáffa tjoaggulvislanján.
Danna njunnjusj Tore Johnsen åvddånbuvtij stuorra ávov gå sámegiella le almmusam ja adnuj váldeduvvam girkkulasj aktijvuodan Divtasvuonan.
Ållo le dáj mañemus jagij dáhpáduvvam, valla ájn gávnnu juojddá majna máhttep barggat.
Sáme girkkoráde dåjmadahka Ájnnasamos ássje man birra giehtoduváj girkkoráde tjåhkanimen Divtasvuonan, lij gatjálvis gånnå Sáme girkkoráde dåjmadahka galggá liehket boahtteájggáj, gå le Oslon guhkev læhkám.
Åvddåla gå ráde sajijt åhtsågoahtá le ájnas guoradallat ja tjalmostahttet makkir ållesvuodaássje ma hæhttuji gåtseduvvat.
Duola dagu dárbujn dievnastimijn dajs gålmmå sáme giellaguovlojs ja aj dárbbo lahkavuodajn ájnas prossesajda ma guovdásjgasskasasj ráden li.
Guládallam- ja såbadusprosjækta Nuortta-Salton Sáme girkkoráden lej aj tjåhkanibme ressurssajuohkusijn guládallam- ja såbadusprosjevtan Nuortta-Salton.
Tore Johnsen subtsas Sáme girkkoráde gulldalij berustime mielajn daj åtsådallamijt majt sij lij oadtjum dán prosjevta baktu.
Juska gávnnu gáddalibme muhtem sámij gaskan dán prosjæktaj, jáhkká Johnsen dát prosjækta buorev dahka.
Girkkuj le barggo almodit sáme girkkohiståvråv, tjállet dav ja dåbddusin oadtjot.
Hæhttu aj gárvedit adnuj sámegiellaj girkkon, sámegiella, kultuvra ja histåvrå åhpadusáv gárvedit girkko barggijda, tjalmostahttet sáme girkkodájdav jna.. Ållu maññegietjen dákkir prossessan le máhttelisvuohta almma såbadusájn...
Sáme-dáro jubmeldievnastus
Dijstak iehkedisbiejve lij sáme-dáro jubmeldievnastus Gásluovta girkkon.
Sáme girkkoráde dåjmadahka
Ájnnasamos ássje man birra giehtoduváj girkkoráde tjåhkanimen Divtasvuonan, lij gatjálvis gånnå Sáme girkkoráde dåjmadahka galggá liehket boahtteájggáj, gå le Oslon guhkev læhkám.
Guládallam- ja såbadusprosjækta Nuortta-Salton
Sáme girkkoráden lej aj tjåhkanibme ressurssajuohkusijn guládallam- ja såbadusprosjevtan Nuortta-Salton.
Giella le medisijnas oasse: S�me s�gastallamgirj�sj galgg� varresvuoda- ja huksodievnastus�jt s�me �lmmugij ienep v�rddogissan dahkat.
Guovd�tjin d�n aktijvuodan galgg� pl�nidum varresvuoda- ja huksoguovd�sj Margits Minnen ja Dragstunan �jluovtan.
Divtasvuona suohkan almot dal ruvva ságastallamgirjátjav mij galggá aneduvvat åhpadattijn sujttárijt gudi e sámegielav buvte.
Ulmme le sáme pasientajda árvvogis sujtov vaddet, ja aj sujttárijda dåbdov sij árvvogis sujtov vaddi.
Åvddåulmusj ja prosjæktavásstediddje Tor Magne Berg le máhttsam suohkanij giellakonsulænntan.
Sujna li buorre åtsådallama Kárásjjågås muodugasj bargos dåppe.
Ságastallamgirjátjin li bágo, moallánahkko ja ságastallama dábálamos sujttodáhpádusájda varresvuoda- ja huksosuorgen.
Ságastallama li aj cd:aj lågåduvvam.
Girjásj le dagáduvvam váj sujttára galggi bessat sámegielagij sámástit, ja dan baktu de buorep huvsov vaddet.
- Gå ulmusj vuorastuvvá de álu iednegielastis buorebut mujttá gå vieresgielav, javllá Berg, ja dajna de vaddá pasiænntaj árvvogisvuodav iellema mañemus biejvij gå sunji sámás.
Vuoras ulmutja má máhttsi ruoptus ietjasa iednegiellaj, ja vajálduhtti gielajt majt maññela li oahppam.
Duogásj Bargo vuodon le Berga barggo Kárásjjågå suohkanin, gånnå li moadda dákkir kursa tjadádam.
Suv mielas lij ájnas sujttárij siegen barggat vaj ienep máhtudagáv oadtju, ja nav de ságastallama sjaddin fágalattjat nav duolla gå máhttelis.
Ienemusát lidjin 6-7 sujttára gudi dialogadahkamijda oassálasstin, ja dá rádjáj le sån 3 klássa åhpadam Kárásjjågån.
Suomagielak ja dárogielak sujttára kursajda oassálasstin.
Kursan oahppin bágojt jiednadit, bágojt låhkåt, ålles replihkajt låhkåt ja oahppin dábálasj ságastallamijt ålgolt váj álkkebut máhtti dajt sujttoaktijvuodan adnet.- Buorre dårvujn májnodiv Divtasvuona suohkanav dákkir bargguj álgget, javllá sån.- Vuorrasijda le nav vuogas ja hávsske gå sidjij sámásti.Åvddåla le Berg suohkana giellaplánajn ja oahppogirjij Árranin barggam.
Giella medisijnnan Mañenagi gå ulmusj vuorastuvvá de soajttá vieresgielav vajálduhttá ja iednegiellaj máhttsá.
Ihkap giehpet dárojduhttemav ja dan vájkkudusá vájvijt gå pasientajda sámás.
Gå sujttára pasientav berusti de pasienta aj buorre miellaj båhti.
Návti vuorrasij duogátjav vieledip.
Dán láhkáj pasientajda værddogisvuodav vaddet le buorre.
Valla aj sujttárijda le dát prosæssa gånnå máhtti ietjasa giellamáhtudagáv vijdábut åvddånahttet.
Suohkanin le aj ietjanis årrum sierra sáme varresvuodatærmmaprosjækta, majna galggi joarkket.
Guokta sámegielak sujttára gudi libá sámegielaga galggaba iehtjádijt åhpadit.
Giella viessu gå gullu Vuorrasa li hárjjánam sámástit.
Berg rámmpu suohkanav árttasvuodas ja gå gielav åvddånahtti varresvuoda suorgen dán ålgusvaddema baktu.
Dán bargguj li áttjak álgadam ja mañenagi máhttá dájna joarkket moatten ietjá suorgen.
Danna le aj ulmusjlasj ja kultuvralasj bielle-Giella le viehka ájnas varresvuodasuorgen, ja prosjækta vuorot gælvodimijt, javllá Berg.
-Galbbim le aj ájnas, ja buorre le gå giella vuojnnusij boahtá galbaj baktu.
Dat iesjdåbdov nanni, ja guottojt rievddat ja gáttojt vuostelt.
Galba li aj muhtem láhkáj giellabargge.
Bessat gielastis vuojnnet almulasj sajijn ja institusjåvnåjn le viehka ájnas, danen gå sámegielav ij nav álu gulá ja ij ga rat tjáledum vuojne, javllá Tor-Magne Berg.
Inga Karlsen ja Evy Paulsen libá julevsáme ságastallamij barggam Kárásjjågå-vuoge milta ja Sander Andersen le tevstajt låhkåm sunnujn aktan.
Tæksta: Kitty Skapalen Jårggålibme: Lars Th.
Bargo vuodon le Berga barggo Kárásjjågå suohkanin, gånnå li moadda dákkir kursa tjadádam.
Giella medisijnnan
Mañenagi gå ulmusj vuorastuvvá de soajttá vieresgielav vajálduhttá ja iednegiellaj máhttsá.
Giella viessu gå gullu
Vuorrasa li hárjjánam sámástit.
Julevsáme guovdásj Árran la vehik tjiegán ja nágin kilomehtara ierit E6as.
Jus lidjin galba rahtebællán divodum, de lidjin ienep turista Árranav guossidit, jáhkká dávvervuorka jådediddje.
Dán rádjáj dá giese li 300 ulmutja guossidam Árranav.
Guovdátjin li læhkám niellja oahpestiddje ma li juohkám bargov gaskasa.
Guokta mańemus vahko Kristin Lindbach guossijt vuosstáj válddá, vuosádallá dávvervuorkán ja ietján Árranin jus sihti.
Gå Bájkáĺasj ávijssa guossidij Árranav mańemus mánnodagá, båhtin soames guosse, ienemus oasse ålggorijkaga.
-Jáhkáv moattes vuodji vásuk gå e majdik diede mijá birra.
Gávnnu galla galbba Árrana birra rahtebællán E6an, valla dat turistajda binnáv subtsas jus e majdik diede mijá birra, javllá dávvervuorká jådediddje Lars Børge Myklevold.
Valla sån jáhkká buorep sjaddá jus gávnnap vuogijt gåktu máhttep diedojt juogadit.
Ja sávav buorep dilev gå Hamsun guovdásj tsieggiduvvá.
-Jáhkáv dá gålmmå guovdátja - KUN, Hámsunguovdásj ja Árran máhtti aktan barggat, ja aj mij gullu guossimi, javllá Myklevold.
Galbba = skilt
G�vvim r�ssjod�lkken.
Skallol�hkke Kristmar Lindbach, Isabell Thomassen ja H�kon Mikkelsen, h�rr� Magne Kolvik ja tjuoggulvis pedagog Heidi Kalv�ga siegen.
Juska lidjin dåssju gålmmå skallolåhkke, de lidjin Måsken bassebiejve ållo ulmutja vásse ájllega.
Dát dáhpe vuona sinna, gåsi ij rahte jåvsåda, le 7-8 jage vihpam, ja dát biejvve l sjaddam akta dajs ájnnasamos biejvijs Måskegijda.
Vuostasj bále skallo lij dáppe lej jagen 1999, subtsas hærrá Magne Kolvik, gut dalloj aj skallij biednagoaden Måsken.
Tjuoggulvis pedagog Heidi Kalvåga siegen lej sujna åvdåsvásstádus åhpadit dájt gålmmå skallolåhkkijt Håkon Mikkelsen (Måskes), Isabell Thomassen (Måskes/Innhávas) ja Kristmar Lindbach (Siljárbáhkkos).
Divtasvuonan dættov lip biedjam tjoahkkit skallolåhkkijt aktisasjåhpadibmáj, subtsas Heidi Kalvåg.
-Gålmmå biejve lip skåvllim Ájluovtan, ja gålmmå biejve Gásluovtan.
Ja de lijma Måsken åvtå ájllega, gånnå riek hávsske lij, subtsas tjoaggulvispedagog.
Måske biednagoades li histåvrå ja mujto dålutjis.
Vuoras ulmutjij mujtoj millta l biednagoahte birra 120 jage.
Tsieggiduváj skåvllådåhpen ja internáhttan, ja anon lij gihtta 1970 tállaj , desik de ådå skåvlåv tsieggijin.
Ådå skåvlån gahtsaj gåvvå oabme skåvlås majt la Ivar Urheim mállim.
Peder Amundsenin ja Inga Karlsenin badjáni mujto dålusj rájes gå gåvåv vuojnneba.
Pederin ja Ingan li buorre mujto, Ingan li aj mujto ma ælla nav buore.
Peder Amundsen gut bajás sjattaj Måsken ja álgij skåvllåj jagen 1950, subtsas lidjin ållo máná ja moadda suohttasa.
Dalloj lij juo salljo skåvlå guoran gånnå oahppe bállov tjiektjin.
Jusska suv iednegiella lij sámegiella sæmmi gå ietjádijn Måsken, de la suv mielas buorre gå vierttij dárogielav oahppat, javllá sån.
-Jus ejma la dárogielav oahppat skåvlån, de iv gåjt de diede gåktu lij mannat.
Peder Amundsen nuorran sjøssaj manáj, ja maññáj de ietjas barggosajev ásadij gånnå de bargaj 25 jage, desik de sjattaj pensjonissta nágin jagev dás åvddåla.
Gåvvå oabme skåvllådåbes båktå aj nievres mujtojt Inga Karlsenin.
Sån bajás sjattaj Vuodnabadán, ja hæhttuj sijdas ierit årrot .
Smáv skåvlån dalloj skåvllijin guokta vahko, ja vas guokta vahko friddja.
Muhtem biejvijt gæhttjiv sijdaguovlluj ganjáltjalmij, subtsas Inga Karlsen, ja javllá sujna li aj buorre mujto internáhta ájges.
-Miján lij internáhtan buorre ja låjes iemet gut sámástij.
Gå skåvllådåhpåj bådijma de lij gássjel dárogielav dádjadit.
Nav gåjt de mån vásediv.
Miján lidjin ienemusát dárogiel åhpadiddje, subtsas Inga - gut lij juo skåvllåj álggám nágin jagev åvddål gå Peder Amundsen álgij, birrusin 40-tálla.
Sådnåbiejve lij biednagoahte ållu dievas.
Lidjin tjåhkanam birrusin 130 ulmutja mæssuj gånnå gulluj sáme- ja dárogiella.
Moattes guossijs lidjin juo boahtám biejvev åvddåla, ietjáda vas tjuovvun hærráfilkav Gásluovtas ja Ájláttes dan ideda.
Maññela mæsso gåvvijin skallolåhkkijt, åvddål gå Kristmar vuolgij aktan familjajnis ja guossij - ávudalátjit sijddaj Siljárbáhkkuj.
Ietjá guosse lidjin gåhtjodum Håkona ja Isabella lusi.
Håkon sijdan ietjas guossij ja Isabell skåvlån, gut lij gåhttjum edna guossev káffaj.
Fuolke li stuore sámij gaskan Divtasvuonan, dajnas de moattes guossijs lidjin káfan guovten sajen dán sådnåbiejve.
Dát skallobiejvve sjattaj dat allabiejvve mij lij vuordedum, njálga biebmoj, oahpes ulmutjij ságastallat, håla ja varrudagá, ja aj tjáhpa lávllaga.
Vuojnunagá l lávllomtrádisjåvnnå ájn viesso!
Biejvve mujtton - skallolåhkkijda ja midjij ietjádijda gudi lijma danna!
Stuorj�vrre (Storvatnet) ja J�vrregiehtje (Storvassbotn), tj�bbe ja skindigis.
G�vv�/Foto: B�rd Johan Olsen
Duobddák le tjábbe, oavdos ja le uddni miellagiddis bivddo-, guollim- ja luonndoiellembájkke.
Stájgo suohkan le nasjunálpárkkaplánav hilggum, valla galggá vilá guoradallat máhttelisvuodav Stuorjávrre (Storvatnet) /Balkjosen duobddáksuodjalimguovlov ásadit.
Dákkir ådåájggásasj ájádallama lidjin sihkarit ållu amuga ulmutjijda gudi dánna dålen årrun, ja gudi hæhttujin messat viesotjit dán tjáppa, valla aj garras luondon.
Akta sijájs lij sámenæjttso Stuor-Siri...
1800-jagij låhpan lidjijn guokta sijda dánna, Stuorjávrreájdde (Storvasseid) vuollegietjen ja ruoddimsadje Jávrregiehtje (Storvassbotn) ållu Stuorjávre (Storvatnet) sisgietjen.
Da gudi dalloj dánna årrun ja barggin ietjas viessomij, lidjin vieljatja Tomas ja Anders Pedersen Gongo ja sijá fámilja ja sijá vállduk oabbá Siri Pedersdatter Gongo.
Tomas lij vuorrasamos oarbbenijs.
Sån ja suv áhkká Bolette Dyping-guovlojs bådijga ja vuostatjijn årrujga Stuorjávrreájddáj.
Dát dáhpáduváj álgon 1850-jagijs, ja goappátjagá Siri ja Anders tjuovojga.
Siri lij dalloj birrusin 20 jage vuoras, ja Anders vas 5-6 jage sujsta nuorap.
Såj sunnu vieljav sijdan ja boatsojsujtujn viehkedijga.
Tomas lij 1860-jagijn guovlo stuorámus boatsojæjgát 300 boahttsuj.
Maññnagi Siri ja Anders ietjaska boahttsujt oattjojga, jagen 1865 lidjin Sirin juo 50 boahttsu.
Siri, jali Stuor-Siri gåktu gåhtjåduváj, lej subttsasij milta viehka fávrro.
Ittjij goassak válldu, valla oattjoj huoman 3 máná.
Petter lij vuorrasamos ja riegáduváj jagen 1859.
Sån dåbdos sjattaj biernnabivddárin ja væjddárin Siri-Petter, dåbdos ja lijkkuduvvam ulmusj dålusj Stájgon ja Hábmerin.
Siri maññela guokta niejda riegádahtij, Anne Marie ja Sigrid Anna.
Otte Andersen, gudi åroj ålles iellemav dájn guovlojn ja mañemus jagijt gámán Malågan, lij áhttje goappátjijda.
Vehi åvddål 1870 Tomas ja Bolette vattijga sijddasiská Stuorjávrreájden vielljasiská Andersij.
Iesj jåhttåjga jávre rastá Jávrregæhtjáj ådå sijdav ruodditjit.
Stuor-Siri tjuovoj dan ådå sijddaj.
Jávrregietjen lij tjábbe, rássás giettij biebbmon slihturijda, lasstavuomijs galle buolládahkan, guole jávren, luossa ja stuor rávddo, ja Boletten lidjin mañenagi moadda slihtura básen.
Ettjin gåjt niedan vieso, valla vuorbedisvuohta fámiljaj bådij.
Juo jagen 1867 Tomas ja Bolette mánáv láhpijga, gå mánná ravgaj iednes askes rabás dållåj gámán ja jámas buolij.
Giesen 1872 sårmme vas bådij, garrasit ja vastet; Tomas lij årrum bivddemin.
Gå Jávrregæhtjáj bådij de birssov muorraj gatsodij.
Valla báhtja lij galla báhtja.
Vuorrasamos viellja Peter muorraj guohtsaj ja birssujn duohtadij.
Navti de skoahtta manáj - ja dejvaj gålmmå jage nuorap vieljav Jonas guhti dalága gådduj.
Peter iesj nav balláj váj mieladuváj.
Nágin jage dán maññela sån aj jámij, dåssju 17 jage vuoras.
Dalloj lij Stuor-Siri juo jábmám.
Jámij jagen 1874 dåssju 43 jage vuoras Jávrregietjen, amás sivá diehti.
Suv 3 máná, nuoramus dåssju 5 jagák, badjánin Tomasa ja Bolette lunna.
- Sån lij dagu munji tjuoldeduvvam, javlaj Spelmanns-Otte állu Sirija birra.
Otte ittjij goassak válldu, gå ittjij máhte ietjá nissunijt ájádallat gå fávros Siriav... Tomas ja Bolette Jávrregiehtjen ájn moadda jage årojga.
Dánna luondon luonndoulmusj Tomas ietjas biejvijt nåhkådij.
Ittjij goassak Bolettej ja sijddasis boade gå lij vuoratjismáno 5. biejve 1907 årrum váttsatjime.
Guorradallam mañep ájgijn vuoset sån jahkedatte Stuorjávren jieña tjadá manáj ja fellaj.
Ehtjin goassak suv rubmahav gávna... Dánna hæjttá subtsas ulmutjij birra Stuorjávren.
Jávrregietjen miehttse suojmma le buodum majt ulmutja akti ruoddijin 130 jage dás åvddåla.
Valla ájn máhttá vuojnnet bátsijdisájt sijdas.
Jus le asstelasj ja jus dujna le buorre gåvådallam, de soajttá dagu ulmutjijt vuojná gudi dánna årrun - fávros Siri, Peter ja Jonas báhtjaguovtes, biernnavuohttjev Siri-Petter ja vuorrasa iesj - Tomas ja Bolette Jávrregietjen.
Tæksta: Børge Strandskog Jårggålibme/oversettelse: Idar Kintel
Dålusj sáme årrombájkke Suoksavuomjávren Hábmera ja Stájgo rádjáguovlon le juo guhkev ávtas sadjen årrum.
Muhtem bátsidisá vil gávnnuji, muhtem vuollegis dievástagájn vuojnnuji ájn ieme goahtesaje.
Jus le dajn guovlojn vádtsemin, ja jus le vájaldiddje gåvådallemielajn ja jus le dujna ájgge ja assto ájádallat, de tjåhkkidaste dievátjij hiebalgis gierge nali dan dålusj sijda badjelij.
Ihkap de degu bárudisán vuojná dåbåtjav mij degu badján dajs dålusj gábmásajijs ja bátsidisájs -lavnnjedæhkkujn ja suovajn riehpenis - ja skiejátja dievástagán.
Ja ihkap de degu ilmmá unna, giehppisgáma nissunasj saljov rasstimin...
Anna Petrine Karoline Pedersdatter riegádij Salhus-sijdan Fuoldán vuoratjismáno 25. biejve jagen 1883.
Gå lij ájn nejtsusj, de æjgáda Hábmera bælláj jåhtin, ja sij de Suoksavuomejávrráj årrujin, gåsstå suv ieddne lij.
Dalloj åroj ájn áddjás, dat giehtos biernnaskuorggá Suoksavuomjávr-Jåvvå (Jon Pedersen Rijás) Suoksavuomjávr-sijdan.
Áddjás jámij gå Anna lij avtse jagák.
Áddjás lij læhkám ájnas ulmutjin dan sijdan 1800-lågon, ja ådå jahketjuoden lej Anna árbbe sjaddat sæmmi ájnnasin.
Dát le dal subtsas muhtem sierralágásj ulmutja birra iehtjama lahka dålutjis, nissun guhti sijvot vájaldij dáv iellemav, valla guhti huoman dåbdos ulmutjin sjattaj.
Nuorra niejddan bådij Anna Skilkkáj dievnnutjit.
Skilkán soames jagev åroj ja daj jagij aj Knut Hamsunijn oahpástuváj.
-Buorre ulmusj lij gal, valla hálvva asidasj ja muhttijn måskisj, subtsastij Anna moadda jage maññela.
Maññel gå Anna irgge Magnus tuberkolåvsås jámij, bargaj Ánná soames jagev Gásluovtan, ja dan maññela soames jagev stuorra båndorsijdan Trøndelagan, valla máhtsaj vat Hábmerij gå nuoramus oabbá Ingvarda alvot skihppáj ja dárbahij soabmásav guhti mánájt huksá ja sujtti.
Ja Ingvarda mánájt huksat ja sujttit sjattaj suv barggo muhtem jagev.
Suoksavuomjávren årojga Anna æddnu, Piera ja Ievar.
Piera lij dal badjelasj gietjavlåge jage vuoras, ja de Annav vájnnodij Suoksavuomjávrráj jåhtet.
Ja Anna jådij.
Dálloj lij sån nieljelåkjagij sinna, ja dát rájes, birrusij jages 1930 ja ållu gitta gudálåklåhkuj de lij Suoksavuomjávr-sijdda suv årromsadje.
Goappátja dájs suv æddnujs jámijga vuostasj doarrojagij sinna, ja dallutjis de dát subtsas "dåbdos" aktuviesuna Suoksavuomjávr-Anna birra badján.
Ihkap åvdemusát suv bargo diehti majt dagáj doarrojagij sinna.
Mañenagi vierttijin moaddása dujskajs báhtarit Svierigij, mij ham lij friddja lánnda.
Smilltjás rádjáguovloj tjadá oahpestin ulmutja gudi duobddágijt dåbddin báhtariddjijt rájá nuppe bælláj.
Báhtariddjeoahpestiddje, ållågasj Divtasvuonas, rahtjin dajt jagijt åbbå ålov iehtjádijt viehkedit.
Ja aktuviesun Anna árrat dán bargguj oassálastij.
Subtsas Anna birra oahpestiddjen le subtsas muhtem nissuna birra guhti guojmmealmatjijt viehkedij vájku lij várálasj ja låsså rahtjamus allasis.
Man galles Suoksavuomjávre baktu báhtarin rájá nuppe bælláj, ep diede, valla moaddása viehkev oadtjun.
Anna guládaláj telefåvnå baktu rádjáoahpestiddjij Divtasvuonan, valla ittjij goassak rádnájda giehto majdik ja ittjij ga vuojga giehto ietjas dagoj birra maññela ga. Ittjij ga goassak oattjo makkirak bálkáv jalik ánssidusáv Vuona oajválattjajs dan bargo åvdås majt lij dahkam dáj gássjelis doarrojagij sinna.
Doaroj maññela sjattaj Anna dakkir ulmutjin gen birra ulmutja tjåhkanin ja symbåvllån ráfálasj ja buorre biejvijda Suoksavuomjávren sidjij gudi mañenagi lidjin hyhtojt åttjudam dan tjáppa birrusin dåppen dan vuomen.
Moadda buorre ja hávsskes mujto li báhtsám dán væhttsás ja viehkedahkes aktuviesuna maññáj.
Ánná lijkkuj ulmutjijda, viehkedij rádnájt ja oassálastij sosiálalasj dåjmajda.
Návti de aktuviesuna ja luonndoiehttse Ánná jage gållin.
Valla mañenagi de Suoksavuomjávre-sijdda bæjsttuj.
Dåhpe miesskagådij ja dæhkko liságuváj, ja mañenagi ij lim dåppe årodahtte.
Båttåtjav åroj muhtem skieján, valla ij lim ga dát hiebalgis årudahka ulmutjijda.
Ánná ájgge Suoksavuomjávren lij dal gietje rájen.
Mañemus jagijt åroj Anna muhtem hyhton Rota ráddnásijdan.
Dáj jagij guhttalåklågon de media Annas berustij åbbå ålov.
"Vi Menn", "Nordlandsposten" ja "Lofotposten" mannin suv guossen - ja journalista alvaduvvin dan avtagærddásasj ja vájmulasj kujnas, guhti ietjas vuorrasvuoda jagijn oattjoj ållo berustimev ja huvsov.
Anna Pedersen Suoksavuomejávres lej gávtselåkgudá jage vuoras gå jámij jagen 1969.
Sån feraj muhtem biejve tjavtjan ragátmáno låhpan dan jage.
Anna hávddáduváj Vuohpe girkkogárddáj.
Dette er en sterkt forkortet og oversatt versjon av historia om Anna i Makk-vatnet, slik den sto å lese i Årbok for Hamarøy 1994.
Bildene er hentet derfra.
Oddmund Andersen
Dálven Histåvråv divvomin Oddmund Andersen la akta guoradallijs guhti l ållimin prosjevtajn sáme histåvrå birra Nordlándan, ja tjavtjan almoduváj girjje dán guoradallama birra.
Dajna l aj Nordlánda histåvråv ietjájduhttemin, sierraláhkáj dat histåvrrå mij guosská sámij dillev.
Oddmund Andersen, guhti bæjválattjat la Árrana dávvervuorká jådediddje, la dat bargos bessam dájt mañemus jagijt gå la dájna prosjevtajn barggamin ietjá guoradallij siegen.
Guoradalle lij prosjevtav gåhttjum "Etnalasj relásjåvnå Nuortta Nordlándan histåvrrålasj vuojnon".
Gidádálven Hæhttu vilá boahttsujt Stájgon guododit Anders Eira gierddisvuohta l nåhkåmin.
Bárnijniská libá boahttsuj Oarjje Fuoldá ja Stájgo gaskav jåhtåm, ja libá aj urudisájt biebbmamin daj boahttsuj ma li sunnu viessomlájbbe.
Dan diehti de hæhttuba boahttsujt dálvveguohtomin, Stájgon, guododahttet jagev birra.
Oajválattja li esski mierredam galggi gierkev Lånjinjárgas gádodit gånnå Anders Eira giesseguohtom la, valla dat la dåssju akta gierkijs mij la suv boahttsujt gádodam.
Gidán Sáñart gå ij la åvddåla sámegielav låhkåm Ivar Otto Knutsen sihtá ietjas mánájda dav árvov vaddet massta l iesj oasse, ja sån sihtá ietjas iednegielav oahppat tjállet, ja aj låhkåt.
-Jus dåssju lidjiv sámegielav vuodoskåvlå rájes låhkåt, de lidjin mujna nav ållo máhttelisvuoda, javllá Ivar Otto Knutsen, ja sáñart gå ij la sámegielav dán lahkáj åvddåla vieledam.
Mánnárájes la julevsámegielav gullam, ja aj ságastam, ja Knutsen la vargga nuoramus dat buolvas guhti nagáj sámegielav suoddjit, ja guhti aj vilá sámás.
Valla ij la huoman goassak berustam ietjas gielav tjállet jalik låhkåt.
Giesen Sáme buoremus tjiektje Divtasvuona báhtja nav buoragit tjiektjin Sámecupan Jielleváren vaj vuojttin gájka kámpajt, ja aj ålles cupav.
Anders Kristian Kalstad, Adrian Nystø, Preben Paulsen Labba, Viktor Paulsen, Mikael Knutsen, Jonas Kjær, Simen Kjær, Johan Daniel Mikkelsen ja Ingve Hilstad oadtjun guhtik pokálav Sámevuojtton.
Ja de TV'aj aj båhtin.
Mihás hárjjidalle Børge Kjær subtsas måvtugis báhtjaj birra gudi Jielleváren amannin gållev viettjatjit.
Tjaktjagiesen Rabáj duodje- ja sámedájddagalleriav Måvtugis lij gal sån, divtasvuonak Svenn Egil Knutsen, guhti dájt mañemus jagijt la Råmsån årrum.
Sujna lij stuoves virgge Sámedikken, valla åhtsåm la virggefriddja jagev dajna gå la ietjas viddnudagáv vuododam: Arppa Sami Duodje Gallery.
-Usjudallam lav juo 2 jage luluj ietjam viddnudagájn álgget, ja dajna de vuododimkursav tjadádiv jagen 2004.
Plána ietjájduvvin maññenagi, ja javlaj åvddåla mierrediv galggiv duodjegalleriav vuododit, giehtoj dalloj galleriæjgát gænna lij mærkkabiejvve bårggemáno 25. biejve gå galleriav rabáj.
Tjavtjan Silldá l sjivnjediddjen, valla aj moassjen Viessomájgev la guoles ja guollimis viessum, ja dajna aj gullá gånnå gáma gåddå.
Elmar Andersen ávvus gå gullá silldá l vuonaj sisi lahkanime, valla sæmmi båttå aj sjaddá håjen gå "divna" galggi oassálasstet værálda stuorámus silldáguollimij dán "suv" vuonan.
Ienemusát dal ballá stuorra hávsajs.
Tjaktjadálven Mannoæládos Måsskåj Måsken dal dåhkki turistajs aj sisboadov oadtjot, valla huoman ij sjatta dat stuorra viddnudak majt Mannoæládus Hamsutte Rijkan ævtot ietjas diedádusán majt li gåhttjum "Mannoulmme Hamsutte Rijkka".
Dav jáhkká Keit Solstrøm Måskes, guhti l usjudallam juojnak álgget mij gullu mannoæládussaj.
Solstrøm la oanegis láhkáj dáv diedádusáv gæhttjam, ja jáhkká dåhkki Måsken jali Oarjjevuonan æládusáv turistajs dahkat, ja sujna li juo plána gárvvasa.
�lla d�ssju rejna.
S�me lidjin �jnnasa dan oases majt d�djadip dagu �typisk norsk kystkultur�, j�hkkeba Lars B�rge Myklevold ja oahpesdiddje Kristin Lindbach.
- Lofotguollim, gevsa ja bårjåsvantsa moaddási gåvåstahttá Vuonarijka merrakultuvrav, ja sámijt li tjadnam ællosujttuj ja miehttse æládussaj.
Dajt vuojnojt sihtap vehik divvot, javllá Lars Børge Myklevold gut barggá dávvervuorkán, Árranin.
Akta dajs vuosádusájs dávvervuorkán subtsas jur dan birra .....
1100-tállan subtsas Snorre gånågisá Sigurd Slembe birra, sån bálkkij sámijt biggitjit ietjas ådå hávsav, ja tjuohte jagijt mańńela nammadi gáldo sáme vanntsabiggárij birra.
1600-1700 tállan Nuortta Vuonarijkan vuojnnet dat æládus lij ienemusát sámij gasskan.
Divtasvuonan diehtep sáme biggijin stuor jávtajt, duodden aj biggijin unnep ja stuoráp gevsajt Hábmelin, Fuolldán ja Divtasvuonan.
- Vanntsabiggim sámij gasskan lij vuojnnet ájnas oasse dassta majt mij gåhttjop "typisk norsk kystkultur", javllá Lars Børge Myklevold, ja dat duodastuvvá gå diehtep sáme ietja åttjudin vantsajt Lofoahttaj guollitjit sæmmi láhkáj gå látte.
Histåvrrålasj gáldoj millta lidjin sámijn mijá guovlon stuorra vantsa majt gåhtjudip "åttringer", ja Bergunijn oasástallin sæmmi gå ietjá bånndura ja guollára.
Duo dá gávne dávvervuorkan subtsasti sámijn lij aktijvuohta ietjádij.
- 1800-tálla mańńegiehtjen lidjin tjubuga tsakkadum dajn sajijn Lofoahtan gånnå guollijin.
Sáme ettjin sidá gådijn årrot, valla sihtin farra tjubugijn årrot madi guollijin, javllá Myklevold, ja sån de vuojnná dá dålusj dádjadusá vierttiji dåssjen dagáduvvat.
- Sihtap ådåstuhttet Nuortta Vuonarijka merrahiståvråv ja vuosedit sáme l ájnas oasse dassta.
Sámijn ja láttijn li guobbák kultuvrra, valla dålen lij lagáp aktisasjvuohta ja avtarádij barggin sámij ja láttij gasskan, ja dasi ep la ållu jáhkkám, hæjttá Lars Børge Myklevold.
G�ro bieles: Oddmund Andersen, Filip Mikkelsen ja Sven-Roald Nyst� li guovd�tjin bargon mihtos dutkambirrasav �rranin �vdedittjat.
Doajvvo l f�hkabirrasav gietjav-g�vtsijn allad�se m�httobarggosajijn �vdedit.
- Galggap gus dudálattja liehket dajna majt lip ájmmudam, viellidit - jali galggap gus rahtjat vaj stuorrop?
Sige stivrra ja bargge li vuojnojtisá åvdedam; Árran galggá hájn åvddånit, javllá direktørra Filip Mikkelsen.
Tjavggip bargov sierra dutkaminstituhtav Árranij vuododit.
Doajvvop åvddålij guovluj viedjep fáhkabirrasav åvdedit, gietjav-gávtsijn alladáse máhttobarggosajijn.
Foto: Syn�ve Lund Breivik
Dá tjuottjes plána, ma ájges ájggáj galggi åvddånit, tjuovvu dassta gå ådåsa gullujin.
Nordlánda fylkkasuohkan ja Sámedigge li aktan 230 000 kråvnåv nuorttaguovlo prosjæktaj Árranin juollodam.
Studenta guossen - Vuostak lågådallamrájdov gárvvidip iemeálmmugij viddjurij birra mij ierit ietján Bådådjo allaskåvlå "Bachelor of Circumpolar Studies" nammasasj åhpadussaj la hiebadum.
Duodden galggap guoradallat dárbojt teknihkalasj rustigijda Nordlánda sáme guovdátjijn vaj máhtti studentajt oanep ájggáj guossodit ja lågådallamijt sáme ja ietjá iemeálmmugij dilij birra fállat.
Prosjevtajn galggap gærggat javlajda, subtsas Árrana direktørra.
Prosjækta galggá tjadáduvvat aktan Bådådjo allaskåvlåjn, Sijti Jarnge kulturguovdátjijn, Aarporten - Hattfjelldálen ja Várdobáiki sáme guovdátjin, Evenássjen.
Ja viejedibme juo båhtusijt buktá.
Juo 37 vahkon båhti birrasij 20 studenta Hedmárko Allaskåvlås Ájluoktaj diedoj ja lågådallamij diehti.
Dutkambiejvij aktavuodan 39 vahko tjadáduvva bájkkálasj seminárra ja lågådallamrájddo Bådådjo Allaskåvlå studentajda.
Dáhta dagáduvvá Árrana barggij ja bálggidum åhpadiddjij baktu, ma ierit ietján li Råmså Universitehtas ja Guovddagæjno máhttobirrasis.
Prográmman li aj oase bájkkálasj vidjurij birra: Elmar Andersen subtsas gåktu guolástibme Divtasvuonan la ájgij tjadá rievddam.
Sigurd Rydland gåktus guollebiebbmam la suohkanin æládussan åvddånam.
Merradutkaminstituhta dutke Ingolf Røttingen lågådallá sálleda vuodjamjåhtulagá rievddama birra, sierraláhkáj Divtasvuonan gehtjadum.
Guovlulasj dutkambirás - Allaskåvlåv lågådallmij aj dálven 2007/08 viehkedip, subtsas måvtugis direktørra Filip Mikkelsen.
Árranij la juo sáme ásadusáj tjoahkkájgiesse åvdåsvásstádus biejadum gå la sáhka nuorttaguovlo bargos.
Sámedigge l aj rádjálåvså dutkama åvdåsvásstádusáv Árranij biedjam.
Duodden guoddá Árran julevsáme giellabargo åvdåsvásstádusáv, mij la aj diedojt juohket iesj guhtik dásen ja åhpadussuorgen.
Dutkaminstituhta vuododibme ja aktisasjbarggo Bådådjo Allaskåvlåjn ja Scott Polar Research Institute'ajn Cambridgan Englándan, låggni Árranav mihtos ásadussan gå la sáhka nuorttaguovlo åhpadusás.
Doajvvo l fáhkabirrasav åvdedit gietjav-gávtsijn alladáse máhttobarggosajijn, mij la ålles guovlluj ávkken.
- Aktan soames priváhta viddnudáj, Stájgo Nisonuniversitehtajn ja Hamsunguovdátjijn Hábmerin laset Árran dán láhkáj máhttobuvtadimev, ja mihtos láhkáj dutkam- ja máhttobirrasav dájn guovlojn åvdet.
Danen la dáhta ássje mij ålles Nuortta-Salltuj guosská.
Doajvov guossodiddje suohkan Divtasvuodna ja ráddnásuohkana vájmmelit dájna ássjijn barggi, javllá Árrana direktørra.
- Nordlánda fylkkasuohkan la nannusit ássjev doarjjum ja doajvvop ahte suohkana aj viehkken barggi, vaj dá rahtjalis plána duohtan dagádivvi.
Boahtte lávkke l vuodoruhtadimev guovdásj oajvválattjajs åhtsåt.
Doajvvomis li dá rudá sajenisá 2009 rájes, Filip Mikkelsen låhpat.
Studenta guossen
- Vuostak lågådallamrájdov gárvvidip iemeálmmugij viddjurij birra mij ierit ietján Bådådjo allaskåvlå "Bachelor of Circumpolar Studies" nammasasj åhpadussaj la hiebadum.
Duodden galggap
guoradallat dárbojt teknihkalasj rustigijda Nordlánda sáme guovdátjijn vaj máhtti studentajt oanep ájggáj guossodit ja lågådallamijt sáme ja ietjá iemeálmmugij dilij birra fállat.
Guovlulasj dutkambirás
- Allaskåvlåv lågådallmij aj dálven 2007/08 viehkedip, subtsas måvtugis direktørra Filip Mikkelsen.
�lles vehka grensan.
G�v�: Erling Skjelnes
Ájluovta skåvlå nuorajdáse oahppe vádtsin Vájsáluovtas Vuodnabahtaj skåvllåjage álgon.
Dát lij vidát bále skåvllå vádtsá dáv gaskav, gålmmå jage juohkka bále gaskan.
Dá bále bessin oahppe vehi oahpásmuvvat doarromuseajn Narvijkan ja sáme ásadusáj Jåhkåmåhken åvdås vádtsájin.
Vájku muhtema oahppijs lidjin skuldiga, de gájka buoragit soapptsun.
Dála l oahppij ietjas subtsas manos: Æjvvalijma færjjokájan sådnåbiejvveideda bårggemáno 24. biejve.
Bálágis Linnav ja Steinarav viettjajma, tjoahkkáj lijma 31 oahppe, 6 åhpadiddje ja 7 æjgáda.
Gå Nárvijkkaj bådijma de manájma doarromujttomuseaj, danna lijma oahpestiddjev lájggim.
Subtsastij gåktu lij doaroj sinna.
Dalloj lidjin moadda doarrohávsa Nárvijka birrusin, gehtjajma filmav gå dujska Nárvijkav ládin.
Ålov musean åhpajma.
Ja de guhka bussamanno tjuovoj, muhtema ådin ja Bávva subtsastij Rijtsema ja Áhkkájávre guovlo birra, lávlojma "Goahteednam" ja ietja lávllaga ájgev gållådittjat.
Vijmak Jåhkåmåhkkåj jåvsådijma ja muhtema manájma hestajt gæhttjamin.
Campingsaljo duobbelin lij dat.
Rásev vattijma divna hestajda.
Besajma stállaj gehtjatjit.
Gehtjajma aj ålggon gånnå hesta hinderav gahppin.
Danna lidjin gålmmålåk hesta.
Da lidjin moatte náles.
Besajma rijddit, valla ejma sidá.
Skuldiga Jåhkåmåhke campingin guokta ijá idjadijma.
Gå iehket sjattaj de bådij åhpadiddje ja javlaj oaddámmuddo l dal.
Hyhto sisi manájma ja jus riekta de oaddát galgajma, valla ejma ájn ájgo.
Galgajma má ålgus sålbbelámpoj viehkat.
Akta oahppijs subtsas: -Ålggon lijma, vinndegijt goalkodijma ja tjuorvojma.
Gå åhpadiddje båhtin de viegajma sisi.
Oaddát galgajma valla mån ittjiv sidá, farra Tedajn sahkadiv, tjajmajma.
Valla de Adrian tjuorvoj: "Jus i dálla oaddá de hæhttu Bávva låvdagoaden idjadit váren!" De gal de sjávvunijma, tjåhkkåhiv danna ståndav valla vijmak mån aj oaddájiv.
Jåhkåmåhkke - guovdásj sáme bájkke Mánnodakideda manájma Ájttáj ja danna gehtjajma filmáv sámij birra.
Dav gæhttjam, de oahpestiddje subtsastij gåktu sáme åvddåla viessun, gáptij ja dålusj åsko birra.
Ájtes manájma Sámij Åhpadusguovdátjij.
Danna åhpadiddje subtsastij majna dåppe barggin, vuosedij garraduodjelanjáv ja dibmaduodjelanjáv.
Danna lij aj sierra ladnja gånnå duoljijt navvin.
Vuodoskåvllå aj muhttijn dåhku båhtin duodjuhittjat.
Moaddása Divtasvuonas li danna skåvlåv vádtsám.
Váttsos Dijstagá vuolgijma vantsajn Rávddaluoktaj, dassta Rávddáj váttsijma gånnå galgajma idjadit.
Gå dåk bådijma rássjodatjáj ja hæhttujma låvdagådijt ruvva tsaggat.
Gasskaváhko váttsijma Mielkasjåhkåj, danna tjåhkkåhijma dållågátten iehkedav.
Duorastagá Njallajávrráj bådijma, muhtema guollijin ja låvdagådij sinna tjåhkkåhijma.
Bierjjedagá galgajma Vuodnabahtaj jåvsådit.
Ráján ja Vieran tjåhkkidijma gåvvitjit.
Dán jage ejma oattjo gæhttjat vuolus Kanåvnås.
Gå lijma Vuodnabahtaj jåvsådam de skåvlås colav oattjojma.
Vanntsa vuordij ja mijáv Ájláddáj suvdij.
Miján lij buorre dálkke juska de vil muhttijn rássjodij unnán.
Ann oahppijt masserij ålles vádtsemav miehtáj ja Markus sjievnnjedis baláj.
Ajtu gájka soapptsun.
Skuldiga
Jåhkåmåhke campingin guokta ijá idjadijma.
Jåhkåmåhkke - guovdásj sáme bájkke
Mánnodakideda manájma Ájttáj ja danna gehtjajma filmáv sámij birra.
Váttsos
Dijstagá vuolgijma vantsajn Rávddaluoktaj, dassta Rávddáj váttsijma gånnå galgajma idjadit.
Mánájgárdde Árran julevsáme guovdátjin stuoreduvvá.
Gasskavahko máná ja ållessjattuga ávvudallin ådårahpamav gáhkoj ja bruvsajn, ja smávmánájåssudahkaj li 8 ådå máná álggám.
Árran Mánnágárdde dåjmaduvvá priváhta hámen Árran julevsáme guovdátjis.
Dálla mánájgárdde le adnegoahtám lanjájt gånnå åvddåla lij girjjevuorkká, ja de le dal sadje 18 mánájda smávmánájåssudagán ja 18 mánájda stuormánájåssudagán.
Uddni li 28 máná sáme mánájgárden Ájluovtan, valla vil ienep máná tjaktjaj båhti.
Lip oadtjum gasskabåddåsasj dåhkkimusáv ja vierttip gålmmå jage duogen ådå mánájgárdev tsieggit.
Uddni dåmadip lanjájt adnuj mánájgárdden.
Stivrraj le sierraláhkáj ájnas vaj nanodip mánáj riektáv sámegiellaj, javllá Árran julevsáme guovdátja vuolledirektørra Kitty Aira.
Ådå stuoves lanjáj tsieggimbarggo le áttjak álggám, valla gájbbádus bargguj álgget le ruhtadibme.
- Lars Paulsen juohká njunnjusjvirgev Birgit Andersenijn.
- Mujna le háldaduslasj ja ekonomalasj åvdåsvásstádus, ja Birgitin le pedagogalasj åvdåsvásstádus, javllá dudálasj mánájgárddenjunnjusj.
Buorep oaggim: Charlotte Paulsen, Peggy �vervoll ja �rjan Paulsen sihti buorebut rahte vuosstij oaggit, jera l�pptimijn ja aj buorep tjuovgajn.
Guhkev li barggam ådå dåjmajt Soahkeluoktaj åttjudittjat, valla esski gålgådismánon åvdep jage juogos formalalattjat vuododuváj.
Dálla bállotjiektjamgilpos Hábmerhállan ásaduvvá!
Soahkeluokta, mij le Ájlátte ja Ájluovta gaskan Divtasvuonan, ájggu dåjmajt bájkkáj åttjudit.
Juohkusa tjálle, Ørjan Paulsen javllá: - Dålutjis le juo læhkám tjiektjamsalljo dánna, ja nágin jage dás åvddåla ienep tjievrra salljuj dievdeduváj, juska ittjij nuoges sjatta.
Ájggomus le tjievrrasaljov 20-30 mehterij guhkedit, ja ådå nehtav målajda oadtjot, låpptit jerav saljo birra ja tjuovgav oadtjot gånnå tjuovgga le gáhtum, javllá sån.
Juogos le aj ájádallam rijddimsaljov dahkat, aktan bájke hæsstabirrasijn.
Vádtsem- ja syhkkalgæjnno Dálátjij le juogos dåssju avtav tjåhkanimev tjadádam, ja juohkusa njunnjusj, Charlotte Paulsen, javllá:- Åvdep buolvva le ham hæjttám berustimes, danen mij gænna li máná ájggop joarkket dáv berustimev.
Juska moattes mijás ep jur Soahkeluovtan åro, de lip dánna bajássjaddam, ja gå mijá máná ádjástis ja áhkostis guossidi de salljo ruvva dievvan ja rahte aj, javllá sån.
Dan diehti juogos sihtá ålov barggat aktan ietjá bájkálasj lágaj vaj vádtsem- ja syhkkalgæjnno Ájluovtas Ájláddáj dagáduvvá.
Sávadi aktisasj åhtsåmus rájaduvvá duola dagu fylkkasuohkanij dájna ulmijn.
Li læhkám moadda sårme mánáj dáj gaskav.
Salljo le ållu rahte guoran, ja sierraláhkáj sjievnnjis ájgijn dát æjgádijt surrat.
Álu anedum - Máná aj sjievnnjedin bállov tjiektji ja saljon ståhki, ja lijma sihtat alep jerav rahte vuosstij ja diedon aj buorep tjuovgav salljuj, javllá stivrraájras Peggy Øvervoll.
Salljo le álu anedum unnagattjajs ja aj stuorábujs, ja juogos sihtá aj ståhkamapparáhtajt tsieggit unnemusájda saljo guorraj.
- Lip aj árvvaladdam ájádusáv doajmmabiejvev salljuj ásadit, duon dájn dåjmajn unnagattjajda ja stuorábujda, ja giehppis guossodimijn, javllá Øvervoll.
Bállotjiektjamgilpos Hábmerhállan Boahtte ájllega juogos ásat ietjas vuostasj bállotjiektjamgilppusav, mij Hábmerhállan tjadáduvvá.
Gilppusa álgadiddje, Ørjan Paulsen, iesj ájádusáv åvdedij ja le dálátjij ienemus oassáj aktu barggam ásadimijn.
Valla gåk iesj javllá: - Då nuppe ållåsit oassálassti ájllegij, kafeterian ja ietján ásadimen.
Ulmmejuogos le nuora 10. klássa rájes ja vuorrasappo, ja dálátjij li guokta lága Hábmeris oassálasstám ja aj akta láhka gitta Råmsås!
Ij le dat ållu værámus, diededibme le ham ienemusát jungeltelegráfav tjuovvum.
- Galggap gåjt vuostatjin dá jage gæhttjalit, ja vuojnnet gåktu doajmmá, måjot Paulsen.
Sån javllá ulmmejuogos le nuora ålles Nuortta-Sálton.
Vuostasj tjiektjama álggi bierjjedagá kl 18 ja gilpos vihpá ålles lávvodagá gitta vuojtto juogeduvvá birrusij kl 17.
Ruhtabáhtso manná Bjørkvik aktivitehttaj.- Jus ga dát galgaluluj buorebut avijsajn diededuvvat, sávvap ulmutja båhti ja ásadimev doarjju, Divtasvuonas ja aj Hábmeris, javllá Paulsen.
Vádtsem- ja syhkkalgæjnno
Dálátjij le juogos dåssju avtav tjåhkanimev tjadádam, ja juohkusa njunnjusj, Charlotte Paulsen, javllá:- Åvdep buolvva le ham hæjttám berustimes, danen mij gænna li máná ájggop joarkket dáv berustimev.
Álu anedum
- Máná aj sjievnnjedin bállov tjiektji ja saljon ståhki, ja lijma sihtat alep jerav rahte vuosstij ja diedon aj buorep tjuovgav salljuj, javllá stivrraájras Peggy Øvervoll.
Bállotjiektjamgilpos Hábmerhállan
Boahtte ájllega juogos ásat ietjas vuostasj bállotjiektjamgilppusav, mij Hábmerhállan tjadáduvvá.
�dn�ris� li sajenis ja de la de muddo joarkket birrusijn.
Hestnesdieván Gásluovta skåvlå duogásjbielen gávnnap segav, låvdagoadev ja buolládak-/vettsavuorkudagáv.
Maŋemus lassánibme lahkusin le gábmá majt oahppe 9. klássan tsieggijin aktan tsieggimjådediddje Sander Andersenijn åvdep vahko.
Sander aj buvtij gájkka birrusijt gábmáj ja buvtij aj duov dáv vædtsagav tsieggimij.
Moattes skåvlå åhpadiddjijs li aj oassálasstám bargguj mij vibáj ålles 38. vahko.
Dá vahko dábálasj tijmmapládna hiejteduváj ja divna tijma mannin gámá bargguj.
Vahkojn åvddåla lidjin sihke lásjmudallamtijma ja ietjá tijma anedum gábmásajev ruodditjit ja lavnjev bállemij.
Lavnjev, birrusin 14 - 16 gålmådismehtera, Museasaljos viedtjin.
Dán bargguj oadtjun buorre viehkev oahppijs 7., 8. ja 10 klássajs aktan rektorijn, oahttsijn ja muhtema skåvlå åhpadiddjijs.
Saljon gånnå lavnjev bállin, galggi ruohtsajt gádodit, ednamav dievddet ja sáddjit vaj pledna danna sjaddá.
Sáme kultuvrra ja histåvrrå tijmmaplánan Juohkka jage 9. klássa Gásluovta skåvlån guokta vahko sáme kultuvrav ja histåvråv tjalmostahttá.
Ienemus oasse dábálasj tijmmaplánas gádoduvvá ja målsoduvvá sáme gielajn, subttsasij, båvaj, musihkajn ja histåvråjn, aktan boatsojsujtojn, dálkkasij, læstadianismajn ja duojijn.
Vahko låhpaduvvi ávvomállásijn árbbedábálasj sáme biebmoj.
Dán aktijvuodajn le dán jage 9. klássa åvdåsvásstádusáv oadtjum gámáv skåvlå goahteguorraj tsieggit.
Dan diehti nubbe dájs guokta vahkojs aneduváj tsieggimprosjæktaj.
Ja oahppe li riek buorre bargov daj biejvijn dahkam ja riek måvtugijt gámáv tsieggim.
Dát barggo le læhkám låssåt sæmmi båttå gå li oahppam gåktu materiálajt adnet, gámá åsij namájt, teknihkajt gåktu gámáv aktij biedjat, lavnnjimav, j.n.v.
Buosjes oahppeGuokta oahppijs avtsát klássan gudi riek buorre bargov libá dahkam libá Mathilde Ellingsen Sjøgård ja Milly Charlotte Helland.
- Barggo le læhkám sihke miellagiddis ja suohtas, subtsastibá buosjes oahppeguovtes, ja de lij buorre bessat teorijabargos ja sijddabargos.
- Masi lip ienemus ájgev adnám le lavnjev guottáldit, valla mån buoremusát lavnnjimij lijkkujiv, javllá Mathilde, madi Milly buoremusát duorggimij lijkkuj gámá ålgusjbielen ja sinna guolben.
- Måj jáhkkin gábmá ålov aneduvvá, ja aj låvdagoade sadjáj, låhpadi næjtso gudi dá vahko libá ålov sáme kultuvrajn ja histåvråjn teorehtalattjat barggam.
Ietjas viddnudahka gábmátsieggimijn sierramáhtudahkan Dát le lågåt gábmá Sander Andersen oassálasstá tsieggimijn.
Åvdep gábmá lej Ájluovta skåvlå goahteguoran ja tsieggiduváj biehtsemánon aktan oahppij ja åhpadiddjij.
Sujna le ietjas viddnudahka mij buvtat gámájt, sihke gámá åsijt ja aj tsieggidum gámájt, ja sån aj fállá kursajt gábmátsieggimin.
49 jage vuoras Sander berustahttjáj gámájt 21-jagágin.
Dalloj oassálastij vuostasj gábmákursan.
Kurssa tjadáduváj Vuodnabat sijdas Ivar Pedersenijn (Tjierrek - Ievárijn) kurssajådediddjen.
Guokta jage maŋŋela lej sån Pedersena siegen gámáv tsieggimin Bodøsjøena lahka Nordlanda fylkkamusea åvdås.
Dan maŋŋela sjávot sjattaj moadda jage, åvddåla 90-lågo gassko gatjáduváj jus máhtij lågådallat ja vuosádallat gåktu gámáv tsieggit, seminárrarájdon Lofåhtan ja Viestarálen.
Jaget maŋŋela gámáv tsieggij gå kursav jådedij Kabelvagen.
Dat rájes le kursajt tjadádam ja gámájt tsieggim.
Sander Andersen stuoves virgen NRK Sámeradioan barggá kåntåvråjn Árranin, ja navti barggo gámáj le dagu budáldibmen.
Navti árggabiejves vuojŋadallá, juska álu le ållo barggo sierraláhkáj materiálajt gámájda åttjudit.
Andersen subtsas suv mielas le suohtas tsieggimijn barggat, ja de lijkku oahppij siegen barggat.
Tsieggimjådediddje le riek dudálasj nuorra gábmátsæggárij Gásluovta skåvlås.
- Sij li boahtám positivalasj mielajn, ja li barggam avtat rájes.
Suohtas le aj gå positivalattjat sáhkadi tsieggidattijn, ja de le Sandera mielas suohtas gå dåbddå ienemus oasev oahppij æjgádijs.
Muhtem ájgev bajás sjattaj Gásluovtan, ja vuojnná nuorajrádnajt ådå buolvan.
Sámevuoda nannim Andersen aj åvdet man hávsske le árbbemáhtudagáv bessat åhpadit ja sierraláhkáj sáme árbbemáhtudagáv.
Sån le ájnna gábmátsæggár nuortta Nordlándan ja akta gallegasj gábmátsæggárijs lándan.
Badjel tjuodes li oassálasstám kursajn majt sån le tjadádam, ja man moadda dajs li joarkkám gábmátsieggimijn ij aktak diede.
Sandera mielas le suohtas gámáv Gásluoktaj tsieggit, ihkap tjuohte jage maŋŋela gå maŋemusát gábmá dasi tsieggiduváj.
Sån aj vuojnná dáv gievrrodussan suohkana sámevuohtaj.
Ep dåssju sáme tsiekkadusáv oattjo, valla sjaddá aj giellaåhpadibme oahppijda gå Sander gámá åsij sáme namájt adná.
Dá jage galggá buktet gárves låvdagådijt Stuorgiette ja Måske skåvlåjda, ja Pæsatun ja Ájluovta mánájgárdijda.
Tæksta/gåvå: Jårggålibme: Idar Kintel
Sáme kultuvrra ja histåvrrå tijmmaplánan
Juohkka jage 9. klássa Gásluovta skåvlån guokta vahko sáme kultuvrav ja histåvråv tjalmostahttá.
Buosjes oahppe
Guokta oahppijs avtsát klássan gudi riek buorre bargov libá dahkam libá Mathilde Ellingsen Sjøgård ja Milly Charlotte Helland.
Ietjas viddnudahka gábmátsieggimijn sierramáhtudahkan
Dát le lågåt gábmá Sander Andersen oassálasstá tsieggimijn.
Sámevuoda nannim
Andersen aj åvdet man hávsske le árbbemáhtudagáv bessat åhpadit ja sierraláhkáj sáme árbbemáhtudagáv.
Tæksta/gåvå:
Árran -julevsáme guovdásj / lulesamisk senter sávvá buorisboahtem Sámij álmmukbiejve ávvudallamij guovvamáno 6. biejve.
Biejve prográmma le viehka moattelágásj dájddavuosádusájn, sárnnusijn, subtsastallambåttåjn, lávllagijn ja musihkajn ja diedon hålajn.
Dá jage galggá Divtasvuona suohkanoajvve Anders Sæter muhtem bágo moalgget ájnas árvoj birra mijá moattekultuvralasj sebrudagán Nuortta-Sálton ma boanndodi ja majt lulujma suoddjit.
Lars Magne Andreassen galggá åvddånbuktet ietjas ådå CD:av "Bálges".
Håkon Amundsen sámij álmmuklávllagav lávllu.
Råmså Universitehta professora Bjørg Evjen galggá sárnnot " "De sa ho bestemor var finn" - Ietjas sáme ájttegijt gávnnat" nammasasj sárnov.
Ålmåjvákke duodjesiebrre vuoset hullo-vuosádusáv ja moattelágásj teknihkajt dagu bådnem, kárrim ja stuorsnjissjkom.
Girjje "Nordlands kulturelle mangfold.
Etniske relasjoner i historisk perspektiv" aj almoduvvá.
Ájnnasamos ávvudallamin le gal tjåhkanit ja káfajn, gáhkoj ja njálga biebmojn hávsskudallat.
Dá jage boahttsumállásav ja adámav málestip.
Mij Árranin ávvudallap biejve berustime diehti - moaddása ávvudallamij oassálassti, ja maŋenagi moadda ásadusá mijá lahkaguovlon moatte láhkáj biejvev mierkkiji.
Ienep diedo ja dárkkelap prográmmav dáppe gávnnabihtit: www.arran.no.
Sámedikkepresidenta ådåjakhålla
Læhkám le sierralágásj jahke midjij gájkajda.
Dávdda la vájkkudam ålles væráltsebrudagáv aj mijá ráfálasj sijdav nuorttan Juoksanástij vuolen.
Covid-19 la vájkkudam skihpudagáj ja jábmemijn, rijkarájá li giddiduvvam, ekonåvmålasj juorrulimijn, ja vádne sosiálalasj aktisasjvuohta ja kultuvralasj ariená.
Dát maŋŋel garra dálve edna muohttagijn, mij sierraláhkáj vájkkudi guohttumdilev boahttsuæládusán.
Nágin javlli luonndo la vuosteldam dan diehti gå sihtá ráfev.
E gávnnu rájá vuojttuj luondos almatjijda.
Dát la iemeálmmuk máhtto mij la oasse mijá árvoj vuodo, ja mav ep máhte vajálduhttet.
Navti gåk la dálkádakrievddamij, la værálda iemeálmmuga rassje dávda båhtusijs.
Iemeálmmuga máhtti vájkkuduvvat ienebu dan diehti gå moaddása viesso hæjosvuodan, ja vádne varresvuodadievnastusájda.
Duodden la vierredahko iemeálmmugij vuossti álggep tjiehkat dávdaájgen.
Mån sávadav mij bessap gullat jut dávdda la oarre luonndoráfeduhttemis Sámen.
Máhttep gus sávvat ienep tjalmostimev bájkálasj biebbmobuvtadime ja ressursdiedulasjvuoda árvvuj.
Mij lip åhtsålam boahtet aktij ja juohket kultuvralasj muossádusájt nubbe nuppijn dá jage.
Juska dávdda lij læhkám moadda geldulasj dájddavuosádusá, ja sáme artista, filmmabuvtadiddje ja dájddára vuorbástuvvam valljásit.
Tjavtjan oattjojma stuora ådåsav jut sáme dájddára Anders Sunna, Máret Anne Sara ja Pauliina Feodoroff, galggi dievddet sáme paviljongav 2022 Venezia-biennalan.
Mån lav ávon ja mihá gå miján li dájddára guhti åvddånbukti mijá histåvråv åbbå væráldijn.
Sámegiela båhti ienep vuojnnusij almulasjvuodan, nav dagu rahtegalbajn moadda sáme guovlojn.
Boahttejage máhttep ihkap vat mannagoahtet ienebut, ja de bessap vuojnnet sáme galbajt rijkarájájn ja girddesaljojn nuorttan, ja ådå pássajn jali ID-kårtåjn sjaddá aj sáme tæksta.
Sámegiella vuojttá ådå arienájt, Giellavahko oattjoj
Lemet Máhtte Eira Sara Giellalåpptim-bálkáv jårggålimes Minecraft Sámegiellaj.
Dálla galggi nuora oahppa háledit dråvnåj - sámegiellaj!
Ållå buorre dáhpáduvvá, valla sæmmi båttå åtsådallap sámevassje lassán.
Áttjak ládadallin nuora Ann-Marie Dorph'aj gå sámegielav ságastij bussan Råmsån.
Ávvo vuojnnet nav moattes li doarjjom daj bágoj nuoges la.
Dáj bilkkedimij duogen li dålusj gátto ja sáme riektáj systemmáhtalasj badjelgæhttjam.
Dáv berustimev sávav mån vuojnnet juo álgadam sádnesvuoda- ja duohtavuodaprosessan.
Ij la gal hásstalus oassálasstet hashtaggaj baktu Sosiala medijájn.
Valla gájbbeduvvá ienebut dåhkkidittjat sáme riektájt ednamij ja tjáhtjáj, dåhkkidittjat mijá árbbedábe bivddemij, guollimij ja ålggoednamadnuj li vuododuvvam guoddelisvuodan.
Ja mijá ednambarggo dáhpáduvvá ietjá dálkádakguovlojn ietjá ásadusáj.
Gájbbeduvvá ienebu dåhkkidittjat mijá árbbedábálasj máhtov maktas boahttsu gierddá ráfeduhttemav.
Gájbbeduvvá ienebu dåhkkidit sáme riektásihkarvuodan la ienep gå bessat riektádåjmadagájda, la sáhka dádjaduvvat ja dåhkkiduvvat gå boahtá dåk.
Jus mij galggap máhttet viessot ja bajásgiesset mijá mánájt luohtádusájn nubbe nubbáj ja oajválattjajda, de ep mij máhte dåhkkidit jut luohtádus doajeduvvá iehperievtesferdukvuoda hiebadusáj, mærrádusáj ja duobmoj baktu.
Návti ij galga liehket Vuona sebrudagán, gånnå almasjrievtesferdukvuoda ja vuogasvuoda galggi liehket vuodulasj árvo.
Mij sáme lip jálos almatja, juska mij guoddep noadev vierrevuodas mav mij ja mijá ájttega li åtsådallam.
Mij hæhttup rahtjat dålat luohtádusáv mijá gaskan, vuosedit valjesvuodav, dåhkkidimev ja gieresvuodav.
Mij hæhttup iesj jahket mijá kultuvrra ja mijá gielajn la árvvo ja boahtteájgge.
Mij hæhttup ándagisluojttet iehtjama ja nuppijt dassta majt ep máhte, dan diehti gå ilá moattes lij gæhttjalam válldet kultuvrraárbev ja gielajt mijás.
Mij ep máhte sivádahttet ja skámov biedjat nubbe nubbáj jus nágin boasstot dahká, valla dålat aktisasjvuodav gånnå la buorre ja jasska liehket sábmen.
Dat la buoremus suodjalibme mij máhttep fálat mijá mánájda ja nuorajda nálsodime ja vádnariektá vuossti
Mån lav mihá gå lip hásstalusáj barggagoahtám ma guosski vahágahttem ja LHBTIQ-sámij dille, valla la vilá ållo barggo.
Majt máhttep dahkat mánájhæjosvuodajn sáme guovlojn?
Majt máhttep mij dahkat mijá vieljaj ja oappáj åvdås gænna li doajmmahieredime, vaj da máhtti oassálasstet mijá aktisasjvuodan?
Gåktu máhttep sihkarasstet árvulasj vuorastimbiejvijt mijá vuorrasabmusijda, ájgen
gånnå gájkka digitaliseriduvvá ja guovdustuvvá?
Majt máhttep dahkat unnemus sáme gielaj ælládahttemijn Vuona biele rájá?
Li gus dá ássje duv mielas ájnas ássje, jali li da duv mielas ietjá ássje masi Sámedigge galggá fámojt ávkkit?
Dån máhtá liehket fáron vájkkudit tjavtja válga oassálasstemijn.
Dát la muv maŋemus ådåjakhålla sámedikkepresidænntan, valla ietjá li gárvvása joarkket.
Gå bruvkku ietjat jienastimriektáv de oassálasstá tsieggit sáme demokratijjav ja aktisasjvuodav.
Liege nav buorre gå máhtá ietjat vuossti ja nuppij vuossti, ja jáhke Sábmáj!
Buorre årrå jahke
Buörrie urra jáhpie
Leklvaž ođđ eeʹjj
Biebbmo
Gåktu dahkat dajt slåppåjt:
1 månev
Ja de base dåssju státtjon desik lij gärggam.
Majt aná dán birra?
Oadne
Uddni gå smaredit lidjiv riek nielgen ja huomájiv galggiv "keso/cottage cheese" slåbbåjt dahkat.
Dan guorraj de bårriv muorjamijt ja garralájbev?
Ja juhkiv jusáv ja mielkev.
Ja lij riek njálgge.
Mån lijkkuv nav idedisbiebbmuj ja aj midágav.
1 stuor bastiv ruobemus jáfoj
2 stuor basti cottage cheese
Binna sáltev
tjállám: Naima kloahkká 10:38 1 kommentar:
Skicka med e-post
BlogThis!
Dela på Twitter
Dela på Facebook
What's up sápmi?
Uddni kloahkka 21.00 sáddiduvva teáhter tjuojadus What's up sápmi?
Svieriga bielen, SVT2 kanálan.
Mån lav iesj juo vuojnnám dáv guokti, valla ij tevean, så dálla lav spändda gåktu lij filmim dav.
GÄHTTJIT VAL DAV!
Dat la nav buorre ja mávsulasj.
(däbttjo gåvåv jus sidá diehtet ienep dán birra)
Gå la sáddiduvvam tevean galgav linkit dav dán bloggan aj.
tjállám: Naima kloahkká 04:01 Inga kommentarer:
17 september 2012
Hallo!
Ij riek sjaddam nav ahte bloggiv åvdep vahkko.
De gåjt hähttuv buorebut dahkat dán vahkko.
Dálla velahav sengan, lav oaddamin.
Galggiv dåssju javllat ahte mån lav oanedam vuobdajt.
Munje lidjin nav duolvas vuobdda iektu ja iv vissjam basádit åvddål lidjiv biesskedam, ja de vierttiv javllat ahte mån iv lim basádum ietjamav gålmmåbiejven ja lidjiv hárjjidallam dan gaska.
Så Ieddne vierttij biesskedit.
Dálla l riek vuogas, oana vuobda li nav skönt!
tjállám: Naima kloahkká 13:38 Inga kommentarer:
08 september 2012
Mån iv la álu lijkkum tjuguv, valla dalla sån la væráld buoremus bena.
Okei, ij álu de valla ienemusat.
Sån la jus riekta javlla, søt aj!
Avta biejve gå mån tjuodtjov gæhtjamin ålgus gievkanvinddegis, Tjugu goarjjoj ráddnágoade gáhttu goaran, rásen.
Hehe dat lij suohtas vuojnno, hæhttujiv gåjt tjajmástit.
tjállám: Naima kloahkká 11:52 Inga kommentarer:
03 september 2012
Buorre iehket váj idja marju!
Ruvva l máj gasska idja, ja mån iv la ájn oaddám.
Galgav oadet Málmmaváren iján, ja gå la aktu de gerga usjudallat ålov, ja diedden gehtjav tv:av, house.
Jaja algáv biel lågen idet, så iv dárbaha nav árrat smaredit.
Uddni lav gåjt adnám guossijt dánna, muv vuostasj guosse!
Wow liksom.
Vuostak muv klássarádna Judit ja Ellenor, ja mangebun Karin bådij.
Hávsske!
Ja dálla iehkedappon lidjiv bårråmin iehkedisbiebmov Astrida lunna.
Dan diehti ahte álo li rádna dánna la aj suohtas årrot dáppe.
Valla ietjam goahte vehka la gåjt álo buoremus, vajku mav.
tjállám: Naima kloahkká 14:16 Inga kommentarer:
02 september 2012
Hej!
Biejvve l dal ruvva vassám, ja áhkko ja áddja libá vijmak ållim diek Bårrjåsij.
Sjattajma guhkev bydjan, oasestijma ienemusájt biebmov valla aj unnán ietja dárbulasj dingajt årudáhkaj.
Lijma bårråmin thai resturángan, vájku áhkko ja áddja äbá riek sihtam dåhku.
Dá vuoras ulmutja libá máj nav ahte sihtaba berunijt ja básedum biergov, hehe.
Áhkko lij gåjt riek skeptisk dasi!
Valla båråjga gåjt såj dav thai biebmov.
Suohtas gullat sunnu ságav biebmo birra.
Dálla galgav filmaj gehtjatjit ja de nav oaddát.
Idet álgga ådå garra váhko tjuojggamjoarkkaskåvlån, adnep gähtjalimejt/gilposijt ålles váhkojt.
tjállám: Naima kloahkká 12:46 Inga kommentarer:
Uddni iv la ålojt dahkám, bårråm idedisbiebmojt ja internehttan lähkám.
Munje ij la ga hárjjidállam.
Valla dálla lip ruvva vuodjemin Jiellevárráj.
Galggap áhkov ja ádjáv viedtjat, såj liba boahtemin mija guossáj.
Galggap sämmi bále mannat muv årrudahkaj fiksit unnán, ahte sjaddá ienep degu sijdda.
Valla boahtte váhkko de galggap ållo gärggat dajna, ahte ep dárbaha ålles tjavtja dajna gillot...
Galgav álgget tjállet ienebu dánna, gåjt akti váhkkuj.
Muv diehtij, dåbddåv ahte muv sámegiella ij la nav buorre ja jus tjálla de máj åvddána.
Buorre l aj ahte sámegiella skåvlån álggá vas.
Suohtas gåvvå Sapmi Award 2012:as!
Vaajmoe lávllomjuohko.
tjállám: Naima kloahkká 04:52 Inga kommentarer:
Guossijdit STOORSTÅLKA.COM sijddabielev!
Muv mielas Stoorstålkan le riek cool ja buorre väddsaga.
Munje l iesj jeansávve ja snjisskom sijás!
Gå dal de galgav aj oasstet sijá ådå gábmagijt ja duov dáv.
STOORSTÅLKA IS COOL!
tjállám: Naima kloahkká 04:31 Inga kommentarer:
Etiketter: Stoorstålka
Buoris vas gájka!
Guhke dan rájes gå mangemus tjálliv.
Giesse l lähkám ja dálla juo vassám, ja ådå skåvllåjáhke la vas alggám.
Lip juo ragátmánon dálla!
Muv giesse le lähkám riek hávsske ja suothas.
Lav ienemusat vuonan årrum, Áhko ja Ádjá lunna.
Lav lähkám vuona oarjjelin, guossidam muv rádnav Isabell.
Dat lij suohtas, ållu aktu suv lunna!
Lav aj háppidam guok hárjjidallámlägerij mánádit, le lähkám riek buorre, lav máhttám tjoaggrt ållo hárjjidallámtijmajt.
Ietjan de?
Ållo le dáhpáduvvam ja mån lav soabdtsom giesseloaben.
Skåvlå álgij åvdep mánnodagá ja dat lij aj 27 b.bårggemánon, dat biejvve gå unnaoabbá maja riegádij.
Dán jage sån dievdij 10 jage!!!
Mån lav oadttjom årudagáv Málmmaváren, iv la riek jåhttåm dåk ájn danen gå ep la ájn oasstám möbelijt.
Dalátjij lav madrássan oadám:)
Adnit buorre sådnåbiejvev!
Ps.
Gåvå: Måj Majajn spelájma yatsy ja sån oattjoj yatsy (lij suv riegádumbiejvve)!!
tjállám: Naima kloahkká 03:18 Inga kommentarer:
Etiketter: Giesse
Gietja biejve
Åh hei!
Vuostasj biejvve biehtsemámon ja dåbddu degu árra tjaktja, brrr.. Dálla tjåhkåhav dåssju soffán stånden ja vuojnadav.
Lav lähkám skåvlån uddni ja dahkiv mangemus gähtjalimev dán jage.
Ja dálla la dåssju gietja biejve vil skåvlån muv vuostasj jagen juorkka skåvlån.
Muv mielas la mannam riek ruvva jus ga la lähkám ållo dahkat åvddål lav diel ållim.
Lav oahppam ålov ja ij dåssju hijståvrråv ja ietja skåvlån valla aj ållo gåktu buorranit hárjjidallamijn ja gåktu åvddånit generelt.
Jaja!
Iektu lidjiv gåjt buhtikkaj vádtsemin ja gávnnin nav fijnna skuovajt ahte vierttiv oasstet sämmi lágátjit jus ij dajt!
Åh man fijnnuga
Buorre vahkkoloappe didjijde!
tjállám: Naima kloahkká 06:15 Inga kommentarer:
Buoris buoris!
Lav boahtam ruopptot sámenuorras jahketjåhkkånimes.
Manniv dåhku iektu Karinijn ja galgajma dåssju biejve bádjel valla lij nav suohtas vaj bátsijma udnatjij.
Dálla tjåhkåhav båråv sämmi bále gå båråv njálga biebbmov.
Ieddne la dahkam "tamilbiebmov",mums.
Vuollelin le gåvvå muv midágas ja girjje majt vierttiv låhkåt ittatjij...
tjállám: Naima kloahkká 09:43 Inga kommentarer:
Vuorbbe biejvijn gieres Vuodna!
Lidjiv sihtat Vuonan liehket uddni.
Lij guhkev dan rájes gå mangemus lidjiv danna dán biejve.
Valla boahti máj ienep jage.
Dálla tjåhkkåhav gåjt sengan ja båråv gåjkedum muorjamijt ja nötterijt.
Galgav ruvva tjårggigoahtet lanjáv ja gulldalit musihkkav.
Buorre biejve didjida!
tjállám: Naima kloahkká 05:24 Inga kommentarer:
Buorre iehket!
Tjåhkåhav soffan gähtjamin Let's Danceav ja lav njálga iehkedisbiebmov båråstam.
Muv mielas dav galggá bårråt njálgugijt, ja vissjat dahkat dav aj.
La máj, gåktu iesj diehtebihtit buoremus iesj dimna biebmojt dahkat ja ij oasstet.
Valla juohkke bále dav ij faktiskt vissjá vaj máhte.
Smörgåsrån,organic blue vuossta,kiwi ja iesj dagádum smoothie bananajn apelsijnajn ja muorjij.
Mums, dát la bäjválasj tjävllásvuohta!
Åh biebbmo!
Ihkeva fávrro
Buorre iehket
Tjåhkkåhav sijdan ja usjudaláv..
Usjudaláv duov dáv, valla jur dálla usjudaláv balvaj birra.
Gudnabalvajt.
Ájádallá majt galggá gárvvunit
Rájddá ietjas guhka vuoptajt
Ja de gatját
Iv la så fávrro
Vuolgijma fæsstaj
Guhti muv siegen la
Ja vat mujsta gatját
Ij la så hávsske
Vásstedav de, diedon hávsskudaláv
Ilmme le munji buorre
Gå tjalmijnit gieresvuodav vuojnáv
Huoman dal ájádaláv
Jus goassak la dádjadam
Man ålov duv æhtsáv
Iv le ållu vieddje, javlav
Ja de gálggiv tjoavddagijt
Viehket oaddátjit
Ja de tsamádav
Åvdås tjuovgav jáddiv
Gierugam, dån le ihkeva fávrro.
Udnásj biktasa
Vuojnnalin /Lisa
Lisásj
Mån ja munnu ráddnama Josefijnna ja Sanne lip plánim ålggorijkajda mannat.
Lip juo girddebilehtajt Stockholmaj rávvim boahtte mánnodagáj.
Dassta la plána dåssju mannat åvtåjn girddijn juosik: Spániaj, Tyrkiaj vaj ietjá lándaj gånnå máhttep rusjkudallat!
Soajttá ij huoman sjatta.
Islándan la vulkanutbrudd, ja ihkap de e girde háleda.
Midja lip riek juolodis jus ep besa mannat.
Gåk mij lip ávvudallam dasi!
Valla vuojnnet jus bessap..
Åvddåla lav dåssju Danmárkon, Frankrijkan (Álpajn) ja Belgian.
Ja diehttelis aj Svierigin, Vuonan ja Suoman årrum.
Ietján ij nav ålov dáhpáduvá.
Mujna li ihkeva ållo skåvlåbargo åvddål gå vuolgáv, ja vierttiv ber barggagoahtet..
Áhttjám uddni riŋŋguj ja subtsasti såj Inger-Lisejn libá plánim diek boahtet viettjatjit muv gå skåvllå hæjttá, 10.
Biehtsemánnon.
Suohtas!
Mujna ælla nav ålo gåvå, valla uddni gávnniv divtav sámegielaj masjijnan majt áhttje l jårggålam lávlos "Wonderful tonight" Eric Claptonis.
Gulldala dáv, ja gæhttjala musihka siegen lávllot;
Ihkeva fávrro (Wonderful Tonight)
Muodojsis tjáppudahttá
Ja javlav, dán iehkedin la ihkeva fávrro
Ja gájka munnuj gæhttjin
Dáv fávros næjtsov
Dal vuolggon de sijddasimme
Lagt inn av Lisa Lucia Lyngman Gælok kl.
20:11 1 kommentar:
Send dette via e-post
Blogg dette!
Del på Twitter
Del på Facebook
tirsdag 17. mai 2011
Gå lij nav nievrre dálkke vierttijiv rássjojáhkkaj ja buorre båvsåjda tjágŋat.
Dagáv dagu kjendisbloggára ja biejav gåvåv udnásjbiejve outfit'as, hehe.
Muv ådå rássjojáhkka Haglöfs, ja ådå Climate båvsåjt aj Haglöfsas ja stiebila Vikingis;)
16:48 Ingen kommentarer:
Tjåhkkåhav tijman skåvlån.
Elektronihkka le dálla ja mij oahppap Transiståvrå birra.
Mån vádtsáv teknihkalasj linjav aktan freestyle/sabegijtjerastallam.
Vádtsáv nuppát jagev, ja ruvva le dát skåvllåjahke vássám!
Iv mån diede majt sidáv joarkkaskåvlå maŋŋela dahkat, valla niegadiv dán ijá ahte subtsastiv sihtiv polijsan barggat boahtteájge.
Na avtav diŋgav gåjt diedáv, ja dat la at sidáv praktihkalasj bargojn barggat.
Munji ij lijssi dåssju ståvlån tjåhkkåhit datåvrå åvdån (juska tjåhkkåhav vehi ålov dábálattjat;)) vaj låhkåt ja tjállet ålles biejvijt.
Ulmusj máj dassta vájbbá.
Lunsjaj ávvudaláv.
Buoremus dánna Svierigin skåvlåv vádtset le ahte oadtjop málesbiebmov lunsjaj juohkka biejve!.Vuoj man njálga biebmojt oadtjop!
Guláv moaddása e lijkku biebmojt majt oadtju skåvlån.
Divna duokkár suohkan-barggamsaje oadtju sæmmilágásj biebmojt.
Le dakkár biebbmo majt dåssju lieggisti ja bårrå.
Muv skåvllå la priváhtaskåvllå, ja dánna l aj álmmukallaskåvllå (gijtto Marita bágo åvdås).
Dánna oadtjop ållu sijddadagádum biebmojt, ja gåjt gåktu mån lav dádjadam le miján ihkeva buorre biebbmo jus ietjá skåvlåjda buohtastahttep.
Uddni la dakkár raggmunk ja buojdde siegen.
Raggmunk la beruna ja slåppå segadum ja basedum.
Tijmma le lunsja rádjáj, valla dálla vierttiv dahkamusáj barggat transiståvrå birra!
Hivás
10:31 1 kommentar:
Buorisboahtem muv ådå bloggaj!
Dát la muv ådå blogga gåsi galgav sámegiellaj tjállet.
Mån lav Lisa, lågenangávtsejagák Snåsas (ja aj Divtasvuonas).
Muv áhttje la julevsábme Divtasvuonas ja muv ieddne la oarjjelsábme Åres/Östersundas.
Dálla årov Gierunin Svierigin ja dánna joarkkaskåvlåv vádtsáv.
Iv visjá ålov ietjam birra dálla tjállet, valla jus bloggav tjuovo de oattjo muv iellema ja ájádusáj birra låhkåt!
Ulmme dájna bloggajn le ahte galgav hárjjánit ienebuv sámegielav tjállet.
Muv mielas dát le suohtas vuohke sámegielajn barggat!
18:10 Ingen kommentarer:
Heej vas!
Nike,Craft ja Adidas adni riek ålov majt vuobbdi ja ållo le nav tjábbe jus dåhkki nav javllat.
Muv mielas siján li nav buorre bájnokombinasjåvvnå, ja li riek fijnna bájno aj.
Jus lidjiv máhttet de lulluv dimnajt sijás oasstet.
Dimna skoava ja biktasa loaggi muv hárjjidallat ienebu.
Muv mielas dav galggá adnet biktasit majt dav IESJ adná le fijnnuga ja ahte soabbdtso (gåk tjáleduvva?)
daj sinna.
Dat dáhká vaj hárjjidallam suohtasup ja nágin bále álgep.
Dála l unnán arvesmahtte Nikeas ja Adidasis sortimentas:
Ja sjattáj inemus skoava danen gå nav lijkkuv Nike skoavajt.
Lidjin riek fijnna JA vuohkkasa!
tjállám: Naima kloahkká 11:37 Inga kommentarer:
Etiketter: Hárjjidallam bierggasa
Buoris gájka blogglåhkke!
Doajvov la buorre dijájn.
Munji le buorre valla lav nav vájbas vaj sidáv oaddát DALLA.
Bah, uddni sjaddá árra iehket.
Lav gåhtsåm nav dájt maŋemus ijájt.
Lisasj le lähkam dánna bierjjedak rájes ja gå måj lin nav ijájt sjabbim, gåk javlla.
Lij riek hávsske sunji ságasti, duon dán birra.
Ja buoremus sunji la ahte sámev máhttin gasskana ságastit.
Dán ájllgea mig lij lav aj háppidam Gievtsajávren manádit.
Lidjiv dåssju guok oana biejve danna, nuorra skallojådediddje kurssan jus njuolgga jårggålav.
Ja máno duogen manáv vas dåk, de la riekta jådediddjebárggo, ja mån avvudaláv nav.
Ietjan de ij la ållo ietja gå skåvllå, unnán harjjidallam ja ienep skåvllå.
Ruvva de jamáv skåvlås, munje le nav ållo dahkat vaj iv diede riek gåjt dimnat háppidit dahkat åvddål giesseloahppe.
Valla galgav tjadádit!
Mån lav aj oadttjum riek vuossta ja tjäksa periodav.
Åh dat la nav njálgge ahte mahtáv bårråt dav juohkke biejve!
Mån lijkkuv buoremus dajt aktan jur dálla:
ja dimna lágan muorjama dan náli.
Degu druer, ähppel, päron ja vájku melonav aj.
tjállám: Naima kloahkká 10:03 Inga kommentarer:
Jepp nav sjaddá gå gålmmå näjtso lidjin aktu sijdan.
Puss
tjállám: Naima kloahkká 09:18 1 kommentar:
Hej vas!
Dálla lav ruopptot Ruoktos vas.
Ja idet manáv Gierunij gilppostit.
Gå lidjiv Ruokton lij StoorStålka aj danna ja mån sjaddiv sponsa sijas.
Shit man kult!
Oaddtjuv snjisskumav ja gehpav.
Riek buorre ja mån lav aj ájádallam guhkev vaj oasstet galgav.
Buorre l máj gå iv la oasstám dán rádjaj de.
tjállám: Naima kloahkká 10:09 1 kommentar:
bájgga
Diehtebihtit majt, iektu oasstiv Trisslåttav ja doajvviv vaj galggiv vuojttet juojdda.
Valla ittjiv, ja gåjt mån suhttiv.
Mån gut jahkkiv ahte galggaj dåhkit dán bále.
Forbaskade trisslåtta.
Åh
tjállám: Naima kloahkká 02:52 1 kommentar:
bässásjloahppe!
Vijmak de bässásjloahppe álgij.
Skåvlån iektu ij lij ållo dahkat, adnit engelsk giellalatjat åvddånbuktemav ja de lij máttemahtijkka, valla danna iv dádjadum majdik ja ittjiv máhttám gähttjalimev dahkat gå iv la åvvånis álggam ja tjadádum planerigav...Gå lij lunsja ájgge mánniv stádaj ja båråtjit avta njálga "resturángan".
Dan mangel de njuolgga sijddaj ja tjuojgatjit dan fijnna dálkken mij lij iektu.
Åh gidá le nav hávsske!
Ävtásj middáhka, hehe:
Uddni lip mannamin Ruoktuj.
Sjaddap danna gitta duorastáhaj jahkáv.
Boahtte ájllega le mangemus gilppusa Gierunin ja galgav dåk mannat.
Guládin bässásj mangela.
Adnit buorre vahkkov dimna!
tjállám: Naima kloahkká 02:25 Inga kommentarer:
gåvå ájllegis
Hååj dálla ij le guhkev desik le loahppe!
Vhooho!
Dála båhti gåjt nágin gåvå ájllegijs mij lij.
Lidjiv máj Jieggeluovtan.
Iv la gåvvin ålov, degu álu.
Mija årudak.
Muv suohtas rádna!
Mån<3njalggá hamburger
Ståhkåmin ja spellamin, Ingrid lij "åhpådiddje";)
Dat joavkko gudi vuojttin "álemus torn páhpparis"-gilpposav...
tjállám: Naima kloahkká 09:32 2 kommentarer:
dijstak, ja ruvva bässásj
Buorre gasskabiejvve!
Tjåhkåhav skåvlån, degu galggá liehket dijstak ja duorastak gasskabiejvijt/iehkedijt.
Le nav gávkas ja irriterandes gå vierttiv skåvlån liehket ålles biejvev...Dálla lav gåjt hárjjidallamin Nationella ságastibmaj, lav nervösa.
Álggiv dajna iektu ja iv la riek gärggam, vierttiv improviserit gájka vargga.
Vuojnos gåktu dat manná.
Ájllek lij gåjt suohtas, lidjiv máj Jieggeluovtan giellabiesen.
Ienemusá lidjin Divtasvuonaga ja suohtas lij máj sijáv iejvvit vas.
Lij riek suohtas tjerastitjat vas, lij nav mälggat åvdåtjis.
Lav aj riekta slalomsábegij tjerastdum, ja fij dejka man suohtas!
Åh jáhkáv vierttiv oasstet sábegijt.
Iesj anáv dåssju, dåssju ja dåssju valla munja l gåjt fiello.
Heh, lidjiv gáhppamin ja railimin, rávggiv ja tjávelgav ja rievtes giedav vahágattiv unnán.
Le buorranime valla dåbddu gåjt ájn.
tjállám: Naima kloahkká 08:43 Inga kommentarer:
ruopptot vas
Buoris vas!
Dálla tjåhkåhav sengan vas ja tjáláv skåvllåbargojt, valla iv nav buoragijt maná.
Lav ienemusat "muohtogirjen" ja bloggajt lågåv.
Valla vierttiv gärggat muv bargoj, iv gåjt galga oaddát åvddål lav gärggam...
Lav gåjt vajálduhttam ja iv ässtov adám dán bloggaj.
Le unnán vájvve sábmáj tjállet, dav hähttu máj nav ajádallat gå tjálla.
Valla galgav prievvut bloggit ienebu dánna.
Le máj buorre sámegielav tjállet!
Uddni de Lisasj munji tjáli ahte vierttihiv bloggistit, ja dåbbdiv ahte ij la ietjá dahkat de;)
Duorastagá de gåjt vuolgav Jieggeluoktaj giellabässáj.
Doajvvoj ja jáhkáv sjaddá riek suohtas.
Oadttjot sámástit ja fiellojn tjerastit.
Whi!
Dánná le gåvvå AWG:s. Karin, mån ja Rakel.
Lijma kollásjav stiellim ja gahtsostijma säjnnáv skåvlån gånnå årujma.
Adnit buoragijt!
Tjáláv ietja biejve.
tjállám: Naima kloahkká 11:34 1 kommentar:
27 februari 2012
mánnodak vas
Buoris!
Uddni le mánnodak vas ja duorastagá lav vuolggemin Kandadaj.
Vuojvuoj gåk mån ávvudaláv dåhkku, ihkap ilá ållo, tjáláv máj dan birra juohkka bále...Hm.
Valla dálla lav gåjt skåvlån, anáv sámegielav dálla.
Muv åhpådiddje máŋunij danen huomahiv ahte dánna máhtáv tjállet.
Dálla lav gåjt gulldalimen rádiov ja galgav álgget bárggat.
tjállám: Naima kloahkká 05:15 Inga kommentarer:
25 februari 2012
Dála l nágin gåvå majt DASSTA lav "luojkkam".
Lij riek fijnna biejvve uddni Hellnerstadion.
Sáme gilppusa lij nav suohtasa, mån nav lijkkuv dajt!
tjállám: Naima kloahkká 12:57 Inga kommentarer:
Etiketter: Tjuojggos
23 februari 2012
Håj!
Uddni l juo duorastak, ja idet le maŋemus biejvve skåvlån.
Valla dijstagá lij máj "fettisdagen" majt gåhjtuduvvá.
Vierttjiv báhkot ja båråstit njálga semlajt.
Sjáddiv riek dudálasj daj, doajvov muv vehka aj lijkkujin dajt.
Idet alggá Sámegilppusa.
Sjaddá riek suohtas, ja mån lav juo nervös.
Jus sihtabihtit låhkåt ienep dan birra däbbtjo dánna.
tjállám: Naima kloahkká 08:35 Inga kommentarer:
14 februari 2012
Dijstakiehket juo, gal biejve gålggi ruvva.
Tjåhkahav muv oademlanján ja tjáláv skåvllåbargojt, okei iv la ájn álggam valla galgav...Diehtebithtit majt, kloahkkal dåssju gietjan iehkedis ja lav juo bánijt skurrum ja dussjim, dárbahav dåssju oaddát.
Majt dahbaduváj, goassa mån náv árrat lav oaddám???
Ij goassak muv viessomin....Hmm!
Ruvva måj Karinijn vuolggin Kanadaj, jáhkáv la dåssju 15-16 biejve åvddål mannin.
Diehttelis lij ienebu gå måj gudi mannap dåhku.
Måj mannin dåhku Arctic Winter Games:a diehti.
Åh gåk mån ávvudav dåk.
Valla dálla vierttiv tjállet skåvllåbargojt.
Buorreidja dimna sáme!
duorastak
Åjåj gåk vahkko gålggin, la juo duorastak, várgga mángemus biejvve åvddål ájllek vas.
Valla ij la mån moaren dan birra!
Dálla lav gåjt jur biedjam lasagnav vuodnáj ja vuordáv dav.
Gå lav bårråm de vas vierttiv Jiellevárraj vas, munja l máj iehkedåhpådibbme dárogielan....
Tjáláv ietja biejve, adnit buoragijt!
tjállám: Naima kloahkká 07:47 Inga kommentarer:
Båris båris
Dálla lav vijmak sijdan!
Lav lähkám räjson, VAS.
Dán bále lidjiv utbildningin.
Dåbddåv dal ahte lav vájbbam gålggåmis nav.
Valla muv mielas la riek suohtas adnet juojdda dahkat gå le vahkoloahppe valla vájbba dav máj aj.
Boahtte ájllega de manáv aj ierit, de la vas gilbbusa Haparanda lahkosin.
Ja dan mangela le aj gilbbusa ja nav sjaddá liehket dasik mangela Kanada.
Valla lijkkuv mån dav, mån lav ávon ahte oattjov ja máhttáv hárjjidallat majt sidáv.
Dála l gålmmå gåvå ájllegis:
tjállám: Naima kloahkká 12:23 Inga kommentarer:
Buorisbuoris vas!
Ådåjahke la juo vássam ja dálla lip juo gassko ådåjakmánon.
Muv mielas la unnán imáj gå lip juo 2012:an.
Vuoj gåk jage dåssju gålli!
Ruvva lav 40 jage, bárggamin juornalistan ja hárjjidallen, årov nuore guoran Vuonan ja galgav válddut;) Hehe!
Over to some serious talk de
Dálla lav gåjt minibussan tjåhkåhimen vas, dán bále mannamin Åsarnaj gilpotjit.
Dán bále la dat skate sprindda ja 10 km klassisk.
Sjaddá muv vuostasj 10 km gilppos, lav riek spändda gåk manná ja gåk galggá dåbbot.
Le gåjt buorre hárjjidallam!
Tjáláv ienep ietjá bále.
Mån ja muv fijnna láve åvdep vahkko!
23 december 2011
Buorre javlla gájka, dálla manáv Ruoktoj muv vegajn.
Buorre javlla, VAS!
tjállám: Naima kloahkká 10:15 Inga kommentarer:
Iektu lijma ålles vehka stuoroappá Emma lunna Jielleváren.
"Förjulsmys" ållo njálgugij!
tjállám: Naima kloahkká 03:38 Inga kommentarer:
Jippi, vijmak oaddtjuv javllaloabev.
Oaddtjuv juo gasskaváhko!
Åh man vuogas ja suohtas galggá sjaddat vegajn ja fuolkkijn iejvvalit.
JA bårråt ållo njálga javllabiebmojt, mums.
Uddni mánnap gåjt Ruoktoj, galggap javllaiehkeda danna, ja gå lip danna lähkám nágin ija de vuodjáp Vuodnaj.
Valla anáv aj ÅLLO skåvlåbárgojt majt viertti dagáduvvat...hmmm.
Dálla vierttiv ålgus tjuojgatjit, valla dat muohta nav ålov ja iv diede jus láhto li vuojedum.
tjállám: Naima kloahkká 03:35 Inga kommentarer:
17 december 2011
unna oappátja
Lav jur báhko (VAS!
), dán bále báhkojiv sarremuffinsijt.
Valla dán bále lij dat nav ahte muv unna oappátja lijga adnám gudik buoremus rádnav goassen, plus avtav ietja näjttsov dánna sijdan.
Máhttebihtit jahket gåk goahte lij gå guok dájs guosijs lijga mánnam.
Danen javlliv mån unnemus oabbáj ja suv ráddnaj ahte såj máhtijga tjårggit ålles goadev, ahte sjattáj riek tjårggå ja fijnnuk vas.
Ja jus dagájga dav de javlliv ahte galggiv báhkot juojdda njálgugijt sunnuj.
Ja diehtebihtit majt, såj tjårggijga ålles goadev ja dálla l goahte degu dat galggá vas.
Hahah!
Náv muffinsa sjaddin:
Dav lij máhttet jahket ahte da lidjin "american big size cookies".....
Ja de la muv tjiehppes ieddne aj báhkom juoga lágasj njálggajt, mån lav nabdám dajt "dumledream"
tjállám: Naima kloahkká 11:47 Inga kommentarer:
16 december 2011
Uddni lip mij unna nejtsutja dán goaden, peppargáhkogoadev biggim ja pynddim.
Suohtas lij dat!
Ja muv mielas sjattáj buorre.
Lav iesj dáhkam sejnit, dähkkov ja dakkárijt.
Dála båhti nágin gåvå:
Åvddåbielle.
Svijnne ja áhkásj tjuodtjoba uvsa goaran.
Buorre javlla dimna!
:D
tjállám: Naima kloahkká 12:02 Inga kommentarer:
09 december 2011
Dála l nágin mijás gudi lip dánna Lulleluspien.
tjállám: Naima kloahkká 01:30 Inga kommentarer:
08 december 2011
Lulleluspie
Buoris gájka!
Dálla lav Lulleluspien (Östersund).
Lav ållim diek uddni biejven ja ganugav dánna ájllegij.
Dánna l Scandic Cup gilpposa gånnå galgav oassálasstet.
Sjaddá riek suohtas vuojnnet ja dåbbdåt gåk rubmaj le.
Iv la ájn gilpastam dán dálve så dát sjaddá muv vuostasj gilppos.
Lávvordagá le klassisk sprinta ja ájllega le 5km skate.
Iektu lidjiv gåjt viedtjamin muv nuppijt ådå sábegijt, ådå skate Fischer.
Lidjin tjáppada ja fijnuga, vuojnnus dal jus jåhtelijt manni.
Lav aj oadttjum ådå klassisk Fischer, valla iv la ájn tjuojggam daj.
Buorre ájllek didjide!
Update gåk manná ja mannam le boahtá J
tjállám: Naima kloahkká 13:36 Inga kommentarer:
02 december 2011
báhkomin
Lav jur dálla báhkomin "fransk peppargáhkojt".
Sjáddiv inspirert stuoroappás gå lidjiv suv goassen dijstagá gasskaváhkoj.
Sån lij báhkom dakkár gáhkojt juo ájggá ja lidjin riek njálge.
Biedjiv dájgev jur vuodnáj ja vuordád desik bassum lij.
Mums!
Ja idet de galgav daj riekta peppargáhkojt báhkkot.
Náv muv "fransk peppargáhko" sjáddin:
Ällim nav njálge degu stuoroappá gáhko valla dåhkin da bájggalassen, majt javlla...
Dála l gåk dahká: Franska pepparkakor
tjállám: Naima kloahkká 13:24 Inga kommentarer:
Mánen iv mån mánnam Ájluoktaj ja Oppájdáj?????
Naima!
Åh mån lav nav suhton.
Mån gut lav nav vuorddám dáv lávvordagáv.
Mån gut nav sihtiv bállov tjiektjat.
Hivás!
tjállám: Naima kloahkká 09:36 Inga kommentarer:
Vasse mánnodak
Dán mánnodak mij lij mij gålmmå näjttso goaden (majsing,joli ja mån) peppargáhkojt báhkijma.
Mums, sjattáj riek njálgge, ja unna oappátja liba juo bårråm dimnajt.
Dánen sidáv ienep báhkot.
Vissa, mån dáhkuv aj siejnijt, dähkkov ja dakkár lágásj diñgajt peppargáhkkogoahtáj.
Iv la ájn monterim dav, jáhkáv galgav uddni dáhkat.
Dála l nágin gåvå fijna peppargáhkojs:
Vijmak bierjjedak!
Hivás, tjáláv ienep gå sijddaj ålliv!
Pjuh vijmak de bierjjedak sjattáj.
Gåk lidjv åvvodallam dán bierjjedáhkaj.
Muv plána lij Vuodnaj mannat bállov tjievtjatjit, valla ij navti sjáddam.
Dálkke ja ráhte ij loabeda buorev, ráhte li jiegñum ja njalgasa.
Jaja iv dav máhte juohkke sájen liehkket, suddo.
Dan lávvordagá de farra galgav skåvllåbárgojt dáhkaguohtet, hárjjidallat, bårråt ja báhkot peppargáhkojt ja tjuojggusav gähtjat.
Dalla tjåhkåhav gåjt bussan sijdaj mánnamin vas.
Mån lav jur lähkám hárjjidallamin Duoddarin.
Uddni vas sjáttaj tjuojgos.
Åh muv mielas tjuojgos la buoremus hárjjidallam ja dat la nav suohtas.
Tjuojggus <3
Allhelgona kuhpán, Jielleváren.
Suohats!
tjállám: Naima kloahkká 07:50 Inga kommentarer:
Duorastak, vuostasj biejvve jåvllamánon.
Tenk, la ruvva ådå jahke vas, juo 2012.
Mujtáv máj degu iektu gå sjattáj 2010, mujtáv man kult muv mielas lij.
Iv dádjada mánen jáge dåssju gålli.
Dát jahke la mánnam nav ruvva ja lav adnám riek buore jagev dálátjij.
Lav hinnim dáhkát nav ållo ådå majt iv la goassak dáhkam váj vuojnnám.
Mån lav gåjt dudálasj muv jagijn dálátjij.
Jah, galle dan birra!
Uddni lav gåjt dåssju skåvlån lähkám.
Lav bårråm taco lunsjaj ja máñemus skåvllåtijman de manniv káfeaj oastátjit sjokolademuffinsav.
Mums, lij njálgge skåvlån bårråt uddni.
Jur dálla tjåhkahav bussan, mannamin sjidrájggáj gåk dav bruovkku javllat.
Sijdan de val vierttiv nágin skåvllåbargoj gärggat.
Miján le nav ållo skåvlåbárgo jur dálla ahte dåssju sidáv hiejttet dav bierik skåvlåj.
Ja dimna bárgo lidjin stuor tjállema.
Valla galgav mån gärggat dimnaj, aktij (!
), jus ga vierttiv ijájt barggat.
Oj, vajálduhttiv dáv bloggaj biedjat iektu!
Valla sämmi buorre l máj uddni låhkåt;)
Dála l skåvllågåvvå majt gåvvijma gå jur lijma skåvlåv álggá.
tjállám: Naima kloahkká 07:46 Inga kommentarer:
23 november 2011
ájggá
Åhåj gåk ájgge gållå.
Lij juo vargga vihtta máno dan rájes gå máŋemus dánna tjálliv.
Iv la adnám tjállemhálov, valla de hähkkat iektu iehkedis de huomajiv ahte sihtuv sámegiellaj vas tjállet.
Ja dåbbdiv ahte dárbahav hárjjanit tjállet sabmáj vas, dåbdåv ahte lav vajálduhttam unnán.
Sadnes la maj dat aj, valla dálla galgav vas buorranit, ja ájn buorebut sjaddat.
Dálla lav gåjt joarggaskåvllåj alggam.
Vadtsáv samhällsprográmmav ja tjuojggamlinjav aktan.
Suobtsov degu guolle tjátjen.
Lav dåssju vadtsám danna gålmmå máno valla la riek suohtas, ájn gåjt.
Le riek suohtas gå oadttju hárjjidallat skåvllåájgen ja ietjadij gudi aj lijkkuji sämmi sportaj.
Ja ájn buorep la ahte oadtjov planáv dáhkat hárjjidallijn.
Aktan måj hárjjidallijn planerijinj majt,gåk ja goassa galgav hárjjidallat.
Dálla dåbdåv ahte muv sportan bargav ávojn vas!
Diedon dimna ulmutja adnin dakkár "vuolus-mánojt" viessomin, ja buorre l máj dat ietjan ij suohtas vas sjatta.
Valla åvddål alggiv tjuojggamlinjav de dåbddiv ahte lij gássjel ållit muv ulmmáj ja niehkkuj, supertjuojggen sjáddat.
Valla dálla dåbdåv ahte jus sidáv de máhtáv.
Äsj, iv dessti vissja tjállet dán bále!
Boadáv ruopptot ienep tjállusij boahtte vahko.
tjállám: Naima kloahkká 12:33 Inga kommentarer:
Basecamp
Dán jage Julevsáme vahkko doajmme lidjin ássam basecampav dávve vássjan.
Dát basecampa lij guovte biejven.
Mån lidjiv akta oassálasstes, Ole, Mikkel ja AnneBerita siegen.
Basecampa ij álggam nav buoret, danen gå vierttijma vuorddet lagábut vihtta tijmma åvddål bådijma mannoj.
Sjattaj nav dánen gå telefåvnnå ij doajmmam ja ejma máhttám guládallat gaskanisá, valla mángemusat lijma dimna sämmi sájen ja álgijma suohtastallat.
Vuostasj biejve álgijma låvdågoadev tsieggit jade båråstijma binnav.
Dan mangel de kajakaj manájma nuorráj, páddaldijma moadda tijmma ja oattjojma/vierttijma kajakaj gåbmonit.
Mån adniv gåjt riek suohtas ja muv mielas la hávsske dåssju nuoren gårvvåt ja gähtjat luondduv.
Gå gasskabiejvveájgge lij de biebmov riejdijma aktan, räjnnabierggo gabájn,lökajn ja guobbarij ja dan guorráj båråjma rijsav.
Nuppát biejvve de smárediv sälddát árrat, lij nav báhkka låvdågoaden ahte vierttijiv sirddet oademvuosav ja oademvuoládisav ålgusjbälláj.
Gå vas nubbadis smárediv de álgijma bårråt idedisbiebbmojt ja dan mangel tjårgijma dimna mijá budugijt.
Gå lijma gärggam de vuodjájma vantsajn akta rájggaj, Vássja ja Måske gasskan.
Danna galgajma biehket ja guohtsat.
Råggejávrrerájgge la rájge namma gånnå lijma.
Freia sjokoladejugos
AnneBerit ávon:-)
Mikkel
Ålles basecamp-oassálasste vehka!
Instruktörra vuoset gåktu daj dingaj dahká.
Måj Mikkelijn "cirkusav" doallin;-)
Mmm, ållu varás gáhkko dålå nanna básedum.
Rapellering
Da lihipit vuojnnam nágin gåvå muv basecampas dávve Vássjan.
Jus dat ásaduvva boahtte jahkaj de vierttibihtit oassálasstet nuora!
Dat lij/la nav suohtas ja suohtasup sjaddá maj jus ienep ulmutja oassálasstin;-)
tjállám: Naima kloahkká 07:32 Inga kommentarer:
Buorre beaivi, gåktu nuortagielaga javlli:)
Dat la juo mannam guokta máno dan rájes gå mangemus tjálliv dánna.
Iv la riek astam jali vissjam.
Jáhkáv sjaddá binna tjálosj mangebut giesen aj, vierttibihtit vuorddet tjaktjáj.
Giesse la gåjt lähkám hávsske ja dárbulasj dán rádjáj.
Valla muv mielas mij lip adnám ilá binna biejvev, mån ij solim ienep gå gålmmi-njiellji.
Mån lav Rijtsemin lähkám njuovvam guolijt ja Måsken ja Ájluovtan årrum moadda vahkko, dåppe lav tjiektam bállov, vádtsam várijt, ijájt gåhtsåm ja dåssju divtasvuonagij hávsskudallam.
Dálla lav sijdan Bårjåsin vas, båhtiv iektu iehkedis.
Uddni manáv Rijtsemij ja galgav danna oadet åvdåv ijáj, ja idet måj Karinin vádtsajin Vuonaguovlloj várebadjel.
Jippi!
tjállám: Naima kloahkká 02:55 Inga kommentarer:
ájllek idedisbiebbmo
Buorre idet, jali buorre gasskabiejvve!
Uddni mån smarediv juo avtsen idedis.
Lij vuogas ja dárbulasj oadet unnán guhkebu.
Lidjiv riek nälggám ja álggiv idedisbiebmojn dalága.
Bieddjiv lájbijt vuodnáj, vuostjajn, skinckajn, tomátpureajn ja oreganojn.
Sjattáj riek njálgge.
Juhkiv mielkkev dan guorraj ja dahkiv aj fruktsállatav tjáhtjemelonajn, clementijnaj ja ähppelij.
tjállám: Naima kloahkká 04:54 Inga kommentarer:
tjaktjaj de algga
Uddni lav lähkám guossidim tjuojggam-gymnássav Jielleváren, danna galgav maj álgget tjaktjaj.
Munji lij gåjt riek suohtas danna guossidit.
Suohtas liehkket daj lanjájn gånnå galgav skåvlåv váddset, suohtas iejvvit dajt nuppijt gudi aj galggi álgget danna.
Dát biejvve lij dakkár biejvve gå äjgáda tjuovvojin dåk, akta åhpadidjijs subtsastij gåk da barggi danna, gåk hárjjidallamsjiebmáv dahka, gåk dav galgga hárjjidallat "riekta lahkáj", dat lij dakkár ássjijt mij oattjojma diehttet.
Mij oahppe anijma aj dakkár viehkkamtestav.
Låssåt lij dat viehkkat.
Mij lip aj hárjjidallamsjiebmáv oattjom, ja mánnodagá de algav muv ådå hárjjidallam viessomav.
Eller de algav sjiebmáv tjuovvot.
Dála l mij gudi álggep tjaktjaj, plus nágin ietjada aj.
tjállám: Naima kloahkká 12:39 Inga kommentarer:
Suohtas le dánsit
Buoris uddni vas!
Vajálduhttiv bieddjat gåvåjt ja videov iektu luomegis.
Valla uddni anáv ietjá videov vuosedit.
Dát la gå mån ja muv ráddna dánsijin skåvlån.
Måj lijma jur lähkám dánsimin lásjmudállamin.
Så lijma oahppam unnán "bugg-moves".
Dála l gåjt suohtas video:
tjállám: Naima kloahkká 10:40 Inga kommentarer:
Gåk le dijájn?
Mån gåjt buoragit viesov.
Lev lähkám Rijtsemin ålles ájllegav, manniv dåk duorastagá.
Lav skåvllåbargojt dahkam, tjuojggam, biejve åvdån vellaham"ja russjkudam degu sjokoláda" (degu Johanna oabbám javllá.
Lav aj ållo suovasmárfev bårråm, tjajmmam ja dåssju hávskudallam.
Rádnam Sara lij danna, måj tjuojgajma unna Seukoga állegietjes luksa, dat váldij bielle ja guokta tijma.
Avta gasska dåssju tjuojgajma sport-tåhpaj ja båvsåj, lij nav báhkka!
Vuogas lij gåjt, vuojnijma dimna várijt, gitta Vuonabälláj.
Vuojnijma ihkeva ållo luomegijt aj!
Dát jahke le luomekjahke, majt javlli.
Luomek la nåv unna ja söt judos, valla moarrá.
Galgav biedjat gåvåjt sisi gå sijddaj boadáv, tjuovvujihtit val bloggav manngela de.
(google.se)
Dálla gåjt skåvlån tjåhkkåhav sámegieltijman.
Måj iednijn galggin manngela boarkálij mannat, galggin åhtsåt gápte-abnnasav.
Ieddne la máj muv sámegielåhpadiddje.
Valla vuostak vierttiv unnán bargov dahkat, degu bloggit.
Varrudagá Unnarievsagis!
tjállám: Naima kloahkká 05:33 Inga kommentarer:
Mánnodak vas, ja dåssju vihtta vahko åvddål giesseloahpa.
Dán ájllega lav gåjt lähkám Rijtsemin muv vegajn.
Lav adnám nav hávsskes ájllegav!
Lav oaggum, tjuojggam, bårråm varás guolev, mattemahtijkav rieknim ja dåssju suohtastallam muv unna oappátjij.
Dát manno lij muv vuostasj manno Rijtsemij dán gidá.
Ja gåk mån lav vuorddám dasi!
Muv mielas oaggot, solit, tjuojggat, bårråt ja dåssju viessot gidán la nav vuogas.
Dálla iv riek diede majt ienebuv galgav tjállet, så danen oadtjubihtit muhtem gåvåjt muv ájllegis:
Mån tjuojggamin Rijtsemij <3
Dav viertti ietjasav gåvvit...hehe
Johanna viegaj ja viegaj, diehtebihtit sunji lij hárjji-
dallam...genja iv diede.
Valla viegaj sån gåjt:)
vuojnnebihtit dajt guokta skávklijt gåvån?
Måj Johannajn
gåjt nabdima dajt, akta dajs le Sven-Göran ja dat nubbe Anna-Karin
Låjes Tjugu!
mijá pick-pack
tjállám: Naima kloahkká 09:54 Inga kommentarer:
guolmat biejvve moarmesmánon
Tjåhkkåhav muv sengan, dáhtá asken, ja gehtjav Sápmi Sessions prográmmav.
Vajálduhttiv gähttjat gå sáddiduváj tv:an.
Lav jur gähttjam gå Inga Juuso ja Markus Krunegård lávlov aktan dagájga.
Muv mielas dat sjattaj riek buorre ja fijna lávlla.
Sunnu jiena hiepin nav buoragit aktan.
Jus ehpit le vuojnnám jali gullam dav de vierttibihtit gähttjat internehtan.
"Minusgrader rensar luften" sjattáj sunnu lávla namma.
tjállám: Naima kloahkká 10:14 Inga kommentarer:
ådåájggásasj jåhkkåmåhke gahper
Mån oadtjuv dáv gahperav!
Shit man buorre ja fijnuk dat lij.
Suohtas adnet gahperav mij la "sámegahper"-muoduk.
Dav máhtáv adnet dábálattjat.
tjállám: Naima kloahkká 06:05 3 kommentarer:
Dálla l bässásj ja loahpe l vássám, ja vahkko 17 la jur alggám.
Muv loahpe le lähkám hávsske.
Mánniv maj Guovddagäjnnuj ja danna suohtastalliv Marenijn dajt vuostasj biejvijt.
Måj Marenijn årojma sämmi bále Råmsån ja Båddåjon gå lijma unna nejtsutja.
Munji dat lij riek suohtas, oadtjuv vuojnnet ja studerit dajt nuorta gáptijt, ja gåk mån lav studerim dajt.
Iejvvijiv aj ållo ådå ulmutjijt ja lidjiv Juhl'sav guossidime.
Ållijma sijddaj mánnodagá, ja dijstagá mån ja muv vehka Ruoktoj vuoddjájma.
Ruokton lij riek hávsske ja vuogas.
Mån lidjiv ienemusát muv unnaoappátjij, stågajma ålggon muohttagin ja tjuojgajma Stuorjulevin.
Manniv vas sijddaj duorastagá danen de muohtá ja suv boadnjásj ja áhkko ja áddja båhtin mijá lusi Bårjjåsij.
Dat lij suohtas, lij hávsske lagámus fuolkev iejvvit vas.
Mån dahkiv oreo-gáhkov ja dav lip bårråm desik någåj!
Dajt mángemus biejvijt lidjiv dåssju sijdan.
Lev gårrum ådå gárdijnav muv ladnaj, biktasijt bassam, tjuojggam ja vuojnastállam.
Ja dálla tjåhkkåhav Karina lunna tjállemin dáv.
Galggiv skåvlån tjåhkkahit tjállet, valla sån muv luoggij ietjas lusi.
Bässásjloahppe!
Japp, dálla lav bässásjloabev oadtjum, hávsske jus mujsta gatjáda.
Dálla lav gåjt páhkkimin Guovddagäjnnuj.
Lav ruvva gärggam, galgav dåssju páhkkit dábálasj biktasijt.
Ja åvddål vuolggin de vierttiv dussjit ja bivtastit.
Lidjiv sihtat tjuojggat aj valla iv jáhke dat la nav buorre ájn.
Iv la varrestuvvam ájn, snuolgga gåjt gålggå ja gåsåv degu iv diede majt...valla iv gåjt ane tjåddåbákjtasav dálla.
Jáhkáv måj lin mannamin guovte tijma duogen, valla dav iv goassak diede mijá vegajn.
Ietján iv la nav ålojt dahkam dájt biejvijt.
Manniv skåvllåj gasskavahko danen gå mij anijma nationella gähttjalimev skåvlån.
Lidjiv aj skåvlån iektu ja ij lim ålov mij dahpaduváj.
Valla lav gåjt gärggam niellja bargoj, buorre l dat, de iv dárbaha barggat gå le loahpe.
Lev gåjt jur gattsajt láhkkim rosa bájnojn, ja vuordáv ahte galggi gåjkkåt.
tjállám: Naima kloahkká 01:33 Inga kommentarer:
Iesj galgav skalov gehtjatjit Guovddagäjnnuj, majt juo lav nabddám.
Gå boadáv sijddaj vas de galgav Rijtsemij ja Ruoktoj.
Danna galgav tjuojggat, oaggot, skuhterav vuodjet ja dåssju hávsskudallat.
tjállám: Naima kloahkká 06:47 Inga kommentarer:
Skibás unnarievsak
Gåk la dijájn?
Munji le gåjt häjos, anáv tjåttåbáktjasav, njunnje gålggå degu jåhkå ja muv oajvve dåbddu degu soames tjiektjá dav ålles ájgev.
Galggiv gilpostit dán ájllega mij vásij, valla ij dat dåhkkim gå skihppájiv.
Suddo lij dat danen gå dat lij sesånga mangemus gilppos munji, valla ij la majdik dasi dahkat.
Jur dálla tjåhkkåhav dánna sijdan tjállemin dárogielbargov skåvllåj.
Gåsåv, snusov ja tjáláv...nåv dat manná!
Mån iv riek dádjada gåk mån náv skihppájiv, ihkap lev hárjjidallám ilá ålov majt muv rubmaj ij gierda, valla dav iv riek jáhke.
Ihkap lav vádtsám ilá skirnnjot dájt biejvijt gå le lähkám báhkka..?
Dán ájgen galggá várrit ilá binnáv bivtastit, danen gå dav jáhkká ahte le báhkka valla ij la.
Sáváv gåjt várresduváv ájllegij mij boahtá, danen lev vuolggemin Guovdagäjnnuj skálluj.
Måj iednijn gåjt mannin, ja ihkap unnaoappátja ja perre aj tjuovvi.
Ja gå boahtep ruopptot de le bässásjloahpe!
Iv dárbaha skåvllåj mánnodagá, yes.
Vierttiv dåssju skåvllåbargoj vuostak gärggat.
Danen gå loabe mangela skåvllåj vas boadáv, de ij la moadda vahko åvddål giesseloahpe.
Ja tjaktaj de álgáv gymnásaj.
Bessiv sisi tjuojggamgymnásaj.
Majt adnebihtit ådå designa birra?
tjállám: Naima kloahkká 06:26 Inga kommentarer:
duodje sámeskåvlån
Mån ja muv rádna klásas mánnap maj sámeskåvllåj juohkka mánnodagá.
Danna mij duodjuhip, mijá åhpådiddjijn Lise Tapio Pittjajn.
Muv mielas dat la riek suohtas sámeduojijn.
Muv vuostasj bargov lav jur ållim, ja dat sjattaj sassnevässko gåsi galgav biedjat bádneskurronav,rájddamav,vuopptasprájav ja dakkir lágásj dingajt.
Mån lav gårrum sassnijn,danijn ja másjijnajn.
Danjij lij gássjel goarrot valla oahppiv mån gåjt juojddáv dassta.
Mån lav gåjt riek dudálasj muv bargojn!
Muv rádna lidjijn aj dahkam riek fijna bargojt.
Akta la ållim stuor sássnevässkojn,gáffavuosajn ja nubbe le dahkam ávev majt galggá adnet jeansajde.
Näjtso libá álggám gáptij, akta Gárasavvon gáptijn suv unnavielljaj ja nubbe oarjjelgáptijn suv unnaoabbáj.
Såj libá aj danij gårrum.
Ja akta la snjisskomin vuoddagijt.
Muv mielas la nåv suohtas vuojnnet gå iehtjáda duodjuhi.
tjállám: Naima kloahkká 08:16 Inga kommentarer:
sámegielav tjállet
Muv mielas sámegiella l giella majt ienep ulmutja viertti oahppat, sierraláhkáj ságastit.
Muv mielas ulmutja e galga liehket balon ságastit sámev.
Mån iesj åhpåv juojddá ådå sámegielan vargga juohkka biejve.
Ja ájn dálla mån dav dagáv.
Munji dat la unnán gássjel tjállet, valla åhpåv ienebuv ja ienebuv.
Ja dálla gå anáv dáv bloggav máhtáv tjállet juohkka biejve sámegiellaj, degu majt lav dahkam jali majt mån ájádaláv.
Muv mielas dat la buorre, danen de mån hárjjánav tjállet buorebut ja ienebut sabmáj.
Muv stuor ulmme sámegielajn la sjaddat juornalista jali proffessor (!).
Vuojnos gåk dajna manná...
gåvvå váldedum: weheartit.com
Stáhtistikka gielaj birra
Sämmi bále gå dáv bloggav dahkiv, de gáhtjiv muv rádnajs ja åhpådidjes ma lidjin sijá iedne-/vuostasjgiella,nubbegiella ja amásgiella.
Ja dan resultáhtas lav mån dahkam tabelláv.
Náv dat sjattáj:
Oarjjel sáme
Julev sáme
Nuortha sáme
Svierik dáro
Vuona
dáro
Kinesisk
Ieŋŋilsk
giella
Fránsska giella
Dusska
Iedne-/
vuostjasjgiella
Mån gatjádiv låge ulmutjijs sijá gielaj birra.
Dá ulmutja lidjin 15-60 jage gaskan.
Ja soames dajs vasstedin guok gielá avta gatjálvisán.
tjállám: Naima kloahkká 11:23 Inga kommentarer:
gasskavahk' iehket
Dat la juo mannán moadda vahko dan rájes gå mángenmus (ij dåhki "ng" bokstávav dahkat) tjálliv.
Lav moaddi ájádallám tjállet dánna valla iv la riek diehtám majt tjállet ja iv le adnám riek hálov.
Ålov le gåjt dáhpáduvvam dan rájes gå tjálliv.
Lev lähkám Skánen, Evenskjerán Sáme gilppojn ja lev aj dán vahko lähkám hárjidallam-"skåvlån" tjuojggosijn.
Suohtas la dat årrum ja lav ålov oahppam!
Evenskjerán, gånnå ådijma, lij riek fijna årrudak.
Dan namma lij "sjöhus", ja gåk gulá namás, dat lij nuore guoran.
Ja dat lij nåv tjábbe, mån nåv oadtjuv hálov Vuodnaj jåhtet.
Jaja, bierrjedagá vuojdájma gåjt dåk, Evenskjeráj.
Gálggiv gilppot 5km klassisk tjuojggusav, valla mij gut lijma Svierigis vuodjám lijma nåv árrat smáredam ja vuoddjám 6-7 tijma bijlajn, "muohtakaosin" (gåk da oarjjelis lidjin nabddám dåv).
Gå ållijma Evenskjeráj lij kloahkka ca 13.00 ja mij galgájma álgget 15.00.
Ja dat lij lähkám ilá binná ájgge gärggat bårråt, sabegijt vuojddat, tjuoggat birra láhtov ja duov dáv majt dav viertti dahkat åvddål galggá gilppot.
Da gut arrangerijn dajt gilpojt mierredin sirddet 5 km klassisk tjuojggusav ájllegij.
Ja dat lij riek buorre muv mielas, danen gå muv rubmaj ij dåbbdom nåv "ready" gilppostit.
Sjuohppongilppon båhtiv: 1/8 (!!!!!!!)
Mån båhtiv vuostasj sadjáj:D: D. Diejvviv 8/10 sjuohppomijt.
5km klassisk tjuojgos: 3/4.
Iv la nåv dudálasj.... Lidjiv 2.26 minuhtta vuostasj tjuojgge mangel.
Ja dálla lav mån nåv spännjda gullat gut AWG:aj bässá nuppe jahkáj.
Dav oattjov diehtet máno duogen.
Sávav mån oattjov mánnat.
Tjáláv ienep dáj birra idet vaj ietjá biejve, dallá vierttiv oaddát.
Buorre idja!
tjállám: Naima kloahkká 12:28 Inga kommentarer:
Buoris diek!
Dán bloggan mån sjattáv dåsju julevsámegiellaj tjállet.
Blogga la prosjäkttabárggo sámegielan.
Så muv ieddne, gut le muv åhpådiddje låhkå dáv bloggav.
Mån viettiv tjállet buore sámev de:) Dánna mån sjattáv tjállet duon dán birra degu, skåvllåbárgoj birra, majt mån dagáv biejvijt, gåk manná hárjjidallamijn ja ålov ienep majt oajvvaj dähppu.
Gåvåjt oattjo aj vuojnnet dánna!
gåvvå l váldedum
snilltjamánon, danná Bårjjåsin-Stuorjulev
tirsdag 22. mai 2012
Håhåååj!
17 biejve vil studænntaj!
Gålmmå skåvllåjage li juo vássám.
Våjvååj,na majt dal?
Vuostasj bále muv iellemin gå iv diede majt dahkat gå tjaktja boahtá.
Gå iv la juo mierredam majt galgav dahkat.
Gå nuorajskåvlåv ålli, de diedá ahte viertti válljit joarkkaskåvlåv.
Valla dálla la friddja dahkat jur majt sidá.
Joarkket allaskåvlåjn, barggat, ræjssut jali ietjá.
Navti le sihkarit ållessjattugijn sjaddat.
Iesj diehtet ja mierredit.
Mån lav åhtsåm guokta universitehtajda, valla dåbdåv ahte iv riek ájn sidá studerigoahtet.
Sjattav barggat juonná, la gåjt pládna.
Guhkahav Vuodnaj.
Valla gånnå barggat iv diede.
Doajvov måj Per Mathisijn sjaddin sæmmi bájken gåjt J
Ævtásj rájes le boahtám galle artihkkala median da biledimij birra mij dahpaduvvin Jåhkåmåhke márnánin 2011.
Guokta næjtso bileduvvin åvtå báhtjas Guovddogæjnos ja akta Kárásjjågås.
Næjtso ettjin dåbdå nubbe nubbáj.
Median tjuodtju ahte facebookan gávnnu juohkus ulmutjijda guhti doarjodi dáv báhtjav Kárásjjågås.
Ulmutjijda guhti jáhkki báhtjajda, guhti vuornodibá biledimev.
Dán juohkusin li sebrulattja d.d.
polijsa, politihkkára ja journalista.
Almulasj ulmutja doarjodi biledimbáhtjajda.
Dåbdåv måjdås.
Báhtja li GUOKTE duobbmidallám duobbmoståvlås.
Ij la dat nuoges vuosedit ahte såj libá siválattja?
Sábmen le læhkám ahte ij dákkár ássjij birra sáhkadit, ja diehttelis viertti jáhkket fuolkkáj ja nav...
Usjudaláv næjtsojda gå dát ássje ij guossak hiejte.
Ja væráp le vuojnnet ahte æbá jáhkeduvá muhtemijs.
Jáhkáv muhtemijda le ájgge válldes ierijt tjalmmetjadnasav!
Næjtso oadtjoba ålles muv doarjov.
Ja ienemusoasse ietjá ulmutjijs.
22:17 1 kommentar:
tirsdag 15. mai 2012
Tjåhkkåhiv facebookan gæhttjamin Berit ibme gåvåjt gieses 2010.
Gåvå tjierrekluovtas.
Mijá párádijssa.
Guhkahav gæssáj desik bessav vas Luoktaj vuolgget.
18:12 Ingen kommentarer:
Åvdep ájllega lidjiv Rachela vega lunna goarromin.
Ållijiv gáptijn, ja sjaddiv riek dudálasj dajna.
sjaddá hærmmat suohtas dav adnet bálan/studentan!
Ieddne l avev snjissjkum ja la låhtågoahtám vuoddagijt ja aj sliehpáv goarromin.
Tjiehpes æddnám:)
16:07 Ingen kommentarer:
torsdag 26. april 2012
Åvdep lávvodagá lij muv riegádumbiejvve.
Hávsskes biejvve lij, ja vil gáhkov oadtjiv!
(Måj PMajn báhkkujma aktan)
Idet vuolgáv Fossbakkeni.
Hávsskes ájllek vuorddá:)
16:58 Ingen kommentarer:
torsdag 19. april 2012
Mån lav nav nievrre sjaddam dánna tjállet!
Huomahiv gå lidjiv Naima bloggan låhkåmin ahte mån vierttiv ienebuv tjállegoahtet.
Nav suohtas suv bloggav tjuovvot gå dat la dåssju sámegiellaj tjálledum.
Lidjiv sihtat ienep sámebloggajt låhkåt!
Gå mujna ij la vil sámegiella skåvlån la ájn ájnnasabbo dánna tjálláv.
Adnet gielav le nav ájnas gå sámegiella la árvulasj giella.
Mån sidáv gielav vaddet muv mánájda, ja sidáv muv áhkkova (riekta?)
galggi gielav oadtjot.
Suddo gå ittjiv sámegielajn oadtjuv joarkket skåvlån.
Dálla ij la nuoges ájgge vil skåvlås.
Dåssju 6 váhko, ja iv háhppida dajt 60 tijmajt adnet dan ájgen.
Mujna l ållo ietjá bargo aj ma vierttiji gærggat.
10:38 Ingen kommentarer:
mandag 26. mars 2012
Lav skåvlån dálla.
Hæjttám, valla galgav dánna barggat nielje rádjáj.
Sijdan agev ietjá bargojt gávnav.
Duola dagu rádjat, bládijt låhkåt ja másjijnan surffit.
Dánna skåvlån aj dåssju másjijnan tjåhkkåhav, facebookan, Freecell spelav ja musihkav gulldalav.
Valla muhttijn båttåtjav váldáv ja skåvllåbargojn bargav;)
Ájllegin lav Josefijna lunna Jielleváren årrum.
Buorre ja hávsskes ájllek.
Lin skoterav vuoddjám, tjuojggam, stádan vádtsám, filmajt gæhttjam (oadám madin filmav gæhttjam), vuoptajt bájnnum ja aj slåppåjt stiellim.
Maŋŋela galgav caféaj Per Jonasijn.
Fijkkit ja ságastit.
13:55 Ingen kommentarer:
tirsdag 13. mars 2012
Lav ierijt læhkám guokta vahko, valla dálla lav ræjsos ållim.
Gierunin, ja skåvllå le vas álggám.
Snåsan, Åren, Valsjöbyn ja Ubmemin lin måj Per Mathisijn årrum.
Gal le riek suohtas læhkám!
Valla dálla lin vájbbam,
Sáme vahkkon Ubmemin lijma dáv ájllega.
Årojma buorre rádna lunna, Evelina.
Mij lip graffitiv mállim, ja sisbandyav spellam.
Ållo ulmutjijt iejvvim, ja konsertajt gulldalam.
Åjllastit, mij la suohtastallat ubmesámegiellaj:)
12:07 Ingen kommentarer:
Eldre innlegg Start
Abonner på: Innlegg (Atom)
Manon
Buorre ájllek gájkajda!.
Buoris uddni
Buorre le sámegiellaj tjállet.
Máhtáv tjállet vajku mav, ja muv klássarádna e sjatta dádjadit.
tirsdag 28. februar 2012
Lávvodagá rájes lav duok diek mannam.
Per Mathis muv lusi bådij bierjedagá.
Vuolgijma Bårjåsij lávvodagá Rachela vega lusi.
Álu nav hávsske danna årrot.
Dagu sijddaj boahtet.
Dat lij vuostasjbále Fossbakkenin munji.
Riek suohtas ja diehttelis riek geldulasj.
Iv lim guossak iejvvim suv æjgádijt, valla jáhkáv manáj buoragit.
Hávsske gæhttjat Per Mathisa sijddabájkev ja gånnå sån le bajássjaddam.
Uddni (dijstagá) manájma Narvijkaj bijlav viettjatjit.
PM la ruopsis Toyota Corollav oasstám, dåhkkij dat!
Bådijma dieki Stuorgæddáj áhtje ja Inger-Lise lusi biel vidá bájken.
Buorre sunnu vuojnnet.
Idet vas vaddin oarjás, Snåsaj.
Suohtas manon liehket.
Dálla vierttijin oaddátjit navti ahte nahkin árrat idedis smaredit.
23:07 Ingen kommentarer:
torsdag 23. februar 2012
Almme l alek, ij la åvvå balvva.
Biejvve bájttá ja ruvva l vinndegav jåvsådam.
Vuogas.
10:04 Ingen kommentarer:
tirsdag 21. februar 2012
Lav ierijt læhkám mælggadav dálla, valla ållo suohttasa li dáhpaduvvam dáv maŋemus vahkov.
Lidjiv Julevsáme giella konferánsan Jåhkåmåhken duorastagá ja bierjjedagá åvdep vahko.
Lej riek miellagiddevasj lågådallamijt gulldalit, iejvvit ulmutjijt, ságastallat ájnas ássjij birra ja buoremus GULLAT ja SÁHKADIT Julevsámegielav!!
Riek dudálasj lav konferánsajn, ja ávon lav at vuojnáv doajvvo la aj boahtteájggáj.
Lidjiv Bårjåsin Rachela ja Per-Erica vega lunna ålles ájllegav.
Gårrum gáptev, ja lav dudálasj majt dálátjit lav gårrum.
Sase buddasij lav ållim, ja åhtsåj álggám.
Gássjel lij mierredit makkir bájnojt válljit, valla sjaddá unnán ietjá gå dábálasj.
Sæmmibále gå lav ávon, de lav oadtjum nievre ådåsav.
Uddni oadtjuv diehtet ahte skåvllåoajvve ij vatte munji ienep sámegiel'tijmajt.
Lav juo gærggam Sámegiella A:ajn, ja måj Rachelijn lin juo álggám B kursajn.
Valla skåvllåoajvve ganugasstá munnu.
La stuorra hådjånibme munji.
Sámegiella status ja dille skåvlån Svierigin ij la buorre.
Mån lav sámegielav jagev ja 3-4 máno dálla låhkåm, suláj 2 tijma vahkkuj.
2 TIJMA vahkkuj?
Mij la dat?
80 tijma galggin bielnupjahkáj .
Valla måj Rachelijn lin juo gærggam daj tijmaj.
Na majt dal?
Mujna l riektá iednegiella åhpadusáv adnet joarkkaskåvlån, Svierigin aj.
Iv riekta dádjada manen sij máhtti javllat munji at iv oattjo ienebuv?
Manen?
Árvvedav le ruhta diehti.
Ja gå la dåssju akta oahppe, skåvllå ij la dudálasj.
Valla mån vádtsáv skåvlåv.
Skåvllå la dakkár gånnå galga oahppat.
Gånnå åhpadi ja fáladi åhpadimev.
14:21 3 kommentarer:
torsdag 26. januar 2012
Birrusin 13 galmmagráda uddni.
Unnán biekkasj, valla ietján buor' dálkke.
Biejvve l várij badjel guovlastam.
Galggiv jus riekta dieváj mannat tjerastittjat, valla ij la miella dasi..
Iektu Sanne-Ristin riŋŋguj.
Márkkána birra sáhkadijma ja ietjá suohttasav.
Ávvudaláv!
Sanne-Ristin le buorre ráddna.
Gårruv ålles biejvev iektu.
Akta nuvtagijn gærggiv, ja nuppijn uddni gergav.
Dåbddu buorre ja lav riek dudálasj daj.
Suohtas J Sidáv sijddaj vádtset dal ja goarrot, valla vierttiv vuorddet Religiåvnåv.
Ájllek lij riek buorre Rachela lunna.
Vaddjujma, ja gårruv gæhttjalam-gápptev.
Sasev vierttijma ietjájduhttet, valla ietján lij buorre.
Gårruv ietjam alek cool wool tyddjas, ja dálla le dåssju buddit ja sasijt vil goarrot.
Galgav Rachela lusi vas gå la giellakonferánssa jåhkåmåhken guovvamánon.
Dalloj jáhkáv gergav.
Jáhkáv tjáppa gáppte sjaddá.
13:35 1 kommentar:
fredag 20. januar 2012
Båhtiv Jiellevárráj biel' vidán iektu.
Rachel bådij viettjatjit, ja manájma Sonja Rimpi lusi.
Vuosedij gápptijt, avijt, sliehpájt ja ietjá duojijt.
Riek geldulasj ja buorre suv lunna liehket.
Suohtas lij vuojnnet sieradusájt buddasij, listoj j.n.
Oadtjuv inspirasjåvnåv.
Gåvvijiv ålov ja dálla le mujna gåvå gå galgav prosjevtav tjállegoahtet.
Buorre!
Dálla lav Rachela vega lunna.
Måj galggin mönsterav stiellit muv gápptáj, ja de goarrogoahtet.
Jáhkáv ja doajvov riek buorre sjaddá J
11:45 Ingen kommentarer:
fredag 13. januar 2012
De lav Gierunij vas jåvsådam, ja skåvllå l álggám.
Lav juo skåvlås 3 vahko ierijt læhkám.
Ruvva le mannam.
Javlla le má dakkár ájgge.
Galga hávsskudallat ja vuojŋastit, valla le aj ållo dahkat; báhkkut, vattáldagájt oasstet , rádjat, bassat goadev ja ållo biebmojt málestit ja stiellit.
Muhttijn, gå Gierunis juosik vuolgáv ja lav ierijt muhtem vahko, sidáv ahte ladnja galggá rájnas liehket gå ruoptus boadáv.
Rájav ja dubmajsjnubáv.
Valla dá bále ittjiv dumájsjnubá ja rája.
Diehttelis lidjiv biktasijt ja lihtijt bassam.
Gå ruoptus båhtiv åvdep bierjjedagá biedjiv væskojt ja påvsåjt guolbbáj, sabegijt páhkkijiv begas.
Ittjiv visjá páhkkit bajás divna stuorvæskos, valla vierttijiv má toalettvæskov ja mobilláddárav iehkedappot.
Lávvodak bådij.
Smarediv avtsen.
Galgajma slálomdieváj tjerastittjat bielnup'tijmav åvddål gå Tour de Ski álgij, ja vierttijiv ålggobåvsåjt ja hullobåvsåjt háhppelit åhtsåt væsko sinna.
Håjggiv divna ietjá biktasijt guolbbáj, soffáj ja ståvllåj, ja hæhkkat ålles ladnja vuojnnuj dagu lij bombidum.
Dieván lij riek buorre.
Ållo dimes muohta lidjin boahtám ja lej harmmat suohtas tjerastit.
Tour de Ski'a ij lim degu jáhkkiv.
Valla suohtas lej ahte Hellner nav buoragit tjuojgaj.
Suddo gå nievrebuv Northugajn manáj.
Iv asta tjállet ienebuv dálla.
Per Mathis le boahtemin ja mån lav gasskabiejvijt málestam.
Iehkedis galggin rádna lusi ja soajttá fæsstaj maŋŋedæppon
18:33 Ingen kommentarer:
torsdag 8. desember 2011
Galgav tjerrastittjat dálla.
Suohtas.
12:08 Ingen kommentarer:
Nyere innlegg Eldre innlegg Start
Guokta tjáppa næjtso, Sanne ja Johanna:)
Måj Per Jonasijn
Ráddnam:)
Uddni lav viehkam ja rádjam.
tirsdag 29. november 2011
Njálgge suovas biergojn
Uddni lav mannekengan årrum.
Anna-Stina Svakko ja Solveig Labba anijga modevuosádusáv, ja måj Sannejn aktan moattes ietjá næjtsoj lijma mannekenga.
Riek suohtas lij!
18:01 Ingen kommentarer:
torsdag 17. november 2011
Iehkedis kloahkka gietjan le sámeteahter; byfinnar, lappjävlar och annat pack.
Gullam lav ahte le riek buorre ja suohtas teahter, ávvudaláv dallutji!
Dan maŋŋela le tjiektjamhárjjidallam.
Gieron Sáme Siebrre li stiellim hárjjidallamijt guokti vahkkuj.
Dijstagájt le sisbandy ja duorastagájt le bállotjiektjam.
15:13 Ingen kommentarer:
torsdag 3. november 2011
08:24 Ingen kommentarer:
tirsdag 1. november 2011
Lidjiv loabedam vásse vahko tjálet , valla ij lim næhtta Strasbourgan, ja gå Svierigij jåvsådiv dåssju ådiv.
Strasbourga lej ihkeva buorre ræjsso.
Mij lip nav ålov dahkam ahte ij vargga dåhkki divna subtsastit.
Lijma Eu-Parlamentan iejvvimin 5 eu parlamentarikera Svierigis, gålmås mijás buktin presentasjåvnåv Intergroup for traditional minoritiesaj, iejvvijma guokta ulmutja guhti barggi minoritehtaj birra Europan, ja komissariev Thomas Hammarberg Europaráden.
Lip sáhkadam majt sáme nuora Svierigin berustip ja ássjij birra gånnå EU'a soajttá máhtti mijáv viehkedit.
Ræjsso lij riek geldulasj ja oahppiv aj ålov.
Ássjijt majt giehtojma lij diehttelis giella birra, ja ålov boahttsudoallo gåhtjulvisáj.
Intergroup.
Mattias, Elena ja Per Jonas sáhkadin
Gæhttjamin plenumsálan
Biejav gåvåjt mobil-kameras de oadtjobihtit gæhttjat gåktu dåppe vuojnnuj.
Iehkedis måj iednijn lin sjnjissjkomav suohppum.
Vuostatjin buoragit manáj, valla maŋŋela, gå mån galggiv sjnjisskogoahtet iv riekta diede majt dáhpáduváj.
Idet hæhttujin joarkket.
Mujna l gåjt barggo muhtem vahko;)
23:36 2 kommentarer:
torsdag 20. oktober 2011
Uddni la låsså skåvllåbiejvve.
Mij lip jur matematihkav adnám 2,5 tijma.
Lunsjan lij luossa - njálgge.
Dát vahko le buorre læhkám.
Rádnaj siegen årrum, ja Sanne lunna oadám, buorre biebbmo, ja iektu lijma saunnimin.
Muv ráddna Krasta le dáppe Gierunin, så sån tjuovoj saunitjit muv nuppij rádnaj siegen.
Vuogas!
Mánnodagá vuolgáv Strasbourgaj.
Mij lip 10 nuora Sáminuorras (sámenuora organisasjåvnnå) guhti vuolggep.
Galggap EU-Parlamentaj iejvvitjit muhtem parlamentarikerajs, Europarádes ja Europa-duobbmoståvlås.
Doajvov ja jáhkáv riek suohtas ja geldulasj ræjsso sjaddá!
Galgav bloggav tjállet dajt biejvijt nav álu gå máhttelis jus hotellan le internæhtta.
Mánnodagás gitta bierjjedagá lip danna.
Dálla la sámegiel'tijmma álggám.
Ruvvaláhkáj galgav filmav gæhttjat mij la sámenuoraj psykologalasj vádnasvuoda birra..
15:21 Ingen kommentarer:
onsdag 12. oktober 2011
13:25 Ingen kommentarer:
tirsdag 11. oktober 2011
Vuoj, man gássjelis le álu dási tjálet.
Iv huomaha at mujna l blogga, ja gå kameraladdarav lav láhppum ij la nav suohtas.
Sidáv biedjat ienebuv gåvåjt ja vuosedit majt dagáv, farra gå dåssju tjálet.
Maŋemus rájes lav Divtasvuonan læhkám muhtem biejve, ja dåssju skåvlån årrum.
Valla dánna Gierunin muohttegådij vásse duorastagá/bierjedagá ijá.
Dálla le ållu bedjat ålggon ja nav hávsske!
Ittjiv jáhke muohta galgaj bissut, valla ájn le vielggat.
Juo máhttep sabegijda tjágŋat, ja idet galgav skejttitjit aktan Per Jonasin.
Iehkedis soajttá sjaddá rail-session aj.
13:46 Ingen kommentarer:
Følgere
Bloggarkiv
Om meg
Lisa Lucia Lyngman Gælok
Vis hele profilen min
tirsdag 27. september 2011
Ådå vahko, ådå máhttelisvuoda
Dáppen Gierunin hæhkkat máhtáv gávkalussjat.
Jus mujna ij la majna/majnak?
bargav ja jus lav aktu sijdan de juolodis nav ruvva sjattav.
Gå lav sijdan Snåsan vaj Divtasvuonan máhtáv tjåhkkåhit ålles biejvijt, valla dánna ij dåhkki.
Galgav bowlitjit aktan rádnaj.
Lijma muhtema bowlimin dá lávvodagá, ja lej riek suohtas!
Lidjiv vuojttemin, valla maŋemus rundan Piera baldij muv navti ahte suorgganiv ja ittjiv nagá fokuserit, så ittjiv riekta buvte kjæglojt diejvvat.
Ja de maŋemussaj sån vuojtij muv badjel.
Sanne Ja Sara lijga aj maŋen.
Ja maŋŋela Krasta bådij.
Hávsskes iehket!
Jon Isak riŋŋguj iesski.
Gatjádij jus galgav fáron Divtasvuodnaj idet.
Såj Anders-Kristianin galggaba idet Kárásjjågås vuoddját.
Hálijdav tjuovvot, valla iv riekta diede.
Oattjov guosijt ájllegij, så iv rat diede gåktu galgav dahkat..
Ja boahtte vahko ihkap galgav Risten-muohtá (Áhkko-rávkke nuoramus oabbá) hávddádibmáj.
Vuojnná dav gåktu sjaddá, valla dåbdåv at la miella áhtjev iejvvit vajku sjaddá dakkár surggos biejvve.
Na nav, galgav lunsjav båråtjit dal.
Uddni le liebrrebiffa russjkis-såsajn, ja njálgge le dat!
Galgav hárjjidalátjit biebmo maŋŋela.
Buorre J
Mån lijkkuv dási, ja duo nuppij lávllagijda Áivana ådå mixtape'as.
Johan-Ante vielljabielle ja suv rádna li hip-hop/rap juohkus Áivan.
Muv mielas buorre ja suohtas musihkka.
Gehtja sijá sijddasijdon www.aivan.org jali Youtube'an
10:52 Ingen kommentarer:
torsdag 15. september 2011
Skåvllå l álggám ja tjaktja le boahtám.
Buorre l dánna Gierunin, valla vasstes dálkke le galla.
Rássjot juohkka biejve, ja navti le læhkám gåjt guokta vahko juo.
Ålov le dáhpáduvvam dáv maŋemus mánov.
Lav duonna dánna gålggåm.
Guovddogæjnno lij ihkeva suohtas!
Jáhkáv lej buoremus ájllek dán giesen.
Karen Monika ja Nils Morten lijga nav tjáhpuga aktan!
Ållo ulmutja lidjin, ja buorre sjålle.
Heja maŋŋela vuolggiv Gierunij.
SM'an lidjiv Bårjjåsin, ja maŋŋela Ieddne bådij.
Måj lijma vádtsemin várijn Abiskuovven, buorre ja hávsskes manno lej.
Ja dan maŋŋela manniv Jåhkåmåhkåj tjavtjamárnánij ja Árviesjávrráj Intrigue'av gehtjatjit.
Låssåt lej hæhkkat biel' gietjan badjánit juohkka ideda, valla dálla lev rutijnajda boahtám vas.
Oadet binnep ja ájádallat ålles biejvijt..
Lip álggám Matematikk-Dajn, ja dat la nav låsså fáhka.
Iv diede jus nagáv dáv kursav dåssju åvtåjn termijnan låhkåt, valla galgav gievrra liehket ja doarrot dajna desik buvtáv!
Iektu dievtij åvtå muv buoremus rádnajs, Sanne, lågenangávtse jage!
Lijma stiellim njálga biebmojt ja hávsskudalájma.
De nav.
Galgav gæhttjalit nav álu gå máhttelis tjállet dánna bloggan.
Gå skåvllå le álggám lev vas tjállemhálov oadtjum.
16:20 Ingen kommentarer:
onsdag 10. august 2011
Muv oajvve ij riekta máhte vuojŋadit, gå mujna le unnán råhtto.
Dájt maŋemus vahko li ihkeva suohttasa læhkám ja lav nav dudálasj dá giesijn!
Buoremus le ahte ij la ájn gærggam.
Ihttásjiehkeda måj Thomasijn tjåhkkidin tågaj, ja Gardemoenij mannin, girddin Altaj ja bussaj tjåhkkidin Guovddagæjnoj.
Åh gåktu ávvudaláv!!
Vuoj vuoj.
Karen Monika ja Nils Morten galggaba válldut, ja riek stuor hedja sjaddá.
Jáhkáv ållo ulmutja dåhku båhti.
Riek hávsske!
Fuolkev ja ietjá oahpesulmutjijt iejvvit, ja diedon oassálasstet gå vállduba!
Wihoo!
Ævtásj tjállusa maŋŋela lav nuortas årrum.
Áhtje lunna, Luovtan, váren, Márkomeannun.
Mån iv riekta máhte tjielggit bágoj gåktu le læhkám.
Lav aj Snåsan årrum, Åren ja duonna dánna.
Dájt maŋemus biejvijt lin måj iednijn gápptev munji gårrum.
Jus riekta galggiv mån goarrot, valla ittjiv háhppida ålov åvdås vuojnijma ahte ij lim gærggám jus mån lidjiv joarkket.
Danen lev mån dahkam divna sijddabargojt dagu báhkkum, dumájsnjuhpam, rádjam, málestam j.n.
Måj Thomasijn lin aj muorajt bårddåm.
Dálla lev nav nahkárij.
Idet vierttiv páhkkit divna mav dárbahav boahtte vahkojda.
01:28 Ingen kommentarer:
onsdag 20. juli 2011
Dåbddiv iektu iehkedis ahte lidjiv tjåddågis sjaddamin.
Juska de manniv viegatjit ja danen de værrábut sjattaj.
Uddni bargon iv la åvvånis vieddje læhkám.
Maŋemus tijmajt liddjiv nav vájbbam, ja gå sijddaj vádtsiv dåbddiv juolkij vuolen lij bávtjas..
Lav dåssju oadám, dussjim, málestam ja biktasijt bassam bargo maŋŋela.
Ieddne javlaj at iv barggat oattjo idet.
Danen lev juo barggam maŋemus barggumbiejvev!
Giesseloahpe máhttá dal álgget vas:)
Hæhttuv oaddátjit dálla.
Ålles rumáj báktjan.
Tjåddågis ja vájbbam.
Jáhkáv le influensa, valla iv dádjada gåsstå le boahtám!
01:10 Ingen kommentarer:
mandag 18. juli 2011
Åhåååj!
Malggat dat rájes gå lav dánna tjállám!
Vuostak má lijma Tyrkian!
Ihkeva suohtas, ja dáv manov iv gåjt sjatta vajálduhttet moatten jagij.
Iejvvijma nåv ållo suohtas ulmutjijt ja bájnov oattjojma rubmahin.
Gå dåssju vuolgijma Stockholmaj bilehta dagi oarjás, ejma oattjo mannat åvddål 4 biejve maŋŋela.
Så lijma Stockholman daj biejvijt ja dåssju hávsskustalájma danna.
Tyrkian lijma åvtå vahkov.
Vuolgijma jeep-safarin, Hamam (tyrkisk bad) oattjojma, vuolgijma ietjá stádaj gehtjatjit ja suohtastallat, ja diehttelis lávkojma ja dåssju biejve åvdån vællahijma.
Buorre sielluj mannalit duok diek.
Munji sjattaj miella mannat værálda birra gehtjatjit ietjá kultuvrajt ja nav, soajttá juo tjaktjaloahpáj?
Biejav soames gåvåjt Tyrkias.
Tyrkia maŋŋela bådij áhttje Gierunij ja muv viettjaj.
Lidjiv danna nágin biejve ja sæbrriv giellabiese lávvodagá gå Spællávuodnaj vuolgijma.
Biejve åvddåla lijma måj Siljajn rijddimin ja sån juolges sjattaj.
Vierttijma Bådåddjuj skihppijviessuj vuolgget.
Silja kruhkajt oattjoj, valla dálla la vas vádtsegoahtám!
Dan maŋŋela lav dåssju barggam dánna Snåsan Saemien Sijtan, oarjjelsáme museumin.
Dat la dudálasj barggo, gånnå åhpav ålov sáme histåvrå birra ja oattjov subtsastit dan birra turistaj.
Gå danna bargav oattjov iejvvit ållo ulmutjijt, ja dåbdåv le ájnas ulmutjijda sáme birra åhpadit.
Ålos turistajs li læhkám nuorttalin, Nordkappan, Kárásjjågån, Inarin ja nav, valla gå mijá lusi båhti e huoman ålov sámij birra diede.
Hæhttup tjiehpep Sápmin sjaddat vuosedit ja informerit sámij birra.
Dádjadav ájnas barggo le dat, gå jus ep vuojnnu, ep gávnnu!
Buorre barggo le dát aj munji dajnas gå ieŋŋilsgielav sáhkadit hárjjánav, ja aj buorep subtsastit sjattav.
Dálla li dåssju guokta biejve vil desik riekta giesseloabev oattjov.
Ávvudaláv degu mánná!
Tjåhkkidav idjatågaj nuortas gasskavahkoijá ja Divtasvuodnaj ja Oarjjevuodnaj vuolgáv.
Måj Áhtjijn galggin Tjierrekluoktaj ja dassta gábmáj Tjierrekjávrráj ja Gierkkeboadoj vádtset.
Galggin guollit gålmå biejve, ja jus láttaga gávnnuji doajvov ládditjit aj vuolggon.
Galgav unna vahkutjav Luoktan liehket, dan maŋŋela Márkomeannuj.
Galgav kåvrån Vaajmoe sæbrrat.
Galggap Workshopajn barggat åvtå biejve, ja biejve maŋŋela galggap lávllot divnajda.
Mån gitárav siegen galgav spellat.
Dát sjattaj guhka blogga!
Valla navti sjaddá gå ulmusj ij juohkka biejve tjále.
Vuoj, dån lidji smidá jus divna låhki;)
Lijma Snåsa-jávren lávkkomin.
Huj galmas tjáhtje!
20:22 Ingen kommentarer:
fredag 3. juni 2011
Ålggårijkajda!
Vuolggep Durkaj-Dalamankusten-Icmeler'ij.
Iv la asstam bloggit, valla soajttá tjálláv nágin bágojt gå ierijt lav.
Lávkkot ja bäjvádagá åvddåla vällahit, de boahtep!
11:16 Ingen kommentarer:
Håhååj!
Galgav páhkkigoahtet, gå idet manáv Tjiehtelij (Kittelfjällaj) Sáminuorra jahketjoahkkimij.
Danna oattjov moadda ietjá sáme nuorajt iejvvit ja oahpástuvvat, ja aj gulldalit guládallamijt ja workshopaj barggat.
Doajvov ja jáhkáv dát ájllek huj buorre sjaddá!
Ávvudaláv.
Ietján de lav uddni IRF'an læhkám.
IRF= Institutet för Rymdfysik.
Danna lip astronautkunskap-ássjen smáv rakehtajt biggim, ja uddni gæhttjalijma duokkár Space Ball'av.
Bijav filmav gånnå muv klássaráddna Lucas gæhttjal dav.
Dánna l aj gåvvå munnu Magnusa rakehtas:
Space-Master la namma, ja mij galggap vuohtjet dav boahtte gasskavahkko (valla mån iv la Gierunin dalloj).
dåssju suohttasijt ságastallat, tjajmmat ja hávsskudallat aktan.
Guossodimieddne barggá skåvllåkantijnán, valla ij
Eskila skåvlån.
Ladnja l
oalle unne, ja dajnas sjaddá diehttelis buorre stuoráp sajev oadtjot,
javllá sån.
Ållu ietjá dille lij boahtet Knut Hamsun joarkkaskåvlås gånnå li 100 oahppe
Ådå ålmåj Viestarmeran?
- Åvddåprosjækta la almoduvvam
Válggabiejvve le ragátmáno 14. biejve.
Mujte duodastusáv!
INFORMASJON
Suohkanstivrra- ja fylkadiggeválgga 2015
Ájnas diedo dunji guhti ájgo jienastit
Julevsábmáj | Lulesamisk
Válgan válljip ájrrasijt suohkanstivrraj ja fylkadiggáj.
Suohkanstivrra le suohkana alemus orgádna.
Danna mierreduvvá
bájkálasj ássjij hárráj degu mánájgárdde, mánájsuodjalibme, pládna-
ja areállagatjálvisá, vuodoskåvllå, varresvuoda- ja huksodievnastusá,
kulturdåjma ja renovasjåvnnå.
Fylkadigge le fylkasuohkana alemus orgádna.
Fylkadigge mærrádusájt
mierret duola dagu joarkkaåhpadusá hárráj, fylkarahtij ja færjjomannulagáj,
bájkálasj kollektijvajåhtulagá ja kulturdåjmaj hárráj.
Oslon le suohkanstivrraválgga ja stádaguovlloválgga, valla ij fylkadiggeválgga.
20 suohkanijn máhtti 16- ja 17-jagága jienastit suohkanstivrraválgan.
Dát
guosská suohkanijda Austevoll, Eid, Gausdal, Hamar, Horten, Hå, Klæbu,
Guovdageaidnu/Kautokeino, Kristiansund, Lillesand, Luster, Mandal, Marker,
Målselv, Namdalseid, Oppegård, Porsgrunn, Stavanger, Divtasvuodna/Tysfjord
ja Cahcesuollu/Vadsø.
Bájkálasj ássje vájkkudahtti ienemusát duv árggabiejvev.
Gå jienasta, de le
siegen mierredime guhti duv ja duv berustimijt galggá åvdåstit suohkastivran
ja fylkadikken.
Dán brosjyjran oattjo diedojt gåktu dagá gå galga jienastit.
Válggabiejvve le ragátmáno 14. biejve 2015
Moatten suohkanin le válgga aj ragátmáno 13. biejve.
Suohkana ietja diededi jus le máhttelis jienastit avta jali guovte biejve
birán.
Mujte duodastusáv gå jienasta!
Válggaláhka gájbbet duodastusáv jienastiddjes gev e dåbdå.
Duodastus
máhttá liehket pássa, vuodjemkårttå jali báŋŋkakårttå aktajn gåvåjn, valla
ietjá duodastus aj dåhkki.
Duodastusán galggá gávnnut jienastiddje namma,
riegádimbiejvve ja gåvvå.
Jus le institusjåvnåjn årromin duola dagu skihppijsijdan, skihppijvieson jali
giddagisán, máhtá institusjåvnå barggev oadtjot identitiehtat duodastittjat.
Divna jienastiddje oadtju jienastimkårtåv
Jienastimkårtå åvddåbielen gávna diedojt gånnå
ja goassa jienastit máhtá válggabiejve.
Jienastimkårtåv galla i dárbaha gå
jienasta, valla diedoj hárráj le dat ávkálasj.
Jienastimkårttå ij dåhkkiduvá
duodastussan.
Guhti máhttá jienastit?
• Vuona stáhtaviesáda gudi li ållim 18 jage 2015 jage birán ja gudi li, jali li
læhkám tjáledum årron Vuonan.
• Nuorttarijkaj stáhtaviesáda gudi li ållim18 jage 2015 jage birán, ja gudi li
læhkám tjáledum årron Vuonan maŋemusát biehtsemáno 30. biejve rájes
• Ietjá ålggorijkak stáhtaviesáda gudi li ållim 18 jage 2015 jage birán, ja gudi
li læhkám tjáledum årron avtatrajes Vuonarijkan gålmmå maŋemus jage
åvddåla válggabiejve.
• 20 suohkanijn máhtti sij gudi li ållim 16 jage 2015 jage birán jienastit
suohkastivrraválgan.
Sij vierttiji duodastuvvat årron daj gájbbádusáj milta
ma li nammaduvvam bajebun.
Gehtja nuppát bielen makkár suohkanijda dát
Goassa ja gånnå máhtá jienastit?
Válggabiejve jienasta suohkanin gånnå le tjáledum årron biehtsemáno 30.
biejve 2015.
Ietjat suohkanin máhtá jienastit makkir válggahuodnanin sidá
Árabut jienastit máhtá snjilltjamáno 1. biejve rájes gitta ragátmáno 12. biejve
rádjáj makkir suohkanin sidá.
Gehtja tjuorggasav maŋep bielen mij vuoset gåktu ietjat sijddasuohkanin jienasta.
Jus ietjat suohkana ålggolin jienasta, de sjaddá jienstimvuohke unnin ietjá
láhkáj.
Dån oattjo jienastimlistav gånnå li dåhkkiduvvam politihkalasj belludagáj
namá, valla ælla kandidáhtaj namá.
Dån viertti ruossav biedjat jali
tjálestit makkir belludagáv/juohkusav sidá jienastit.
Máhtá aj iesj åttjudit
jienastimlistav ietjat suohkanis ja adnet dav jus sidá duoddejienav
kandidáhtajda vaddet.
Sæmmi aj jus jienasta fylka ålggolin fylkadiggeválgan.
Jus ietjat suohkana ålggolin jienasta, de viertti válggadåjmadiddje
jienastimlistav stiempeldit åvddål jienastimlisstakonvoluhttaj bieja.
Dáv
konvoluhtav ja válggakårtåv biedji ålgusjkonvoluhta sisi, ja de válggalihttaj
luojtti.
Jienastibme rájaduvvá de duv sijddasuohkanij.
Jus le skibás jali sáhtus, de máhtá suohkanis åhtsåt vaj besa sijdan árabut
jienastit.
Suohkan diedet åhtsåmájgev.
Suohkan diedet goassa ja gånnå jienastit máhtá.
Bårggemáno rájes máhtá aj
válggahuodnahat mobiltelefåvnå
baktu åhtsåt:
www.valglokaler.no
Gåktu jienasta ietjat sijddasuohkanin?
1) Válde jienastimlistav mav ájgo
adnet: avtat suohkanstivrraválggaj
ja avtav fylkadiggeválggaj.
2) Dagá rievddadimijt
jienastimlistan jus sidá (gehtja
bagádusáv maŋep bielen).
3) Máhtsasta jienastimlistajt
belludaknamájn sisi ja bielev
gåggu stiempelt ålgus - de ij aktak
vuojne majt jienasta.
Ij galga adnet
konvoluhtav jalik makkirak ietjá
ålgutjav jienastimlistaj birra.
4) Maná válggadåjmadiddje lusi
ja stiempeldahte jienastimlistajt
ålgolt.
Goappátja jienastimlista
vierttiji stiempelduvvat vaj
dåhkkiduvvi!
5) Bieja dajt stiempeldum
jienastimlistajt jienastimlihttáj.
RETT HER
BRETT HER
Se veiledning på baksiden om hvordan du kan endre.
Valgliste ved kommunestyrevalget i Kommunenavn
Personstemme
Kandidater fra andre lister (se veiledning på baksiden)
FORNAVN ETTERNAVN (bruk blokkbokstaver)
felt for ev.
seddel id
stemmeseddelnr
Brett stemmeseddelen med farget side ut.
Se veiledning
Parti
Kommunestyrevalget
K
Kandidat
Brett
Gåktu jienastimlistav rievddada?
Jus sidá vájkkudahttet guhtimuttja kandidáhtajs válljiduvvi, de viertti
duoddejienav kandidáhtajda vaddet.
Ietjat duogen le jus sidá jienastimlistav
rievddadit duoddejienaj baktu.
Ale balá rievddadimes.
Gåktu dagá vuojná jienastimlistan.
Jienastibme ij
hilgoduvá vájku boasstot dagá!
Dán láhkáj vattá duoddejienav:
Suohkanstivrraválgan:
1) Bieja ruossav ruktuj dan kandidáhta
namá guorraj gev jienasta.
Máhtá vaddet
duoddejienav man moaddásijda sidá.
2) Tjále kandidáhtaj namájt ietjá
belludagájs/ juohkusijs sierra sadjáj
jienastimlistan.
Jienastimlistan tjuodtju
gallásav máhtá tjállet.
Jus vattá duoddejienav muhtem
kandidáhttaj ietjá belludagájs/juohkusijs,
de muhtem oasse duv jienastimes
sirdeduvvá dan belludahkaj/juohkusij.
Fylkadiggeválgan:
Bieja ruossav ruktuj dan kandidáhta
DD.
måned YYYY
Personstemme (sett kryss i rute foran kandidat)
Fylkestingsvalget
Kandidater fra andre lister
FORNAVN ETTERNAVN
Guhti válljiduvvá?
Vuostak mierret válggastivrra gallásav juohkka belludahka jali juogos oadtju
suohkanstivrraj jali fylkadiggáj.
Dan maŋŋela låhkå válggastivrra jienajt ja gávnat
gudi válljiduvvi duot dát belludagás jali juohkusis.
Ienep diedojt gávna jus gehtja www.valg.no
Almoduvvam jagen 2015 Suohkan- ja ådåstuhhtemdepartementas
Publikasjåvnnå le jårggåluvvam aj ådådárogiellaj, sámegiellaj ja lågev vieresgielajda
Jus dárbaha ienep diedojt válga birra, de gehtja www.valg.no
Publikasjåvnånummar: H-2344 Julevsábmáj | Lulesamisk
Doajmmapládna
Sáme gielaj doajmmapládna
SØRSAMISK
LULESAMISK
Ålgusvadde:
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta
Almulasj institusjåvnå máhtti diŋŋgut man galla
dokumenta dárbahi dássta:
Departementenes servicesenter
Post og distribusjon
E-poassta: publikasjonsbestilling@dss.dep.no
Almudimkåvddå: A - 0025 S
Gåvvå: Leif Arne Holme
Hábbmim: Departementenes servicesenter
Prienntim: Departementenes servicesenter 05/2009 - låhko 250
sisaDno
Åvddåtjála
Vijdes ja guhkesájggásasj rahtjamus sáme gielaj hárráj
Politihkalasj vuodo
Rievtesvuoda vuodo
Åvdåsvásstádus gåtsedit sáme gielajt
sámedikke barggo sáme gielaj
Doajmmaplána bargo orgániserim ja tjuovvolibme
sáme gielaj udnásj dille
Guoradallama sáme gielaj birra
Mánájgárde ja vuodoåhpadus
Åtsådallama giellaællánahttemijs ietjá rijkajn
oajvvadus ådå láhkaj nasjonálalasj unneplågoj ja unneplåhkogielaj birra svierigin
Ulme, hásstalusá, guhkesájggásasj strategija ja dåjma
oaHPPaT
Åhpadusáv nannit nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj gájkka dásen
sáme mánájgárddefálaldagá
1. doajmma
Diehtojuohkem mánájgárdde ásadime birra sámij mánájda
2. doajmma
Máhtudakåvddånibme gielajn guovdátjin
3. doajmma
Pedagogalasj nævoj åvddånahttem
Vuodoåhpadusfálaldahka sámegiellaj ja sámegielan
4. doajmma
Guoradallat oahppij sámeåhpadusá árvustallamis
5. doajmma
Bagádusá oahppoplánajda
6. doajmma
suohkanij ja fylkasuohkanij sámegiela åhpadusá rievtesvuodaj
tjadádime bærrájgæhttjo
7. doajmma
Værmádahka guhkásåhpadussaj
8. doajmma
aktisasjbarggo svierigijn sámeåhpadusá birra
9. doajmma
aktisasjbarggo suomajn sáme åhpadusá birra
sáme oahpponævo
10. doajmma
sáme oahpponævo - buvtadibme - juogadibme - jårggålibme
11. doajmma
Diehtojuohkemdåjma sámeåhpadusá rievtesvuodaj ja vælggogisvuodaj birra
sijddaskåvlå
Giellaåhpadus ja albetiserim ållessjattugijda
12. doajmma
5-jahkásasj sámegiela ållessjattukåhpadusprográmma
13. doajmma
iednegiellaanálfabetisma guoradallam ja sámegiela åhpadusdárboållessjattugijda
14. doajmma
alfabetiserimprosjækta Tråmsån
alep åhpadus ja rekrutterim
15. doajmma
sáme åhpadiddjeåhpadus
16. doajmma
Rekrutterimvuodo ja sámegielak åhpadiddje dárbo guoradallam
17. doajmma
Rekruttermindåjmasáme åhpadiddjeåhpadussaj ja åhpadiddjeåhpadussaj
sámegiela fágajn
18. doajmma
Rekrutterimratjástibme Finnmárkon - niehkovigge
19. doajmma
Åhpadusluojkkaoase luojttem
20. doajmma
Joarkkaåhpadus sámegielan åhpadiddjijda
21. doajmma.
Kursa og åhpadusá
ietjá gielladåjma
22. doajmma
sierra dåjma giellaåvddånimev nannitjit oarjjelsáme ja julevsáme guovlojn
23. doajmma
oarjjelsáme giellabiesse
24. doajmma
Åvddånahttemprosjækta nuortta-Trøndelága fylkasuohkanin
25. doajmma
Lullesáme giela ja kultuvra ællánahttem
26. doajmma
Bihtámsáme gielav ja kultuvrav ællánahttet
aDnET
almulasj fálaldagájt sámegiellaj lasedit addnijda gájkka sebrudaksuorgijn
sámelága giellanjuolgadusá
27. doajmma
sámelága njuolgadusáj árvustallam
28. doajmma
sámelága giellanjuolgadusáj bærrájgæhttjo
sámegielak bargge almulasj háldadusán
29. doajmma
Dålkkååhpadus ja dålkkådåhkkidibme
Hiehtediededimdievnastus
Mánájsuodjalus
30. doajmma
Joarkkaåhpadusá árvustallam
31. doajmma
Varresvuoda- ja huksodievnastusá
Åvdåsvásstádusjuohkem varresvuoda-dievnastusán
32. doajmma
Dålkkumdievnastus varresvuodavidnudagájn
33. doajmma
Bærrájgæhttjo
34. doajmma
avtaárvvusasj dievnastusá julev- ja oarjjelsámeguovlojn
35. doajmma
almulasj dokumentaj jårggålibme
36. doajmma
Moallánakbáhkogirjje varresvuohta- ja huksodievnastusá adnuj
37. doajmma
Diehtojuohkemmateriála bádnevarresvuoda birra
38. doajmma
Bádnevarresvuoda guoradallam
Barggo- ja álkkádusháldadibme
39. doajmma
Diehtojuohkem sámegiellaj VBaan.
40. doajmma
addnijguoradallama
Girkko dievnastusá sámegiellaj
41. doajmma
Ruhtadoarjjaga rámmátjårggålimijda
42. doajmma
sáme tjoaggulvis oarjjelsáme giellaguovlon
43. doajmma.
Jårggålibme/hiebadibme tevstajt jubmeldievnastussaj
Værroetáhtta
44. doajmma
Værroetáhtta - vijdedum fálaldagá sámegiellaj
Kriminalhukso
45. doajmma
sámegielak giddagisbargge rekrutterim
46. doajmma
Tjåhkkåhimdile árvustallam
47. doajmma.
Kriminalhuksoguovdásj sáme giela ja kultuvra máhtudagájn
Rijddotjoavddemrádij dåjmadahka
48. doajmma
sámegiella rijddotjoavddemrádijn
Bulkke
49. doajmma
ienep sáme giella- ja kultuvrradádjadus bulkijn
50. doajmma
Hiebadit sáme gielajt elektråvnålasj prográmmajda
51. doajmma
Ulmutjijt sáme duogátjijn Bulkkeallaskåvllåj rekrutterim
suodjalus
52. doajmma
Diehtojuohkem vuostasjgierdedievnastusá birra
53. doajmma
suodjalusá hárjjidallamij diehtojuohkem ja almodibme
Ráddidusá sámegiela adno
54. doajmma
ienep almodibme ráddidusá dokumentajs sámegiellaj
55. doajmma
Háldadusterma
56. doajmma
Dåhkkidimårnik sáme láhkajårggåliddjijda
sámegiella ja DGT
57. doajmma
sámegiella almulasj registerijn - gájbbádusá stáhta etáhtajda
Giellateknologija
58. doajmma
sáme njuolgatjállemvædtsak
sáme báhkogirje
59. doajmma
sáme báhkogirjij guoradallam ja åvddånahttem
GÆHTTJaT
sámegielav tjalmostahttet almulasj sajijn
sáme bájkkenamá ja sámegielak galbbim
Æjvvalimsaje
60. doajmma
sámegielak æjvvalimsaje mánájda ja nuorajda
internæhtta
Media
61. doajmma
sáme avijsa - ienep adno julevsáme- ja oarjjelsámegielas
62. doajmma
snåsningen avijssa: avijssabiele oarjjelsámegiellaj
63. doajmma
oarjjelsáme mediaguovdásj
Kultuvrra - filmma, teáhter, girjálasvuohta, bibliotehkka
64. doajmma
sáme girjálasjvuoda oasstemårnik
Dárbo dutkamis ja máhtudakåvddånahttemis
65. doajmma
Dutkammáhtudagáv ásadit ja nannit oarjjel ja julevsáme gielaj gáktuj
66. doajmma
Dutkam- ja fáhka/resurssaguovdásj
sáme statistihkka
Dájt maŋemus lågevjagijt le álgaduvvam moadda
dåjma nannitjit ja åvddånahtátjit sáme gielajt moat-
ten suorgen sebrudagán.
Moadda dájs dåjmajs
buoragit doajmmi, ja li buktám dav vaj sáme giela
li oadtjum nannusap sajev sebrudagán.
Muhtem
sáme bájkijn le sámegiella bæjválasj guládallam
giella.
Ájnegis ulmutja giellatjehpudahka dáh-
páduvvá luondulattjat bæjválasj avtastallamis ietjá
giellaaddnij.
Dá bájke le ájnas resurssan sámegiela
åvddånahttemij Vuonan.
sámibåttå de sámegielagij
låhko ienebut binnu gå lassán, sierraláhkáj gåjt de
sámegiela háldadusguovlo ålggolin.
sámegielak
barggijs almulasj ja priváhta suorgijn le ájn vádne.
Danen le dárbbo nannusap ratjástimes sáme gielaj
Ráddidus ájggu dájna plánajn vuodov vaddet vijdes
ja guhkesájggásasj ratjátimev sáme gielaj hárráj
beruskáhtá suorgijs ja háldadusdásijs.
Ulmmen le
jaskas dilev láhtjet sáme gielajda Vuonan.
Julevsáme
ja oarjjelsáme guovlojn le giella dille sierraláhkáj
nievrre.
Dánen le ájnas mij biedjap sierra ratjástimev
dáj gielaj hárráj vaj sihkarasstep julev ja oarjjelsáme
gielajt viesso adno-, avtastallam- ja máhtudakgiellan
aj boahtte buolvajda.
Moadda departementa li oassálasstám doajmma-
plána bargguj.
Miján le læhkám vijddásasj guládal-
lam sámedikkijn ja sijáj guorrasam doajmmaplána
sisano birra konsultasjåvnåj baktu.
Mij lip aj oadtjum
árvvalusájt duos dás birrusijs.
Doajmmaplána oajvvetjalmostibme le láhtjet dilijt
nav vaj vájmmelis sáme giellaaddnij låhko lassán.
Dát galggá dáhpáduvvat dåjmaj baktu ma tjalmos-
tahtti sámeåhpadusáv nannustahttet mánájgárdijn
ja vuodoåhpadusán, láhtjedijn ásadittjat ienep sajijt
sáme giela adnuj ja nannusap rahtjama rekrutteritjit
sámegielak åhpadussaj ja åhpadusájda sáme fágaj.
stuoráp sáme giella ratjástimij baktu almulasj
suorgijn ájggu ráddidus nannit ájnegis ulmutja
máhttelisvuodajt sámegiellaj sihke dádjaduvátjit ja
dádjaduvvat.
Diedáv moattes vásedi e oattjo ietjasa
rievtesvuodav sámástittjat almulasj háldadusájn ja
varresvuodadievnastusájn - danen gå aktak ij máhte
sidjij dievnastusáv sámegiellaj vaddet.
Dát le åvd-
dånahttem mav mij aktisasj rahtjamusáj hæhttup
jårggålit.
sámedikke guoradallam sámegiela ano birra ja
sámelága giellanjuolgadusáj árvustallam vuoset
moadda hásstalusá li ájn åvddåla sámelága giella-
njuolgadusáj mærrádusá dievdeduvvi ållåsit.
Máhttá
aj dárbbo liehket sámelága giellanjuolgadusájt
ÅVDDÅTJÁLa
Jagen 2008 gidá buvtij ráddidus Sd.diedá.
Diedádusán
åvddånboahtá vijddát da ájnnasamos hásstalusá ráddidusá politihkkaj sáme sebrudagá
Diedádusán duodastuváj sáme giela le alvos dilen.
Danen de ráddidus mierredij
doajmmaplánav sáme gielajda dahkat.
guoradallat mijá rijkajgasskasasj vælggogisvuodaj
gáktuj.
Ráddidus ájggu dájna duogátjijn sámelága
giellanjuolgadusájt guoradallat.
sáme gielaj åvddånboahtema lasedimijn almulasj
sajijn sihtap mij sáme giela galggi liehket sadjihin
gájkajda.
Ulmmen le sáme giela galggi åvddån-
boahtet gievrrudahkan sebrudahkaj, ja giela galggi
oadtjot sajev åvddånahtátjit gájkka sebrudaksajijn.
Ávon lav gå ráddidus rievdadum nasjonálbudsjehtan
le oajvvadam lasedit juollodimev sámediggáj danen
gå Loabaga suohkan sámegiela háldadusguovlo
sissŋelij máhttá sæbrrat gålgådismáno 1. b.
rájes.
Diedáv biejaduvvá ållo barggo sámij bieles sáme-
gielav nannitjit fámiljajn, bájkálasj sebrudagájn,
mánájgárdijn ja vuodoåhpadusán, sáme giella- ja
kultuvrraguovdátjijn, ja sáme organisásjåvnåjn ja
institusjåvnåjn.
Mierrediddje árvvon le ájn jut sáme
ietja vájmmelisát gielav adni.
sáme gielaj nannima barggo gájbbet guhkesájg-
gásasj ja aktelasj ratjástimev ienemus suorgijn, ja
viertti liehket bissovasj prosessa.
Doajmmaplánas
åvddånboahtá danen aj ienep guhkepájggásasj
ulme ráddidusá bargos sáme gielajt nannitjit boaht-
teájggáj.
Dá ulme li vuodon dåjmaj vijdábuj åvd-
dånahttemij pládnaájggegávdan.
Dag Terje Andersen
Dag Terje Andersen Foto:Scanpix
"Doajmmaplána oajvvetjalmostibme le láhtjet dilijt nav
vaj vájmmelis sáme giellaaddnij låhko lassán.
Bajemus ulmme ráddidusá politihkan sáme gielaj
hárráj le láhtjet jaskugis boahtteájgev sáme gielajda
Vuonarijkan - nuorttasámev, julevsámev ja oarjjel-
sámev.
Ájnas ulmmen le aj oadtjot ienep sámegielak
addnijt.
Dát gájbbet vijdes ja guhkesájggásasj rahtja-
musájt juohkka sebrudaksuorgen.
Ráddidus sihtá doajmmapládnaájge lahtjet vuodov
nannusap rahtjamussaj sáme gielaj hárráj duon dán
sebrudaksuorgen - sierraláhkáj åhpadusán, almulasj
dievnastus- ja huksodievnastusán, ja vaj sámegiella
galggá vuojnnut ja aneduvvat almulasj aktijvuodan.
Ækton jaskugis sáme gielaj boahtteájggáj le aledit
gielaj dásev, ja åvddånbuktet gielaj dálásj rievtesvuo-
dajt addnijda ja oajválattjajda duon dán dásen.
sáme
giella hæhttu dievnastuvvat juohkka sajen gånnå
sáme viessu ja æjvvali, danen la ájnas tjalmostahttet
sámegielak sájijt ja æjvvalimbájkijt.
Jaskugis boahtteájgge sáme gielajda gájbbet aj
ájnegis sábme iesj gæhttjal nannit ja åvddånahttet
ietjas sámegiela máhtudagáv, adnet gielav ienemus
dilijn, ja nav guhkás gå máhttelis doalvvot gielav
nuppe buolvvaj.
vaj suohkana ja bájkálasj sebrudagá suodjalij ja
åvddånbukti sáme gielajt ietjasa suorgen, nav vaj
látjeduvvá buorre máhttelisvuoda sámegielav oahp-
pat mánájgárdijn, vuodoskåvlåjn ja joarkkaskåvlåjn,
ja vaj látjeduvvá buorre máhttelisvuoda sámegielav
oahppat æjdádijda ja ietjá ållessjattugijda.
Vijdábut
de vierttiji bájkálasj sebrudagá dættodit dahkat
sámegielak æjvvalimbájkijt mánájda, nuorajda ja
ållessjattugijda ja fállat suohkana dievnastusájt sáme
álmmugij diedoj milta gånnå le sáme giella ja kul-
tuvrra vuodon.
sámegielak galbá suohkana viesojn,
ja moattegielak rahtegalbbim sjaddá åvddånbuktet
sámegielak sajev bájkálasj sebrudagán.
Jaskugis boahtteájgge sáme gielajda gájbbet nan-
nusap rahtjamusájt julev- ja oarjjelsáme gáktuj, nav
vaj dá aj máhtti liehket viesso giela boahtteájgen.
Dan diehti gå ulmutja dáj guovlojn e nav tjoahken
åro, ieneplågo álmmuga gáktuj, de le dá guovte
sámegiellaj sierra hásstalusá ma gulluji ælládahttem-
bargguj.
sierraláhkáj gullu dát oarjjelsáme guovlojda.
oarjjel- ja julevsáme li unneplågo sáme sebrudagán.
Danen le dárbbo gájkajn gænna le åvdåsvásstádus
sámegielas biedjá sierra rahtjamusáv dájt nannitjit.
Lulle/gålldåsámegiela ja bihtámsámegiela hárráj
viertti sjaddat rahtjamussan álgedit bájkálasj ja
rádjárasstididdje giellaprosjektajt gånnå le daj gielaj
dálásj dille vuodon.
Udnásj duohtavuodas ij máhte
javllat dá giela li viesso duon dán sebrudaksuorgen
nav gå nuortta-, oarjjel- ja julevsámegiella.
Ráddidusá barggo sáme gielaj hárráj Vuonan le dá
bajemus ulmmen:
• sáme giela; nuorttasámesámegiella, julevsámeg-
iella ja oarjjelsámegiella galggi åvddånahteduvvat
ja liehket viesso giela boahtteájgen aj
ViJDEs Ja GUHKEsÁJGGÁsasJ RaHTJaMUs
sÁME GiELaJ HÁRRÁJ
• sáme giela galggi åvdeduvvat ja tjalmostahteduv-
vat
• Gájkajn galgá rievtesvuohta sáme geilajt oahppat
• sámegielak rievtesvuoda galggi nanniduvvat ja
dåbddusin dagáduvvat
• Da gålmå sámegiela, nuorttasámegiella, julevsám-
egiella ja oarjjelsámegiella, galggi vatteduvvat
avtaárvvusasj åvddånahttemmáhttelisvuodajt.
• almulasj institusjåvnå galggi liehket diedulattja
ietjas sámegiela adnuj, sihke nuorttasámegiellaj,
julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj
• Diehto sámegielaj birra Vuonan galggá åvd-
dånahteduvvat ja giela galggi boahtteájggáj
bisoduvvat
Ráddidusbeludagáj politihkalsj vuodo - soria Moria-
sjiehtadusán- le ulmmen jådedit sámepolitihkav
mij galggá sáme álmmugav dievnnut nav vaj sáme
giella, kultuvrra ja sebrudakiellemin galggá liehket
sihkar boahtteájgge Vuonan.
sd.diedá.nr.
ja miella) le ráddidus javllam sámegiella galggá
liehket viesso giella.
sámegiella almulasj aktijvuo-
dajn galggá lassánit.
stuorradikke diedádusán
merustaláduvvi sámepolitihkalasj hásstalusá ma
gulluji giellaj ja kultuvrraj ja dá tjoavdeduvvi almulasj
åvdåsvásstádusá ja saje nannimijn sáme addnij gák-
tuj guovdásj álkkádusdahkamusájn dagu varresvuo-
da, hukso ja åhpadusá gáktuj.
Dát gájbbet dåjmalasj
politihkav oadtjot sámegielak ja kultuvralasj vuojnojt
almulasj dievnastusájn ja fálaldagájn.
didus hábmim vuodov åbbålasj giellápolitihkav.
Åbbålasj vuojnno gielladiedádusán merkaj dav gå
sihkarasstá jaskugis boahtteájgev sámegiellaj de
ålles mærráj sisadná dát oasev bajemus giella-
politihkalasj åvdåsvásstádusás.
Duodden guovdásj
sámepolitihkalasj hásstalussan de la danen barggo
sámegiela hárráj aj dábálasj giellapolitihkalasj
hásstalussa.
sámegiella, ja sierra gåjt mij guosská dåjt unnep
gielajda, de li da ållu væráp dilen gå vuona nasjo-
nálgiella.
Giellajábmem le duodalasj ájtton unnemus
sámegielajda.
Valla aj nuorttasámegiella sjaddá
rijkajgasskasasj aktijvuodajn gåvviduvvá ájtodum
giellan.
Giellajábmemav garvvet gájbbet nannusap
ja ienep ulmmejåksåm ja systemáhtalasj rahtjamav.
Gielladiedádusán tjuodtju ráddidus ájggu barggat
biedjatjit vuodov ådå sáme giellapolitihkav strategiaj
ja åbbålasj vuojnoj sáme giellaj ja sebrudahkaj.
doajmmapládna le akta oasse dás bargos.
sd.diedá, nr 23 (2007-2008) Giella dahká råvijt
nammaduvvi dåjma åbbålasj giellaåhpaduspoli-
tihkkaj viessomájge ja moattegielak vuojnoj milta.
Mánájgárdde le buoremus sadje giellaarvusmahttem
doajmma smávvamánájda.
Departemænnta vuojnná
dárbov árvustallat kvalitehtav vædtsagijs ja vuogijs
giellaguoradallamijda ja giellaarvusmahttemijda nav
vaj máhttelis la åvddånahttet buorre barggovuogijt.
Vijdabut nammaduvvá sámegiella vuodoåhpadusán,
ja departemænnta vuojnná hásstalussan sihkarasstet
oahppij ájnegasj rievtesvuodajt sámeåhpadusán, i.i.
åttjudit dåhkkidum máhtulasj åhpadiddjijt ja láhtjet
dilev nav vaj åvddånahteduvvi ja buvtaduvvi buorre
sáme oahpponævo.
Departemænnta rahtjá åvd-
dånahttet guhkásåhpadimfálaldagájt ja diededit
ájges ájggáj oahppij sámeåhpadusá rievtesvuodaj
birra.
stuorradiggediedádusán nammaduvvá vijdábut
giellafága universitehtajn ja allaskåvlåjn.
sáme-
gielak studia ja sámegielak åhpadiddjeåhpadusá
li ájnas gájbbádusá bisodittjat ja åvddånahtátjit
sáme gielav ja kultuvrav Vuonan, ja aj rájáj rastá.
sierraláhkáj ájnas le tjalmostuhttet dåjt unnemus
sámegielajt, julevsámegielav ja oarjjelsámegielav,
ja stuorradiggediedádusán tsuojggiduvvá barggo åt-
tjudittjat ulmutjijt dájda åhpadusájda viertti stuorra
tjalmostibme liehket divna daj institusjåvnåjn gejn li
åvdåsvásstádus suorgen.
sd.diedá.
31 (2007-2008) Kvalitet i skolen ráddi-
dus dættot dárbbo le vuorrodit åvddånahttemav
guovdásj vuodulasj tjehpudagáv árrat.
systemáhta-
lasj sihkarasstema hárráj juohkka avtav oahppe
tjuovvolimev dajt vuostasj jagijt sihtá departemæn-
nta buktet bákkulasj guoradallamav låhkåmtjehpud-
agás 1.-3. jahkedássáj.
Departemænnta sihtá álgadit vuogádusáv åhpa-
diddjij joarkkaåhpadusá hárráj mij bissu.
stáhtta
ruhtat åhpadussajijt åhpadiddjijda mierredum lågo
milta ja fállá suohkanijda åhpadussajijt ávkástallat.
Álgaduvvá masteråhpadus skåvllåjådedimes gájka
ådå virgádum rektorijda.
stáhtta máksá ruhtagålåjt
åhpadussajijs.
Ráddidus sihtá vijdábut åvddånahttet vuogádusáv
kvalitehta árvustallamijda ja vuorodit bagádal-
lamav skåvlåjda ja skåvllåæjgádijda gænna li sierra
hásstalusá.
utdanningen (Åhpadiddje - sadje ja åhpadus)
nammaduvvá sáme åhpadiddjeåhpadus sierra.
Ráddidus oajvvat moadda dåjma láhtjátjit lasse
rekrutterimij sáme åhpadiddjeåhpadussaj ja dåj-
majt arvusmahtátjit ienebujt válldátjit sámegielav
fáhkan ietjasa dáro åhpadiddjeåhpadusán.
stuor-
radiggediedádus aj tjalmostahttá jut dárbbo le
lagáp aktisasjbargguj gaskal institusjåvnåj ma fálli
åhpadusáv avtajs dájs gålmå sámegiellaj, danen gå
dákkár aktisasjbargon li máhttelisvuoda ma ælla
ávkástaládum.
Moadda nasjonálalasj konvensjåvnåjn unneplågoj
ja iemeálmmugij hárráj li mærrádusá bisodittjat gie-
lav.
iLo-konvensjåvnå nr.
169 javllá i.i.
28. artihkkalin
náv "Galggi dåjma boahtet bisodittjat ja åvdedittjat
ja adnemij guosskavasj álmmugij ieme gielav" Åna
konvensjåvnnå sivijla ja politihkalasj rievtesvuodaj
birra aj buktá lájddistimijt Vuonarijka bargguj sáme
giela hárráj.
Vijdábut nammaduvvá Åna-duodastus
imeálmmugij rievtesvuodaj birra i.i.
iemeálmmugij
gielalasj reivtesvuodajt,
Eurohpá lihton guovloj- jali unneplåhkogielaj birra
(European Charter for Regional or Minority Lan-
guages) mierreduváj jage 1992 Eurohpárádes ulm-
men suodjalit unneplåhkogielajt, nav vaj eurohpá
kultuvrra bisoduvvá dagu aktidim ja moattebelak
kultuvrran.
Lihtto vælggodahttá nasjonálstáhtajt
tjadádit konkrehta dåjmajt bisodittjat guovllo- ja
unneplåhkogielajt, nav vaj åvddånbåhti politihkan,
láhkadahkamijn ja práksisin.
nubbe oasse lihtos
mierret moadda ájnas ulmijt ja prinsihpajt mij gullu
stáhtaj vælggogisvuodajda sihkarasstet unneplågo
gielaj suodjalimev.
Goalmát oasse Unneplåhkolihtos
sisadná ienep vijddát ja dárkkelap njuolgadusájt ma
bukti konkrehta vælggogisvuodajt oajválattjajda
duon dán suorgen, i.i.
åhpadussuorgen, riektádåj-
madagán ja almulasj háldadusán.
Vuodnaj le goal-
mát oasse lihton buktám vájkkudusájt nuorttasáme-
giellaj.
Maŋŋela gå snåsa suohkan (snåasen tjïelte)
ja Divtasvuona suohkan sjaddin oassen sámelága
giellanjuolgadusáj háldadusguovlos sihtá Barggo- ja
sebrudahttemdepartemænnta árvustallat jus oarj-
jelsáme- ja julevsámegiela aj galggi gullut goalmát
oassáj lihton.
Vuodná åvddånbuvtij goalmát rápportav snjuk-
tjamáno 2005 jagen.
Eurohpáráderesolusjåvnnå Vuo-
na Unneplåhkogiellalihto tjuovvolime birra 2007;as
vaddá konkrehta ávttjimusájt mij guosská dájda,
• Vuodna hæhttu nannit ietjas bargov mij gullu
fállat oahpponævojt ja åhpadusáv åhpadiddjijda
julev- ja oarjjelsámegielaj
• Vuodna hæhttu sihkarasstet vaj sosiála- ja var-
resvuodainstitusjåvnå sissŋelin sáme háldadus-
guovlo fálli dievnastusájt sámegiellaj
• Vuodna hæhttu sihkarasstet jut álmmukregistar
ja ietjá almulasj registara ja institusjåvnå máhtti
sáme bokstávaj tjállet
Eurohpáráde ekspertkomitea dåttot julevsáme giella
ájn le ájtos dilen.
oarjjelsámgiela gáktuj de ek-
spertkomitea dættot dát giella le sierra ájtos dilen ja
danen le dárbbo dalánagá dåjmajda vaj giella galggá
iellet Vuonan.
Dárbbo le ulmij milta dårjaj ja innová-
sjåvnålasj tjoavddusijda hiebadum oarjjelsámegiela
sierra dilláj.
Komitéa dættot vijdábut man ájnas
aktisasjbargo le svieriga oajválattjaj oarjjelsámij dilev
nannitjit.
Vuona nælját rápportta gárvvánij 2008 giese.
Eu-
rohpáráde ij la moarmesmánon 2009 gárvvánam dájna.
Nasjonálalasj láhkatjoahkkijn vuodot Vuodolága
110 § a-oasse vælggogisvuodav stáhttaj láhtjet
dilev nav vaj sáme álmmuk máhttá "sihkarasstet ja
åvddånahttet ietjas gielav, ietjas kultuvrav ja ietjas
sebrudakiellemav".
Dát lij duogátjin manen sámeláhka
oattjoj ådå 3. kapihttalav giela birra 1990. njuolgadusá
fábmoduvvin ådåjakmáno 1, b 1992 ja nav li dá 17
jage doajmmam.
sámelága 1-5. kapihttalin mierreduvvá sámegiella ja
dárogiella libá avtaárvvusasj giela, ja galggi liehket
dássásattja sámelága 3. kapihttala njuolgadusáj
milta.
Muhtem mærrádusá li ráddjidum sámegiela
háldadusguovlo sissŋelij, madin muhtemijn ælla
dákkár geográfalasj ráddjima.
Muhtem mærrádusá
guosski sierraláhkáj suohkanijda, madin muhtema
vas guosski stáhta ja guovlo oajvválattjajda.
Láhka
javllá i.i.
lága ja njuolgadustjállaga ma sierra berus-
timij baktu guosski ålles sáme álmmugij jali åsijda
sáme álmmugis, galggi jårggåluvvat sámegiellaj.
sámelága giellanjuolgadusá vaddi viesádijda
gielalasj rievtesvuodajt almulasj orgánaj duon dán
æjvvalim aktijvuodajn.
Da guosski njuolgadusájt
jårggålit, guládusájt ja sjiemájt sámegiellaj, rievtes-
vuoda vásstádusájt sámegiellaj oadtjot, vijddát
sámegiela adnuj riektádåjmadagán, vijddát rievtes-
vuohta sámegiela adnuj varresvuoda- ja sosiálasuor-
gen, ajnegis girkko dievnastusájda, rievtesvuohta
åhpadusvirggeloahpáj ja rievtesvuohta åhpadussaj
sámegielan.
Sámegiela háldadusguovlon le dá suohkana: Káráš-
jåhkå, Guovdagæjnno, Unjárgga, Porsáŋgo ja Dædno
Finnmárkon; Gáivuodna Tråmsån, Divtasvuodna
nordlándan ja snåase nuortta-Trøndelágan.
Loabága
suohkan Tråmsån le åhtsåm bessat háldadusguovlo
sissŋelij.
Maŋŋela gå snåasen tjïelte ja Divtasvuona suohkan
bådijga háldadusguovlluj le háldadusguovllo vijd-
dánam aj oarjjelsámegielajn ja julevsámegielajn.
Dat
sihtá javllat suohkan ja guovllo ja stáhta oajválattjajn
sissŋelin dan oase háldadusguovlos mij guosská
dájda gielajda le åvdåsvásstádus jut lága njuol-
gadusá tjadáduvvi dáj gielaj gáktuj.
Lága ja njuol-
gadustjállaga ma lisierra berustimes åsida jali ålles
sáme álmmugij galggi sámegiellaj jårggåluvvat.
Mærrádusá sámelága giellakapihttalin li binnemus-
gájbbádusá.
Dát sihta javllat gájkka almulasj orgána
hásstaluvvi vuorodit sámegielak addnijt, aj vijdábut
gå majt lága njuolgadusá gájbbedi ja háldadusguov-
lo rájáj beruskáhtá.
Buorre háldadusdábe javlli tjála-
lasj aktijvuoda sámegiellaj vássteduvvi sámegiellaj, ja
aj daj bálij gå lága milta ij la vælggogis dav dahkat.
Rievtesvuoda vuodo sámegiela åhpadussaj le
sámeláhka ja åhpadusláhka.
Maŋŋela gå sámegiela-
lága háldadusguovllo le vijdeduvvam aj suohkanij-
da oarjjel- ja julevsáme guovlon, de moallánahka
"samegiella" dádjaduvvá dagu nuortta-, oarjjel-, ja
julevsámegiella.
Muodugasj definisjåvnnå le aj åh-
paduslágan (6-1 §).
sámelága 3-8 § javllá aj "juohkka-
hattjan le rievtesvuohta sámegiella åhpadussaj." Dát
gullu sámijda ja sidjij gudi ælla sáme aj.
ietjá guovdásj lága li láhka mánájgárdij birra
(mánájgárddeláhka) mij mierret suohkanij åvdås-
vásstádusáv láhtjet fálaldagájt sáme mánájda.
Duob-
moståvllåláhka mij vuoset sámelága mærádusájda
mij guosská sámegiela adnuj.
Bájkkenammaláhka
galggá sihkarasstet sáme bájkkenamájt nasjonála-
lasj láhkatjoahkkij ja rijkajgasskasasj sjiehtadusáj
ja konvensjåvnåj milta.
Varresvuoda lága reguleriji
vidjurijt varresvuodadievnastusá dåjmaj, barggij ja
varresvuoda dievnastusá addnij gáktuj.
Varresvuoda
rievtesvuodaj vuojnos gullu dádjadahtte diedo gájb-
bádusá berustahtek giellanjuolgadusá ráddjimijs, ja
dievnastusfálaldagá sámegiellaj li ájnnasa aj dárbojs
ma badjáni gå duolla ja dárbulasj guoradallam ja
giehtadallam dagáduvvá, bs.
buojkulvissaj pasiæn-
ntarievtesvuodalágav.
Åvdåsvásstádus gåtsedit
sáme gielajt
Gájkka almulasj dåjmajn le åvdåsvásstádus vieledit
sámegielak addnijt ietjasa barggosuorgen
suorggeåvdåsvásstádusprinsihpa milta.
Gájkka almulasj
orgánajn ma guoskadalli giella-njuolgadusájs sámelága
3. kapihttalin, le vælggogisá gåtsedit vaj sámelága
njuolgadusá tjuovoduvvi.
Dán doajmmaplána doajm-
maoasen li lagábut åvddånbuvtedum åvdåsvásstádusá
d. d. åhpadussuorgen ja varresvuodasuorgen.
sámedikken le, ja galggá liehket, ållu guovdásj
dahkamussan sáme giela bargon.
Vuona oaj-
válattja e huoman máhte sirddet ierit bajemus
åvdåsvásstádusáv sámegielas sámediggáj.
stáhta
vásstádus sjaddá agev liehket láhtjet dárvulasj
ålgoldisævtojt jut sámegiella máhttá suodjaluv-
vat ja åvddånahteduvvat.
sámedigge ij aktu máhte
liehket vásstediddjen láhtjet sámegiela åvddånaht-
temav.
Åvddålijguovlluj sámegiela åvddånahttem
le tjanádum rahtjamusájs moatte aktørajs, gånnå aj
suohkanijn ja fylkasuohkanijn le guovdásj dahkamus.
Barggo- ja sebrudahttemdepartementan le akta-
nahttemåvdåsvásstádus ráddidusá sámepolitih-
kas.
Giela árvvo dábálasj sáme kultuvra, æládusá
ja sebrudagá åvddånahttemin le ållu guovdátjin.
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta le danen
dáj maŋemus lågejagijt álgadam moadda dåjma
sáme giela hárráj.
Barggo- ja sebrudahttemdepar-
tementa guovdásj dahkamuháj sámegiela sihkaras-
stemin ja åvddånahttemin, de sjaddá formálalasj
åvdåsvásstádus sámegiela njuolgadusájs sirdeduv-
vat Kultuvrra- ja girkkodepartementas Barggo- ja
sebrudahttemdepartemænntaj.
Barggo- ja sebru-
dahttemdepartemænnta le dát rájes sámelága 3.
kapihttala njuolgadusáj tjadádime bærrájgæhttje.
Dát tjuovvu aj jut Barggo- ja sebrudahttemdepar-
temænnta oadtju åvdåsvásstádusáv aktanahttet
tjuovvolimev Vuona vælggogisvuodajt unneplåhko-
giellalihto milta.
Kultuvrra- ja girkkodepartemæn-
nta gånnå le giellapolitihkalasj åvdåsvásstediddje
fáhkadepartemænnta badjásasj åvdåsvásstádusáv
ålles ja suorgij beruskáhtes giellapolitihkas.
Priváhta dåjma e guoskadalá sámelága giellanjuol-
gadusájs.
Huoman lip dájt maŋemus jagijt vuojnnám
muhtem organisásjåvnå ja vidnudagá sámegielav
adnegoahtám, duola dagu iesjnamájn, annonsaj, die-
dojn nehtan ja brosjyrajn.
Muhtema li aj virggádam
sámegielak barggijt dievnastittjat sáme kundajt.
Rád-
didus adná dáv luondulattjan dassta gå sámegiella le
oadtjum nannusap dilen.
Sámedikke barggo sáme gielaj
sámelága 3-12 § milta Sáme giellabargo organiserim
galggá sámedigge barggat sámegiela suodjalimijn
ja åvddånahttemijn Vuonan.
Vijdábut det javllá láhka
sámedigge vaddá juohkka nælját jage rápportav
Gånågissaj sámegiela dile birra Vuonan.
sámedigge biedjá juohkka jage rudájt ma galggi
juolloduvvat duon dán dåjmajda nannitjit ja åvd-
dånahtátjit sáme gielajt Vuonan.
Jahkáj 2009 le dát
ruhtadibme vuollelasj 60 mill.
kråvnå.
Rudá manni
suohkanijda ja fylkasuohkanijda sámegiela hál-
dadusguovlon, giellaguovdátjijda ja duon dán åhtså-
mij duohkáj prosjevtajda.
Jage 2008 rájes aneduvvá
aj muhtem oasse sámeálmmugafånda1 jahkásasj
buvtadusás giellaåvddånimprosjevtajda.
Duodden
de sámedigge háldat doarjjagijt mánájgárddefálal-
dagájda, oahpponævojda ja stipendajda.
Ruhtadoarjja suohkanijda/fylkasuohkanijda sáme-
1Foannda ásaduváj stuorradikke budsjæhttamærradusájn biehtsemáno 16. b.
2000 dagu kollektijvalasj buohttidussan gielalasj ja
kultuvralasj mættojs ja vuornádusájs majt åvdep ájge dárojduhttempolitihkka le buktám sáme álmmugij.
Fånda ulmmen le vaddet
doarjjagijt jali viehkev dåjmajda ma nanniji ja ælládahtti sáme gielav ja kultuvrav.
gielalága háldadusguovlon mávseduvvá jahkásat-
tjat vissa mierredum ævtoj milta majt sámedigge
mierret.
Dá rudá galggi gåbttjåt suohkanij duod-
degålåjt gå li guovtegielaga.
sámedigge galggá dájt
ruhtadimijt dárkestit, ja suohkana/ fylkasuohkana
rápporterji juohkka jage sámediggáj.
2009 jage li
biejadum 42,75 mill.
kråvnå dási.
sámedigge galggá
rievddadit juollodimævtojt 2010 jage budsjehta
giehtadaládijn.
sámedikken Vuonan le giellastivrra mij le rádevadde
orgádna giellafágalasj gatjálvisáj sámediggerádáj.
Giellastivran li ájrrasa nuorttasáme, julevsáme ja
oarjjelsáme guovlojs- Ájrrasa nuorttarijkaj orgádnaj
sáme giellalávddegådde (sGL) válljiduvvi giellastivra
ájrrasij gaskas.
sGL le sáme parlámentáralasj ráde
mierredimorgádna gatjálvisájn ma guoskadalli sáme
gielav, ja galggá åvdedit ja åvddånahttet sáme gielav
tjálalattjat ja njálmálattjat.
Duodden juohká sáme
giellalávddegådde diedojt iesj guhtik rijkaj giel-
laorgánajda, ja iehtjádijda.
sámedikke dahkamusá sámegiela terminologija ja
tjállemvuohke mierredibme bargaduvvá aktisasjbar-
goj baktu sGLajn.
sGLa dahkamus le i.i.
dåhkkidit
sámegiela termajt ja dav normerit.
sGLan li gålmmå
tærmmajuohkusa, akta nuorttasámegiellaj, akta
oarjjelsámegiellaj, ja akta julevsámegiellaj, ja li nam-
maduvvam fáhkaulmutjijs da gålmå sámedikkijs ja
giellaulmutjijs guosskavasj giellaguovlojs.
sGLan li aj
giellajuohkusa normerimij hárráj ma li giellafágalasj
máhtudagás nammaduvvam rijkajrájáj rastá.
sihtá javllat giellafágalasj barggo le agev ålles-sáme
dásen/nuorttarijkaj dásen.
sámedikken le báhkobáŋŋka, www.risten.no, mij
sisadná muhtem sáme terminologijav.
sámedikken
le aj aktisasjbarggo Barggo- ja sebrudahttemde-
partementajn ja Máhttodepartementajn "Divvom"
prosjevtajn - åvddånahttet korrektuvrraprográm-
mav sáme gielajda (gehtja 58. dåjmav).
sámedigge nammat bájkkenammakonsulentajt ja
bagádallá sáme bájkkenamá adnema ja bájkkenam-
malága háldadime birra.
sámedikken li dálla gålmmå
bájkkenammakonsulenta gudi galggi vaddet
rádijt sáme bájkkenamáj tjállemvuohkáj Vuonan.
Bájkkenammakonsulentaj åvdåsvásstádus le nuortta-,
julev- ja oarjjelsáme giellaguovlo.
2009 jage oadtju 10 sáme giellaguovdátja ruhtadoarj-
jagav sámedikkes.
Giellaguovdátjij doajmma le
ælládahttet, bisodit ja nannit sáme gielav ja kultuvrav.
Barggodahkamussan le aj åvddånahttet ja nannit
åhpadusdåjmajt sáme gielan, kultuvran ja æládusájn ja
aj diedojt oablodit sáme kultuvra birra.
Giellaguovdátja
ásadi kursajt sámegielas ståhkamgiellan mánájda
gitta sámegiella åhpadussaj suohkana barggijda ja
duodjekursajt.
Giellaguovdátja li aj æjvvalimbájke
guovlo sáme álmmugij, ja danen le da ájnas institus-
jåvnnån sámegielav nannitjit ja åvddånahtátjit.
sámedigge juollot ruhtadoarjjagijt sáme mánájgárdi-
jda majn li njuolgadusáj mierredam mánájgárden
le sáme giela ja kultuvra vuodon.
sámedikken le aj
ruhtadoarjjaga giellaåhpadussaj ájnegis mánájda
dáro mánájgárdijn, bs.
dán plána doajmmaoasen
le dán birra tjáledum.
samedigge ásat jahkásat-
tjat værmádaktjåhkanimev duon dán juohkusij
mánájgárddebarggijda, i.i.
stivrárijda, giellabarggijda
ja ålmmåjda.
sámedigge juollot ruhtadoarjjagijt
oahpponævojda hiebadum sáme mánájgárdijda.
oahppanåvoj birra ja sámedikke sajev åhpadussuor-
gen ietján, gehtja doajmmaoasev.
sámedigge juohká stipendajt oahppijda joark-
kaskåvlåjn gejn le sámegiella fágaj gaskan.
le Sámedigge ásadam stipendajt alep åhpadussaj, bs.
doajmmaoasev.
Diehtojuohkem/bagádallam rievtesvuodaj birra:
sámedigge oadtju moadda gatjálvisá álmmugis
makkár rievtesvuoda sijájn li almulasj aktijvuodajn.
Vuostatjin de le reivtesvuohta åhpadussaj sámegiel-
laj ja sámegielan, ja gånnå ájnegis oahppe oadtju
dáv rievtesvuodav ållånahttet.
sæmmi gatjálvis
boahtá aj æjgádijs gudi galggi mánáv mánájgárddáj
biedjat ja hálijdi mánájgárdddefálaldagájt hiebadum
ietjas giellaj ja kultuvrraj.
sámedikken ij la formála-
lasj fábmodahka bagádit suohkanijt/skåvllå- jalik
mánájgárddeæjgádijt, valla máhttá bagádit dajt
gåktu sij máhtti organiserit bargov mánájgárden
ja åhpadusáv skåvlån.
sámedigge vaddá aj diedojt
æjgádijda gåktu sij galggi ássjev tjoavddet.
sámedigge oadtju aj muhtem gatjálvisájt rievtesvuo-
dajda dievnastusájda sámegiellaj varresvuodasuor-
gen, riektádåjmadagán ja girkkon, ja aj gatjálvisájt
dålkkuma birra moatte aktijvuodajn.
Moadda suohkana ja institusjåvnå bivddiji sá-
medikkev ásadit diehtojuohkemtjåhkanimijt,
lågådallamijt ja muodogasj ásadimijt sámegiela
Duodden juogeduvvá ållo diehto ja bagádal-
lam tjálalattjat ja telefåvnå baktu.
suohkana, skåvlå,
mánájgárde ja giellaguovdátja li da ma ienemusát
aktijvuodav sámedikkijn válldi.
sámedigge aj oadtju
gatjálvisájt girjjetjállijs, mediás ja ietjá giellaaddnijs
d.d.
terminologija, bájkkenamáj birra ja gåktu ulmusj
máhttá nannit ja åvdedit sámegielav duon dán
sámedigge le sjiehtadam aktisasjsjiehtadusáj
Finnmárko, Tråmså ja nordlánda fylkasuohkanij, ja
avtav aktisasjsjiehtadusáv avtajn fylkasuohkanijn
oarjjelsámeguovlon.
Dáj sjiehtadusájn li aj ulme
sáme gielav ja kultuvrav nannit.
sámedikke konkrehta oajvvadusá doajmmaplána
bargon åvddånbåhti dán doajmmaplána doajm-
maoasen.
Doajmmaplána bargo orgániserim
ja tjuovvolibme
sámegiela doajmmaplána barggo le jådeduvvam
Barggo- ja sebrudahttemdepartementas.
Doajmma-
pládna le tjáledum avtajrádij sámedikkijn ja guoska-
dallam departementa li oassálasstám.
sámedikke presidænnta ja barggo- ja sebrudahttem-
ministar guorrasijga biellejahkásasj konsultasjåvnån
moarmesmáno jagen 2008 bargov doajmmaplánajn
dalága álgget, ja vaj ráddidus ja sámedikke barggo
sáme gielaj koordineriduvvá.
aktelasj guládallam ja
ságastallam le doajmmaplána bargon læhkám, ja
ásaduváj loahppa konsultasjåvnå tjåhkanime sihke
háldadus ja politihkalasj dásen snjuktjamáno 31. b. ja
vuoratjismáno 17. b.
sámegiela doajmmaplána bargo prosessan le
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta adnám
tjåhkanimijt fylkkeålmmåj, fylkasuohkanij, suohkanij,
skåvlåj, institusjåvnåj, giellaguovdátjij, ietjá sáme
giellabirrusij ja dutkambirrusij.
Departemænnta le
aj oadtjum moadda tjálalasj árvvalusá, almulasj dåj-
madagájs, organisásjåvnåjs ja ájnegis ulmutjijs.
Doajmmaplánan le 5 jahkásasj doajmmaájgge.
Juohkka akta departementan mij le åvdås-
vásstádusáv oadtjum dåjmajs le dåjmaj tjadádimij
åvdåsvásstediddje, dán vuolen aj gåktu dåjma
organiseriduvvi ja ruhtaduvvi.
Barggo- ja sebrudaht-
temdepartemænnta ájggu koordinerit doajmmaplá-
na ulmij ja dåjmaj tjuovvolimev ja åvddånahttemav
plána doajmmaájggegávdan.
Barggo tjadáduvvá
sámedikkijn ságastallama baktu, ja dárboj milta
sjaddi sámedikkijn konsultasjåvnå ásaduvvat.
Dåjmaj tjádadibme ja stuorrudahka tjáledum doajm-
maplánan sjaddá hiebaduvvat jahkásasj budsjæht-
taoajvvádusájda ja dáj giehtadallamijda stuor-
radikkes.
Ájggomussan le jahkásasj dillerápportajt
buktet.
sámegiella gullu suoma-ugralalasj giellajuohkusij.
sámegiella ságastuvvá Vuonan, svierigin, suoman
ja Ruossjan.
Gávnnuji aj lågev sámegiela jali giella-
suorge, ja giellarájá manni rijkaj rájáj rastá.
Guoradal-
lam majt sáme æládus- ja guoradallamguovdásj
dagáj 2000 jage2 sáme giellaráde åvdås, le sáme-
giela addnij låhko árvvaluvvam 25000.
Birrasij lahkke
dájs sihke ságasti ja tjálle sámegielav, madin dåjda
iehtjadijda le dåssju ságastimgiellan.
Gássjellis le
vaddet jur duolla lågojt guhtik gielajs, valla nuort-
tasámegiella le tjielggasabmusijt ienemusát oabl-
lum sáme gielajs Vuonan.
Julev- ja oarjjelsámegielaj
hárráj le jáhkedahtte binnep gå tuvsán addne.
Ælla
ålos gudi máhtti lullesámegielav/gålldåsámegielav ja
bihtámsámegielav uddni Vuonan.
Lullesámegiela/gålldåsámegiela udnásj guovllo le
tjoahkkidum Mátta-Várjat (sør-Varanger) suohkanij.
nuorttarijkaj sáme giellanammadusá milta le dåssju
soabmásijn gænna le lullesámegiella/gålldåsámeg-
illa iednegiellan.
ienemusá lullesámijs/gålldåsámijs
årru suoman ja Ruossjan, gånnå giella ájn vil le
anon.
nuorttasámegiella sáhkaduvvá ienemusát
Finnmárko ja Tråmså fylkajn, ja Gielldanuore ja
Evenássje suohkanijn nordlándan.
Julevsámegiela
guovllo Vuonan le nordlánda fylkan ja le sálto-
vuonas oarjján gitta Bálák suohkanij nuorttan.
Divtasvuodna le dat suohkan gånnå li ienemus ju-
levsámesáhkadiddje viesáda.
Bihtámsámegiela birás
uddni le sierraláhkáj tjanádum sálatvuome, Bájddár
suohkanijda ja åsijda Bådådjo ja Fuossko suohkanijs.
oarjjelsámegiela guovllo Vuonan le sáltoduoddaris
nuorttan gitta Engerdálaj Hedmárkon oarjján ja le
måttijs smávva sebrudagájs.
UnEsCo ruoppsis listan ájtedum gielaj badjel3 le
nuorttasámegiella ájtodum giella, valla oarjjel- ja
julevsámegiella libá vuojnedum dagu alvos ájtodum
sÁME GiELaJ UDnÁsJ DiLLE
2 Guoradallam sámegiela adnema birra.
SEG, Deadnu, bårggemáno 2000.
3 http:www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html.
Lullesámegiella/gålldå sámegiella, bihtám-
sámegiella ja ubbmemsámegiella le vuojnedum
dagu gáhtum Vuonan.
Tjielggidusá manen oarjjel-
sámegiella riekniduvvá dagu alvos ájtodum giellan
le gå oarjjelsámegiella le ienemusát anon áhkoj ja
ádjáj buolvan.
Hármmat binná mánájs gielav oahppi,
ja ájn vil binnebu li aktijvalasj giellaaddne.
Mij gullu
julevsámegiellaj le tjielggidussan binná mánájs gudi
gielav oahppi ja hármmat binná li aktijvalasj giel-
laaddne.
nuorap giellaaddnijn le binná giellatjeh-
pudagás ja válljiji skandivák gielajt adnet.
sámegiella le nannusap dilen daj guovlojn gånnå
giella ájge milta le avtastallam ja guládallamgiella
læhkám.
Dát gullu vuostamuttjan nuorttasáme
guovlon sissŋelin sámegiela háldadusguovlo
Finnmárkon.
Dáj guovlojn li moadda máná gejn
li sámegiella sijddagiellan juogu dal avtagielak
sámegielaga jali guovtegielak sáme-dáro/ietjá giella
gå sámegiella.
sámegiella le moaddásijda bæjválasj
avtastallam- ja guládallamgiellan dáj guovlojn.
sámegiella le aj vuojnnusin bájkálasjsebrudagán ållu
nannusappojt gå ietjá sáme guovlojn.
Dá sámegielak
birrusa le læhkám ja li ájnas resurssan nuorttasáme-
giela åvddånahttemiijn aj iejá bájkijn nuorttasáme
guovlojn, ja le aj ájnas sadje kultuvralasj ja gielalasj
aktelasj ano diehti sáme sebrudagán ållesattjat.
nuorttasámeguovlojn le merrasáme ja márkkosáme
bájke sierraláhkáj læhkám várnnahisá dárojduht-
tem dættos.
Moatten dájs bájkijn le giellalådnom-
prosæssa hármmat guhkás boahtám.
Ulmusj viertti
jáhkket sámegiella le ájn mannamin maŋŋus dáj
bájkijn, gå li binná mánájs dáj bájkijn gejn le sáme-
giella sijddagiellan.
Gå giella ij le læhkám avtat
birges anon buolvaj gaskan dahká dav vaj moadda
merrasáme ja márkkosáme giellasuorge li gáhtomin.
Dájt maŋemus låge jage le huoman læhkám dåj-
malis kultuvralasj ja gielalasj ælládahttem moatten
merrasáme guovlojn ja aj márkkosámeguovlojn.
Gå
Gáivuotna suohkan le sámegiela háldadusguovlluj
boahtám le læhkám viehka ávkálattjan åvddånaht-
temin sámegielav dán guovlon.
Mij gullu julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj le dá
dájt maŋemus låge jagijt åvddånahttem læhkám.
Mánájgárde gånnå le julev- jali oarjjelsámegiella
oajvvegiellan li ásaduvvam ja ienep oahppe åh-
paduvvi sájt sámegiellaj ja sámegielajda.
Huoman
viertti javllat sámegiella le nievres dilen dáj guovlojn.
Gávnnuji ållu binná bájkálasj sebrudagájs gånnå
sámegiella le vuojnnusin bæjválasj avtastallam- ja
guládallamgiellan ja li aj avtgalles fámilja gejn le
sámegiella sijddagiellan.
Gå giella ij la avtatbirges
læhkám bæjválasj giellan de li moadda máná ja
nuora gudi oadtju åhpadusáv sámegielan e iejvvi
sámegielav avtastallamgiellan fámiljan jalik bájkálasj
sebrudagán.
Dát buktá båhtusijt báhkobåndudagá
åvddånahttemij ja dåbdojda gielav máhttet.
Lulle-ja bihtámsáme birrasijs le boahtám berustibme
ælládahttet lulle- ja bihtámsámegielajt.
Lulle/
gålldåsámegielan le nannusap giellabirás suoma bie-
len rájá.
Mij gullu bihtámsámegiellaj, de le ráddjidum
binná giellaaddnijs svieriga bielen aj.
nUoRTTaEURoHPÁ insTiTUHTTa HUM-
BoLT- UniVERsiTEHTan BERLiJnan jådet
dokumentasjåvnnåprosjektav bihtám- ja
ubbmemsámegiela birra (Ume and Pite saami
documentation Project).
Ulmmen prosjevtajn
le åvddånbuktet ådåájggásasj báhkolistajt,
oanegasj grámmátihkalasj tjielggidusájt, tran-
skriberit oabme vuorkkidum baddimijt ja avtav
diedalasj tjállusav morfologalasj alternasjåvnåjt
dán guovte sáme gielan.
10-15 ulmutja li gudi
sáhkadi bihtámsámev uddni, ja ieneplåhko
giellaadnnijs årru svierigin.
Vuonan le sálto
bihtesáme siebrre ásadam vuododusáv man
namma le Duoddara ráffe.
Ulmme vuododusájn
le bihtámsámegielav, kultuvrav ja iesjdåbdov
åvddånahttet bihtámsámeguovlon Vuonan.
Vuododus ájggu bihtámsáme guovdátjav
åvddånahttet.
Rápportan guovtagielakvuoda birra suohkanijn
sámegiela háldadusguovlon suohkan- ja guovl-
lodepartementas jagen 20024 , åvddånbåhtin stuorra
sieradusá háldadusguovlo sissŋelin i.i.
mij gullu
galles suohkana barggijs sámástin: Kárášjågån ja
Guovdagæjnon lidjin 80%, Dænon 48%, Unjárgan
40%, Gáivuonan 26% ja Porsáŋgon 21%.
sáme instituhtta le árvustallam sámelága giel-
lanjuolgadusájt Kultuvrra- ja Girkkodepartementa
åvdås 2007 jage5 , dánnaåvddånbådij ienemus oasse
almulasj orgánajs ma guoskaduvvi sámelága giel-
lanjuolgadusájs e dievde lága gájbbádusájt ållåsit.
Danen ij le álmmuk sámegiela háldadusguovlo
sissŋelin sihkarastedum rievtesvuodajt anátjit sáme-
gielav almulasj orgánaj aktijvuodaj dan mærráj majt
giellanjuolgadusá gájbbedi.
Gå Divtasvuona suoh-
kan ja snåasen tjïelte boahtám libá háldadusguovlluj
maŋŋela gå nammadum árvustallam dagáduváj,
ælla ájn makkárik låhkåma galles sámásti dá guovten
suohkanin.
sámedikke giellaguoradallam vuoset sámegiela
adno almulasj ásadusájn tjoahkkáj le binná6 , valla
vuojnnet vuoset sámegiella aneduvvá ienebut
suohkana dåjmajn gå stáhta ja fylkasuohkana
dåjmajn.
sámedikke giellaguoradallam 2008 jages
vuoset ælla makkárik stuorra rievddadusá sámegiela
anon daj guovlojn guoradallam lij åvdep guoradal-
lamij gáktuj.
Jagen 2008 lidjin 41 mánájgárde Vuonan, gånnå
lidjin sulá 950 máná.
ienemus oasse mánájgárdijs
li Finnmárkon.
sáme mánájgárde lågo li, le læhkám
viehka avtaláhkáj dájt maŋemus jagijt.
sáme máná
dáro mánájgárdijn máhtti oadtjot sáme giellaåh-
padusáv.
Dát fálaldahka le lassánam dájt maŋemus
jagijt.
2008 jagen oadtjun 19 dáro mánájgárde sáme
mánáj doarjjagijt sáme giellaåhpadussaj.
MáNá sáMe MáNájgárdijN 2002-2008
Gálldo: sámedigge
skåvllåjagen 2008-2009 le 1043 oahppe gudi oadtju
åhpadusáv sámegiellaj vuostasjgiellan, madin 1474
oahppe oadtju åhpadusáv sámegielan nubbengiel-
lan (2 jali 3) 7 . ienemus oahppijs, 2339:es, oadtju åh-
padusáv nuorttasámegiellaj.
Dájs li 997 nuorttasáme
vuostasjgiellaoahppe.
77 oahppe oadtju åhpadusáv
julevsámegiellaj; dájs li 27 julevsáme vuostasjgiel-
laoahppe, madin 101 oahppe oadtju oarjjelsáme
åhpadusáv.
Dájs li 19 oahppe oarjjelsáme vuostasj-
giellaoahppe.
Binnáv le rievddam vásse jage gáktuj.
Dalloj lij
1027 oahppe gudi oadtjun åhpadusáv sámegiellan
vuostasjgiellan, madin 1515 oahppe oadtjun
åhpadusáv sámegiella nubbengiellan (2 ja 3).
skåvllåjagen 2007-2008 oadtjun 2354 åhpadusáv
nuorttasáme-giellaj, dájs 984 oahppe vuostasjgiellaj.
79 oahppe oadtjun åhpadusáv julevsámegiellaj; dájs
25 oahppe julevsáme vuostasjgiellan.
109 oahppe
oadtjun åhpadusáv oarjjelsámegiellaj, dájs 18
oahppe vuostasj-giellaj.
skåvllåjage 2006-2007 lidjin joarkkaskåvlåjn 285
oahppe jali viddnooahppe gænna lidjin åhpadus
sámegiellaj8 .
Dát unnán binnep gå 2005/06
4 Ruhtagålå guovtegielakvuohtaj suohkanijn ja fylkasuohkanijn.
Rápporta barggojuohkusis.
Suohkan- ja guovllodepartemænnta moarmesmáno 2002.
5 Sámelága giellanjuolgadusáj árvustallam.
Sáme Instituhtta, 2007.
6 Sámedigge tjadát juohkka nælját jage giellaguoradallamav, bs.
sámelága 3-12 §.
Guoradallama gávnnuji dággu: www,samediggi.no
7 Vuodoskåvlå diehtovuogádus (GSI)
8 Sd.diedá.
nr 28 (2007-2008) Sámepolitihkka
skåvllåjages, dalloj lidjin 305 oahppe ja 5 vidd-
nooahppe gænna lidjin sámegiella åhpadus.
sám-
egiella åhpadus vatteduvvá skåvlåjn 7 fylkajn ja aj
gålmån priváhta skåvlåjn.
ienemus oasse oahppijs/
viddnoahppijs oadtju åhpadusáv Finnmárkon
(139) Ttråmsån (92) ja nordlándan (38, 23:ås dájs
nuorttasámegiellaj, 11:as julevsámegiellaj ja nieljes
oarjjelsámegiellaj), madin oslon jagen 2007 lidjin
gålmås ja akershusan akta guhti oadtjoj sámegiella
oarjjelsámegiellaj vatteduváj åhpadus
guoktásij Hedmárkon, oarjje- Trøndelágan guoktásij
ja nuortta-Trøndelágan gávtse oahppáj.
Oahppe gejN le sáMegiella
fáhkasuOrgeN 2002-2008
Gálldo: Gsi
statistihkan "samiske tall forteller 1" Fágalasj ana-
lysajuohkusis jages 2008 sáme statistihkan9 åvd-
dånboahtá tálla vuodoskåvllåoahppijs sámegiella
fáhkaslájaj gaskan sjattaj ienep gå gærddoduvvam
daj 17 jagij 1990:es gitta 2007 jahkáj.
Dát dættot
lassánam berustimev åhpadusás sámegiellaj
mánájda.
sæmmibåttå de dættot fágalasj analysa-
juogos jur dat tjoahkkáj låhko oahppijs gænna le
sámeåhpadus le vuojnunagá vuolus mannam - 3055
oahppes skåvllåjage 2005-2006 gitta 2542 oahppáj
skåvllåjage 2007-2008.
Tjielggidussa dási le gå fáhka-
pládna "sáme giella ja kultuvrra" gádoj 2006 jagen,
valla fágalasj analyjssajuohkusa mielas le dárbbo
dágásdallat nubbenmgielafága ævtojt sierraláhkáj.
Mij gullu sámegiellaj vuostasjgiellan vuoset fágalasj
análysajuogos dasi gå juo lip jåksåm alemus oahp-
pelåhkuj dajs gudi máhtti sámegielav vuostasjgiellan
válljit udnásj fálaldagáj ja årnigij baktu.
Mij gullu oarjjelsámegiellaj le oahppijlåhko vuo-
lus mannam 123 oahppes 2005-2006 skåvllåjages
105 oahppáj 2008-2009 skåvllåjage.
oahppij låhko
oarjjelsámegiella vuostasjgiellan le nieljegærddáj
ienebun lågenanavtan jagen.
Mij gullu julevsámegiellaj le oahppij låhko binnum
88 oahppes 2005-2006 skåvllåjage 79 oahppáj 2008-
2009 skåvllåjage.
oahppijn gænna le julevsámegiel-
la vuostasjgiellan le huoman lassánam 18 oahppes
25 oahppáj lågev jagen.
Mij gullu stádasuohkanijda,
de le oahppijlåhko lassánam 415 prosentajn 17
jagen.
9 samiske tall forteller 1. statistihkka mij le kommenteridum 2008. sáme allaskåvllå, rapport 2/2008
Væráldin gávnnuji moadda tuvsán giela, gatjálvis
gåktu gielajt defineri, madin dåssju guokta tjuode
stáhta li.
iesj dát subtsas ienemus oasse værálda
gielajs ælla ieneplågo giela avtak stáhtan.
stuorra
oasse dajs gielajs gejn ij la stáhtta hárddo duogen, li
ienebut jali binnebut ájteduvvam giela.
Dát sihtá javl-
lat dánna le giellalådnoma unneplågo gielajs stáhtaj
ieneplågo gielajda fámiljajn ja bájkálasjsebrudagájn
ma dábálattjat le unneplågo gielav adnám.
Gå un-
neplåhkogiella binnebut ja binnebut luondlattjat
buolvas buolvaj sijdan ij åhpaduvá, sjaddá ájgij milta
binnep ja binnep gudi oadtju ieme máhtudagáv
gielas.
Jus giellalådnom manná vuosteldime dagá, de
maŋemussaj ælla des gielan ieme ságastiddje vil.
Tjielggidusá dákkár giellalådnomij gávnnap sier-
raláhkáj dassta gå ienemus oasse unneplågo gielajs
le ieme vuolledássásasj giela.
Dálásj ájgen le dábálasj
dákkár gielaj ságastiddje le guovtegielaga, ieddne-
giela duodden máhtti aj stáhta ieneplåhkogielav.
Guovtegielak æjgáda máhtti válljit makkár gielav sij
vaddi mánájda sijdan.
Dákkár dilen vuojtádallá duot
giella mij le vuolledássásasj, dát sihtá javllat ienemus
bálijt unneplåhkogiella,
10 Dát kapihtal le tjáledum vuostasjamánuensas Jon Todal:as, sámi
allaskuvla
ÅTsÅDaLLaMa GiELLaÆLLÁnaHTTEMiJs
iETJÁ RiJKaJn10
naGin aVTGaLLEGasJ BUoLVaJ ÁJGE le tjuodij-
nárre gielajs gáhtum.
UnEsCo ålgusbiejaj dáv
elektråvnålasj versjåvnåv organisásjåvnå átla-
sav ájteduvvam gielaj badjel rijkajgasskasasj
iednegiellabiejve guovvamáno 21. biejve 2009.
Dát elektråvnålasj vædtsak fálla ådåstuhtedum
diedojt badjel 2500 ájteduvvam gielaj birra
ålles væráldin, ja máhttá rievdaduvvat addnij
viehke baktu ja ådåstuhteduvvam Átlasin
máhtá åhtsåt duon dán ævto milta, ja ájteduv-
vam giela li gárggaluvvam vidá dássáj: iehpe-
sihkar giela, tjielggidum ájteduvvam giela,
alvos ájteduvvam giela, hármmat ájteduvvam
giela ja gáhtum/jábmám giela.
www.unesco.no
uNesCO kártta ájteduvvaM gielaj badjel
Ællánahttem
Ájteduvvam unneplåhkogiellasebrudagáj gaskan
gávnnuji vuojn fámo ma sihti vuosstáj tjuodtjot dán
giellalådnomij unneplåhkugielas ieneplåhkogiel-
laj.
sij gudi dáv sihti, vuojnni guovtegielakvuohta ij
galga liehket makkárik gasskabájkken avta gielas
nubbáj.
Guovtegielakvuohta galggá joarkket buolvas
buolvvaj.
Jur dán sihkarasstem diehti hæhttu un-
neplåhkogiela dásse bajeduvvat ienemus máhttelis
sebrudaksuorgijn ja nav dahkat dav buorren ulmu-
tjijda válljit.
Jus giellalådnom le nav guhkás boahtám vaj ij le
das máhttelis jali le gássjelissan æjgádijda oahppat
mánájda gielav, sjaddá mánájgárdijn ja skåvlåjn ájn
vil ájnnasap giellasadjen barggat sidjij gudi sihti
unneplåhkogiela dilev nannit.
Unneplåhkogiela nan-
nimav ja giellalådnoma målssoma jårggålimbargov
máhttep gåhttjot gielalasj ællánahttem.
1970 jagijs udná-tjij lip vuojnnám moadda gielalasj
ællánahttemlihto væráldav birra.
iesj gal dat subtsas ælládahttem ævto ájteduv-
vam unneplåhkogielajda le buoremusá boandás ja
demokráhtalasj sebrudagájn.
Dåbdos ja árra buojkul-
vissan giellaællánahttemij alle-Eurohpán le val dal-
lusj hæjos stáhtas.
Maŋŋela gå friddja bessin stuor-
rabrittaniás 1920-lågojn vuorrodij dat ådå irlándak
stáhtta irlánda-gælak gielav nannusit.
irlánda giella
aneduváj 1920-lågojn unna unneplågos sijdda-
giellan, valla dan ådå irlánda nasjåvnnåj vuojnnin
oajválattja dáv hármmat ájnnas symbovllån.
Åvd-
dåla lij irlándak giella ieneplåhkogiellan læhkám
suollun, valla alladássásasj giella ieŋilsk lij sjáhtjalam
irlánda gielav maŋŋus nav vaj aneduváj sijddagiel-
lan dåssju muhtem guovlojn.
almulasj politihkka dat
nuorra irlánda stáhtas lij ælládahttet irlánda gielav
sijddagiellan gájkka irlándagijda ålles rijkan.
Dát ittjij
vuorbástuvá, valla sivás gå irlánda giella le sajenis
åhpadusvuogádusán de le uddni vuojga stuorra
oasse irlándagijs gudi irlánda gielav ságasti.
Dájt
maŋemus jagijt li irlánda gielak skåvlå ma tjuovvu
giellalávggommodellav, sjaddam ienep ja ienep
dábálattja.
Gielalasj båhtusa dájn skåvlåjn li buorebu
gå dábálasj irlánda gielak åhpadusán.
irlánda giela dille le huoman vuorjjásámos, dajnas gå
le vuorjját gå akta stáhtta sihtá dahkat ájteduvvam
unneplåhkogielav gielav stáhta oajvvegiellan boaht-
Ællánahttema buojkulvisá
sáme politihkalasj ja giellafágalasj birrusa le sier-
raláhkáj aktisattjat barggam gålmå sierra giellaseb-
rudagáj ålggorijkajn.
Vuostatjin de le guhkes dáhpe
læhkám aktisasjbarggat ietjá suoma-ugralalasj giel-
lasebrudagáj.
nubben li sáme politihkkára 1970-lå-
gos aktisasjbarggin iemeálmmukpolitihkkárij ålles
væráldis.
Goalmádin le sáme institusjåvnå 1990 lågo
rájes muhtem giellapedágogihkalasj aktisasjbargov
ietjá iemeálmmuk giellaunneplågoj Eurohpán, ieme
unneplågo adni ietjasa iemeálmmugin.
Dánna galggá nammaduvvat buojkulvisá ællánaht-
temij iemeálmmugij gaskan ja eurohpá ieme un-
neplågoj gaskan.
Buojkulvisá iemeálmmukgielaj ællánahttemis
iemeálmmuga gaskan li sierraláhkáj Kalaalit nunaata
(Ruonaednama) inuita ja maõria aotearoan (new
Zealandan) dahkam ålov nannitjit ietjasa gielajt,
ja Kalaalit nunaata inuitgiella desti gåhtjoduvvat
ájteduvvam.
Dåppe lij giella ájteduvvamin avtav
gaskav dánska gielas, ja maõrigiella aotearoan le ájn
ájteduvvamin ieneplåhkogielas ieŋilsis.
1980-lågon ælláj mánájgárddelihtto maõriaj
gaskan aotearoan/new Zealándan.
Maõrigiella le
polynealasj giella mij ságastuváj aotearoan åvddåla
eŋglándaga dåhku båhtin.
Mánájgárddelihtto sidáj
vijddábut guoddet maõri-kultuvrav ja maõri-gielav
nuoramus mánájda.
Dát dáhpáduváj dilen gånnå
lidjin ållu binnásj mánájs ma gullin maõrigielav
sijdaisá.
ienemus oasse imeårroj máhtudagás maõri-
gielan lidjin dalloj badjel 50 låge jagága, ja ieŋils lij
badjel válldám bæjválasj giellan ienemus maõri-
fámiljaj lunna, valla ij val gájkajn.
aotearoan sihtin ulmutja sæhkánahttet nuoramus
mánájt vuorrasap ulmutjij gudi máhttin maõrigielav
iednegiellan.
Dáv tjadádin ådålágásj mánájgárdijt
ma oadtjun namáv Te Kõhanga Reo.
Te kõhanga Reo
er maõri ja merkaj "giellabiesse".
Giellabiesijn galggin
dåssju sáhkadit maõrigielav, ja vuorrasap maõrigiella
ságastiddje galggin sijá sæbrrama baktu ja sijá bargo
baktu mánájgárden liehket mánájda gielalasj åvd-
dågåvvån.
Dav majt dahkin giellabiesijn aotearoan/new
Zealándan , ij lim prinsihpaj milta juoga ådås.
ietjá
sajijn væráldin gávnnujin åvdutjis giellalávggom-
mánájgárde ja giellalávggomskåvlå.
Giellabiesij
ådåsin lij gå dán láhkáj gaskostin iemeálmmukgie-
lav gånnå lij nav vuolledássásasj árvvo ja mij lij nav
nievres dilen sebrudagán gå mav maõrigiella lij.
Giel-
labiese lidjin sierralágátja gå biedjin dættov vaddet
jali gaskostit árbbedábálasj kultuvrav mánájda.
Te Kõhanga Reo sjaddam le buorren, ja stuorra oasse
maõri mánájs le álgo rájes 1980-lågos mánájgárd-
deájgev giellabiessemánájgárdes.
Maŋenagi le aj
ásaduvvam skåvllåvuogádus gånnå maõrigiella
aneduvvá åhpadusgiellan skåvllåfágajn.
Máná giel-
labiessemánájgárdijs máhtti dákkárijda álgget, ja
danen oadtju vijdábut åvddånahttet ietjasa guovte
gielajt gitta allaskåvlå dássáj.
Gávnnuji aj allaskåvlå
ma maõrigielav adni.
Hawaiian aj gávnnu lihtto mij le dahkam muodogasj
vuogádusáv gå aotearoan/new Zealandan.
Dåt ieme
(åvddåla ieŋilsa) giella Hawaiian le aj polynealasj
Lihtto Hawaiian ij le nav stuorre gå majt
aotearoan le.
Te Kõhanga Reo lihtto le ájnas buojkulvissan læhkám
ietjá iemeálmmugijda mij gullu gielajt ællánaht-
tet.
Maõria (gudi årru boandás ja demokráhtalasj
stáhtan) li aj dåjmalattja iemeálmmukkonferánsajn
ja giellakonferánsajn gånnå diedojt juohki ietjasa
giellaællánahttemij birra.
Te Kõhanga Reo le danen
viehka dåbdos iemeálmmugij gaskan.
Buojkulvisá Eurohpá unnepálmmukgielaj
ællánahttemis
alle-Eurohpán gávnnuji aj moadda ieme giela ma
li sæmmi dilen gå sámegiela skádasasuollun, vájku
vil giellajuohkusa ælla defineridum iemeálmmugin.
Dájs gielajs le buojkulvissan báskalasj ja kátálánalasj
giela tjielggasabmusijt nannim ietjasa dilev spánian
maŋŋela gå Franco.ráddidus gahtjaj 1970-lågon.
stuorrabrittánian le 1960-lågo rájes bargadum ålov
ællánahttet kymrilalasj gielav Wales:an, ja maŋŋela
gælika gielav skottlándan.
Madin skotta-gælika
giella le vehka ájteduvvam dilen, de viertti javllat æl-
lánahttem Walesan buoragit mannam.
skotta-gælika
ja kymrigiela li keltalasj giela, valla lingvistalattjat li
dá ållu ietjálágátja ja ælla mákkárik láhkáj gaskan-
isá dádjadahtte.
Goappátja giela li ájteduvvam
ieŋilsgielas.
Kymrilasj giella le åvddåla ságastuvvam ålles Wale-
san, ja åvddåla englándaga stuorrabrittaniáj båhtin,
ságastuváj giella ájn vijdáp guovlon.
1901-álmmuk-
lågon ságastin láhkke Walesa viesádijs kymrilalasj
gielav.
aktselåk jage maŋŋela, 1991 jage, lidjin 19%
walesgijs gudi ságastin gielav.
Tálla vuosedi stuorra
giellamålssomav juska ulmusj tjuolldá ålgus sird-
dolattjat Englándas.
1960-lågo rájes li ulmutja gudi berustáhtji kymrila-
lasj giela boahtteájges, dåjmalasj ratjástimev gielav
ællánahttet.
Vuostatjin lij oajbbom gielav åvddån-
buktet (d.d.
kymrilaš bájkkenamájt rahtegalbajn ja
kártajn) ja dan maŋŋela rievtesvuodajt adnet gielav
juohkka sebrudaksuorgijn.
Giella mediajn le aj oajb-
bomássje læhkám, buojkulvissaj le sierra kymrilasj-
gielak televisjåvnnåkánálla ásaduvvam.
Gájkka dá li læhkám ájnas ássje unneplåhkogiela
dásev bajedittjat ja dajnas ganugahttet giellamålsso-
mav kymrilasj gielas ieŋils giellaj sijdajn.
Valla dat
stuorámus oajbbom le skåvlåjn læhkám.
Kymrilasj
giella le uddni bákkulasj fáhka gájkajda Walesa vuo-
doskåvlåjn.
oahppijda gudi e kymrilasj gielav ságasta
sijdan, le máhttelis válljit duov dáv giellalávggom
vuogijt, gånnå kymrilalasj giella le oahppamgiellan
muhtem jali gájkka fágajn.
Da stuorra ressursa ma li aneduvvam kymrilasj giellaj
Walesan le båhtusijt buktám.
Jus adná álmmuklågojt
gálldon, vuojnná tállajt kymrilasj sáhkadiddje le
vuostasj bále tjuohte jahkáj lassánimen.
álmmuklågon lij 21% ma kymrilasj gielav máht-
tin.
Giela boahtteájggáj le sierraláhkáj ájnas gå le
prosentaj lågoj milta ienebu gå gasskabuolvas gudi
sáhkadi kymrilasj gielav.
Dát lij åvddånahttem mav
juo máhttin registrerit 1991-álmmukjåhkåmin.
Kymrilasj giela åvddånimev Walesan ij máhte tjielg-
git ietjáláhkáj gå dåjmalasj båhtusin ællánahttem-
bargos ja diedulasj almulasj giellaplánimis.
buohtastahttemárvvo
Buojkulvissan ájteduvvam gielajda le dánna nam-
madum irlánda giella, inuitgiella Kalaallit nunaatin,
báskalasj-, katalának-, maõria-, hawaiia-, skotta-gæli-
ga- ja kymrilasj giela.
Gájka dájs giellasebrudagájn le
dåjmalasj ællánahttem barggo.
Dile li sierraláhkáj, ja
ij aktak åtsådallamijs máhte sirdeduvvat mekánalat-
tjat sáme guovlojda.
Valla dáj giellasebruda-gáj
aktisasj ássje vuojnunagá le ællánahttembargon li
dættodam gielav mánájgárdijn ja skåvlåjn.
Giella-
biessemánájgárde ja giellabiesseskåvlå li guovdátjin.
Åvddånbuktem ja dássealedibme galggá sihkaras-
stet vaj æjgáda joarkki vaddet unneplåhkogielav
ietjasa mánájda.
Mánájgárde ja skåvlå galggi liehket
da ma vaddi gielav vijdábut daj dilijn gå æjgáda sihti,
valla e des máhte.
Oajvvadus ådå láhkaj nasjonála-
lasj unneplågoj ja unneplåhkogie-
laj birra Svierigin
Svieriga ráddidus le ådåjakmáno 29.
Biejve 2009
vaddám ådå oajvvadusáv láhkaj nasjonálalasj ja
unneplåhkogielaj birra Láhkarádáj.
oajvvadusán li
tjuovvovasj oajvvetjuoggá ma guosski sámegiellaj:
sáme, meänkieli ja suoma gielaj háldadusguovllo
galggq vijdeduvvat 13 suohkanijn; arvidsjaur, Berg,
Härjedalen, Lycksele, Malå, sorsele, storuman, ström-
sund, Umeå, Vilhelmina, Åre, Älvdalen och Östersund
suohkana båhti maŋen.
Åvdutjis lij Árjepluovve, Jiel-
levárre, Jåhkåmåhkke och Gierun háldadusguovllon.
Láhkaárvvalusá sisadno le njuolgadusá anátjit
suomagielav meäkieli ja sámegielav oajválattjaj ja
duobbmoståvlåj gáktuj.Vijdábiut de li láhkaárv-
valusán mærrádusá suoma-, meänkieli og sámegiela
birra mánájgárdijn ja boarrásijhuvson.
Mij gullu mánájgárdijda galggá suohkan fállat
æjgádijda/åvdåstiddjijda gudi sajev mánájgárddáj
åhtsi dåjmajt gånnå le ålles jali oasse dåjmas suoma-,
meänkieli jali sámegiellaj.
Mij gullu boarrásijhuksuj oajvvaduvvá rievddadus
sosiáladievnastuslágan mij sisadná suohkan galg-
gá barggat nav vaj gávnnuji bargge gudi máhtti
suoma-, meänkieli jali sámegielav gånnå le dárbbo
boarrásij ulmutjij huvson.
Vägverket (Rahtedoajmma) biejaduvvá lasedittjat
ietjas bargov galbbit unneplåhkogielak bájkkenam-
ma galbajt.
stáhta ja suohkana oajválattja bádtjiduv-
vi suodjalittjat unneplåhkogielak bájkkenamájt ja
åvddånbuktet unneplåhkogielav vuojnnusij galbaj ja
ietjá merkaj baktu.
suoma-, meänkieli ja sámegiela háldádusguovlo
stuoredibmáj juolloduvvá 50 milliåvnå kråvnå
stáhtadoarjjagin guoskaduvvam suohkanijda.
Guokta sáme giellaguovdátja ásaduvvi oarjjelsáme
guovlluj, Lulle-Lusspáj ja Dearnnáj.
sámedigge sverigin le ráddidusá åvdås jagen 2008
giellagiehtagirjijn suohkanijda ja oajválattjajda barg-
gam www.samediggi.se/4009.
Ulmme giehtagirjijn
le åvddånbuktet sámegielav ja lasedit sámemáh-
tudagáv barggijn, valla aj lasedit álmulasjvuoda
sámegiela anov oajválattjaj gáktuj.
Giellagiehtagirjen
le konkrehta oajvvadusá modellajda sámegielajn
barggat suohkana dásen, modella giellaprográm-
majda ja doajmmaplánajda.
Vijdábut le skåve
gielladilev guoradalátjit.
Ulme, hásstalusá,
guhkesájggásasj
strategija ja dåjma
oaHPPaT:
Åhpadusáv nannit nuortta-,
julev- ja oarjjelsámegiellaj gájkka
dásen
Famillja le ájnnasamos sadje biedjat vuodov máná
gielalasj åvddånahttemij.
Moadda sáme máná oadtju
álgo rájes sámegielav iednegiellan- moattes sáme
mánájs oadtju guokta iednegiela, sámegielav ja
avtav mij ij la sámegiella, álu vuonadárro.
Muhtema
æjgádijs e huoman sámegielav máhte ja danen e
máhte ietja sámegielav iednegiellan ietjasa mánájda
vaddet.
sáme gielaj ællánahttemijn le giellabarggo mij
dagáduvvá mánájgárdijn ja skåvlåjn sierraláhkáj
ájnas bs.
kapihttalav giellaællánahttem åtsådallamijs
ietjá rijkajn.
Giellabiessemánájgárde ja giellabies-
seskåvlå li guovdátjin.
Mánájgárdijn ja skåvlåjn le áj-
nas dahkamus sámegielav vijdábut guoddet daj bálij
gå æjgáda sihti ietjasa máná galggi sámegielaga
sjaddat, ja gå ietja e sámegielav máhte.
Mánájgárdde le ájnas sadje gå máná galggi máhttet
åvddånahttet buorre sámegielav avtastallamgiellan.
Guovlojn gånnå sámegiella ij la avtastallamgiellan le
sierraláhkáj ájnas vuododit mánáj sámegielak åvd-
dånahttemav mánájgárde baktu.
Danen le ájnnasin
láhtjet dilev nav vaj sáme mánájgárddefálaldagá ja
kvalitehtta nanniduvvi mánájgárdijn nuortta-, julev-
ja oarjjelsáme guovlojn ja stuoráp stádajn.
Åhpadus sámegiellaj ja sámegielan ålles skåvllåvád-
tsema ájge åvddånahttá sáme mánáj máhtudagáv
sámegielan ja sijáv gárvet oassálastátjit sámesebru-
dagán dagu ålles giellaaddne.
Ulmmen le sihkara-
sstet sámegiela vuodoåhpadusá fálaldagáv gájkajda
gænna le rievtesvuoda dasi nuortta-, julev- ja oarjjel-
sáme guovlojn.
Åhpadus galggá buorre kvalitehta
árvustallamij vuodo milta.
Buorre sáme oahpponævo
li stuorra árvvon dán aktijvuodan.
Buorre kvalitehtta åhpadusán ja buorre diehto sáme-
giela åhpadusá fálaldagá birra vuojneduvvá buorre
vájkkudussan dasi man galles válljiji sámegielav ålles
skåvllåvádtsema ájge.
Vuojnunagá le moattes sáme oahppijs gudi ierit
gahttji mánájgárde ja skåvlå, mánájdáse ja nuoraj-
dáse, ja vuodoskåvlå ja joarkkaåhpadusá gaskal.
aktisasjprosjevta rápporta gaskal Mánájoahttse
Vuonan, Mánájoahttse svierigin ja suoman Retten til
medvirkning og innflytelse for samiske barn og unge
(Rievtesvuoda oassálasstemij ja vájkkudibmáj sáme
mánájda ja nuorajda 2008 jages, vuoset oahpponæv-
vodille, åhpadiddjij ja skåvllåjådediddjij guotto li
ájnas sivá ma máhtti tjielggit dáv stuorra gahttjamav
åhpadusás.
sihkarasstem diehti vuodov rekrutterimij-
da virggeåhpadusájda gånnå le dárbbo sámegielak
máhtudagás, le ájnas oahppijn le buorre fálaldagá
sámeåhpadussaj ålles skåvllåvádtsemájge.
Æjgádijda ja iehtjádijda máná birrusin vierrti
látjeduvvat fálaldagá nav vaj sij oadtju sámegielav
åmastit sæmmibåttå gå mánná sámegielav oahppá
mánájgárden ja skåvlån, ja nav máhttá mánná doarj-
jagav oadtjot ietjas giellaåhpadusán.
bájkálasjsebrudagájn ja stádajn gånnå le luondulasj
sámástit le aj buorren vaj sámegiella sjaddá luondu-
lasj avtastallamgiella.
alep åhpadussaj rekrutterim nuortta-, julev- ja oarj-
jelsámegielan ja ietjá åhpadussaj gånnå le dárbbo
sámegielak máhtudagás, le ájnas ásadit máhttobásav
sámegiella sebrudagán, nav vaj barggovadde galggá
máhttet rekrutterit sámegielak barggijt gænna
le buorre sámegielak máhtudahka.
nuora vierttiji
diedoj ja máhtudagá baktu oadtjot diedojt máht-
telisvuodaj birra majt sámegiela åhpadus vaddá,
árvusmahteduvvat sámegiellaåhpadusáv válljitjit.
Vijdábut de le ájnas buorre ja stuovvágis fálaldagájt
alep åhpadussaj nuortta-, julev-, ja oarjjelsámegielan
sámelága 3-8.
§ mierret juohkkahattjan la rievtes-
vuohta åhpadussaj sámegielan .
Ulmmen le máht-
tet fállat gájkajda gudi sihti sámgiellaåhpadusáv
nuortta-, julev-, ja oarjjelsámegielan.
Tjuovvovasj ulme galggi njuolgadussan liehket dán
suorge åvddånahttemij:
• láhtjet dilev nav vaj ienep máná sáme
mánájgárddefálaldagájt oadtju
• láhtjet dilev nav vaj árra giellaarvusmahte-
duvvá mánájgárdijn
• láhtjet dilev nav vaj gájkka oahppe gudi sihti,
oadtju sáme åhpadusáv
• láhtjet dilev nav vaj sierra ratjástibme sjaddá
julev- ja oarjjelsáme åhpadusán
• láhtjet dilev nav vaj buorre ålgoldisævto li
sámeåhpadussaj
• láhtjet dilev nav vaj buorre kvalitehtta sjaddá
åhpadusán sámegiellaj ja sámegielan
• arvusmahttet oahppijt joarkket sámegielajn
nuorajdásen ja joarkkaskåvlån
• láhtjet dilev nav vaj buorep ja ienep oahp-
ponævo li sámegiellaj ja sámegielan
• láhtjet dilev nav vaj ienebu åhpaduvvi sámegie-
lakåvddåskåvlååhpadiddjen ja åhpadiddjen
• láhtjet dilev nav vaj lasse- ja joarkkaåhpadus
sámegielan åhpadiddjijda mánájgárdijn ja
skåvlåjn
• láhtjet dilev nav vaj stuoves fálaldagá sáme-
giela åhpadusáv mánájda, nuorajda ja ållessjat-
tugijda
• Nannit ållessjattukåhpadusfálaldagáv nuortta-,
julev- ja oarjjelsámegielan
• láhtjet dilev nav vaj máhttelisvuoda sjaddi
fámiljajda oassálastátjit nuortta, julev- ja oarjjel-
sámegiela åhpadusájn
suohkanij åvdåsvásstádus sihkarasstet sáme
mánájda mánájgárddefálaldagájt gånnå oadtju
nannidum ietjasa gielav ja kultuvrav, le dæt-
toduvvam mánájgárddelágan 8.
§:"suohkanin le
åvdåsvásstádus nav vaj mánájgárddefálaldagá
sáme mánájda sáme guovlojn le sáme giellaj ja
kultuvrraj vuododuvvam.
ietjá suohkanijn galggá
dile láhtjeduvvat nav vaj sáme máná máhtti sihka-
rasstet ja åvddånahttet ietjasa gielav ja kultuvrav."
Mánájgárde lága 2.
§ dættot mánájgárdde galggá
vieledit sáme mánáj gielav ja kultuvrav: "sáme
mánájgárdijn le vuordedahtte gávnnuji bargge gudi
dåbddi sáme gielav ja kultuvrav."
Udnásj ájge le moattelágásj sáme mánájgárde.
Moadda mánájgárdijn le sámegiella bæjválasjgiel-
lan.
Muhtemijn li vas sáme- ja dárogiella adnogiela,
ja muhtemijn vat dåssju dárogiella.
Moadda dáro
mánájgárdijn le sierra sáme åssudagá.
Gávnnuji aj
familljamánájgárde sáme åssudagáj/sijdaj.
Gå le
moattelágásj dásse sáme máhtudagás mánájn avta
mánájgárden buktá hásstalusájt sáme gielav nan-
nitjit.
Rámmapládna mánájgárdijda sisadno ja dahkamusá
mierret:" (..) sáme máná dárbahi doarjjagav bisodit ja
åvddånahttet ietjasa gielav ja kultuvrav beruskahtá
gånnå årru rijkan."
sámedigge juollot ruhtadoarjjagijt Máhttodepar-
tementa budsjehta badjel sáme mánájgárdijda,
pedagogihkalasj nævoj bargojda, giellaåhpadussaj ja
diehtojuohkem-, åvddånahttem- ja bagádallambarg-
guj sáme mánájgárdijn ja mánájgárdijn sáme mánáj.
sámedigge oassálasstá fylkaålmmåj aktisasjbargon
mánájgárddesuorgen.
sámedigge le dahkam strate-
galasj plánav sáme mánájgárijda 2008-2011 jagijda.
sámedikke ulmme le åvddånibme sáme mánájgárdijn
gånnå sámegiella åvddånahttem le guovdátjin.
sámedigge sihtá danen dán pládnaguhttalin
vuorodit sáme gielav, mánáj rievtesvuodajt, ak-
tisasjbargov itjá aktøraj, máhttolåpptimav ja
værmádakásadimev, pedagogalasj nævojt, rekrutte-
rimav, dutkamav, dieh-tojuohkemav ja bagádallamav
nannit.
sámedigge ájggu dán ájggegávdan ruhta-
doarjjagijt sáme mánájgárdijda árvustallat.
Fylkaålmmå jåhtuj biedjá mánájgárddepolitih-
kav stáhta doarjjagij háldadime baktu, dahka-
musájt mánájgárddelága ja suohkanijt bagádallat.
Fylkaålmmå koordineri ja álgat åvddånahttembar-
gov suohkanijn ja mánájgárdijn ja katisasjbarggá
sámedikkijn ásadit sáme mánájgárddekonferánsajt.
Fylkaålmmå juohká diedojt rievtesvuodaj ja fálal-
dagáj birra, i.i.
mánájgárddefálaldagáj sáme mánájda.
Máhttodepartementan le bajemus åvdåsvásstádus
åvddånahtátjit kvalitehtav ja stivrrimav ja ruhtadi-
mev mánájgárddesuorgen.
Departemænnta juohká
sámediggáj rudájt kap.
231, 50påsta badjel.
Depar-
temænnta aktisasjbarggá sámedikkijn dåjmajt tjuov-
volit ráddidusá strategijajt máhttoåvddånahttemin
ja rekrutterimi mánájgárddesuorgen.
Diehtojuohkem mánájgárdde-
ásadime birra sámij mánájda
Diehtojuohkem rievtesvuodaj ja fálaldagáj birra
sáme mánájda: Viertti diedojt sáme mánájgárd-
defálaldagáj birra buorebut juogeduvvat, sihke
mánájda sáme mánájgárdijn ja sáme mánájda dáro
mánájgárdijn.
Máhttodepártemænnta galggá aktan
sámedikkijn diedojt juohket æjgádijda, auohkanijda,
ja mánájgárddeæjgádijda sáme mánáj rievtesvuodaj
birra ja makkár fálaldagá ja doarjjaårniga gávnnuji.
MÁRKoMÁnÁK sÁME MÁnÁJGÁRDDE le
priváhta mánájgárde skánijn oarjje-Tråmså.
Mánájgárdde dåjmaduvvá Várdobáiki sáme
guovdátjis.
Mánájgárden li 18 ållesbæjválasj
saje ja 3,2 stuoves virgge.
Mánájgárdde fálla
sajijt mánájda Evenássje, skáne ja Gieldanuore
suohkanijs.
Gallegattjajn mánájs le sámegiella
sijddagiellan.
Muhtem máná gulli sámegielav
berrahijs, d.d.
ádjájs ja áhkujs.
De lidjin dárbo
ienep sámegielak barggijs jus sámegiella
galggá bæjválattjat gullut.
akta prosjækta-
bargge guhti le gålmmi vahkkuj mánájgárden
le tjalmostam njálmálasj sámegiellaj lavllagij
ja ståhkusij baktu, duov dáv tiema baktu dagu
rievsagahttem ja guollim ja ietjá tiemá gånnå
sáme giella ja kultuvrra le oajvvetiebmán.
ståhkusa gånnå le ánnsidummávso li aj anon
Máná li sámegielak birrusijn ja ietjá
birrusijn maŋen læhkám gånnå le sábmáj
ságastallam tjalmostuvvam.
Mánájgárde bargge le stuorra åvddånimev
vuojnnám.
Prosjevta tjadá le aj åvdedum
læhkám lasse sierrapedagogihkalasj máh-
tudagá lasedibmeguovtegielakvuoda birra
barggijda.
sámedigge ruhtadij dáv gålmåjahkásasj pro-
sjevtav assen guhkesájggásasj rahtjamussaj.
Ulmmen le máná galggi máhttet oadtjot åh-
padusáv sámegiella vuostasjgiellan gå skåvllåj
álggi.
Maŋŋela prosjevta ájge le mánájgárdde
álgadam prosjevtav
"Åhpa muv sámegielav åvddål skåvlå álgo".
Dietojuohkem gájkka suohkanijda: Dámedigge
ájggu dahkat bagádusáv sierra doarjjagij birra sáme
mánájgárdijda, dán vuolen aj diedojt ma guosski
fálaldágájda dáttja mánájda sáme mánájgárdijn.
Departemænnta galggá bagádusá juohkemav
vásstedit.
Departementajn, fylkaålmmåjn ja sámedikkijn
le aktisasj åvdåsvásstádus bádtjit suohkanijt ja
mánájgárddeæjgádijt ásadit mánájgárddefálaldagájt
sáme mánájda.
Åvdåsvásstádus: Máhttodepartemænnta ja Sámedigge
Ájggemierre: 2009
Máhtudakåvddånibme gielajn
guovdátjin
stuorra hásstalussan le rekrutterit sámegielak
mánájgárddebarggijt.
le dahkam sierra strategijajt åvddåskåvllååhpa-
diddjijt rekrutteritjit mánájgárddáj 2007-2011, aktan
jahkásasj doajmmaplánaj.
strategijajn dættoduvvá
náv "mánájgárdijn sáme mánájn le dárbbo barggijda
sámegielak máhtudagájn".
sd.diedádusán.
(2007-2008) Giella råvijt dahká dættoduvvi aj dárbo
sáme mánájgárdijda ja mánájgárdijda sáme mánáj
bargge gudi dåbddi sáme gielav ja kultuvrav.
Máht-
todepartemænnta sihtá nannit rahtjamusájt rekrut-
teritjit ienep åvddåskåvllååhpadiddjijt mánájgárdij-
da, dán vuolen sámegielak åvddåskåvllååhpadiddjijt,
bs.
dåjmajt sd.diedá.
Máhttodepartemænnta le álgadam sierra máhtudak-
strategijav Máhtudahka mánájgárdijn - strategija
máhtudakåvddånáhttemij mánájgárddesuorgen
Dættoduvvam le sáme máná hæhttuji
oadtjot doarjjagav ietjasa gielav bisodittjat.
todepartemænnta le biedjam rudájt máhtudakdåj-
majda.
Mánágárddeæjgáda máhtti åhtsåt stáhta
máhtudakdoarjjagijt suohkanij baktu.
Ájnas le jut
suohkana ja priváhta mánájgárddeæjgáda arvus-
mahtti sáme mánájgárdijt ja mánájgárdijt sáme
mánáj ruhtadoarjjagijt åhtsåt, sierraláhkáj sámegiela
Máhttodepartemænnta ájggu rudájt biedjat giel-
lamáhtudagá åvddånahttemij barggijda sáme
mánájgárdijn ja mánágárdijn sáme mánáj.
temænnta ájggu aktisasjbargujn sámedikkijn dahkat
dåjmajt.
Gå galggá vaddet buorre giellaoahpov, de gájbbe-
duvvá sáme mánájgárdde bargge máhtti sámegielav
ja dav dåjmalattjat adni.
Ájnas le jut mánájgárd-
deæjgát vaddá máhttelisvuodav bárggijda sáme-
gielav oahppat.
Giella le kultuvrraguodde ja ållu
guovdátjin sáme árvojt ja máhtudagájt joarkkemin.
Mánájgárdde æjgáda hæhttuji vájmmelisát åhtsåt
sámegielak barggijt gå almodi mánájgárddevirgijt.
Ållu ájnas le barggijn le buorre máhtudagá duon
dán árbbedábálasj dåjmajda ja vaj máhtti oahp-
pat bágojt ja moallánagájt ma li luondulattja duon
dán dilen.
Jus mánájgárden ij le máhtudahka, de
viertti mánnágárdde viedtjat ressursajt ålggolis.
Mánájgárddáj le aj ájnas liehket diedulasj ja vaj
tjielgga ulme le gåktu sij barggi giela ællánahttema
Makkár oahppamvuoge váldeduvvi adnuj le
ierit ietján tjanádum bájkálasj dilijda ja guovlo giel-
ladilláj.
Mánájgárdijda le ájnas duolloj dálloj ietjasa
sáme giellaåhpadusáv árvustallat.
Mánájgárde viettiji
åvddånbuktet sáme gielav, ietjasij dokumentajn ja
galbajn.
Guovtegielakvuodan le gatjálvissan máhttet goap-
pátjijt gielajt nav buoragit gå máhttelis.
Guovtegielak
mánájgárdijn/åssudagájn gånnå sáme ja dárogiela
aneduvvi, hæhttuji bargge adnuj válldet moadda
strategija, vuoge ja prinsihpa åvddånahtátjit guovte-
gielak dåbdåv, nav vaj e agev sámegielav ierit vállji
guládallamgiellan jus dárogielaga jali dáro-sámegie-
laga li tjoahken11.
Dárbbo le åvddånahttembargos ja vuogádusåvd-
dånahttemis giellaåhpadusán sáme mánájgárdijn ja
mánágárdijn sáme mánáj.
Åvdåsvásstediddje: Máhttodepartemænnta aktisasj-
bargujn Sámedikkijn ja guoskadaládum fylkaålmmåjn.
11 Øzerk/Juuso: 1999: Pedagogisk idébok for tospråklige
barnehager, 27. bielen.
Pedagogalasj nævoj ma li hiebaduvvam sáme
mánájda ja sáme mánágárijda ma tjuovvoli giella-
bargov mánájgárdijn vádnuhi.
Rámmaplána tjuov-
volibmen mánájgárde sisano ja dahkamusáj birra, le
Máhttodepartemænnta dahkam duov dáv tiebmá-
girjátjijt, dáj gaskan aj sáme kultuvrra mánájgárden.
Girjátja le juogedum divna rijka mánájgárdijda.
Jage
2009 alluj galggi dagáduvvat girjásj giellabirrusa ja
giellaarvusmahttema birra.
Girjásj galggá jårggåluv-
vat sámegiellaj.
Máhttodepartemænnta galggá aj
jårggålit rámmaplánav mánájgárdij sisano ja dahka-
musáj birra julev- ja oarjjelsámegiellaj.
ájggu departemænnta dahkat jiednafijlajt nuort-
tasáme rámmaplána jårggålussaj.
Departemænnta
árvustallá dahkat dav sæmmi oarjjel- ja julevsábmáj.
Máhttodepartementajn aktisattjat le sámedigge
gárvedime bagádusáv mij galggá vuosedit bálggáv
mij máhttá liehket mánájgárde sisadno mij gullu
sáme giella- ja kultuvrraåvddånahttemij.
aktisasjbarggo ja aktijvuoda mánájágárde ja skåvlå
gaskan le ållu ájnnasa sáme mánnáj gå galggá
åtsådallat aktelasj giellaåvddånahttemav Máhttode-
partemænnta ájggu nuorttasámegiellaj jårggålit
bagádusáv:"Fra eldst til yngst.
Samarbeid og sam-
menheng mellom barnehage og skole"- "Boarrasab-
musis nuoramussaj.
Aktisasjbarggo ja aktijvuoda
mánájgárde ja skåvlå gaskal", ja dan maŋŋela árvus-
taláduvvá jårggåluvvat julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Bagádus máhttá liehket ájnas nævvon sihkaras-
stemin ja vaj sáme máná ja sijá æjgáda oadtju
åtsådallat buorre sirddemav institusjåvnåj gaskal.
Máhttodepartemænnta galggá dahkat bagádallam-
nævojt giellaarvusmahttema birra æjgádijda gejn li
máná mánnáruhtamávso álldarin.
ájggu dájt nævojt nuorttasámegiellaj jårggålit, ja dan
maŋŋela árvustaláduvvá julev- ja oarjjelsámegiellaj
jårggåluvvat .
Mánájgárdijda, mánájgárddeæjgádijda ja suohka-
nijda mánájgárddeoajválattjan, le ájnnasin oadtjot
dakkár diedojt ma máhtti vaddet arvusmahttemav
giellabargguj mánájgárden.
ájggu láhtjet dilev nav vaj diehto- ja åtsådallamoabl-
lom buorre giellaåvddånahttemdåjmajs (dán vuolen
aj giellalávggomprosjevtajs) gávnnuji departementa
ietjasa webbabielen, ådåsgirjijn ja ietjá hiebalgis
kanálaj baktu diedojt oablodit suohkanijda ja
mánájgárdijda.
Åvdåsvásstediddje: Máhttodepartemænnta
vuodoåhpadusfálaldahka sámegiellaj ja
sámegielan
Máhttodepartemænnta galggá láhkavaddemav ja
vuodoáhpadusá tjadádimev álmmukrievtesvuodaj
ævtoj sissŋelij oadtjot, ja vájmmelisát dahkat nav
vaj juridihkalasj ja politihkalasj vælggogisvuodaj
gáktuj majt Vuodna le iLo-konvensjåvnå nr 169 ja
Ån-sjiehtadusá iemeálmmugij rievtesvuodaj birra
vælggogis rievtesvuodaj adnemin.
Åhpadusláhka le dat mij vuodoskåvlå ja joarkkaskåv-
lå åhpadusáv reguleri 6-2 § juohká vuodoskåvlå
dásen guovlojt ålggolin ja sissŋelin sámegiela
háldadusguovlo.
Háldadusguovlo sissŋelin le gájkajn
vuodoskåvlå álldarin rievtesvuohta åhpadussaj
sámegiellaj ja sámegielan.
Háldadusguovlo ålggolin
le binnemusát lågev oahppijda gudi sihti åhpadusáv
sámegiellaj ja sámegielan rievtesvuohta åhpadussaj
ja nav guhkás jus vil gudás li juohkusis.
Guovlojda
ålggolin sámegiela háldadusguovlo le sámijda vuo-
doskåvlå álldarin rievtesvuohta åhpadussaj sáme-
gielan.
Daj bálij gånnå ij máhte åhpadusáv vaddet
klássan åhpadiddjijn, rahpá láhka máhttelisvuodav
"sadjásasj vuogij milta dákkár åhpadussaj".
Dát sihtá
javllat buojkulvissaj guhkásåhpadussa.
Åhpadusláhka 6-3§ le mærrádusá sáme joarkkaåh-
padusá birra.
Dánna nammaduvvá "sámijn
joarkkaåhpadusán le rievtesvuohta åhpadussaj
sámegielan." Daj bálij gånnå dákkár åhpadus ij máhte
avta skåvlån vatteduvvat máhttá i.i.
guhkásåhpadus
aneduvvat.
Vijdábut de vaddá láhka mærrádusájn
"muhtem skåvlå galggi fállat åhpadusáv sámegiellaj
jali sámegielan jali sierra sáme fágajn joarkkaskåvlån
sissŋelin sierra kursaj jali sierra juohkusijda.
Fylkasuo-
hkan máhttá aj ietján fállat dákkár åhpadusáv".
sáme åhpadusá åvdåsvásstádus le juogedum
moatte doajmme gaskan.
• suohkanijn/fylkasuohkanijn le åvdåsvásstádus i. i.
mánájgárddefálaldagá ja vuodoåhpadusá pláni-
mis, látjedimes ja tjadádimes.
• Fylkaålmmåjn le åvdåsvásstádus i. i oatsodimes ja
loabálasjdárkestimes, gujttimássjijs, diehtojuoh-
kemis ja bagádallamis, lágaj ja mærradusáj tjuov-
volimes ja adnujválldemis, ja doarjjagij koordineri-
mis ja juohkemis.
• Åhpadusdirektoráhtan le åvdåsvásstádus i. i.
diededit ja álgadit paralella oahppoplánajt Máht-
tolåpptimin- sáme, dahkat bagádusájt aktelasj fá-
gajn, rápportajt bærrájgæhttjijs oadtjot, sámedig-
gáj ruhtadoarjjagijt t åhpadussaj sámegiellaj ja
sámegielanháldadi juollodum stáhtabudsjehta
badjel ja bargos mij tjuovvu guovdásjvattedum
eksámenijs sámegielan vuostasj ja nubbengielan.
Ållo bargos le sámedikkijn aktisattjat.
• Máhttodepartementan le i. i. åvdåsvásstádus
dahkat lágajt ja mierredit láhkatjállusijt, sáme
giela ja ietjá sierra oahppoplánaj stuorrudagá-
ja ressursaplánajs, fáhka- ja tijmmajuohkemis,
bajemus diehtojuohkemis suorgen ja sámedikkijn
konsulterimis.
sámedigge mierret oahppoplánajt sámegielan vuo-
do ja joarkkaskåvlåjda ja oahppoplánajt sierra sáme
fágajda joarkkaåhpadusán, ja sámedigge vaddá
aj láhkatjállusijt sisano birra nasjonálalasj oahp-
poplánajn 2-3§ ja 3-4 §, mij sáme álmmugav vælg-
gogissan dahká giela-, kultuvra- ja sebrudakiellema
åhpadusá hárráj bs.
6-4§ åhpaduslágan.
sámedigge
iesj vuorrot, ja dahká ja álgat dåjmajt suorgen ietjas
politihka duogátjijn.
sámedigge le avtaárvvusasj
konsultasjåvnnåbielle stáhta oajválattjaj ja goappá-
tja biele libá vælggogisá guorrasit tjoavddusij gáktuj.
oahppe gejn le iesj ájnegasj rievtesvuohta åhpadus-
saj sámegielan, máhttá vuodo- ja joarkkaskåvlå
åhpadusán válljit tjuovvovasj 4 lágásj oahppoplána
dárogielan ja sámegielan:
oahppijn gejn le sámegiella vuostasj- jali nub-
bengiellan ælla bákkulasj amásgiela/gielalasj
tjegŋudahka vuodoskåvlån ja amásgiela joark-
kaskåvlå åhpadus, valla sijájn le rievtesvuohta dákkár
åhpadusáv oadtjot jus sihti.
skåvllåæjgát máhttá
fállat sámegiela åhpadusáv amásgiela oahppoplána
oahppe gudi åhpadusáv oadtju sámegielan
amásgiela oahppoplána milta, e besa dárogiela nub-
bengiela åhpadusás ja árvustallamis.
Darogiela ja sámegiela åhpadusájt hæhttuji geh-
tjadallat aktisattjat gå dárofáhka "vaddá" tijmajt
sÁME
DÁRo
oahppapládna
sámegiella vu-
ostasjgiellan 1
oahppopládna
dárogiella
oahppijda gejn
le sámegiella
vuostasjgiellan
oahppijn le
rievtesvuohta
bessat árvustal-
lamis ja åh-
padusás dáro
nubbengielan.
vuostasjgielan-
sámegiella 1
dárogielan
(nasjåvnålasj)
Guokta vuos-
tasjgiela.
oahp-
pijn le rievtes-
vuohta bessat
árvustallamis
ja åhpadusás
dáro nub-
bengielan.
sámegiella
nubbengiellan-
sámegiella 2
sámegiella 3
sámefáhkaj.
sáme ja dáro fágajn li moadda aktisasj-
oasse, ja danen la ájnas lahka aktisasjbargojn dá
guovta fága gaskal, bs.
ulmev oahppoplánan sáme-
giella vuostasjgiellan ja ulmev dárogiella oahppijda
gejn le sámegiella vuostasjgiellan.
Dáro- ja sámegiela åhpadusá plánim ja organi-
serim le hásstalussan skåvlåjda ja skåvllåæjgádijda,
sierraláhkáj skåvlåjda sámegiela háldadusguovlo
ålggolin.
Dát galggá dáhpáduvvat sissŋelin mierre-
dum tijmmalågo ja mierredum oahppoplánaj milta,
sæmmibåttå gå rievtesvuoda hiebadum åhpadussaj
åhpaduslága 1-3.
§, galggá dievdeduvvat.
sámeåhpadusá plánim ja hiebadibme le åhpadiddjij-
da hásstalussan.
Juohkka jahkedásen máhttá liehket
oahppe ma li oalle sámegielaga, oahppe gudi máhtti
vehin sámegielav ja oahppe gudi e majdik máhte,
valla sihti sámegielan åhpadusáv.
Åhpadus galggá
gájkajda hiebaduvvat.
statistihkan "Samiske tall forteller 1 - kommentert
statistikk 2008" Fágalasj analyjssajuohkusis sáme
statistihkán åvddånboahtá sámegiela oahppelågo
binnom le nubbengielafágan boahtám, ja de le
sierraláhkáj oarre dágástallat nubbengiela ævtojt.
Dákkár dágástallamin hæhttu ulmusj gæhttjat
oahppij ålles barggonoadev ja skåvlåj ja åhpadiddjij
ævtojt åhpadusáv oahppijda hiebadittjat.
Ævto ma
hæhttuji dágástaláduvvat ja árvustaláduvvat le i. i.:
• oahppopládna ja tijmmalåhko dárogielan
(vuostasjgiellan) oahppijda gejn le sámegiella
nubbengiellan
• Åhpadusá organiserim ja plánim
• sámegiela åhpadusá ruhtadimev
• Viehkkenævo åhpadiddjijda (bagádusá j. n.
Årnik viertti árvustaláduvvat.
Viertti gehtjaduvvat
gåktu oahppopládna ja tijmmalågo dárogielan
doajmmi.
Dáj båhtusij duogátjijn viertti hiebadibme
åvddålijguovlluj árvvaluvvat.
suohkana ja fylkasuohkana oadtju jahkásattjat sierra
mierredum ruhtadoarjjagav sámeåhpadussaj, d.s.j.
åh-
padusáv sámegiellaj ja sámegielan.
Doarjjaga galggi
buktet ruhtadimijt nav vaj sámegiella sáme oahp-
pijda vuodo- ja joarkkaskåvlån åhpaduvvá.
de galggi doarjaga aj dahkat nav vaj åhpadiddjij
máhtudahka sámegielan ja kultuvran nanniduvvá.
suohkana ja fylkasuohkana li vælggogis vaddet
åhpadusáv sámegielan oahppijda gejna le åhpadus-
lága milta rievtesvuoda.
Áhpadusdirektoráhtta le
buktám doarjjaårniga árvustallamav departemæn-
ntaj jagen 2008.
Máhttodepartemænnta sihtá dát
galggá tjuovvoluvvat sierraláhkáj viertti ulmmejåk-
såma árvustaláduvvat, ja gehtjaduvvá suomagiela
doarjjaårniga aktijvuodan.
Departemænnta le ájgij
milta registrerim duhtamahtesvuodav doarjjaga
stuorrudagá gáktuj.
Máhttodepartemænnta ájggu
jahkásasj budsjæhttagiehtadallama aktijvuodan
dáv árvustallat.
Dættoduvvat val viertti jut oahppij
rievtesvuoda le stuovvása berustahtek doarjjaga
stuorrudagás, ja suohkana hæhttuji åttjudit buorre
kvalitehtav fáladagájda nav vaj åhpadusá ulmme
jåvsåduvvá.
Guoradallat oahppij sámeåh-
padusá árvustallamav
nav gåktu le tsuojggiduvvam sd.
diedá.
(2007-2008) sámepolihkka, de le moatten sebrudagá
suorgijn dihto vánesvuohta dassta mij dáhpáduvvá
skåvllåárggabiejven.
i. i. vuojnnu tjoahkkájlåhko
oahppijs gudi sámegielav válljiji, le unnánasj binnum
maŋŋela gå Máhttolåpptim doajmmagådij, valla
sámegiela åhpadusá åhtsåma le målsudahkkása fyl-
kas fylkkaj.
Åhpadusdirektoráhtta ájggu guoradallat
åttjutjit buorep duogásjdiedojt man láhkáj oahppe
oadtju ietjasa sámegiela åhpadus rievtesvuodajt,
ja gåktu oahppe ietja åhpadusáv árvustalli.
Ájg-
gomussan le i. i. oadtjot stuoráp vuodov máhttelis
rievdádusájda sámeåhpadusán nav vaj buorebut
máhttá oahppij åhpadusdárbojt gåbttjåt.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhtta Ájgge: 2009
Bagádusá galggi dagáduvvat nav vaj åvddån-
boahtá gåktu máhttá buorre hiebadum åh-
padusáv vaddet.
Fágaj oahppoplánaj bagádusá
e galga liehket dakkára ma gåbttji ålles plánav,
ienni vaddet buojkulvisájt gåktu åhpadus
máhttá plániduvvat ja tjadáduvvat ja gåktu
oahppe máhtti árvustaláduvvat duon dán dásen.
Bagádusá vierttiji vaddet konkrehta buojkulvisájt
gåktu máhtudakmihtojda máhttá vaddet konkreh-
ta sisanov juohkka dásen ja buojkodit åvddåni-
mev dásij gaskan.
Bagádusá LK06-s:aj dagáduvvi sæmmi láhkáj gå
bagádusá LK06:aj, dsj.
dahkamusgirjij milta Máht-
todepartementas Åhåadusdirektoráhttaj.
Bagádusá galggi dahkat nav vaj åhpadus sámegie-
lan ja dárogielan orgániseriduvvá nav vaj oahppe
oadtju åhpadusáv doajmme lágaj ja njuolgadusáj
gájbbádusáj gáktuj.
Bagádusá sámegiella vuostasj-
giellan ja sámegiella nubbengiellan vierttiji vuoro-
duvvat.
Åhpadusdirektoráhtan le oajvvevásstádus
bagádusájt dagádtjit, aktisasjbargujn sámedikkijn.
Rátjaduvvá gærggat bagádusáj sámegiella vuostasj-
giellan ja sámegiella nubbengiellan 15.05.2010.
Dåj
ietjá bagádusáj barggo mierreduvvá Sámedikke ja
Åhpadusdirektoráhta gaskal.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhtta
aktisasjbargujn Sámedikkijn
Suohkanij ja fylkasuohkanij
sámegiela åhpadusá rievtesvuodaj
Åhpadusdirektoráhtta ja fylkaålmmå li da gudi
suohkanij vælggogisvuodajt ja oahppij rievtesvuo-
dajt åhpaduslága milta bærrájgæhttji.
Dát gullu
sámegiela åhpadusán aj.
Máhttodepartemænnta le
gåhttjom Åhpadusdirektoráhtav jagen 2009 tjadádit
bærrájgæhtjov gåktu suohkana ja fylkasuohkana
tjuovvoli sáme oahppij rievtesvuodajt åhpaduslága
milta, dán vuolen aj oahppij máhttelisvuodajt oahp-
ponævojda.
sámedigge galggá sæhkáj bærrájgæht-
tjo bárgguj.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhtta/fylkaålmmå
Moadda suohkana aktisasjbarggi sámegiela åh-
padusán guhkásåhpadusá baktu.
Fylkasuohkana
barggo guhkásåhpadusá åhpadiddjij værmádahka
viertti vijdábut åvddånahteduvvat, ja viertti guovlo-
lasj tjåhkanime ásaduvvat åhpadiddjijda allaskåvlåj
aktisasjbargujn.
Værmádahka galggá ásaduvvat
åhpadiddjijda gænna le sámegiela guhkásåhpadus.
Åhpadusdirektoráhtta oadtju láhtjet dilev nav vaj
dákkár værmádahka ásaduvvá.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhtta /
Fylkaålmmå/allaskåvlå
Aktisasjbarggo Svierigijn
sámeåhpadusá birra
2005 tjavtja ja 2006 gidá lij aktijvuohta svieriga ja
vuona departementajn majn le åvdåsvásstádus
sámeåhpadusás dágástalátjit oarjjelsáme vuodoåh-
padusáv rádjáguovlojn.
sáme mánájn svierigin ælla
vásstediddje rievtesvuoda dagu sáme mánájn Vuo-
nan.
oahppe oadtju fálaldagáv sámegielan iedne-
giellan, valla ælla dagádum sierra oahppoplána sáme
oajvvaduváj i. i. goappátja rijka galggin
guoradallat máhttelisvuodajt ja hieredusájtma luluj
gávnnuji njuolgadusájn mij guosská vuodoskåvlå
åhpadusá aktisasjbargguj rájáj badjel.
Tjielgas le
huoman dánna lisj juridihkalasj gássjelisvuoda masi
ij le nav álkke tjoavddusijt gávnnat.
Dát guosská i.
i. goappán rijkka galggá liehket oajválattjan åh-
padusájn ma rájájt rastidi, ja jus soames bále rijka
æbá le avtamielalattja konkrehta åhpadusá hárráj ja/
jali fálaldagá ruhtadibmáj.
Hásstalusá le árvustalá-
dum sámekonvensjåvnå bargo aktijvuodan.
Máhttet aktisattjat rájáj badjel barggat le ájnas, sier-
raláhkáj mij guosská oarjjel- ja julevsáme åhpadussaj
ja åvddånahttemij.
aktijvuodav válldet svierigijn dágástalátjit mákkár
máhttelisvuoda li gávnatjit tjoavddusijt majt oahppe
goppátjij rijkajn máhtti ávkástallat.
Ájgge: 2009 gidá
Aktisasjbarggo Suomajn sáme
åhpadusá birra
suomajn aktisasjbarggo le ienemusát læhkám
tjanádum skåvlåjda sirman ja Uhtsjågån aktisasj
åhpadusájn guokti vahkkuj.
sidot le joarkket dájna
Duodden de viertti guhkásåhpadusá
plána tjuovvolibmáj buorebut látjeduvvat aktisasj-
bargguj rájáj rastá divna gålmå sáme gielajda.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhttat/
Fylkaålmmå Nordlándan, Tråmsån ja Finnmárkon
sámedikken le åvdåsvásstádus háldadit ruhtadoarj-
jagijt sissŋelin økonomalasj rámmaj ma juolloduvvi
stáhtabudsjehta baktu sáme oahpponævojda.
stuorra oahpponævo vánesvuohta le ájn oarjjel-,
julev- ja nuorttasámegiellaj ma li åvddånahtedum
Máhttolåpptima - sáme gáktuj.
akta hásstalusssan
le oadtjot nuoges oahpponævvotjállijt jus ep galga
"masset" fáhkaulmutjijt skåvlås.
Sámedikke stratega-
lasj plánan oahpponævvåvddånahttemij 2009-2012
le oahpponævo vuoroduvvam oarjjel-, julev- ja
nuorttasámegiellaj árvvalusáj milta majt oadtjun
mánájgárdijs ja skåvlåjs guosskavasj guovlojs.
sihka-
rastem diehti oahpponævo båhti oahppijda adnuj,
gálggi oahpponævo liehket navku.
sámedigge le
pilotprosjevtav Divtasvuonan álgadam, gånnå le
ulmmen åvddånahttet Ájluovta skåvlåv resurssa-
skåvllån julevsáme oahpponævoåvddånahttemij.
Åtsådallama dás pilotprosjevtas máhtti aneduvvat
åvddånahtátjit resurssaskåvlåjt oarjjel- ja nuort-
tasámeguovlon aj.
Sáme oahpponævo - buvtadibme,
juogadibme ja jårggålibme
sáme oahppanævoj vánesvuohta le tjalmostuv-
vam moatten aktivuodan.
biejaj Åhpadusdirektoráhtav aktan Fylkaålmmåjn
Finnmárkon guoradalátjit makkár oahpponævo
gávnnuji oarjjel- julev- ja nuorttasámegiellaj ja
ma máhtti aneduvvat Máhttolåpptim - sámen, ja
makkár oahpponævo vádnuni fágajn/tiemájn ja
dásijn.
Guoradallam vuoset li ájn stuorra dárbo sáme
oahpponævojda ma li hiebadum Máhttolåpptimij-
sábmáj.
2009-gidá galggá ásaduvvat aktisasj barggojuogos
gånnå le dahkamussan buktet oajvvádusájt dåjmaj-
da ma máhtti sáme oahpponævvo åvddånahttemav
dåbmarabbon dahkat.
Åvdåsvásstediddje: Sámedigge/Åhpadusdirektoráhtta
Ájgge: Juogos ásaduvvá 2009 gidá
Diehtojuohkemdåjma
sámeåhpadusá rievtesvuodaj ja
vælggogisvuodaj birra
Galggá dagáduvvat/latjeduvvat buorep diehto-
juohkemdåjma sámeåhpadusá rievtesvuodaj ja
vælggogisvuodaj birra, ja sáme oahpponævoj birra
aj.
Diehto galggá mannat fylkasuohkanijda, suoh-
kanijda, æjgádijda ja oahppijda.
Diehtojuohkemijn
galggá dættoduvvat jut skåvllåæjgát viertti diedojt
viedtjat, åvddåla skåvlåj tjáledime, jus oahppe galggá
sámeåhpadusáv.
Dát gullu gå skåvllå álggá, skåvllå
målssomij bále ja gå oahppe manná avta åhpadusá
dáses nubbáj.
Dákkár diehtojuohkem aj galggá ål-
lessjattukåhpadusán.
Diehtojuohkem viertti aj boahtet internæhttaj, ja
brosjyvrajn, Diehto galggá juogeduvvat nav vaj jåkså
divna sáme guovlojda.
Åvdåsvásstediddje: Åhpadusdirektoráhtta/
Fylkaålmmå/ Sámedigge.
Ájgge: Bårggemáno 2009
sijda ma gehtjaduvvi doaresbællán dáttja aktijvuo-
dan, le álu sáme guovdásj guovlojn ja buorre saje
bisodittjat sáme gielav, kultuvrav ja sebrudakiel-
lemav.
Vuodo- ja joarkkaskåvlå le Máhttolåpptima
- sáme baktu vælggogisá vattátjit buorre kvalitehtak
åhpadusáv sáme gielajn, kultuvrajn ja sebrudakiel-
lemijn vuodon.
sijddaskåvlåjn le, dan lahkavuodajn
viesso sáme sebrudahkaj ja árbbedábálasj æládusáj-
da, buorre máhttelisvuodav duohtan dahkat dákkár
Åhpadus ja bajássjaddam sámegielak
birrusin vaddá buorre máhttelisvuodajt ájnegis
oahppáj åvddånahtátjit ietjas sáme gielav luondulasj
adnogiellan.
Giehpep le aj ávkástallat ressursaul-
mutjijt bájkálasj sebrudagán åhpadusán gå skåvllå le
bájkálasj sebrudagán.
sijddaskåvlåj hiejtedibme, nuortta- julev- ja oarjjel-
sáme guovlojn, máhttá buktet nievres vájkkudusájt
giellaåvddånahttemij sáme sebrudagájn ja danen
aj ålles sáme sebrudahkaj.
Vájkkudusá sijddaskåvlåj
hiejtedimijn máhttá liehket ieritjåhttåm sáme sijdajs.
Dát le ájtto smávva sámegielak sebrudagájda ma li
ájnnasin sáme gielav bisodittjat.
ieritjåhttåm máhttá
buktet sjaddobuolvva massá lahkavuodav ja die-
dojt bájkálasj sebrudagás, luondos ja árbbedábálasj
æládusájs gulluvasj terminologijajn.
Åvdåsvásstádus almulasj skåvllåstruktuvras le suo-
hkanijn ja fylkasuohkanijn.
Ráddidus ij máhte
mierredit gåktu skåvllåstruktuvrra galggá suoh-
kanijn ja fylkasuohkanijn, dát gullu vuojn suohkana
iesjmierredibmáj.
sæmmibåttå le aj suohkanijn ja
fylkasuohkanijn åvdåsvásstádus rijkajgasskasasj
vælggogisvuodaj gáktuj sámijda.
Diedulasjvuohta
dán birra viertti buktet alla sjielmáv sijddaskåv-
låj hiej-tedimij hárráj sáme guovlojn ja ij berus
dagáduvvat dárkkelis guoradallamij dagá.
Dát le
aj buojkulvissan masi sámedigge sámelága milta
viertti vatteduvvat máhttelisvuodav javllamusáv
Vájku gåktu, de le suohkanijn åvdåsvásstádus
láhtjet buorre åhpadusfaládagájt, aj sámegielan ja
sámegiellaj, dajda skåvlåjda gåsi oahppe sirdeduv-
vi.
Muhtem bále máhttá aj bájkálasj dile buktet
máhttelisvuodajt buorep kvalitátijvalasj sámegiela
faládagájt gå stuoráp skåvlåjn.
Dá li árvustallama ma
buoremusát dagáduvvi bájkálattjat.
sámedigge sihtá doajmmaplána aktijvuodan ráddi-
dus galggá árvustallat álgadit mierreduvvam doarj-
jagijt sijddaskåvlåjda ma sámegiellaj ja sámegielan
åhpadusáv vaddi.
Raddidus ij vuojne dáv ávkálattjan,
valla vuoset dasi jut Barggo- ja sebrudahttemdepar-
temænnta le bivddim lagáp aktisasjbargguj Ks'ajn ja
sámedikkijn sámepolitihka birra suohkanijn, gånnå
aj suohkana ålgoldisævto sáme fálaldagájda máhttá
liehket tiebmán.
RØRossÁME GUoVLon le åvddånahtedum
lahka aktisasjbargov gaskal institusjåvnåj
gænna le åvdåsvásstádus sáme åhpadusás,
juoga mij buvtij binnemus ieritdiededimev
oahppijs gejn li sámeåhpadus vuodoåh-
padusán.
skåvlåj aktisasjbargujn válldá aajege
sáme giella- ja máhtudakguovdásj sáme oahp-
pev ålles vuodoåhpadusá tjadá, ja tjuovvol
oahppijt gå manni mánájgárdes vuodoskåvllåj
ja vuodoskåvlås joarkkaskåvllåj.
skåvlå, æjgáda
ja oahppe oadtju rádijt, bagádusáv ja diedojt
rievtesvuodaj, åhpadusfálaldagá, giellaválljima,
tijmmajuohkema ja fága tijmmaplánima birra.
GiELLaaRVVUsMaHTTEMPRosJÆKTa
sVÁHKEnin
Jagen 2001 álgadij sámedigge vidájahkásasj
giellaarvusmahttemprosjevtav sváhkena
bajássjad damguovdátjin Engerdal suohkanin.
Giellaarvusmahttemprosjækta lij mánájgárd-
dáj organiseridum das mielas gå máná galggin
oarjjelsámev oahppat luondulattjat bæjvásasj
giellaadnema baktu.
Mánájskåvlån oadtjun
máná oarjjelsáme åhpadusáv, vijdábuj de
oadtjun oarjjelsámegiellaj åhpadusáv moatten
fágan.
Prosjæktalåhpan máhttin máná dábálasj
oarjjelsáme ságastimev dádjadit.
Máhttin aj
vásstedit ja ságastimev oarjjelsábmáj hædodit.
giellaåhpadus ja alfabetiserim
ållessjattugijda
Mij guosská vuodoåhpadussaj ållessjattugijda, de
unnán ietjáláhkáj árvvaluvvá sámegiellaj ja sáme-
gielan åhpadusrievtesvuodaj birra.
Dábálattjat viertti
gájbbádusá sámegiela åhpadussaj duostoduvvat
ållessjattuk sámes guhti vuodoåhpadusáv dárbaj.
§ nammat rievtesvuodajt sámegiela
åhpadussaj.
Dánna le huoman sáhka ietjádis gå
rievtesvuoda ma åhpaduslágas tjuovvu, ja æk-
ton dán mærrádussaj le i. i.
"Rievtesvuohta dahká
juohkkahasj máhttá gájbbedit oadtjot tjadádit
guoskavasj sámegiela ållessjattukkursav iednegiel-
lan, doajmme ållesjattukåhpadusá njuolgadusáj
sissŋelin."
Ållessjattugij åhpadussaj ælla sierra ruhtadoarj-
jaga.
Ålgusgålå hæhttuji gåbtjåduvvat suohkanij ja
fylkasuohkanij rámmaj sissŋelin, ja dákkár fálaldagáj
láhtjem le ájnegis suohkanij ja fylkasuohkanij åvdås-
vásstádus.
Danen le ájnnasin vuorodit åhpadusrudájt
njuolgadusáj ja åhpadusdárboj gáktuj.
sij gudi sihti ållessjattukåhpadusáv, hæhttuji ietja
ietjasa åhpadusdárboj diededit.
Åhpadus le navku ja
galggá doajmme oahppaplánajt tjuovvot.
suohkana ja fylkasuohkana máhtti vaddet oahppo-
lihtojda åhpadusáv vaddet vuodo ja joarkkaskåvlå
åhpadussuorgen.
Åhpadus galggá aj dalloj liehket
navku oasseválldijda.
Valla jus åhpaduslihtto vaddá
åhpadusáv vuodoskåvlå ja/jali åhpadusá suorgen
suohkanijn ja fylkasuohkanijn sjiehtadusá dagá, de
kurssadivut gájbbeduvvá.
Kurssadivut aj gájbbeduv-
vá gå oahppolihto organiseriji kursajt ietjá fágajn ja
tiemájn, i. i. sámegielan.
Guokta sáme åhpaduslihto li, sáme oahppolihtto
ja Merrasáme oahppolihtto, majn li oajvveulmmen
barggat nav vaj åhpadus sáme gielan ja kultuvra-
árben vatteduvvá.
5-jahkásasj sámegiela
ållessjattukåhpadusprográmma
sámedigge ja sáme allaskåvllå le sjiehtadallam
5-jahkásasj sámegiela ållessjattukåhpadusprográm-
mav tjadádit divna sáme giellaguovlojn.
Ulmmen ål-
lessjattukprográmmajn le jåksåt gájkajt gudi e sáme-
gielav máhte vijdes sáme giellaguovlon.
Dåjmajt
ájggu sierraláhkáj tjadádit dåppe gånnå dárojduht-
tempolitihkka le dahkam stuorámus vahágijt.
Ållessjattuk sáme oadtju åhpadusfálaldagájt nuortta-,
julev- jali oarjjelsámegiellaj.
Ulmmen le sáme galg-
gi ietjasa gielav válldet ruopptot ja vaj sáme giella
galggá aleduvvat dassta gå ienebu dav adni.
Gájkka
sáme giellabirrusa galggi bargguj sæhkánahteduv-
vat.
Dat sihtá javllat sáme giellaguovdátja, suohkana
ja ietjá doajmme giellabirrusijn galggi lahka aktisasj-
barggat.
sáme allaskåvllå oadtju åvdåsvásstádusáv
prosjevta praktihkalasj tjádádimes.
Dåjma ruhtaduv-
vi sámedikkes doarjjagij sámeálmmuga fåndas.
Åvdåsvásstediddje: Sámedigge
Iednegiellaanalfabetisma
guoradallam ja sámegiela
åhpadusdárbo ållessjattugijda
sámedigge fállá, sáme allaskåvlåjn aktisasjbargujn,
sámegiela åhpadusáv ållessjattugijda vidá
jahkásasj prográmma baktu.
aktisasjbargujn Barggo- ja sebrudahttemdepar-
tementajn ájggu álgadit guoradallambargov
gånnå le ulmmen ienep diedojt oadtjot iedne-
giellaanálfabetisma birra sámeálmmugin (dåssjå
ulmutja gudi sámásti, valla gudi sámegielav e lågå
jalik tjále).
Guoradallam galggá aj gåbttjåt sámijt
gænna le binná jali vádno sáme giellatjehpu-
dahka.
ij le ulmmen oadtjot ålles guoradallamav
galla ulmutja li dájn juohkusijn, valla guoradallam
galggá sulástahttet vijddudagáv, ja aj åhpadusdár-
bojt árvustallat.
almoduvvá guoradallam- ja dutkamdahkamus
bielnupjáhkásasj jahkevirge sissŋelin.
galggá gåhtjoduvvat dán bargguj oassálasstet.
Åvdåsvásstediddje: Máhttodepartemænnta/
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta/
Åhpadusdierktoráhtta
Ájgge: Gárveduvvat 2010-2012 (gatjálvis goassa
guoradallam álggá)
Alfabetiserimprosjækta Tråmsån
Tråmså fylkasuohkan ájggu álgadit alfabetiserim-
prosjevtav ållessjattugijda fylkan.
Ulmmen pro-
sjevtajn le oassevállde galggi arvusmahteduvvat
formáliserit ietjasa sámegiela máhtudagáv, nav vaj sij
máhtti sámegielav njálmálattjat ja tjálalattjat adnet.
Ájggomussan le studieguovdátja vidán, gudán
sajen Tråmså fylkan kursajt ásadit.
Prosjevta birra le
tjáledum aktisasjbarggosjiehtadusán sámedikke ja
Tråmså fylkasuohkan gaskan.
Vijdábut de rabáduvvá næhttasadje prosjæktaoas-
seválldijda gånnå le máhttelis gielav adnet friddja, ja
guládallat gaskanisá ja prosjæktajådediddjijn.
Åvdåsvásstediddje: Tråmså fylkasuohkan
Dárbbo le sámegiela dutkamijt ja åhpadusájt nannit.
sáme allaskåvllå le guovdásj institusjåvnnå sáme
dutkamværáldin åvdep sáme instituhtajn dutkamås-
sudahkan.
Tråmså universitehtta le juogedum
nasjonálalasj åvdåsvásstádusáv sáme dutkamis ja
åhpadusás Vuonan.
sáme åhpadus guovdásj Tråmså
universitehtan barggá universitehta dutkam- ja åh-
padusdåjmaj nannimijn ma gulluji sáme ja iemeálm-
muga dilijda.
Konkrehta prosjevtaj baktu álgat ja
jådet guovdásj ietjasa dutkamav, ja fágajgasskasasj
-dutkam- ja åhpadusaktisasjbargov álgat ja koordi-
nere.
Bådådjo allaskåvllå vaddá åhpadusfálaldagájt
julevsáme gielan oassen åhpadiddje ja åvddåskåvl-
lååhpadiddjeåhpadusás jali dagu joarkkaåhpadus-
san.
nuortta-Trøndelága allaskåvllå le juogedum
nasjonálalasj åvdåsvásstádusáv oarjjelsáme gielas
åhpadiddjeåhpadusá aktijvuodajn.
sámedigge le tsuojggodam fálaldagá vierttiji sihka-
rasteduvvat guoskadaládum allaskåvlåjn vájku man
binná studentajs le gudi sihti oarjjel- ja julevsáme
åhpadusáv tjadádit.
Dáj åhpadusájn ij goassak
vuordeduvá ållo ulmutja, ja dajnas le sierraláhkáj ájn-
nasin smávva sáme gielajda jut sámegielak máhtu-
dahka gávnnu.
sÁMEDiGGE LE ÁsaDaM stipendav alep
Ulmmen le samegielak fáhkaul-
mutjijt rekrutterimav lasedit duon dán fáh-
kasuorgen.
Jagen 2009 vuoroduvvá sáme
oahpponævvopedagogihkka, åvddåskåvllå- ja
gájkkásasjåhpadiddjestudenta gejn le sáme-
giella fáhkasuorgen, alep åhpadus oarjjel-,
julev-, jali nuorttasámegielan gånnå oarjjel-
sábme ja julevsábme alemusát vuoroduvvi,
joarkkaåhpadus boarrásijhuvson, ja joarkkaåh-
padus duostodit ja máhtsadit psykososiálalasj
skihpudagájt sáme mánájn ja nuorajn.
Jus
ájnegis stipenda rámma li smáve dajna sivájn
gå li ållo dåhkkiduvvam åhttse, de juogeduvvá
avta ållo ruhta gesik.
Nordlánda fylkasuohkan ájggu arvusmahttet
sámegiela máhtudagáv ienedittjat i. i. dajnas
sihkarasstet dåhkkiduvvam fáhkabarggijt sáme
máhtudagáj duon dán virgijn.
Fylkasuohkan
juollot giellaåhpadusstipendajt arvusmahtátjit
ulmutjijt sámegiellaåhpasdusáv válldet.
stipænnda máhttá aj juogeduvvat åhttsijda
gudi sámegielav låhki universitehta- ja allaskåv-
lå dásen ja åhttsijda gejn le sáme giellaåhpadus
joarkkaskåvlån.
Åhpadusinstutusjåvnå mierredit ietja makkár åh-
padusfálaldagájt galggi álgadit ja gåktu dá organi-
seriduvvi.
Máhttodepartemænnta ájggu daj institu-
sjåvnåj gudi fálli åhpadusáv sámegiellaj ja sáme-
gielan aktisattjat tjadá mannat barggo- ja åvdås-
vásstádus juohkemav dáj gaskan, ja ájggu láhtjet
dilev nav vaj lagáp aktisasjbarggo dáj institusjåvnåj
gaskan sjaddá, ja aj aktisasjbargguj ietjá institu-
sjåvnåj ma li guovlojn gånnå le dárbbo sámegiela
åhpadusájs.
Åhpadusinstitusjåvnå máhtti åhtsåt oadtjot vissa
sajijt, i. i. sáme åhttsijda, muhtem åhpadusá åhttsij-
da.
Tråmså universitehtta, Finnmárko allaskåvlån,
Lillehammera allaskåvlån, ja Veterineraallaskåvlån li
sierra saje sáme åhttsijda muhtem åhpadusájn.
Sáme åhpadiddjeåhpadus
sáme allaskåvllåj viertti dárbulasj hiebadáhkkás
sadje ásaduvvat bessat boahtteájge vuodoskåvlå
åhpadiddjeåhpadusá rámmaplánas.
Departemæn-
nta ájggu fámov sirddet sáme allaskåvllåj mij gullu
ådå sáme åhpadiddjeåhpadusá struktuvrraj ja háb-
máj.
Le gal aj nsajenis vaddet bajemus nasjonálalasj
mærrádusájt (láhkatjallusav) háme guhkudagá ja
oajvveåsij hárráj (fágaj, pedagogihka, práksisa jná)
mij galggá gullut sáme vuodoskåvlå åhpadiddjeåh-
padussaj aj.
Rekrutterimvuodo ja sámegielak
åhpadiddjij dárbo guoradallam
Dárbbo le dåjmajt álgadit nannitjit sámegielak
åhpadiddje rekrutterimav.
Departemænnta ájggu
rekrutterimvuodov guoradallat sáme alep åhpadus-
saj ja dárbojt sámegielak åhpadiddjijs.
Dárbbo le aj
oadtjot diedojt åhpadiddjediles sáme skåvlåjs sáme
guovloj ålggolin.
Rekrutterimdåjma sáme
åhpadiddjeåhpadussaj ja
åhpadiddjeåhpadussaj sámegiela
fágajn
sámegiellaj ja sámegielan åhpadiddjeåhpadusán le
unnán rekrutterim.
Dárbbo le sierra dåjmaj lásedit-
tjat berustimev åtjåtjit sáme åhpadiddjeåhpadussaj
jali sámegiela fágajn dáro åhpadiddjeåhpadusán.
Rekrutterimdåjma vierttiji plániduvvat ja tjadáduv-
vat dajs institusjåvnåjs ma åhpadusáv fálli, ja majn
li buoremus diedo birrusijs gåsstå le luondulasj
studentajt rekrutterit.
Departemænnta biedjá rekrut-
terimdåjmajda ruhtadimev.
Rekrutterimratjástibme
Finnmárkon - niehkovigge
sáme allaskåvllå, sámedigge, Ks Finnmárkon,
Finnmárko allaskåvllå ja Fylkaålmmå Finnmárkon le
álgadam rekrutterimtatjástimev åttjudittjat ienep
studentajt dán guovte åhpadiddje allaskåvlåjda.
Ratjástime namma le "Drømmejobben/Gollevirgge";
http://www.hifm.no/drommejobben
Åvdåsvásstediddje: Fylkaålmmå Finnmárkon
Ájgge: ådåjakmános 2009 - biehtsemánnuj 2009
2009 jage rájes álgij årnik studentajda gudi ålliji
muhtem åhpadiddjeåhpadusáv i. i. masterprográm-
mav åhpadiddjeåhpadusás gielajn jali realfágajn,
gånnå oadtju luojtedum oasev åhpadusluojkas gå li
dævddám ienemusát 60 oahppatjuorga sámegielan
oassen vuodoåhpadusás åhpadiddjen.
Joarkkaåhpadus sámegielan
åhpadiddjijda
Máhtudagá kvalitehtta - joarkkaåhpadus åhpa-
diddjijda (Kompetanse for kvalitet - videreutdanning
for lærere), fáladuvvá åhpadussa ienemusát 60 åh-
padustjuorgaj rádjáj da gålmå sámegiellaj sáme al-
laskåvlån, Bådådjo allaskåvlån ja nuortta-Trøndelága
allaskåvlån.
Ulmutja galggi máhttet diehtet goassa
åhpadus álgeduvvá.
Åhpadusfáládagájn galggi
liehket vuostatjin åhpadiddjij hárráj, valla máhtti aj
rabáduvvat ietjá dåhkkiduvvam åhttsijda.
21. doajmma
Departemænnta doarjju sáme giela kursajt ja
åhpadusájt duon dán dásen ma aktisattjat or-
ganiseriduvvi aktan sáme allaskåvlåjn, ietjá
åhpadiddjeåhpadusinstitusjåvnåjs ja sáme giel-
laguovdátjijs.
Sierra dåjma giellaåvddånimev
nannitjit oarjjelsáme ja julevsáme
guovlojn
oarjjel ja julevsámegiela li ájtedum dilen ja dárbbo le
dåjmajda ma li njuolgga hiebadum sierra dárbojda
dáj sebrudagájn.
Máhttá liehket dåjma d. d. oarjjel-
sáme resurssaguovdátjij ásaduvvamij ja nannimij,
máhttelisvuodajda ållessjattukåhpadussaj ja famil-
lja vuodo åhpadussaj julev- ja oarjjelsámegielan ja
nannitjit bájkálasj ja guovlolasj giellasajij mánájda,
nuorajda ja ållessjattugijda nannitjit.
oarjjelsáme ja julevsáme sebrudagá iesj åvddånbukti
ietjasa dárbojt gielav nannitjit.
Danen biejaduvvá
sierra ruhta prosjevtajda ma máhtti julev- ja oarjjel-
sáme gielav nannit.
temænnta vuorddá Fylkaålmmå nordlándan dájt
rudájt háldat.
Åvdåsvásstediddje: Barggo- ja sebrudahttemdeparte-
mænnta/Fylkaålmmå Nordlándan
Ájgge: Doajmmaplána doajmmaájgen
Oarjjelsáme giellabiesse
Fylkaålmmå nordlándan ja sámeskåvllåstivrra svieri-
gin le aktan dahkam prosjæktaplánav oarjjelsáme
giellabiesijda.
Ulmmen le ælládahttet, nannit ja åvd-
dånahttet oarjjelsámegielav.
Prosjevtan le ulmmen
jåksåt gájkka oahppijt gejn li oarjjelsáme åhpadus
vuodoskåvlån Vuonan 6.-9. klássagijda ja 5.-8. klás-
sagijda svierigin.
Duodden galggá liehket æjgádij
tjuovvolibme sijájt gænna li máná oassálassten.
sij
gudi åhpadiddjen oassálassti, lågådiddje ja arvus-
mahtte prosjevtan sjaddi aj oadtjot máhttelisvuodajt
fágalasj tjiegŋudahttemij jus le ávkálattjan pro-
sjæktaj.
Vuostasj giellabiesse lij Mittådalenin 2008.
Giellabiesen lidjin 70 oassálasste.
dahttemdepartemænnta le juollodam ruhtadimev
prosjæktaj 2008 jage ja ájggu ájn joarkket prosjevtav
doarjjot.
Prosjevtan le plánidum guokta giellabiese jahkáj
gålmå jahkáj.
Åvdåsvásstádus: Fylkaålmmå Nordlándan
Åvddånahttemprosjækta Nuortta-
Trøndelága fylkasuohkanin
nuortta-Trøndelága fylkasuohkan le 2008 rájes
sámegiela háldadusguovlo sissŋelin, ja ájggu jagen
2009 ásadit 3-jahkásasj åvddånahttemprosjevtav
åvddånahtátjit ja nannitjit oarjjelsáme gielav ja
kultuvrav.
Prosjevtan le sierra dæddo aktanahttet
sámegiela åhpadusáv.
Prosjækta galggá åvddånaht-
tet modellajt aktanahtátjit sámegiela åhpadusáv
13-jahkásasj skåvllåájgen ja alep åhpadusán, ja
åvddånahttet dåjmajt gånnå giella ja kultuvrramáh-
tudahka aktan gehtjaduvvi.
aktisasjbarggoguojme
prosjæktaj le snåasen tjïelte ja ietjá dåjmadiddje
vuodoåhpadusán ja alep åhpadusán.
Barggo- ja
sebrudahttemdepartemænnta doarjju prosjevtav.
Åvdåsvásstediddje: Nuortta-Trøndelága fylkasuohkan
Lullesáme giela ja kultuvra
ællánahttem
Lullesáme musea njávddámin (neidenin) le álgadam
bargov 3 jahkásasj prosjevtajn mij galggá ællánaht-
tet gålldåsáme gielav ja kultuvrav rádjárasstididdje
aktisasjbargujn lulle-/gålldåsámij gaskan Vuonan,
suoman; ja soajttá aj Ruossjájn.
aktijvuohta ásaduv-
vam le gaskal guoskadaládum birrusij, organisa-
sjåvnåj ja institusjåvnåj suoman ja Vuonan åttjudit-
tjat aktisasj gålldåsáme giella- ja kulturdåjmajt 2009
jage rájes.
ruhtat dåjmajt.
mænnta
Bihtámsáme gielav ja kultuvrav
ællánahttet
Bihtámsáme Vuonan li unna juohkusasj ja bihtám-
sáme giella ja kultuvrra le garra dætto vuolen.
Bihtámsáme li dáv maŋemus lågejagev álggám bih-
támsáme giela ja kultuvrav ællánahttem barggujn.
Dárbbo le álgadit dåjmajt sæmmi modella milta gå
lullesáme giela gáktuj.
Barggo- ja sebrudahttemde-
partemænnta ájggu danen rudájt biedjat álgátjit
ællánahttemdåjmajt bihtámsáme gelan ja kultuvran.
Ájggeguovddelis doajmma le álgadit bihtámsámijn
ságastallamijt, Árran julevsámeguovdátjijn ja sá-
medikkijn.
Åvddåprosjækta plániduvvá 2009 jage.
aDnET:
Almulasj fálaldagájt sámegiellaj
lasedit addnijda gájkka sebrudak-
suorgijn
Giela åvddånahteduvvi ja bisoduvvi gå guládallam ja
aktanahttem le ja gå aneduvvi.
Giela ma e aneduvá
sjaddi sadjásisá masset.
Moattes sámijs sámásti,
valla e sámegielav tjále ja lågå.
Tjállem tjehpudagá
ja terminologija vánesvuohta dahká nav vaj dárro
aneduvvá vuohkasabmusin.
Båhtusin sjattasj ruvva
nav vaj sámegiella sajev massá dárogiellaj, ja nav
binnu sámegiela bæjválasj dárbbo.
Gielav nannidijn
le danen dárbbo agev vijdedit sajes gånnå giella le
dárbulasj ja ájnas guládaládimijn bæjválasj iellemin,
bargoj aktijvuodan ja almulasj iellemin.
Dát gájbbet
diedulasj dásev anátjit sámegielav ájnegis ulmutjijs,
sáme bájkálasj sebrudagájn, sáme barggosajijn,
sáme institusjåvnåjn ja oajválattjajs sámegiela anon.
nannusap sámegiela åhpadus ja lasse sámegiela
adno almulasj ja priváhta sajijn máhttá aktan vaddet
synergijafámojt ma máhtti nánnit sámegiela dilen
árggabiejven ja lasedit ávkálasj vuojnojt sámegielav
máhttet.
sámegiella le uddni moatteláhkáj priváhtiseridum ja
gássjegis sadjihin.
Buojkulvissaj le binná sáme tev-
stajs internehtan.
Gallegasj girjjeoassása sámegielak
girjijt vuobddi, ja gallegasj bibliotehka sáme girjijt
luojkki.
sámegiela anon nannitjit le danen ájnas
sáme tevstajt ja sáme girjálasjvuodav dahkat sadjihin
moatten sajen.
ienemus oasse sámegielagijs uddni le doajmme
dáro-sáme guovtegielaga.
sij gudi bajássjaddi
avtagielak sámegielagijn sijdan oahppi dárogielav
skåvlåjn, rádnajs ja sebrudagás ietján.
Juska moattes
vuojnunagá sámegielav ja dárogielav máhtti buo-
ragit, de gåjt le sámegiella ájn dat majt buoremusát
máhtti.
Rievtesvuoda sámegielav adnet almulasj aktijvuo-
dajn le i. i. daj ájnnasamos rievtesvuodajs sáme álm-
mugij.
Gå sámelága giellanjuolgadusá doajmmagåh-
tin, de sjattaj dættodum rievtesvuoda sáme gielav
adnet galgaj vuostatjin gå dárbbo tjielgga ja dárkkelit
ja dalloj gå dádjadit galggá mij javladuvvá.
Dánna le
varresvuodadievnastus ja riektásuorgge guovdátjin,
danen gå gielalasj vánesvuohta dáj suorgijn buktá
vuorbedisvuodajt sidjij gesi dát gullu.
Ráddidusá mielas le ájnas ásadit guovtegielak
sebrudagájt dåppe gånnå dát le máhttelis, ja le
positijva mielan vijdábuj sámegiela háldadusguov-
lov vijdedit.
sámelága giellanjuolgadusá vaddi viesádijda giela-
lasj rievtesvuodajt almulasj orgánaj aktijvuodajn.
gullu oadtjot njuolgadusájt jårggåluvvat, almodusájt
ja sjiemájt sámegiellaj, rievtesvuodav vásstádusájda
samegiellaj, vijdedum adnuj sámegiellaj riektásuor-
gen, ja vijdedum adnuj sámegiellaj varresvuoda- ja
sosiálasuorgen, ajnegis girkko dievnastusájt, rievtes-
vuodav åhpadusvirggelåbijda ja rievtesvuoda sáme-
giela åhpadussaj.
sámelága giellanjuolgadusáj árvustallamis mij
tjadáduváj 2007 jage åvddånbådij ienemus oasse
almulasj orgánajs ma guoskadálli sámelága giel-
lanjuolgadusájs, e lága gájbbádusájt ållåsit dievde.
Danen ij le álmmuk lága háldadusguovlon sihkaras-
tedum rievtesvuodajt sámegielav anátjit almulasj
orgánaj aktijvuodajn dan dásen majt giellanjuol-
gadusá biedji.
oajvvesivva dási le máhtudak vánes-
vuohta sámegielan almulasj suorge barggij gaskan.
oajvvehásstalussan le sámegiela anov lasedit
suorgijn gånnå giella uddni le rasjes dilen, dagu
merrasáme, márkkosáme, julevsáme ja oarjjelsáme
guovlojn.
nubbe stuorra hásstalussan le ienedit
almulasj barggijt sámegielak máhtudagájn, sihkaras-
stet sámegielagij rievtesvuodajt kriminálasuorgen ja
sihkarasstet buorre varresvuoda-, hukso-, ja sosiála-
dievnastusájt ja girkko dievnastusájt sámegiellaj
sáme addnijda.
Tjuovvovasj dåjma vierttiji liehket njuolgadussan
vijdábuj åvddånahttemij almulasj dievnastusájn
sámegiellaj:
• Åvddånahttet nuortta-, julev- ja oarjjelsáme
terminologijav varresvuoda- ja huksodievnas-
tusá, bulke ja kriminálahuvso ja ietján almulasj
háldadusá adnuj
• Åvddånahttet buorre varresvuodadievnastusájt
sámegiellaj sáme mánájda ja nuorajda
• sihkarasstet varresvuodadievnastusájt sáme-
giellaj vuoras sámijda
• sihkarasstet sámegielagij rievtesvuodajt kri-
minálhuvson
• Åvddånahttet buorre ja doajmme sáme
dålkkådievnastusáv
• Oadtjot sadjásis dåhkkidimårnigav sáme
dålkåjda
• ásadit kursajt sáme gielan ja kultuvran almulasj
barggijda
• Åvddånahttet báhkogirjijt nuortta-, julev- ja
oarjjelsámegiellaj almulasj háldadusá hárráj
• Åvddånahttet departementaj næhttabielijt
nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj
• Åvddånahttet buorre årnigijt jårggålittjat lágajt,
láhkatjállusijt ja almulasj dokumentajt nuortta-,
julev- ja oarjjelsámegiellaj
• Åvddånahttet dåhkkidimårnigav lágajda ma li
sámegielajda jårggåluvvam
• sihkarasstet bærrájgæhttjoårnigav sámelága
giellanjuolgadusáj tjovvolimev
• sihkarasstet vaj stáhta etáhta adnuj válldi
prográmmajt má sámegiela bokstávajt
giehtadalli
• sihkarasstet vaj almulasj regisstara sámegiela
bokstávajt giehtadalli
sámelága giellanjuolgadusá vaddi viesádijda gie-
lalasj rievtesvuodajt almulasj orgánaj aktijvuodajn.
Giellanjuolgadusájn le vuostatjin ulmmen sáme-
giela aledit dásev ja láhtjet dilev sámegiela adnuj
almulasj dievnastusáj gáktuj.
Divna almulasj orgána
ma guoskadaláduvvi sámelága 3. kapihttalis ja dan
láhkatjállusis, le vælggogis gåtsedit vaj njuolgadusá
tjovoduvvi.
Juohkka orgánan le åvdåsvásstádus
dasssta vaj le máhtulasj sámegielak bargge.
Åtsådal-
lama le vuojn nav vaj gássjelis suohkanijda dievddet
njuolgadusáj mærrádusájt, danen gå le ulmutjijs
vánesvuohta gudi tjálalasj ja njálmálasj sámegielav
máhtti virgijda suohkanijn.
sámelága giellanjuolgadusáj árvustaláduvvin 2007
jage.
Árvustallam dagáduváj sáme instituhtas Kul-
tuvrra- ja girkkodepartementa gåhtjodusás.
Árvustal-
lamis åvddånbådij ienemus oasse almulasj orgánajs
ma guoskadálli sámelága giellanjuolgadusájs, e
lága gájbbádusájt ållåsit dievde.
oajvvesivva dási
vuojnnet le máhtudak vánesvuohta sámegielan
almulasj suorge barggij gaskan.
Ulmme sámegielav
ja dárogielav dássádit giellaháldadusguovlo sissŋelin
vuojnnet ij le vuojga duohtan boahtám.
sámegie-
lav ja dárogielav dádjadit avtaárvulasj giellan le gis
dábálasj dádjadus.
nubbe vuogas sivva sámelága
giellanjuolgadusájs le jut tjadáduvvam li vijdes ja
ådåsdahko barggo duostotjit guovtegielak dievnas-
tusájt, suohkanijn, fylkasuohkanijn ja stáhta etáhtajn.
Árvustallamis åvddånboahtá vijdábut máhttá
gatjálvisáv buktet jus sámelága njuolgadusá ållåsit
dievddi gájbbádusájt eurohpá guovllo- ja unneplå-
gogielaj lihton.
Dættoduvvá jut háldadusguovlo
geografalasj ráddjijibme le mierredime rievtesvuo-
daj ávkkimav sámelága milta.
Vuoseduvvá dasi jut
geografalasj raddjim mij aneduvvá unneplågogielaj
lihton le ienep hiebadahkes gå dat mij aneduvvá
sámelága giellanjuolgadusájn, ja dát árvustallamrap-
porta milta buktá sisŋeldis rijdov dássásasjgiehtadal-
lamprinsihpa ja avtaárvulasj- ja dássásasjprinsihpav.
Árvustallamrápportan oajvvaduvvá danen jut
gatjálvis ienep hiebadahkes geografalasj ráddjim
árvustaláduvvá sierra.
Sámelága njuolgadusáj
árvustallam
sámelága giellanjuolgadusáj árvustallama gatjálvisáj
duogátjijn ja gå háldadusguovllo le vijdeduvvam
nuorttasáme, julevsáme ja oarjjelsáme gielajda,
vuojnná Barggo- ja sebrudahttemdepartemæn-
nta dárbov lagábut sámelága giellanjuolgadusájt
árvustallat rijkajgasskasasj ieme-álmmukgielaj
mærrádusáj gáktuj.
Dárbbo le aj árvustallat dajt javl-
lamusájt majt sámedigge ja sáme girkkoráde li buk-
tám mij gullu guovtegielakvuohtaj girkko dåjmajn
háldadusguovlon.
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta ájggu ál-
gadit bargov sámelága giellanjuolgadusájt árvustal-
lat rijkajgasskasj vælggogisvuodaj gáktuj ja árvvalit
jus rievddadibmáj le dárbbo.
Árvustallam dagáduvvá
sámedikkijn konsultasjåvnå baktu.
Sámelága giellanjuolgadusáj
bærrájgæhttjo
sámedigge le jagij 2000, 2004 ja 2008 tjadádam sáme-
giela dile guoradallamijt ja árvustallam sámelága
giellanjuolgadusájt 2007 jage,
dájs åvddånbådij ienemus oasse almulasj orgánajs
ma guoskadálli sámelága giellanjuolgadusájs, e lága
gájbbádusájt ållåsit dievde rievtesvuodaj gáktuj ad-
net sámegielav almulasj orgánaj aktijvuodan sáme-
giela háldadusguovlon.
Guoradallama aj vuosedi
dille le unnán rievddam ájgij milta.
ájggu sámelága giellanjuolgadusáj dárkkestimen
árvustallat jus, dagu oassen nannitjit sámegielav,
viertti láhkamierredit loahpádusáv bærrájgæhtjo
hárráj suohkanij ja fylkasuohkanij sámelága giella-
njuolgadusáj tjadádime birra.
Åvdåsvássterdiddje: Barggo- ja sebrudahttemdeparte-
oajvvesivva dási gå sámlága giellanjuolgadusá e ål-
låsit dievdeduvá, vuojnnet le máhtudak vánesvuohta
sámegielan almulasj háldadusá barggij gaskan, ja
gå rekrutterimvuodo álmmugin mij gullu ulmutjijda
fáhkaåhpadusájn ja sámegielak máhtudagájn le
unne.
Lasedit almulasj barggij lågov gejn le sáme-
giela máhtudahka gájbbet buorre årnigijt sámegiela
åhpadusájda ja buorre årnigijt lasse- ja joarkkaåh-
padusájda sámegielan.
JUs aKTaK aLMULasJ oRGÁDna ij tjuovo
njuolgadusájt sámelága giellakapihttalijn máht-
tá sån gesi ássje njuolgga gullu, gujddit dan
lagámus bajemus orgádnaj gujddimus guos-
ská, bs.
sámelága 3-11 §.
Fylkaålmmå le gujd-
dimusorgádna mij gullu gujddimusájda ma
guosski suohkana jali fylkasuohkana orgánajda.
Rijkavijddusasj sáme organisásjåvnåjn ja rijka-
vijddusasj almulasj orgánajn majn le dahka-
musá ma sierra ålles jali åsijt sáme álmmugij
guosski, le aj gujddimusriektá dákkár ássjijn.
sæmmi guosská aj ássjijda gånnå ælla aktak
ájnegis ulmusj sierra guoskadaládum.
DiVTasVUona sUoHKan TRÅMsÅ UniVER-
siTEHTaJn aktisattjat ásadi sáme kultuvr-
ramáhtudagá åhpadusáv gånnå julevsáme
guovllo tjalmostuvvá.
Åhpadus le gålmå
2-bæjvvásasj tjåhkanimijda organiseriduvvam,
ja gájkka tjåhkanime le Divtasvuonan.
joarkkaåhpadusfálaldagá hámen mij maŋŋela
tjadádum eksámena vaddá 10 oahppotjuorga.
Åhpadusfálaldahka le boahtám jåhtuj dah-
kamusás ofuohtá guovlo máhtudakkåntåvrås
(RKK ofoten), ja mij lij sierraláhkáj hiebadum
åhpadiddjij ja iehtjádijda hárráj åhpadussuor-
gen Divtasvuona suohkanin.
Åhpadus le aj
ávkálasj juohkka almulasj barggijda ja iehtjádij-
da gudi barggi sáme gatjálvisáj jali moattekul-
tuvrak aktijvuodajn.
Badjel 80 diededim oasse-
vállde tjåhkanin åhpadusá rahpamij ja vuostasj
kurssatjåhkanibmáj.
sámelága 3-7.
§ javllá barggen bájkálasj jali guovlo-
lasj almulasj orgánan sámegiela háldadusguovlon
le rievtesvuohta virggeloahpáj bálkkájn åttjudittjat
allasis sámegiela máhtudagáv gå orgánan dakkár
máhtudahkaj le dárbbo.
Láhkatjállusa 2.§ dáv tjielggi
dárkkelappot, ja javllá gånnå dát le praktihkalasj ja
økonomalasj ávkken, viertti sámeåhpadus dáhpáduv-
vat aktisasjbargujn gaskal ietjá orgánaj ma guoska-
dalli sámelága 3.
Kapihttalis ja dan láhkatjallusis.
Barggen orgánajn gudi virggeloabev vatteduvvi
sámegielav åhpatjit avta åhpadusinstitusjåvnån, le
rievtesvuoda bálkkáj åhpadusá ájge.
Bálkkáåsij ålgus-
máksem máhttá vatteduvvat gå åhpadus le ienep gå
masi orgánan le dárbbo ja gå åhpadus ij le njuolgga
dárbbo dievnastusán.
Vijdábut de javllá láhkatjállusa
§ jut aj orgána ma e guodkadaláduvá sámelága
3-7 §, vierttiji aj barggijda vaddet virggeloabev
åhpatjit sámegielav gå le sámegielak máhtudagás
dárbbo12.
sámedikke mielas le jáhkedahtte almulasj dåj-
madagá e vuoroda sámegiela åhpadusáv ietjasa
Dát åvddånboahtá i. i. giellaárvustallamis
majt sámedigge le tjadádam.
Dålkkååhpadus ja dålkkådåhk-
kidibme
sáme/dáro dålkkumdievnastus ij le moatteláhkáj
almulattjat sadjihin.
Uddni le stuorra vádne sáme-
giela dålkåjs, nuorttasámegiellaj, julevsámegiellaj ja
oarjjelsámegiellaj.
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta ájggu,
aktan ietjá guoskadaládum departementaj, sámedik-
kijn ja sáme allaskåvlåjn gehtjadit udnásj dålkkum-
dievnastusáv sámegiellaj ja árvvalit makkár dåjma
ma máhtti liegket dárbulattja buorre doajmme dålk-
kumdievnastusáv ásadittjat.
Dán aktijvuodan viertti
gatjálvisá dagu rekrutterim dålkkumdievnastussaj,
máhttelisvuoda lasse- ja joarkkaåhpadussaj, ietjá
máhttelisvuoda aktisasjbárgguj sáme allaskåvlå ja
oslo allaskåvlå gaskal dålkkumdievnastusåhpadusá
ja gatjálvisá dálásj dålkkumdievnastusá birra árvus-
taláduvvat.
hiehtediededimdievnastus
sámedigge le moaddi tjuojggidusájt buktám jut
hiehtediededimdievnastus ij dåjma vuojga buoragit
sáme álmmuga ja sáme guovloj gáktuj.
Udnasj årnik
le nav vaj buollemdåjmadagá hiehteguovdátjijn (110)
Finnmárkon le sámegielak bargge váksjomårnigin mij
sjåpkaduvvá ságastallamij gå le dárbbo.
Bulke (112) ja
varresvuodadievnastusá (113) hiehteguovdátja adni
12 Kultuvrra- ja girkkodepartementas mierreduvvam ådå 2. b.
2003, loahpádusájn lágan biehtsemáno 12. biejves 1987 nr 56 sámedikke
birra ja ietjá sáme rievtesvuodaj birra (sámeláhka) 3-7 § ja 3-10 §.
sadjihij sámegielak bargev ietjasa organisásjåvnån.
Ráddidus le biedjam avtav juohkusav guoradalátjit
rievddadusájt hiehtediedádusá dievnastusán.
Juogos
galggá buktet ietjasa rápportav biehtsemáno 1.
b. sáme addnij dárbo vattátjit hiehtediedádusájt
ietjasa giellaj le luondulasj oasse dás bargos.
Gå akta
guovdásj galggá duosstot gájkka diedádusájt divna
etáhtajs, de viertti liehket ienep tjadádahtte oadtjot
barggijt giellamáhtudagáj sadjihin.
Åna mánájkonvensjåvnå 30 artihkkala milta ij galga
mánná mij gullu avta unneplåhkuj jali iemeálmmugij
vuornoduvvat aktan iehtjádij ietjas juohkusis jasska
ietjasa kultuvrajn viessot, ietjas gielav adnet ja iejas
jáhkov dåbdåstit ja ietjas åskov dåjmadit.
javllat sáme mánájn li rievtesvuoda bajássjaddamdil-
láj gånnå sijá ietjasa etnihkalasj duogátja dættoduvvi
ja vatteduvvi nuoges sajev.
Mánájsuodjalusláhka
vaddá lagáp njuolgadusájt makkár vieledusá galg-
gi vuodon gå máná biejaduvvi biebbmosijdajda,
institusjåvnåjda jali åhpadus- jali dálkudiminstitusjåv-
nåjda.
sadje mij galggá mánnáj válljiduvvat galggá
válljiduvvat dáj vieledusájn vaj máná bajedibme ij
galga doajeduvvat, ja máná etnisitehtta, åsko, kul-
tuvra ja giela duogásj vieleduvvá.
ajnas le jut sáme mánáj rievtesvuoda giella ja
kultuvrra látjedum fálaldagá bisoduvvi.
giela ja kultuvra máhtukvuohta le ájnas gájbbádus
mánájsuodjalussaj jus máhttet galggá vaddet sáme
mánájda ja sijá fámiljajda dajt faláldagájt masi sidjij
le rievtesvuoda.
Mánájsuodjalusá åvddånahttem-
guovdásj Tråmsån barggá vuogij åvddånahttemij
sáme mánájsuodjalussaj, ja siján le máhtudahka
mánájsuodjalusás gånnå le sáme giella ja kultuvrra
vuodon.
sáme mánájn gudi li vásedam råhtjåtjimijt le
rievtesvuoda ja gájbbádusá avtaárvvusasj viehkke-
fálaldagájda sæmmi gå ietjá mánájn.
sáme mánájn
sámegiela háldadusguovlo sissŋelin le rievtesvuoda
sámegielajn duostoduvvat bulkke- ja ássjeguod-
dalimoajválattjajs.
Mánájgoade li danen sámelága
giellanjuolgadusáj vuolen.
sámedigge tjuojggi dille
uddni le bulkkeetáhtta ja duobmára vádnuji sáme
giella- ja kultuvrramáhtudagáv sáme mánáj duob-
márságájdahttemijda, dát gullu aj rádevaddefálal-
dagájda, bagádallamijn ja tjovvolimijn.
Dá li ájnas
vánesvuoda ma guosski mánáj riektásihkarvuodajda.
Ráddidusán le ulmme vidábuj åvddånahttet buorre
fágalasj mánájsuodjalusáv buorre moattekultuvralasj
máhtudagáj ja buorre diedojt sáme mánájsuodjalusá
birra guovlojs gånnå sáme álmmuk le.
Åhpadusfálal-
dahka "Mánájsuodjalus unneplåhkovuojnojs" álgij
2008 tjavtja.
Joarkkaåhpadus fáladuvvá Finnmárko,
oslo, Lillehammera ja Telemárko allaskåvlåjn.
biele vuojno li stuorra oassen åhpadusán, aktisasj-
åhpadusán ja sierraláhkáj Finnmárko alla-skåvlån.
Ráddidus sihtá mánájgådij åvddånahttemijn dættodit
máhtudagájt nannit sáme giella- ja kultuvrramáhtu-
dagáv, ja ietján máhtudagájt kultuvralasj unneplåhko-
suorgen.
Joarkkaåhpadus "Mánájsuodjalus unneplåhkovuoj-
nojs" galggá árvustaláduvvat.
Dás duogátjis sjaddá
árvvaluvvat jus le dárbbo ienebut sáme oasev fálal-
dagás nannit.
Åvdåsvásstediddje: Mánáj- ja dássádusdepartemænnta
Bærrájgæhttjamårnigav
láhkatjállusijn mierredit
Mánájsuodjalus galggá vieledit sáme mánáj giela
ja kultuvra duogátjav gå huvsov målssu ja gå soab-
másij lusi biejaduvvi.
sáme mánáj bærrájgæhttjo
mánájsuodjalusinstitusjåvnåjn galggá láhkatjállusijn
mierreduvvat.
Dát dagáduvvá sámedikke guládal-
lamijn.
varresvuoda- ja huksodievnastusá
Ráddidusá ulmme le álmmugij fállat avtaárvvusasj
varresvuoda- ja huksodievnastusáj berustahtek
gielalasj ja kultuvralasj duogátjis.
suohkana suorge
baktu ájggu Varresvuoda- ja huksodepartemæn-
nta dættodit dutkamav ja máhtudakåvddånaht-
temav, pedagogalasj vájkkudimnævojt, økonomalasj
doarjjagijt vuorodum åvddånahttemdåjmajda ja
bærrájgæhttjovuogij åvddånahttemij.
sierravarres-
vuodadievnastusán ájggu departemænnta bisodit
sáme álmmuga dievnastusfálaldagájt æjgátstivrrima
baktu.
avtaárvvusasj varresvuoda- ja huksodievnastusá
gájbbedi sáme duostoduvvat barggijs gænna li
sáme giella ja kultuvrra máhtudahka.
Buorre kvali-
tehtta dievnastusájn gájbbet gávnnuji bargge sáme
giella ja kultuvrra máhtudagáj.
Jus giellagássjelis-
vuoda hieredi dáv, de le varresvuodadievnastusá
dahkamus oadtjot vaj sij guládalli álmmugijn/addnij
dåhkkiduvvam láhkáj.
Gå ájnegis ulmutja ietja, jali
li lagámusá skihppijda ja galggi gullat jali sáhkádit
ietjas skihpudagá birra, le giella ja kultuvrradádjadus
oalle ájnas oase buorre dádjadusás guládaládimijs
varresvuodabárggij.
suohkana ja fylkasuohkana jali varresvuodavid-
nudagá galggi láhtjet dilev nav vaj dárbulasj dålk-
kumviehkke le jus barggijn ij le dárbulasj giella- ja
kultuvrramáhtudahka.
addnijguoradallam majt
sáme varresvuodadutkama guovdásj tjadádij vuoset
duohtamahtesvuodav sámegielak máhtudagájn var-
resvuodabarggij gaskan ja båhtusa dættodi tjielgga
dålkkum le hiehtetjoavdos.
Giellamáhtudagá vádne
varresvuodabarggijn máhttá buktet boasto dálkudi-
mev ja dávddamerka e ielveduvá ájge bále.
Dahkamusdokumentajn 2008 jahkáj guovlolasj var-
resvuodavidnudagájda le Varresvuoda- ja huksode-
partemænnta dættodam sáme pasientaj rievtes-
vuoda ja dárbo látjedum dievnastusájs le gatjálvis
ja vaj tjalmostahteduvvi plánajn, guoradallamijn ja
gå mærrádusá dagáduvvi.
Varresvuodavidnudagá
galggi dáv rápporterit ietjasa jahkásasj diededusán.
Gájbbádussan bærrájgæhttjat avtaárvvusasj var-
resvuoda- ja huksodievnastusáv sáme álmmugij le
diedo ja máhtudagá moattekultuvralasj dádjadusá ja
sáme giela ja kultuvra birra.
Kvalitehta sihkarasstema
åvdåsvásstádus varresvuoda- ja huksodievnastusájs
sámijda aj le badjásasj dásen.
sámelága 3-5 § nammat vijdábuj rievtesvuodav
sámegielav anátjit varresvuoda- ja sosiálasuorgen.
Varresvuodainstitusjåvnå, mánájsuodaliminstitu-
sjåvnå ja sosiálainstitusjåvnå ma li sámegiela
háldadusguovlo ålggolin, valla ma duostu pasientajt
ietjá suohkanijs háldadusguovlo sissŋelin, le aj vælg-
gogisá bs.
sámelága 3-1 §.
stáhtan le åvdåsvásstediddjen oadjoruhtadimes,
skihppijviesojs (varresvuodavidnudagájs) ja ietjá
sierra varresvuodadievnastusájs aktan psyhkalasj
varresvuodasuodjalusás ja sierra gárevhuvsos.
Fylkasuohkanijn le åvdåsvásstádus bádnevarrresvuo-
dadievnastusás.
suohkanijn le dábálasjdåktårdievnastusás, fysiotera-
peutådievnastusás, tsaggiednedievnastusás, varres-
vuodaguovdásj- ja skåvllåvarresvuodadievnastusás,
sujtto- ja huksodievnastusás, habiliterim- ja rehabili-
terimdievnastusás, mij le vuostasj dálkudimdásse
psyhkalasj varresvuodabargos ja garevsuodjalusás.
sámedigge le guovdásj guládallambielle stáhta
oajválattjajda mij gullu politihkkaåvddånahttemij
daj hárráj gejn le åvdåsvásstádus dievnastusájs sáme
álmmugij.
Ruhtadoarjjagij juohkema baktu bájkálasj
prosjevtajda fylkasuohkanijn ja suohkanijn le sá-
medikken aj vájkkudimmáhttelisvuoda varresvuoda-
ja huksodievnastusájs sáme álmmugij.
sámedikke
ulmme suorgen le galggá liehket avtaárvvusasj
varresvuodadievnastus sáme álmmugij, sæmmi
dásen gå ietjá álmmugij.
Varresvuodadievnastus
galggá vuolgget sáme gielas ja kultuvra vuodos, ja
sámegiella ja kultuvrramáhtudahka galggá var-
resvuodabarggijn.
sámedigge juollot aj stipendajt
joarkkaåhpadussaj.
Ulmmen le rekrutterit sámegie-
lak fáhkaulmutjijt dán fáhkasuorggáj.
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta juollot ruhta-
doarjjagijt tjovvolittjat doajmmaplánav "Moatteger-
dakvuohta ja avtaárvvusasjvuohta varresvuoda- ja
sosiáldievnastusájn sáme álmmugij" dán vuolen aj i.
i. doarjjaga sámediggáj, sáme varresvuodadutkamij
guovdátjij ja suoma-vuona rádjáaktisasjbargguj.
Varresvuodabarggij åhpadus
Varresvuoda- ja sosiáldievnastusájn le dåhkkiduv-
vam dålkkåjs vádne.
Giellamáhtudahkaj duodden
le dålkkumdievnastusán dárbbo máhtudagás sáme
kultuvrradádjadusás ja histåvrås.
Jagen 2008 dahka-
musdokumentajn da nielje varresvuodadievnas-
tusájda dákkár javllamus tjáledum: "Pasientajn ja
addnijn hæhttu liehket jasskavuohta vaj dievnastus
le sadjihin ja vaj duostoduvvi huvsujn ja vieledimijn.
Dán bargon hæhttuji sáme pasientaj rievtesvuoda
ja dárbo látjedum dievnastusájs gatjádaláduvvat ja
åvddånboahtet plánajn, guoradallamijn ja gå mær-
rádus váldeduvvá.
Varresvuodavidnudagá vierttiji álgadit dåjmajt sijá
barggij máhtudagáv låpptitjit sáme gielan ja kul-
tuvran.
Ájnas le aj varresvuodavidnudagá gatjádalli
dákkár máhtudagáv gå ulmutjijt virggádi ja dárbojt
åvddånbukti ietjasa aktijvuodajn åhpadusinstitu-
sjåvnåj.
Dán láhkáj sjaddi varresvuodavidnudagáj
dárbo sáme gielas ja kultuvras åvddånboahtet.
sámedikke mielas le ájnnasin oadtjot sáme giella
ja kultuvrraåhpadusáv varresvuoda- ja sosiálafágaj
åhpadusájn, nav vaj gájka gudi varresvuoda- jali
sosiálafágalasj åhpadusáv válldi oahppi muhtemav
Ájnas le aj barggat
rekrutteritjit nuorajt sáme giella- ja kultuvrramáh-
tudagájn varresvuoda- ja sosiálafágalasj åhpadusáv
váldátjit.
Varresvuodabarggij rekrutterim
Tråmså universitehtan le sierra saje åhttsijda sáme
aktijvuodaj moatten åhpadussuorgijn.
Dájda sajijda
ávustaláduvvat hæhttu sáme aktijvuoda ma dárkes-
tuvvi duoj dáj ævtoj milta.
Varresvuodabarggij
almodimijn gatjádallá nuortta Varresvuohta (Helse
nord) máhtudagáv sáme gielan ja kultuvran ja
tjállá almodustevstan jus åhttse li dássálaháj sjaddá
åhttsen gænna le máhtudagá sáme gielan ja kultuvran
åvdemussan.
Muhtem ájnegis bále vatteduvvá aj
økonomalasj mákso dákkár máhtudagás.
Kurssatjoahkke Sáme allaskåvlån Guovdageainun
Dålkkumdievnastusá vánesvuoda duogátjijn le
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta Varres-
vuodadirektoráhta baktu oajvvadusáv buktám
kurssa-tjoahkke åhpadussaj sáme allaskåvlån
Guovdageainun Varresvuoda- ja sosiálbarggijda.
Kurssatjoahkke sisadno le tiemá sáme giella ja
kultuvrra, sáme rievtesvuoda, ja oahppat muhtem
moallánagájt ja termajt mij máhttá giehpedit
guládallamav sáme pasientaj ja varresvuodadievnas-
tusájn.
Åhpadus látjeduvvá nav vaj studenta tjåhkani
aktisattjat moaddi jahkáj.
Doajmma le ájn plánima
vuolen ja loahppa hábme ja ruhtadibme ij le ájn
tjielggam.
Sáme nasjonálalasj máhtudakguovdásj psyhkalasj
varresvuodasuodjalusán (SANKS)
sanKs le ásadum Kárášjåhkåj ja le 3 åssudahkaj
organiseriduvvam - Åssudahka ållessjattugijda, åssu-
dahka mánájda ja nuorajda ja akta jåhtte juogos gas-
ska/lulle Finnmárkkuj.
akta sierra åssudahka gånnå
le åvdåsvásstádus dutkamis ja åvddånahttemis.
Åssudahka mánájda ja nuorajda (BUP) vaddá sier-
ravarresvuodadievnastus poliklinihkalasj fálaldagájt,
jánndura birra fálaldagájt familjajda ja nuorajda, ja
åhpadus- ja bagádallamfálaldagájt.
Finnmárkoklinihkan, Finnmárko Varresvuoda vuolen
(VF/HF), galggá sanKsajn aktisattjat åvdåsvásstádus
åvddånahttet ja bisodit sierra máhtudagáv gárevhuv-
von sáme álmmugij.
nannitjit fálaldagájt fágajgas-
skasasj sierra dálkudimev gárevsælggabádnum
ulmutjijt, juolloduváj 375 000 kr 2009 jahkáj ja
500 000 kr 2010 jahkáj til VF/HFaj Finnmárkoklinihk-
kaj bisodittjat guovlolasj dåjmav sáme álmmugij.
Jage 2008 ásadij Helgelánda skihppijviesso VH/HF
fáhkabiejvev sáme varresvuoda birra aktisattjat sáme
álmmugijn Helgelándan.
Dákkár fáhkabiejve máhttá
liehket buojkulvissan gávnatjit konkrehta ja ulm-
memerustalle dåjmajda ma li bájkálattjat hiebadum
nannit giella- ja kultuvrradádjadusáv varresvuoda-
vidnudagájn.
Avtastallamådåstus
Ráddidus le álgadam varresvuodaådåstusáv
mij oanegattjat javllat vijdet suohkanij åvdås-
vásstádusáv.
Látjeduvvá nav vaj pasienta galggi
ienebut dálkuduvvat skihppijviesoj ålggolin.
buktá buorep pasiænntadálkudimev ja ienep var-
resvuodav juohkka kråvnås.
Ráddidus åvddånbuktá
stuorradiggediedádusáv 2009 gidá avtastallamådås-
tusá birra varresvuodasuorgen.
Dán prosessan li
ságastallama juo sámedikkijn ásaduvvam.
Dålkkumdievnastus
varresvuodavidnudagájn
Dahkamusdokumentan guovlolasj varresvuodavid-
nudagájda le moadda jage juo biejádum gájb-
bádusá dålkkumdievnastus galggá ásaduvvat
pasientajda gejn le dárbbo dási, ja galggi jåhtuj-
biejaduvvatVijdábuj gájbbeduvvá guovlolasj
varresvuodavidnudagá gálggi dåjma jåhtuj biedjat
nannitjit barggij giella- ja kultuvrramáhtudagáv mij
sáme álmmugij gullu.
Jagen 2008 rápporteri Var-
resvuohta nuortta RHF dålkkumdievnastusá rutijna
li sajenis ietján gå Helgelánda skihppijvieson gånnå
åttjudi fálaldagáv oadtjot.
sáme dålkkumdievnas-
tus le sadjihin biejvijt Varresvuodan Finnmárkon ja
Universitehttaskihppijvieson nuortta-Vuonan (Unn).
Ålggolin dábálasj barggoájge, de fállá Varresvuohta
Finnmárkko dålkkumdievnastusáv telefåvnå baktu
ja Unnan bálkkijda dålkåv dárboj milta.
nordlánda
skihppijviesos rápporteriduvvá dålkkumdievnastus
le buoragit sadjihin.
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta ájggu
sámedikkijn aktisattjat árvvalit prosjevtav gåktu
dålkkumdievnastusáv buoredit.
Prosækta álgeduvvá
pládnaájggudagán, valla le ájn plánima vuolen ja
loahppa hábme ja ruhtadibme ij le ájn tjielggam.
Åvdåsvásstádus: Varresvuoda- ja huksodepartemænnta
Ájgge: Pládnaájge
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta ájggu stáhtá
varresvuodabærrájgæhtjo árvustallat gåktu bær-
rájgæhttjo sihkarasstá sáme álmmuga rievtesvuoda
varresvuodavæhkkáj ja gåktu rievtesvuoda dárbulasj
varresvuodaviehkke tjadáduvvá.
Avtaárvvusasj dievnastusá
julev- ja oarjjelsámeguovlojn
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta ájggu aktisat-
tjajt sámedikkijn guoradallat lagábut gåktu avtaárv-
vusasjvuodav varresvuodadievnastusán máhttá
dåmadit julev- ja oarjjelsáme guovlojn.
oarjjelsáme
guovlojn le rápporta snåasen tjïelte (suohkana)
3-jahkásasj varresvuoda- ja sosiálprosjevtas "oarjjel-
sáme rádevaddedievnastus varresvuoda- ja sosiál-
gatjálvisájn oarjjelsáme guovlojn" liehket ájnas dán
Almulasj dokumentaj jårggålibme
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta sihtá árvus-
tallat jårggålit guosskavasj dokumentajt vuollásasj
orgánajs aj nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj ja
dajt dåjmaj næhttabielijn almodit.
Moallánakbáhkogirjje varresvuoh-
ta- ja huksodievnastusá adnuj
Prosjæktaruhtadibme sámedikkes dagáj nav vaj
moallánakgiehtagirjje åvddånahteduváj Porsáŋgo
skihppijsijda adnuj.
Giehtagirjje máhttá giehpedit
guládallamav sujttárij ja sáme pasientaj/lagámusáj
institusjåvnåjn ja suohkana varresvuohtadievna-
stusán.
Varresvuodadirektoráhtta ájggu biedjat
giehtagirjev direktoráhta næhttabælláj.
VaRREsVUoHTaÆJVVaLiME
BoaRRÁsaP sÁMiJDa
Várdobáiki sáme guovdátjin le diedulasj tjal-
mostibme sáme giellaj ja kultuvrraj.
Varresvuoh-
taæjvvalimij ulmme le dahkat æjvvalimsajev
gånnå sáme kultuvrra le guovdátjin, ja gånnå
oassevállde oadtju oahppat varresvuohta- ja
kultuvrra tiemájt ja sosiálalasj æjvvalibme.
máhttá duosstot skihpudagájt ja aktuvuodav, ja
vaddet buorep iellemkvalitehtav ja soapptso-
mav.
Boarrásap márkkosáme sáhkadi bájkálasj
giellasuorgev, ja sáme tjállemgiella le gássje-
labbo.
Åvddånbuvteduvvi åni tjálalasj tevsta
sámegiellaj majt oassevállde oadtju tjavgga
låhkåt, jali bágojt ja moallánagájt sámegiellaj
majt oassevállde bukti tjáleduvvi.
nav aneduv-
vá sámegiela máhtudahka mij oasseválldijn le,
ja laset sijáj låhkåmtjehpudagáv sámegiellaj.
Åvdåsvásstádus: Varresvuoda- ja huksodepartemæn-
nta/Varresvuodadirektoráhtta
Diehtojuohkemmateriála bádne-
varresvuoda birra
35 (2006-2007) sadjihibme, máhtudahka
ja sosiálalasj dássálahttem "Boahtteájge bádnevar-
resvuodadievnastus" 8.4. kapihttalin le akta tjov-
volimtjuokkes i. i. sáme álmmuga hárráj.
ájggu materiálajt dahkat varresvuodaguovdátjij ja
skåvllåvarresvuodadievnastusá adnuj mánájda ja
nuorajda unneplåhkoálmmugin.
Varresvuoda- ja huksodepartemænnta le oadtjum
dákkár materiálajt dagádum doarjjajuollodime baktu
Vuona bádnesuodjalussaj (norsk tannvern) DVD-
filmav dagátjit bádnevarresvuoda diedoj mánájda ja
æjgádijda.
Filmma le buorak varresvuodaguovdátjij
adnuj ja sámegielak álmmugij.
Dagádum li aj folieri-
dum "ságastallamkårtå" ma li giellabieledime, ma
máhtti diehtojuohkemijn aneduvvat.
Ájgge: Pládnaájge alluj
Gávnnuji binná systematiseridum diedo bádnevar-
resvuodas allessjattuk álmmugis.
Ráddidus ájggu
oadtjot bádnevarresvuodadilev guoradaládum ja
máhttelis siváj aktijvuodajt, åvddåla árvustaláduvvi
ienep dåjma buoredittjat bádnevarresvuodav sáme
álmmugin (Bs.
sd.
varresvuodaguoradallamguovdásj ájggu árvustallat
ásadit prosjevtav guoradalátjit bádnevarresvuodav
sáme álmmugin.
barggo- ja álkkádusháldadibme
Barggo- ja álkkádusetáhtta galggá addnijt dievnas-
tusmielajn, vieledusájn, máhtudagájn, diededimijn, ja
buoragit hoebadum dievnastusfálaldagájn duosstot
ja sadjihin liehket.
addnij sierra giella, kultuvrra ja
åtsådallam duogátja gájbbedi fálaldagájt hábbmit
ja hiebadit, Etáhtta galggá barggat nav vaj almma
avtaárvvusasj fálaldagájt gájkajda vaddá.
Gå ådå
VBa (Vuona barggo- ja álkkadusháldadimkåntåvråjt
(naV)) ásadi suohkanijda gånnå le sáme álmmuk,
galggi dárbo sámegiela ja kultuvra máhtudagás sier-
ra árvustaláduvvat.
akta barggojuogos buvtij rap-
portav 2008:en sáme giela ja kulturmáhtudagá birra
barggo- ja álkkádusháldadusán, ja oajvvádij moadda
dåjma.
Rápportta le buorre vuodon buoredittjat
fálaldagájt sáme addnijda.
Barggo- ja álkkádusetáhtta galggá árvustallat ietjsa
lágajt ja láhkatjállusijt mierredittjat makkár lága
ma sámelága 2-3 § milta le guoskavattja sámegiel-
laj jårggålit.
Departemænnta le hásstalam etáhtav
maŋenagi jårggålit láhkatjállusijt ja diededusájt
láhkamærrádusájt gáktuj, ja jårggåluvvam láhkatjál-
lusijt ja diededusájt almodit.
Barggo- ja álkkádus-
etáhtta galggá rápporterit tertiála ájge milta sáme
giela ano birra ja sámelága giellanjuolgadusáj
tjuovvolimev, dán vuolen aj lágaj, sjiemáj jårggålime
ja ietjá diededimij birra.
Diehtojuohkem sámegiellaj VBAan
www.nav.no le Vuona stuorámus næhttasadje ja
oajvvekanálla diehtojuohkemij barggo- ja álkkádus-
dievnastusájda gulluji.
Barggo- ja álkkádusetáhtta
galggá barggat nav vaj ienemus åtsådum diehto
gávnnu www.nav.no etáhta ruhtamávsoj ja rievtes-
vuodaj birra sámegiella, i. i.:
• Fállosadje sámegiellaj dagáduvvá www.nav.no
åvddåbælláj
• sierra oajvvabielle dagáduvvá gájkka sámegielak
diedoj birra www.nav.no bielen.
• Referánssadiedo ruhtamávsoj ja årnigij birra jårg-
gåluvvi, dán vuolen:
• Referánssatevsta ma fámilljasuorggáj guosski
• Referánssatevsta ma biejvverudájda guosski
• sjiemá ma åhtsåmussjiebmáj gulluji jårggåluvvi
sæmmi bále
• Bagádusá ma åhtsåmussjiebmáj gulluji jårggå-
luvvi sæmmi bále
Barggo- ja álkkádusetáhtta ájggu jårggålit ietjasa
oajvvebrosjyrajt.
Brosjyra biejvverudáj ja boarrásij-
pensjåvnå birra gárveduvvi vuostasj biellejage alluj
Brosjyra ja diehtojuohkemplakáhta bájkálasj
VBa-kåntåvråj adnuj, hábmiduvvi sáme kultuvra
vuodos.
Åvdåsvásstediddje: Barggo- ja álkkádusdirektoráhtta
Ájgge: 2010 álgon
Addnijguoradallama
Barggo- ja álkkádusetáhtta galggá tjadádit bielle-
jahkásasj addnijguoradallamijt, ja jahkásasj addnij-
guoradallamijt barggovaddij gaskan.
Etáhtta galggá
vijdábuj tjadádit bájkálasj addnijguoradallamijt sáme
háldadusguovlojn.
Båhtusa addnijguoradallamijs
galggi dahkat vuodov etáhta dievnastusá fálal-
dagá kvalitehtav åvddånahttet.
Rápportajn galggá
tjielggiduvvat åtsådallamijs dåjmaj tjadádimijs sáme
addnij hárráj, dán vuolen diedo www.nav.no næht-
tabielen ja ietjá diehtojuohkemmatriála, ja båhtusa
addnijguoradallamijs sáme guovlojn.
Åvdåsvásstediddje: Barggo- ja álkkádusetáhtta
Ájgge: Doajmmaplána doajmmaájge alluj
girkko dievnastusá sámegiellaj
Gájkbadjásasj vieledus sáme girkkoiellemav bisodit
Vuona girkkon le jut hæhttu åvddånahteduv-
vat sáme iesjdádjadusá ja árbbedábij gáktuj.
sáme girkkoiellem galggá liehket sebrudahtedum
ja avtaárvusasj oasse dås ietjá girkkoiellemis, le
i. i. ájnas joarkket bargov girkko liturgiajt hieba-
dit sámegiellaj ja musihkkadábijda, ja hæhttu aj
bargaduvvat ienep materiála sámegiellaj - sierra
gåjt de julev- ja oarjjelsáme giellaguovlojn.
sálmma
ja liturgia ådåstuhttembargon biejaduvvá danen
stuorra dæddo sáme jubmeldievnastusdábijda ja
sáme giellaj, musihkkadábijda ja kultuvrraj.
JÁHKKoÅHPaDUsÁÅDÅsTUsÁ baktu Vuona
girkko le álgadam duov dáv dåjmav sáme jáhk-
koåhpadusán.
sáme jáhkkoåhpadus galggá
liehket sáme åtsådallamij ja bájkálasj sáme girk-
koiellema vuodos.
Åvddånbuktet guovtegielak-
vuodav le sávadahtte læhkám jáhkkoåhpadusá
praksisin.
sáme girkkoráde ja Girkkoráde li
åvdåsvásstediddje prosjevtas: "Doajmmavuo-
dok jáhkkoåhpadus nehtan sáme mánájda ja
nuorajda".
Ásaduvvam le næhttasadje oarjjel,
julev-, ja nuorttasámegiellaj ja dárogiellaj.
www.osko.no næhttasajen.
"osko" máksá sæmmi gå jáhkko jali luohtádus
nuorttasámegiellaj.
næhttasadje le oarnniduv-
vam gietjav tiemásuorgij milta.
Låvdagoahte,
soahke, tjáhtje, dållå, ednam, biejvve ja girkko.
Dát vaddá buorre álgov guovdásj elementaj
risstalasj jáhkon gehtjadum sáme vuojnojs.
sámelága 3-6 § vaddá rievtesvuodav ájnegis
ulmutjijda girkko dievnastusájda Vuona Girkko
dievnastusájs sámegiellaj.
"Ájnegis dievnastusá
sihtá javllat vuostatjin ájnegis ulmutja sielohukso.
Duodden le dási gullu i. i. gástadibme, vállda ja
skallo.
njuolgadus galggá dádjaduvvat, mij gullu
dån maŋemus nammadum dievnastussaj, náv
vaj ælla avtagin gájbbádusá galggá sámegiellaj
juoga gå gájkajda le rabás, buojkulvissaj dábálasj
jubmeldievnastus.
Valla jus hærrá sihtá dákkár
dievnastusáv vaddet dáhpadum ásadusán, máhttá
ulmusj gájbbedit galggá sámegiellaj", bs.
ot.prp.
sámegiela
adno jubmeldievnastusájn ij le náv de sámelágan
reguleridum.
Ruhtadoarjjaga
rámmátjårggålimijda
Kultuvrra- ja girkkodepartemænnta le guhkes ájge
milta doarjjagijt juollodam Vuona Rámmátsæbrráj
(Det norske Bibelselskap) jårggålittjat ja ådåstuht-
tet rámmáttevstajt nuortta-, oarjjel- ja julevsáme-
Ålles rámmát sjattaj 1890 jage jårggålum
Ådå testamenta ådåstus
nuorttasámegiellaj gárveduváj 1998 jage, ja dálla li
ådåstuhttemin Boares testamentav.
Ådå testamæn-
nta le aj julevsámegiellaj jårggåluvvam, ja muhtem
rámmáttevsta li oarjjelsámegiellaj jårggåluvvam.
Ruhtadoarjja Vuona girkkosæbrráj joarkeduvvá.
Åvdåsvásstediddje: Kultuvrra- ja girkkodepartemænnta/
Vuona Rámmátsiebrre
Ájgge: Bargo mij le manon
Sáme tjoaggulvis oarjjelsáme
giellaguovlon
Kultuvrra- ja girkkodepartemænnta le juollodam
rudájt sáme tjoaggulvisáv oarjjelsáme giellaguovlon
ásadibmáj 2009 jage.
Ulmmen le nannit oarjjelsáme
girkkoiellemav ja oarjjelsáme gielav.
Tjoaggulvisá
ásadibme organiseriduvvá nieljejahkásasj gæht-
tjalibmen.
Departemænnta le dahkam láhkatjállusav
årnigij mij fábmoduváj.
Ådåjalmáno 1. b.
Láhkatjálos galggá oarjjelsámegiellaj jårggåluvvat.
Åvdåsvásstediddje: Kultuvrra- ja girkkodepartemænntat/
Nidaros bissmaguovllo
43. doajmma
Jårggålibme/hiebadibme tevstajt
jubmeldievnastussaj
Barggo sámegielajda jårggålit ja hiebadit tevstajt jub-
meldievnastusáj hárráj le biejadum Girkkorádáj/sáme
Girkkorádáj.
Jage 1978 liturgija le nuorttasámegiellaj
jårggåluvvam ja julevsámegiellaj jagen 2008.
jage rájes le læhkám gástadimliturgija oarjjelsáme-
giellaj gæhttjalimårnigin.
Liturgijagiehtagirjijn le
bargaduvvamin divna gålmå sámegiellaj plánidum
ålgusvaddem le 2009/2010:n. sálmmagirje li åjgus-
boahtám nuorttasámegiellaj jagen 1993 ja 1995 ja
julevsámegiellaj jagen 2005.
Tjuoldedum oarjjelsáme
sálma li maŋen sálmmagirjen "salmer 1997".
jage le oarjjelsáme sálmmagirjje åvddånahtedime
vuolen.
Sáme girkkoráde
Ájgge: Barggo le jådon
værroetáhtta
Værroetáhtta - vijdedum fálaldagá
sámegiellaj
Værroetáhtta vaddá blankehtajt ja sjiemájt ma li
sámegiellaj jårggåluvvam dajda værromáksijda gudi
dáv ádno.
Dajt jagijt gå vårroetáhtan le dát fálaldah-
ka læhkám, li gaskal 140:s ja 150:s adnám sámegielak
blankehtajt.
ietján gå dá stuoves rutijnajda tjaná-
dum dájda blankehtajda/sjiemájda, de ij le ietján
ásaduvvam makkárak stuoves rutijna jårggålittjat ja
ådåsmahtátjit dokumentajt sámegiellaj, jali dákkár
dokumentajt ráddidusá jali værroetáhta sijddabielijn
almodussaj.
Værroetáhtta vaddá dievnastusáv nuort-
tasámegiellaj værromaksijda gå le dárbbo.
Vær-
romákse máhtti válljit nuorttasámegielav gå Værro-
diedádusájn válldi aktijvuodav, ja de sjoappkaduvvi
sámegielak ássjegiehtadalláj.
Værromákse gudi
válldi aktijvuodav nuorttasábmáj tjálalattjat, oadtju
nuorttasámegiellaj vásstádusáv.
Ássjegiehtadalle li
viehkken i. i. tjielggiji dajt diehtojuohkemmateriálav
mij dåssju dárogiellaj gávnnu.
Uddni ij le teknihkalattjat máhttelis sáddit iesjdie-
dedimev sámegiellaj elektronalattjat.
Divna sjiemá
ma galggi sáddiduvvat elektronalattjat atinn baktu,
hæhttuji registreriduvvat Dahkamusregisterij, mij
ij sáme bokstávajt ij doarjo.
Ulmmen le ájgij milta
dahkat máhttelissan sáddit elektronalasj iesjdiededi-
mev sámegiellaj aj.
Gehtja aj 57. dåjmav.
Værroetáhttá ájggu dahkat sjiemájt ja diehtojuohke-
mav álkkebut sadjihin ietjasa næhttabielijn.
Etáhtta
ájggu aj ásadit rutijnajt jårggålittjat ja ådåsmahtátjit
dokumentajt sámegiellaj
Åvdåsvásstádus: Værroetáhtta
Ájgge: Aktelasj barggo
kriminalhukso
Kriminalhuvson ij le statistihkka galles sámijs duob-
bmidalli.
ij le loahpe etnihkalasj registrerimijda
ulmutjijs gudi galggi stráffav tjåhkkåhit.
sámeláhka várajda válldá rievtesvuodajt sámegie-
lagij hárráj gudi galggi giddagisán tjåhkkåhit.
Lága
mærrádusá vaddá dajda gejda hálijdi sámegielav ad-
net ietjas berustimijt åvdedit kriminalhuksuj sáme-
giela háldadusguovlon rievtesvuodajt sámegiellaj
giehtadaláduvvat.
Dát guosská nuortta-, julev- ja
oarjjelsáme giellaguovlojda.
Kriminalhuvso giddagisá sámegiela háldadusguov-
lon le tjåhkkåhiddjijn rievtesvuohta sámegielav
adnet nubbe nuppijn ja ietjasa lagámusáj.
Rievtes-
vuohta sámegielav anátjit doajmmá aj gå sebrudak-
stráffav ja gå prommillaprográmman oassálasstá.
Tjåhkkåhiddjijn ja duobbmidallijn le aj rievtesvuohta
sámegielav adnet njálmálasj aktijvuodajn kriminal-
huvsujn.
Kriminalhuvson de hæhttu bargge gudi
sámegielav máhtti ja gejn la sáme kultuvras
máhtudahka.
sámegielak bargge le ájnnasa giddagisájda ja
friddjahuvson.
Giddagisájn máhttá aj aneduv-
vat dålkkumdievnastus, juska dát ij la buoremus
tjåvda.
Tjadádit gájkka ságastallamijt friddjahuk-
sokåntåvråjn ja duobbmidallij dålkima baktu máhttá
guládallam kvalitehtav nievredit dan mærráj vaj des
ij le bælosdahtte.
37 (2007-2008) straffa mij doajmmá
giehtadaláduváj stuorradikkes 2009 gidá.
radikke diedádusá tjuovvolibmáj ájggu Justijs-
sadepartemænnta doajmmaplánav dahkat gånnå
tjåhkkåhimdile sámegielak duobbmidallijda ja
kriminalhukso sáme giella ja kultuvrra máhtudagájn
le oassen.
Sámegielak giddagisbarggij
rekrutterim
Kriminalhuvso guovdásj háldadus le biedjam
sámegielak aspirántaj rekrutterimav giddagisskåvl-
låj sierra åvdedimsuorggen stivrrimguládallamij
Kriminalhuvso åhpadusguovdátjijn (KRUs), mij
åhpat giddagisdievnastiddjijt.
Ulmmen le juohkka
jage sisiválldet mierredum lågov aspirántajs gudi
sámegielav máhtti.
Jus guokta åhttse árvustaláduvvi
dássálaháj dåhkkidimen, galggá sån gut sámegielav
máhttá, oadtjot rievtesvuodav vuostak åhpadus-
sajev.
aspiránntavegas gudi eksámenav válldin 2007
tjavtja, lij akta sámegielak.
Guokta giddagisá li Tråmsån ja Finnmárkon.
Tråmså
stáda giddagisán le akta sámegielak bargge, ma-
din gietjav bargge dálla sámegiellakursan vádtsi.
Čáhčesuollu (Vadsø) giddagisán li guokta bargge
gudi sámegielav máhtteba, madin friddjahuk-
sokåntåvrån Finnmárkon le akta sámegielak bargge.
Dássta le Bådådjo giddagisán, ila giddagisán, hálldo
ja sihkarasstemanstáltan ja Ringerijka giddagisán
akta sámegielak bargge gænnánik.
Udnásj ájge le hásstalussan rekrutterit nuoges
dievnastiddjijt dan guovte giddagisájda Tråmsån
ja Finnmárkon.
Justijssadepartemænnta le danen
láhtjám dilev nav vaj giddagisdievnastiddjeåh-
padus máhttá desentraliseridum tjadáduvvat.
2008 moarmesmánon li 15 aspiránta gudi åh-
padusáv tjadádi ja gudi li giddagisájda Tråmsån ja
Čáhčesuollun tjanádum, ja le dæddo biejaduvvam
rekrutterit sámegielak aspirántajt.
Kárášjågån le
friddjahuksokåntåvrrå, valla danna ælla stuovvásijt
virgádum fáhkavirgálattjaj.
Åvdåsvásstediddje: Justijssa- og bulkkedepartemænnta
Ájgge: aktelasj barggo
Tjåhkkåhimdilij árvustallam
Mij gullu sáme duobbmidallijda, le kriminalhuvso
berustibme ienemusát dåjmajda læhkám bisodit-
tjat máhttelisvuodav sámegielav adnet.
Justijssade-
partemænnta ájggu danen álgadit árvustallamav
mij guosska sáme tjåhkkåhiddjij ja duobbmidallij
tjåhkkåhimdilijt.
Dákkár árvustallama ájggomus le
guoradallat resurssa jali sierra dåjmaj dárbojt sáme
duobbmidallijda ienep gå láhtjet dilev ietjasa gielav
adnet.
Ájgge: Bs.
Sd.diedá.
"Stráffa mij doajmmá"
47. doajmma
Kriminalhuksoguovdásj sáme giela
ja kultuvra máhtudagájn
Tråmså ja Finnmárko kriminalhuvso organisásjåvn-
nåstruktuvra árvustallamin sjaddá árvvaluvvat ásadit
kriminalhuksoguovdátjav sierra sáme giella ja kultuvra
máhtudagájn.
Máhttá aj liehket ájggeguovddelissan
giehtagirjijn sáme stráffatjadádime birra.
Dát máhttá
sisadnet sierra gatjálvisájt ma galggi árvustaláduvvat
gå persåvnnåguoradallamijt dahki duobmo åvddåla,
gå vuostasj fágájgasskasasj guoradallam dagáduvvá
gå le riektáfábmogis duobbmo le vuosstájváldedum
kriminalhuvson, sisiboahtem ságastallamijn giddagi-
sán jali vuostasj ságastallamin friddjahuvsokåntåvrån
sebrudakstráffan.
Giehtagirjen le dárbbo dágástallat
rehabiliterima ja máhtsadime sáme bájkálasjse-
brudahkaj ulme dádjadusá birra.
Ájggeguovddelis
aktisasjbarggoguojme láhtjet dilijt sámijda máhtti
liehket sámedigge ja sáme institusjåvnå ja suohkana.
"stráffa mij doajmmá"
rijddotjoavddemrádij dåjmadahka
Ållo le rijddotjoavddemrádijs majn li sáme álmmuk
ietjasa rájáj sissŋelin.
stuoramus juogos le Lulle- ja
alle-Finnmárkon ja nuortta-Tråmsån.
oslon ja Tråm-
sån li aj stuorra sáme álmmuk.
Rijddotjoavddemráde
nordlándan, nuortta-Trøndelágan, Hedmárkon ja
Horda-lándan guoskaduvvi aj tiemátihkas.
2009-gidá alluj de ásaduvvá sámegielak såbadaht-
temjuogos nuorttasáme guovlon (Finnmárkon ja
Tråmsån).
Sámegiella rijddotjoavddemrádijn
Rijddotjoavddemrádij dåjmadahka le jagen 2008
álgadam bargov ådå diehtojuohkemmateriálajt jårg-
gålit sáme gielajda.
Dåjmadagá ullme le divna sáme
gielajda galggi maŋenagi boahtet.
Rijddotjoavddemráde sijddabielen le diedo rijd-
dotjoavddemráde birra nuortta- ja julevsámegiellaj.
Gávnnuji aj brosjyjra nuorttasámegiellaj ja julevsáme-
giellaj prenntidum vaddusin, valla ilá ráddjidum vállji-
dum åsijs.
Dåjmadahka le álggám bargov jårggålattját
diehtojuohkembrosyjrajt ja ietjá diehtojuohkem-
materiálajt, ja aj ådåstuhttet dav mij le sijddabielen
tjáledum.
Åvdåsvásstediddje: Rijddotjoavddemrádij dåjmadahka
bulkke
avtadagájn sáme guovdásjguovlojn vierttiji liehket
bargge gænna li dålkkum ja tjálalasj jårggålim máh-
tudahka guláskuddamijs jienajn ja gåvåj.
Vijdábuj
viertti liehket sadjihin máhtudahka girjijt tjálátjit ja
sjiemájt sámegiellaj jårggålittjat, ja liehket dålkkån
bulkkebarggijda gudi e sámegielav máhte.
Viertti
ratjáduvvat rekrutterit barggijt sáme giella ja kultuvra
Ienep sáme giella- ja
kultuvrradádjadus bulkijn
fálaldagáj baktu bulkke- ja lænnskaetáhttaj.
Galggá ár-
vustaláduvvat vuododit værmádagáv bulkke- ja læns-
skaetáhttaj sáme giella- ja kultuvrra máhtudagájn.
Åvdåsvásstediddje: Justijssa- ja bulkkedepartemænnta
Ájgge: Doajmmaplána ájggegávdda
Hiebadit sáme gielajt
elektråvnålasj prográmmajda
Ulmmen le sáme giela galggi hiebaduvvat assje-
giehtadallamprográmmajda álmmuga hárráj.
sierraláhkáj le ájnnasin jut vælggogisvuoda ja
rievtesvuoda tjanádum stráffaássjegiehtadallamij ja
ietjá oajválasjdagojda máhttá viedtjat sáme gielajda.
stuorámus sámejuogos vuoroduvvá vuostak.
Ájgge: Ij le mierreduvvam
Ulmutjijt sáme duogátjijn
Bulkkeallaskåvllåj rekrutterim
Bulkkeallaskåvllå le, ietjas guládallam- ja rekrut-
terimstrategija tjadá, tjalmostam ulmutjijt rekrutterit
unneplågåduogátjijn, dán vuolen sáme duogátjijn.
Konkrehta rekrutterimdåjmajs, ma li jåhtuj biejadum,
máhttá nammadit:
• almodibmesámegiellaj sámegielak guovlojn
• aktisasjbarggo gaskal Bulkkeallaskåvlå Bådådjo
åssudagá ja Lulle- ja allefinnmárko bulkkeguovlo
dagátjit vájmmelis rekrutterimav.
Dát sisanij i. i.
diehtojuohkemtjåhkanimijt j. n. á.
• Prosjækta "Rekrutterit ja Bisodit.
Le sáme bulkke-
virgálattja tjuovvolam ja bagádallam åhttsijt
ietjasa guovlojs.
• sisiválldemnjuolgadusá Bulkkeallaskåvllåj vaddi
máhttelisvuodav sisiválldet gittan 20 prosenta
åhttsijs n.g.
sierra dågålasjvuodajn, jus åhttsijn li
sierra máhtukvuohta jali kvalitehtta bulkkeetáhtta
dárbaj.
Dát njuolgadus máhttá aj aneduvvat
åhttsijs sáme duogátjijn.
sÁME LÁHKaGiELLa
Prosjækta "sáme juridihkalasj terminologija"
álgeduváj jagen 2004 Deanu suohkana háldon.
sáme æládus- guoradallamguovdásj (sEG)
jådedi prosjevtav.
Prosjækta ruhtaduváj Justijs-
sadepartementas, suohkan- og guovllodepar-
tementas, sámedikkes, Finnmárk fylkasuoh-
kanis ja Deanu suohkanis.
Prosjækta "sáme láhkagiella" álgeduváj jagen
2006, doarjodum Barggo- ja sebrudahttemde-
partementas ja sámedikkes.
Ulmutja giellafá-
galasj ja juridihkalasj máhtudagáj li læhkám
siegen tærmmaåvddånahttembargon.
Vuos-
tasj oasen prosjevtas li dagáduvvam lissta 691
sáme juridihkalasj termaj.
Deanu suohkanin
le ulmmen oadtjot ålles dáro-sáme báhkogir-
jev juridihkalasj termaj rijddolágajn vuodon.
Rijddoláhka le álggon læhkám bargguj danen
gå dát le guovdásj láhka mij sisadná moadda
juridihkalasj terma ma li bæjválasj anon.
Terma biejaduvvi www.risten.no næhttabæl-
láj maŋenagi gå sáme giellalávddegådde le
termajt dåhkkidam.
Bulkkeallaskåvllå le 1993 rájes vájmmelisát barggam
rekrutterit ulmutjijt etnihkalasj unneplågoduogátjijn,
dáj siegen aj sáme, bulkkeåhpadussaj.
Bulkke- ja
lænsskaetáhtajn ælla vuoge barggijt etnihkalasj
duogátjis lågåtjit.
Dát dahká barggij rekrutterimrah-
tjamusájt gássjelissan mihttit.
Prosjækta "Rekrutterit ja Bisodit" (2007-2008) le
aktisasjprosjækta gaskal Bulkkeallaskåvlå ja Bulkke-
direktoráhta.
Prosjækta ásadij i- i- resurssajuohkusav
30 bulkkevirgálattjaj unneplågoduogátjijn, gålmås
dajs sáme duogátjijn, gudi vájmmelisát barggin
nuoraj hárráj åttjutjit Bulkkeallaskåvllåj bessat.
Jagen 2008 bessin guokta studenta sáme duogátjijn
Bulkkeallaskåvllåj.
Bulkkeallaskåvlå Bådådjo åssudahka álgij 2008-tjav-
tja prosjevtav gånnå lij ulmmen lasedit åhttselågov
sáme duogátjijn bulkkeåhpadussaj.
Galggi dieh-
tojuohkemtjåhkanime ásaduvvat gånnå nuorra
bulkkevirgálattja sáme duogátjijn ájggu diedojt
juohket sisibessamprosedyjra, åhpadusá, ja virge
Duodden de sjaddá bargaduvvat vájmmelisát
sámij avijsaj, sámi Radio ja ietjá ájggeguovddelis
diehtojuohkemkanálaj gáktuj.
Bulkkeallaskåvllå
ájggu joarkket ietjas rahtjamusáv lasedittjat rekrut-
terimav vejulasj åhttsijt sáme duogátjijn persåvnålasj
tjuovvolime ja lahka aktijvuodajn ájggeguovddelis
bulkkeguovlojn.
Ájgge: Tjuovvoluvvá jahkásasj budsjæhttabargon ja
stivrrimságastallamijn Bulkkedirektoráhtajn
Diehtojuohkem vuostasjgierde-
dievnastusá birra
suodjalus suodjalimvælggogisvuohtadåjmadagá
baktu ájggu jårggålit brosjyjrav "Duv máhttelisvuoda
vuostasjgierdedievnastusán" sámegiellaj mij sád-
diduvvá gájkajda gudi dáv sihti.
Brosjyjrra máhttá
duodden biejaduvvat álkket sadjihij internæhttaj
pdf-hámen.
Dasi duodden de sjaddá divna sesjåvn-
nåj gåhttjomijn i ja ii oasen vuoseduvvat suodja-
limvælggo-gisvuohtadåjmadagá internæhttasadjáj
ienep diedoj diehti - sámegiellaj aj.
Åvdåsvásstediddje: Suodjalimvælggogisvuohtadåjma-
dahka
Ájgge: 2009 jage alluj
Suodjalusá hárjjidallamij
diehtojuohkem ja almodibme
suodjalus ájggu 2009 jage alluj oadtjot bielle-
jahkásasjdiehtojuohkemav ietjas oajvvedåjmaj birra
aj vatteduvvá sámegiellaj dåppe gånnå le luondulasj.
Diŋŋgomij almodibme gånnå sámegiela háldadus-
guovllo le guoskaduvvam sjaddá aj sámegiellaj, i. i.
sáme avijsajn almodit.
Åvdåsvásstediddje: Suodjalusá operatijvalasj dievnastus
ráddidusá sámegiela adno
Ráddidusá rahtjamusá sámegiela hárráj hæhttu aj
vuojnnut departementaj ietjasa sámegiela anos.
Ráddidusá internæhttabielen www.regjeringen.no
le sierra sáme giellaválljim fálos 2004 rájes.
Ássje ma
njuolgga guosski sáme álmmuga berustimijda ja
ienep nasjonálalasj biele ássje åvddånbuvteduvvi
dánna, ienemusát nuorttasámegiellaj, valla aj julev-
ja oarjjelsámegiellaj.
oajválattjaj bieles le dárbbo ienebut tjalmostuhttet
divna gålmå sáme giela, politihkkahábmimin, dåj-
majn ja almulasj dokumentaj jårggålimij j.n.a.
Ienep almodibme ráddidusá
dokumentajs sámegiellaj
Ráddidus ájggu almodit ienep diedojt sámegiellaj
ietjas næhttabielijn, ja lasedit sámegielak dokumen-
taj lågov.
Ráddidus ájggu sierraláhkáj almodit ienep
dokumentajt oarjjel- ja julevsámegiellaj.
sjaddá dagádum diehtotjoahkke divna diedojs ma
gávnnuji oarjjel- ja julevsámegiellaj.
aj sihkarasstet ienep systemahtalasj ådåstusáv ja
kvalitetadárkestimev sámegielak næhttabielijs.
sáme tærmma åvddånahttem le guovdátjin máhttet
bisodit ja nannit sámegiela anov.
Gájbbádussan sáme-
giella máhttá aneduvvat fágalasj aktijvuodajn le jut
gávnnuji fáhkaterma ja fáhlabuojkuldagá sámegiel-
sáme terminologija åvddånahttem dáhpáduvvá
sierralágásj prosjevtaj baktu buojkulvissaj Deanu
suohkana prosjækta sáme láhkagiella.
Vijdábut de
sáme terminologija barggo dáhpáduvvá ássjegieh-
tadallama baktu duon dán sáme institusjåvnåjn
duola dagu sámedikken.
Ájnas oasse duodenn sáme
terminologija åvddånahttemis le almulasj dokumen-
taj jårggålibme sámegiellaj.
sáme giellalávddegådde
sáme parlamentáralasj ráde vuolen le terminologija-
listajt biedjam www.giella.org næhttabælláj.
Ulmmen le divna dokumenta majt stáhta orgána
jårggåli, galggi liehket giellafágalattjat dárkestuvvam
ja ådå terminologija le dåhkkiduvvam duolla instán-
sas.
Departementan bálkki uddni moadda sierra
ulmutjijt jårggålittjat lágajt, njuolgadusájt, stuor-
radiggediedádusájt, pressadiedádusájt jnv.
Danen
gå ållo juridihkalasj terminologija vájllu sámegiellaj,
máhtti muhtem dájs jårggålusájs álu liehket muh-
temláhkáj iehpetjielggasa terminologija ano gáktuj.
Dáv dilev duollitjit ájggu Barggo- ja sebrudaht-
temdepartemænnta åvddånahttet "viessodábálasj"
(husnormal) sámegielav departementaj ja jus sojttá
vuollásasj orgánaj adnuj.
Ájgge: Álgeduvvá 2009
Dåhkkidimårnik sáme
láhkajårggålimijda
Ájggomussan le divna dokumenta majt stáhta
orgána jårggåli, galggi giellafágalasj dárkestuvvat
ja ådå terminologija dåhkkiduvvat duolla instánsas.
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta ájggu aj
ásadit årnigav sámegielav dárkestittjat láhkajårg-
gålusájn ja ietjá almulasj dokumentajn, ja årnigav mij
sihkarasstá lága ma li sámegiellaj jårggåluvvam aj
ådåstuvvi sámegiellaj gå lága ådåstuvvi.
sámegiella ja dgt
Ráddidusá ulmmen le divna ávddånahttem diehto-
ja guládallamteknologijan (DGT) almulasj suorgen
galggá universála prinsihpaj baktu hábmiduvvat.
Ráddidusán le ulmmen sihkarasstet jut gájkajn le
máhttelisvuohta ja arvusmahttem tenologijav ávkkit
ja ådå dievnastusájt buoremus láhkáj.
sáme aktijvuodan le vuostatjin sáhkan sámegielav
adnet divna DGT aktijvuodajn, dsj.
sáme namá galggi
www.samit.no
aLMULasJ DÅJMaDaGÁJDa ÁLKKEBUn
DaHKaT sáme bokstávajt adnuj váldátjit, sjattaj
máhtudaksadje ja sierra næhttasadje sáme
bokstávajda ja DT ásaduvvam - samiT - jage
2003. samiT le prosjektan organiseriduv-
vam læhkám standard norge vuollálattjan ja
ruhtaduvvam Barggo- ja sebrudahttemdepar-
tementas.
Divna almulasj dåjmadagá galggi
máhttet aktijvuodav samiTajn viehkev oattjotjit
gatjálvisáj ma guosski sámegiellaj ja DTaj.
máhttet duolla tjáleduvvat almulasj registerijn, ja
vaj prográmma åvddånahteduvvi ma sámegielav
doarjju.
sihkarasstet ådå teknologijaj bessat sáme-
gielagijda aj le stuorra ávkken sebrudakossálasstemij,
ja sámegiela åvddånahttemij.
almulasj suorgen le
tjielgga vásstádus lahtjet nav vaj duot dát DGT- ja
næhttadievnastusá e buvte ådå hieredusájt.
sámij gielajn tjoahkkáj li 15 sierra bokstáva duodden
ieme bokstávajda angloamerikának systebmaj.
maŋemus jagijt le låhkám buorre åvddånahttem mij
gullu sáme bokstávajda DGTan.
sámegiella le dal
hiebadum sierra válljimin ienemus anedum opera-
tijvvasystemajn.
Sámegiella almulasj registerijn -
gájbbádusá stáhta etáhtajda
sáme giellajuohkusij le ájnnasin jut aj tjálalasj sáme-
giella máhttá aneduvvat riekta ja duolla sebrudagán.
sámegiela ållesadnuj dárbahuvvá muhtem sierra
bokstávajt adnet ma e dárogielan ja ådådárogie-
lan gávnnu.
Då oabmásap registerijn ælla dákkár
bokstáva, juoga mij dagáj nav vaj duov dáv sierra
konverterimijt ietjá bokstávajda ma máhttim systeb-
maj registreriduvvat.
Dábálattjat sihtá dát ierit ietján
guosskát Brønnøysundregisterijda, Álmmukregis-
terij, stáhta kárttadåjmadahkaj (norgesglasset:ij),
Primus:ij, askeladden:ij ja VBa:aj.
Dát sihtá javllat
sáme álmmuk ja vidnudagá sáme namájn e máhte
ietjas namáv ja adressav oattjo registreridum duolla
registerijn.
Ráddidusá mielas le dát vuorbedis dilev
mij hæhttu duolliduvvat.
standardiserimráde, mij le rádevadde orgádna Ådås-
tuhttem- ja háldadusdepartemænntaj (ÅHD) ássjij
ma guosski DGT- ássjijda, le giehtadallam bokstávaj
adnemav almulasj háldadusán.
ietjas árvvalusán, mij
dálla le giehtadallama vuolen ÅHD:an, oajvvaduv-
vá adnegoahtet bokstávtjoahkkev iso/iEC 10646
representeriduvvam UTF-8:ajn almulasj næhttasajijn
ja almulasj registerijn.
Dán bokstávtjoahkken le vijd-
dát adno ja ij dåssju gåbtjo sámegiela dárbojt, valla
aj tevstalasj representerimav ieneplågåjs værálda
gielajs.
Teknihkalattjat sihtá dát válljim vaddet ålles
tjoavddusav tevstalasj representasjåvnnåj gájkka
adnosuorgijn majn uddni ij le ålles tjåvda.
almulasj næhttabielijda le vuojnunagá viehka álkke
álgget UTF-8:ajn, valla åvddåla maŋemus kon-
klusjåvnnå dagáduvvá viertti vájkkudusanályjssa
tjadáduvvat sihkarasstet vaj e vuojnedihkes gás-
sjelisvuoda ide.
Daj nanos tjanástagáj siváj diehti ma guosski dálásj
registerijda, le dårbulasj jiermmás sirddemårnigijs
ja dågålasj vuogijda dákkár målssomijt tjadádittjat.
Dajnas gå moadda berustiddje le guoskaduvvam dás
målssomis.
Vájkkudusanályjssa le plánidum tjadáduv-
vat 2009-gidá.
Ráddidus sihtá adnegoahtet bokstávtjoahkkev
iso/iEC 10646 representeridum UTF-8:ajn almulasj
næhttasajijn ja almulasj registerijn, valla hæhttu
árvustallat gåktu dát galgga dagáduvvat ja makkár
målssomårniga galggi doajmmat.
Åvdåsvásstediddje: Ådåstuhttem- ja háldadusdeparte-
mænntaj
Ájgge: Doajmmaplána doajmmaájge
giellateknologija
Giellateknologija le diedagasskasasj disiplijnna mij
dáhtáprográmmajt åvddånahttá anályseritjit ja
genereritjit ulmutjij gielajt, buojkulvissaj dáro- jali
sámegielav.
Giellateknologija juogeduvvá dábálat-
tjat guovte oajvveoassáj, dáhtálingvistihkkaj ja
ságástimteknologijaj.
Dáhtálingvistihkka dárkkelit barggá ienemusát
tjálálasj tevstaj anályserit, duola dagu ráhpat vijdes
åhtsåmmáhttelisvuodajt internehtan ja automáhta-
lasj jårggålimijda.
ságastimteknologija le vas
dáhtágiehtadallam ulmutjij sáhkadallamis, dsj.
sier-
raláhkáj ságastimev dåbddåt ja ságastimsyntessa.
ságastibme le åtsådallamij baktu vuojnnet dåbmalis
vuohke diedojt åvddånbuktet.
ságastimprográmma
máhttá vaddet ulmutjijda låhkåm- ja tjállemgássjelis-
vuodaj tjoavddagav duon dán tevstajda, fáhkagirjijs
avijsajda.
sámedigge le guoradallam jus máht-
telisvuoda li åvddånahttet ságastimsyntesav sáme
gielajda.
GiELLaTEKno
sáme giellateknologija guovdátjin Tråmså
universitehtan le ulmmen dahkat grammatih-
kavuoduk giellateknologijav sáme ja ietjá
nuorttalij gielajda, d.d.
tækstaprosesserimpro-
grámmajt, pedagogalasj, digitála báhkogirjijt
ja syntehtalasj ságastimev.
Prosjevta sijdda-
bielijn gávnnuji dálla grammáhtalasj analyjs-
saprográmmajt nuortta-, julev, oarjjel-, anár-,
gålldå- ja gielda-sámegiellaj.
Duodden gávn-
nuji pedagogalasj prográmma ja báhkogirje
ságastimsyntessa galggá aneduvvat dagu duod-
devædtsak aktan dábálasj korrektuvrraprográm-
maj. Åtsådallama vuosedi ságastimsyntessa doarjju
låhkåm- ja tjállemprosessav.
Duodden máhttá
ságastimsyntessa aneduvvat vuodon åvddånahtátjit
ådåájggásasj dievnastusfálaldagáv moatten suorgen.
Sáme njuolgatjállemvædtsak
sámedigge le 2004 rájes tjadádam prosjevtav (Div-
vom) åvddånahttet sáme korrekturprográmmav
elektronåvnålasj tækstagiehtadallamij.
Prográmma le
navku ja máhttá viedtjaduvvat internehtas.
Bárggo-
ja sebrudahttemdepartemænnta, Máhttodepar-
temænnta ja sámedigge ruhtadi prosjevtav "Divvom
2", mij sihke galggá ajmon anedit ja doajmmagæht-
tjalimev jådedit stávimdárkestimev nuortta- ja
julevsamegiellaj, ja åvddånahttet stávimdárkestimev
Prosjækta manná 3 jage, ja ulm-
men le oarjjelsáme stávimdárkestibme galggá gárv-
vásin avddåla 2010 låhpan.
Åvdåsvásstediddje: Máhttodepartemænnta, Barggo- ja
sebrudahttemdepartemænnta ja Sámedigge
sámedigge le álgadam ságastallat boahtteájge
Divvom-prosjevta doajmmaorganiserimav.
Giela
aktelattjat åvddånahtti i. i. terminologijaåvddånaht-
temijn mij aktelattjat dáhpáduvvá, ja de le ájnas jut
aktelattjat giellavædtsagav ådåstuhttet ja åvd-
dånahttet.
Versjåvnnåådåstuhttema aj prográm-
mabuvtadiddjijn buktá dárbov vijdáduj åvddånaht-
temav ja ådåstuhttemav njuolgatjállemvædtsagijs.
Uddni le stuorra vádne sáme báhkogirjijs, sier-
raláhkaj julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Báhkogirjij
vánesvuohta máhttá liehket hieredissan gielaj åvd-
dånibmáj.
Buojkulvissaj máhtti avtagielak sáme
báhkogirje liehket ájnas vædtságin jut sámegiella
galggá doajmmat metagiellan, dsj.
giellan mij tjielggi
mij juoga le.
E ga gávnnu báhkogirje dagádum sierra
dárogielagijda gudi sihti oahppat nuorttasámegielav,
jalik sáme-dáro báhkogirje ma tjielggiji sáme bágoj
adnemav dárogielak addnijda.
Sáme báhkogirjij guoradallam ja
åvddånahttem
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta ájggu
ásadit juohkusav mij galggá guoradallat makkár
báhkogirje gávnnuji nuorttasámegiellaj, julevsáme-
giellaj, ja oarjjelsámegiellaj ja buktet oajvvadusáv
dåjmajda nannitjit vijdábuj bargov sáme báhkogirjij.
sámedigge gåhtjoduvvá juohkusij oassálasstet.
Åvdåsvásstediddje: Barggo- ja sebrudahttemdepar-
temænnta
GÆHTTJaT:
Sámegielav tjalmostahttet
almulasj sajijn
sáme gielajt nannitjit viesso kultuvrraguodde giel-
lan le dárbbo sámegielav ienebut tjalmostahttet
almulasj sajijn.
Dat jut Vuona álmmuk ienemusláhkáj
iejvvi sáme gielajt almulasj sajijn le ájnas gielaj dásev
aledittjat sebrudagán.
Dát laset ájnegis ulmutja
diedulasjvuodav sáme giela li ájnas oasse nasjonála
kultuvralasj vidjurijs.
Vijdábut det sjaddá vájkkudit
buorreláhkáj guottojda ja berustimijda sámegiel-
laj sebrudagán åbbålattjat.
Dájt maŋemus jagijt
le sámegiella ienebut gå åvddåla sjaddam oassen
kultuvrragåvås Vuonan.
sáme filma, sáme artista ja
sáme festivála lasedi aj ienebut berustimev sámegie-
las sebrudagán.
sáme gielaj tjalmostibme le aj ájnas nannitjit gielalasj
ja kultuvralasj iesjdåbdov.
Dán aktijvuodan le edesik
ájnnasin sáme gielaj moattegerdakvuohta sjaddá
ienebut tjalmostuvvat almulasj sajijn, nav vaj sihke
nuorttasámegielaga, julevsámegielaga ja oarjjelsám-
egielaga máhtti iejvvit ietjas agielav ienemus máht-
telis aktijvuodajn.
Mánájoahttse rápportan "Rievtes-
vuoda oassálasstemij sáme mánájda ja nuorajda"
åvddåbbukti nuora jut giella le mierrediddje oasse
vattátjit jasska iesjdåbdov - ja vaj ållokmedia ilá bin-
náv gaskosti ássjijt ma gulluji sáme nuorajda.
nannusap sámegiela tjalmostibme almulasj sajijn
máhttá lasedit berustimev ja dárbov gielav ruopptot
válldet, jali gielav dievnnut ja åvddånahttet.
Ájnas
arvusmahttem oassen sáme bájkálasj sebrudagájda
máhttá aj liehket barggat nannit sáme gielav guovloj-
nis.
sáme girjálasjvuodan, sáme teáhterijn ja sáme
filmajn le ájnas sadje gielalasj dåbddåmij ja diedulasj-
vuohtaj giela gáktuj.
sáme girjálasjvuohta máhttá vij-
dábuj liehket ájnas oassen åvddånahttemin buorre
sáme giellaanov, åvddånahttemin ájnegis låhkke
sámegiela låhkåmtjehpudagáv, ja åvddånahttemin
låhkke dåbdåstallamav gielajn.
• láhtjet nav vaj sáme giela saje ásaduvvi ja
nanniduvvi.
• láhtjet dilev sáme tv ja radio sáddagijda
sáme-giellaj
• láhtjet dilev åvddånahtátjit sáme avijsajt ja
avijssabielijt julev- ja oarjjelsámegiellaj
• Åvddånbuktet sáme gielav sámegielak
galbbima tjalmostimijn almulasj tsiehkadusájn
ja bájkkenamáj baktu
• lasedit sáme girjálasjvuoda sadjihimev almulasj
bibliotehkajn rijkav miehtáj
• Nannit teáhterav, filmajt, girjálasjvuodav
ja almmudakdåjmajt nuortta-, julev- ja
oarjjelsáme-giellaj
• láhtjet dilev webba diehtojuohkemdievnastus-
saj sámegiellaj ja sámegiela birra
• sihkarasstet sámegielak tevstajt sadjihin
internehtan
sáme bájkkenamájt galbajn adnet (bájkkenam-
magalbajn ja rahtevuosedimgalbajn) le ájnnasin
sáme gielav ja sáme sadjihimev åvddånbuktet.
mij le mierredime sámegielak galbba galggá, le jus
bájkkenamma aneduvvá ulmutjijs dan bájken.
ij sirri namájt sámegiela háldadusguovlo ålggolin jali
sissŋelin.
Fylkadikkij álgadimij maŋŋela li boahtám guovte-
gielak namá (dáro ja sáme) Tråmsån ja Finnmárkon.
Guovlolasj stáhta orgána dájn fylkajn galggi ietjasa
logojn, girjijn ja galbbimijn åvddånboahtet námaj
goappátjij giellaj.
Dát gullu aj rahtegalbbimijn
fylkarájájn.
Fylkaålmmå le oadtjum oatsodit dát ajtu
dagáduvvá.
Bájkkenammaláhka galggá sihkarasstet sáme
bájkkenamájt nasjonálalasj láhkatjoahkke ja ri-
jkajgasskasasj sjiehtadusáj ja konvensjåvnåj gák-
tuj.
sáme namma galggá agev åvddålin tjuodtjot
galbajn bájkijn sámegiela háldadusguovlo sissŋelin.
stáhta rahtedåjmadagá guovlokåntåvråjn le åvdås-
vásstádus mierredit rijka- ja fylkagæjnojt gálbbit, ma-
din suohkanijn le åvdåsvásstádus mierredit gálbbit
suohkanrahtijt (galbbimoajválasj).
Galbbimoajválasj
máhttá válljit sáme namma galggá tjuodtjot vuos-
tatjin galbajn aj guovlojn ma ælla háldadusguovlon
oassen.
sáme bájkkenamá ma aneduvvi ulmutjijs gudi
stuovvásin årro bájken, jali le æládusáj baktu dåhku
tjanástagá, galggi dábálattjat adnet dav mij le
almulasj galbajn, kártajn jnv, (9.§), Bájkkenamma le
gájbbeduvvam anátjit ietjasa dåjmas, dát sihta javllat
almulasj orgána ietja li åvdåsvásstediddje jut láhka
dievdeduvvá ietjasa åvdåsvásstádussuorgen.
Máhttelis le gujddit mierredum sáme bájkkenamá
adnema vánesvuodas.
Gujddimus sáddiduvvá Kul-
tuvrra- ja girkkodepartemænntaj.
Bájkkenammakonsulenta sáme bájkkenamájda
Bájkkenammalága 11.§ vaddá sámediggáj fábmo-
gisvuodav nammadit sáme bájkkenamma konsu-
lentajt.
sámedigge oadtju moadda gatjálvisá sáme
bájkkenamáj ano birra.
Bájkkenammabarggo sá-
medikke nammadievnastusán le vuostatjin namájda
rádijt vaddet tjállemvuohkáj.
Maŋenagi gå sáme-
giella le ienebut ja inebut almulasj aktijvuodajn ad-
nuj boahtám, le aj gatjálvisá lassánam.
Divna mierre-
dum bájkkenamá tjáleduvvi dáhtábássaj Guovdásj
bájkkenammaregisterij mij stáhta kárttadåjmadagás
dåjmaduvvá.
sámedikke háldadusá barggo le i. i. gárvedit nam-
maássjijt bájkkenammakonsulentajda ja viehkedit
bájkkenamájda duogásjdiedojt viedtjat.
Gå bájkkenamá tjállemvuohke le mierreduvvam lága
milta ja Guovdásj bájkkenammaregisterij tjáledum,
galggá tjállemvuohke aneduvvat divna almulasj
orgánajs, selskáhpijs ma ållåsit li almulasj æjgon, ja
oahpponævojn majt skåvlån galggi aneduvvat.
Mánájn ja nuorajn le dárbo sámegielav praktiserit
MiJ DaGÁDUVVÁ ÅVDDÅLa RaHTE sÁMEGiEL-
LaJ GaLBBiDUVVÁ?
Jus galggá sáme bájkkenammaj galbbit hæhttu
bájkkenamma liehket dåhkkidum ja registreri-
dum Guovdásj bájkkenammaregisterin.
Dákkár
galbbim le berustahtek sámegiela háldadus-
guovlos.
Dábálattjat álggá prosessa gå suohkana,
organisásjåvnå jali priváhtaulmutja aktijvuo-
dav válldi galbbimoajválattjajn.
Galbbimoaj-
válasj bájkkenamá kvalitehtav dárkkestahttá
stáhta kárttadåjmadagájn åvddåla galba
diŋŋgujuvvi ja biejaduvvi dábálasj láhkáj.
Dábálasj bájkkenammagalbbimav máksá
stáhta rahtadåjmadahka, mij gullu galbbimijda
rijka- ja fylkarahtijn, de dát mávseduvvá fylka-
suohkanijs/suohkanijs.
MiJ GaLGGÁ DÁHPÁDUVVaT sÁME
BÁJKKEnaMÁV MiERREDUVVaT oaDTJoT?
Soames nammaássjiev bajet ja sáddi dáv
mierredimorgádnaj, dsj.
suohkanij, fylkasuoh-
kanij jali stáhta kárttadåjmadahkaj (5.§).
Mierredimorgádna gárvet ássjev ja sáddi dáv
sáme nammakonsulønntaj, guhti vaddá båd-
dåsasj árvvalusáv.
Bájkkenammadievnastus
sáddi ássjev vijdábut suohkanij guládussaj.
Suohkan dahka nav vaj divna majn le guládus-
riektá oadtju javllamusáv buktet, ja sáddi dáv
ruopptot bájkkenamma-dievnastussaj loahppa
árvvalussaj.
Bájkkenammadievnastus sáddi
ássjev vijdábut mierredimorgádnaj mij mierret.
Mierredimorgádna sáddi vijdábut suohkanij, mij
mærrádusáv almot (7.§).
Mierrredimorgádna
sáddi aj mørrádusáv bájkkenammadievnastus-
saj, ja ietjá almulasj orgánajda ma namáv galggi
dienastusánis adnet, ja Guovdásj bájkkenam-
maregisterij.
FRiDDJaFoannDaÅRniK
le mánáj ja nuoraj hárráj, ja ulmmen le árvus-
mahttet kultuvrradåjmajda bájkálasj dásen.
Ruhtajuollodime dáhpáduvvi gålmå paraply-
organisasjåvnå baktu.
Landsrådet for norges
barne- og ungdomsorganisasjoner, norsk
musikkråd ja norsk teaterråd.
Mánáj- ja nuorajorganisásjåvnå ja juohkusa ma
li ienep luovvasin organiseriuvvam máhtti åh-
tsåt doarjjagav dåjmajda mánájda ja nuorajda
"Frifond" årniga baktu.
friddjaájgen.
Bájkálasj æjvvalimsaje li ájnnasa arvus-
máhtátjit sosiála, kultuvrra ja sámegielak dåjmajt.
suohkanijn le da majn le åvdåsvásstádus láhtjátjit
sajijt ja æjvvalimsajijt bájkálattjat, valla aj luojvoj
organisásjåvnå ratjásti ednagit ietjasa bargo baktu.
Gájkienemus sajijn le dárbulasj infrastruktuvrra
jus ulmusj sihtá ásadit dåjmajt ma sámegiela anov
åvdedi.
sámedigge juollot doarjjagijt prosjevtajda ma bukti
æjvvalimsajij åvddånahttemav sáme mánájda ja
nuorajda, dåjmajda ja prosjevtajda ma mánáj ba-
jássjaddamdilev åvdedi, ja danen le stuorra ávkken
gielav nannitjit ja ælládittjat.
Sámegielak æjvvalimsaje mánájda
ja nuorajda
"Giella-sadje-prosjevtaj"åvddånlåpptima diehti
ájggu Mánáj- ja dássádusdepartemænnta ja Barggo-
ja sebrudahttemdepartemænnta aktisasjbargujn
sámedikkijn ásadit konferánsav giellasajij kultuvrra-
ja asstoájgesuorgen.
Tjalmostahttemássjen le gåktu
bájkálasj resursa ja dåjma máhtti aneduvvat ásadit-
tjat æjvvalimsajijt mánájda ja nuorajda gånnå máhtti
asstoájgeberustimijt ja dåjmajt aktidit sámegiela
praktiserimijn.
asstoájggesajev giellasadjen guo-
radallama duogátjijn åvddånbuktet konferánsan
dagu buorre buojkulvissan ietjá prosjevtajda.
Kon-
feránssa sjaddá aj tjalmostuhttet makkár ájggomusá
ja dárbo mánájn ja nuorajn li sámegielav nannitjit
asstoájggefálaldagáj baktu.
Konferánssa dahká de
vuodov vijdábuj bargguj dán suorgen.
Åvdåsvásstediddje: Mánáj- ja dássádusdepartemæn-
nta aktisattjat daj departementaj ma guoskaduvvi
internehta sjaddama baktu le ådå saje ja máht-
telisvuoda unneplågogielajda boahtám.
Tevsta,
jiednabeskudisá, videobeskudisá ja næhtta oahp-
povædtsaga sámegiellaj (ja ietjá unneplågogielajda)
le álkket sadjihin.
internehta baktu máhttá ulmusj
NUORAID SIIDA
Várdobáiki sáme guovdásj ásat dåjmajt sáme
nuorajda márkkosáme guovlon - nuoraid siida.
Dát le bájkke gånnå sáme nuora máhtti æjv-
valit.
Ulmmen le fállat sáme nuorajda dåjmajt
majt sij ietja berusti, ja sæmmibuohta vaddet
buorre dilev sáme gielav ja kultuvrav bisodittjat
ja åvddånahtátjit.
nuoraid siida fálla aj duodje-
kurasajt lahka aktisasjbargujn skáne joark-
kaskåvlåjn.
oahppat ådå gielajt akta beri goassa ja akta beri gånnå.
Wikipedia prosjevta baktu gávnná dálla ulmusj
internæhttavuodok leksikåvnåv moatten unneplågo
gielaj badjel.
Dát fálaldahka le luojvoj bargoj vuodo
nanna.
Duot mihtos Facebook fálaldahka gávnnu
dálla walijsa-giellaj.
Duodden gávnnuji moadda
báhkogirje unneplågo gielajda Wiktionary-prosjevta
Dát le suorggen Wikipedias gånnå báhkolista
dagáduvvi luojvojbarggijs.
Mij le aktisattjat dáj fálaldagáj gaskan, le gå li
ienemusát addnij duogen.
ij le sidot stáhtta galggá
doajmmelis rollan mij gullu sisadnuj internehtan.
sámegielak addne viertti liehket diedulattja máht-
telisvuodajda majt internæhtta ja duot dát fálaldah-
ka vaddá sámegielav åvddånahtátjit.
Vijdábuj máhttá
addne doajmmat ienedittjat sámegielak tevstajt
duon dán internæhttafálaldagán.
internehtavuodok giellasaje máhtti liehket ájnas
guládallamsaje - saje majt máná ja nuora dåbddi ja
gånnå li sijdan ja majt bæjválattjat adni, gånnå máht-
ti sámegiellaj guládallat, ja dajnas ietja vájmmelisát
gielav adnet.
Moatten næhttasajijn máhttá bloggit,
ja tjálatjit ja sáddit sisi gatjálvisájt ja kommenterit
sámegiellaj.
nordlánda fylkasuohkan le moatten jagen stuorra
åvdåsvásstádusáv válldám almulasj diehtojuohkemis
nuorajda.
www.infonuorra.no le diehtojuohkemfálal-
dahka sáme nuorajda.
sámedigge, Barggo- ja sebru-
dahttemdepartemænnta ja Mánáj- ja sássádusde-
partemænnta le juollodam ruhtadoarjjagijt dallutjis
gå infonuorra ásaduváj 2004.
nordlánda fylkasuohkan, fylkesbibliotehka baktu
dåjmat aj næhttasajev www.skrivebua.no.
næht-
tasadje vaddá mánájda ja nuorajda gaskal 10 ja 20
jage máhttelisvuodajt ietjasa tevstajt sisi sáddit.
Dán
næhttabielen le aj Sáme "skrivebua" ásaduvvam.
nordlánda fylkasuohkan dåjmat ruhtadoarjjagijn
Varresvuodadirektoráhtas aj gatjálvisbielev "Klara
Klok", www.klara-klok.no.
næhttasaje dievnastusá li
sihke dáro- ja sámegiellaj.
www.diggi.no le næhttasadje nuorra ulmutjijda
gudi sihti ienebuv oahppat sámedikke ja sámepoli-
tihka birra Vuostatjin galggá jåksåt nuorajt jienas-
timálldarin, ja iehtjádijt gejn le dárbbo vuodo diedojs
politihkalasj vuogádusá birra.
nRK sámi Radio ådåsfálaldahka radion sisadná
guokta sáddaga julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiel-
laj vahkkuj.
Jagen 2007 sjaddin bájkálasjkåntåvrå
Divtasvuonan ja snåasán nannidum avtajn jour-
nalistajn goabbák, juoga mij le buktám ienep sisano
ja geográfalasj valjesvuodav sáme ådåssáddagijda
radion ja tv:an.
Virge sirdeduvvin oajvveredaksjåvnås
Kárášjågås.
Televisjåvnnå oase snåasás ja Divtasvuo-
nas dagáduvvi oarjjel- ja julevsámegiellaj.
Da guokta
sáme giellasuorge sjaddi de gullut vahkkusattjat
rijkavijddusasj televisjåvnån nRK1an.
nRKa le álggám televisjåvnnåsáddagij sáme nuoraj-
da, gåhtjoduvvam izu.
nRK sámi Radio sáddij 5
prográmma jagen 2008, ja pláni 10 ådå prográmma
2009 jage alluj.
nuoraj prográmma sáddiduvvi
nRK3ån ja vihpi 20 minuhta.
izu le sáme nuorajda
ájádaladum mij juo sisadná radiosáddagijt ja ietjas
næhttabielev.
sámedigge le huoman tsuojggim jut
divna guovlo e oadtjo sisi nRK3åv.
sámedigge le aj
YoUTUBE JULEVsÁMEGiELLaJ le gæht-
tjalimprosjækta gånnå máhttá videosád-
dagij internehtan ja edna oassálasstemij baktu
dahkat iehpeformálalasj ja interaktijvalasj
sajev julevsámegiela hárráj.
Redaksjåvnån
galggi liehket nuorra sámegielak bájkálasj
nuora jounalistalasj åtsådallamij.
Prosjækta
le ruhtaduvvam nordlánda fylkasuohkanis,
sámedikkes, sTH-fåndas ja Barggo- ja sebru-
dahttemdepartemænnta.
Gæhttjalimprosjækta
galggá tjadáduvvat vahkkusasj web-TV-sádda-
gijt ragátmáno 2009 rajes.
tsuojggim udnásj fálaldahka mediájn ij le dudálasj
dilen oarjjel- ja julevsámegiellaj.
nuortta-sállto avijsan li uddni julevsáme avijssabiele.
Dan båttå gå julevsáme álmmuk máhttá ietjasa giel-
laj ådåsijt låhkåt, le aj ájnnasin gå sámegiella ja sámij
sadje bájkálasj sebrudagán åvddånboahtá bájkálasj-
avijsan.
Sáme avijsa - ienep adno
julevsáme- ja oarjjelsámegielas
sámegielak avijsajn le ájnas sadje bisodittjat ja nan-
nitjit sáme gielajt, i. i. oahpponævvon skåvlån.
Pressadoarjja sáme avijsajda, mij 335. kap 75. påsta
baktu Kultuvrra- ja girkkodepartementa budsjehtan
juolloduvvá, galggá divádit sierramávsojt tjanádum
sámegiela avijssaålgusvaddemij.
Doarjja laseduváj 5
mill.
kråvnåjn jagen 2008 ja vil 3 mill.
kråvnåjn jagen
Láhkatjállusa juollodittjat presssadoarjjagav sáme
avijsajda rievdaduváj 2008 jagen.
Rievdadussan
lij ierit ietján muhtem stuoráp oasse doarjjagis
juogeduvvá n. g. "variábel doarjja" mij ållåsit manná
sáme avijsajda.
Vijdábuj de sjattaj årnik doarjjagij
avijssabielij buvtadibmáj julevsámegiellaj dárogielak
avijsajn vijdeduvvam aj oarjjelsámegiela avijssabielij-
Konsultasjåvnåjn sámedikkijn le departemænnta
álggám guoradallat gåktu doarjjaårnik ienebut
máhttá arvusmahttet divna sáme tjállemgielajt
anátjit.
Dán aktijvuodan sihtá departemænnta aj
árvustállat dárbov doarjja årnigis ásadittjat avijs-
safálaldagájt sámegiellaj.
Åvdåsvásstediddje: Kultuvrra-ja girkkodepartemænnta
Snåsningen avijssa:
Avijssabiele oarjjelsámegiellaj
snåasen tjïelte le jage 2008 rájes sámegiela hál-
dadusguovlon.
suohkan le dan aktijvuodan ásadam
prosjevtav "Gielem nastedh".
Prosjevta oajvveulmme
le tjalmostahttet ja ælládahttet oarjjelsáme gielav ja
kultuvrav, ja åvdedit guovtegielakvuodav snåasán
ja nuortta-Trøndelágan.
Dát le vuojnnet buktemin
vájmmelis ja vijddát oarjjelsámegiela anov, ja ienep
oarjjelsámegiella anov almulasj aktijvuodajn.
Vuostasj ájgijt sjaddá media liehket stuorra árvvon
diehtojuohkemij snåasáv guovtegielak suohkanin.
Åtsådallama nuorttasáme guovlos vuosedi avijsajn le
stuorra árvvon giellaåhpadusán.
ienep sáme giela ja
kultuvrraåvddånboahtema tjalmostahttem almulasj
sebrudagán máhttá buktet ienep oarjjelsámegiella
anov, ja bargov guottoj ja diedulasjvuoda birra oarj-
jelsáme giela ja kultuvra gáktuj.
snåsningen avijssa ájggu 2009-giese rájes álgget
prosjevtav avijssabielij oarjjelsámegiellaj ja ienep
tjállusijt oarjjelsáme vidjurij birra.
Dát sahká nav vaj
avijssa máhttá oadtjot ruhtadoarjjagav pressadoarj-
jaga sáme avijsajda påstas 2010 rájes.
Barggo-ja
sebrudahttemdepartemænnta doarjju prosjevtav
Oarjjelsáme mediaguovdásj
sámedigge ájggu álgadit prosjevtajn guoradallat
makkár máhttelisvuoda gávnnuji åvddånahtátjit
mediafálaldagáv oarjjelsámegiellaj.
kultuvrra - filmma, teáhter, girjálasjvuoh-
ta, bibliotehkka
Filmma
Vuona filmmapolitihkka galggá dahkat nav vaj bisot
ja åvddånahttá sáme kultuvrav.
stáhta ruhtadoarj-
jaga filmmabuvtadibmáj le ájnas vájkkudimnævvon
shkardit vaj gæhttje oadtju buorre filmmafálaldagáv
ietjasa giellaj, ietjasa kultuvra tjanástagáj.
Dát aj guos-
ská sæmmi láhkáj sáme filmajda gå dáro filmajda.
Duodden buktet sáme filmajda åvddånáhttemav ja
buvtadimev, le sáme filmaj gaskostibme ja rahtja-
musá mánáj ja nuoraj gáktuj vuorodum suorge.
Plána li ásadit rijkajgasskasasj sáme filmmaguovdá-
tjav Guovdageaidnuj.
Ráddidus vuojnná dakkár film-
maguovdátja ásadimev buorren, gå máhttá buktet
ajn vil ienep rahtjamusáv sáme filmaj hárráj.
Danen gå sáme álmmuk iesj galggá máhttet ietjas
kultuvrrapolitihkav stivrrit sáme sebrudagán, de le
sáme teáhter, girjálasjvuoda, almmudagáj ja biblio-
tehkaj årniga háldadibme sámediggáj biejadum.
Teáhter
Beaivváš sámi Teáhter le nasjonálalasj institusjåvnnå
mij fállá vijdes teáhterfálaldagájt vuostatjin sáme
gæhttjijda Vuonan, valla manná aj sáme guovlojn
ráddnárijkajn.
Teáhter le ájnna profejonálalasj
institusjåvnnå Vuonan sámegiella siednagiellan.
Háldadus åvdåsvásstádus an Beaivváš sámi Teáhteris
le sámedikke vásstádus Kultuvrra- ja girkkodeparte-
menta rámmadoarjjaga háldadime baktu.
Ásaduvvam sáme teáhterijn le ájnas doajmma mij
gullu sámegiellaj.
Teáhtera li saje sámegielav anátjit
ja tjalmostahtátjit.
Moadda klassihkalasj teáhtera
d. d. Hamlet jårggåluvvá sámegiellaj, ja buvtaduvvi
moadda ådå sámegiellaj.
amátørrateáhterdåjma,
sierraláhkáj sáme mánájda ja nuorajda, bukti ienep
sajijt mánáj ja nuoraj sámegiela adnuj.
Åarjelhsaemien Teatere/sydsamisk teater le ájnas
nannitjit oarjjelsáme kultuvrav, gielav, identitehtav
ja iesjdåbdov.
Teáhter le 2006 rájes oadtjum stuoves
doajmmadoarjjagav sámedikke budsjehta baktu.
Bargaduvvá aj teáhter galggá sihkarasteduvvat
ienep doarjjagav ietja doajmmaj oarjjelsáme fylka-
suohkani aktisasjbarggosjiehtadusá baktu.
Bibliotehka
Ulmmen le sihke vuona oajválattjaj ja sámedikke
bieles, sihkarasstet buorre bibliotehkkafálaldagáv
sáme álmmugij.
Uddni le sámedikken dát badjásasj
åvdåsvásstádus nannit ja åvddånahttet bibliotehk-
kafálaldagáv sáme álmmugij, madin vuona oajválat-
tjajn le åvdåsvásstádus rámmaj sissŋelin åbbålasj
nasjonálalasj bibliotehkkapolitihkka sihkarasstá
buorre bibliotehkkafálaldagáv divna juohkusijda.
Kultuvrraa- ja girkkodepartemænnta ájggu åvddån-
buktet stuorradiggediedádusáv bibliotehka birra
Departemænnta ájggu, aktisattjat sá-
medikkijn, árvustallat sáme bibliotehkkagatjálvisájt
dán diedádusbargon.
Ruhtadoarjja sáme girjálasjvuohtaj vatteduvvá
sámedikkes.
Duodden girjálasjvuoda juollodimes
åvddånahtátjit sáme girjálasjvuoda doarjjaårnigij,
háldat sámedigge ietjas sierra doarjjaårnigav alm-
mudagájda mij ienemusát manná sámegiellaj girjijt
GUoVDaGEainnU sTUoJME Ja oFELaš FiLMa
(goappátja regiseridum nils Gaupas) vaddi
histårålasj ja árbbedábálasj gåvåv sáme kul-
tuvras ja li stuorra árvvon sáme gielav tjalmos-
timen.
Filmajt li læhkám ållo gæhttje Vuonan
ja ålggorijkajn.
Filma li aj vuojttám vuona ja
ålggorijkak vuojtojt.
sÁME VaHKKo TRÅMsÅn
sámeálmmukbiejve aktijvuodan guovvamáno
2009 ásaduváj sáme vahkko Tråmsån.
Prográmma álgij seminárajn sáme giela,
teknologija ja åsåstuhttema birra Tråmså
universitehtan.
Vahko alluj sjaddin ásaduvvat
bielletijmmasasj drop-in kursa sámegielan
bibliotehkan.
Vijdábuj vahkko fálaj i. i. sáme
girjálasvuoda åvddånbuktemav, vuosádusájt
sáme dájddárijs, sáme biebbmokursajt, sáme
teáhterijt, sáme subtsastallammuttojt mánájda
ja sáme-dáro jubmeldievnastusáv.
ålgusvaddet.
oajvveulmmen årnigijn le sihkarasstet
lasse buvtadimev ja anov sáme girjálasjvuodas ja
badjen anedit sáme almmudakæládussuorgev.
Sáme girjálasjvuoda oasstemårnik
Ulmmen sierra oasstemårnigijn sáme girjálasjvuodan
le arvusmahttet sáme girjálasjvuohta sjaddá ienep
sadjihin, ja sihkarasstet nav vaj nuoges sáme girje
buorre kvalitehtajn ålgusbåhti.Dájddasjiehtadusájn
sámedikke ja sáme dájddárijlihto gaskal jage 2009
hárráj guorrasin biele nammadit barggojuohkusav
gålmåjn ájrrasijn mij galggá årnigav gæhttjat mij sih-
karasstá vaj sáme tjáppagirjálasjvuohta ja musihkka/
juojgos le sadjihin ja ålgusboahtá.
Barggojuogos
nammaduvvá guovtijn ájrrasijn dájddárlihtos ja akta
sámedigge le álgadam bargov guo-
radallat sáme tjáppagirjálasjvuoda ja musihka/juojg-
gusa oasstemårnigav.
Åvdåsvásstediddje.
Ájgge: Guoradallam galggá gárves 2009 låhpa
DÁRBo DUTKaMis Ja
MÁHTUDaKÅVD-
DÅnaHTTEMis
sáme giela li vuostatjin åvddånahtedum njálmálat-
tjat buolvas buolvvaj.
sáme gielaj åvddånahttem
tjállemgiellan le ájge gáktuj ådås.
Gå sáme giela
galggi máhttet aneduvvat moatten gielladomenajn
sihke tjálalasj giellan ja njálmálasj giellan de le
dárbbo åvddånahttet terminologijav nuorttasáme-,
julevsáme- ja oarjjelsámegiellaj.
sáme gielaj dutkam
le ájnas gielaj vijdábuj åvddånahttem vuodon.
stuorra variásjåvnå li gaskal sierra sáme bájkálasj se-
brudagáj ja sierralágásj sáme guovlojn mij gullu man
ålov sámegiella le bæjválasj avtastallam- ja guládal-
lamgiellan.
Ájnas le oadtjot ienep máhtudagájt
gåkto faktovrå dagu man ållo le sámijs álmmugin,
sáme giejvosårrom, bájkálasj guotto ja kultuvralasj
ja gielalasj unneplåhkodille vaddi moattelágásj
vidjurijt sáme gielak åvddånahttemij dáj sierralágásj
sierraláhkáj le ájnas oadtjot ienep
vehin ådåsap gåvåv sáme gielaj diles ja vidjurijs åvd-
dånahtátjit merra- ja márkkosáme guovlojn ja julev-
ja oarjjelsáme guovlojn.
Moadda årniga ja dåjma li ásaduvvam nannitjit
sámegielak åvddånahttemav.
Jus galggi liehket
avtadássásasj vidjura åvddånahtátjit sáme gielajt de
le ájnas gehtjadit man láhkáj dá li nahkam buktet an-
nimav nuorttasáme-, julevsáme- ja oarjjelsámegiellaj.
Dákkár máhtudahka vaddá ájnas vuodov vijdábuj
bargguj sáme gielaj.
Moatten guovlojn gånnå lij sámegiella læhkám
maŋŋus mannam le dat aktelasj giellasirddem
buolvas buolvvaj vargga ållesláhkáj badjelváldedum
mánájgárdijs ja sámegiela åhpadusás vuodo- ja
joarkkaskåvlåjn.
Dát buktá ietjálágásj rámmaævtojt
sáme giellaåvddånahttemij, ajnegis ulmutjij ja sáme
bájkálasj sebrudagájda ja sáme álmmugij åbbålattjat.
Dárbbo le stuoráp sŧstemahtalasj diedojs dáj giella
åvddånahttemprosessajs dádjadittjat sáme gielaj
åvddånahttema ævtojt boahtteájgen.
Dárbbo le aj stuoráp máhtudagájs åvddånahttem-
diles sámegiela anos avtastallam- ja guládallam-
giellan sáme fámiljaj, sáme mánáj- ja nuoraj, sáme
æjgádij ja ietja sáme ållessjattugij árggabiejves
nuorttasáme-, julevsáme- ja oarjjelsáme guovlojn.
sæmmibåttå gå åvddånahttem sáme sebrudagán
ienemusát manná árbbedábálasj virgijs ådåájg-
gásasj virgijda gahtu árbbedábálasj bágoj ja vuo-
doæládusáj buojkuldagáj adno.
Ájnas le jut dá
dokumenteriduvvi ja vuorkkiduvvi ájnas oassen
sáme kulturárbes ja vuodon vijdábuj åvddånahttemij
sáme terminologian.
sámegielas dárogiellaj målssoma moatten guovlon
le bæjválasj adno gålldåsámegielan ja bihtámsáme-
gielan ja ietjá sierra sáme giellasuorgijn, boahtám
ållu guhkás ja li gáhtomin.
Dá sáme giela ja giellas-
uorge le ájnas oasse sáme valjesvuodas ja danen li
ájnnasa bisodit máhtudagájt dájs.
sámedigge le javllam dárbo li ájn dábegis rahtja-
musájda sámegiela vuododutkamijda, mij gullu
gielalasj dilij, girjálasjvuoda ja ietjá tiemáj - nuort-
tasáme-, julevsáme ja oarjjelsámegiela gáktuj, valla aj
mij gullu ietjá sáme gielajda.
systemáhtalasj máhtu-
dagáj åvddånahttem sáme gielaj birra bohtá ávkken
giellaåvddånahttemij divna suorgijn.
le vijdábut berustime ulmij milta rahtjat oadtjot
sámegielak dutkijt ja nannit sámegielav diedalasj
giellan ja terminologiåvddånahttemav duon dán
fáhkasuorgijn.
sámedigge oajvvat ásaduvvu sierra
dutkamprográmma sámegielak dutkamij.
Dutkamráde sáme dutkamij prográmma i lij dåjman
Jage 2007 rájes le ådå dutkampro-
grámma- sáme dutkamij prográmma ii.
Prográmma
doajmmaájgge le 2007-2017.
Mij guosská sáme
gielajda dættoduvvá prográmman i. i. ájnas le arvus-
mahttet sáme giella aneduvvá dutkamijn ja dajnas
máhttá dahkat sámegielak diedalasjdábev.
vuoseduvvá oarjjelsámegiella, julevsámegiella ja
lullesámegiella li smávva giela ma máhtti vuosedit ja
nannit sáme unneplåhkogielaj dilev.
Dutkammáhtudagáv ásadit ja
nannit oarjjel ja julevsáme gielaj
gáktuj
Uddni gávnnu unnán systemahtalasj dutkama
oarjjel ja julevsámegielaj gáktuj.
systemahtalasj
máhtudaknannim ja dutkam dájda gielajda máhttá
liehket ájnas vuodon vijdábuj bargguj nannitjit ja
åvddånahtátjit oarjjel ja julevsámegielajt.
Dájna
duogátjijn le de dárbbo ásadit dutkammáhtudagáv
oarjjelsáme ja julevsáme gielaj gáktuj.
sebrudahttemdepartemænnta ájggu jagen 2009
ienedit ruhtadoarjjagav Dutkamráde sáme dutka-
mij prográmma ii biejadum dutkamrahtjamusájda
oarjjelsáme ja julevsáme gielajda, dán vuolen sti-
pendiáhtavirgijt doktorgrádadásen.
Ájgge: Álgeduvvá jagen 2009
Dutkam- ja
fáhka/resurssaguovdásj
sáme parlámentáralasj ráde le buktám oajvvadusáv
sáme giellabargo ådå organiserimij sissŋelin sá-
medikke åvdåsvásstádusá.
akta árvvalusájs le
jut ásaduvvá aktisasj sáme dutkam-, fáhka- ja
resurssaguovdásj sáme gielaj hárráj.
Barggodahka-
mussan dán orgádnaj le ierit ietján gielladutkam,
giellasujtto, giellaåvddånahttem, terminologija
barggo, normerim, nammadievnastus, bájkkenamá ja
diehtojuohkem sáme giellafágalasj gatjálvisájs.
sámedikke mielas lij buoremus liehket tjoahk-
kit sáme giellafágalasj bargov avta dutkam- ja
fáhka/resurssaguovdátjij.
Gå sáme giellabarggo
le jådon sierra rijkajn, sjaddá aktisasj "gájksáme"
resurssaguovdásj dahkat nav vaj sáme giellafága-
lasj barggo fágalattjat nanniduvvá.
Ásadit aktisasj
fágalasj orgánav jali aktisasj fáhkainstitusjåvnåv,
máhttá liehket stuoráp máhttelisvuohta buorebut
ávkástallat ulmusjlasj ja økonomalasj resurssajt
dajna ulmijn nannit ja åvddånahttet sáme gielajt.
suoma sámedigge barggá ássjijn aktisattjat Vuona ja
svieriga sámedikkijn åhtsåmusájn åvddåprosjæktaj
mij sisadná dutkam- ja fáhkaguovdátjav.
Åvdåsvásstádus: Sámedigge
Sáme statistihkka
Publikasjåvnnå samisk statistikk 2008 (sáme statis-
tihkka 2008) státistihkalasj guovdásjdåjmadagás
sisadná statistihkav mij guosská sáme sebrudak-
vidjurijda Vuonan.
statistihkka le ienemusát geográ-
falasj lahkanibme, dættujn sáme årromguovlojda
sálatduoddara nuorttalin.
Duodden le aj rijkavijd-
dusasj sáme statistihkka.
Publikasjåvnån li ieme
tjoahkkidum diedo ja almulasj statistihkka mij le
státistihkalasj guovdásjdåjmadagán jali materiálla
mij le sadjihin duos dás sáme institusjåvnåjs.
Ulmmen publikasjåvnåjn le vaddet tjoahkke ja ådås-
tuhtedum åvddånbuktemav sáme statistihkas.
Publi-
kasjåvnå giella le dárro ja nuorttasámegiella.
Ådås-
tuhtedum versjåvnnå sáme statistihkas ålgusboahtá
juohkka nuppe jage.
Duodden ájggu statistih-
kalasj guovdásjdåjmadahka aktelattjat ålgusvaddet
ådåsit åvddånahtedum sáme statistihkav www.ssb.
no/samer næhttabielen.
Barggo- ja sebrudahttemdepartemænnta le aktan
sámedikkijn Vuonan álgadam ålgusvaddet jahkásasj
rápportav aktan kommentáraj sáme statistihkkaj.
Dá guovte biele le ásadam sáme statistihka anályjs-
sajuohkusav dájna bargatjit.
anályjssajuohkusa
mandáhttá ij le statistihkav dahkat, valla gávnnat
ja kommenterit ieme statistihkav.
Rápportta sáme
tálla subtsasti 1, kommenteridum statistihkka 2008,
ålgusbådij ragátmáno 2008.
Konvensjåvnnå Svieriga ja Vuona gaskan
ällobargo birra rájáj badjel
Svieriga ja Vuona ráddidusá,
ma dan diehti gå sáme li álggoálmmuk mij
ällosujtujnis dålusj ájgij rájes la äloj jåhtålam dan
badjel mij uddni la rijkkarádjá Svieriga ja Vuona
gaskan,
ma vieledibá vuostasj kodisillav rádjátráktahtajda
gålgådismáno 7. ja 18. b.
1751, mij duodas sámij
riektáv älojisá nuppe rijkkaj jåhtet ja danna
rievtesvuodajt ávkkit dålusj árbbedábij milta,
ma vieledibá 3. bievddegirjev Sáme álmmuga birra
Svieriga säbrramis Europalasj uniåvnnåj, libá
oassálasste oassebiele Svieriga välggogisvuodajt
dåbdåstam sáme álmmuga hárráj rijkalasj ja
rijkajgasskasasj riektájn vuodon.
ma, nåv guhkev gå ällosáme goappásj rijkajn ietjasa
iellemtjerda ja äládusá suoddjima diehti dárbahi
rájájt rasstit ällosujttárin, sihtaba anodit ja daŋga bále
vidjurijt dan diehti hiebadit,
libá návti ájgás boahtám.
Kapihttal 1.
Vuodobiejadum prinsijpa
Artihkal 1
Dát konvensjåvnnå guosská ällosujttuj rájáj rastá
Svieriga ja Vuona gaskan.
Konvensjåvnå märrádusá gulluji tjieldijda jali tjieldij
ällobarggijda ja ällosujttimdajvajda jali daj
ällobarggijda.
Artihkal 2
Konvensjåvnå ulmme le åvddånahttet ja åvdedit
aktisasjbargov rijkaj, tjieldij, ällosujttimdajvaj ja
ájnegis ällobarggij gaskan vaj guohtom ávkkiduvvá
vuogijn mij guhkesájggásasj vuodov vaddá
ekologalasj, ekonomalasj ja kultuvralasj guoddelis
bargguj goappásj rijkajn.
Konvensjåvnnå galggá dan láhkáj anoduvvat vaj ij
ådå sjiehtes barggamvuogijt ällosujton tsakka mij
gájkkásasj sebrulasjåvddånimev tjuovvu.
Artihkal 3
Ällosujtujn rájáj rastá galggá barggat daj riektáj ja
välggogisvuodaj milta ma rijkalasj riektáv tjuovvu
dan rijkan gånnå älov sujtti, jus ietjá dán
konvensjåvnån ij javladuvá.
Artihkal 4
Rijkalasj fábmudahka nuppen rijkan, mij árvustallá
jus aktak biedjamdahko galggá miededuvvat guovlluj
mij dán konvensjåvnå milta ällobargguj máhttá rájáj
badjel ávkkiduvvat, galggá árvustaládijn gåhtset vaj
guovllo guhkás máhttelis suoddjiduvvá dagojs ma
viehka märráj li guovlo ällobargguj vuorrádissan.
Jus dakkár dahko huoman miededuvvá, galggá rijkka
älloguohtomav huksat jali, jus dat ij la máhttelis,
ekonomalasj buohtov rijka riektá milta vaddet.
Artihkal 5
Konvensjåvnå adnemij galggaba guokta aktelis
orgána gávnnut, aktisattja goappásj rijkajda;
tjuottjodimorgána, Svierik-Vuona
boatsojguohtomsiebrreráde
(Boatsojguohtomsiebrreráde), ja bajemus
gujddimorgána, Svierik-Vuona bajemus
gujddimsiebrreráde (Bajemusgujddimsiebrreráde).
Artihkal 6
Tjielde ja ällosujttimdajva oadtju bájkijt nuppen
rijkan ällosujttuj ávkkit vuogijn mij javladuvvá sierra
bievddegirjen (guovllobievddegirjen) mij la duodden
dán konvensjåvnnåj (1. duoddetjála).
Artihkal 7
Tjiellde ja ällosujttimdajvva oadtju lihtudit
aktisasjbargo birra mij guovllobievddegirjev ij tjuovo.
Dakkár lihttuj gulluji val dakkár ällosujto
rievtesvuoda ja guovlo gånnå binnemusát nuppen
lihtudiddjen la riektá rijkalasj lágavuodo jali dán
konvensjåvnå milta ällosujtujn barggat.
Aktisasjlihtto ij garrasap gássjelisvuodajt ietjá
guosske berustiddjijda oattjo vaddet.
Jus lihtov hiejtet
vierttiji muttágis oare hiejttemij gávnnut.
Aktisasjlihtto galggá Boatsojguohtomsiebrrerádes
dåhkkiduvvat jus fábmuj galggá boahtet.
Giehtadaládijn galggá siebrreráde gåhtset vaj lihtto
ållidahttá konvensjåvnå ulmev 2. artihkkala milta.
Siebrreráde máhttá åvddål gå lihtto dåhkkiduvvá
dibddet iehtjádijt gå lihtudiddjijt vuojnojdisá
moalgedit.
Dán konvensjåvnå märrádusá li sjiehtes mudduj
fámon guovlojda ma aktisasjlihttuj gulluji ma li
duodastuvvam goalmát oase milta.
Jus lihtto
hiejteduvvá, gálggá guovllobievddegirjje fábmuj
boahtet.
Artihkal 8
Guohtomguovlo ma diededuvvi
guovllobievddegirjen jali aktisasjlihtojn e bielev
válde jalik vuojnov vatte stáhtaj dádjadusáj hárráj
árbbedáhperiektáj vijddudagá birra.
Dat sihtá javllat
konvensjåvnnå ij guoskada dajt árbbedáhperiektájt
guohtomijda majt ällobargge nuppet rijkas nuppen
rijkan adni.
Gatjálvis árbbedáhperiektá vijddudagá
gähttjalime hárráj ij danen konvensjåvnås gártjeduvá
ájnat priváhttariektá vuodujn Svierigin
máttarájggásasj ávkkima hárráj Svierigin ja Vuonan.
Jus aktak adná sujnalaárbbedáhperiektá nuppen rijkan
ietján gå dajn guovlojn ma li duodastuvvam
guovllobievddegirjen, de máhttá ássjev
duobbmoståvlå åvddåj bajedit dan rijkan ietjas ássjev
gähttjalittjat.
Dakkár ássjev oadtju dåhkkiduvvam
dikke åvddåj bajedit Svierigin jali Vuonan.
Jus láhkafámulasj duobbmo vuoset ällobarggen
nuppet rijkas la guododimriektá nuppen rijkan, de
manná duobbmo dán konvensjåvnå åvddåla.
Nubbe
rijkka galggá gåtsedit vaj ällobargge gejda guosská
oadtju máhttelisvuodav rievtesvuodasa ávkkit jali, jus
dat ij la máhttelis, oadtju ekonomalasj buohtov
rijkalasj riektá milta.
Kapihtal 2.
Sierra rievtesvuoda ällosujttuj rájáj
rastá
Artihkal 9
Vuostasj kodisilla rádjátráktáhtajda gålgådismáno 7.
1751 ij rijkav rasstidijn, bieja ietjá nådijt
ällosujttuj rájáj rastá gå dajt ma kodisillan
nammaduvvi.
Dán konvensjåvnå milta galggá tulla-, värro- ja
máksemfriddjavuohta daj bálij ma li dán ja 10.
artihkkalijn javladuvvam.
Gejna dán konvensjåvnå milta ällosujtujn nuppen
rijkan barggá la riektá
1. älov sujttidijn rijkkarájáv rasstit ja nuppen rijkan
årrot,
2. nuppen rijkan, guovlon årodijn, mij ávkkiduvvá
6. jali 7. artihkkala milta, daj njuolgadusáj milta
ma rijka ietjas ällobarggijda gulluji,
a.
dållåmuorajt ja verkav válldet majt ällosujto
diehti dárbahi adnet,
b. rustigijt jali viesojt tsieggit majt ällosujttuj
dárbahi ja
c.
bivddet ja guollit,
jus ällobargguj dárbaj, tulla, väro ja mávso
dagi nuppe rijkkaj buktet ja, daj njuolgadusáj
milta ma rijka ietjas ällobarggijda gulluji,
adnet
bednagijt, hestajt jali ietjá juhtusijt
b. dárbas bierggasijt, motåvrråboalldemuháv,
oasstobiebmojt boahttsujda, vädtsagijt ja
ábnnasijt tsieggitjit ja divutjit rustigijt jnv.,
birssojt ja luodajt
d. radiorájanijt ja -duostunijt
e.
motåvrråvuojánijt ja miehttsemanne
motåvrråvuojánijt ja
f.
ietjá rustajt majt ällosujttuj dárbáhi.
Artihkal 10
Guhti dán konvensjåvnå vuodon ällosujtujn rájáj
rastá barggá, oadtju
1. gätjos boahttsuv jali manna la vieroj märkka,
giehtadallat dan rijka märrádusáj milta gånnå
boatsoj la,
2. viesso boahttsuv, njuovvamboahttsuv ja
buktagijt boahttsus ietjas dárbbuj nuppe rijkkaj
tulla, väro ja mávso dagi, buktet.
3. boahttsuv nuppen rijkan njuovvat ja ietjas rijkkaj
doalvvot váni buktem- ja doalvvommärrádusájs
tsakkadahtek.
4. boahttsuv nuppen rijkan njuovvat ja vuobddet
danna dan rijka buktem- ja doalvvommärrádusáj
5. boahttsuv vuorjját, binnep märráj nuppen rijkan
vuobddemij njuovvat tulla, väro ja mávso dagi
gå tjielgas la boahttsujt ij dåhkki ietjas rijkkaj
doalvvot, ja
6. boahttsujt motåvrråvuojánijn rijkaj gaskav
doalvvot vuojánijn mij la dåhkkiduvvam dakkár
doalvvomij juoppán rijkan.
Kapihttal 3.
Svierik-vuona
Artihkal 11
Boatsojguohtomsiebrreráden galggi vihtta sebrulattja
gudi nielje jahkáj nammaduvvi.
nammadibá guokta sebrulattja goabbák, goappás
nuppen galggá vijdes ällosujtomáhtto ja nammaduvvá
rijka boatsojäládusá oajvvadusáj milta.
aktan galggaba, Svieriga ja Vuona sámedikkij
oajvvadusáj milta, daj lassen nammadit sebrulattjav
siebrreráde åvddåulmutjin.
Juohkka sebrulattjaj biejaduvvá persåvnålasj sadjásasj
dan milta mij sebrulattjaj gullu.
Sadjásasj
åvddåulmusj la Boatsojguohtomsiebrreráde sadjásasj
åvddåulmusj.
Artihkal 12
Jus guovllobievddegirjen ietján ij mierreduvá de
Boatsojguohtomsiebrreráde oadtju
bievddegirjjeguovloj birra mierredit
1. goabbá tjiellde jali älloguohtomdajvva guovlov
oadtju adnet,
2. guohtomájgijt,
3. alemus boatsojlågov.
Ietján Boatsojguohtomsiebrreráde aj oadtju mierredit
4. jåhtema tjadádimev,
5. boahttsuj tjoahkkimav ja lárkkemav,
6. sierra njuolgadusájt räjnnuhime birra,
7. ärádisájt guovllobievddegirje märrádusájs,
8. aktisasjlihto duodastusáv 7. artihkkala milta,
9. moalggemav 13. artihkkala milta,
10. buohtov 24. artihkkala milta,
11. biejadisáv ja biedjamdagov 25. ja 26. artihkkalij
milta,
12. konvensjåvnnåmávsov 27. artihkkala milta,
13. máksemav mávsedum konvensjåvnnåmávsojs 28.
artihkkala milta,
14. unnep rievddadusáv konvensjåvnnågárdij
tsieggimij.
Boatsojguohtomsiebrreráde galggá rádjáällosujto
åvddånimev tjuovvot ja rijkaj ráddidusájda
jahkásattjat diededit.
Artihkal 13
Goappák rijka guovdásj, dajvak ja bájkálasj
fábmudagá galggi moalggemijt
Boatsojguohtomsiebrrerádes viedtjat åvddål gulle
fábmudahka märrádusájt dahká ma ällosujttuj rájáj
badjel máhtti guosskat.
Dakkár dahkamus ij rádádallamvälggogisvuodav
fámoduhte sámij berustimij hárráj jus dakkár
välggogisvuohta gávnnu rijkalasj jali rijkajgasskasasj
riektá milta.
Artihkal 14
Boatsojguohtomsiebrreráde ássjijt mierret
ieneplåhkomärrádusájn (binnemus ieneplågujn).
Åvddåulmutjin la mierrediddje jiedna gå
jienastimlåhko la sämmi mieren.
Boatsojguohtomsiebrreráde la mierrediddje gå
åvddåulmusj ja binnemusát akta sebrulasj goappák
rijkas mierredibmáj säbrraba.
Gatjálvisán mij ássjegárvedibmáj gullu jali biejadisá
dahkamij 25. artihkkala vuostasj biehke ja 26.
artihkkala vuostasj oase milta, oadtju åvddåulmusj
aktu mierredit.
Artihkal 15
Boatsojguohtomsiebrreráde märrádus
máhttá fábmuj boahtet vájku märrádus gujddiduvvá
Bajemusgujddimsiebrrerádáj.
Boatsojguohtomsiebrreráde galla máhttá mierredit vaj
märrrádus ij fábmuj boade åvddål gå gujddimájgge
vássám la.
Bajemusgujddimsiebrreráde máhttá mierredit
gujddiduvvam märrádusáv ij oattjo dåjmadit åvddål
gå gujddimus låhpalattjat la mierredum.
Artihkal 16
Boatsojguohtomsiebrreráde märrádus máhttá
gujddiduvvat Bajemusgujddimsiebrrerádáj
oassebieles jali sujsta gesi märrádus ietján guosská.
Gujddidahtte märrádusájda gullu nielje vahko
gujddimájgge dat biejves gå märrádusáv la duosstum.
Tjáledum gujddimus galggá
Boatsojguohtomsiebrrerádáj dan ájge sinna boahtet.
Jus gujddimus ilá maŋŋet boahtá, galggá
Boatsojguohtomsiebrreráde gujddimusáv hilggot.
Kapihtal 4.
bajemusgujddimsiebrreráde
Artihkal 17
Bajemusgujddimsiebrreráden galggi vihtta sebrulattja
nammadibá guokta sebrulattja goabbá, goappás
nuppen galggá vijdes ällobarggomáhttudahka ja gev
biedji rijka boatsojäládusá oajvvadusá milta, ja
nuppen galggá duobmármáhttudahka.
galggaba ráddidusá aktan, Svieriga ja Vuona
sámedikkij oajvvadusá milta, biedjat sebrulattjav
Åvddåulmusj galggá
duobmár liehket jali vijdes duobmárdåbdov adnet.
Juohkka sebrulattjaj persåvnålasj sadjásasj
biejaduvvá dan milta mij sebrulattjaj gullu.
Åvddåulmutja sadjásasj doajmmá
Bajemusgujddimsiebrreráde nubbe åvddåulmutjin.
Artihkal 18
Bajemusgujddimsiebrreráde ássjijt mierret
Bajemusgujddimsiebrreráde mierret gå gájkka
sebrulattja märrádussaj säbrri.
Gatjálvisáv mij
ássjegárvedibmáj gullu oadtju åvddåulmusj aktu
mierredit.
Bajemusgujddimsiebrreráde märrádus
konvensjåvnnåmávso birra 27. artihkkala milta oadtju
sån, guhti la välggogis konvensjåvnnåmávsov mákset,
mättojis hárráj Svierigin, gujddit Lenariektáj Norr-
bottena lenan ja mättoj hárráj Vuonan stiebniga baktu
dikke åvddåj.
Ietján Bajemusgujddimsiebrreráde
märrádusájt ij Lenariektáj oattjo gujddit jalik dikke
åvddåj biedjat.
Gujddimussaj jali stiebnigij gullu nielje vahkkusasj
ájgge dat biejves gå märrádusáv li duosstum.
Stiebnik
jali gujddimus viertti Lenariektáj Norrbottena lenan
jali diggáj dan ájgen boahtet.
Jus tjálos ilá maŋŋet la
boahtám, galggá duobbmoståvllå gujddimusáv jali
stiebnigav hilggot.
Kapihtal 5.
Aktisasj märrádusá Svierik-vuona
boatsojguohtomsiebrrerádáj ja Svierik-vuona
bajemusgujddimsiebrrerádáj
Artihkal 19
Boatsojguohtomsiebrreráde ja
Bajemusgujddimsiebrreráde äbá galga ássjij
gähttjalattijn årrot ássjijda tjanádum jalik bällásattja.
Artihkal 20
Boatsojguohtomsiebrreráde jali
Bajemusgujddimsiebrreráde märrádus doajmmá
goappák rijkan sämmiláhkáj gåk lágafábmuj bessam
duobbmo.
Rijkalasj duobbmoståvlå märrádus 18. artihkkala
goalmát oase milta doajmmá gujddijiddje rijkan
avtaláhkáj gåk lágafábmuj bessam duobbmo.
Artihkal 21
Bajemusgujddimsiebrreráde biedjaba dajt åtsådimijt
ja guoradallamijt jåhtuj majs la dárbbo ållidahtátjit
ietjaska välggogisvuodajt dán konvensjåvnå milta.
Bajemusgujddimsiebrreráde máhtteba njuolgga
aktavuodav goappásj rijkaj fábmudagáj válldet
viehkev åttjutjit.
Jus la dárbbo de siebrreráde oadtjoba
ássjedåbddijt sierra guoradallambargojda ávkkit.
Artihkal 22
Bajemusgujddimsiebrreráde sebrulattja, ássjedåbdde
ja ulmutja tjanádum siebrreráde dåjmadahkaj máhtti
rijkarájáv rasstit siebrreráde bargo diehti gå la dárbbo
ja tulla, väro ja mávso dagi dárbbagijt buktet.
Artihkal 23
Njuolgadus Boatsojguohtomsiebrrerádáj ja
Bajemusgujddimsiebrrerádáj la duodden dán
konvensjåvnnåj (2. duoddetjála).
Bajemusgujddimsiebrreráde dahkaba goabbák
ietjaska jahkásasj budjähttaoajvvadusáv.
Budjähtta
mierreduvvá ráddidusájs aktan.
Gålo juogeduvvi avta
mahten goappák rijkkaj.
Ráddidusá mierredíbá
lågovdahkam- ja revisjåvnnåhámijt.
Kapihtal 6.
Märrádusá boahttsuj
ruoptusdoalvvoma ja mieddemij birra
Artihkal 24
Jus boahttsu nuppet rijka tjieldes jali
ällosujttimdajvas li nuppen rijkan dán konvensjåvnå
loabe dagi, jali jus boahttsu tjieldes jali
ällosujttimdajvas ietjas rijkan li muhtem guovlon
konvensjåvnå vuosstij, galggá tjiellde jali
ällosujttimdajvva ruvva máhttelis boahttsujt
loabedam guohtomguovlluj doalvvot.
Åvddål gå
boahttsujt doalvvogoahtá galggá ássjáj gulle tjälldáj
jali ällosujttimdajvvaj diededit jus máhttelis.
Lárkkamijt jali miessemärkkomijt ij oattjo adnet jus ij
buorre mutton guosske tjälldáj jali ällosujttimdajvvaj
la diededam.
Tjiellde jali ällosujttimdajvva galggá, lárkkama
maŋŋela, dalága boahttsujt loahpeguovlluj doalvvot
jus ij oassebielij lihton ietjá javladuvá.
Jus tjiellde jali
ällosujttimdajvva diededum lárkkamis gáhtu ja
boahttsujt e ruoptus máhte stuoráp vájvij dagi
doalvvot, oadtju dat tjiellde jali ällosujttimdajvva mij
lárkkamav huksá äjgádij nammaj boahttsujt njuovadit
ja vuobdadit .
Jus ij ietján lihtuda galggá tjiellde jali
ällosujttimdajvva sunji mákset guhti boahttsujt
ájmmuj válldá ja ruoptus doalvvu.
Vijdábut boahttsu
äjgát galggá njuovvam- ja vuobddemgålojt mákset.
Jus sierravuojno mávso stuorrudagás li de
Boatsojguohtomsiebrreráde dav mierret.
Artihkal 25
Jus tjiellde jali ällosujttimdajvva ij boahttsujt
máhtsada vuogijn mij 24. artihkkalin javladuvvá,
máhttá Boatsojguohtomsiebrreráde, suv ádnomis gut
vahágav ja vájvev gierddá, biejadit tjieldev jali
ällosujttimdajvav muhtem ájge sinna boahttsujt ierit
doalvvot.
Jus biejadisáv ij tjuovo de Boatsojguohtomsiebrreráde
mierret gut boahttsujt oadtju juogu de ruoptus
doalvvot jali njuovvat ja äjgádij nammaj vuobddet.
Siebrreráde máhttá mierredit dakkár biedjamdagojt
oadtju åvdåsvásstediddje fábmudahka rijkan tjadádit,
jali tjiellde ja ällosujttimdajvva mij dákkár dagov
ietjas nali válldám la.
Doalvvomgålojt máksá tjiellde jali ällosujttimdajvva
mij biejadisáv la oadtjum vuostasj oase milta.
Boatsojäjgát máksá njuovvama ja vuobddema åvdås.
Boatsojäjgát oadtju dav mij njuovvamis ja
vuobddemis báhtsá.
Artihkal 26
Boatsojäjgádav, tjieldev jali ällosujttimdajvav, mij ij
tjuovo dán konvensjåvnå njuolgadusáv jali
märrádusáv diededuvvam
Boatsojguohtomsiebrrerádes jali
Bajemusgujddimsiebrrerádes, máhttá
Boatsojguohtomsiebrreráde muhtem ájgen biejadit
juojddá dahkat jali guodet.
Biejadissaj máhttá sáhkov
lasedit.
Jus hiehpá, oadtju sáhkov moattebállásattjan
biejadit.
Gå sáhko stuorrudagáv mierret galggá árvustallat dav
vahágav mij máhttá badjánit jus biejadisáv ij tjuovo,
suv ekonomalasj vidjurijt gänna la välggogisvuohta
gåhttjomav tjuovvot ja vidjurijt ietján.
Boatsojguohtomsiebrreráde galggá, jus gåhttjomav ij
tjuovo, mierredit máksusa stuorrudagáv ja goassa
maŋemusát galggá mákset.
Artihkal 27
Boatsojguohtomsiebrreráde máhttá mierredit
älloniehkke, tjiellde jali ällosujttimdajvva galggá
konvensjåvnnåmávsov loabedis guohtoma åvdås
mákset, jus boahttsu nuppet rijkas nuppen rijkan li
dán konvensjåvnå loabe dagi jali jus boahttsu ietjas
rijkas li guovlon mij la konvensjåvnå vuosstij.
Konvensjåvnnåmávso stuorrudagá árvustaládijn
galggá iehtjádij siegen vieledit dav vahágav mij
mättos tjuovoj ja máhttelisvuodav mieddemav
tsaggat, gesi ássje gullu.
Jus li sierra oare, máhttá
konvensjåvnnåmávsov fámoduhttet.
Jus sáhkko låhpalattjat 26. artihkkala goalmát oase
milta mierreduvvam la, de ij konvensjåvnnåmávsov
oattjo mierredit dan mätto åvdås mav biejadis gåbttjå.
Konvensjåvnnåmávsov galggá mierredimbiejves
nielje vahko sinna mákset.
Artihkal 28
Sáhkko ja konvensjåvnnåmákso 26. ja 27. artihkkalij
milta galggá mierreduvvat máksemvelgulattja rijka
biednigij.
Sáhkov ja konvensjåvnnåmávsov galggá
Boatsojguohtomsiebrrerádáj mákset ja buohtton adnet
dan tjälldáj jali ällosujttimdajvvaj mij mättos vahágav
gierdaj ja ietján dagojda ma li ávkken ällobargguj
rájáj rastá.
Boatsojguohtomsiebrreráde vásstet sáhkoj ja
konvensjåvnnåmávsoj máksorávkalvisáj oadtjomis.
Kapihtal 7.
Sierra märrádusá
Artihkal 29
Märkkatjáledime bále galggá gähttjat vaj märkka
tjuoldeduvvá dan dajva dåhkkiduvvam merkajs ma
nuppen rijkan li.
Tjáledimfábmudahka nuppen rijkan
galggá guládit tjáledimfábmudagájn nuppen rijkan
åvddål gå merkav regisstarij tjálet.
Artihkal 30
Jus Boatsojguohtomsiebrreráde jali
Bajemusgujddimsiebrreráde märrádusáv libá dahkam,
mij luluj máhttet vahákmáksema vuodon årrot jus
rijkalasj fábmudahka dakkár märrádusáv la válldám,
la sujna gesi märrádus guosská riektá ássjev båktet
siebrrerádij vuosstij rijkalasj lága milta.
Ássjev
gatjálvisá hárráj mij guosská soabmása
riektágártjedibmáj oadtju båktet dan rijkan gånnå
riektá la gárttjoduvvam.
Ietjá bálij ássjev oadtju
duobbmoståvlå åvdån ietjas rijkan båktet.
Artihkal 31
Jus juoppán rijkan li rievddadime ällosujto
organisasjåvnån jali almulasj tjuottjodimen ma
merkahi vaj riektásubjevta ma nammaduvvi dán
konvensjåvnån oadtju ietjá namáv jali ietjá
organisasjåvnnnåhámev, de konvensjåvnnå fámon la
dajda riektásubjevtajda maj namá rievddaduvvi.
Dan
rijka ráddidus galggá nuppe rijka ráddidussaj ja
Boatsojguohtomsiebrrerádáj ja
Bajemusgujddimsiebrrerádáj dakkár rievddadusájt
diededit.
Kapihtal 8.
Fábmujbiedjam ja fábmoájgge
Artihkal 32
Gå dát konvensjåvnnå fábmuj biejaduvvá galggá
javllamáno 13. b.
1971 bievddegirjje Svieriga ja
Vuona gaskan gárdij tsieggima ja huksama birra
muhtem rijkarája åsij milta (Jämtlanda lena ja
Nuortta-Tröndelaga ja Oarjje-Tröndelaga fylka)
fámoduvvat.
Artihkal 33
Dát konvensjåvnnå galggá dåhkkiduvvat, ja fábmuj
boahtet gålmmålåk biejve maŋŋel gå oassebiele libá
nubbe nubbáj tjállagij baktu diededam vaj rijkalasj
konstitusjåvnålasj bargggamvuoge fábmujboahtema
hárráj li ålliduvvam.
Svieriga ja Vuona tevstajn la
sämmi árvvo.
Konvensjåvnnå galggá jårggåluvvat
nuorttasábmáj, julevsábmáj ja oarjjelsábmáj.
Artihkal 34
Konvensjåvnnå fámon la gålmmålåk jage dat biejves
gå fábmuj bådij.
Jus konvensjåvnåv ij hiejteda
maŋemusát vihtta jage dan ájggudagá nåhkåma
åvddåla de dat la fámon lågev jage vil ja galggá
maŋŋela fámon aneduvvat lågev jage ájgen, jus ij
hiejteda maŋemusát guokta jage åvddål
lågevjahkeájggudahka vássá.
Duoddetjála 1
Guovllobievddegirjje konvensjåvnnåj
Vuona ja Svieriga gaskan ällosujto birra
rájáj rastá
Álggemmärrádusá
Dán bievddegirjen li lagáp märrádusá
makkár guovlojt tjielde ja ällosujttimdajva
nuppen rijkan oadtju ällosujttuj ávkkit
konvensjåvnå 6. artihkkala milta Svieriga ja
Vuona gaskan rádjárasstidime hárráj älov
sujttidijn.
Geográfalasj namá, tsuojggidusá ja
koordináhta (SWER99TM Svierigin ja WGS
84 Vuonan) bievddegirjen li váldedum
almulasj kártajs.
Svierigin li váldedum
Översiktskártas 1:250000, almodum
Lantmäteridjas ja Vuonan kárttarájdos M-
711, almodum Stáhta kárttadåjmadagás.
Guovlo li tjáledum kárttaduoddetjállagijda 1-
Tjielden ja ällosujttimdajvan, manna li riektá
nuppe rijka guovlon guododit, li riektá
guovlos guovlluj jåhtet.
Jåhtema birra galggá
diededit tjieldijda ja ällosujttimdajvajda
majda jåhtem guosská.
Jus jåhtemgäjno
nanna ájgás ij boade galggá
Boatsojguohtomsiebrreráde ássjev mierredit.
Märrádusá guohtomguovloj birra
Dolpi Tromsa fylkan
Dolpin li tjuovvo rájá (1. kárttaduoddetjála
1): Nuorttan: Rijkkarájás Gålmårijkamerkas
Golddajávrri ja Govdajoga milta Govda-
jávrráj, vijdábut tjátje milta Čazajávrráj, dav
jávrev miehtáj nuortamus luoktaj (34 W
Siktaguran ja Gaskasuorgen Čoalgedan-
vuovddijohkaj (Kitdalselva), dav änov
Storfjordaj, vuona ja Čieknjaleanu
(Signaldalelva) milta E6 rahtáj, vijdábut E6
milta Gárgánij (Nordkjosbotn), vijdábut
Báhccavuotnaj (Balsfjorden) Gárgánis
Sørkjosenij.
Allen: Njuolgga linnja Kjoselva
njálmes (431426 7680211) Stuorajávre
(Storvatnets) nuortamus luoktaj (W 432918
7675123), Stuorajávre milta oarjemus
njuolgga linnja Ándorjávre nuorttaalemus
dåppelt njuolgga linnja Svensborgselva
njálmmáj Geatkejávren, vijdábut Geatkeeanu
milta Øverbygdaj.
Oarjján: Målselva
Øverbygdas Vuolit Rostojávrráj, vijdábut
Rostoeanu milta Rostojávrráj (Store Rosta-
vatn) ja dat jávres rijkarádjáj Rr 287 guorraj.
Lullne: Rijkarádjá Rostojávres
Gålmårijkamärkkaj.
Dolpi l juogedum gålmå oasseguovlluj; A, B
ja C.
Guovllo A la Könkämä tjäro
(Geaggánvuome) guohtomguovllo.
Guovllo
B oadtju Könkämä tjärro ávkkit ájgen
vuoratjismáno 1.b.
- basádismáno 14.b.
Helligskogena ällosujttimdajvva ájgen
basádismáno 15.b.
- sjnjuktjamáno 15.b..
Guovllo C oadtju Könkämä tjärro ávkkit
vuoratjismáno 1. b.
- gålgådismáno 31.b.
Meavki ällosujttimdajvva basádismáno 15.b.
- sjnjuktjamáno 31.b..
Guovllo A la dat oasse Dolpis mij la oarjjelin
linja Signaldalen - Stordalen - Stordalselva
desik Breidalselvajn gávnat ja lullelin linja
Sørkjosen - Marknesdalen - Svensborgdalen
- Fjellfroskvatna lulemus luovta, dan
maŋŋela njuolgga linnja Stormyraj (34W
änov dasik Rostaeanujn gávnat.
Guovllo B (Markusfjellet) la dat oasse
Dolpis mij la nuorttalin linja Signaldalen -
Stordalen - Stordalselva dasik Breidalselvajn
gávnat.
Dajvva C (Marknesdalen) la dat oasse Dolpis
mij la allelin linja Sørkjosen - Marknesdalen
- Svensborgdalen - Fjellfroskvatna lulemus
luovta, dan maŋŋela njuolgga linnja
Tamokelva guoran, dav änov dasik
Rostaelvajn gávnat.
Lakselvdal/Lyngsdal ällosujttimdajvan la
riektá Dolpi tjadá jåhtet.
Galggi jåhtet Dolpi
nuortamus oase milta ienemusát 14 biejven
tjavtjan ja ienemusát gietjan biejven gidán ja
Könkämä tjerruj diededit binnemusát gietjav
biejve åvddåla.
Gárde: Gárde galggi gávnnut:
Gålmårijkamerkas, Breidalena tjadá,
Govdajávre ja Gaskasuorggáj Kitdalenin, ja
Øvergårdas Oteren rádjáj E6 alusjbielen.
Saivomuotka Norrbottena lenan
Saivomuotkan li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Allen: Muonioälvena
rájes Kallojärvi buohta (SWER99TM
8363247586235), njuolgga linnja dan jávre
rastá Kuoppajärvij (SWER99TM 835251
7585953), vijdábut njuolgga linnjan
Hanhijärvetij (SWER99TM 832002
7582217) - Jupukkajärvij (SWER99TM
Nuulankijärvij (SWER99TM 833331
Oarjján: Tjátjádahka Rukojärvis
Rukolompolo rastá dan sadjáj gånnå jåhkå
miehttserahtev rassti Tervaharjutij
njuolgga linnja Heinäjärvetij (SWER99TM
846709 7566808), vijdábut njuolgga linnja
Muodosjärvij (SWER99TM 850007
7567946) ja rahtáj 99 Kahtovaara buohta
Lullne ja
nuorttan: Rahte 99 áttjak nammadum sajes
gitta Noijanpolanvaara buohta (SWER99TM
luksa Muonioälva rádjáj (SWER99TM
836982 7586385), vijdábut Muonioälvav
bajás Kallojärvi buohta (SWER99TM
Saivomuotka la guohtomguovllo
ällosujttimdajvajda Tromsa
ällosujttimguovlos.
Guovlov oadtju ávkkit
ájgen gålgådismáno 1.b.
- vuoratjismáno
30.b.. Ietjá jahkeájgijt ij ällosujtujn oattjo
guovlon barggat.
Gárde: Gárdde galggá gávnnut rahtes 99
Palolaki guoran guovllorájá milta allen ja
oarjján gitta rahtáj 99 Kahtovaara guoran.
Likká Tromsa fylkan
Likkán li tjuovvo rájá (1. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Rostojávres Rr 287 guoran
Rostoeanu milta Vuolit Rostojávrráj, dan
jávre ja Rostojoga milta dasik Dieváideanujn
(Divielva) gávnat Rostanesa guoran.
Allen:
Dieváideanu milta Rostanesas Hávgajoga
áttjak nammadum äno njálmmáj.
Oarjján:
Hávgajohka Dieváideanus bajás Hávgajávri
lusspáj, dassta njuolgga linnja Gorvvejávri
nuorttaalemus luoktaj rijkarájá guoran.
Lullne: Rijkarádjá Gorvvejávres
Rostojávrráj.
Likká l Lainiovuoma tjäro guohtomguovllo.
Nord-Senja ällosujttimdajvva galggá
guovlov Cávarri Likkán dálvveguohtomij
máhttet ávkkit, gå guohtomvidjura Nord-
Senjan li vájve.
Dakkár ávkkimav diedet
åvddålijgiehtaj Lainiovuoma tjerruj.
ájgás ij boade galggá
Siebrreráde aj lagáp märrádusájt ávkkima
hárráj oadtju vaddet.
Cávarrin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Dievaideanu
njálmes Rostoeatnuj ja Rostaeanu milta Litle
Rostavatnaj, vijdábut dan jávre milta
Rostaeanu njálmmáj Litle Rostavatnin.
Lullne: Rostaeanu milta dan sadjáj gånnå
Rostaeatnu Sørdalselvajn gávnat, vijdábut
Sørdalselva milta Tverrelva njálmmáj
dassta njuolgga linnja nuortamus luoktaj
jávre milta Devddesjohkaj.
Devddesjohka Divielvaj.
Allen: Divielva
dasik Rostueanujn gávnat.
1. rijkarájá milta Rr 287 rájes Rostujávre
guoran dan sadjáj gånnå
suoddjimpárkkarádjá rijkkarájájn gávnat,
vijdábut Rostueanu nuorttalin gitta
Rostohyttaj, ja
2. rájá milta Likká ja Ánjavuomi
guohtomednamij gaskan rijkarájás
Julusjohkaj Dividalenin.
Ánjavuopmi Tromsa fylkan
Ánjavuomin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Kirkeselva
njálmes Målselvan, vijdábut Målselva milta
Divielva njálmmáj.
Lullne: Divielva
Havgajoga njálmmáj Divielvan, vijdábut
Hávgajoga milta Hávgajávre njálmmáj,
dassta njuolgga linnjan Gorvvejávre
nuortamus luoktaj, vijdábut rijkarájáv dat
sajes Leinavattneta lulemus luoktaj.
Leinavattnet, dan maŋŋela Altevatn Koie-
vasselva njálmmáj.
Allen: Koievasselva
milta Koievatneta nuortamus luoktaj,
vijdábut dat sajes Kopparskarstindenij sadjáj
1387 ja dassta njuolgga linnjan
Kopparskarselva ja Skinnskarelva
gávnadimsadjáj, dan maŋŋela njuolgga
linnjan Tverrelva oarjemus sadjáj
vijdábut dan äno milta dan sadjáj gånnå
Skardelva ja Påveskardelva gávnadibá,
dassta njuolgga linnjan dan sadjáj gånnå
Frøkentindelva ja Iselva gávnadibá ja dan
maŋŋela Iselva ja Kirkeselva milta Målselva
njálmmáj.
Ánjavuopmi juogedum la guovte
oasseguovlluj; A ja B. Guovllo A la
guohtomguovllo Saarivuoma tjerruj.
B oadtju Saarivuoma tjärro ávkkit ájgen
- gålgådismáno 15.b.
Hjerttind ällosujttimdajvva gålgådismáno
- sjnjuktjamáno 31.b.
Guovllo A la dat guovllo Ánjavuomin mij la
linja lullelin Kirkeselva njálmes Målselvaj,
vijdábut Kirkeselva milta Sauskarselva
njálmmáj Kirkeselvan ja dan maŋŋela
njuolgga linnjan Kirkestinda saje 1677 baktu
Gaskasjoga njálmmáj Áldesjávren.
Guovllo B la bájkke Ánjavuomin mij la linja
allelin Kirkeselva njálmes Målselvaj,
njuolgga linnjan Kirkestinda baktu sajen
1677 Gaskasjoga njálmmáj Altevatnan.
Guovlon bisádagás Altevatna guoran
Koievasselvaj gullu Saarivuoma tjerruj aj
riektá dárbas huodnahijt tsieggit vuona
boatsojguohtomlága märrádusá milta.
Nord-Senja ällosujttimdajvva oadtju
Langfjelletguovlov ávkkit, dajva A sinna,
dálvveguohtomij, gå guohtomvidjura Nord-
Dakkár ávkkimav galggá
åvddålijgiehtaj Saarivuoma tjerruj diededit.
Jus ávkkima hárráj ij ájgás boade galggá
Siebrreráde aj oadtju lagáp märrádusájt
ávkkima hárráj vaddet.
Guovlon Langfjelletin li tjuovvo rájá: Lullne
Divielva ja Rostaelva gávnadimsajes,
Divielva milta Høgskardhusaj.
Oarjján
Høgskardhusas ja njuolgga linnjan
Høgskarvatneta rastá Leaddojoga ja
Beagasanjoga gávnadimsadjáj.
Allen
Sandelva milta Sandelvvatneta nuortamus
sadjáj.
Vijdábut njuolgga linnjan Målselva
Alvheima guoran.
Nuorttan Målselva milta
Divielva njálmmáj Målselvan.
Hjerttind ällosujttimdajvva oadtju
Mannančeárruguovlov ávkkit, dajva A sinna,
dálvveguohtomin gå guohtomvidjura li vájve
dajva dálvveguohtomguovlojn Svierigin ja
Vuonan.
Mannančeárun li tjuovvo rájá: Nuorttan:
Suttesgáldojoga njálmes Altevatnaj
Langbukta guoran, vijdábut njuolgga linnja
oarjjelulemus luoktaj Darfaljávrin (34 W
459639 7600773) ja dassta njuolgga linnjan
Rr 280 rádjáj.
Lullne: Rijkarájá milta Rr 280
rádjáj Leinavatnaj.
Oarjján ja allen:
Leinavatna milta, vijdábut Altevatna milta
Suttesgaldojoga njálmmáj Langbuktan
Koievasselva njálmes Altevatnan
guovllorájá milta Kopparskardtindena
Kopparskardtangenis (34 W 410188
762740) gávnadimsadjáj Vasskardelva ja
Strømslitverrelva gaskan, ja
Rr 279A rájes rijkarájá milta Leinavatnaj.
Duoddaras Tromsa fylkan
Duoddarasan li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Lenesjávri
(Leinavatn) rijkarájás ja vijdábut Áldesjávri
(Altevatnet) ja Álddesjoga (Barduelva) milta
Sørdalselva njálmmáj Øyvolla guoran.
Allen: Sørdalselva milta áttjak nammadum
gávnadimsajes Grensevatnanij ja Rr 272
rádjáj rijkaráján.
Oarjján ja lullne: Rijkarádjá
Rr 272 rájes (Pålnorøset) Lenesjávrráj.
Duoddaras la Talma tjäro guohtomguovllo.
Pålnovikenis Sørdalenij,
2. vuohpes 1 km Čuolbmaæno njálmes
oarjjelullelin Skierreluoktaj, ja
Havgaluovtas Altevatnaj.
Njuoravuopmi Norrbottena lenan
Njuoravuomin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Oarjján: Ruovdderahte
rijkkarájás Tornehamna girkkuj.
Lullne:
Njuolgga linnja áttjak nammadum sajes Rr
272 (Pålnorøset) rádjáj.
Nuorttan ja allen:
Rijkkarádjá Rr 272 rájes dan sadjáj gånnå
ruovdderahte rijkarájáv rassti.
Njuoravuopmi la Giellasa ällosujttimdajva
guohtomguovllo.
Bahcajeagil Norrbottena lenan
Bahcajeagilin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Allen ja oarjján: Jávre
Torneträsk - Dárrajávri - Jiegajávri - Alajávri -
Váhkujávri - Nuorajávri gitta Kallojärvij.
Lullne ja nuorttan: Kallojärvis tjátjádagáv Lulip
Vuolusjávri - Davip Vuolusjávri, maŋemusát
nammadum jávre nuorttaalemus luovtas
njuolgga linnja Lulip Stálujávri oarjjelulemus
luoktaj, vijdábut jávrijt Lulip Stálojávri -
Stálujohka - Korttojärvi - Torneträsk.
Giellasa ällosujttimdajvva oadtju Bahcajeagilav
ávkkit ájgen ådåjakmáno 15.b.
- vuoratjismáno
30.b.. Talma tjärro oadtju Bahcajeagilav ávkkit
moarmesmáno 1.b.
- ådåjakmáno 14.b..
Skaitelandet/Anttis Norrbottena lenan
Skaitelandetin/Anttisin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Allen ja oarjján:
sameednamrájá milta Torneälvenis Myllyjokij,
dåppelt njuolgga linnja Järvikaisetij
ruoptus Torneälvenij Juopakoskiv vuolus
änov Paavosaarij (SWER99TM 847353
7487712) Lehonsuanton.
Lullne: Njuolgga
linnja Paavosaaris jávrátjij (SWER99TM
843432 7487712) Saukkuvuoma nuorttalullelin
ja vijdábut Pellijokij (SWER99TM 843514
7488384), dav jågåv bajás Pellijärvij
njuolgga linnja Ainettijoki oarjjelulemus
vijdábut Ainettijoki milta Lainioälvenij,
Lainioälvena milta bajás Rauvoskoskij
Nuorttan:
Nammadum sajes Lainioälvenin Saarijärvij
njuolgga linnja Tonkijärvi ja Liikamaa rastá
gånnå sámeednamrádjá Torneälvenav rassti.
Skaitelandet/Anttis la Tromsa
boatsojguohtomguovlo ja Skjomena
ällosujttimdajva guohtomguovllo.
Guovlov
oadtju gålgådismáno 1.b.
- vuoratjismáno 30.b.
ávkkit.
Ietjá jahkeájgijt ij ällosujtujn guovlon
oattjo barggat.
Guovllorájá milta Torneälvenis
sámeednamrájá guoran Rauvosniemij
Lainioälvenin, ja
2. guovllorájá milta Ainettijoki njálmes
Lainioälvenin Torneälvena rádjáj Paavosaari
guoran.
Beatnakvuopmi Nordlánda fylkan
Beatnakvuomin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Ruovdderájáv
rijkarájás Gátterata stasjåvnnåj.
Gátterata stasjåvnås Ruoidnačohkkaj (1360
alludagán) oarjemus Ruoidnajávrráj, maŋŋela
njuolgga linnjan Beajojieknaj (1475 alludagán),
dåppelt njuolgga linnjan Váhttečohkkaj (1494
alludagán), dåppelt njuolgga Basejávre
nuortamus luoktaj, dåppelt sämmi jávre
oarjemus luoktaj, dåppelt njuolgga linnjan
(Basejieŋa rastá) Leirvatneta lulemus luoktaj,
dan maŋŋela njuolgga linnjan Storsteinsfjelletij
(1379 alludagán).
Oarjján: 1379 alludagás
njuolgga linnja goasstejieŋa milta Sealggajávre
oarjjelin 1289 alludahkaj, dåppelt njuolgga
linnjan várrebálde milta Ákšuj, dåppelt
njuolgga linnjan Čunojávri rastá dan jávre
lulemus luoktaj, dassta dan sadjáj gånnå rádjá
Gabna ja Laevasa gaskan gávnat rijkarájájn Rr
263 guoran.
Lullne: Rijkarádjá Rr 263 rájes
nuorttalij dan sadjáj gånnå ruovdderahte
rijkarájáv rassti.
Beatnakvuopmi la juogedum guovte
oasseguovlluj; A ja B.
Guovllo A la dat oasse Beatnakvuomis mij la
lullelin njuolgga linja Katteratas Ristačohkkaj
1683 alludagán, dåppelt njuolgga linnja 1289
Sealggajávri oarjjelin.
Guovllo la Gabna tjäro
Guovllo B la dat oasse Beatnakvuomis mij la
allelin njuolgga linja Katterat, Ristačohkka
1689 alludagán, dåppelt njuolgga linnja 1289
Sealggajávre oarjjelin.
Guovlov oadtju Gabna
tjärro ávkkit ájgen moarmesmáno 1.b.
ragátmáno 30.b.
ja Skjomen ällosujttimdajvva
gålgådismáno 1.b.
- vuoratjismáno 30.b..
Nuorjonjunni Nordlánda fylkan
Nuorjonjunnin li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Dat sajes gånnå
rádjá Gabna ja Laevasa tjäroj gaskan rijkarájájn
Rr 263 guoran gávnat njuolgga linnja
Lossivatneta lusspáj.
Allen njuolgga linnja
nammadum lusspáj 1727 alludahkaj (33 W
nuorttalullelin), dan maŋŋela Rundtuvaj (474
alludagán) Sørdalenin, dan maŋŋela njuolgga
Allen ja
oarjján: Sørelva milta Rundtuva buohta,
vijdábut Kobbelva milta Nuorjjojávrráj,
vijdábut Nuorjjojávre oarjjelulemus luoktaj,
dåppelt Nuorjjojoga, Guovdelisjávre ja
Vanasjávre milta dan sadjáj gånnå rádjá
Laevasa ja Girjasa gaskan rijkarájájn Rr 259
(Ivarstein) gávnat.
Lullne: Rijkarájá milta dat
sajes gånnå rádjá Laevasa ja Girjasa tjäroj
gaskan gávnat rijkarájájn Rr 259, dan sadjáj
gånnå rádjá Gabna ja Laevasa tjäroj gaskan
rijkarájájn Rr 263 gávnat.
Nuorjonjunni l juogedum guovte oasseguovlluj,
A ja B.
Guovllo A la guohtomguovllo Laevasa tjerruj.
Guovllo l dat oasse Nuorjonjunnis mij la linja
oarjjelin gånnå rádjá Gabna ja Laevasa tjäroj
gaskan rijkarájájn gávnat Rr 263 guoran,
vijdábut njuolgga linnjan Gállančohka vuosstij
(1171 alludagán), njuolgga linnja Stohkke-
njunnáj (1226 alludagán), dåppelt njuolgga
linnjan alás Čáihnavárráj (1381 alludagán),
dåppelt goasstejieŋa 1727 alludahkaj (33 W
nuorttalullelin.
Guovllo B oadtju Laevasa tjärro ávkkit ájgen
ragátmáno 15.b.
ja Skjomena
ällosujttimdajvva gålgådismáno 1.b.
biehtsemáno 14.b.. Guovllo l dat oasse
Nuorjonjunnis mij la linja nuorttalin gånnå
rádjá Gabna ja Laevasa gaskan rijkarájájn
gávnat Rr 263 guoran, vijdábut njuolgga linnja
Gállančohka vuosstij (1171 alludagán),
njuolgga linnja Stohkkenjunnij (1226
alludagán), dåppelt njuolgga linnjan alás
Čáihnavárráj (1381 alludagán), dåppelt
goasstejieŋa milta 1727 alludahkaj (33 W
Skávhlá Nordlánda fylkan
Skávhlán li tjuovvo rájá (1. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Nuorjonjunni konvensjåvnnåguovlo
rájá oarjjelin rijkarájás Rr 259 guoran
Nuorjjojávrráj, dåppelt tjátjádagáv Skjomen-
fjordena lusspáj, dåppelt Skjomenfjordena
Allen: Guovllorájá milta Skjomena ja
Frostisena ällosujttimdajvaj gaskan
Sørskjomenij vijdábut Skjombotnaj, dan
maŋŋela njuolgga linnja Vasstjørnanij
Tjårdadalenin, dat jávres Kjårdavatna
nuortamus luoktaj, dåppelt Kjårdavatneta
oarjemus luoktaj rijkarájá guoran.
Rijkarájá milta dan sadjáj gånnå rádjá Girjasa
ja Laevasa gaskan rijkarájájn gávnat Rr 259
Skávhlá l Girjása tjäro guohtomguovllo.
Stuorrijda Norrbottena lenan ja Nordlánda
fylkan
Stuorrijdan li tjuovvo rájá (1.
kárttaduoddetjála): Kjårdavatna oarjemus
luovtas rijkarájá guoran Kjårdavatna nuortamus
luoktaj, dåppelt Vasstjørnanij Tjårdadalenin,
jávrátjis njuolgga linnja Skjombotnaj, dåppelt
Gangarnesetij, vijdábut njuolgga linnja Nordre
Bukkevatneta lusspáj, dåppelt njuolgga linnja
Isfjelletij 1437 alludagán, dåppelt njuolgga
linnja jávre oarjemus luoktaj 700 alludagán (33
W578072 7556164), dåppelt njuolgga linnja
alemus luoktaj Baugevatneta alemus luoktaj,
vijdábut dan jávre ja tjátjádagá milta
Ruonasjávre rastá Siiddasjávre lusspáj, dåppelt
njuolgga linnja Kjårdavatneta oarjemus luoktaj
rijkarájá guoran.
Stuorrijda l Frostisena ällosujttimdajva ja
Girjasa ja Baste tjäroj aktisasj guohtomguovllo.
Guovlo aktisasj ávkkim åvdåltbiedjá
aktisasjlihtov tjieldij ja ällosujttimdajvaj gaskan
konvensjåvnå 7. artihkkala milta.
Jus dakkár lihtto ij gávnnu jali hiejteduvvá, la
tjuovvo guovllo guohtomguovllon Girjasa ja
Baste tjärojda: Rijkarájás Kjårdavatneta
oarjjegietjen, dan jávre milta dan
nuorttagähtjáj, njuolgga linnja Middagsvatneta
oarjjegähtjáj, dat jávres jåhkåj (33 W 595197
7560246) mij gålgijt dan jávrráj, jåhkånjálmes
njuolgga linnja Vabakkvatnaj, dat jávres ja
jågås Forsvatnaj, dat jávres ja jågås
Siiddasjávrráj, jåhkånjálmes njuolgga linnja
oarjjeallela guovlluj Baugefjella badjel Bauge-
vatneta gártjemus tjoalmmáj (33 W 585121
7553741), vijdábut dan jávre ja tjátje milta
oarjás guovlluj gitta rijkarádjáj.
Forsvatnetis Siiddasjávrráj (gehtja § 46), ja
Forsvatnetis Langvatnetij (gehtja § 46).
Jus la aktisasjlihtto galggá gärdda
guohtomguovlo sinna gávnnut.
Bávgi Nordlánda fylkan
Bávgin li tjuovvo rájá (1. kárttaduoddetjála)
Nuorttan: Rijkarájás gånnå Bávgijåhka
rijkarájáv rassti Baugevatna njálmmáj, dat
jávres jávre alemus luoktaj, dåppelt njuolgga
linnja jávrráj 700 alludagájn (33 W 578072
7556164) ja tjátjádahkaj Austerdalena tjadá
Innerpollenij Divtasvuonan.
Innerpollenis Divtasvuona milta Slabávuodnaj
(Sørfjorden), dåppelt Badjejávrráj (Øver-
Sørfjordvatnet).
Oarjján: Badjejávres (Øver-
Sørfjordvatnet), jávre milta Sadjemjávre
lulemus luoktaj, dan maŋŋela njuolgga linnja
1236 alludahkaj Gihtsejieŋan, maŋŋela
njuolgga linnja Noaidejávre alemus luoktaj,
dan maŋŋela dan tjátje milta Lavzejávrráj,
dåppelt tjátjádagá milta Bovrojávrráj, dav
jávrev rijkarádjáj.
Lullne: Rijkarájá milta dan
sadjáj gånnå Bávgijåhka rijkarájáv rassti.
Bávgi l Baste tjäro guohtomguovllo.
Slahpenjárgga Nordlánda fylkan
Slahpenjárgan li tjuovvo rájá (1.
rijkarádjá Bovrojávre nuortap gáttev rassti, dat
jávres tjátjádagá milta Lavzejávrráj, vijdábut
Noajddejávrráj ja dan jávre alemus luoktaj, dat
luovtas njuolgga linnja 1236 alludahkaj
Gihtsejiegŋaj, dåppelt njuolgga linnja
Sadjemjávre lulemus luoktaj, dat luovtas jávre
rastá tjátjádagá milta Badjejávrráj (Øver-
Sørfjordvatnet), vijdábut Slabávuodnaj
(Sørfjorden).
Allen: Slabávuonas (Sørfjorden),
Divtasvuona ja tjoalme milta Vuollná ja gátte
gaskan.
Oarjján: Tjoalmes Spälláj
vuodnanjálmmáj Storvatnetis, dav tjátjev
Storvatneta oarjemus luoktaj, luovtas njuolgga
linnja Tjoaddnejávre nuortamus luoktaj, dan
maŋŋela dav jávrev ja tjátjádagáv vijdábut
rijkarádjáj.
Lullne: Rijkarájá milta dan sadjáj
gånnå rijkarádjá Bovrojávre nuorttagáttev
rassti.
Slahpenjárgga l Unnatjerutja guohtomguovllo.
Ruonasvágge Nordlánda fylkan
Ruonasvákken li tjuovvo rájá (2.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Rijkarájás Vallda-
jávren ja tjátjádagá milta Gussajávrráj, vijdábut
Njallajågå milta dasik Rávggajågåjn gávnat.
Allen ja oarjján: Rávggajågå (Sørelva) ja
vijdábut tjátjádagá milta Ruonasvákken
Lullne: Rijkarájá milta
Valldajávrráj.
Ruonasvágge l Sirggá tjielde guohtomguovllo
mav oadtju ávkkit ájgen sjnjilltjamáno 1.b.
ragátmáno 15.b..
Lijná Nordlánda fylkan
Lijnán li tjuovvo rájá (2. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Rr 246 rájes Sávtsatjin njuolgga
linnja oarjjelulemus luoktaj Hierggejávren,
dåppelt dan jávre milta jávre lusspáj.
Njuolgga linnja Hierggejávre luspes Jierda-
jávrráj, dan maŋŋela tjátjádagáv Juoksajávrráj,
vijdábut tjátjádagáv Gasskajávrijda, dåppelt
tjátjádagáv Linájávrráj (33 W 552429 7503370)
ja dan jávre oarjemus luoktaj Gårttjejávren.
Oarjján: Nammadum luovtas njuolgga linnja
Ridoalggetjåhkkåj, 1273 alludagán, vijdábut
njuolgga linnja Rr 244 rádjáj Hurreváren.
Lullne: Rr 244 rájes rijkarájá milta Rr 246
rádjáj Sávtsatjin.
Lijná l Sirggá tjielde guohtomguovllo.
Rástesvárre Norrbottena lenan ja Sijdas
Nordlánda fylkan
Rástesváren li tjuovvo rájá (2.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Dat sajes
Trolldalenin gånnå rádjá Sirggá ja Tuorpona
tjieldij gaskan rijkarájájn gávnat, tjiellderájá
milta Vásstenjávrráj, dassta Vuojatsavvuna
badjel Virihávrráj.
Lullne: Virihávre rastá
Duvggejågå njálmmáj.
Oarjján: Duvggejågå
milta Gásakjávrráj, vijdábut tjátjádagá milta
tjátjádahka rijkarájájn Leirvatnetin gávnat.
Allen: Rijkarádja Leirvatnetis Trolldalenij.
Sijdasin li tjuovvo rájá (2. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Rr 242A rájes Snøtoppenin njuolgga
linnja Ráhkojågå njálmmáj Storskogvatnetin,
dan maŋŋela oarjásjgáttev Storskogvatneta
lusspáj, vijdábut njuolgga linnja Bassejávre
alemus luoktaj, dat luovtas njuolgga linnja
Skardvatnetij, dan maŋŋela Lappelva milta
Andkjelvatnetij.
Allen: Andkjelvatnetis
Fagerbakkelva milta Sijdasjávre luspes,
vijdábut dan jávre rastá dan oarjemus luoktaj.
Sisovasstindenij, 1411 alludagán, dan maŋŋela
Ålmåjjálosjieŋa (Blåmannsisen) rastá
Leirvatnetij, vijdábut dan jávre rastá rijkarádjáj
Lullne: Rijkarádjá
Leirvatnetis Rr 242A rádjáj Snøtoppenin.
Sijdas ja Rástesvárre libá aktisasj
guohtomguovlo Tuorpuna tjälldáj ja Duokta
ällosujttimdajvvaj.
Guovloj aktisasj ávkkim
åvddåltbiedjá aktisasjlihtov tjielde ja
ällosujttimdajva gaskan konvensjåvnå 7.
artihkkala milta.
rijkarádjá rádján tjielde ja ällosujttimdajva
Sálla Nordlánda fylkan
Sállan li tjuovvo rájá (2. kárttaduoddetjála):
Nuorttan ja allen: Dat sajes (33 W 555288
7464930) gånnå Leirvatnet rijkarájájn gávnat,
dan jávre rastá Ålmåjjálosjiegŋaj
(Blåmannsisen), dan goasstejieŋa rastá 1283
njuolgga linnja Storelvvatna oarjjealemus
luoktaj, dåppelt njuolgga linnja dan sadjáj
gånnå rijkarádjá Labbasjávre nuortasjgáttev
Lullne: Rijkarájá milta Labbasjávres
Leirvatnetij.
Sálla le guohtomguovllo Tuorpuna ja Luokta-
Mávvasa tjieldijda.
Gárde: Gárde galggi gávnnut Loamejávres
Bieskehávrráj.
Gráddes Nordlánda fylkan
Gráddasin li tjuovvo rájá (2. kárttaduoddetjála):
Nuorttan ja allen: Rr 235 rájes Bállávre
oarjjelulemus luoktaj, dan jávre rastá oarjemus
luoktaj, dassta njuolgga linnja Arggalajjågå ja
Skiejdejågå gávnadimsadjáj, dan maŋŋela
Skiejdejågå milta dasik Gráddesjågåjn gávnat.
Oarjján: Maŋemus nammadum gávnadimsajes,
Gráddesjågå milta dan sadjáj gånnå rijkagäjnov
77 rassti, dåppelt dav rahtev rijkarádjáj.
Rijkarájáv dat sajes gånnå rijkarahte 77
rijkarájáv rassti Rr 235 rádjáj.
Gráddes la guohtomguovllo Semisjávr-Njárga
tjälldáj.
Ikesjávres Balvatneta oarjjelulemus luoktaj,
Balvatneta luovtas Skiedjevákke guoran ja
tjátjádagá milta Skiedjevákke rastá dasik vágge
Arggalajvákkijn gávnat.
Arggalavággehyttas Tausafjelletij (33W
Klibbo oarjjeallebieles Skájde lullelin
Fredheima oarjjelin, ja
5. gålmån sajen Graddeselva milta
Älvsbyn (Ientjáválle) Norrbottena lenan
Ientjávállen (Älvsbyn) li tjuovvo rájá (2.
kárttaduoddetjála): Holmselas rahte milta
Åträsketa oarjjelullegähtjáj, dåppelt njuolgga
linnja alemus luoktaj jávren Manjärv, dåppelt
rahte milta Manjärvaj 94 rahtaj Visthedena
guoran, vijdábut 94 rahtev Bihtámäno rádjáj,
dav änov alás Holmselaj.
Ientjáválle (Älvsbyn) la Balvatna
ällosujttimdajva guohtomguovllo mav ájgen
oadtju
Svanjggá Nordlánda fylkan
Svanjggán li tjuovvo rájá (2.
kárttaduoddetjála): dat sajes gånnå rahte 77
rijkarájáv rassti, dan gäjno milta E6 rahtaj, dan
maŋŋela E6 milta oarjás dan sadjáj gånnå E6
Nordlandsbanav rassti, dav ruovdderahtev
Ståkkåhjågå buohta, vijdábut dav änov dan
sadjáj gånnå Semisjávr-Njárga ja Svaipa tjielde
rijkarájá milta nuorttalij dan sadjáj gånnå rahte
77 rijkarájáv rassti.
Svanjggá l juogedum guovte oasseguovlluj; A
ja B.
Guovllo A la dat oasse Svanjggás mij la
Dybenåga nuorttalin.
Guovlov oadtju
Semisjávr-Njárga tjiellde ávkkit ájgen
sjnjilltjamáno 1.b.
- ragátmáno 15.b.
Saltfjellet ällosujttimdajvva ájgen ragátmáno
- biehtsemáno 30.b..
Guovllo B la dat oasse Svanjggás mij la
Dybenåga oarjjelin.
Guovlov oadtju Semisjávr-
Njárga tjiellde ávkkit ájgen moarmesmáno 1.b.
- basádismáno 10.b.
ja Saltfjellet
ällosujttimdajvva ájgen basádismáno 11.b.
vuoratjismáno 30.b..
Storsund Norrbottena lenan
Storsundan li tjuovvo rájá (2.
kárttaduoddetjála): Storsundas ruovdderahte
milta rahtáj Storträskliden - Koler, dav gäjnov
Lillpiteednuj, dav änov rahtesuorráj Lillpite
nuorttaallelin, dåppelt gäjnov Granträsketij,
vijdábut gäjnov Lidena rastá Arvidsträskaj,
dåppelt rahterájge Teugerträska rastá Stor-
sundaj.
Storsund la guohtomguovllo Saltfjelleta
ällosujttimdajvvaj mav máhtti ájgen
Aahkavaerie /Andfjellet Nordlánda fylkan
Aahkavaerien/Andfjelletin li tjuovvo rájá (3.
rádjá Semisjávr-Njárga ja Svaipa tjieldij gaskan
Ståkkåhajåhkåj, Ståkkåhajågåv dasik Ruovada-
jågåjn (Randalselva) gávnat.
Allen: Gånnå
Ståkkåhajåhkå ja Ruovadajåhkå (Randalselva)
gávnadibá, Ruovadajågåv ja Ranelvav
Messingåga änolusspáj, Messingågav dasik
Jarfjellbekkenijn ja Kjerringelvajn gávnat, dan
maŋŋela njuolgga linnja Giftfjelletij (1127
alludagán), dan maŋŋela njuolgga linnja
Jånghkerij (1459 alludagán).
Jånghkere (1459 alludagán) njuolgga linnja
Kvepsendalstjønna nuortamus luoktaj, vijdábut
njuolgga linnja Rundbjorvatneta alemus
rijkarájá nanna gånnå rádjá Grana ja Rana
tjieldij gaskan álggá (Rr 223).
Lullne: Rijkarájá
milta Rr 223 rájes koordináhtaj 33 W 518200
7375859 Ståkkåhajågå guoran.
Aahkavaerie/Andfjellet la juogedum guovte
oasseguovlluj; Aahkavaerie ja Andfjellet.
Andfjellet la dat oasse Aahkavaeries/And-
fjelletis mij la Virvassåga - Bjoråga lullelin
maŋŋela njuolgga linnja nuortamus luoktaj
Kvepsendalstjønnan.
Andfjellet la Svaipa ja
Grana tjieldij guohtomguovllo.
Aahkavaerie la dat oasse Aahkavaerie/And-
fjelletis mij la Virvassåga - Bjoråga allelin
Aahkavaeriev Svaipa och
Grana tjielde oadtjoba ávkkit ájgen
moarmesmáno 1.b - gålgådismáno 15.b.
Ildgrubena ällosujttimdajvav gålgådismáno
Gárde: Galggá gávnnut
1. gárdde Kvepsendalstjønnas nuorttaallelij
koordináhta 33 W 507222 7349428 guovlluj
Junkeren vuosstij.
2. lárkavgärdda hiebalgis sajen Virvassdalenin.
Goepsetjahke Nordlánda fylkan
Goepsetjahken li tjuovvo rájá (3.
kárttaduoddetjála): Nuorttan ja allen: Rr 223
rájes, gåsstå rádjá Grana ja Rana tjieldij gaskan
vuolggá, njuolgga linnja Rundbjorvatneta
alemus luoktaj, vijdábut njuolgga linnja
Goepsejohke milta Kvepsendalsbukta
njálmmáj, dåppelt njuolgga linnja Kjerrtjønna
alemus luoktaj, dåppelt njuolgga linnja Rr
220A rádjáj.
Oarjján ja lullne: Rr 220A rájes
rijkarájá milta Rr 223 rádjáj.
Goepsetjahke la guohtomguovllo Rana tjälldáj.
Gárde: Gárde galggi gávnnut Rr 223 rájes
guohtomguovllorájá milta Kaldvatnetij, dåppelt
jávre lulle- ja allegáttev guohtomguovllorádjáj
Kjerrtjønna guoran, vijdábut dav rájáv Rr 220A
rádjáj.
Gierkietjahke Västerbottena lenan
Gierkietjahken li tjuovvo rájá (3.
kárttaduoddetjála): Lullne: Rr 220A rájes
njuolgga linnja Kåtavikena lulemus luoktaj
Över-Umanin.
Oarjján: Över-Uman
Kåtavikenis Rörsundeta rastá Krabbfjällnäseta
oarjemus sadjáj, dåppelt njuolgga linnja dat
sajes gånnå rijkarádjá Graesiejaevrie
(Grasvatnet) nuortasjgáttev rassti.
nuorttan: Rr 217A rijkarájá milta Rr 220A
Gierkietjahke l Ildgrubena ällosujttimdajva
Rr 220A rájes Kåtabäckena njálmmáj Kåta-
vikenij, ja
Över-Umanis Grasvatnetij Fjällripfjälleta
allelin.
Ovlevuelie Nordlánda fylkan
Ovlevuelien li tjuovvo rájá (3.
kárttaduoddetjála): Nuorttan: Rijkarájás
Graesiejaevrien (Grasvatnet), dan maŋŋela dan
jávre milta koordináhta 33 W 472797 7326613
Oksfjellhumpena guoran.
Allen: nammadum
koordináhtas njuolgga linnja Steiktuvaj
(alludahka 1058), dåppelt njuolgga linnja
Bessedørelva njálmmáj Reevhtsej (Røssvatnet),
dan maŋŋela dav jávrev Sørdalselvaj
Sørdalenin.
Oarjján: Sørdalselva milta
Varnvatnetij, vijdábut Famnvasselvav
Famnvatnetij, vijdábut Bolvasselvav
Bolvatnetij, dan maŋŋela rahtev Joesjöaj dan
sadjáj gånnå rijkarájáv rassti.
Lullne: Dat sajes
rijkarájá milta Graesiejaevriej (Grasvatnet).
Ovlevuelie la Ubmeje tjielde guohtomguovllo.
Gárde: Gárde galggi gávnnut koordináhtas 33
W 472797 7326613 Oksfjellhumpenin
nuortamus buolldaj Oksskoltena vuosstij.
Ramsele Västerbottena lenan
Ramselen li tjuovvo rájá (3. kárttaduoddetjála):
Allen: Rahteråves Umeälvena rastá Ottonträska
guoran, rahtev Sundöa ja Skivsjöa rastá
Skivsjöna oarjjegähtjáj.
Oarjján: Njuolgga
linnja Skivsjöna oarjemus luovtas
Harrselsforsaj.
Lullne ja nuorttan:
Harrselsforsas rahte milta Sarsjölidena rastá,
Högåsa ja Nybya Umeälvenij, vijdábut dav
änov Ottonträskaj.
Ramsele la guohtomguovllo Ildgrubena
ällosujttimdajvvaj ja oadtju ávkkiduvvat
Kruvhtegenvaerie/Vaekie Nordlánda fylkan
Kruvhtegenvaerien/Vaekien li tjuovvo rájá (3.
rahte Joesjöa ja Varntreska gaskan rijkarájáv
rassti, dav gäjnov Valenij Famnvatneta guoran,
vijdábut dan jávre rastá ja Famnvasselva milta
Varnvatnetij, dåppelt Sørdalselva Reevhtsej
(Røssvatnet).
Allen: Reevhtse milta
Bjørkåselva njálmmáj, dåppelt njuolgga linnja
Aalesjaevrie (Elsvatnet) nuortamus luoktaj
Åanghkejaevrien (Unkervatnet).
Åanghkejaevriev ja Skardmodalselvav
Lullne: Rijkarájá milta Skard-
modalselvas dan sadjáj gånnå rahte Joesjöa ja
Varntreska gaskan rijkarájáv rassti.
Kruvhtegenvaerie/Vaekie la Vapsten sijte
Gárde: Gárde galggi gávnnut
1. rahte nuortasjbielen jávres Kalven Tverrelva
njálmmáj Famnvatnetin, ja
Famnvatnetis Røssvatnetij Sørdalena
Mejvankilen Västerbottena lenan
Mejvankilan li tjuovvo rájá (3.
kárttaduoddetjála): Allen: Njuolgga linnja
Grundforsdammenis Umeälvenin Yttre
Joranträsk nuortamus luoktaj (SWER99TM
617299 7204173), dåppelt njuolgga linnja
Björnabäcksjöna rádjáj, dat jávres tjátjádagáv
Paubäckenij, vijdábut Paubäckenav dan
oarjjelulemus måhkkåj (SWER99TM 635569
7187833), dat sajes njuolgga linnja Örnträsketa
nuortamus luoktaj.
Oarjján: Örnträsketa
nuortamus luoktaj njuolgga linnja Rusträsketa
lusspáj, vijdábut Rusbäcken Umeälvenij.
Lullne: Rusbäckena njálmes Umeälvenin
Grundforsdammaj.
Mejvankilen la Ildgrubena ällosujttimdajva
guohtomguovllo ja oadtju ávkkiduvvat
Råaksoentjahke Nordlánda fylkan
Råaksoentjahken li tjuovvo rájá (3.
Skardmodalselva rijkarájáv rassti, dat änos
Finnskardbekkena milta njálmmáj Skardmo-
dalselvan.
Allen ja oarjján: Finnskardbekken
Finnskardtjørnaj, dåppelt njuolgga linnja
Råaktjoenjaevrie nuortamus luoktaj (Rotvatn),
dav jávrev ja Rotvaselva dan sadjáj gånnå ädno
Lullne: Áttjak nammadum
sajes rijkarájá milta dan sadjáj gånnå
Skardmodalselva rijkarájáv rassti.
Vilhelmina norra tjellde oadtju
Råaksoentjahkev ávkkit ájgen sjnjilltjamáno
- bårggemáno 31.b.
ja Byrkije
ällosujttimdajvav ragátmáno 1.b.
sjnjilltjamáno 30.b.. Vilhelmina norra tjiellde
oadtju guovlov aj ietjá ájgij ávkkit, gå älov
lahka guovlon Svierigin sujttiji.
Gárde: Gárde galggi gávnnut Ritterifjelletis
guohtomguovllorájá milta Raastetjahkej ja
dåppelt Valtanjávrráj.
Raajnese Nordlánda fylkan
Raajnesen li tjuovvo rájá (Kárttaduoddetjála 3):
Nuorttan: Njuolgga linnja rijkarájás
jávre Luvlie Diehpele (Austre Tiplingen)
lulemus luoktaj.
Allen ja oarjján: Nammadum
luovtas Luvlie Diehpele rastá dasik
Muerhkienjeanoe (Tiplingelva) ja
Råtnoenjohke (Simleelva) gávnadibá, dåppelt
njuolgga linnja Råtnoenjaevrie alemus luoktaj
(Råtnan), dav jávrev ja vijdábut tjátjádagáv
rijkarádjáj Bijjie Raentseren (Ranseren).
Lullne: Bijjie Raentseres rijkarájá milta
koordináhttaj 33 W 475165 7240956 rijkarájá
nanna Valtanjaure guoran.
Vilhelmina norra tjiellde oadtju Raajnesev
ávkkit ájgen sjnjilltjamáno 1.b.
- bårggemáno
Gárde: Gárde galggi gávnnut Valtanjaures
Råtnoenjohke ja Ranserelva gávnadimsadjáj.
Lögdeå Västerbottena ja Västernorrlánda lenajn
Lögdeån li tjuovvo rájá (3. kárttaduoddetjála):
Lögdeälvenanjálmes Nordmalingsfjärdena
njálmmáj ädnok Klösforsenij, dan maŋŋela
rahtev Yttre Lemesjöaj, vijdábut rahtev Flärkej,
dåppelt Husåna milta Bottenvikena njálmmáj,
dan maŋŋela Degerfjärdenav vijdábut Nord-
malingsfjärdenij ja Lögdeälvena njálmmáj.
Lögdeå la Byrkije ällosujttimdajva
guohtomguovllo mav oadtju ájgen
Jitnemen Nordlánda ja Nord-Trøndelaga
fylkajn
Jitnemin li tjuovvo rájá (3. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Rijkarájás Bijjie Raentseren
(Ranseren), Raentserenjeanoev ja tjátjádagáv
jávre oarjjealemus luoktaj Flåfjelleta (33 W
Allen: Nammadum
luovtas njuolgga linnja Jitnemenjaevrie
oarjemus luoktaj, Bijjie.
Oarjján: Dat luovtas
tjátjádagá milta Jitnemenjaevriev ja vijdábut
dan sadjáj gånnå Jitnemenjohke rijkarájáv
Lullne: Rijkarájá milta Jitnemenjohkes
Bijjie Raentserij (Ranseren).
Jitnemen la Vilhelmina södra tjielde
Gárde: Gárde galggi gávnnut Raentserenjeanoe
luspes Bijjie Raentseren (Ransaren)
guohtomguovllorájá milta Jitnemenjaevriej,
Bijjien.
Sipmehke Nuortta-Trøndelaga fylkan
Sipmehken li tjuovvo rájá (3.
Jitnemenjohke rijkarájáv rassti tjátjádagá milta
Jitnemenjaevrie, Bijjie oarjemus luoktaj.
Nammadum luovtas njuolgga linnja oarjemus
luoktaj Såålejaevrien, dåppelt tjátjádagáv
Bijjie-Sipmehkej (Vestre Sipmeken), vijdábut
tjátjádagáv rijkarádjáj Vuelie-Sipmehken
(Austre Sipmeksjøen).
Vuelie-Sipmehkes (Austre Sipmeksjøen) dan
sadjáj gånnå Jitnemenjohke rijkarájáv rassti.
Sipmehke la Frostviken norra tjielde
Gárde: Gárde galggi gávnnut Jitnemenjaevries,
Bijjie guohtomguovllorájá milta Vuelie-
Sipmehkej (Austre Sipmeksjøen).
Baajme Jämtlánda lenan
Baajmen li tjuovvo rájá (4. kárttaduoddetjála):
Rijkarájás Sipmehkejaevrien Sipmehkejukkej,
dav tjátjádagáv dasik Gavostjukkejn gávnat,
dav tjátjádagáv Leipikvattnetij, dan maŋŋela
Leipikvattneta rastá ja Bjurälvena ja Storälvena
milta (rádjá gittaåbmudahkaj Leipikvattnet 1:1
Strömsunda kommuvnan) rijkarádjáj, dan
maŋŋela rijkarájá milta Sipmehkejaevrie rádjáj.
Baajme l Østre Namdala ällosujttimdajva
Gárde: Gárde galggi gávnnut Sipmehkejaevries
Ankarvattnetij.
Mesklumpen Jämtlánda lenan
Mesklumpenin li tjuovvo rájá (4.
kárttaduoddetjála): Dat sajes gånnnå
Guevtelejohke (Storälven) rijkarájáv rassti
Ingenmanslanda guoran, dan äno ja Bjurälvena
milta Leipikvattnetij, vijdábut Leipikvattneta
oarjásjgáttev Leipikelvenij, dav änov
Ankarvattnetij, jávre rastá ja vijdábut
tjátjádagáv Stor-Blåsjöna rádjáj, dav jávrev
sijddaj Stora Blåsjön, vijdábut gäjnov Östra
Vallervattnet ja dassta rijkarájáv
Guevtelejohkej (Storälven).
Mesklumpen la aktisasj guovllo Østre Namdal
ällosujttimdajvvaj ja Frostviken norra tjälldáj.
Guovlo aktisasj ávkkim åvdåltbiedjá lihtov
tjielde ja ällosujttimdajva gaskan konvensjåvnå
7. artihkkala milta.
Jus dakkár lihtto ij gávnnu jali hiejteduvvá la
Mesklumpen guohtomguovllo Østre Namdala
ällosujttimdajvvaj mav oadtju ájgen
Ájgen gålgådismáno 1.b.
- basádismáno 30.b.
oadtju aj Frostviken norra tjiellde ednamav
Jorm Jämtlanda lenan
Jorman li tjuovvo rájá (4. kárttaduoddetjála):
Rahte rijkarájás Östra Vallervattnet guoran
sijddaj Stora Blåsjön, dan maŋŋela Stor-
Blåsjön, Lill-Blåsjön, Blåsjöälven, Stor Jorm,
Kycklingvattnet, Kvarnbergsvattnet rahteråvvåj
Gäddede guoran, dan maŋŋela rahtev
Murusjøenaj, ja vijdábut rijkarájáv Östra
Vallervattnetij.
Guovllo l guohtomguovllo Østre Namdala
Boatsojguohtomvárev
Blåsjökilen oadtju jagev birra ávkkit.
Jorma
ietjá ednamijt oadtju ájgen gålgådismáno 1.b.
vuoratjismáno 30.b.
Gárde: Gárde galggi gávnnut jávres Lill-
Väktaren bájken 1,8 kilometer Lill-Blåsjöna
guovlluj (gehtja § 46).
Mealhko Nord-Trøndelaga fylkan
Mealhkon li tjuovvo rájá (4. kárttaduoddetjála):
Rengenis Sørlin Sørlivassdrageta milta
Lenlingena nuortamus luoktaj, dåppelt
rijkarahte milta Lauvsjølia rastá råvvåj njárgan
Laksjøena ja Sandsjøena gaskan, vijdábut
Sandsjøena milta Gamvollbekkenij, dåppelt
rijkagäjnov Kveeidetij, vijdábut Murusjøena
milta dan sadjáj gånnå rahte 74 rijkarahtev
rassti, dåppelt rijkarájá milta Rengenij Sørlian.
Mealhko la guohtomguovllo Jiingevaerie
sijddaj ja guovte sijddaoassáj Østre Namdala
ällosujttimdajvas.
Da guokta sijddaoase aj
oadtjoba Jiingevaerie tjielde guohtomguovlov
Svierigin ávkkit.
Laadth-gieles Jämtlanda lenan
Laadth-gielesin li tjuovvo rájá (4.
kárttaduoddetjála): Lullne: Rijkarájás
Holdernin jávre oarjemus luoktaj, dan maŋŋela
Holdersströmmena milta jávrráj Torrön.
Oarjján: Torröna milta Gaunvikena ja Gaunana
rastá rijkarádjáj.
Nuorttaallen: Gaunanis
rijkarájá milta Holdernij.
Laadth-gieles la guohtomguovllo Skæhkere
Bivddoriektá dan guovlon
gullu dåssjå Kalla tjälldáj.
Gárde: Gárde galggi gávnnut Långnäsetis
Jävsjönan Torrönaj.
Enan Jämtlanda lenan
Enanin li tjuovvo rájá (4. kárttaduoddetjála):
Nuorttan: Rijkarájás E14 milta rahtesuorráj
Rundhögenij.
Lullne ja oarjján: Dat rahtesuores
rahte milta Rundhögenij, vijdábut njuolgga
linnja Sevedholmaj ja dåppelt njuolgga linnja
Blåhammarkläppena rastá rijkarádjáj
Allen: Rijkarájá milta Svaletjahkes E14
Enan la guohtomguovllo Essanda
Dav guovllooasev mij la
guohtomvárij sinna oadtju jagev birra ávkkit.
Ietjá åsijt Enanin oadtju ájgen gålgådismáno
Gárde: Gárde galggi gávnnut Rundhögenis
guohtomguovllorájá milta rijkarádjáj
Svaletjahke guoran.
Bealjehkh Sør-Trøndelaga fylkan
Bealjehkhin li tjuovvo rájá (4.
njuolgga linnja Gorfuglhåmmåren (839
alludagán), dåppelt njuolgga linnja Nesjøen
Esnas Nesjøena milta Storbekkena lusspáj (33
Oarjján: Dát luspes
njuolgga linnja Neklumpenij (1014 alludagán),
dåppelt njuolgga linnja dan sadjáj gånnå
Ekornåa rijkarájáv rassti.
milta Ekornåas Svaletjahkej.
Bealjehkh la guohtomguovllo Handölsdalena
1. rijkarájás Svaletjahke guoran
guohtomguovllorájá milta Esnaj Nesjøena
guoran, ja
Storbekkena luspes Nesjøenij
guohtomguovllorájá milta dan sadjáj gånnå
Grövelsjön Dalarna lenan
Grövelsjön li tjuovvo rájá (4.
kárttaduoddetjála): Rijkarájás Grövelsjöna
guoran, dan jávre milta Grövlana lusspáj,
dåppelt njuolgga linnja Rr 140A rádjáj,
vijdábut rijkarájá milta Grövelsjönaj.
Grövelsjön la Elgå ällosujttimdajva
Dajt guovlloåsijt ma li
jagevbirraednama ålggolin oadtju ájgen
Gárde: Gárde galggi gávnnut Grövlana
luspes Grövelsjönas guohtomguovllorájá
milta Rr 140A rádjáj.
Sierra märrádusá gárdij birra
Sierra rijkarájá Jämtlanda ja Dalarna lenan ja
Nord-Trøndelaga, Sør-Trøndelaga ja
Hedmarka fylkajn
Gárde galggi gávnnut rijkarájá milta
Jovnevaerie tjielde ja Loarte
ällosujttimdajva gaskan jávres Stor-Kingenis
Björkvattnetij (gehtja § 46),
Loarte ällosujttimdajva ja Njaarke tjielde
gaskan Björkvattnetis Jävsjönaj,
Kalla tjielde ja Skæhkere ällosujttimdajva
gaskan ja Kalla tjielde ja Gaasken-Laante
ällosujttimdajva gaskan jávres Torrön
Breivatnetij,
Kalla tjielde ja Gaasken-Laante
ällosujttimdajva gaskan Skalsvattnetis Tevel-
dala stasjåvnnåj (gehtja § 46),
Handölsdalena ja Mittådalena tjielde ja
Essand ällosujttimdajva gaskan Ekornåa Rr
Mittådalena tjielde ja Riast-Hylling
ällosujttimdajva ja Ruvhten sijte ja Riast-
Hylling ällosujttimdajva gaskan Hyddsjönas
Rr 146 Aa rádjáj.
Ruvhten sijte ja Femund ällosujttimdajva
gaskan Rr 146 Aa rájes Rogshåena rádjáj
Røaänon.
Idre Nya tjiellde ja Elgå ällosujttimdajva
gaskan Rogshåenis Røaänon Grövelsjönaj, ja
Elgå ällosujttimdajva guoran Rr 140 Aa
rájes dan sadjáj gånnå rahte 218 rijkarájáv
Gárdijda ma nammaduvvi §§ 14, 39 ja 45 nr
1, 4 ja 5 ma li tsieggidum ietjá
välggogisvuodaj vuodon gå mij tjuovvu
lihtov goappásj rijkaj gaskan, e gulle
åvdåsvásstediddje vidjura rievddaduvá.
Åvdåsvásstádusjuogadibme goappásj rijkaj
gaskan gárdij ja rustigij tsäggoma ja
divudime hárráj ma nammaduvvi dán
bievddegirjen vuojnnu bievddegirjen
duoddetjállagin (Sierra duoddetjála).
Gárdijt, ma li tsäkkodum åvdep lihto
doarjjagijn goappásj rijkaj gaskan, ja ma dán
bievddegirjen e nammaduvá, galggá gajkkot.
Sämmiláhkáj aj rustigijda ma e doajmmaj
dasti boade dán bievddegirje milta.
Åvdåsvásstádus gajkkoma åvdås gullu dan
rijkkaj mij la tsägggoma åvdås vásstedam.
Hiejttemmärrádusá
Jus rijkalasj fábmudahka nuppen rijkan,
åvddål konvensjåvnnå ällosujttima rájáj rastá
hárráj la fábmuj boahtám, la dagov loabedam
mij ällosujtov máhttá guohtomguovlon
vájvedit dán bievddegirje milta, galggá
rijkka dárbas guohtoma åvdås huksat
guosske tjälldáj jali ällosujttimdajvvaj
nuppen rijkan.
Ájggeplána hárráj gárdij ja ietjá rustigij
tsäggomij ja gajkkomij galggaba goappásj
rijka, åvddål gå konvensjåvnnå ällosujttima
hárráj rájáj rastá la fábmuj boahtám, sierra
lihtov dahkat.
Duoddetjála 2
Njuolgadus Svierik-vuona
Boatsojguohtomsiebrrerádáj ja Svierik-vuona
Dán njuolgadusán li lagáp märrádusá Svierik-vuona
boatsojguohtomsiebrrerádáj
(Boatsojguohtomsiebrreráde) ja Svierik-vuona
(Bajemusgujddimsiebrreráde) 23. artihkkala milta
konvensjåvnån Svieriga ja Vuona gaskan ällosujto
hárráj rájáj badjel.
Boatsojguohtomsiebrreráden ja
Bajemusgujddimsiebrreráden galggá goappánik
dåjmadahka.
Dåjmadagá galggaba sierra bájkijn lenan
jali fylkan gávnnut gåsi konvensjåvnnå gullu.
Siebrrerádij sajijt mierredibá ráddidusá aktisattjat
gullam Svieriga ja Vuona sámedikkij.
Ráddidusá oadtjoba aktisattjat mierredit rijkalasj
fábmudagáv dåjmadakbargojt dahkat.
Åvddåulmutja duogen goappák siebrreráden la
ássjegárvvidimijt lájddit ja gåhtset.
huksat vaj ássje ruvva máhttelis giehtadaláduvvi.
Siebrreráde sebrulattja galggi åvddåulmutja gåhttjoma
milta säbrrat siebrreráde tjåhkanimijda ja gå dárbaj
ássjegárvvidimijn viehkedit.
Mávsov sebrulattjajda ja sadjásattjajda ráddidusá
aktisattjat mierredibá.
Aktisasj märrádusá giehtadallama hárráj
Tjállusijt siebrrerádijda máhttá svierigadárruj,
vuonadárruj jali sámegiellaj tjállet.
Njálmálasj
rádádallamijn máhttá dájs gielajs avtav adnet.
jårggålimev jali dålkkumav dárbaj, huksaba siebrreráde
dav.
Siebrrerádij bievddegirje ja märrádusá galggi
tjáleduvvat svierigadárruj jali vuonadárruj ja dárbo milta
sámegiellaj aj.
Giehtadallam la njálmálasj jali tjálalasj jali ietjáláhkáj
siebrrerádij mierredimij milta.
Gå ássje mierreduvvam
la galggá tjálalasj märrádus ruvva máhttelis
diededuvvat.
Märrádusá li almulattja.
Gut ássjegiehtadallamij oassálasstá la belulasj jus:
a) iesj la ássje oassebielle,
b) la válldum jali aktanårro soabmásijn ássje
oassebielijn jali beraj jali látjav åvdep jali maŋep
buolvan jali vuostasj lávve jali sjimugis láhkáj la
sunji lahka,
c) la virggeaktisasjvuohta jali ietjá badje- jali
vuollesajádagán oassebälláj,
d) li dakkár sierra vidjura ma fámoduhtti åskov
oassálasstáj jus la ássjáj gåktuk tjanádum jali ássje
bielev válldá.
Oassebiele åvdås oadtju ássjeulmusj ságastit.
Ássjeulmusj galggá svierigadárov, vuonadárov jali
sámegielav máhttet.
Oassebielle galggá ássjeulmutjij
åvdåstimduodastusáv vaddet juogu de njálmálattjat
siebrrerádij åvdån jali de tjálalattjat.
Jus ássjeulmusj la hiebalgahtes, máhttá siebrreráde
ássjeulmutjav nádot.
Tjállaga ja ietjá ássjetjállaga rájaduvvi oassebielijda ja
fábmudagájda majda guosská.
Jus dárbaj oadtju
oassebielle diededuvvat rijkalasj diededimfábmudagá
Jus sierra vidjura li, máhttá guládusá baktu
diededit binnemusát avtan avijsan mav dan bájken låhki.
Giehtadallam Svierik-vuona
boatsojguohtomsiebrreráden
Åtsålvisán Boatsojguohtomsiebrrerádáj galggi da diedo
gávnnut majt ássjegiehtadallamij dárbaj.
Gájkka dåbdos
vuossteoassebiele galggi siebrrerádes diededuvvat ja
gåhtjoduvvat vissa ájge sinna vásstedit.
Jus åtsålvisán juoga vádnu, galggá
Boatsojguohtomsiebrreráde dav åhttsåj máhtsadit visses
ájge sinna buoredittjat.
Jus vihke ij mierredimájgen
divvusa oadtju åtsålvisáv hilggot.
Jus Boatsojguohtomsiebrreráde gávnná åtsålvis ij
siebrreráde åvdåsvásstádussaj gullu de galggá dav
hilggot.
Dan láhkáj aj, jus soames gut ij la nuohkásit
gatjálvissaj tjanáduvvam, dav la dahkam.
Jus Boatsojguohtomsiebrreráde gávnná märrádus
vuojnunagi ij la duolla ådå vidjurij jali ietjá siváj diehti,
galggá siebrreráde märrádusáv rievddadit, jus háhppelit
ja álkket manná ja ij la vahágin aktasik gen vuosstij
märrádus la jali ietján gullu.
Gujddimus gahttjá jus
siebrreráde märrádusáv rievddat nåv gåk gujddijiddje
ádnu.
bajemusgujddimsiebrreráden
Bajemusgujddimsiebrreráde sebrulattjan galggá
duobbmárvuornes jali duobbmárduodastus ietjas rijkan.
Gujddimus Bajemusgujddimsiebrrerádáj beras luluj
sisadnet
a) makkár märrádusáv gujddi
b) dajt vidjurijt majt tjuottjot
c) duodastusájt ja
d) tjuottjudusáv mav åvdet.
Jus gujddimusán juoga vádnu, galggá
Bajemusgujddimsiebrreráde gujddijiddjáj visses ájgev
vaddet gujddimusáv buoredittjat.
Jus mierredimájge ij
divvusa oadtju gujddimusáv hilggot.
Bajemusgujddimsiebrreráde galggá gujddimusáv
hilggot, jus soames gänna älla ássjáj nuoges tjadnusa, la
gujddijiddje.
Gujddimusáv galggá moalggema diehti
vuossteoassebälláj rádjat.
Moalggemin lulun dan
muodugasj diedo gávnnut ma nammaduvvi 14.
vuostasj oasen b-d.
Gå tjåhkanimgåhttjomav oadtju galggá oassebielle iesj
Hiehpá telefåvnåv, videokonferensav jali ietjá
viehkkenävojt ávkkit.
Njálmálasj sjiehtadallam la
almulasj.
Oassebiele ietja ietjasa vihtanijt ja ássjedåbddijt gåhttju
ja vásstedi sijá boahtemgåloj åvdås.
Bajemusgujddimsiebrreráde máhttá ietjastis vihtanijt jali
ássjedåbddijt gåhttjot ja vásstet sijá boahtemgåloj åvdås.
Vihtanav gut njálmálasj sjiehtadallamij oassálasstá
galggá ávttjit sáddnáv hållat ja sádnesduodastusáv
Jus oassebielle dåhkkidahtes oare dagi njálmálasj
sjiehtadallamis gáhtu jali mierreájgen ij majdik
moalgeda, oadtju Bajemusgujddimsiebrreráde daŋgas
diehti ássjev gehtjadit.
Bajemusgujddimsiebrreráde máhttá ássjev mij
låhpalattjat la mierreduvvam ådåsis giehtadallat jus
a) märrádus la diededuvvam valla nubbe oassebielle ij
la bessam ássjes moalgedit jali njálmálasj
sjiehtadallamij boahtet ja oassebielle máhttá
duodastit sujna lij oarre gáhtot ja märrádus la
oassebiele vuosstij mannam,
b) ådå vidjura åvddånbåhti ma tjielggasit vuosedi
märrádus lij boasstot jali
c) årrum li giehtadallamvige märrádusá duogen ma
märrádusáv ållåsit bájnnin.
NUORTTARIJKAJ SÁMEKONVENSJÅVNNÅ
Suoma, Vuona ja Svieriga ráddidusá,
tjårggiji
sáme li álggoálmmuk dán gålmån rijkan,
sáme li akta álmmuk mij årru moatten rijkan,
sáme álmmugin le sierra kultuvrra ja sebrudakiellem sierra histåvråjn, sierra
árbbedábe, sierra giela, sierra æládusá ja sierra vuorddemusá boahtteájggáj,
dán gålmån rijkan le rijkalasj ja rijkkajgasskasasj åvdåsvásstádus sáme kultuvrraj ja
sebrudakiellemij dågålasj ævtojt vaddet,
sámeálmmugin le iesjmierredimriektá,
sámeálmmuga kultuvrra ja sebrudakiellem le boanndudahkan åbbålasj kultuvrraj ja
sebrudakiellemij genga rijkan,
sámeálmmugin le sierralágásj dárbbo ietjasa sebrudakiellemav rijkkarájáj badjel
åvdedit,
sáme hæhttuji bessat ávkkit ednamijt ja tjátjijt mij le ájnas sáme kultuvrraj vuodon,
ja gå sámeálmmuga riektá mierreduvvá, de galggá sierraláhkáj vieledit sáme ájgij
milta ælla avtadássásasj álmmugin aneduvvam, ja danen hæhttum rievtugahtesvuodav
gierddat,
man diehti dán gålmå rijkaj sámedikke
ájgguji buorre boahtteájgev huksat sámeálmmuga iellemij ja kultuvrraj,
le dakkir visjåvnnå rijkaj rájá e galga hieredit sámeálmmuga jali ájnegis sámij
aktisasjvuodav,
adni dav vuojnov ådå sámekonvensjåvnnå le sámij dålusjájggásasj riektá ådåstuhttem
ja nanostuhttem, da ma jagen 1751 Lappekodisillanin kodifieriduvvin,
dættodi man ájnas la sámijda mierredit ja álmmugin mij váldeduvvá duodaj
dættodi sierraláhkáj sámijn la riektá dajn ednam- ja tjáhtjeguovlojn aktan daj
luonndoressursaj ma gávnnuji sámeálmmuga histåvrålasj ájtteklándan,
tjuottjodi sámeálmmuga árbbedábálasj máhtudahka ja árbbedábálasj ja kultuvralasj
åvddånbuktemvuohke aktan álmmuga luonndoressurssaanujn le oasse sáme kultuvras,
adni sáme nissunij dille árbbedáhpeguodden sámij sebrudagán galggá nanniduvvat
sebrudakiellemin ja aj mij guosská åvdåstibmáj almulasj orgánajn,
sihti sámijt viesutjit avta álmmugin dajn gålmåjn rijkajn,
tjuottodi sáme álmmuga sidodav, mielav ja riektáv åvdåsvásstádusáv válldet ietjasa
boahtteájge åvddånimes,
ja tjuottodi sámeálmmuga riektájt ja friddjavuodav rijkajgasskasasj
almasjrievtesvuodaj ja dábálasj álmmukriektá milta,
ma li dá konvensjåvnåv dahkam aktan lahka aktisasjvuodajn sáme åvdåstiddjij,
adni sierraláhkáj ájnnasin konvensjåvnnå åvddål stáhtajs rátifiseriduvvá, dåhkkiduvvá dajs
gålmå sámedikkijs,
ja adni sijáv vælggogissan sáme álmmuga boahtteájgev oaggit dán konvensjåvnå milta,
li guorrasam tjuovvovasj nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnåj.
Kapihttal I
Sámeálmmuga dábálasj rievtesvuoda
Artihkkal 1
Konvensjåvnå ulmme
Dán konvensjåvnå ulmme le duodastit ja nannit sámeálmmugij dakkár rievtesvuodajt ma
åvddånahtti gielav, kultuvrav, æládusájt ja sebrudakiellemav, ja gåtsedit váj rijkaj rájá e
hiereda dakkár åvddånimev.
Artihkkal 2
Sáme álggoálmmugin
Sáme li álggoálmmuk Suoman, Vuonan ja Svierigin.
Artihkkal 3
Riektá iesjmierredibmáj
Sámijn la riektá iesjmierredibmáj álmmugin álmmukriektá njuolgadusáj ja dán
konvensjåvnå mærrádusáj milta.
Nav guhkás gå le máhttelis dáj njuolgadusáj ja mærrádusáj
milta, de le sáme álmmugin riektá mierredit ietjasa rudálasj, sosialalasj ja kultuvralasj
åvddånime badjel, ja ietjasa ulmij háldadit luonndoressursajt.
Artihkkal 4
Persåvnå gudi guoskadalli konvensjåvnås
Konvensjåvnnå guosská persåvnåjda gudi årru Suoman, Vuonan jali Svierigin, gudi
ietjasa sábmen adni, ja gænna/gudi
1. le sámegiella sijddagiellan jali le edesik akta æjgát jali áhkko jali áddjá gænna le jali
gænna le læhkám sámegiella sijddagiellan; jali
2. le riektá sáme boatsojsujtov dåjmadit Vuonan jali Svierigin; jali
3. máhtti jienastit sámedikkeválljimin Suoman, Vuonan jali Svierigin; jali
4. li máná persåvnåjs nammaduvvam tjuokkajn 1, 2, jali 3.
Artihkkal 5
Stáhtaj åvdåsvásstádusá vijddudahka
Stáhta vælggogisvuoda dán konvensjåvnå milta guosski gájkka stáhtalasj orgánajda
rijkalasj, guovlolasj ja bájkálasj dásen.
Dá vælggogisvuoda gulluji aj ietjá orgánajda almulasj
háldadusán ja dåjman.
Sæmmi guosská aj priváhta riektásubjevtajda gå da almulasj fámoj
dåjmadi jali ietjá almulasj dahkamusájt dahki.
Gå dát konvensjåvnnå aneduvvá, de e sámedikke ja ietjá sáme orgána, vájku dal
makkir riektálasj stahtus dajn le, galga gåhtjoduvvat stáhttan, ietján gå dalloj gå almulasj
fámov jådedi.
Artihkkal 6
Stáhtaj dåjma sáme álmmuga gáktuj
Da gålmmå stáhta galggi dåbmaris láhkáj láhtjet dilev sáme álmmugij váj máhttá
nannit ja åvddånahttet gielas, kultuvras, æládusájdis ja sebrudakiellemis.
Stáhta galggi buorre ævtojt biedjat sáme bájkálasj sebrudagájt bisodahtátjit ja
åvddånahtátjit.
Stáhtaj åvdåsvásstádus tjadádittjat dåjmajt dán konvensjåvnå milta guosski aj muhtem
mærráj dajda sámijda gudi årru árbbedábálasj sáme årromsajij ålggolin.
Artihkkal 7
Váni-badjelgæhttjam ja sierradåjma
Sáme álmmuk ja ájnegis sábme galggá suoddjiduvvat gájkka badjelgæhttjamis.
Sáme riektáj tjadádimen dán konvensjåvnå milta galggi stáhta dárboj milta sierralágásj
buorre dåjmajt jåhtuj oadtjot sijá gáktuj.
Artihkkal 8
Binnemusrievtesvuoda
Rievtesvuoda ma dán konvensjåvnån li mierreduvvam, li binnemusrievtesvuoda.
Da e
hiereda jus stáhta sihti vijdedit sámij riektájt jali ájn vijdep dåjmajt álgadit, ja e máhte
aneduvvat binnedittjat sámij riektájt ietjá riektánjuolgadusáj milta.
Artihkkal 9
Sáme árbbedábe
Stáhta galggi hiebalgis láhkáj árvon adnet sáme álmmuga riektádádjadusájt, ja
riektálasj árbbedábijt.
Vuostasj oase milta galggi stáhta gå dahki njuolgadusájt gånnå lulun sáme árbbedábe,
sierraláhkáj guoradallat jus dákkir árbbedábe gávnnuji ja jus dajt lulu suoddjit jali ietjá láhkáj
vieledit lága baktu.
Riektáanon galggá aj sáme árbbedábijt árvvon adnet.
Artihkkal 10
Riektánjuolgadusáj harmoniserim
Stáhta galggi aktisattjat sámedikkij ájn rahtjat riektánjuolgadusáj harmoniserigav ja
ietjá regulerimijt ma li ájnnasa sámij dåjmajda rijkarájáj badjel.
Artihkkal 11
Aktisasjbarggo kultuvra ja æládusáj hárráj
Stáhta galggi álgadit dåjmajt ma giehpebun dahki sámijda æládusáv dåjmadittjat rijkkarájáj
badjel ja árvvon adnet sijá kultuvralasj dárbojt rijkarájaj badjel.
Dájna ulmijn galggi stáhta
rahtjat gádodittjat dajt gássjelisvuodajt ma hieredi sáme æládusdåjmajt ma gulluji sijá
viesajdimvuohtaj jali årromsajijda, jali gånnå ietján sámij årromguovlo li moatten rijkan, ja
dibddet sámijt bessat kultuvralasj fálaldahkaj dan rijkan gånnå li årromin juohkka ájgen.
Artihkkal 12
Aktisasjbarggo åhpadime ja álkkádusårnigij hárráj
Stáhta galggi álgadit dåjmajt váj sáme gudi årru avtan dat gålmåt rijkas, oadtju
máhttelisvuodav åhpadibmáj, varresvuodadåjmajda ja sosialdåjmajda mihtem ietjá dájs
nammadum rijkajn gå le ienep ávkálattjan sidjij.
Artihkkal 13
Sáme álmmuga symbåvlå
Stáhta galggi árvvon adnet sámij riektáv iesj mierredittjat sáme slávgá ja ietjá sáme
symbåvlåj anov.
Stáhta galggi aj, aktisattjat sámedikkij, rahtjat váj sáme symbåvlå ilmoduvvi
ja vuosedi sámij sajev sierra álmmugin gålmån rijkan.
Kapihttal II
Sámij stivrrim
Artihkkal 14
Sámedikke
Juohkka gålmån rijkan galggá liehket sámedigge, mij le alemus sáme orgádna rijkan.
Sámedigge doajmmá sáme álmmuga åvdås mij le dan rijkan, ja galggá liehket válljiduvvam
dábálasj jienastamriektáj milta sámij gaskan dan rijkan.
Sámedikkij válljimnjuolgadusá li mierreduvvam lága milta, mij gárveduvvá
sjiehtadallamijn sámedikkij 16 artihkkala milta.
Sámedikkijn galggi liehket dakkir dahkamusá ma dahki sijáv vejulattjan dåbmarit
vájkkudit sáme álmmuga riektáv iesjmierredibmáj álmmukriektáj milta ja mærrádusá dán
konvensjåvnån duohtan sjaddi.
Dárkkelap njuolgadusá ma guosski sámedikkij fábmuj
mierreduvvá lágan.
Sámedikke álgadi ja bukti vuojnojt divna ássjijn gånnå dikke ietja gávnni hiebalgissan.
Artihkkal 15
Sámedikkij iesjrádálasj mærrádusá
Sámedikke mierredi iesjrádálattjat dajn ássjijn gånnå siján le mierredimfábmo rijkalasj
jali rijkajgasskasasj riektá milta.
Sámedikke máhtti såbadit rijkalasj, regionálalasj ja bájkálasj avtadagáj aktisasjbargo
birra sáme kultuvrav ja sebrudakiellemav nannitjit.
Artihkkal 16
Sámedikkij riektá sjiehtadalátjit
Ássjijn ma li viehka ájnnasa sáme álmmugij galggá sjiehtadaláduvvat sámedikkij
åvddål almulasj oajválattja mærrádusáv mierredi.
Dá sjiehtadallama hæhttuji liehket nuoges
árrat váj sámedikke máhtti ássjegiehtadallamav ja båhtusav bájnnet.
Stáhta e galga mierredit jali loabev vaddet dakkir dåjmajda ma ednagav vahágahtti
vuodoævtojt sáme kultuvrraj, sáme æládusájda jali sáme sebrudakiellemij, jus guoskadallam
sámedigge ij dási miededa.
Artihkkal 17
Sámedikkij riektá ietjá ássjegárvedimen
Sámedikkijn galggá liehket riektá ájrastit almulasj rádijn ja juohkusijn gå da
giehtadalli ássjijt ma guosski sáme berustimijda.
Sámedikkijda galggi åvddåj biejaduvvat ássje ma sáme berustimijda guosski, åvddål
almulasj oajválattja mærrádusáv dahki.
Stáhta galggi guoradallat dárbov dákkir ájrastimes ja åvddåjavllamusás sámedikkij
bieles.
Dát hæhttu dáhpáduvvat nuoges árrat váj sámedikke máhtti ássjegiehtadallamav ja
båhtusav bájnnet.
Sámedikke ietja mierredi goassa sihti ájrastit jali javllamusáv buktet dákkir
ássjegárvedimen.
Artihkkal 18
Rijkatjoaggulvisáj gasskavuohta
Stáhta rijkatjoaggulvisá jali daj juohkusa jali ietjá orgána galggi gå rávkaduvvá
duosstot sámedikkij åvdåstiddjijt váj da bessi tjielggit ássjijt ma sámijda li ájnnasa.
Sámedikke galggi bessat gullut gå rijkatjoaggulvis giehtadallá ássjijt ma sierraláhkáj
sáme álmmugij guosski.
Ájnegis rijkaj rijkatjoaggulvisá vaddi lagáp njuolgadusáj makkir ássjijda dát guosská,
ja gåktu galggá tjadáduvvat.
Artihkkal 19
Sáme ja rijkajgasskasasj åvdåsstibme
Sámedikke galggi sáme álmmugav åvdåstit rijkajgasskasasj aktijvuodajn.
Stáhta galggi åvdedit sámij åvdåstimev rijkajgasskasasj institusjåvnåjn ja sámij
oassálasstemav rijkajgasskasasj tjåhkanimijn.
Artihkkal 20
Aktisasj sáme organisasjåvnå
Sámedikke máhtti ásadit aktisasj organisasjåvnåjt.
Stáhta galggi aktisasjrádij
sámedikkij gå la dárbbo rahtjat váj dakkir aktisasj organisasjåvnå almulasj fámov oadtju.
Artihkkal 21
Ietjá sáme aktidusá
Stáhta galggi vieledit ja gå la dárbbo rádádallat tjæroj, sijdaj, boatsojguohtomsijdaj,
gålldåsámij gielldastivraj ja ietjá máhtulasj sáme organisasjåvnåj jali bájkálasj sáme ájrrasij.
Artihkkal 22
Sámeguovllo
Stáhta galggi dåjmalattjat mierredit ja åvddånahttet guovlov gånnå sáme álmmuk
máhttá háldadit ietjasa sierra riektájt dán konvensjåvnå ja rijkaj lága milta.
Kapihttal III
Sáme giella ja kultuvrra
Artihkkal 23
Sámij gielalasj riektá
Sámijn galggá liehket riektá adnet, åvddnahttet ja boahtte buolvajda åhpadit ietjasa
gielav ja ietjasa árbbedábijt, ja rahtjat vaj sámegiela máhtudahka oabllu aj sámijda gudi dåssju
muhtem mærráj gielaska bukti.
Sámijn galggá liehket riektá mierredit, bisodit ja gájkkásasj vieledimev åttjudit
ietjaska persåvnnånamájda ja bájkkenamájda.
Artihkkal 24
Stáhtaj åvdåsvásstádus sámegiela åvdås.
Stáhta galggi dilev láhtjat váj sáme máhtti gielaska bisodit, åvddånahttet ja oablodit.
Stáhta galggi dilev láhtjet váj sáme alfabehtta máhttá dåbmaris láhkáj dán ulme diehti
Sámegiella galggá aneduvvat dåbmarisát duobbmoståvlåjn ja oajválattjat hárráj sáme
Sæmmi guosská dájda guovlojda ålgusjbielen dakkir ássjijn ja rijdojn ma vuostatjin
li sáme guovlojn giehtadaláduvvam jali juokkirak láhkáj le sierraláhkáj dájda guovlojda
tjanáduvvam.
Stáhta galggi åvdedit girjálasjvuoda ålgusvaddemav sámegiellaj.
Mærrádusá dán artihkkalin galggi aj guosskat dajd sáme giellasuorgijda ma li binnebut
oabllum.
Sáme medijá
Stáhta galggi vuodov láhtjet váj iesjrádálasj sáme medijápolitihkav oadtjop mij dahka
sáme medijájda máhttelissan ietjasa åvddånahttemav stivrrit ja sáme álmmugij vaddet valjes
ja moattelágásj fálaldagáv diedojs ja vuojnojs ássjijn gånnå le gájkkásasj berustibme.
Stáhta galggi dilev láhtjat váj lulu sáddijuvvat sámegielak prográmma radion ja TVan,
ja galggi åvdedit avijsaj ålgusvaddemav dán giellaj.
Aktisasjbarggon sámedikkij galggi stáhta
aj åvdedit aktisasjbargov rijkarájáj rastá medijáinstitusjåvnåj gaskan ma fálli prográmmajt jali
artihkkalijt sámegiellaj.
Mærrádus nuppát oasen sámegiela birra galggá aj nav guhkás gå máhttelis guosskat
daja sáme giellasuorgijda ma li binnebut oabllum.
Artihkkal 26
Sáme åhpadus
Sámijn sáme guovlojn galgg liehket máhttelisvuoda åhpadussaj sámegielan ja
Åhpadus ja åhpadusruhtadibme galggá liehket sijá duogátjij hiebadum.
åhpadus galggá máhttelissan dahkat oassálasstet joarkkaåhpadusán juohkka dásen ja sæmmi
båttå duosstot dajt dárbojt ma li sámijn váj ájn máhtti árbbedábálasj sáme æládusájn barggat.
Åhpadusruhtadibme galggá navti liehket váj máhttelis la alep åhpadusáv sámegielan oadtjot.
Sáme mánájda ja nuorajda sáme guovloj ålggolin galggi liehket máhttelisvuohta
sámegiela åhpadussaj, valla aj sámegiellaj nav guhkás gå la máhttelis ájnegis guovlojn.
Åhpadus galggá nav buoragit gå máhttelis sijá duogátjij hiebaduvvat.
Rijkalasj oahppoplána galggi dagáduvvat aktisasjbarggon sámedikkij ja hiebaduvvat
sáme mánáj ja nuoraj kultuvralasj duogátjijda ja dárbojda.
Artihkkal 27
Dutkam
Stáhta galggi aktisattjat sámedikkij buorre vuodov láhtjet dutkamij man vuodon le
sáme sebrudagá máhtudakdárbbo ja mij åvdet sáme dutkij rekrutterimav.
Gå dákkir dutkamav
pláni de galggi gielalasj ja kultuvralasj vidjura sáme sebrudagán vieleduvvat.
Stáhta galggi aktijrádálattjat sámedikkij åvdedit aktisasjbargov sáme ja ietjá
dutkaminstitusjåvnåj gaskan ájnegis rijkajn ja aj rijkarájáj badjel, ja nannit
dutkaminstitusjåvnåjt majna le dutkam degu nammadum vuostasj oassen oajvvedahkamussan.
Dutkam sáme ássjij hárráj hæhttu hiebaduvvat dakkir etihkalasj njuolgadusájda mij
rávkaduvvá gå sáme li álggoálmmuk.
Artihkkal 28
Åhpadibme ja diedo sámij birra
Sáme álmmuga kultuvrra ja sebrudakiellem galggá vuogas láhkáj vuojnnusij boahtet
åhpadimen aj sáme sebrudagá ålggolin.
Dákkir åhpadibme galggá sierraláhkáj gæhttjalit
åvdedit máhtudagájt sámij birra rijkaj álggoálmmugin.
Stáhta galggi sámedikkij
aktisasjbarggon fállat åhpadimev sáme kultuvran ja gielan ulmutjijda gudi sáme guovlojn
galggi barggat.
Stáhta galggi aktisasjbarggon sámedikkij vásstedit almulasj diedoj åvdås sáme
kultuvra ja sebrudakiellema hárráj.
Artihkkal 29
Varresvuoda- ja sosialdievnastus
Stáhta galggi aktijrádálattjat sámedikkij bærrájgæhttjat vaj varresvuohta- ja
sosialdievnastus sáme guovlojn le navti organiseridum váj sáme dájn guovlojn oadtju
varresvuoda- ja sosialdievnastusáv mij le sijá gielalasj ja kultuvralasj duogátjij hiebaduvvam.
Sáme guovloj ålggolin galggi aj varresvuoda- ja sosialoajválattja vieledit sáme
pasientaj ja klientaj gielav ja kultuvrraduogátjav.
Artihkkal 30
Sáme máná ja nuora
Sáme mánájn ja nuorajn le riektá ietjaska kultuvrav dåjmadit ja ietjaska sáme
identitehtav bisodit ja åvddånahttet.
Artihkkal 31
Árbbedábálasj máhtudagá ja kultuvralasj åvddånbuktema
Stáhta galggi vieledit sáme álmmuga riektáv ietjasa árbbedábálasj máhtudagáv ja
kultuvralasj åvddånbuktemijt háldadit, ja aj rahtjat váj sáme máhtti dajt boahtte buolvajda
bisodit, åvddånahttet ja gaskostit.
Stáhta galggi rahtjat váj sáme álmmuk, gå sáme kultuvrra kommersiella láhkáj
aneduvvá iehtjádijs gå sámijs, bessi dåjma badjel mierredit ja hiebalgis oasev rudálasj
båhtusis dassta oadtjot.
Sáme kultuvrra galggá suodjaluvvat dakkir kultuvralasj
åvddånbuktemij vuosstáj ma li sjibmo sáme kultuvras.
Stáhta galggi rahtjat váj sámij árbbedábálasj máhtudagá vieleduvvi gå sáme ássje
giehtadaláduvvi.
Artihkkal 32
Sáme kultuvrramujto
Sáme kultuvrramujto galggi suodjaluvvat lágan ja rijka sámedikkes háldaduvvat jali
aktijrádálattjat kulturinstitusjåvnåj ja sámedikkijn.
Stáhta galggi rahtjat aktisasjbargov rijkkarájáj badjel sáme kultuvrramujtojt
duodastittjat, suodjalittjat ja háldadittjat.
Stáhta galggi rahtjat váj sáme kultuvrramujto ma li ierit válduvvam sáme guovlojs ja
ma li sierraláhkáj ájnnasa sáme sebrudahkaj, galggi hiebalgis museaj jali
kultuvrrainstitusjåvnåj hállduj vatteduvvat maŋŋel gå le rijka sámedikkijn sjiehtadallam.
Artihkkal 33
Kultuvrravuodo
Stáhtaj vælggogisvuoda sáme kultuvrra ássjijn le aj materiálalasj kultuvrravuodo, váj
sáme oadtju dárbulasj vuodov æládusáj ja rudáj hárráj mij ietjasa kultuvrav máhtti bisodit ja
Kapihttal IV
Sámij riektá duobddágijda ja tjátjijda
Artihkkal 34
Árbbedábálasj adno duobddágijs ja tjátjijs
Guhkesájggásasj árbbedábálasj adno ednam- jali tjáhtjeguovlojs le vuodon sámij
aktugasj jali aktisasj ednamriektáj dajs guovlojs buohta rijkalasj ja rijkajgasskasasj
njuolgadusáj ma guosski guhkesájggásasj adnuj.
Jus sáme, vájku ælla æjgáda guovlojda, li árbbedábálattjat adnám muhtem ednam- jali
tjáhtjeguovlojt boatsojsujttuj, bivdduj, guolástussaj jali ietjá láhkáj, de siján le vilá riektá
adnet guovlojt sæmmi láhkáj dagu åvddåla.
Jus guovlo aneduvvi sámijs iehtjádij siegen, de
galggi sáme ja dåt nubbe addne ietjasa riektájt dåjmadit ietjasa riektájt gasskasasj vieledimijn
nubbe nuppe gáktuj ja váj goappátja bessaba gehtjastit gåktu dåt nubbe ietjas riektájt adná.
Dán aktijvuodan galggi sierraláhkáj boatsojsáme dille vieleduvvat.
Vájku riektá ednamadnuj
le ráddjiduvvam sæmmi adnuj dagu åvddåla, de ij dat galga hieredit váj adno dárboj milta
hiebaduvvá teknihkalasj ja rudálasj åvddånibmáj.
Gå mierreduvvá jus árbbedábálasj adno gávnnu dán mærrádusá milta, de galggá
vuodon liehket mij la árbbedábálasj sáme adno ednamijs ja tjátjijs, ja aj vieledit sáme anos
ælla nav álu merka luondon.
Mærrádusá dán artihkkalin e tsakka riektáv ietjasa duobddágijt ruopptot åttjuditjat ma
sámijn máhtti liehket rijkalasj jali rijkkajgasskasasj riektá milta.
Artihkkal 35
Suodjalibme sámij riektájs ednamijda ja tjátjijda
Stáhta galggi doajmmaj biedjat dåbmaris suodjalimev sámij riektájs 34. artihkkala
Ållagattjat galggi stáhta dán diehtij identifiserit dajt ednam- ja tjáhtjeguovlojt majt
sáme árbbedábálattjat adni.
Rijkalasj riektán galggi gávnnut hiebalgis årniga gæhttjalittjat gatjálvisájt ma guosski
sámij riektáj ednamijda ja tjátjijda.
Sáme galggi duobbmoståvlårijdojn bessat oadtjot dav
rudálasj dårjav mij le dárbulasj váj ietjasa ássjijt máhtti oadtjot gæhttjaluvádum.
Artihkkal 36
Luonndoressursaj adno
Sámij riektá luonndoressursajda dakkir ednam- jali tjáhtjeduobddágijda ma gulluji 34.
artihkkalij, galggi sierraláhkáj suodjaluvvat.
Dánna galggá aj vieleduvvat dájt bessat adnet
ihkap le gájbbádus árbbedábálasj sáme máhtudagáv ja sáme kultuvralasj moallánagájt
bisodittjat.
Åvddål almulasj oajválattja lágajn vuodon vaddi loabev guoradallat jali råggå
minerálajt jali ietjá ressursajt ednama vuolen jali mierredi gåktu ietjá luonndoressursajt adni
dakkir ednam- jali tjáhtjeguovlojn ma sáme æjgguji jali adni, galggi rádádallama tjadáduvvat
guoskadallam sámij ja sámedikkijn gånnå hiehpá 16. artihkkala milta.
Loahpe luonndoressursajt guoradalátjit jali anátjit ij galga vatteduvvat jus dåjma diehti
ij la máhttelis jali sjaddá viehka gássjelis sámijda vilá adnet dajt dáfojt maj birra le sáhka, ja
dát adno le ájnas sáme kultuvrraj, jus sámedigge ja guoskadallam sáme e dasi guorrasa.
Dat mij le åvdebun dán artihkkalin mierreduvvam, guosská aj ietjá adnovuogijda
luondon dáfujn ma 34. artihkkalij hiehpi, dan vuolen aj miehttseæládus, tjáhtje- ja
bieggafábmoásadusá, væddjatsieggim ja asstoájggegådij tsieggim, militera hárjjidallama ja
stuoves hárjjidallamsaje.
Artihkkal 37
Buohttidus ja vuojti oasse
Guoskadallam sámijn galggá liehket riektá buohttidussaj gájka vahága åvdås mij sijáv
tjasská dakkir dåjmaj baktu ma li nammaduvvam 36. artihkkalin nuppát ja nælját oasen.
rijkalasj lágan gávnnuji mærrádusá ma dahki suv guhti le loabev oadtjum luonndoressursajt
råggåt vælggogissan ednamæjgádij værov mákset jali sunji vaddet oasev dåjma båhtusis, de
galggá riektáaddnen sæmmi vælggogisvuohta aj daj sámij gáktuj gudi árbbedábálattjat li
adnám ja ájn adni dav sæmmi dáfov.
Dán artihkkala mærrádusá e ráddjida riektáv oassáj luonndoressursaj adnema båhtusis
mij máhttá tjuovvot rijkkajgasskasasj riektáv.
Artihkkal 38
Vuona ja merragáddetjátje
Dat mij le tjáhtjeguovloj ja tjáhtjeguovloj adnema riektáj hárráj mierreduvvam
artihkkalijn 34-37, guosská aj sæmmi láhkáj sáme guolástussaj ja ietjá adnuj vuonajs ja
merragáddetjátjijs.
Gå guollimoasse guolijs ja ietjá merraressursajs vatteduvvi, ja gå ietjá láhkáj dájt
ressursajt reguleriji, de galggá sáme anov ja dan árvov sáme sebrudagán vieledit.
Dát galggá
dáhpáduvvat vájku dát adno le binnum jali ållu nåhkåm danen gå guollimoase ælla
vatteduvvam jali ietjá reguleridimij diehti guolástusán jali ietjá ressursaano diehti dájn
Sæmmi sjaddá jus adno le binnum jali hiejteduvvam danen gå merraressursajs li
binnum dájn merraguovlojn.
Artihkkal 39
Ednamvijddudagá ja ressursaj háldadibme
Duodden sámij riektájda dagu åmastimriekta jali adnemriektá, galggá sámedikkijn
liehket riektá mierredimoassálasstemij 16. artihkkala milta almulasj háldadimen guovlojs 34.
ja 38. artihkkalij milta.
Artihkkal 40
Birássuodjalibme ja birásháldadibme
Stáhta li aktisasjrádij sámedikkij vælggogissan ásadit dåjmalasj birássuodjalimev mij
sihkarastá guoddelis åvddånimev sáme ednam- ja tjáhtjeguovlojn 34. ja 38. artihkkalij milta.
Sámedikkijn galggá liehket riektá mierredimoassálasstemij 16. artihkkala milta
birásháldadimen mij dájt guovlojt vájkkut.
Kapihttal V
Artihkkal 41
Sáme æládusáj suodjalibme
Sáme æládusá ja sáme ressurssaadno galggá sierraláhkáj suodjaluvvat, riektá jali
rudálasj dåjmaj baktu, nav guhkás gå dát le ájnas kultuvrravuodo.
Sáme æládussan ja sáme ressurssaadnon aneduvvá dakkir doajmma mij le ájnas vaj
sáme bájkálasj sebrudahka bissu ja åvddåni.
Artihkkal 42
Boatsojsujtto sáme æládussan
Boatsojsujtto mij le sierralágásj ja árbbedábálasj sáme æládus ja kultuvrravuohke man
vuodon le árbbedáhpe ja danna galggá liehket sierralágásj riektá suodjalibmáj.
Danen galggaba Vuodna ja Svierik bisodit ja åvddånahttet boatsojsujtov sierrariektán
sámijda sáme boatsojsujttoguovlojn.
3. protokolla milta oassálasstemsjiehtadusán Europealasj aktijdussaj mij javllá sáme li
álggoálmmuk, hihkal Suobma sáme boatsojsujto riektádilev nannit.
Artihkkal 43
Boatsojsujtto rijkarájáj badjel.
Sámij riektá boatsojsujttuj rijkarájáj badjel vuodon le árbbedáhpe.
Jus tjæro, sijda jali boatsojguohtomsijda li lihtudam boatsojguohtoma birra rijkarájáj
badjel, de galggi dá lihtudime fámon bissot.
Jus rijddo sjaddá dáj lihtudimij dádjadusá jali ano
diehti, de galggá oassálasste máhttet rijdov rijddonammadussaj bajedit.
Da gålmmå
sámedikke aktisattjat njuolgadusájt mierredi gudi dákkir rijddonammadusán galggi ájrastit ja
nammadusá barggovuogev.
Oassálasste guhti ij la dudálasj dán nammadusá mærrádusájn
galggá bessat dav ássjev duobbmoståvlåj åvdån gæhttjalit dan rijkan gånnå guohtomednam le.
Jus tjæro, sijda jali boatsojguohtomsijda ælla lihtudam boatsojguohtoma birra
rijkarájáj badjel, valla gávnnu rijkajgasskasasj sjiehtadus guohtomriektá hárráj, de galggá dát
sjiehtadus aneduvvat.
Sån guhti árbbedáberiektálasj vuodojn adná sujna le vijdep
guohtomriektá gå dát rijkajgasskasasj sjiehtadus javllá, galggá bessat váni hiereduvvamis
ietjasa rávkalvisáv duobbmoståvlåj åvdån gæhttjalit dan rijkan gånnå guohtomednam le.
Kapihttal VI
Konvensjåvnå tjadádibme ja åvddånahttem
Artihkkal 44
Sámeminisstarij ja sámediggepresidentaj aktisasjráde
Vásstediddje sámeminisstara Suomas, Vuonas ja Svierigis aktan sámediggepresidenta
dájs gålmåjs rijkajs galggi juovnnát tjåhkanit.
Dát aktisasjbarggo galggá konvensjåvnå ulmev åvdedit dagu nammaduvvam le 1.
artihkkalin.
Tjåhkanimen galggi ájggeguovddelis aktisasj ássjijt giehtadallat.
Artihkkal 45
Konvensjåvnnånammadus
Nuorttarijkalasj konvensjåvnnånammadus galggá nammduvvat dán konvensjåvnå
tjadádimev tjuovutjit.
Nammadusán galggi liehket 6 ájrrasa gudi gájka li iesjrádálattja.
Juohkka dajs gålmå stáhtajs nammat avta ájrrasav, juohkka sámedikkijs avta ájrrasav.
Nammadibme le vidá jahkáj.
Nammadus galggá daj gålmåj rijkaj ráddidusájda ja sámedikkijda diedádusájt buktet.
Dat máhttá rijkaj ráddidusájda ja sámedikkijda buktet oajvvádusájt ma dán konvensjåvnå
ulmev nanniji.
Nammadus máhttá aj javllamusájt buktet ájnegis ulmutjij jali juohkusij ássjijn.
Artihkkal 46
Rijkalasj tjadádibme
Váj dát konvensjåvnnå galggá nav avtaláhkáj gå máhttelis aneduvvat galggi stáhta
konvensjåvnå mærrádusájt njuolgga anedahtten dahkat rijkalasj lága baktu.
Artihkkal 47
Rudálasj åvdåsvásstádusá
Stáhta dajs rudálasj ressursaj åvdås vásstedi ma li dárbulattja dán konvensjåvnå
mærrádusáj tjadádibmáj.
Aktisasj gålo dajda gålmå rijkajda galggi daj gaskan genga rijka
sámij lågo milta juogeduvvat.
Ietján gå daj buojkulvisáj ma 35. artihkkalin nuppát oasen nammaduvvi, galggá
sámijda liehket máhttelis oadtjot dav rudálasj dårjav majt dárbahi váj bessi prinsihpalattjat
ájnas gatjálvisájt dán konvensjåvnå riektáj birra duobbmoståvlåj åvdån gæhttjalit.
Kapihttal VII
Loahppamærrádusá
Artihkkal 48
Sámedikkij dåhkkidibme
Dát konvensjåvnnå galggá vuollájtjállema maŋŋel dajn gålmåjn sámedikkijn
giehtadaláduvvat ja dåhkkiduvvat.
Artihkkal 49
Ratifiserim
Dát konvensjåvnnå galggá ratifiseriduvvat.
Ratifiserim ij máhte dáhpáduvvat åvddål
da gålmmå sámedikke li dåhkkidam dav 48. artihkkala milta.
Artihkkal 50
Fábmujboahtem
Konvensjåvnnå fábmuj boahtá gålmmålåk biejve maŋŋel gå ratifiserimdokumenta li
vuona ålggorijkadepartementan deponeriduvvam.
Vuona ålggorijkadepartemænnta diedet Suomav, Svierigav ja dajt gålmmå sámedikkijt
ratifikasjåvnnådokumentaj deponerima birra ja goassa konvensjåvnnå fábmuj boahtá.
Dán konvensjåvnå oalle tæksta deponeriduvvá Vuona ålggorijkadepartementan, mij
bærrájgæhttjá váj Suobma, Svierik ja da gålmmå sámedikke genga duodastuvvam kopijav
oadtju.
Artihkkal 51
Konvensjåvnå rievddadime
Jus dáv konvensjåvnåv sihtá rievddadit de hæhttu dat dáhpáduvvat rádádallamij baktu
dajn gålmåjn sámedikkijn ja 48. artihkkala milta.
Konvensjåvnå rievddam fábmuj boahtá gålmmålåk biejve dat biejve maŋŋela gå
sjiehtadusguojme li Vuona ålggorijkadepartementav diededam rievddama li sijás
dåhkkiduvvam.
Dási duodastussan li sjiehtadusguojmij åvdåstiddje dáv konvensjåvnåv vuolláj tjállám.
biejve jagen 20...
Konvensjåvnås le akta eksemplárra vuonadárogiellaj, svierigadárogiellaj, suomagiellaj ja
sámegiellaj, divna tevstajn le sæmmi fábmogisvuohta.
Ságastallup dal
Vuodoskåvlå æjgátjuogos
Sijdda ja skåvllå aktan oahppe oahppama ja åvddånahttema hárráj
Konferánssatijmma = Åvddånahttemságastallam
Gárvedibme
Organiserim ja birás
Ságastallama sisadno
Sierralágásj hásstalusá
Lulesamisk
Sijdda ja skåvllå aktan oahppe oahppama ja
åvddånahttema hárráj
Hábmim: Nygaard Design
Málla: deville design
Prienntim: AS Papermill
Tæksta: Kåre Lutro ja Marianne Vangsnes
aktisasjbarggon FUG:ajn
Tjuorggasa: Ragnhild Ronja Berge
Foreldreutvalget for grunnskolen
Postboks 8119 Dep.
www.fug.no
www.foreldrenettet.no
post@fug.no
1. vattos 1. prienntim 2006
ÅVDDÅBÁHKO
Juohkka æjgáda sávvi åvddånimev sijá mánájda, ja skåvllå le ájnnasamos
viehkkijs dan åvddånibmáj.
Æjgátkonferánssa la ájnas tjåhkanimsadje gå
galggá aktisattjat barggat oahppe/máná hárráj.
Dán girjátjin lip adnám
bágov åvddånahttemságastallam ienni gå æjgátkonferánssa.
Báhko
åvddånahttemságastallam vuoset man birra galggi ságastallat; gåktu
oahppe skåvlån doajmmá, soapptsu, oahppá ja åvddån.
Vuodoskåvlå æjgatnammadus almot girjátjav Ságastallup dal váj galggi
buoredit aktisasjbargov sijda ja skåvlå gaskan.
Æjgátkonferánssa le akta
ájnnasamos sajijs gå galggá máná hárráj aktisattjat barggat.
Girjásj le tjáleduvvam sihke æjgádijda ja åhpadiddjijda.
Girjátjin aneduvvá
báhko æjgáda sihke åvdåstiddjij ja æjgádij birra.
Ságastallup dal la dagáduvvam åhpadiddjijs ja æjgádijs Os suohkanin
Hordalandan.
Os suohkan le måttijt jagijt barggam vuogij gåktu oahppijt
bagádallá ja árvustallá.
Aktan Fusa suohkanijn le prosjæktajuohkus
åvddånahttám vædtsagav majna galggi vuogádus láhkáj barggat
merustallamijn karakteraj dagi (VUK) ¹. Dán girjátjin li diedo VUK-prosjevtas
aneduvvam.
Oahppe galggi merustaláduvvat karakteraj dagi vuodoåhpadusán.
Gålmmå
maŋemus jage vuodoskåvlån ja joarkkaskåvlån galggá oahppe karakteraj
merustaláduvvat.
Merustallamvædtsak VUK le adnuj váldeduvvam juohkka
skåvlån daj guokta suohkanijn ja le ájnas oasse åvddånahttemságastallamij
Dát girjásj vuoset oanegattjat sisanov åvddånahttemságastallamin.
sávvap dát girjásj arvusmahttá æjgádijt ja åhpadiddjijt buorre birásdagájt
dagátjit ságastallamij ja aktisasjbargguj oahppe hárráj.
FUG sihtá gijttet åhpadimoahttsev Kåre Lutro ja adjuŋktav Marianne
Vangnes Søftelanda skåvlån gudi li girjátjav tjállám.
FUG sihtá aj gijttet
Kristin ja Bjørn Halvor Haukeland:av, Lill-Katrin Wallem:av ja Per Olav
Sørås:av gudi li oassálasstám bargguj.
Biehtsemáno 2005
¹ Ienep diedojt VUK:a birra gávna dánna: www.vuk.no
VUODO
Árvustallam ja bagádallam
Guládallamåhpadiddjen le oajvveåvdåsvásstádus gåhttjot æjgádijt ja
oahppev åvddånahttemságastallamij, ja galggá aktan æjgádij sisanov ja
birástagáv hiebadit.
Dan birra maŋŋela tjállep.
Njuolgadus vuodoskåvlå hárráj § 3-2, javllá duola dagu dáv skåvlå ja sijda
aktijvuoda birra:
- Skåvllå galggá álu guládallat æjgádij.
Guládallamåhpadiddje galggá edesik guokti
jahkáj tjadádit plánidum ja struktureridum ságastallam sijáj.
Ságastallamin galggá
guládallamåhpadiddje duola dagu subtsastit gåktu oahppe dille le daj ulmij hárráj ma li
biejaduvvam oahppaplánan ja gåktu oahppe barggá bæjválattjat.
Ságastallam galggá
hiejttet tjoahkkájgessusijn, gånnå guorrasi masi galggi sierralágásj dættov biedjat
bargon åvddålijguovlluj.
Maŋŋel gå le lågenguovte jage ållim de la oahppen riektá
ságastallamijda oassálasstet.
Álu le ávkálasj ja luondulasj oahppáj oassálasstet åvddånahttemságastalla
mijda.
Muhttijn le galla dárbbo vaj dåssju æjgáda ja åhpadiddje ságastalli
gaskanisá, valla dav hæhttuji åhpadiddje, æjgáda ja oahppe gaskanisá
sjiehtadit.
Gå dán girjátjin lip oajvvadam gåktu åvddånahttemságastallama
máhtti tjadáduvvat, ájádallap ságastallamijt gånnå oahppe, æjgáda ja
åhpadiddje li sadjihin.
Åvddånahttemságastallam gånnå oahppe, æjgáda ja åhpadiddje oassálassti
hæhttu snivva plánidum liehket.
Jus ságastallamguojme galggi ietjasa
avtaárvvusattjan adnet, hæhttuji juohkkahasj diehtet man birra galggi
ságastallat.
Huoman ij hábme máhte ilá gártjes liehket, vaj ij la máhttelis
rievddalasstet ságadahttijn.
Juohkka oahppen le riektá oadtjot bagádusáv ja árvvustallamav lågev jage
vuodoskåvlån.
Dát bagádus ja árvvustallam vuoset gåktu oahppe skåvlån
doajmmá fágalattjat ja sosialalattjat, ja makkir barggovuogijt oahppe
mæssá.
Ságastallamin hæhttuji aj ságastit gåktu åvddålijguovlluj barggat.
Njuolgadus vuodoskåvlå hárráj § 3-1 ja § 3-2, javllá duola dagu dáv
árvustallama birra:
- Mánájdásen galggá skåvllå árvustallat karakteraj dagi.
Nuorajdásen galggá
oahppe, duodden árvustallamij karakteraj dagi, oadtjot karakterav rádjánisvuodan ja
ulmutjahttemin.
Dan diehti gå rámmpo åvddånahttemav buoret, le ájnas positivalattjat
tsuojggit majt oahppe buktá fágalattjat, sosialalattjat ja gåktu
barggamvuogijt adná.
Vájku ságastallamin álu la sáhka majt oahppe buktá,
de la huoman ájnas giehttot oahppe hásstálusáj birra.
Hæhttup aj ájádallat
jus la dárbbo hiebadimijn ja oatsodimijn åhpadiddjes ja æjgádijs.
Åvddånahttemságastallamin hæhttuji juohkkahattja guorrasit makkir ulmij
hárráj galggá åvddålijguovlluj barggat.
Dát máhttá dagáduvvat tjálalasj
sjiehtadussan skåvlå, oahppe ja sijda gaskan.
Dán sjiehtadusán máhtti
liehket mihttomiere oahppáj, åhpadiddjáj ja æjgádijda.
(Gehtja oajvvádusáv
dákkir sjiehtadussaj lågenangoalmát bielen)
GÁRVEDIBME
Gávnnuji moadda vuoge gåktu åvddånahttemságastallamav gárvet ja
jådet.
Vájku makkir vuogev válljip, de la ájnas oahppáj, æjgádij ja skåvllåj
aktisattjat barggat åvddånahttemságastallama maŋŋela.
Æjgáda ja skåvllå
Jus buorre aktisasjbargov sihtá, de luluj åvddånahttemságastallam duola
dagu ássjen liehket muhtem æjgáttjåhkanimen.
Danna máhtti æjgáda ja
åhpadiddje oajvvádit man birra galggi ságastallat.
Åhpadiddje máhttá aj
sáddit muhtem tjállusav ságastallama birra gånnå ávttji æjgádijt tjálátjit
makkir ássjij birra sihti ságastallat.
Gå åhpadiddje tjállusav ruopptot oadtju,
de máhtta hiebadahttet sisanov juohkka ságastallamij.
Gatjádallamguoradus æjgádij gaskan luluj ávkken årrot.
Gatjálvisá máhtti
liehket duola dagu:
• Makkár ássjij birra galggap ságastallat?
• Man álu bierri skåvllå ja æjgáda tjåhkanit skåvllåjage birán?
• Man guhkev luluj ságastallam vihpat?
• Gudi galggi ságastallamij oassálasstet?
Oahppe ja åhpadiddje/
gárvedibme
Oahppe/
æjgádagárvedibme sijdan
Åvddånahttemságastallam,
gárvedum juohkkahattjajs.
Sjiebmábuojkulvis
Oahppe ja åhpadiddje
Juo mánájskåvlån máhtti oahppe liehket gárvvása oassálastátjit
åvddånahttemságastallama gárvedimen.
Nuorajskåvlån la máhttelis
ságastallamijt klássarádetijmajn gárvedit.
Man birra hálijdi oahppe
ságastallamin giehttot?
Aktan åhpadiddjijn máhtti oahppe hiebalgis tiemáv
gávnnat.
Oahppe 5. ja 8. klássajn dáv miejnniji
åvddånahttemságastallama birra:
• Oahppe hæhttu åvddånahttemságastallamij
oassálasstet, suv birra ham ságastalli.
• Ságastallam bierri vihpat binnemusát 30
minuhta, váj e dárbaha diertjestit, ja váj
juohkkahasj bæssá sáhkadit.
• Ájnas le ságastallamav gárvedit.
Ájnas la
ietjajnis buohtastahttet, ij dåj iehtjádij.
• Suohtas le positijvalasj diededimijt åhpadiddjes
oadtjot.
• Muhtemláhkáj skámádav gå åhpadiddje mujsta
rámmpu, valla huoman suohtas.
• Ájnas la sáhkadit dan birra mij buoragijt doajmmá, valla vierttip aj
giehttot dan birra mij ij la nav hávsske.
• Tjiebedin báktjasav oadtju gå sáhkat juoŋga birra mij ij la nav hávsske.
Oahppe dåbddå jasskavuodav gå ságastallama sisanov dåbddå.
Oahppeságastallamin, ságastallamin oahppe ja åhpadiddje gaskan, le
máhttelis åvddånahttemságsatallamav gárvedit.
Dalloj máhttá oahppe
viehkev oadtjot ietjas árvustalátjit, gåktu skåvlån doajmmá ja åvddån,
fágalattjat ja sosialalattjat, ja gåktu rijbbá duojna dájna barggamvuogijn.
Ságastallamin bierri aj giehttot majt oahppe ietjas oahppama birra
ájádallá.
Le gus mige majt lulujma ietjájduhttet sijdan jali skåvlån, vaj
oahppe oahppam ja åvddånahttem lij bárránit?
gárvedibá gåktu dáv åvdedit åvddånahttemságastallamin.
Aktan ájádallaba
gåktu oahppe galggá åvddålijguovlluj barggat.
Dákkir barggamvuohke
OAHPPE IESJÁRVUSTALLAM
NAMMA:
Ássje: VIELEDIBME JA GIERDDISVUOHTA
Gájbbádusá: Viehka álu Álu Muhttijn Vuorjját Tsuojg.
Mån lav gierddis sijájn gudi dav dárbahi
Doarjov ja bælostav sijáv gudi
illastuvvi
Vieledav iehtjádij riektáv ietjasa
vuojnojt åvdedittjat
Vieledav iehtjádij iesjárvov
máhttá oahppáj buorren liehket.
Gå oahppe stuorrán, de soajttá liehket
ávkálasj adnet iesjárvustallamsjiemáv fágalasj ja sosialalasj åvddånibmáj.
Dievdedum sjiebmá le buorre álggo ságastallamij åhpadiddje siegen.
Sæmmilágásj sjiemáv le aj máhttelis åvddånahttemságastallamin adnet.
Oahppe ja æjgáda
Gå oahppe ja æjgáda dåbddi ságastallama sisanov, de máhtti ietjasa
gárvedit tjåhkanibmáj.
Viehkken gárvedimijda máhttá åhpadiddje sáddit
tjállusav gatjálvisáj oahppe åvddånime hárráj maŋemus ájgij.
gatjádit duola dagu:
• Makkir fágajn duv mielas, buoremusát rijba?
• Makkir barggovuogijda buoremusát lijkku?
• Gen siegen la skåvlån?
• Majt buoremusát lijkku friddjabåttåj dahkat?
Gárvedit åvddånahttemságastallamav tjårggi vaj ságastallam aneduvvá
dasi mij le ájnnasamos; viehkedit oahppev ja måvtåstuhttet suv daj
hásstalusájda majt skåvlån oadtju.
Gå buoragit gárvet de oadtju
positijvalasj vuorddemusájt ja buorre birrasav juohkkahattjaj.
ORGANISERIM JA BIRÁS
Gåhttjom
Muhtem skåvlå ájn åvddånahttemságastallamijt iehketbiejvijt jali iehkedijt
tjadádi, valla ienep gå avtan skåvlån gæhttjali ságastallamijt tjadádit
skåvllåájge.
Åhpadiddje ja aj æjgáda hæhttuji máhttet ságastallamav
sjáhtalit gå galggi ájgev mierriedit.
Valla skåvllå le vælggogis sjiehtadit
ájgev vaj æjgáda máhtti boahtet.
Siggáj ja Mihkkilij
Dálla l muddo åvddånahttemságastallamij.
Gudi oassalassti li: æjgáda, oahppe
ja åhpadiddje.
Tjåhkanimsadje: Girjjevuorkán Biejvve: gasskavahkko 30.04 Ájgge: kl.
Ságastallama tiemá li:
Varrudagá
oahppe
åhpadiddje
Fágalasj
åvddånibme
• duollatjállem
• matematihkka
(algebra)
• ieŋŋils (låhkåm/
tjállem)
Dåjma tijmajn
• njálmálattjat
• gåktu
dahkamusáj
barggá
Soapptsom
• friddjabåttå ja
rádna
• tijma ja
aktisasjbarggo
Sijddabarggo
• goassa
sijddabargo
dagáduvvi
• barggamdábe
Gåhttjom åvddånahttemságastallamij hæhttu ájge bále sijddaj sáddiduvvat.
Akta ájálvis le juohkka oahppe ietjas æjgádijt gåhttju boahtet.
Aktan
åhpadiddjijn gávnadibá hiebalgis ájgev, ja rádjaba sijddaj persåvnålasj
gåhttjomav.
Ietjá bále le soajttá buoremus sáddit aktisasj gåhttjomav
æjgádijda klássan gånnå máhtti sárgestit goassa sihti ságastallamav.
Dagu åvdebu nammadum, de le dábálasj oahppáj oassálasstet ságastallamij
juo gå vádtsá 2. jali 3. dásen.
Ávkálasj le jus oahppe oassálasstá, valla
muhttijn le ållessjattugijda dárbbo aktan ságastit gå máná ælla lahkusin.
Ihkap ållessjattuga máhtti akti jahkáj æjvvali ságastalátjit galluga.
Muhtem æjgádij mielas galggi dá ulmutja oassálasstet ságastallamin:
• Buoragit doajmmá ságastallamijn gå máná e oassálasste.
• Giehpebuv le sáhkadit gássjelis ássjij birra gå máná e oassálasste.
• Muhttijn sihtap ságastallat juoŋga birra gå máná e oassálasste.
• Buorre le gå oahppe oassálasstá, de oadtju rámpov ja aj nievrep ságajt
gullat.
• Diedo buoremusát juogeduvvi gå juohkkahattja oassálassti; oahppe,
æjgáda ja åhpadiddje.
Gåhttjomin bierri tjuodtjot mij galggá åvddånahttemságastallama sisadno,
ja gudi galggi oassálasstet.
Ladnja
Klássaladnja buoragit hiehpá tjåhkanibmáj åhpadiddje, oahppe ja æjgádij
Luluj ávkken liehket oahppe barggosajen tjåhkanit, gehtjatjit
barggamsajev, sárggomijt jali ietjá skåvllåbargojt.
Máhttelis le ietjá lanjájt adnet åvddånahttemságastallamij, duola dagu
juogoslanjáv jali skåvllågirjjevuorkáv.
Lanján hæhttu liehket máhttelis
buoragijt ja ráfen ságastallat.
Luondulasj le æjgáda, oahppe ja åhpadiddje sæmmi bievde birra tjåhkkåhi
gå ságastalli.
Praktihkalasj organiserim galggá tjielggasit vuosedit divna
oassálasste ságastallamin li avtaárvvusasj oassálasste.
Ájgge
Åvddånahttemságastallamin galggap astot ságastallat.
Juohkkahasj
hæhttu oadtjot javllat majt sihtá.
Tjåhkanime låhpan galggá liehket assto
tjoahkkájgæsátjit ja hábbmitjit ulmijt åvddålijguovlluj.
Moattes æjgádijs javlli sij sihti edesik 30 minuhtajt dákkir ságastallamij.
Guorradallamin æjgádij gaskan javllin muhtema návti tjåhkanime ájge
birra:
• Guhkedit ságastallamav 30 minuhttaj, vaj oadtjop buorre astov, ja
åhpadiddje ij dárbaha gåktuk maŋŋunit.
• Sihtap guhkep ájgev gå 30 minuhta.
• Jus juohkkahasj galggá javllat majt sihtá le dárbbo binnemusát 30
minuhtajda.
Njunnjusj
Álu le luondulasj åhpadiddjáj ságastallamav jådedit.
Gå ságastallamav
gárvedibá máhtteba oahppe ja åhpadiddje guorrasit goabbá galggá
majt åvdedit ságastallamin, ja ihkap oahppe jådet oasev ságastallamis.
Åhpadiddje gudi lij dibddám oahppijt ságastallamav jådedit, li åtsådallam
oahppe le ålov oahppam, vájku li guhkep ájgev dárbaham gárvedattijn gå
buohtastahttá dábálasj tjadádime hárráj.
SÁGASTALLAMA SISADNO
Maŋus gehtjastit
Åvddånahttemságastallam galggá liehket
plánidum ságastallam skåvlå ja sijda
gaskan, ja tiebmá hæhttu gárveduvvat
ságastallama åvddåla.
Máhttá ávkken
liehket jus ságastallama álgon máhttsi
åvdep ságastallamij, ja gæhttji gåktu
oahppe le åvddånam dalutjis.
Le
oahppe jåksåm dajt mierijt majt åvdep
tjåhkanimen oattjoj?
Lidjin miere ávkálattja
oahppe åvddånahttemij?
Oahppe, æjgáda ja
åhpadiddje árvvustalli båhtusijt ja sjiehtadi ådå
mierijt oahppáj.
Åvddånahttemulme
Vuodoskåvlån li moadda aktisasj ulme åhpadibmáj, fágalattjat ja aj
sosialalattjat.
Ulme vuosedi majt oahppe galggá oahppat juohkka dásen.
Åvddånahttemságastallamin viertti guoradallat majna oahppe rijbat.
Majt
miejnni oahppe iesj?
Aktan åhpadiddjijn máhttá oahppe sjiehtadit ådå
ulmijt åvddålijguovlluj.
Ulme galggi gájbbadusájt buktet oahppáj, valla aj
gájbbádusájt oatsodibmáj æjgádijs ja åhpadiddjijs.
Åvddånahttemulmev
hæhttu dåhkkit mihttit, ja oahppe ja æjgáda hæhttuji agev diehtet jus
ulmme le jåvsådahtte.
AKTISASJBARGGO
(buojkulvisá)
Ulmme:
• Oahppe sihtá ja máhttá
aktisattjat barggat
oasseulmijda:
• Oahppe iehtjádijda
gulldal
• Oahppe dåjmalattjat
barggá aktisasjbargujn
• Oahppe sjiehtadusájt
tjuovvu
Åvddånahttemmiere máhtti aj tjanáduvvat ájnegis fágaj jali ájnegis
dahkamussaj majna oahppe galggá barggat.
Ulme máhtti aj liehket
barggamvuogij ja máhtudagáj birra, jali ienep sosialalasj hámijn, dagu
buktet iehtjádij aktisattjat barggat.
Dálla galggap aktisasjbargov gæhttjat
åvddånimsuorggen.
Ájnas le oahppáj máhttet
aktisattjat barggat jus galggá buoragit
doajmmat fágalatjat ja sosialalattjat, skåvlån
ja maŋŋela gå barggagoahtá.
Skåvlån galggá
oahppe aktisattjat barggat iehtjádij, guovtes
aktan ja aj juohkusijn.
Oahppe galggi
oahppat duov dáv barggamvuogev duola
dagu prosjæktabargov.
Dan diehti hæhttuji
oahppe buktet aktisattjat barggat.
Makkir
oasseulmijt hæhttu ållidit jus galggá buorre
aktisasjbarggo?
Ájnas le oahppe ja æjgáda dåbddi
oasseulmijt mierredum åvddånahttemulmmen.
Oahppe
hæhttu oahppat mij la aktisasjbargo sisadno, ja viehkev oadtjot gehtjatjit
gåktu doajmmá ulmij hárráj.
Åvddånahttemulme galggi hiebaduvvat juohkka ájnegis oahppáj.
Oahppijda
gudi ælla nav smidá, soajttá sjaddat gássjel jus galggi buohtastahteduvvat
oahppij gudi li smidásappo.
Jus biedjá dættov aktisasj ulmmáj ja
oasseulmijda, de soajttá oahppe dåbddå ietjas tjuorbben, mij ij la buorre
åvddånahttema hárráj.
Åvddånahttemságastallamin hæhttup duodastit
gåktu oahppe doajmmá ja gåktu åvddån ietjas máhtukvuodaj hárráj.
Åvddånahttemságastallam galggá liehket tjåhkanibme gånnå måvtåstahttep
bargatjit almma åvddånahttemulmij vuosstij.
Oahppe máhtudáhka
Skåvlå ulmme aktan sijdajn le åvddånahttet oahppe ållåsasj máhtudagáv,
gånnå ålles almasj le guovdátjin.
Skåvlån galggá oahppe soapptsot ja
oahppat.
Åhpadimen galggá oahppe oahppat juohkka fágan.
máhtudagáv ådåsis anátjit, de galggá oahppe aj oahppat ájádallat dan birra
ja adnet dav skåvlån, sijdan ja maŋŋela barggoiellemin.
Oahppe oadtju uddni stuoráp åvdåsvásstadusáv ietjas oahppamis ja
åvddånimes.
Ienep gå avtan skåvlån barggoplánajt adnegåhti, ja dákkár
barggamvuohke rávkká vaj oahppe iesj dahkamusájt pláni ja tjadát.
diehti dárbaj oahppe máhtov duon dán barggamvuoge birra.
Oahppe hæhttu aj buoragit dádjadit gåktu sån doajmmá.
Majt sihtá javllat
åvdåsvásstádusáv válldet ietjas oahppamis?
Åvddånahttemságastallamin
máhttá dat liehket ávkálasj ássjen man birra ságastallat.
Gåktu jáhkká
oahppe sån iesj válldá åvdåsvásstádusáv ietjas oahppamis?
Duodden fágalasj åvddånibmáj ja
barggamvuohkeoahppamij, hæhttu oahppe aj
åvddånahttet máhtojt gåktu iehtjádij siegen
doajmmat.
Dáv sosiálalasj máhtov hæhttu
oahppe oahppat ja adnet sæbrástallamin
ja aktisasjbargon.
Gåktu oahppe
soapptsu vuoset gåktu oahppe doajmmá
sosiálalattjat.
Dan diehti le ájnas
oahppes gatjádit gåktu skåvlån soapptsu.
Soapptsu gus klássan ja skåvlån?
Boahtá
gus ájgás åhpadiddjij ja guojmmeoahppij?
Le gus oahppe smidá árvvon anátjit nuppijt?
Fágalasj åvddånahttem
Fágalasj åvddånimen le ájnas gæhttjat gåktu oahppe doajmmá ájnegis
fágajn.
Åvddånahttemságastallamin bierriji oahppe ja æjgáda diedojt
oadtjot oahppe máhtudagá birra juohkka fágan ulmij ja oasseulmij gáktuj.
Mánájskåvlån árvustalli dáv máhtov karakteraj dagi.
Nuorajskåvlån
karáktera dahkamusájn ja gávddakaraktera vuosedi oahppe máhtudagáv
juohkka ájnna fágan.
Huoman le gal ájnas váj káráktera tjielggiduvvi ja
oahppe bagáduvvá.
Dála tjuovvu buojkulvis diededibmáj dároåhpadiddjes
oahppáj nuorajskåvlån:
Dån ålov diedá ja tjálá duv tjállusin tjálle
Buorre gå aná sitáhtajt girjijs ja majt
tjálle iesj le javllam.
Buorre gå ålov tjálá,
ja dån buoragijt tevstav åsijda juogá.
Dujna lij nágin tjállemvige, ja hæhttu
sierraláhkáj tsæhkkáj barggat.
Lev nágin
kommentárajt sijddobælláj tjállám.
Lågå
dajt ja gehtja låhkåmgirjen b.
Mujte
aj mierkkit njuolggahålan.
Dát le sierraláhkáj ájnas jus oahppen lij
gássjelisvuoda fágajn jali fáhkasuorgen.
Tjielggidusáj ja bagádusáj baktu oahppe dádjat
gåktu máhttá buoredit ietjas oahppamav ja
máhtov.
ÅVDÅSVÁSSTÁDUS
IETJAS OAHPPAMA
ÅVDÅS (I) (buojkulvis)
• Li gus dujna ulme gå
barga?
• Le gus dujna gájkka
nævo majt dárbaha?
• Dagá gus dajt
bargojt massta la
åvdåsvásstádusáv
oadtjum?
ÅVDÅS (II) (buojkulvis)
• Le gå gárves
skåvllåbargguj?
• Tjuovo gus gå
åhpaduvvá?
Le gus oahppen gásjelisvuoda fágan, váj nievres båhtusijt oadtju dan diehti
gå ij nuohkásav barga?
Majt oahppe iesj miejnni?
Máhttá åhpadibme ja
viehkke skåvlån buorebut doajmmat?
Dá gatjálvisá máhtti ávkken liehket
gå barggagåhti åvddånahttemságastallamijn.
Dadi vuorrasap oahppe le,
dadi buorebut dádjat gåktu iesj doajmmá.
Ávkken le aj gæhttjat gåktu
æjgáda máhtti viehkedit vijdábut åvddånahttemin.
Sosiálalasj åvddånahttem
Skåvlån lij moadda mærrádusá ja njuolgadusá man vuosstij sihti oahppe
galggi åvddånit ja majt sihti oahppe galggi tjuovvot.
Dákkir mærrádusajs ja
njuolgadusájs badjáni guotto ma li buore skåvllåbirrásij, ja oahppe, æjgáda
ja åhpadiddje bierriji dajt aktan gávnadit.
Oahppe hæhttu oahppat gåktu
suv dábe ja dåmadimvuoge bájnni klássa- ja skåvllåbirrusav.
Ájnas le aj
oahppáj oahppat mierijt biedjat goassa dåbddå ij iehtjádijs vieleduvá.
Gåktu åvdebut lip nammadam de le máhtudahka aktan doajmmat ja
aktisattjat barggat vuodon sosiálalasj ja adjáj fágalasj åvddånibmáj.
Iehtjádijt árvvon adnet ja gierddisvuohta libá aj ájnnasa dási.
Mij la dáj
moalgedimij sisadno?
Ja gåktu máhttá oahppe åvddånit viehkedime ja
gierddisuovda hárráj?
Buojkuldagá hæhttuji
tjielggiduvvat oasseulmij baktu.
Dánna aj
le máhttelis árvustallamsjiemáv adnet.
Makkir oasseulmijda máhttá oahppe
rahtjat gå le sáhka vieledimes ja
gierddisvuodas?
Tjoahkkájgiessem ságastallamis
ja ådå åvddånahttemulme
Buorre ságastallamin le
tjoahkkájgæsos gånnå sjiehtat
ådå sosiálalasj ja fágalasj
åvddånahttemulmijt boahtte
barggoájggegávddaj.
VIELEDIBME JA
GIERDDISVUOHTA
• Oahppen le vieledibme
ja gierddisvuohta ietjas
guojmmeulmutjij hárráj
Oasseulme (buojkulvisá):
• Oahppe le gierddis sijájn gudi dav
dárbahi
• Oahppe doarjju ja bælos sijáv
gudi illastuvvi
• Oahppe iehtjádij
iesjárvov vielet
Tjoahkkájgæsos máhttá liehket juogu tjálalattjat jali njálmálattjat, valla
jus ulme lij ájnnasa oahppe åvddånibmáj le buoremus tjálalattjat.
oahppe åvddånahttema birra sáhka, bierri sån aktijvalattjat oassálasstet
gå åvddånahttemulmijt sjiehtat, aj dajt ulmij hárráj ma galggi tjálalattjat
liehket.
Ulme hæhttuji liehket gallegahttja ja oane.
Álu la nuoges guovtijn
jali gålmåjn ulmijn.
Nav la álkkep vuojnnet jus oahppe åvddån váj ij.
Máhtti
aj sjiehtadit jus oahppe galggá oatsoduvvat åhpadiddjes váj/jali æjgádijs.
Gåktu åvdåsvásstádusáv juohket oahppe, æjgádij ja skåvlå gaskan
Tjoahkkájgiessemin le luondulasj guorrasit gænna l oajvveåvdåsvásstádus
gåtsedit juohkka ájnna ulmev.
Åvdåsvásstádusáv máhttá ja bierri juohket
oahppe, skåvlå ja æjgádij gaskan.
Gåtsedit ulmijt guovte åvddånahttemságastallama gaskan
Ájggegávdan guovte ságastallama gaskan le ávkálasj jus oahppe, æjgáda
ja åhpadiddje duolla dálla rudnali ja ånigattjat subtsasti gåktu oahppe
åvddån.
Dáv máhttá dahkat tjálalasj diededibmen oahppebargguj,
oahppeságastallamin, e-påsta jali telefåvnå baktu.
SIERRALÁGÁSJ HÁSSTALUSÁ
Máná duojna dájna máhtukvuodajn
Máná skåvllåj båhti duojna dájna dárbujn ja åtsådallamijn.
Jus galggá
åhpadimev hiebadallat nav buoragit gå máhttelis ájnegis oahppáj, de le
ájnas æjgádijda diedojt vaddet máná birra skåvllåj.
Muhtem mánájn li
gássjelisvuoda fágajn ja iehtjádijn li gássjelisvuoda sosiálalattjat doajmmat.
Nievrret gullat jali vuojnnet, máhttá aj hieredit oahppe suopptsomav,
oahppamav ja åvddånimev.
Buorre diedo ja ságastallam sijda ja skåvlå
gaskan buoret dáv.
SJIEHTADUS
Vásstediddje:
Buoredit låhkåmav tjavggalåhkusijn 10 min.
mánnodagá ja gasskavahko
Ållit sijddabargojt barggoplánan
Oahppe/æjgáda
Ij hiemssedit suv guhti sáhkat
Tjále gájkka diedojt táblluj
Åhpadiddje
æjgáda/åvdåstiddje
Oadtju gus duola dagu oahppe gudi lij smidá skåvlån nuoges hásstalusájt
skåvllåbiejve birán?
Rijdo ja gåktu rijdojt dåmadit
Åvddånahttemságastallam galggá liehket positivalasj guládallam oahppe,
åhpadiddje ja æjgádij gaskan gånnå oajvvetjalmos le gåktu oahppe
doajmmá ja suv åvddånahttem.
Ij la gal nav ahte ep galga gássjelisvuodaj
birra giehttot, valla rijdoj birra le máhttelis ietjá tjåhkanimen giehttot.
Muhtem rijdojt hæhttup dalága dåmadit.
Åvddånahttemságastallamav
hæhttu de ietjá bálláj sjáhtjalit.
Oahppe ja æjgáda e galga gåvvat, valla boahtet åvddånahttemságastallamij
positijvalasj vuorddemusáj.
Åvddånahttemságastallam ja unneplågogiela oahppe
Skåvllåj båhti oahppe duot dát lándas ja kultuvras.
Moattekultuvralasj sebrudak le vaddám
moattekultuvralasj skåvlåv ja moatte láhkáj
buorep skåvllåbiejvev.
Skåvlå ja sijda
aktisasjbargguj le ådå hásstalus sjaddam.
Vuojnno skåvllåj máhttá liehket ietjálágásj
kultuvras kultuvrraj.
Vuonan le dábálattjat
buorre aktisasjvuohta æjgádij ja åhpadiddje
gaskan, valla muhtem kultuvrajn le
vas hæjop aktisasjbarggo.
Hiebadahttet
aktisasjbargov ja avtaárvvusasj ságastallamav
oassálasstij gaskan, soajttá hásstálussan
sjaddat, valla ájnas le aktan ságastallat oahppe
åvddånahttema diehtij.
Muhtem kultuvrajn ij la dáhpe
tjåhkanimijda skåvlå ja sijda gaskan, ja æjgáda viehka ålov åhpadiddjev
vieledi.
Dan diehti soajttá sjaddat gássjelis buorre ságastallamav
tjadádit.
Dan diehti le ájnas buorre birrasav tjåhkanime birra hábbmit.
Buorremielakvuohta, rabásvuohta ja sierra væhttsásvuohta li gájbbádusá
jus ságastallamijn galggá vuorbástuvvat.
Åhpadiddjáj le ájnas dádjadit ja
dåhkkidit máná ja æjgádij kultuvralasj duogátjav.
Álu vierttip dåhkkidit jus
åhpadiddje hæhttu ienebut diedojt vaddet ienni gå ságastallat.
Ulmutja gudi ietjá lándajs ja kultuvrajs båhti, soajttá gássjelisvuodav adni
gielajn.
Dan diehti soajttá sjaddat gássjel ságastallat.
Mánájn ja æjgádijn
gudi áttjak li Vuodnaj boahtám, li diedon stuoráp gássjelisvuoda diedoj
hárráj gå siján gudi lij årrum dánna nágin jagev.
Skåvlån le åvdåsvásstádus
dålkåv åttjudit sidjij gudi dav dárbahi.
Skåvlån le åvdåsvásstádus dålkåv åttjudit sidjijda gudi dárbahi.
Åtsådallama
vuosedi luluj dárbbo dålkkåj ságastallamijn sijájn gudi dánna lij guhkev
årrom ja aj sijájn gudi li áttjak boahtám.
Ájnas le divna æjgáda oadtju dajt
diedojt majt dárbahi, ja bessi gatjádit gatjálvisájt ja skåvllåj diedojt vaddet.
Iednegiellaåhpadiddje skåvlån luluj liehket ressurssan ja
aktisasjbarggoguojmmen åhpadiddjáj, oahppáj ja æjgádijda, valla ij la
vuogas suv dålkkån adnet åvddånahttemságastallamin.
IERIDIS ÅVDDÅNAHTTEMSÁGASTALLAMIN
Ieridit ságastallamav jahkedáses nubbáj
Sisadno ja jådedibme máhttá liehket ietjálágásj klássas nubbáj.
Skåvlåj
gaskan aj soajttá liehket sieradus.
Vájku luluj sieradus, galggá skåvllå ja
sijdda aktisattjat barggat åvddånahttemságastallamij.
Ságastallamin le luondulasj dættodit duov dáv tiemáv mij hiehpá
jahkedássáj.
Ságastallam aj rievddá gå oahppe nuorajskåvllåj álggá.
Duodden dasi majt åvddåla li vuorodam, de árvustallam karakteraj baktu
sjaddá ådå tiebmán ságastallamijn.
Variánta
Mánájskåvlån le dáhpe sosialalasj dåjmajt vuorodit, madin fágalasj
åvddånibme le ájnnasamos nuorajskåvlån.
Akta oajvvemåhkke åvddånaht
temságastallamijn le ålles ulmutjav tjalmostahttet.
Jus dáv galggá nahkat,
de hæhttu dættov biedjat gåktu oahppe doajmmá sosialalattjat ja aj
fágalattjat.
Ij la dárbbo juohkka tiemáv juohkka ságastallamin åvdedit, valla
dættodit dav mij le luondulasj mierredum ájggegávdan.
Madi avta ságastallamin le mátematihkka ja dárogiella tiebmán, de
la nuppen ságastallamin praktihkalasj ja estetalasj fága tiebmán.
Barggamvuoge máhtti aj liehket tiebmán ságastallamin.
sosiálalattjat doajmmá bierri liehket tiebmá juohkka åvddånahttemságastal
lamin.
Vájku tiemá máhtti ja bierriji rievdaduvvat ságastallamis nubbáj, de la
ájnas oahppáj ja æjgádijda váj ássjen sjaddi da ássje massta sij ienemusát
berusti.
Buorre gárvedibme ja ságastallam oassálastij gaskan sihkarasstá
buorre båhtusav gájkajda.
Diehti gus
FUG - Vuodoskåvlå æjgátjuogos - le juogos æjgádijs, nammaduvvam
Gånågisás stáhtaráden nielje jahkáj.
Juogos le rádevadde orgádna Åhpadus-
ja dutkamdepartemænntaj.
Juogos galggá æjgádij ja oahppij vuojnojt
skåvllåsebrudagán åvdedit ja gárvedit buorre aktisasjbargov sijda ja skåvlå
bestilling@fug.no
• lágan tjuodtju æjgádijn le oajvveåvdåsvásstádus
mánáj åhpadimes, ja danen le siján
oasseåvdåsvásstádus skåvlån?
• dån máhtá mánáj åhpadimev ja skåvllåájgev
vájkkudit ájrrasin æjgátráden, FAU:an jali
aktisasjbarggojuohkusin/stivran?
• juohkka oahppen la riektá hiebadum åhpadussaj
ietjasa vaddásij ja máhtudagáj milta?
• oahppijn gænna ælla vuojga ávke dábálasj
skåvllåfálaldagás li riektá sierraåhpadibmáj?
• juohkka oahppen le riektá buorre fysihkalasj ja
psykososialalasj birrasij mij åvdet varresvuodav,
soapptsomav ja oahppamav?
• æjgádijn le riektá gujttit?
Diedo nasjonála
gæhttjalimij birra
Æjgádijda gejn li máná 5., 8. ja 9. jahkedásen
Lulesamisk/Julevsámegiellaj
Dåssju åhpadiddje ja skåvllå bessi
juohkka ájnna oahppe båhtusijda.
Åhpadiddjijn ja skåvlåjn li
sjávodisvælggo ájnegis oahppe
båhtusijs.
Mij le ådå jagen 2014?
Dán jage rájes bæssá adnet
ieŋŋils ja riekknim nasjonála
gæhttjalimij båhtusijt navti váj
mihtti åvddånimev ájge tjadá.
mierkki skåvllå ja suohkan vuojnni
jus oahppe båhtusa åvddåni.
Váj
bæssá álkkebut tjuovvolit de
galggi båhtusa dán jage rájes
åvddånbuvteduvvat muhtem
ådå skalan Skoleportenin.
Dáppe
almoduvvi skåvlå, suohkana, fylka
ja ålles lánda båhtusa.
oadtju gullat makkir dásen li dagu
åvddåla.
Dát ij sámegiela gæhttjalimijda
guoska.
Dáppe båhtusa åvddån
biejaduvvi gasskamærrásasj
tjuorgaj milta juohkka
gæhttjalimen dagu åvddåla.
Li gus dujna gatjálvisá?
Válde aktijvuodav skåvlåjn jali
maná mijá næhttabielijda:
www.udir.no/nasjonaleprover
Manen nasjonála gæhttjalime?
Nasjonála gæhttjalime galggi
vuosedit makta oahppijn li
vuodulasj tjehpudagá låhkåmin
ja riekknimin.
Dát aj gullu åsijda
ieŋŋilsgiela fágas.
Vuodulasj tjehpudagá li:
• digitála tjehpudagá
• njálmálasj tjehpudagá
• buktet låhkåt
• buktet riekknit
• buktet tjállet
Dá tjehpudagá li ájnnasa
gájkka fágaj oahppamij ja
åvddånahttemij, ja li vuodon dasi
gåktu oahppe galggi skåvlån ja
maŋŋela iellemin rijbbat.
Gæhttjalime riekknimin ja
låhkåmin ælla gæhttjalime
dárogiela, sámegiela ja
matemátihka fágajn, ájnat li
låhkåm ja riekknim vuodulasj
tjehpudagá hárráj gájkka
fágaj gasskasasjulmijda.
Ieŋŋilsgiela gæhttjalime
dættodi låhkåmdádjadusáv,
báhkoboanndudagáv ja
grammátihkav.
Skåvllå galggá diedojt
gæhttjalimijs ávkástallat ietjá
diedoj gáktuj oahppij birra.
Gæhttjalime båhtusa galggi
aneduvvat gå vuodulasj
tjehpudagáj barggá ja aktelasj
árvustallamin.
Aktelasj
árvustallama ulmme le oahppamav
åvdedit ja váj máhttá åhpadimev
hiebadahttet.
Gudi galggi makkir
gæhttjalimijt tjadádit?
tjadáduvvat 5., 8. ja 9.
jahkedásen vuodoskåvlån.
Oajvvenjuolgadussan le jut
gæhttjalime li bákkulattja gájkka
oahppijda.
Oahppe 5. ja 8.
jahkedásen galggi gæhttjalimijt
tjadádit låhkåmin, riekknimin ja
ieŋŋilsin.
Oahppe 9. jahkedásen galggi
gæhttjalimijt tjadádit låhkåmin
Dá gæhttjalime
li sæmmi gå 8. jahkedáse
gæhttjalime.
Oahppe 5., 8. ja 9. dásen nuortta-,
oarjjel- ja julevsámegielajn
vuostasjgiellan galggi tjadádit
nasjonála gæhttjalimijt låhkåmin
Dá oahppe galggi aj
tjadádit nasjonála gæhttjalimijt
riekknimin sámegiellaj.
Skåvllå máhttá åhtsåt oahppe
gudi sierraåhpadimev jali sierra
giellaåhpadimev oadtju nasjonála
gæhttjalimijs bessi.
Dá oahppe val
e galga automáhtalattjat bessat.
Galggá liehket tjielgas gæhttjalime
boados ij le heva ávkken oahppe
oahppamij åvddålijguovlluj.
Juska ájnegis oahppen le
rievtesvuohta bessat, de máhttá
oahppe iesj jali æjgáda mierredit
jus oahppe huoman galggá
gæhttjalimev tjadádit.
Makkár dahkamusájt galggi
oahppe tjoavddet?
Gæhttjalimijn li tevsta, gåvå ja
dahkamusá gatjálvisáj.
vásstedi rabás dahkamusájda
ja válljimdahkamusájda.
dahkamusájn galggi oahppe
vásstedit ietjasa bágoj jali tállaj,
madin válljimdahkamusá mierkkiji
oahppe galggi avtav moattet
vásstádusájs válljit.
Gæhttjalime li navti dagádum
jut li álkkes, gasskamuttulasj
ja gassjelis dahkamusá váj
hiehpi oahppijda juohkka
tjehpudakdásen.
Næhttabielen www.udir.no
gávnnuji buojkulvisá dahkamusájs
ma aneduvvi nasjonála
gæhttjalimijn.
Dánna aj gávnnuji
åvdebuttjas elektråvnålasj
dahkamusá ieŋŋilsin ja riekknimin.
Gudi oadtju gæhttjalimij
båhtusijt diehtet?
Oahppe ja æjgáda oadtju
åhpadiddjes diehtet gå
gæhttjalime båhtusa li gárvvása.
Ájnegis skåvlåj båhtusa galggi
aneduvvat vuodon åhpadimev
hiebadittjat.
Åhpadiddjijda le
dagáduvvam bagádus mij tjielggi
gåktu máhtti båhtusij barggat.
Goassa galggi gæhttjalime tjadáduvvat?
Biejvve
8. dásse
Gæhttjalimvuohke
Gasskavahko 17.9.
Låhkåm 8. ja 9. dásen
Páhpergæhttjalime
Låhkåm sámegiella 8. ja 9. dásse
Riekknim 8. ja 9. dásse
Elektråvnålasj gæhttjalime
Ieŋŋils 8. dásse
5. dásse
Gasskavahko 15.10.
Låhkåm 5. dásse
Låhkåm sámegiella 5. dásse
Riekknim 5. dásse
Ieŋŋils 5. dásse
Gæhttjalimájgge le 90 minuhta låhkåmin ja riekknimijn, madin gæhttjalimájgge ieŋŋilsin le 60 minuhta.
www.udir.no
Almoduvvam 2014 biehtsemáno sisteskrik.no Tjuorggam: Inger Øyhovden
Lågå dáv åvddål addnijguoradallamav tjadáda
Diedo oahppijda, åhpadiddjijda ja åvdåstiddjijda
Åhpadusdirektoráhta addnijguoradallama ulmme le ahte oahppe, åhpadiddje ja åvdåstiddje galggi bessat
buktet åvddån ietjasa vuojnov oahppama ja soapptsoma hárráj skåvlån.
Båhtusa dát guoradallamis e
sjalliduvá, valla vuorkkiduvvi njuolgadusáj milta, ja aneduvvi skåvlåjs, skåvllåæjgádijs ja stáhta
åhpadusháldadusás viehkken gå galggi analyserit ja åvddånahttet oahppambirrasav.
Båhtusa
guoradallamis máhtti aj aneduvvat dutkambargojn.
Oase Oahppijguoradallama båhtusijs almoduvvi
næhttabájken www.utdanningsdirektoratet.no/skoleporten
Addnijguoradallamav máhttá tjadádit gidájt ja tjavtjajt.
Gidájt le bákkulasj
suohkanijda/fylkasuohkanijda/skåvlåjda Oahppijguoradallamav tjadádit.
Skåvlå máhtti aj duodden válljit
jus sihti Æjgátguoradallamav ja Åhpadiddjijguoradallamav tjadádit.
Skåvlå ietja máhtti aj mierredit jus
sihti addnijguoradallama tjadádit tjavtjajt.
Ij le bággo guoradallamav vásstedit, ja máhta aj guodet gatjálvisájt ma duv mielas li unugisá jali
gatjálvisájt majt ij sidá vásstedit.
Giehtadallamåvdåsvásstadus ja persåvnåjsuodjalibme
Giehtadallamvásstediddjen le åvdåsvásstádus váj diedo giehtadaláduvvi gájbbádusáj milta
persåvnnådiededimlágan vuoratjismáno 14. biejve jagen 2000 nr.
Dåssju giehtadallamvásstediddjen
le máhttelis vuododiedojt vuojnnet.
Åhpadusdirektoráhtan le giehtadallamåvdåsvásstadus Æjgátguoradallamis ja Åhpadiddjijguoaradallamis
aktan skåvllåæjgádij.
Tjavtja rájes 2008 le Åhpadusdirektoráhtan aktu giehtadallamåvdåsvásstádus dajs
diedojs ma giehtadaláduvvi Oahppijguoradallamin.
Danen gå dåssju Åhpadusdirektoráhtan le
giehtadallamåvdåsvásstádus Oahppijguoradallamis, le direktoráhtan juo åvddågiehtaj snivva njuolgadusá
gåktu Oahppijguoradallama vuododiedojt dåmadit.
Dat guhti vásstet ij namáv bigoda, ja riek dárkkelis njuolgadusá gávnnuji gå galggá vuosedit
guoradallama båhtusijt skåvlåjda, skåvllåæjgádijda ja stáhta åhpadusoajválattjajda.
Sivva le gå aktak e
galga dåbdudallat persåvnåjt gudi li vásstedam.
Jus ienep diedojt dárbaha de guládalá skåvlåjnit jali Åhpadusdirektoráhtajn.
Utdanningsdirektoratet
Postboks 2924 Tøyen
post@utdanningsdirektoratet.no
Åhpadiddjijda
Gåktu nasjonála gæhttjalimijt
adnet oahppamij vædtsagin?
Nasjonála gæhttjalime vædtsagin
oahppamij
Árvustallama le åhpadiddjijda diedojt ietjas oahppij birra oadtjot ja dajt
adnet åhpadimev hiebadittjat ja vaddet oahppijda rádijt åvddålij guovl-
luj.
Båhtusa nasjonála gæhttjalimijs máhtti aneduvvat dán ulmmáj jus
da analyseriduvvi ja aneduvvi vijddábut oahppamin.
Dála oattjo muhtem rádijt gåktu båhtusijt máhtá tjuovvolit oahppamav
åvdedittjat.
Diedo nasjonála gæhttjalimij birra
Nasjonála gæhttjalime
• le åhpadahttijn árvustallamij mij galggá oahppamav åvdedit
• vaddi diedojt oahppij vuodulasj tjehpudagáj birra låhkåmin ja
riekknimin fágajgasskasattjat ja oasev ieŋils fágas
• tjadáduvvi tjavtjan 5., 8. ja 9. jahkedásijn
• sisadni álkkes, gasskamærráj ja gássjelis dahkamusájt
• li sierra gå guoradallamgæhttjalime maj sisadno le álkkes
dahkamusá
• åvddånahteduvvi fáhkabirrusijs aktan Åhpadusdirektoráhtas
• gávnnuji sámegiellaj jage 2012 tjavtja rájes
Ådå máhttelisvuoda tjuovvolibmáj
De le dal dujna máhttelis oadtjot ienep diedojt ietjat oahppejuohkusa
båhtusijs ruvábut gå åvddåla.
Ulmmen le dån galga oanegasj ájge
gæhttjalimij maŋŋela máhttet adnet båhtusijt åhpadimev hiebadittjat
ja oahppijt ja åvdåsvásstediddjijt diededittjat båhtusij birra.
PAS;an le
oanegasj ájge tjadádimij maŋŋela máhttelis oadtjot álkkes riekknimárka
analyserimvædtsagav, mij dujna vaddá diedoj dáj birra:
- majt juohkka dahkamus mihtti
- galles máhttin tjoavddet dahkamusájt nasjonálalattjat ja duv
oahppejuohkusin (gássjelisvuodamihtto)
- makkár fágajda dahkamusá låhkåmin ja riekknimin máhtti
tjanáduvvat
- makkár formáhta dahkamusájn li
- duv oahppejuohkusa båhtusa buohtastahtedum nasjonála dásijn
- båddåsasj poeŋgmihto rijbbamdásijda
Båhtusijt majt oattjo gå dáv vædtsagav aná, e galga rapporteriduvvat,
ájnat aneduvvat pedagogalasj tjuovvolibmáj ietjat oahppejuohkusin.
Ådå åhpadiddjebagádusájn ájnegis gæhttjalimijda, máhtá låhkåt majt
galga dahkat gæhttjalimij åvddåla ja maŋŋela, ja tjadádaládijn.
Dánna
oattjo praktihkalasj rádijt gåktu máhtá båhtusijt tjuovvolit.
Bagádusájn gávna aj duov dáv oajvvadusáv resursajda ja
låhkåmusájda ma gulluji låhkåm ja riekknim tjehpudagájda ja oassáj
ieŋŋils fágas ma máhtti liehket ávkken gájkka åhpadiddjijda skåvlån.
Gåktu gæhttjalimijt ávkástallat gå oahp-
pamav árvustalá?
Le gåjt de niellja prinsihpa ma li ájnnasa oahppama árvustallambargon.
Dá prinsihpa li aj guovdátjin gæhttjalimijn.
Prinsihpa li dutkamij vuodos
ja máhtti tjanáduvvat åhpadahttijnárvustallamij mij le tjáledum
åhpaduslága njuolgadustjállagin.
Oahppij máhtukvuohta oahppamij máhttá nanostuvvat jus:
1) dájdadi majt oahppat galggi ja mij sijájs vuordeduvvá
2) oadtju diedojt ruopptot ma sunji subtsasti bargo kvalitehta birra
jali gåktu rijbbam le
3) oadtju rádijt gåktu máhttá ietjas bargov buoredit
4) jus le oasev válldám ietjas oahppambargos duola dagu ietjas
bargov ja åvddånahttemav árvustallam
Oahppe galggi dádjadit mav galggi oahppat ja mij sijájs
vuordeduvvá
Gå gæhttjalimij ja árvustallamij barga, de le ájnas jut oahppe oadtju
diehtet manen sidja árvustaláduvvi, ja mij sijájs vuordeduvvá.
Sáhkada danen oahppij mij le gæhttjalimijn ájggomussan, ja majt
da mihttiji.
Subtsasta oahppijda gæhttjalimij båhtusij ulmmen le
oadtjot diehtet man rájen li oahppamin, ja dån dajnas máhtá sijáv
vijddábut viehkedit.
Muhtem oahppijda le gæhttjalimij hábme ihkap
amás.
Gárveda dajnas oahppijt dasi mij le vuordon, nav vaj sij máhtti
dåbddåt jasskavuodav.
Subtsasta oahppijda gåktu galggi vásstedit
duov dáv dahkamustjerdajt, majt galggi dahkat jus e dahkamusáv
dádjada, ja man mælggadav gæhttjalibme vihpá.
Gárveda oahppijt oattjotjit dahkamusájt majt e vásstedit rijba.
Vatte buojkulvisdahkamusájt ma gávnnuji Åhpadusdirektoráhta
næhttabielen.
Vatte diedojt ruopptot ja rádijt vijddábut oahppamij
Árvustallama máhtti aneduvvat vattátjit oahppijda diedojt ruopptot
ma subtsasti bargo kvalitehta birra jali gåktu rijbbi, ja rádijt gåktu sij
máhtti ietjasa buoredit.
Rijbadimtsuojggidusá ja diehto gæhttjalime
dahkamusáj birra máhtti dunji vaddet oahppijdat vidjurij birra ja majt
sij buoragit barggi, ja maj vierttiji ienebut barggat.
Dájt diedojt máhtá
gæhttjat dan gáktuj majt juo åvdutjis diedá oahppij birra.
Diedojt aj
máhtá ávkástallat gå oahppijn ja æjgádij/åvdåsvásstediddjij ságasta.
Subtsasta vásstediddjijda/æjgádijda oahppe vuodov vaj sij máhtti
mánás åvddånahttemav tjuovvolit ja doarjjot.
Oattjo oahppijt oasev váldátjit
Viertti oahppijt oadtjot oasev váldátjit gå gæhttjalimijt tjuovvola.
Gatjálvisájt buktet oahppijda majna sij jáhkki rijbadam li, ja majna
sij vierttiji ienebuv barggat, máhttá sijáv oattjotjit ájádalátjit ietjasa
rijbadime birra.
Gå le båhtusijt tjadádam, máhttá ávkken oahppijt
oadtjot siegen ájádalátjit ietjasa båhtusij birra ja plánitjit majt máhtti
dahkat ietjasa buoredittjat.
Gatjálvisá árvvalimijda
• Gåktu oahppijt gárvedav åvddåla gæhttjalimijda?
• Gåktu båhtusijt ávkástallat árvustallamságastimijn oahppijn ja
æjgádij?
• Gåktu galgav båhtusij duogátjijn konkrehta rádijt vaddet vijddábuj
bargguj?
• Gåktu sehkanáhtáv oahppijt båhtusij bargatjit?
Aktisasjbarggo åhpadiddjeguojmij
vuodulasj tjehpudagáj birra
Vuodotjehpudagá låhkåmin ja riekknimin li juohkka fágaj
máhtudakulmij avtastahtedum.
Juska tjehpudagá li iesj geŋga fágajn
moatten láhkáj åvddånbuvtedum, de båhtusa li guoskavattja gájkka
åhpadiddjijda ja ij dåssju dárogiela/sámegiela ja matemátihka
åhpadiddjijda.
Juohkka fágaj vuodo tjehpudagáj nannimij, le ávkálasj
jut åhpadiddjeguojme daj jahkedásijn ma gæhttjalimijt tjadádi, aktan
liehket gæhttjalimij båhtusijt analyserimin ja dágástallamin.
Gå båhtusij birra gæhttjalimijs aktisattjat ságastaláduvvá, máhtti
åhpadiddje guojme oadtjot diehtet majna oahppe buoragit rijbbi,
ja majna sij vierttiji ienebut barggat duon dán fágan.
Ságastalá barggoguojmijnat
• Máhttet gus gåvådisáv ja viggamusájt båhtusijs vuojnnet?
• Le gus miján diedo ma båhtusijt duodasti jali e duodasta?
• Dágástallit gåktu sihtabihtit dajt oahppijt tjuovvolit gudi li nievrebun
jali buorebun gasskamieres.
• Majt dahki duv barggoguojme gå galggi ietjasa oahppijt tjuovvolit?
Ienep diedojt árvustallama ja gæhttjalimij birra gávna næhttabielen
Ålgusvattedum bårggemánon 2012 www.sisteskrik.no Tjuorggama Studio M7
www.utdanningsdirektoratet.no
Nasjonálalasj gæhttjalime
Åvddåmærkkadahkamusá 5. klássan
Duojkke
Dale lij soames boadnjásj gen namma lij Vuolli.
Sån lij vuoras ja dakkár guhti álu bielkij
ulmutjijda.
Sij gudi dåbddin suv, ettjin rat sidá suv iejvvit.
Ienni garvvin.
Akti de vuolggá Piera, soames báhtjasj, gájtsajt viettjatjit sijddasis.
Gájtsa lidjin diedon
fiervájt snuoggamin.
Ja gå báhttja galggá gájtsaj sijddaj, de vuojná hæhttu dán giehtos
Vuolli stárfov vásset.
Gájtsa guohtsi fierváv sijddaj, ja gå Vuolli stárffuj jåvsådi, de ganugi
ja snuoggagåhti.
Vuollin li vierme kássa sinna jalkkahimen stárffobællán dannák
ullárájen.
Návssteuksa l aj tsaggot.
Báhttja juo dal árvvet mij dássta sjaddá.
Niellja gájtsa
ja niellja gihtse lidjin, duodden ájn moarrás stuor hábres.
Piera ij desti ájgás boade gájtsaj, bæsstá vejdan mannat.
Gájtsa ja gihtse viggi diedon
návsstáj snuokkatjit.
Na dale gåjt de bårrågåhti gåjkkeguolijt návssten.
Moarrás stuor
hábres sihtá aj návsstáj, valla ij besa, snårrum la dajda viermijda ma lidjin kássa sinna.
Hábres guokkart kássa birra, vierme li tjårvijda snårrum.
Ij des luovas besa.
Hábres
mehku ja gullat vájvástuvvá.
Ja Piera, suddilmme, ij desti ietján diede gå viehkev
tjuorvvot.
Huvkat viehkev.
Gullá så Vuolli dáv huvkkasav, ja diedon goades ålgus gulátjit mij la.
Vuolli de ájttsá
gájtsajt stárfon, ja gullá báhtjav dåppe huvkadimen.
Vuolli viega fiervváj.
Viehká ja
bielkkegoahtá juo dan viegadijn.
Piera árvvet duojkke dal dássta sjattasj.
Ballám la
hekkadagá.
Hæhttu diedon danna hábrrájn gillot, ij duosta bádan viehkkát.
Vuolli
boadnjásj boahtá Pieraj viehkken hábrráv gálgatjit.
Vijmak de oadtjoba hábrráv luovas.
Hábres la viermijt snårråm åvtå doahkkáj, ja
gåjkkedákke ja ruge li aj dehpudam.
Vuolli tjuottjat Pieraj bælkátjit.
Vuoj, vuoj, gåk
bælkká.
Muodo ruoppsadin buolli ja snuksasoalse
njálmes såpptån gålggi.
Piera duobbánasstá, ballá
sunji valit.
Vuolli bælkká, suhton la Pieraj, valla ij
valida.
Gåvvå: Susanne Lyngman
Dan bielkedijn de ájttsá Piera gå dat ga hábres Vuolli hárddo duogen murddá.
Njuvdestittjat murddá.
Árvvet suohtas dal dássta sjattasj.
Ja dat ga vide, de njuvdes
hábres Vuolliv bahtaj, ja boadnjásj manná dan viermmekássa sisi oajvve åvdån.
Piera
vattij viega dassta, ja hábres maŋen.
Vuolli tjuodtjánij ja vuojnnet lij dagu dággerávgga,
vierme oajves gahtsahin ja muodo snuksasoalssen.
Na báhtsá de dasi bielke.
Giedaj
sæjvvá ja ruodjá: - Boahtte diehki, guok' návde, de galgav oanedit hábrráv ja jårbån
málestit!
Suhttam ulmutjis la buorep bádan viehkat, gå bælkkut ja ihkap vil tsábbmut, usjudij
Piera.
Ja hábres lij aj ávon gå dassta besaj hekkajn.
Gåvvå: Nils Áilu Utsi
Gånnå dát dáhpáduvvá?
A. Merragátten
B. Jávrregátten
C. Jåhkågátten
D. Dållågátten
Gåsi gájtsa ja gihtse viggi guohtsat?
A. Sijddaj
B. Vuolli návsstáj
C. Viermmekássaj
D. Piera maŋen
Dát la subttsasin dáhpáduvvam.
Bieja dáhpádusájt maŋŋálakkoj.
Bieja vuostasj
dáhpádusáv vuostak.
Dat mij dáhpáduvvá maŋŋela bieja nubben ja navti de
joarká vijddásappot.
Piera gájtsajt tjoahkki ja doalvvogoahtá dajt sijddaj.
Hábres Vuolliv bahtaj njuvdes nav váj gahttjá.
Vuolli l suhton ja Pieraj bælkká.
Hábres viermijda dæhppu ja ij luovas besa.
Lågå vuostak subttsasav åvdep bielen, ja vássteda
gatjálvisájt.
Soajttá viertti moaddi låhkåt váj gávna divna
vásstádusájt.
Samuel Gælok: "Duojkke".
Subtsas le viettjadum girjes Iednegiella 5 majt le Kurt Tore Andersen
tjállám.
Tæksta l vehi divodum Nasjonála gæhttjalimij diehti.
Piera viertti viehkev tjuorvvot danen gå ...
A.
... le bæsstám gájtsajt návsstáj guohtsat.
B.
... ij duosta Vuolli návsstev lahkanit.
C. ... le gájtsajt ja gihtsijt sijddaj doalvvomin.
D. ... ij aktu nagá hábrráv viermijs tjoavddet.
Luluj gå dát duohtavuodan dáhpáduvvat?
B. Ij
Manen jáhká Vuolli l Pieraj suhttam?
Schweigaards gate 15
Postboks 9359 Grønland
utdanningsdirektoratet.no
Åvddåmærkkadahkamusá
8. ja 9. klássan
Vuostasj sáme
Ålmåj ja nissun vantsav gáddáj giesijga.
Nissun mánáv fármmáj váldij, gut lij gierkkamin
vellahime vantsa maŋŋegietjen lidna oarre ja miessenáhkij sinna.
Vantsa guovddelin lij
duolbbagiergge man nanna suovastin muhtem hillatjåskåjt.
Dajt sábme låggŋij tjábbát
gáddáj ja båssij váj buollájin, ja dagáj vuostasj dålåv Sáme ednamij.
Vanntsavuodon duolbbagierge guoran lidjin esski bivdedum guole.
Vantsa åvddågiehtjen
lidjin nágin vierme dagádum viettes, basstelissákkak dáktesnjutjega, sájte gånnå njunje
lidjin gierges dagádum, gierggeáksjo guhka nadájn, roavggo ja muhtem duolje man
nanna tjåhkkåj, sassnevuossa ja muhtem giebne majt lidjin læŋgás boalldám.
Ålmåj
guottij divna gáddáj ja biejaj dållågáddáj.
De ålmåj váldij gierggeáksjov stálpev gåttåtjijt, majt lij sájtijn hávvádam ja njaldij dassta
náhkev.
"Dát le buorre náhkke," javlaj áhkátjij.
"Dájn ådå ednamijn li vuojnnet vallje náhkijs ja guollás jávre.
Gehtja dát le ája gånnå l
tjielgga tjáhtje.
Dáppe li ållo soarve.
Tjáppa sáddugátte ja suodje.
Mån jáhkáv dát sjaddá
buorre ássamguovllo."
"Le, dát la buorre årromsadje," vásstedij nissun.
"Årrop de dáhppe!"
De tsieggigådijga goadev.
Ruvva lijga goahtemuorajt tjuollam.
Áksjo lij gierges, valla lej
huoman basstel.
Ruovde birra ij lim ájn sábme gullam.
Nijbe ja sájte lidjin aj gierges.
Vuokka, snjutjega ja ájme lidjin dávtes, ja rujta lidjin læŋgás boaldedum.
Madin ålmåj tjuolaj sekka guosajt ja oaloj dajt goahtemuorran, de nissun njadtsoj biessijt,
stuorra biesijt stuoremus sågijs majn ællim heva oavse.
Ja dajt sån viettijn goaroj aktij
loavddagin.
Gå goahtemuorajt lijga tsieggim, de gåbtjåjga goarodum biessij.
Riehpenrájgev guodijga.
Goade guovddelin bårdojga árrangiergijt.
Loajdov duorggijga ja
duorgaj nali biejajga duoljijt ja roavgov.
Divna smávva diŋgajt biejajga såggåj.
De li goahte
gergas.
De ålmåj sisi guottij hillatjåskåjt majt árranij biejaj.
Nissun váldij læŋŋgágiebnev,
dievdij dasi tjátjev ádjagis ja biejaj giebnev dållåj.
De tjoallij guolijt majt biejaj rujttaj
vuossjatjit.
Gierkkamin ådij mánásj.
Ålmåj nuolaj muottáv ja viellidij árrangáddáj duoljij nali.
Áhkásj
åtsåj ájmev ja suonav ja goarrogådij mánnásis ådå muottáv lidna oarrenáhkes.
luojttádij ja iehkeduváj ådå ednamin.
Gálldo: Wiklund, K. B. Nomadskolans läsebok.
Andra boken.
(s. 52), Almquist & Wiksell, Uppsala 1921.
Jårggålum julevsámegiellaj ja hiebadum nasjonála gæhttjalimijda.
Ålmåj hilájt båsoj dan diehti gå ...
... ájgoj allasis guhka soahkestávráv åhtsåt.
... vuojnij hilájt suovastime muoraj vuolen.
C. ... ájgoj allasis goahtesajev åhtsåt.
D. ... ájgoj dållit jávrregátten.
Madin ålmåj goahtemuorajt tjuolaj, de nissun ...
... mánáv goaden njamádij.
... biesseloavddagav dagáj.
C. ... biesseskáhpov dagáj.
D. ... mánnáj ådå muottáv goaroj.
Makkir ájge jáhká dát dáhpáduváj?
A. Ruovddeájge
B. Vikingájge
C. Gierggeájge
D. Broanssjaájge
Manen jáhká dán subttsasa namma le Vuostasj sáme?
Lågå vuostak tevstav Vuostasj sáme ja vássteda
Masta lidjin njuollanjunje dagádum?
A. Dávtes
B. Gierges
C. Læŋgás
D. Viettes
Majt ålmåj ja nissun båråjga vuostasj biejve ådå årudagán?
A. Biergov
B. Fáddnojt/Båskåjt
C. Guolev
D. Gåjkkebiergov
Manen ålmmå mielas åroj dát buorre årromsadje?
Mierkki gålmmå diŋga ma sunnun lidjin fáron vantsas gå bådijga
stálppe
roavggo
ája
guole
boahttsu
biesselåvda
sájtte
ruovdde
birsso
Pedagoga-psykologa dievnastus
Pedagoga-psykologa dievnastus (PP-dievnastus/PPD) le rádevadde ja ássjediehtte ásadus mij guosská
åvddånahttemij, oahppamij ja soapptsomij mánájda gudi ælla ájn skåvllåj álggám ja oahppijda vuodo-
ja joarkkaskåvlå åhpadusán.
PP-dievnastusá barggo le vuodolágan vuododum.
PP-dievnastus le
fágalasj ressurssa mánájgárdijda/skåvlåjda váj åhpadimev buorebut hiebat mánájda ja oahppijda gejn
li sierralágásj dárbo.
PP-dievnastus
máhttá duola dagu mánájgárdijt ja skåvlåjt bagádallat gåktu juogos- ja oahppambirrasijt
pedagogalattjat jådedit.
galggá skåvlåjt máhtudak- ja organisasjåvnnååvddånahttemijn viehkedit.
galggá bærrájgæhttjat jut ássjediehtte árvustallá ássjev gåggu åhpadimláhka dav gájbbet, ja
mánájgárdev ja skåvlåv bagádallat ja rádádallat gåktu hiebadit mánájda ja oahppijda gudi dav
dárbahi.
le láhkamierredum dievnastus suohkanijda man vuodo le åhpadimlága § 5-6.
Moadda
suohkana máhtti aktan organiserit dievnastusáv.
Suohkana ja fylkkasuohkana máhtti aktisasj
dievnastusájt fállat.
galggá sjávot årrot: gájka diedo ma tjoahkkiduvvi sierra journálan vuorkkiduvvi Dáhtágæhttjo
njuolgadusáj milta.
le suohkana/fylkkasuohkana ássjediehtte mij guosská árvustallat riektájt ma li åhpadimlágan
mierredum.
Suohkana ja fylkkasuohkana PP-dievnastusájn rádádalli duola dagu dáj ássjijn:
sierrapedagogalasj viehkke åvddål skåvllåj le álggám (§ 5-7)
sierraåhpadus skåvlån (§5-1) ja ållessjattugijda gudi vuodoskåvllååhpadusáv dárbahi (§ 4a-2)
árabut skåvllåj álgget (§ 2-1 goalmát ladás)
maŋedit skåvlåvádtsema álgov (§ 2-1 goalmát ladás)
oahppovælggogisvuodas bessat (§ 2-1 nælját ladás)
sevvamgiellaåhpadus åvddål skåvllåj álggá ja vuodoskåvlån (§ 2-6) ja joarkkaskåvlå
åhpadimen (§ 3-9)
tjuokkestjálaåhpadibme jnv.
vuodoskåvlån (§ 2-14) ja joarkkaskåvlå åhpadimen (§3-10)
sierra sisiválldem joarkkaskåvlåjda (§ 3-1 gudát ladás)
guhkedum oahppoájgge joarkkaskåvlå åhpadusán (§ 3-1 vidát ladás)
PP-dievnastus guoradallá ja rádádallá ja bagádallá mánáj, nuoraj ja ållessjattugij gáktuj gejn li
hásstalusá ma soajtti oahppamij vájkkudit.
Dákkir hásstalusá soajtti liehket
giella- ja ságastallamgássjelisvuoda
åbbålasj oahppamgássjelisvuoda jali fáhkagássjelisvuoda
låhkåm- ja tjállemgássjelisvuoda
matematihkkagássjelisvuoda
iehpeverbála oahppamgássjelisvuoda
mássemgássjelisvuoda
sosiála ja dåbdoj gássjelisvuoda
ulmutjahttemgássjelisvuoda
tjalmme- ja gullamgássjelisvuoda
Oahppe gudi li badjel 15 jage, æjgáda, mánájgárde, ja skåvlå ja ietjá ásadusá dagu
varresvuodabargge, bessi PP-dievnastusájn aktijvuodav válldet ja rádádallat.
Jus máná
åvddånahttema jal oahppama badjel mårås, de bæssá dáv sjávsjávot PP-dievnastusájn giehtto åvddål
formála ássje sjaddá vuosedimijn.
Vuosedibme
Åvddål ássje PP-dievnastussaj vuoseduvvá, bierri skåvllå guoradallam jus soajtti dåjma stuoves
åhpadusfáláldahkaj ulmijn oahppáj vaddet dåhkkidahtte viehkev åvddål gå ássjedåbdde árvustallam
Mij guosská mánájda gudi ælla ájn skåvllåj álggám, de galggi máná dárbo árvustaláduvvat
berustahtek mánájgárde hiebadimes.
Ássje máhttá PP-dievnastussaj guoradallamij ja árvustallamij buvteduvvat jus
æjgáda, mánájgárdde ja/jali skåvllå mårås makta mánná åvddån álldara gáktuj
jus jáhkká oahppe ij nuohkásav åhpa
Oahppe jali æjgáda máhtti gájbbedit jut skåvllå guoradallá dav majt dárbaj váj gávnná jus oahppe
sierraåhpadimev dárbaj, ja makkir åhpadimev de dárbaj.
Åhpadusbargge galggi árvustallat jus
oahppe oadtju dåhkkidahtte åhpadusávkev ja diededit rektorij jus la dassta dárbbo.
Skåvllå galggá árvustallat jus soajttá gæhttjalit dåjmajt ulmijn oahppáj vaddet
åhpadusás dåhkkidahtte ávkev.
Diededibme PP-dievnastussaj beras luluj liehket aktisasjbarggo mánájgárde/skåvlå ja æjgádij gaskan.
Æjgáda jali oahppe (badjel 15 jage) hæhttuji PP-dievnastusá diededibmáj guorrasit.
Suohkan/fylkkasuohkan da mierredi gåktu mánájgárdde/skåvllå mánájt/oahppijt PP-dievnastussaj
vuosedi.
Dábálasj le PP-dievnastussaj vuosedimsjiemá baktu vuosedit.
Mánájgárdde/skåvllå
pedagogalasj rapportav tjuovvusin biedjá mij vuoset máná/oahppe åvddånahttemav, ja mav le
åvddåla gæhttjalam.
Jus sidá ienep diedojt diededime gáktuj de máhtá suohkanijn (mánájgárdij ja vuodoskåvlåj gáktuj) jali
fylkkasuohkanijn (joarkkaskåvlåj gáktuj) aktijvuodav válldet.
Ássjegiehtadallam
Guoradallam
Gå PP-dievnastus vuosedimev oadtju, de le dábálasj tjielgadit masi æjgáda, aktan mánájgárdde jali
skåvllå, viehkev sihtá.
Ienemus bálijn sihtá PP-dievnastusáv ássjediehtte guoradallam tjadát manna le
ráde.
Guoradallam soajttá sisadnet
kárttim ja dåjma mánájgárdes jali skåvlås
javllamusá ietjá ásadusájs, máná/oahppe ságastallam, váksjom ja tiesstim.
Mánájda gudi ælla ájn skåvllåj álggám tjanáduvvá guoradallam máná dárbojda.
Oahppijda gudi li
skåvlån sisadná guoradallam sihke oahppe oahppamævtojt ja skåvlå vejulasjvuodajt dábálasj
oahppofálaldagán hiebadit.
Árvvalus
Guoradallama vuodon galggá PP-dievnastus tjálalasj árvvalusáv vaddet mij le ássjediehtte
árvustallam máná/oahppe sierralágásj dárbojs.
Guoradallam galggá
vuosedit makta mánná/oahppe dárbaj sierrapedagoga viehkev åhpadimlága § 5-7 milta
sierraåhpadimev åhpadimlága § 5-1 milta.
rádev vaddet makkir viehkev/åhpadimfálaldagáv bierri fállat.
Jus mánná sierrapedagogalasj viehkev åhpadiml.
§ 5-7 milta, de galggá æjgátrádevaddem oassen
liehket fálaldagás.
Gå guosská mánájda gudi ælla ájn skåvllåj álggám galggá tjálalasj árvvalus PP-dievnastus sisadnet
makkir lágásj sierrapedagogalasj viehkke luluj mánnáj dåhkkidahtte åvddånahttemav vaddet
ulme máná åvddånahttemij ja oahppamij ma li jåvsådahtte
Oahppijda skåvlån galggá tjálalasj árvvalus PP-dievnastusás sisadnet árvustallamav
jus máhttá oahppe gássjelisvuodajt dábálasj oahppofálaldagá baktu tjoavddet
makkir åhpadibme luluj dåhkkidahtte oahppofálaldagáv vaddet
makkir åhpadimulme li oahppáj jåvsådahtte
PP-dievnastus galggá oahppijn ja/jali æjgádij rádádallat ássjediehtte guoradallama bargadijn ja
dættodit majt sij miejnniji.
Gå ássjediehtte árvustallam (guoradallam ja árvvalus) le sajen, de galggi æjgáda
gejn li máná gudi ælla ájn skåvllåj álggám guorrasit jut suohkan/mánágárddeæjgát
ássjediehtte árvustallama vuodon ájnegis mærrádusáv dahká, ja guorrasit dasi jut
suohkan/mánájgárddeåmastiddje jåhtuj biedjá dajt dåjmajt majt PP-dievnastus le oajvvadam
gejn li oahppe jali oahppe iesj jus le badjel 15 jage guorrasit jut dasi jut skåvllåæjgát/skåvllå
jåhtuj biedjá dajt dåjmajt majt PP-dievnastus le oajvvadam
Statpeda birra
Suohkan jali fylkkasuohkan máhttá dárbo milta åhtsåt stáhta
sierrapedagogalasj dievnastusájt Statpedas.
Statped
le viehkken mánájda, nuorajda ja ållessjattugijda gejn li sierralágásj oahppodárbo váj
buorre fálaldagájt åhpadimlága milta oadtju, váj bessi dåjmalattjat åhpadussaj,
bargguj ja sebrudakiellemij oassálasstet
åvddånahttá máhtudagáv ja máhtov gaskos sierraåhpadime vuoksjuj, ja
avtaárvvusasj, hiebadam ja sebradahtte åhpadime birra
åvdet sierrapedagogalasj fáhkasuorgijt gullo, vuojnno, giella/sáhkadallam,
vuojŋŋamskihpudagá, oahppogássjelisvuoda majn li moadda sivá ja
bieljedimtjalmedibme
Statpedan le máhtudahka mánáj, nuoraj ja ållessjattugij vuoksjuj gejn li sierralágásj
åhpadimdárbo
Ienep diedo, gehtja www.statped.no.
Nasjonála guovdásj moattekultuvralasj åhpadime vuoksjuj
(NAFO)
Ij le agev buorre diehtet mij le sivvan unneplågogielak mánáj/oahppij
oahppamgássjelisvuodajda.
Le gus gielladádjadusá vádnunibme mij le stuorámus hásstalus,
jali li gus ietjá sivá ma oahppamav hieredi?
NAFO dahkamusá li duola dagu viehkedit
jut nasjonála oahppopolitihkka jåhtuj biejaduvvá ja tjadáduvvá navti jut máná, nuora
ja ållessjattuga oadtju avtaárvvusasj ja hiebadum åhpadimev man le alla kvalitehtta
sebradahtte aktijvuodan.
jut moattekultuvralasj perspektijva várajda váldeduvvi mánájgárden ja
vuodoåhpadusán.
jut unneplågogielagij oahppofálaldahka bárrán ja barggat váj sebradahtte,
moattekultuvralasj oahppamaktijvuohta mánájgárden ja vuodoåhpadusán
åvddånahteduvvá.
Åhpadiddje, skåvllåjådediddje, mánájgárdde- ja skåvllåæjgáda ja pedagogalasj bargge
mánájgárdijn li dåjma guovdásj ulmmejuohkusa.
Guovdásj galggá UH-
suorgev/åhpadiddjeoahppoásadusájt viehkedit gå galggá máhtudakåvddånahttemav
vuorodit.
Ienep diedo, gehtja http://www.hioa.no/Om-HiOA/NAFO
Diedo Pedagoga-psykologa dievnastusá birra
Pedagoga-psykologa dievnastus (PP-dievnastus)
Pedagoga-psykologa dievnastus (álu oaneduvvam PPD jali PP-dievnastus) le suohkana ja
fylkkasuohkana rádevadde dievnastus.
Dat galggá mánájt, nuorajt ja ållessjattugijt viehkedit
gudi ietjas åvddånahttemijn rahtji, jali gejn le gássjelis oahppodille.
PP-dievnastus galggá ierit ietján mánájgárdijt ja skåvlåjt rádedit ja bagádallat váj dilev láhtjá
mánájda/oahppijda gudi dav dárbahi.
PP-dievnastus galggá skåvlåjt viehkedit dilev láhtjet åhpadimev hiebadit oahppijda gejn li
sierralágásj dárbo.
PP-dievnastusán le sjávodisvuodavælggo.
Diedo máná/oahppe birra e galga bigoduvvat, ja e
vatteduvá iehtjádijda jus æjgáda e dav dåhkkida.
Diedo máná/oahppe birra bisoduvvá sierra
journálan/máhpan Dáhtágæhttjo njuolgadusáj milta.
Majt PP-dievnastus dahká?
PP-dievnastus guoradallá ja rádijt vaddá gåktu bagádallat mánájt, nuorajt ja ållessjattugijt gejn
li dákkir hásstalusá:
giella- ja ságastimgássjelisvuoda
• åbbålasj oahppamgássjelisvuoda jali fáhkagássjelisvuoda
• låhkåm- ja tjállemgássjelisvuoda
• matematihkkagássjelisvuoda
• mássimgássjelisvuoda
• sosiála gássjelisvuoda aktan dåbdoj
• gássjelisvuoda ulmutjahttet
• vuojnno- ja gullamgássjelisvuoda
Gåktu máhtá dån æjgádin PP-dievnastusájn válldet aktijvuodav?
Åvddål gå váldá aktijvuodav PP-dievnastusájn, de bierri ságastit
varresvuodastasjåvnåjn/skåvlåjn ietjat måråstimij ietjat máná åvdås.
Oahppe gudi li badjel 15
jage bessi aj PP-dievnastusájn aktijvuodav válldet.
PP-dievnastus máhttá aj viehkedit
ållessjattugijt gudi sihti vuodoskåvllååhpadusáv válldet.
Sihke ájnegis ulmutja ja ásadusá (mánájgárde, skåvlå ja iehtjáda) bessi namádak PP-
dievnastusájn aktijvuodav válldet ja rádádit.
Jus dárbaj ienep viehkev PP-dievnastusás, de máhttá mánná/oahppe PP-dievnastussaj
vuoseduvvat.
Dábálattjat de sierra diededimsjiemáv adná gå PP-dievnastussaj vuoset, gehtja
duv suohkana/fylkkasuohkana næhttasijdov.
Válde aktijvuodav mánájgárdijn/skåvlåjn jus
dárbaha viehkev vuosedimsjiemáv dievddet.
Iehtjáda gudi máhtti PP-dievnastussaj vuosedit:
• Mánájgárde, skåvlå ja ållessjattukåhpadus.
• Varresvuodastasjåvnnå ja skihppijviesso jus æjgáda miededi jus mánná/oahppe le
vuollel 15 jage.
Oahppe jali æjgáda máhtti gájbbedit jut skåvllå guoradallá dav vierdev majt dárbaj váj gávnat
jus oahppe sierraåhpadimev dárbaj, ja makkir åhpadimev de luluj dárbahit.
Gåktu PP-dievnastus barggá?
PP-dievnastus barggá aktan duola dagu mánájgárdij ja skåvlåj váj fálaldagáv hiebat
máná/oahppe ævtojda.
PP-dievnastusá ássjegiehtadallamav máhttá gålmå åsijda juohket:
Gå PP-dievnastus vuosedimev oadtju, de le dábálasj gullat masi æjgáda, aktan
mánájgárdde ja skåvllå viehkev ádnu.
Ságastallama/ságájdahttema baktu, váksjoma ja
gæhttjalime baktu oadtju PP-dievnastus ålles gåvåv máná/oahppe dárbojs.
Guoradallá
mánájgárden, skåvlån jali PP-dievnastusá kontåvråjn.
Ássjediehtte árvustallam/ráde
Guoradallama milta PP-dievnastus ássjev árvustallá (tjálalasj rapportta) ja vaddá rádev
juogu de mánájgárdde- jali oahppodilev hiebadit máná/oahppe ævtoj milta.
PPD
fágalasj rádev vaddá.
Dábálamos ássje li árvustallat sierrapedagogalasj viehkev
mánájda gudi ælla ájn skåvllåj álggám ja oahppij sierraåhpadibme.
Tjuovvolibme
PP-dievnastus máhttá tjuovvolit rádij/bagádallama baktu æjgádijda, mánájgárdij
barggijda ja skåvlå åhpadiddjijda.
PP-dievnastus máhttá doarjjaságastallamijt vaddet
ájnegis oahppáj, ja máhtti árvustallat vijddásappo vuosedit.
PP-dievnastusá bargo vuodon le åhpadimláhka, duola dagu tjuovvovasj njuolgadusá:
§ 5- 1 Riektá sierraåhpadussaj
§ 5-3 Ássjediehtte árvustallam
§ 5-4 Sierraåhpadime mærrádusáj ássjegiehtadallam
§ 5-6 Pedagoga-psykologa dievnastus
§ 5-7 Sierrapedagoga viehkke åvddål skåvllåj le álggám
Sierrapedagogalasj viehkke vidá minuhtan
- dunji gut le æjgát
Jus duv mánán li sierra hásstalusá, le sujna riektá
sierrapedagogalasj viehkev oadtjot.
Mánájn le riektá viehkev oadtjot
riegádime rájes, vájku mánájgárden vádtsá jali ij.
Sierrapedagogalasj viehkke máhttá buojkulvissan liehket
hárjjidallam, arvusmahttem jali doarjjo mánájgárde barggijda.
Viehkke galggá liehket hiebadum duv máná dárboj milta.
Jus dån jali iehtjáda gudi mánáv dåbddi lihpit mårålasj duv máná
åvddånime birra, galggá suohkan ja PP-virgge árvustallat ja
bagádallat máná dárboj birra.
Åvddål gå duv mánná oadtju
sierrapedagogalasj viehkev, galggá suohkan ájnnegismærrádusáv
Majt mierkki
Pedagogalasj - psykologalasj virgge (PP-virgge)
Virgge mij bagádallá suohkanav hiebadime birra mánájda gænna li
Ássjediehttelasj árvustallam
Dokumænnta PP-virges mij vuoset jus mánná sierrapedagogalasj
viehkev dárbaj, ja mij oajvvat makkir fálaldagá mánná, æjgáda jali
mánájgárdde viertti oadtjot.
Ájnegismærrádus
Girjje suohkanis mij subtsas jus mánán le riektá sierrapedagogalasj
viehkev oadtjot jali ij, ja gåktu viehkke galggá liehket.
Dån máhtá
agev ájnegismærrádusáv gujttit.
Majt máhtáv suohkanis vuorddet?
Sij galggi
• duv oassálasstet ja dujsta gatjádit åvddål mærrádusájt
mierredij duv máná birra
• árvustallat jus duv mánná sierrapedagogalasj viehkev dárbaj
• ánodit PP-virges ássjediehttelasj árvustallamav jus dån
gatjáda, jali jus suohkana jali mánájgárde milta le dárbbo
sierrapedagoglasj viehkev
• mierredit ájnegismærrádusáv mij subtsas jus oahppe galggá
sierrapedagogalasj viehkev oadtjot jali ij, ja gåktu viehkke
galggá liehket.
• Sierrapedagogalasj viehkev vaddet mánnáj nav gåk le
tjielggidum ájnegismærrádusán.
• Bærrájgæhttjat vaj tjálálasj diedádus dagáduvvá
sierrapedagogalasj viehke ja máná åvddånahttema birra akti
jahkáj
Majt máhtáv mån dahkat?
Dån gut le æjgát
• máhtá gájbbedit suohkan galggá guoradallat jus duv mánná
sierrapedagogalasj viehkev dárbaj
• galga oasev válldet ja guorrasit åvddål suohkan ánot PP-
virgge galggá guoradallat mánáv
• galga oasev válldet ja guorrasit åvddål suohkan mierret
sierrapedagogalasj viehkev mánnáj
• galga tjálálasj diedádusáv oadtjot akti jahkáj máná
sierrapedagogalasj viehke birra ja árvustallamav máná
åvddånahttema birra.
• Máhtá gujttit jus mánná ij sierrapedagogalasj viehkev oattjo
• Máhtá gujttit sisano, tjadádime jali viehke organiserima birra
Mån sidáv ienep diehtet!
Dån máhtá låhkåt ienebuv sierrapedagogalasj viehke
birra www.udir.no/tidliginnsats ja www.fubhg.no.
Dát diehto dåssju
dárogiellaj gávnnu.
PP-dievnastus ja sierraåhpadibme
Jus duv mánán ij la nuoges ávkke dábálasj åhpadimes, de soajttá sujna l riektá sierraåhpadibmáj.
Sierraåhpadibme máhttá buojkulvissan liehket oahppe barggá ietjá oahppoulmij milta gå ietjá
oahppe, jut lijgge åhpadiddje jali viehkkeåhpadiddje klássa oahppijt tjuovvu jali jut oahppe sierra
vædtsagijt oadtju.
Sierraåhpadibme galggá máná dárbojda hiebaduvvat.
Jus dån jali nágin ietjes guhti mánáv dåbddå mårås jut mánán ij la nuoges ávkke åhpadimes,
galggá skåvllå gæhttjalit duv mánnáj buorebut hiebadit.
Jus dat ij la nuoges de hæhttu skåvllå ja
PP-dievnastus árvustallat ja bagádallat máná dárboj birra, ja skåvllå hæhttu ájnegis mærrádusáv
PP-dievnastus máhttá fágaj rastá aktan barggat bájkálasj dásen, degu varresvuohtadievnastusájn
jali mánájsuodjalusájn, ja stáhta dásen degu Statpedajn jali Mánáj- ja nuorajpsykiatrijajn (BUP).
PP-dievnastusán la sjávodisvuohtavælggogisvuohta.
PEDAGOGALASJ-PSYKOLOGALASJ DIEVNASTUS (PP-DIEVNASTUS)
Dievnastus mij rádijt vaddá skåvlåjda, suohkanijda ja fylkkasuohkanijda gåktu hiebadit mánájda,
nuorajda ja ållessjattugijda gejn li sierralágásj dárbo.
ÁSSJEDIEHTTE ÁRVUSTALLAM
Dokumænnta PP-dievnastusás mij vuoset jus mánná sierraåhpadimev dárbaj, ja mij oajvvat
makkir fálaldagá mánná, æjgáda jali mánájgárdde bierriji oadtjot.
ÁJNEGIS MÆRRÁDUS
Girjje skåvlås mij subtsas jus duv mánán la riektá sierraåhpadibmáj jali ij, ja gåktu viehkke galggá
Besa ájnegis mærrádusáv gujttit.
INDIVIDUÁLA ÅHPADIMPLÁDNA (IÅP)
IÅP galggá vuosedit sierraåhpadime ulmijt ja sisanov ja la barggonævvon åhpadiddjijda
Majt máhtáv skåvlås vuorddet?
Skåvllå galggá
• gáhttit jut gájkka la mánnáj buorren
• duv oassálasstet ja dujsta gatjádit åvddål mierredi juojddáv duv máná birra
• mánájn ja æjgádij ságastit, ja máná kárttit dárbo milta
• gåhttjot PP-dievnastusáv ássjediehtte árvustallamav dahkat jus dav ánoda, ja jus skåvlå mielas
mánná sierrapedagogalasj viehkev dárbaj
• ájnegis mærrádusáv mierredit mij javllá jus mánná galggá sierraåhpadimev oadtjot jali ij, ja
gåvvidit gåktu åhpadibme galggá liehket
• mánnáj sierraåhpadimev vaddet navti gåktu la ájnegis mærrádusán ja IÅP:an gåvviduvvam
• dahkat tjálalasj rapportav sierraåhpadime birra ja máná åvddånahttema birra akti jahkáj
• bærrájgæhttjat jut dån ja duv mánná oadtjobihtte diehtet mij árvustallam karakteraj ja daj dagi
nuorajskåvlån merkaj, åvddål mierredihppe.
Majt máhtáv dahkat?
Dån gut la æjgát
• máhtá gájbbedit skåvllå galggá guoradallat jus duv mánná sierraåhpadimev dárbaj
• ságastallat duv juorrulime birra PP-dievnastusájn ja skåvlåjn åvddål vuoseduvvá
• galga oasev válldet ja guorrasit åvddål skåvllå PP-dievnastusáv gåhttju duv mánáv guoradallat ja
árvustallat
• galga oasev válldet ja guorrasit åvddål skåvllå mierret sierraåhpadimev duv mánnáj vaddet
• galga akti jahkáj tjálalasj diedádusáv oadtjot máná sierraåhpadime birra ja árvustallamav máná
åvddånahttema birra
• besa gujttit jus mánná ij sierraåhpadimev oattjo
• besa gujttit sierraåhpadime sisanov, tjadádimev ja organiserimav
• besa mierredit jus duv mánná galggá árvustaláduvvat karakteraj dagi nuorajskåvlån daj fágajn
gånnå oadtju sierraåhpadimev
udir.no/tidliginnsats
Julevsámegiellaj / lulesamisk
Æjgádijda gejna li máná 5., 8. ja 9. jahkedásen
Ma li nasjonála gæhttjalime,
ja manen dákkár gæhttjalime li?
árvustallat jus skåvllå vuorbástuvvá
oahppij vuodulasj tjehpudagáv
låhkåmin ja riekknimin åvddånahttet.
Dát aj gullu åsijda ieñilsgiela fágas.
Oahppoplánan li oahppe vuodo
tjehpudahkan máhttet:
•njálmálattjat åvddånbuktet
•tjálalattjat åvddånbuktet
•låhkåt
•riekknit
•digitála ræjdojt adnet
Dá tjehpudagá li ájnnasa gájkka fágaj
åhpadibmáj ja åvddånahttemij, ja
li vuodon dasi gåktu oahppe galggi
skåvlån ja maññela iellemin rijbbat.
Gæhttjalime riekknimin ja låhkåmin
ælla gæhttjalime dáro ja matemátihkka
fágajn, ájnnat li låhkåm ja riekknim
vuodulasj tjehpudagá hárráj
gájkka fágaj gasskasasjulmijda,
ájnnat gå dåssju avta fágan -
ieñilsgielan - ja dahkamusá
tjalmostibme le låhkåmdádjadussaj,
báhkoboanndudahkaj ja grammátihkkaj.
Skåvllå hæhttu diedojt gæhttjalimijs
ávkástallat ietjá diedoj gáktuj
oahppij birra.
Gæhttjalime galggi
boahtet ávkken ájnegis oahppe
åvddånibmáj aktisasjbargo baktu
åhpadiddjijn, oahppijn ja æjgádij/
åvdåsvásstediddjijn.
Gæhttjalimij båhtusa vaddi aj diedojt
majt skåvlå, suohkana, ja guovdásj
oajválattja máhtti ávkástallat
åhpadime kvalitehtav buoredittjat.
Nasjonála gæhttjalime li akta
dájs árvustallamvuogijs nasjonála
árvustallamvuogádusán.
Gudi galggi gæhttjalimijt tjadádit,
ja makkár gæhttjalimev galggi
oahppe tjadádit?
tjadáduvvat 5., 8. ja 9. jahkedásen
Oajvvenjuolgadussan
le jut gæhttjalime li bákkulattja gájkka
Dájs bessat le ráddjidum.
Bessat máhtta dåssju jus
- Oahppe gejn li rievtesvuoda
sierraåhpadibmáj jali åhpadussaj
sierra giellaåhpadibmáj oahppijda
gielalasj unneplågojs,
ja goassa
- le tjielgas jut gæhttjalime e
åhpadibmáj vájkkuda.
Goappátja ævto láhkatjállusin hæhttuji
dievdeduvvat jus skåvllå galggá
bessam-mærrádusáv dahkat.
Juska ájnegis oahppen le rievtesvuohta
bessat, de máhttá oahppe iesj jali
åvdåsvásstediddje mierredit jus oahppe
huoman galggá gæhttjalimev tjadádit.
Oahppe 5. ja 8. jahkedásen galggi
gæhttjalimijt tjadádit låhkåmin,
riekknimin ja ieñilsin.
gæhttjalimijt tjadádit låhkåmin ja
riekknimin.
Dá gæhttjalime li sæmmi
gå 8. jahkedáse gæhttjalime.
Gæhttjalime ieñilsin ja riekknimin
li elektråvnålasj gæhttjalime.
Gæhttjalime låhkåmin li páhppárijn.
Makkár dahkamusájt galggi oahppe
tjoavddet?
Gæhttjalime li muhtem rádjáj
válljimmáhttem dahkamusá ja
muhtema li rabás dahkamusá.
Rabás dahkamusájn galggi oahppe
vásstedit ietjasa bágoj jali tállaj, madin
válljimmáhttem dahkamusájn galggi
oahppe avtav moattes gatjálvisájs
Gæhttjalime båhtusa galggi máhttet
diedojt vaddet oahppij tjehpudagáj
dásev.
Gæhttjalime li dan diehti navti
dagádum jut li álkke, gasskamudduj ja
gassjelis dahkamusá.
Næhttabielen www.udir.no gávnnuji
buojkulvisá dahkamustjerdajs ma
aneduvvi nasjonála gæhttjalimijn.
Dánna aj gávnnuji åvdebuttjas
elektråvnålasj dahkamusá ieñilsin ja
Guhti oadtju gæhttjalimij båhtusijt
diehtet?
Oahppe ja æjgáda oadtju åhpadiddjes
diehtet gå gæhttjalime båhtusa li
gárvvása.
usdirektoráhtta ij almoda ájnegis
skåvlå båhtusijt.
Båhtusa suohkanijs
ja fylkkasuohkanijs almoduvvi
skåvllålinkan:
www.skoleporten.udir.no
Ájnegis skåvlåj båhtusa li rahpasa
rektorijda ja skåvllåæjgádijda
(suohkanijda).
Dá båhtusa galggi
aneduvvat vuodon buoredittjat
åhpadime kvalitehtav.
Åhpadiddjijn ja skåvlåjn li sjávodisvælggo
ájnegis oahppe båhtusijs.
Ienep diedojt?
Válde aktijvuodav skåvlåjn jus dujna li
gatjálvisá nasjonála gæhttjalimij birra.
Máhtá ienebuv nasjonála gæhttjalimij
birra låhkåt Åhpadusdirektoráhta
næhttabielen:
Goassa galggi gæhttjalime
tjadáduvvat?
tjadáduvvat 37. vahkos 45. vahkkuj.
Oahppijn gejn ælla máhttelisvuoda
nasjonála gæhttjalimijt tjadádit
mierredum gæhttjalimbiejve, galggi
fálaldagáv oadtjot maññela oadtjot
Vahkko:
Gæhttjalibme ja dásse:
Gæhttjalimtjærdda:
gasskabiejve 14.9.
páhpergæhttjalibme
Ieñilsin 5. jahkedásse
elektr.gæhttjalibme
Ieñilsin 8. jahkedásse
Riekknimin 5. j.d.
Riekknimin 8. ja 9. j.d.
Gæhttjalimájgge le 90 minuhta låhkåmin ja riekknimijn, madin gæhttjalimájgge ieñilsin le 60 minuhta
Magnolia design as
Schweigaards gate 15 B
Utgitt juli 2011
Ma li nasjonála gæhttjalime, ja
manen dákkár gæhttjalime li?
Oahppoplánan li oahppe
vuodotjehpudahkan máhttet:
• njálmálattjat åvddånbuktet
• tjálalattjat åvddånbuktet
• låhkåt
• riekknit
• digitála ræjdojt adnet
Dá tjehpudagá li ájnnasa gájkka
fágaj åhpadibmáj ja åvddånahttemij,
ja li vuodon dasi gåktu oahppe galggi
låhkåmin ælla gæhttjalime dáro ja
matemátihka fágajn, ájnnat li låhkåm
ja riekknim vuodulasj tjehpudagá
hárráj gájkka fágaj gasskasasjulmijda,
báhkobåndudahkaj ja grammátihkkaj.
Skåvllå hæhttu diedojt
gæhttjalimijs ávkástallat ietjá diedoj
gáktuj oahppij birra.
Gæhttjalime
galggi boahtet ávkken ájnegis oahppe
Gudi galggi gæhttjalimijt tjadádit, ja
makkár gæhttjalimev galggi oahppe
tjadádit?
tjadáduvvat 5., 8. ja 9. jahkedásen.
Oajvvenjuolgadussan le gájkka oahppe
galggi dájt tjadádit.
Bessat máhtta dåssju jus:
• oahppe gejn li rievtesvuoda
sierra giellaåhpadibmáj
ja goassa le sæmmibuohta
• tjielgas jut gæhttjalime e vuojga
åhpadibmáj vájkkuda
oahppe iesj jali åvdåsvásstediddje
mierredit jus oahppe huoman galggá
9. jahkedásen galggi nasjonála
gæhttjalimijt låhkåmin ja riekknimin
Dá gæhttjalime li sæmmi gå
8. jahkedáse gæhttjalime.
Oahppe 5., 8. ja 9. jahkedásen
gejn le nuorttasámegiella vuostasj
giellan galggi gæhttjalimijt tjadádit
nuorttasámegielan.
Oahppe 5., 8. ja
9. jahkedásen gejn le nuortta-, oarjjel-
ja julevsámegiella vuostasj giellan
galggi nasjonála gæhttjalimijt tjadádit
máhttet diedojt vaddet oahppij
tjehpudagáj dásev juohkka
tjehpudakdáses.
Gæhttjalime li
dangas diehti navti dagádum jut li
álkes, gasskamudduj ja gassjelis
dahkamusá.
Åhpadusdirektoráhta næhttabielen
gávnnuji buojkulvisá dahkamustjerdajs
ma aneduvvi nasjonála gæhttjalimijn.
Dánna aj gávnnuji elektråvnålasj
dahkamusá ieñilsin ja riekknimin
åvdebuttjajs.
Gudi oadtju gæhttjalimij båhtusijs
diehtet båhtusijt gæhttjalimijs gå da li
Båhtusa suohkanijs ja
fylkkasuohkanijs almoduvvi mijá
næhttabielen Skoleporten.
Mij ep
almoda ájnegis skåvlåj båhtusijt.
Skåvlå ja suohkana máhtti válljit jus
almodi ietjasa båhtusijt.
Almulasjvuodaláhka gájbbet jut
hæhttup almodit skåvlåj båhtusijt
gå gatjálvis boahtá bessat gæhttjat.
Ájnnat majt ij oattjo, le dalloj gå
ájnegis oahppe máhttá dåbdijduvvat.
Dajnas máhttá gávnnat ájnegis
skåvlåjs båhtusijt moatten avijsájn ja
næhttabielijn.
rektorijda ja suohkanijda.
Dá båhtusa
galggi aneduvvat vuodon buoredittajt
Åhpadiddjijn ja skåvlåjn li sjávodis-
vælggo ájnegis oahppe båhtusijs.
Jus ienep diedojt sidá:
Válde aktijvuodav ietjat skåvlåjn.
Ienebuv máhtá låhkåt mæhttabielijn:
www.udir.no/skoleporten
Gæhttjalime galggi tjadáduvvat 37.
vahkos 46. vahko loahppaj
fáladagáv oadtjot maññela oadtjot
Biejve/biejvijt:
Makkár gæhttjalime:
Gasskabiejve 12.09.
jahkedásse
Ragátmáno 17.-21.b.
Elektr.
gæhttjalime
Ragátmáno 24.-28.b.
Gålgådismáno 15.-19.b.
Gålg.máno 22. biejves gitta
basádismáno 2. bæjvváj
Gæhttjalimájgge låhkåmin ja riekknimin le 90 minuhta, madin ieŋgilsgæhttjalibme vihpá 60 minuhta.
Ålgusvattedum biehtsemánon 2012
Æjgádijda gejn li máná 5., 8. ja 9. dásen
Ma li nasjonála gæhttjalime, ja manen
li miján nasjonála gæhttjalime?
Nasjonála gæhttjalime galggi árvustallat
makta skåvllå vuorbástuvvá oahppe
vuodomáhtov låhkåmin ja riekknimin
ja muhtem mudduj ieŋŋilsgielan
Vuodulasj máhto li:
• digitála nævojt adnet
Dá tjehpudagá li ájnnasa oahppamij
ja åvddånahttemij juohkka fágan ja
li ájnnasa mij guosská gåktu oahppe
skåvlån rijbbi, ja maŋŋela iellemin.
ælla gæhttjalime fágajn dárogiella,
sámegiella ja matematihkka, ájnat
låhkåm ja riekknim vuodulasj máhtton
fágaj rastá.
Ieŋŋils gæhttjalime
tjalmostahttá låhkåmdádjadusáv,
báhkoboanndudagáv ja grammatihkav.
Skåvllå hæhttu gehtjastit diedojt
gæhttjalimijs aktan ietjá diedoj oahppij
Gæhttjalime galggi ávkken ájnegis
oahppe åvddånahttemij aktisasjbarggon
åhpadiddje, oahppe ja ållessjattuga
Gudi galggi gæhttjalimijt tjadádit ja
makkár gæhttjalimijt galggi oahppe
válldet?
Nasjonála gæhttjalime tjadáduvvi 5., 8.
ja 9. dásen.
Oajvvenjuolgadus le gájka
oahppe galggi oassálasstet.
Ierit bessam
rektoris mierreduvvá.
Máhttá bessat jus
• le oahppe guhtimuttjan le riektá
sierraåhpadibmáj jali oahppe riektájn
sierra dárogielåhpadibmáj,
ja gånnå sæmmi båttå
• le tjielgas gæhttjalimbåhtusa e heva
åhpadimev vájkkuda
Vájku oahppen le riektá bessat,
de máhttá oahppe iesj jali dådja
æjgádin ajtu mierredit oahppe galggá
5. ja 8. dáse oahppe galggi nasjonála
riekknimin ja ieŋŋilsgielan.
Oahppe 9.
dásen galggi nasjonála gæhttjalimijt
tjadádit låhkåmin ja riekknimin.
Dá
gæhttjalime li sæmmi degu 8. dáse
Oahppe 5., 8. ja 9. dásen gejn le nuortta-,
oarjje- ja julevsámegiella vuostasjgiellan
galggi tjadádit nasjonála gæhttjalimijt
Ieŋŋils ja riekknim li elektråvnålasj
Låhkåmgæhttjalime
tjadáduvvi páhppára nanna.
Makkir dahkamusá galggi oahppe
Gæhttjalime li moaddaválljimdahka-
musá ja rabás dahkamusá.
dahkamusájn galggi oahppe ietjasa
bágoj jali tállaj vásstedit, madi
moaddaválljimdahkamusá galggi
oahppe válljit avtav jali moadda
Gæhttjalime båhtusa galggi vaddet
diedojt oahppij birra juohkka dásen.
Danen li gæhttjalimijn álkkes, mutták ja
gássjelis dahkamusá.
Oahppodirektoráhta næhttabielijn
ma nasjonála gæhttjalimijn aneduvvi.
Dánna gávnnuji aj åvdep elektråvnålasj
dahkamusá ieŋŋilsgielan ja riekknimin.
Gudi bessi båhtusijt ávkkit?
Oahppe ja æjgáda galggi diedov
åhpadiddjes oadtjot gæhttjalime
båhtusij birra gå da li gárvvása.
Suohkanij ja fylkaj båhtusa almoduvvi
mijá næhttabielen Skoleporten.
Ep
skåvlåj båhtusijt almodi.
Skåvlå ja
suohkana máhtti válljit ietjasa båhtusijt
almodit.
Almodimláhka gájbbet hæhttup
skåvlåj båhtusijt vaddet gå gatját
bessat oahpásmuvvat.
Ájnna
tjuoldos le jus ájnegis oahppe máhtti
identifiseriduvvat.
Danen gávnná ájnegis
skåvlåj båhtusijt avijsajn ja næhttabielijn.
Rektor ja suohkan bessi skåvlå båhtusijt
gæhttjat.
Dá båhtusa galggi aneduvvat
váj oahppe oahppamav buoret.
Åhpadiddje ja skåvllå e besa ájnegis
oahppe båhtusijt almodit.
Válde aktijvuodav duv skåvlåjn.
Lågå ienebut dáppe:
http://skoleporten.udir.no/
Gæhttjalime tjadáduvvi 37. vahko
rájes gitta vahkkuj 44
Oahppe gudi e besa nasjonála
gæhttjalimijt tjadádit mierredum
gæhttjalimbiejve, galggi bessat
gæhttjalimijt maŋŋela tjadádit.
Vahkko
Gæhttjalibme ja dásse
Gæhttjalimsládja
Gasskavahko ragátm.
Låhkåm 5., 8. ja 9. dáse
Ragátmáno 16.-20. b.
Elektråvnålasj
Ragátmáno 23.-27. b.
Gålgådismáno 14.-18. b.
Gålgådism.
- basádism.
Riekknim 8. ja 9. dáse
Låhkåma ja riekknima gæhttjalimájgge le 90 minuhta, madi ieŋŋils gæhttjalimájgge le 60 minuhta.
Biehtsemánon 2013
Gidá guoradallamgæhttjalimij birra
2014 gidá galggi 1., 2. ja 3. dáse oahppe
tjadádit guoradallamgæhttjalimijt
låhkåmin ja riekknimin.
Guoradallamgæhttjalime galggi skåvlås
ja åhpadiddjijs aneduvvat oahppijt
gávnatjit gudi duodde viehkev dárbahi
daj vuostasj skåvllåjagijn.
Ienemus
oahppe sjaddi stuoramus oasev
gæhttjalimes gæhppadit tjadádit, ja
soajttá moaddásij mielas la álkke.
diehti ij sjatta gæhttjalibme ållo diedojt
vaddet daj oahppij birra gejna li buorre
tjehpudagá.
Dahkamusá riekknimin máhtti liehket
buojkulvissan tállajt låhkåt, tállajt
stuorrudagá milta tjuolldet, tállagárggájt
ållidit ja plussajn ja minusijn riekknit.
Låhkåmin máhtti liehket buojkulvissan
bokstávajt tjállet, bágojt låhkåt ja
gárgadisájt låhkåt.
Gæhttjalime låhkåmin ja riekknimin ælla
gæhttjalime dárogiela ja matematihka
fágajn, ájnat vuodulasj tjehpudagájs
fágaj gaskan.
Oahppoplánan li vuodulasj
tjehpudagá návti defineriduvvam:
• máhttet låhkåt
• máhttet tjállet
• máhttet riekknit
Gájka oahppe galggi tjadádit
Gájka oahppe galggi bákkulasj
guoradallamgæhttjalimijt tjadádit.
Oahppe gudi li ierit gæhttjalimbiejven,
galggi oadtjot fálaldagáv gæhttjalimev
maŋŋela tjadádit.
Gávnnuji sierra bessamnjuolgadusá ma
guosski guoradallamgæhttjalimijda.
Juska oahppe dævddá ævtojt besatjit,
de máhttá oahppe iesj jali suv æjgáda
huoman mierredit oahppe galggá
Bákkulasj guoradallamgæhttjalime
Bákkulasj guoradallamgæhttjalime li:
• Låhkåmin 1., 2. ja 3. dásen
• Riekknimin 2. dásen
Luojvoj guoradallamgæhttjalime
Bákkulasj guoradallamgæhttjalimijda
duodden, fállá Åhpadusdirektoráhtta
luojvoj guoradallamgæhttjalimijt.
skåvllå jali skåvllåæjgát vállji luojvoj
guoradallamgæhttjalimijt tjadádit, de
galggi gájka oahppe gudi li dan guoska­
vasj dásen gæhttjalimev tjadádit.
fáladuvvi:
• Riekknimin 1. ja 3. dásen
Båhtusa ja oatsodibme
Guoradallamgæhttjalimij båhtusa e
galga Åhpadusdirektoráhttaj diede­
duvvat jalik aneduvvat skåvlåjt,
suohkanijt jali fylkajt buohtastahtátjit.
Båhtusa galggi vuostatjin sisŋelt skåvlåjn
aneduvvat åhpadimev hiebadittjat, vaj
da oahppe gudi dav dárbahi galggi
ienep bagádallamav ja dårjav oadtjot.
Tjáledum le bagádimtjálos åhpadid­
djijda, mij tjielggi gåktu gæhttjalime
båhtusa máhtti klássalanján
gåtseduvvat.
Jus båhtusa gæhttjalimes vuosedi muh­
tem oahppe duodde viehkev dárbaj, de
galggi æjgáda diededuvvat gæhttjalimij
båhtusij birra maŋŋel gå li tjadáduvvam.
Galggi aj oadtjot diehtet makkir dåjma
jåhtuj biejaduvvi.
Æjgáda máhtti skåvlåjn
guládállat jus li gatjálvisá.
Ienep diedo
Ienep diedojt guoradallamgæhttjalimij
hárráj gávna næhttabielen
http://www.udir.no/Vurdering/
Kartlegging­gs/
Máhttolåpptima oahppopládna­
tjoahkkev gávna næhttabielen
http://www.udir.no/Lareplaner/
Kunnskapsloftet/
Diedo 2014 gidá guoradallamgæhttjalimij hárráj
Dásse
Gæhttjalibme
Bákkulasj/luojvoj
1. dásse
Låhkåm
Bákkulasj
2. dásse
3. dásse
Riekknim
Luojvoj
Skåvllå/skåvllåæjgát vállji iesj goassa gæhttjalibme galggá tjadáduvvat, mierredum gæhttjalimgávda birán.
Diedo guoradallamgæhttjalimij hárráj gidá 2014
Æjgádijda gejna li máná 1., 2. ja 3. dásen
Utdanningsspeilet
GIVSEDIME HIEREDIBME
MÁNÁJ GÁRDEN ÁLGGÁ
Mánáj soapptsom -
ållessjattugij duogen
Åvddåbáhko
Vargga
gájka
smáv
máná
Vuonan li mánájgárden åvddål
skåvllåj álggi, ja moadda smáv
máná li ienemus oasev árkka-
biejves dijáj siegen gudi dåppe
barggabihtit.
Dij gasskavuodajt
tsieggibihtit mánájda ja dahka-
bihtit bargov mij le ájnas juohkka ájnna mánnáj.
Dij lihpit guovdásj huksoulmutja mánájda gudi
oahppi gå ståhki, ja ståhki gå oahppi.
Dijáj siegen
galggá siján hukso- ja oahppambirás mij le jasska
ja mij sæmmi båttå hásstal sijájt ådå lávkijda ja
væráldav guoradallat.
Ietjá ulmutjij siegen liehket le ájnas mánáj
åvddånahttemij ja oahppamij.
Mánájgárden
galggi máná bessat ståhkat ja ietjasa åvddå-
nahttet iehtjádij siegen jasska birrasin.
bagádalle sisadno le gåktu dij gudi lihpit bargge
máhttebihtit mánáj sosiála åvddånahttemav
doarjjot ja buorre psykososiála birrasav mij
givsedimev ja illastimev hieret.
Sávav sjaddá
ávkken ja arvusmahttá árkkabiejven.
Jáhkáv
tjiehpes bargge gudi ulmij gáktuj ja systemáhta-
lattjat aktan barggi, máhtti viehkken mánájda
jasska, buorre ja hávsskes mánnávuodav
hábbmit mánájgárde aktijvuodan.
Sávav vuorbev dán bargguj mij le akta
mánájgárde ájnnasamos dahkamusájs.
Dag Thomas Gisholt
Direktørra
Bagádalle sisadno ja ulmme
Gåktu bargge máhtti vuogas psykososiála
birrasa vuoksjuj barggat
Gasskavuohta ja aktijvuohta mánáj gaskan
Ráddnavuohta
Sosiála máhtto
Guládallamijn ja gielajn barggat
Aktisasjbarggo mánájgárde ja sijda gaskan
Barggij aktisasjbarggo buorre mánájgárddebirrasa gáktuj
Mánájgárdij sisano ja dahkamusáj rámmaplána milta
galggá mánájgárdde mánájda fállat hukso- ja oahppam-
birrasav mij le mánájda buorren.
Hukso mánájgárden
sisadná sihke barggij ja mánáj gasskavuohtaj ja mánáj
hukso guhtik guojmestisá.
Mánájda vaddet vejulasjvuo-
dav huvsov vuosstáj válldet ja vaddet le sosiála máhto
vuodo ja le ájnas oassen iellemájge oahppamis.
Rámmapládna javllá mánájgárden le... sebrudakdahka­
mus badjelgæhttjamav ja givsedimev árrat hieredit ja
vijddábut javllá ... sosiála máhtto le viehka ájnas vaj
hieret gássjelisvuodajt dagu badjelgæhttjam ja givse­
dibme.
Mánájgárden galggi máná liehket oassen jasska
aktijvuodas.
Dåppe galggi nubbe nuppe siegen liehket
ja sosiála máhtov åvddånahttet.
Danen le dán bagádalle
sisadno åvdemusát gåktu galggá jasska psykososiá la
birrasav ásadit.
Navti bessi máná jasska birrasin åvddå-
nahttet hásstalusáj ma li ájnegis mánnáj hieba duvvam.
Guovdátjin le gæhttjalit gåvvidit gåktu ållessjattuga
mánájt doarjji gå mánájgárddeárkkabæjvv áj oassálassti,
aktijvuodav tjadni nubbe nubbáj, aktan ståhki ja rádnas-
talli.
Æjgáda javlli sij ienemus oassáj li dudálattja dajna
fálaldagájn majt máná mánájgárden oadtju.
Valla gå
mánájgárddemánájs iesj gatját gåktu sijáj manná, de
muhtema sijájs vásstedi e soaptso, jali vásedi návrodi-
mev jali vájvedimev mánájgárden.
Báhtja javlli binne-
but soapptsu gå næjtso (Nordahl 2012).
Árkkabiejven
muhttijn tsaggáni dile ma li báktjasa jali gássjela ájne-
gis mánnáj.
Duola dagu de mánájgárddemáná muhttijn
rijddali ståhkusij badjel, ja rijddali gudi galggi duov ja
dáv rollav stågadijn.
Vásedi e besa ståhkamij oassálass-
tet jali e besa dåj iehtjádij siegen liehket.
Danen soajtti
máná hådjånit, e rat soaptso jali dåbddi ietjas návro-
dum ja vájvedum jali ålgus stieggidum.
Ájnegis máná
vásádus jur dákkir dáhpádusájs árkkabiejven le ållu
vuodulasj.
Dáv hæhttuji bargge gáhttit ja duodaj váll-
det.
Bagádalle sisadno le ållo dan birra gåktu bargge
mánájt ja sijáj gasskavuodajt gehtjadi ja gåktu iesj
máhtti buorep láhkáj viehkedit mánáj rádnastalla-
mav duola dagu ståhkadahttijn.
Dáv i makkirak láhkáj
hæhttu tjuov vot, valla galggá liehket doarjjagin bargon.
Bagádalle oajvvat ja rádijt vaddá ja konkrehta buojkulvi-
sájt buktá.
Mánájgárdde galggá mánájda jasska birrasav vaddet
ja sijájt fysihkalasj ja psyhkalasj vahágahttemis suod-
djit.
Bargge galggi mánájt várajda válldet, sebradahtte
birrasav hábbmit ja barggat dan vuoksjuj jut udnásj
mánájgárddemáná e galga illastuvvat jalik iehtjádijt
illastit idet.
Rámmaplánan tjuodtju: Mánáj iesjdåbdo
illastibme le sivvan gå givset, ij iehtjádijs berusta, ja
gå empatija vájllu.
Mánájgárdde galggá buorre dagojt
åvdedit ja barggat dan vuoksjuj jut nievres dago
e åvddå na jalik biso.
Mánáj vuododárbo mánájgárden li hukso, jasska-
vuohta, vieledibme ja aktijvuohtaj gullut, ja aktan le
barggij duogen viehkedit jut máná oadtju dájt vuodu-
lasj dárbojt gåbtjådum.
Mánáj soajttá viehka ávkken jus
li mánájgárdijn majn le alla dásse, duola dagu sosiála
máhto ja ráddnavuoda gáktuj, ja ávkke lassán kvali-
tehta milta.
Ij aktak máhte mánájgárdev buorren dahkat
aktu.
Ájnas le mánáj åvddånahttemij ja soapptsomij jut
gájka bargge, dán bagádallen ållessjattugin ja æjgádin
gåhtjoduvvam, viehkedi ja aktan barggi vaj åvddånahttá
mánájgárdev buorre kvalitehtajn.
Rámmapládna åvdet man ájnnasa ållessjattugij guotto,
máhto ja tjehpudagá mánájt iejvvit, dádjadit ja bajás-
giesset li, ja danna le sihke dálla-ja-dáppe-perspektijvva
ja boahtteájge perspektijvva.
Guottoj tsieggima bargo
baktu ja konkrehta aktisasjbargo baktu sijdaj siegen
galggi mánájgárde bargge hábbmit jasska, sebradahtte
ja arvusmahtte mánájgárddebirrasav mij givsedimev
MÁNÁJ SOAPPTSOM - ÅLLESSJATTUGIJ DUOGEN
hieret.
Dán bagádalle sisadno li iesjguhtik vuoge gåktu
dåhku ållit.
Gå galggá mánájgárde bargo kvalitehtav
buoredit de le ájnas ietjas praksisav iehtjádij siegen
ájádallat ja árvustallat, divudit ja ulmij gáktuj barg-
gat.
Dahkamusá duon bajelttjállaga vuolen Oajvvadusá
ájádalla mij ja aktisasjbargguj li dagu álggon ja arvus-
mahttemij dán bargguj.
Mánájgárdde galggá givsedimev hieredit,
valla mij le dal ájn givsedibme?
Givsedibme iesjguhtik láhkáj defineriduvvá,
valla muhtem oase iesjguhtik definisjåvnåjs li jut
• da li negatijva, fysihkalasj jali psyhkalasj dago
majt akta jali moattes nágin iehtjádij dahká/dahki
• sån guhti návroduvvá, hárdeduvvá jali ålgoduvvá,
ij gåsik besa danen gå oassen le muhtem
aktijvuodas mav iesj ij le válljim
• gássjel le ietjas bælostit gå ælla sæmmi
fámo dagu dåj iehtjádijn
Muhtema duoddiji
• dago galggi gærdoduvvat vissa ájge bále
ja guhkev vihpat
• dago li plánidum jali vasje
Gå mánáv iejvviv, de ulmutjav iejvviv.
Anne-Cath Vestly
Bargge tsieggiji gasskavuodajt mánájda
Moadda mánájda le mánájgárddáj álgget viehka
stuor ra målssom.
Bargge hæhttuji mánájt viehkedit
dán ådå, sosiála aktijvuohtaj hárjjánit.
Ájnas le bargge
dættov biedjá juohkka ájnna mánnáj oahpásmuvvat.
Ållessjattuga hæhttuji ájnegisáv vuojnnet, ja liehket
gierddisa juohkkahattjajn.
Smáv máná dárbahi stuo-
ves dilev, suojev ja jasskavuodav gå galggi iehtjádij
lahka lieh ket.
Danen máná dárbahi liekkos, sensitijva
ja arvus mahtte huvsov mánájgárde barggijs.
Buorre
vásádusá jasska gasskavuodaj baktu nanniji máná
iesjdåbdov, soapptsomav laset ja buoredi vuogas åvddå-
nahttemav.
Gå mánná dåbddå ietjas jasskan ja buora-
git várajda válde dum, de le oahppama ja nagádime
vuodo buoremus.
Mánáj ja ållessjattugij gasskavuohta
ja mánáj gaskanisá li guovdátjin jus galggá mánájda
vuogas psykososiála mánájgárddebirrasav åvddånahttet
ja sihkarasstet.
Bargge galggi juohkka mánáv giehtadal-
lat subjæktan ietjas iellemin, ja sujna le riektá ietjas
sierra vásádusværáldij, ja galggá bessat ietjas árkka-
biejvev vájkkudit (Bae, 2009).
Bargge galggi ájnegis
mánáv vieledit sæmmi båttå dagu dåjmalattjat barggi
vaj juohkkahasj mánájs galggá dåbddåt buorre aktisasj-
vuohtaj gullu.
Givsedime hieredime barggo mánájgárden álggá
Givsedibme ájnegattjav illas ja dat le vuosstáj riektáj
vieleduvvat ja jasska liehket.
Mánájgárdde le ájnas
arena gånnå máhttá illastimev hieredit.
Bargge hæhttuji
doarjjot gå máná gasskavuodajt tsieggiji, rádnastalli ja
åttjudi ja vijddásappot åvddånahtti tjehpudagájt ma
sijáj rádnastallamav jasskan ja buorren dahká.
Mánáj
sosiála åvddånahttemprosæssa galggá doarjoduvvat
empáhtalasj ja oassálasste ållessjattugijs gudi li tjieh pe
aktijvuodaj gáktuj.
Bargge dåhkkidi mánáj vásádusájt
gå iehtjádijt iejvviji, viehkedi daj birra ájádallat ja
doarjju mánáj rievddam- ja åvddånahttemprosessajt.
Ulmme le jasska ja vuogas psykososiála mánájgárdde-
birás mij hieret nievres dábijt dabrijdimes ájge nalluj.
Mánájgárdde mij åvdet buorre psykososiála birrasav,
sæmmi båttå badjelgæhttjamav ja givsedimev hieret.
Systemáhtalasj ja guhkesájggásasj
bargos le ávkke
Duodden jådediddjáj de hæhttu mánájgárddeæjgát
aj psykososiála birrasav vuorodit.
Bargge adni ietjasa
tjoahkki dum máhtov ja fágalasj dádjadusáv gå plániji ja
tjadádi dáv bargov man ulmme le mánáj sosiála åvddå-
nahttemav doarjjot ja buorre psykososiála mánájgárdde-
birrasav hábbmit.
Dákkir sebradahtte birrasav dahkat
buorij avtastallamvuogij soajttá sisadnet ájnegis máná,
juohkusa mánájs jali ålles mánájgárddebirrasav.
hæhttu juohkkahasj agev barggat guhka ájge nalluj.
Jådediddjen le guovdásj roalla prosessa jådediddjen.
Vaj galggá sihkarasstet barggo sjaddá systemáhtalasj ja
guhkesájggásasj, de le ájnas bargov vuojnnusij buktet
mánájgárde plánajn.
Bargge hæhttuji bargov ålles ájge
árvustallat.
Máná dárbahi ållessjattugijt gudi li lahka
Guotto mánájda guojmmealmatjin åvddån båhti gåktu
bargge sijájt dåhkkidi.
Máná dárbahi vuojnnut, gullut ja
duodastusájt oadtjot.
Tjiehpes, liekkos ållessjattuga gudi
li lahka le mánáj soapptsoma vuodon mánáj gárden.
Vuohke gåktu ållessjattuk mánáv vásstet ja duodas le
viehka ájnas dasi gåktu mánná ietjas váset.
ja máná aktijvuoda kvalitehtta le viehka ájnas.
galgalulujin bæjválasj huvsov ja rutijnajt hiebadit vaj dá
sjaddi hávsskes vásádusá ájnegis mánnáj.
Ållessjattuk
ávvudallá máná bierggima badjel suv siegen.
Avta
jagák Kim ja nielje jagák Ánná máhtte ba goarssástallat
moattet smáv lávkes árkkabiejven, ja ájnas le duodastit
máná ietjas, sierralágásj vásádusájt.
Ållessjattuk guhti
le sajenis duodas válldá dav majt mánná sisi buktá,
dajna máná siegen joarkká ja vijmak hásstal mánáv vaj
vil ienep buktá ja vejulasjvuoda lassáni.
Gåktu bargge máhtti vuogas
psykososiála birrasa vuoksjuj barggat
Ållessjattuga li ehtalasj roallamodella mánájda
Vuodulasj árvo mánájgárden li duola dagu aktij-
vuohta, hukso, guojmmeåvdåsvásstádus, solidaritehtta,
gierddis vuohta, vieledibme, avtaárvvo ja riektá liehket
iesjguhtiklágásj.
Juohkka barggen le, rållamodællan,
sierralágásj åvdåsvásstádus mánájgárde árvvovuodov
tjuovvot ja åvdedit.
Sij galggi ájnegis mánáv doarjjot
ja huksat duodden dasi jut hábbmiji jasska ja sæmmi
båttå hásstaliddje sajev gånnå bæssá rádnastallat ja
aktisasjvuohtaj gullut.
Bargge bæjválattjat vuosedi sij
mánájt vieledi ja gierddi.
Vuojnnusij bukti juohkkahat-
tjan le ietjanis árvvo ja riektá sierra vuojnojda.
Navti
ållessjattuga sjaddi ájnas åvddågåvven mánájda.
Máná
árrat ájttsi sij ælla sæmmilágátja ja ulmutjahtti iesjguhtik
Álu dákkir ássjij birra oavdduhi ja ihkap muht-
tijn nágin iehtjádav snivva gehtjadi, javlli juojddáv dån
nuppe birra jali gatjádalli.
Ållessjattuga hæhttuji mánáj
gávnnusijt duodastit ja rahpasa liehket dáj sieradusáj
Ságastit mánáj dan birra massta sij berusti,
ja vaddit konkrehta vásstádusájt ma li hiebaduvvam
mánáj álldarij ja man ålov dádjadi.
De sjaddá álkkep
mánájda dádjadit, ja navti ehtalasj diedulasjvuodav
ja ietjasa ehtalasj guottojt åvddånahttet.
Ållessjattugij
diedulasjvuohta ietjasa ulmutjahttema gáktuj le ájnas
gå galggi mánájda åvddågåvven liehket.
Makta bargge
guhtik guojmesa ja mánájt vieledi, boahtá åvddån gåktu
nubbe nuppev giehtadalli ja adni.
Máná vuojnni, gulli,
ja ájttsi ienep gå ållessjattuga muhttijn jáhkki.
hæhttuji bargge gáhttit majt javlli, ja gåktu gaskanisá
ságasti gå máná li lahkusin.
Buorre rollemodella e goas-
sak vastet sáhkada avtak birra, lehkusa máná, æjgáda
jali barggoguojme.
Sij li empáhtalattja.
Stuorra sieradus le mánás tjajmmat jali
suv siegen tjajmmat
Luondo bieles máná ájttsi gåktu ållessjattuga sijáj
ulmutjahtti ja sijá birra sáhkadi.
Jus duola dagu
muhtem ållessjattuk álu nammat avta máná namáv gå
rijdo tsahkká ni, de dat nammaduvvam mánná soajttá
vásedit sån aneduvvá skælmman ja uhtsep árvvus-
attjan.
Ja soabmása soajtti tjabu dáv gåvåv allasisá aj
adopteriji.
Ietjá máná gudi dáv vuojnni ja gulli soajt tá
duodaj válldi juojddáv dájs guottojs massta gietjijt
gulli.
Ja dát namma dum mánná de soajttá sjaddá
uhtsep árvvusasj ståhkamráddnan.
Danen ij goassak
galga vastet mánájda jali mánáj birra ságastit jali sijájt
juoktá karakteriserit.
Sæmmi láhkáj le sijájs tjajmmat
ja ironi ja.
Dat soajttá mánáj iesjdåbdov vahágahttet ja
mánáj árkka biejvev dårvodibmen ja urmmagin dahkat,
ja navti soajttá ålles juohkusa birás biejsteduvvá.
Máná sihti ietjasa árkkabiejvev vájkkudit
Ållessjattuk galggá máná guládallamsignálajt vuojn-
net, dajt dålkkut ja mánájn guládallat suv premissaj
Ájnegisáj iesjdåbdduj, mentála varresvuohtaj ja
iehtjádij aktijvuohtaj le ájnas jut iehtjáda dádjadi suv
ájggomusájt juogu dal li bágoj jali rumájgielajn javladuv-
vam.
Barggij dahkamusá li juohkka diŋŋga hukso- ja
oahppam dilijs gitta iehpeformála aktisasjvuohtaj mánáj
árkkabæjvvás asj dagoj, ståhkama ja tuvraj baktu.
vas galggi bessat fáron mierredit mánájgárddebiejve
sisanov.
Sijá soapptsom le dan duogen jut bargge sijájt
gulli ja vuojn ni rumájgiela ja gulldalime baktu vaj sijá
"jienav" árkkabiejven gulli.
Duola dagu javlli máná
sij sihti sæbrrat mánájgárde guovdásj dåjmajt plánit
ja árvustallat, ja sij sihti aj iesj mierredit makta galggi
dájda dåjmajda oassálasstet (Bratterud aktan iehtjá-
Ietjá buojkulvis le máná javlli muhttijn ij le
hávsske jali tjabu balláji gå bælkkudalli.
Danen sihti
ållessjattuga sidjij galggi dábálasj jienajn ságastit.
E ga
lijkku iehtjáda gulli ållessjattuga sidjij suhtti.
Danen le
ájnas jut bargge ájádalli gåktu ulmutjahtti, sijá rållav ja
ulmutjahttemav ja dáv árvustalli daj dárboj ja sávadusáj
gáktuj ma mánájn li.
Juohkka ållessjattuk vásstet bisodit
luohtádusáv væráldij majna mánná le riegádam.
Friddja Knut Løgstrupa milta
Máná dárbahi aktijvuodav ållessjattugij
Muhtem máná javlli vásedi ållessjattuga ælla ållema
rájen gå dárbahi aktijvuodav sijáj.
Soajttá stuorra
hássta lus barggijda ållit juohkka ássjev.
Sierraláhkáj
råhtos ájgijn gånnå ållo sæmmi bále dáhpáduvvá dagu
gå praktihkalasj dahkamusá dáhpáduvvi sæmmi buohta
gå máná huvsov dárbahi.
Danen le viehka ájnas buorre
rutijnajt ásadit vaj máná bessi ållessjattugij lahka.
Ájádallit gåktu máhttebihtit biejvev buoremus láhkáj
hiebadit vaj máná nav ålov gå máhttelis máhtti didjij
boahtet gå dárbahi.
Árvustallit rutijnajt duolloj dálloj ja
åhtsit gåktu máhttebihtit sajen liehket mánájda.
Oajvvadusá ájádallamij ja aktisasjbargguj
A. Majt galga/galggabihtit dahkat vaj juohkka máná gasskavuodav
buoredihpit?
Dagá muhtem listav dåjmaj majt sidá/sihtabihtit
gæhttjalit.
Á. Gåktu galga/galggabihtit viehkedit vaj ådå mánájgárddemáná,
nuoramusá sierraláhkáj sebradahteduvvi aktisasjvuohtaj?
B. Gehtja masi máná lijkkuji, ja majt sihti ienep dahkat mánájgárden.
D. Gehtja majna máná e soaptso mánájgárden.
Aloda stuoráp
mánájgárddemánájt tjielggit majt javlli, gå dán birra sáhkadihpit.
E. Dagá plánav gåktu máhtá/máhttebihtit muhtema dájs dárbojs ållidit.
(Gehtja B ja D.) Tjadáda plánav, ja sáhkada mánáj tjadádijn.
F. Mij dijájt hieret sajenihtte liehket mánájda árkkabiejven?
Gåktu máhttebihtit dilev buoredit?
G. Ságastit gaskanihtte mij le ieridis suohttasa ja ironija gaskan.
H. Guorrasit majt máhttebihtit/galggabihtit dahkat jus vásedihpit
muhtem vastet ságas mánnáj jali máná birra.
I. Ságastit gåktu máhttebihtit buorre åvddågåvå baktu vielediddje
ja gierddis ulmutjahttemav åvdedit.
Mánájda galggá ságastit sæmmi
láhkáj dagu gájka iehtjádijda.
Mánájgárdde galggá jasska ja hásstaliddje
sadje mánájda
Máná galggi ávvudallat ja hávsskudallat ietjá mánáj sie
gen árkkabiejvedåjmaj, ståhkusij ja oahppamin mánáj-
gárden.
Máná gasskavuodajt åhtsåli ja vuoj nojt hábbmiji
gitta dallutjis gå dán væráldij båhti.
Mánájgárddemáná
li sosiála dåjmadiddje gudi ietja vieh kedi ietjas ja ieh-
tjádij oahppamij ja soapptsomij.
Mánáj moattebelak åvddånahttem
dáhpáduvvá iehtjádij siegen
Jus galggá sosiála aktijvuodajt ja prosessajt dádjadit
ja sosiála máhtojt buktet de dat gájbbet aktisasjvuoda
åtsådallamav ja oassálasstemav.
Máná dárbahi arvus-
mahtte aktijvuodajn liehket jus galggi buoremus láhkáj
Huksodilij, ståhkama ja oahppama tjadá
iehtjádij aktiduvvá, ietjá bágoj javladum gájka bæjvvás-
asj dilijn mánájgárden.
Máná oahppi iehtjádij siegen
lieh ket ájnegis vásádusáj, gæhttjaladdamij ja åtsådalla-
mij baktu.
Duola dagu de åvddåni ájádusá ietjasa dagoj
ja ulmutjahttema birra dan vuodon massta ietja åtså-
dalli.
Máná galggi oahppat ietjasa ja guhtik guojmesa
várajda válldet.
Vaj galggi iehtjádijt huksat ja ehtalasj
tjielggi dum láhkáj válljit de máná dárbahi iehtjádij
siegen bessat máhtojt ja tjehpudagájt åvddånahttet.
Iehtjádij siegen juojddáv nahkat le mávsulasj oasse
árkka biejves.
Gå máná li aktan, de li bargge oassálasste
huksoulmutjijt
gudi
nahki
sijá
guládallam signálajt vuojnnet ja dádjadit.
galggi oassálasstet mánájgárddemánáj árkkabæjv-
váj ja sijájt doarjjot.
Danen gåvvidip barggij sajev,
rållav ja viehkev aj dán kapihttalin mij sisadná mánáj
gasskavuoda tsieggimav, gasskavuodajt ja sosiála aktij-
vuodav gaskanisá.
Bargge li guovdásj ressurssa gå
ie tjasa ræjddon adni gå mánáj barggi.
Liekkos, huvsu-
lasj ållessjattuga gudi juohkka hattjav vuojnni, duodasti
ja dåhkkidi li ájnas oasse máná sosiála oahppamis ietjá
mánáj siegen.
Máná dárbahi rájájt majt dádjadi
Máná bierriji bessat oassálasstet hábbmit dárbulasj
rájájt ja njuolgadusájt mánájgárde sæbrástallamin.
árkkabiejve birástagá dádjaduvvi ja árvvon aneduvvi.
Ållessjattuga gaskosti aktisasj, tjielgas ja dádjadahtte
njuolgadusájt ja rájájt mánájda, ja gájka bargge dajt
åskåldisát árkkabiejven tjuovvu.
Gáhtti val ráje muht-
tijn mierreduvvi diles ja ulmutjis.
Ållessjattuga tjielggasit
bágoj ja dagoj baktu vuosedi majt árvvon adni, ja siján
li positijva ráje ja njuolgadusá mánáj siegen.
Bargge gehtjadi mánáj aktijvuodav
Gå bargge mánájt gehtjadi de oadtju viehka moadda
vuogas diedo ma li dárbulattja vaj mánáj åvddånahtte-
mav doarjju.
Galggi mánájt ålles ájge gehtjadit, ja de
hæhttuji liehket gåhtsemin.
Ållessjattuga gudi berusti
ja dåjmalattjat mánáj arenan oassálassti, bessi buorak
láhkáj gehtjadit ja gullat mij dáhpáduvvá sijá aktij-
vuodan.
Máná gudi subtsasti iehtjádijs návroduvvi
jali givseduvvi, javlli dát álu dáhpáduvvá dakkir sajijn
gånnå ållessjattuga ælla.
Danen le ájnas fysihkalasj
birra sav hiebadit vaj várddasin sjaddá.
liehket diedulattja ja ájádallat mánájjuohkusa sosiála
prosessaj birra.
Mánáj vásádus galggá álggo ja vuodo
gåktu ållessjattuk mánáv vállji viehkedit ja vijddásappot
gå galggá åvddånahttemav doarjjot.
Muhttijn árvvet juo mij le dáhpáduvvamin
Bargge hæhttuji gæhttjalit ájttsat juo gå mánáj aktij-
vuohta tjadnu ja nievrep guovlluj manná.
ájttsa ma vuodo le álu åtsådallam.
Ihkap dábálasj le
Lars hådjån jus hilgoduvvá, ja de tjierru ja viehká tjieh-
kát.
Ihkap Liv, gå moaret gå Vilde dinosaurav válldá,
sjaddá gássket ja ruohkkat.
Ållessjattuk gæhttjal dáv
juo åvddå giehtaj gáhttit ja doarjjot.
Návti máhttá mánná
Gasskavuoda ja aktijvuohta
mánáj gaskan
iesj viehkev oadtjot dádjadit gå tsahkkán.
Ájnas le
máná dåbdojt jur dalloj duodastit.
Mánná galggá bessat
hådjå nit jali suhttat.
Valla dav majt mánná dahká ij
ållessjattuk galga dåhkkidit.
Ij le vuogas bádan vaddet,
ja ij le dåhkkidahtte iehtjádijt vahágahttet vaj báktjani.
Åvddålijguovlluj bargge gæhttjali modellerit ja åvddån
låggŋit ietjá vuogijt ma luluji vejulasj strategijan mánnáj
maŋenagi.
Máná muhttijn dárbahi ållessjattugijt
gudi fátta válldi
Ij aktak mánájgárdde máhte ållåsit hieredit muhttijn
hæhkkat soames tjiektjá jali tsábbmá, návrot jali ålgol-
dahttá, valla bargge gudi dåppe li hæhttuji dájt dáhpá-
dusájt giehtadallat.
Vuostatjin hæhttuji máná iesj oadtjot
ájgev ganugit jali ulmutjahttemav rievddat.
Sæmmi
båttå le ållessjattugij duogen jåhtelit ganugahttet dáhpá-
dusájt gånnå iehtjáda gierddi juogu de fysihkalattjat jali
psyhkalattjat.
Ållessjattuga hæhttuji berustit ja dåhkki-
dit mánáj dåbdojt já vásádusájt majt jur dalloj gåv-
vidi.
Máná dárbahi huvsulasj ållessjattugijt gudi sidjij
vaddi vejulasjvuodav ietjasa dåbdojda oahpásmuvvat,
vaj máná ájge nalluj iesj galggi nahkat dåbdojt identi-
fiserit ja vuojnnusij buktet ja dajt nahkat giehtadallat.
Galggá val javllat ij le dåhkkidahtte gå iehtjádij vuosstij
bahájt dahki, ja dættoda juohkkahattja duogen le máná
mánájgárden soapptsu.
Ij la val ulmme juohk kahasj
galggá avtalágásj, valla farra mánájt diehtten dahkat ja
sijájt doarjjot vaj aktijvuohta iehtjádij lasjma gin ja buor-
ren sjaddá ja navti ávvus.
Máná dárbahi vásedit gåktu rijdojt tjoavddet
Berustimrijdo ja fábmospela duolloj dálloj tsahkkáni
mánáj gaskan.
Bargge guhti vuojnná rijdov mánáj
gaskan, bierri álgo rájes vuorddelasstet vehi ja dib d-
det mánájt gæhttjalit iesj rijdov tjoavddet.
Jus máná e
ietja nagá rijdov tjoavddet, máhttá ållessjattuk viehke-
dit såbadiddjen ja doarjodiddjen.
Jus máná juoj ddáv
javlli, de ållessjattuk ja guoskavasj máná gulldali
juohkka hattja tjielggidusájda.
Gæhttjala ássjev juohk-
kat guovlos gehtjadit.
Ájnas le garvvet nabddemis avtak
vuojtten ja vuojtádallen.
Máná gudi li gássjelis dáhpá-
dusáv vásedam galggi bessat iejvvit ållessjattugav guhti
le jasska, sebradahtte ja buoragit sijájt várajda válldá.
Máná gudi li dahkam juojddáv majt ettjin galga, galggi
vásedit ållessjattuk ij sijájt duobbmi jali hilgo, valla
tjielgga sit diedet dát ij lim dåhkkidahtte, ja sæmmi båttå
sijáj dåbdojt dåhkkit ja vuoset vieledimev ja liekkosvuo-
Loahpe le suhttat, valla ij le loahpe tsábbmet.
Ållessjattuk galggá aj vuosedit mánnáj jáhkká.
Dibde
mánáv iesj buktet oajvvadusájt tjoavddusijda, ságastit
gaskanihtte sijáj birra ja dibddit mánájt gæhttjalit dav
tjoavddusav masi ienemusát jáhkki.
Máná gudi li baháv
dahkam dárbahi dalánagi vuojnnut ja dåhkkiduvvat
ietjá dilen majna nagádi, duola dagu iehtjádij siegen
biebbmobiev de birra jali tuvran sæmmi biejve.
mánáj ressursajt jåhtuj biedjat.
Álggo le dat majt máná
åvdutjis bukti, ja daj máhtudagáj åvddånahttemav
Máná álu válljiji strategijajt ma sidjij
dåbdduji ávkken
Moarre álu dasi gullu jut dakkár dile badjáni gånnå
ájnegis máná berustime ja dárbo båhti ietjá mánáj
vuosstij.
Jus muhtem mánná moaddi váset oadtju
gåk sihtá jus snjihtju jali vuoptajt gabes gå le moaren,
de galla soajttá dáv strategijav åvddålijguovlluj adná.
Ållessjattuk máhttá mánnáj diededit majt dákkár dahko
mierkki iehtjádijda ja mánnáj iesj.
Navti soajttá viehke-
dit mánáv ietjá láhkáj dahkat gå moarát.
Máná dárbahi strategijav gåktu rijbbat
Máná dárbahi vuogev gåk dahkat gå návroduvvi, hárde-
duvvi jali ålgoduvvi.
Moatten mánán le repertoárra mav
árkkabiejven adni.
Muhtem mánájda soajttá ávkken
ietjá mánájt gehtjadit jali ållessjattuga siegen ájádal-
lat muhtem strategijaj birra vaj nahká ietjas strategijajt
vijddá but åvddånahttet.
Duola dagu rájáv biedjat jus
juoga sjaddá ilá ållo jali unudis.
De máhttá vuosedit
dån/dåj iehtjádijda ganugit galggi, ierit mannat iesj ja/jali
viehkev ållessjattugis anodit.
Máná máhtti aj gæhttjalit
iesj åvdåsvásstádusáv válldet navti vaj iehtjádij åvdås
ållessjattugav åhtsi.
Navti máná hárjjáni morála åvdås-
vásstádusáv válldet.
Gå máná ietjá láhkáj ulmutjahttáji
de soajttá mærkkan e soaptso
Bargge hæhttuji nahkat dåbddåt nievres aktijvuoda
mer kajt ja dåjmalattjat barggat vaj dá e åvddåna jali
vi bá.
Mánájt gehtjadi ájge tjadá ja berusti jus sijá ulmut-
Mánájt ij iehtse jurra dan diehti gå máná li,
ájnat gå sijáj rádnastallá gå sijájt bajásgæssá.
Gabriel García Márquez
jahttem muhttijn rievddá.
Ájge miehtáj sij ham vuojnni
mánájt ja vuojnni jus ietjá láhkáj ulmutjahttáji.
Dábálasj
mærkka mánán ij le buorre dille, le gå mánájgárddáj e
sidá.
Ietjá merka soajtti liehket máná gudi ietján li ávon
ja mihá, sjávvuni, hådjåni ja aktu soapptsu.
Dåjmalasj
máná soajtti ståhkamis ieret giesset, binnep aktij vuo-
dav válldet ja passijva sjaddat.
Mánná guhti åvdd åla le
buoragit ietjá mánáj aktijdam, soajttá juolodis sjaddá,
birra viehkal, sjuddi, iehtjádij ståhkusijt biejsstet ja
gierddamahtesvuodav vuosedit ja suhttat.
soajttá vájbbi ja nagerduvvi, ållessjattugijda girmmodi
jali ienebut tjierru gå åvddåla.
Iehtjádijn soajttá gássje-
lisvuoda bårråt jali oadet.
Návrrot, hárddet jali ålgodit le agev
subjektijva ássje
Mánná hæhttu iesj bessat subtsastit gåktu dille mánáj-
gárden le.
Unnemus máná e bágoj buvte subtsas tit jus
juoga le buorre, bávtjas jali gássjel, valla rubmahijn ja
iehpeverbála guládallamvuogij máhtti subtsastit gåktu
árkkabiejvve le.
Maŋenagi bukti máná ienebut subtsastit
gåktu sijá dåbdo, dárbo ja ájádusá li.
Ållessjattuga máhtti
sijáj ságastit gåktu sijá dille le, majna ihkap e soaptso,
jali mij sijá mielas le bávtjas jali gássjel mánájgárden.
Ienemus vuorrasap mánáj bessi ållessjattu ga giehttot
dan birra majt vuojnni, dan birra mánáj ságastit.
Valla
gáhttijit val stuoráp mánájda aj soajttá gássjel ájádusájt
ja dåbdojt tjielggit.
Muhtema soajttá e besa javllat dav
majt sihti juohkusin gånnå li moadda máná, iehtjáda
ihkap e ájtsa dåhkki iehtjádij ságastit gássjelisvuodaj
birra jali ihkap e sida avtanik ságastit dán birra.
Ihkap
e ga nagá bágoj javllat e soaptso, jali mij dat vihken le.
Bargge vuojnni mánáj rumájgielav, mimihkav, dåbdoj
åvddånbuktemav ja gåktu iehtjádij aktidi.
Gæhttjali
mánáj ságastit, gulldali majt javlli ja biedji dættov gávn-
nat majt máná ajtu gæhttjali javllat.
Máná dárbahi ållessjattugijt gudi
åvdåsvásstádusáv válldi
Mánná guhti návroduvvá jali vájveduvvá, ij le dasi
sivvan, ja mánná gev ståhkusis ålgodi jali illasti ij ga
dan åvdås vássteda.
Agev le barggij åvdåsvásstá-
dus dákkir gássjelisvuodajt giehtadallat mánájgárden.
Ållessjattugij duogen le aj várajda válldet dav mánáv
guhti le bahájt dahkam, suv sebradahttet ja viehkedit
aktijvuohtaj.
A. Makkir hásstalusá vuojnnebihtit mánáj aktivuodan?
Massta bierribihtit dálla berustit?
Á. Majt dagá/dahkabihtit jus muhtem mánná javllá ij soaptso?
Válljit muhtem dåjmajt.
Tjadádit dájt dåjmajt.
Gåktu da doajmmi?
Ráddnavuohta le ájnas mánájda vájku
man vuorrasa li
Rádnastallam le æjvvalit aktijvuodan gånnå ájne-
gis dåbddå ietjas dåhkkiduvvam ja árvvon anedum
jur navti gåktu sån le.
Nuoramus máná li aj buorre
rádna, ja moadda máná javlli gájk buoremus mánájgár-
dijn le ietjá mánájt iejvvit ja ietjasa rádnaj ståhkat.
Ráddnavuohta mierkki máná dåbddi aktijvuodav ja
oassálasstemav massta vas vuogas iesjdåbddo badján.
Juohkusij gullut vaddá mánáj jasskavuodav ja sosiála
tjadnusav.
Vásádusá ietjá mánáj siegen soajttá gæjnno
ådå ráddnavuodajda.
Ráddnan sjaddat ja bissot le ájnas
oasse sosialiserimprosessas ja nievres åvddånahttemav
Juohkka mánán galgaluluj edesik akta ráddna
Muhtem máná javlli siján ælla ståhkamrádna mánáj-
Gå diehtep man ájnas ráddnavuohta le, de
ep máhte dåssju dåhkkidit muhtema vásedi siján ælla
rádna jali dåbddi aktuvuodav.
Guovdásj dahkamus
barggijda le mánájt viehkedit nubbe nubbáj aktidit.
Ållessjattuga máhtti duola dagu gåhttjot mánájt gudi
dábálattjat e aktan ståga muhtem aktisasj doajmmaj
jali ståhkusij, jali máhtti ådå ráddnavuodajt alodit gå
målsodimlanján rievddadi jali rájdov tuvrajn målsudi.
Vásádusá smáv juohkusijn åssudagáj rastá soajtti aj
álggon ådå aktivuodaj da ja rádnastallamij.
galla gehtjadit dákkir ådå ráddnavuoda soajtti rasje.
Bargge gudi snivva tjuovvu ájttsi gå máná ådå rádnajt
gávnni ja gáhttiji dákkir prosessajt massimis.
De ij galga
juohkusij da juohket vaj mánájt ierit, jali sijájt fássta
sajij da biedjat biebbmobievden jali æjvvalimsajen.
Ij lim galla aktak rádnaj dagá sihtat
viessot vájku lidjin gájka ietjá buore.
Aristoteles
Majt máhtá/máhttebihtit dahkat mánáj ráddnavuodav doarjotjit?
Sosiála máhtto le tjoavdos
hávsskes mánájgárddáj
Máná li riegádam sosiála, ja ållessjattugij ja iehtjádij
guládalli sihke rubmahijn ja gielajn.
sisadná buktet guládallat ja iehtjádij siegen doajmmat
iesguhtik aktijvuodan.
Dát máhtto le guovdátjin vaj ájne-
gis mánná galggá vuorbástuvvat ja hávsskudallat, ja vaj
galggá árvvon aneduvvat ráddnan ja avtaárvvusattjat
ietjá mánáj siegen oassálasstet.
Mánná guhti buoragit
dåj iehtjádij siegen bierggi, máhttá sihke aktisasjvuohtaj
hiebadit ja vuojnnusin liehket sajenis.
Dutkam vuoset
mánáj tjehpudahka rádnastahttját le lahkasit tjanádum
sijá sosiála máhttuj.
Sosiála máhtto le muhtem tjoahkke
tjehpudagájs ma luondulattjat mánáj aktivuohtaj gulluji,
duola dagu iesjdåbddo, empatija, prososiála ulmutjaht-
tem, ietjastallam ja iesjkontrolla.
Makkir tjehpudagá li
ávkken le dile ja aktijvuoda duogen.
Ållessjattugij aktij-
vuodajn mánájgárden åvddånahtti máná dav sosiála
máhtov mav dárbahi ietjá ulmutjijda ållåsit.
Moallánagáj tjielggidusá ma luluji ávkken barggij tjielggidussaj
sosiála máhto gáktuj
• iesjdåbddo: dåbddåt ietjas árvov, ietjas dåhkkidit, dåbddåt ietjas
dåhkkiduvvam, sisŋálasj gievrrudagáv dåbddåt ja buorre miella allasis
• empatija: iehtjádij vuojnojt, ájádusájt ja dåbdojt dádjadit, nahkat
iehtjádij dilev dádjadit, ármestit, vieledit ja dåbdojt dålkkut ja dádjadit
• prososiála ulmutjahttem: gå dujna li buorre, sosiála guotto ja gå
nagá duola dagu måvtåstuhttet, berustit, huksat, viehkedit ja
iehtjádij juogadit
• ietjastallam: ietjas ja ietjas vuojnojt buorre láhkáj buktet, duosstat
juogosdættov vuosteldit, álgadit ja oassálasstet ståhkusijda ja
ságastallamijda ma juo li jådon, oassálasstet váni gatjádallamis ja
iehtjádijt gåhttjot fárruj
• iesjkontrolla: iesjguhtik dilláj hiebadit, rijdojt tjoavddet ja ietjas
dárbojt ja hálojt binnedit dakkir dilijn gånnå kompromissa, vuoro ja
aktisasj mærrádusá gájbbeduvvi.
Empatija le guovdásj máhtto mánájgárden
Empatija le makta buktá iehtjáda dilev dádjadit ja gåktu
sujna le.
Sån guhti le empáhtalasj nahka ieridit ietjasa
ja iehtjádij ájádusáj ja dåbdoj gaskan.
Navti nahká
dádjadit nágin ietjes máhttá vissa dáhpádusáv vásedit
ietjá láhkáj gå dån iesj.
Empahtalasj ulmusj ij dåssju
nagá vuojnnet jus nágin ietjes le håjen jali ávon, valla aj
manen dahká nuovti ja návti.
Mánájgárden dat sisadná
máná dåbddi juojddáv, duola dagu báktjani tjoajven
gå vuojnni nágin ietjes le håjen, jali gå vuojnni nágin
iehtjádav báktji.
Dát le ållu vuodon mánáj aktivuodan.
Empatijav álu vuojnná dagoj baktu.
Máná soajtti usju-
dallat iesj lidjin máhttet dahkat juojddáv muhtem dilen
mij le iehtjádij låssåt.
Empatija baktu máná buorebut
nubbe nuppijn guládalli, huksi ja viehkedi.
galggi nubbe nuppe lahka boahtet de hæhttu návti
lieh ket.
Ájnas le aj empatijav iehtjádijs vásedit iesj-
guhtik aktijvuodan.
Máná empatija åvddån bæjválasj
åtsådalla mijs.
Ållessjattuga vuosedi sij mánáj prososiála
dagojt dåhkkidi.
Buojkulvis gåktu máhttá sosiála máhtujn
barggat mánájgárden
Gájkin åvdemusát åvddån mánáj sosiála máhtto
bæjválasj, iehpeformála aktijvuodan iehtjádij árkka-
biejven.
Ajtu válldep fárruj muhtem buojkulvisá gåktu
muhtem mánájgárdde dættodi sosiála máhto bargov.
Dáj buojkulvisájda aktan gullu dat ållessjattuga vehi
stuoráp mánájt gåhttju ájádallat.
Máná tjielggiji ietjasa
ájádusájt, vuojnojt ja dåbdojt.
Formála ságastallama
Formála ságastallama ieridi árkkabiejve ságastalla-
mijs navti jut li plánidum ja ållessjattuk dajt jådet.
Muhtem mánájgárde dakkir metodav adni majt gåht-
tju mánájsága stallamin jali mánájtjåhkanibmen.
usjudalli ja sáhkadi árkkabiejve vásádusáj birra ja
dåbdoj ja ájádusáj birra ma li dasi tjanádum.
vuosedi gåvåjt majn li máná gudi iesjguhtik láhkáj
aktan doajmmi, jali máná gudi iesjguhtik dåbdojt
vuose di.
Dákkir ságastallamijn dárbahi máná ájgev ájá-
dalátjit.
Ájádusájda ja dåbdojda bágojt biedji ja hárjjáni
subtsastallat ja ietjas vuojnojt åvdedit.
Gå iehtjádijda
gulldali, bessi ássjev moattet bieles gehtjadit ja iehtjádij
dilev dádjadit, dat mij empatijan gåhtjoduvvá.
Goalmát
sládja le filosofalasj ságastallama.
Dákkir ságastallamij
álggo le muhtem tjuolmma, ja máná usjudalli, ságas-
talli ja vásstedi gatjálvisájda masi ælla mierredum jali
låhpalasj vásstádusá.
Ihkap gåvvågirje ja subttsasa lidjin rahpat ájádusájt
ja ságastallamav dåbdoj ja ármestime ja iesjguhtik
vejulasjvuodaj birra.
Máná bessi ságastit majt jáhkki
ulmutja ájádalli ja dåbddi.
Máhtti gæhttjalit dádjadit
dáhpádusájt maj birra gulli, ja tjielggit manen ulmutja
dahki navti gåktu dahki.
Máhtti aj bessat subtsastit majt
jáhkki dáhpáduvvá vijddásappot subttsasin, ja majt
lidjin dahkat jus ietja lidjin dav vásedam.
Dramatiserim ja rollaståhkam
Gå máná muhtem subttsasav dramatiseriji jali gå siján
li muhtem rålla stågadijn de ham iehtjádij siegen dav
dahki.
Sæmmi bále bessi rollaj ja dáhpádusáj lahka.
Navti máhttá mánáj empahtalasj máhtov buoredit.
Ållessjattuga máhtti aj rollaspelav mánájda vuosedit.
Dan sisadno máhttá muhtem guhti prososiála láhkáj
ulmutjahttá jali tjielggasit dav buvte.
Hiebadit sisanov
mánáj álldarij ja máhtudahkaj.
Kontrásta máhtti galla
liehket tjielggasa, dagu nágin guhti iehtjádij juohká ja
ietjes ij dav dagá, akta guhti viehket ja nubbe guhti
hárddov jårgit ja ierit vádtsá sujsta guhti viehkev dárbaj.
Maŋŋela galggabihtit ságastit mánáj majt li vuojnnám,
vásedam ja ájádallam.
Dibddit sijájt iesjguhtik dagojt
árvustallat ja gåhttjut tjielggit manen sijá mielas juoga
le vuogas jali håjes.
Guládallam le ájnas gå galggá dádjadit
ja dádjaduvvat
Nahkat ietjas rájájt biedjat navti jut giedajn ganugahttá
jali javllaj "ale" jus le juoga mav ij lijkku, le ájnas
guládallam tjehpudahka
mánájgárde
árkkabiejven.
Sæmmi láhkáj le guovdátjin buktet iehtjádij signálajt
dádjadit gåktu galggá jali bæssá ulmutjahttet, jali mij le
sijá rájáj rastá.
Bargge doarjju mánáv gå návti gæhttja-
laddá ietjas árkkabiejven.
Viehkeda mánáv guládallat
ietjasa dåbdojt ja ájádusájt, ietjasa sávvamijt ja dárbojt
åvddånbuktet ja iehtjádij dåbdojt, sávvamijt ja sidodijt
dålkkut.
Dási dárbahi máná ájgev iesjguhtiklágásj dilijn
gæhttjaladdat moaddi ájge tjadá.
Giella le ájnas guládallamij
Jus galggá iehtjádij siegen rijbbat de le ájnas gielav
Máná gudi e buoragit njálmálattjat guládalá,
soajtti báhtsi dåjs iehtjádijs.
Jus ij heva buvte ságastit de
soajttá dat aj le rijdoj sivvan.
Duola dagu soajttá mánná
gejn le ietjá iednegiella gå dárogiella asjmen sjaddat gå
aktak ij suv dádjada, ja ij la dat makkirak ådås gå guovte-
jagák guhti ij ájn nagá ietjas dárbojt ja sávvamijt bágoj
javllat, muhtem gaskav tsábbmá, nårddåt jali gásská gå
asjmen sjaddá jali suhttá.
Danen le gielajn dåjmalattjat
ja systemáhtalattjat barggat mánájgárden buorre strate-
gija vaj gasskavuodajt ja vuogas ja mássjke dis aktij-
vuodav åttjut mánáj gaskan gå li aktan ståhkamin.
le guovdásj oasse aktij vuodas árkkabiej ven.
máhtti bargge dilev láhtjet ságastallamijda unnep
mánájjuohkusijn gåsi gájka máná bessi oassálasstet ja
vuojnnuji ja gulluji.
Juohkka ulmusj dárbaj ståhkat.
Thomas Aquinas
Stuorra oasse mánájgárddebiejves
le ståhkam
Mánájgárdde galggá viehkken buorre mánná vuohtaj
navti vaj mánná bæssá ståhkat hávsskudallama diehti.
Ståhkam le vuodulasj iellem- ja oahppamvuohke.
Stågadijn bessi máná mielajn ja berustimijn oassálass-
Mánná guhti ståhká mánná ieridit ståhkamav ietjá
dåjmajs ja ståhkamignálajt dålkkut.
Máná gudi ståhki,
vuojŋadalli, ållåsit sæbrri ja suohtastalli iehtjádij siegen.
Stoagos le suohtastallama ja ávo ája, ja ståhkama baktu
bæssá mánná ietjas ájádusájt åvddånbuktet ja dåb-
ddåt sijá vásádusværált ajtu le dågålasj.
Vuogas sosiála
åvddånahttem dáhpáduvvá aktijvuodaj man ulmme le
avtaárvvusasjvuohta oassálasstij gaskan dagu gå ståhki.
Máná åvddånahtti ståhkammáhtudagáv
Máná galggi buktet ståhkusij sæbrrat ja dav bisodit.
Mánáj ståhkám soajttá gássjel dádjadit, ja muhtem
ståhku sa gájbbedi vásádusájt ja hárjjánimev.
máná oahppi iehtjádijs gæhttjamis stågadijn, ja dav
sij galggi bessat.
Jus galggá viehkedit mánájda buorre
ståhkammáhtudagáv åvdedit de hæhttuji bargge lieh-
ket dåppe gånnå máná ståhki.
Ållessjattuga ståhkusav
gehtjadi ja ájádalli majt vuojnni ja vásedi.
gæhttjat ståhkusa aktijvuodav ja gáhttit gåktu åvddån.
Ållessjattuga usjudalli gåktu iesj buoremus láhkáj máhtti
viehkedit, jus galggi.
Máná sihti ållessjattugijt fárruj ståhkamij
Máná álu ållessjattugijda tjuorvvu stågadijn.
- Ge muv!
Tjuorvvu mánná gå allagit suvdos jali boahtá tjerasta.
Ja jur dav ham mánná sihtá: jut galggá vuojnnut ja
ållessjattugis duodastuvvat.
Sæmmi båttå dagu máná
berusti ja ájgev gållådi gaskanisá stågadijn, sihti muht-
tijn aj ållessjattugijt ståhkamij sebradahttet.
Gå ålles-
sjattuk ståhkamij sæbrrá, de aktijvuohta ållessjattuga
já máná gaskan muhtem oanegis båddåj sjaddá
ietjálágásj gå árkkabiejven ietján.
Mánná máhttá aktij-
vuodav stivrrit hæhkka, stoagos mielajn ja navti bessat
iesj mierredit ja åvdedit ájádusájt, fantasiav ja dåbdojt.
Sæmmi båttå vuojnná mánná ållessjattuk hiebat ja suv
ájggomusájt vielet.
Dákkir aktijvuodan máhttá mánná
ietjas ståhkammáhtudagáv vijdedit.
Suohtastallam ja gå
dåbddå ávov juogat soajttá nanni ållessjattuga ja máná
aktijvuodav ja soapptsomav.
Muhtem mánájda soajttá gássjel
ståhkusij sæbrrat
Muhtem máná e luondulattjat ståhkamij sebra, ja
iehtjáda e rat besa fáron.
Dási soajtti moadda ja
målsugah tes sivá.
Máná mánájgárddáj båhti iesjguhtik
vásádusáj, ja ihkap ij mánájgárdde nuoges buoragit
dåjma aktisasjarenan dájda ietjálágásjvuodajt dåhkki-
dittjat.
Sosiála máhtto dárbbu jus galggá ståhkamij
oassálasstet ja muhtem máná e buvte gájka sosiála
máhtov mij gájbbeduvvá stågadijn, jali e gájka åsijt
nuohkásit buvte.
Mánná soajttá duola dagu ståhkusis
gáhtot gå ij dádjada guládallamav mij le dán ståhkusin.
Iehtjáda gudi dáv buoragit máhtti soajttá jådedi ståhka-
Muhtem máná álu ålgoduvvi ståhkamis jali bad-
jelgehtjaduvvi.
Iehtjáda vas viehka álu jali agev oadtju
passijva rollajt dagu liehket njuorak mánná jali bena
muhtem ståhkusin.
Barggij duogen le dat hiebadallat
ståhkamav vaj stoagos sjaddá nav sebradahtte gå veju-
lasj, ja vaj bahás dago e biso.
Muhtem máná dárbahi doarjjagav
ållessjattugijs stågadijn
Ienemus máná ávos mánájgárden ståhki.
Valla muhtem
máná dárbahi viehkev ja doarjjagav barggijs vaj bessi
ståhkusij sæbrrat.
Ållessjattuk máhttá viehkedit dan
dilláj mij le jur dalloj.
Sæmmi båttå le ájnas vehi vuorddá
ja ij ståhkamav boarkki jali stivrri.
Ållessjattuk ståhku-
sij sæbrrá mánáj sidodi milta.
Sån máhttá guojmmen
oassálasstet vaj mánná nahká iesjguhtik ståhkamdi-
lijt.
Duola dagu soajttá mánná dárbaj viehkev dålkkut
signálajt ietjá oassálasstijs, dádjadit mij dáhpáduvvá
ja nahkat tjuovvut ståhkusav.
Ållessjattuk máhttá aj
viehke dit vaj máná ájádusá, vuojno, sávadusá ja ájggo-
musá gulluji vaj mánná dåjmalattjat ståhkusij sæbrrá.
Dáj vásádusáj baktu soajttá mánná ietjas ståhkam-
máhtudagáv nanni.
Mánáj aktijvuohta stågadijn
Máná dárbahi ådå impulsajt stågadijn
Bargge gudi oassálassti gå stoagos álggá, máhtti ådå
impulsajt vaddet, arvusmahttet ja viehkedit ståhkusav
målsudallat.
Máhtti viehkedit rollaájádusáv álgadit avta-
ja guovtejagágijda gå dahkadalli.
Vuorrasap mánájda
máhtti ållessjattuga ådå ståhkusijt álgadit, duola dagu
njuolgadusståhkusa jali ietjá aktisasj ståhku sa ma soajt ti
ietjá mánájt sisadnet.
Máhtti aj ådå ståhkamfádda-
gijt buktet.
Aktisasj vásádusá dagu tuvrra muhtem
båndorsijddaj, subtsas stáloj birra, filmma juhtusij
birra juŋŋelin jali juoga massta máná berusti.
Åhtsit
vædtsagijt, vájku mánáj siegen, ja biedjit dajt vuojnnu-
sij.
Hiebadit ståhkam saljov.
Ållessjattuga máhtti ståh-
kusij sæbrrat mánáj mielaj milta álgon ja de maŋŋela
gæssá dit.
Máná muhttijn unnep ståhkamjuohkusijn soapptsu
Muhtem mánájda le mánájgárddestoagos måttij
mánáj sinna jali ålggon muodek, gássjel dádjadit,
ilá ållo jali gássjelis oassálasstet.
De soajttá vuogas
bargge viehke di ásadit birrasav ja birástagáv ståhku-
Ållessjattuk máhttá nágin gallegasj mánáj siegen
ståhka goahtet muhtem tjiegan gånnå ij le nav juhtsa.
Gå ælla nav moattes gej siegen galggi ståhkat de
sjaddá álkkep mánájda dádjadit ståhkusa aktijvuodav
ja ståhkamfáddagav tjuovvot.
Ståhkamjuohkusa baktu
dádjadi, struktuvrav vuojnni ja li jasska (E.B.
Ruud
Ållessjattuk aj buoragit vuojnná ståhkusav ja
máhttá sjávot mánáj aktijvuodav gehtjadit ja ihkap
doarjjot vuogas láhkáj.
Dákkir juohkusa bierriji vihpat
muhtem ájge vaj mánná nubbe nuppijn oahpástuvvi,
Månnå ájádusájn ståhkiv.
Dajna ienemusát ståhkiv.
Ællim mujna nágin iehtjáda gejna ståhkiv.
Lars Saabye Christensen
gasskavuodajt tsieggiji, vásedi ja åtsådalli dákkir vuogas
ståhkama baktu.
Bargge máhtti dilev láhtjet vaj máná
bessi åssudagáj rastá ståhkat vaj máná gudi dábálattjat
e iejvvi bessi aktan ståhkat.
Duola dagu soajttá hávsske
mánájda sæmmi iednegielajn aktan ståhkat.
Máná bukti modellajt háddidallat
Bargge máhtti mánájt viehkedit návti vaj li buorre rolla-
modella iesjguhtik ståhkamdilen ja vuosedit gåktu
máhttá dahkat.
Máhtti vuosedit gåktu ádnu ståhku-
sij sæbrrat, vuorov tjuovvu stågadijn, rollajt mierret ja
rijdojt tjoavddá vuogas láhkáj.
Sæmmi båttå máhttá
ållessjattuk subtsastit gåktu ájádallá åvddål dahká
majt dahká, vaj dile dádjadus ja dålkkum tjielgga-
sit åvddån boahtá mánájda.
Gå ságas de bessi máná
dassta oahppat ja gæhttjaladdat ja hiebadallat iesj-
guhtik ulmutjahttem vuogev.
Bargge ietja sebradahtte
láhkáj ulmutjahtti.
Duola dagu vuosedi gåktu sjiehtadit
juohkkahasj mierret vehi jali gåktu ståhkusijt juogat.
Ållessjattuga hæhttuji vuosedit mánájt vuojnni gå iesj-
guhtik sosiála tjehpudagáv bukti stågadijn.
Duodasti
mánájt ja nanniji sijá buorre aktijvuodav navti vaj dav
kommenteriji ja vuojnnusij bukti.
Navti máhtti máná
luondulattjat modællan sjaddat nubbe nubbáj.
Návti
máhtti máná ja ållessjattuga aktan gæhttjalit, tsieggit ja
ásadit struktuvrajt ma soajtti vihpat ájge nalluj.
Muhttijn máná rijddali stågadijn
Muhttijn rijddali dale dagu gå guovtes sæmmi ståhkusijn
sihtaba ståhkat, jali jus juohkusa sihti sæmmi, ráddji-
dum sajen ståhkat avta bále.
Máná ståhkama baktu aj
posisjoneriji.
Bargge tjuovudi ja signálajt duodaj válldi.
Muhttijn li mánájn ietjá gássjelisvuoda árvustallat majt
iehtjáda sijáj ja sijáj ståhkama birra usjudalli.
Muhttijn
soajttá aj gássjel mánájda vuojnnet aktijvuodav sivá ja
vájkkudusá gaskan gå li iehtjádij siegen.
máhtti sijájt viehkedit dádjadit mij dal dáhpáduvvá, ja
konkrehta dáhpádusájn sijájt bagádallat.
Máhtti viehke-
dit såbadit ja kompromissajt gávnnat.
Duola dagu jus
mánná ståhkusis ålgoduvvá.
Mánná vuojnná mij le
dáhpáduvvam, valla ij agev iesj dádjada manen ij desti
besa fárruj.
Ållessjattuk le galla vuojnnám dát mánná
le ståhkusav jådedam ja då iehtjáda li vájbbam sujsta
mierredimes.
Vuostatjin le ájnas ållessjattugij várajda
válldet mánáv guhti le håjen gå dåbddå ietjas ålgoduv-
Máhttá gatjádit mánás iesj jus sujna li oajvva-
dusá.
Aktan máhtteba sáhkadit majt hiehpá dahkat ja
dav arvustallat.
Jali ållessjattuk máhttá mánáv ståhkusij
vas máhttsat jus loabet ij ilá ålov galga mierredit dá
bále.
Gå rabás láhkáj guládallá, konkrehta láhkáj ja
iesj viehket, de ållessjattuk mánáv bagádallá vuogas ja
jasska láhkáj.
A. Giehttut vásádusájt gånnå lihpit buorak láhkáj mánáj ståhkamav
viehkedam sijáj ævtoj milta, ja ságastallit gåktu ållessjattuga
máhtti vuogas láhkáj mánáj ståhkamav viehkedit.
Á. Ságastit gåktu mánájgárdde máhttá dilev láhtjet smáv juohkusij
ståhkamij, ja árvvaladdit mav máhttebihtit dan baktu ållit.
Máná sijda siegen barggat galggá
liehket dåjma vuodo
Gájkka majt mánájgárdde dahká, galggá liehket mánnáj
buorren, ja lahka aktisasjbarggo sijdajn le ájnas vaj
máná åvddånahttemav doarjju.
Aktijvuohta mánájgárde
ja sijda gaskan galggá rabás ja avtaárvvusasj.
Barggij
duogen le divna æjgádij siegen barggat navti vaj dåbddi
gulluji, vuojnnuji ja fáron bessi.
Æjgádijda le ájnas
bargge sunnu mánás berusti ja li sajenisá ja jasska.
Æjgáda mánáv ådå arenaj tjuovudi
Væhkkálahkkoj ja liegga guládallam æjgádij ja
mánájgárde barggij gaskan le mánájda ja sijáj soapptso-
mij ávkken.
Æjgáda ham buoremusát mánása dåbddi ja
dat galggá aktisasjbargo vuodon.
Æjgáda galggi bessat
fáron mierredit mánáj árkkabiejvev mánájgárden.
Ållessjattuga ja bargge mánáv iejvviji ienemus oassáj
mánáv iesjguhtiga arenan ja aktijvuodan, ja danen soaj-
tti mánáv vehi ietjáláhkáj dåbddi.
Dáv máhtov lånudal-
lat luluj ávkken gájkajda.
Gå aktan gehtjat ja ájádallá
de ihkap ienep ålleslasj vásádus mánás sjaddá vuodon
buorre aktijvuohtaj sujna.
Æjgáda ja bargge bæjválattjat æjvvali
Bæjválasj guládallam ja iehpeformála ságastallam
máná ja mánájgárde dáhpádusáj birra le ájnas vuodon
æjgátaktisasjbargguj.
Navti æjgáda vásedi bargge
vuojn ni, berusti ja huksi sijá mánáv, ja navti mánáj-
gárddáj luohtedi.
Gå æjgáda mánás viedtji, máhtti
duola dagu vehi gullat udnásj dáhpádusáj birra, máná
vásádusáj birra ja gåktu mánná vuojnunagi le bierggim.
Dát le buorre álggo ållessjattugij ságastallamij mánájn
udnásj biejve birra ja gåktu mánná le soapptsum.
le aj buorre álggo máná soapptsomav árvustalátjit ja
vuogas vuohke gåktu mánájgárde siegen barggá.
Æjgáda li ájnas ressurssa
Bargge ja æjgáda hæhttuji aktan barggat vaj ásat
sebradahtte ja buorre psykososiála birrasav mij hieret
gávkaluss jamav, iehpejasskavuodav, badjelgæhttjamav
ja illastimijt.
Bargge hæhttuji vuosedit sijá dagoj baktu
sij æjgádijt ressurssan vuojnni, ja æjgádij viehkke le
ájnas vaj máná soapptsu.
Mánájgárde ulme ságastallam
ja ájádallam, dagu mánájda luohtedit ja sijájt vieledit ja
vuodulasj árvojt baddjen anedit dagu aktisasj vuohta,
hukso, gierddisvuohta, guojmmeåvdåsvásstádus ja
solidaritehtta bierri ålles ájge dagáduvvat ja bierri æjgá-
dijda buojkulvisájt buktet mánájgárde árkkabiejves.
Æjgáda ja mánájgárdde aktan barggi guottoj bargon
ja aktan vásstedi mánájt doarjjot ja nannit.
Æjgáda
máhtti gietjijt gullat mij mánájgárden dáhpáduvvá ja
de ájádusájt buktet maj baktu máhttá birrasav buore-
dit.
Mánájgárdde máhttá liehket arena gånnå æjgáda
guhtik guojmesa iejvviji ja værmástagájt tsieggiji.
Luondo bieles æjgáda mánása badjel måråsti
Bargge hæhttuji tjielggasit javllat ållu luondulasj le jut
mánájn muhttijn li hásstalusá gå galggi aktan liehket
unnagattjan, ja ienemus máná duolláj dálloj unugis
dáhpádusájt vásedi.
Ajtu le bávtjas æjgádijda gå gulli ja
vuojnni mánná ålgoduvvá, návroduvvá jali vájveduvvá.
Gássjel le aj æjgádijda gå vuojnneba sunnu ietjas mánná
muhttijn jali muhtem ájge iehtjádijt vájvet, návrot jali
Dalloj hæhttuji bargge ietja tjielggit majt dahki
Guovdásj oase li lahkavuohta mánájda,
sijájt gehtjadit, ep dåhkkida bahás ulmutjahttemav, ja
ållessjattuga mánáj aktijvuodav doarjju.
Æjgáda diedojt dárbahi
Jus æjgáda ja bargge juo nubbe nuppev dåbddi de
sjaddá álkkep gássjelisvuodaj birra giehttot.
Gå iehpe-
formálattjat æjgádij giehttu gå iehtjáda li lahkusin, de le
ájnas buorre láhkáj giehttot ja sisadno galggá ienemusát
máná vásádusá ja tjehpudagá, aj sosiála tjehpudahka.
Aktisasjbarggo mánájgárde
ja sijda gaskan
Jus mánná iesj le dåppe, de le luondulasj ållessjattuga
suv fárruj válldi ságastijn.
Bargge dættodi man ájnas
le jut æjgáda dalánagi aktijvuodav válldi jus muhtem
máná badjel måråsti, ja dættodi aj mánájgárdde jåhte-
lit æjgádijt diedet.
Jus mánná iesj javllá ij soaptso,
jali gå æjgáda jali bargge muhtem sivá diehti måråsti
muhtem máná badjel jali li iehpesihkara, de hæhttuji
aktan ságas tit ja tjoavddusijt ja aktisasj ulmijt gávnnat.
Dáj ássjij birra galggá agev nielje tjalmij vuolen giehttot.
Galggá rabás ságastallam gånnå bargge tjielggiji majt
dahki ja gåktu dav dahki.
Dættodit mánájgárde duogen
le dát.
Ságastit aj gåktu æjgáda máhtti dáv bargov
tjuovvo lit ja doarjjot.
Anedit lahka aktijvuodav ja guorra-
sit gåktu åvddålijguovlluj æjvvalit.
Æjgátságastallama li aktisasjbarggoarena
Tiemá dagu Mánájgárde barggo sosiála máhtudagájn,
Mánájgárdde hábbmimárenan ja Vuogas psykososiá la
birrasa mánájgárde dåbddomerka li guovdátjin, ja
li ávkálattja æjgátságastallamij sisadnon.
Gåhttjut aj
æjgádijt oajvvadusájt buktet man birra sihti aktisasj-
tjåhkanimijn ságastit.
Dákkir tjåhkanimijn hæhttu
mánájgárdde duodden æjgádijt diededit bæjvvásasj,
hierediddje bargo birra mij galggá buorre psykoso-
siála mánájgárddebirrasav hábbmit.
Álge fáktáj ja
árkkabiejvve dáhpádusáj.
Ja de máhtti æjgáda juohku-
sijn giehttot jur dan fáddaga birra jali vissa gássjelis-
vuodaj birra ma fáttaj gulluji.
Hiebasj má gájka aktan
ságasti maŋŋela.
Ihkap sjaddá luondulasj konkluderit
juojddájn man gáktuj æjgáda ja mánájgárdde máhtti
åvddålijguovlluj aktan barggat, jali sjiehtadit ássjev
tjuovvo lit ja boahtte tjåhkanime árvustallat.
A. Ma li buorre æjgátságastallamij dåbddomerka?
Á. Gåktu galga/galggabihtit ájge nalluj æjgádijt viehkedit buorre
diedoj mánáska birra?
B. Makkir ássje birra sihtabihtit boahtte æjgátságastallamin giehttot?
D. Plánit ja tjadádit æjgátságastallamav man sisadno
le avtastallam mánájgárden.
Árvustallit tjåhkanimev, ja tjállit tipsajt maj de joarkkebihtit
boahtte tjåhkanibmáj.
Jasska ållessjattuga mierkki soapptsom
Gasskasasj rabásvuohta ja doarjja aktisasjbargon le
ájnas barggijda.
Juohkkahasj muhttijn boasstot dahká,
ja ælla gájka biejve sæmmi buore.
Jus barggobirás
åbbålatt jat le dakkár gånnå ålov dåhkkit, de dassta
badján jasskavuohta, luohtádus ja soapptsom.
Aktisasj
vuojnno jut gájka sihti dåjda iehtjádijda buorev, le
buorre álggo.
Vuogas le jus barggoguojme nubbe
nuppev viehke di.
Navti ij le sæmmi ållo stressa ja
bargge dåjma lattjat barggi ja oassálassti.
Bargge bier-
riji ájádallat ietjasa ulmutjahttema ja aktijvuoda birra
ja aktan barggat vaj buoret barggoguojmij aktijvuoda
kvalitehtav.
Bargge viehkedi mánájgárde birrasij ja kultuvrraj
Ållessjattugij gasskavuoda ja aktijvuohta le ájnas mánáj-
gárde psykososiála birrasij.
Jasska bargge sebradahtte
barggobirrasin li dagu lieggasin birrasij.
Humor luluj
vitamijnna árkkabiejven.
Bargge gudi bargon soapptsu
álu dåbddu dagu siján li ållo fámo.
Sijá soapptsom
iehtjádijda oabllu ja navti árkkabiejvve giehpe bun
sjaddá.
Bargge åvdåsvásstádusáv juogadi
Jus galggá buorre mánájgárddebirrasav de le ájnas
bargge lahkasit aktan barggi ja vásstedi.
De rádá-
dalli makkir árvo galggi vuodon, ja ságastalli aktisasj
guottoj da ma de li vuodon gå galggi guorrasit gåktu
galggi dahkat.
Juohkka ájnna hæhttu diedulattjat ájá-
dallat njuolgadusáj ja rutijnaj birra ma árkkabiejvev
stivrriji.
Sæmmi båttå le juohkka avtan persåvnålasj
vejulasjvuoda aktisasj rájáj sisbielen, ja dárbaj agev
profesjonála láhkáj árvustallat árkkabiejvev.
Bargge gudi e rievddamijs balá soajtti
kvalitehtav buoredit
Bargge ájádalli majt vuojnni ja gulli gå li mánáj siegen,
sá gasti majt vuojnni ja dåbddi mánájjuohkusin, ja
ájá dalli ietjasa árvoj, guottoj ja dagoj badjel.
Gå ålles
barggovehka tjielggasit aktisasj prinsihpaj milta barggá,
de ihkap mánáj árkkabiejvve sjaddá dádjadahtte, tjiel-
gas ja navti jasska.
Ienemus sádnesvuoda vijmak dås-
sjåni ja gájka aktisasjvuoda agev rievddi.
Hæhttu agev
plánajt, rutijnajt ja njuolgadusájt árvustallat ja rievddat
dárbo milta vaj alla kvalitehtav bisot.
Jådediddje le guovdátjin gå galggá oahpástuvvat
Jådediddje mánájgárde ållessjattugijt ja mánájt jådet.
Dagu juohkka ietjá organisasjåvnån le ållo jådediddje
duogen mij guosská barggij barggomiela måvtåstuhtte-
mij.
Jådediddjen le stuorra åvdåsvásstádus mánájgárde
psykososiála birrasa åvdås.
Dat gájbbet sån ájádallá
ja ietjas máhtov mánáj åvddånahttema, oahppama,
sosialiserima, gasskavuodaj ja gasskavuohtatsieggima
birra buorre psykososiála birrasav tsieggitjit.
Jådediddje
hæhttu dåjmalattjat barggat buorre gasskavuodajt ásadit
ållessjattugij gaskan, aktan æjgádij.
Sån bierri vuojnnut
ja nav guhkás gå vejulasj oassálasstet mánáj bæjválasj
dahkamusájda ja vásádusájda vájku sujna le råhtto.
Jådediddje mánájgárde åvddånahttembargov jådet
Bargge li tjåvda kvalitehttaj.
Danen le ájnas jåde-
diddje virggájbiedjá tjiehpes ållessjattugijt ja jådet
ållesájggása sj ja guhkesájggásasj åvddånahttem bargov.
Bargge dárbahi teorehtalasj máhtov, praktihkalasj
buojkulvi sá ma teorijav sajájdahtti, ja ietjas åtsådalla-
mijt.
Jådediddje iesj bierri ådå dutkamav ja teorijav
dåbddåt.
Sån vaddá barggijda vejulasjvuodav ietjasa
máhtudagáv nannit ja tjehpudagájt vijddábut åvddå-
nahttet.
Jådediddje barggijt doarjju vaj dåbddi bargujn
nagádi.
Astidit aktan ájádallat ietjas ja mánájgárde
barggamvuogij birra le ájnas jus galggá ålles ájge bargo
kvalitehtav buoredit.
Jådediddje barggijda galggá jáhk-
ket ja luohtedit.
Sæmmi båttå galggá tjielggasit åvddån
boahtet sujna li tjielgas vuorddemusá bargge buora-
git barggi.
Njuolgadusá mierreduvvi ja rutijna mierre-
Barggij aktisasjbarggo buorre
mánájgárddebirrasa vuoksjuj
duvvi barggij ja ållessjattugij siegen.
Jådediddje hæhttu
duodaj válldet ietjas rollav jådediddjen ja sjiehtadusájt
ja njuolgadusájt tjuovvolit.
Jådediddje åvdet buorre aktisasjbarggobirrasav
Jådediddje duogen le hábbmit organisasjåvnnåkultuv-
rav mij le nuoges rabás vaj bargge nuppe nuppev
diede di vaj sjaddá vuodon bagádallamij, aktisasjbarg-
guj, ájádallamij ja ieme vuogij rievddamij.
Dán aktij-
vuodan dárbahi muhtema doarjjagav jådediddjes vaj li
jasska ietjasa rollan.
Iesj jådediddje galggá buorre rolla-
buojkulvissan.
Sån hæhttu dalánagi dahkat juojddáv gå
vuojnná bargge e heva guládalá.
Pedagogaj siegen jåde-
diddje barggijt bagádallá, æjgádij aktisasjbargov jådet ja
tjuovvol måråstim-ássjijt.
Ij le dåssju jådediddje duogen
Pedagoga li jådediddjáj ájnas doarjodiddje, ja sån
galggá iehtjádijs viehkev oadtjot dárbo milta.
Lahka
aktisasj barggo pedagogalasj-psykologalasj dievnas tus-
ájn le guovdátjin.
Jus galggá ájnegis mánájt namájn
nammadit, de hæhttu æjgádijs loabev gatjádit.
le árrat vuojnnet mánájt gudi psyko-sosiálattjat
vájvástuvvi.
Madi árabut dåjma jåhtuj biejaduvvi, dadi
ienep dåjma lattja li sij.
Gå ulmutjahttem tjanáduvvá de
sjaddá gássjel tjålmav luovvit, ja soajttá barggo gájbbet
ållo ressursajt.
A. Majt dahká dat ållessjattuk guhti le buorre buojkulvis mánájgárden?
Á. Makkir kvalitehta bájnniji barggij aktisasjbargov?
B. Majt máhttebihtit dahkat vaj nannibihtit barggevega aktisasjbargov?
D. Gåktu galggi bargge nubbe nuppev gehtjadit ja viehkedallat?
Bae, B.: Gjensidige inkluderingsprosesser - muligheter i dagligdags samspill
i barnehager.
Girjen Korsvold, T.
(red.)
(2011): Barndom Barnehage
Inkludering, s. 104-129.
Bergen: Fagbokforlaget
Bae, B.
(2009): Å se barn som subjekter - noen konsekvenser for oppvekst­
arbeid.
Girjen Mørreaunet, S.,
Glaser, V., Lillemyr, O.F.
og Moen, K.H.
(red.
): Inspirasjon og kvalitet i praksis
- med hjerte for barnehage­feltet.
Oslo: Pedagogisk forum
Bjørnestad, E. og Pramlings Samulesson, I.
(2012): Hva betyr livet
i barnehagen for barn under 3 år?
En forskningsoversikt­, Oslo, Høgskolen i
Oslo og Akershus, rapport 2012, nr.
Bratterud, Å., Sandseter, E.B.
og Seland, M. (2012): Barns trivsel og
medvirkning i barnehagen.
NTNU, Samfunnsforskning AS
Greve, A.
(2007): Vennskap mellom små barn i barnehagen.
Doktorgradsavhandling.
Universitetet i Oslo, institutt for spesialpedagogikk.
Oslo: Unipub
Gulbrandsen, L. og Eliassen, E. (2012): Kvalitetsarbeid i barnehagen.
Rapport
fra en undersøkelse av strukturell kvalitet høsten 2012.
NOVA Rapport 2012
Lamer, K. (1997): Om å fremme barns sosiale kompetanse.
Teoriboka.
Oslo: Gyldendal
Nordahl, T. (2012): Kvalitet i barnehager vurdert ut fra resultater fra spørre­
undersøkelsene.
Kap.
6 i Barnehagen som læringsmiljø og danningsarena.
En artikkelsamling om forsknings og utviklingsarbeid i 17 barnehager i
Hedmark.
Sunnevåg, A.K.
Høgskolen i Hedmark.
Oppdragsrapport
Máhttodepartemænnta (2011): Rammeplan for barnehagens innhold
og oppgaver
Raundalen, M. og Schultz, J.H.
(2011): Barn av virkeligheten, Læring for livet.
Oslo: Universitetsforlaget
Ruud, E.B.
(2010): Jeg vil også være med!
Lekens betydning for barns trivsel
og sosiale læring i barnehagen.
Oslo: Cappelen akademisk forlag
Sigsgaard, E. (2008): Kjeft mindre.
Øksnes, M. (2010): Lekens flertydighet.
Østrem, S. (2008): Barns subjektivitet og likeverd.
Et bidrag til diskusjon
om barnehagens pedagogiske innhold og etiske forankring.
Doktoravhandling.
Teologisk fakultet.
Universitetet i Oslo
Guossidimadræssa:
www.tank.no Gåvå: Jannecke Sanne Normann
Solna Nobels väg 18, 171 82 Solna Östersund Forskarens väg 3.
www.folkhalsomyndigheten.se
Åda coronavirusa hárráj ja covid-19
skibádahka
Javllamáno 2019 rájes oabblu ådå coronavirus
väráldin.
Skibádahka majt virus dahká l oadtjum
namáv covid-19.
Ienemusá gähppadit skihppaji
Ienemusá gähppadit skihppaji gåssåsijn ja feberijn mij
vássá ietjastis, valla muhtema tjavgga skihppaji
vuojŋŋamvájvij ja giehpesvuolsjijn.
Virus såhpu lahka aktavuodajn skihpa ulmutjijn jali gå
gåsså jali gassná, nåv gåhtjodum gåjgudissoahpom.
Symtoma li álu gähppada ja båhti dábálattjat bájkoj
vihtta biejve maŋŋel gå ulmusj la såhpum.
Valla sym-
toma máhtti aj badjánit åvdebut jali maŋebut gå vihtta
biejve.
Covid-19 vaddá gájkkásasj skibádakdåbdov
avtajn jali måttijn symtomajs vuollelin:
 gåsos
 feber
 vuojŋŋamvájve
 snuohpa
 baktjasa tjiebedin
 oajvveluottudak
 diehkko- ja ladásluottudak
 måjdås
Vuorrasa dávk oattjotji tjavgap skibádagáv
Muhtem ulmutja oadtju tjavgap vájvijt, nåv gåk
vuojŋŋamvájvijt ja giehpesvuolsjev.
Ienemusá gejs oadtju tjavgap skibádagáv li vuorrasap
ulmutja badjel 80 jage.
Ulmutja aj guhkesájggásasj tsåh-
ke- ja giehpesskibádagáj jali ulmutja bårredávdajn máhtti
tjavgap skibádagáv oadtjot
Ájnas telefåvnnånummara
 Riŋŋgi 113 13 gájkkásasj gátjálvisájda covid-19
 Jus dån i bierggi ietjassujtujn hejman de galga riŋŋgit
telefåvnnånummarav 1177 skihpasujttorádevaddemij.
 Hägganihtte vidjurijn riŋŋgi 112.
diededibme/
Aktuell information/
ja vásstádus iemelagásj
gatjálvisájda
www.folkhalsomyndigheten.se/
covid-19
Gietjav álkkes bagádusá suoddjitjit ietjat ja
iehtjádijt:
Åro hejman jus la skibás jali dåbdå giehppis sym-
tomajt nåv gåk tjiebetbáktjasijt, gåssåsav jali
snuobav.
Åro hejman binnemusát 48 tijma
maŋŋel gå la varresin sjaddam.
Basá giedajt dájvvalakkoj sájbujn ja liegga tjátjijn
binnemusát 20 sekunda.
Ane giehtasprijtav gå ij la máhttelis giedajt bass-
sat.
Várri láhka aktavuodas skihpa ulmutjij.
Ale duohtada tjalmijt, njunjev jali njálmev.
Gåså ja gasne giehtagávvaj jali páhpernjunnje-
sigárdan.
Ale guossida vuorrasijt jus la skibás jali dujna li
skibádaksymtoma.
Om det nya coronaviruset och sjukdomen covid-19, Lulesamiska 2020-03-13
Hovdâ Säämi Kielâkäldei
Säämi Kielâkäldee lii toimâm Säämi Parlamentaarlii Rääđi vuálásâžžân ive 2013 rääjist, já tääl mij
uuccâp hoovdâ vuáđudiđ, jođettiđ, nanodiđ já vijđásubbooht ovdediđ Säämi Kielâkäldee.
Seervah-uv
tun taan juávkun?
Säämi Kielâkäldee lii Suomâ, Taažâ já Ruotâ Sämitiigij ohtsâštave-eennâmlâš áámmátulmui orgaan
sämikielâaašijn.
Säämi Kielâkäldee ulmen lii suojâliđ, kattiđ já ovdediđ kulttuuräärbi, tego sämikielâi
kirje- já sárnumkielâ.
Virgálávt Säämi Kielâkäldest lii ohtâvuotâ Taažâ Sämitiigán.
Tom joođeet stivrâ,
mast jieškote-uv kuulmâ sämitiggeest lii siämmáá ennuv ovdâsvástádâs.
Säämi Kielâkäldee västid sämikielâin.
Säämi Kielâkäldee kalga toimâđ ohtsâš äššitobdee
áámmátlâšorgaanin sämikielâi kirjekielâ normiimân kyeskee aašijn.
Taat kuáská terminologia já
čäällimnjuolgâdusâi normiimân.
Säämi Kielâkäldee kalga riggodiđ sämikielâid já tienuuvt vaiguttiđ
sämikielâi turviimân puátteevuođâst.
Säämi Kielâkäldest kalga leđe 12 parged juohhum jieškote-uv kuulmâ staatân, já sij láá siämmáá
haaldâtlii hoovdâ vuálásiih.
Hovdâ tuáimá Säämi Kielâkäldee alemus haaldâtlâš hovdân já sust lii
ovdâsvástádâs tooimâ haaldâtlii já áámmátlii joođeetmist.
Hovdâ kalga vuáđustiđ já ravviđ aašijn,
maid tuálvuh stiivrân, já sust lii ovdâsvástádâs stiivrâ miärádâsâi olášutmist.
Hovdâ västid meid tast,
ete ekonomâlâš toimâ tábáhtuvá vyeimist orroo njuolgâdusâi mield.
Mij uuccâp ovtâstittee, puátusân viggee já dyynaamlii hoovdâ, kote pasta jođettiđ Säämi Kielâkäldee
pisováá tooimân.
Mij halijdep, ete tust lii maister škovliittâs, formaallâš tohálâšvuotâ sämikielâst.
Tust kalgeh leđe šiev jođettemtááiđuh já mielâstis hárjánem joođeetmist já tave-eennâmlii
oovtâstpargoost.
Šiev kommunikaatiotááiđuh sehe táiđu finniđ puátusijd oovtâst iärásijguin.
Väljejum olmooš kalga mättiđ kirjálávt já njálmálávt sehe:
sämikielâ
tárukielâ, ruotâkielâ tâi suomâkielâ já
eŋgâlâskielâ.
Pälkki já pargoiävtuh
Pargo álgá majemustáá 31.12.2020.
Virge pälkki lii staatâ njuolgâdus mield virgekoodi 1062 Hovdâ.
Säämi Kielâkäldee pargest lii virgálâš ohtâvuotâ Taažâ Sämitiigán válduorgaanin, já jis ij mudoi lah
meridum, te siämmááh pargoiävtuh ko Sämitige pargein Taažâst, tuálih meid täst.
Toimâviste lii ohtâ sämitige toimâtiilijn Aanaar, Ucjuuhâ, Hetta, Vuonâpottâ, Kárášjuuhâ,
Kuovdâkiäinu, Manndalen, Tromssa, Skånland, Drag, Hattfjelldal, Snåsa, Kiirun, Juhâmokke tâi
Östersund, jis kuárus toimâvisteh láá.
Sierâlágán čuávdusist puáhtá sooppâđ.
Säämi Kielâkäldee haalijd spejâlistiđ aalmug kirjáávuođâ já hiettâđ ovtâskâs ulmuu olesváldálii
tohálâšvuođâst.
Mij avžuuttep tohálijd iävtukkâsâid uuccâđ toimânaavcâst, avveest, suhâpeeleest,
etnisiteetist, oskolduvâst já seksuaallii sundešuumeest peerusthánnáá.
Säämi Kielâkäldee tiäddut pargotile ornim ulmuid, kiäin lii hiäjusmum toimânahcâ.
Puohháid, kiäh ääsih Finnmarkist já Tave-Tromsast, tuálá staatâ lovnâkasa uáppuloovnâ ucedem 10
% ihásávt 25 000 ruuvnâ räi já eromâš viärukepidem.
Mudoi pargeeh nomâttuvvojeh vyeimist orroo laavâi, njuolgâdusâi já sopâmušâi mield, já taat
kuáská meid páálkán já iäláttâhân, sehe kuuđâ mánuppaje keččâlemááigán.
Tiäđustâlmeh
Tärhibijd tiäđuid virgeest puáhtá finniđ väldimáin ohtâvuođâ:
Suomâ Sämitiigán, Pia Ruotsala, +358 40 726 2688 tâi šleđgâpostâ pia.ruotsala@samediggi.fi
Taažâ Sämitiigán, Inger Marit Eira Åhrén, +47 971 29 744 tâi šleđgâpostâ
inger.marit.eira.ahren@samediggi.no
Ruotâ Sämitiigán, Anita Kitok, +46 (0) 73-049 41 04 tâi šleđgâpostâ anita.kitok@sametinget.se
Uuccâmäigi lii 1.11.2020 räi
Ucâmuš vuolgâttuvvoo jobbnorge peht taan čujottâsâst:
Direktevra Sámi giellagáldui
Sámi Giellagáldu lea doaibman Sámi Parlamentaralaš Ráđi vuollásažžan 2013 rájes ja dál ohcat
direktevrra ásahit, jođihit, nannet ja viidáset ovddidit Sámi Giellagáldu.
Searvvatgo don dása?
Sámi Giellagáldu lea Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sámedikkiid oktasaš davviriikalaš fágaorgána
sámi giellaáššiin.
Sámi Giellagáldu ulbmilin lea suodjalit, gáhttet ja ovddidit kulturárbbi nugo sámi
čállingielaid ja hállangielaid.
Formálalaččat lea Sámi Gielddagáldus oktavuohta Sámediggái Norgga
bealde, ja dan jođiha stivra mas golmma sámedikkis lea ovtta mađe ovddastus.
Sámi Giellagáldus lea ovddasvástádus sámegielain.
Sámi Giellagáldu galgá doaibmat oktasaš
áššedovdi fágaorgánan áššiin mat gusket sámi čállingielaid normeremii.
Dát guoská terminologiija ja
čállinnjuolggadusaid normeremii.
Sámi Giellagáldu galgá riggudahttit sámi gielaid ja dieinna lágiin
váikkuhit sámegielaid sihkkarastima boahtteáigái.
Sámi Giellagáldus galget leat gitta 12 bargi, iešguđege golmma riikii lokaliserejuvvon, ja leat seamma
hálddahuslaš jođiheaddji vuollásaččat.
Direktevra lea Sámi Giellagáldu bajimuš hálddahuslaš
jođiheaddji ja sus lea ovddasvástádus doaimma hálddahuslaš ja fágalaš jođiheames.
Direktevra galgá
ráhkkanit ja rávvet áššiid mat ovddiduvvojit stivrii, ja sus lea ovddasvástádus stivramearrádusaid
johtui bidjamis.
Direktevrras lea ovddasvástádus das ahte ekonomalaš doaibma dáhpáhuvvá
gustovaš njuolggadusaide dávistettiin.
Mii ohcat čohkkejeaddji, boađusáŋgiris ja dynamalaš jođiheaddji gii sáhttá jođihit Sámi Giellagáldu
bissovaš doibmii.
Mii háliidat ahte dus lea masteroahppu, formálalaš gelbbolašvuohta sámegielas.
Dus galget leat buorit jođihangálggat ja áinnas vásihusat jođiheames ja davviriikkalaš ovttasbarggus.
Buorit gulahallandáiddut, ja dáidu juksat bohtosiid ovttasbargguin earáiguin.
Son guhte virgáduvvo
ferte máhttit čálalaččat ja njálmmálaččat sihke:
Sámegiela
Dárogiela, ruoŧagiela dahje suomagiela
Eaŋgalasgiela.
Bálká- ja bargoeavttut
Bargui álgin maŋimuštá 31.12.2020.
Virggi bálká lea Stáhta regulatiivva mielde virgekoda 1062
Direktevra.
Sámi Giellagáldu bargiin lea formálalaš oktavuohta Sámediggái Norgga bealde isitásahussan ja dat
bargoeavttut čuvvot mat gusket Sámedikki bargiide Norggas, jos eará ii leš mearriduvvon.
Kánturbáiki lea vuolggasajis okta sámedikkiid kánturbáikkiin Anár, Ohcejohka, Heahttá,
Vuotnabahta, Kárášjohka, Guovdageaidnu, Olmmáivággi, Romsa, Skánit, Ájluokta, Aarborte, Snåase,
Giron, Jåhkåmåhkke, Dearna dahje Staare, jos leš guoros kántursadji.
Eará čovdosa sáhttá leat
vejolaš šiehtadit.
Sámi Giellagáldu háliida speadjalastit álbmoga girjáivuođa ja váldit ávkki ovttaskas olbmo ollislaš
gelbbolašvuođas.
Mii ávžžuhat dohkálaš kandidáhtaid ohcat, beroškeahttá doaibmanávccain, agis,
sohkabealis, etnisitehtas, oskkus ja seksuála sojus.
Sámi Giellagáldu deattuha bargodiliid láhčima olbmuide geain lea hedjonan doaibmanákca.
Buohkaide geat ásset Finnmárkkus ja Davvi-Romssas gusto Stáhta loatnakássa oahppoloana
unnideapmi 10%:in jahkásaččat gitta 25.000 ru rádjai ja erenoamáš vearrogeasus.
Muđui virgáduvvojit bargit gustovaš lágaid, njuolggadusaid ja soahpamušaid mielde, guoská maiddái
bálkái ja ealáhahkii, ja guđa mánu geahččalanáigái.
Gulahallan
Lagat dieđuid virggi birra sáhttá oažžut go váldá oktavuođa:
Sámediggái Suoma bealde, Pia Ruotsala-Kangasniemi, +358 40 726 2688 dahje e-poasta
pia.ruotsala@samediggi.fi
Sámediggi Norgga bealde, Inger Marit Eira Åhrén, +47 971 29 744 dahje e-poasta
Sámediggi Ruoŧa bealde, Anita Kitok, +46 (0) 73-049 41 04 dahje e-poasta anita.kitok@sametinget.se
Ohcanáigemearri lea 01.11.2020
Ohcan sáddejuvvo jobbnorge bokte dán čujuhusas:
Direkterra Sáme Giellagállduj
Sáme Giellagálldo l doajmmam Sáme Parlamentáralasj Ráde vuolen 2013 rájes ja dálla åhtsåp
direkterav ásadittjat, lájddidittjat, nannodittjat ja vijddásappot åvddånahtátjit Sáme Giellagáldov.
Hiebak dån dási?
Sáme Giellagálldo l Suoma, Vuona ja Svieriga sámedikkij aktisasj nuorttarijkalasj máhttoguovdásj
sáme giellaássjijn.
Sáme Giellagáldo ulmme l bisodit, várjjalit ja åvddånahttet kultuvrraárbev; sáme
tjállemgiela ja hållamgiela.
Formálalattjat la Sáme Giellagálldo Vuona Sámedikke vuolen ja
lájddiduvvá stivras manna l jäbddásasj åvdåstibme fert sámedikkes.
Sáme Giellagáldon la åvdåsvásstádus sámegielajs.
Sáme Giellagálldo doajmmá aktisasj
máhttoguovdátjin ássjijn ma guosski sáme tjállemgielaj normerimij, degu terminologiddja ja
tjállemnjuolgadusá.
Sáme Giellagálldo galggá sámegielajt boanndodit ja dajna vuogijn doarjjalit vaj
bissu boahtteájggáj.
Sáme Giellagálldo galggá virgájduhttet gitta 12 bargge, barggosajij gålmån rijkan ja gulluji sämmi
tjuottjodiddje direkterraj.
Direkterra l Sáme Giellagáldo alemus tjuottjodiddje ja sujna l
åvdåsvásstádus dåjma tjuottjudusás ja giellabargojs.
Direkterra ássjijt gárvet ja rádev vaddá
gatjálvisájn ma stivrraj buvteduvvi ja stivrramärrádusájt dåjmat.
Direkteran la åvdåsvásstádus vaj
ekonomidjalasj doajmma tjuovvu njuolgadusájt ma li fámon.
Mij åhtsåp tjoahkkijiddje, ulmmediedulasj ja doajmmelis lájddijiddjev gut barggá vaj Sáme
Giellagálldo stuoves doajmman sjaddá.
Mij sihtap dujna l masteråhpadus ja formálalasj máhttudahka
Dujna l buorre lájddimvuohke ja sávadahtte l lájddijiddjen ja nuorttarijkalasj
aktisasjbargujn barggam.
Dujna l buorre guládallamtjähppudahka ja máhtá biejadum ulmijda jåvsådit
aktan iehtjádijn.
Gut virgájduvvá direkterran hähttu tjálalattjat ja njálmálattjat máhttet:
- Sámegielav
- Vuonadárogielav, svierigadárogielav jali suomagielav
- Ieŋŋgisgielav
Bálkká- ja barggovidjura
Álggem maŋemusát 31.12.2020.
Bálkká Stáhta regulatijva virggekåvdå milta 1062 Direkterra.
Sáme Giellagáldo barggij barggovadde l Vuona Sámedigge.
Bargge galggi dajt barggovidjurijt tjuovvot
ma gulluji Vuona Sámedikke barggonjuolgadusájda, jus ietjá ij mierreduvá.
Barggobájkke l akta sámedikkij kontåvrråbájkijs Anár, Ohcejohka, Heahttá, Vuotnabahta, Kárášjohka,
Guovdageaidnu, Olmmáivággi, Romsa, Skánit, Ájluokta, Aarborte, Snåase, Giron, Jåhkåmåhkke,
Dearna jali Staare, jus guoros kontåvrråladnja gávnnu.
Ietjá tjoavddusij birra máhttá sjiehtadit.
Sáme Giellagálldo sihtá moattevuodav sebrudagán gåvvidit ja ulmutja máhttudagáv ávkken válldet.
Mij bádtjip gávnas kandidáhtajt åtsåtjit, berustahtek sáhtusvuodas, álldaris, sjierves,
álmmuktjerdalasjvuodas, jáhkos jali sexuellak luondos.
Sáme Giellagálldo adná ájnnasin
barggovidjurijt hiebadit ulmutjijda gejn li sáhtusvuoda.
Gájka gudi Finnmárkon ja Nuortta-Romsan årru ja gen la oahppamlådna Stáhta lådnakássan oadtju
jahkásattjat 10% binnedimev, gitta 25.000 kr rádjáj ja sierra värrotabellajt.
Virgájduvvá lágaj, njuolgadusáj ja såbadisáj milta ma li fámon ja gullu aj bálkkáj ja pensjåvnnåj.
Gudá
máno gähttjalimájggáj.
virge birra oattjo jus aktavuodav váldá:
Sámedigge Suoman, Pia Ruotsala-Kangasniemi, +358 40 726 2688 jali e-påvsstå
Sámedigge Vuonan, Inger Marit Eira Åhrén, +47 971 29 744 jali e-påvsstå
Sámedigge Svierigin, Anita Kitok, +46 (0) 73-049 41 04 jali e-påvsstå anita.kitok@sametinget.se
Maŋemus åhtsåmbiejvve 01.11.2020
Åtsålvis rájaduvvá jobbnorge baktu dán adrässaj:
Direktööre Saemien gïelegaaltijisnie
Saemien gïelegaaltije lea Saemien Parlamentarihkeles raerien nuelesne orreme 2013 raejeste, jïh
daelie direktöörem ohtsedibie mij edtja tseegkedh, stuvredh, nænnoestidh jïh Saemien
Gïelegaaltijem guhkiebasse evtiedidh.
Sïjhth meatan årrodh dam darjodh?
Saemien Gïelegaaltije lea Soemen, Nöörjen jïh Sveerjen saemiedigkiej ektie faageårgaane saemien
gïelegyhtjelassine.
Saemien Gïelegaaltijen ulmie lea kultuvreaerpiem, goh saemien tjaelemegïelh jïh
soptsesegïelh, gorredidh, vaarjelidh jïh evtiedidh.
Saemien Gïelegaaltije dam byjjes ektiedimmiem
Nöörjen Saemiedigkine åtna, jïh ståvroste stuvresåvva gusnie doh golme saemiedigkieh seamma
gellie tjirkijh ståvrosne utnieh.
Saemien Gïelegaaltijen lea dïedte dej saemien gïeli åvteste.
Saemien Gïelegaaltije edtja
aamhtesemaehteles faageårgaanine årrodh aamhtesinie normeradimmien bïjre dejstie saemien
tjaelemegïelijste.
Daate normeradimmien bïjre terminologijeste jïh tjaelemenjoelkedassijste.
Saemien Gïelegaaltije edtja saemien gïelide ræjhkoesåbpoe darjodh jïh naemhtie viehkiehtidh
saemien gïeli båetijem aejkien gorredidh.
Saemien Gïelegaaltije sæjhta raajan 12 barkijh utnedh, kontovresijjiejgujmie dejnie golme laantine,
jïh seamma reerije ståvroen nuelesne årrodh.
Direktööre lea Saemien Gïelegaaltijen bijjemes reerije
åvtehke mij dïedtem åtna gïehtelimmien reerije jïh faageles ståvroen åvteste.
Direktööre edtja
ryöjredidh jïh juvnehtidh dejnie aamhtesinie mejtie ståvroe edtja gïetedidh, jïh dïedtem åtna
ståvroenænnoestimmieh tjïrrehtidh.
Direktööre dïedtem åtna hoksedh dïhte ekonomeles
gïehtelimmie sïejhme njoelkedassi mietie sjugniehtåvva.
Mijjieh iktedihks jïh dynamihkeles åvtehkem ohtsebe mij illedahkh jarngesne åtna, mij maahta
Saemien Gïelegaaltijem stuvredh akten ihkuve gïehtelæmman.
Mijjieh sïjhtebe dov leah
ööhpehtimmie maasteredaltesisnie jïh byjjes maahtoe saemien gïelesne.
Datne tjoerh væjkele
årrodh stuvredh jïh maaje dååjrehtimmiem utnedh stuvremistie jïh noerhtelaanti laavenjostoste,
væjkele årrodh gaskesadtedh jïh maehtedh illedahkh jaksedh laavenjostosne mubpiejgujmie.
Dïhte
mij barkoem åådtje tjuara tjaaleldh jïh njaalmeldh haalvedh dovne:
Saemien
Nöörjen, sveerjen jallh soemen
Englaantengïele
Baalhka- jïh barkoetsiehkie
Aalkoe minngemes 31.12.2020.
Baalhka lea Staaten regulatijven mietie barkoekodesne 1062
Direktööre.
Saemien Gïelegaaltijen barkijh sijhtieh sijjen byjjes ektiedimmiem utnedh Nöörjen Saemiedægkan
goh maadthinstitusjovne, jïh barkiji barkoetsiehkie Nöörjen Saemiedigkesne lea faamosne jis ij leah
maam akt jeatjah nænnoestamme.
Kontovresijjie lea uvtemes aktene dejstie saemiedigkiej kontovresijjijste, Anár, Ohcejohka, Heahttá,
Vuotnabahta, Kárášjohka, Guovdageaidnu, Olmmáivággi, Romsa, Skánit, Ajluokta, Aarborte, Snåase,
Giron, Johkamohkki jallh Staare, jis kontovresijjie gååvnese desnie.
Maahta eventuelle jeatjah
kontovresijjien bïjre seamadidh.
Saemien Gïelegaaltije sæjhta gellievoetem årroji luvnie vuesiehtidh jïh fiereguhten tjåenghkies
maahtoem nuhtedh.
Dan åvteste haestebe maehteles kandidaath syökedh, bielelen
funksjovnemaahtoem, aalterem, tjoelem, etnisiteetem, religijovnem jïh seksuellevoetem
krööhkestidh.
Saemien Gïelegaaltije håksa barkoetsiehkide sjïehteladtedh almetjidie giehpiedamme
funksjovnemaahtojne.
Gaajhkesidie mah Finnmarhkesne jïh Noerhte-Romsesne årroeh 10% uhtjiedimmie studijelaajkoste
Statens lånekassesne lea faamosne 25 000 kr raajan fïerhten jaepien jïh sjïere
skaehtiegiehpiedimmie.
Lissine barkijh seehtemem åadtjoeh sïejhme laaki, njoelkedassi jïh latjkoej mietie, daan nuelesne
baalhka jïh pensjovne, jïh 6 askh pryövetïjje.
Gaskese
Vielie bïevnesh barkoen bïjre maahtah åadtjodh daesnie:
Soemen Saemiedigkie, Pia Ruotsala, +358 40 726 2688 jallh e-påaste pia.ruotsala@samediggi.fi
Nöörjen Saemiedigkie, Inger Marit Eira Åhren, +47 971 29 744 jallh e-påaste
Sveerjen Saemiedigkie, Anja Taube, +46 (0) 73-049 41 04 jallh e-påaste anita.kitok@sametinget.se
Ohtsememierie 01.11.2020
Ohtseme seedtesåvva jobbnorgen tjïrrh daesnie:
Akta goassa akta mij sjaddá.
Ale vajálduhte ietjat suoddjit hivaj,
hepatijttaj B, gonorréaj ja ietjá
seksualalasj sirdedahtes infek-
sjåvnåjda dan bále gå l ålggorijkan.
Válde agev maŋen ietjat kondomajt
mannuj.
Máhttá vájvve kondomajt
åttjudit/oasstet ietjá rijkajn.
Hávsskes manno!
Aktijbargon iesjmiedogisorganisasjåvnåj
Ienep diededibmev oattjo:
Dagádum inspirasjåvnåjn Somalia Gájkbadjásasjsebrudagás Skielledin
Gåvvå: Anne Dillner/bildarkivet.se
FHC/ASD -13
Lulesamiska
Válggabiejve
jienastibme
Guokta válga li masi besa jienastit:
Î Tjoaggulvisrádij válgga
Î Bissmavielderáde ja Girkkotjåhkanime sahte ájrrasij válgga
• Besa ietjat válggabijra (tjáledum
jienastimkårttåj) válggasajen jali ietjá
válggabijran girkko suohkanin gånnå dujna
le jienastimriektá.
• Gånnå ja goassa jienastibme le tjuodtju jiena­
stimkårtån ja le aj åvddågiehtaj almoduvvam.
• Válde fáron jienastimkårtåv jali ietjá
duodastimev.
• Vájku illa jienastimlågon tjáleduvvam, de
máhtá gájbbedit jienastit.
De bierri tjielggit
manen duv mielas dujna le jienastimriektá
girkkosuohkanin.
Bierri tjálalattjat tjielggit.
Válggastivrra de mierret jus jiedna
dåhkkiduvvá ja galggá lågåduvvat.
• Kandidáhttalista ja diedo kandidáhtaj birra
galggá almoduvvam ájggá åvddål válga, ja
gávnnu válggasajen.
• Jus viehkev dárbaha válggasajen de máhtá
válldet aktijvuodav nágin válggabarggijn.
• Jus le doajmmahiereduvvam (duola dagu
tjalmedibme) ja dárbaha viehkev jienastit, de
besa iesj válljit muhtem ulmutjav vuorrasabbo
gå 14 jage guhti de duv viehket jienastit.
• Jienastiddje guhti le åvddågiehtaj jienastam
ij besa ådåsit jienastit válggabiejven.
VEIL.
2.3.2: SLIK STEMMER DU PÅ VALGDAGEN (MR/BDR) - LULESAMISK
Ielliemen ája - Ielliemen tjáhtsie / Viessoma ája - Viessoma tjáhtse / Jielije gaaltjie - jielemen
tjaetsie / Iellema ája - iellema tjáhtje / Eallima ája - Eallima čáhči / Eellim käldee - Eellim čääci /
Jieʹllem käivv - Jieʹllem čääʹcc / Livets källa- Livets vatten / Elämän lähde - Elämän vesi
Sámien gïrkkuobiejvieh 2017 -Sáme girrkobiejve 2017 -
Saemien gärhkoebiejjieh 2017 -Sáme girkkobiejve 2017 -
Sámi girkobeaivvit 2017- Säämi kirkkopeeivih 2017 -
Sääʹm ceerkavpeeiʹv 2017 - Samiska kyrkodagar 2017 -
Saamelaiset kirkkopäivät 2017
Buorre boahtem Sáme girkkobiejvijda Árvvehávren 16-
18 biejvij biehtsemáno 2017
Svieriga girkko bivddi Sáme girkkobiejvijda Árvvehávren 16-18 biehtsemánon 2017, Nuorttarijkaj
aktisasj sáme ásadus lutherska girkkoj gaskan Svierigin, Suoman ja Vuonan.
Sáme girkkobiejvve ásaduvvá dal nälját bále (Jåhkåmåhken 2004, Anárin 2009, Mo i Ranan 2013) ja
tjoahkki tjuohtenár oassálasstijt Svierigis, Suomas, Vuonas ja Russlándas.
Ájggomus girkkobiejvij la
tjoahkkit sámijt ålles sámes, ávvudit ja buktet vuojnnusij sámegirkkodåjmav.
Oajvveássje Sáme girkkobiejvijn 2017 la Viessoma ája - Viessoma tjátje.
Muhtem gatjálvisá ma båhti
biejaduvvat tjuovga vuolláj li iemeálmmukriektá, såbadimgatjálvisá ja gähttjalit bátjedit dav koloniála
árbev, dárbov duohtakommisjåvnåj, dálkádakrievddadusáj vájkudibme iemeálmmugijda Arktisin ja
juojggusa ávkes Sámegirkkodåjmajn.
Prográmma sisanon li degu dal jubmeldievno, seminára, aktisasj
ságastallama, workshopa, konserta, lávllotjoahkkema, teáhtarvuosádusá, duodjemárkkána ja mánáj ja
nuoraj prográmma.
Akta sierra prográmma dåssjå nuorajda ásaduvvá 15-18 biejvij biehtsemánon.
Ienep diedo prográmmas, årromis ja dárbbodiedojs båhti almoduvvat dán bielen
https://www.svenskakyrkan.se/samiskakyrkodagar.
Tjuovo mijáv sosiála mediajs, Samiskt kyrkoliv i
Svenska kyrkan Facebookan ja samiskakyrkodagar Instagraman gånnå li maŋemus ådåstuhttema.
Mij sávvap buorre boahtemav girkkobiejvijda 2017 ja gåhtsop dijáv juo ásat ájgev dajda biejvijda juo
åvdebut at diján le máhttelis oassálasstet.
Buerie båeteme!
Bures boahtin!
Välkomna!
Buorij varrudagáj
Helén Ottosson Lovén
Generálsekreterár Svieriga girkkon
Sylvia Sparrock
Báhkojådediddje Sáme girkkoráden Svieriga girkkon ja prográmmakomitejan Sáme girkkobiejvijda
Biskåhpa Samuel Salmi
Báhkojådediddje delegasjåvnåj sáme ássjijda Suoma girkkon
Sara Ellen Anne Eira
Báhkojådediddje Sáme girkkoráden Vuona Girkkon
Oajválattja li mierredam hæhttup diehtet gudi li
girkkon, váj máhttep viehkedit jus sjaddá dárbbo
njoammomav guoradit
Dán girkkon guosse tjálli ietjasa namáv ja
telefåvnnånummarav.
Listav vuorkkip 10 biejve åvddål dåssjiduvvá.
Dát tjuovvu Covid-19-njuolgadustjállaga§ 13.
Registrerim
Åvddågiehtaj jienastit
Maná sunji gut galggá jienastimev válldet vuosstij
Jienastimvuosstájvállde dunji válgganjuolgadusájt tjielggi,
ja vaddá konvoluhtajt masi jienastimlistajt bieja.
Válde jienastimlistajt majt ájgo adnet
Dá galggi gávnnut lanján, aktan diedoj kandidáhtaj birra.
Jus åvddågiehtaj jienasta ietjat årromgirkkosuohkana ålgusjbielen, de hæhttu
jienastimlistajt duv girkkosuohkanij dáppet viedtjat: www.kirkevalget.no.
Rievddada dav majt sidá jienastimlistajn
Jienastimlistajn tjuodtju majt máhtá rievddat.
Bieja jienastimlistajt guhtik konvoluhttaj
• Tjoaggulvisráde jienastimlissta galggá bieddjis konvoluhttaj.
• Bissmavielderáde jienastimlissta galggá bájnodum konvoluhttaj.
Tjoahkki gájkka ålgusjkonvoluhttaj
Bieja konvoluhtajt jienastimlistaj ålgusjkonvoluhttaj.
Tjále ålgusjkonvoluhttaj namáv, adressav ja riegádimbiejvev.
Maná sunji gut galggá jienastimev válldet vuosstij registrerimij
Jienastimvuosstájvállde tjállá ájgev ja bájkev gånnå la jienastam ålgusjkonvoluhttaj ja dav
aktij lijmmi.
Jienastibme lisstaj tjáleduvvá.
Soajttá hæhttu duodastit guhtimusj le.
PLAKAT 2.3.1: SLIK FORHÅNDSSTEMMER DU (MR/BDR) - LULESAMISK
Dá válggasajen gávnnuji.
Máhtá guovten válgan jienastit: tjoaggulvisráde válgan ja bissmavielderáde válgan.
Diedo kandidáhtaj birra gávnnu aj válggasajen.
Rievda dav majt sidá jienastimlistajn
Galggá dahpadum sadje gånnå besa dáv dahkat váni iehtjáda gæhttjamis.
Majt máhtá rievddadit diededuvvá dahpadum sajen ja jienastimlistajn.
Maná válggabarggáj registrerimij
Válggabargge galggá:
• ruossistit jienastimlågov (soajttá gatját duodastit guhtimusj le)
• jienastimlistajt stiempeldit
Bieja jienastimlistajt jienastimlihttáj
Dáv dagá madi válggabargge gæhttjá.
Jienastimlistajn galggá stiempel jus galggi dåhkkiduvvat.
Návti jienasta
PLAKAT 2.3.2: SLIK GÅR DU FRAM I VALGLOKALET (MR/BDR) - LULESAMISK
Î Jienastimlistan vuojná galla ájrrasa ja sadjásattja galggi válljiduvvat.
Î Nominasjåvnnåkomitea kandidáhta li válggalisstaj biejaduvvam vuorodime milta.
Î Jus duodden li lijggekandidáhta, de sijáj namá tjuodtju vuolemusán jienastimlistan nummara dagá.
Máhtá jienastimlistav vaddet rievddamij dagá
De oadtju gájka kandidáhta jienastimlistan avtav jienav guhtik.
Jus sidá jienastimlistav
rievddadit de máhtá:
• Vatte gitta gålmå kandidáhtajda lijggejienav
ruossajn ruvton mij le namá gårobielen.
De oadtju kandidáhtta guokta jiena.
• Duoddistit gitta gålmmå namá jienastimlisstaj.
Dá e lijggejienav oattjo.
De oadtju kandidáhtta avtav jienav.
Ietjá kandidáhta oadtju avtav
jienav guhtik gå jienajt låhki.
Ietjá rievddama e dåhkkiduvá jienaj lågådijn.
Ane alek/tjáhppis pennav jali blyántav.
Máhtsasta jienastimlistav
guoktáj tevstajn sisi
Tjoaggulvisráde válgga
Návti jienasta ieneplåhko válgan (akta jienastimlissta)
Nominasjonskomiteens liste
CECILIA CELIUS, 36 år, ÅRNESVEIEN 11, ØSTSIDEN, advokatfullmektig
HENRIK GROTH, 38 år, SVINGEN 58, TVEIT, anleggsgartner
ARVID KROKEN, 21 år, OKSEPLASSEN 3, OKSNESET, murerlæring
ANNE-METTE OLSEN, 34 år, NORD-TVEIT, TVEIT, produksjonsleder
ANTON ARNESEN, 74 år, DRABANTEN 8, NEDREBYGD, pensjonist
BERIT BJØRK, 29 år, FJORDGLØTTET 45, BJØRKVIK, lærer
DORTHE DIAKONISSEN, 48 år, FELTS PLASS 19, VESTSIDEN, hjemmesykepleier
ELIN EDVARDSEN, 54 år, GNUGATA 55, ØVERDALEN, sekretær
FRANK FRIMANN, 20 år, GRENDEBRÅTEN 2, SØRBYEN, student
Det skal velges 4 medlemmer og 5 varamedlemmer.
Nominasjonskomiteens kandidater er satt opp på valglisten i prioritert rekkefølge.
Eventuelle kandidater fra supplerende
nominasjon står nederst på valglisten uten nummer.
Du kan levere stemmeseddelen uten endringer.
Alle kandidatene på stemmeseddelen får da én stemme hver.
Vil du endre på stemmeseddelen kan du:
Gi tilleggsstemme til kandidater på listen
Du kan gi én tilleggsstemme til inntil tre kandidater.
Det gjør du ved å sette et kryss i ruten til venstre for navnet til
kandidaten.
Kandidaten får da to stemmer.
Øvrige kandidater får én stemme hver ved opptellingen.
Gi personstemme til andre valgbare personer i soknet
Du kan gi personstemme til inntil tre andre valgbare personer i soknet.
Det gjør du ved å føre opp personnavnet på
stemmeseddelen.
Bruk store bokstaver.
Personen får da én stemme.
Andre endringer vil ikke telle med i valgoppgjøret.
Det er ikke anledning til å stryke kandidater.
Bruk blå/svart penn eller blyant.
Skriv tydelig.
Menighetsrådsvalg i EKSEMPEL SOKN
PLAKAT 2.3.3: SLIK STEMMER DU VED VALG AV MENIGHETSRÅD - FLERTALLSVALG (ÉN LISTE) - LULESAMISK
Sámi girkoeallima
strategalaš plána
Plána dohkkehuvvui Girkočoahkkimis jagis 2011
NORGGA GIRKU CHURCH OF NORWAY
Sámi girkoráđđi
Sami Church Council
Sámi girkoeallima strategalaš plána
Sámi girkoeallima strategalaš plána evttohus
© Sámi girkoráđđi, Norgga girku
Diŋgon čujuhus:
Kirkerådets materiellekspedisjon
(materiálkataloga gávnnat dáppe: www.kirken.no)
E-poasta: materiell@kirken.no
Girkoráđđi
Poastaboksa 799 Sentrum
Deaddiluvvon lohku: 70
Plána gávnnat maid neahttabáikkis www.kirken.no
Buvttadeapmi: Kirkerådets kommunikasjonsavdeling
Ovdasátni
Sámi girkoeallima strategalaš plánain lea Norgga girku vuosttaš geardde ožžon ollislaš sámi
girkoeallinplána.
Plána dohkkehuvvui Girkočoahkkimis jagis 2011 ja dat válddahallá buot
doaibmasurggiid Norgga girkus ja das lea čuovvovaš višuvdna sámi girkoeallima ektui:
Bistevaš ja ovttaárvosaš - sámi girkoeallin Norgga girkus.
Bistevaš ja ovttaárvosaš sámi girkoeallimis lea sáhka sámiid ja sámi álbmoga oasálastima
birra girkus.
Jus dan oasálastima galgá dahkat duohtan, de eaktuda dat ahte sámiide
addojuvvo vejolašvuohta oasálastit girkus iežaset iešlági mielde, ja ahte sámiide čáhkkehuvvo
sadji hábmet sin iežaset girkoeallima Norgga girku siskkobealde.
Bistevaš ja ovttaárvosaš
sámi girkoeallimis lea maid seammás sáhka Norgga girku ollislaš searvevuođa birra - min
oktasaš návcca birra doaibmat máŋggakultuvrralaš searvevuođas mas fátmmastit sámi
girkoeallima ovttaárvosaš ja lunddolaš oassin.
Bistevaš ja ovttaárvosaš sámi girkoeallima višuvdna muitala čiekŋalepmosit Norgga girku
iešáddejumi birra girkun.
Norgga girku ii sáhte doaibmat álbmotgirkun Norggas almmá
bistevaš ja ovttaárvosaš sámi girkoeallima haga.
Jesus Kristusa girku lea oppamáilmmálaš, máŋggakultuvrralaš ja máŋggačearddalaš
searvevuohta.
Sátni "kristtalaš" čuožžilii dalle go evangelium joavddai Jerusalema
juvddálaččaid kristtalaš searvegottis máŋggakultuvrralaš Antiokiai (Apd 11,26).
Girku lea
máŋggakultuvrralaš ja dat čájehuvvo, Vuoiŋŋa dagu bokte, vuosttaš hellodatbeaivvi rájes juo:
Olbmot "buot álbmogiin" geat ledje Jerusalemii boahtán, jerre ovddošemiin: Mii dat lea?"
"Mii gullat juohkehaš iežamet eatnigiela" (Apd 2,5-12).
Guottut sámegiela ja kultuvrra ektui leat historjjá čađa rievddadan sihke girkus ja
stuoraservodagas.
Norgga girku dovddasta ahte menddo dávjá ledje dat heajos guottut.
Danne dovddastii Girkočoahkkin jagis 1997 ahte girku lea leamaš mielde dáruiduhttimis, ja
dáhtui bargat dan ovdii ahte hehttet joatkimis šat dan boasttuvuođa (GČ 13/97).
Sámi girkoeallima strategalaš plána mearrádus mearkkaša ahte Norgga girku dovddasta
čielgaseappot go goassege ovdal dan ahte sámit leat Norgga álgoálbmot ja maiddái diehttelas
oassi Norgga girkus.
Strategiijaplána loahpas lea vuolggaheaddji doaibmaplána 2012-2016
áigodahkii.
Strategiijaplána vuođđun lea ahte sámi girkoeallin ellojuvvo ovddemustá báikkálaččat.
Seammás dárbbaša maid báikkálaš girku doarjaga buot dásiin girkus jus sámi girkoeallin
galgá oažžut buriid eallineavttuid.
Dakkár geahččanguovllus sávvat mii ahte Sámi
girkoeallima strategalaš plána sáhttá šaddat buorrin reaidun nannet ja ovdánahttit sámi
girkoeallima bistevaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus.
Oslo, miessemánnu 2011
Jens-Petter Johnsen
Girkoráđi direktevra
Sisdoallu
Sámi čearddalašvuohta.
Maid oaivvildit sámi girkoeallimiin?
Lutherlaš Máilmmilihtu ja Girkuid Máilmmiráđi čanasteamit....................
Fátmmasteapmi unnitlogupolitihkalaš vuođđoprinsihppan ......................
5.3.1 1. dássi: Sámegiela fuolaheapmi našovnnalaš vuođđodásis ....................
5.3.2 2. dássi: Sámegiela fuolaheapmi sámegiela hálddašanguovllus ................
5.4 Ovddasvástádus ja resursadárbu iešguđet dásiin Norgga girkus ...............
5.4.4 Bismagodderáđđi - ovddasvástádus ja resursadárbbut...............................
5.4.5 Sámi girkoráđđi - ovddasvástádus ja resursadárbbut ...............................
Sálbma- ja liturgiijabargu (ipmilbálvalusođastus) ...................................
Girkolaš kultuvrabarggut: girkomusihkka ja girkodáidda ........................
Girkofágalaš gelbbolašvuođahuksen: girko-/mišuvdnahistorjá ja sámi teologiija
5.16.1 Girkočoahkkima čanastagat boahttevaš girkoláhkii ja girkoortnegii............... 102
5.16.2 Stáhta ovddasvástádus fievrredit aktiivvalaš doarju sámi oskku- ja
Vuordámušat bargiid- ja bargoaddiidorganisašuvnnaide .......................... 106
Ovttasbargu leastadiánalaš čoakkalmasaiguin ja kristtalaš organisašuvnnaiguin 107
Mielddus 1: Sámegiella Norgga girkus:
ÁLGU
Višuvdna
Norgga girku višuvdna sámi girkoeallimiin lea:
Plána duogáš ja huksehus
Girkočoahkkin bivddii GČ 7/06 áššis ráhkadit plána movt ovdánahttit sámi girkoeallima mas
davvisámegiella, julevsámegiella ja lullisámegiella, ja sámi kultuvrra girjáivuohta
vuhtiiváldojuvvo.
Mearrádusas bivde earret eará ahte plána galgá deattuhit sámi giella- ja
kultuvragelbbolašvuođa bismagottiin, rekrutterema, sámiide guoskevaš fáttáid áigeguovdilis
oahpuin, biibbaljorgalanbargguid, sálmmaid ja liturgiijaid, ságastallan- ja soabadanbargguid,
ávkkálaš organiserema sámi girkoeallimii ja oktavuođaide Norgga girku ođastusbargguide
minddár.
Girkočoahkkima mearrádus mearkkaša ahte Norgga girku bargguid galgá govdadit geahčadit
sámi girkoeallima hárrái.
Dát plána lea danne strategalaš plána Norgga girku oppalaš bargguin
sámi girkoeallimis.
Sámi girkoeallimis lea ovddemusat sáhka sápmelaččaid ja sámi álbmoga oasálastimis girkus.
Duohta oasálastin lea dattege dan duohken ahte addojuvvo go sápmelaččaide vejolašvuohta
oasálastit girkus iežaset iešlágiin, ja čáhkkehuvvo go sápmelaččaide sadji hábmet iežaset
girkoeallima.
Sámi girkoeallin ii nappo guoskka danne dušše sápmelaččaide, muhto maiddái
dasa guđeládje Norgga girku, nugo ásahussan, áimmahuššá ja čáhkkeha sámivuhtii saji.
Sámi girkoeallima strategalaš plána váldomihttu lea ásahit veahkkin bistevaš sámi
girkoeallima Norgga girkus, mas sápmelaččaid oasálastin girkus lea ovttaárvosaš, ja sámi
girkoeallin lea lunddolaš oassi Norgga girku oktasaš identitehtas.
Dat mihttu gáibida vuos
fuomášuhttit sápmelaččaid lahkavuođa Norgga girkus, ja vuđoleappot jurddašeami sámi
girkoeallima prinsihpalaš vuođu birra, ja ulbmillaš barggu nannet rámmaeavttuid Norgga
girku sámi girkoeallimii sihke vuogádagaid, girkolaš bálvalusaid ja ulbmillaš doaibmabijuid
bokte girku iešguđetge bargosurggiin.
Dát plána galgá veahkehit dan dahkat.
Sámi girkoeallima strategalaš plánas leat 6 oasi.
1. kapihtal čilge plána duogáža ja huksehusa.
2. kapihtal čoahkkáigeassá plána lullisámegillii, julevsámegillii, davvisámegillii ja dárogillii.
3. kapihtal addá duogášdieđuid sámi álbmoga ja sámi girkoeallima birra.
4. kapihtal čilge sámi girkoeallima bargguid prinsihpalaš vuođu.
5. kapihtal meannuda girkolaš doaibmasurggiid ovttaid ovttaid ja giehtadallá erenoamáš
hástalusaid doaimmaid láidestemiid ja doaibmabijuid ektui.
6. kapihtal čoahkkáigeassá ođđa vuoruhuvvon virggiid ja doaibmabidjoguovlluid 5. kapihttala
rájes ja bidjá daid dihto áigemeriide 5-jagi doaibmaplánii
ČOAHKKÁIGEASSU
(lullisámegiella, julevsámegiella, davvisámegiella ja dárogiella)
Åeniedimmie
(čoahkkáigeassu lullisámegillii)
Kapihtele 1 saemien gærhkoejielemen visjovnem åehpiedahta Nøørjen gærhkosne, jïh
buerkeste soejkesjen fåantoem jïh guktie soejkesjem bigkeme.
Nøørjen gærhkoen visjovne saemien gærhkoejieliemasse lea: Jielije jïh seammavyørtegs -
saemien gærhkoejieleme Nøørjen gærhkosne.
Soejkesjen våarome lea Gærhkoetjåanghkoen
nænnoestimmie aamhtesisne KM 7/06, mij gihtji akten soejkesjen mietie edtja saemien
gærhkoejielemem evtiedidh, gusnie edtja noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien, jïh
aaj dam gellielaaketje saemien kultuvrem gorredidh.- Dïhte åejvievuepsie dan 'Strategisk plan
for samisk kirkeliv' lea viehkiehtidh guktie akte jielije saemien gærhkoejieleme Dennie
nøørjen gærhkosne sjædta, gusnie saemieh leah meatan seammavyørtegsvoetine gærhkosne,
jïh saemien gærhkoejieleme lea akte buajhkoes bielie Nøørjen gærhkoen tjåenghkies
identiteteste.
Dïhte soejkesje edtja viehkiehtidh mierietsiehkide nænnoestidh dan saemien
gærhkoejieliemasse, struktuvri, øørnedimmien jïh tjïelke darjomi bïjre, gærhkoen joekehts
barkoesuerkine.
Kapithele 2 aktem åeniedimmiem vadta dehtie soejkesjistie åarjelsaemien, julevsaemien jïh
noerhtesaemien gïelesne.
Kapihtele 3 maadthbïevnesh vadta dej saemiej bïjre jïh saemien gærhkoejielemen bïjre.
Aalkoelisnie rïektesebïevnesh vadta dej saemiej bïjre jïh saemien siebriedahken bïjre (3.1.1)
Saemieh akte aalkoealmetje dejnie noerhtege dajvine Nøørjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh
Kolanjaarkesne, Russlaantesne.
Aervede medtie 50 000-65 000 saemieh Nøørjesne.
Dej
minngemes luhkiejaepiej dejtie saemiej reaktide jïh saemien institusjovnide naa tjarki
nænnoestamme.
Daesnie åenehkslaakan digkede mij saemien identitetem buakta (3.2) jïh
aktem buerkiestimmiem saemien gïeledajvi jïh gïeletjierti bïjre Nøørjesne vadta (3.3).
Noerhte-saemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien leah dah byøgkeles saemien gïelh
Nøørjesne.
Gaajhkh golme gïelh lea UNESCON'n læstosne håvhtadihks gïelijste.
Kapihtele aaj ånnetji gærhkoehistovrijen bïjre soptseste, dehtie tijjeste saemieh voestes
aejkien kristelesvoetine åahpenin medtie 1000 jaepien gietjeste, jïh mijjen tijjese (3.4)
Akten ussjedimmien mænngan dan sisvegen bïjre dïejvesisnie "saemien gærhkoejieleme"
(3.5.1) jïh gellielaaketjen bïjre saemien gærhkoejielemen sisnjelen (3.5.2) dle
åejvieaamhtesidie saemien gærhkoejieliemisnie buerkeste gïeledajvi mietie.
Dennie regijovnal-gyrhkeles suerkesne, die Noerhte-Hålogalaanten, Åarjel-Hålogalaanten jïh
Nidarosen bispedajvh aktem ellies gyrhkeles diedtem utnieh gyrhkeles faalenassem vedtedh
dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelesne.
Åenehkslaakan buerkeste
man gellie barkeminie dej saemiengyrhkeles barkoejgujmie, diedten jïh vierhtiej bïjre,
regijovnales jïh lïhkes, fïereguhtene dejstie 3 byøgkeles gïeledajvijste (3.3.3-3.3.4).
Aaj
åenehkslaakan dam gyrhkeles gaagkestimmiem buerkeste dejstie saemijste Oslosne jïh
Bergenisnie (3.5.6), dam barkoem saemien gærhkoejielieminie laanteraasti rastah (3.5.7) jïh
dam gaskenasjovnale gyrhkeles aalkoealmetjebarkoem (3.5.8).
Minngemosth tjïerteste man
vihkeles orreme dejnie voerkelimmine jïh barkojne saemien teologijen jïh
kristelesvoetegoerkesen bïjre, dej minngemes jaepiej (3.5.9).
Kapihtele 4 buerkeste dam prinsihpeles våaromem dan barkose saemien gærhkoejielieminie
Nøørjen gærhkosne.
Aalkovisnie vuesehte dejtie jïjnjh nænnoestimmmide mejtie Gærhkoetjåanghkoe
nænnoestamme, mah ektesne vuesiehtieh guktie Nøørjen gærhkoe ojhte ussjede saemien
gærhkoejielemen bïjre (4.1).
Edtja saemieh aalkoealmetjinie Nøørjesne jååhkesjidh, jïh
dïhte tsiehkestahta edtja saemien gærhkoejielemem gorredidh goh akte daerpies jïh
seammavyørtegs bielie Nøørjen gærhkoste, jïh gærhkoe byjhke dannasinie dah meatan
orreme daaroestehtemisnie, dellie daerpies sjïdteme viehkiehtidh guktie daate ovreakta
ij jåarhkh.
Vuesehte aaj dejtie raeride Luthersk Verdenforbund'este jïh Kirkens
Verdensråd'este dan barkoen bïjre aalkoealmetjigujmie jïh aalkoealmetje-
gyhtjelassigujmie (4.2).
Vijriebasse soptseste daej laaki jïh almetjerïekteles moenemi bïjre, mah Nøørjen gærhkoem
åeledieh dam saemien gærhkoejielemem gorredidh (4.3): Maadthlaake § 110a, saemielaake,
almetjereaktalaake, gærhkoelaake, EN'en maanakonvensjovne, EN'en konvensjvone sivijle
jïh politihkeles reaktaj bïjre, ILO-konvensjovne nr.
169 aalkoealmetji jïh tjïertealmetji bïjre
jïjtjeraarehke staatine, jïh EN'en bæjhkoehtimmie aalkoealmetji reaktaj bïjre.
Nøørjen gærhkoe diedtem åtna raeriestimmide dåarjelidh staaten saemiepolitihkesne, guktie
dah tjåadtjoeh St. biev, nr.
28 (2007-2008) Saemiepolitihke jïh Dahkoesoejkesje saemien
gïelide (4.4).
Faarhmestimmie våaroemasse biejesåvva goh akte unnebelåhkoe-politihkeles prinsihpe dan
Nøørjen gærhkoen barkose saemien gærhkoejielminie (4.5).
Åenehkslaakan buerkeste guktie
daan lahtesen sisvege lea.
Vijrebe vuesehteminie Gærhkoetjåanghkoen "liktese-
nænnoestæmman" (KM 13/97) jïh buerkesteminie ihke tjuara liktesem guarkedh goh akte
maadth-vuajnoe dejtie jïjnjh råajvarimmide, mejtie raereste soejkesjisnie (4.6.).
Kapithele 5 dejtie sjïere gyrhkeles darjoesuerkide gietede, jïh sjïere haestemh digkede dejtie
dahkoestuvrije bihkedimmide jïh darjomidie.
Gïetede dam voenges gærhkoem goh aalkove bieliekapihtelisnie 5.1.
Daesnie tjuvtjede dan
daerpiesvoetese akten saemien gærhkoestatstihken bïjre, jïh muvhth perspektijvh beaja
faarhmestimmien bïjre saemien gærhkoejieliemistie dennie voenges gærhkosne.
Åålmegeraerie jïh gærhkoen barkijh voengesisnie, gihtjelgieh aktem sjïere diedtem vaeltedh
juktie saemien gærhkoejielemem gorredidh gyrhkesjimmine jïh jeatjah gyrhkeles darjosne,
soejkesjen bïhkedassi mietie.
Dïhte daerpiesvoete saemien gïele-jïh kultuvremaahtojne, gietesåvva bieliekapihtelisnie 5.2.
Tjïerteste lea daerpies nænnoestimmime dehtie saemien gïele-jïh kultuvremaahtoste, dovne
aktene voengesgyrhkeles jïh aktene elliesgyrhkeles perspektijvesne.
Juktie nuekies saemien gïele-jh kultuvremaahtoem gorredidh, dle raereste dah golme
noerhtemes bispedajvh edtjieh ihkuve øøhpehtimmiefaalenassh faalehtidh saemien gïelesne,
hearride jïh jeatjah gyrhkeles barkijidie.
Raereste øøhpehtimmiefaalenassh tseegkedh saemien
gærhkoetoelhkestæjjide.
Tjuvtjede dan daerpiesvoete akten unnemes daajroen bïjre saemien
gïele- jïh kultuvredaajroste, sjyøhtehke øøhpehtimmine, jïh juktie saemien gïelemaahtoe
leavloem åådtje gosse edtja barkijh jaahkoe-øøhpehtimmesne seehtedh, jïh kateketh jïh
diakonh gïelereeremedajvesne.
Birrie aaj stuerebe sjïehteladtemem vuarjasjidh guktie maahta
jeatjahlaakan katekete-, diakone- jïh hearradïenesjasse båetedh, dejtie mah saemiestieh.
Ulmieh juktie saemien gïelh gorredidh gietesuvvieh bieliekapihtelisnie 5.3.
Daesnie
raereste gøøkte daltesh tseegkedh juktie saemien gïelh gorredidh.
Dïhte voestes akte nasjovnale maadthdaltese / unnemesdaltese, maam nov amma maahta
gorredidh gaajhkem lehkiem Nøørjen gærhkosne.
Tjïelkeste maam dïhte ojhte sæjhta jiehtedh
faalenasside jïh darjomidie (mierie 5.3.1) Dïhte mubpie daltese lea krøøhkemen bïjre dejstie
saemielaaken gïelenjoelkedassijste saemien gïelen reeremedajvesne (mierie 5.3.2).
Tjïerteste
maam dah ovmessie laakemoenemh sïjhtieh jiehtedh gærhkose dennie lïhkes, regijovnale jïh
voernges gyrhkeles daltesisnie, jïh gårrede naan åejviehaestemh daase.
Gærhkoe daarpesje aktem voerkes saemien gïelepolitihkem evtiedidh, g.j bihkedimmieh
vedtedh guktie edtja saemien nåhtadidh gyrhkesjimmine jïh gyrhkeles dahkojne (mierie
Daate lea ektine dejtie njoelkedasside mah tseegkesuvvieh gyrhkesjimmie-jarkelimmien
sisnjelen, jïh dejtie bihkedasside dennie soejkesjisnie jaahkoeøøhpehtæmman, diakonijese jïh
gærhkomusihkese.
Diedte jïh vierhtiedaerpiesvoete dejnie joekehts daltesinie Dennie nøørjen gærhkosne,
gietesuvvieh bieliekapihtelisnie 5.4.
Raereste daejtie orre barkojde tseegkedh voengesisnie
(5.4.1): 1 julevsaemien gïelebarkije (100%), 1 åarjelsaemien gïelebarkije (100%), 2
noerhtesaemien gærhkoe-toelhkestæjjabarkoeh (2 x 25%), 1 saemien hearrabarkoe Åarjel-
Nøørjese (100%), 1 diakonijebarkoe julevsaemien dajvese (100%), 1 diakonijebarkoe akten
åålmegasse Sisnjelds-Finnmarhken prosti'sne (100%).
Vuesehte prosten diedtese dejnie 5 prosti'ine mah såaknem utnieh reeremedajvesne saemien
Veanhtede dah daajroem veedtjieh dej gyrhkeles åeliedimmiej bïjre mah
saemielaake vadta, jïh voerkelimmiem utnieh dan saemiengïelen dïenesjen vøøste.
Daah aaj
sjïehteledtieh juktie saemien gyhtjelassh prosti'sne jïh prostitjåanghkosne digkiedieh, jïh dah
edtjieh aarebi 1 jaepie vaaseme mænngan barkosne aalkeme, maehtedh aktem unnemes
låhkoem liturgijen tjaalegijstie lohkedh, saemiengïelesne.
Dah bisph Noerhte-Hålogalaantesne, Åarjel-Hålogalaantesne jïh Nidarosesne aktem sjïere
diedtem utnieh saemien gærhkoejielemen åvteste (5.4.3).
Veanhtede dah aktem unnemes
låhkoem liturgijen tjaalegijstie lïerehtieh saemiengïelesne aarebi akte 1 jaepie vaaseme
mænngan barkosne aalkeme.
Vijrebe vuartesje dan daerpiesvoete juktie ektiedimmiem
vaaksjoemistie jïh diedteste nænnoestidh.
Raereste aktem fïerhten jaepien digkiedimmie- jïh
ektiedimmietjåanghkoem dejtie golme bispide, jïh aktem laavenjostoem akten tjåenghkies
fïerhten jaepien tjåanghkoen bïjre dejtie saemien hearride.
Haasta Noerhte-Hålogalaanten
bispem aktem fïerhten jaepien gærhkoetoelhkestæjja-tjåanghkoem høøltestidh.
Vijriesåbpoe
haasta bispetjåanghkoe diedtem vaalta såemies digkiedimmien jïh ektiedimmien bïjre daennie
suerkesne.
Raereste dam neebneme tjåanghkoem dejtie saemien hearride goh aktem
nasjovnale faageråårestallemem saemien gærhkoejielemasse høøltestidh, mij aaj voenges
gyrhkeles barkijh faarhmeste, jïh jïjtjevyljehke barkijh.
10 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Noerhte-Hålogalaante, Åarjel-Hålogalaante jïh Nidarosen bispedajveraerie aktem
elliesgyrhkeles diedtem åådtjeme juktie saemiengyrhkeles gagkestimmiem gorredidh, dovne
noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien gïeline, jïh maahtoem jïh barkoefaamoem
daarpesjieh juktie saemien dïenesjh gorredidh gelline suerkine.
Dam buerkeste mieresne
Soejkesjisnie prijoriterede voenges jïh sentralegyrhkeles gårreldihkie barkoeh, åvtelen
orre raeriestæjjavierhtieh bispedajveraeride.
Sentralegyrhkeles daltesisnie dle Gærhkoeraerie gærhkoelaaken mietie, diedtem åtna
vaarjelidh jïh eevtjedh saemien gærhkoejielemem.
Saemien gærhkoejieleme edja eevtjedh,
vaarjelidh jïh iktedidh saemien gærhkoejielemem, jïh skreejredh guktie saemien
gærhkoejieleme gorresåvva goh akte daerpies jïh seammavyørtegs bielie Dehtie Nøørjen
gærhkoste.
Raerie diedtem åtna saemiengyrhkeles laavenjostoen åvteste laanteraasti rastah, jïh
Dïhte nøørjen gærhkoen barkoe aalkoealmetjegyhtjelassigujmie, aktene laavenjostosne
Mellomkirkelig råd'ine.
Dennie mierien nuelesne, Saemien gærhkoeraerien diedten jïh
vierhtiedaerpiesvoeten bïjre, desnie tjuvtjede raerien stoerre mandatesuarkan jïh raereste 1
raeriestæjjabarkoem tseegkedh noeride (100%), jïh 1 raeriestæjjabarkoe diakonijese /
kultuvrese /aalkoealmetjidie (100%), jïh læssanamme darjoebudsjedte.
Tjïelkestahta aaj dan
nænnoestimmien bïjre ihke Saemien gærhkoeraerien tjaelijesijjiem Romsen gåajkoe juhtedh,
jïh mannasinie dam nænnoestamme.
Tjuvtjede dan daerpiesvoetese ektiedamme
saetniedehtemasse nænnoestimmeste.
Saemien bijbele-jarkoestimmie gietesåvva bieliekapihtelisnie 5.5.
Daesnie buerkeste guktie
tsiehkie lea, jih mij daerpies bijbelejarkoestimmiebarkosne, dovne noerhtesaemien,
julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelesne.
Haasta Bibelselskapet dam juhtije barkoem
tjåadtjoehtidh dan illehtimmien bïjre Bijbelistie, noerhtesaemien gïelesne, jïh vierhtieh
nænnoestidh dan åarjelsaemien bijbelejarkoestimmieprosjektese, ihke ussjedeminie gaajhkide
tjaalegidie jarkoestidh aktene orre teekstegærjesne Dan nøørjen gærhkosne.
Haasta Svenska
Bibelsällskapet aktem barkoem aelkedh juktie Dam båeries testamentem jarkoestidh
julevsaemien gïelese, aktene laavenjostosne dejnie nøørjen Bibelselskap, uvtemes dejtie
urremes tjaalegeraajrojde Dennie nøørjen gærhkosne jïh Sveerjen gærhkosne.
Bibelsällskapet aaj julevsaemien bijbeletjaalegh nedtese bïejedh.
Birrie gyrhkeles barkijh
viehkiehtidh guktie skuvlh jïh gærhkoeh dejtie saemien bijbeletjaalegidie åtnose vaeltieh.
Saalme- jïh liturgijebarkoem (gyrhkesjimmiejarkelimmie) gietede bieliekapihtelisnie 5.6.
Tjïelkeste man gåhkese båateme saalmebarkojne noerhtesaemien, julevsaemien jïh
åarjelsaemien gïelesne (5.6.1).
Mearan 2 saalmegærjah gååvnesieh noerhtesaemien gïelesne
jïh 1 julevsaemien, ij leah naan saalmegærja, jïh ajve naan gille saalmh åarjelsaemien
gïelesne.
Noerhtesaemien sjïekenisnie, dle daerpies aktine koralegærjine dan Sálbmagirji I-II.
Julevsaemien gïelesne lea vaajteles voejkenen laavlome-jïh saalmeteeksth tjøønghkedh mah
leah våålese tjaalasovveme, jïh aaj orre teeksth jarkoestidh jïh tjaeledh, joekoen maanide jïh
noeride.
Åarjelsaemien saalmebarkoen sjiekenisnie, dellie raereste dam juhtije barkoem
jåarhkedh saalmh åarjelsaemien gïelesne evtiedidh.
Daerpies aktem orre heeftem
saalmigujmie darjodh saemien gïeline dejtie Saemien gærhkoebiejjide jaepien 2013.
Veanhtede joekoen jïjnjh saalmh dejnie golme saemien gïeline meatan vaaltasuvvieh aktene
båetije saalmegærjesne dan Nøørjen gærhkose.
Vijriebasse tjïelkeste guktie gåarede dej haestemigujmie jïh daerpiesvoetigujmie ektiedamme
liturgijebarkose noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelesne (5.6.2).
Mannasinie
lea daerpies Saemien Gærhkoeraerien tjaelijesijjiem nænnoestidh, lea dannasinie dle akte
haesteme liturgijebarkoem dåarjelidh golme saemien gïeline.
Saemien gærhkoeraerie lea
prijoriteradamme prosesside tjïrrehtidh dej 1977-liturgijen jarkoestimmiejgujmie, ihke dah
sïjhtieh goh liturgijen alternatijvh årrodh mænngan gyrhkesjimmiejarkelimmiem
sjïehtesjamme.
Tsihkestahta dah jååhkesjamme noerhtesaemien liturgijh olkese
luajhtasuvvieh jaepien 2011, jïh dah julevsaemien liturgijh jååhkesjæmman båetieh jïh olkese
luajhtasuvvieh 2011.
Barkeminie åarjelsaemien liturgijeprosjektine dejnie åssjaldahkine dam
jååhkesjidh jaepien 2012, jïh olkese luejhtedh 2013.
Gyrhkesjimmiejarkelimmien maadthaarvoeh stedegengjøring, involveringe jïh
ferriedihksvoete rihpestieh akten ahkedh sjïere liturgijebarkose aaj saemien
gærhkoejieliemisnie.
Byøroe gyrhkesjimmiejarkelimmien mierien sisnjelen akten vijriebasse
barkose skreejrehtidh saemien liturgijigujmie, guktie saemien liturgijeaamhtesh gaavnoes
sjïdtieh gyrhkesjimmiejarkelimmien vierhtiebaanghkesne, guktie sjïerelaakan dåarjohte dam
evtiedimmiem saemien kultuvreste dejnie suerkine gærhkoetjeahpoe jïh gærhkoemusihke, jïh
Liturgijen jarnge aktem råållem åådtje edtja saemien liturgijebarkoem dåarjelidh.
Jaahkoeøøhpehtimmiem gietede bieliekapihtelisnie 5.7.
Aalkoevisnie buerkeste ånnetji man
gellie barkijh gååvnesieh, jïh man jïjnjem olkese vadteme saemien jaahkoeøøhpehtimmien
sisnjelen.
Vijriebasse sopteste dej saemien prosjekti bïjre, jïh darjomi bïjre
jaahkoeøøhpehtimmiejarkelimmien mierien sisnjelen.
Byøroe dam fïerhten jaepien
faageråårestallemem saemien jaahkoeøøhpehtæmman vijriebasse jåerhkedh, jïh barkedh
guktie dïhte kuvsje 'Tro og livstolkning i Sápmi' jåarhka.
Raereste dam barkoem jåarhkedh
edtja nedtesijjiem saemien jaahkoeøøhpehtæmman giehteldidh jïh evtiedidh (www.osko.no),
jïh aktem ihkuve barkoevierhtiem darjomasse vedtedh (m. 5.2.1) Byøroe aktem jïjtse
noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien 4-jaepiengærjam evtiedidh, sjïehteladteme
saemien gærhkoejieliemasse.
Plan for samisk trosopplæring edtja gorredidh guktie saemien maanah jïh noerh dej bijjemes
jaahkoeøøhpehtimmien mieriej sisnjeli (Gud gir - Vi deler), aktem jaahkoeøøhpehtimmiem
åadtjoeh mij dej saemien maadtoem gorrede, dovne gosse mierietsiehkide jïh sisvegem
krøøhkeste.
Daerpies åålmegigujmie jïh bispedajvine barkedh juktie dejtie saemien vuajnojde
sjïehteladtedh dennie Gud gir - vi deler jïh dennie Plan for samisk trosopplæring.
Raereste
nedtevierhtieh ektiedamme dan Plan for samisk trosopplæring, evtiesuvvieh jïh gaavnoes
dorjesuvvieh daesnie www.osko.no.
Raereste aktem fïerhten jaepien nasjovnale saemien skyllijetjåanghkoem tseegkedh, juktie
aktem minimumfaalenassem gorredidh dejtie saemien skyllijidie abpe laantesne.
Juvnehte aktem leejre-/gaavnesjimmieligke barkoem tseegkedh saemien noeride, iktedamme
sentralegyrhkeles daltesisnie, jïh aktem saemien noeremoenehtsem tseegkedh Dan nøørjen
gærhkose (daaroen: Sung) sentralegyrhkeles daltesisnie, juktie voenges jïh regijovnale
saemien noerebarkoem dåarjelidh.
Akte ihkuve saemien noereraeriestæjja-barkoe
tseegkesåvva (SKR) mij diedtem åtna nasjovnale saemien noerebarkoen åvteste.
Haasta
dejtie golme noerhtemes bispedajveraeride aktem fokusem utnedh saemien noerebarkose, jïh
haasta åålmegidie reermedajvesne saemien gïelese, saemien åålmegh åarjelsasemien dajvesne
jïh Sisnjelds Finnamarhken prosti'sne, sjïerelaakan voerkelidh dam saemien noerebarkoem.
Digkede mejtie lea nuepie aktem saemien noeredåehkiem tseegkedh, bene juvnehte ij dam
saetniedehtedh dahkoesoejkesjeboelhken.
Diakonijem gietede bieliekapihtelisnie 5.6.
Buerkeste man gellie barkijh jïh guktie aarebi
barkeme saemien diakonijine.
Sjyøhtehke gyhtjelassh saemien diakonijen bïjre leah dej
12 Sámi girkoeallima strategalaš plána
vuepsiej bïjre dennie Plan for diakoni.
Daerpies aktine stuerebe fokusinie saemien
diakonijese dej jaepiej åvtese, jïh dam suerkiem vielie vierhtiejgujmie nænnoestidh.
aktem orre barkoevierhtiem tseegkedh Saemien gærhkoeraaran daennie suerkesne, jïh gøøkte
orre diakonijebarkoeh voenges saemien gærhkoejieliemasse.
Saemien diakonije byøroe
teemine sjïdtedh aktene jïjtse faageråårestallemisnie, jïh byøroe vijriebasse barkedh dejnie
Plan for diakoni, saemien gærhkoejielemen sisnjelen.
Liktese- jïh dialogebarkoem gietede bieliekapihtelisne 5.10.
Vuesehte Gærhkoetjåanghkoen
nænnoestæmman dennie, mij gohtjesåvva , "liktese-aamhtesisnie" (KM 13/97).
Likteseprosjekte Noerhte-Saltenisnie (2005-2007) lea dam tjïelkemes dåarjelimmiem orreme
dehtie nænnoestimmeste, jïh prosjekte joekoen nuhteligs dååjrehtimmieh buakteme.
vuekieh gaavnedh juktie dååjrehtimmide vaarjelidh, jïh dejtie prosesside jåarhkedh mah leah
ektiedamme daan prosjektese.
Joekoen jïjnjh saemien reaktagyhtjelassh eah leah
tjïelkesamme Nøørjesne annje, jïh iemie Nøørjen gærhkoe damta dah diedtem utnieh dejtie
aamhtesidie dåarjelidh.
Daerpies maahtoem utnedh dej aamhtesi bïjre, jïh akte goerkese mij
raaktan lea Nøørjen gærhkoen diedte jïh råålle dagkarinie aamhtesinie.
Gyrhkeles kultuvrebarkoem gietede bieliekapihtelisnie 5.11.
Vuesehte dan gyrhkeles
kultuvrebïevnesasse Kunsten å være kirke (2005) mij lea dïhte våarome dan kultuvrebarkose
Nøørjen gærhkosne jïh dan Plan for kirkemusikk.
Kultuvrebïevnese aktem nænnoes boelhkem
saemien kultuvrebarkoen bïjre åtna, Plan for kirkemusikk akte jïjtse bieliekapihtele
gærhkoemusiehken bïjre åtna aktene saemien perspektijvesne.
Raereste vierhtieh læjkodh
saemien kultuvrebarkose aktine sjïere leavlojne saemien gærhkoetjeahpose /
gærhkoeteekstilidie, jïh saemien gærhkoemusihkese.
Raereste Saemien gærhkoeraerie aktem
barkoevierhtiem åådtje daennie suerkesne.
Vijriesåbpoe vuesehte dejtie kultuvreraeriestæjjide
Noerhte-Hålogalaantesne, Åarjel-Hålogalaantesne jïh Nidarosen bispedajvine, jïh
Gærhkoeraerien kultuvreraeriestæjja byøroe vihties diedth utnedh gyrhkeles kultuvrebarkoen
sisnjelen, sjïehtedamme dan saemien gærhkoejieliemasse.
Dåårrehtimmiem almetjijstie gietede bieliekapihtelisnie 5.8.
Vuesehte g.j dan vakanse- jïh
dåårrehtimmietseahkan Sisnjelds Finnmarhken prosti'esne dan minngemes luhkiejaepien.
Dah
vakansh dennie hearrabielesne leah gaskem 20 jïh 60% orreme, abpe boelhken, dan
minngemes 4-jaepien boelhken dïhte gaskemedtie vakanse orreme ånnetji bijjelen 50%.
Dïhte tsiehkie barkijeveahkan bïjre seamma tijjen aktem elliesgyrhkeles haestemem vuesehte
dan saemien gærhkoejieliemasse.
Dannasinie daerpies sjïere darjomigujmie dåårrehtimmie-
jïh gïeleøøhpehtimmien sisnjelen.
Raereste vierhtieh læjkodh sjïere
skreejrehtimmiedarjomidie.
Vijriebassse raereste aktem dotkememaahtoem evtiedidh goh
våarome dejtie dåårrehtimmiestrategijidie, mah sjïere vuepsiem utnieh.
Minngemes raereste
jïjnjh dåårrehtimmievuekieh jïh skreejrehtimmiedarjomh dejtie joekehts vuepsiedåehkide.
Gærhkoefaageles maahtoebigkemem gietede bieliekapihtelisnie 5.12.
Dïhte saemien
åålmege reaktoem åtna sov kultuvren, tradisjovnen jïh histovrijen bïjre
øøhpehtimmiesystemesne lohkedh.
Raereste aktem 3-jaepien maahtoebigkemeprosjektem
tseegkedh, mij barkeminie nasjovnale unnemesstandardh nænnoestidh dejtie saemien
aamhtesidie gyrhkeles profesjovne-lohkeminie.
Byøroe aaj aktem
maahtoelutnjemeprogrammem prosjektesne årrodh, mij edtja dam saemien
øøhpehtimmiemaahtoen nænnoestidh nasjovnale gyrhkeles øøhpehtimmieinstitusjovnine.
Raereste aktem saemien gærhkoehistovrijeprosjektem aelkedh edtja saemien
gærhkoehistovrijem tjaeledh.
Lissine raereste aktem 4-jaepien prosjektem saemien teologijen
jïh kristelesvoetegoerkesen bïjre.
Guhkiebasse raereste aktem Saemien-gyrhkeles pedagogeles
jarngem tseegkedh mij edtja evtiedimmiem jïh øøhpehtsem sjïehteles maahtoste gorredidh
åålmegidie, v.g ektiedimmesne Gyrhkeles øøhpehtimmiejarngese Noerhtene (Kirkelig
utdanningssenter i Nord (KUN).
Saemiengyrhkeles laavenjostoem laanteraasti rastah gietede bieliekapihtelisnie 5.14.
Abpe
Saemien dajvesne lea guhkies tradisjovnh ihke dïhte saemien gærhkoejieleme almetjh
tjøønghkie laanteraasti rastah, lïhkes jïh regijovnales.
Saemien gærhkoebiejjieh lea urrebe
tijjen tseegkesovveme goh øøkumeneles gaajhkesaemien gærhkoebiejjieh, gaajhkide saemide
dennie saemien dajvesne, jïh mubpien aejkien øørnesovvi giesien 2009.
Dah minngebe
gærhkoebiejjieh edtja åarjelsaemien dajvesne årrodh, Nøørjen bielesne, jaepien 2013.
Raereste Saemien gærhkoebiejjieh goh guektienjaepien prosjektem tjïrrehtidh.
Daerpies
fïerhtenjaepien tjåenghkies digkiedimmietjåanghkoeh tjïrrehtidh, naemhtie dïhte latjkoe lea
dej voernges saemiengyrhkeles åårgani gaskem Nøørjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne.
Raereste prosjektevierhtieh læjkodh juktie saemien gærhkoejielemem nænnoestidh
laanteraasti rastah, dennie lïhkes jïh regijovnale daltesisnie.
Aalkoealmetjebarkoem gietede bieliekapihtelisnie 5.15.
Dåarjoehtimmie aalkoealmetji
reaktide nasjovnale jïh gaskenasjovnale lea meatan gærhkoen aalkoealmetjebarkosne.
Dannasinie lea meatan orreme gaskenasjovnale gyrhkeles aalkoealmetje-barkosne, dïhte
vihkeles skraejrieh buakteme dan saemien gærhkoejieliemasse.
Raereste guhkiedidh dam
øørnegem mij muana saemieh edtjieh meatan årrodh Nøørjen gærhkoen delegasjovnine
vihkeles gaskenasjovnale/ øøkumeneles sijjine.
Vijriebasse raereste bielieh Nøørjen gærhkoen fïerhten jaepien øøkonomeles dåarjoste
Gærhkoen Vearteneraaran jïh Lutheren Vearteneseabran læjkodh siebriej aalkoealmetje-
barkose.
Daennie suerkesne gaskenasjovnale diakonije jïh misjovne (viehkie), dellie raereste Saemien
gærhkoeraerie edtja dam laavenjostoem Kirkens Nødhjelp'ine vijriebasse evtiedidh, g.j
aalkoealmetjedarjomidie dåarjelidh åarjel Afrihkesne jïh Noerhte- Russlaantesne.
Byøroe
vijriebasse digkiedidh tjåenghkies vuekieh aalkoealmetjebarkoen bïjre Kirkens Nødhjelp'en
bïevnesebarkosne Nøørjen gærhkosne, vuesiehtimmien gaavhtan faastoeaksjovnesne.
Kirkens
Nødhjelp tjuerieh aktem tjïelke fokusem aalkoealmetidie tjåadtjoehtidh altese vijriebasse
barkosne.
Åålmegen jïh misjovnen laavenjostoeraerie jïh misjovneraeriestæjjah
Hålogalaanten, Åarjel-Hålogalaanten jïh Nidarosen bispedajvine tjuerieh laavenjostosne
Saemien gærhkoeraerine barkedh guktie vielie misjovnelatjkoeh sjædta dej aalkoealmetji
bïjre, siejhme Nøørjen gærhkosne, jïh sjïere saemien gærhkoejieliemisnie.
Staate-gærhkoejarkelimmiem gietede bieliekapihtelisnie 5.16 våaroeminie dejnie mij
gohtjeåvva staate-gærhkoeliktese Stoerredigkesne 2008, jïh dïhte prosesse dej jeatjahtahteme
tsiehkiej bïjre, staaten jïh gærhkoen gaskem.
Tjïerteste, dennie prinsihpen ussjedimmesne
saemien gærhkoejielemen bïjre ektiedamme staatese, dle tjuara joekehtehtedh staate-
gærhkoeektiedimmien gaskem jïh staate-saemieh-ektiedimmien gaskem.
Birrie gærhkoetjåanghkoen raeriestimmieh aamhtesisnie KM 8/07 dåarjelidh, saemien
gærhkoejielemen vaarjelimmien bïjre, dennie vijriebasse barkosne dejnie orre
gærhkoe-laakine jïh gærhkoeøørneginie.
1) Buerkesteminie staaten prinsihpeles diedte
juktie saemien gærhkoejielemem gorredidh, aaj jåarhka mænngan dah ektiedimmieh leah
jarkelamme staaten jïh gærhkoen gaskem (5.16.2) Dam aaj tjåadtjohte desnie gusnie akte
eadtjohke dåarjoen saemiepolitihke jïh akte eadtjohke dåarjoen jaahkoe-jïh
jielemelearoepolitihke sinsitniem gaavnesjieh.
Tjïerteste lea daerpies dejtie gyrhkeles
14 Sámi girkoeallima strategalaš plána
vuajnojde dej saemielaaken gïelenjoelkedassigujmie vuartasjidh, joekoenlaakan edtja
vuejnedh guktie saemien nåhtede gærhkoen ektievoetedahkojne, jïh raereste dah
åeliedimmieh ektiedamme saemielaaken gïelenjoelkedasside jåarhkesuvvieh gosse
ektiedimmieh jarkelieh staaten jïh gærhkoen gaskem (5.16.3)
Saemien gærhkoedemokratijem (demokratijejarkelimmie) gietede bieliekapihtelisnie 5.17.
Saemien gærhkoeraerien raeriestimmiej mietie, dle Gærhkoetjåanghkoe jaepien 2008 birri
aktem barkoedåehkiem nammoehtidh, mij edtja raeriestimmiejgujmie båetedh akten orre
øørnegasse veeljemen bïjre tjirkijijstie saemien gærhkoejieliemasse, bispedajveraeride jïh
Gærhkoetjåanghkose, veeljemen 2011 åvtelen.
Bieliekapihtele aktem prinsihpen
ussjedimmiem vadta dan våaromen bïjre saemien-gyrhkeles demokratijese Dennie nøørjen
gærhkosne, jïh buerkeste ånnetji guktie barkoedåehkie barkeme, jïh dan minngemosth
raeriegietedimmien bïjre.
Dan åvteste jueriedisnie orreme etnihkeligke veeljemelåhkoeh
tseegkedh, dle Saemien gærhkoeraerie birreme salkehtidh mejtie nuepie aktem saemien
gærhkoetjåanghkoem tseegkedh, vihties rållajgujmie ektiedamme veeljemasse saemien
tjirkijijstie.
Vuartoeh barkoevaeltije- ji barkoevedtijesiebride gietede bieliekapihtelisnie 5.18.
Gyrhkeles barkoevaeltije- jïh barkoevedtijesiebrieh byøroeh dejtie saemiengyrhkeles
maahtoedaerpiesvoetide gorredidh sijjen darjosne jïh dïenesjinie.
Laavenjostoem læstadijanen åålmegigujmie jïh kristeles siebriejgujmie gietede
bieliekapihtelisnie 5.19.
Lissine akten sïejhme haestemasse juktie sjyøhtehke kristeles
siebriejgujmie laavenjostedh gosse saemien gærhkoejielemem evtede, dle dah læstadijanen
åålmegh, Norges Samemisjon jïh Norges Søndagsskoleforbund neebnesuvvieh sjïerelaakan.
Kapihtele 6 tjåanghkan geasa dejtie orre prijoriteradamme barkoeh jïh råajvarimmiesuerkieh
5. kapihtelistie, jïh dejtie boelhkine beaja akten 5-jaepien dahkoesoejkesjasse (2012-2016)
Dahkoesoejkesje ajve barkoeh jïh råajvarimmieh vååjnehte mah orre daerpiesvoeth buektieh.
Buerkeste mannasinie såemies barkoeh jïh råajvarimmiesuerkieh prijoriteradamme jïh
sjïehteladteme.
Tjoahkkájgæsos
(čoahkkáigeassu julevsámegillii)
Kapihtal 1 åvddånbuktá visjåvnåv sáme girkkoiellema gáktuj Vuona girkkon ja tjielggi plána
duogátjav ja hámev.
Vuona girkko visjåvnnå sáme girkkoiellema gáktuj le: Ielle ja avtaárvvusasj - sáme
girkkoiellem Vuona girkkon.
Plána duogásj le Girkkotjåhkanime mærrádus ássjen KM 7/06
man sisadno lij sáme girkkoiellema plánav åttjudit gånnå nuortta- julev- ja oarjjelsámegiella
aktan sáme kultuvrra moattevuodanis várajda váldeduvvá.
Sáme girkkoiellema strategalasj
plána oajvveulmme le ásadit ielle sáme girkkoiellemav Vuona girkkon gånnå sáme oassálasti
avtaárvvusattjat girkkon, ja jut sáme girkkoiellem sjaddá ienep luondulasj oasse Vuona girkko
aktisasj identitehtas.
Plána baktu galggá sáme girkkoiellem nanniduvvat struktuvraj,
organiserima ja mierredum dåjmaj gáktuj girkko barggosuorgijn.
Kapihtal 2 sisadná tjoahkkájgessusav plánas oarjje- julev ja nuorttasámegiellaj ja dárogiellaj.
Kapihtal 3 vaddá duogásjdiedojt sáme álmmuga ja sáme girkkoiellema birra.
Álgon buvteduvvi faktadiedo sáme álmmuga ja sáme sebrudakiellema birra (3.1.1).
Sáme li
álggoálmmuk Vuona, Svieriga ja Finlánda nuorttalamos guovlojn ja Guoládaknjárgajn
Árvustaláduvvá gávnnuji birrusij 50 000 - 65 000 sáme Vuonan.
Sámij riektádille
ja ásadusá li viehka nanniduvvam maŋemus låge jagij birán.
Dágástaláduvvá mij konstitueri
sáme tjerdalasjvuodav (3.2), ja sáme giellaguovlo ja -juohkusa Vuonan lagábut gåvviduvvi
Nuorttasámegiella, julevsámegiella ja oarjjelijsámegiella le almulasj giela Vuonan.
Divna gålmmå giela li UNESCO lista milta ájtedum giellan.
Girkkohiståvrrå le oanegattjat gåvvidum sámij vuostasj aktijvuoda rájes risstalasjvuodajn
birrusij 1000 jage dássta åvddåla gitta ietjama ájggáj (3.4).
Muhtem refleksjåvnå maññela mij
"same girkkoiellem" le (3.5.1.)
ja variasjåvnåj birra sáme girkkoiellemin (3.5.2), gåvviduvvi
sáme girkkoiellema dåbddomerka gielleguovloj milta (3.5.3-3.5.5).
Tjielggiduvvá oanegattjat girkkolasj dievnastusá birra Oslo ja Bierguna sámijda (3.5.6), sáme
girkkoiellem bargo birra rijkkarájáj rastá (3.5.7) ja rijkajgasskasasj girkkolasj
álggoálmmukbargo birra (3.5.8).
Låhpalattjat dættoduvvá maŋemus ájge mielosvuohta ja
barggo sáme teologia ja risstalasjvuohtadádjadusá vuoksuj (3.5.9).
Kapihtal 4 tjielggi prinsihpalasj vuodov sáme girkkoiellemij Vuona girkkon.
Vuoseduvvá álgon muhtem Girkkotjåhkanime mærrádusájda ma aktan Vuona girkko
prinsihpalasj vuojnov sáme girkkoiellema gáktuj li oanegattjat gærdoduvvam (4.1).
Sáme dåhkkiduvvi Vuona álggoálmmugin, vuodon aneduvvá sáme girkkoiellem galggá
bisodvvat ájnas ja avtaárvvusasj oassen Vuona girkkos.
Girkko duodas dárojduhttema
oassálasjvuoda diehti hæhttuji bærrájgæhttjat jut rievtesferdugahtesvuohta ij joarke.
Lutheralasj Væráltlihto ja Girkkoj Væráltráde vuojno álggoálmmugij ja
álggoálmmukássjij gáktuj aneduvvá åvddågåvvån (4.2).
Gávnnuji lága ja álmmukriektá mærrádusá maj baktu Vuona girkkon le vælggogisvuohta
sáme girkkoiellemav huksat (4.3): Vuodolága § 110a, sámeláhka,
álmmukriektákonvensjåvnnå, girkkoláhka, ÅN:a mánájriektákonvensjåvnnå, ÅN:a
konvensjåvnnå sivijla ja politihkalasj njuolgadusáj gáktuj, ILO-konvensjåvnnå 169
álggoálmmugij ja máttoj gáktuj iesjrádálasj stáhtajn ja ÅN-tjielggidus álggoálmmugij
rievtesvuodaj hárráj.
Vuona girkko le tjanádum stáhta sámepoltihkkaj navg gåktu åvddån boahtá St.died.
(2007-2008) Sámepolitihkka ja Sámegiela doajmmapládna (4.4).
Sebradahttem le unneplågoálmmulasj prinsihppa Vuona girkko bargon sáme girkkoiellema
Dán dádjadusá sisadno oanegattjat tjielggiduvvá.
Vuoseduvvá Girkkotjåhkanime
"såbadimmærrádussaj" (KM 13/97) ja dagástaláduvvá såbadibme galggá dádjduvvat
vuodoperspektijvvan dåjmajda ma oajvvaduvvi plánan (4.6).
Låhpalattjat vatteduvvi muhtem teologalasj perspektijva ma li guoskavattja sáme
girkkoiellema ja álggoálmmukgatjálvisájda Vuona girkkon (4.7).
Muhtem tjanástagáj milta
sáme girkkoiellemin, vatteduvvi teologalasj álggo muhtem moalgedimijs: sjivnnjedum
Jubmela gåvån, inkarnasjåvnnå, rájadusgåhttjom, iednegiella ja gielalasj valjesvuohta,
16 Sámi girkoeallima strategalaš plána
álggogirkko kulturrijddo, såbadus, riektá ja rievtesferdukvuohta, ja almatjij aktisasjvuohta
ietjá sjivnnjádusáj.
Kapihtal 5 giehtadallá ájnegis girkkolasj doajmmasuorgijt ja árvvaladdá sierralágásj
hásstalusájt ma gulluji bargguj ja dåjmajda.
Bájkálasj girkko vuodon giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.1.
Danna vuoseduvvá dárbbuj
sáme girkkostatestihkkaj ja vatteduvvi aj muhtem perspektijva gåktu sáme girkkoiellemav
dahkat oassen bájkálasj girkkon.
Tjoaggulvisráde ja bájkálasj girkko virgálattja gåhtjoduvvi
váldátjit sierra åvdåsvásstádusáv sáme girkkoiellemis jubmeldievnastusán ja ietjá girkko
dåjmajn dan milta mij plánan boahtá åvddån.
Dárbbo sáme giella- ja kulturmáhtudagás giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.2.
Tsuojggiduvvá sáme giella- ja kulturmáhtudagá nannidibme le dárbulasj sihki bájkálasj
girkko ja ållesgirkkolasj perspektijvan.
Vaj nuoges sáme giella- ja kulturmáhtudagáv oajvvaduvvá da gålmmå nuorttalamos
bisspavielde fálli stuoves sámegiel åhpadusfálaldagáv báhpajda ja ietjá girkko virgálattjajda.
Oajvvaduvvá vaj åhpadusfálaldagá ásaduvvi sáme girkkodålkåjda.
Nammaduvvá binnemus
dárbbuj sáme giella- ja kulturmáhtos dajn åhpadusájn, ja aj vaj sáme giellamáhtudahka
dættoduvvá gå virgádi jáhoåhpadimbarggijt, kateklehtajt ja diakåvnåjt giellaháldadimguovlon.
Buorep alternatijva katekehta-, diakåvnå ja báhppadievnastusájda sámegielagijda bierri aj
árvustaláduvvat.
Ulmme Sámegielav bisodit giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.3.
Dánna oajvvaduvvá ásadit
guokta dáse gåktu sámegielav bisodit.
Vuostasj le nasjonála vuododásse/unnemusdásse mij
galggá liehket juohkka sajen Vuona girkkon.
Dåjma dán aktijvuodan li tjielggiduvvam
Nubbe dásse le sámelága giellanjuolgadusáj bærrájgæhttjam sáme
giellaháldadimguovlojn (tjuogga 5.3.2).
Dárkkelappot tjielggiduvvá ma iesjguhtik láhka sihta
javllat girkkuj bájkálasj, guovlolasj ja guovdásjgirkkolasj dásen, ja makkir hásstalusá dán
bargguj gulluji.
Tsuojggiduvvá girkko dárbaj diedulasj sáme giellapolitihkav åvddånahttet duola dagu
njuolgadusáj baktu sámegiela ano hárráj jubmeldievnastusájn ja girkkolasj dagojn (tjuogga
Dát guoskaduvvá njuolgadusájda ma vuododuvi jubmedievnasusådåsusá ráman, ja aj
jáhkoåhpadusá, diakonija ja girkkomusihka plánan.
Åvdåsvásstádus ja ressursadárbo duon dán dásen Vuona girkkon giehtadaláduvvá
oassekapihttalin 5.4.
Oajvvaduvvá ásadit dájt ådå virgijt bájkálattjat (5.4.1): 1 julevsáme
giellabargge (100%), 1 oarjjelsáme giellabargge (100%), 2 nuorttasáme girkkodålkkåvirge
(2x25%), 1 sáme báhppavirgge Oarjje-Vuodnaj (100%), 1 diakonvirgge julevsáme guovlluj
(100%), 1 diakonivirgge muhtem tjoaggulvissaj Sis-Finnmárkon (100%).
Vuoseduvvá pråvståj åvdåsvásstádussaj dan vidán prostiajn gånnå li suogŋa sámegiela
háldadimguovlon (5.4.2).
Vuordedahtte le sidjij vaj oahpásmuvvi girkko vælggogivuodajda
ma sámelágas båhti ja berusti sámegielak dievnastusájs.
Vijdábut vaj ságastalli sáme
guoskavasj ássjij birra prostijan ja prostijatjåhkanimijn, ja vaj jage duogen virgádime maŋŋela
máhtti låhkåt binnemusát muhtem liturgialasj tevstav sámegiellaj.
Nuortta-Hålogálánda, Oarjje-Hålogálánda ja Nidarosa biskåhpajn le sierra bærrájgæhttjam
åvdåsvásstádus sáme girkkoiellemis (5.4.3).
Vuordeduvvá sijás le vaj galggi oahppat gåjt dal
binnátjav liturgalasj tevstajs sámegiellaj jage duogen maŋŋela gå li virggáj álggám.
Vuoseduvvá aj darbbuj aktidit bærrájgæhttjamav ja åvdåsvásstádusáv.
Oajvvaduvvá jahkásasj
ságastallam- ja aktidimtjåhkanibme dajda gålmå biskåhpajda, ja aj aktisasj jahkásasj
tjåhkanibme sámebáhpajda.
Nuortta-Hålogálánda biskoahppa hasoduvvá dålatjit jahkásasj
tjåhkanimev girkkodålkåjda.
Hasoduvá aj vaj bisspatjåhkanibme válldá åvdåsvásstádusáv
ságastallamijs ja aktidimes dán suorgen.
Dat nammadum tjåhkanibme sáme báhpajda
oajvvaduvvá aneduvvat sáme girkkoiellema nasjonála fáhkakonferánsa rámmaj vuolen mij aj
guosská bájkálasj virgálattjada ja luovojbarggijda.
Nuortta-Hålogálánda, Oarjje-Hålogálánda ja Nidarosa bisspavieldijn le ållesgirkkolasj
åvdåsvásstádus ásadit sáme girkkolasj dievnstusáv nuorttasámegiellj, julevsámegiellaj ja
oarjjelijsámegiellaj, ja siján le dárbbbo máhtudahkaj ja máhttelisvuohtaj dåmadit sáme
guoskavasj dievnastusájt moatten suorgen.
Dát tjielggiduvvá tsiekken 5.4.4.
Plánan
vuoroduvvá bájkálasj ja guovdásjgirkkolasj virge åvddål gå ådå rádevadderessursa
bisspavielldeguovlojn.
Guovdásjgirkkolasj dásen le Girkkotjåhkanimen girkkolága milta åvdåsvásstádus suodjalt ja
åvdedit sáme girkkoiellemav.
Sáme girkkoráde galggá åvdedit, suodjalit ja aktidit sáme
girkkoielemav ja arvusmahttet vaj sáme girkkoiellem bisoduvvá dárbulasj ja sæmmiárvvusasj
oassen Vuona girkkos.
Ráden le åvdåsvásstádus sáme girkkolasj aktisasjbargos rijkarájáj
badjel ja Vuona girkko bargos mij guosská álggoálmmuk ássjijda aktan Girkkojgasskasasj
rádij.
Sáme girkkoráde åvdåsvásstádus ja ressurssadárbbo tsuojggiduvvá (5.4.5) tjuokká
vuolen, ja vuoseduvvá ráde vijdes mándáhttaj ja oajvvaduvvá ásadit 1 rádevaddevirgev
nuorajda (100%) ja 1 rádevaddevirgge diakoniaj/kultuvrraj/álggoálmmugij (100%), ja stuoráp
jådedimbudsjæhtta.
Mærrádus jådedit Sáme girkkoráde seketariáhtav Råmmsåj tjielgiduvvá
aj, ja siváv dasi.
Tsuojggiduvvá aj dárbojda ma li tjanádum dan mærrádussaj.
Sáme rámátjårggålibme giehtadaláduvvá oassekapihtalin 5.5.
Dánna gåvviduvvá sáme
rámátjårggålime barggo åvddånibme nuortta- julev- ja oarjjelsámegiellaj.
Ávttjiduvvá sáme
rámátjårggålime åvddån ja Rámát gárveduvvá ja prienntiduvvá nuorttasámegiellaj, ja ressursa
lassáni oarjjelijsámegiel rámátjårggålim prosjæktaj vaj divna tevsta dan ådå tækstagirjen
jårggåluvvi.
Svieriga Rámátsiebrre ávttjiduvvá álgov dahkat bargguj jårggålit Oabme
testamentav julevsámegiellaj aktan Vuona Rámátsiebrijn, vuostak ådåsamos
tækstatjoahkkáldagájt Vuona girkkon ja Svieriga girkkon.
Svieriga Rámátsiebrre ávttjiduvvá
julevsáme rámáttevstajt vuojnnusij biedjat næhttaj.
Girkko bargge bierriji válldet sáme
rámáttevstajt ienebut adnuj skåvlån ja girkkon.
Sálmma- ja liturgijabarggo (jubmeldievnastusådåstus) giehtadaláduvvá oassekapihttalin
Stáhtus tjielggiduvvá nuorttasámegiela, julevsámegiela ja oarjjelijsámegiela sálmmabargo
Madi gávnnuji 2 sálmmagirje nuorttasámegiellaj ja 1 julevsámegiellaj de ij
gávnnu sálmmagirjje ja dåssju muhtem gallegasj sálma oarjjelsámegiellaj.
Nuorttasámegiela
gáktuj le dárbbo korállagirjjáj Sálbmagirji I-II.
Julevsámegiela gáktuj le sávadahtte tjoagget
vuojŋŋalasj lávlla- ja sálmmatevstajt ma li tjáledum, ja aj jårggålit ja ådå tevstajt tjállet,
ållågasj mánájda ja nuorajda.
Oarjjelsámegiela sálmmabargo gáktuj oajvvaduvvá barggo mij
juo le jådon oarjjelsámegiela sálmaj hárráj joarkeduvvá.
Dárbbo le ådå girjátjav sáme sálmaj
gárvedit Sáme girkkobiejvijda jagen 2013.
Ájggomus fáron válldet moadda sálma dajda
gålmå sámegielajda boahtte sálmmagirjjáj Vuona girkkon bærrájgåtseduvvá.
18 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Udnásj dille, hásstalusá ja dárbo nuortta-, julev- ja oarjjelsáme liturgijabargo gáktuj
tjielggiduvvá (5.6.2).
Dættoduvvá Sáme girkkoráde sekretariáhta nannim galggá
árvustaláduvvat dan hásstalusá vuosstij jut ålles gålmå sámegielaj gáktuj le liturgijabarggo
jådon.
Sáme girkkoráde le vuorodam ållit 1977-jårggålimijt danen gå dajt bæssá adnet ådå
jubmeldievnastusådåstuhttema maŋŋela.
Vuorddep dåhkkidum nuorttasámegiela liturgija
almoduvvi jagen 2010 ja jut julevsáme liturgija ålliduvvi jagen ja almoduvvi jagen 2011.
Oarjjelsáme liturgijaprosjekta galggá tjadáduvvat dajna ulmijn váj galggi dåhkkiduvvat jagen
2012 ja almoduvvat jagen 2013.
Jubmeldievnastusådåstusá vuodoárvo bájkálasjvuohta, oassálasstem ja fleksibilitehtta láhtji
dilev joarkke ådåstahtte liturgiabargguj sáme girkkoiellemin aj.
Oajvvaduvvá
jubmeldievnastusådåstusá milta sáme liturgiaj barggo joarkeduvvá, sáme liturgia adnuj
biejaduvvi jubmeldievnastusådåstusá ressurssabánkan, sáme girkkodájdda ja girkkomusihkka
sierraláhkáj vuoroduvvi ja Liturgalasj guovdátja duogen sjaddá sáme liturgiabargov tjuovvot.
Jáhkkoåhpadibme giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.7.
Álgon oanegattjat gåvviduvvá galla
virge li ja galla almodime li sáme jáhkkoåhpadimen.
Joarkkan sámegullevasj prosjevta ja
dåjma jáhkkoåhpadimådåstusán tjielggiduvvi.
Oajvvaduvvá jahkásasj sáme jáhkkoåhpadusá
fáhkakonferánssa joarkeduvvá ja jut kurssa Jáhkko ja iellemdádjadus Sámen joarkká.
Sáme
jáhkkoåhpadime næhttabájke (www.osko.no) doajmma ja åvddånahttem galgaluluj joarkket
aktan stuoves virgijn (5.2.1 milta).
Bierri dagáduvvat sierra Girjje 4-jagágijda nuortta-, julev-
ja oarjjelsámegiellaj hiebaduvvam sáme girkkoiellemij.
Sáme jáhkkoåhpadime pládna galggá bærrájgæhttjat jut sáme máná ja nuora ålleslasj
jáhkkoåhpadime plána milta Gud gir - Vi deler, oadtju jáhkkoåhpadimev mij sijá sáme
gullevasjvuodav bisot ævtov ja sisano gáktuj.
Dárbbo le tjoaggulvisáj ja bisspaguovloj
vuoksjuj barggat sáme åsijt fáron válldet Gud gir - vi deler ja Sáme jáhkkoåhpadime
plánajda.
Oajvvaduvvá næhttaressursa tjánádum Sáme jáhkkoåhpadime pládnaj dagáduvvi ja
almoduvvi næhttabielen (www.osko.no).
Jahkásasj násjonála konfirmánntagávnadime
oajvváduvvi váj sáme konfirmánta lándav miehtáj oadtju edesik muhtem fálaldagáv.
Nuorajbarggo giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.8.
Gå jurra de vil mige uddni dagáduvvá
de dættoduvvá sáme nuorajbarggo Vuona girkkon.
Bajep ulmme le sáme nuoraj identitehtta,
giella ja risstalasj gávnadibme nanniduvvá, nuoraj oassálasstem ja guojmmeåvdåsvásstádus
sáme girkkoiellema åvdås vijdábut åvddånahteduvvá, ja jut ienebuv gå åvddåla sajev vaddá
nuoraj kultuvrraåvddånbuktemijda sáme girkkoiellemin.
Oajvvaduvvá ásadit åroj-/tjåhkanim bargov sáme nuorajda koordineridum guovdásjgirkkolasj
dáses, ja duodden ásadit sáme nuorajnammadusáv Vuona girkkon (Sung) guovdásjgirkkolasj
dásen mij bájkálasj ja guovlolasj sáme nuorajbargov doarjju.
Ásaduvvá stuoves sáme
nuorajrádevirgge (SKR) åvdåsvásstádusájn nasjonála sáme nuorajbargos.
nuorttalamos bisspavielderáde ávttjiduvvi tjalmostit sáme nuorajbargov, ja tjoaggulvisájt
sámegiela háldadimguovlojn, sáme tjoaggulvis oarjjelisámeguovlon ja Sis-Finnmárko prostija
ávttjiduvvá sierralágásj berustibme sáme nuorajbargguj.
Máhttelisvuohta ásadit sáme
nuorajjuohkusav ságastaláduvvá, valla ij oajvvaduvá realiseriduvvat doajmmapládnagávdan.
Diakonija giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.9.
Virgij ja åvdep sáme diakonijabarggo
rájddiduvvá.
Hiebalgis oasse sáme diakonijabargos tjanáduvvi ulmijda ma li tjielggidum Plan
for diakoni.
Tsuojggiduvvá dárbbo le sáme diakonijav vuorodit boahtteájggáj aj rudáj.
Oajvvaduvvá ásadit ådå virggeressursav Sáme girkkorádáj, ja duodden guokta ådå
diakonijavirge bájkálasj sáme girkkoiellemij.
Sáme diakonija bierri sierra fáhkakonferánssaj
tjoahkkiduvvat ja sáme girkkoiellemin bierri joarkket Plan for diakoni bargujn.
Såbadim- ja guládallambarggo giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.10.
Vuoseduvvá
Girkkotjåhkanime mærrádussaj nav gåhtjodum "såbadimássjen" (KM 13/97).
Nuortta-Sálto
såbadimprosjækta (2005-2007) le læhkám ienemus konkrehta tjuovos mærrádusás, ja árvulasj
åtsådallama li prosjevtas boahtám.
Oajvvaduvvá gávnná vuogev gåktu dán prosjevta
åtsådallamijt bisodit ja prosessajt joarkket dán prosjekta hárráj.
Vijdábut gåvviduvvá ájnas
sáme riektáássje Vuonan ælla ájn tjoavdedum, ja luondulasj le Vuona girkkon le
åvdåsvásstádus dájt ássjijt lagábut tjuovvot.
Galggá de máhtudahka ássjen ja mielulasjvuohta
mij le girkko åvdåsvásstádus ja rolla dákkir ássjijn.
Girkko kultuvrrabarggo giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.11.
Vuoseduvvá girkko
kultuvrradiedádussaj Kunsten å være kirke (2005) mij le Vuona girkko kultuvrravuorodime
vuodo, duodden Girkkomusihka pládnaj.
Kulturdiedádusán le ållo sáme sisadno,
Girkkomusihka pládnn le sierra oassekapihtal girkkomusihka hárraj sáme perspektijvan.
Oajvvaduvvá ressursa biejaduvvi sáme kultuvrraj ja de sierraláhká sáme girkkodájddaj /
girkkotekstijlajda ja sáme girkkomusihkkaj.
Oajvvaduvvá Sáme girkkoráde oadtju ådå
virggeressursav.
Vijdábut javladuvvá kultuvrrarádevadde Nuortta-Hålogalánda, Oarjje-
Hålogalánda ja Nidaros bisspaguovlojn, ja girkkoráde kulturrádevadde bierriji válldet
åvdåsvásstádusáv sáme girkkoiellema kultuvrrabargo åvdås.
Virggájbiedjam giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.12.
Vuoseduvvá duola dagu
barggevánesvuohtaj Sis-Finmárko pråvsttåguovlon maŋemus låge jagen.
Girkkohærrájs li
vájllum gaskal 20 og 60% ålles ájggegávda tjadá, maŋemus 4 jage badjelasj 50% rabás
virge.
Dát vuoset dát le stuorra hásstalus sáme girkkoiellemij.
Danen hæhttup sierralágásj
virggájbiedjam- ja giellaåhpadimdåjmajt jåhtuj biedjat.
Sierralágásj stimulerimdåjmajda
oajvvaduvvá rudájt juollodit.
Vijdábut galgalulujma ietjama máhtudagáv låggŋit váj ådå
barggijt oadtjop.
Virggájbiedjamdåjma ulmmejuohkusij vuoksjuj oajvvaduvvi.
Girkkofágalasj máhtudaklåpptim giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.13.
Dættoduvvá sáme
álmmugin le riektá åhpadimsystebma galggá kultuvrav, árbbedábev ja histåvråv
tjielggiduvvam åhpadimsysteman.
Oajvvaduvvá 3-jahkásasj máhttolåpptimprosjekta galggá
ásaduvvat man ulmme le nasjonála unnemusmierijt mierredit mij guosská sámeguoskavasj
åsijda girkkolasj profesjåvnnååhpajn.
Prosjevtan galgaluluj máhttolåpptimprográmma mij
sámeguoskavasj åhpadusmáhtudagáv låggŋi nasjonála girkkolasj åhpadimásadusájn.
girkkohiståvrråprosjekta bierri jåhtuj boahtet váj sáme girkkohiståvrrå tjáleduvvá.
Duodden 3-
jahkásasj prosjekta sáme teologia ja risstalasjvuodadádjadusá gáktuj.
Ájge nalluj oajvvaduvvá
Sáme-girkkolasj pedagogalasj guovdásj mij huksá åvddånahttet ja åvddånbuktet hiebalgis
máhtudagáv tjoaggulvisájda, duola dagu tjanádum Kirkelig utdanningssenter i Nord (KUN)
organisasjåvnnåj.
Sámegirkkolasj aktisasjbarggo rijkkarájáj rastá giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.14.
Tsuojggiduvvá Sámev miehtáj li sáme girkkuj tjåhkanam rijkkarájáj rastá ájgij tjadá.
girkkobiejve li ham áttjak ásaduvvam økumenalasj gájksábmelasj girkkobiejvven gájka
sámijda ålles Sámen, nuppádis ásaduváj giesen 2009.
Boahtte Sáme girkkobiejve ásaduvvi
jagen 2013 oarjjelsáme guovlon vuona bielen.
Oajvvaduvvá Sáme girkkobiejve 2013
guovtejahkásasj prosjektan ásaduvvá.
Dárbbe le jahkásasj rádádallamtjåhkanimijda guovdásj
sámegirkkolasj orgánaj gaskan Vuona, Svierigin ja Finlándan.
Oajvvaduvvá prosjektarudájt
20 Sámi girkoeallima strategalaš plána
juollodit sáme girkkoiellemav nannitjit rijkkarájáj rastá bájkálasj ja guovlolasj dásen.
Maŋŋutjissaj ávttjiduvvá Aktisasjbarggoráde risstalasjgirkkoj hárráj Barentsguovlon (SKKB)
joarkátjit ietjas álggoálmmuk guoskavasj bargov Barentguovlon, sierra tjalmostimijn sámijda.
Álggoálmmukbarggo giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.15.
Dættoduvvá álggoálmmugij
riektájt doarjjot ietjama lándan ja ålggorijkan le oassen girkko álggoálmmukbargos.
tsuojggiduvvá rijkajgasskasasj girkkolasj álggoálmmukbargo oassálasstem le ájnas impulsajt
buktám sáme girkkoiellemij.
Oajvvaduvvá sáme galggi boahtte ájggáj aj bessat oassálasstet gå
Vuona girkko oassálasstá guovdásj rijkajgasskasasj æjvvalimsajijn/økumenalasj forajn.
Vijdábut oajvvaduvvá jahkásasj ruhtadoarjja Girkkoj Væráltrádáj ja Lutheralasj Væráltrádáj
mierreduvvá álggoálmmukbargguj dáj organisasjåvnåjn.
Rijkajgasskasasj diakonian ja misjåvnån (doarjjaviehkke) oajvvaduvvá Sáme girkkoráde
joarkka aktisasjbargov Kirkens Nødhjelpajn duola dagu dakkir bargoj dagu
álggoálmmukbarggo Afrika oarjemus åsijn ja Nuortta-Ruossjan.
Vijdábut bierri aktan
dagástallat aktisasj strategiajt mij gullu álggoálmmukvuorodibmáj Kirkens Nødhjelpa
diehtobargon Vuona girkkon sisŋálattjat, duola dago fásstoaksjåvnå aktijvuodan.
Nødhjelp hasoduvvá joarkket tjielgga álggoálmmukvuorodimev boahtteájggáj.
Aktisasjbarggoráde tjoaggulvisáj ja misjåvnå gaskan ja misjåvnnårádevadde Nuortta-
Hålogalátte, Oarjje-Hålogalátte ja Nidaros bisspaguovlojn hasoduvvi aktan Sáme girkkorádijn
lasedit álggoálmmukguoskavasj misjåvnnåsjiehtadusájt Vuona girkkon ållågattjat ja sáme
girkkoiellemin sierraláhkáj.
Stáhtta-girkkoådåstus giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.16 gånnå le vuodon nav
gåhtjodum stáhtta-girkko såbadussaj Stuorradikken jagen 2008 ja stáhta ja girkko sirádime
prosessaj.
Tsuojggiduvvá dan prinsihpalasj ájádallamin sáme girkkoiellema mij guosská
stáhttaj, viertti sieradit "stáhta-girkko- relasjåvnåv" ja "stáhta-sámeálmmuk-relasjåvnåv".
Ávttjiduvvá Girkkotjåhkanime vuojno ássjen KM 8/07 mij guosská sáme girkkoiellema
bærrájgæhttjamij tjuovoduvvi boahtte ájge bárgo gáktuj ådå girkkolágajn ja girkkoårnigijn
Javladuvvá stáhta prinsihpalasj åvdåsvásstádus várájda válldet sáme girkkoiellemav
joarkká aj maŋŋela rievdadum relasjåvnåj stáhta ja girkko gaskan (5.16.2).
Dat vuojneduvvá
gå aktijvalasj sámepolitihkka ja aktijvalasj doarjjo jáhko- ja iellemvuojnnopolitihkka
guoskadallaba.
Javladuvvá le dárbbo vaj girkkolasj aspekta sámelága giellanjuolgadusájn
tjadáduvvá gå sierraláhkáj gullu adnet sámegielav girkko aktisasjvuoda dáhpádusájn, ja
oajvvaduvvá vælggogisvuoda tjanádum sámelága giellanjoulgadusájda joarkeduvvá gå
relasjåvnå stáhta ja girkko gaskan rievddi (5.16.3).
Sáme girkkodemokratija (demokratiådåstus) giehtadaláduvvá oassekapihttalin 5.17.
Oajvvadusá milta Sáme girkkorádes, gåhtjoj Girkkotjåhkanibme jagen 2008 vuododit
barggojuohkusav mij buktá oajvvadusáv ådå årdnigijda gåktu válljit ájrrasijt sáme
girkkoiellemis bisspaviellderádáj ja Girkkotjåhkanmibmáj åvddål válga 2011 (KM 11/08).
Oassekapihtal vaddá prinsihpalasj refleksjåvnåjt mij le vuodon sáme-girkkolasj demokratijaj
Vuona girkkon, ja tjielggi oanegattjat barggojuohkusa bargo birra, ja dan låhpadahtte
rádegiehtadallama birra.
Iehpetjielgasvuoda diehti vuododit tjerdalasj jienstimlågov, le Sáme
girkkoráde gåhttjum jus máhttelis sáme girkkotjåhkanibme, muhtem rollaj tjanádum ájrrasij
válljimij, guoradaláduvvá (SKR 30/10).
Vuorddemusá bargge- ja barggovaddeorganisasjåvnåjda giehtadaláduvvi oassekapihttalin
Girkkolasj bargge- ja barggovaddeorganisasjåvnå ávttjiduvvi várajda válldet
sámegirkkolasj máhtudakdárbojt ietjasa dåjmaj ja dievnastusfálaldagáj.
Aktisasjbarggo læstadiánalasj tjoaggulvisáj ja risstalasj organisasjåvnåj giehtadaláduvvá
oassekapihttalin 5.19.
Duodden dábálasj ávttjimussaj aktisattjat barggat risstalasj
osarganisasjåvnåj gånnå sáme girkkoiellem åvdeduvvá, nammaduvvá læastadiánalasj
tjoaggulvisá, Vuona sámemisjåvnnå ja Vuona Ájllekskåvllålihtto sierraláhkáj.
Gudát kapihttal 6 tjoahkkájgæssá ådå vuoroduvvam virgijt ja doajmmaguovlojt 5.
kapihttalis, ja ájggegávdajda juohká dajt oajvvadum dåjmajt 5-jahkásasj doajmmapládnaj
Doajmmaplánan båhti åvddån dåssju virge ja dåjma ma bukti ådå dárbojt.
Vuorodibme ja jåhtuj biejadibme muhtem virgijs ja doajmmaguovlojs tjielggiduvvá.
Čoahkkáigeassu
(davvisámegillii)
1. kapihtal ovdanbuktá Norgga girku sámi girkoeallima ja čilge plána duogáža ja huksehusa.
Norgga girku sámi girkoeallima áigumuš lea: Eallinfámolaš ja ovttaárvosaš - sámi girkoeallin
Norgga girkus.
Plána duogáš lea Girkočoahkkima mearrádus áššis GČ 7/06 mas bivde
ráhkadit plána ovdánahttit sámi girkoeallima ja vuhtiiváldit davvisámegiela, julevsámegiela ja
lullisámegiela, ja sámi kultuvrra girjáivuođa.
váldomihttu lea váikkuhit dasa ahte Norgga girku oažžu eallinfámolaš sámi girkoeallima mas
sápmelaččain lea vejolaš oasálastit ovttadássásaččat girkus, ja mas sámi girkoeallin doaibmá
eanet lunddolaš oassin Norgga girku oktasaš identitehtas.
Plána galgá váikkuhit dasa ahte
bargojuvvo ulbmillaččat nannet sámi girkoeallimii rámmaeavttuid vuogádagaid, organiserema
ja girku iešguđet bargosurggiid ulbmillaš doaibmabijuid hárrái.
2. kapihttalis lea čoahkkáigeassu plánas lullisámegillii, julevsámegillii, davvisámegillii ja
dárogillii.
3. kapihttalis leat duogášdieđut sámi álbmoga ja sámi girkoeallima birra.
Álggos leat dieđut sámi álbmoga ja sámi servodateallima birra (3.1).
Sápmelaččat leat
álgoálbmot davviguovlluin Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Guoládagas Ruoššas.
Norggas leat
Dan maŋemus logijagi leat sámi vuoigatvuođat ja sámi
ásahusat sakka nannejuvvon.
Plánas lea oanehis digaštallan sámi etnisitehta vuođđudeami
birra (3.2), ja dieđut sámi giellaguovlluid ja giellajoavkkuid birra Norggas (3.3).
Davvisámegiella, julevsámegiella ja lullisámegiella leat almmolaš sámegielat Norggas.
UNESCO listtus leat buot dán golbma giela luohkkádan áitojuvvon giellan.
Kapihtal addá viidáseappot girkohistorjjálaš gova sámiid vuosttaš deaivvademiin
kristtalašvuođain sullii 1000 jagi dás ovdal ja gitta min áigái (3.4).
Dasto lea smiehtadus
"sámi girkoeallima" birra (3.5.1), sámi girkoeallima siskkáldas erohusat (3.5.2), ovdalgo sámi
girkoeallima váldolinját čilgejuvvojit giellaguovlluid mielde (3.5.3-3.5.5).
Dasto lea oanehis
čilgehus girkolaš bálvalusaid birra sápmelaččaide Oslos ja Bergenis (3.3.6), ja sámi
girkoeallima bargguid birra riikkarájiid rastá (3.5.7) ja riikkaidgaskasaš girkolaš
álgoálbmotbargguid birra (3.5.8).
Loahpas čujuhit man mávssolaš maŋemus jagiid
fuomášuhttin ja bargu lea leamaš sámi teologiija ja kristtalašvuođaipmárdusa suorggis (3.5.9).
4. kapihtal čilge vuođđojurdaga sámi girkoeallima bargguin Norgga girkus.
22 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Álggus čujuhit mearrádusaide maid Girkočoahkkin lea mearridan, ja maid bokte Norgga girku
vuođđojurddašeami sámi girkoeallima birra ovdanboahtá (4.1).
Sápmelaččat leat dohkkehuvvon álgoálbmogin Norggas, sámi girkoeallima eaktudit
vuhtiiváldit dárbbašlaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus, ja girku dovddasta ahte
dáruiduhttin, mas girku lea leamaš mielde, lea mielddisbuktán dárbbu bargat dan ovdii ahte
hehttet joatkimis šat dan boasttuvuođa.
Čujuhit maid daidda čanastagaide maid Lutherlaš
Máilmmilihttu ja Girkuid Máilmmiráđđi leat addán álgoálbmogiid ja álgoálbmotgažaldagaid
Viidáseappot čielggadit dás čuovvovaš lágaid ja álbmotrievttálaš mearrádusaid mat
geatnegahttet Norgga girku atnit fuola sámi girkoeallimis (4.3): Vuođđolága § 110a,
sámeláhka, olmmošvuoigatvuođaláhka, girkoláhka, ON konvenšuvdna máná vuoigatvuođaid
birra, ON konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra, ILO konvenšuvdna nr.
169 eamiálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid hárrái iešmearrideaddji riikkain ja ON julggaštus
álgoálbmotvuoigatvuođaid birra.
Kapihttalis čujuhit Norgga geatnegasvuhtii čuovvut ráđđehusa sámepolitihka čanastagaid
nugo dat ovdanbohtet St.dieđ.nr 28 (2007-2008) Sámepolitihkka ja Sámegielaid
doaibmaplánas (4.4).
Fátmmasteapmi lea unnitlogupolitihkalaš prinsihpa vuođđu Norgga girku sámi
girkoeallin bargguin (4.5).
Lea oanehis čilgehus doahpaga sisdoalu birra.
Viidáseappot
čujuhit Girkočoahkkima "soabadanmearrádussii" (GČ 13/97) mas ákkastallet ahte
soabadeami galgá ipmirdit oassegeahččanguovlun daid eará doaibmabijuid bálddas maid
plána evttoha (4.6).
Loahpas leat muhtin teologalaš geahččanguovllut mat vuordimis
leat áššáiguoskivaččat Norgga girku sámi girkoeallima ja álgoálbmot bargguin (4.7).
Sámi girkoeallimii, girkooahpalaš vuođđudusa mielde, addojuvvo teologalaš álgga
dáiguin čoavddasániiguin: sivdniduvvon Ipmila gova mielde, inkarnašuvdna,
vuolggahusgohččun, eatnigiella ja gielalaš girjáivuohta, álgogirku kultuvrariiddut,
soabahus, riekti ja vuoiggalašvuohta, ja olbmo gullevašvuohta sivdnádussii muđui.
5. kapihtal gieđahallá ovttagaslaš girkolaš doaibmasurggiid, ja das leat oaivádallamat dakkár
áššiid birra mat leat earenoamáš hástaleaddjit go jurddaša movt árvalit čanastagaid mat dolvot
daguide ja doaibmabijuide.
Báikkálaš girku vuolggasadjin lea sisdoallu 5.1 oassekapihttalis.
Das čujuhit ahte lea dárbu
ráhkadit sámi girkostatistihka ja addit muhtin geahččanguovlluid dasa movt báikkálaš girkus
sáhttá fátmmastit sámi girkoeallima.
Plána čanastagaid mielde bivdet báikkálaš searvegottiid
ja báikkálaš girkolaš bargiid váldit sierra ovddasvástádusa fuolahit sámi girkoeallima
ipmilbálvaluseallimis ja eará girkolaš doaimmain.
Sámegiel- ja kultuvragelbbolašvuođa dárbbu meannudit 5.2 oassekapihttalis.
Das čujuhit
dárbbu nannet gelbbolašvuođa sámegielas ja kultuvrras sihke báikkálaš girkus ja girkolaš
geahččanguovllus ollislaččat.
Go galgá sihkkarastit doarvái sámegiel- ja kultuvragelbbolašvuođa, de evttohit ahte golbma
davimus bismagotti fállet fásta sámegieloahppofálaldaga báhpaide ja eará girkolaš bargiide.
Evttohit maid ásahit oahppofálaldaga sámi girkodulkkaide.
Das čujuhit dan unnimus dárbui
sámegiel- ja kultuvragelbbolašvuođas maid áigeguovdilis oahpahusat dárbbašit, ja dárbui
bidjat sámegillii liige deattu go oskkuoahpahusbargit, katekehtat ja diakonat virgáduvvojit
giellahálddašanguovllus.
Plánas bivdet maid árvvoštallat ásahit sámegielagiidda eará
vejolašvuođaid beassat katekehta-, diakoniija- ja báhppabálvalusaide.
Sámegiela fuolaheami mihttomeriid meannudit oassekapihttalis 5.3.
fuolaheapmái evttohit ásahit guokte dási: Vuosttaš lea našovnnalaš vuođđodássi
/unnimusmearri maid prinsihpalaččat sáhttet miehtá Norgga girkus fuolahit.
Das leat
konkretiseren maid dat mearkkaša fálaldagaid ja doaibmabijuid ektui geavadis (čuokkis
Nubbe dássi lea sámelága giellanjuolggadusaid doahttaleapmi sámegiela
hálddašanguovllus (čuokkis 5.3.2).
Das leat čielggadan dan maid iešguđetlágan
láhkamearrádusat mearkkašit girkui báikkálaččat, guovllus ja guovddášgirkolaš dásis, ja dasa
leat muhtin váldohástalusaid čatnan.
Čujuhit ahte girku dárbbaša ovdánahttit dihtomielalaš
sámi giellapolitihka, earret eará ráhkadit njuolggadusaid sámegiela geavaheapmái
ipmilbálvalusaid ja girkomeanuid oktavuođas (čuokkis 5.3.3).
Dat lea guoskevaš
njuolggadusčállosii mii galgá ásahuvvot ipmilbálvalusođastusa rámma siskkobealde, ja
čanastagaide mat leat oskkuoahpahusplánas, diakoniijaplánas ja girkomusihkkaplánas.
Ovddasvástádusa ja resursadárbbu iešguđet dásiin Norgga girkus meannudit
oassekapihttalis 5.4.
Leat evttohan čuovvovaš ođđa báikkálaš virggiid (5.4.1):
1 julevsámi giellabargi (100%), 1 lullisámi giellabargi (100%), 2 davvisámi girkodulkavirggi
(2 x 25%), 1 sámebáhppavirgi Lulli-Norgii (100%), 1 diakoniijavirgi julevsámi guvlui (100
%), 1 diakoniija virgi ovtta searvegoddái Sis-Finnmárkku proavássuohkanis (100%).
Leat čujuhan proavvásiid ovddasvástádussii dan 5 proavássuohkanis main leat
báhppasuohkanat sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde (5.4.2).
Vuordámuš sidjiide lea
ahte sii ohppet dovdat daid girkolaš geatnegasvuođaid mat čuvvot sámelága ja bearráigehččet
sámegielat bálvalusaid.
Ja láhčit dili ságastallamiidda sámiide guoskevaš gažaldagaid birra
proavássuohkanis ja proavássuohkančoahkkimiin, ja ahte sii 1 jagi maŋŋil álgima leat muhtin
muddui oahppan lohkat liturgalaš teavsttaid sámegillii.
Bismmain Davvi-Hålogalánddas, Lulli-Hålogalánddas ja Nidarosas lea sierra ovddasvástádus
bearráigeahččat sámi girkoeallima (5.4.3).
Vuordámuš sidjiide lea ahte
sii 1 jagi maŋŋil álgima leat oahppan muhtin muddui lohkat liturgalaš teavsttaid sámegillii.
Čujuhit maid dárbui ovttastuhttit bearráigeahču ja ovddasvástádusa buorebut.
Plánas evttohit
ahte dat golbma bismma dollet jahkásaš ságastallan- ja oktiiheivehančoahkkima, ja
ovttasbarget doallat oktasaš jahkásaš sámebáhppačoahkkima.
Davvi-Hålogalándda bismma ávžžuhit doallat girkodulkačoahkkima okte jagis.
Viidáseappot ávžžuhit bismačoahkkima váldit ovddasvástádusa dán suorggi birra ságastallat
ja oktiiheivehit muhtin muddui.
Namuhuvvon sámebáhppačoahkkima evttohit doallat sámi
girkoeallima našovnnalaš fágakonferánssa olis mii maid fátmmasta báikkálaš girkolaš bargiid
ja eaktodáhtolaš bargiid.
Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagottit leat ožžon oppalaš girkolaš
ovddasvástádusa vuhtiiváldit sámigirkolaš bálvalusaid davvisámegillii, julevsámegillii ja
lullisámegillii, ja dárbbašit ollu surggiin gelbbolašvuođa ja bargonávccaid fuolahit sámi
bálvalusaid.
Dan birra leat 5.4.4 čuoggás čielggadan.
Plánas vuoruhit báikkálaš ja
guovddášgirkolaš vuođđuduvvon virggiid ovdalii ođđa ráđđeaddivirggiid bismagodderáđiide.
Guovddášgirkolaš dásis lea girkolága mielde Girkočoahkkin mii ovddasvástida sámi
girkoeallima ovddideami ja suodjaleami.
Sámi girkoráđđi galgá ovddidit, suodjalit ja
ovttastuhttit sámi girkoeallima ja váikkuhit dasa ahte sámi girkoeallin fuolahuvvo dárbbašlaš
24 Sámi girkoeallima strategalaš plána
ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus.
Ráđi ovddasvástádussii gullet sámi girkolaš
ovttasbarggut riikkarájiid badjel ja bargat álgoálbmotgažaldagaiguin Norgga girku ovddas
ráđđálagaid Girkuidgaskasaš ráđiin.
Čuokkis (5.4.5) čujuha Sámi girkoráđi ovddasvástádussii
ja resursadárbui ráđi govda mandáhta ektui ja evttohit ásahit 1 nuoraidráđđeaddivirggi (100
%) ja 1 diakoniija/kultuvra/álgoálbmot ráđđeaddevirggi (100%), ja lasihit doaibmabušeahta.
Das čielggadit maid mearrádusa Sámi girkoráđi čállingotti fárreheami birra Romsii, ja
vuođuštusa dasa.
Das čujuhit dárbbuide mat gusket mearrádusa ollašuhttimii.
Sámi biibbaljorgaleami leat meannudan oassekapihttalis 5.5.
Das čielggadit davvisámi,
julevsámi ja lullisámi biibbaljorgalanbargguid stáhtusa ja dárbbuid.
Ávžžuhit Biibbalsearvvi
gárvvistit Biibbala davvisámegillii dálá progrešuvnnain, ja bargat nannet resurssaid lullisámi
biibbaljorgalanbargui dainna mihtuin ahte jorgalit buot teavsttaid Norgga girku ođđa
teakstagirjái.
Ruoŧa biibbalsearvvi ávžžuhit álgit Boares testamentta jorgalit julevsámegillii
ovttas Norgga Biibbalservviin, vuostemužžan daid ođđa teakstaráidduid Norgga girkus ja
Ruoŧa girkus.
Ruoŧa Biibbalsearvvi ávžžuhit maid almmuhit julevsámi biibbalteavsttaid
neahtas.
Ja bivdet girkolaš bargiid váldit atnui sámi biibbalteavsttaid skuvllain ja girkuin.
Sálbma- ja liturgiijabarggu (ipmilbálvalusođastus) meannudit oassekapihttalis 5.6.
Das čilgejit sálbmabarggu stáhtusa davvisámegillii, julevsámegillii ja lullisámegillii (5.6.1).
Davvisámegillii leat olggosaddán 2 sálbmagirjji, julevsámegillii 1, ja lullisámegillii ii oba leat
ge sálbmagirji, dušše muhtin sálmma.
Davvisámi bealis lea dárbu oažžut korálagirjji
sálbmagirjjiide Sálbmagirji ja Sálbmagirji II.
Julevsámis háliidit čohkket čállojuvvon
vuoiŋŋalaš lávlla- ja sálbmateavsttaid, ja jorgalit ja čállit dasalassin ođđa teavsttaid,
erenoamážit mánáide ja nuoraide.
Lullisámis evttohit joatkit ráhkadit sálmmaid
lullisámegillii.
Lea dárbu ráhkadit ođđa sálbmagihppaga Sámi girkobeivviide jagis 2013.
áigumuš ahte fátmmastit buori logu sálmmaid golmma sámegillii Norgga girku sálbmagirjái
boahtteáiggis, lea juoga maid vurdet ahte čuovvoluvvo.
Viidáseappot leat čilgen stáhtusa, hástalusaid ja dárbbuid mat gusket liturgiijabargguide
davvisámegillii, julevsámegillii ja lullisámegillii (5.6.2).
Das deattuhit ahte Sámi girkoráđi
čállingotti nannema galgá geahččat dan čuovggas maid dárbbaša go galgá čuovvolit
liturgiijabargguid olles golmma sámegillii.
Čujuhit ahte Sámi girkoráđđi lea vuoruhan
ollašuhttit jorgalit 1977-liturgiijaid davvisámegillii danne go dat leat nubbin vejolašvuohtan
maŋŋil go ipmilbálvalusođastusa leat sisafievrredan.
Dohkkehuvvon davvisámi liturgiijaid
olggosaddin dáhpáhuvvá vuordimis jagis 2011 ja ahte julevsámi liturgiijat gárvvistuvvojit
dohkkeheapmái ja olggosaddimii jagis 2011.
Lullisámi liturgiijaprošeavtta čađahit dainna
ulbmiliin ahte daid dohkkehit jagis 2012 ja olggosaddit jagis 2013.
Ipmilbálvalusođasteami váldoárvvut báikkálaš heivehus, fátmmasteapmi ja fleksibalašvuohta
rahpá jotkkolaš ođasteaddji liturgiijabarggu maiddái sámi girkoeallimis.
Dás evttohit
movttiidahttit ipmilbálvalusođastusa rámmaid siskkobealde bargat viidáseappot sámi
liturgiijaiguin ja ahte sámi liturgiijat leat gávdnamis ja oažžumis ipmilbálvalusođastusa
resursabáŋkkus, ja ahte sámi kultuvraovdanbuktimiid sáhttá sierraládje vuoruhit girkodáidagis
ja girkomusihkas ja ahte Liturgalaš guovddáš (Liturgisk senter) oažžu rolla sámi
liturgiijabargguid čuovvoleamis.
Oskkuoahpahusa meannudit 5.7 oassekapihttalis.
Álggos čielggadit oanehaččat sámi
oskkuoahpahusa virggiid ja oahpponeavvuid almmuheami.
Dasto ges sámiide guoskevaš
bargguid ja doaibmabijuid oskkuoahpahusođastusa rámma siskkobealde.
Evttohus lea joatkit
dálá jahkásaš sámi oskkuoahpahusa fágakonferánssain ja bargat fievrredit viidáseappot Osku
ja eallindulkon Sámis kurssa.
Evttohit joatkit bargguin jođihit ja ovdánahttit sámi
oskkuoahpahusa neahttabáikki (www.osko.no), ja lasihit dasa fásta virggi (gč.
Davvisámegillii, julevsámegilli ja lullisámegillii berre ovdánahttit sierra 4-jahkásaččaid girjji
mii sámi girkoeallimii leat heivehuvvon.
Sámi oskkuoahpahusplána galgá sihkkarastit sámi mánáide ja nuoraide oskkuoahpahusa mii
vuhtiiváldá sin sámi gullevašvuođa sihke rámmaeavttuid ja sisdoalu dáfus, ja dat galgá
dahkkot bajitdási oskkuoahpahusplána Ipmil addá - mii juogadit rámmaid siskkobealde.
Plánas čujuhit dárbbu bargat searvegottiid ja bismagottiid ektui sisafievrredit sámi
geahččanguovlluid Ipmil addá - mii juogadit plánas ja Sámi oskkuoahpahusplánas.
Árvalit
heivehit ja lágidit Sámi oskkuoahpahusplána neahttaresurssaid nu ahte daid lea vejolaš oažžut
neahttasiiddus www.osko.no.
Plánas evttohit ásahit jahkásaš našovnnalaš sámi
konfirmántadeaivvademiid, vai sámi konfirmánttaide miehtá riikka sáhttá sihkkarastit juobe
unnimus fálaldaga ge.
Nuoraidbarggu meannudit 5.8 oassekapihttalis.
Dán suorggis ii leat báljo bargu jođus, ja
danne deattuhit dárbbu nannet sámi nuoraidbarggu Norgga girkus.
Bajimus mihttu lea nannet
identitehta, giela ja kristtalaš searvevuođa sámi nuoraid gaskkas, ja ovdánahttit nuoraid
oasálastima ja mieldeovddasvástádusa sámi girkoeallimis, ja čahkkehit eanet saji nuoraid
kultuvraovdanbuktimiidda sámi girkoeallimis.
Plánas evttohit ásahit bargguid sámi nuoraide deaivvademiid ja čoahkkanemiid bokte maid
guovddášgirkolaš dásis oktiiheivehit, ja ásahit sámi nuoraidlávdegotti guovddášgirkolaš dásis
Norgga girkui (Sung) mii sáhttá doarjut sámi nuoraidbargguid báikkálaččat ja guovlluin.
Ásahit fásta sámi nuoraidráđđeaddivirggi (SGR) mas lea ovddasvástádus našovnnalaš sámi
nuoraidbargguin.
Ávžžuhus golmma davimus bismagodderáđiide lea čalmmustuhttit sámi
nuoraidbargguid, ja ahte searvegottit sámegiela hálddašanguovllus, sámi searvegoddi
lullisámi guovllus ja Sis-Finnmárkku proavássuohkan atnet sierra beroštusa nuoraidbargguin.
Plánas ságastallojuvvo vejolašvuođa birra ásahit sámi nuoraidteam, muhto dan eai ávžžut
doaibmaáigodagas ollašuhttit.
Diakoniija meannudit 5.9 oassekapihttalis.
Das čielggadit sámi diakoniija virggiid ja ovddeš
bargguid das.
Áigeguovdilis gažaldagat sámi diakoniijas gullet Diakoniijaplána mihtuide.
Čujuhit ahte lea dárbu eanet čalmmustahttit sámi diakoniija boahtte jagiin ja nannet dan
suorggi eanet resurssaiguin.
Evttohit ásahit guokte ođđa diakoniijavirggi báikkálaš
girkoeallimii.
Ávžžuhus lea loktet Sámi diakoniija fáddán sierra fágakonferánssas ja bargat
Diakoniijaplánain viidáseappot sámi girkoeallimis.
Soabadan- ja gulahallanbargguid meannudit 5.10 oassekapihttalis.
Čujuhit
Girkočoahkkima nugohčoduvvon "soabadanášši" (GČ 13/97) mearrádussii.
Soabadanprošeakta Davvi-Sálttus (2005-2007) lea leamaš dán mearrádusa eanemus konkrehta
čuovvoleapmi, ja prošeakta lea addán mávssolaš vásihusaid.
Árvalit gávnnahit vugiid bisuhit dáid vásihusaid ja fievrredit viidáseappot dan prošeavtta
bargguid.
Dasto čujuhit ahte Norggas leat ain ollu sámi vuoigatvuođagažaldagat maid eai leat
vel čielggadan, ja dan dihte lea lunddolaš ahte Norgga girku dovdá ovddasvástádusa čuovvut
mielde dain.
Dat gáibida gelbbolašvuođa suorggis ja vuđoleappot jurddašeami Norgga girku
iežas ovddasvástádusas ja rollas dakkár áššiin.
Girkolaš kultuvrabargguid meannudit 5.11 oassekapihttalis.
Das čujuhit girkolaš
kultuvradieđáhussii Kunsten å være kirke (2005) mii lea vuođđun Norgga girku
26 Sámi girkoeallima strategalaš plána
kultuvravuoruheamis, ja Girkomusihkkaplánii.
Dieđáhusas lea stuora oassi sámi
kultuvrabargguid birra, Girkomusihkkaplánas lea sierra oassekapihtal girkomusihka birra
sámi geahččanguovllus.
Evttohus lea várret resurssaid sámi kulturvuoruheapmái ja
erenoamážit sámi girkodáidagii /girkotekstiillaide ja sámi girkomusihkkii.
Sámi girkoráđđái
leat evttohan ásahit virggi dán suorggis.
Čujuhit ahte kulturráđđeaddit Davvi-Hålogalándda,
Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagottiin, ja Girkoráđi kultuvraráđđeaddi berrejit
geatnegahttojuvvot fuolahit dihto girkolaš kultuvrabargguid sámi girkoeallima ektui.
Rekrutterema meannudit 5.12 oassekapihttalis.
Das čujuhit earret eará guoros virggiid- ja
rekrutterendillái Sis-Finnmárkku proavássuohkanis dan maŋemus logi jagi.
Guoros
báhppavirggiid proseantasturrodat lea leamaš čađat gaskal 20 - 60%, ja dan maŋemus 4- jagi
gaskamearálaččat 50%.
Bargoveahkadilli dás čájeha seammás ollisgirkolaš hástalusa sámi
girkoeallimis.
Dat buktá dárbbu sierra rekrutteren- ja giellaoahpahusdoaibmabijuide.
Evttohus
lea várret ruđaid sierralágan movttiidahttendoaibmabijuide.
Ja dasalassin ovdánahttit
dutkojuvvon dieđuid maid sáhttá atnit vuođđun rekruttenestrategiijaide main leat dihto mihtut.
Dás leat válddahan moanat rekrutterenstrategiijaid ja movttiidahttindoaibmabijuid iešguđetge
ulbmiljoavkkuid ektui, ja evttohan ásahit prošeavtta mii erenoamážit bargá dáinna.
Girkofágalaš gelbbolašvuođahuksema meannudit oassekapihttalis 5.13.
Das deattuhit sámi álbmoga rievtti oažžut iežas kultuvrra, árbevieruid ja historjjá oassin
oahpahusvuogádahkii.
Evttohit ásahit 3-jagi gelbbolašvuođahuksenprošeavtta mii bargá
girkolaš fágaoahpuide mearridit našovnnalaš vuolimus standárda sámiide guoskevaš fáttáin.
Prošeakta berre maid sisttisdoallat prográmma mii alida gelbbolašvuođa go galgá sámiide
gullevaš oahpahusgelbbolašvuođa nannet našovnnalaš girkolaš oahpahusásahusain.
lea maid álggahit sámi girkohistorjjálaš prošeavtta sámi girkohistorjjá čállimis.
Dasalassin
evttohit 3-jagi prošeavtta sámi teologiija ja kristtalašvuođaipmárdusa suorggis.
Guhkit áiggi
vuollái evttohit ásahit Sámi-girkolaš pedagogalaš guovddáža mii ovdánahttá ja gaskkusta
áššáiguoskivaš gelbbolašvuođa searvegottiide, Girkolaš oahpahusguovddáš Davvin (GOD)
lea ásahus masa omd.
sáhttá dakkár doaimma čatnat.
Sámigirkolaš ovttasbarggu riikkarájiid badjel meannudit 5.14 oassekapihttalis.
Das čujuhit ahte sámi girkoeallimis miehtá Sámi lea guhkes árbevierru čoahkkanit
riikkarájiid badjel báikkálaččat ja guovlluin.
Sámi girkobeivviid leat dál ođđa áiggis ásahan
ekumenalaš buotsámi girkobeaivin sápmelaččaide Sámis, ja daid lágidedje nuppes geasset
Boahtte girkobeivviid dollet lullisámiguovllus norgga bealde jagis 2013.
lea čađahit Sámi girkobeivviid 2013 guovtti jagi prošeaktan.
Lea dárbu čađahit jahkásaš
ságastallančoahkkimiid dan šiehtadusa mielde mii lea daid guovddáš sámigirkolaš orgánaid
gaskkas Norggas, Ruoŧas ja Suomas.
Plánas evttohit bidjat guovddáš dásis prošeaktaruđaid
nannet sámi girkoeallima riikkarájiid badjel báikkálaččat ja guovlluin.
Loahpas ávžžuhit
Barentsguovllu kristtalaš girkuid ovttasbargoráđi (Samarbeidsrådet for kristne kirker i
Barentsregionen) joatkit iežaset álgoálbmot bargguid Barentsguovllus, erenoamážit sámiid
hárrái.
Álgoálbmotbargguid meannudit 5.15 oassekapihttalis.
Das čujuhit ahte doarjja
álgoálbmogiid vuoigatvuođaide našovnnalaččat ja riikkaidgaskasaččat lea okta oassi girku
álgoálbmotbarggus.
Čujuhit maid ahte oasálastin riikkaidgaskasaš girkolaš
álgoálbmotbargguin lea buktán mávssolaš duvdosiid sámi girkoeallimii.
Evttohit joatkit dan
geavada mii lea leamaš sihkkarastit sápmelaš ovddasteami Norgga girku sáttatgottiin
guovddáš riikkaidgaskasaš/ekumenalaš forain.
Viidáseappot evttohit Norgga girku jahkásaš
ruhtadoarjagis Girkuid Máilmmiráđđái ja Lutherlaš Máilmmisearvái bidjat sierra ruhtaoasi
daid organisašuvnnaid álgoálbmotbargguide.
Riikkaidgaskasaš diakoniija ja mišuvdna (doarjja) suorggis evttohit Sámi girkoráđi
ovdánahttit viidáseappot ovttasbarggu Girku Heahtevehkiin ja earret eará deattuhit
álgoálbmotdoaibmabijuid čuovvoleami Áfrihká lulágeahčen ja Davvi-Ruoššas.
Lea dárbu
ságastallat oktasaš strategiijaid Girku Heahteveahki álgoálbmotčalmmustahttimis
diehtojuohkinbargguin Norgga girkus siskkáldasat, omd.
fástoákšuvnnaid oktavuođas.
Plánas
ávžžuhit Girku Heahteveahki doalahit čielga čalmmustahttima álgoálbmogiid ektui iežaset
bargguin viidáseappot.
Ávžžuhit maid searvegottiid ja mišuvnna ovttasbargoráđi
(Samarbeidsrådet for menighet og misjon) ja mišuvnna ráđđeaddiid Davvi-Hålogalándda,
Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagottiin ovttasbargat Sámi girkoráđiin lasihit
álgoálbmotgullevaš mišuvdnašiehtadusaid Norgga girkus oppalaččat ja sámi girkoeallimis
erenoamážit.
Stáhta-girkoođastusa meannudit oassekapihttalis 5.16 ja dan vuolggasadji lea
nugohčoduvvon stáhta-girku soahpamuš Stuoradikkis jagis 2008 ja dan bargui mas bohtet
oktavuođat rievdat gaskal stáhta ja girku.
Das deattuhit ahte vuođđojurddašeamis sámi
girkoeallima birra stáhta ektui ferte earuhit gaskal "stáhta-girku-oktavuođa" ja "stáhta-
sámiálbmot-oktavuođa".
Plánas bivdet vuhtiiváldit sámi girkoeallima Girkočoahkkima
čanastagaid GČ áššis 8/07 ja čuovvolit dan viidáseappot ođđa girkolága ja girkoortnega
Das ákkastallet dan ovdii ahte stáhta galgá joatkit prinsihpalaš
ovddasvástádusas fuolahit sámi girkoeallima maiddái maŋŋil go stáhta ja Norgga girku
oktavuođat leat rievdan (5.16.2).
Dan sáhttá doalahit gaskal aktiivvalaš doarju
sámepolitihkain ja aktiivvalaš doarju oskku- ja eallinoaidnopolitihkain.
Das čujuhit dárbui
geahčadit girkolaš beliid sámelága giellanjuolggadusain, erenoamážit dasa mii guoská
sámegiela geavaheapmái girku oktasaš meanuid oktavuođas, ja evttohus lea fievrredit
viidáseappot daid geatnegasvuođaid mat čuvvot sámelága giellanjuolggadusaid go oktavuođat
gaskal stáhta ja girku rivdet (5.16.3).
Sámi girkodemokratiija (demokratiija ođastus) leat meannudan oassekapihttalis 5.17.
Sámi girkoráđi mearkkašumi vuođul bivddii Girkoráđđi jagis 2008 álggahit bargojoavkku
buktit evttohusaid ođđa ortnegiidda áirasiid válljemis sámi girkoeallimii bismagodderáđđái ja
Girkočoahkkimii ovdal 2011 válgga (GČ 11/08).
Oassekapihtal sisttisdoallá vuođđojurdaga
sámi-girkolaš demokratiija vuođu birra Norgga girkus, ja čilge oanehaččat bargojoavkku
barggu ja dan loahpalaš meannudeami birra ráđis.
Sámi girkoráđđi lea eahpesihkar galgá go
jienastuslogu ásahit čearddalaš duogáža vuođul, ja lea bivdán čielggadit vejolašvuođa lágidit
sámi girkočoahkkima, mas leat dihto rollat sámi áirasiid válljemis (SGR 30/10).
Vuordámušat bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaide lea 5.15 oassekapihttala sisdoallu.
Das bivdet girkolaš bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaid vuhtiiváldit sámigirkolaš
gelbbolašvuođadárbbu iežaset doaimmain ja bálvalusaddimis.
Ovttasbargu leastadiánalaš čoakkalmasaiguin ja kristtalaš organisašuvnnaiguin
meannuduvvo 5.19 oassekapihttalis.
Das lea oppalaš ávžžuhus ovdánahttit sámi girkoeallima
ovttasbargguin áigeguovdilis kristtalaš organisašuvnnaiguin, ja leat erenoamážit namuhan
leastadiánalaš čoakkalmasaid, Norgga Sámemišuvnna ja Norgga Sotnabeaiskuvlalihtu.
6. kapihtal čoahkkáigeassá ođđa virggiid ja doaibmabidjoguovlluid 5. kapihttala rájes ja bidjá
daid dihto áigemeriide 5-jagi doaibmaplánii (2012-2016).
Doaibmaplána oainnusmahttá dušše
28 Sámi girkoeallima strategalaš plána
virggiid ja doaibmabijuid mat čuovuhit ođđa dárbbuid.
Virggiid ja doaibmabidjosurggiid
vuoruheami ja daid álggaheami áigemeriid leat vuođuštan.
Sammendrag (čoahkkáigeassu dárogillii)
Kapittel 1 presenterer visjonen for samisk kirkeliv i Den norske kirke og redegjør for
bakgrunnen for og oppbygningen av planen.
Den norske kirkes visjon for samisk kirkeliv er: Livskraftig og likeverdig - samisk kirkeliv i
Den norske kirke.
Bakgrunnen for planen er Kirkemøtets vedtak i sak KM 7/06 som ba om en
plan for utviklingen av samisk kirkeliv hvor nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk språk, samt
samisk kultur i sitt mangfold blir ivaretatt.. Hovedmålsettingen til Strategiplan for samisk
kirkeliv er å bidra til et livskraftig samisk kirkeliv i Den norske kirke, der samer deltar med
likeverdighet i kirken, og samisk kirkeliv utgjør en mer selvfølgelig del av Den norske kirkes
felles identitet.
Planen skal bidra til et målrettet arbeid med å styrke rammebetingelsene for
samisk kirkeliv med hensyn til strukturer, organisering og målrettede tiltak på kirkens ulike
arbeidsfelt.
Kapittel 2 gir et sammendrag av planen på sørsamisk, lulesamisk, nordsamisk og norsk
(bokmål).
Kapittel 3 gir bakgrunnsinformasjon om det samiske folket og samisk kirkeliv.
Innledningsvis gis faktaopplysninger om det samiske folket og om samisk samfunnsliv (3.1).
Samene er et urfolk i de nordlige områdene av Norge, Sverige, Finland og Kolahalvøya i
Russland.
Det anslås å være mellom 50 000- 65 000 samer i Norge.
Det har skjedd en
betydelig styrking av samenes rettsstilling og samiske institusjoner de siste tiårene.
Det
drøftes kort hva som konstituerer samisk etnisitet (3.2), og gis en orientering om de samiske
språkområdene og språkgruppene i Norge (3.3).
Nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk er de
offisielle samiske språkene i Norge.
Alle tre språk står på UNESCO's liste over truede språk.
Kapittelet gir videre et kirkehistorisk riss fra samenes første kontakt med kristendommen for
omkring 1000 år siden fram til vår egen tid (3.4).
Etter en refleksjon over innholdet i begrepet
"samisk kirkeliv" (3.5.1) og variasjoner innad samisk kirkeliv (3.5.2), beskrives hovedtrekk i
samisk kirkeliv inndelt etter språkområder (3.5.3-3.5.5).
Det redegjøres også kort for den
kirkelige betjeningen av samer i Oslo og Bergen (3.5.6), for arbeidet med samisk kirkeliv på
tvers av landegrensene (3.5.7) og for internasjonalt kirkelig urfolksarbeid (3.5.8).
Til slutt
pekes det på betydningen av de senere års bevisstgjøring og arbeid på feltet samisk teologi og
kristendomsforståelse (3.5.9).
Kapittel 4 redegjør for det prinsipielle grunnlaget for arbeidet med samisk kirkeliv i Den
norske kirke.
Det henvises innledningsvis til en rekke vedtak fattet av Kirkemøtet, som samlet gir
uttrykk Den norske kirkes prinsipielle tenkning om samisk kirkeliv (4.1).
Samene
anerkjennes som urfolk i Norge, det forutsettes at samisk kirkeliv skal ivaretas som en
nødvendig og likeverdig del av Den norske kirke, og kirken erkjenner at medvirkningen
i fornorskningen har skapt et behov for å bidra til at uretten ikke fortsetter.
Det vises
også til føringer fra Det Lutherske Verdensforbund og Kirkenes Verdensråd med hensyn
til arbeid med urfolk og urfolksspørsmål (4.2).
Det gjøres videre rede for følgende lover og folkerettslige bestemmelser som forplikter Den
norske kirke med hensyn til ivaretakelse av samisk kirkeliv (4.3): Grunnloven § 110a,
sameloven, menneskerettighetsloven, kirkeloven, FNs barnekonvensjon, FNs konvensjon om
sivile og politiske rettigheter, ILO-konvensjon nr.
169 om urfolk og stammefolk i
selvstendige stater og FN-erklæringen om urfolks rettigheter.
Det pekes på at Den norske kirke er forpliktet av føringene i statens samepolitikk slik disse
kommer til uttrykk i St.meld.
nr 28 (2007-2008) Samepolitikken og Handlingsplan for
samiske språk (4.4).
Inkludering legges til grunn som minoritetspolitisk prinsipp for Den norske kirkes arbeid med
samisk kirkeliv (4.5).
Det redegjøres kort for innholdet i dette begrepet.
Det henvises videre
til Kirkemøtets "forsoningsvedtak" (KM 13/97) og argumenteres for at forsoning må forstås
som et grunnperspektiv for bredden av tiltak som foreslås i planen (4.6).
Avslutningsvis gis noen teologiske perspektiver som antas relevante for arbeidet med
samisk kirkeliv og urfolksspørsmål i Den norske kirke (4.7).
Etter en ekklesiologisk
forankring av samisk kirkeliv, gis teologiske ansatser ut fra stikkordene: skapt i Guds
bilde, inkarnasjonen, misjonsbefalingen, morsmål og språklig mangfold, urkirkens
kulturkonflikt, forsoningen, rett og rettferdighet, og menneskets samhørighet med resten
av skaperverket.
kapittel 5 behandler de enkelte kirkelige virksomhetsområdene og drøfter særlige
utfordringer med henblikk på handlingsorienterte føringer og tiltak.
Lokalkirken som utgangspunkt behandles i delkapittel 5.1.
Her pekes det på behovet for
samisk kirkestatistikk og gis noen perspektiver på inkludering av samisk kirkeliv i
lokalkirken.
Menighetsråd og kirkelig tilsatte lokalt bes om å ta et særskilt ansvar for å ivareta
samisk kirkeliv i gudstjenesteliv og annen kirkelig virksomhet i henhold til føringene i planen.
Behov for samisk språk- og kulturkompetanse behandles i delkapittel 5.2.
Det påpekes at
styrking av samisk språk- og kulturkompetanse er nødvendig både i et lokalkirkelig og et
helhetskirkelig perspektiv.
For å sikre tilstrekkelig samisk språk- og kultur kompetanse foreslås det at de tre nordligste
bispedømmene tilbyr faste samiskopplæringstilbud for prester og andre kirkelig tilsatte.
foreslås etablert opplæringstilbud for samiske kirketolker.
Det pekes på behovet for et
minimum av samisk språk- og kulturkunnskap i aktuelle utdanninger, og for at samisk
språkkompetanse tillegges vekt ved ansettelser av trosopplæringsmedarbeidere, kateketer og
diakoner i språkforvaltningsområdet.
Større tilretteleggelse av alternative veier til kateket-,
diakon- og prestetjeneste for samisktalende, bes også vurdert.
Målsettinger for ivaretakelse av samisk språk behandles i delkapittel 5.3.
Her foreslås
etablering av to nivåer for ivaretakelse av samisk språk: Det første er et nasjonalt grunnivå /
minimumsnivå som i prinsippet kan ivaretas overalt i Den norske kirke.
Det konkretiseres hva
dette i praksis innebærer med hensyn til tilbud og tiltak (pkt 5.3.1).
Det andre nivået handler
om etterlevelsen av samelovens språkregler i tilknytning til forvaltningsområdet for samisk
30 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Det spesifiseres hva etterlevelse av de ulike lovbestemmelsene innebærer
for kirken på lokalt, regionalt og sentralkirkelig nivå, og det knyttes noen hovedutfordringer
til dette.
Det påpekes at kirken har behov for å utvikle en bevisst samisk språkpolitikk bl.a.
med hensyn til å gi retningslinjer for bruk av samisk i gudstjenester og kirkelige handlinger
Dette relateres til regelverket som etableres i rammen av gudstjenestereformen,
samt til føringene i plan for trosopplæring, diakoni og kirkemusikk
Ansvar og ressursbehov på ulike nivåer i Den norske kirke behandles i delkapittel 5.4.
foreslås opprettet følgende nye stillinger lokalt (5.4.1): 1 lulesamisk språkmedarbeider (100
%), 1 sørsamisk språkmedarbeider (100%), 2 nordsamiske kirketolkstillinger (2 x 25%), 1
samisk prestestilling for Sør-Norge (100%), 1 diakonistilling for lulesamisk område (100%),
1 diakonistilling til en menighet i Indre Finnmark prosti (100%),
Det pekes på prostenes ansvar i de 5 prostiene som har sokn i forvaltningsområdet for samisk
Det forventes at de setter seg inn i de kirkelige forpliktelsene som følger av
sameloven og har oppmerksomhet vendt mot den samiskspråklige tjenesten.
Videre at de
legger til rette for drøfting av samiskrelaterte spørsmål i prostiet og prostisamlinger, og at de
innen 1 år etter tiltredelse kan lese et minimum av liturgiske tekster på samisk.
Biskopene i Nord-Hålogaland, Sør-Hålogaland og Nidaros har et særskilt tilsynsansvar
overfor samisk kirkeliv (5.4.3).
Det signaliseres en forventning til disse med hensyn til å lære
et minimum av liturgiske tekster på samisk innen 1 år etter tiltredelse.
Det pekes videre på
behovet for styrket samordning av tilsyn og ansvar.
Det foreslås et årlig drøftings- og
samordningsmøte for de tre biskopene, samt et samarbeid om et felles årlig sameprestmøte.
Nord-Hålogaland biskop oppfordres til å avholde et årlig kirketolkmøte.
Det oppfordres
videre til at bispemøtet tar ansvar for en viss drøfting og samordning på området.
Det nevnte
sameprestmøtet foreslås avholdt i rammen av en nasjonal fagkonferanse for samisk kirkeliv
som også favner lokalt kirkelig tilsatte og frivillige.
Nord-Hålogaland, Sør-Hålogaland og Nidaros bispedømmeråd er tildelt et helhetskirkelig
ansvar for ivaretakelse av samiskkirkelig betjening på henholdsvis nordsamisk, lulesamisk og
sørsamisk språk, og har behov for kompetanse og kapasitet til å ivareta samiskrelaterte
tjenester på en rekke felter.
Det gjøres rede for dette i pkt 5.4.4.
I planen prioriteres lokalt og
sentralkirkelig forankrede stillinger foran nye rådgiverressurser til bispedømmerådene.
På sentralkirkelig nivå har Kirkemøtet etter kirkeloven ansvar for å verne og fremme samisk
kirkeliv.
Samisk kirkeråd skal fremme, verne og samordne samisk kirkeliv og stimulere til at
samisk kirkeliv blir ivaretatt som en nødvendig og likeverdig del av Den norske kirke.
Rådet
har ansvar for samiskkirkelig samarbeid over landegrensene og for Den norske kirkes arbeid
med urfolksspørsmål i samarbeid med Mellomkirkelig råd.
Under punktet om Samisk
kirkeråds ansvar og ressursbehov (5.4.5) pekes det på rådets brede mandatområde og foreslås
opprettet 1 rådgiverstilling for ungdom (100%) og 1 rådgiverstilling for diakoni / kultur /
urfolk (100%), samt økt driftsbudsjett.
Det redegjøres også for vedtak om flytting av Samisk
kirkeråds sekretariat til Tromsø, og om begrunnelsen for dette.
Det pekes på behov knyttet til
realisering av vedtaket.
Samisk bibeloversettelse behandles i delkapittel 5.5.
Her gjøres det rede for status og behov
knyttet til bibeloversettelsesarbeidet til henholdsvis nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk
språk.
Bibelselskapet oppfordres til å opprettholde progresjonen med hensyn til
ferdigstillingen av Bibelen på nordsamisk, og til å arbeide for styrkede ressurser til det
sørsamisk bibeloversettelsesprosjektet med henblikk på oversettelse av alle tekstene i ny
tekstbok for Den norske kirke.
Svenska Bibelsällskapet oppfordres til å initiere et arbeid med
oversettelse av Det gamle testamente til lulesamisk i samarbeid med Det norske Bibelselskap,
i første omgang i henhold de de nyeste tekstrekkene i Den norske kirke og Svenska kyrkan.
Svenska Bibelsällskapet oppfordres også til å tilgjengeliggjøre lulesamiske bibeltekster på
nett.
Kirkelige medarbeidere bes bidra til at de samiske bibeltekstene tas i bruk i skole og
kirke.
Salme- og liturgiarbeid (gudstjenestereformen) behandles i delkapittel 5.6.
Det redegjøres
for status for salmearbeidet på nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk språk (5.6.1).
Mens det
foreligger 2 salmebøker på nordsamisk og 1 på lulesamisk foreligger ingen salmebok og kun
et fåtall salmer på sørsamisk.
Med hensyn til nordsamisk er det behov for koralbok til
Sálbmagirji I-II.
På lulesamisk er det ønskelig å samle inn åndelige sang- og salmetekster som
finnes nedskrevet, samt å få oversatt og skrevet nye tekster, spesielt for barn og ungdom.
Med
hensyn til sørsamisk salmearbeid foreslås det at det pågående arbeidet med utvikling av
salmer på sørsamisk videreføres.
Det pekes på at det er behov for å lage et nytt hefte med
salmer på samiske språk til Samiske kirkedager i 2013.
Intensjonen om å innlemme et
betydelig antall salmer på de tre samiske språk i fremtidig salmebokløsning for Den norske
kirke forutsettes fulgt opp.
Det redegjøres videre for status, utfordringer og behov knyttet til liturgiarbeidet på
nordsamisk, lulesamisk og sørsamisk språk (5.6.2).
Det understrekes at styrkingen av Samisk
kirkeråds sekretariat må sees i lys av utfordringen med å følge opp liturgiarbeid på hele tre
samiske språk.
Det pekes på at Samisk kirkeråd har prioritert å fullføre prosessene med
oversettelse av 1977-liturgiene da disse vil stå som liturgiske alternativer etter innføringen av
gudstjenestereformen.
Det forutsettes at de godkjente nordsamiske liturgiene utgis i 2011 og
at de lulesamiske liturgiene ferdigstilles for godkjenning og utgivelse i 2011.
Det sørsamiske
liturgiprosjektet gjennomføres med sikte på godkjenning i 2012 og utgivelse 2013.
Gudstjenestereformens kjerneverdier stedegengjøring, involvering og fleksibilitet åpner for et
kontinuerlig nyskapende liturgiarbeid også i samisk kirkeliv.
Det foreslås at det i rammen av
gudstjenestereformen stimuleres til videre arbeid med samiske liturgier, at samisk liturgistoff
gjøres tilgjengelig på gudstjenestereformens ressursbank, at utvikling av samiske
kulturuttrykk på feltene kirkekunst og kirkemusikk blir gjenstand for særskilt satsning og at
Liturgisk senter gis en rolle med hensyn til oppfølging av samisk liturgiarbeid.
Trosopplæring behandles i delkapittel 5.7.
Innledningsvis redegjøres det kort for antall
stillinger og utgivelser innenfor samisk trosopplæring.
Videre gjøres det rede for
samiskrelaterte prosjekter og tiltak i rammen av trosopplæringsreformen.
Det foreslås at den
årlige fagkonferansen for samisk trosopplæring videreføres og at det jobbes for at kurset Tro
og livsstolkning i Sápmi videreføres.
Arbeidet med drift og videreutvikling av nettstedet for
samisk trosopplæring (www.osko.no) foreslås videreført, samt at tiltaket tilføres en fast
stillingsressurs (jf 5.2.1).
Det bør utvikles en egen 4-årsbok på nordsamisk, lulesamisk og
sørsamisk tilrettelagt for samisk kirkeliv.
Plan for samisk trosopplæring skal sikre at samiske barn og unge innenfor rammene av den
overordnede trosopplæringsplanen Gud gir - Vi deler, gis en trosopplæring som ivaretar deres
samiske tilhørighet både med hensyn til rammebetingelser og innhold.
Behovet for å jobbe
overfor menigheter og bispedømmer med hensyn til implementeringen av de samiske
perspektivene i Gud gir - vi deler og Plan for samisk trosopplæring påpekes.
Det foreslås at
32 Sámi girkoeallima strategalaš plána
nettressurser knyttet til Plan for samisk trosopplæring utarbeides og tilgjengeliggjøres på
www.osko.no, Det foreslås etablering av en årlig nasjonal samisk konfirmantleirer for å sikre
et minimumstilbud til samiske konfirmanter i hele landet.
Ungdomsarbeid behandles i delkapittel 5.8.
Da det knapt finnes arbeid på feltet understrekes
behovet for å styrke samisk ungdomsarbeid i Den norske kirke.
Et overordnet mål er at
identitet, språk og kristent fellesskap blant samisk ungdom styrkes, at unges deltakelse i og
medansvar for samisk kirkeliv videreutvikles, og at det i større grad gis rom for unges
kulturuttrykk i samisk kirkeliv.
Det anbefales etablert et leir-/samlingsbasert arbeid for samisk ungdom koordinert fra
sentralkirkelig nivå, samt opprettet et samisk ungdomsutvalg for Den norske kirke (Sung) på
sentralkirkelig nivå, for å støtte opp om lokalt og regionalt samisk ungdomsarbeid.
opprettes en fast samisk ungdomsrådgiverstilling (SKR) med ansvar for nasjonalt samisk
ungdomsarbeid.
De tre nordligste bispedømmerådene oppfordres til å ha et fokus på samisk
ungdomsarbeid, og menighetene i forvaltningsområdet for samisk språk, samisk menighet i
sørsamisk område og Indre Finnmark prosti oppfordres til å ha særskilt oppmerksomhet rettet
mot samisk ungdomsarbeid.
Muligheten for etablering av et samisk ungdomsteam drøftes,
men anbefales ikke realisert i handlingsplanperioden.
Diakoni behandles i delkapittel 5.9.
Det redegjøres for stillinger og tidligere arbeid med
samisk diakoni.
Aktuelle problemstillinger for samisk diakoni relateres til målsettinger i Plan
Det pekes på at det er behov for et økt fokus på samisk diakoni i årene som
kommer og for å styrke feltet med økte ressurser.
Det foreslås opprettet en ny stillingsressurs
til Samisk kirkeråd på feltet, samt to nye diakonistillinger til lokalt samisk kirkeliv.
anbefales at samisk diakoni tematiseres i en egen fagkonferanse og at det arbeides videre med
Plan for diakoni innenfor samisk kirkeliv.
Forsonings- og dialogarbeid behandles i delkapittel 5.10.
Det vises til Kirkemøtets vedtak i
den såkalte "forsoningssaken" (KM 13/97).
Forsoningsprosjektet i Nord-Salten (2005-2007)
har vært den mest konkrete oppfølgingen av vedtaket, og prosjektet har generert svært
verdifull erfaring.
Det foreslås at man finner måter for å ta vare på erfaringene og videreføre
prosessene knyttet til dette prosjektet.
Det påpekes videre at betydelige samiske
rettighetsspørsmål fortsatt er uavklart i Norge, og at det er naturlig at Den norske kirke
kjenner et ansvar for å følge med i disse.
Det krever en kompetanse på området og en
besinnelse på hva som er Den norske kirkes ansvar og rolle i slike saker.
Kirkelig kulturarbeid behandles i delkapittel 5.11.
Det vises til den kirkelige
kulturmeldingen Kunsten å være kirke (2005) som danner grunnlag for kultursatsningen i Den
norske kirke, samt til Plan for kirkemusikk.
Kulturmeldingen har et fyldig avsnitt om samisk
kulturarbeid, Plan for kirkemusikk et eget delkapittel om kirkemusikk i et samisk perspektiv.
Det foreslås at det settes av ressurser til samisk kultursatsning med særskilt vektlegging av
samisk kirkekunst / kirketekstiler og samisk kirkemusikk.
Det foreslås at Samisk kirkeråd
tilføres en stillingsressurs på feltet.
Videre pekes det på at kulturrådgiverne i Nord-
Hålogaland, Sør-Hålogaland og Nidaros bispedømmer, samt Kirkerådets kulturrådgiver bør
ha visse forpliktelser med hensyn til kirkelig kulturarbeid rettet mot samisk kirkeliv.
Rekruttering behandles i delkapittel 5.12.
Det pekes bl.a.
på vakanse- og
rekrutteringssituasjonen i Indre Finnmark prosti det siste tiåret.
Andelen vakanser på
prestesiden har ligget konstant på mellom 20 og 60% gjennom hele perioden, den siste 4-
årsperioden på et gjennomsnitt på litt over 50% vakanse.
Bemanningssituasjonen her
synliggjør samtidig en helhetskirkelig utfordring for samisk kirkeliv.
Dette nødvendiggjør
særlige rekrutterings- og språkopplæringstiltak.
Det foreslås avsatt midler til særskilte
stimuleringstiltak.
Videre foreslås utvikling av forskningsbasert kunnskap som grunnlag for
målrettede rekrutteringsstrategier.
Det skisseres en rekke rekrutteringsstrategier og
stimuleringstiltak i forhold til ulike målgrupper, og det foreslås opprettet et prosjekt som
arbeider spesielt med dette.
Kirkefaglig kompetansebygging behandles i delkapittel 5.13.
Det understrekes at det
samiske folket har rett til å få sin kultur, tradisjon og historie reflektert i utdanningssystemet.
Det foreslås opprettet et 3-årig kompetansebyggingsprosjekt som jobber med fastsetting av
nasjonale minstestandarder med hensyn til samiskrelaterte emner i kirkelige profesjonsstudier.
Prosjektet bør også inneholde et kompetansehevingsprogram med hensyn til styrking av den
samiskrelaterte undervisningskompetansen ved nasjonale kirkelige utdanningsinstitusjoner.
Det foreslås igangsatt et samisk kirkehistorieprosjekt med henblikk på å få skrevet en samisk
kirkehistorie.
I tillegg foreslås et 3-årig prosjekt på feltet samisk teologi og
kristendomsforståelse.
På lenger sikt foreslås opprettet et Samisk-kirkelig pedagogisk senter
som ivaretar utvikling og formidling av relevant kompetanse til menighetene, f.eks.
i
tilknytning til Kirkelig utdanningssenter i Nord (KUN).
Samiskkirkelig samarbeid over landegrensene behandles i delkapittel 5.14.
Det pekes på at
det over hele Sápmi er lange tradisjoner for at samisk kirkeliv samler på tvers av
landegrensene lokalt og regionalt.
Samiske kirkedager er i nyere tid etablert som økumeniske
allsamiske kirkedager for alle samer i Sápmi, og arrangert for andre gang sommeren 2009.
Neste samiske kirkedager holdes i 2013 i sørsamisk område på norsk side.
Samiske kirkedager 2013 gjennomføres som toårig prosjekt.
Det er behov for å gjennomføre
årlige samdrøftingsmøter i henhold til avtale mellom de sentrale samiskkirkelige organene i
Norge, Sverige og Finland.
Det foreslås satt av prosjektmidler sentralt til styrking av samisk
kirkeliv over landegrensene på lokalt og regionalt nivå.
Til sist oppfordres Samarbeidsrådet
for kristne kirker i Barentsregionen (SKKB) å videreføre sitt urfolksrelaterte arbeid i
Barentsregionen, med særskilt fokus på samene.
Urfolksarbeid behandles i delkapittel 5.15.
Det pekes på at støtte til urfolks rettigheter
nasjonalt og internasjonalt inngår i kirkens urfolksarbeid.
Det vises videre til at deltakelsen i
internasjonalt kirkelig urfolksarbeid har brakt viktige impulser til samisk kirkeliv.
Praksisen
med å sikre samisk representasjon i Den norske kirkes delegasjoner i sentrale
internasjonale/økumeniske fora foreslås videreført.
Videre foreslås deler av Den norske kirkes
årlige økonomiske støtte til Kirkenes Verdensråd og Det Lutherske Verdensforbund
øremerket til urfolksarbeidet i disse organisasjonene.
På feltet internasjonal diakoni og misjon (bistand) foreslås det at Samisk kirkeråd
videreutvikler samarbeidet med Kirkens Nødhjelp bl.a.
med vekt på oppfølging av
urfolkstiltak i det sørlige Afrika og Nord-Russland.
Det bør videre drøftes felles strategier
med hensyn til urfolksprofileringen i Kirkens Nødhjelps informasjonsarbeid internt i Den
norske kirke, for eksempel i forbindelse med fasteaksjonen.
Kirkens Nødhjelp oppfordres til å
opprettholde et tydelig fokus på urfolk i sitt videre arbeid.
Samarbeidsrådet for menighet og
misjon og misjonsrådgiverne i Nord-Hålogaland, Sør-Hålogaland og Nidaros bispedømmer
oppfordres til i samarbeid med Samisk kirkeråd å arbeide for å øke andelen av urfolksrelaterte
misjonsavtaler i Den norske kirke generelt og samisk kirkeliv spesielt.
34 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Stat-kirkereformen behandles i delkapittel 5.16 med utgangspunkt i det såkalte stat-kirke
forliket i Stortinget 2008 og prosessen mot endrede relasjoner mellom stat og kirke.
understrekes at det i den prinsipielle tekningen om samisk kirkeliv i relasjon til staten, må
skjelnes mellom "stat-kirke-relasjonen" og "stat-samefolk-relasjonen".
Det bes om at Kirkemøtets føringer i sak KM 8/07 med hensyn til ivaretakelse av samisk
kirkeliv følges opp i det videre arbeidet med ny kirkelov og kirkeordning (5.16.1).
argumenteres for at statens prinsipielle ansvar for ivaretakelse av samisk kirkeliv fortsetter
også etter endrede relasjoner mellom stat og kirke (5.16.2).
Dette fastholdes i
skjæringspunktet mellom en aktivt støttende samepolitikk og en aktivt støttende tros- og
livssynspolitikk.
Det påpekes at det er et behov for at de kirkelige aspektene ved samelovens
språkregler gjennomgås med særlig henblikk på bruk av samisk i kirkens
fellesskapshandlinger, og foreslås at forpliktelsene knyttet til samelovens språkregler
videreføres ved endrede relasjoner mellom stat og kirke (5.16.3).
Samisk kirkedemokrati (demokratireformen) behandles i delkapittel 5.17.
Etter innspill fra
Samisk kirkeråd, ba Kirkemøtet i 2008 om at det nedsettes en arbeidsgruppe som legger fram
forslag til nye ordninger for valg av representanter for samisk kirkeliv til bispedømmeråd og
Kirkemøte før valget 2011 (KM 11/08).
Delkapittelet gir en prinsipiell refleksjon om
grunnlaget for samisk-kirkelig demokrati i Den norske kirke, og redegjør kort for
arbeidsgruppas arbeid, samd for den avsluttende rådsbehandlingen.
Pga.
betenkeligheter med
etablering av etnisk baserte valgmanntall, har Samisk kirkeråd bedt om at mulighetene for et
samisk kirkemøte, med visse roller knyttet til valg av samiske representanter, utredes (SKR
Forventninger til arbeidstaker- og arbeidsgiverorganisasjoner behandles i delkapittel
Kirkelige arbeidstaker- og arbeidsgiverorganisasjonene anmodes om å ivareta
samiskkirkelige kompetansebehov i sin virksomhet og tjenesteyting.
Samarbeid med læstadianske forsamlinger og kristne organisasjoner behandles i
delkapittel 5.19.
I tillegg til en generell oppfordring om å samarbeide med aktuelle kristne
organisasjoner i utviklingen av samisk kirkeliv, nevnes læstadianske forsamlinger, Norges
Samemisjon og Norges Søndagsskoleforbund særskilt.
Kapittel 6 oppsummerer nye prioriterte stillinger og tiltaksområder fra kapittel 5 og
periodiserer disse i en 5-årig handlingsplan (2012-2016).
Handlingsplanen synliggjør kun
stillinger og tiltak som utløser nye behov.
Prioriteringen og innfasingen av enkelte stillinger
og tiltaksområder begrunnes.
DUOGÁŠ
Sápmi, sámi álbmot ja sámi servodateallin
Sápmelaččat leat álgoálbmot davviguovlluin Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Guoládagas
(Ruoššas).
Sápmelaččaid árbevirolaš guovllu gohčodit Sápmin (gč.
kártta vuolábealde).
Sámi
guovllu lulimus rádji Norggas lea Elgå Hedmárkku fylkkas.
Almmolaš registreren sis geat leat sápmelaččat dahje geain lea sámi identitehta dahje duogáš,
ii dahkkojuvvo.
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnnas (2005) ovdanboahtá ahte sápmelaččaid
lohku lea sullii 80 000 - 100 000, ja ahte sullii
"Álgoálbmot" - maid dainna oaivvildit?
"Álgoálbmot" lea sajáiduvvan doaba
riikkaidgaskasaš álbmotrievttis (gč.
ILO-
konvenšuvnna 169, 1. artihkkala), ja dasa leat
čatnan čuovvovaš dovdomearkkaid: (1)
Vaikko sápmelaččaid gaskkas lea kultuvrralaš
ja gielalaš girjáivuohta, atnet sápmelaččat
iežaset oktan álbmogin našovnnalaš rájiid
badjel.
Álbmot galgá ássan riikkas dahje dan guovllus
masa riika gullá, go guovlu váldojuvvui dahje
koloniserejuvvui dahje dálá riikarájit
ásahuvvojedje.
(2) Álbmot galgá seailluhan
ollásit dahje muhtin muddui iežaset sosiála,
ekonomalaš, kultuvrralaš ja politihkalaš
ásahusaid.
Dat sisttisdoallá ahte álbmot lea
šaddan unnitlohkui riikkas.
almmolaččat dohkkehuvvon "álgoálbmogin"
álbmotrievtti ipmárdusas, ja dan leat dáčča
eiseválddit máŋgga geardde deattuhan.
Sámi kollektiivvalaš identitehta lea
čadnojuvvon oktasaš historjái ja kultuvrii,
oktasaš sámi govastagaide, dan oktavuhtii mii
sis lea lundui, luohtái, sámi musihkkii jnv.
lea maid čadnojuvvon dan álgoálbmotdillái
mii sápmelaččain ja eará álgoálbmogiin
máilmmis lea ("álgoálbmogat", gč.
sierra
rámma).
Norggas leat sápmelaččaid riektedili sakka nannen daid maŋemus logijagiid, earret eará
sámelága dohkkehemiin (1987) ja lasáhusaiguin maŋŋil, Vuođđolága § 110a (1988) ja
Finnmárkkulága (2004) bokte.
1980-logu rájes leat máŋga almmolaš čielggadeami ásahan
vuođu ođđa ipmárdussii sápmelaččaid politihkalaš ja kultuvrralaš vuoigatvuođaide
álgoálbmogin - oktan vuoigatvuođaiguin eatnamiidda ja čáziide, dan maid gohčodit sámi
kultuvrra materiálalaš vuođđun.
Sámi servodaga ođđaáigásaš ovdáneapmi lea čalmmustuhttán sámegiela ja kultuvrra nannema
ja ovddideami sámiid iežaset eavttuid vuođul.
Sápmelaččaid našovnnalaš álbmotválljejuvvon
ásahus, Sámediggi, ásahuvvui jagis 1989.
Sámi mánáidgárddit ja skuvlafálaldagat leat
mávssolaččat sámi identitehta nannemis, ja sámegiela ja kultuvrra buoret stáhtus lea lasihan
diđolašvuođa iežaset ruohttasiid birra.
Eanas sámi ásahusat leat ásahuvvon davvisámi
guovlluide Sis-Finnmárkkus, muhto dain leat maid ollu ossodagat eará giellaguovlluin.
Dasalassin leat julevsámi ja lullisámi guovlluin ásahan iežaset ásahusaid.
Dálá sámepolitihkas leat Norgga eiseválddit bidjan vuođđun dan ahte sámiid vuoigatvuohta
ovdánahttit iežaset giela, kultuvrra ja servodateallima ii leat priváhta ášši, muhto almmolaš
ovddasvástádus, maid galgá váldit mielde plánaide ja lágaide, ja maid almmolaš ásahusaid
bálvalusaddimis galget fuolahit (Sd.dieđ.
36 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Sámi čearddalašvuohta?
Gii lea sápmelaš?
Čearddalašvuođa sáhttá čilget kollektiivvalaš identitehtan maid čatná kultuvrralaš
searvevuhtii mas jáhku mielde lea oktasaš máddu.
Čearddalaš identitehtahuksen dáhpáhuvvá
das movt juohke olmmos ipmirda ieš iežas (iežas logahallan) ja movt earát ipmirdit su (earáid
logahallan).
Lea oalle álki atnit sámi álbmoga kollektiivvalaš sturrodahkan, muhto sáhttá leat váddáseabbo
vástidit gii sápmelaš lea eaŋkilolbmodásis.
Okta sivva dasa lea ahte sápmelaččat eai leat,
assimilerema deattu dihte, álohii háliidan dovddahit iežaset čearddalaš gullevašvođa.
Ii leat čielga čilgehus dasa gii sápmelaš lea, muhto sámelágas leat eavttut dasa gii sáhttá
čálihit iežas Sámedikki jienastuslohkui (ovddeš sámi jienastuslohku).
Dan registreremii leat
bidjan vuođđun sihke subjeaktiivvalaš ja objektiivvalaš eavttu.
Olmmoš galgá vástidit
positiivvalaččat dasa ahte (1) atná iežas sápmelažžan ja (2) ahte son ieš, dahje unnimus ovttas
su váhnemiin, áhkus/ádjás dahje máttaráhkus/máttarádjás lea leamaš sámegiella
ruovttugiellan (ruovttugiella adnojuvvo leat oalle sihkkaris mearkan dasa ahte gullá sápmelaš
sohkii), dahje ahte okta du váhnemiin, áhkku/áddjá dahje máttaráhkku/máttaráddjá lea
jienastuslohkui registreren.
Eaktu sáhttit registreret iežas sápmelažžan lea nappo sohkii
gullevašvuohta, ja dat movt olmmoš ieš ipmirda iežas.
Sámegiella ja sámi giellajoavkkut Norggas
Ii dárbbaš máhttit sámegiela go galgá dohkkehuvvot sápmelažžan, ja báikkálaš servodat ii
dárbbaš leat sámegielat vaikko lea sámi kultuvrra ja sámi árbevieruid guoddi.
Sámegiella lea
dattege sámi kultuvrra ja identitehta hui guovddáš bealli, ja vaikko olmmoš ii máhtege giela,
de lea kultuvrralaš ipmárdusas dábálaš atnit su gullevažžan muhtin sámi giellajovkui.
Sámegiella gullá suoma-ugralaš giellajovkui, ja sámi giellarájit rasttidit Norgga, Ruoŧa,
Suoma ja Ruošša riikkarájiid (gč.
Buot logi sámegiela leat UNESCO
máilmmi áitojuvvon gielaid listtus (Áhkkilsámegiella maid leat atnán muhtin osiin
gielddasámi guovllus Guoládagas, lea luohkkáduvvon jápma giellan).
Davvisámegiella,
julevsámegiella ja lullisámegiella leat almmolaš sámegielat Norggas.
Nuortalaš sámegiella
adno jápmagiellan Norggas (moadde čuođi giellageavaheaddji Suomas), ja bihtámsámegielas
leat sullii 20 geavaheaddji Ruoŧas ja Norggas.
Sámegiellajoavkkuid gaskkas lea stuora oassi
massán iežas giela, muhto dat ii dárbbaš mearkkašit ahte sii leat massán iežaset sámi
identitehta ja kultuvrralaš gullevašvuođa.
Norggas leat ásahan sámegiela hálddašanguovllu.
Dat lea ráddjejuvvon 9 suohkanii
davvisámi, julevsámi ja lullisámi guovlluin.
Dan guovllus leat álggahan viidámus
sámepolitihkalaš doaibmabijuid.
Árbevirolaš sámi ássanguovlu/giellaguovlu leat sakka
stuorát go sámegiela hálddašanguovlu, dan viidodat lea 40% Norgga nannámis.
Dál orrot
sápmelaččat maid olggobealde sámi árbevirolaš ássanguovlluid.
Figuvra: http://www.regjeringen.no
Lullisámit: Norggabeale lullisámi guovlu lea Sáltoduoddara rájes Nordlánddas gitta
Engerdalii Hedmárkkus, ja dan lagas guovllut Ruoŧa bealde.
Lullisámiin lea guhkes
árbevierru doallat oktavuođaid riikkarájiid badjel, ja sis leat lagas fuolkkit ja láhčamat
goabbát bealde ráji.
Boazodoallu ja duodji leat dehálaččat lullisámiid identitehtii.
ealáhusat leat guokte deaŧaleamos kultuvraguoddit giela ja kultuvrra bisuheamis.
Norggas ja
Ruoŧas hupmet oktiibuot sullii 500 olbmo lullisámegiela, ja UNESCO lea luohkkádan
lullisámegiela bahát áitojuvvon giellan.
Snoasa suohkan lea jagi 2008 rájes leamaš sámegiela
hálddašanguovllu lahttu.
Julevsámit: Julevsámi guovlu Norggas lea Davvi-Sálttus Nordlánddas, ja erenoamážit
Divttasvuona suohkan.
Davvi-Sálttu sámit leat bargan lotnolasealáhusain, nugo
guollebivddus, smávvadállodoalus, vuovdedoalus, boazodoalus ja meahcásteamis.
Lea guhkes
árbevierru doallat oktavuođaid badjel rájiid.
Norggabealde ráji orrot sullii 2000-3000
julevsápmelačča ja sullii 400 sis hupmet sámegiela.
Ruoŧas ja Norggas leat oktiibuot sullii
2000 julevsámegielaga.
UNESCO lea luohkkádan julevsámegiela bahát áitojuvvon giellan,
seammaládje go lullisámegiela.
Jagi 2006 rájes lea Divttasvuotna leamaš lahttun sámegiela
hálddašanguovllus.
Davvisámit: Davvisámi guovlu lea Bállaga rájes Nordlánddas gitta Girkonjárgii Finnmárkkus.
Davvisámit gullet stuorámus sámi jovkui ja leat sihke Ruoŧas, Suomas ja Norggas.
Sullii
30 000 olbmo hupmet davvisámegiela, ja árvvus bealli dain orrot Norggas.
UNESCO lea
luohkkádan davvisámegiela "čielgasit áitojuvvon giellan" dan sadjái go lulli- ja
julevsámegielaid maid leat luohkkádan "bahát áitojuvvon giellan".
Muhtin báikkiin -
erenoamážit Sis-Finnmárkkus - lea sámegiella ja kultuvra dábálaš, eará sajiin lea dat fas
dáruiduhttinpolitihka geažil áibbas jávkan almmolaš sajiin.
Jagi 1991 rájes leat čuovvovaš
suohkanat leamaš lahttun sámegiela hálddašanguovllus: Gáivuotna, Guovdageaidnu,
Kárášjohka, Porsáŋgu, Deatnu ja Unjárga.
Loabát suohkan Lulli-Romssas bođii sámegiela
hálddašanguovlui mielde golggotmánu 1. beaivvi rájes 2009.
38 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Davvisámi guovlu lea rikkis kultuvrralaš girjáivuođa ja suopmaniid dáfus.
Suopmanerohusat
gal čuvvot geográfalaš rájiid, muhto kultuvrralaš erohusaid sáhttá čatnat iešguđetlágan
árbevirolaš ealáhusaide (muhtomin maid báikkálaš servodagaid siskkobealde).
Ovdamearkkat
dasa leat mearrasámi, boazodoalu, márkasámi ja johkasámi árbevierut.
Ovddeš áiggi lei
mearrasámi suopmanguovlu mearraguovlluin Romssas ja Finnmárkkus, ja buorre oassi
davvisámi álbmogis gulai mearrasámi kultuvrii.
Dáruiduhttin lei garraseabbo riddoguovlluin,
ja dušše muhtin moatti báikkis leat bisuhan mearrasámegielsuopmaniid.
Siseatnamis lea sámi
kultuvra čadnojuvvon sihke boazodollui ja dáloniid ealáhusaide (smávvadálolaš ja
meahcástan lotnolasealáhusat).
Márkasámi kultuvra Lulli-Romssas ja davvi Nordlánddas
sulástahttá dan maŋiba.
Márkasámi guovlluin hupmet čohkkerassámegiela, mii gullá
davvisámi suopmanii, muhto earrána oalle olu dain suopmaniin mat leat dan davvelis.
Finnmárkkusámegielas manná čielga suopmanrádji gaskal nuorttabeali (Kárášjohka ja das
nuorttas) ja oarjjabeale suopmaniid (Guovdageaidnu ja das oarjjás).
Bihtámsámit: Bihtámsámi guovlu lea Nordlándda fylkkas, namalassii Báidáris, Sáláhis,
Meløyas ja Gildeskålas, ja muhtin oasit Bådåddjå ja Fuoisku suohkaniin.
UNESCO loguid
mielde hupmet sullii 20 olbmo bihtámsámegiela Ruoŧas ja Norggas, ja dan leat luohkkádan
jábmejassii áitojuvvon giellan.
Maŋemus logijagi leat eaŋkilolbmot bargan ođđasisealáskahttit
bihtámsámi árbevieruid, ja leat doallan giella- ja kultuvrakurssaid ovttas bihtámsámiiguin
Ruoŧas.
Golttasámit/nuortalaččat: Nuortalaččaid guovlu Norggas lea odne Njávdámis Mátta-Várjjat
gielddas.
UNESCO logut čájehit ahte Suomas hupmet sullii 300 olbmo nuortalašgiela, giella
lea measta jávkan Ruoššas ja Norggas lea dat luohkkáduvvon jápma giellan.
Nuortalaččaid
osku lea 1500 logu rájes leamaš ruošša-ortodoksa osku, ja ortodoksa kristtalašvuohta lea
guovddážis nuortalaččaid identitehtas.
1500-logus huksejuvvui kapealla Njávdámii, ja dat
gullá Beahcáma kloastarii.
Kapealla lea ain anus ja dan doaimmaha dál ortodoksa girku.
Jagis
2009 ásahuvvui nuortasámi dávvirvuorká Njávdámii ja dat lea dehálaš giela ja kultuvrra
ovdáneamis.
Girkohistorjjálaš govdadat
Sámiin lea guhká leamaš oktavuohta kristtalašvuođain, ja jearaldat goas sáhttá dadjat ahte
sámit šadde kristtalažžan lea juoga man birra dál digaštallojuvvo.
Arkeologalaid gávdnosat
muitalit ahte muhtun guovlluin lea oktavuohta kristtalašvuođain leamaš juo 1000 jagi dás
ovdal.
Olu gaskaáiggi gáldut muitalit ahte sámit ledje kristtalaččat, muhto maŋŋil-
reformašuvnna gáldut fas eai daga dan.
Lea dattege riekta dadjat ahte katolalaš árbevierru -
davvinuortta ortodoksa árbevierru - lea váikkuhan sámi oskku hui guhkes áiggi.
1500 ja 1600-logus huksejedje iešguđetge riikkat girkuid ja našovnnalaš girkoásahusaid
sámiide oassin iežaset bargguin koloniseret sámi guovlluid.
Mišuvnna áŋgireamos áigodat
Norggas lei sullii 1720-logus, ja das lei Thomas von Westen guovddážis.
Su mišuvdna
deattuhii sihke sámegiela geavaheami ja dan ahte addit sámiide oahpahusa ja
skuvlafálaldagaid.
Seammás demoniserejuvvui ja doarrádallojuvvui sámiid dološ osku ja
oskkoldat geavat sakka dan áiggi, sihke sámi goavdáid duogušteami ja sámi bassi báikkiid
billisteami bokte.
Maŋŋil von Westena áiggi lea almmolaš girku miellaguoddu sámegiela
hárrái čuvvon daid ideologalaš jurdagiid mat ain guđege áigges leat leamaš.
Gaskkamuttos 1800-logu šattai
dáruiduhttinpolitihkka ulbmillaš, stáhta
kultuvrapolitihkka sámiid ja kveanaid ektui
Norggas.
Dat bisttii gitta 1960-lohkui.
Girku,
mii lea stáhta oskkoldatásahus, šattai
buoremuddui dáruiduhttima ovddideaddji.
Muhtin davvisámi guovllu báhppasuohkanat
doalahedje dattege sámegiela
ipmilbálvalusgiellan (gč.
rámma gonagaslaš
resolušuvnna birra, guovvamánu 24. beaivvi
Girku dain guovlluin šattai dan bokte
dáruiduhttináiggi deháleamos almmolaš
giellaarenan sámegillii.
Sámi girkoeallin bisui
vuorukeahttá Norgga girkus eanas 1900-logu,
dan atne Davvi-Hålogalándda bismma
guovllulaš áššin, ja juogan mii gulai davvisámi
Leastadiánalaš lihkahus lea várra dat mii sámi
girkoeallimii lea buot eanemus mearkkašan.
Leastadiánalaš lihkahusa álgu bođii ruoŧa-sámi
báhpa Lars Levi Læstadiusa (1800-1861) bokte
Gárasavvonis Ruoŧas jagis 1845.
Dat vuosttaldii
girku báhpaid "jápma oskku" ja jugešvuođa
olbmuid gaskkas oppalaččat.
Lihkahus čuovui johttisápmelaččaid mielde Norgii, geat johte
rájiid badjel iežaset dálve- ja geasseorohagaide, ja dat leavai jođánit miehtá Davvikalohta.
Leastadiánalaš lihkahus šattai vuoiŋŋalaš ruoktun eanas davvi- ja julevsámi álbmogiidda.
Suoma-/kveanagiella ja sámegiella ledje lihkahusa váldogielat, ja leastadianisma doaimmai
kultuvrralaš suodjin sámiide ja kveanaide miehtá dáruiduhttináiggi.
Leastadiánarat leat
searvan girku sakramenttaid juogadeapmái, muhto leat moaitán girku sárdnideami.
Sárdnideami ja vuoiŋŋalaš eallima leat eanas hálddašan iežaset čoakkalmasain.
Gonagaslaš.
res.
guovvamánu 24. beaivvi
Gng.res.
guovvamánu 24. beaivvi 1848
oktan rievdadusaiguin maŋŋil ja dasa gullevaš
čállosiin jagis 1872 lea ásahan guhkes girkolaš
dábi fuolahit sámegiela ipmilbálvalusaid ja
girkolaš meanuid oktavuođas.
guovvamánu 24. beaivvi 1848 bokte
mearriduvvui ahte ođđa báhpaid virgádeamis
báhppasuohkaniidda dálá Davvi-
Hålogalánddas, Lulli-Hålogalánddas ja
Nidarosas galggai gáibidiŧ ahte sii galget
čađahit geahččaleami sámegielas (álggus
manai rádji lulás gitta Kråangke rádjái).
Jagi
1859 rájes gáržžiduvvui mearrádus Finnmárku
ja Ivgu báhppasuohkaniidda Romssa
proavássuohkanis, ja mearrádus ii fátmmastan
šat julev- ja lullisámi giellaguovlluid.
Gng.res
bisuhii guhká ortnega mas departemeanta attii
ođđa virgáduvvon báhpaide bálkká oahppat
sámegiela.
1980-logu loahpas gulle 6
báhppasuohkana Finnmárkkus dan ortnega
vuollái.
Mearrádus ii leat formálalaččat
loahpahuvvon.
Kultur- ja girkodepartemeanta
dajai reivvestis 10.03.2009 ahte dál lea
Norgga girku iežas orgánaid duohken
guđeládje dan mearrádusa atnet.
Searvegottiin gos institusjonaliserejuvvon girku aktiivvalaččat guhká lea vuostálastán
leastadiánariid ja sámivuođa, leat ovdamearkkat dasa ahte leastadiánariid čoakkalmasat leat
doaibmagoahtán measta báikkálaš "sámi álbmotgirkun".
Norggas lea várra Divttasvuotna
čielgaseamos ovdamearka dasa.
Leastadiánalaš lihkahusas, mii dál lea juohkásan iešguđet
surggiide, lea ain mávssolaš fápmu ja lea identitehtaguoddi davvisámi ja julevsámi
girkoeallimis (geahča sierra rámma leastadiánalaš surggiid birra).
Leastadiánalaš moriidus ii ožžon coavcci lullisámi guovllus.
Lullisámi guovllus ožžo baicce
baptisttat, hellodatustibat ja adventisttat eanet saji.
Eanas lullisámit leat gullan Norgga girkui.
Sámemišuvdna lágidii čoakkalmasaid, guossástalai olbmuid ja jođihii ovtta skuvlla ovdalgo
stáhta válddii dan badjelasas jođihit.
Norgga girku ii leat čalmmustuhttán lullisámi álbmoga
erenoamážit ovdal 1990-logu rájes.
Norgga Sámemišuvdna (álggos Norsk Finnemisjon) ásahuvvui jagis 1888 vuostedeaddun
girku almmolaš dáruiduhttimii.
Váldobargu lei evangelialaš doaibma Norggabeale sámiid
gaskkas, ja jagis 1895 doarjjui organisašuvdna Biibbala deaddileami ja olggosaddima
davvisámegillii.
Lassin evangelialaš bargguide, jođihii organisašuvdna máŋgalot jagi
dearvvašvuođaásahusaid olu báikkiin Davvi-Norggas.
Sámi nuoraidskuvla (maŋŋil
álbmotallaskuvla) Kárášjogas (1936-86, 1992-2000) lei guhká áidna skuvla riikkas gos sámi
40 Sámi girkoeallima strategalaš plána
nuorat ožžo oahpu sámegielas ja sámi kultuvrras.
Skuvla lei mávssolaš ovttasbargoásahus
Sámi girkoráđis 1990-logus.
Organisašuvdna lea, histojjá čađa, digaštallan iežas oainnu ja
oktavuođa leastadiánariidda, ja oktavuohta Sámemišuvnna ja leastadiánariid gaskkas
rievddada guovllus guvlui.
Sis-Finnmárkkus lea oppalaččat ovttasbargu ja luohttámuš, muhto
leastadiánariin ovdamearkkadihte Davvi-Romssas ja Divttasvuonas orro unnit luohttámuš
Sámemišuvdnii.
1970- ja 80-logus lei politihkkalaš ja kultuvrralaš morráneapmi, erenoamážit
sámi nuorragearddi gaskkas.
Dat gárttai hástaleaddjin Sámemišuvdnii, ja organisašuvdna
šattai riiddovuložin muhtin sámi servodagain.
Seammás atne fas eará birrasat sin evangelialaš
bargguid árvvus, ábaide vuorraset geardi Sis-Finnmárkkus.
Dál leat organisašuvnna
deháleamos evangelialaš doaimmat sin evangelialaš, sosiála ja diakonála barggut Guoládagas
(1995-), ja guovttegielat kristtalaš lagasradio Radio DSF Kárášjogas (1990-).
Sámemišuvdna
lea dasalassin bálkáhan lullisámi diakoniijabargi jagi 2001 rájes.
Álttá-Guovdageainnu eanu dulvadeami riidu (1979 ja 1981) loktii duođas sámi
vuoigatvuođagažaldagaid dáčča servodaga almmolašvuhtii.
Dat ášši vuolggahii daid
čielggadan- ja rievdadanmannolagaid mat čuvvo sámegiela, kultuvrra ja servodateallima
stáhtusa Norgga stáhtasearvevuođas.
Dat váikkuhii maid dasa ahte sámi girkoeallin bođii
oalle fargga Girkočoahkkimis ovdan maŋŋil Girkočoahkkima ásaheami jagis 1984.
Jagis 1986 mearridii Girkočoahkkin bidjat "lávdegotti čielggadit prinsihpalaš ja geavatlaš
gažaldagaid Norgga girku bargguin sámi álbmoga ektui".
Bargojoavku ovddidii
Girkočoahkkimii 1990 álgoevttohusa sámi girkoeallima doaibmaprográmmii Norgga girkus.
(Samisk kirkeliv i Den norske kirke:Utkast til handlingsprogram.
Fra en arbeidsgruppe
nedsatt av Kirkerådet).
Girkočoahkkima meannudeapmi áššis GČ 15/90 Sámi girkoeallima doaibmaprográmma
rievdadii Norgga girku barggu sámi girkoeallimiin.
Dan rádjái ledje Norgga girku sámi
girkoeallima atnán guhká guovllulaš bargun Davvi-Hålogalánddas, ja assosieren dan dušše
davvisámi gielain.
Muhto GČ ášši 15/90 buvttii ođđa prinsihpalaš jurddašeami.
Dan bohciidahtii sámi girkoeallima ovttaárvosašvuođa jurdaga, ja ahte Norgga girkus lea
sierra ovddasvástádus dan suorggis ja dan áigumuša ahte ásahit sámiide mielde- ja
iešmearrideami iežaset girkoeallimis.
Dasalassin definerejuvvui sámi girkoeallin dan rájes 3
almmolaš sámi čállingielaid ektui Norggas - davvisámegiela, julevsámegiela ja lullisámegiela
- iige dušše davvisámegiela.
GČ ášši 15/90 ásahii dasalassin ollisgirkolaš organiserema sámi
girkoeallimii Norgga girkus: Das mearridedje ásahit sierra guovddášgirkolaš orgána sámi
girkoeallimii (Sámi girkoráđđi ásahuvvui loahpalaččat Girkočoahkkimis jagis 1992).
Dasto
bivde golbma davimus bismagotti váldit oppalaš ovddasvástádusa buot girkolaš bálvalusain
davvisámegillii, julevsámegillii ja lullisámegillii, ja ásahit sierra sámi lávdegottiid iežaset
bismagottiin.
Dat dagai vuođu organiseret sámi girkoeallima nugo dat lea Norgga girkus dál.
Leastadiánalaš suorggit Norggas
Norgga golbma leastadiánalaš váldosuorggi leat vuosttašriegádeaddjit, Álttá-suorgi ja Ivgu-suorgi.
Buohkat
deattuhit oskku boahtit das go Ipmila sátni sárdniduvvo njálmmálaččat.
Lága sárdnideapmi boktá oamedovddu, ja
evangelium addá roahkkavuođa váldit vuostá suttuid ándagassii addojumi ja árpmu Kristusis.
Sii deattuhit
ovttaoaivilvuođa prinsihpa jođihangottis.
Sii eai registrere mieldelahtuid, ja eanas sis geat fásta johtet
čoakkalmasain leat Norgga girku mieldelahtut.
Čoakkalmasat deattuhit dattege ahte dihto oahppagažaldagain eai
leat sii ovttaoaivilis Norgga girkuin.
Vuosttašriegádeaddji čoakkalmasat: "Vuosttašriegádeddjiid" duogáš leat leastadiánalaš birrasat Davvi-Ruoŧas.
Álgoálggus ledje Čohkkirasa guovllu johttisámit geat 1850-logu loahpas válde mielde leastadiánalaš
kristtalašvuođa go bohte iežaset geasseorohagaide Lulli-Romssas ja Ufuohtas.
Lihkahusa bargguid
ovddasvástádus gullá ovtta čoakkalmassii.
Dat iešguđetge čoakkalmasat gullet praktihkalaččat searvevuhtii maid
čoakkalmasat Davvi-Ruoŧas jođihit.
Siskkáldasat namahus dan servvolašvuođas lea Moderforsamlingen
(Eamičoakkalmas).
Vuosttašriegádeddjiid váldoguovllut Norggas leat Ufuohta, Narviiika-guovlu ja Lufuohtta ja
Divttasvuona-guovlu.
Ufuohta ja Lufuohta searvevuođat doibmet njunnožin Norgga beale čoakkalmasain.
Leat
maid ásahuvvon čoakkalmasat muhtin báikkiin Finnmárkkus, Romssas, Bådåddjås, Muoffies, Malmas (Davvi-
Trøndelága), Troanddimis, Bergenis, Porsgrunnas ja Oslos.
Guovtte geardde jagis johtet sárdneolbmát daidda
báikkiide, ja muhtomin maid eará báikkiide riikkas.
Earret Norgga, de gávdnojit maid čoakkalmasat Ruoŧas,
Suomas, Danmárkkus, Duiskkas, Englánddas, Nederlánddas, Belgias, Ruoššas, USA:s ja Canadas.
Amerihkás leat
vuosttašriegádeaddjit ásahan iežaset girkoservodaga, The Old Apostolic Lutheran Church.
Čoakkalmasain lohket Leastadiusa sártniid.
Ja sii atnet Landstad divoduvvon sálbmagirjji almmá
čuojanasaid haga.
Sárdni deattuha apostolalaš-lutherlaš kristtalašvuođa oahpa.
Lihkahus adnojuvvo árpmu
mearkan.
Sii ávžžuhit doalahit olbmuid iežaset eret suttolaš eallimis ja deattuhit seammás Kristusa árpmu.
Čoakkalmasain oahpahit ahte mánná lea Ipmila mánná ovdalgo dat lea gásttašuvvon ge.
Ja ahte gásta lea
vuosttaš rávkojupmi mii čalmmustahttá ahte mánná lea Kristusa čoakkalmasa lahttu.
Norgga girku maŋemus
ovdáneami dihte leat čoakkalmasat ieža álgán gásttašit, doallat eahkedismállásiid ja konfirmeret.
Sii dollet
oskkuoahpahusa sierra ja dan dahket dan bokte ahte dollet ieža árgabeaiskuvlla mánáide ja konfirmántaoahpahusa.
Álttá-suorgi: Norgii leat ásahan sierra čoakkalmasa man váldočoakkalmas lea Álttás.
Muhtin fágagáldut oaivvildit
ahte dat lea ásahuvvon álggugeahčen 1930-jagiid, eará guovddáš gáldut Álttá-čoakkalmasas oaivvildit fas ahte
dan leat álggahan 1800-logus.
Dát čoakkalmasat gávdnojit maid Durdnosis Ruoŧas ja Suomas.
Sárdneolbmát
johtet Lulli-Romsii ja Nuorta-Finnmárkui.
Juohke geasi leat stuoračoakkánat Joganjálmmi girkus Álttás.
Nissonat
leat maid mielde plánenbargguin.
Dutkit gohčodit dán suorggi smávvavuosttašriegádeaddjit.
Sierra searvegotti ásaheapmi bođii earret eará
das go Amerihká leastadiánalaš čoakkalmasaid organiseremis šattai riidu.
Leastadiánalaš čoakkalmasaid gaskkas
gullá Álttá-suorgi nuorta-leastadiánalaččaide.
Petter Posti (j.
1918) lei vuosttaš jođiheaddji.
Álttá-suorggis lea
iežaset bláđđi, Sions blad, ja iežaset lávllagirji, Aandelig Sangbok.
Teologalaččat lea Álttá-suorggis seamma
kristtalašvuođa oaidnu go "vuosttašriegádeddjiin", muhto sii eai doarjjo dan ahte jođihangotti ja dan autoritehta
galgá sajustuvvot guđege sadjái.
Sin mielas galgá juohke searvegoddi doaibmat iešheanalasat, muhto sáhttá
oasálastit guhtetguimmiid čoakkalmasain.
Álttá-suorgi biehttala Ivgu-leastadiánariid gástaoainnu.
Sin mielas lea
juohke searvegoddi iešheanalaš, muhto ahte sáhttet oasálastit guhtetguimmiid čoakkalmasain.
Ivgu-suorgi: Jahkečuođimolsuma (1900) birrasiid čuožžilii soahpameahttunvuohta Erik Johnsena, Ivgu, ja
vuosttašriegádeddjiid sárdneolbmáid gaskkas geain ledje ruoŧilaš jođiheaddjit.
Ivgu-suorgi ii deattut nu sakka
leastadiánalaš oahppaárbevieru, muhto baicce sin čanastaga lutherlaš teologiijai.
Suorggi iežas namma lea danne
leamaš "Luther-leastadiánalaš searvegoddi" ja luhterlaš dovddastusčállosiin lea leamaš liige mearkkašupmi dán
árbevierus.
Ivgu-suorgi lea sierralágan dáru suorgi mas lea báikkálaš jođihangoddi.
Váldoguovllut leat mearrasámi
guovllut Ivgus, Davvi-Romssas ja oarjjás Romsii.
Sárdneolbmát johtet earret eará Guovdageidnui ja Čáhcesullui.
Dán suorggi erenoamášvuohta lea sin gástaoaidnu bestojumi ektui.
Luthera čállosat leat deháleappot go
Leastadiusa čállosat.
Ivgu-suorggi oahpa vuođus lea Konkordiegirji mávssolaš.
Dat girji sisttisdoallá deháleamos
oahppadokumenttaid reforbmaáiggis.
Čoakkalmasain atnet Boares Landstad (urevidert) sálbmagirjji.
leat sii olggosaddán lávllagirjji, Vekter-ropet mas leat vuoiŋŋalaš lávlagat maid davvinorgga, suoma ja ruoŧa
leastadiánarat leat čállán.
Sis lea maid čoakkáldat sártniin maid guovddáš sárdneolbmát leat doallan ja geain lea
leamaš sierralágan posišuvdna Ivgu-suorggis.
Álggugeahčen 1990-logus sierranii Ivgu-suorgi guovtti sadjái,
"konservatiiva" ja "liberála" beallái.
Sii dollet dál čoakkalmasaid sierra.
Dat sierraneapmi guoskkai sivdnádusa
muitalussii, earráneapmái, ođđasis náitáleapmái ja autoritehta ja jođihangotti oidnui.
"Liberála" bealis lea dál
iežaset mánáid- ja nuoraidbargu Romssa-guovllus.
Gáldu: Kristiansen, Roald: http://www.love.is/roald/lestad01.htm Læstadianismen: fremvekst og utbredelse.
Sámi girkoeallin Norgga girkus
3.5.1 Maid oaivvildit sámi girkoeallimiin?
Norgga girku sámi girkoeallin boahtá ovddemustá ovdan doppe gos sámit leat mielde
báikkálaš searvegottiin ja čoakkalmasain, ja oskkuoahpahusas ruovttus.
Seammaládje dahká
dat dalle go sámit deaivvadit girkolaš searvevuođain badjel searvegodderájiid,
bismagodderájiid ja riikkarájiid.
Sámi girkoeallima lahkavuohta eaktuda sámi kollektiivva girkus.
Dat ii mearkkaš ahte sámi
girkoeallin ovdanboahtá dušše doppe gos sámit leat eanetlogus.
Dat addá ovdamearkkadihte
oaivila dadjat ahte sámi girkoeallin maid lea das go sámegiella gullo sámi máná gásttašettiin,
vaikko minddár leage dáru searvegoddi čearddalaččat.
Dat oainnusmahttá gástabearraša
háliidusa oasálastit sápmelažžan girkus.
Sámi girkoeallima ovdanbuktin ii leat nappo sirret dan eret das mii dáhpáhuvvá girkus muđui,
muhto ahte dat gávdno doppe gos sámit oasálastet Ipmila universiella girkus iežaset
vástádusain evangeliumii.
Sámiid "iežaset vástádusain evangeliumii" lea sámi girkoeallima kultuvrralaš ja báikkálaš
heivehusa bealli.
Dat boahtá ovdan giela, iežaset girkolaš árbevieruid bokte jnv.
Vaikko
evangelium lea buohkaide dat seamma, de lea kristtalašvuohta álo báidnojuvvon das movt
olbmuid vástádus evangeliumii rievddada báikkis báikái ja áiggis áigái.
Ii oktage galgga
dárbbašit vástidit evangeliumii earáid jienain, ja sámit galget beassat vástidit iežaset jienain.
Ii
álo, muhto soames háve, gullo dat vástádus čielga iešlágiin.
Luhterlaš girkoipmárdus addá saji
dakkár kultuvrralaš viidodahkii: "Muhto eai buot báikkiin dárbbaš ovttalágan olmmošlaš
árbevierut dahje dábit dahje meanut maid olbmot leat mearridan" (CA VII).
Go dan galgá
ipmirdit sámiid vástádussan evangeliumii, de sáhttá maid čielgaseappot hupmat 'sámi
kristtalašvuođaipmárdusa' ja 'sámi teologiija' birra (gč.
Sámi girkoeallimis leat maid siskkáldas erohusat mat dahke váttisin čilget sámi girkoeallima
dakkár vugiin mii addá ollislaš gova buot surggiin ja árbevieruin.
Vuolábealde čujuhit muhtin
sierralágan beliide mat gávdnojit máŋgga guovllus.
Sámis lea nanu árbevierru bidjat mánáide olu ristváhnemiid.
Julevsámi guovllus lea dábálaš
gásttašit mánáid čoakkalmasain, ja olu guovlluin davvisámis lea fas vierru gásttašit mánáid
ruovttus.
Lassin dasa ahte lea dehálaš oažžut máná gásttašuvvot nu jođánit go vejolaš, de
duođašta ruovttugástaárbevierru maid ruovttu ipmilbálvalus báikin.
Risttašeapmi girkus gullá
ruovttugástta árbevirrui.
Olu báikkiin lea nanu árbevierru atnit gávtti girkus, ja muhtin sajiin
sámi girkoeallimis eai váldán ovdamearkkadihte goassege atnui dan árbevieru ahte atnit
vilges kappaid konfirmašuvnnas.
Máŋgga sajis leat maid sierra dábit náitaleami oktavuođas.
Ja dat árbevierru ahte bivdit ráfi viesuin gos lea ráfehisvuohta, lea maid guhká leamaš.
Áhčče
min-rohkosis lea nanu sadji sámi kristtalašvuođaárbevierus.
Dahkat iešguđet daguid "Áhči,
Bártni ja Bassi Vuoiŋŋa nammii"/"Jesus nammii" lea máŋgga guovllus árgabeaivválaš
rohkadallanvuohki.
3.5.2 Iešguđetláganvuođat sámi girkoeallimis
Seammaládje go Norgga girkus oppalaččat ja norgga servodagas muđui ge, de leat sámi
girkoeallimis ja sámi servodateallimis nai iešguđetláganvuođat ja iešguđetlágan oainnut.
Lea
relevánta geažuhit muhtumiid dain go jurddaša hástalusaid ja vuordámušaid mat dán plánas
ovdanbohtet.
Nugo leat namuhan, de leat leastadiánarat árbevirolaččat moaitán girku ja dan sárdnideami ja
teologiija.
Maŋemus moaddelotjagi lea homofiliija digaštallan dahkan stuorát gaskka Norgga
girkui.
Dat guoská maid Norgga Sámemišuvnna jođihangoddái.
Davvi-Hålogalándda
leastadiánariidda lea maid leamaš mávssolaš beassat boares liturgiija (1920) geavahit, ja dat
lea ain hui mávssolaš.
Dan riiddus maid 1977-liturgiija sisafievrredeapmi dagai leat ain
báhcán hávit, ja ipmilbálvalusođastus dahká dan ášši fas áigeguovdilin.
Dat soahpameahttunvuođat mat gusket Norgga girku rievdadanmannolagaide eai dárbbaš
dattege gullat teologalaš konservatismii, muhto baicce dan guovtti kultuvrra goabbatlágan
oidnui dasa man hoahppu lea rievdadit ja goabbatlágan dovdduide dasa man dárbu lea
rievdadit.
Stuoraservodagas orro oppalaččat stuorát dárbu dahkat jođánis ja dárbbašlaš
rievdademiid go dat mii sámi servodagas lea.
Dat govvida man hástaleaddji muhtomin sáhttá
leat oktanaga rievdadit.
Máŋgga davvisámi ja julevsámi guovlluin lea ain nanu gullevašvuohta leastadiánalaš
árbevirrui, maiddái nuorragearddi gaskkas.
Dat govva ii leat dattege áibbas čielggas.
Olbmot
doalahit iežaset iešguđetládje leastadiánalaš árbevieruide, maiddái siskkáldasat sámi báikkálaš
servodagain ja guovllus guvlui.
Muhtimiin lea kultuvrralaš gullevašvuohta leastadianismii
vaikko eai identifisere iežaset čoakkalmasaiguin.
Eará guovlluin lea leastadianisma ráhkadan
referánsarámmaid kristtalaš oskui, vaikko ii šat leat čielga leastadiánalaš girkoeallin.
Lullisámit eai gula leastadiánalaš árbevirrui, ja dat earuha lullisámi girkolaš árbevieru julev-
/davvisámi guovlluid ektui.
Dat lea árvideamis dehálaš ágga dasa go lullisámi guovllus leat,
sakka eanet go davvin, háliidan čatnat oktavuođaid árbevirolaš sámi govastagaide ja
kultuvrralaš ovdanbuktimiidda.
Juoigan lea ovdamearkkadihte adnojuvvon suddun dahje
máilmmálažžan leastadiánalaš birrasiin, muhto lullisámi árbevierus lea eanet positiivvalaš
oaidnu juoiganárbevirrui.
Maŋemus jagiid leat aktiivvalaš geahččaladdamiid bokte atnán
juoigama ovdanbuktinvuohkin ipmilbálvalusain ja liturgiijas.
Dat čuovuha olu iešguđetlágan
oainnuid oskku ja kultuvrra oktavuođa ipmárdusas siskkáldasat sámi girkoeallimis.
Maiddái
davvisámi oktavuođain dorjot muhtimat dakkár lahkoneami.
Dát čájeha ahte ii leat álki addit
dakkár čilgehusa sámi girkoeallimis maid buot sámit dohkkehit ja mainna sáhttet iežaset
identifiseret.
Muhtomin sáhttá ovtta joavkku "sámi girkoeallima" čilgehus dovdot eará jovkui
fas eret norddasteapmin.
Dat dilli ahte sámiálbmogis leat olbmot geat máhttet sámegiela ja olbmot geat eai máhte
sámegiela, sáhttá maid dovdot hástaleaddjin siskkáldasat sámi servodagas.
Sámit geat eai
máhte sámegiela, bohtet dávjá dakkár guovlluin gos lea leamaš garra dáruiduhttin, sáhttet
dovdat ahte sii eai dohkkehuvvo sápmelažžan (stuoraservodagas ja siskkáldasat).
Sámegielat
sápmelaččat sámi guovddášguovlluin dovdet fas nuppi bealis ahte earát eai ipmir man
hearkkes dilis sin giella- ja kultuvradilli lea.
Dán plána mihttu lea fuolahit goabbatge
joavkkuid dárbbuid, ja iige bidjat daid vuostálagaid.
Muhtin guovlluin leat báikkálaš servodagaid čearddalaš iešguđetláganvuođat čadnojuvvon
sámivuhtii.
Dan sáhttá ovdamearkkadihte vuohttit go lea vuosteháhku geavahit sámegiela
girkolaš oktavuođain.
Daid oaidná dávjá čielgasepmosit dakkár guovlluin mat leat oalle lahka
sámi guovddášguovlluid, muhto dattege daid ravddas.
Ja dat lea guovllut gos ovddešáiggiin
44 Sámi girkoeallima strategalaš plána
lea leamaš garra dáruiduhttin.
Dain guovlluin lea dárbu gávdnat buriid strategiijaid go galgá
sámi girkoeallima fátmmastit báikkálaš girkoeallimii.
3.5.3 Davvisámi girkoeallin
Olles Davvi-Hålogalándda bismagoddi, ja davimus oasi Lulli-Hålogalánddas gullet davvisámi
ássanguvlui, ja sámi girkoeallin lea báikkálaš girkui áššáiguoskivaš buot dán guovllus.
Davvi-Hålogalánddas leat máŋga báikkálaš searvegotti gos čađaládje lea leamaš árbevierru
atnit sámegiela ipmilbálvalus- ja searvegoddeeallimis (gč gng.
guovvamánu 24. b.
Eanas searvegottit davvisámegiela hálddašanguovllus gullet muhtin muddui dan kategoriija
searvegottiide (gč teakstabihtá vuolábealde).
Maiddái olggobeale hálddašanguovllu lea
soames guovlluin ain ealli sámegielbiras, dat leat juogo báikki sámi álbmogat, dahje olbmot
geat leat davvisámi guovddášguovlluin dohko fárren.
Aŋkke lea nu ahte eanasoassi dan sámi
álbmogis ii leat dáruiduhttima dihte oahppan sámegiela.
Vehá sámegiella girkus sáhttá dattege
doaibmat positiivvalaš symbolan maiddái sámiide nai geat eai máhte sámegiela.
Lea liikká
dárbbašlaš fuolahit sámivuođa maiddái eará vugiiguin go dušše giela bokte.
Searvegottit sámegiela hálddašanguovllus:
Kárášjohka, Guovdageaidnu, Porsáŋgu, Buolbmát, Deatnu ja Unjárga (dahket oktii Sis-
Finnmárku proavassuohkana) ja Gáivuotna (Davvi-Romssa proavássuohkan),
lahttoduvvojedje sámegiela hálddašanguvlui jagis 1991.
Dain searvegottiin leat bálvalusat mat
addojuvvojit sámegillii sámigirkolaš bálvalusat.
Dattege sáhttet maiddái dat bálvalusat leat
váilevaččat.
Loabát (Sis-Romssa proavássuohkan), lahttoduvvui hálddašanguvlui
golggotmánu 1. b.
Dan guovllus eai lean sámi girkoeallima dan rádjái fuolahan nu
viidát.
Buot dáin searvegottiin lea báikkálaš girkus sierra ovddasvástádus fuolahit
davvisámegiela sámelága giellanjuolggadusaid mielde, earret eará dan bokte ahte báhpain,
geat leat fásta virggiin, lea geatnegasvuohta háhkat sámegielgelbbolašvuođa.
Sis-Finnmárkku proavássuohkan:
Sis-Finnmárkku proavássuohkan ásahuvvui jagis 1991 ja vuođuštussan dasa lei nannet sámi
Ovdal dan gulle dat searvegottit 3 iešguđet proavássuohkaniidda, ja dan ođđa
proavássuohkanii šadde de dat suohkanat Finnmárkkus mat sámelága giellanjuolggadusaid
mielde gulle sámegiela hálddašanguvlui.
Sámi girkoeallima sierra dárbbut ledje vuođuštussan
ásahit Sis-Finnmárkui katekehta Kárášjohkii (1990), diakona Kárášjohki (1998), katekehta
Detnui ja Unjárgii (2003).
Proavássuohkan oaččui dasalassin sierra oskkuoahpahusprošeavtta
jagis 2004 mas galggai čalmmustahttit sámi kristtalaš kultuvraárbbi ja sámegiela.
Proavássuohkana vuosttaš 7 jagi ledje doarvái báhpat, muhto 1999-2009 jagiin váilo
báhppavirggiin báhpat (gč.
kap.
Dat lea čielgaseamos sivva dasa go dat unnán
nagodedje deavdit daid vuordámušaid mat ledje proavássuohkanii doaibmat Norgga girku
sámi girkoeallima ovdagovvan.
Danne lea lunddolaš geahččat oktavuođaid dan čielga rievdamis báhpaid hárrái 1998-1999
jagiin, ja dan ráfehisvuođa maid"bismavihaheapmi" Guovdageainnus (1998) dagai ja dasto
Lyngmo riekteášši (1999 ja 2001).
Vaikko dat ii váikkuhan stoandadit searvegoddeeallimii
proavássuohkanis, de jáhkkimis čadnojuvvui dat maid Sis-Finnmárkui, ja dagai Sis-
Finnmárkku proavássuohkana ságavuložin mii nannii heajos ovdagáttuid leastadianisma ja
sámi girkoeallima birra.
Borgemánus jagis 2001 oaččui Sis-Finnmárkku proavássuohkan buot virggiide báhpaid.
Davvi-Hålogalándda bismagoddi:
Davvi-Hålogalándda bisma lea 1970-logu rájes leamaš sierra báhppavirgi mii galggai gokčat
bálvalusaid nugohčoduvvon bieđgguid orru sámiide.
Dat virgi lea 1980-logu rájes leamaš
sámi stiftskapellánavirgi.
Dat virgi lea guhkit áiggiid leamaš guoros.
Vásihusat sihke daid
áiggiid go virggis lea leamaš olmmoš ja daid áiggiid go dat lea leamaš guoros, leat ahte dat
čuohcá bargguide mat gullet sámi girkoeallin lávdegoddái, ja bismagodderáđi sámi
girkoeallin bargguid čuovvoleapmái oppalaččat go dan virggis ii leat olmmoš.
áigodagas lei dasa virgáduvvon olmmoš.
Sámi girkoeallin lávdegoddi doaimmai 1991-2006
áigodagas ja ásahuvvui ođđasis jagis 2008.
Dalle viiddidedje lávdegotti nu ahte 6 bismagotti
"sámi regiuvnnain" lei guđesge iežas mieldelahttu.
Dasalassin oaččui lávdegoddi dan
áigodagas sierra válddi bismagotti barggus sámi girkoeallin plánain.
Dat ledje goappešagat
ávkkálaččat lávdegotti bargguide.
Lea leamaš dábálaš ahte Davvi-Hålogalándda bisma máhttá sámegiela.
Dálá bisma máhttá
sihke hupmat ja čállit davvisámegillii.
3.5.4 Julevsámi girkoeallin (ja bihtámsámi)
Julevsámi giellaguovlu gahčai eret doaibmaguovllus jagis 1859 juo, ja dat lei ovdal dan
namuhuvvon gonagaslaš resolušuvnna mii attii vuoigatvuođa geavahit sámegiela
Jagis 1994 mearridii Lulli-Hålogalándda bisma njuolggadusaid julevsámegiela
geavaheapmái ipmilbálvaluseallimis Divttasvuonas.
Dat bovttii báikkálaš vuostehágu, muhto
lei almmatge dehálaš julevsámegiela ođđasishukset ipmilbálvalusgiellan Norgga girkus.
Julevsámi giellaguovllus lea vuosttažettiin báikkálaš girku Divttasvuonas, ja muhtin muddui
Hápmiris gos leat ásahan girkolaš bálvalusfálaldagaid fuolahit julevsámi girkoeallima.
Divttasvuotna gullá sámegiela hálddašanguvlui, ja danne lea Divttasvuona báikkálaš girkus
sierra geatnegasvuohta julevsámi girkoeallima hárrái.
Lea lunddolaš atnit báikkálaš
Divttasvuona girku sierra sturrodahkan julevsámi girkoeallimis.
Julevsámi guovllus lea dušše
1 báhppa gii máhttá julevsámegiela.
Son šaddá penšonista moatti jagi geahčen.
Ájluokta/Ájládde báhppasuohkan, Gásluovtta báhppasuohkan ja Hierenjárgga báhppasuohkan
(Divttasvuona suohkan):
Divttasvuona suohkan lahttuduvvui julevsámegiela hálddašanguvlui jagis 2005.
Dalle ožžo
Ájluovtta/Ájládde, Gásluovtta ja Hierenjárgga searvegottit, ja daid báhppabálvalusat, sierra
geatnegasvuođa julevsámegiela fuolaheamis sámelága njuolggadusaid mielde.
Julevsámegiella lea áitojuvvon giella.
Sámeláhka gáibida ahte fásta virgáduvvon
suohkanbáhppa Divttasvuonas galgá máhttit sámegiela.
Divttasvutnii ásahedje
katekehtavirggi jagis 1997 ja vuođuštedje dan daid erenoamáš dárbbuiguin mat julevsámi
girkoeallimis leat (gč SGR 36/96).
Ságastallan- ja soabadanprošeakta Davvi-Sálttus:
Ságastallan- ja soabadanprošeakta Davvi-Sálttus (2005-2007) lea Norgga girku áidna čielga
soabadanprošeakta maŋŋil "soabadanmearrádusa" Girkočoahkkimis 1997.
Dat lea maid
čalmmustuhttán julevsámi girkoeallima Hápmira searvegottis (gč.
čuoggá 5.8).
46 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Lulli-Hålogalándda bismagoddi:
Bismagottis ii leat bismagoddekantuvrras virgi fuolahit sámi girkoeallima, muhto okta
kantuvrra ráđđeaddiin ovddasvástida čuovvolit dan oassin iežas virggis.
Bismagottis lea
leamaš sierra sámi bargojoavku 2004 rájes.
Jagis 2008 čujuhii Lulli-Hålogalándda
bismagodderáđđi departementii dárbbu oažžut bismagoddekantuvrii ođđa virggi mii sáhttá
fuolahit gelbbolašvuođa ja gažaldagaid mat gusket sámi girkoeallimii.
Lassin julevsámi
álbmogii, de leat Lulli-Hålogalánddas maid lullisámit, davvisámit ja bihtámsámit.
Nidaros ja
Davvi-Hålogalándda bismagottiin lea ollisgirkolaš ovddasvástádus dan guovtti vuosttaš
namuhuvvon joavkkuin, ja danin fertege dan guokte bismagodderáđi oktiiordnet.
Bihtámsámi girkoeallin:
Bihtánsámi guovlu lea Lulli-Hålogalándda bismagottis, ja bismagoddi lea daid maŋemus
jagiid ásahan dihto oktavuođaid bihtámsámi birrasiiguin.
3.5.5 Lullisámi girkoeallin
Seammaládje go julevsámi guovlluin dáhpáhuvai, šadde muhtin guovllut lullisámis nai mat
gulle gng.
jagis 1848 vuollái (Kråangkes davásguvlui), olggobeallái doaibmaguovllu
dainna mearrádusain mii bođii jagis 1859.
Easka loahpageahčen 1980-logus álge
lullisámegiela ođđasisealáskahttet Norgga girku ipmilbálvalusgiellan.
Dál leat guokte báikkálaš girku orgána main lea erenoamáš geatnegasvuohta lullisámegiela
ektui: Saemien Åålmegeraerie lullisámi giellaguovllus (SÅR) ja Snoase searvegoddi.
Daid
birra meannudit sierra dás vuollelis.
Galgágo girkolaš bálvalusaid lullisámiide viiddidit eanet
searvegottiide lullisámi guovllus, lea maid áigeguovdilis gažaldat.
Sámi searvegoddi lullisámi giellaguovllus:
Åarjelhsaemien Gærhkoejielemen Moenehtse - Lullisámi girkoeallin (ÅGM) lávdegotti
jearaldaga vuođul evttohii Nidarosa bismagodderáđđi ásahit sierra lullisámi kategoriijála
searvegotti.
Kultur- ja girkodepartemeanta ásahii Saemien Åålmege (SÅ) lullisámi
giellaguvlui gng.res.
bokte miessemánu 15. b.
Dat lea geahččalanortnet 2009-2012
Searvegoddi lea sámi kategoriijálasearvegoddi man ulbmil lea ovddidit lullisámi
Lullisámegiella lea áitojuvvon, ja lullisámiid lohku lea unni, sii orrot bieđgguid
ja sii leat unnitlogus buot báikkálaš searvegottiin iežaset orrunbáikkiin.
Áigumuš
searvegottiin lea ráhkadit čielga sámi searvegoddearena mas sáhttá lullisámi girkolaš
searvevuođa ja identitehta nannet ja ovddidit.
Dat lea erenoamáš mávssolaš
geahččalanprošeakta Norgga girku sámi girkoeallimis.
Searvegoddi lea Nidarosa bisma bajilgeahču vuolde, muhto dan doaibmaguovlu leat viidát go
dat.
Lullisámiid báhppa doaimmaha sierra girkolaš bálvalusaid lullisámiide lullisámi
giellaguovllus ja dan olggobealde, ja son jođiha maid báhppabálvalusa ja fuolaha dárbbašlaš
ovttastuhttima searvegodderáđi doaimmaid, lullisámi diakona ja vejolaš eará stáhta virggiid
gaskkas geain leat barggut lullisámi girkoeallimis.
Searvegotti beaivválaš jođiheaddji (50%
virgi) virgáduvvui jagis 2009, ja 2009 čavčča čađahuvvui sierra searvegodderáđi válga.
dieđihan ahte SÅR lea ožžon unnán doaibmaruđaid.
Searvegoddi Snoases:
Snoase suohkan lahttuduvvui lullisámegiela hálddašanguvlui jagis 2008.
Dainna oaččui
Snoase searvegoddi ja báhppasuohkana báhppabálvalus sámelága bokte sierra
geatnegasvuođaid lullisámegiela fuolaheamis.
Eará báikkálaš searvegottit lullisámi guovllus:
Lullisámi guovllu searvegottit čalmmustuhttet oppalaččat unnán lullisámiid, muhto soames
gávdno.
Lullisámi oskkuaohpahusprošeakta Davvi-Rana searvegottis lea báikkálaš bargiid
gaskkas boktán stuora beroštumi lullisámi girkoeallima ovddas.
Lullisámi searvegotti
ásaheapmi ii váldde báikkálaš searvegottiin eret sin ovddasvástádusa fátmmastit lullisámi
Sámit geat dieđihit iežaset kategoriijálasearvegoddái leat ain mieldelahtut
iežaset ruovttusearvegottiin, ja lullisámi girkoeallimii sáhttá leat ávkkálaš ásahit buriid
ovttasbarggu gaskal sámi kategoriijálasearvegotti ja báikkálaš searvegottiid.
Nidarosa bismagoddi/ bismagoddekantuvra:
Lullisámi guovlu ollá gitta Lulli-Hålogalándda ja Hamara bismagottiide, muhto lullisámi
girkoeallima ollisgirkolaš ovddasvástádus gullá oppalaččat Nidarosa bismagoddái.
ÅGM/Lullisámi girkoeallinlávdegotti ásahedje jagis 1991, ja dat gullá Nidarosa
bismagodderáđi vuollái.
Bismagottis ii leat virgi fuolahit sámi girkoeallima bismagoddekantuvrras, muhto ovttas
kantuvrra ráđđeaddiin lea ovddasvástádus čuovvolit dan oassin iežas virggis.
Bismagoddi
ásahii lullisámi báhppa virggi jagis 1998, ja das lea leamaš virgáduvvon olmmoš dan rájes.
Dat báhppa, gii ieš lea lullisápmelaš ja hupmá lullisámegiela, lei mielde lávdegotti bargguin
1990-logu álggu rájes juo.
Báhppavirggi bokte, maid ásahedje lullisámi girkoeallima váste,
lea ÅGM/Lullisámi girkoeallin lávdegoddi lihkostuvvan buorrin doaibmabidjun guovllulaš
dásis Nidarosas.
Lullisámi báhppa ja ÅGM leat bismma ja bismagodderáđi doarjagiin
nagodan loktet lullisámi girkoeallinbargguid.
Jagis 2003 ásahii Nidarosa bismagoddi sierra
diakoniijavirggi (100%) lullisámi girkoeallimii.
Ođđa lullisámi kategoriijálasearvegotti
ásaheami oktavuođas jagis 2009, lea bismagoddi heaittihan ÅGM lávdegotti
bismagoddedásis.
Lullisámi báhpa bargguide gullet báhppadoaimmat girku báikkálaš dásis, dat ii leat
bismagoddekantuvrra ráđđeaddivirgi.
Dat lea šaddan vel čielgaseabbon maŋŋil go sámi
searvegotti ásahedje lullisámi guvlui.
Dat searvegoddi dárbbaša nugo buot eará searvegottit
ge, guovllulaš orgána veahkkin, ja Nidarosa bismagodderáđi dárbu eanet sámi gelbbolašvuhtii
ja bargonákcii bismagoddekantuvrras, bisuhuvvo.
3.5.6 Sámi girkoeallin Lulli-Norggas
Sámit orrot dán áiggi miehtá riikka, ja Lulli-Norggas olggobealde sámi ássanguovlluid leat
erenoamážit stuorát gávpogiin olu sámit.
Dat guoská olu gávpogiidda, ja erenoamážit Osloi.
St.dieđ.
nr 28 (2008-2008) Sámepolitihkka lea sierra čuokkis gávpotsámiid birra, ja Oslo
namuhuvvo erenoamážit Lulli-Norgga gávpogiid gaskkas.
Dieđáhusas dadjet maid ahte
"eamiálbmogin Norggas lea sápmelaččain vuoigatvuohta ja gáibádus beassat ovdánahttit
kultuvrraset ja gielaset.
Dát vuoigatvuohta ja gáibádus guoská daid sápmelaččaidege guđet
ásset gávpogiin".
Stuoradiggedieđáhus deattuha dán oktavuođas ahte "ráđđehusas lea stuorra
beroštupmi heivehit buriid ja oadjebas bajásšaddan- ja oahppodiliid mánáide ja nuoraide, ja
sihkkarastit buot ássiide Norggas buriid ja dásseárvosaš čálgofálaldagaid." Das čujuhit maid
48 Sámi girkoeallima strategalaš plána
man dehálaš lea ahte "[...] gielddat, ovttas sámi organisašuvnnaiguin ja Sámedikkiin,
ovdanáhttet earret eará mánáidgárdefálaldagaid, sámegieloahpahusa skuvllas, dearvvasvuođa-
ja sosiálabálvalusaid ja boarrásiidfuola ja arenaid gos sáhttet geavahit sámi giela ja kultuvrra".
Dakkár ákkastallama sáhttá álkit fievrredit girkolaš suorgái, gos maid leat dárbbut.
Dan leat
sámit čájehan go ieža leat bargan oaččuhit sámi ipmilbálvalusaid Oslos ja Bergenis.
Oslos leat sámi ipmilbálvalusaid doallan 1980-logu álggu rájes.
Ledje sámit Oslos ieža geat
álggahedje, ja dan oktiiheiveheapmi lei guhká eaŋkilolbmuid duohken.
Jagis 1998 ásahii Oslo
bismagodderáđđi sámi resursalávdegotti.
Lávdegotti váldobargu lei lágidit 4 sámi
ipmilbálvalusa jagis (3 davvisámegillii ja 1 lullisámegillii).
Dábálaš sámi ipmilbálvalusaide Oslos leat boahtán sullii 15 - 40 olbmo, muhto buoret
organiseremiin sáhttet jáhkkimis mihá eanet olbmot boahtit.
Jahkásaš Sámi álbmotbeaivvi
čalmmustuhttemiin leat leamaš olu eanet olbmot, ja ovtta ipmilbálvalusa oktavuođas deaividii
fáhkka jápmin dan birrasis, ja dalle bohte 120 - 130 olbmo dan ipmilbálvalussii ja eanas sis
manne rihpain.
Sámi resursalávdegoddi lea máŋgga geardde ovddidan Oslo bismagodderáđđái
dieđu daid diakonála dárbbuid birra mat Oslo sámi birrasis leat.
Oslo bismagodderáđđi lea
maid oktii ožžon jearaldaga buhcciidruovttus gos okta sámegielat olmmoš ii šat máhttán
hupmat dárogillii.
Oslo bismagodderáđđi lea máŋga jagi bargan ásahit sierra sámi báhppavirggi Osloi mii
ovddasvástida girkolaš bálvalusaid sámiide Lulli-Norggas.
Jurdda lea leamaš ahte dat maid
galgá gokčá dárbbuid eará guovlluin Lulli-Norggas.
Bergenis leat leamaš 1- 2 sámi ipmilbálvalusa jagis gaskkamuttos 1990-logu rájes.
doppe ledje sámit ieža geat dan barggu álggahedje.
Daid maŋemus jagiid lea sierra lávdegoddi
dan fuolahan.
Goluid dáfus leat Oslo ja Bjørgvin bismagottit gokčan buot goluid ipmilbálvalusaid
oktavuođas, earret báhpa bálvalusa (ja girkodulkka) maid Davvi-Hålogalándda bismagoddi
lea máksán go leat davvisámi ipmilbálvalusat ja Nidaros bismagoddi fas go leat lullisámi
ipmilbálvalusat.
Dán rádjái eai leat vel leamaš julevsámi ipmilbálvalusat Lulli-Norggas.
3.5.7 Sámi girkoeallin riikkarájiid rastá
Sámi guovllus mannet našovnnalaš rájit rastá giella- ja kultuvrarájiid.
Danne lea Sámis
guhkes árbevierru čoahkkanit rájiid badjel báikkálaččat ja guovlluin.
Norgga bealde guoská
dat buot giellajoavkkuide.
Davvi- ja julevsámi guovlluin lea leastadiánalaš lihkahus leamaš
nanu arena sámigirkolaš searvevuođas riikkarájiid badjel.
Lullisámi guovllus lea árbevierru
doallat sámi girkobasiid mii čohkke lullisámiid riikkarájiid badjel.
Ortodoksa nuortalaččain
Njávdámis lea lagas searvevuohta nuortalaččaiguin Čeavetjávrris suoma bealde ráji, geat maid
leat greikaortodoksat.
Sámi girkobeaivvit leat ođđaáigásaš ekumenalaš buotsámi girkobeaivvit buot sámiide Sámis.
Girkobeaivvit leat dollojuvvon guovtte geardde, jagis 2004 Johkamohkis ruoŧa bealde ja jagis
2009 Anáris suoma bealde.
Lágidemiide čoahkkanedje gaskal 500 ja 1000 oasálasti.
3.5.8 Álgoálbmotbargu
Nugo eará sámi servodatsurggiinge, de lea sámi girkoeallimii nai leamaš mávssolaš doallat
oktavuođaid eará álgoálbmogiiguin.
Jagis 1995 ásahii Girkuid Máilmmiráđđi (GM) sierra
álgoálbmotprográmma ja álgoálbmotráđđeaddi Genèvii.
Álgoálbmotprográmma lea dan rájes
leamaš deháleamos ovttasbargoarena Sámi girkoráđi riikkaidgaskasaš girkolaš
álgoálbmotbargguin.
Maŋŋil go dat ii lean leamaš doaimmas muhtin jagiid, ásahuvvui GM
álgoálbmotprográmma fas ođđasis jagis 2008, ja dasa váikkuhii earret eará Norgga girku.
Girkolaš fierpmádathuksen, doarjja álgoálbmogiid vuoigatvuođaide, ja álgoálbmot teologiija
ja vuoiŋŋalašvuohta leat váldocakkit GČ barggus.
Luhterlaš Máilmmilihttu (LML) lea maid
mearridan bargat álgoálbmot áššiiguin LML generálčoahkkimiin jagiin 2003 ja 2010.
SGR lea
maid doallan dihto oktavuođaid álgoálbmogiiguin eaŋkilprošeavttaid bokte, muhtumat dain
leat leamaš ovttas Girku Heahtevehkiin.
Muhtin searvegottit sámi girkoeallimis leat, dahje
leat leamaš oktavuođas eará álgoálbmogiiguin eará riikkaiguin mišuvdnaprošeavttaid ja
lonohallamiid oktavuođas.
3.5.9 Sámi kristtalašvuođaipmárdus ja teologiija
Maŋemus jagiid leat sámi girkoeallimis leamaš mávssolaš identitehta- ja diđolažžan dahkan
mannolagat.
Sámi girkoráđđi čalmmustahtii árrat juo dárbbu bargat sámi
kristtalašvuođaipmárdusain ja teologiijain.
Theology of Life (1994-1996), Norgga girku
evangelium ja kultuvra mannolaga (1995-1996), ja sámi teologiija ja
kristtalašvuođaipmárdusa resursajoavkku (1997-1999) bargguid bokte lassánii erenoamážit
diđolašvuođa dan birra ahte sámiin lea alddiineaset sierra kristtalašvuođaipmárdus, ja ahte lea
dárbbašlaš dahkat iežas historjjá, iežas árbevieruid ja iežas vásihusaid diđolažžan ja bidjat
daid vuođđun teologiija ja kristtalaš oskku smiehtadusas.
Daiguin mannolagaiguin leat joatkán maŋemus logi jagi ja dat leat ovdanboahtán
iešguđetlágan čállosiid bokte ja ođđa bargguid bokte ipmilbálvalusain, liturgiijas,
oskkuoahpahusas ja teologiijas.
Máŋggas iešguđet fágaduogážiin leat searvan daidda
bargguide.
Dál orro "sámi teologiija" sajáiduvvamin kontekstuella teologalaš smiehtadusa
ovdanbuktimin mas sámi kristtalašvuođa- ja duohtavuođaipmárdus ja áigeguovdilis fáttát
sámi historjjás, kultuvrras ja servodateallimis leat vuođđun.
Norgga girkus leat oppalaččat eanet miehtagoahtán dasa ahte sámi girkoeallin addá girkui
mávssolaš impulssaid ipmirdit oskku ja identitehta ja oktavuođa gaskal luonddu ja
eallinoainnu.
50 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ovdamearkkat sámi duohtavuođa- ja kristtalašvuođaipmárdusas
Luondu dahje sivdnádus lea ja lea leamaš oskkoldahkii gáldun.
Seammaládje go ovdamearkkadihte
keltalaš vuoiŋŋalašvuođas ge, de lea luondu leamaš mávssolaš sámi álbmogii.
Eanas oassi dain
ovdamearkkain dás vuolábealde leat oahppásat eanas sámi birrasiidda, vaikko vierut sáhttet guovllus
guvlui rievddadit.
Sámi vuoiŋŋalašvuohta dahje jurddašanvuohki lea sámi kultuvragelbbolašvuohta mii ovdanboahtá
gorutgiela bokte ja mii ii leat gosage čállojuvvon.
Dat fievrreduvvo viidáseappot daguid ja
lihkastagaid bokte, almmá sániid haga, ja dan vuđolaš smiehtadusa sisdoallu lea čiekŋalit
vuođđuduvvon sámi kultuvrii ja gillii.
Dat lea hábmejuvvon das man duohken ovddeš buolvvat ledje
dálkkiid ja eará diŋggaid dáfus maid badjel eai ráđđen iežaset beaivválaš bargguin boazodoalus,
meahcásteamis, guolásteamis ja eanandoalus.
Olbmuid ja elliid buozanvuođaiguin ja givssiiguin fertii
ieš birget, dahje ohcat veahki earáin geain ledje attáldagat buoridit.
Muhtin oassi dain árbevieruin leat
ain eallimin, ja dasalassin maid eará vierut ja ipmárdusat mat leat sámi vuođđojurddašeamis vuolgán.
Rituálat mat gullet olbmoeallima mearkabeivviide nugo riegádeapmái, gásttašeapmái, risttašeapmái,
konfirmašuvdnii, náitaleapmái ja hávdádeapmái, ja buozanvuhtii muitalit dávjá jurddašeami, árvvuid
ja morála birra mii lea vuođđun dákkár sámi vuođđojurddašeamis.
Muhtin dakkár vierut ja rituálat
leat:
Ruovttugásttašeapmi/ristváhnemat: Lea dábálaš gásttašahttit máná ruovttus, ja dasto risttašahttit dan
girkus muhtin áiggi maŋŋil.
Mánás leat eanet ristváhnemat go dat mii dáčča oktavuođain lea dábálaš.
Dás lea sáhka viiddiduvvon bearašvuogádagas mii lea dábálaš ja dehálaš sámi servodagain.
oaidnit maid das go sámi heajaide bovdejuvvojit olu headjaguossit.
Šiella: Njuoratmánáin lea dábálaš atnit šiela, omd.
silboalu, dahje unna stálleniibbáža
dohpa siste ja dat dahkkojuvvo várjalan dihte máná.
Buorádallan: Lea dábálaš buoridit dan bokte ahte bidjá gieđa ala, lohká dahje bossu.
Dat attáldat
hálddašuvvo jaskatvuođas vai dat ii galgga geahnohuvvat, nugo dat geahnohuvvá jus dan álgá
dietnasa váras atnit.
Dakkár buorádallan dáhpáhuvvá Ipmila nammii, ja lea ain olu anus.
Hávdádeapmi: Olmmoš galgá buohkaid buorástahttit, vaikko livččiige oaidnán ja buorástahttán nuppi
seamma beaivvi/aiddoládje.
Liikka geahččan: Go liikka galgá geahččat, de galgá čalmmiiguin álgit dan guorrat julggiid geahčen
ja das bajás gitta ámadadjui.
Dat lea danne vai jápmán olbmo govva ii darván čalbmesutnii ja atte
olbmui balu.
Sámi jáhkut ulddaid birra ja diiddat (ovdošat/eallinnjuolggadusat) ellet ja leat anus.
Go girku galgá
daid ipmirdit ja vuhtiiváldit dán báikkálaš sámi kultuvrra, de lea girkui deaŧalaš dovdat daid árvvuid
ja dan morála mii lea vuođđun dan jurddašeamis.
Ruovttu buressivdnideapmi: Olu sajiin lea dábálaš bivdit báhpa dahje sárdneolbmá boahtit jus olbmot
vásihit ráfehisvuođa viesus (dahje go fárrejit ođđa vissui).
Dalle lea dábálaš lávlut sálmmaid, lohkat
Ipmila sáni ja doallat rohkosbottoža.
Ja rohkadallat vissui ráfi, russestit, rohkadallat Áhčče min-
rohkosa ja lohkat buressivdnádusa.
Dávjá vásihit ahte ráfehisvuohta váidu, ja olbmot ožžot ráfi
viesus.
Sámi girkoráđđi lea ráhkadan davvisámi liturgiija dan váste.
PRINSIHPALAŠ OASSI
Norgga girku barggut sámi girkoeallimiin leat prinsihpalaččat vuođuštuvvon máŋgga dásis.
Barggus leat čanastagat girkolaš mearrádusaide, dat lea juridihkalaččat geatnegahttojuvvon
norgga lága ja riikkaidgaskasaš álbmotrievtti bokte, ja lea politihkalaččat vuođđuduvvon
stáhta sámepolitihkkii.
Viidáseappot čujuhit dán kapihttalis fátmmasteami unnitlogu
politihkalaš vuođđoprinsihppan, ja soabadeami áššáiguoskivaš vuolggasadjin.
Loahpas leat
hábmen muhtin teologalaš vuolggasajiid Norgga girku bargguin sámi girkoeallimiin ja
álgoálbmotgažaldagaiguin.
Oktiibuot dahket dat prinsihpalaš vuođu daidda čanastagaide ja
doaibmabijuide maid 5. ja 6. kapihttalis evttohit.
4.1 Girkočoahkkima prinsihpalaš mearrádusat
Girkočoahkkin lea dan maŋemus guoktelot jagi mearridan olu mearrádusaid mat oktiibuot
čájehit Norgga girku prinsihpalaš jurddašeami sámi girkoeallima hárrái.
Vuolábealde namuhit
muhtimiid dain ja čujuhit goas Girkočoahkkin anii daid sátnádemiid vuosttaš geardde.
Eanas
sátnádeamit leat geardduhuvvon maŋit girkočoahkkimiin.
Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga eatnamiidda, sápmelaččaid ja dáččaid, ja
sámit leat Norgga álgoálbmot (GČ 11/03).
Kristtalašvuođas lea badjel duhát jagi historjá min
riikkas ja lea mielde sihke dáru ja sámi álbmogiid historjjáin.
(GČ 6/07) Sámi girkoeallima
galgá fuolahit dárbbašlaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus (GČ 12/92).
Eanas Norgga
sámiin gullet Norgga girkui, ja danne lea girkus ovddasvástádus láhčit dili sámi álbmoga
oskkueallimii.
Dili galgá láhčit dainna lágiin ahte sámit ieža sáhttet váldit
ovddasvástádusa ja hábmet sámi girkoeallima (GČ 15/90).
Norgga girkus lea sierra
ovddasvástádus lullisámegiela, julevsámegiela ja davvisámegiela ovddas, mat leat almmolaš
gielat Norggas (GČ 2/92).
Norgga girku lea dovddastan ahte dat lea searvan dáruiduhttit
sámiid ja áigu bargat veahkkin vai dat boasttuvuohta ii šat joatkašuva (KM 13/07).
álbmogis leat kultuvrralaš vuoigatvuođat mat maid sisttisdollet vuoigatvuođaid sámi kultuvrra
luondduvuđđosii (GČ 11/03).
4.2 Lutherlaš Máilmmilihtu ja Girkuid Máilmmiráđi čanastagat
Girkuid Máilmmiráđđi (GM) lea guhkit áiggi bargan álgoálbmotgažaldagaiguin ja daid
maŋemus jagiid lea maid Lutherlaš Máilmmilihttu dan dahkan (LM) (gč vuolábealde 5.12.
čuoggá).
Sihke GM ja LM leat dán oktavuođas dahkan mearrádusaid mat leat addán
čanastagaid GM ja LM iežaset doaimmaide ja bargan dan ovdii ahte mieldelahttogirkut galget
iežaset bargguin fátmmastit álgoálbmogiid ja álgoálbmogiid vuoigatvuođaid.
LM generálčoahkkimis Winnipegas jagis 2003 namuhuvvojedje álgoálbmogat olu sajiin
generálčoahkkima "Message" oktavuođas, ja sierra álgoálbmotresolušuvdna mearriduvvui.
LM lei mielde ásaheamin sierra álgoálbmotprográmma, ja resolušuvnnas lei oppalaš ávžžuhus
LM mieldelahttogirkuide:
52 Sámi girkoeallima strategalaš plána
The LWF and its member churches are also asked to support a process at the national,
regional and international levels of protecting human rights of Indigenous peoples,
including land rights.
LM generálčoahkkin Stuttgartas jagis 2010 doalahii dan geatnegasvuođa mii čuovui
mearrádusaid maid Winnipeg 2003 generálčoahkkin lei mearridan álgoálbmogiid ektui.
GM čoahkkimis Porto Alegres jagis 2006 mearridii generálčoahkkin čuovvovaš resolušuvnna
maid GM Policy Reference Committee (PRC) evttohii:
The PRC affirmed the recent actions of the Central Committee on human rights,
Indigenous Peoples and language loss.
The Assembly recommends to strengthen the
participation and visibility of Indigenous Peoples within the WCC.
The Assembly
considers this an essential step for deepening the relationships among WCC member
churches.
The Assembly in particular urges the WCC to address the main areas which are
problematic for Indigenous churches in its policy directions.
The Assembly considers
strengthening relationships with Indigenous Peoples an opportunity for the fellowship to
gain new insights on the importance of place, land, language and theology of creation, as
well as creative perspectives on grace and transformation.
4.3 Norgga láhka ja álbmotriekti
Daid maŋemus logijagiid leat sámiid riektevuođu sakka nannen našovnnalaš lágaid ja
riikkaidgaskasaš álbmotrievtti bokte.
Girku bealis berre dan rievttálaš bealis ipmirdit girku
oskku- ja árvovuođu konkretiseremin.
Vuolábealde namuhit našovnnalaš lágaid ja
álbmotrievttálaš mearrádusaid mat geatnegahttet Norgga girku barggu sámi girkoeallimiin ja
4.3.1 Našovnnalaš lágat
Vuođđolága § 110a cealká ahte "Stáhtas eiseváldin lea geatnegasvuohta láhčit dilálašvuođaid
nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovdánahttit gielas, kultuvrras ja servodateallimis."
Mearrádus geatnegahttá norgga eiseválddiid rievttálaččat, politihkalaččat ja morálalaččat
láhčit diliid nu ahte sámit ožžot ieža vejolašvuođa sihkkarastit ja váikkuhit sámi servodaga
ovdáneami.
Dan mearrádusas lea čiekŋalis guoskivašvuohta Norgga girkui stáhtagirkun, ja dat
joatká bissut ain nu maŋŋil stáhta ja girku oktavuođaid rievdama (gč 5.16 čuoggá).
Sámeláhka oainnusmahttá dan maid Vuođđolága § 110a prinsihpaid sisdoallu ásaha.
lea Sámedikki, sámegiela ja sámi leavgga birra.
Sámelága giellanjuolggadusat leat erenoamáš
deaŧalaččat Norgga girkui.
§ 1-5 cealká ahte sámegiella ja dárogiella lea ovttaárvosaš gielat, ja
ahte dat galget leat dásseárvosaččat lága 3. kapihttala njuolggadusaid mielde.
3. kapihtal addá
gielalaš vuoigatvuođaid iešguđetge almmolaš ásahusaid oktavuođa váldimiin, daid gaskkas
maid Norgga girkuin.
Sámeláhka adnojuvvo unnimusmeariláhkan, ja giellanjuolggadusat
unnimusmearigáibádussan.
Sámelágas lea máŋgga mearrádusas čanastat sámegiela hálddašanguvlui mas dál leat dát
suohkanat; Kárášjohka, Guovdageaidnu, Porsáŋgu, Unjárga ja Deatnu, Finnmárkkus;
Gáivuotna ja Loabát Romssas, Divttasvuotna Nordlánddas ja Snoase Davvi-Trøndelágas.
Njuolggadusat fátmmastit sihke lullisámegiela, julevsámegiela ja davvisámegiela.
Norgga
girkus leat dál 10 searvegotti ja 3 bismagotti maidda dát láhka guoská njuolgut.
Hálddašanguovllu leat viiddidan golmmain suohkaniin dan rájes go mearridedje
giellanjuolggadusaid, ja jáhkkimis váldojit dasa mielde vel muhtin suohkanat.
Sámelága giellanjuolggadusaid mielde čuvvot dihto oppalaš geatnegasvuođat buot
hálddašanguovllu almmolaš ásahusaide dasa mii guoská vuoigatvuhtii oažžut vástádusa
sámegillii hálddahusain báikkálaččat ja guovllus.
Golmma davimus bismagottiid guovllu
dásis galgá olmmoš gii lea váldán čálalaččat oktavuođa, oažžut čálalaš vástádusa sámegillii,
muhto hálddašanguovllu báikkálaš dásis gal galget olbmot geat leat njálmmálaččat ja
čálalaččat váldán oktavuođa, oažžut vástádusa sámegillii njálmmálaččat ja čálalaččat (§ 3-3).
Dihto lágat, dieđáhusat ja skovit galget dasalassin gávdnot sámegillii lagat mearrádusaid
Sámelágas leat sierra njuolggadusat sámegiela geavaheapmái riekteásahusain (§ 3-4),
dearvvašvuođa- ja sosiálasuorggis (§ 3-5) ja vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas (§ 3-8), ja
das lea maid sierra mearrádus vuoigatvuođa birra oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid Norgga
girku searvegottiin hálddašanguovllus (§ 3-6).
Lága ovdabargguid mielde addá dat
vuoigatvuođa oažžut girkolaš bálvalusaid sámegillii indiviida dásis dušše eaŋkilbálvalusaid
oktavuođas (sieluovddasmoraš, gásta, eahkedismállásat, vihaheapmi) dalle go girkolanjas eai
leat searvegotti oktasašmeanut.
Mearrádus oahppovirgelobi birra (§ 3-7) guoská maid Norgga girkui.
Das cealká láhka ahte
bargiin hálddašanguovllu báikkálaš dahje guovllu almmolaš ásahusain lea vuoigatvuohta
oažžut bálkáhuvvon virgelobi háhkat alcceseaset sámegielmáhtu go ásahus dárbbaša dakkár
máhtu.
Dat konkrehta geatnegasvuođat mat čuvvot sámelága giellanjuolggadusaid Norgga girku
sierranas doaibmasurggiin, čájehuvvojit sierra mildosis (mielddus 1).
Láhka olmmošvuoigatvuođaid birra addá ON konvenšuvdnii siviila ja politihkalaš
vuoigatvuođaid birra ja ON mánáidkonvenšuvdnii seamma stáhtusa go norgga lágain lea
(eanet daid birra čuoggás 4.4.2).
Dain lea mearkkašupmi Norgga girku bargguiguin sámi
girkoeallimiin ja álgoálbmotgažaldagaiguin.
Girkolágas leat mearrádusat mat sierraládje gusket sámi girkoeallimii.
Láhka cealká ahte
"Kirkemøtet skal verne og fremme samisk kirkeliv" (§24), og at det skal være en samisk
representant i hver av de tre nordligste bispedømmerådene (§ 23).
Gonagaslaš resolušuvdna guovvamánu 24. beaivvi 1848
Gonagaslaš guovvamánu 24. beaivvi 1848 resolušuvdna oktan maŋŋil mearriduvvon
rievdadusaiguin geatnegahttá báhpaid oahppat sámegiela sierra mearriduvvon
báhppasuohkaniin.
Dasa gullevaš reive departemeanttas Davvi-Hålogalándda bismii,
beaiváduvvon čakčamánu 16. b.
1872, addá eanet mearrádusaid sámegiela geavaheapmái
ipmilbálvalusain ja girkolaš meanuin dain báhppasuohkaniin.
Maŋŋil maŋemus rievdadeami
gáržžiduvvui mearrádusaid doaibmaguovlu guoskat dáidda báhppasuohkaniidda:
Guovdageaidnu, Kárášjohka, Porsáŋgu, Davvesiida, Deatnu ja Unjárga.
54 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Gonagaslaš guovvamánu 24. beaivvi 1848 resolušuvdna ii leat heaittihuvvon, ja dat geavat
maid dan mearrádusa bokte leat ásahan lea oassi Norgga girku geatnegasvuođas dasa mii
guoská sámegiela fuolaheapmái.
Departemeanta orro eaktudeamin ahte dan geavada maid
daid mearrádusaid bokte leat ásahan, galgá joatkit viidáseappot.
Ja go
bargoaddiovddasvástádusa dál leat sirdán bismagodderáđiide, de lea departemeanta
signaliseren ahte ovddasvástádus fievrredit dan viidáseappot gullá dál Norgga girku iežas
orgánaide.
4.3.2 Álbmotrievttálaš mearrádusat
Álgoálbmotriekti lea kollektiivvalaš olmmošvuoigatvuođaid birra, ja čuovvu álbmotrievttálaš
mearrádusaid mat leat erenoamáš guoskivaččat Norgga girku bargguin sámi girkoeallima ja
álgoálbmotgažaldagaid oktavuođas.
Mánáidkonvenšuvnnas, maid olmmošvuoigatvuohtalága bokte leat ovttastahttán Norgga
láhkii, lea sámiide mearkkašupmi dasgo dat dadjá ahte mánáin geat gullet unnitlohkui dahje
álgoálbmogiidda ii galgga biehttalit rievtti beassat searválaga eará mieldelahtuiguin iežas
joavkkus "eallit iežaset kultuvrra mielde, dovddastit iežaset oskkoldaga ja eallit dan mielde,
dahje atnit iežaset giela" (artihkkal 30).
ON konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra (SP) dadjá ahte stáhtain gos leat
čearddalaš, oskkoldat dahje politihkalaš unnitlogut, ii galgga sis geat gullet dakkár
joavkkuide, váldit eret vuoigatvuođa beassat iežas joavkku mieldelahtuiguin eallit iežas
kultuvrra vieruid mielde, dahje dovddastit ja eallit iežas oskku mielde, dahje atnit iežaset giela
(artihkkal 27).
Álgoálbmot stáhtusa olis lea sámiid ektui dábálaš dulkot ahte mearrádus maid
fátmmasta materiálalaš eavttuid sámiid oppalaš kultuvrabargguin, maiddái nugohčoduvvon
sámi kultuvrra luondduvuođus.
Stáhtaid geatnegasvuohta lea sihkkarastit unniloguid
olggobeale billistemiid vuostá, ahte ovdamearkkadihte eará almmolaš ásahusat ja priváhta
beroštumit eai daga dan.
SP artihkkal 1 bokte lea buot álbmogiin iešmearridanvuoigatvuohta.
Maŋemus jagiid leat ON-orgánat deattuhan ahte dat vuoigatvuohta maid gullá
álgoálbmogiidda.
SP lea olmmošvuoigatvuođalága bokte ovttastahttojuvvon norgga láhkii ja
vuostálasvuođaid oktavuođas lea dan lága mielde konvenšuvnnas eanet deaddu go eará
norgga láhkamearrádusain.
ILO-konvenšuvdna nr 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid hárrái iešmearrideaddji
riikkain ásaha unnimusmeari dásiid álgoálbmogiid vuoigatvuođaid suodjalusas ja Norga lea
dan dohkkehan (1989).
Konvenšuvnna váldojurdda lea álgoálbmogiid riekti gáhttet ja
ovdánahttit viidáseappot iežas kultuvrra, ja eiseválddiid geatnegasvuohta lea mearridit
doaibmabijuid doarjjan dan bargui.
Konvenšuvnnas leat mearrádusat álgoálbmogiid rievtti
birra beassat mearridit iežaset ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš ovdáneami, oahppat iežaset
giela geavahit ja ásahit alcceseaset ásahusaid maid bokte sáhttet ovddastit iežaset eiseválddiid
ektui.
Konvenšuvdna dohkkeha álgoálbmogiid háliidusa ásahit ja viidáseappot ovdánahttit
iežaset identitehta, giela ja oskkoldaga, daid stáhtaid rámmaid siskkobealde gos orrot.
Konvenšuvnnas leat maid mearrádusat eananvuoigatvuođaid, barggahusa ja bargoeallima,
oahpahusa, oajuid ja dearvvašvuođa birra.
ON-julggaštus álgoálbmotvuoigatvuođaid birra maid ON generálčoahkkin mearridii jagis
2007, mearrida álgoálbmotvuoigatvuođaid universiella unnimusmeari dásiid.
Álgoálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuohta lea guovddážis, ja julggaštusa sisdoalus leat mearrádusat mat
gusket eatnamiidda, čáziide ja resurssaide, kultuvrii, oskkoldahkii, oahpahussii,
dearvvašvuhtii, iežaset ásahusaide jnv.
Prinsihpalaččat eai ásahuvvo ođđa vuoigatvuođat
ovddeš ON-konvenšuvnnaid ektui, muhto julggaštus dadjá čielgasit movt dakkár
vuoigatvuođaid galgá čađahit álgoálbmogiid ektui ja vuhtiiváldit sin sierranas dili.
Álgoálbmotjulggaštus ovddasta dáinna dan maŋemus álbmotrievttálaš ovdáneami
álgoálbmogiid vuoigatvuođaid suodjaleamis, ja lea riikkaidgaskasaš álgoálbmotrievtti
eanemus čohkkejeaddji ovdanbuktin.
Julggaštus dadjá earret eará:
Indigenous peoples and individuals are free and equal to all other peoples and individuals
and have the right to be free from any kind of discrimination, in exercise of their rights, in
particular that based on their indigenous origin.
(2. artihkkal)
ON álgoálbmotjulggaštusas ii leat juridihkalaš čadni fápmu, muhto geatnegahttá stáhtaid
politihkalaččat ja morálalaččat.
4.4 Ráđđehusa sámepolitihka čanastagat
St.d.dieđ.
nr 28 (2007-2008) Sámepolitihkka, oaččui nanu doarjaga Stuoradikkis, ja ráđđehus
attii oppalaš čanastemiid buot almmolaš ásahusaide fuolahit sámegiela ja kultuvrra, ja eanet
sierra čanastagaid iešguđetge servodatsurggiide.
Stuoradiggedieđáhusas lea sierra kapihtal
sámi kultuvrra birra Norgga girkus.
Das čujuhit Norgga girku sierranas ovddasvástádussii
sámi girkoeallima ovddas, ja ahte "et overordnet hensyn i varetakelsen av samisk kirkeliv i
Den norske kirke er at det må utvikles i pakt med samisk selvforståelse og samiske
tradisjoner" (s 178).
Stuoradiggedieđáhus bidjá vuođđun dan ahte sámiid riekti ovdánahttit iežaset giela, iežaset
kultuvrra ja iežaset servodateallima ii leat priváhta ášši, dannego dat gullá almmolašvuhtii (s.
Det hviler [...] et stort ansvar på offentlige virksomheter på alle nivåer når det gjelder å
ivareta samiske hensyn i sin virksomhet.
Det innebærer at det må tas hensyn til
samiskspråklige brukere av tjenestene, og det innebærer at virksomheten må ha
tilstrekkelig samisk kulturkompetanse til å vite hvordan eget tjenestetilbud skal innrettes
for å ivareta samiske brukere av ulike tjenester og tilbud på en god og likeverdig måte.
Alle offentlige organ har ansvar for å ivareta samepolitiske hensyn i utøvelsen av sin
virksomhet.
Omfanget av dette ansvaret vil variere fra virksomhet til virksomhet, men alle
må ha et bevisst forhold til at disse hensyn skal ivaretas.
Det krever systematisk og
planmessig tilnærming som må bygge på et kunnskapsgrunnlag om samiske forhold av
betydning for egen virksomhet (s 70).
Ráđđehusa Stuoradiggedieđáhusa čanastagat vástidit Norgga girku iežas áigumušaide dán
suorggis.
Sámi girkoeallima strategalaš plána sáhttá danne ipmirdit Norgga girku bargun
čuovvolit daid čanastagaid stuoradiggedieđáhusas.
Ráđđehus čuovvolii stuoradiggedieđáhusa ja ovddidii jagis 2009 Sámegielaid doaibmaplána.
Dat čájeha ahte ráđđehusa váldovuoruhansuorgi lea guhkesáigásaš bargu sihkkarastit ealli
sámegielaid (lullisámegiella, julevsámegiella ja davvisámegiella).
Doaibmaplána
56 Sámi girkoeallima strategalaš plána
váldosurggiid leat čatnan čuovvovaš čoavddasániide: (1) "Oahppat": ulbmillaš
sámegielaoahpahus, "Geavahit": eanedit sámegiela geavaheami nu olu almmolaš arenain go
vejolaš, ja (3) "Oaidnit": Oainnusmahttit sámegiela geavaheami almmolaččat báikkiin.
girkoeallima strategalaš plána sáhttá relateret buot golbma váldosurggiide Sámegielaid
doaibmaplánas.
4.5 Fátmmasteapmi unnitlogupolitihkalaš vuođđoprinsihppan
Dát plána bidjá fátmmasteami vuođđun unnitlogupolitihkalaš prinsihppan Norgga girku sámi
girkoeallima bargguin.
Segregeren ja integreren leat historjjálaččat leamaš guokte unnitlogupolitihkalaš
váldolahkoneami.
Segregeren mearkkaša ahte unnitlogu galgá sirret ja doalahit dan eret
eanetloguservodagas, ja integreren fas nuppeguvlui, namalassii ahte geahččalit unnitlogu
searvvahit eanetloguservodahkii.
Vaikko segregeren ja integreren ovddastitge áibbas
guovttelágan unnitlogupolitihkalaš strategiijaid, de lea dain oktasaš ideologalaš vuolggasadji.
Goappešat lahkonemiid servodatnorbma lea homogenitehta dahje ovttaláhkásašvuohta, ja
seamma unnán gierdilvuohta earáláganvuhtii ja girjáivuhtii.
Segregeren dáhpáhuvvá go
muhtimat orrot spiehkasteamin ovttaláhkásašvuođa norpmas, ja geaid danne geahččalit sirret
eret servodagas.
Integreren dáhpáhuvvá go muhtimat orrot spiehkasteamin das mii lea
servodatnorbma.
Das galgá dattege"apmasiid" assimileret eanetloguservodahkii, ja dahkat sin
eanetlogu lágážin.
Dáruiduhttinpolitihkka lei nappo integrerenpolitihka lágaš.
Goalmmát vejolašvuohta, mii vuhtiiváldá álgoálbmotrievttálaš jurddašeami, lea inkluderen
dahje fátmmasteapmi.
Fátmmasteami vuolggasadji lea áibbas nuppelágan go dat mii
segregeremis ja integreremis lea, dannego dat mieđiha ahte girjáivuohta gávdno, ja eaktuda
earaláganvuođa dahje girjáivuođa servodatnorbman.
Dat diktá nappo olbmuid oasálastit
servodaga oktasaš eallimis almmá sihtamis sin čiehkat iežaset iešlági ja earáláganvuođa.
Norgga girkui lea dat diehttelaš vuolggasadji ahte Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti
álbmoga eatnamiidda, sápmelaččaid ja dáččaid, ja sámit leat Norgga álgoálbmot.
Danne
eaktuda Sámi girkoeallima strategalaš plána ahte fátmmasteapmi lea vuođđoprinsihppa
sámiid oasálastimis Norgga girkus.
Sámiide lea, sámiid álgoálbmot stáhusa olis, riekti čáhkket
saji ja duohta vejolašvuođa oasálastit Norgga girkus iežaset iešlágiin.
Sámi girkoeallima ii
galgga segregeret Norgga girkus, ja gáržžidit dan muhtin sámi-girkolaš enklavan girkus.
girkoeallima ii galgga integreret ge, ja hábmet ja dahkat dan eanetlogugirku "váldonorbman".
Sámi girkoeallima galgá baicce fátmmastit, čáhkkehit dasa saji oasálastit iežas
earáláganvuođain dárbbašlaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus.
Dan maŋemusa ii galgga ipmirdit dan beale ákkastallamin ahte Norgga girkus ii leat maid
dárbu ásahit sierra sámi arenaid.
Jus unnitlohkui galgá sihkkarastit duohta oasálastima, de lea
maid muhtomin dárbu ásahit iežas arenaid.
Dakkár arenaid ulbmil ii dattege leat ovddidit
segregerema, muhto fátmmasteami, namalassii duohta oasálastima girkus iežas iešlágiin.
4.6 Soabahus vuođđogeahččanguovlun
GČ áššis 13/97 ásahii Girkočoahkkin soabadangeahččanguovllu Norgga girku barggus sámi
girkoeallimiin ja sámi álbmogiin.
Dat ahte girku lei leamaš mielde dáruiduhttinpolitihkas ja
dáhttu álggahit ođđa boahtteáiggi lei guovddážis Girkočoahkkima mearrádusas:
"Girkočoahkkin dovddasta ahte eiseválddiid dáruiduhttinpolitihkka ja Norgga girku rolla dan
oktavuođas lea mielddisbuktán badjelduolbmama sámi álbmoga vuostá.
Girkočoahkkin áigu
bargat dan ovdii ahte dat boasttuvuohta ii galgga šat jotkkojuvvot." Girkočoahkkin lea dan
rájes deattuhan soabahangeahččanguovllu olu áššiin mat gusket sámiide, earret eará
finnmárkkulága meannudeamis (GČ ášši 11/03).
Norgga girku ságastallan- ja soabadanbargguid ii galgga unnidit dušše eaŋkildoaibmabijuide,
muhto daid galgá geahččat ollislaš geahččanguovllu mas ságastallan- ja soabadeapmi
relaterejuvvo buot beliide Norgga girku bargguin sámiide guoskivaš áššiin.
Dallego GČ áššis
7/06 bivddii ráhkadit plána ovddidit sámi girkoeallima, de bijai komitea dákkár jurddašeami
vuođđun:
Komitea deattuha ahte vuoiggalašvuođa- ja soabadanbarggut girkus gáibidit dáhtu
vuoruhit resurssaid, dárbbu mielde velá guhkitáigge ge.
Girku ferte vuoruhit sámi
girkoeallima vai boasttuvuohta sámiálbmoga vuostá ii jotkojuvvo.
Dat lea maid girku
ollisvuhtii buoremus.
Sámi girkoeallima strategiijaplána bidjá danne vuođđun struktuvrralaš geahččanguovllu
girku ságastallan- ja soabadanbargui ja deháleamos das galgá leat ráhkadit rámmaid,
oktavuođaid ja struktuvrraid mat doibmet soabadussan ja ovddidit ovttaárvosaš oasálastima.
Dáruiduhttin lea struktuvrralaččat dahkan sámi álbmoga oaidnemeahttumin ja dat eallá
viidáseappot jus dan ii dihtomielalaččat rievdat.
Dat lea hástalus mii eaktuda historjjálaš
diđolažžan dahkama buot beliin, ja čielga dáhtu ásahit ođđa struktuvrraid maid bokte lea
vejolaš dahket ođđa boahtteáiggi.
Norgga girku lea lávken dehálaš lávkkiid dan guvlui, ja dan
mannolat jotkojuvvo vuordimis viidáseappot.
Sámi girkoeallima strategalaš plána eaktuda soabadandimenšuvnna rastideaddji
oassegeahččanguovlun dan doaibmabijuid govdodagas maid dán plánas evttohit.
Unnit
soabadan- ja ságastallanprošeavttaid meannudit sierra kapihttalis (5.10).
4.7 Teologalaš geahččanguovllut
Norgga girku evangelialaš lutherlaš oahppa lea diehttelas vuolggasadji ja eaktu sámi
girkoeallima bargguin Norgga girkus.
Vuolábealde leat hábmen muhtin teologalaš
geahččanguovlluid mat jáhkkimis leat áššáiguoskivaččat Norgga girku bargguin sámi
Plána čuoggás 3.5.1 lea juo álgu muhtin teologalaš mearrádusaide sámi girkoeallimis.
vuolggasadji lea Sámi girkoeallima strategalaš plána vuođđu čuovvovaš sámi girkoeallima
ekklesiologalaš mearrádussii (ekklesiologiija = girkoipmárdus):
Norgga girku sámi girkoeallin ovdanboahtá doppe gos sámit Norgga girku rámmaid
siskkobealde, oassin sámi álbmogis ja nanusmahttojuvvon Sánis ja sakramenttain,
oasálastet Ipmila máilmmiviidosaš girkus iežaset vástádusain evangeliumii.
Dat sátnádeapmi dávista Augsburgalaš dovddastussii (CA) artihkkalis VII Girku birra, mii
dadjá ahte (1) girku lea okta ja máilmmiviidosaš, ahte (2) girku ásahuvvo evangeliuma ja
58 Sámi girkoeallima strategalaš plána
sakramenttaid bokte, ja (3) addá saji iešguđetlágan olmmošlaš árbevieruide, dábiide ja
meanuide.
Seammaládje oahpahit sii ahte girku bissu álo oktan bassi girkun.
Muhto girku lea
bassiolbmuid searvevuohta, doppe gos evangelium oahpahuvvo buhttásit ja
sakramenttat adnojit riekta.
Duohta oktavuohta girkus lea go das lea ovttaoaivilvuohta
evangeliuma oahpa ja sakramenttaid rievttuid atnima birra.
Muhto ii buot báikkiin leat
dárbbašlaš atnit ovttalágan olmmošlaš mearriduvvon árbevieruid dahje dábiid dahje
meanuid.
Bávlos cealká: "Okta osku, okta gásta, okta Ipmil ja buohkaid Áhčči jnv."
(CA VII Girku birra)
Maŋŋil dán sámi girkoeallima ekklesiologalaš mearrádusa, geažuhit dasto vel muhtin
geahččanguovlluid mat vuođuštit girkoeallimis sámivuođa fuolaheami, ja
álgoálbmotgažaldagaid, viidát ipmárdusas.
Buot olbmot leat sivdniduvvon Ipmila govas (1 Mos 1,27).
Sivdnádusteologalaš
geahččanbealis vuođušta dat ahte buot olbmuin lea nohkameahttun árvu.
Olbmuid árvvu ja
dohkálašvuođa vásiheamit leat dattege lahka čadnojuvvon konkrehta searvevuhtii.
Go
olbmuide ii leat vejolaš dovdat iežaset árvvusin sin giela, kultuvrárbevieru ja čearddalaš
searvevuođa dihte, dalle dulbmojuvvo olmmošárvu.
Álgoálbmogat leat álo leamaš dakkár
dilis.
Dat sáhka ahte olmmoš lea Ipmila govas sivdniduvvon, galggašii danne fuolahit dan
dárbbu mii olbmuin lea adnojuvvot árvvusin iežas giela, iežas kultuvrra ja iežas historjjá
rámma siskkobealde.
Inkarnašuvdna, dat ahte Ipmil šattai olmmožin (oažžin/biergun, lat inkarnatio) ja ássagođii
min luhtte (Joh 1,14), duođašta sivdnádusa vuđolaš árbbi.
Ahte Ipmil šaddá olmmožin, čájeha
oktanaga sivdnádusa bestojumi dárbbu, ja dan návcca ahte sáhttit Ipmila lagasvuođain
devdojuvvot.
Inkarnašuvdna dahká dáinna šaldi vuosttaš ja nuppi oskkuartihkkala gaskii.
Inkarnašuvdna čájeha midjiide ahte Ipmil ii deaivvat minguin min duohtavuođa olggobealde,
muhto "ássagoahtá" das.
'Báikkálaš heivehus', dat ahte kristtalašvuohta gávdná
iešguđetlágan kultuvrralaš ovdanbuktimiid báikkis báikái, kultuvrras kultuvrii, lea danne
lunddolaš inkarnašuvdnaoskku mielde.
Mišuvdnagohččosa sátnádeapmi"Vulget dan dihtii ja dahket buot álbmogiid máhttájeaddjin"
(Matt 28, 19) muitala ahte evangelium lea addojuvvon buot álbmogiidda, ja ahte buot
álbmogiin lea dan dihte vuoigatlaš sadji girkus.
Ođđa testamenttas lea eatnigielas ja gielalaš
eatnatvuođas mávssolaš árvu ja dat čatná dan Bassi Vuigŋii ja girku identitehtii, gč.
lohkosa
hellodatoavddu birra (Apd 2).
Hellodatoavddu teavsttas báhcá dávjá dajakeahttá dat oassi mii
čájeha ahte gielalaš eatnatvuohta lea álggu rájes juo leamaš oassi girku identitehtas.
Teaksta hellodatoavddu birra lea "vuostemuitalus" Babela moivvi tekstii (1 Mos 11).
geahččá Babela moivvi hellodatoavddu ektui, de ii leat hellodatoavddu boađus dat ahte
olbmot fas ipmirdišgohtet dan seamma giela.
Lea baicce nuppeládje: "buot álbmogat"
ovddošit go dál besse gullat Ipmila stuora daguid birra iežaset gillii.
Hellodatoavdu duođašta
danne ahte Vuoiŋŋa eatnigiela nannen lea vuđolaš.
Biibbala maŋemus girjjis, Johanasa almmustusas, gullet gielat almmálaš máidnunlávlumii
Ipmila truvnno ovddas.
Dat muitala joavkku birra maid ii oktage sáhttán lohkat, buot
álbmogiin ja čearddain, sogain ja gielain (Alm 7,9).
Nappo muitala Biibbal ahte buot gielat ja
álbmogat gullet dan almmálaš liturgiijai.
Lea maid áššáiguoskivaš namuhit ahte Biibbala, sálmmaid ja liturgiijaid jorgaleapmi álbmoga
iežas gillii lea mávssolaš lutherlaš árbi.
Ođđa testamenttas gullat daid kultuvrralaš válljejumiid birra mat čuožžiledje go girku
rievddai juvddálaš lihkadusas ja maiddái fátmmastii olbmuid geain lei eará čearddalaš,
kultuvrralaš ja oskkoldat duogáš (gč.
omd.
Dat leat sullii seammalágan áššit go dat
maid mišuvdna lea daid maŋemus čuđiid jagiid dahkan go leat evangeliuma ovdanbuktán
dego dakkárin maid sáhttá oamastit dušše oarjemáilmmi kultuvraovdanbuktimiid ja árvvuid
bokte.
Guovddáš gažaldat álgogirku kultuvračuolbmačilgehusain lei ahte galge go sii geat eai lean
juvddálaččat čuovvut juvddálaš lága ja geavada jus galge eallit kristtalažžan,
ovdamearkkadihte birračuhppojuvvot ja čuovvut juvddálaš buhtisvuođanjuolggadusaid (gč.
Bávlosa oaidnu lei ahte báhkinat (Ođđa testameanttas sátni "báhkin"
mearkkaša olmmoš gii ii leat juvddálaš) geat ledje dahkan jorgalusa eai dárbbašan čuovvut
daid juvddálaš vieruid dákko.
Son vuođušta dan dainna ahte oskkus Kristusii leat mii buohkat
Osku Kristusii addá nappo friddjavuođa eallit
kristtalažžan iežas kultuvrras.
Das ii leat sáhka dohkkeheamis buotlágan kultuvrralaš
ovdanbuktimiid almmá moaittikeahttá, muhto friddjavuohta atnit buot mii su kultuvrras lea
buorre ja árvvolaš (Fil 4,8).
Ođđa testamentta guovddáš sáhka lea soabadus.
Dat lea ovddemustá dan dárbbašlaš
soabadusa birra mii lea Ipmila ja olbmuid gaskkas, ja maid Kristusa bokte lea vejolaš dahkat
Kristusa soabahusas lea maid mearkkašupmi čearddalaš ja
kultuvrralaš rájiid hárrái olbmuid gaskkas.
Go Bávlos čállá "son [Kristus] dagai goappašagaid
[báhkiniid ja juvddálaččaid] oktan ja gaikkodii vašálašvuođa muvrra mii earuhii sin" (Ef 2,
14), de geažuha "muvra mii earuhii" jáhkkimis dan muvrra birra mii lei Jerusalema tempela
ovdašilju ja Bassivuođa gaskkas.
Dat muvra earuhii báhkiniid ja juvddálaččaid.
Ledje dušše
juvddálaš olmmáiolbmot geat besse mannat dan sisa mii lei Bassi.
Bálvos orro oaivvildeamin
ahte dat muvra lea govastat olbmuidgaskasaš "vašis".
Dat muvra gaikkoduvvo dál vuoiŋŋalaš
ipmárdusas dan ođđa vuoiŋŋalaš tempelis (Ef 2,21 ja čuovvovaš) mii Kristusis huksejuvvo:
"Ovtta rupmašis son soabahii dan guoktá Ipmiliin go son jámii ruossa alde ja nu gottii
vašálašvuođa (Ef 2,16).
Soabahus maid Jesus buktá, dovddiidahttá maid boasttuvuođaid mat leat dahkkojuvvon, ja
dáhtu ohcat olbmuidgaskasaš soabahusa ja vuoiggálašvuođa ođđa daguid bokte (Luk 19,8-9).
Soabadusmannolat girku ja sámiid gaskkas maid leat 4.6 čuoggás namuhan, sáhttá ipmirdit
dakkár olbmuidgaskasaš soabahusdahkun.
Rávkojupmi atnit rievtti ja vuoiggálašvuođa olbmuidgaskasaččat lea mávssolaš biibballaš
jurdda.
Dan geahččanguovllu oaidnit čielgasit boarestestamenttalaš profehtaid árbevierus (gč.
Jes 58,6-8; Am 5,12), ja dat joatká evangeliuma duođaštusain Jesusa birra (Luk 1,47-55; 4,18-
Biibbal govvida Ipmila dakkárin gii atná liige ovddasmorraša sordojuvvon olbmuin ja sis
geat leat rašit servodagas.
Dat boktá girku bargat sosiálalaš gažaldagaiguin.
Biibbal muitala ahte olmmoš lea eatnama muolddas hábmejuvvon nugo buot eará sivdnádusat
ge (1 Mos 2,7.19), ja ahte Ipmil lea dahkan lihtu buot dainna maid lea sivdnidan (1 Mos 9,9-
Biibbalis lea buot sivdnádus Ipmila hálddus, dat mii gullá sivdnideapmái ja bestojupmái.
Kristusa soabahus fátmmasta buot sivdnádusa (Kol 1,20.23), buot sivdnádus áibbaša
60 Sámi girkoeallima strategalaš plána
lonástusa beaivái (Rom 8,19-22), ja juohke sivdnádus lea searvan dan kosmalaš
máidnunlávlumii Lábbái (Alm 5,13).
Dakkár motiivvat dávistit álgoálbmogiid vuoiŋŋalaš
árbevieruide, maiddái sámi kristtalašvuođa árbevieruide.
DOAIBMAOASSI
Báikkálaš girku vuolggasadjin
Sámi girkoeallima oaidnit vuosttažettiin báikkálaččat.
Bajábealde leat čujuhan "oasálastiide"
geat leat eanemus guovddážis sámi girkoeallima báikkálaš dásis (gč.
Sámi girkoeallin lea maid áigeguovdilis hástalus searvegottiide miehtá sámi ássanguovllu mii
fátmmasta olu eanet searvegottiid Norgga girkus.
Sámi girkoeallin lea prinsihpalaččat maid
juohke sajis Norgga girkus gos sámit oasálastet girkoeallimis.
Báikkálaš girkus leage danne
stuora ovddasvástádus fátmmastit sámi girkoeallima.
Dárbu sámi girkostatistihkkii
Dán rádjái eai leat vel ráhkadan statistihka sámi girkoeallimis.
Sámi girkoráđđi ja Girkoráđđi
leat hálddahuslaččat geahččalan ovddidit sámi gažaldagaid girkolaš jahkestatistihka skovvái,
muhto dainna eai leat lihkostuvvan.
Departemeantta 2011juolludanreivves bismagodderáđiide
leat bivdán bismagodderáđiid Davvi-Hålogalánddas, Lulli-Hålogalánddas ja Nidarosas čállit
sierra sámi girkoeallima birra iežaset jahkeraporttain, ja lasihit dasa áššáiguoskevaš
statistihka.
Sámi girkoráđđi lea ášši birra ovddidan jearaldaga stiftadirektevrraide
namuhuvvon bismagottiin, vai lea vejolaš ovttastuhttit statistihka bismagottiid rájiid rastá, dan
ollislaš dárbbus mii Norgga girkus lea sámi girkoeallima stivrendieđuide.
Dieđuidindikáhtoraid mearridedje 2010 loahpageahčen, ja dieđuid čohkken álgá
ođđajagimánu 1. beaivvi 2011.
 Norgga girkui lea dehálaš oažžut stivrendieđuid go galgá bargat sámi girkoeallimiin,
ja dat eaktuda čuovvolit barggu ráhkadit relevánta statistihka Norgga girku sámi
Soames geahččanguovllut sámi báikkálaš girkoeallimis
Báikkálaččat eallá sámi girkoeallin máŋgga sajis ain dan dilis ahte leago dat dohkkehuvvon
vai ii, oidnoma ja oaidnemeahttunvuođa gaskkas.
Girkolanjas leat dievva govastagat, ja dat
mii dan lanjas oainnusmahttojuvvo addá árvvu báikkálaš servodahkii.
Dan dihte lea báikkálaš
girkus ovddasvástádus das guđeládje dat latnja hálddašuvvo.
Báikkálaš girkus lea buorit
vejolašvuođat dohkkehit sámi gullevašvuođa, muhto maiddái seamma vejolašvuođat dan
dahkat oaidnemeahttumin ja doalahit dan olggobealde.
Sámi eanetloguguovlluid searvegottiin Sis-Finnmárkkus lea sámegiella, sámi gáktevierru ja
sámi sálbmalávlun árbevierru.
Danne lea báikkálaš girku oallugiidda diehttelas sámi arena.
Báikkálaš girku lea sin "iežaset girku" ja searvegoddi lea "sámi searvegoddi".
Dat mearkkaša
maid ahte olbmuin leat vuordámušat sámivuođa fuolaheamis girkolanjas.
Sámi unnitloguguovlluin (davvin lulás) lea dat dovdu dávjá hui earálágan.
Sii leat dovdan
girku dáru arenan, maid báikkálaš servodaga dáru eanetlohku lea mearridan ja maid dáru
eiseválddit hálddašit.
Dat lea dávjá dahkan sámi oaidnemeahttunvuođa girkus.
Dáruiduhttima
stigmatiserema dihte leat dasalassin máŋga buolvva sámit "válljen" doalahit iežaset
oaidnemeahttumin dakkár guovlluin vai birgejit.
Maŋemus logi jagi sámi kultuvrra ja identitehta ealáskahttin, ja sámivuođa morraneapmi
dáhpáhuvvá dál guovlluin gos dat ovdal lea leamaš čihkosis.
Dat oidno dávjá das go
62 Sámi girkoeallima strategalaš plána
eaŋkilolbmot cogget gávtti, háliidit oahppat giela jnv.
Eará háviid dáhpáhuvvet sámi
identifikašuvdna- ja identitehtamannolagat almmá dakkár oinnolaš vugiiguin, nugo
ovdamearkkadihte gáktegeavaheapmi.
Danne ferte leat várrogas konkluderet ahte báikkálaš
álbmogis ii leat sámi gullevašvuohta vaikko dat ii leatge nu oidnosis.
Muhtin guovlluin sáhttet
ovdamearkkadihte leastadiánalaš čoakkalmasat leat sámi gullevašvuođa arenat.
Girku lea almmolaš arena gos sáhttá sámi gullevašvuođa atnit árvvus ja dan oainnusmahttit.
Oallut nuoraide lea ovdamearkkadihte konfirmašuvdna dehálaš vuogasvuohta čájehit iežas
sámi identitehta.
Eará vejolašvuođat gos sáhttá olbmuid sámi gullevašvuođa fátmmastit ja
mas sáhttá leat stuora mearkkašupmi, lea gástta, vihaheami, hávdádeami dahje Sámi
álbmotbeaivvi oktavuođas.
Oallugat leat juste dakkár oktavuođain vuosttaš geardde coggan
gávtti.
Eará dehálaš arenat gos báikkálaš girku sáhttá fátmmastit sámivuođa lea
oskkuoahpahusas, skuvlaipmilbálvalusain, ruovttuin galledeamis, eahkedaččain ja
rohkosboddufálaldagain boarrásiidsiiddain.
Sámi girkoeallima fátmmasteapmi lea relevánta
buot dáin oktavuođain sihke giela, musihkkaovdanbuktima, kultuvrralaš govastagaid ja
báikkálaččat heivehuvvon árbevieruid bokte.
Báikkálaš girku dárbbaša dahkat diđolažžan dan movt dainna galgá dahkat.
Doaibmá go
girkolatnja ja dat iešguđet doaibmasuorggit (ipmilbálvaluseallin, oskkuoahpahus, diakoniija ja
girkomusihkka) arenan oainnusmahttit sámivuođa báikkálaš servodagas, vai dahket go dat
dan oaidnemeahttumin?
Sámi guovlluin, ja Norgga girkus oppalaččat, ferte leat mihttu
oainnusmahttit sámivuođa lunddolaččat báikkálaš girkoeallimis, ja ásahit oadjebas saji sámi
oasálastimii girkus sámi iešlági mielde.
 Searvegodderáđđi ja girkolaš bargit bivdojuvvojit váldit sierra ovddasvástádusa
fátmmastit sámi girkoeallima ipmilbálvaluseallimis ja eará girkolaš doaimmain daid
čanastagaiguin maid plána addá girku iešguđetge doaibmasurggiin.
Sámegiela- ja kultuvragelbbolašvuođa dárbbut
Okta hástaleaddji bealli sámi girkoeallima bargguin Norgga girkus lea man doarvái
lihkostuvvá sihkkarastit sámi giella- ja kultuvragelbbolašvuođa girkolaš bargiid gaskkas.
Dás
lea áššáiguoskivaš čujuhit St.dieđ.nr 28 (2007-2008 Sámepolitihkka: "I tillegg til kirkefaglig
kompetanse, er behovet for kompetanse i samisk språk og kultur nødvendig for de fleste
kirkelige stillinger i samiske områder.
Dette gjelder alle nivåer i kirken [...].
Lassin báikkálaš geahččanguovllu čielga dárbbuide (gč 5.1), de lea dehálaš atnit diđolažžan
dan ahte báikkálaš bargit geain lea sámi giella- ja kultuvragelbbolašvuohta (oktan báhpaiguin)
barget maiddái ovdánahttinbargguid našovnnalaš dásis biibbaljorgalemiin, sálbma- ja
liturgiijabargguiguin, dahje materiála- ja fágaovdánemiin.
Dat ii leat erenoamáš sámi
girkoeallimis, erohus lea ahte das leat arvat unnit resursaolbmot geat sáhttet dakkár bargguid
bargat.
Guovddášgirkolaš ovdánahttinbarggut leat danne sorjevaččat das ahte gávdnojitgo
báikkálaš dásis gelbbolaš bargit.
Danne ferte girku sámegiela- ja kultuvragelbbolašvuođa
nannema girkolaš bargiid gaskkas geahččat sihke báikkálaš girku ja ollisgirkolaš
geahččanguovlluin ja bidjat buot girku dárbbuid vuođđun.
Lea dehálaš mihttu rekrutteret eanet olbmuid geain lea giella- ja/dahje
kultuvragelbbolašvuohta girkolaš oahpahussii ja bálvalussii.
Dan barggu ferte dahkat
guhkitáiggi rekrutterengeahččanguovllus (geahča sierra oassekapihttala rekrutterema birra).
Jus Norgga girku galgá daid lagamus logi jagiid sihkkarastit doarvái girkolaš bálvalusaid
sámegillii, de šaddá goitge dehálaš váldit duohtan dan dárbbu mii lea ulbmillaš
doaibmabijuide go galgá hukset giella- ja kultuvragelbbolašvuođa girkolaš bargiid gaskkas.
 Fásta heivehuvvon oahpahusfálaldagat sámegielas ja sámi kultuvragelbbolašvuođas
báhpaide ja eará girkolaš bargiide.
Vurdojuvvo ahte Davvi-Hålogalándda, Lulli-
Hålogalándda ja Nidarosa bismagodderáđit láhčet oahpahusa davvisámegillii,
julevsámegillii ja lullisámegillii ovttas eará áigeguovdilis oahpahusásahusaiguin.
Dakkár
kurssat berrejit maid sisttisdoallat heivvolaš kultuvragelbbolašvuođa ja máhtu relevánta
sámigirkolaš árbevieruin.
Sámegiela hálddašanguovllu áiddovirgáduvvon báhpain lea
geatnegasvuohta váldit giellakurssa muhtin áiggi maŋŋil virgádeami.
Oktasašráđit berrejit
láhčit dan seamma diakonaide, katekehtaide ja girkomusihkkáriidda.
Maiddái girkolaš
bargit olggobealde sámegiela hálddašanguovllu berrejit oažžut vejolašvuođa oasálastit
dakkár kurssain dalle go lea vejolaš.
Bismagottiid sámegieloahpahusa liigegolut gullet dan
ovddasvástádussii mii našonálagirkolaš dásis lea lullisámi, julevsámi ja davvisámi gielaid
ovddas, ja danne lea lunddolaš ohcat čovdosiid ráđđálagaid departemeanttain.
 Ovdánahttit ja fállat álgokurssaid sámi girkoeallima birra mas čalmmustahttet guoskivaš
osiid kultuvrras ja árbevierus.
 Sámi girkodulkkaide berre ásahit oahpahusfálaldaga mii sáhttá rekrutteret ja nannet
girkodulkabálvalusa sihke fágalaččat ja dan stáhtusa.
Dan berre álggos ovdánahttit daid
dárbbuid mielde mat leat davvisámi guovllus.
 Girkolaš profešuvdnaoahpuin berre leat unnimusmearri sámi gielas ja kultuvramáhtus.
 Hálddašanguovllu oskkuoahpahusbargiid, katekehtaid ja diakonaid virgáibidjamii lea
dárbu ráhkadit dakkár plánejuvvon vuogi mii deattuha sámegiela ja kultuvrra go galgá
vihkkedallat sámegiela- ja kultuvragelbbolašvuođa ja sierranas fágamáhtuid gaskkas, ja
mii addá vejolašvuođaid váldit lasseoahpu maŋŋil virgádeami.
 Lea dárbu árvvoštallat galgá go sámegielagiidda láhčit molssaeaktu oahpu katekehta-,
diakona- ja báhppabálvalussii (gč.
5.9 čuoggá).
Sámegiela fuolaheapmi - mihttomearit
Vaikko buot sámit eai humage sámegiela, de lea sámegiela fuolaheapmi dat mii guoddá sámi
girkoeallima ja juoga maid Norgga girku áigu sakka vuoruhit.
Dás lea sáhka golmma
almmolaš sámi gielain - lullisámegiella, julevsámegiella ja davvisámegiella - ja dat lea
hástaleaddji sihke gelbbolašvuođa, resurssaid ja organiserema dáfus.
Sámelága giellanjuolggadusat geatnegahttet Norgga girku ja dat lea Norgga girku juridihkalaš
rámma sámegiela fuolaheamis.
Láhka lea dattege unnimusmeari láhka, ja Norgga girkus lea
ovddasvástádus fuolahit sámegiela eanet go dan mii das boahtá ovdan.
strategalaš plánas ii leat sámeláhka primeara vuolggasadji girku sámegiela fuolaheamis.
lea danne vai čalmmustahttin ii gáržžiduvvo ja vai ii eastat váldimis ovddasvástádusa
stuorámus oasis sámi álbmogis.
Plána árvala Norgga girkui sámi giellapolitihka mas leat guokte dási:
64 Sámi girkoeallima strategalaš plána
(1) Vuođđodássi /unnimusmeari dássi fuolahit sámegiela maid prinsihpalaččat sáhttá fuolahit
miehtá Norgga girku ja mii galgá gustot sorjakeahttá sámelágas.
(2) Okta dássi mii guoská
sámelága giellanjuolggadusaid geatnegasvuođaid doahttaleapmái, ja mii erenoamážit guoská
sámegiela hálddašanguvlui.
1. dássi: Sámegiela fuolaheapmi našovnnalaš vuođđodásis
Našovnnalaš unnimusmeari dási sámegiela fuolaheamis sáhttá evttohit čuovvovaš
doaibmabijuid ektui:
 Váldit jahkásaččat atnui sámi sálmmaid/liturgiijalađđasiid (nugo dávjá dahket eará
gielain) oktii dahje máŋgga geardde.
 Čalmmustahttit Sámeálbmot beaivvi (guovvamánu 6. beaivi) juogaládje ipmilbálvalusa
oktavuođas.
 Addit fálaldaga sámi 4-jahkásaččaid girjji juohkit.
 Addit fálaldaga juohkit Biibbala/Ođđa testamentta/biibbalosiid sámegillii.
 Addit fálaldaga lávlut sálmma dahje lohkat liturgiijalađđasiid sámegillii doppe gos sámi
bearaš lea mielde gásttas, konfirmašuvnnas, vihaheamis dahje hávdádeamis.
 Addit fálaldaga oahppat dihto sámi osiid konfirmašunáiggis.
Dáid galgá leat vejolaš čađahit álkis doaibmabijuiguin:
 Sámegiel sálmmat ja liturgiijaoasit leat gávdnamis sálbmagirjjiin ja liturgiijain miehtá
Norgga girku.
(dáhpáhuvvá Ipmilbálvalusođastusa rámmas)
 Ásahit neahttaresurssa gos áigeguovdilis sálmmaid ja liturgiijalađđasiid sáhttá gávdnat
teaksta- ja jietnafiilan.
 Ásahit báikkálaš rutiinnaid jearrat leago háliidus geavahit sámegiela namuhuvvon
oktavuođain (ahte dat ovdamearkkadihte lea mielde fásta skovis)
 Diehtojuohkin sámi ipmilbálvalusaid, girkolaš meanuid, ja eará doaibmabijuid birra sáhttá
viežžat jahkásaš statistihkaid bokte.
Dat mii šaddá divraseamos go galgá dákkár vuođđodási ásahit sámegiela fuolaheapmái
Norgga girkus, leat várra neahttaresurssat.
Muđui gávdnojit juo buot, dahje leat bargamin
oažžut sadjái beroškeahttá das ahte ásahuvvo go dakkár vuođđodássi vai ii.
2. dássi: Sámegiela fuolaheapmi sámegiela hálddašanguovllus
Sámelága giellamearrádusain leat sierra unnimusmeari njuolggadusat atnit sámegiela
hálddahusas, ja oktagaslaš báhppalaš bálvalusaid oktavuođas.
Mearrádusaid leat gáržžidan
báikkálaš ja guovllulaš dássái sámegiela hálddašanguovllus.
Dat bálvalusat mat geatnegahttet
Norgga girku báikkálaččat ja guovllus, bidjet čanastagaid daidda bargguide maid Norgga
girku fuolaha guovddášgirkolaš dásis, ovdamearkkadihte liturgiijaid ja sálbmagirjjiid
Sámegiela hálddašanguovllu maŋemus viiddidemiiguin fátmmasta láhka dál
sihke davvisámegiela, julevsámegiela ja lullisámegiela.
Čuovvovaš váldohástalusaid sáhttá čatnat sámelága giellanjuolggadusaid doahttaleapmái:
Dieđut lága ja daid geatnegasvuođaid birra mat dan čuvvot buot dásiin girkus.
(gč.
mielddus 1)
Lága doahttaleapmi, ja rutiinnat dasa.
Sámegielbargit geain lea gelbbolašvuohta.
Dárbbašlaš veahkkeneavvut sámegillii.
Mielddus 1, Sámegiella Norgga girkus: Áigeguovdilis giellamearrádusaid dulkon,
čilge dárkilit sámelága giellanjuolggadusaid mearkkašumi Norgga girku iešguđet dásiin ja
bargosurggiin.
Vuolábealde čájehit guđeládje sámeláhka váikkuha Norgga girku bargguide.
 Sámegiela hálddašanguovllus eaktudit searvegodderáđiid, oktasašráđiid ja girkolaš
bargiid, proavvásiid, bismmaid ja bismagodderáđiid guorahallat áigeguovdilis
giellanjuolggadusaid ja daid geavaheami, nugo daid leat čilgen mielddus 1:žis.
Oassi sámelágas
Báikkálaš dássi
Guovllu dássi
Guovddáš dássi
Láhkaásahusaid
jorgaleapmi.
Dieđáhusat ja
skovit.
Lágat ja láhkaásahusat
maidda oppa dahje oasis sámi
álbmogis lea erenoamáš
beroštupmi, galget
jorgaluvvot sámegillii.
Dieđáhusat almmolaš
orgánain mat galget olles
dahje osiide álbmogis
hálddašanguovllus, galget
leat sihke sámegillii ja
Skoviid maid galgá atnit
báikkálaš dahje guovllu
almmolaš orgánaide
hálddašanguovllus galget leat
sihke sámegillii ja dárogillii.
SR/OR fuolaha ahte
áigeguovdilis lágat
ja láhkaásahusat leat
jorgaluvvon
sámegillii.
SR/OR ja báhpaid
dieđáhusat olles
dahje osiide
álbmogis
hálddašanguovllus
SR/OR ja
báhppabálvalus
ráhkadit skoviid
almmolaš atnui.
BGR, bismma ja
proavvása
ovddasvástádus lea
fuolahit ahte
áigeguovdilis lágat ja
láhkaásahusat
jorgaluvvojit sámegillii.
proavvása dieđáhusat
olles/osiide álbmogis
BGR/bisma/proavás
fuolahit ahte skovit leat
olamuttus.
SGR kárte makkár lágat
ja láhkaásahusat
mearrádussii gusket, ja
ávžžuha daid jorgalit.
OHG
ruhtada jorgalemiid.
Sihke GR ja SGR
fuolahit iežaset
dieđáhusaid mat galget
sámi girkoeallimii
galget jorgaluvvot
SGR kárte girkolaš
skoviid maid galgá
jorgalit.
GR ruhtada
jorgalemiid.
Vuoigatvuohta oažžut
vástádusa sámegillii
Sus gii sámegillii váldá
oktavuođa báikkálaš
almmolaš orgánain mii lea
hálddašanguovllus, lea
vuoigatvuohta oažžut
vástádusa sámegillii.
Dát ii
dattetge gusto go
njálmmálaččat váldojuvvo
oktavuohta virgeolbmuin
guhte lea doaibmamin eará
sajis go orgána kantovrras.
Sus gii čálalaččat váldá
oktavuođa guovllu almmolaš
orgánain mii lea hálddašan-
guovllus, lea vuoigatvuohta
oažžut vástádusa čálalaččat
- Reive sámegillii
vástiduvvo
- Njálmmálaš
oktavuođa váldin
sámegillii
kantovrras,
- Láhčit
vejolašvuođa
geavahit sámegiela
SG čoahkkimiin ja
searvegodde-
čoahkkimiin.
- OR galgá
oainnusmahttit
dárbbu
guovttegielalaš-
ruđaide bušeahtta-
ságastallamiin
suohkaniin.
Reive/ čálalaš oktavuođa
váldin sámegillii
vástiduvvo sámegillii.
Reive/ čálalaš
sámegillii vástiduvvo
66 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ovttaskas olbmui
girkobálvalusa
Juohkehaččas lea
vuoigatvuohta sámegillii
oažžut oktagaslaš
girkobálvalusaid Norgga
girku searvegottiin
Fásta virgáduvvon
báhpat leat
geatnegahtton fállat
oktagaslaš girkolaš
bálvalusa sámegillii
jus muhtin dan
háliida sieluovddas-
morraša, gástta,
eahkedismállásiid ja
eahkedaččaid
guoská maid fásta
virgáduvvon
diakonaide sielu-
ovddasmorraša ja
Báhppabálvalusa
lága deavdimis
sihkkararastet sámi
girkodulkkat
doarvái
giellagelbbolaš-
vuođa.
BGR lea geatnegahtton:
- gáibidit
sámegielmáhtu/sámegiel
-oahpahusa
almmuhemiid
- bargat dan ovdii ahte
lea dohkálaš
sámegieloahpahus
báhpaide, ja ahte
girkodulkkat ožžot
oahpahusfálaldaga
- čuovvolit sámegielat
báhppabálvalusa ja
girkodulkabálvalusa
fágalaččat
- bidjat bušeahtaide ja
plánaide doaibmabijuid
mat doahttalit sámelága
giellanjuolggadusaid
- Bismma
geatnegasvuohta lea
doallat bajilgeahču
sámegielat
báhppabálvalusas ja
girkodulkabálvalusas.
- Lea OHG
ovddasvástus addit
ekonomalaš rámmaid
báhpaid sámegiel-
oahpahussii ja
girkodulkkaid
oahpahus-fálaldahkii.
GR čuovvola dan
ráđđálagaid OHG:in.
- Girkolaš bálvalusat
sámegillii eaktudit ahte
liturgiijat, sálmmat ja
biibbalteavsttat leat
sálbma- ja
liturgiijabargguid
ovddas-vástideaddji.
- OHG addá
juolludemiid sámi
biibbaljorgalan-bargui,
ja Biibbalsearvi
čuovvola barggu.
Vuoigatvuohta
oahppovirgelohpái
Sis guđet barget báikkálaš
dahje guovllu almmolaš
orgánas mii lea hálddašan-
oažžut bálkáhuvvon virgelobi
háhkan dihtii alcceseaset
sámegielmáhtu go orgána
dárbbaša dakkár máhtu.
vejolaš mearridit ahte
vuoigatvuohta geatnegahttá
bargi joatkit orgánas bargat
dihto áiggi maŋŋá oahpu.
OR lea bargoaddin
geatnegahttojuvvon
addit bargiide
bálkáhuvvon
virgelobi háhkat
alcceseaset
sámegielmáhtu go
orgána dárbbaša
dakkár máhtu.
OR sáhttá
geatnegahttit bargi
bargat orgánas dihto
áiggi maŋŋá oahpu.
BGR:s lea bargoaddin
geatnegahtton addit
bálkáhuvvon virgelobi
bargiide háhkan dihtii
orgána dárbbaša dakkár
BGR sáhttá geatnegahttit
bargi bargat orgánas
dihto áiggi maŋŋá
oahpu.
GR:s lea bargoaddin
GR sáhttá geatnegahttit
Sámegiela geavaheami mudden sisgirkolaččat
Norgga girku lea guhká vásihan ahte dihto rámmamearrádusat leat deaŧalaččat sámegiela
geavaheamis Norgga girkus go galgá dahkat sámegiela geavaheami lobálažžan girkoeallimis.
Sámegiela geavaheapmi ipmilbálvalusas sáhttá máŋgga guovllus ain boktit digaštallamiid, vel
sámegiela hálddašanguovllus ge.
Norgga girku ferte danne iešguđetlágan girkolaš
mearrádusaid bokte ásahit sámegiela geavaheapmái iežas plánejuvvon vuogi.
Ipmilbálvalusođastusas leat vuhtiiváldán dan.
Báikkálaš vuođđoortnegis, mii ásaha
geatnegahtti rámmaid ipmilbálvaluseallimis báikkálaččat, čujuhuvvo ahte "Sámegiela
hálddašanguovllu searvegottiin lea geatnegasvuohta fuolahit sámegiela iežaset
ipmilbálvalusain.
Dan galgá heivehit Báikkálaš vuođđoortnegii." (GČ 07/11
Ipmilbálvalusođastus - dábálaš mearrádusat, čuokkis C.3)
Dan lea dehálaš geahččat oktilasat ipmilbálvaluseallima jahkeplána mearrádusain, mii maid
galgá Báikkálaš vuođđoortnegii, ja mii earret eará oainnusmahttá man dávjá iešguđetlágan
vuogát váldoipmilbálvalusaid leat mearridan doallat (GČ 08/10) Ipmilbálvalusođastus -
dábálaš mearrádusat, čuokkis C4).
Sámegielat ipmilbálvalusat berrejit das leat mielde.
Namuhuvvon mearrádusat dahket báikkálaš searvegottiid ovddasvástideaddjin, ja addet bismii
vejolašvuođa gozihit ahte sámegiela fuolaheapmi duođaid lea lágalaččat searvegotti plánain.
Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismmat berreše dasalassin árvvoštallat
addit báhpaide oppalaš njuolggadusaid sámegiela geavaheapmái girkolaš doaimmaid
Mearriduvvon plánat oskkuoahpahussii, diakoniijai ja girkomusihkkii addet čanastagaid
sámegiela fuolaheapmái.
Norgga girku ođđa oskkuoahpahusplána, Ipmil addá - mii juogadit.
Norgga girku oskkuoahpahusplána, dadjá ahte sámi mánáin ja nuorain lea vuoigatvuohta
oažžut oahpahusa ja veahkkeneavvuid iežaset gillii, beroškeahttá gos riikkas sii orrot.
Searvegotti girkomusihkkabargguin lea giella hui guovddážis, juoga mii ovdanboahtá
liturgiijaid, sálbmalávluma, koarabargguid ja dakkáriid bokte.
Diakoniijabálvalus gullá
sámelága giellanjuolggadusaid § 3-6 vuollái sieluovddasmorraša ja eahkedaččaid oktavuođas
hálddašanguovllus (gč mielddus 1).
 Sámegiela fuolaheami bajábeale namuhuvvon surggiin eaktudit bidjat sámegiela
hálddašanguovllu báikkálaš plánaide, ja movttidahttit maid sámi guovlluid olggobealde
hálddašanguovllu dahkat dan seamma.
Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja
Nidaros bismmat berrejit mearridit makkár searvegottit galget dan guvlui gullat.
Ovddasvástádus ja resursadárbu iešguđet dásiin Norgga
girkus
Nugo Norgga girkus minddár ge, de eaktudit sámi girkoeallin barggut ovttasdoaibmama
báikkálaš-, guovllu- ja guovddášgirkolaš dásiid gaskkas ja ahte báikkálaš girkoeallin oažžu
doarjaga girku guovllu ja guovddáš vuogádagain.
Go báikkálaš hástalusain álgá, de sáhttá dan
čalmmustahttima joatkit ja fievrredit dan Norgga girku guovllu ja guovddášgirkolaš dási
rollaide.
Makkár ovddasvástádusat iešguđet orgánain berre leat, ja makkár ovttasdoaibmama
daid gaskkas sáhttá vuordit.
Báikkálašgirku
Čujuhit bajábeale čielggadeapmái guovddáš oasálastiid birra sámi girkoeallimis báikkálaš
dásis (čuokkis 3.5) ja dan ovddasvástádusa mii báikkálašgirkui gullá sámi girkoeallima
suorggis (čuokkis 5.1-5.3).
Dan vuođul ovddidit doaibmaplána 2012-2016 rámmas čuovvovaš
resursadárbbu báikkálašgirkolaš dásis:
Sámi giellamieldebargi-/girkodulkavirggit maid leat vuolábealde evttohan, leat
dárbbašlaččat jus báikkálašgirku galgá nagodit deavdit iežas geatnegasvuođaid sámelága
giellanjuolggadusaid ektui.
Lea erenoamáš dehálaš oažžut giellabargivirggiid julevsámegillii
ja lullisámegillii, danne go dakkár giellavirggit eai leat dál Norgga girkus guđege dásis.
Sámi báhppavirgi Osloi/Lulli-Norgii lea dárbu maid máŋga jagi leat čujuhan Oslo
bismagoddái.
Sámiid logu ektui oaivegávpogis, ja Lulli-Norggas minddár, lea dat dakkár
doaibmabidju maid ferte vuoruhit.
Lagamus jagiid bargu lea vuoruhit ásahit ođđa diakonavirggiid Norgga girkui oppalaččat.
oktavuođas lea lunddolaš ahte sámi girkoeallin oažžu ođđa virggiid.
Saemien Åålmege - Sámi searvegoddi lullisámi guovllus (SÅ) lea geahččalanortnet mii bistá
Dan geahččalanortnega bokte vurdet oažžut vásihusaid mat sáhttet leat
mávssolaččat sámi girkoeallimii miehtá riikka.
Lea dehálaš čuovvut mielde SÅ ovdáneami,
maiddái maŋŋil geahččalanáiggi.
Dieđihuvvo ahte departementa lea juolludan nu unnán ruđa
ahte dat ii báljo govčča doaibmagoluid.
Resursadárbu
 Ásahit 1 ođđa julevsámi girkodulka/girkolaš giellamieldebargi virggi (100%).
Virggis ferte várra doaimmahit sihke árbevirolaš girkodulkabargguid ja eará
giellaovdánahttinbargguid mat gullet julevsámi girkoeallimii.
Virgi vuođđuduvvo
Divttasvutnii, muhto dat galgá maid gokčat bálvalusaid Lulli-Hålogalándda bismagottis ja
guovddášgirkolaš lađđasis.
 Ásahit 1ođđa lullisámi girkodulka/girkolaš giellamieldebargi virggi (100%).
Virggis
ferte várra doaimmahit sihke árbevirolaš girkodulkabargguid ja eará
giellaovdánahttinbargguid mat gullet lullisámi girkoeallimii.
Virgi vuođđuduvvo sámi
searvegoddái lullisámi guovllus, muhto dat galgá maid gokčat bálvalusaid Snoasa
searvegottis (ja vejolaš eará searvegottiin mat gullet lullisámegiela hálddašanguvlui),
Nidaros bismagottis ja guovddášgirkolaš lađđasis.
 Ásahit 1 ođđa davvisámi girkodulkavirggi (25%) Porsáŋgui.
Lea stuora váili go
Porsáŋggus ii sáhte girkolaš bálvalusaid doaimmahit sámegillii danne go ii leat
girkodulkavirgi.
Davvi-Hålogalándda bismagodderáđđi lea ovdal čujuhan departementii
ahte lea dárbu ásahit dakkár virggi, muhto dakkár virgi ii leat ásahuvvon.
 Ásahit 1 ođđa davvisámi girkodulkavirggi (25%) Loabágii.
Loabát suohkan lahttuduvvui
sámegiela hálddašanguvlui golggotmánu 1. beaivvi rájes 2009.
 Ásahit 1ođđa báhppavirggi (100%) fuolahit sámi girkoeallima Lulli-Norggas mas lea
sierra ovddasvástádus Oslos.
Virggi sáhttá maid jurddašit ásahit diakonavirgin.
virggi lea vejolaš ovttastuhttit girkolaš bargguiguin maid leat ásahan Bergenis, ja
vejolaččat maid fuolahit dárbbuid eará stuora gávpogiin, ovdamearkkadihte Fredrikstadas
ja Stavangeris.
Lassin daid oskkuoahpahusbargguide, de lea lunddolaš ahte virggis lea
diakonála oassi.
Jus lea váttis rekrutteret dan virgái, de sáhttá nubbin vejolašvuohtan
jurddašit dan diakonavirgin.
 Ásahit 1 ođđa 100% diakonavirggi julevsámi guvlui, mas Divttasvuotna ja Hápmir leat
váldobargoguovlun.
Diakonavirggi olis sáhttá maid áimmahuššat dihto bargguid
Bådåddjå-guovllus.
 Ásahit 1 ođđa 100% diakonavirggi Sis-Finnmárkku proavássuohkanii
(Porsáŋgu/Guovdageaidnu)
 Nannet Saemien Åålmegeraerie - Sámi searvegodderáđi doaimma lullisámi guovllus
(SÅR) dan bokte ahte viiddidit beaivválaš jođiheaddjevirggi 50 proseanttas 100 prosentii.
Proavvásiid ovddasvástádus
Proaváslađđasii eai árvaluvvo sierra resursadárbbut, muhto vuolábealde leat dihto
vuordámušat proavvásiidda sámi girkoeallima fuolaheamis.
Proavás lea formálalaččat oassi guovllu orgánain.
Proavás veahkeha bismma su bajilgeahčus
ja doaimmaha jođiheaddje- ja bargoaddidoaimmaid báhpaid ektui (ja vejolaš girkodulkkaid).
Proavvásiin dan 5 proavássuohkaniin maidda sámelága giellanjuolggadusat dál gusket, leat
dihto geatnegasvuođat sámelága giellanjuolggadusaid ektui.
Dan vuođul árvalit čuovvovačča:
Proavvásat proavássuohkaniin main leat okta dahje eanet searvegottit sámegiela
hálddašanguovllus:
 berrejit 1 jagi maŋŋil álgima ožžon unnimusmeari oahpahusa lohkat liturgalaš teavsttaid
sámegillii, (omd.
"Áhči ja Bártni ja Bassi Vuoiŋŋa nammii", Áhčče min-rohkosa,
eahkedismálissániid, buressivdnádusa).
Berre maid addit álgooahpu báikkálaš girkolaš
árbevieruin.
 galget diehtit sámelága giellanjuolggadusaid sisdoalu, ja daid geatnegasvuođaid mat gullet
báikkálašgirku ja guovllugirkolaš orgánaide.
 berrejit atnit beroštusa hálddašanguovllu sámegielat girkolaš bálvalusain,
 berrejit atnit proavásčoahkkimiid arenan ságastallat sámiideguoskivaš gažaldagaid birra
proavássuohkanis.
 lea ovttas sin iešguđetge bismmain, ovddasvástádus ásahit sierra arenaid /
deaivvadanbáikkiid gos báhpat ja searvegodderáđit sáhttet searvegoddeeallima sámegiela
ja kultuvrra fuolaheami birra ságastit.
Bismmaid ovddasvástádus
Bismmaide eai árvaluvvo sierra resursadárbbut, muhto bismmaide leat dihto vuordámušat
sámi girkoeallima fuolaheamis.
Bismmat Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagodderáđiin lea liige
ovddasvástádus bearráigeahččat sámi girkoeallima iežaset bismagottiin (gč 5.4.4) ja sii
berrejit:
70 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 1 jagi maŋŋil álgima ožžon unnimusmeari oahpahusa lohkat liturgalaš teavsttaid dan
sámegillii mas sis lea sierra ovddasvástádus, (omd.
"Áhči ja Bártni ja Bassi Vuoiŋŋa
nammii", Áhčče min-rohkosa, eahkedismálissániid, buressivdnádusa).
Berre maid addit
álgooahpu báikkálaš girkolaš árbevieruin.
Girkočoahkkin lea bivdán iešguđege dan golbma davimus bismagotti váldit oppalaš
ovddasvástádusa girkolaš bálvalusain iešguđege almmolaš sámegillii Norggas.
Dat juohku
ovddasvástádusas lea heivvolaš, muhto seammás hástaleaddji dannego sámi giellarájit eai
čuovo bismagodderájiid.
Dákko dárbbaša nannet bearráigeahču ja ovddasvástádusa Davvi-
Hålogalándda bismma, Lulli-Hålogalándda bismma ja Nidarosa bismma gaskkas.
Dan berre
dahkat ráđđálagaid iešguđetge bismagodderáđiiguin.
 Evttohus lea ahte Nidarosa, Lull-Hålogalándda ja Davvi-Hålogalándda bismmat dollet
jahkásaččat ságastallan- ja ovttastuhttinčoahkkimiid sámegiel girkolaš bálvalusaid birra.
 Girkolaš bálvalusat sámiide gullet maid bismmaide Hamaris, Oslos ja Bjørgvinas, ja
danne berre maid bismačoahkkin váldit ovddasvástádusa doallat dihto meari
ságastallamiid ja ovttastuhttima dán suorggis.
 Berre maid árvvoštallat ásahit oktasaš sámebáhppačoahkkima jahkásaččat Nidarosa,
Lulli-Hålogalándda ja Davvi-Hålogalándda bismmaide.
 Davvi-Hålogalándda bisma berre doallat jahkásaš girkodulkačoahkkima vai sáhttá
fuolahit sámi girkodulkkaid bearráigeahču ja fágalaš čuovvoleami.
 Namuhuvvon sámebáhppačoahkkima galgá árvvoštallat doallat sámi girkoeallima
našovnnalaš fágakonferánssa rámma siskkobealde mii fátmmasta báikkálaš girkolaš
bálkábargiid ja eaktodáhtolaš bargiid.
Sámi girkoráđđi ja bismagodderáđit berrejit
ovttastuhttit dakkár lágideami.
Bismagodderáđđi - ovddasvástádus ja resursadárbbut
Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagodderáđiin leat sierra
geatnegasvuođat sámi girkoeallima ektui, sihke girkočoahkkinmearrádusaid ja sámelága
Dat bidjet maid čanastagaid daidda bálvalusaide maid
bismagodderáđđi galgá bismagoddekantuvrra bargiid bokte addit fága- ja serviceorgánan
erenoamážit báhppabálvalussii ja searvegottiide oppalaččat.
Dat eaktuda olbmuid
bismagodderáđis geain lea gelbbolašvuohta ja nákca dan fuolahit.
Dat lea ovdamearkkadihte
bagadallan sámi liturgiijaid ja sálbmagirjjiid birra, dieđuid addin sámi girkoeallima birra
bismagottis, sámegieloahpahus, áigeguovdilis lágat, departementta čanastagat ja girkolaš
mearrádusat dan suorggis, bargu sámi lávdegottiiguin ja fágačoahkkimat, sámiideguoskivaš
oskkuoahpahusdoaibmabijut, gelbbolašvuođa lasiheami doaibmabijut, jnv.
Lassin golbma davimus bismagodderáđiide, de lea maid lunddolaš ahte Hamara bismagoddi,
ráđđálagaid Nidarosain, atnet beroštusa lullisámi álbmogis iežaset bismagottis.
Olu sámit
orrot maid stuora gávpogiin, nugo Oslos ja Bergenis.
Lea lunddolaš ahte Oslo
bismagodderáđđi váldá sierra ovddasvástádusa sámi girkoeallimis.
Sámiideguoskivaš bargguid dárbbašlaš oktiiheiveheami ferte fuolahit dan bokte ahte ásaha
fásta ságastallančoahkkimiid golbma davimus bismagodderáđiid gaskkas, ja
bismagodderáđiid ja Sámi girkoráđi čállingottiid gaskkas.
Bargguid ja ovddasvástádusaid maid Norgga girku bismagoddelađas minddár fuolaha, sáhttet
duvdásit guovddášgirkolaš lađđasii go lea sáhka sámi girkoeallima birra.
Sámi girkoráđđi ii
leat dan sturrodahkii huksejuvvon, ja dakkár ovddasvástádusa duvdáseapmi ii leat sámi
girkoeallimii ge ávkkálaš.
Dan lea dehálaš doalahit dál go bismagodderáđit ožžot dađistaga
eanet bargguid oskkuoahpahusa, ipmilbálvalusođastusa, movt nákcet leat girku (kunsten å
være kirke) bokte jnv.
Norgga girku sámi girkoeallin - álgoevttohus doaibmaprográmmii, mii lei Girkočoahkkima
meannudeami vuolggasadji jagis 1990, evttohii ásahit sierra sámi stiftakapellánavirggiid buot
golbma davimus bismagottiide vai "sihkkarastet ahte juohke bismagottis lea gelbbolašvuohta
ja nákca fuolahit sámi girkoeallima".
Dan eai leat čuovvolan.
Davvi-Hålogalándda bismagottis lea sámi stiftakapellána fuolahan dan, daid áiggiid go das lea
leamaš olmmoš virggis.
Dat lea almmatge muhtin muddui čuohcán dan sámi báhppabálvalusa
searvválaš bargui man váras virggi leat ásahan.
Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagottiin
lea okta kantuvrra ráđđeaddiin čuovvolan dan oassin iežas virggis, muhto dan resurssas leat
mearit.
Lulli-Hålogalándda bismagodderáđđi lea čujuhan ahte sis lea sámi girkoeallinsuorggis
dárbu sierra ráđđeaddiresursii bismagodderáđis.
 Golbma davimus bismagoddekantuvrra dárbbašit ráđđeaddiresurssaid mat hálddašit
gelbbolašvuođa sámi girkoeallimis iežaset bismagottis.
Báikkálaš ja guovddášgirkolaš vuođđuduvvon virggiid vuoruhit dán plánas ovdalii
ráđđeaddivirggiid bismagodderáđiide.
Evttohuvvon giellamieldebargivirggit lullisámi ja
julevsámi guovlluin berrejit doaimmahit dihto bálvalusaid Nidarosas ja Lulli-Hålogalándda
bismagodderáđiin.
Sámi girkoráđđi - ovddasvástádus ja resursadárbbut
Girkočoahkkimis lea norgga lága mielde (girkoláhka) ovddasvástádus "suodjalit ja ovddidit
sámi girkoeallima".
Dasa lea Girkočoahkkin ásahan sierra orgána.
Sámi girkoráđđi fuolaha
Girkočoahkkima ovddas bargguid mat gusket sámi girkoeallimii.
Vaikko Sámi girkoráđis
leage das sierra ovddasvástádus, de lea Girkoráđis ja Girkuidgaskasaš ráđis maid iežaset
surggiid siskkobealde mieldeovddasvástádus fuolahit dárbbuid ja áššiid mat gusket sámi
Sámi girkoráđi njuolggadusaid mielde lea Sámi girkoráđi váldobargu ovddidit, suodjalit ja
ovttastahttit sámi girkoeallima Norgga girkus, ja maiddái váikkuhit dasa ahte sámi girkoeallin
fuolahuvvo dárbbašlaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus.
Njuolggadusat dadjet
viidáseappot ahte Sámi girkoráđđi galgá atnit beroštusa buot áigeguovdilis fáttáin sámi
kultuvrras, historjjás ja servodateallimis, fuolahit oktavuođaid girkuiguin Ruoŧas, Suomas ja
Ruoššas gos leat sámi searvegottit, ja fuolahit Norgga girku bargguid álgoálbmotgažaldag-
aiguin ráđđálaga Girkuidgaskasaš ráđiin.
Sámi girkoráđis lea nappo hui viiddis mandáhtta.
Lassin oppalaš girkofágalaš gelbbolašvuhtii
ja buori dieđus Norgga girku organisašuvnna, doaimma ja čađáigge mannolagaid birra, de lea
orgánas njuolggadusaid mielde dárbu oažžut gelbbolašvuođa mii guoská sámi girko- ja
servodateallimii, sámi kultuvrii, árbevieruide ja historjái, gelbbolašvuohta golmma
sámegielas, gelbbolašvuohta liturgiijabargguin ja sálmmain, ja ovdánahttit oskkuoahpahussii
veahkkeneavvuid buot golmma gillii, diehtu sámi girkoeallima birra Davviriikkain ja
72 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ruoššas, diehtu álgoálbmogiid vuoigatvuođaid ja girkolaš álgoálbmotbargguid birra, ja dárbu
máhttit engelasgiela dan oktavuođas.
Unna čállingottážii lea gáibideaddji fuolahit nu máŋga
gelbbolašvuođa- ja doaibmasurggiid.
Sámi girkoráđi čállingottis leat dál 4 virggi: váldočálli (100%), čálli (100%),
oskkuoahpahusráđđeaddi (100%) ja davvisámi giellakonsuleanta (80%).
Dat lea ilá unnán
ráđi mandáhta ja daid vuordámušaid ektui mat ráđđái leat.
Earret sámi oskkuoahpahusa, mii lea ožžon buriid bušeahttarámmaid oskkuoahpahusođastusa
rámma olis, de lea Sámi girkoráđis dál gáržžes doaibmabušeahtta.
Jagis 2010 dahke Sámi
girkoráđi doaibmaruđat sullii 10% oppalaš bušeahttarámmas (su kr 205.000,-) ja dain manná
75% (kr 165.000,-) ossodaga mátkegoluide.
Sámi girkoráđđi doaibma dárbbaša julevsámi ja lullisámi giellagelbbolašvuođa jus galgá
fuolahit daid bargguid mat ráđđái gullet.
Go galgá leat vejolaš ásahit olles virggiid main lea
lagasvuohta julevsámi ja lullisámi giellabirrasiidda, de evttohit daid čatnat daid virggiid ektui
maid báikkálašgirku dásis ásahit (gč čuoggá 5.4.1).
Resursadárbu:
 1 100% nuoraid ráđđeaddi (gč.
čuoggá 5.8)
 1 100% diakoniija/kultuvra/álgoálbmot ráđđeaddi (gč.
 Lassi doaibmabušeahtta
Sámi girkoráđi fárreheapmi
Sámi girkoráđi evttohusa vuođul mearridii Girkoráđđi jagis 2008 fárrehit Sámi girkoráđi
čállingotti Romsii jagis 2010.
Sámi girkoráđi vuođuštus lei ahte háliidit stuorát geográfalaš
lagasvuođa relevánta gelbbolašvuođabirrasiidda sámi girkoeallima dáfus ja lagasvuođa sámi
ássanguovlluide oppalaččat.
Girkoráđđi lea departemeanttas ohcan ruđaid fárremii, muhto
dasa eai várren ruđaid stáhtabušeahtas jagis 2010 eaige jagis 2011.
Jagi 2011 stáhtabušeahtas
čállá departemeanta ahte Sámi girkoráđi fárrema ferte árvvoštallat Girkočoahkkima Sámi
girkoeallima strategalaš plána meannudeami oktavuođas jagis 2011.
Sámi girkoráđđi mieđiha ahte čállingoddái lea dehálaš leat fárus guovddášgirkolaš
mannolagain, muhto dan sáhttá almmatge fuolahit vaikko kanturbáiki leage Romssas.
Rekrutteren ja sámigirkolaš gelbbolašvuođahuksen leat sámi girkoeallima váldohástalusat, ja
Romssas leat stuorámus sámiide guoskivaš oahppofálaldagat ja studeantabiras Norggas.
Lassin Girkolaš oahpahusguovddážii Davvin (GOD), de leat čuovvovaš áššáiguoskivaš
gelbbolašvuođabirrasat Romssa Universitehtas: Institutt for historie og religionsvitenskap
(fállá ollislaš teologalaš oahpu), Sámi dutkamiid guovddáš, sámegieloahpahus ja master
álgoálbmotoahpuin.
Girkoráđđi ja Sámi girkoráđđi leat juo vehá ráhkkanan hálddahuslaččat ja bargiid dáfus.
bargan oččodit kanturlanjaid Romssas seamma sajis go GOD:as.
GOD addá geavatlaš
girkolaš oahpu báhpaide, katekehtaide, diakonaide ja girkomusihkkáriidda, ja dan ásaheami
vuođuštus lei fuolahit davvinorgga ja sámi geahččanguovlluid.
Sihke GOD ja Sámi girkoráđđi
oaivvildit ahte goappešat ásahusaide lea buorrin oažžut kanturlanjaid seamma sadjái.
 Sámi girkoráđi čállingotti fárreheapmi, dan ásaheapmi ja doaibman Romssas dárbbaša
ruđa.
Sámi biibbaljorgaleapmi
Vuođđoeaktu davvisámi, julevsámi ja lullisámi gielaid fuolaheamis ipmilbálvaluseallimis ja
girkolaš bálvalusain lea ahte gávdnojit biibbalteavsttat daid gielaide.
Biibbaljorgaleapmi
Norggas lea Norgga Biibbalsearvvi ovddasvástádus ja departemeanta ruhtada eanas oasi dan
barggus.
Sámi biibbaljorgaleapmi gáibida ovttasbarggu rájiid rastá.
Norgga Biibbalsearvvis
lea dál ovddasvástádus oktiiordnet davvisámi ja lullisámi biibbaljorgaelami, ja Ruoŧa
biibbalsearvi lea oktiiheivehan julevsámi biibbaljorgaleami.
Girkočoahkkin ávžžuhii jagis 2006 intensiveret biibbaljorgalanbarggu vai olles Biibbal
jorgaluvvo buot golmma sámi gielaide (GČ 7/06).
Norgga girku ođđa teakstagirjji
mearrideami oktavuođas lea Girkočoahkkin sádden Sámi girkoráđđái ávžžuhusa ja bivdán
vuoruhit jorgalit teakstagirjji teavsttaid buot golmma sámi gielaide (GČ 7/10, čuokkis 9).
Davvisámegiella:
Biibbal olggosaddojuvvui davvisámegillii jagis 1895 dan áigásaš Hætta/Friis-čállinvugiin.
Ođđa davvisámegiel čállinvuohki bođii jagis 1978 ja 1987 rájes lea okta joavku bargan
jorgalit Biibbala davvisámegillii.
Ođđa testamenta olggosaddojuvvui ođđa čállinvugiin jagis
1998, ja dál leat Boares testamentta divodemiin/jorgalemiin bargamin.
Ođđa testamentta ja
divoduvvon/jorgaluvvon boarestestamenttalaš girjjiid leat bidjan Biibbalsearvvi
neahttasiidduide; www.bibel.no.
Norgga Biibbalsearvi jođiha ja oktiiheiveha barggu, mii lea
ovttasbargu biibbalservviiguin Suomas ja Ruoŧas.
Mihttu lea leamaš gárvvistit Boares testamentta jagis 2015.
Biibbalsearvi lea almmatge dadjan
ahte dan veadjá fertet veahá rievdadit.
Davvisámi biibbaljorgalanprošeavtta hástalus lea earret
eará dat ahte iešguđetge eanetlogugielat leat (sin iešguđetge biibbaljorgalemiiguin) báidnán
davvisámegiela Suomas ja Norggas/Ruoŧas, ja go ii leat oktasaš standárda das mii lea buorre
čálalaš davvisámi syntáksa.
Biibbaljorgalanprošeakta lea áidna stuorát geahččaleapmi gávdnat
dohkálaš davvisámegiel čállinvuogi maid lea álki ipmirdit davvisámegielagiidda buot 3
riikkas.
Julevsámegiella:
Ođđa testamenta julevsámegillii olggosaddojuvvui jagis 2000.
Prošeavtta jođihii Ruoŧa
biibbalsearvi ovttas Norgga Biibbalservviin ja das ledje mielde norgga- ja ruoŧabeale
resursaolbmot julevsámi guovllus.
Muhtin oassi Boares testamentta teavsttain leat
jorgaluvvon ja prentejuvvon sálbmagirjái Julevsámi sálmmagirjje maid olggosadde jagis
Jagi 2009 loahpageahčen eai lean makkárge konkrehta plánat jorgalit Boares
testamentta julevsámegillii, muhto Ruoŧa biibbalsearvi geažuhii dalle ahte livččii
miellagiddevaš diehtit man stuora beroštupmi julevsámi giellaguovllus lea álggahit jorgalit
(osiid) Boares testamenttas julevsámegillii.
Sámi girkoeallima strategalaš plána oktavuođas
leat máŋga gulaskuddanásahusa julevsámiguovllus deattuhan ahte lea dehálaš álgit Boares
testamentta jorgalit julevsámegillii.
Biibbalsearvi lea reivves 11.11.2010 bivdán Ruoŧa
biibbalsearvvi ovddidit ášši, ja jorgalit álggos vuos buot girkojagi Boares testamentta
teavsttaid mat adnojit ipmilbálvalusas, sihke dáru ođđaseamos teakstaráidduid ja
teakstaráidduid ruoŧas.
Lullisámegiella:
74 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Markusevangelium olggosaddjuvvui lullisámegillii jagis 1993.
Ja jagis 2003 álggahedje ođđa
prošeavtta man mihttu lei jorgalit teavsttaid skuvlla ja girku atnui.
Dat lea ovttasbargu Norgga
Biibbalsearvvi, Ruoŧa biibbalsearvvi, Nidarosa bismma ja Ruoŧa girku gaskkas.
Prošeavttas ii
leat fásta bargi.
Dain biibbalosiin lea stuora mearkkašupmi gáhttet lullisámegiela maid easka
dál leat normaliseren ja váldán atnui čállingiellan.
Lullisámi biibbaljorgalanbarggut leat
nappo vuođđobarggut lullisámegiela gielladikšumis.
Jorgaluvvon lullisámi biibbaloasit leat
neahttabáikkis www.bibel.no.
Biibbalsearvvi dieđuid mielde galget Norgga girku ođđa teakstaráiddut ja skuvlla dárbbut
ráddjet loahpalaš teakstačoakkaldaga.
Dál lea lunddolaš bidjat Norgga girku ođđa teakstagirjji
teavsttaid vuođđun (GČ 7/10).
Lullisámi biibbaljorgalanprošeavttas leat dieđihan dárbbu nannet lullisámi
biibbaljorgalanbargguid lassi resurssaiguin.
Biibbalsearvi lea dan dieđihan departementii,
muhto vástádus lei ahte sii eai lasit ruhtadoarjaga ja ahte dan ruhtadeami ferte gokčat sámi
biibbaljorgalanbargguid oppalaš rámmadoarjagiin.
Dat mearkkaša ahte lullisámi prošeavtta
nannemii fertejit váldit ruđaid davvisámi biibbaljorgalanprošeavttas.
Dat ii leat Biibbalsearvvi
mielas heivvolaš.
Eaktu berre leat ahte ođđa sámi biibbaljorgalanprošeavttaid mielde čuvvot
ođđa ruđat, eaige váldojuvvot dain prošeavttain mat leat doaimmas.
Evttohit čuovvovaš doaibmabijuid sámi biibbaljorgaleapmái (davvisámi, julevsámi ja
lullisámi gielaide):
 Ávžžuhit Norgga biibbalsearvvi doalahit progrešuvnna Boares testamentta
jorgaleamis/Biibbala gárvvisteamis davvisámegillii.
 Ávžžuhit Norgga biibbalsearvvi nannet resurssaid lullisámi biibbaljorgalanbargguide vai
lea vejolaš jorgalit buot Norgga girku ođđa teakstagirjji girkojagi teavsttaid.
 Ávžžuhit Ruoŧa biibbalsearvvi álggahit barggu jorgalit Boares testamentta julevsámegillii
ovttas Norgga biibbalserviin.
Álgovuorus berrejit jorgalit buot girkojagi teavsttaid norgga
ja ruoŧa teakstaráidduin.
Ávžžuhit maid ahte Ruoŧa biibbalsearvvi bidjá julevsámi
biibbalteavsttaid nehttii.
 Ávžžuhit departementta nannet sámi biibbaljorgaleami dárbbašlaš resurssaiguin.
 Bivdit Norgga girku girkolaš mieldebargiid veahkkin váldit biibbalteavsttaid atnui
skuvllas ja girkus.
Sálbma- ja liturgiijabargu (ipmilbálvalusođastus)
Sálmmat
Davvi- ja julevsámi guovlluin lea guhkes árbevierru lávlut sálmmaid ruovttuin ja
čoakkalmasain, davvisámi guovlluin maid girkus.
Maŋemus jagiid leat jorgalan ja muhtin
muddui ráhkadan ođđa sálmmaid lullisámegillii, ja daid geavahit jeavddalaččat lullisámi
girko- ja ipmilbálvaluseallimis.
Sámi girkoráđđi lea ožžon guovddášgirkolaš ovddasvástádusa
bargat sámegiel sálmmaiguin.
Davvisámegielat searvegottiin lea guhkes árbevierru lávlut sálmmaid sámegillii girkus- ja
čoakkalmasain.
Leat muhtin vuoiŋŋalaš sálbmagirjjit maid geavahit čoakkalmasaid
Dat gávdnojit dušše boares čállinvugiin.
Girjjit maid maŋemus buolvvat leat
eanemusat atnán leat Sálbmagirji (1928) ja Gir'kosál'bmagir'ji (1957).
Sálbmagirji (360
sálmma) olggosaddojuvvui ođđasit jagis 1996 dálá čállinvugiin, ja lassisálbmagirji
Sálbmagirji II (441 sálmma) maid Sámi girkoráđđi olggosattii jagis 2005.
Korálagirji
sálbmagirjjiide Sálbmagirji ja Sálmgirji II:i váilu, ja Davvi-Hålogalándda bismagodderáđđi
lea reivves 03.06.2010 dan ohcalan.
Lassisálbmagirjjis Salmer 1997 leat 8 sálmma
 Lea dárbu ráhkadit korálagirjji sálbmagirjjiide Sálbmagirji ja Sálbmagirji II.
Julevsámi sálbmagirji Julevsáme sálmmagirjje (232 sálmma) bođii olggos jagis 2005.
bođii sálbmagirjji sadjái mii almmuhuvvui jagis 1895 (ruoŧa bealde).
Bargu ođđa
sálbmagirjjiin jođihuvvui Ruoŧas ja das ledje mielde resursaolbmot julevsámi guovllus sihke
norgga ja ruoŧa bealde.
Sálbmagirjjis leat fuolahan sihke ruoŧa- ja norggabeale julevsámi
guovllu sálbmaárbevieruid.
Lassisálbmagirjjis Salmer 1997 lea 7 sálmma julevsámegillii.
 Sávaldat: Čohkket čállojuvvon vuoiŋŋalaš lávlla- ja sálbmateavsttaid, ja jorgalit ja čállit
ođđa teavsttaid, erenoamážit mánáide ja nuoraide.
Lullisámegillii leat jorgalan muhtin oasi sálmmaid.
Salmer 1997 girjjis leat 7 sálmma
Lullisámi sálmmaid eai leat olggosaddán sierra girjjis.
Jagis 2008 álggahii
Sámi girkoráđđi ja Lullisámi girkoeallin lávdegoddi (ÅGM) lullisámi sálbmabarggu.
barggu bokte leat olu ođđa sálmmaid ráhkadan lullisámegillii, ja Ung Kirkesang olggosattii
gihppaga jagis 2010 mas ledje 4 ođđa sálmma lullisámegillii Jupmele mov ryöjnesjæjja lea
gihppagis.
 Joatkit barggu ráhkadit ođđa sálmmaid lullisámegillii.
Oktasaš sámi sálbmagirjjit/-gihppagat:
Sámi girkobeivviid oktavuođas, gos olu sámegielat leat anus, leat ráhkadan sálbmagihppagiid
main guovddáš sálmmat leat jorgaluvvon eanas sámegielaide.
Sámi girkobeivviide jagis 2004
prentejuvvui sálbmagihpa mas ledje sálmmat davvisámegillii, julevsámegillii ja
Gihppagis maid geavahedje jagis 2009:s ledje dasalassin sálmmat
anársámegillii ja nuortalašsámegillii.
 Sámi girkobeivviide jagis 2013 lea dárbu ráhkadit ođđa gihppaga mas leat sálmmat
sámegielaide.
Ipmilbálvalusođastus:
Ipmilbálvalusođastusa rámmas leat guhká bargan olggosaddit Norgga girkui ođđa sálbmagirjji
guovtti gáhppálagas.
Daidda galge váldit oktiibuot 60 sámi sálmma; 20 sálmma guđege
golmma sámi čállingielaide.
Jurdda lei gokčat dárbbu sámi sálmmaide gásttain, vihahemiin,
hávdádemiin ja eaŋkilipmilbálvalusain miehtá riikka.
Girkoráđđi lea dál mearridan ráhkadit 1
gáhppalat ođđa sálbmagirjji Norgga girkui, mas eai leat nu olu sálmmat go álgoárvalusas
ledje.
Leat dattege doalahan dan prinsihpa ahte das galget sálmmat buot golmma
76 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Fuolahit ahte bajábealde namuhuvvon áigumušat sámi sálmmaiguin boahttevaš Norgga
girku sálbmagirjjis čuovvoluvvojit.
Liturgiijat
Dalle go Sámi girkoráđđi jagis 1993 válddii badjelasas liturgiijabargguid sámegillii, de lei
Norgga girkus oalle unnán vásihus jođihit sámi liturgiijamannolagaid.
Dan suorggis bohte
dađistaga iešguđetlágan hástalusat.
Vuosttažettiin dagai "liturgiijabággu" 1977-liturgiijaid
sisafievrredeamis hástaleaddji dili liturgiijaid ođasmahttima ektui olu searvegottiin
davvisámis.
Nubbin leat fágalaš resurssat sámegillii leamaš unnán dannego giela
ođđasisealáskahttin lea dáhpáhuvvan bálddalaga eará servodatsurggiiguin.
Liturgalaš
fágačehpiid gaskkas lea hui moaddásis leamaš sámegiella eatnigiellan.
Lea dahkkojuvvon
dehálaš bargu ovdánahttit sierra sámi nuohttamateriála, muhto maiddái das leat leamaš unnán
fágaolbmot.
Dađistaga go sámi liturgiijabarggut leat viidánan ja fátmmastit 3 sámegiela,
šaddá Sámi girkoráđi unnán hálddahuslaš nákcii vel unnit dilli jođihit prošeavttaid
ovddosguvlui.
Gelbbolašvuohta organiseret sámi liturgiijabargguid lea dattege arvat lassánan,
ja dál diehtit eanet váddáset beliid birra dákkár mannolagain.
Leat maid ožžon mihá buoret
gova das makkár resurssaid sámi liturgiijabargu duohtavuođas gáibida.
 Sámi girkoráđi čállingotti nannema (gč.
čuoggá 5.4.5) ferte earret eará geahččat dan
resursadárbbu ektui mii lea liturgiijabargguid čuovvoleamis lullisámegillii, julevsámegillii
ja davvisámegillii.
Norgga girku 1920 liturgiijat leat jorgaluvvon davvisámegillii, ja muhtin davvisámegielat
searvegottit atnet daid ollásit dahje muhtin osiid das.
Sámi girkoráđđi ásahii Davvisámi
liturgiijalávdegotti jagis 1994 jorgalit Norgga girku 1977-liturgiijaid.
Davvisámegillii lea
1977 allameassoliturgiija, Allameassu 1999, ožžon ođđa nuohta ja adnojuvvo muhtin
searvegottiin.
Sámi girkoráđđi dohkkehii jorgaleamiid jagis 2007 ja Girkoráđđi fas jagis 2008.
Guovvamánus 2011 olggosaddojuvvui davvisámi liturgiijagirji mas ledje 18 liturgiija
Dain leat 14 liturgiija jorgalan 1977-liturgiijain, 3 leat vihahan- ja
hávdádanliturgiijat (2003 ja 2002), ja 2 leat ođđaráhkaduvvon (ruovttugásta ja ruovttu
buressivdnideapmi).
Liturgiijagirji ovddasta sakka ođasmahttima musihkalaččat go das leat 25
ođđa musihkalaš lađđasa main sámi nuohttadovddu leat deattuhan.
Liturgiijat leat neahtas::
http://www.kirken.no/?event=doLink&famID=127404
 Ođđa davvisámi liturgiijagirjái ferte ráhkadit organistagihppaga.
Dál lea jođus bargu gárvvistit ja dohkkehit julevsámi liturgiijaid Norgga girku atnui.
girkoráđđi álggahii jagis 2008, ovttas Lulli-Hålogalándda bismmain, barggu dohkkehit 9
Norgga girku 1977-liturgiijain mat ledje julevsámegillii jorgaluvvon.
Liturgiijat leat leamaš
gulaskuddamis 2009 čavčča.
Liturgiijaid loahpalaš dohkkeheapmi dahkkojuvvo vuordimis
giđđat 2011.
Geahča: http://www.kirken.no/?event=doLink&famID=94232
 Bargu dohkkehit ja olggosaddit julevsámi liturgiijaid gárvvistuvvo jagis 2011.
Lullisámegillii leat jorgaluvvon 4 Norgga girku liturgiijain: allameassoliturgiija (1977)
(dohkkehuvvon atnit Nidarosa bismagottis), gásta, vihaheapmi (2003) ja hávdádeapmi (2002).
Vuosttaš namuhuvvon litugiijat leat interneahtas:
http://www.kirken.no/nidaros/tekstsider.cfm?kid=20200&id=24025.
Liturgiijaiguin ferte
gielalaččat ja teologalaččat bargat ovdalgo daid sáhttá loahpalaččat dohkkehit.
Sávaldat lea
ráhkadit lullisámi liturgiijaid maid sáhttá atnit sihke norgga- ja ruoŧabealde ráji.
Dat eaktuda
heivehit liturgiijaid nu ahte daid sáhttá geavahit sihke Norgga girkus ja Ruoŧa girkus, ja ahte
bargu gárvvistit dakkár liturgiijaid vuođđuduvvo goappešat girkuid orgánaide main lea
ovddasvástádus lullisámi liturgiijain.
Jagis 2011 lea mihttu ásahit bargojoavkku maid
vuođđudit orgánaide mat leat ožžon goappáge girkus dasa válddi, ja ulbmil lea gárvvistit
liturgiijaid dohkkeheapmái jagis 2012.
 Čađahit lullisámi liturgiijaprošeavtta ja mihttomearri lea dohkkehit daid jagis 2012 ja daid
olggosaddit jagis 2013.
Ipmilbálvalusođastus ja sámi liturgiijabargu:
Sámi girkoeallin lea leamaš unnán mielde liturgiijaođastusbargguin mat gusket
ipmilbálvalusođastussii.
Sivvan dasa lea ahte dallego ođastusa mearridedje, lei Sámi
girkoráđđi bargamin jorgalit (dahje gárvvistit) 1977-liturgiijaid davvisámegillii,
julevsámegillii ja lullisámegillii.
Dat liturgiijat galge leat molssaeaktu liturgiijan maiddái
maŋŋil ođastusa sisafievrredeami, ja Sámi girkoráđđi válljii danne ollašuhttit dan barggu.
Ipmilbálvalusođastusa váldoárvvut báikkálaš heivehus, fátmmasteapmi ja fleksibalašvuohta
leat áigeguovdilat maiddái sámi ipmilbálvaluseallimis, sihke ovddeš liturgiijaárbevieruid
árvvusatnima ja ođđa liturgiijabargguid ektui.
Ovdamearkan dan maŋemussii sáhttit čujuhit
Ripheldihkie jih ektiedimmie gyrhkesjimmie saemien jih daaroen gielesne - En åpen og
inkluderende gudstjeneste på samisk og norsk, mii lea resursagihpa hutkkás sámi
ipmilbálvalusbargguin maid Sámi girkoráđđi olggosattii jagis 2006.
Sámi girkoráđđi álggahii sámi girkoeallin resursajoavkku mii galggai bargat ovdánahttit
viidáseappot sámi ipmilbálvalusa.
Loahpparaporttas (2007) dadjá resursajoavku earret eará
čuovvovačča ipmilbálvalusođastusa birra:
Norgga girku ipmilbálvalusođastus deattuha čuovvovaš váldoárvvuid: báikkálaš heivehus,
fátmmasteapmi ja fleksibalašvuohta.
Fátmmasteami oktavuođas berre atnit ovttadássásaš
oasálastima čanastahkan.
Báikkálaš heivehus berre čalmmustahttit inkarnašuvnna
Kristusis, ahte Kristus lea boahtán olbmuid lusa doppe gos dat leat.
Girku ferte váldit
atnui olbmuid ovdanbuktimiid ja árvvuid.
Lea deaŧalaš olbmuiguin gulahallat.
Fleksibalašvuohta lea mávssolaš sámi ipmilbálvaluseallimis, go riikka iešguđet guovlluin
leat iešguđetlágan árbevierut.
Galgá leat sadji geavahit sihke 1920-liturgiija doppe gos dat
lea dábálaš, ja maid ođđa geahččanlanliturgiijaid.
Sápmi lea girjái, sihke giela, kultuvrra ja
vuoiŋŋalaš árbevieruid dáfus.
Danne ferte buot dásiin girkus atnit kontekstuála
jurddašeami váldoprinsihppan go sámi girkoeallimii galgá lahkonit.
Lea dehálaš deattuhit ahte sámi ipmilbálvalusbargguid mihttu ii leat ovddemustá dat ahte
riggudit Norgga girku, muhto addit sámi álbmogii dássásaš ipmilbálvalusfálaldaga.
Dássásaš fálaldat lea fálaldat mii lea heivehuvvon olbmuid dárbbuid mielde, ja iige dat
ahte buohkat fertejit dan seamma fálaldaga oažžut.
78 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ipmilbálvalusođastusa ortnet mas lea fásta ordo ipmilbálvalusaide, ja báikkálaš heivehusa
ja fleksibalašvuođa prinsihpat das movt ipmilbálvalusa sierra lađđasiid hábme, rahpá
vejolašvuođa čađat ovdánahttit sámi liturgiijaid.
Sámi girkoeallimii berre addit
vejolašvuođa bargat viidáseappot sámi liturgiijaiguin daid rámmaid siskkobealde mat
ipmilbálvalusođastusas leat.
Liturgisk sentera mearkkašumi berre vuđoleappot guorahallat
sámi liturgiijabargguid oktavuođas.
Lullisámi guovllus leat háliidan ovttasbargat Liturgisk
senteriin.
 Ipmilbálvalusođastusa oktavuođas berre movttiidahttit bargat viidáseappot sámi
liturgiijaiguin sámegiela, kultuvrra ja duohtavuođaipmárdusa vuolgagis.
Dan sáhttá áinnas
dahkat riikkarájiid badjel geavaheami atnui.
 Sámi liturgiijaid davvisámegillii, julevsámegillii ja lullisámegillii galgá bidjat
ipmilbálvalusođastusa resursabáŋkui.
 Sámi girkodáidaga ja girkomusihka kultuvraovdanbuktimiid ovdáneami berre sierraládje
vuoruhit.
Gč.
čuoggá 5.11.
 Liturgisk senterii berre addit rolla sámi liturgiijabargguid čuovvoleamis.
Oskkuoahpahus/oskkuoahpahusođastus
Virggit:
5 fásta virggi ja 2 prošeaktavirggi sáhttá čatnat njuolga Norgga girku sámi oskkuoahpahussii.
Gaskkalaččat sáhttá dasalassin 2 virggi (1 fásta ja 1 prošeakta) ásahit vásedin sámi
oskkuoahpahussii.
Fásta: Katekehta Kárášjogas, katekehta/searvegoddepedagoga Guovdageainnus,
katekehta Deanus ja Unjárggas,
Prošeakta: Prošeaktajođiheaddji, oskkuoahpahusprošeakta Sis-Finnmárkkus
(oskkuoahp.ođastus)
Fásta: katekehta Divttasvuonas ja katekehta Hápmiris (gaskkalaš)
Prošeakta: Oskkuoahpahus mieldebargi lullisámi guovllus/Davvi-Rana
(oskkuoahpahusođastus) ja oskkuoahpahus mieldebargi (ođastusprošeakta) Snoase
(gaskkalaš)
Guovddáš dásis:
Oskkuoahpahusráđđeaddi (SGR)
Dáin leat 7 virggi ásahan sámi oskkuoahpahusa fuolaheami vuođuštettiin, ja dan lea dehálaš
bidjat vuođđun báikkálaš virgádemiin.
Deaddiluvvon oskkuoahpahusveahkkeneavvut sámegillii:
Čuovvovaš oskkuoahpahusveahkkeneavvut (earret biibbaloasit) leat davvisámi, julevsámi ja
lullisámi gielaide.
Davvisámegiella: 8 smávva govvagihppaga (okta biibbalmuitalus juohke gihppagis), okta
mánáidbiibbal, Boahtteáiggeriika (Framtidslandet, olggosaddán Kristus riegádeami 2000 jagi
ávvudeami oktavuođas), Mu biibbalgirji, sámi konfirmántagirji, (nohkan vuorkkás, ođđasit
deaddiluvvon jagis 2011).
Julevsámegiella: 5 smávva govvagihppaga (okta biibbalmuitalus juohke gihppagis).
Lullisámegiella: 1 mánáidbiibbal, 5 smávva govvagihppaga (okta biibbalmuitalus juohke
gihppagis) ja 1 lullisámi juovlamuitalus.
Oskkuoahpahusođastus:
Oskkuoahpahusođastus mii mearriduvvui Stuoradikkis jagis 2003 lea várra dat ođastus
Norgga girkus mii buoremusat lea fuolahan ja oainnusmahttán sámi áššiid.
Dat guoská sihke
geahččaleapmái, árvvoštallamii ja čađaheapmái.
Okta dehálaš sivva lea árvideamis dat go dat
lei politihkalaččat álggahuvvon ođastus mas Girko-, oahpahus- ja dutkankomitea evttohus
Stuoradikki dieđ.
S nr 200 (2002-2003) attii čielga čanastagaid fuolahit sámi oskkuoahpahusa
ođastusas.
Okta davvisámi prošeakta Sis-Finnmárkku proavássuohkanis ja okta lullisámi prošeakta
Davvi-Rana searvegottis /lullisámi giellaguovllus leat leamaš sierra sámi prošeavttat
geahččalanáiggis.
Dasalassin leat sámi geahččanguovllut leamaš oassin muhtin eaŋkil
prošeavttain, ovdamearkkadihte oskkuoahpahusprošeavttas Hápmiris julevsámi guovllus.
Árvvoštallanraporta Sámi oskkuoahpahus - Oasseraporta 6 jagis 2008
(http://www.etor.no/doc/Delrapport6_27_mai_SDM_OH.pdf) čilge ja árvvoštallá sámiide
guoskevaš oskkuoahpahusprošeavttaid historjjálaš, kultuvrralaš ja girkolaš konteavstta
vuođul.
Raporta dadjá čielgasit ahte sámi oskkuoahpahusas lea sierra hástalusat fuolahit
golbma sámegiela guovtti-/eanetgielat konteavsttas, ja dasalassin daid kontekstuála-teologalaš
hástalusaid ektui mat čuožžilit sámi kultuvrra ja historjjá rámmas.
Jahkásaš Sámi oskkuoahpahusa árvokonferánsa maid Sámi girkoráđđi lea jagi 2005 rájes
lágidan ovttas Girkolaš oahpahusguovddážiin davvin (GOD), lea addán vejolašvuođaid
ságastallat dakkár áššiid birra.
Vaikko váldoášši leage leamaš sámi oskkuoahpahus, de lea
konferánsa maid ságastallan fáttáid birra main lea oppalaš guoskivašvuohta sámi
Konferánsa lea šaddan mávssolaš arenan sámi oskkuoahpahusa ja sámi
girkoeallima fágaovdáneamis ja fierpmádathuksemis.
Daid maŋemus jagiid leat ožžon
signálaid ahte sámi girkoeallin fágakonferánssain maid lea dárbu čalmmustahttit eará fáttáid
go dušše daid mat gullet oskkuoahpahussii.
Dál lea dušše sámi oskkuoahpahusa bušeahtta
maid Sámi girkoráđđi sáhttá geavahit dákkár konferánssaid lágidit.
 Jahkásaš sámi oskkuoahpahus/sámi girkoeallin fágakonferánsa jotkkojuvvo
doaibmabidjun.
Kursa Osku ja eallindulkon Sámis (oktiibuot 30 stp) ásahuvvui Sámi allaskuvllas
Guovdageainnus jagis 2008 ja oassi das ruhtaduvvui oskkuoahpahusruđaiguin.
Kursa addá
veahki dahkat čiekŋalet smiehtadusa sámi girkoeallima birra sihke historjjálaš ja dálaáiggi
ektui (oahppoplána leat Sámi girkoráđi prošeaktaruđaiguin ruhtadan).
Maŋŋil čađaheami
80 Sámi girkoeallima strategalaš plána
oaččui kursa buriid dieđuid ruovttoluotta čakčat 2008/giđđat 2009, ja Sámi girkoráđđi bargá
joatkit viidáseappot kurssain (gč čuoggá 5.13).
 Bargat viidásefiervrredit kurssa Osku ja eallindulkon Sámis.
Rekrutterema berre
sihkkarastit dan bokte ahte Presteforeningen, KA-Kirkens Arbeidsgiverorganisasjon,
bismagottiid REU-ruđaiguin jnv.
váldet dán kurssa joatkka- ja lassioahppun.
Oskkuoahpahusođastusa guovddáš mihttu lea ahte mánát ja nuorat galget gávdnat giela ja
govaid mat addet oaivila sin oskui ja eallimii.
Sámi girkoráđđi lea oskkuoahpahusođastusa
rámmas bidjan arvat resurssaid ásahit neahttabáikki sámi oskkuoahpahussii (www.osko.no)
maid rahpe Sámi álbmotbeaivvi, guovvamánu 6. beaivvi 2009.
Dat lea interaktiivvalaš
neahttabáiki 4 gillii - davvisámegillii, julevsámegillii, lullisámegillii ja dárogillii - mii
ovttastahttá sámi oskkuoahpahusa ja sámi kultuvragaskkusteami.
Fálaldaga leat vuos
heivehan 6-12 jahkásaččaide, muhto leat bargamin ásahit fálaldaga 12-15 jahkásaččaide jagis
Leat unnán oskkuoahpahusveahkkeneavvut sámegillii, ja danne lea dát doaibmabidju
stuora lávki ovddosguvlui, ja mihtu mielde galgá neahttabáiki šaddat resursan mánáide ja
nuoraide dan dehálaš ságastallamis iežas eallima, iežas identitehta ja kristtalaš oskku gaskkas.
 Joatkit sámi oskkuoahpahus neahttabáikki jođihit ja ovddidit viidáseappot.
Lassin e-oskkuoahpahussii berrejit gávdnot vuođolaš oskkuoahpahusveahkkeneavvut
sámegillii prentejuvvon hámis.
Dat guoská sierraládje 4-jahkásaččaid girjái maid juhket buot
Dán rádjái lea 4-jahkásaččaid girji leamaš dušše davvisámegillii (Mu
girkogirji), muhto loahpageahčen 2009 dieđihii IKO ahte rádju lea guorranan.
Dan sadjái
jorgaluvvui "Mu Biibbalgirji" davvisámegillii ja dat bođii olggos jagis 2010, ja seamma girji
prentejuvvo julevsámegillii vuordimis giđđat 2011.
Dan girjjis eai leat meannudan fáttáid mat
gullet girku allabasiide, girkui, gástii jnv., ja sámi girkoeallima báikkálaš heivehus boahtá
unnán ovdan.
Daid lagamus jagiid berre danne ráhkadit sámi girkoeallimii oktasaš girjji 4-
jahkásaččaide, maid prente davvisámegillii, julevsámegillii ja lullisámegillii, ja mas lea sadji
báikkálaš heivehuvvon ovdanbuktimiidda.
Lullisámi girkoeallimis leat háliidan vuordit
dakkára, dan sadjái go dušše jorgalit.
 Ráhkadit sámi girkoeallimii girjji 4-jahkásaččaide mii lea sihke davvisámegillii,
Okta boađus oskkuoahpahusođastusas lea sisafievrredit sámi geahččanguovlluid
čielgaseappot našovnnalaš oskkuoahpahus plánain.
Ipmil addá - Mii juogadit.
Norgga girku
oskkuoahpahusplána, maid Girkočoahkkin 2009 mearridii čilge máŋgga sajis dan erenoamáš
ovddasvástádusa mii lea sámi oskkuoahpahusa fuolaheamis.
Seammás čujuha dat ahte diehtu
sámi vuoiŋŋalašvuođa, girkoeallima ja árbevieru birra lea dehálaš oassi dain árbevieruin maid
buohkat berrejit dovdat.
8. kapihttala bajilčállagis "Sámi oskkuoahpahus" leat ovddasvástádusjuoguid birra dadjan
čuovvovačča:
Searvegottiin gos leat sámit lea liige ovddasvástádus ođastit maid dan suorggi mii
guoská sámi oskkuoahpahussii.
Sámi oskkuoahpahusplána leat sámi kultuvrra,
árbevieru ja giela vuođul ráhkadan.
Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga eatnamiid ala, sápmelaččaid ja
dáččaid.
Vuođđolága § 110a cealká ahte stáhta eiseválddiin lea geatnegasvuohta
láhčit diliid nu ahte sámi álbmotjoavku sáhttá seailluhit ja ovddidit iežas giela,
kultuvrra ja servodateallima.
Sámi mánáin ja nuorain lea vuoigatvuohta oažžut
oahpahusa ja materiálaid iežaset gillii, beroškeahttá gos riikkas sii orrot.
"Musihkka ja kultuvra" bajilčállaga vuolde dan kapihttalis mas lea sáhka oskkuoahpahusa
iešguđetlágan dimenšuvnnaid birra, čujuhit ahte Ipmil addá - mii juogadit plánas galget
oskkuoahpahusas válljet sálmmaid, lávlagiid ja ovdanbuktinvugiid mat čájehit girjáivuođa ja
fuolahit árbevirolašgaskkusteami ja ođasmahttima.
Dan oktavuođas lea áššáiguoskivaš
namuhit ahte mánát ohppet dávjá jođánit amasgielat lávlagiid ja teavsttaid.
Álkis
mánáidlávlagat sámegillii berrejit oažžut viiddis geavaheami oskkoahpahusa bokte.
Sámi girkoráđđi mearridii Sámi oskkuoahpahusplána juovlamánus 2010 ja dat galgá
prentejuvvot giđđat 2011.
Plána leat ráhkadan deavddarámmaplánan plánii Ipmil addá - mii
juogadit.
Norgga girkus oskkuoahpahusplána.
Ulbmil lea sihkkarastit sámi mánáide ja
nuoraide, siskkobealde bajemus mihtu oskkuoahpahusplána rámmaid, oskkuoahpahusa mii
fuolaha sin sámi gullevašvuođa sihke rámmaeavttuid ja sisdoalu hárrái.
Plána lea reaidu
deavdit oppalaš čanastagaid maid leat sámi oskkuoahpahusa Ipmil addá - mii juogadit
oktavuođas addán.
 Lea dárbbašlaš bargat searvegottiid ja bismagottiid ektui go galgá Ipmil addá - mii
juogadit ja Oskkuoahpahusplánii sisafievrredit sámi geahččanguovlluid.
 Ráhkadit sierra neahttaresurssaid veahkkin doahttalit Sámi oskkuoahpahusplána ja daid
mihtuid mat leat plánas Ipmil addá - mii juogadit.
Fátmmastit mánáid ja nuoraid geain lea doaimmashehttejupmi lea dehálaš bargu sámi
oskkuoahpahusas ja lea oassi Sámi oskkuoahpahusplána čanastemiin.
Našovnnalaš sámi konfirmántadeaivvadeapmi
Ruoŧa girku (Svenska kyrkan) lea doallan 3-vahkkosaš sámi konfirmántadeaivvadeami sámi
konfirmánttaide miehtá riikka, ja sis leat buorit vásáhusat dainna.
Dávjá leat eaŋkilolbmot
norggabealde oasálastán (áinnas sámit geain leat fuolkkit ruoŧa bealde).
Jagis 2009 dagai
Ruoŧa girku norggabeale oasálastima áššin (gč.SGR 12/10).
Lullisámi girkoeallimis leat daid
maŋemus jagiid geahččalan doallat sierra lullisámi konfirmántadeaivvadeami.
Sámi girkoráđđi árvvoštallá ásahit našovnnalaš sámi konfirmántadeaivvadanfálaldaga Norgga
girkus dainna málliin maid Ruoŧa girku lea dahkan (muhto dahkat dan oaneheabbun).
girkoeallimis Sis-Finnmárkkus lea konfirmašuvnnas nanu árbevierru, ja danne leat árvideamis
sámit geat báikkálaš servodagain leat unnitlogus dakkár deaivvadeami váldoulbmiljoavku.
Dakkár deaivvdeapmi lea mávssolaš doaibmabidju sihkkarastit unnimusmeari fálaldaga sámi
konfirmánttaide miehtá riikka.
Ruoŧa girku Sámi girkoráđis leat buorit vásihusat oktasaš
davvisámi, julevsámi ja lullisámi deaivvademiiguin, ja leat addán dan rávvaga ahte
norggabealde eai galgga doallat sierra deaivvademiid dáidda joavkkuide.
Sámi našovnnalaš konfirmántadeaivvadeami berre geahččat dan dárbbu ektui mii sámi
girkoeallimis lea nannet nuoraid vuoruheami, ja oktiiheivehit doaibmabijuid nuoraidsuorggis
(gč boahtte čuoggá).
Konfirmántadeaivvadeapmi sáhttá šaddat sihke dehálaš rekrutterenarena
sámi nuoraidbargguide, ja arena gos sámi nuoraidjođiheaddjit sáhttet mieldedoaibmat.
82 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Go galgá sihkkarastit unnimusmeari fálaldaga sámi konfirmánttaide miehtá riikka, de
berre sámi konfirmántadeaivvadeami lágidit jahkásaččat.
Lea lunddolaš ahte Sámi
girkoráđđi oktiiheiveha dan barggu ovttas golbma davimus bismagodderáđiiguin.
Seammasullásaš doaibmabijuid sáhttá árvvoštallat daid eará ahkodagaid ektui
oskkuoahpahusas.
Nuoraidbargu
Lea erenoamáš dárbu ásahit sámi nuoraidarenaid Norgga girkus.
Dakkár arenat eai báljo
gávdno dál.
Sámi girkoráđi nuoraidlávdegoddi (SGRN) ja Sámi girkoráđđi leat čuiggodan
dan, ja Nuoraid girkočoahkkin (NGČ) lea máŋgga áššis deattuhan dárbbu nannet sámi
nuoraidbarggu.
Sámi nuoraidbarggu vuoruheami ferte maid geahččat Girkočoahkkima
mearrádusa čuovggas mii lea ovddidit viidáseappot ja ođasmahttit Norgga girku barggu
nuoraiguin geat leat gaskal 18-30 jagi (GČ 5/09).
Earret konfirmántabarggu, de lea sámi girkoeallimis unnán nuoraidbargu.
Norgga girkus ii
leat sámi nuoraidbargu guovllu dásis ge, muhto leat geahččalan rekrutteret sámi nuoraid
Nuoraid girkodiggái (dárogillii: Ungdommens kirketing/ UKT) golbma davimus bismagottiin.
Muhtin moadde sámi nuora leat leamaš ovddasteaddjin UKT:s Davvi-Hålogalánddas daid
maŋemus jagiid, ja okta sámi nuorra lea dan bismagotti nuoraidráđis leamaš 2008-2010
áigodagas.
Sámi nuorat lea leamaš ovddasteaddjit Nuoraid girkočoahkkimis (NGČ) juohke jagi 2000-
logu álggu rájes.
Sámi girkoráđi nuoraidbargu lea rekrutteren eatnasiid dain.
NGČ lea máŋgga
geardde ovddidan áššiid mat gusket sámi nuoraidbargguide, ja jagis 2008 lei dat sierra áššin
2000-2004 áigodagas oaččui Sámi girkoráđđi buriid vásihusaid nuoraidbargoprošeavttas
(Nuorra Sámis) mii čalmmustahtii sámi identitehta ja kristtalaš oskku.
Ulbmil lei rekrutteret
sámi nuoraid girkolaš oahpuide ja bálvalussii.
Sullii moaddelogi lullisámi, julevsámi ja
davvisámi nuora gaskal 15-30 jagi ledje das mielde.
Máŋggas sis geat ledje dan prošeavttas
leat ovddastan sámi girkoeallima iešguđetlágan vuogasvuođain, ja moattis leat maid váldán
girkolaš oahpu.
Nuorra Sámi-prošeavtta loahpaheamis lei dáhttu joatkit bargguin viidáseappot, ja jagiin 2005-
2007 geahččaledje dan fuolahit Sámi girkoráđi nuoraidlávdegotti (SGRN) bokte, mii lea
ráđđeaddi orgána Sámi girkoráđis.
SGRN loahpahuvvui jagis 2007, daningo Sámi girkoráđi
virgeresurssa ii šat lean vejolaš ruhtadit prošeaktaruđaiguin.
Das váillui maid heivvolaš
struktuvrralaš čanastat girku guovllu ja našovnnalaš nuoraidbargguid struktuvrraide.
girkoráđđi lea danne Sámi girkoeallima strategalaš plána oktavuođas bargan ásahit sámi
nuoraidráđi ođđa vuogi mielde.
Primára vuođuštus ásahit sámi nuoraidbarggu Norgga girkus fertejit leat sámi nuoraid iežaset
dárbbut.
Sámi nuoraidbarggu vuoruheapmi lea dattege erenoamáš dehálaš maiddái stuorát
rekrutterengeahččanguovllus.
Norgga girku sámi nuoraidbarggu bajemus mihttu ferte leat
identitehta, giela ja kristtalaš searvevuođa nannen sámi nuoraid gaskkas, ja nuoraid oasálastin
ja mieldeovddasvástádus sámi girkoeallima viidáseappot ovddideamis, ja ahte sámi
girkoeallimis čáhkkehuvvo eanet sadji nuoraid kultuvraovdanbuktimiidda.
geahččanguovllus lea dasalassin mávssolaš ahte nuoraidbarggut dáhpáhuvvet
máŋggabuolvvatgeahččanbealis.
Sámi nuoraidbarggus berre báikkálaš girkoeallin leat vuolggasaji vuođđu, ja báikkálaš girkus
lea vuoruhuvvon bargun addit sámi nuoraide saji, ja movttiidahttit sin oasálastit báikkálaš
girkoeallimis iežaset eavttuid mielde.
Báikkálaš barggut dárbbašit dattege doarjaga guovllus
ja našovnnalaš dásis vai sáhttet lihkostuvvat.
Máŋgga guovllus sáhttá oktiiheivehuvvon
fálaldat guovllus dahje našovnnalaš dásis leat dat áidna sámi nuoraidfálaldat girkus main
nuorain lea vejolaš oasálastit.
Dat eaktuda vuoruhit sámi nuoraidbarggu girkus guovllu ja
našovnnalaš dásis.
Bargu heivehuvvon deaivvademiid- ja čoahkkanemiid oktavuođas
Eanemus strategalaš doaibmabidju nannet sámi nuoraidbarggu lea jáhkkimis ásahit sámi
nuoraide deaivvadanbáikkiid.
Guhkes gaskkaid dihte ja danne go searvegottiin gos leat unnán
sámi nuorat, lea strategalaččat buoremus vuoruhit guovllu ja našovnnalaš deaivvademiid (gč.
Nuorra Sámis-prošeavtta).
Das ferte čalmmustahttit searvevuođa, identitehtahuksema ja
vuoiŋŋalaš ahtanuššama, iige bargat áššebáhpiriiguin dahje ásahit lávdegottiid (NGČ 07/10).
Hárjehallat jođiheaddjin lea juoga mii berre leat strategiijan dakkár čoahkkanemiin vai dat
lokte beroštumi, sáhttá rekrutteret ja sihkkarastit kontinuitehta viidáseappot.
Dakkár sámi
nuoraidbargguid čoahkkaneamit sáhttet áiggi vuollái duddjot vuođu rekruttereret sámi
nuoraidorgána Norgga girkui.
Sámi nuoraidlávdegoddi - Sung
Go galgá nagodit sihkkarastit sámi nuoraide vejolašvuođa mieldemearridit girkus, de evttohit
ásahit sámi nuoraidlávdegotti nuoraidgažaldagaide (dárogillii: Sung) guovddášgirkolaš dásis
mii sáhttá doarjut báikkálaš ja guovllu sámi nuoraidbargguid.
Sung ásahuvvo našovnnalaš lávdegoddin seammaládje go Ufung lea Girkoráđis.
lunddolaš ahte Sung bargá sámi nuoraidgažaldagaiguin main lea oktasašgirkolaš sisdoallu,
maiddái riikkarájiid rastá ovttasbargguin.
Sung lea dakkár arena gos sámi nuoraid sáhttá
ráhkkanahttit bálvalussii ja doaimmaide girkus.
Eanetlohku Sung mieldelahtuin galget leat
sápmelaččat (gč.
eavttuid Sámedikki jienastuslohkui registreremis).
NGČ (07/10) lea dasa cealkán ahte Sung ii galgga doaibmat dušše teknihkalaš ovttastuvvon
orgánan maid iešguđetlágan ráđit ja lávdegottit leat nammadan, ja oaivvildit ahte
nuoraidbarggu vuoruheapmi sámi girkoeallimis galgá álggahit stuora nuoraidčoahkkimis gos
válljejit muhtin Sung mieldelahtuid.
NGČ evttoha Sung čuovvut seamma málle go dan maid
Girkoráđi Utvalg for ungdomsspørsmål lea dahkan, ja mas nuoraiddeaivvadeapmi vállje beali,
ja Sámi girkoráđđi dievasmahttá dan iežas nammademiiguin.
Dainna lágiin sáhttá buohkaid
fuolahit, nugo ovdamearkkadihte mieldelahtuid dan golmma sámi giellaguovlluin, sohkabeali,
agi jnv.
 Ásahit fásta sámi nuoraidráđđeaddivirggi (SGR) mas lea ovddasvástádus našovnnalaš
sámi nuoraidbargguin (gč.
evttohuvvon virggi čuoggás 5.4.5).
Váldobarggut leat
oktiiheivehit sámi nuoraidbarggu Norgga girkus deaivvademiid bokte, ja ásahit sámi
nuoraidlávdegotti Norgga girkui (Sung).
Dakkár bargui eaktuduvvojit sierra
doaibmaruđat.
Sámi nuoraidbarggu dárbbaša seammás maid čalmmustahttit guovllus ja báikkálaččat.
84 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Ávžžuhit golbma davimus bismagodderáđi čalmmustahttit sámi nuoraidbarggu.
 Lea dárbu juolludit prošeaktaruđaid nannet báikkálaš sámi nuoraidbarggu.
 Ávžžuhit searvegottiid sámegiela hálddašanguovllus, sámi searvegotti lullisámi guovllus,
ja Sis-Finnmárkku proavássuohkana atnit sierraládje beroštusa sámi nuoraidbarggus.
Nuoraidteam
Departemeanttas lea ortnet maid gohčodit "Sámi ofelaččat".
Dan ortnega prinsihppa lea
"Nuorat deaivvadit nuoraiguin" ja das leat 3 sámi nuora, geat ožžot bagadallama Sámi
allaskuvllas Guovdageainnus, ja juhket dieđuid sámiid ja sámi nuoraid birra skuvllain miehtá
Norgga.
Sáhtášii jurddašit dan sullásaš 1-jagi ortnega sámi girkoeallimii mas 3 sámi nuora
leat okta team, ja maŋŋil go leat ožžon álgooahpu ja dohkálaš fágalaš bagadallama, de sáhttet
sii galledit iešguđetlágan nuoraidarenaid Norgga girkus.
Dan sisdoallu sáhtášii leat
diehtojuohkinbargu sámiid birra oppalaččat ja sámi girkoeallima birra iešguđet guovlluin
riikkas, ja doaibmat mieldeváikkuheaddjin sámi nuoraidleairrain, sámi konfirmašundahkosiin
jnv.
Dan doaibmabiju eai ávžžut Sámi girkoeallima strategalaš plána doaibmaplánaáigodagas
álggahit.
Doaibmabidju eaktuda vuos ahte lea ásahuvvon girkolaš sámi nuoraidbargu mii
doaibmá rekrutterenpoolan nuoraidteamii, ja dat gártá máksit olu.
Guhkit áiggi vuollái sáhttá
almmatge dakkár doaibmabiju árvvoštallat.
Sámi nuoraidteama sáhtášii veahkkin nannet sámi
nuoraidbarggu, ja doaimmašii arenan rekrutteret viidáseappot girkolaš bálvalussii.
Diakoniija
Oppalaččat sáhttá 3 virggi Norgga girkus čatnat njuolga sámi diakoniijai.
Davvisámis: Diakona Kárášjogas, diakona Deanus ja Unjárggas.
Julevsámis: Ii oktage.
Lullisámis: Lullisámi diakona
Dasalassin lea Norgga sámemišuvnnas 1 lullisámi diakonamieldebargivirgi.
Son lea aiddo
mannan ealáhahkii, muhto sus lea šiehtadus bargat vel 1 jagi.
Dan maŋŋil lea dan virggi dilli
eahpesihkar.
Loahpageahčen 1990-logu dahke smiehtadusbarggu sámi diakoniijas, ja Sámi girkoráđis lei
bargojoavku mii ráhkadii dokumentta Sámi diakoniija vuođđojurddašeapmi (1999).
Dokumeantta deattuha čađat dan man dehálaš lea doarjut positiivvalaččat sámi identitehta ja
sámi arenahuksema.
Váldoáššiid sáhttá buori muddui relateret Diakoniijaplána (GČ 6/97)
vuođđogeahččanbeliide.
Kultuvrralaš girjáivuohta ja álgoálbmogiid vuoigatvuođat leat rastideaddji geahččanguovllut
Diakoniijaplánas, ja plánas lea govda diakoniijaipmárdus mii guoskkaha sámivuođa máŋgga
sajis.
Plána čilge diakoniija dego "[...] girku ovddasmorašbálvalus.
Dat lea evangelium
daguid bokte ja ovdanbuktojuvvo ráhkisvuođa bokte lagamužžii, fátmmasteaddji
searvevuođas, sivdnádusa gáhttemis ja vuoiggalašvuođa beali rahčamis."
Buot 4 čoavddasáni - ráhkisvuohta lagamužžii, fátmmasteaddji searvevuohta, sivdnádusa
gáhtten ja vuoiggalašvuođa beali rahčan - leat áššáiguoskivaččat sámi diakoniijas.
Lea čielga
dárbu fuolahit sámi dimenšuvnna árbevirolaš ovddamorašdiakoniijas.
Dat guoská dárbui
beassat iežas giela geavahit go deaivvada ovddasmorašdiakoniijain, ja / dahje iežas
kultuvrrain ja árbevieruin go olmmoš lea hearkkes dilis.
Sieluovddasmoraš, eahkedaččat,
morašbargu, bálvalusat boarrásiidsiiddain, doaimmashehttejuvvon olbmuid fátmmasteapmi,
doaibmabijut iešsoardima vuostá, gárrenmirkofuolla, veahkaválddálašvuohta jnv.
leat dakkár
dilit.
Dokumenta Sámi diakoniija vuođđojurddašeapmi čujuha maid ahte mánát geain lea
sámegiella ruovttugiellan lea dakkár joavku mii dárbbaša beassat sámegiela geavahit
ovddasmorašdiakoniija deaivvadettiin.
Sohkabeali-, dásseárvvu- ja
ovttaseallingeahččanguovlluid barggus dárbbašuvvo gelbbolašvuohta sámi bearaš- ja
sohkastruktuvrrain ja eará beliin sámi konteavsttas.
Diehtu sámi oskku ja
duohtavuođaipmárdusa birra sáhttá leat mávssolaš vai olbmuid vásihusat eai dulkojuvvo
boastut sieluovddasmorašbargguin ja psykiatriijas.
Sámi diakoniija dárbbaša nappo
gelbbolašvuođa sámi kultuvrras.
Go geahččá bajilčállagii fátmmasteaddji searvevuođa birra, de leat áigeguovdilis
ovdamearkkat dasa oktavuođa- ja fierpmádathuksejeaddji barggut sámiid gaskkas geat orrot
bieđgguid ja ellet unnitlogus iežaset báikkálaš servodagain.
Báikkálaš fierpmádagaid
nannemis ja ealáskahttimis (ristváhnenvuohta, fuolkkit, ránnjá- ja gilifierpmádagat) girkolaš
doaimmaid oktavuođas lea diakonála dimenšuvdna.
Fátmmastit ja láhčit vejolašvuođaid
olbmuide geain leat sierranas dárbbut lea maiddái dehálaš deattuhit sámi diakoniijas.
maid lunddolaš čujuhit báhppabálvalusdárbbuide maid buohcciviesuin ja giddagasain eai
govčča.
Sivdnádusa gáhttema čalmmustahttin čáhkkeha saji ođđasis ealáskahttit ja loktet ovdan sámi
árbevirolaš árvvuid mat gusket lundui, ja bidjat daidda árvvu.
Globála dálkkádatáitta lea
dasalassin ođasmahttán relevánssa dáin geahččanguovlluin.
Plánamannolaga sámi bealli mii
buvttahii ođđa diakoniijaplána, lei mearrideaddjin oažžut sivdnádusa gáhttema dan ođđa
diakoniijaipmárdussii.
Sámi girkoeallimii lea hástalus fátmmastit maid dan geahččanguovllu
báikkálaš diakonála bargguin.
Plána čuokkis 3.2 Diakoniija servodatoktavuođas bidjá diakoniija historjjálaš ja servodatlaš
rámmii mii dahká soabadandimenšuvnna relevántan diakoniijaipmárdusas.
Dat áiddostahttá
ahte sámegiela, kultuvrra ja servodateallima fuolaheamis lea diakonála dimenšuvdna:
Norga lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga eatnamiid ala - sápmelaččaid ja dáččaid, gč.
Vuođđolága § 110.
Sámiid dáruiduhttin lea dahkan čiekŋalis háviid mat eai leat vel
savvon.
Dat historjá hástala girku ovddidit soabadanbarggu mii buktá sápmelaš
girjáivuođa oidnosii, ja vuhtiiváldá dan.
Sámiid vuoigavuohta iežaset gillii, historjái,
kultuvrra ovdanbuktimii, ealáhusdoaimmaide ja mieldemearrideapmái galgá maid leat
guovddáš oassi girkolaš diakonála bargguin.
Diakoniijas lea mávssolaš rolla ásahit sámi identitehtii saji ja dan nannet dan bokte ahte váldá
duohtan sápmelaččaid duohtavuođaipmárdusa ja eallima.
Dat geahččanguovlu addá maid čielga čujuhusaid diakoniijaplána maŋemus
váldogeahččanguvlui, namalassii vuoiggalašvuođa beali rahčamii.
Dan suorggis čujuha
diakoniija čielgasit dan fáddái mii lea soabadan- ja gulahallanbargguid kapihttalis (gč čuoggá
5.10), ja erenoamážit álgoálbmotbargguid kapihttalis (čuokkis 5.13).
Álgoálbmotbargu
riikkaidgaskasaš geahččanguovllus lea diakonála geavat mii váldá globála
vuoigatmeahttunvuođa duođalažžan.
86 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Diakoniijaplána lea davvisámegillii jorgaluvvon ja dat lea jagi 2001 rájes leamaš neahtas.
Maŋŋil go Diakoniijaplána sisafievrrededje leat leamaš unnán doaibmabijut ja arenat gos
sáhttá digaštallat sámi diakoniija sisdoalu ja hástalusaid.
 Sámi diakoniija ferte oažžut eanet čalmmustuhttima boahttevaš jagiin, ja nannet suorggi
lassi resurssaiguin.
Sámi girkoráđđi oažžu ovtta virgeresurssa suorggis (gč evttohuvvon
virggi čuoggás 5.4.5).
 Ávžžuhit bidjat sámi diakoniija fáddán sierra fágakonferánssas, ja bargat viidáseappot
Diakoniijaplánain sámi girkoeallimis.
Ođđa virggiid bokte leat bargamin nannet diakoniija Norgga girkus daid lagamus jagiid.
oktavuođas lea lunddolaš ahte sámi girkoeallin nai oččošii ođđa resurssaid.
 Evttohit guokte ođđa diakonavirggi báikkálaš sámi girkoeallimii (gč čuoggá 5.4.1)
Soabadan- ja ságastallanbarggut
GČ áššis 13/97 celkkii Girkočoahkkin čuovvovačča: "Girkočoahkkin dovddasta ahte
eiseválddiid dáruiduhttinpolitihkka ja Norgga girku rolla dan oktavuođas lea mielddisbuktán
veahkaválddálašvuođa sámi álbmoga vuostá.
Girkočoahkkin áigu bargat dan ovdii ahte dat
boasttuvuohta ii šat galgga jotkkojuvvot." Girkočoahkkin ávžžuhii dan duogáža vuođul earret
eará bargat viidáseappot soabadanipmilbálvalusaiguin, ja láhčit vejolašvuođaid bargat
viidáseappot soabadangažaldagaiguin searvegottiin.
Go oaidná daid almmuhuvvon"soabadanipmilbálvalusaid", de eai leat dakkáriid báljo doallan.
Maŋŋil dan mearrádusa sáhtii muhtin sámi birrasiin vuohttit dan balu ahte dakkár
ipmilbálvalusat sáhttet addit olgguldas "soabadeami" ja addit dakkár vuordámušaid ahte sámit
galge ovtta eaŋkil ipmilbálvalusain geargat bávččas ja váttis historjjáin.
Buoret lahkoneami
sáhttá jáhkkimis dahkat go doallá ipmilbálvalusaid mat doibmet soabadeaddjin, dan sadjái go
almmuhit ipmilbálvalusaid "soabadanipmilbálvalussan".
Dasa leat máŋga buori ovdamearkka.
Namuhuvvon girkočoahkkinmearrádusa eanemus konkrehta čuovvoleapmi soabadanbargguin
lea dat soabadan- ja gulahallanprošeakta maid čađahedje julevsámi guovllus Davvi-Sálttus
(Hápmir ja Divttasvuotna) jagiin 2005-2007.
Dan prošeavtta bokte lea Norgga girku ožžon
hui buriid vásihusaid maid lea vejolaš fievrredit báikkálaš ja guovllu sámi-dáru
soabadanbargguide eará guovlluin riikkas.
Prošeavttas ásahedje háladan- ja ságastallanarenaid ollesolbmuide ja nuoraide, gos sámit ja
dáččat besse guldalit guđetguimmiideaset historjjáid ja gos ságastalle dan heajos historjjá
birra ja dan maid dat čuovuhii.
Prošeakta gaskkustii maid lonohallama gaskal Koi-álbmoga
Lulli-Áfrihkás, čáhppesivnnát álgoálbmotjoavku mii lea unnán vuhtiiváldojuvvon sihke vilges
ja čáhppes eanetloguin.
Prošeakta oaččui ruđalaš doarjaga Girkuidgaskasaš ráđis ja Sámi
girkoráđis.
Prošeaktaraporttas guovvamánus 2007 čoahkkáigeassá prošeaktajođiheaddji dehálaš bargguid
maiguin ferte viidáseappot bargat dan soabadanbarggus:
Gulahallan- ja soabadanbarggu bokte Davvi-Sálttus lea girku leamaš vuoiŋŋalaš
deaivvadanbáikin earáláhkái go ovdal.
Dat lea diktán eaŋkilolbmuid muitalusaid
váikkuhit iežas dakkár vugiin mii lea rievdadan girku, ja olbmuid gova das.
vásihusaid maid das leat ožžon, ferte fievrredit viidáseappot girkui maiddái eará
guovlluin ja go deaivvada eará joavkkuiguin geaiguin girku lea riidalan, dahje dahká
dan.
Historjačállin.
Go sámiid birra lassána máhttu báikkálaččat ja erenoamážit girku rolla
sámiid dáruiduhttimis, de sáhttit mii girkun ja báikkálaš servodahkan oažžut dan
ipmárdusa mii dál váilu das movt dáruiduhttin lea gitta dán rádjái váikkuhan sámiide
ja dáččaide geat orrot Davvi-Sálttus.
Nu guhkás go mun máhtán ipmirdit, de lea dat ilá
stuora ja gáibideaddji bargu smávva ja resursageafes searvegottiide dainna iehčaneaset
bargagohtit [...]
Láhčit sámegillii, dáidagii ja kultuvrii eanet saji searvegottiin gos leat sihke sámit ja
dáččat.
Mu mielas berre ráhkadit dárkilis plána vai sihkkarastá ahte sámi servodat
sáhttá girkus gávdnat dovdojumi girku dáidaga, kultuvrra ja giela bokte.
Dál lea sámi
dáidda, kultuvra ja giella measta áibbas jávkosis eanas girkuin julevsámi guovllus.
Odne lea dušše okta báhppa dán guovllus gii máhttá julevsámegiela liturgalaš atnui.
Dat dilli lea dohkketmeahttun ja áibbas boastut.
Addit dárbbu mielde ekonomalaš ja vejolaš eará doarjaga, boahtteáiggi, friddja
ságastallan- ja soabadandoibmii julevsámi guovllus.
Čoahkkáigeasidettiin sáhttá dadjat ahte soabadan- ja ságastallanprošeakta Davvi-Sálttus bidjá
ovttaládje soabadanbarggu oktavuhtii girku oppalaš bargguiguin nannet sámi girkoeallima
čuoggá 4.6 bajábealde).
Nuppe bealis lea prošeakta addán sierra vásihusaid gávdnat
ávkkálaš vugiid báikkálaš ja guovllu soabadan- ja ságastallanbargguide.
Dat leat
áššáiguoskivaččat stuorát osiide sámi girkoeallimis, main jáhkkimis lea árvu fievrredit
maiddái eará surggiide girku bargguin.
Prošeaktaraporta bivdá ásahit friddja gulahallan- ja
soabadandoaimma man vuolgga lea julevsámi guovllus.
 Julevsámi soabadan- ja ságastallanprošeavtta vásihusaid berre viidásetovdánahttit ja
juohkit daid vásihusaid viidáseappot.
Norgga girku Finnmárkkulága evttohusa meannudettiin (GČ 11/03) bidje
soabadangeahččanguovllu vuođđogeahččanguovlun.
Norgga girku mearrádus dan áššis lei
juoga maid norgga almmolašvuohta mearkkašii ja dasa bidje deattu lága
loahppameannudeamis.
Ášši nannii olu sámiide dan dovddu ahte Norgga girku lea maid
sámiid váras.
Leat ain arvat sámi vuoigatvuohtagažaldagat mat eai leat čielgasat Norggas, ja
maid stuoradiggi galgá meannudit stuoradiggeáigodagas 2009-2013.
Dat gusket ovddemustá
eatnamiidda ja čáziide sámi guovlluin lullelis Finnmárkku, namalassii Romssas lulásguvlui
gitta Femundenii (Den nye sameretten), ja mearrasámiid vuotna- ja
riddoguolástanvuoigatvuođat (Riddoguolástanlávdegotti árvalus).
Girku bargu dan suorggis
lea áššáiguoskivaš girkolaš álgoálbmotbargguin (gč.
88 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Norgga girkui lea lunddolaš dovdat ovddasvástádusa čuovvut mielde sámi
vuoigatvuohtamannolagain.
Dat gáibida gelbbolašvuođa dan suorggis ja áktejumi das mii
Norgga girku ovddasvástádus ja rolla lea dákkár áššiin.
Girkolaš kultuvrabarggut: girkomusihkka ja girkodáidda
Girkolaš kultuvradieđáhus Kunsten å være kirke (2005) lea vuođđu dan kultuvravuoruheamis
mii Norgga girkus dál dáhpáhuvvá.
Das loktejit sámi girko- ja kultuvraeallima ovdan
sierralágan geahččanguovlun, ja dan suorggis ovddidit čuovvovaš "váikkuhusaid ja ráđiid":
Norgga girku berre láhčit sámiide vejolašvuođaid hehttekeahttá sáhttit fuolahit ja
ovddidit viidáseappot iežaset giela, iežaset govastagaid ja ovdanbuktinvugiid, ja addit
buriid rámmaeavttuid oažžut ealli ja bistevaš sámi girko- ja kultuvraeallima.
Sámi álbmogis galgá leat vuoigatvuohta váldit atnui iežaset kultuvraovdanbuktimiid ja
govastagaid girkus.
Das lea vuođolaš mávssolašvuohta go galgá dovdat árvvu ja
oadjebasvuođa álbmoga iešlági ektui.
Sámi dáiddárat sáhttet čoahkkanit lonohallat
vásihusaid, vugiid ja movttiidahttit guđetguimmiideaset ovddidit viidáseappot sámi
kultuvraovdanbuktiimiid.
Ipmilbálvalusaid ja čoakkalmasaid oktavuođas sáhttá lágidit
álbmotčoahkkimiid gos lea vejolaš digaštallat makkár sámi govastagaid ja
kultuvraovdanbuktimiid girkolanjas sáhttá atnit.
Girku hástaluvvo gávdnat govastagaid ja meanuid sámi árbevierus.
Dat gáibida
aktiivvalaš liturgalaš barggu ja vuođolaš máhtu sámi historjjás, oskkoldaga geavadis ja
sámi kultuvraovdanbuktimiin.
Sámi teologat hástaluvvojit joatkit dan dehálaš barggu, ja
teologalaš oahpahusásahusat berrejit láhčit vejolašvuođaid dakkár máhtu gaskkustit.
Girku berre maid ráhkadit buolvvaidgaskasaš deaivvadanbáikkiid vai sáhttá sámi
identitehta nannet.
Dan sáhttá dahkat ipmilbálvalusaid dahje miehtá Sámi
konfirmántadeaivvademiid bokte vai lea vejolaš nannet gullevašvuođa, sámi
vuoiŋŋalašvuođa ja sámi árbevieruid ja lonohallat máhtuid.
Girkostallamis lea maid
sosiála dáhpáhus.
Ipmilbálvalusa maŋŋil sáhttá bidjat áiggi vai lea vejolaš čatnat
oktavuođaid buolvvaid gaskii, ja gullat ođđasiid fulkkiid ja ustibiid birra geat orrot
guhkkin eret.
Dakkár vuogasvuođat leat máŋggaládje ealli oahppobáikkit mánáide ja
nuoraide.
Ođđa diehtojuohkinteknologiija lea maid vejolaš váldit atnui.
Interneahtta lea
buorre ovttasdoaibmanreaidu buolvvaid gaskkas.
Muitalusaid sáhttá lonohallat, ja rahpat
vejolašvuođa gaskkustit máhtuid ja árbevieruid goabbatguvlui.
Sámi sálmmaid berre dávjjibut atnit ipmilbálvalusain vai dat lunddolaččat viidáset
fievrreduvvojit.
Vuoiŋŋalaš lávlagat leat erenoamáš dehálaččat hávdádemiin ja
viessolohkamiin ja dat berrejit šaddat oassin ipmilbálvalusárbevieruin.
Lea maid dárbu
bidjat resurssaid fievrredit sámi sálbmalávlunmáhtu nuorat buolvvaide, vai sálbmadávvir
fievrreduvvo viidáseappot.
Lea maid dehálaš čáhkket saji juoigamii ja árbevirolaš
musihkkavugiide dain guovlluin gos dat lea lunddolaš.
Vuoruhit čállit ođđa sálmmaid
sámegillii addá sálbmadávvirii lagasvuođa ja oahpisvuođa dovddu.
Norgga girkus lea ovddasvástádus gáhttet ja ovdánahttit sámegiela - maiddái bassi
Danne berre čáhkkehit eanet saji doallat sártniid ja ipmilbálvalusaid gos dušše
sámegiella geavahuvvo.
Dan sadjái go čujuhit sierra kultuvradoaibmabijuide, de signalisere nappo Kunsten å være
kirke ahte kultuvrabargu girkus lea ovddemustá sihkkarastit sámi kultuvrra
vuođđodimenšuvdnan sámi girkoeallima vuođđodoaimmain.
Dan viiddis govdodaga
doaibmabijuin maid Sámi girkoeallima strategalaš plána evttoha, sáhttá ipmirdit dan
geahččanguovllus.
Sámegiela nannen, virggiid ásaheapmi, sámi liturgiijabarggut, barggut
sámi kristtalašvuođaipmárdusain ja teologiijain jnv.
lea nappo maid sámi
kultuvravuoruheapmi Norgga girkus.
Girkomusihkkaplánas leat čujuhusaid sámivuhtii, ja dasalassin lea sierra oassekapihtal
girkomusihka birra sámi geahččanguovllus.
Das deattuhit ahte Norgga girkus lea háliidus
dahkat nanu diđolažžan dan ahte sámi kultuvra- ja musihkkaeallima girjáivuođa galgá girku
siskkobealde beassat atnit ja ovdánahttit.
Das lea sierra teakstabihttá sámi
sálbmalávlunárbevieru birra, ja dan sámi nuohttadovddu ja árbevirolašmusihka birra maid dat
siskkilda.
Das čujuhit maid ahte máŋggakultuvrralaš servodat addá sihke movttiidahttima, ja
bidjá deattu árbevirolaš árvvuide mat gávdnojit sámi báikkálašservodagain ja sámi
Dan geahččanguovllus bargá sámi girku nannet iežas identitehta, vai sáhttá
gáhttet ja ođasmahttit girkomusihka báikkálaš árbevieruid ja háliidusaid mielde.
Plána čujuha
ahte maiddái olggobealde sámi guovddášguovlluid berrejit searvegottit čáhkkehit saji sámi
árbevirrui ja identitehtii girkomusihkalaš eallimis.
Girkomusihkkaplána dadjá ahte okta
mihttu lea oahpahit sámi musihkkaárbevieruid olbmuide geat daid eai dovdda dan bokte ahte
váldit atnui sámi sálmmaid ja liturgiijaid mat leat sálbmagirjjiin, ja addit sámi musihkkii saji
ja beroštusa ipmilbálvalusas.
Sámi girkoeallima strategalaš plána lokte ovdan guokte suorggi maid galget sierraládje
vuoruhit sámi kultuvrabargguin girkus: (1) sámi girkodáidda/girkotekstiillat ja (2) sámi
girkomusihkka.
Sámi girkoeallima sáhttá daid surggiid vuoruhettiin dan eanet oainnusmahttit
ja addit dasa eanet báikkálaš heivehusa.
Dás lea relevánta čujuhit dasa maid leat dadjan
teakstabihtás soabadan- ja gulahallanbargguid birra (čuokkis 5.10).
Sámi girkodáidda lea
dehálaš oassi identitehta huksemis ja dan dohkkeheamis.
Dán rádjái leat unnán bargan sámi girkodáidagiin ja girkotekstiillaiguin norgga bealde.
Girkomusihka bealis leat ožžon mávssolaš vásihusaid sámi nuohtaiguin lullisámi ja davvisámi
liturgiijaid bargguid oktavuođas.
 Sámi kultuvravuoruheapmái galget biddjojuvvot resurssat mat sierraládje deattuhit sámi
girkodáidaga/girkotekstiillaid ja sámi girkomusihka.
Sámi girkoráđđi galgá oažžut ovtta
virgeresurssa dán suorggis (gč evttohuvvn virggi čuoggás 5.2.1).
Bismagottiid girkolaš kultuvraruđaid ohcamušain lea dušše Davvi-Hålogalándda bismagoddi
váldán sámi kultuvrabargguid oassegeahččanguovlun iežaset kultuvravuoruheamis.
Girkoráđi ovddasvásádus gozihit ahte čanastagat dieđáhusas Kunsten å være kirke maid
čuvvoluvvojit sámi girko- ja kultuvraeallima hárrái.
 Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja Nidarosa bismagottiid, ja Girkoráđi
kultuvraráđdeaddiin berre leat geatnegasvuohta sámi girkoeallima girkolaš
kultuvrabargguid ektui.
90 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Rekrutteren
nr 28 (2007-2008) Sámepolitihkka dadjá ahte buori fálaldaga kvalitehta eaktuda
buriid bargiid geain lea gelbbolašvuohta sámegielas ja kultuvrras (s 71).
Seammás mieđiha
ráđđehus dakko leat stuora rekrutteren- ja gelbbolašvuođahástalusaid.
Lea stuora gaska dan
gelbbolašvuođas maid lágaid ja politihkalaš čanastemiid bokte leat eaktudan, ja dan
gelbbolašvuođas mii duohtavuođas gávdno iešguđet etáhtain sámegiela ja kultuvrra ektui.
Stuoradiggedieđáhus dadjá ná Norgga girku dili birra (s 181).
Nugo maid eará surggiin ge lea (gč.
5.2), de lea girkui nai hástalus gávdnat
dohkálaš sámegielat bargiid.
Sámi girkoráđis leat leamaš iešguđetlágan doaibmabijut
vai sápmelaččat rekrutterejuvvoše girkolaš doaimmaide ja girkolaš oahpuide.
Dál leat
liikká dakkár báhpat, katekehtat ja diakonat geain ii leat sámi giella- ii ge
kultuvraduogáš geat biddjojuvvojit girkolaš virggiide sámi guovlluin.
Buoridan dihte
dien dili, de lea Davvi-Hålogalánda maŋimus jagi ásahan giellaoahpahusa báhpaide.
Dien hástalusa ferte maid geahččat stuorát geahččanguovllus.
Ovdamearkka dihte lea
dárbu nannet rekrutterenbarggu sámi nuoraid ektui, maiddái girkolaš oahpuin.
Rekrutterendili váikkuhus lea maid dat ahte maiddái sámegiela hálddašanguovlluin
ožžot sápmelaččat eanas oasi bálvalusain dárogillii.
Sámelága § 3 - 6 mielde lea
juohkehaččas riekti oažžut individuála girkolaš bálvalusaid sámegillii Norgga girku
searvegottiin sámegiela hálddašanguovllus, ja dat leat gávcci suohkana - Snoasa,
Divttasvuotna, Gáivuotna, Guovdageaidnu, Kárášjohka, Porsáŋgu, Unjárga ja Deatnu.
Loabát suohkan Romssas lea mearridan ahte suohkan áigu ohcat lahttuvuođa
Girku bargá sámegiela nannemiin maiddái olggobealde hálddašanguovllu.
Lassin girkofágalaš gelbbolašvuhtii, de lea dárbu sámi giella- ja
kultuvragelbbolašvuhtii eanas girkolaš virggiin sámi guovlluin.
Diet guoská buot
dásiide girkus, ja dás lea sáhka ovdamearkka dihte dulkonbálvalusas, IT-čovdosiin,
bargiid kurssain, ja guovttegielat galbbaid geavaheamis.
(St.dieđ.
Sámepolitihkka, s 181)
Norgga girku dárbbaša bargat dihtomielalaččat ovdánahttit gelbbolašvuođa ja rekrutterema
vai sihkkarastá sámi giella- ja kultuvragelbbolašvuođa girku bargiid gaskkas.
Das lea
ávkkálaš jearrat makkár ovdamearkkaiguin Norgga girku lea lihkostuvvan sámi giela ja
kultuvrra fuolaheamis báikkálaččat.
Čuovvovaš dábiide sáhttá čujuhit:
Báhppabálvalusas fuolahuvvo sámegiella eanas dain báhpain geat leat ožžon
sámegieloahpahusa maŋŋil virgádeami.
Sámi girkodulkkat geat leat báikkálaččat rekrutterejuvvon (guoská dušše davvisámi
guvlui) fuolahit dehálaš oasi báhppalaš bálvalusain sámegillii, ja eanas háviid ii leat
báhppabálvalusas vejolaš deavdit buot sámelága gáibádusaid girkodulkabálvalusa haga.
Sámegiela geavaheapmi báikkálaš girkolaš bargiid gaskkas fuolahuvvo eanas
sámegielagiin geaid leat báikkálaččat rekrutteren.
Oskkuoahpahusa ja diakoniija suorggis
lea dáhpi ahte mieldebargit álget vaikko eai deavdde ge máhttogáibádusaid, muhto ahte sii
váldet lasseoahpu maŋŋil virgádeami.
Báikkiin gos leat rekrutteren sámegielagiid teologiijaohppui ja báhppabálvalussii, lea
addán sakka váikkuhusaid sámi girkoeallimii.
Bargoveahkadilli Sis-Finnmárkku proavássuohkanis
Sis-Finnmárkku proavassuohkana ásaheapmi jagis 1991 bovttii vuordámušaid dahkat
proavássuohkana gievran ovddidit sámi girkoeallima viidáseappot.
Muhto olu návccat leat
mannan dasa ahte oažžut doarvái báhpaid.
Dat lea duogás dasa go Girkočoahkkima áššis 7/06
bivde erenoamážit geahčadit Sis-Finnmárkkku proavássuohkana rekrutterendili sámi
girkoeallima plána oktavuođas.
Sis-Finnmárkku proavassuohkan ásahuvvui jagis 1991 ja dan ulbmil lei nannet sámi
girkoeallima bargguid.
Dan vuosttaš 7 jagi ledje proavássuohkanis doarvái báhpat, muhto
jagis 1999 dáhpáhuvai mearkkašahtti rievdan (eanet reflekšuvnnat dan birra, gč.
čuoggá
Jagi 1999 rájes ja 11 jagi das ovddosguvlui bisso báhppavirggit čađat guorosin.
áigodagas ii leat guoros virggiid lohku leamaš vuollelis 20% ja eanemusat lei dat olles 60%.
Vakanse
Nesseby
Tana
Porsanger II
Porsanger I
Kautokeino
Karasjok
Prostiprest
Prost
Bajábeale govus čájeha man guvlui proavássuohkana bargoveahkadili manai jagiin 1999-
Dat áigodat álggii 7:in virggiin ja lassánii 8 virgái jagis 2004.
Guoros virggit leat
merkejuvvon ruoksadin.
Áigodaga álggus jagis 1999 ledje 30% guoros virggi ja áigodaga
loahpas jagis 2009 ledje 45% guoros virggi.
Áigodaga maŋemus 4 jagi leat gaskamearálaččat
leamaš badjelaš 50% guoros virggi.
Dat čuohcá proavássuohkana doibmii go virggiin eai leat olbmot, ja go dat dilli lea nu guhkes
áiggi bistán.
Báhpat leat atnán olu návccaid doaimmahit dárbbašlaš bargguid, ja girkodulkkat
ja báikkálaš girkolaš bargit - geain lea báikkálaš (sámi) gelbbolašvuohta - váibet čađat
bagadallat ođđa sadjásaččaid.
Lea divrras sihke bargiide, searvegodderáđiide ja searvegoddái
go galgá čađat almmuhit virggiid ja eaige boađe ohccit eaige dáhpáhuva virgádeamit.
92 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Borgemánu 2010 rájes leat Sis-Finnmárkku proavássuohkanis leamaš báhpat buot virggiin.
Guovttis dain leat báris ahkásaččat, ja lea ain dárbu bargat dihtomielalaččat rekrutteret
báhpaid.
Dakkár bargoveaga kártema eai leat dahkan báikkálaš girkolaš bargiid gaskkas dan
seamma áigogadas, dannego dakko lea dilli leamaš buoret.
Oppalaš rekrutterenhástalusat sámi girkoeallimis
Vaikko govva ii leat seammalágan, de sáhttá jáhkkimis namuhuvvon dilli Sis-Finnmárkkus
oainnusmahttit hástalusaid sámi girkoeallimis ollislaččat.
Sámi guovllut leat dat guovllut gosa
lea váddáseamos oččodit báhpaid.
Daid maŋemus jagiid lea leamaš heajos rekrutteren
báhppabálvalussii Norgga girkus oppalaččat, juoga mii árvideamis čuohcá vel eanet sámi
Dat dilli šaddá vel hearkkit go stuora oassi báhpain geain dál lea
sámegielagelbbolašvuohta, leat báris ahkásaččat Norgga girkus.
Dat gullá maid dan guovtti
báhppii geain nubbi máhttá julevsámegiela ja nubbi fas lullisámegiela.
Oktiibuot
oainnusmahttá dat sámi girkoeallima ollisgirkolaš hástalusa Norgga girkus, ja dárbbu
ovddidit sierra rekrutteren- ja giellaoahpahusdoaibmabijuid boahttevaš jagiin.
Dasa gullet maid hástalusat rekrutteret báikkálaš girkolaš bargiid geain lea heivvolaš sámi
giella-/kultuvragelbbolašvuohta.
Dat hástalus guoská erenoamážit surggiide mat gullet
oskkuoahpahussii, diakoniijai ja girkomusihkkii.
 Berre bidjat ruđaid sierra movttiidahttindoaibmabijuide vai nagoda rekrutteret bargiid ja
bisuhit stáđisvuođa sámi girkoeallimis dás ovddosguvlui.
Sámegiela hálddašanguovllus
ferte árvvoštallat álggahit sierra doaibmabijuid.
Seammás berre rekrutterenbarggu heivehit
sámi girkoeallimii ollislaččat.
Dutkan
Sámi girkoeallima rekrutterenhástalusaid birra leat unnán dutkan.
Girkolaš oahpahusguovddáš
Davvin (GOD) ozai jagis 2009 dutkanruđaid prošektii "REKISAM" - Rekruttering til
kirkelige stillinger i Sápmi".
Prošeavtta vuolggasaji gažaldat lei: manne lea nu váttis
rekrutteret girkolaš virggiide ja girkolaš oahpuide olbmuid geain lea sámi gullevašvuohta?
Prošeaktačielggadeamis dadjet ahte prošeavtta mihttu lea gávdnat daid fáktoraid mat leat
mearrideaddjin dasa go olbmot geain lea sámi gullevašvuohta leat válljen girkolaš bargguid
Das galget dahkat kvalitatiiva čiekŋalis jearahallamiid miehtá sámi guovllu, ja
háliidit iešguđetlágan árvvoštallamiid bokte geahččalit gávdnat sivaid váilevaš rekrutteremii:
eai gávdno ovdagovat, hástalus bargat iežas báikki konteavsttas, eai gávdno heivehuvvon
oahpahusat, vuostehágu guoddu akademiijai, dárbu soabadit.
GOD ohcamuššii eai juolludan
doarjaga, muhto sii ožžo positiivvalaš dieđuid ruovttoluotta prošeaktaohcamuša birra.
 Lea dárbu láhčit vejolašvuođaid dutkanprošeavttaide mat dutkosiid bokte addet máhtu
rekrutterema birra sámi girkoeallimis.
Dan vuođul sáhttá ráhkadit eanet mihttomearálaš
rekrutterenstrategiijaid.
Rekrutterenstrategiijat
Lea dárbu jurddašit rekrutterenstrategiijaid virggiid govdodaga ektui Norgga girkus:
Hálddahuslaš virggit guovddáš, guovllu dahje báikkálaš girkoeallimis, báhppa, girkodulka,
diakona, katekehta/oskkuoahpahusmieldebargi, girkomusihkkár, sárdnedoalli/lávdeolmmoš
ipmilbálvalusdoalli, virggit kultuvrasuorggis, ráđđeaddi jnv.. Rekrutterema áigumuš ferte leat
ráhkadit sámi girkoeallima mii ovddida kristtalaš oskku, nanne sámiid kultuvrralaš ja gielalaš
identitehta girkus ja mii fágalaččat sáhttá vuođustit sámi kultuvrra árvvu girkolaš
oktavuođain.
Vuolábealde leat rekrutterenstrategiijat dan golmma kategoriija ektui:
Kategoriija 1: Olbmot geain lea teologalaš/girkofágalaš gelbbolašvuohta ja geat háliidit bargat
sámi girkoeallimis (ovddemustá olbmot geat eai leat sámit)
Vuođuštus:
Sámi guovlluin váilot ohccit báhppavirggiide, erenoamážit sámegiela
Lea maid dárbu oččodit bargiid eará girkolaš virgekategoriijaide.
Ulbmiljoavku: Studeanttat/olbmot geain lea teologiija,- diakoniija,- katekehta,- ja
girkomusihkkaoahppu ja oahpahusásahusat dakkár virgekategoriijain.
Vuohki:
- Juohkit dieđuid sámi girkoeallima birra áigeguovdilis oahpposajiin.
- Ovddidit sámiide gullevaš kursamodulaid ámmátoahpuin ja joatkkaoahpahus
báhpaide ja eará girkolaš bálvalusjoavkkuide.
Kategoriija 2: Olbmot geain lea sámegielgelbbolašvuohta/kultuvragelbbolašvuohta ja geain lea
sierralágan fágagelbbolašvuohta (ovddemustá sámit)
Unnán fágaolbmot geain lea gelbbolašvuohta sámi gielas ja kultuvrras.
Dat guoská
sihke girkofágalaš ja hálddahuslaš virggiide guovddážis, guovllus ja báikkálaččat.
Ulbmiljoavku: Olbmot geain lea sámi giella-/kultuvragelbbolašvuohta ja geain lea fágaduogáš
oahpahusas, buohccedikšumis, juornalistihkas, ekonomiijas, jođiheamis jnv., ja geain
lea hállu čađahit earálágan oahpu ja bargat báhppan, sárdnideaddjin, diakonan,
katekehtan, girkomusihkkárin jnv.
- Váldit oktavuođa/movttiidahttit eaŋkilolbmuid ja muitalit molssaeakto
vejolašvuođaid birra girkolaš bálvalussii.
- Čielggadit molssaeavttuid girkolaš bálvalussii sámi girkoeallima sierra
gelbbolašvuođa- ja rekrutteren dárbbuid čuovggas.
Kategoriija 3: Studeanttat ja skuvlaoahppit geain lea miella čađahit girkolaš oahpu
(ovddemustá sámit)
Háliidit áinnas rekrutteret sámi nuoraid girkolaš bálvalussii
Ulbmiljoavku: Joatkkaskuvlla 3. luohká oahppit ja studeanttat
- Válljet joavkkuid, lágidit jođiheaddjekurssaid, dábuhit hárjehallansajiid searvegottiin
gos dollet sámi ipmilbálvalusaid.
- Oasálastit fitnodatmeassuin ja fitnat válljejuvvon joatkkaskuvllain Trøndelágas,
Nordlánddas ja Finnmárkkus.
- Dieđihit ámmátvejolašvuođaid birra sámi girkoeallimis omd.
Nuoraid
girkočoahkkimis, Norgga Sámiid Riikkasearvvi jahkečoahkkimiin ja válljejuvvon
festiválain gos leat sámi nuorat.
- Fitnat áigeguovdilis studeantabirrasiin Trøndelágas, Bådåddjås, Romssas, Álttás ja
Guovdageainnus
Bajábeale namuhuvvon rekrutterendoaibmabijut eaktudit sierra movttiidahttindoaibmabijuid.
Áigeguovdilis movttiidahttindoaibmabijut sáhttet leat: stipeanddat nuoraide geat lohket
teologiija ja máhttet sámegiela, ruovttusfitnanortnet báhpaide geat bálvalit searvegottiin
94 Sámi girkoeallima strategalaš plána
sámegiela hálddašanguovllus, hárjehallansajit válljejuvvon searvegottiin, mentorortnet
studeanttaide geat leat sámi searvegottiin hárjehallamin, ekonomiija máksit searvama
sámegiela/sámi fáttáid kurssaide, jnv.
 Álggahit rekrutterenprošeavtta sámi girkoeallimii mii bargá rekrutteren- ja
movttiidahttindoaibmabijuiguin bajábeale namuhuvvon čanastagaid mielde.
Ávžžuhit
OHG bidjat dasa resurssaid.
 Sámi oskkuoahpahusa ja sámi nuoraidbarggu nannema ferte geahččat guhkitáiggi
Girkofágalaš gelbbolašvuođahuksen:
girku/mišuvdnahistorjá ja sámi teologiija
Riikkaidgaskasaš álgoálbmotrievtti mielde lea sámiin vuoigatvuohta oažžut iežaset kultuvrra,
árbevieruid ja historjjá oahpahusvuogádagaide.
Indigenous peoples have the right to the dignity and diversity of their cultures, traditions,
histories and aspirations which shall be appropriately reflected in education and public
information.
(ON julggaštus álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra, gč.
artihkkal 15 čuokkis
Lea lunddolaš ahte dat vuoigatvuohta maid bidjá čanastagaid girkolaš oahpahussii.
Dat čuodjá
Girkoráđi mearrádusa mielde dan áššis mas bivdet ráhkadit sámi girkoeallimii plána (GČ
Plánas bivdet deattuhit dan ahte áigeguovdilis oahpahusain galgá nannet máhtu girku
mišuvdnahistorjjás sámi guovlluin, sámi oskkoldagas, kultuvrras ja servodateallimis.
Sámit leat álgoálbmot Norggas ja das lea 1000-jagi historjá girkuin.
Sámiid lahkavuođa
girkohistorjjás, girkoeallimis ja servodateallimis ii báljo gávdno girkolaš
profešuvdnaoahpahusain ja girkolaš dutkamiin Norggas.
Vaikko dat lea daid maŋemus jagiid
ovdánan buoret guvlui, de lea oppalaš govva viehka muddui bisson rievdatkeahttá.
Dat lea
struktuvrralaš váttisvuohta mii čájeha ovddeš áiggiid árvvuid ja guottuid sámivuhtii.
Geavatlaččat mearkkaša dat ahte girku eanetlohku profešuvdnaoahpahusain dahket sámiid saji
oaidnemeahttumin našovnnalaš girku historjjás ja dálá áiggis.
Dat ii mearkkaš dušše dan ahte sámiid historjjá ja sin lahkavuođa birra leat heajos
čielggadanbarggu dahkan, muhto maiddái dan ahte eanetloguálbmot ja girku dahká oasi iežas
historjjás oaidnetmeahttumin.
Girkolaš geahččanguovllus, mas eaktudit soabadeami vuolgit
dovddastuvvon historjjás, šaddá dat morálalaš váttisvuohtan.
Dasalassin ii oro dat leamen
riikkaidgaskasaš álgoálbmotrievtti mielde.
Stáhtas, mii lea Norgga našovnnalaš oskkoldat-, oahpahus- ja sámepolitihka doaimmaheaddji,
Norgga girkus, mii lea eanetlogu- ja stáhtagirku Norggas ja girkolaš oahpahusásahusain lea
buohkain ovddasvástádus bargat dan ovdii ahte dat ii šat jotkkojuvvo.
Dás lea lunddolaš
čujuhit dasa movt stáhta eiseválddit daid maŋemus jagiid leat mearridan našovnnalaš
standárddaid fuolahit sámiide guoskivaš fáttaid oahpahusain ohppiide buot agiin almmolaš
skuvllain vuođđoskuvla- ja joatkkaskuvladásis.
Stáhta eiseválddit, našovnnalaš fágaráđit ja
áigeguovdilis ásahusat berrejit dál váikkuhit dasa ahte seamma dáhpáhuvvá girkolaš
oahpahusaid ektui.
Girkolaš oahpuin ferte sámiide guoskivaš fáttáid fuolaheami atnit našovnnalaš, ollisgirkolaš
bargun ja iige unnidit daid dušše guovlluid ovddasvástádussan.
Dat mearkkaša ahte
sámiideguoskivaš fáttáid berre fátmmastit buot girkolaš profešuvdnaoahpahusaide.
doaibmabidju veahkeha lasihit dihtomielalašvuođa sámi girkoeallima birra Norgga girkus
oppalaččat, ja danne sáhttá šaddat álkit oččodit bargiid girkolaš bálvalusaide sámi
 Gelbbolašvuođahuksenprošeakta: 3-jagi stáhta ruhtaduvvon prošeakta 1:in
prošeaktavirggiin (100%).
Prošeavtta ulbmil:
Mearridit buot girkolaš profešuvdnaoahpuide našovnnalaš unnimusmeari standárddaid
sámiide guoskivaš fáttain.
Álggahit gelbbolašvuođaloktenprográmma nannet ja kvalitehtasihkkarastit girkolaš
oahpahusásahusain oahpahusgelbbolašvuođa dan suorggis.
Lea lunddolaš ahte dihto ásahusain lea liige našovnnalaš ovddasvástádus fuolahit ovddidit
girkolaš dutkama mii guoská sámiide.
Romssa universitehta, Girkolaš oahpahusguovddáš
Davvin ja Sámi allaskuvla leat muhtun ásahusat maid dan oktavuođas berre árvvoštallat.
Lassin gelbbolašvuođahuksejeaddji doaibmabijuide profešuvdnaoahpahusaid ektui, de lea
dárbu ovddidit relevánta sámiide guoskivaš joatkkaoahppo-/lasseoahppokurssaid.
"Osku ja
eallindulkon Sámis" kursa (gč.
čuoggá 5.7) sáhttá gokčat dakkár dárbbu eanet
bálvalusjoavkkuid ektui.
Lea erenoamáš dárbu bargat sámi girkohistorjjáin fágalaččat.
Čohkkejuvvon sámi
girkohistorjá ii leat čállojuvvon, ja historjádutkamis eai leat čuvgen ja čilgen dehálaš surggiid
sámi girkohistorjjás.
Dat guoská maid dehálaš ovdánemiide lagas vássánáiggis.
Gelbbolašvuođaloktema oahpahusásahusain ja girkus oppalaččat ferte danne láidestit sámi
girkohistorjjá barggu vuoruheami bokte.
 Álggahit sámi girkohistorjaprošeavtta man ulbmil lea čállit sámi girkohistorjjá.
Prošeavtta
sáhttá organiseret máŋgga vuolleprošektii.
Eaktu lea ahte sámi girkohistorjá meannuduvvo
oppalaččat sámi oskkoldathistorjjá rámmas ja čalmmustuhttá erenoamážit girku rolla.
Dakkár prošeavtta lea vejolaš čatnat Romssa universitehta Institutt for historie og
religionsvitenskap, geain juo lea oalle olu dan suorggis iežaset strategalaš dutkanplánain.
Sámi teologiija ja kristtalašvuođaipmárdus lea nubbi eará dehálaš fágasuorgi sámi
Studiemannolagat Sámi girkoráđi olis 1990-logus bohciidahtte mávssolaš
identitehtamannolagaid sámi girkoeallimis ja leat ovddidan fágaovdáneami viidáseappot dán
Suorgi lea almmatge huksendási álggus, ja dan barggu lea dehálaš fievrredit
viidáseappot ja nannet.
Girkohistorjá fágasurggiin sáhttá akademiija bargat, muhto sámi
teologiija ja kristtalašvuođaipmárdusa bargui háliidit oažžut čielga sámigirkolaš vuođu ja
legitimitehta.
Sávvamis lea maid ahte sámi teologiija ja kristtalašvuođaipmárdusa barggus
fuolahit gulahallama gaskal fágateologaid ja lávdeolbmuid árvvoštallamiid.
 Sámi teologiija ja kristtalašvuođaipmárdus: 3-jagáš prošeakta.
1 virgi (100%) maid Sámi
girkoráđđi ja Girkolaš oahpahusguovddáš Davvin oktiiheivehit.
Ásahit sámi teologiija fierpmádaga riikkarájiid badjel man ulbmil lea ráhkadit
teologalaš/kristtalašvuođafága fierpmádaga ovdánahttit sámi teologiija ja
96 Sámi girkoeallima strategalaš plána
3-jagi oasseprošeakta sámi teologiija nissoniid geahččanguovllus.
Ásahit
prošeaktajoavkku mii čohkke nissoniid riikkarájiid badjel ságastallat áššiid birra mat
sin mielas gusket sámi teologiijai ja kristtalašvuođaipmárdussii.
Joavkkus berrejit leat
olbmot geain lea teologalaš/kristtalašvuođa duogáš ja olbmot geain ii leat dakkár
duogáš.
Čađahit báikkálaš / guovllulaš prošeavttaid / semináraid.
Norgga girkus leat stuora hástalusat ovddidit gelbbolašvuođa ja veahkkeneavvuid mat gokčet
sámi girkoeallima boahtteáiggi dárbbuid.
Sámi girkoráđđái šaddá váttis fuolahit beare olu
dakkár ovdánahttinbargguid iežas govda mandáhttaviidodaga ja unnán hálddahuslaš návccaid
dihte, ja leat vuos unnán sámigirkolaš čanastagat akademalaš ásahusaide.
Go galgá daid
dárbbuid ja bargguid fuolahit maid olbmot jearahit, de dárbbašit dan nannet,
ovdamearkkadihte GOD bokte.
Guhkitáigge mihttun evttohit ásahit Sámi-girkolaš
pedagogalaš guovddáža mii fuolaha ovddidit ja gaskkustit relevánta gelbbolašvuođa
searvegottiide.
Bajábeale prošeaktavirggiid lea jurdda fievrredit dan sámi-girkolaš
pedagogalaš guovddážii maŋŋil prošeavtta loahpaheami, namalassii vuosttaš jagi maŋŋil
doaibmaplánaáigodaga (2017).
Sámi-girkolaš ovttasbargu riikkarájiid badjel
Sámi girkoeallimis miehtá Sámi lea guhkes árbevierru čohkket olbmuid riikkarájiid badjel
báikkálaččat ja guovlluin.
Norggas guoská dat buot giellajoavkkuide.
Davvi- ja julevsámi
guovlluin lea leastadiánalaš lihkadus leamaš stáđis arena sámigirkolaš searvevuođas
riikkarájiid badjel.
Lullisámi guovlluin lea guhkes árbevierru doallat sámi girkobasiid mat
čohkkejit lullisámiid rájiid badjel.
Nuortalaččain Njavdámis lea lagas searvevuohta
greikaortodoksa nuortalaččaiguin Čeavetjávrris suoma bealde ráji.
Ođđa áiggis leat Sámi girkobeivviid ásahan ekumenalaš buotsámi girkobeaivin buot sámiide
Sámis.
Girkobeaivvit leat dollojuvvon guovtte geardde, jagis 2004 Johkamohkis ruoŧabealde
ja jagis 2009 Anáris suomabealde.
Goappešat háviid čohkkejedje lágideamit lagabui 1000
oasseváldi.
Sámi girkobeivviid jurdda bođii Sámi girkoráđis Norggas ja dainna barge viidáseappot ovttas
Ruoŧa girku Sámi girkoráđiin.
Lágideami leat čatnan sámigirkolaš bajemus orgánaide
Norggas, Ruoŧas ja Suomas: Sámi girkoráđđi (Norgga girku), Sámi girkoráđđi (Ruoŧa girku)
ja Oulu stift (Lutherlaš evangelialaš girku Suomas) ja suoma Sámediggi.
Barentsguovllu
kristtalaš girkuid ovttasbargoráđđi (Samarbeidsrådet for kristne kirker i Barentsregionen
(SKKB)) oasálastá ráhkkanit ja čađahit lágideami ja das lea sierra ovddasvástádus
oktiiheivehit ruošša sámiid oasálastima lágideamis (eanet SKKB birra vuolábealde).
Guovddáš sámigirkolaš orgánat Norgga, Ruoŧas ja Suomas leat mearridan boahtte Sámi
girkobeivviid rájes doallat dakkár lágidemiid juohke 4. jagi, ja ahte lágidit boahtte Sámi
girkobeivviid jagis 2013 lullisámi guovllus norggabealde.
Doallogirkun lea Norgga girku
Sámi girkoráđis ovddasvástádus oktiiheivehit girkobeivviid plánenmannolaga ja dan
čađaheami ovttas Sámi girkoráđiin, Oulu stiftain ja Sámedikkiin Suomas, ja SKKB:in.
viiddis bargu mii gáibida olmmošlaš návccaid guhkit áiggi, ja doarvái ruhtadeami.
 Čađahit Sámi girkobeivviid 2013 guovttijagi prošeaktan 2012-2013.
Ovttasbargu Sámi girkobeivviiguin lea nannen ovttasdoaibmama riikkarájiid badjel sámi
girkoeallima suorggis.
Dan ovttasbarggu oktavuođas vuolláičálle bajábale namuhuvvon
sámigirkolaš orgánat Norggas, Ruoŧas ja Suomas nugohčoduvvon Enarekonvensjonen giđđat
Šiehtadus mudde Sámi girkobeivviid ovttasbarggu ja sisttisdoallá mearrádusa
doallat jahkásaš ságastallamiid dan seamma golmma orgána gaskkas oktasaš sámi girkoeallin
áššiid birra.
Barggu oktiiheiveheapmi riikkarájiid badjel sáhttá leat áigeguovdil máŋgga
suorggis, ovdamearkkadihte oktiiheivehit sámegieloahpahusa báhpaide, liturgiija- ja
sálbmabarggut, konfirmántabarggut, oskkuoahpahusresurssat, sámi teologiijabarggut jnv.
 Čađahit jahkásaš ságastallančoahkkimiid guovddáš sámigirkolaš orgánaid gaskkas
Norggas, Ruoŧas ja Suomas Anárkonvenšuvnna (Enarekonvensjonen) vuođul.
Sámi girkoeallimis lea máŋga ovdamearkka guovllugirkolaš ja báikkálašgirkolaš
ovttasbargguin riikkarájiid badjel.
Nidarosa lullisámi girkoeallinlávdegotti - ÅGM ja
lullisámi bargojoavkku gaskkas Hïernesaand stiftas lea máŋga jagi leamaš lagas oktavuohta.
Giđđat jagis 2008 lei ságastallančoahkkin Julevus gaskal Davvi-Hålogalándda, Lulli-
Hålogalándda, Julevu ja Oulu bismagottiid /stifta sámi girkoeallima bargguid birra.
Máŋgga
sajis Sámis leat maid báikkálaš dásis sámigirkolaš ovttabarggut rájiid badjel.
ovttasbarggus sáhttá leat árvu giela nannemis maid dannego sámi gielat leat smávva gielat ja
giellarájit mannet riikkarájiid badjel.
Dasa leat danne máŋga siva manin dakkár oktavuođaid
berre movttiidahttit nannet.
 Guovddášdásis bidjet prošeaktaruđaid nannet sámi girkoeallima riikkarájiid badjel
báikkálaš ja guovllu dásis.
Barentsguovllu kristtalaš girkuid ovttasbargoráđđi (Samarbeidsrådet for kristne kirker i
Barentsregionen (SKKB) ásahuvvui jagis 1996 fuolahit Barentsguovllu kristtalaš girkuid
dárbbuide ságastallat ja ovttasdoaibmat maŋŋil go ruovdeloavdda gáhčai.
Sihke lutherlaš ja
ortodoksa girkut leat mieldelahtut, ja iešguđesge dan 9 bismagottis Norggas, Ruoŧas, Suomas
ja Ruoššas lea ovddasteaddji ráđis.
Oassi SKKB vuoruhansurggiid gaskkas leat
álgoálbmotgažaldagat.
Eanaslohku ruošša sámiin gullet ruoššaortodoksa girkui ja dat lea
addán SKKB:i ávkkálaš vuođu fuolahit ekumenalaš oktavuođaid ruošša-ortodoksa girkuin
dakkár ovttasbarggus.
 Ávžžuhit SKKB fievrredit viidáseappot ja ovddidit iežaset álgoálbmotbargguid
Barentsguovllus, erenoamážit sámiid ektui.
Sámit leat oassi máilmmiviidosaš girkus.
Sámi girkoeallimii lea mávssolaš oasálastit
mannolagain mat sáhttet nannet sámi girkoeallima bargguid álgoálbmotgeahččanguovllus.
Sámi girkoráđi bargguid bokte lea oktavuohta eará álgoálbmogiiguin addán mávssolaš
impulssaid sámi teologiija- ja kristtalašvuođaipmárdussii.
Dat lea fas addán mávssolaš veahki
sámi ipmilbálvalus- ja liturgiijabargguide.
Norgga girku bargguin álgoálbmot áššiiguin lea
sihke riikkaidgaskasaš ja našovnnalaš dimenšuvdna, ja guoská sihke girkolaš áššiide ja
álgoálbmogiid vuoigatvuohtadiliide oppalaččat.
98 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Sámi girkoráđđi oažžu virgeresurssa dán suorggis (gč.
evttohuvvon virggi čuokkis 5.4.5).
Doarjja álgoálbmotvuoigatvuođaide
Álgoálbmotvuoigatvuođaid bargguin ferte fuolahit oktavuođa našovnnalaš ja globála arena
gaskkas.
Norga lea guhká dahkan buori barggu álgoálbmotvuoigatvuođaiguin
riikkaidgaskasaččat.
Dan maid norgga eiseválddit dahket iežaset álgoálbmoga ektui, muitala
eará riikkaide movt álgoálbmogiid vuoigatvuođaid galgá doahttalit.
vuoigatvuohtabargguin Norggas lea danin eahpenjuolggo mearkkašupmi álgoálbmotáššiide
globála dásis.
Finnmárkkulága bargguin dagai Girkočoahkkin 2003 čielga mearrádusa (GČ 11/03).
Girku
lei oidnosis áššis mii lei erenoamáš dehálaš vuoigatvuohtadillái Finnmárkkus.
Ášši bidjá
seammás čanastagaid daid sámi vuoigatvuohtamannolagaide mat dál leat jođus Romssas
Hedmárkui (Den nye sameretten), ja mearrasámiid vuoigatvuođaid ektui vuotna- ja
riddoguolásteapmái (Riddoguolástanlávdegotti evttohus).
Girku doallá sávvamis seamma
čielga oainnu daidda mannolagaide boahtteáiggis.
Oktavuohta eará álgoálbmogiiguin addá
duostilvuođa loktet profehtalaš jiena váttis áššiin main lea stuora mearkkašupmi sámi
álbmogii ja boahttevaš buolvvaide (gč.
Riikkaidgaskasaš / ekumenalaš álgoálbmotbargu
Daid maŋemus logijagiid lea leamaš sámi ovddasteapmi iešguđetlágan riikkaidgaskasaš
girkolaš forain, omd.
sáttagottiid bokte Eurohpalaš girkuid konferánssa (Konferansen av
Europeiske kirker (KEK), Girkuid máilmmiráđi (GM) ja Lutherlaš máilmmilihtu (LML)
generálčoahkkimiidda.
Dain čoahkkimiin oahppá olu ja dat leat fierpmádathuksejeaddji
arenat.
Dakkár foraid bokte leat máŋgga háve ožžon doaimmaid vuollejoavkkuin mat barget
erenoamážit álgoálbmotgažaldagaiguin, ja leat addán máŋga dehálaš impulssa sámi
girkoeallin bargguide.
 Fievrredit viidáseappot dan geavada ahte sihkkarastit sámi ovddasteami Norgga girku
sáttagottiin guovddáš riikkaidgaskasaš / ekumenalaš forain.
Oppalaččat lea Girkuid máilmmiráđi álgoálbmotprográmma dehálaš ovttasbargoguoibmi, ja
Lutherlaš máilmmilihttu lea dahkan guovddáš mearrádusaid nannet iežaset álgoálbmotbarggu.
Dan ovttasbarggu ávžžuhit ovddidit viidáseappot, ja Norgga girku bere árvvoštallat várret
jahkásaš doarjagis oasi GM ja LML organisašuvnnaid álgoálbmotbargguide.
Dasa leat máŋga
vuođuštuša.
Vuosttažettiin lea ovttasbargu girkolaš álgoálbmotbargguid guovddáš
oasálastiiguin addán dehálaš impulssaid sámi girkoeallimii siskkáldasat.
Nuppádassii lea sámi
oasálastimis leamaš mearkkašupmi GM ja LML riikkaidgaskasaš álgoálbmotbargguin.
Loahpas berre Norgga girku atnit sierra ovddasvástádusa bargat globála dásis dán arenas.
Oppalaččat gullet álgoálbmogat máilmmi geafimus ja eanemus marginaliserejuvvon
álbmogiidda ja sin girkuin leat dávjá unnán resurssat.
Eai gallis dain riikkain gos
álgoálbmogat ásset, hálddaš dakkár posišuvnna go Norggas lea veahkehit girkolaš
riikkaidgaskasaš álgoálbmotbargguid.
Dat deatta ja veahkki maid Norgga girku bealis dahke
lei mearrideaddjin ođđasisásahit GM álgoálbmotprográmma jagis 2008, ja sihke
Girkuidgaskasaš ráđđi ja Sámi girkoráđđi lea addán ekonomalaš doarjaga GM
álgoálbmotprográmmii daid maŋemus jagiid.
 Norgga girku jahkásaš ekonomalaš doarjja GM:i ja LML:i várrejuvvo
álgoálbmotbargguide dain organisašuvnnain.
5.15.3 Riikkaidgaskasaš diakoniija ja mišuvdna (doarjja)
Ovttasbargu Girku Heahtevehkiin:
Sámi girkoráđis lea ovddasteaddji Girku Heahteveahki (GH) áirrasgottis ja das lea maid,
bargoaddiid bealis, leamaš ovttasbargu GH:in álgoálbmotsuorggis.
Dat lea erenoamážit
leamaš guovlluin lulágeahčen Afrihká (sanálbmot) ja sirkumpolára guovllus / Ruoššas.
GH lea bidjan olu návccaid ja bargan guhká sanálbmoga ektui (ovdalis gohčoduvvon
"miesttaolmmožin") mii lea álgoálbmot Kalahari-guovllus lulágeahčen Afrihká.
GH doarjaga
bokte vuittii sanálbmot earret eará diggeášši Central Kalahari Game Reserve jagis 2006.
2005 ásahuvvui oktavuohta Sámi girkoráđi ja Kuru Development Trust (dál Kuru Family of
Organizations), Botswana, gaskkas.
Dan jagi gallededje sanálbmoga ovddasteaddjit Romssa
ja Kárášjoga.
Jagis 1997 lei sámi diakoniijastudeanta hárjehallamis Kurus.
Jagis 1998 lei San
mielde GM álgoálbmotkonferánssas Kárášjogas gos lei sáhka eananvuoigatvuođaid birra.
GH
ordnii guovtti San-nurrii vejolašvuođa oasálastit Sámi girkobeivviin jagis 2004, ja soai
gulaiga D'kar reformerejuvvon girkui, mii earret eará doalai seminára álgoálbmogiid dili birra
Botswanas.
Seamma jagi veahkehii GH sanálbmoga dánsunjoavkku Naro Giraffe Group
galledit Kárášjoga searvegotti ja sámi festivála Riddu Riđđu.
Čakčat jagis 2004 ruhtadii ja
organiserii GH mátkki sámi sáttagoddái fitnat sanálbmoga luhtte Botswanas.
Sáttatgoddi
beasai bures oahpásnuvvat sanálbmoga dillái, ja Sanálbmoga eananguovlluid geavaheami
kártenbargguid birra.
Dat mii dalle lei sierraládje guovddážis, lei diggeášši Central Kalahari
Game Reserve ja sanálbmoga vuoigatvuohta joatkit dan guovllus ássat.
Sanálbmot vuittii
diggeášši jagis 2006.
Girku Heahteveahki doarjja lonohallanbargguide lea leamaš mávssolaš.
Sámi girkoeallin ii leat čuovvolan daid oktavuođaid daid maŋemus jagiid.
Sámi girkoráđđi ovddidii jagis 2006 (SGR 30/06) jearaldaga Girku Heahteveahkkái (GH) dan
birra ahte sáhttágo GH boahtteáiggis fátmmastit sirkumpolára guovlluid/Ruošša iežaset
álgoálbmotbargguide.
Daid guovlluid álgoálbmogiin leat stuora hástalusat sihke sosiálalaččat
ja kultuvrra, birrasa ja vuoigatvuođaid ektui, ja Sámi girkoráđđi ovdanbuvttii dárbbu vuoruhit
diakoniija.
SGR čujuhii maid ahte GH bargu dan suorggis dagašii eanet sámigirkolaš
fátmmasteami GH bargguin.
Dan duogáža vuođul bivddii Sámi girkoráđđi GH ráhkadit
bajilgova álgoálbmogiid dili birra sirkumpolára guovllus, ja geatnegahtii iežas čielggadit
vuođu dakkár ovttasbargui Girku Heahtevehkiin.
Muhtin ovdabarggus 2009 čavčča, mas
NUPI lea leamaš mielde, kártii GH guovlluid Sibiras ja jurdda lei álggahit veahkkebargguid
álgoálbmogiid ektui Ruoššas.
Leat identifiseren áigeguovdilis álgoálbmotbirrasiid, vejolaš
ruošša ovttasbargoguimmiid, ja guovddáš hástalusaid ja gažaldagaid dakkár bargguid
Maŋŋil go raportta leat siskkáldasat meannudan, áigu GH gulaskuddat SGR:in
movt áššiin galgá bargat viidáseappot.
 Sámi girkoráđđi ovddida viidáseappot ságastallama ja ovttasbarggu Girku Heahtevehkiin
veahkke- ja ovddidanbargguid birra mat gusket álgoálbmogiidda.
Hálddahuslaš
oktavuođačoahkkimat dollojit unnimus 1 jagis.
Konkrehta veahkke- ja
ovddidanprošeavttaid oktavuođas berre gulahallama álggos gáržžidit dasa ahte čuovvolit
álgoálbmotdoaibmabijuid lulágeahčen Afrihká ja Davvi-Ruošša.
Dasto berre digaštallat
oktasaš strategiijaid álgoálbmotprofileremis Girku Heahteveahki diehtojuohkinbargguin
siskkáldasat Norgga girkus, ovdamearkkadihte fástoákšuvnna oktavuođas, ja vejolašvuođa
nannet sámigirkolaš fátmmasteami Girku Heahteveahki bargguin.
100 Sámi girkoeallima strategalaš plána
 Ávžžuhit Girku Heahteveahki čalmmustuhttit álgoálbmogiid čielgasit iežaset bargguin
viidáseappot.
Mišuvdnašiehtadusat (SMM):
Norgga girku mihttu lea ahte buot riikka searvegottit dahket mišuvdnašiehtadusa
(mišuvdnaprošeavtta/ustitvuođasearvegotti) Samarbeidsrådet for Menighet og Misjon (SMM)
olis.
(Eanet dan birra, geahča Du verden!
Veiledningshefte for vennskapssamarbeid i
menigheter ja SMM resursasiiddu www.menighetogmisjon.no).
Earret GH fástoákšuvnna leat
mišuvdnašiehtadusat jáhkkimis dat eanemus strategalaš arenat maid bokte báikkálaš
searvegottit sáhttet oasálastit álgoálbmotbargguin.
Buot searvegottit Sis-Finnmárkku proavássuohkanis leat dahkan mišuvdnaprošeavttaid mat
gusket Canjar-indiánaide Ecuadoras (Normisjon).
Prošeavtta váldoulbmil lea doarjut dan
áidna vuođđoskuvlla Ecuadoras gos oahpahit indiánaide iežaset giela, kultuvrra ja historjjá.
Prošeakta leat válljejuvvon dannego dat dovdo oahpisin daid vásihusaide mat sámiin leat
sámegiela ja kultuvrra duolbmama ektui skuvllas ja stuoraservodagas.
Mišuvdnašiehtadusa
álgoálbmotprofiila lea addán mišuvdnaprošektii báikkálaš appellašuvnna ja boktán báikkálaš
álgaga, ovdamearkkadihte lonohallamiid gaskal Sis-Finnmárkku proavássuohkana
searvegottiid ja indiánaid geat gullet dan skuvlii Ecuadoras.
Norgga girku barggus nugohčoduvvon searvegotti ustitvuođaovttasbargguin
(mišuvdnaprošeakta/ustitvuođasearvegoddi) lea maid bismagottiide sadji álggahit dakkár
ustitvuođaovttasbarggu.
Golmma davimus bismagottis livččii ovdamearkkadihte vejolaš
árvvoštallat ahte sáhtášiigo dihto oktiiheiveheapmi dahkat synergiijaid báikkálaš ja guovllu
álgoálbmot prošeavttaid gaskkas mearriduvvon guovlluin.
 SMM guovddáš dásis ja mišuvdnaráđđeaddit Davvi-Hålogalándda, Lulli-Hålogalándda ja
Nidarosa bismasgottiin berrejit ovttasbargat Sámi girkoráđiin lasihit álgoálbmot guoskivaš
mišuvdnašiehtadusaid Norgga girkus oppalaččat ja sámi girkoeallimis erenoamážit.
5.16 Stáhta-girku ođastus
Buot politihkalaš bellodagat Stuoradikkis šiehtadedje cuoŋománu 10. beaivvi 2008 rievdadit
vuođđoláhkamearriduvvon oktavuođaid stáhta ja Norgga girku gaskkas (nugohčoduvvon
stáhta-girku soabadus).
Dat politihkalaš šiehtadus mearkkaša ahte stáhta ja Norgga girku
oktavuođat rivdet.
Dakkár rievdama oktavuođas ferte čielggadit sihke stáhta ja Norgga girku
boahtteáiggi geatnegasvuođaid sámi girkoeallima ektui.
Dat guoská Norgga girku ođđa
girkolága ja ođđa girkoortnega hábmemii/ráhkadeapmái.
Prinsihpalaš vuođđojurddašeami oktavuođas dasa mii guoská stáhta boahttevaš
ovddasvástádusas sámi girkoeallima ovddas lea dehálaš earuhit gaskal "stáhta-girku-
oktavuođa" ja "stáhta-sámiálbmoga-oktavuođa" (gč VL § 110a).
Goappešat oktavuođat
gusket sámi girkoeallimii, muhto dain leat guovttelágan vuođuštusa.
Vaikko Norgga stáhtus
stáhtagirkun rievdá, de ii mearkkaš dat ahte stáhta ii šat galgga atnit ovddasvástádusa sámi
Lea govttolaš atnit sámi girkoeallima oassin dan sámi álbmoga kultuvrras ja
servodateallimis mii Vuođđolága § 110 mielde gullá stáhta ovddasvástádussii láhčit vai dat
sihkkarastojuvvo ja ovddiduvvo (gč čuoggá 4.3.1).
Go Sámi girkoeallima strategalaš plána
deattuha stáhta ovddasvástádusa sámi girkoeallima ovddas, de ii leat dat vuostá rievdadit
stáhta-girku oktavuođaid, muhto doalaha dan ahte 110a paragráfas ain galgá leat relevánsa
sámi girkoeallimii maiddái maŋŋil go Norgga girku lea heaittihuvvon stáhtagirkun.
Seammás
lea govttolaš eaktudit ahte Norgga girku oažžu čielgaset iešheanalas ovddasvástádusa sámi
girkoeallimii maŋŋil go stáhta ja girku oktavuohta rievdá, ja ahte dan bidjet vuođđun stáhta-
girkoođastusbargguin.
5.16.1 Girkočoahkkima čanastagat boahttevaš girkoláhkii ja girkoortnegii
GČ-áššis 8/07 Vuođđoláhkiivuođđudeapmi, girkoláhka ja Norgga girku girkoortnet leat
bidjan eavttuid ja bajitdási čanastagaid boahttevaš girkoláhkii ja girkoortnegii.
mearrádusas lea čielgasit daddjojuvvon sámi girkoeallima fuolaheami birra maiddái maŋŋil
go stáhta ja girku oktavuođaid leat rievdadan.
Dan čuoggás mas lea sáhka girkolága ja girkoortnega birra, dadjet ahte "Girkus lea sierra
ovddasvástádus fuolahit sámi girkoeallima dárbbašlaš ja ovttaárvosaš oassin Norgga girkus.
Dan vuođuštit sámiid nanu historjjálaš gullevašvuođas Norgga girkui, ja danne go sámiin lea
álgoálbmot stáhtus Norggas."
Stáhtalaš ja sis-girkolaš oktavuođaid gaskka reguleremis doalahit dan ahte "Norgga girku
sierra ovdasvástádus sámi girkoeallima ovddas ferte geahččat Vuođđolága § 110a ektui." ja
ahte "Norgga girkus lea ain geatnegasvuohta čuovvut sámelága giellanjuolggadusaid ja oažžut
dasa dan stáhtalaš ruhtadeami mii dan geatnegasvuođa čuovvu."
Viidáseappot čujuhit ahte "Álgoálbmotdimenšuvnna galgá fuolahit sihke rámmalágas ja
girkoortnegis."
 Girkočoahkkima čanastagaid sámi girkoeallima fuolaheamis (GČ 8/07) galget čuovvut
ođđa girkolága ja girkoortnega bargguin viidáseappot.
Lea dárbu čielggadit sihke stáhta ja
Norgga girku boahttevaš geatnegasvuođaid sámi girkoeallima ektui Vuođđolága § 110a,
sámelága ja riikkaidgaskasaš álgoálbmotrievtti čuovggas.
5.16.2 Stáhta ovddasvástádus fievrredit politihka mii aktiivvalaččat doarju sámi oskku
ja eallinoainnu
ON julggaštusa kapihtal 12 álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra praktiseret ja fievrredit
viidáseappot iežaset vuoiŋŋalaš ja oskkoldat árbevieruid, dábiid ja meanuid: "Indigenous
peoples have the right to manifest, practice, develop and teach their spiritual and religions
traditions, customs and ceremonies [...]."Lea govttolaš jáhkkit ahte dat riektesuodjalus maid
fátmmasta sámiid kristtalašvuođaárbevieruid.
Kristtalašvuohta lea guhká leamaš sámiid oskkoldat, ja stuora oassi sámiin Norggas gullet
Norgga girkui.
Sámit leat máŋggaid buolvvaid badjel oasálastán girku allabasiin, meanuin ja
oskkueallimis oktan eará sámi kultuvraovdanbuktimiiguin ja árbevieruiguin.
Dat lea addán
sierra sámi kristtalašvuođaárbevieruid ja sierra sámi geahččanguovlluid kristtalaš oskkus ja
eallimis.
Jus Norgga girku ii ane sámi girkoeallimis fuola, de sáhttá dat njeaidit mávssolaš
árbevieruid ja kultuvrasuorggi sámi álbmogis, sihke oskkoldaga ja eará árbevieruid dáfus.
102 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ovddasvástádus addit sámi kristtalašvuođaárbevieruide saji ja ovdánanvejolašvuođaid ii sáhte
bidjat dušše Norgga girku ovddasvástádussan, muhto oaidnit dan stáhta ollisvuođa
ovddasvástádussan (VL § 110a), mas sámepolitihka mii aktiivvalaččat doarju ja oskku- ja
eallinoaidnopolitihka mii aktiivvalaš doarju ferte geahččat oktilasat.
Dat čájeha ahte
eiseválddit fertejit fievrredit politihka mii aktiivvalaš doarju sámi oskku- ja eallinoainnu.
Sámi girkoeallima strategalaš plána bidjá vuođđun dan ahte nugohčoduvvon stáhta-girku
soabadus ii mielddisbuvtte vuđolaš rievdadusaid dain geatnegasvuođain mat stáhtas ja Norgga
girkus leat sámi girkoeallima ovddas dál.
Vaikko stáhta konfešunealla čanastat (ortnet
evangelalaš-lutherlaš stáhtain) heaittihuvvo ge ja Norgga girku oažžu stuorát
iešheanalasvuođa, de bissu Norgga girku Norgga álbmotgirkun ja stáhtas galgá leat čielga
ovddasvástádus fievrredit dakkár politihka mii aktiivvalaččat doarju oskku ja eallinoainnu.
Norgga girku joatká danne ain atnit iežas girkun mas lea sierra vuođđudus vuođđoláhkii.
Stáhta prinsihpalaš ovddasvástádus fuolahit aktiivvalaš oskku- ja eallinoaidnopolitihka
doalahuvvo gaskal aktiivvalaš doarju sámepolitihka ja aktiivvalaš doarju oskkoldatpolitihka
maiddái maŋŋil go stáhta ja girku oktavuođat leat rievdan.
5.16.3 Sámelága giellanjuolggadusat
Lea dárbu čielggadit ahte váikkuha go sámeláhka Norgga girku geatnegasvuođaide maŋŋil go
oktavuođat stáhta ja girku gaskkas leat rievdan.
Lassin dasa ahte fievrredit dálá
geatnegasvuođaid viidáseappot, de berre sámelága giellanjuolggadusaid geahčadit sámegiela
geavaheami girku oktasašmeanuid (ipmilbálvalusat ja girkolaš meanut) oktavuođas.
Lea čielggas ahte láhkaaddi ii leat vuhtiiváldán doarvái girkolaš bálvalusaid sierraláganvuođa
dallego sámelága giellanjuolggadusaid hábmejedje.
Sámelága álgobargguin deattuhit ahte
sierra mearrádus vuoigatvuođa birra oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid sámegillii (§ 3-6)
addá dušše vuoigatvuođa oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid sámegillii eaŋkilmeanuid
oktavuođas, iige searvegotti oktasaš meanuin.
Muhto girkolaš bálvalusaid oktagaslaš
bálvalusaddima iešláhki lea earálágan go dat mii eanas almmolaš ásahusain lea, dannego
girku oktasaš meanut gullet searvegotti searvevuhtii.
Go sámeláhka eaktuda ahte
vuoigatvuohta oažžut bálvalusaid gásttašeapmái ja eahkedismállásiidda lea ahte dakkár
girkolaš bálvalus dahkkojuvvo sierra lanjas, de lea dat oktasašmeanuid iešvuođa vuostá.
Danin sáhttá jearrat ahte iigo sámelága giellanjuolggadusaid sátnádeapmi dan čuoggás leat
váilevaš go láhkaovdabargguin leat geažuhan ahte sámegielagiin ii leat seamma
vuoigatvuohta oasálastit girku oktasaš meanuin iežaset gillii.
Sámi girkoráđđi lea dan duogáža
vuođul bivdán nannet sámelága giellanjuolggadusaid norgga stáhta geatnegasvuođaid ektui
sámiide álgoálbmogin nugo dat ovdanbohtet Vuođđolágas § 110a ja álbmotrievttálaš
mearrádusain (SGR 26/09).
 Sámelága giellanjuolggadusaid girkolaš beliid berre erenoamážit geahčadit sámegiela
geavaheami girku oktasaš meanuid (ipmilbálvalusat ja girkolaš meanut) oktavuođas ja
fievrredit sámelága geatnegasvuođaid viidáseappot go stáhta ja girku oktavuođat rivdet.
5.17 Sámi girkodemokratiija (demokratiijaođastus)
Sámi girkoráđđi bivddii (SGR ášši 39/08) demokratiijaođastusa olis bidjat bargojoavkku
čielggadit govdodaga áššiin mat gusket Norgga girku sámi-girkolaš demokratiijai.
duogáža vuođul bivddii Girkočoahkkin ásahit bargojoavkku mii galggai buktit evttohusa ođđa
ortnegiidda sámi girkoeallin áirasiid válljemis bismagodderáđiide ja Girkočoahkkimii ovdal
Girkoráđđi álggahii bargojoavkku čakčat jagis 2009, ja
bargojoavkku evttohus lei vuođđun Sámi girkoráđi ja Girkoráđi meannudeamis áššis jagis
Prinsihpalaš ságastallan Norgga girku
sámi-girkolaš demokratiija (gč.
vuolábealde) vuođu birra lei bargojoavku vuolggasadji go dat
ovddidii iežas evttohusaid.
Prinsihpalaš vuođđu sámi-girkolaš demokratiijai
Norgga girku sámi girkoeallima bargguid leat vuođušan dan dili ektui mii sámiin lea
čearddalaš unnitlohkun ja álgoálbmogin Norggas.
Vuođđoláhka § 110a cealká ahte "Stáhtas
eiseváldin lea geatnegasvuohta láhčit dilálašvuođaid nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja
ovdánahttit gielas, kultuvrras ja servodateallimis." Dat mearrádus speadjalastá
riikkaidgaskasaš álbmotrievtti mii addá álgoálbmogiidda sierra unnitlogusuodjalusa ja
kollektiivvalaš rievtti mielde- ja iešmearrideapmái áššiin mat gusket sidjiide alcceseaset.
guoská maid girkodemokratiija bargguid nannemii.
Dokumeantta Styrket demokrati i Den norske kirke (čuokkis 3.1) golbma dimenšuvnna nannet
demokratiija Norgga girkus leat: (1) demokráhtalaš kultuvra, (2) báhppasuohkanat vuđolaš
organisatovralaš ovttadahkan ja (3) eaŋkilmieldelahtuid sadji ja váikkuhanfápmu.
Dat galget
maid sámigirkolaš demokratiija nannenbarggu vuođđun, muhto dasa berre lasihit njealját
dimenšuvnna mii sáhttá unnitlogupolitihkalaš beliid fuolahit: (4) sámi álbmoga riekti mielde-
ja iešmearrideapmái.
Sámi ovddasteapmi iešguđet girkolaš orgánain nugo ovdamearkkadihte bismagodderáđiin ja
Girkočoahkkimis lea das sámi mieldemearrideami ovdanbuktin girkodemokratiijas.
Sierra
sámi-girkolaš orgánaid ásaheami bokte, nugo ovdamearkkadihte Sámi girkoráđđi ja Saemien
Åålmegeraerie (sámi searvegodderáđđi lullisámi guovllus), rahpá baicce dihto mearriduvvon
rámmaid siskkobealde vejolašvuođa oažžut muhtinlágan sámi iešmearrideami girkus.
Mieldemearrideapmi addá sámiide vejolašvuođa váikkuhit mearrádusmannolagaid girkus, ja
iešmearrideapmi fas saji hábmet iežaset girkoeallima.
Go girkodemokratiijas galgá nannet sámi dimenšuvnna, de ferte árvvoštallat 3 vuosttaža ja
dan bajábeale namuhuvvon 4. dimenšuvnna gaskkas.
Lea ovdamearkkadihte nu ahte eanas
sámi ássanguovlluin leat sámit unnitlogus báikkálaččat.
Vaikko báhppasuohkana sáhttá
geográfalaččat atnit sámi báhppasuohkanin, de ii leat dábálaš ahte searvegotti ovddasteaddji
orgána (searvegodderáđđi) ovddasta sámi mielde- dahje iešmearrideami girkodemokratiijas.
Demokráhtalaš struktuvra, báhppasuohkan vuođolaš organisatovrralaš ovttadahkan ja
eaŋkilmieldelahtuid sadji ja váikkuhanfápmu ii leat nappo doarvái sihkkarastit sámi mielde- ja
iešmearrideami girkus.
Dasa ferte ásahit sierra unnitlogupolitihkalaš doahttalusaid.
Sámi girkoeallima strategalaš plána evttohus bidjá "fátmmasteami" vuođđun vuođolaš
unnitlogupolitihkalaš prinsihppan Norgga girku barggus sámi girkoeallimiin (gč čuoggá 4.5).
Dat mearkkaša ahte sámiide addojuvvo riekti oasálastit Norgga girku oktasaš eallimis almmá
guođikeahttá iežaset iešvuođa ja earáláganvuođa.
Dan lea vejolaš sihkkarastit go unnilohkui
sihkkarastá duohta vejolašvuođa oasálastit eanetlogugirku demokráhtalaš struktuvrrain,
seammás go sámi girkoeallimii sihkkarastojuvvojit iežaset mearridanarenat hábmet iežaset
girkoeallima Norgga girku rámma siskkobealde.
Bargojoavkku árvvoštallamat viidáseappot
104 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Dan prinsihpalaš vuolggasajis álggii bargojoavku geahčadit válgaortnegiid mat addet stuorát
sámigirkolaš demokráhtalaš legitimitehta sámi áirasiid válgii Sámi girkoráđđái ja golbma
davimus bismagodderáđiide.
Sámi girkoráđi ektui čájeha dálá válgaortnet ahte dat lea Girkočoahkkima orgána, muhto
unnán ahte dat maid lea Norgga girku sámiid ovddasteaddji orgána (dat ovdanboahtá ráđi
čoahkádusas, muhto ii válggas).
Sámiid ovddasteddjiid válljemis golmma davimus bismagodderáđiide leat sámit ieža geat
válljejit, muhto dalle 10, 10 ja 5 sámi elektoraid / válgaolbmáid bokte juohke bismagottis.
ortnet lea unnán dohkálaš, ja bargojoavkku árvvoštallama mielde ii leat elektorortnet
demokráhtalaš.
Bargojoavku geahčadii danne vejolašvuođa (1) ovttastahttit sámi ovddasteami golbma
davimus bismagodderáđiin dan bokte ahte dat golbma bismagodderáđit ovddastuvvojit Sámi
girkoráđis (namalassii ahte bismagodderáđiid sámi áirasat automáhtalaččat leat Sámi
girkoráđi mieldelahtut).
Dasalassin geahčadii bargojoavku vejolašvuođa (2) nannet daid
áirasiid duohta sámi demokráhtalaš válgga bokte ja molsut elektorvuogádaga dakkár
geahččalanortnegiiguin mat earret eará eaktudit ásahit sierra sámi jienastuslogu.
Eahpádusat čearddalaš jienastuslogu hárrái - ja sámi girkočoahkkima árvvoštallan
Sámi girkoráđđi oaččui njálmmálaš čilgehusa Sámedikkis čakčamánus 2010 dan birra ahte
čearddalaš jienastuslogu ásaheamis leat máŋga váttis beali.
Vuosttažettiin leat garra
njuolggadusat Sámedikki jienastuslogu geavaheamis eará ulbmiliidda go dasa man dihte dan
leat ásahan.
Nuppádassii ferte Norgga girku árvideamis ohcat diehtobearráigeahčus lobi ásahit
čearddalaččat vuođđuduvvon jienastuslogu.
Goalmmát jearaldat lei ahte leatgo Norgga girku
bealis jurddašan vuđoleappot dan ahte čearddalaš vuođđuduvvon jienastuslohku sáhttá
mielddisbuktit riidduid báikkálaččat / guovllus.
Sámi girkoráđđi bivddii áššis 30/10 joatkit dálá válgaortnegiin maiddái jagis 2012 válggain, ja
dat lei earret eará dannego eai lean doarvái čielggadan juridihkalaš ja praktihkalaš
implikašuvnnaid čearddalaš vuođđuduvvon jienastuslogu ásaheamis.
Danne ii dahkan
Girkočoahkkin rievdadusaid Sámi girkoráđi ja golbma davimus bismagottiid sámi áirasiid
válgaortnegis GČ áššis 11/10.
Eahpádus ásahit čearddalaččat vuođđuduvvon jienastuslogu lei duogážin dasa go Sámi
girkoráđđi seamma áššis bivddii čielggadit vejolašvuođaid ásahit sámi girkočoahkkima:
Sámi girkoráđđi bivdá čielggadit sámi girkočoahkkima ásaheami.
girkočoahkkimii addojuvvo dat rolla ahte válljet / ovddidit Sámi girkoráđđái,
bismagodderáđiide ja Girkočoahkkimii sápmelaš áirasiid evttohassan.
Dat sáhttá
sihkkarastit stuorát sámi legitimitehta dain áirasiin geat válljejuvvojit daid sierranas
ráđiide.
Girkoráđi bargojoavku ságastalai vehá vejolašvuođa birra ásahit sámi girkočoahkkima mii
oažžu rolla Sámi girkoráđi mearrádusa mielde.
Dan birra ii leat bargojoavku dattege dadjan
maide iežas loahppaárvalusas, go joavkku árvvoštallama mielde ii gullan dat dan mandáhttii
maid Girkočoahkkin (GČ 11/08) lei addán.
Sámi girkoráđi mearrádus dahká dan fas
áigeguovdilin.
Go galgá ásahit válgaortnega mas buorebut oaidná áigumuša Sámi girkoráđiin sámiid
ovddasteaddji orgánan Norgga girkus, de sáhtášii ovdamearkkadihte jurddašit modealla mas
Girkočoahkkin formálalaččat vállje áirasiid Sámi girkoráđđái, muhto ahte dat dahká dan
maŋŋil go lea jienasteami bokte ožžon čielga rávvagiid dakkár orgánas mas lea sámigirkolaš
Dat sáhtášii leat Sámi girkočoahkkin mii čoahkkana válgamannolaga
oktavuođas, ja mii earret eará galgá addit čielga rávvaga Sámi girkoráđi válgii.
Sámi girkočoahkkima čoahkádusa sáhttá ovdamearkkadihte dahkat dan bokte ahte bovde
čuovvovaš orgánaid searvat ovddastit:
1 sámi áirasa sámi searvegottis lullisámi guovllus
1 sámi áirasa juohke báhppasuohkanii sámegiela hálddašanguovllus (oktiibuot 13)
1 sámi áirasa juohke proavássuohkanis sámi ássanguovllus (oktiibuot 30
proavássuohkana: DH: 9, LH: 7, Nid: 13, Ham: 1)
5 sámi áirasa Lulli-Norggas
1 sámi bismagodderáđđeovddasteaddji Nidarosas, L-H ja D-H (oktiibuot 3)
Sámi girkoráđđi (oktiibuot 7)
Jus buohkat sáddejit áirasa, de leat oktiibuot sullii 59 oasálasti.
Áirasat daid iešguđet
guovlluin sáhttet ovddidit kandidáhta lullisámi, julevsámi ja davvisámi ovddasteddjiide ráđis,
ja sámi ovddasteaddji Lulli-Norggas, ja dievasčoahkkin sáhttá ovddidit jođiheaddjekandidáhta
Sámi girkoráđđái.
Sámi girkočoahkkima sáhttá viidáseappot jurddašit ovdánahttit arenan ságastallat dehálaš
fáttáid, gažaldagaid ja válljemiid birra sámi girkoeallimis ja ovddidit ovttasdoaibmama ja
ságastallamiid gaskal báikkálaš, guovllu ja guovddáš dási sámi girkoeallimis, ja gaskal
iešguđet guovlluid sámi girkoeallimis.
Okta modealla lea ahte dakkár čoahkkin doaibmá
muhtinlágan áirrasgoddin sámi girkoeallimii Norgga girkus.
 Lea dárbu bargat viidáseappot nannet legitimitehta sámigirkolaš demokratiijas.
Berre
čielggadit vejolašvuođa ásahit sámi girkočoahkkima mas leat dihto rollat Sámi
girkoráđi válggain.
5.18 Vuordámušat bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaide
Girkolaš oktavuođas lea dárbu eanet bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaide ja daid berre
danne váldit mielde sámi girkoeallima ollislaš strategiijas.
Girkolaš bargoaddi- ja
beroštusorganisašuvdna (KA), mii lea oktasašráđiid ja searvegodderáđiid
bargoaddiorganisašuvdna, berre fuolahit sámi gelbbolašvuođadárbbuid iežas oahpahan- ja
lasseoahpahusdoaimmain ja sin ráđđeaddibálvalusas oktasašráđiide ja searvegodderáđiide.
Dat seamma guoská Norgga girku iešguđetlágan bálvalusjoavkkuid fágaorganisašuvnnaide.
Dan oktavuođas leat Presteforeningen, Teologene, Kateketforeningen, Det norske
diakonforbund, Musikernes fellesorganisasjon, Fagforbundet ja Delta eanemus áigeguovdilat.
 Bivdit Girkolaš bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaid fuolahit sámigirkolaš
gelbbolašvuođa iežaset doaimmain.
106 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Ovttasbargu leastadiánalaš čoakkalmasaiguin ja
kristtalaš organisašuvnnaiguin
Sámi girkoeallimis lea mávssolaš oasálastit mat eai leat mielde dan Norgga girku sámi
girkoeallima áigeguovdilis bargosurggiid geahčadeamis mii lea 5. kapihttalis.
sihke leastadiánariid čoakkalmasaide ja ektodáhtolaš kristtalaš organisašuvnnaide.
Leat eanet
kristtalaš organisašuvnnat go dat maid dás vuolábealde leat namuhan mat leat áigeguovdilis
ovttasbargoguoimmit sámi girkoeallima nannemis (gč ovdamearkkadihte čuoggá 5.15).
Norgga girkui lea dehálaš fátmmastit oppalaš vuođu alde dakkár rastideaddji struktuvrraid
iežas sámi girkoeallima ovddidan bargguin.
Máŋgga sajis leat leastadiánariid čoakkalmasat mávssolaččat báikkálaš sámi girkoeallimis.
Sámi girkoeallima strategalaš plána bidjá vuođđun dan ahte leastadiánalaš lihkadus lea
dehálaš sámi girkoeallimii ja riggodat Norgga girkui oppalaččat.
Lea dárbu doalahit buriid
ovttasbargooktavuođaid leastadiánariid čoakkalmasaiguin, dat lea girkoeallimis dehálaš oassi
ja doarjja.
Norgga Sámemišuvdna definere Norgga girku searvegottiid lunddolaš oktavuohtan iežaset
evangelialaš ja diakonála bargguid hárrái sámi ássanguovllus.
Organisašuvnna jođihangoddi
lea dattege dovddahan vuorrástuvvama dan teologalaš ovdaneami ektui mii norgga almmolaš
girkus lea, erenoamážit homofiliijadigaštallamis.
Buvttadit sámegiel kristtalaš
veahkkeneavvuid mánáide lea dakkár suorgi mainna sáhtášii Sámi girkoráđiin ovttasbargat.
Dasalassin lea vejolaš gaskkustit biibbalteavsttaid, liturgiijaid, sálmmaid ja nu ain
Sámemišuvnna lagasradio Radio DSF bokte Kárášjogas, mii lea guovttegielat lagasradio maid
sáhttá gullat miehtá Sis-Finnmárkku proavássuohkana.
Sámemišuvdna namuha maid dárbbu
gaskkustit biibbalteavsttaid gielddasámegillii ruošša sámiide.
Sotnabeaiskuvla lea muhtin guovlluin leamaš guhká mávssolaš sámi girkoeallimis ja Norgga
Sotnabeaiskuvlalihttu guovddáš dásis lea sámi girkoeallimii áigeguovdilis
ovttasbargoguoibmi.
Lea lunddolaš geahččat lagabui ahte sáhtášii go dan ovttasbarggu nannet
boahtteáiggis sámi oskkuoahpahusa ektui.
6 DOAIBMAPLÁNA
Dát kapihtal čoahkkáigeassá ođđa vuoruhuvvon virggiid ja doaibmaguovlluid 5. kapihttala
rájes ja áigodahttá daid 5-jagi doaibmaplánii (2012-2016).
Doaibmaplána oainnusmahttá
dušše virggiid ja doaibmabijuid maid bokte šaddet ođđa dárbbut.
Doaibmačuoggáid 5.
kapihttalis galgá dattege ipmirdit oaivvadussan Norgga girku bargguide sámi girkoeallimiin
2012-2016 doaibmaplánaáigodagas.
Ođđa vuoruhuvvon virggiid ja doaibmasurggiid
álggaheapmi 2012-2016
Doaibmabidju
Ođđa fásta virggit
100% lullisámi giellamieldebargi
100% julevsámi giellamieldebargi
25% davvisámi girkodulka, Porsáŋgu
25% davvisámi girkodulka, Loabát
100% ráđđeaddi (nuorat), SGR
100% sámi báhppavirgi, Lulli-Norga
100% ráđđeaddi (diakoniija/kultuvra/álgoálbmot),
SGR
100% diakona, julevsámi guovlu
100% diakona, ovtta searvegoddái SF
proavássuohkanii
50% viiddidit beaivválaš jođiheaddji
virgesturrodaga, Lullisámi searvegoddi
Ođđa vuoruheamit
Jahkásaš sámi girkoeallin fágakonferánssat
X
Sámi nuoraidbargu
Doaibmabijut diakoniija, kultuvrra ja álgoálbmot
surggiin
Ipmilbálvalusođastus
Doaibmabijut maid golut eai leat
rehkenastojuvvon ja maid ferte duohtandahkat
ovttas eará áigeguovdilis
oahpahusásahusaiguin/departementtain/
organisašuvnnaiguin
Oahppodoaibmabijut sámegielas ja kultuvrras
Gelbbolašvuođahuksenprošeakta
Girkohistorjaprošeakta
Rekrutterenprošeakta
108 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Áigodahttin ja vuoruheapmi
Vuolábealde čuovvo vuođuštus sierra virggiid ja doaibmabidjosurggiid álggahemiide ja
vuoruhemiide.
Evttohuvvon sámi giellamieldebargit/girkodulka-virggit adnojit girkui áibbas dárbbašlažžan
go galgá sámelága giellanjuolggadusaid doahttalit.
Dat guoská erenoamážit lullisámi- ja
julevsámi giellavirggiide, main dál eai leat iežaset virgeresurssat Norgga girkus.
Buot virggit
álggahuvvojit jagiin 2012/2013.
Leat evttohan Sámi nuoraidráđđeaddi riikkadásis vai sáhttá gokčat dan stuora dárbbu mii lea
nannet sámi nuoraidbarggu Norgga girkus.
Dat lea maid dehálaš
Ráđđeaddi galgá hukset sámi arenaid ja fierpmádagaid sámi
nuoraide buot giellaguovlluin.
Nuorat leat vuoruhansuorgi Sámi girkobeivviin jagis 2013, mii
lea strategalaš arena loktet bargguid nuoraidsuorggis.
Dan virggi berre juo ásahit jagis 2012
vai olle ráhkadit fierpmádaga, oažžut olbmuid oasálastit ja searvat plánemiidda.
Oslo bismagodderáđđi lea juo máŋga jagi ovddidan dárbbu oažžut Sámi báhppavirggi
Osloi/Lulli-Norgii.
Dál sáhttá leat vejolaš rekrutteret olbmuid virgái jagis 2014.
Diakoniija ja kultuvra leat vuoruhansuorggit Norgga girkus, muhto sámi girkoeallimis leat
unnán resurssat movttiidahttit našovnnalaš fágaovdáneapmái ja báikkálaš mannolagaide dan
Sámi girkoeallimii lea relevánta oaidnit oktavuođa gaskal diakoniija-, kultuvra- ja
álgoálbmotsurggiid, ja ođđa ráđđeaddevirgi dan suorggis sáhttá addit váikkuhusaid sámi
girkoeallimii ollislaččat.
Evttohuvvon ráđđeaddi diakoniija/kultuvrra/álgoálbmot suorggis
álggahuvvo easka jagis 2014 dannego lea eanet hoahppu oažžut bajábeale namuhuvvon
virggiid.
Norgga girkus leat bargamin nannet diakoniija ođđa diakoniijavirggiiguin daid lagamus
jagiid.
Dan oktavuođas lea lunddolaš ahte maiddái sámi girkoeallin oažžu ođđa resurssaid.
Evttohit guokte ođđa diakoniijavirggi báikkálaš sámi girkoeallimii jagis 2015.
Lea dárbu nannet doaimma Saemien Åålmege - Sámi searvegottis lullisámi guovllus (SÅ).
Dan evttohit dahkat dan bokte ahte beaivválaš jođiheaddjevirgi viiddiduvvo 50 proseanttas
100 prosentii.
Dat mearkkaša ahte SÅ eaktuduvvo jotkojuvvot maŋŋil go geahččalanáigodat
nohká jagis 2012.
Sámi girkoráđđi dárbbaša oažžut lassi doaibmaruđaid, vai earret eará sáhttá lágidit jahkásaš
sámi girkoeallin fágakonferánssa mii fátmmasta viidábut go dušše oskkuoahpahusa.
Doaibmaruđaid nuoraid ja diakoniija/kultuvra/álgoálbmot surggiin ferte geahččat oktilasat
ráđđeaddivirgiiguin maid leat dan váste ásahan.
Ruđaide lea dárbu vai lea vejolaš ásahit
arenaid sámi girkoeallimii báikkálaš ja guovllu dásis virggiid rámmain.
Ipmilbálvalusođastus bidjá čanastagaid sámi girkoeallima liturgiijabargguide viidáseappot.
Norgga girku ođđa teakstagirjji sisafievrredeami oktavuođas nanne dasalassin
Girkočoahkkima mearrádus dárbbu nannet sámi biibbaljorgalanbargguid ovdáneami
lullisámegillii, julevsámegillii ja davvisámegillii.
Ipmilbálvalusođastus berre leat
vuoruhansuorgi sámi girkoeallimis doaibmaplánaáigodagas.
110 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Girkoráđđi mearridii jagis 2008 fárrehit Sámi girkoráđi Romsii jagis 2010.
Lagasvuohta sámi
ássanguovlluide ja sámiguoskivaš gelbbolašvuođabirrasiidda lei mearrádusa vuođuštus.
Ruhtadandárbu lea departementii ovddiduvvon ja vuordimis oažžut ruhtadeami stáhtabušeahta
Jagi 2011 stáhtabušeahtas čállá departementa ahte Sámi girkoráđi fárrema ferte
árvvoštallat Sámi girkoeallima strategalaš plána meannudeami oktavuođas Girkočoahkkimis
Sámi girkoráđi fárrema ja dasa ođđa virggiid álggaheami ferte geahččat oktilasat.
Girkoráđđi ii leat rehkenastán goluid doaibmabijuide/prošeavttaide mat gullet sámi giela ja
kultuvrra oahpahussii, gelbbolašvuođahuksemii, girkohistorjaprošektii, rekrutteremii ja
biibbaljorgaleapmái, go daid ferte duohtandahkat ovttas áigeguovdilis ásahusaiguin ja
departmenttain.
Dan eaktudit čuovvolit hálddahuslaččat maŋŋil go doaibmaplána leat
mearridan, ja ahte de ráhkadit prošeaktaplánaid mas prošeaktaorganiseren, prošeaktabušeahtta
ja - ruhtadeamit iešguđet prošeavttain bohtet ovdan.
Áigeguovdilis ovttasbargoguoimmit
ruhtadeamis ja/dahje čađaheamis leat:
Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta
Máhttodepartemeanta
Sámediggi
Girkolaš oahpahusguovddáš Davvin (GOD)
Institutt for historie og religionsvitenskap (IHR), Romssa universitehta
Sámi allaskuvla (SÁ)
Menighetsfakultetet (MF)
Teologisk fakultet, Oslo Universitehta
Norgga biibbalsearvi
Sámi girkobeaivvit Muoffies jagis 2013 eai leat doaibmaplánas mielde, muhto dat lea dattege
dehálaš doaibmabidju doaibmaplánaáigodagas.
Doaibmabiju eaktu lea prošeaktaorganiseren,
prošeaktabušeahtta ja prošeaktaruhtadeapmi ja dat čatná arvat hálddahuslaš ja ekonomalaš
resurssaid Sámi girkoráđis 2012-2013 jagiid.
MIELDDUS 1
Sámegiella Norgga girkus:
Áigeguovdilis giellamearrádusaid dulkon
Vuolábealde leat dat sámelága giellamearrádusat mat erenoamážit geatnegahttet Norgga girku
fuolahit sámegiela.
Dasto dulkojuvvo daid mearrádusaid geavaheapmi iešguđet
doaibmasurggiin báikkálaččat, guovlluin ja riikkadásis Norgga girkus.
Áigeguovdilis giellamearrádusat sámelágas
Sámegiella ja dárogiella leat ovttaárvosaš gielat.
Dat galget leat dássálagaid 3. kapihttala
mearrádusaiguin.
Láhkaásahusaid jorgaleapmi.
Dieđáhusat ja skovit
Lágat ja láhkaásahusat maidda oppa dahje oasis sámi álbmogis lea erenoamáš beroštupmi,
galget jorgaluvvot sámegillii.
Dieđáhusat almmolaš orgánain mat galget olles dahje osiide álbmogis hálddašanguovllus,
galget leat sihke sámegillii ja dárogillii.
Skovit maid galgá atnit báikkalaš dahje guovllu almmolaš orgánaide hálddašanguovllus galget
leat sihke sámegillii ja dárogillii.
Gonagas addá dárkilit njuolggadusaid dán mearrádusa
fápmuibidjamis.
Vuoigatvuohta oažžut vástádusa sámegillii.
Sus gii sámegillii váldá oktavuođa báikkálaš almmolaš orgánain mii lea hálddašanguovllus,
lea vuoigatvuohta oažžut vástádusa sámegillii.
Dát ii dattetge gusto go njálmmálaččat
váldojuvvo oktavuohta virgeolbmuin guhte lea doaibmamin eará sajis go orgána kantovrras.
Sus gii čálalaččat váldá oktavuođa guovllu almmolaš orgánain mii lea hálddašan-guovllus, lea
vuoigatvuohta oažžut vástádusa čálalaččat sámegillii.
Gonagas sáhttá erenoamáš dáhpáhusain
čoavdit dihto guovllu almmolaš orgánaid dán gáibádusas.
Ovttaskas olbmui girkobálvalusa.
Juohkehaččas lea vuoigatvuohta sámegillii oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid Norgga girku
searvegottiin hálddašanguovllus.
Vuoigatvuohta oahppovirgelohpái
Sis guđet barget báikkálaš dahje guovllu almmolaš orgánas mii lea hálddašanguovllus, lea
vuoigatvuohta oažžut bálkáhuvvon virgelobi háhkan dihtii alcceseaset sámegielmáhtu go
orgána dárbbaša dakkár máhtu.
Lea vejolaš mearridit ahte vuoigatvuohta geatnegahttá bargi
joatkit orgánas bargat dihto áiggi maŋŋá oahpu.
Gonagas mearrida dárkileabbo
njuolggadusaid dáid mearrádusaid čađaheami birra.
Gonagaslaš res.
guovvamánu 24. beaivvi 1848 rievdadusaiguin ja
dasa gullevaš čállosiin
Sámelága giellanjuolggadusaid mearridettiin jagis 1990 lei sámegiela geavaheapmi
ipmilbálvalusain ja girkolaš meanuin máŋgga báhppasuohkaniin davvisámi váldoguovlluin
(Guovdageaidnu, Kárášjohka, Porsáŋgu, Deatnu, Unjárga ja Davvesiida)
vuoigatvuođavuođđuduvvon gonagaslaš res.
bokte guovvamánu 24. beaivvi jagis 1848 (ja
rievdadusaiguin maŋŋil) ja dasa gullevaš departemeantalaš čállosiin čakčamánu 16. beaivvi
Gonagaslaš resolušuvdna vuoigatvuođavuođđudii geatnegasvuođa báhpaide oahppat
sámegiela dihto báhppasuohkaniin, ja čakčamánu 16. beaivvi 1872 čálus ovdanbuktá
dárkileappot sámegiela geavaheami ipmilbálvalusain ja girkolaš meanuin dain
Dat departemeantta čálus lea ipmirduvvon geavadin mii gulai gonagaslaš
resolušuvdnii.
Dat gonagaslaš resolušuvdna ii leat heaittihuvvon.
Báhpaid bargoaddiovddasvástideaddjit leat dál bismagodderáđit, ja danne lea
bismagodderáđiid duohken mearridit movt galgá doahttalit dan gonagaslaš res.
mii bođii
guovvamánu 24. beaivvi 1848.
Departemeanta eaktuda dattege ahte dat guhkes áiggi geavat
mii daid mearrádusaid bokte lea ásahuvvon galgá fievrreduvvot viidáseappot, ja ahte
ovddasvástádus dan fuolahit gullá dál Norgga girku iežas orgánaide.
Dat geavat maid dat mearrádusat leat ásahan sámegiela geavaheamis searvegotti
oktasašmeanuid oktavuođas geatnegahttet nappo ain Norgga girku atnit fuola sámegielas.
berre dál geavahit buot searvegottiid ektui sámegiela hálddašanguovllus.
Giellamearrádusaid geavaheapmi Norgga girkus
Báikkálaš dásis:
Searvegodde- ja báhppakantuvrra hálddašeapmi
Searvegodde- ja báhppakantuvrrain sámegiela hálddašanguovllus lea geatnegasvuohta addit
vástádusa sámegillii čálalaččat dahje njálmmálaččat lága § 3-3 mielde, leaš dál dat
ovddiduvvon čálalaččat dahje njálmmálaččat.
Dat eaktuda sámi giellagelbbolašvuođa
searvegodde- ja báhppakantuvrras.
Dat ii mearkkaš ahte buohkain kantuvrras galgá dakkár
sámi giellagelbbolašvuohta, muhto ahte orgánas lea dakkár gelbbolašvuohta maid
searvegodde-/oktasašráđđi ja báhppakantuvra dárbbaša giellanjuolggadusaid mielde.
Sámelága § 3-2 mielde geatnegahttá searvegodde- ja báhppakantuvrraid háhkat áigeguovdilis
lágaid ja njuolggadusaid, dieđáhusaid ja skoviid sámegillii (muhto geatnegasvuohta daid
jorgalit gullá guovddášgirkolaš ja departemeantta dássái).
Áigeguovdilis dieđáhusat sámegillii
leat ipmilbálvalusalmmuhusat, searvegoddebláđit, diehtojuohkinčállosat mat gullet iešguđet
doaibmabijuide jnv.
Searvegodderáđđečoahkkimat
112 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Vuoigatvuohta váldit oktavuođa almmolaš orgánain sámegillii guoská maid § 3-3 mielde
searvegodderáđi mieldelahtuide.
Jus searvegodderáđđemieldelahttu háliida hupmat sámegillii
searvegodderáđđečoahkkimiin, de lea searvegodderáđis geatnegasvuohta láhčit sámi-dáru
dulkonbálvalusa.
Searvegoddečoahkkimat
Vuoigatvuohta váldit njálmmálaš oktavuođa báikkálaš almmolaš orgánain guoská maid § 3-3
mielde searvegoddečoahkkimiin.
Dan dárbbu lea váttis ovddalgihtii diehtit, ja danin berre
láhčit vejolašvuođaid geavahit sámegiela.
Báhppabálvalus oktan sámi girkodulkkaiguin
Sámelága § 3-6 addá vuoigatvuođa oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid hálddašanguovllus.
Lága ovdabargguin leat čielgasit jurddašan báhppabálvalusa birra, muhto mearrádusa eai leat
dattege ráddjen gullat dušše báhppabálvalussii.
Mearrádusa lea vejolaš dulkot dan
váldoulbmila ektui ahte sámit galget oažžut oktagaslaš bálvalusa iežaset gillii, ja olu dain
girkolaš bálvalusain maid mearrádus fátmmasta, gusket maid diakona bálvalussuorgái (eanet
diakonabálvalusa birra vuolábealde).
Lága ovdabargguin áiddostahttet ahte oktagaslaš girkolaš bálvalusat leat oktagaslaš
sieluovddasmoraš, ja gásttašeapmi, vihaheapmi ja eahkedaččat/eahkedismállásat eará sajis go
searvegotti oktasaš čoakkalmasas.
Sámelága giellamearrádusat eai mudde nappo sámegiela
geavaheami ipmilbálvalusas.
Lága ovdabarggut dadjet ahte mearrádusaid § 3-6 ii gula
sadjásaččaide, muhto galgá fuolahuvvot eará sámegielat báhpas hálddašanguovllus.
Mearrádussii gullá vuoigatvuohta oažžut eahkedaččaid sámegillii, ja dat mearkkaša ahte láhka
gáibida liige giellagelbbolašvuođa hálddašanguovllu báhppabálvalusas.
Sámi girkodulkabálvalus lea mearriduvvon oassi báhppabálvalusas, muhto Davvi-
Hålogalándda bismagottis leat dan dušše dihto searvegottiin ásahan.
Girkodulkabálvalus ii
váldde báhpain eret ovddasvástádusa oahppat ja geavahit sámegiela, muhto sihkkarastá ahte
guovttegielat bálvalus fuolahuvvo heivvolaš vugiin, ja ahte báhppabálvalusa
giellagelbbolašvuohta lea eatnigiela dásis ja relevánta kultuvragelbbolašvuohta.
Fálaldat
geavahit girkodulkka sieluovddasmorraša oktavuođas veadjá gal deavdit lága gáibádusaid,
muhto dat lea heajos čoavddus girku bealis.
Searvegotti oktasaš ipmilbálvaluseallin ja girkolaš meanut
Sámelága § 3-6 ii mudde sámegiela geavaheami ipmilbálvaluseallimis ja girkolaš meanuin
searvegotti oktasaš lanjas.
Unnimusmeari njuolggadussan lea almmatge govttolaš
buohtastahttit sámelága giellanjuolggadusaid geavaheami dainna geavadiin maid dat boarraset
girkolaš mearrádusat ásahedje sámegiela fuolaheapmái girkolanjas (gč.
bajábealde).
duogáža vuođul ii berre lohkat § 3-6 negatiivvalaš ráddjemin, muhto baicce ipmirdit dan liige
doarjjan dan geavadii maid leat ásahan fuolahit sámegiela ipmilbálvalusain ja girkolaš
meanuin.
Hávdádeapmi lea lagamuččaid váste, ja lea govttolaš doallat dan sámegillii go son gii
hávdádanlága mielde ordne ipmilbálvalusa, háliida dan dahkat.
Dál muddejit girku iežas orgánat akto sámegiela geavaheami ipmilbálvaluseallimis.
muhtin muddui juo dahkan mearriduvvon ipmilbálvalusásahusaid bokte máŋgga searvegottis
davvisámi guovllus.
Ipmilbálvalusođastusa sisafievrredeamis berre bidjat čanastagaid mat
sihkkarastet govttolaččat fuolahit sámegiela ipmilbálvaluseallimis ja girkolaš meanuin
sámegiela hálddašanguovllus.
Bismmas ja bismagodderáđis lea liige ovddasvástádus ásahit
ortnegiid mat daid sihkkarastet.
Searvegodderáđđi/oktasašráđđi hálddašanguovllus galgá,
ovttas báhppabálvalusain, veahkehit dan dahkat.
Dat mearkkaša ahte oktasašráđđi maid galgá
fuolahit ahte sis leat liturgiijagirjjit, sálbmagirjjit jnv.
Oskkuoahpahus, diakoniija ja girkomusihkka
Sámelága § 3-6 geatnegahttá fuolahit sámegiela earret eará eahkedaččaid ja oktagaslaš
sieluovddasmorraša oktavuođain.
Dat lea maid oassi diakoniijabálvalusas.
Danne lea
govttolaš ahte dat mearrádus fátmmasta fásta virgáduvvon diakona su bálvalusas.
mielde ii leat vástevaš gáibádus fuolahit sámegiela Oskkuoahpahusas ja girkomusihkas.
Giellanjuolggadusat leat mearriduvvon unnimusmeari njuolggadussan, muhto lea dattege
govttolaš eaktudit ahte sámeláhka bidjá čanastagaid sámegiela fuolaheapmái maiddái dain
doaibmasurggiide.
Ipmil addá - mii juogadit.
Norgga girku oskkuoahpahusplána dadjá ahte sámi mánáin ja
nuorain lea vuoigatvuohta oažžut oahpahusa ja oahpponeavvuid sin iežaset gillii, beroškeahttá
gos riikkas sii orožet.
Sániin "beroškeahttá gos riikkas sii orožet" lea viidát mearkkašupmi go
dat maid sámelága giellanjuolggadusat gokčet.
Dás lea sáhka dan vuoigatvuođas maid Norgga
girku ieš bidjá dan suorgái.
Searvegotti girkomusihkkalaš barggus lea gielas viehka stuora dimenšuvdna, ja sámelága
giellanjuolggadusain leat gaskkalaš čanastagat maiddái dan suorggis.
Dat ovdanbohtet
liturgiijaid, sálbmalávluma, koarabarggu ja dan sullásaš bargguid bokte.
Organisttat/kantorat
leat dehálaččat sámegiela geavaheami láhčimis searvegottis, ovdamearkkadihte báikkálaš
sámi lávlunárbevieru geavaheamis.
Dan suorggis lea danin dárbu gelbbolašvuhtii vai
organisttat/kantorat sáhttet láhčit nu ahte lea vejolaš geavahit sámegiela searvegottis ja
aktiivvalaččat dan barggu láidestit.
Oktasašráđi hálddašan- ja bargoaddiovddasvástádus:
Oktasašráđi geatnegasvuohta bargoaddin lea fuolahit ahte orgánas lea dat
sámegielgelbbolašvuohta maid dárbbaša go galgá doahttalit sámelága giellanjuolggadusaid
(dat guoská maid girkogárdehálddašeapmái).
Dan ferte vuhtiiváldit go virggiid almmuhit.
Dasalassin lea báikkálaš bargiin vuoigatvuohta ohcat bálkáhuvvon virgelobi háhkat
alcceseaset sámegielmáhtu jus orgánas lea dárbu dakkár máhttui.
Dat ii lea oppalaš
vuoigatvuohta mii gullá buot orgána bargiide, muhto vuoigatvuohta maid galgá árvvoštallat
orgána dárbbus nannet sámegielmáhtu.
Oktasašráđis lea vejolašvuohta geatnegahttit bargi
joatkit orgánas bargat dihto áiggi jus galgá oažžut virgelobi lohkat sámegiela.
Oktasašráđi bušeahtta- ja strategiijabargu
Sámelága giellanjuolggadusaid mielde lea oktasašráđiin ovddasvástádus bidjat bušeahtaide ja
plánaide doaibmabijuid mat doahttalit sámelága giellanjuolggadusaid, ja ovddasvástádus
fuolahit báhppasuohkaniid beroštusaid dan suorggis suohkaniin čoahkkimastimiin (gč.
Dat mearkkaša ahte guovttegielatruđaid dárbbu ferte oainnusmahttit
bušeahttadigaštallamiin suohkaniin.
Guovllu dásis: bismagodderáđđi, bisma ja proavás
Hálddašeapmi
114 Sámi girkoeallima strategalaš plána
Erohussan searvegoddedásis, de leat bismagodderáđđi, bisma ja proavás guovllu orgánat lága
§ 3-3 mielde, ja sis lea geatnegasvuohta vástidit sámegillii čálalaččat go oktage fal váldá
oktavuođa sámegillii čálalaččat.
Dat eaktuda ahte dain orgánain lea dohkálaš
giellagelbbolašvuohta olámuttos.
Earret dan ahte vástidit čálalaččat sámegillii sidjiide geat leat váldán oktavuođa, galget
bismagoddekantuvrrat sámelága § 3-2 mielde maid fuolahit ahte sis leat áigeguovdilis lágat,
njuolggadusat ja skovit sámegillii, ja ahte sáhttet bálvalit báhpaid ja searvegottiid dainna.
Dieđáhusat mat erenoamážit gusket oppa sámi álbmogii dahje sámi álbmoga osiide sámegiela
hálddašanguovllus galget dasalassin lága mielde leat sihke sámegillii ja dárogillii seamma
mearrádusa mielde.
Bismagoddekantuvrrat bálvalus- ja fágaorgánan
Báikkálaš girkus hálddašanguovllus leat giellalága §§ 3-2, 3-3 ja 3-6 mielde čielga
geatnegasvuođat geavahit sámegiela, sihke báhppabálvalusas ja searvegodderáđi ja
oktasašráđi doaimmain (gč.
Dat bidjá čanastagaid daid bálvalusaide maid
bismagoddekantuvrra bargit galget addit fága- ja bálvalusorgánan, erenoamážit
báhppabálvalussii, muhto maiddái searvegottiide.
Dat eaktuda bismagoddekantuvrra bargiin
gelbbolašvuođa ja kapasitehta dan fuolahit.
Bagadallanbarggut mat gusket sámi liturgiijaide
ja sálbmagirjjiide ja bismagotti sámi girkoeallimii, sámegiela oahpaheapmái, áigeguovdilis
lágaide, departemeanttaid čanastagaide ja girkolaš mearrádusaide dan suorggis, ja
iešguđetlágan lávdegottiid ja fágačoahkkimiid oktiiheiveheapmi, doaibmaibijut
gelbbolašvuođaloktema ektui leat ovdamearkkadihte barggut mat gullet dasa.
Bismagoddeáđi bargoaddiovddasvástádus:
bismagodderáđi bargiid ektui
Bismagodderáđis lea bismagoddekantuvrra bargiid bargoaddin geatnegasvuohta gozihit ahte
bisma ja bismagodderáđđi orgánain lea dárbbašlaš gelbbolašvuohta deavdit sámelága §§ 3-2,
3-3 ja 3-6 gáibádusaid.
Dan ferte vuhtiiváldit almmuhusteavsttaid hábmemis ja virgádemiin.
Bismagodderáđđi lea dasalassin § 3-7 mielde geatnegahttojuvvon addit bálkáhuvvon virgelobi
lohkat sámegiela jus dakkár ohcamuš boahtá, ja orgánas lea dasa dárbu.
báhpaid ja girkodulkkaid ektui
Sámelága § 3-6 bidjá liige geatnegasvuođa báhppabálvalussii hálddašanguovllus.
Lága mielde
lea bismagodderáđđi bargoaddin geatnegahttojuvvon:
gáibidit vuođđogelbbolašvuođa sámegielas/geatnegasvuođa oahppat sámegiela go
almmuhit báhppavirggiid hálddašanguovllus.
láhčit kvalitehtasihkkarastojuvvon oahppofálaldaga áiddovirgáduvvon báhpaide
hálddašanguovllus ja addit dasa virgelobiid.
láhčit kvalitehtasihkkarastojuvvon oahppofálaldaga nannet sámi girkodulkabálvalusa,
ja addit dasa virgelobiid.
láhčit doarvái fágalaš čuovvoleami sámegielat báhppabálvalusas ja sámi
Dat geavat maid leat ásahan gonagaslaš res.
bokte guovvamánu 1848 ja rievdademiiguin
maŋŋil, geatnegahttá erenoamážit bismagodderáđi ja bismma árvvoštallat dárbbu doallat
ipmilbálvalusaid ja girkolaš meanuid sámegillii ja guđeládje dan sáhttá iešguđege searvegottis
116 Sámi girkoeallima strategalaš plána
buoremusat čađahit.
Doppe gos lea erenoamáš dárbu, lea bismagodderáđis seamma
geatnegasvuohta sámelága § 3-6 mielde, nugo dás bajábealde lea namuhuvvon.
Bismma bearráigeahčču
Bismma bearráigeahču doibmii gullá ovddasvástádus gozihit ahte hálddašanguovllus leat
doarvái sámegielat girkolaš bargit sámelága mearrádusaid mielde, ja ahte lea dahkan
dárbbašlaš mearrádusaid sámegiela geavaheami hárrái ipmilbálvaluseallimis.
Bismagodderáđi bušeahtta- ja plánabargu
Bismagodderáđis lea ovddasvástádus bidjat doaibmabijuid bušeahtaide ja plánaide mat
doahttalit sámelága giellanjuolggadusaid.
Erohus guovllugirkolaš dásis ja guovddášgirkolaš dásis lea ahte guovddášgirkolaš dásis ii leat
§ 3-3 mielde formálalaččat geatnegasvuohta vástidit sámegillii čálalaččat go olbmot váldet
nr 28 (2007-2008) Sámepolitihkka mielde lea dat
dattege stáhtalaš orgánaid buori hálddašanvieru vuostá ahte ii dan dahkat (s 72).
Sámelága § 3-2 mii lea lágaid ja njuolggadusaid, dieđáhusaid ja skoviid birra guoská Norgga
girku guovddášgirkolaš dássái.
Berre leat guovddášgirkolaš bargu kártet makkár lágaid,
njuolggadusaid, dieđáhusaid ja skoviid dat njuolggadus fátmmasta, ja bivdit daid jorgalit.
ruhtada OHD.
Sihke Girkoráđđi ja Sámi girkoráđđi galget § 3-2 mielde fuolahit ahte iežaset
dieđáhusat sámi girkoeallimii leat sámegillii.
Sámi girkoráđđi kárte makkár girkolaš skoviid
berre jorgalit.
Girkoráđđi ruhtada daid jorgaleami.
Sámelága § 3-6 mielde, mii lea vuoigatvuođa birra oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid
sámegillii, ja maiddái dan ásahuvvon girkolaš geavadis mii čuovvu gonagaslaš res.
guovvamánu 28. beaivvi 1848 ja rievdadusaiguin maŋŋil, lea guovddášgirkolaš dásis
ovddasvástádus ruhtadit sámegieloahpahusa báhpaide ja oahphusfálaldaga girkodulkkaide.
Dan ferte Girkoráđđi čuovvolit ráđđálagaid OHG:in.
Vuoigatvuohta girkolaš bálvalusaide
sámegillii ja sámegiela geavaheapmi ipmilbálvaluseallimis eaktuda dasalassin ahte
biibbalteavsttat, liturgiijat ja sálmmat leat sámegillii.
Sámi liturgiija- ja sálbmabargu lea
guovddášgirkolaš ovddasvástádus, ja Girkoráđđi galgá bargat dan ovdii ahte sámi
biibbaljorgaleapmái sihkkarastojuvvojit dárbbašlaš rámmaeavttut.
Foto: Leif Petter Grønmo
- sámi girkoeallin Norgga girkus
Î Jienastimlista li biejadum vuoro milta.
Vállji avtav dajs dåhkkidum jienastimlistajs
• Duoddistit gitta gålmmå namá ietjá válggalistajs.
Máhtsasta jienastimlistav guoktáj tevstajn sisi
Bissmaráde ja
Girkkotjåhkanime válgga
Návti jienasta proporsjonála válgan (moadda jienastimlista)
Alternativ liste eksempel
ODD ANDERSSEN, 60 år, SMARAGDVEIEN 2, TVEIT, lærer
KARI NILSEN, 25 år, STEINFARET 88, SANDVIK, lærer
TORE EK, 23 år, HOLMEVEIEN 12, HOLMEN, friluftsinstruktør
GRY ENG, 33 år, SMUGET 5C, STRAND, ergoterapeut
HELGA JØRGENSEN, 43 år, BREIGATA 41, STRAND, farmasøyt
CHRISTIAN ANTHONSEN, 41 år, ANDERSENS VEI 22, BØ, lege
IVAR LIND, 27 år, VIKVEIEN 44, VIKEN, lydtekniker
Inntil tre kandidater fra andre lister (skriv med STORE bokstaver)
Det skal velges 7 representanter til bispedømmerådet og Kirkemøtet.
Velg én av de godkjente valglistene.
Valglistene er satt opp i prioritert rekkefølge.
Gi tilleggsstemme til kandidater på denne listen
Gi personstemme til kandidater fra andre lister
Du kan gi personstemme til inntil tre kandidater fra andre godkjente valglister.
Det gjør du ved å føre opp kandidatnavnet i
feltet for kandidater fra andre lister.
Kandidaten får da én stemme.
Valg av leke medlemmer til bispedømmeråd og
Kirkemøtet - EKSEMPEL
PLAKAT 2.3.6: SLIK STEMMER DU VED VALG AV BISPEDØMMERÅD OG KIRKEMØTET - FORHOLDSTALLSVALG (FLERE LISTER) - LULESAMISK
INTEGRASJÅVNNÅ- JA BUOHTAÁRVVODEPARTEMÄNNTA
RIEKTÁ NANNIDUVVI RIJKALASJ
UNNEPLÅGOJDA
DIEHTOBIELL
Ráddidus åvddåjbuvtij sjnjuktjamáno 2009 ådå
unneplågopolitijkalasj strategiddjav proposisjåvnån
Dåhkkidimes iesjmierredibmáj - ráddidusá strategiddja
rijkalasj unneplågojda (prop.
Strategiddja sisanet moadda rievddadusá nannodittjat
rijkalasj unneplågoj riektájt ja aledittjat rahtjalisvuodav
gåktu unneplågopolitijkka galggá tjadáduvvat.
biednigahttá 70 millijåvnnå kråvnå ådåstibmáj mij galggá
tjadáduvvat 2010 rájes.
Budjähtta unneplågopolitijkkaj
sjaddá dajna ienebusj gå 80 milljåvnnå kråvnå.
Rijkabiejvve l biehtsemáno 10.b.
2009 dåhkkidam
proposisjåvnåv .
DUOGÁSJ
Unneplågopolitijkka buvteduváj
politijkkasuorggen 2000 jagen Svieriga
nanustahttema Europaráde rábmakonvensjåvnå
gáktuj suoje birra rijkalasj unneplågojda ja
europa njuolgadusá rijkadajva- jali
unneplågogielaj birra.
Svieriga unneplågopolitijka
ulme l suoddjit rijkalasj unneplågojt, nannidit
histåvrålasj unneplågogielajt vaj viesso bissu.
Svieriga rijkalasj unneplågo li juvdára, roma,
sáme, svieriksuobmelattja ja duornusliegega.
Unneplågogiela li jiddish, romani chib,
sámegiella, suomagiella ja meänkieli.
Åtsådallama vuosedi unneplågopolitijkalasj ulme
li gássjela dievddet ja nuoges vieledibme ij la
dagádum rijkalasj unneplågoj dárbbuj.
Europaráde l ietjas svieriga unneplågopolitijka
gehtjadimen tsuojgodam buoredimdárbojt
moatten guovlon.
Ráddidusá unneplågopolitijkalasj strategiddja
sisanet danen dagojt:
nannidittjat Europaráde
unneplågokonvensjåvnåj buorep tjuovvomav.
buorebut gehtjadittjat unneplågopolitijka
tjadádimev
vuosteldittjat rijkalasj unneplågoj
nuppástimev ja rasjesvuodav
nannidit rijkalasj unneplågoj iesjmierredimev
ja vájkudimev ja
åvdedit rijkalasj unneplågogielaj bisodimev.
reviderad 090624 lulesmiska
RIEKTÁ NANNIDUVVI RIJKALASJ UNNEPLÅGOJDA
ÅDÅ LÁHKA RIJKALASJ UNNEPLÅGOJ
BIRRA
Ådå láhka rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj
birra (SFS 2009:724) galggá målssot dálásj lágajt
riektá birra adnet sámegielav ja suomagielav ja
Rievddadime dagáduvvi aj sámediggelágan (SFS
1992:1433) ja sosiáladievnastuslágan (SFS
Láhkarievddadime fábmuj båhti
ådåjakmáno 1.b.
Svieriga rijkajgasskasasj välggogisvuoda mierkki
muhtem unneplågoriektá galggi ålliduvvat ålles
rijkan.
Gájkka vihtta rijkalasj unneplågo gåbtjåduvvi
ådå lágas.
Fábmudagájda buvteduvvá
välggogisvuohta diededit rijkalasj unneplågojt sijá
riektáj birra ådå lága milta.
Sierralágásj
åvdåsvásstádus suoddjit ja åvdedit rijkalasj
unneplågogielajt buvteduvvá.
Rijkalasj unneplågoj
máhttelisvuoda bisodit ja åvdedit sijá kultuvrav
Svierigin galggá åvdeduvvat, nåv gå mánáj
kultuvralasj identitehta åvdedibme ja sijá
unneplågogiella.
TJUOTTJUDUSGUOVLO STUOREDUVVI
Nannidum unneplågosuodje mij uddni l fámon
sámegiellaj, suomagiellaj, ja meänkielij gietjan
kommuvnan Norrbottenin - nåv gåhtjoduvvam
tjuottjudusguovlo - stuoreduvvi geográfalattjat
gåbtjåtjit ienep kommuvnajt.
Mierkki ienep
aktugattja máhtti adnet suomagielav ja sámegielav
aktavuodajn fábmudagáj ja ienebu oadtju riektáv
åvddåskåvllådoajmmaj ja vuorrasijhuksuj ållåsit jali
muhtem mudduj suomagiellaj ja sámegiellaj.
Tjuottjudusguovllo suomagiellaj stuoreduvvá 18 ådå
kommuvnajda.
Dá li: Botkyrka, Eskilstuna,
Hallstahammar, Haninge, Huddinge, Håbo, Köping,
Sigtuna, Solna, Stockholm, Södertälje, Tierp,
Upplands Väsby, Upplands-Bro, Uppsala,
Älvkarleby, Österåker ja Östhammar.
Kommuvna
ma åvdutjis gávnnuji tjuottjudusguovlon li
Jiellevárre, Haparanda, Giron, Bájel ja Badjeduoros.
Tjuottjudusguovllo sámegiellaj stuoreduvvá 13 ådå
Dá li: Árviesjávrri, Berg, Härjedalen,
Liksjuo, Maláge, Suorssá, Lusspie, Straejmie,
Ubbmem, Vualtjere, Åre, Älvdalen ja Luvlieluspie.
Kommuvna ma åvdutjis gávnnuji tjuottjudusguovlon
li Arjepluovve, Jiellevárre, Jåhkåmåhkke ja Giron.
Tjuottjudusguovllo meänkielij ij stuoreduvá.
gåbttjå aj boahttteájgen kommuvnajt Jiellevárre,
Haparanda, Giron, Bájel ja Badjeduornos.
Guosske kommuvna oadtju stáhtadårjav ienepgåloj
åvdås majt ådå njuolgadusá bukti.
kommuvnajn aj gå da ma li válljidum galggi
máhttelisvuoda sisiriekkniduvvat iesjmiedogit
tjuottjudusguovlon ja dajna riektáv oadtjot
stáhtadoarjjaj.
Ráddidus mierret dakkir iesmiedogis
tjadnusij gáktuj åtsålvisá maŋŋela kommuvnas mij
sihtá sisiriekkniduvvat.
NANNIDUM RIEKTÁ
TJUOTTJUDUSGUOVLOJ ÅLGGOLIN
Aktugattjajn li riektá adnet suomagielav, meänkieliv
ja sámegielav aktavuodajn fábmudagáj, jus ássje
máhttá giehtadaláduvvat barggijs gudi
unneplågogielav máhtti.
Aktugattjajda galggá aj
vatteduvvat máhttelisvuohta vuorrasijhuksuj
suomagiellaj, meänkielij ja sámegiellaj jus
kommuvnan gávnnuji bargge giellamáhttudagáj.
Tjuottjudusfábmudagá galggi danen åvdedit vaj
gávnnuji bargge máhttudagáj suomagielan,
meänkielin ja sámegielan gå l dárbbolasj
aktavuodajn fábmudagáj jali vuorrasij sujton.
Mierkki sosiálaladievnastuslága rievddadimev.
Aktugattjajn li agev riektá adnet suomagielav ja
sámegielav sijá tjálálasj aktavuodajn Rijkabiejve
tjuottjodiddjij, Justitiekanslerijn,
Oadtjotjuottjudisájn, Värrodåjmajn ja
Nuppástimtjuottjodiddjijn ássjijn majn aktugasj la
oassebiellen jali guhti åvdås oassebielev.
TJIELGÁP FÁBMUDAKÅVDÅSVÁSSTÁDUS
Europaráde unneplågolihtudimij dåjmadibme
dárbaj buoreduvvat fábmudágáj åvdåsvásstádus
tjielggidime baktu.
Lenastivrra Stockholma lenan ja
Sámedigge oadtju danen åvdåsvásstádusáv ållidit
gåktu unneplågopolitijkka tjadáduvvá.
fábmudagá galggi aj bagádime, diededime ja dakkir
dåjma baktu viehkedit ietjá tjuottjudusfábmudagájt
lága anodimen ja rádedimen guosske kommuvnaj
aktidit tjuottjudusguovloj stuoredimev.
Lenastivrra Stockholma lenan ja Sámedigge oadtju
dahkamussan tjadádit dagojt lasedittjat
máhttudagáv ja diedulasjvuodav rijkalasj
unneplågoj birra ja Svieriga álmmukriektálasj
välggogisvuodajt.
Sámedigge oadtju aj
dahkamussan dahkat ja åvdåsvásstedit webbabiele
åvdås rijklalasj unneplågoj gáktuj.
Sámedigge galggá åvddålijguovlluj mierredit ulmijt
- ja ij val lájddit - sámegiellabargguj.
Rijkabiejvve
ja ráddidus máhtti hábbmit gájkbadjásasj ulmijt
rijkalasj giellapolitijkkaj, valla åvdåsvásstádus
hábbmitjit ulmijt sisŋep sámegiellabargguj bierri
Sámedikken gávnnut.
Nuppástimtjuottjodiddje åvdedimbarggo rijkalasj
unneplågoj siegen dárbaj joarkket.
Ådå
nuppástimláhka (SFS 2008:567) vaddá
Nuppástimtjuottjodiddjáj buorre åvdeldimijt aj
åvddålijguovlluj åvdedit avtalágásj riektájda ja
máhttelisvuodajda rijkalasj unneplågojda iehtjádij
siegen laseda máhttudagáv nuppástimássjij birra
dáj juohkusijn.
NANNIDUM VÁJKUDIBME
Rijkalasj unneplågoj iesjmierredibme ja vájkudibme
dárbaj nanniduvat vaj Svierik buorepláhkáj galggá
máhttet dievddet välggogisvuodajda
unneplågolihtudimijn.
Buorep máhttelisvuoda
vájkudibmáj rijkalasj unneplågojda l aj ájnas
vuojnnusij buvtátjit juohkusij dárbov sebrudagán.
Rijkalasj unneplågoj riektá vájkudibmáj
njuolgaduvvá lágan rijkalasj unneplågoj ja
Sierraláhkáj ájnas la rijkalasj
unneplågo vatteduvvi máhttelisvuodajt rádedibmáj
bájkálattjat, danen gå danna mierreduvvi ássje ma
guosski aktugattjajda.
Organisasjåvnnådoarjja organisasjåvnåjda ma
åvdesti rijkalasj unneplågojt laseduvvá aj
budjähttajage 2010 rájes.
Sierraláhkáj ájnas la
vuorodit rijkalasj unneplågoj åvdeldimijt dahkat
dåjmalasj rádedimhámijt tjuottjudusguovlojn.
DAGO NANNIDITTJAT
UNNEPLÅGOGIELAJT
Rijkalasj unneplågogielaj boahtteájgge Svierigin la
juorbbá.
Gielajs muhtema li nihtedum, iehtjádij
siegen oarjjelsámegiella, l sagga nihtedum.
Aktijvalasj dago dárbahuvvi nannidittjat, bisodittjat
ja viessudittjat rijkalasj unneplågogielajt.
Viessudit
gielav mierkki dagojt álgadit vaj nihtedum giella
ruoptusválldegoahtá sajev iehtjádij siegen aloda
ålobu sáhkadahtjagåhti gielav.
Ietján gå dago ma buvteduvvi giehpedittjat
aktugattjaj máhttelisvuodajt adnet unneplågogielajt
aktavuodajn fábmudagáj galggá aj guokta
giellaguovdátja vuododuvvat oarjjelsámeguovlon
Luvlieluspen ja Dearnan.
Sámedigge sjaddá
åvdåstiddje dájda giellaguovdátjijda ma galggi
dåjmadit rabásmielak dåjmav åvdedittajt ja
bádtjitjit sámegiela lasedum anov.
Ráddidus várraj biedjá sierralágásj biednikluohkojt
budjähttajage 2010 rájes viessudimdagojda
rijkalasj unneplågogielajda.
Biednikluohko galggi
aneduvvat dagojda ulmijn aktugattjajda ja galggi
juogeduvvat fábmudagá åtsålvisá maŋŋela majt
ráddidus mierret.
Ienep biediniklågo várraj
biejaduvvi giellasujttodagojda rijkalasj
unneplågogielajda ja álgon sierraláhkáj meänkieli
vuoroduvvat.
Nannidittjat sámegielav laseduvvá aj
ávkkim intergreridum sámeåhpadussaj 2010 rájes
(integreridum sámeåhpadus ásaduvvá kommvuna
vuodoskåvlåjn ja mierkki oahppe máhtti åhpadusáv
oadtjot sámeåsij ja åhpadusáv sámegielan ietján gå
iednegiellaåhpadusáv sámegielan).
BÁJKKENAMÁ UNNEPLÅGOGIELLAJ
Bájkkenamá unneplågogielajda l kultvrraárbe ájnas
oasse ma dárbahuvvi suoddjiduvvat aktijvalattjat
sebrudagá åvdåstiddjijs.
Vuojnnusij buvtátjit dav
kultuvrraárbev Rahtedoajmma oadtju viddnon
lasedit sijá bargov galbbit unneplågogielak
namájda.
Stáhta ja kommuvna fábmudagá bierriji
suoddjit bájkkenamájt unneplågogielajda ja
vuojnnusij buktet unneplågogielaj gávnnumav
galbaj ja ietjá mihttima baktu.
Bájkkenamá
unneplågogielajda bierriji aj aneduvvat namman
påvsståbájkijn.
IENEBUV DIEHTET
Ienep diededibme rijkalasj unneplågoj,
unneplågogielaj, unneplågopolitijka,
unneplågolihtudimij ja proposisjåvnå 2008/09:158
birra l ålediddje ráddidusá webbabielijn
www.manskligarattigheter.se och
www.regeringen.se/integration.
Proposisjåvnåv máhtá aj oasstet Rijkabiejve
prienntimdåjmadagán, tel.
webbabieles www.regeringen.se
Åssudahka nuppástimássjida, Integrasjåvnnå-
buohtaárvvodepartemännta /Enheten för diskrimi-
neringsfrågor, Integrations- och jämställdhets-
departementet, tfn 08-405 10 00 vásstet
gatjálvisájt ássjesisano birra.
Ráddidusá ulmme unneplågopolitijkajn la
suoddjit rijkalasj unneplågojt, nannit sijá
máhttelisvuodajt bájnnemij ja doarjjot histåv-
rålasj unneplågogielajt vaj viesso bisoduvvi.
NUPPÁSTALLAM JA FÁMODISVUOHTA
Nuppástallam, fámodisvuohta ja badjelgähttjam
ulmutjij rijkalasj unneplågo sierratjerda gáktuj
galggá vuostelduvvat.
Siján galggi årrot avtalágásj máht-
telisvuoda oasálasstet sebrudakviessomin degu ietjá
ulmutja.
BÁJNNEM JA OASÁLASJVUOHTA
Rijkalasj unneplågoj máhttelisvuoda bájnnemij
ja oasálasjvuohtaj galggá nannoduvvat, iehtjádij
siegen gå fábmudagá sijáj rádedi.
Unneplågo galggi vat-
teduvvat almma bájnnemav ássjijn ma sidjij guosski.
GIELLA JA KULTUVRALASJ IDENTITÄHTTA
Rijkalasj unneplågoj giela ja kultuvra galggi
suoddjiduvvat ja åvdeduvvat.
Ulmutja rijkalasj un-
neplågo tjerdajn galggi máhttet åmastit ja adnet ietjasa
iednegielav ja åvdedit ietjas kultuvralasj identitehtav.
Rij-
kalasj unneplågogiela galggi årrot viesso giela Svierigin.
Tjuottjudusfábmodagá galggi dárbon hie-
balattjat diededit rijkalasj unneplågojt sijá
rievtesvuodaj birra dán lága milta.
Giellalágan (2009:600) la diededum se-
brudagán la sierralágásj välggogisvuohta
suoddjit ja åvdedit rijkalasj unneplågogielajt.
Sebrudak galggá aj ietján åvdedit rijkalasj unneplågoj
máhttelisvuodajt bisodit ja åvdedit ietjasa kultuvrav
Svierigin.
Mánáj kultuvralasj identitehta åvddånibme ja
ietjasa unneplågogiela adno gálggá sierraláhkáj åvde-
Tjuottjudusfábmodagá galggi vaddet
rijkalasj unneplågojda máhttelisvuodav
bájnnemij ássjijn ma sidjij guosski ja guhkás
máhttelis rádedit unneplågoj åvdåstiddjij dakkir ássjijn.
Ådåjakmáno 1.b.
2010 fábmuj bådij láhka
rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra
Lága gålmmå vuodosuodjeparagráfa
vaddi rijkalasj unneplågojda riektáv diededib-
máj, kultuvra ja giela suojev ja riektáv oasálasj-
vuohtaj ja bajnnemij.
LÁHKA VADDÁ
RIJKALASJ
RIEVTESVUODAJT
OASSEULME
UNNEPLÅGO
SVIERIGIN
SÁME: Svierigin li bájken 20 000-35 000 sáme gudi
ságasti sámegiela umasslágásj varietehtajt.
Sáme li aj
álggoálmmuga.
SVIERIKSUOBMELATTJA::Svierigin li bájken 450 000-
600 000 svieriksuobmelattja.
Moatte viessu Stockhol-
man-Mälardalenin.
Unneplågogiella l suomagiella.
DUORNOSLIEGEGA: Svierigin li bájken 50 000
duornosliegega gudi åvdemusát Norrbottenin viessu.
Unneplågogiella l meängiella.
ROMA::Svierigin li 50 000-100 000 roma gudi rijkav
birra viessu.
Unneplågogiella l umasslágásj romána-
giela varietehta.
JUVDÁRA: Svierigin viessu
Unneplågo-
giella l jiddisj.
Svierik la agev årrum moattegielak ja
moattekultuvralasj.
Sáme, suobmelattja,
duornosliegega, roma ja juvdára li gávn-
num rijkan ihkeven guhka ájgev.
Sijá giela ja
kultuvra li svieriga sebrudagás oasse ja mijá
aktisasj kultuvrraárbbe.
DIEDEDIMBIELLE
JULEVSÁMEGIELLA/LULESAMISKA
SPÁNSSKA
 Arabiagiella
 Aragoniagiella
 Aranesiagiella
 Asturiagiella/
Babliagiella
 Baskiagiella
 Berberagiella
 Kataloniagiella
 Galiciagiella
 Portugálagiella
 Valenciagiella
TUSSKA
 Dánskagiella
 Vuolletuskagiella
 Vuollesorbiagiella
 Nuorttafrisiagiella
 Románagiella
 Saterfrisiagiella
 Allasorbiagiella
DÁNMÁRKKO
 Tuskagiella
STUORBRITANNIA
 Korniagiella
 Irlándagiella
 Manx
 Vuolleskotlándagiella
 Skotlándak gaeliagiella
 Ulstera skotsagiella
 Kymriagiella (walesiagiella)
UNGÁRRA
 Armeniagiella
 Beas
 Bulgaragiella
 Kroahtiagiella
 Grehkagiella
 Pålskagiella
GÁLLDO: Database the European Charter for Regional or Languages, http://languagecharter.coe.int/index.htm (tjoahkkájbiejadum Álmmuk Vuododus Europa Buohtastahtedum Unneplågo
Åtsådibmáj dårjajn Europarádes ja Ungára Ålggorijkkadepartementas/The Public Foundation for European Comparative Minority Research Ministry for Foreign Affairs of Hungary).
VUOLLEEDNAMA
 Frisiagiella
 Limburgagiella
 Vuollesaksiagiella
 Jiddisj
VUODNA
 Kvenskagiella
 Sámegiella
SVIERIK
 Suomagiella
 Meängiella
 Romániagiella
 Rusiniagiella
 Serbiagiella
 Slovakiagiella
 Sloveniagiella
 Ukrájnagiella
ROMÁNIA
 Albánagiella
 Bulgariagiella
 Tjehkagiella
 Ungáragiella
 Itáliagiella
 Makedoniagiella
 Russagiella
 Tatáriagiella
 Turkiagiella
 Ukrájinagiella
SUOBMA
 Svierigadárogiella
 Tatariagiella
 Gárjjelagiella
Europaráde barggo ulmutja rievtesvuodaj ja unneplågoássjij
la duohke Svieriga unneplågopolitijkkaj.
Rijkalasj unneplågo ja
rijkadajva- jali unneplågogiela gávnnuji moatten rijkan Europan.
Muhtem rijka ja giela.
Muhtem giela Europakártan
DEN NORSKE KULTURARVEN
Innholdsfortegnelse
Den norske kulturavtalen 2018-2021, innledning .
Følgende kunstnerorganisasjoner mottar tilskudd via Den nordnorske kulturavtalen . . 11
Davvi-Norgga kulturovttasbarggu višuvdna ja ulbmilat .
Čuovvovaš dáiddárorganisašuvnnat ožžot
doarjaga Davvi-Norgga kulturšiehtadusa bokte .
Tjuovvovasj ásadusá li oassen sjiehtadusás .
Tjuovvovasj dájddárorganisasjåvnå oadtju
Visjovne jïh ulmie dan noerhtenöörjen kultuvrelaavenjostose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Daah institusjovnh leah meatan latjkosne .
Daah tjiehpiedæjjasiebrieh dåarjoem
dåastoeh Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoen tjïrrh .
NORSK BOKMÅL
NORDSAMISK
DEN NORDNORSKE KULTURAVTALEN
Nordland, Troms og Finnmark fylkeskommuner har samarbeidet
om felles satsing innen kultur i lang tid .
Samarbeidet har vært
regulert i en egen avtale som ble inngått for første gang i 1991 .
Avtalen er utvidet og revidert flere ganger, siste gang i 2017.
Formålet med avtalen er å videreutvikle kultursamarbeidet
i Nord-Norge .
Den nordnorske kulturavtalen 2018 - 2021 omfatter visjon,
målsetting og strategier for det nordnorske kultursamarbeidet .
Den beskriver fordelingen av det regionale tilskuddet til landsdels-
dekkende kunst- og kulturinstitusjoner og kunstnerorganisasjoner .
Den nordnorske kulturavtalen bygger på de tre nordnorske
fylkeskommunenes planverk og skal fungere som et redskap for
realisering av kulturpolitikken i Nord-Norge .
Avtale
Den nordnorske kulturavtalen trer i kraft 1 . januar
Avtalen revideres automatisk hvert fjerde år .
Krav om oppsigelse eller reforhandlinger av avtalen
utenom den automatiske revideringen, kan fram-
settes av hver enkelt avtalepart senest 1 . oktober .
Endringer kan tidligst gjøres gjeldende 1 . januar i
det budsjettår som starter 15 måneder senere .
Dersom vesentlige forutsetninger endres, kan det
åpnes for reforhandlinger om den enkelte institusjon .
Landsdelsrådet for kultur i Nord-Norge
Landsdelsrådet for kultur i Nord-Norge ble opprettet
i 2010 og består av politisk ansvarlig for kultur i
Nordland, Troms og Finnmark og skal koordinere
det kulturpolitiske samarbeidet mellom fylkeskom-
munene .
Landsdelsrådet skal sette dagsorden for kultur-
politiske saker som er viktige for landsdelen, men
som også har nasjonal og internasjonal betydning .
Landsdelsrådet skal drøfte felles kulturpolitiske
utfordringer og iverksette felles strategier og
utviklingsprosjekter .
Landsdelsrådet skal være synlig
på nasjonale og internasjonale arenaer .
Landsdelsrådet skal årlig gjennomgå kulturavtalen
samt være en aktiv eier og pådriver for utvikling av
kulturinstitusjonene i landsdelen .
Landsdelsrådet
skal ha en løpende dialog med kulturlivet i lands-
delen .
Møter og fagseminarer arrangeres etter
behov, gjerne knyttet opp mot eksisterende
arrangement i landsdelen .
Landsdelsrådet skal arbeide etter prinsipp om
konsensus mellom likeverdige parter .
VISJON OG MÅL FOR DET NORDNORSKE
KULTURSAMARBEIDET
Visjon: Det nordnorske kultursamarbeidet skal bidra til et
profesjonelt kulturliv som er mangfoldig, inkluderende og med høy
kvalitet .
Kulturlivet skal være en drivkraft for utvikling og vekst i
landsdelen og ha et internasjonalt perspektiv .
Overordnet mål: Landsdelsrådets kulturpolitikk tar utgangspunkt i
den unike egenverdi kunst og kulturliv har for enkeltmennesker og
for samfunnet som helhet .
Samarbeidet har som mål å utvikle en kulturpolitikk
for Nord-Norge som:
sikrer kunst og kultur av høy kvalitet
bidrar til deltakelse og opplevelse av et rikt og
mangfoldig kulturliv
synliggjør og videreutvikler vår flerkulturelle,
internasjonale og mangfoldige landsdel
gjør det attraktivt for kunst- og kulturutøvere å
virke og etablere seg i landsdelen
er pådriver og premissgiver for politikkutforming
på nasjonalt nivå
utvikler robust kulturell infrastruktur i landsdelen
styrker dialog med kunst- og kulturlivet i
landsdelen
bidrar til kreativ næring
Samisk kunst og kultur
Samisk kunst og kultur er en sentral og integrert del
av det nordnorske kulturlivet .
Hver av fylkes-
kommunene har egne samarbeidsavtaler med
Sametinget som inneholder definerte kulturstrategier
og tiltak .
Fylkeskommunene vil styrke dialogen om
samisk kunst og kultur i et nasjonalt perspektiv .
Alle institusjoner i den nordnorske kulturavtalen har
et selvstendig ansvar for å følge opp den samiske
dimensjonen innenfor sitt ansvarsområde .
Lands-
delsrådet vil ha jevnlig dialog med Sametinget .
Internasjonalt samarbeid
Internasjonalt samarbeid er viktig for alle de tre
nordnorske fylkeskommunene .
Landsdelsrådet for
kultur har et spesielt fokus på kultursamarbeidet i
Russland og Barentsregionen.
Gjennom finansier-
ingsprogrammet BarentsKult bidrar alle tre fylkene
sammen med kulturdepartementet og utenriks-
departementet til stimulering av større kunst- og
kulturprosjekter både på norsk og russisk side .
er viktig at kultursamarbeidet fortsatt utvikles på
grunnlag av lokale og regionale initiativer, og at
regional deltakelse er med på å sikre sterke
forbindelser til befolkningen i nord .
spiller en aktiv rolle i dette arbeidet .
Arbeidet skal
også bygge på de bilaterale avtalene mellom fylkene
i nord .
Tilskudd til de nordnorske kunst- og
kulturinstitusjonene
Nordland, Troms og Finnmark fylkeskommuner
samarbeider om finansiering av flere nordnorske
kunst- og kulturinstitusjoner med et landsdels-
dekkende oppdrag .
Institusjonene som er med
i avtalen er institusjoner som er viktige aktører i
kunst- og kulturlivet i landsdelen og representerer et
bredt spekter av kulturuttrykk .
En forutsetning for å
motta tilskudd gjennom Den nordnorske kultur-
avtalen er at tilskuddsmottaker løser sitt
landsdelsoppdrag på en god måte .
Avtalen regulerer fordelingen av tilskuddene og
ansvarsforhold i forbindelse med utbetaling og
oppfølging .
Ansvaret for beregning av det regionale
tilskuddet, utbetaling til institusjonen og oppfølging
ligger hos den fylkeskommunen som er vertsfylke
for tilskuddsmottakeren .
Den enkelte tilskuddsmot-
taker er ansvarlig for å oppfylle landsdelsoppdraget,
og å rapportere og sende budsjettsøknader i
overensstemmelse med kravene i tildelingsbrevet .
FØLGENDE INSTITUSJONER ER MED I
AVTALEN:
Landsdelsmusikerordningen i
Nord-Norge (LINN)
a) Landsdelsmusikerne i Nord-Norge
Formål og landsdelsoppdrag
Landsdelsmusikerne i Nord-Norge (LINN) skal
produsere og formidle musikk av høy kunstnerisk
kvalitet til kulturhus og lokale arrangører i hele Nord-
Norge .
LINNs visjon er å skape "store opplevelser
på små steder" .
Satsingsområder i perioden er
kunstnerisk utvikling og fornyelse, profesjonaliser-
ing av produksjon og formidling, internasjonalt
samarbeid samt å utvikle og løfte lokale arrangører .
Arbeidsformen er turneproduksjoner med egne
ensembler og samproduksjoner med festivaler,
kulturinstitusjoner og det frie feltet .
LINN skal tilby konserter innen klassisk musikk,
folkemusikk, samisk musikk, jazz og rytmisk musikk .
Barn og unge er en viktig målgruppe .
Eierforhold og styring
LINN er organisert gjennom Scene 8, Kultur i Troms
og Scene Finnmark med ensembler innenfor ulike
sjangre .
I tillegg organiseres Nordnorsk Jazzsenter og
Rytmisk kompetansenettverk i Nord (RYK) under
LINN .
Nordland fylkeskommune har ansvar for felles
søknad om tilskudd og rapportering til staten .
Økonomi
Landsdelsmusikerne finansieres med 75% fra
staten og 25% fra regionen.
I tillegg til fylkeskom-
munene bidrar vertskommunene Narvik, Harstad,
Målselv,Vadsø og Alta .
b) Nordnorsk Jazzsenter (NNJS)
Nordnorsk jazzsenter er et regionalt produksjons-,
formidlings- og kunnskapssenter for jazz med de tre
nordligste fylkene som virkeområde .
NNJS har som
hovedformål å stimulere til økt virksomhet og formi-
dling av jazz og beslektede musikkformer, arbeide
for og med frilansmusikere, drive arrangørutvikling,
styrke regionens nettverk av spillesteder for jazz, og
drive seminarvirksomhet for storband, småband og
enkeltmusikere .
NNJS har sin hovedscene i Bodø,
fylkesscener i Tromsø og Vadsø, og nettverksscene
på Sortland .
Nordnorsk Jazzsenter er en stiftelse med Nordland
fylkeskommune, Bodø kommune og Nordnorsk
Jazzforum som stiftere .
Nordnorsk Jazzsenters styre
består av fem medlemmer der styreleder er
oppnevnt av Nordland fylkeskommune .
Lokalisering og økonomi
Nordnorsk jazzsenter har sitt kontor i Bodø kom-
mune i Nordland .
Nordnorsk jazzsenter finansieres med 75% fra
staten og 25% fra regionen med tilskudd fra Nord-
land, Troms og Finnmark fylkeskommuner og Bodø
kommune .
c) Rytmisk kompetansenettverk i Nord (RYK)
RYK skal være katalysator for rytmisk kompetanse
i landsdelen .
Tiltakene skal rettes mot profesjonelle
artister med tilhørende støtteapparat og bransje .
Det skal tilbys kompetansetiltak overfor arrangører,
arbeides for utvikling rettet mot etablerte og nye
scener, og det skal arbeides med rekruttering og
talentutvikling .
RYK er et samarbeid mellom Nordnorsk Jazzsenter,
Kompetansesenter for Rock i Nord-Norge og
Folkemusikk Nord .
RYK administreres av Nordnorsk
Jazzsenter .
RYK finansierer sine årlige driftsutgifter med tilskudd
fra stat 60% og region 40%.
Nordnorsk Opera- og
Symfoniorkester AS (NOSO)
Selskapets formål er å bygge opp og drive opera- og
orkestervirksomhet med høy kunstnerisk kvalitet i
Nord-Norge .
Orkesteret spiller fast i sine to byer,
Bodø og Tromsø, og turnerer jevnlig i Nord-Norge .
NOSO er et offentlig eid aksjeselskap .
Vertskom-
munene Tromsø og Bodø eier 50% hver, mens
Nordland, Troms og Finnmark fylkeskommuner er
tilskuddsparter .
Selskapets styre skal ha fra syv
til ti styremedlemmer .
Generalforsamlingen opp-
nevner et styre med varamedlemmer i nummerert
rekkefølge .
To styremedlemmer med varamedlem-
mer oppnevnes for to år av gangen av og blant de
ansatte .
Forretningsadressen ambulerer mellom Bodø og
Tromsø hvert fjerde år.
NOSO finansierer sine årlige
driftsutgifter med tilskudd fra stat og region, fordelt
med 70% fra stat og 30% fra region.
Det regionale
tilskuddet fordeles mellom de tre fylkeskommunene
og Tromsø og Bodø kommuner .
Nordnorsk kunstnersenter
(NNKS)
Nordnorsk Kunstnersenters formål er å formidle
billedkunst og kunsthåndverk, utbre interessen for
billedkunst og kunsthåndverk, samt skape og
formidle arbeidsoppgaver for billedkunstnere og
kunsthåndverkere .
Senteret skal gjennom den
kunstnerstyrte formidlingen sikre kunstnerne ytrings-
frihet og motvirke uheldig kommersialisering av
kunstlivet .
NNKS skal bidra til at Nord-Norge har en levende
og attraktiv scene for samtidskunst, og skal spille
en rolle for det visuelle kunstfeltet i landsdelen
gjennom å:
formidle kunst, med særlig ansvar for formidling
til barn og unge
øke bruken av kunst i samfunnet
arbeide med et spesielt fokus på kunstnere i
regionen
være et kontaktpunkt for internasjonalt,
regionalt og nasjonalt kunstliv
være et kunnskaps- og ressurssenter for
regionale, nasjonale og internasjonale aktører
ha en utforskende og uredd profil i sin
virksomhet
Nordnorsk kunstnersenter eies av organisasjonene
Nordnorske Bildende Kunstnere (NNBK) og
Norske kunsthåndverkere, avd .
Nord-Norge
(NNKN).
Årsmøtet er Nordnorsk kunstner-
senters høyeste organ .
Det velges et styre med
seks medlemmer .
Nordnorske Bildende Kunstnere
og Norske kunsthåndverkere Nord-Norge velger
to representanter hver .
Disse nomineres av et
nominsasjonsutvalg .
Nordland fylkeskommune, på
vegne av Nordland, Troms og Finnmark fylkeskom-
muner oppnevner en representant med personlig
vara, og de ansatte velger en representant til styret .
Styremedlemmene velges for en periode på fire år.
Styremedlemmet fra de ansatte velges for to år av
gangen, det samme gjelder for styremedlemmet fra
fylkeskommunene .
Nordnorsk kunstnersenter er lokalisert til Vågan
kommune i Nordland .
finansierer sine driftsutgifter gjennom 70%
tilskudd fra Norsk kulturråd og 30% fra regionale
tilskuddsparter som er de tre fylkeskommunene og
Vågan kommune .
Nordnorsk Filmsenter AS
(NNFS)
Nordnorsk Filmsenter AS har til formål å være et
kompetansesenter for film og filmarbeidere i nord,
og skal bidra til å styrke film som kunstnerisk uttrykk
Nordnorsk Filmsenter AS skal på grunnlag av
søknader fordele offentlig støtte til nordnorsk kort-
og dokumentarfilmproduksjon, organisere
opplæringstiltak for filmarbeidere i landsdelen,
tilrettelegge for rekruttering til filmbransjen og drive
aktivt informasjonsarbeid overfor senterets
målgrupper .
Nordnorsk Filmsenter AS er et aksjeselskap som
eies av Nordland, Troms og Finnmark fylkeskom-
muner .
Generalforsamlingen oppnevner et styre på
fem medlemmer med 5 varamedlemmer i num-
merert rekkefølge .
Styrets sammensetning skal
gjenspeile filmsenterets geografiske ansvarsområde
samt inneha filmfaglig og økonomisk/administrativ
kompetanse .
Styret funksjonstid er 4 år .
Nordnorsk Filmsenter AS er lokalisert til Tromsø
kommune i Troms .
Nordnorsk Filmsenter AS tildeles
årlig produksjonsmidler fra staten .
Filmsenteret
finansierer sine årlige driftsutgifter gjennom tilskudd
fra fylkeskommunene og Tromsø kommune .
Festspillene i Nord-Norge
(FINN)
Festspillene i Nord-Norge har som formål å:
arrangere årlige festspill
samle, styrke og utvikle kunst- og kulturfeltet i
nord
stimulere til nyskapning og nye samarbeid
innen nordlig kunst og kultur
fremme kunstens rolle i utviklingen av det
arktiske samfunn
Festspillene i Nord-Norge forvalter en egen tilskudd-
og produksjonsordning hvor målet er å stimulere
kunst- og kulturlivet i landsdelen og legge til rette for
dristige grenseoverskridende prosjekter både innen
scenekunst, musikk og visuell kunst .
Gjennom ungkunststipend og open call oppfordres
det til nyskapende sceniske samarbeidsprosjekter
som utfordrer kunstnernes egne uttrykk i møter med
andre .
Midlene fordeles av en jury på 3-5 personer
med kunst- og kulturfaglig kompetanse fra hele
landsdelen, samt to deltakere fra festspilladminis-
trasjonen .
Juryen velges årlig .
Festspillene i Nord-Norge ble etablert i 1964 og
er en stiftelse .
Stiftelsen skal ha et styre på seks
medlemmer samt to varamedlemmer .
Troms
fylkeskommune oppnevner på vegne av de øvrige
tilskuddspartene styreleder samt fire styremedlem-
mer og to varamedlemmer, hvorav minimum to
medlemmer må inneha relevant kompetanse eller
erfaring fra kunst- og kulturfeltet.
God geografisk
representasjon i styret må tilstrebes .
Harstad kommune oppnevner ett styremedlem .
Festspillene i Nord-Norge er lokalisert til Harstad
finansierer sine årlige offentlige driftsutgifter
gjennom 70% tilskudd fra staten og 30% fra de
regionale tilskuddspartene som er de tre fylkeskom-
munene og Harstad kommune .
Hålogaland
Amatørteaterselskap (HATS)
Hålogaland Amatørteaterselskap (HATS) er en
interesseorganisasjon og et kompetansesenter for
det frivillige revy- og teatermiljøet i Nord-Norge .
HATS skal styrke og bidra til utvikling av revy, teater
og andre sceniske uttrykk i Nord-Norge .
HATS skal
delta aktivt i utviklingen av et teaterfaglig nettverk for
å oppnå disse mål .
På grunnlag av uttrykt behov hos
medlemmene iverksettes det tilbud som veiledning,
kurs, registøtte, utviklingsprosjekter og seminarer .
HATS er en medlemsorganisasjon for enkelt-
medlemmer, organisasjoner, lag og foreninger som
driver aktiviteter innenfor revy, teater og andre
sceniske uttrykk i landsdelen .
HATS har forening
som organisasjonsform og årsmøtet er det høyeste
organ .
Årsmøtet fastsetter vedtekter og organis-
asjonens arbeidsprogram .
Styremedlemmer og
varamedlemmer velges på årsmøtet, og det er lagt
vekt på representasjon fra alle fylkene i Nord-Norge .
Styret har 5 medlemmer .
Årsmøtet avgjør lokaliseringen av HATS' adminis-
trasjon, p.t.
Tromsø kommune i Troms.
HATS finan-
sieres gjennom et årlig driftstilskudd fra staten som
utgjør 75% av organisasjonens samlede offentlige
tilskudd.
De øvrige 25% dekkes av de regionale
tilskuddspartene som er de tre fylkeskommunene .
Pikene på Broen
Pikene på Broen AS er et kompetanse-, ressurs- og
turnésenter for grenseoverskridende kunstsamar-
beid i Nord-Norge, med spesiell vekt på samarbeid i
Barentsområdet .
Pikene på Broen AS har et ansvar
for dialog, erfaringsutveksling og nettverksbygging
mellom aktører i Nord-Norge som har et
internasjonalt kunstsamarbeid .
Pikene på Broen AS er et privateid aksjeselskap .
henhold til selskapets vedtekter skal det ikke tas ut
utbytte .
Generalforsamlingen er Pikene på Broen AS
sitt høyeste organ .
Generalforsamlingen velger et
styre på inntil syv medlemmer .
Styret velges for 2 år
av gangen .
Pikene på Broen AS er lokalisert til Sør-Varanger
kommune i Finnmark, med eget visnings- og
formidlingssted; TERMINAL B . Pikene på Broen AS
finansierer sine årlige driftsutgifter gjennom 70%
tilskudd fra staten og 30% fra regionale til-
skuddsparter som er de tre fylkeskommunene
og Sør-Varanger kommune .
Dansearena nord
Dansearena nord er et regionalt kompetanse- og
nettverkssenter for dans i Nord-Norge som skal
bidra til produksjon og formidling av dans og
scenekunst med Nord-Norge som prioritert
område .
Dansearena nord skal jobbe for utvikling av
dansekunst, internasjonalt samarbeid og samarbeid
med andre kunstformer .
Dansearena nord er en stiftelse med Nord-
land, Troms og Finnmark fylkeskommuner, og
Ham¬merfest kommune som stiftere .
Dansearena
nord sitt høyeste organ er stiftelsens styre .
Styret består av tre medlemmer med personlige
varamedlem¬mer .
Norske dansekunstnere og
Hammerfest kommune oppnevner ett styremedlem
hver .
Finnmark fylkeskommune oppnevner styre-
leder, på vegne av de tre fylkeskommunene .
Hvert medlem og personlig vararepresentant
fungerer i perioder på inntil 4 år av gangen .
Dansearena nord er lokalisert til Hammerfest kom-
mune i Finnmark.
Dansearena nord finansierer sine
årlige driftsutgifter gjennom tilskudd fra de regionale
tilskuddspartene som er de tre fylkeskommunene og
Hammerfest kommune .
Det Samiske Nasjonalteatret
Beaivváš / Beaivváš Sámi
Našunálateáhter
Det Samiske Nasjonalteatret Beaivváš sitt formål
er å være nasjonalteatret for hele det samiske folk
og skape teateropplevelser i alle samiske boset-
tingsområder.
Beaivváš skal ivareta de samiske
språkene og være en viktig kulturbærer og formidler
av samisk historie, kultur og identitet.
Beaivváš gir
scenekunstopplevelser som viser verden bilder og
fortellinger fra Sápmi og er en viktig arena for joik-/
musikkteater .
Det Samiske Nasjonalteateret Beaivváš er et
aksjeselskap med Sametinget, Kautokeino kom-
mune, Norske Samers Riksforbund (NSR) og
Samenes Landsforbund (SLF) som eiere .
Styret har
7 medlemmer .
Sametinget oppnevner 4 medlem-
mer, inkludert styreleder .
Kautokeino kommune
oppnevner 1 medlem .
De ansatte ved teateret opp-
nevner 1 medlem og Norske Samers Riksforbund
(NSR) og Samenes Landsforbund (SLF) veksler
mellom å oppnevne 1 medlem og 1 varamedlem
Det Samiske Nasjonalteateret Beaivváš er lokalisert
til Kautokeino kommune i Finnmark .
Det Samiske
Nasjonalteateret Beaivváš AS finansierer sine årlige
driftsutgifter gjennom ca.
90% tilskudd fra
Sametinget og ca.
10% fra regionale tilskuddsparter
som er de tre fylkeskommunene og Kautokeino
å utvikle film som næring i Nordland, Troms og
Finnmark
Filmfond Nord AS er et aksjeselskap som eies av
Nordland, Troms og Finnmark fylkeskommuner .
Generalforsamlingen er Filmfond Nord sitt høyeste
Det velges et styre bestående av 5 personer
der Sparebank1 kulturnæringsstiftelse oppnevner 1
representant .
Filmfond Nord AS er lokalisert til Bodø kommune
i Nordland, med filmfaglig konsulent lokalisert til
Tromsø .
Filmfond Nord AS mottar driftstilskudd fra
de tre nordnorske fylkeskommunene .
Nordnorsk litteraturstrategi
Formål og lansdelsoppdrag
Den Nordnorske litteraturstrategien skal styrke
produksjon og formidling av nordnorsk litteratur,
samt styrke samarbeidet mellom litteraturfeltet og
andre kunstuttrykk .
Strategien skal fungere som et
redskap og en plattform for økt samarbeid om
litteraturen i landsdelen .
Den nordnorske litteraturstrategien er utviklet i
samarbeid mellom de tre nordnorske fylkes-
bibliotekene og bransjen .
Hovedansvaret for at
strategien blir fulgt opp ligger hos fylkesbibliotekene,
og rulleres mellom dem .
Totalt disponerer Den nordnorske litteraturstrategien
Midlene går til følgende to tiltak:
Kr 100 000 til stipend for skjønnlitterære forfattere
og kr 150 000 til stimuleringsmidler for promoter-
ing av nordnorske forfattere på nasjonale arenaer .
Tilskuddet finansieres 100% fra Den nordnorske
kulturavtalen .
Filmfond Nord AS
Filmfond Nord AS skal fremme audiovisuell produk-
sjon i Nordland, Troms og Finnmark og bidra til å
profilere landsdelen i Norge og utlandet.
Fondet skal
bidra til å profesjonalisere filmbransjen i nord og
bidra til at kompetanse videreutvikles og beholdes i
regionen .
Videre skal fondet bidra til økt verdiskap-
ning for filmbransjen og skape ringvirkninger for
lokalt næringsliv i forbindelse med filmproduksjoner.
Dette gjennom:
å øke antall innspillinger i Nordland, Troms og
å øke antall arbeidsplasser innen filmbransjen i
Nordland, Troms og Finnmark
Fra utstillingen Áigemátki - Tidsreise - Time Travel
FØLGENDE KUNSTNERORGANISASJONER
MOTTAR TILSKUDD GJENNOM DEN NORD-
NORSKE KULTURAVTALEN
Nordnorsk forfatterlag
Nordnorsk forfatterlag (Nnf) arbeider for å fremme
medlemmenes faglige interesser, interessen for
litteratur generelt og for samtidslitteratur fra Nord-
Norge spesielt .
Norske Kunsthåndverkere
Norske Kunsthåndverkere Nord-Norge (NKNN) er
en organisasjon for profesjonelle kunst-håndverkere
med formål å ivareta medlemmenes faglige, ideelle
og økonomiske interesser samt fremme og utvikle
kunsthåndverksfeltet i nord .
Nord-Norske Bildene Kunstnere
Nord-Norske Bildende Kunstnere (NNBK) er en fag-
organisasjon for profesjonelle billedkunstnere i Nord-
Norge og har som formål å ivareta medlemmenes
faglige, økonomiske, sosiale og ideelle interesser .
Forum for nordnorske
Dansekunstnere
Forum for nordnorske Dansekunstnere (FnnD) er en
medlems- og nettverksorganisasjon for profesjonelle
dansekunstnere i Nord-Norge som jobber for å
støtte og utvikle dansekunsten i regionen .
Avtalen er vedtatt av de respektive fylkesting i juni 2017
Davvi-Norgga kulturšiehtadus
Nordlándda ja Romssa fylkkasuohkanat ja Finnmárkku
fylkkagielda leat ovttasráđiid áŋgiruššan kultuvrrain guhkes
áiggi.
Dan ovttasbarggu vuođđun lea leamaš sierra šiehtadus mii
vuosttamuš gearddi vuolláičállojuvvui jagi 1991.
Šiehtadus lea
viiddiduvvon ja ođasmahttojuvvon máŋgii, maŋimusat jagi 2013.
Šiehtadusain ulbmil lea ain eambbo ovddidit kulturovttasbarggu
Davvi-Norggas .
Davvi-Norgga kulturšiehtadus 2018 - 2021 siskkilda višuvnna,
ulbmila ja strategiijaid davvinorgalaš kulturovttasbarggu várás.
Dat govvida regionála doarjaga juogadeami riikkaoasi dáidda- ja
kulturásahusaide ja dáiddaorganisašuvnnaide.
Davvi-Norgga kulturšiehtadusa vuođus leat dán golmma
davvinorgalaš fylkkasuohkana ráhkaduvvon plánat, ja šiehtadus
galgá doaibmat reaidun Davvi-Norgga kulturpolitihka ollašuhttimii.
Šiehtadus
doaibmagoahtá ođđajagemánu 1. beaivvi 2018.
Šiehtadusa ráhkadeami vuođđun lea leamaš ovddit
riikkaoasseovttasbarggu šiehtadus, mii biddjojuvvui
doibmii ođđajagemánu 1. beaivvi 1991.
Šiehtadus galgá ođasmahttojuvvot juohke
njealját jagi.
Gáibádusa cealkit eret dahje
ođđasit šiehtadallat šiehtadusa automáhtalaš
ođasmahttimiid gaskkas sáhttá juohke
šiehtadusbealli buktit ovdan maŋimustá
golggotmánu 1. beaivvi.
Nuppástusaid lea vejolaš
čađahit áramusat ođđajagemánu 1. beaivvi dan
bušeahttajagi mii álgá 15 mánu maŋŋeleabbos.
Jos hui mearkkašahtti eavttut nuppástahttojuvvojit,
de sáhttá rahpasit vejolašvuohta šiehtadallat ođđasit
juohke ásahusa hárrái.
Davvi-Norgga kultuvrra riikkaoasseráđđi
Davvi-Norgga kultuvrra riikkaoasseráđđi ásahuvvui
jagi 2010 ja das leat mielde Nordlándda, Romssa ja
Finnmárkku kultuvrra politihkalaš
ovddasvástideaddjit ja dat galgá oktii heivehallat
fylkkasuohkaniid gaskasaš kulturpolitihkalaš
ovttasbarggu .
Riikkaoasseráđđi galgá áššelistui bidjat daid
kulturpolitihkalaš áššiid mat leat dehálaččat
riikkaoassái, muhto dakkár ge áššiid main lea
riikkalaš ja riikkaidgaskasaš mávssolašvuohta.
Riikkaoasseráđđi galgá digaštallat kulturpolitihkalaš
hástalusaid ja álggahit oktasaš strategiijaid ja
ovddidanprošeavttaid.
Riikkaoasseráđđi galgá leat
oidnosis riikkalaš ja riikkaidgaskasaš arenain .
Riikkaoasseráđđi galgá juohke jagi dárkilit geahčadit
kulturšiehtadusa ja galgá doaibmat daid kultur-
ásahusaid árjjalaš eaiggádin ja movttiidahttin mat
leat riikkaoasis.
Riikkaoasseráđis galgá čađat
leat gulahalli oktavuohta riikkaoasi kultureallimiin .
Čoahkkimat ja fágaseminárat galget lágiduvvot
dárbbu mielde, ja áinnas ge doaluid oktavuođas mat
lágiduvvojit riikkaoasis.
Davvi-Norgga kulturovttasbarggu
višuvdna ja ulbmilat
Višuvdna: Davvi-Norgga kulturovttasbargu galgá váikkuhit
virgemáhtolaš kultureallimii mii lea máŋggabealat,
searvadeaddji ja alladássásaš.
Kultureallimis galgá leat nákca
váikkuhit ovdáneapmái ja šaddui riikkaoasis ja dasto das galgá
vel leat riikkaidgaskasaš perspektiiva .
Bajimus ulbmil: Riikkaoasseráđi kulturpolitihka vuolggasadji lea
dat áidnalunddot iešárvu mii dáidagis ja kultureallimis lea
ovttaskas olbmuide ja olles servodahkii .
Riikkaoasseráđđi galgá bargat dan
ovttamielalašvuođa vuođđojurdaga vuođul mii lea
ovttadássásaš beliin.
Ovttasbarggu ulbmil lea ovddidit dakkár kultur-
politihka Davvi-Norgga várás mii:
sihkkarastá alladásat dáidaga ja kultuvrra
váikkuha veahkkin dasa ahte olbmot atnet ávkin
ja muosáhit rikkis ja máŋggabealat kultureallima
oainnusmahttá ja ovddida viidáseappot min
máŋggakultuvrralaš, riikkaidgaskasaš ja
máŋggabealat riikkaoasi
geasuha dáiddáriid ja kulturbargiid doaibmat
riikkaoasis ja ásaiduvvat dohko
doaibmá politihkkahábmema movttiidahttin ja
eaktudeaddjin riikka dásis
ovddida nana kultuvrralaš vuođđostruktuvrra
riikkaoassái
nanne gulahallama riikkaoasi dáidda- ja
kultureallimiin
váikkuha hutkás ealáhusaide
Sámi dáidda ja kultuvra
Sámi dáidda ja kultuvra gullet davvinorgalaš
kultureallimii guovdilis ja sajáiduvvan oassin.
Juohke
fylkkasuohkanis lea sierra ovttasbargošiehtadus Sá-
medikkiin mii sisttisdoallá čilgejuvvon kulturstrategii-
jaid ja doaibmabijuid.
Fylkkagielddat háliidit nannet
gulahallama sámi dáidaga ja kultuvrra birra riikkalaš
perspektiivvas.
Juohke ásahusas mii gullá
Davvi-Norgga kulturšiehtadussii, lea iehčanas
ovddasvástádus čuovvolit sámi dimenšuvnna iežas
ovddasvástádussuorggis.
Riikkaoasseráđđi háliida
jeavddalaččat gulahallat Sámedikkiin.
Riikkaidgaskasaš ovttasbargu
Riikkaidgaskasaš ovttasbargu lea dehálaš buot
golmma davvinorgalaš fylkkagildii .
Kultuvrra
riikaoasseráđđi atná kulturovttasbarggu Ruoššas ja
Baretsguovllus erenoamáš dehálažžan.
BarentsKult
nammasaš ruhtadanprográmma bokte dorjot buot
golbma fylkka oktan kulturdepartemeanttain ja
olgoriikadepartemeanttain movttiidahttiineaset
stuorát dáidda- ja kulturprošeavttaid álggaheami
sihke Norgga ja Ruošša bealde .
Norgga-Ruošša
doaibmaplána deattuha man dehálaš dat lea ahte
kulturovttasbargu ain ovddiduvvo báikkálaš ja
guvllolaš álgagiid vuođul, ja ahte regionála searvan
lea mielde sihkkarastimin nana oktavuođaid álbmogii
davvin.
Riikaoasseráđis lea árjjalaš doaibma dán
Bargu vuođđuduvvo maid davvi fylkkaid
gaskasaš guovttebeallásaš šiehtadusaide.
Doarjagat Davvi-Norgga dáidda- ja
kulturásahusaide
Nordlándda ja Romssa fylkkasuohkanat ja
Finnmárkku fylkkagielda ruhtadit ovttasráđiid máŋga
davvinorgalaš dáidda- ja kulturásahusa
doaibmama riikkaoasis.
Dat ásahusat mat leat
mielde šiehtadusas, leat ásahusat mat leat
mávssolaš doaibmit riikkaoasi dáidda- ja
kultureallimis ja dat ovddastit kulturdovddahemiid
mat leat hui máŋggaláganat.
Eaktun oažžut
doarjaga Davvi-Norgga kulturšiehtadusa bokte lea
ahte doarjjavuostáiváldi čađaha iežas doaibmamuša
riikaoasis bures .
Šiehtadus mearrida doarjagiid juogadeami ja
ovddasvástádusdiliid doarjagiid máksima ja čuovvoleami
Regionála doarjaga meroštallama, ásahussii
máksima ja čuovvoleami ovddasvástádus lea dan
fylkkagielddas/fylkkasuohkanis masa doarjjavuostáiváldi
gullá.
Doarjjavuostáiváldis fas lea ovddasvástádus
ollašuhttit iežas doaimma riikkaoasis, ja raporteret ja sáddet
bušeahttaohcamiid daid gáibádusaid mielde mat leat
juolludusreivves .
Čuovvovaš ásahusat leat mielde
šiehtadusas:
Davvi-Norgga
riikkaoassemusihkkárortnet
a) Davvi-Norgga riikkaoassemusihkkárat (LINN)
Ulbmil ja riikkaoassedoaibma
Davvi-Norgga riikkaoassemusihkkárat (LINN)
galget buvttadit ja gaskkustit musihka mas lea alla
dáiddalaš dássi kulturviesuide ja báikkálaš
lágideddjiide Davvi-Norgga miehtá.
LINN:a višuvdna
lea fállat "buriid vásáhusaid unna báikkážiin".
Áigodaga áŋgiruššansuorggit leat dáiddalaš
ovddideapmi ja ođasmahttin, buvttadeami ja
gaskkusteami virgemáhtolaš máhttáheapmi dahje
ovddideapmi, riikkaidgaskasaš ovttasbargu ja vel
ovddidit ja gealbudit báikkálaš lágideddjiid.
Bargovuohkái gullet gierdomátkebuvttadusat iežaset
joavkkuiguin ja oktasaš buvttadeamit festiválaiguin,
kulturásahusaiguin ja iešmearridanoassi.
LINN galgá fállat konsearttaid main lea klassihkalaš
musihkka, álbmotmusihkka, sámi musihkka, jazza
ja ritmmalaš musihkka.
Mánát ja nuorat leat dehálaš
ulbmiljoavku .
Eaiggátvuohta ja stivrejupmi
LINN:a vuollásažžan leat organiserejuvvon Scene
8 Nordlánddas, Romssa kultuvra (Kultur i Troms)
ja Lávdi Finnmárku (Scene Finnmark) joavkkuiguin
mat gullet sierranas šáŋŋeriidda.
Dasa lassin organiserejuvvo Davvi-Norgga
Jazzguovddáš ja Davvi ritmmalaš gealbofierpmádat
(RYK:a) LINN:a vuollásažžan.
Nordlándda
fylkkasuohkanis lea ovddasvástádus doaimmahit
oktasaš doarjjaohcama ja rapporteret stáhtii.
Ekonomiija
Riikaoassemusihkkáriid ruhtada stáhta 75
proseanttain ja regiovdna 25 proseanttain .
b) Davvi-Norgga Jazzguovddáš (NNJS)
Davvi-Norgga Jazzguovddáš (NNJS) lea
regionála buvttadan-, gaskkustan- ja
diehtoguovddáš jazza várás man
doaibmanguovlun leat golbma davimus
fylkkasuohkana.
NNJS:a váldoulbmil lea
movtiidahttit lasi doaibmamii ja jazza ja dan sullasaš
musihkkašlájaid gaskkusteapmái, bargat
freelancemusihkkáriid ovddas ja ovttas singuin,
bargat lágideddjiid gealbudemiin, nannet
regiovnna jazzačuojahanbáikkiid fierpmádaga, ja
lágidit semináraid stuorra čuojahanjoavkkuid várás,
unnit čuojahanjovkkožiid várás ja ovttaskas
musihkkáriid várás.
NNJS:as lea váldolávdi
Bådådjos, fylkkalávddit Romssa gávpogis ja
Čáhcesullos, ja fierpmádatlávdi Suorttas.
Davvi-Norgga Jazzguovddáš lea vuođđudus maid
Nordlándda fylkkasuohkan, Bådådjo suohkan ja
Davvi-Norgga jazzforum leat vuođđudan.
Báiki ja ekonomiija
Davvi-Norgga Jazzguovddáža kontuvra lea
Bådådjo suohkanis Nordlánddas.
Jazzguovddáš ruhtada iežas jahkásaš
doaibmagoluid doarjagiiguin maid oažžu stáhtas
ja regiovnnas .
c) Davvi ritmmalaš gealbofierpmádat (RYK)
RYK galgá dagahit ahte ritmmalaš gelbbolašvuohta
ovdána riikkaoasis.
Doaibmabijut galget leat fitnolaš
dahje virgemáhtolaš artisttaid várás geain leat
iežaset doarju veahkit ja fidnosuorgi.
Gealbudandoaibmabijut galget fállojuvvot
lágideddjiide, ásahuvvon ja ođđa lávddiid
ovddidemiin galgá bargojuvvot ja rekruteremiin ja
attáldatovddidemiin galgá maid bargojuvvot.
RYK lea Davvi-Norgga Jazzguovddáža, Davvi-
Norgga rock gealboguovddáža (Kompetansesenter
for rock i Nord-Norge) ja Davvi álbmotmusihka
(Folkemusikk Nord) gaskasaš ovttasbargu .
Davvi-
Norgga Jazzguovddáš hálddaša RYK:a.
RYK ruhtada iežas jahkásaš doaibmagoluid
doarjagiiguin stáhtas ja regiovnnas.
Davvi-Norgga Opera- ja
Symfoniijaorkeastar OS
(NOSO)
Oasussearvvi ulbmil lea Davvi-Norgii hukset ja
jođihit opera- ja orkeastardoaimma mas lea
alladásat dáiddalaš kvalitehta.
Orkeastar čuojaha
bissovaččat iežas guovtti gávpogis, Bådådjos ja
Romssas, ja čađaha jeavddalaččat gierdomátkkiid
NOSO lea almmolaččat eaiggáduššojuvvon
oasussearvi .
Kontursuohkanat Romsa ja
Bådåddjo eaiggáduššet guhtege 50%, ja Nord-
lándda, Romssa ja Finnmárkku fylkkasuohkanat fas
leat doarjunoasehasat .
Fitnodaga stivrras galget
leat čieža stivralahtu rájes logi stivralahtu rádjai.
Váldočoahkkin nammada stivrra oktan
várrelahtuiguin nummirastojuvvon lohkoortnega
mielde .
Bargit nammadit bargiid gaskkas guokte
stivralahtu ain guovtti jahkái hávil.
Gávpečujuhus molsašuddá juohke njealját jagi
vurrolagaid leat Bådådjos ja Romssa gávpogis.
NOSO ruhtada iežas jahkásaš doaibmagoluid
doarjagiiguin stáhtas ja regiovnnas maid juohku lea
70% stáhtas ja 30% regiovnnas.
Regionála
doarjaga juogadit golbma fylkkasuohkana ja
Romssa ja Bådådjo suohkanat .
dáiddárguovddáš (NNKS)
Davvi-Norgga dáiddárguovddáš galgá
veahkkin váikkuhit dasa ahte Davvi-Norga galgá leat
dálášdáidaga ealli ja geasuheaddji čájehanguovlu.
Dás háliida NNKS doaibmat njunuš
gaskkusteaddjin .
Davvi-Norgga dáiddárguovddáš galgá leat riikkaoasi
dáiddáriid oktasaš dáiddárguovddáš ja galgá:
gaskkustit govvadáidaga ja dáiddagiehtaduoji,
maiddái dakkáriid mat leat erenoamážit mánáid
ja nuoraid várás
háhkat ja gaskkustit bargguid
govvadáiddáriidda ja dáiddagiehtaduojáriidda
gaskkustit pedagogalaš lážáldagaid riikkaoasi
skuvllaide
hálddašit ja lágidit Lofuohta riikkaidgaskasaš
dáiddafestivála (LIAF:a)
Organisašuvnnat Nordnorske Bildende Kunstnere
(NNBK) /Davvi-Norgga govvadáiddárat (DNGD) ja
Norgga dáiddagiehtaduojáriid Davvi-Norgga ossodat
(NNKN) eaiggádit Davvi-Norgga dáiddárguovddáža.
Jahkečoahkkin lea Davvi-Norgga dáiddárguovddáža
bajimus orgána.
Stivrii válljejuvvojit guhtta lahtu.
Davvi-Norgga govvadáiddárat ja Davvi-Norgga
dáiddagiehtaduojárat válljejit guhtege guokte
ovddasteaddji.
Dáid evttoha
nominašuvdnalávdegoddi.
fylkkasuohkan nammada Nordlándda, Romssa ja
Finnmárkku fylkkasuohkaniid namas ovtta
stivralahtu oktan persovnnalaš várrelahtuin, ja bargit
válljejit ovtta stivralahtu.
Stivralahtut
válljejuvvojit njealji jagi áigodahkii.
Stivralahttun
lea vejolaš oktilaččat leat dušše guokte áigodaga.
Bargiid stivralahttu válljejuvvo guovtti jahkái hávil.
Davvi-Norgga dáiddárguovddáža kontorbáiki lea
Voagáid suohkanis Nordlánddas.
dáiddárguovddáš ruhtada iežas doaibmagoluid 70
% stáhtadoarjagiin ja 30% doarjagiin regionála
doarjunoasehasain mat leat golbma fylkkasuohkana
ja Voagáid suohkan
Filbmaguovddáš OS (NNFS)
Davvi-Norgga Filbmaguovddáš OS:a ulbmil lea
doaibmat filmma ja filbmabargiid gealboguovddážin
davvin ja dat galgá nannet filmma dáiddalaš
dovddahanvuohkin riikkaoasis .
Davvi-Norgga Filbmaguovddáš OS galgá ohcamiid
vuođul juogadit almmolaš doarjagiid davvinorgalaš
oanehis- ja dokumentárafilmmaid buvttadeapmái, lá-
gidit oahpahusdoaibmabijuid riikkaoasi filbmabargiid
várás, láhčit diliid bargiid háhkamii filbmasuorgái ja
doaimmahit árjjalaš diehtojuohkinbarggu guovddáža
ulbmiljoavkkuide .
Davvi-Norgga Filbmaguovddáš OS lea oasussearvi
maid Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku
fylkkasuohkanat eaiggáduššet.
Váldočoahkkin
nammada stivran vihtta lahtu oktan viđain
várrelahtuin nummirastojuvvon lohkoortnega
mielde.
Stivrra čoahkádus galgá speadjalastit
filbmaguovddáža geográfalaš
ovddasvástádusviidodaga ja das galgá vel leat
filbmafágalaš ja ekonomalaš/hálddahuslaš
gelbbolašvuohta.
Stivrra doaibmanáigi lea njeallje
jagi .
Davvi-Norgga Filbmaguovddáš OS:a
konturbáiki lea Romssa gávpot Romssa
fylkkas.
Davvi-Norgga Filbmaguovddáš OS
oažžu jahkásaččat buvttadanruđaid stáhtas.
Filbmaguovddáš ruhtada iežas doaibmagoluid
doarjagiiguin maid oažžu fylkkasuohkaniin ja
konturbáikki suohkanis.
Davvi-Norgga riemut
Davvi-Norgga riemuid ulbmil lea:
Lágidit jahkásaš riemuid
Čohkket, nannet ja ovddidit kultursuorggi davvin
Movttiidahttit ođđahutkamii ja ođđa
ovttasbargguide mat gullet davvi dáidagii
ja kultuvrii
Ovddidit dáidaga rolla árktalaš servodaga
ovddideamis ja ovdáneamis
Davvi-Norgga riemut hálddašit sierra doarjja- ja
buvttadanortnega mainna ulbmil lea ovddidit
riikkaoasi dáidda- ja kultureallima ja láhčit diliid
duostilis rádjarasttideaddji prošeavttaide mat
gullet sihke lávdedáidagii, musihkkii ja visuála
dáidagii.
Nuorradáiddastipeandda ja open call
bokte ávžžuhuvvo álggahit ođđahutkás lávdái gulli
ovttasbargoprošeavttaid mat hástalit dáiddáriid
iežaset dovddahanvugiid go dat deaivvadit nuppiid
dovddahanvugiiguin.
Ruhtadoarjagiid juohká jury
mas leat oppa riikaoassái gulli golbma lahtu rájes
viđa lahtu rádjai ja geain lea dáidda- ja kulturfágalaš
gelbbolašvuohta, ja mas leat vel guovttis riemuid
hálddahusas.
Jury válljejuvvo jahkásaččat.
Davvi-Norgga riemut ásahuvvojedje jagi 1964 ja
leat vuođđudus.
Vuođđudusas galgá leat stivra mas
leat guhtta lahtu ja vel guokte várrelahtu.
Romssa
fylkkasuohkan nammada eará doarjunoasálaččaid
namas stivrra jođiheaddji ja dasto vel njeallje
stivralahtu ja guokte várrelahtu, main unnimusat
guovtti lahtus galgá leat guoskevaš gelbbolašvuohta
dahje vásáhus dáidda- ja kultursuorggis.
Stivrii lea
dárbu geahččalit háhkat buori geográfalas
ovddasteami.
Hársttáid suohkan nammada ovtta
stivralahtu .
Davvi-Norgga riemut leat Hársttáid suohkanis
Romssa fylkkas .
Davvi-Norgga riemut ruhtadit
iežaset jahkásaš almmolaš doaibmagoluid 70%
stáhtadoarjagiin ja 30% doarjagiin regionála
ja Hársttáid suohkan.
Hålogalándda
Amatevrateáhtersearvi (HATS)
Hålogalándda Amatevrateáhtersearvi (HATS) lea
Davvi-Norgga eaktodáhtolaš revya- ja
teáhterbirrasiid beroštusorganisašuvdna.
HATS
lea gealboguovddáš mii galgá nannet ja veahkkin
leat mielde ovddideamen revya, teáhtera ja eará
lávddálaš dovddahanvugiid Davvi-Norggas.
galgá árjjalaččat searvat teáhterfierpmádaga
ovddideapmái juksan dihtii daid ulbmiliid.
Miellahtuid
dovddahuvvon dárbbuid vuođul álggahuvvojit dakkár
fálaldagat go bagadallan, kurssat, regiijaveahkki,
ovddidanprošeavttat ja seminárat.
HATS lea miellahttoorganisašuvdna bođu
miellahtuid organisašuvnnaid, searvvážiid ja
serviid várás mat árjjalaččat barget revyii, teáhterii
ja eará lávdedovddahemiide gulli doaimmaiguin
riikkaoasis.
HATS:as lea eaktodáhtolaš searvi
organisašuvdnamállen ja jahkečoahkkin lea dan
Jahkečoahkkin mearrida
njuolggadusaid ja organisašuvnna
bargoprográmma.
Stivralahtut ja várrelahtut
válljejuvvojit jahkečoahkkimis, ja dehálažžan
deattuhuvvo ahte buot Davvi-Norgga fylkkat galget
leat ovddastuvvon stivrras .
Stivrras leat vihtta lahtu .
Jahkečoahkkin mearrida gos HATS:a hálddahus
galgá leat, ja dál dat lea Romssa suohkanis Romssa
HATS ruhtaduvvo jahkásaš
doaibmajuolludusain stáhtas mii lea 75%
organisašuvnna buohkanas almmolaš doarjagiin .
25% gokčet regionála doarjunoasehasat.
Nieiddat šaldi alde
Nieiddat šaldi alde OS lea gealbo-, resursa- ja
gierdomátkeguovddáš rádjarasttideaddji
dáiddaovttasbarggu várás Davvi-Norggas, mas
erenoamážit deattuhuvvo ovttasbargu
Barentsguovllus .
Nieiddat šaldi alde OS:as lea
ovddasvástádus daid Davvi-Norgga doibmiid
gaskasaš gulahallamis, vásáhusaid lonohallamis ja
fierpmádagaid huksemis main lea riikkaidgaskasaš
dáiddaovttasbargu.
Nieiddat šaldi alde OS lea priváhta oasussearvi.
Searvvi njuolggadusaid mielde ii leat vejolaš váldit
olggos vuoittu.
Váldočoahkkin lea Nieiddat šaldi
alde OS:a bajimus orgána.
Stivrii válljejuvvojit vihtta
lahtu ja okta várrelahttu.
Válljejuvvon stivra doaibmá
guokte jagi .
Nieiddat šaldi alde OS lea Mátta-Várjjat gielddas
Finnmárkkus.
Nieiddat šaldi alde OS ruhtada iežas
jahkásaš doaibmagoluid 70% stáhtadoarjagiin ja 30
% doarjagiin regionála doarjunoasehasain mat leat
golbma fylkkasuohkana ja Mátta-Várjjat gielda.
Dánsunlávdi davvi
Dánsunlávdi davvi lea regionála gealbo- ja
fierpmádatguovddáš dánsuma várás Davvi-Norggas
mii galgá leat mielde buvttadeamen ja
gaskkusteamen dánsuma ja lávdedáidaga man
doaimma vuoruhuvvon guovlu lea Davvi-Norga .
Dánsunlávdi davvi galgá bargat dan ovdii ahte
dánsundáidda, riikkaidgaskasaš ovttasbargu js
ovttasbargu eará dáiddavugiiguin galggašedje
ovdánit.
Dánsunlávdi davvi lea vuođđudus man
álggaheaddjit leat Nordlándda fylkkasuohkan,
Romssa fylkkasuohkan, Finnmárkku fylkkagielda ja
Hámmárfeastta suohkan.
Dánsunlávdi davi
bajimus orgána lea vuođđudusa stivra.
Stivrras leat
golbma lahtu oktan persovnnalaš várrelahtuiguin.
Norgga dánsundáiddárat nammada ovtta stivralahtu.
Hámmárfeastta suohkan vállje ovtta stivralahtu.
Finnmárkku fylkkagielda nammada stivrajođiheaddji
golbma fylkkasuohkana namas .
Juohke stivralahttu
oktan várrelahtuin doibmet gitta njealji jagi rádjai
hávil.
Dánsunlávdi davvi lea Hámmárfeastta suohkanis
Dánsunlávdi davvi ruhtada iežas
jahkásaš doaibmagoluid ruhtadoarjagiiguin
regionála doarjunoasehasain mat leat golbma
fylkkasuohkana ja Hámmárfeastta suohkan.
Beaivváš Sámi
Beaivváš Sámi Našunálateáhtera ulbmil lea
doaibmat našunálateáhterin oppa sámi álbmoga
várás ja fállat teáhtermuosáhusaid buot sámi
ássanguovlluin.
Beaivváš galgá seailluhit
sámegielaid ja leat dehálaš kulturguoddi ja sámi
historjjá, kultuvrra ja identitehta gaskkusteaddji.
Beaivváš addá lávdedáidaga vásáhusaid mat čájehit
máilbmái Sámi govaid ja muitalusaid, ja Beaivváš
lea maid juoigama dehálaš arena ja
musihkkateáhter.
Beaivváš Sámi Našunálateáhter lea oasussearvi
man eaiggádat leat Sámediggi, Guovdageainnu
suohkan, Norgga Sámiid Riikkasearvi (NSR) ja
Sámiid Eatnansearvi (SLF).
Stivrras leat čieža lahtu.
Sámediggi nammada njeallje lahtu maid logus lea
stivrajođiheaddji.
Guovdageainnu suohkan
nammada ovtta lahtu.
Teáhtera bargit nammadit
ovtta lahtu ja Norgga Sámiid riikkasearvi (NSR) ja
Sámiid Eatnansearvi (SLF) nammadit vurrolagaid
ovtta lahtu ja ovtta várrelahtu.
Beaivváš Sámi Našunálateáhter lea
Guovdageainnu suohkanis Finnmárkkus.
Beaivváš
Sámi Našunálateáhter OS ruhtada iežas jahkásaš
doaibmagoluid sullii 90% doarjagiin Sámedikkis ja
sullii 10% doarjagiiguin regionála
doarjunoasehasain mat leat golbma
fylkkasuohkana ja Guovdageainnu suohkan .
Filbmafoanda Davvi OS
Filbmafoanda Davvi OS galgá ovddidit audiovisuála
buvttadeami Nordlánddas, Romssas ja
Finnmárkkus ja leat mielde profileremin riikkaoasi
Norggas ja olgoriikkas.
Foanda galgá veahkkin
váikkuhit dasa ahte filbmasuorgi davvin ovddiduvvo
eambbo virgemáhtolažžan ja ahte gelbbolašvuohta
buoriduvvo ja bisuhuvvo regiovnnas.
Dasto galgá
foanda váikkuhit dasa ahte filbmasuorgi veahkkin
lasiha árvoháhkama ja ahte dat lea ávkin báikkálaš
ealáhusaide filbmabuvttademiid oktavuođas.
Dan lea vejolaš juksat:
go eanet filbmemat čađahuvvojit Nordlánddas,
Romssas ja Finnmárkkus
go lassánit bargosajit filbmasuorggis
Nordlánddas, Romssas ja Finnmárkkus
go filbma ovddiduvvo ealáhussan Nordlánddas,
Filbmafoanda Davvi OS lea oasussearvi maid
Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku
lea Filbmafoanda Davi bajimus orgána.
Stivra
válljejuvvo mas leat viđas ja masa Sparebank1
kulturealáhusvuođđudus nammada ovtta
ovddasteaddji .
Filbmafoanda Davvi OS lea Bådådjo suohkanis
Nordlánddas ja das lea filbmafágalaš konsuleanta
Romssa gávpogis.
Filbmafoanda Davvi OS oažžu
doaibmadoarjaga Davvi-Norgga golmma
fylkkasuohkanis .
girjjálašvuođastrategiija
Davvi-Norgga girjjálašvuođastrategiija galgá nannet
Davvi-Norgga girjjálašvuođa buvttadeami ja
gaskkusteami, ja dasto vel nannet
girjjálašvuođasuorggi ja eará dáiddadovddahemiid
gaskasaš ovttasbarggu.
Strategiija galgá doaibmat
dakkár neavvun ja vuođđun mii lasiha ovttasbarggu
girjjálašvuođa hárrái riikkaoasis.
Davvi-Norgga girjjálašvuođastrategiija leat golbma
fylkkagirjeráju ja fidnosuorgi ovttasráđiid
ovddidan.
Váldoovddasvástádus das ahte strategiija
čuovvoluvvo lea fylkkagirjerájuin vurrolagaid.
Buohkanassii hálddaša Davvi-Norgga
girjjálašvuođastrategiija 250 000 ruvnnu.
Ruđat
galget geavahuvvot dán guovtti doaibmabidjui:
100 000 ruvnnu stipeanddaide
čáppagirjjálašvuođa girječálliid várás ja 150 000
ruvnnu movttiidahttinruđat čalmmustahttin dihtii
davvinorgalaš girječálliid riikkalaš arenain.
Doarjaga
ruhtada Davvi-Norgga kulturšiehtadus 100%.
Fra Bodø Biennale 2016 - Elever ved Bodø videregående skole
doarjaga Davvi-Norgga kulturšiehtadusa
bokte
Davvi-Norgga girječálliid searvi
Davvi-Norgga girječálliid searvvi (Nnf) bargu
lea ovddidit miellahtuid fágalaš beroštumiid,
girjjálašvuođa beroštahttima oppa lohkái ja
Davvi-Norgga dálášgirjjálašvuođa erenoamážit.
dáiddagiehtaduojárat
Davvi-Norgga dáiddagiehtaduojárat (NKNN) lea
organisašuvdna fitnolaš dáiddagiehtaduojáriid várás
man ulbmil lea fuolahit miellahtuid fágalaš, ideála
ja ekonomalaš beroštumiid ja dasto vel ovddidit ja
buoridit dáiddagiehtaduoji suorggi davvin.
Davvi-Norgga govvadáiddárat (NNBK) lea
fágaorganisašuvdna Davvi-Norgga fitnolaš
govvadáiddáriid várás ja dan ulbmil lea fuolahit
miellahtuid fágalaš, ekonomalaš, sosiála ja ideála
beroštumiid .
Davvi-Norgga dánsundáiddáriid
forum
Davvi-Norgga dánsundáiddáriid forum (FnnD) lea
miellahtto- ja fierpmádatorganisašuvdna Davvi-
Norgga fitnolaš dánsundáiddáriid várás man bargu
lea doarjut ja ovddidit dánsundáidaga regiovnnas.
Doarjja ruhtaduvvo 100% Davvi-Norgga
kulturšiehtadusa bokte .
Nuorttalijvuona kultursjiehtadus
Nordlánda, Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkana li guhkijt juo
aktan barggam aktisasj vuorodimijn kultursuorgen .
Aktisasjbarggo
la sjiehtaduvvam sierra sjiehtadusán masi vuostasj bále guorrasin
Sjiehtadus la moaddi vijdeduvvam ja hiebaduvvam,
maŋemusát jagen 2017.
Sjiehtadusá ulmme la joarkket aktisasjbargov Nuortta-Vuona
kultursuorgen .
Nuorttalijvuona kultursjiehtadus 2018 - 2021 sisadná visjåvnåv,
ulmijt ja strategijajt nuorttalijvuona kulturaktisasjbargo gáktuj.
Gåvvit gåktu guovlolasj doarjja rijkaguovllovijddásasj dájdda- ja
kulturásadusájda ja dájddársiebrijda juogeduvvá.
Nuorttalijvuona kultursjiehtadusá vuodo li da gålmmå
nuorttalijvuona fylkkasuohkanij plána ja galggá doajmmat
vædtsagin gå galggá Nuorttalijvuona kulturpolitihkav
åvddånahttet .
Sjiehtadus
Nuorttalijvuona kultursjiehtadus doajmmaj boahtá
ådåjakmáno 1. biejve rájes 2018.
Sjiehtadus automáhtalattjat rievdaduvvá juohkka
nælját jage.
Sjiehtadusáv låhpadit jali ådåsit
sjiehtadallat máhttá juohkka oasálasj sjiehtadussaj
dahkat maŋemusát gålgådismáno 1. biejve.
Rievddadusá e máhte jåhtuj biejaduvvat åvddål
ådåjakmáno 1. biejve dan budsjæhttajagen mij 15
máno maŋŋela álggá.
Jus ájnas ævto målssu, de máhttá ájnagis ásadusáj
birra ådåsit sjiehtadallat .
Nuortta-Vuona kultuvra rijkaguovlloráde
Nuortta-Vuona kultuvra rijkaguovlloráde álgaduváj
jagen 2010 ja danna li sebrulattja sij gudi politihka
bieles vásstedi kultuvra åvdås Nordlándan, Råmsån
ja Finnmárkon ja sij galggi kulturpolitihkalasj
aktisasjbargov fylkkasuohkanij gaskan koordinerit .
Rijkaguovlloráde galggá mierredit kulturpolitihkalasj
ássijt ma li ájnnasa rijkkaoassáj, valla ma aj mierkkiji
ednagav nasjonála ja rijkajgasskasasj aktijvuodajn.
Rijkaguovlloráde galggá aktisasj kulturpolitihkalasj
hásstalusájt dágástallat ja jåhtuj biedjat aktisasj
strategijajt ja åvddånahttemprosjevtajt .
Rijkaguovlloráde galggá nasjonála ja
rijkajgasskasasj arenajda sæbrrat .
Rijkaguovlloráde galggá juohkka jage kultur-
sjiehtadusáv tjadádit ja liehket dåjmalasj æjgát ja
dåjmadiddje rijkaguovlo kulturásadusáj
åvddånahtedijn.
Rijkaguovlloráden galggá álu
guládallat rijkaguovlo kulturdåjmadiddjij.
Tjåhkanime
ja fáhkaseminára ásaduvvi dárbo milta, dagu
tjanáduvvam ieme dáhpádusájda rijkaguovlon.
Rijkaguovlloráde galggá barggat konsesusprinsihpa
milta avtaárvvusasj oassálasstij gaskan.
Nuorttalijvuona kulturaktisasjbargo
visjåvnnå ja ulme
Visjåvnnå: Nuorttalijvuona kulturaktisasjbarggo galggá viehkken
profesjonála kulturiellemij mij la moattebelak, sebradahtte ja alla
kvalitehtajn.
Kulturiellem galggá viehkken gå rijkaguovllo galggá
sjaddat ja åvddånit ja danna galggá rijkajgasskasasj
perspektijvva .
Badjásasj ulmme: Rijkaguovloráde kulturpolitihkka vuolggá
sierralágásj árvos mij dájddagin ja kulturiellemin ietjanis la
ájnegis ulmutijda ja ålles sebrudahkaj.
Aktisasjbargo ulme li åvddånahttet Nuortta-Vuona
kulturpolitihkav mij:
sihkarasstá alla dáse dájddagav ja kultuvrav
laset oassálasstemav ja vásádusáv valjes ja
moattebelak kulturiellemis
vuojnnusij buktá ja åvddånahttá mijá
moattekultuvralasj, rijkajgasskasasj ja
moattebelak rijkaguovlov
gæsot dájddárijt ja kulturbarggijt gudi sihti
rijkkaoassáj ásadit ja dáppe barggat
vájkkut ja vuodot politihkkahábbmimav
nasjonála dásen
åvddånahttá nanos kultuvralasj infrastruktuvrav
rijkaguovlon
nanni guládallamav dájdda- ja kulturiellemijn
nanni sjuggelis æládusájt
Sáme dájdda ja kultuvrra
Sáme dájdda ja kultuvrra la guovdásj ja integreridum
oassen nuorttalijvuona kulturiellemis .
Juohkka fylkkasuohkanin la ietjas sierra
aktisasjbarggosjiehtadus Sámedikkijn mij sisadná
mierredum kulturstrategiajt ja dåjmajt .
Fylkkasuohkana sihti nannit dialogav sáme
dájddaga ja kultuvra gáktuj nasjonála perspektijvan.
Gájka ásadusá nuorttalijvuona kultursjiehtadusán
galggi ietja tjuovvolit sáme dimensjåvnåv ietjasa
suorgen massta vásstedi.
Rijkaguovlloráde galggá
álu Sámedikkijn guládallat.
Rijkajgasskasasj aktisasjbarggo
Rijkajgasskasasj aktisasjbarggo la ájnas gájka
gålmå nuorttalijvuona fylkkasuohkanijda .
Kultuvra
rijkaguovlloráde sierraláhkáj dættot kultur-
aktisasjbargov Ruossjan ja Barentsguovlon .
Ruhtadimprográmma BarentsKult baktu gájka
gålmmå fylka aktan kulturdepartementajn ja
ålggorijkkadepartementajn ruhtadi vijddásap
dájdda- ja kulturprosjevtajt sihke vuona ja ruossja
bielen.
Ájnas la jut kulturaktisasjbarggo joarkká
bájkálasj ja guovlolasj álgadimij milta, ja jut
guovlolasj oassálasstem nanni lahka aktijvuodajt
álmmugij gaskan nuorttan.
Rijkaguovlloráden la
dåjmalasj roalla dán bargon.
Bargo vuodon galggi aj
bilaterála sjiehtadusá fylkaj gaskan nuorttan.
Doarjja nuorttalijvuona dájdda- ja
kulturásadusájda
Nordlánda, Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkana
aktan ruhtadi moadda nuorttalijvuona dájdda- ja
kulturásadusájt majn la guovllovijddásasj
åvdåsvásstádus.
Ásadusá ma li sjiehtadusán li
ásadusá ma li ájnnasa dájdda- ja kulturiellemin
rijkaguovlon ja åvdedi vijdes kulturjavllamusájt.
Ækton doarjjagij Nuorttalijvuona kultursjiehtadusás
la jut doarjjovuosstájvállde ietjas
rijkaguovlloåvdåsvásstádusáv buoragit tjoavddá.
Sjiehtadus mierret gåktu doarjjaga juolloduvvi ja
åvdåsvásstádusáv mij guosská máksemij ja
tjuovvolibmáj.
Guovlolasj doarjjaga mierredime,
ásadusá máksema ja tjuovvolibme åvdåsvásstádus
la dan fylkkasuohkanin gånnå doarjjavuosstájvállde
la.
Doarjjavuosstájvállde duogen la
rijkaguovlloåvdåsvásstádusáv ållidit, rapporterit ja
budsjæhttaåhtsåmusájt sáddit juollodimgirje
gájbbádusáj milta.
Tjuovvovasj ásadusá li oassen
sjiehtadusás:
Rijkaguovllomusihkkárårnik
Nuortta-Vuonan
a) Rijkaguovllomusihkkára Nuortta-Vuonan
Ulmme ja rijkkaoasseåvdåsvásstádus
Rijkaguovllomusihkkára Nuortta-Vuonan galggi
buvtadit ja gaskostit alla kvalitehta musihkav
kulturviesojda ja ásadiddjijda ålles Nuortta-Vuonan.
Sijá visjåvnnå la buktet "stuorra vásádusájt smáv
bájkijn".
Vuorodime ájggudagán li dájddalasj
åvddånahttem ja ådåstuhttem, buvtadime ja
gaskostime profesjonaliserim, rijkajgasskasasj
aktisasjbarggo aktan bájkálasj ásadiddjijt
åvddånahttet ja låpptit .
Barggovuohke li
turnebuvtadime ietjas ensemblaj ja buvtadibme
festiválaj, kulturásadusáj ja friddja suorgijn.
Rijkaguovllomusihkkára galggi fállat konsertajt
klassihka musihkan, álmmukmusihkan, sáme
musihkan, jazz ja rytmalasj musihkan.
Máná ja
nuora li ájnas ulmmejuohkusa.
Æjgáda ja stivrrim
Rijkaguovllomusihkkára li organiseridum Scene 8,
Kultur i Troms ja Scene Finnmark tjadá ensemblaj
iesjgeŋga sjáŋŋarijn.
Duodden organiseriduvvi Nuortta-Vuona
Jazzguovdásj ja Rytmálasj máhttoværmádahka
Nuorttan Rijkaguovllomusihkkárij vuolen.
Nordlánda
fylkkasuohkan vásstet aktisasj åhtsåmusá åvdås ja
rapporterima åvdås stáhttaj.
Ruhtadibme
Stáhtta ruhtat 75% Rijkaguovllomusihkkárijs ja 25%
ruhtadimes guovlos boahtá.
fylkkasuohkanijda ruhtadi aj suohkana Narvijkka,
Harstad, Målselv,Vadsø ja Áltá.
b) Nuorttalijvuona Jazzguovdásj
Ulmme ja rijkaguovlloåvdåsvásstádus
Nuorttalijvuona jazzguovdásj la guovlo
buvtadim- gaskostim- ja máhttoguovdásj jazzaj
daj gålmmå nuorttalamos fylkaj doajmmaguovllon .
Jazzguovdátja oajvveulmme la viehkedit jazz ja
muodugasj musihkkaslájaj dåjmajt ja gaskostimev,
frilansmusihkkárij åvdås ja siegen barggat,
ásadiddjeåvddånahttemav jådedit, nannit guovlo
værmádagáv jazz spellamsajijs, ja seminárajt ásadit
stuoráp ja unnep bandajda ja ájnegis musihkkárijda.
Jazzguovdátja oajvvesiedna la Bådådjon,
fylkkasiena Tråmsån ja Tjáhtjesuollun ja
værmádaksiedna Sortlátten.
Nuorttalijvuona Jazzguovdásj la vuododus maj
æjgáda li Nordlánda fylkkasuohkan, Bådådjo
suohkan ja Nuortta-Vuona jazzforum .
Nuorttalijvuona Jazzguovdátja stivran li vidás ja
Nordlánda fylkkasuohkan stivrrajådediddjev
nammat .
Gånnå ja ruhtadibme
Nuorttalijvuona jazzguovdátjin la kontåvrrå Bådådjo
suohkanin Nordlándan.
Nuorttalijvuona jazzguovdásj ruhtaduvvá 75%
stáhtas ja 25% guovlos doarjjagijn Nordlánda,
Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkanijs ja Bådådjo
suohkanis .
c) Rytmalasj máhttoværmádahka Nuorttan
Rytmalasj máhttoværmádahka galggá liehket
katalysáhtur rytmalasj máhtudahkaj rijkaguovlon.
Dåjma galggi hiebaduvvat profesjonála artistajda
aktan viehkkij ja æládusájn.
Ásadiddjijda galggá
máhttodåjmajt fállat, ieme ja ådå sienaj
åvddånahttemav galggá vuorodit, ja galggá barggat
rekrutterimijn ja talentåvddånahttemijn .
Rytmalasj máhttoværmádahka la aktisasjbarggo
Nuorttalijvuona Jazzguovdátja, Nuortta-Vuona
Rocka máhttoguovdátja ja Álmmukmusihkka
Nuorttan gaskan Rytmalasj máhttoværmádahka
háldaduvvá Nuorttalijvuona Jazzguovdátjis.
Rytmalasj máhttoværmádahka ruhtat ietjas
jahkásasj doajmmagålojt doarjjagijn stáhtas 60%
ja guovlos 40%.
Nuorttalijvuona Opera- ja
Viddnudagá ulmme la tsieggit ja dåjmadit opera- ja
orkesterdåjmajt alla dájddalasj dásijn Nuortta-
Orkester tjuodjá ietjas guovte stádajn,
Bådåddjo ja Tråmsså, ja álu manná Nuortta-Vuonan
ietján.
NOSO la aksjeviddnudahka almulasj æjgádij.
Guossodiddje suohkana Tråmsså ja Bådåddjo
æjggu 50% goabbák, madi Nordlánda, Råmså ja
Finnmárko fylkkasuohkana li doarjjavadde.
Viddnudagá stivran li gietjav gitta lågev
stivrraájrrasa.
Generaltjåhkanibme nammat stivrav
sadjásasj ájrrasij nummarij milta.
Guokta
stivrraájrrasa aktan sadjásattjaj nammaduvvi
guovte jáhkáj barggijs.
Viddnudakadræssa målssu Bådådjo ja Tråmså
gaskan juohkka nælját jage.
NOSO ietjas jahkásasj
doajmmagålojt ruhtat doarjjagijn stáhtajn ja guovlos,
juogeduvvam 70% stáhtas ja 30% guovlos.
Guovlo
doarjja juogeduvvá daj gålmmå fylkkasuohkanij ja
Tråmså ja Bådådjo suohkanij gaskan .
Nuorttalijvuona
dájddárguovdásj
Nuorttalijvuona dájddárguovdátja ulmme la gaskostit
gåvvådájddagav ja duojev, gåvvådájddaga ja duoje
berustimev oablodit, ja hábbmit ja gaskostit
dahkamusájt gåvvådájddárijda ja
dájddagiehtabarggijda.
Gå dájddára gaskostimev
stivrriji de la dájddárij moalgedimfriddjavuohta ja
navti ij dájddaiellem ilá kommersialiseriduvá.
Nuorttalijvuona dájddárguovdásj galggá viehkken
váj Nuortta-Vuonan la ielle ja bivnos siedna
ájggásasjdájddagij, ja galggá viehkedit rijkaguovlo
visuála dájddárijda gå:
gaskos dájddagav, sierralágásj
åvdåsvásstádusájn mánájda ja nuorajda
gaskostit
dájddaga anov sebrudagán lasedit
kunst, med særlig ansvar for formidling til
barn og unge
sierraláhkáj vuorodit dájddárijt rijkaguovlon
liehket tjanástahka rijkajgasskasasj, guovlolasj
ja nasjonála dájddaiellemij
liehket máhtto- ja ressurssaguovdásj
rijkajgasskasasj, guovlolasj ja nasjonála
berustiddjijda
diehtemvájnogis ja duosstelis profijlla ietjas
dåjman
Nuorttalijvuona dájddárguovdátja æjgáda li
Jahketjåhkanibme la Nuorttalijvuona
dájddárguovdátja alemus orgádna.
Stivrra gudájn
ájrrasijn válljiduvvá.
Nordnorske Bildende
Kunstnere ja Norske kunsthåndverkere Nord-Norge
válljiji guokta ájrrasa goabbák.
Ævtodusnammadus
sijájt nammat.
Nordlánda fylkkasuohkan, Nordlánda,
Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkanij åvdås
nammat avtav ájrrasav persåvnålasj sadjásattjajn,
ja bargge avtav ájrrasav stivrraj válljiji.
Stivrraájrrasa
válljiduvvi niellja jage ájggudahkaj.
stivrraájras válljiduvvá guovte jahkáj, sæmmi
guosská fylkkasuohkana stivrraájrrasij.
Nuorttalijvuona dájddárguovdásj la Vågan
dájddárguovdásj ietjas dåjmav ruhtat 70%
doarjjagijn Vuona kulturrádes ja 30% guovlo
doarjjavaddijs ma li da gålmmå fylkkasuohkana ja
Vågan suohkan .
Filmmaguovdásj AS
Nuorttalijvuona Filmmaguovdásj AS galggá liehket
máhttoguovdásj filmmaj ja filmmabarggijda
nuorttan, ja galggá viehkken åvdedit filmav
dájddagin rijkaguovlon.
Nuorttalijvuona Filmmaguovdásj AS galggá
åhtsåmusáj milta juollodit almulasj doarjjagav
nuorttalijvuona oanegis- ja
dokumentárrafilmmabuvtadibmáj, rijkaguovlo
filmmabarggijda ásadit åhpadimdåjmajt, dilev láhtjet
filmmaæládusá rekrutterimij ja dåjmalattjat
guovdátja ulmmejuohkusijda diedojt juohket.
Nuorttalijvuona Filmmaguovdásj AS la
oasseviddnudahka maj æjgáda li Nordlánda, Råmså
ja Finnmárko fylkkasuohkana.
Generaltjåhkanibme
nammat stivrav vidájn ájrrasijn 5 sadjásasj ájrrasij
nummarij milta.
Stivrra galggá navti aktij biejaduvvat
váj gåvvit filmmaguovdátja geográfalasj guovlov ja
siján galggá filmmafágalasj ja økonomalasj/
háldaduslasj máhtto.
Stivrra doajmmá 4 jage.
Nordnorsk Filmsenter AS la Tråmså suohkanin
Råmsån.
Nuorttalijvuona Filmmaguovdásj AS oadtju
jahkásattjat buvtadimrudájt stáhtas.
Filmmaguovdásj
ruhtat ietjas jahkásasj doajmmagålojt doarjjagijn
fylkkasuohkanijs ja Tråmså suohkanis .
Nuortta-Vuona Ávvudallama
Nuortta-Vuona Ávvudallamij ulme li:
Ávvudallamijt juohkka jage ásadit
Tjoahkkit, nannit ja åvddånahttet dájdda- ja
kultursuorgev nuorttan
Arvusmahttet ådå ájádusájda ja
aktisasjbargojda nuorttalij dájddagin ja kultuvran
Åvdedit dájddaga rållav arktalasj sebrudagá
åvddånahttemin
Nuortta-Vuona Ávvudallama háldadi sierra
doarjja- ja buvtadimårnigav man ulmme la
arvusmahttet dájdda- ja kulturiellemav rijkkaoasen ja
dilev láhtjet duosstelis rájájrasstediddje
prosjevtajda sihka sienadájddagin, musihkan ja
visuála dájddagin.
Nuorradájddastipenda ja open
call baktu aloduvvá ådå lágásj aktisasjbargojda ma
hásstali dájddárij ietjasa javllamusájt gå iehtjádij
iejvviji.
Rudájt juollot muhtem jury gånnå li 3-5
ulmutja dájdda- ja kulturfágalasj máhtujn ålles
rijkaguovlos, aktan guoktásij ávvudallamháldadusás.
Jury juohkka jage válljiduvvá.
Nuortta-Vuona Ávvudallama ásaduváj jagen 1964
ja la vuododus.
Vuododusán galggá stivrra gudájn
ájrrasijn aktan guovtijn sadjásattjajn.
Dåj ietjá
doarjodiddjij bieles nammat Råmså
fylkkasuohkan stivrrajådediddjev aktan niellja
stivrraájrrasa ja guokta sadjásattja, sijájs
binnemusát guoktásin galggá guoskavasj máhtto
jali hárjjidallama dájdda- ja kultursuorges.
Stivran
galggá hiebalgis geografalasj åvdåstibme.
Hárstád
suohkan avtav stivrraájrrasav nammat.
Nuortta-Vuona Ávvudallama li Hárstád
suohkanin Råmsån .
ietjasa jahkásasj almulasj doajmmagålojt ruhtadi
70% doarjjagijn stáhtas ja 30% daj guovlolasj
doarjjovaddijs ma li da gålmmå fylkkasuohkana ja
Hárstád suohkan.
Hålogalátte
Amatørteáhtervuododus
Hålogalátte Amatørteáhtervuododus la
berustiddjesiebrre ja máhttoguovdásj luojvoj revy- ja
teáhterbirrasij Nuortta-Vuonan.
Amatørteáhtervuododus galggá nannit ja
viehkken åvddånahttet revyajt, teáhterijt ja ietjá
sienalasj moalgedimijt Nuortta-Vuonan.
Amatørteáhtervuododus galggá dåjmalattjat sæbrrat
teáhterfágalasj værmádahkaj dájt ulmijt ållidittjat.
Sebrulattjat sávadimij milta jåhtuj biejaduvvi
fálaldagá dagu bagádallam, kursa, regidoarjja,
åvddånahttemprosjevta ja seminára.
Hålogalátte Amatørteáhtervuododus la siebrre
ájnegis sebrulattjajda, organisasjåvnåjda ja siebrijda
ma revyajn, teáhterijn ja ietjá sienalasj moalgedemij
doajmmi rijkaguovlon.
Amatørteáhtervuododusá organisasjåvnnåhábme
la siebrre ja jahketjåhkanibme la alemus orgádna.
Jahketjåhkanibme njuolgadusájt ja organisasjåvnå
barggoprográmmav mierret.
Stivrraájrrasa ja
sadjásattja jahketjåhkanimen válljiduvvi, ja gájkaj
Nuortta-Vuona fylkaj åvdåstibme dættoduvvá.
Stivran li vidás.
Jahketjåhkanibme mierret gånnå Hålogalátte
Amatørteáhtervuododusá háldadus galggá liehket,
dálla la Tråmså suohkanin Råmsån.
amatørteáhtersiebrre ruhtaduvvá
doajmmadoarjjaga baktu stáhtas mij la 75% siebre
tjoahkkidum almulasj doarjjagis.
25% ma de báhtsi
mávseduvvi guovlolasj ruhtadiddjijs ma li da gålmmå
fylkkasuohkana .
Niejda Råven
Niejda Råven AS la máhtudahka-, ressurssa- ja
turnéguovdásj rájájrasste dájddaaktisasjbarggo
Nuortta-Vuonan, sierralágásj dættojn
Barentsguovlluj.
Niejda Råven AS:an la sierralágásj
åvdåsvásstádus guládallama, vásáduslånudallama
ja værmádaktsieggima åvdås Nuortta-Vuonan, ja
galggi sierraláhkáj dættodit Barentsguovlo
aktisasjbargov.
Niejda Råven AS vásstet
guládallama, vásáduslånudallama ja
værmádaktsieggima åvdås Nuortta-Vuona
oassálasstij gaskan ma dájddagijn rijkkarájáj rastá
aktan barggi .
Niejda Råven AS la oasseviddnudahka priváhta
æjgádij.
Viddnudagá njuolgadusáj milta e galga
badjelbáhtsusav æjgádijda mákset.
Generaltjåhkanibme la Niejda Råven AS alemus
orgádna.
Generaltjåhkanibme vállji stivrav manna li
gitta gietjav ájrrasa.
Stivrra válljiduvvá guovte jahkáj.
Niejda Råven AS la Oarjje-Várjjaga suohkanin
Finnmárkon, sierra vuosádallam- ja
gaskostimbájkke: TERMINAL B. Niejda Råven AS
ruhtat ietjas jahkásasj doajmmagålojt 70%
doarjjagijn stáhtas ja 30% guovlo doarjjavaddijs
ma li da gålmmå fylkkasuohkana ja Oarjje-Várjjaga
suohkan .
Dánssaarena nuortta
Dánssaarena nuortta la guovlo máhtto- ja
værmádakguovdásj dánssaj Nuortta-Vuonan mij
galggá viehkedit dánsav ja siednadájddagav
buvtadit ja gaskostit Nuortta-Vuonajn vuorodum
Dánssaarena nuortta galggá
dánssadájddagav åvddånahttet, rijkkarájáj rastá
aktisattjat barggat ja ietjá dájddahámij siegen
barggat .
Dánssaarena nuortta ja vuododus maj vuododiddje li
Nordlánda, Råmså ja Finnmárko fylkkasuohkana ja
Hammerfest suohkan.
Dánssaarena nuortta alemus
orgádna la vuododusá stivrra.
Stivran li gålmmå
ájrrasa persåvnålasj sadjásattjaj.
Norske danse-
kunstnere ja Hammerfest suohkan nammadi
stivrraájrrasav goabbák.
Finnmárko fylkkasuohkan
stivrrajådediddjev nammat, dåj ietjá fylkkasuohkanij
åvdås.
Juohkka ájras ja persåvnålasj sadjásasj
barggá 4 jage ájggudagán.
Dánssaarena nuortta la Hammerfest suohkanin
Dánssaarena nuortta ietjas jahkásasj
doajmmagålojt ruhtat doarjjaga baktu guovlo
ruhtajuollodiddjijs gudi li da gålmmå fylkkasuohkana
ja Hammerfest suohkan .
Bæjvásj Sáme Nasjonálteáhter
Bæjvásj Sáme Nasjonálteáhtera ulmme la liehket
nasjonálteáhter ålles sáme álmmugij ja teáhterav
vuosádallat divna sáme årromguovlojn.
Bæjvásj
galggá sáme gielajt bisodit ja liehket ájnas kultur-
guodde ja gaskostiddje sáme histåvrås, kultuvras ja
identitehtas.
Bæjvásj vaddá siednadájddavásádusájt
ma væráldij vuosedi gåvåjt ja subttsasijt Sámes ja la
ájnas arena juojggam-/musihkkateáhterij.
Bæjvásj Sáme Nasjonálteáhter la
oasseviddnudahka man æjgáda li Sámedigge,
Guovddagæjno suohkan, Vuona Sámij
Rijkkasiebrre (NSR) ja Sámij Lánndasiebrre (SLF).
Stivran li 7 ájrrasa.
Sámedigge nammat 4 ájrrasa
aktan stivrrajådediddjev .
Guovddagæjno suohkan
nammat avtav ájrrasav.
Teáhtera bargge nammadi
avtav ájrrasav ja Vuona Sámij Rijkkasiebrre (NSR)
ja Sámij Lánndasiebrre (SLF) lånudalli nammadit 1
ájrrasav ja 1 sadjásattjav.
Bæjvásj Sáme Nasjonálteáhter la Guovddagæjno
suohkanin Finnmárkon.
Bæjvásj Sáme
Nasjonálteáhter AS ruhtat ietjas jahkásasj
doajmmagålojt sulle 90% doarjjagijn Sámedikkes
ja birrusij 10% guovlolasj doarjjavaddijs ma li da
gålmmå fylkkasuohkana ja Guovddagæjno suohkan .
Filmmafoannda Nuortta AS
Filmmafoannda Nuortta AS galggá åvdedit
audiovisuála buvtadimijt Nordlándan, Råmsån ja
Finnmárkon ja viehkedit filmmaæládusáv
nuorttan profesjonaliserit ja vájkkudit váj
máhtudahka åvddånahteduvvá ja guovlon bissu.
Ja de galggá foannda viehkken váj filmmaæládus
ienep árvojt buktá ja bukta tjijnnimav bájkálasj
viddnudagájda gå filma buvteduvvi.
Dáv návti ållidi:
lasedit báddimijt Nordlándan, Råmsån ja
Finnmárkon
lasedit barggosajij lågov filmmaæládusán
Nordlándan, Råmsån ja Finnmárkon
åvddånahttet filmav æládussan Nordlándan,
Råmsån ja Finnmárkon
Filmmafoannda Nuortta AS la oasseviddnudahka
man æjgáda li Nordlánda, Råmså ja Finnmárko
Generaltjåhkanibme la
Filmmafoannda Nuortta alemus orgádna.
Válljiduvvá stivrra gånnå li vidás ja sijájs nammat
Siesstembáŋŋka1 kulturæládusvuododus avtav
ájrrasav.
Filmmafoannda Nuortta AS la Bådådjo suohkanin
Nordlándan, filmmafágalasj konsulænnta la
Tråmsån .
Filmmafoannda Nuortta AS oadtju
doajmmadoarjjagav dajs gålmåjs nuorttalijvuona
fylkkasuohkanijs .
girjálasjvuohtastrategija
Nuorttalijvuona girjálasjvuodastrategija galggá
nuorttalijvuona girjálasjvuoda buvtadimev ja
gaskostimev nannit, ja nannit aktisasjbargov
girjálasjvuodasuorge ja ietjá dájddamoalgedimij
Strategija galggá doajmmat vædtsagin ja
vuodon ienep aktisasjbargguj girjálasjvuoda hárráj
rijkaguovlon .
Nuorttalijvuona girjálasvuohtastrategija la
åvddånahtedum aktisasjbarggon daj gålmåj
nuorttalijvuona fylkkagirjálasjvuodaj ja æládusá
gaskan .
Strategija tjuovvolime
oajvveåvdåsvásstádus la fylkkagirjjegirjjevuorkkáj
duogen, ja sijáj gaskan målssu.
Ruhtadille
Tjoahkkáj la Nuorttalijvuona girjálasjvuodastrategijan
Rudá aneduvvi dá guokta ássjijda:
Kr 100 000 stipænnda tjáppagirjálasjvuoda tjállijda
ja kr 150 000 arvusmahttemrudájda nuorttalijvuona
tjállijt nasjonála arenájn låpptit.
Doarjja ruhtaduvvá
100% Nuorttalijvuona kultursjiehtadusá tjadá.
Fra Bodø Biennale 2016
Tjuovvovasj dájddárorganisasjåvnå
oadtju doarjjagav Nuorttalijvuona
kultursjiehtadusá baktu
Nuorttalijvuona tjállijsiebrre
Nuorttalijvuona tjállijsiebrre åvdet ájrrasij fágalasj
berustimijt, berustimev girjálasjvuoda åvdås
åbbålattjat ja ájggásasjgirjálasjvuoda åvdås
Nuortta-Vuonan sierraláhkáj.
Vuona dájddagiehtabargge
Nuortta-Vuodna
Vuona dájddagiehtabargge Nuortta-Vuodna la
organisasjåvnnå ámmátdájddagiehtabarggijda
man ulmme la gáhttit sebrulattjaj fágalasj, ideála ja
ruhtadilev aktan åvdedit ja åvddånahttet
dájddagiehtasuorgev nuorttan.
Nuortta-Vuona gåvvididdje
dájddára
Nuortta-Vuona gåvvididdje dájddára la
fáhkaorganisasjåvnnå ámmátgåvvådájddárijda
Nuortta-Vuonan ja dan ulmme la gáhttit sebrulattjaj
fágalasj, økonomalasj, sosiála ja ideála berustimijt.
Nuorttalijvuona Dánssadájddárij
Nuorttalijvuona Dánssadájddárij forum la
sebrulasj- ja værmádakorganisasjåvnnå
ámmátdánssadájddárijda Nuortta-Vuonan gudi rahtji
doarjjot ja åvddånahttet dánssadájdav guovlon.
Sjiehtadus dåhkkiduváj gájka fylkkadikkijs 2017 biehtsemáno
Nordlaante, Romsan jïh Finnmaarhken fylhkentjïelth leah akten
ektie fokusen bïjre laavenjosteme kultuvren sisnjelen guhkiem .
Laavenjostoe lea stuvreme orreme aktene jïjtse latjkosne man
bïjre voestes aejkien seamadin 1991 .
Latjkoe lea vijriedamme jïh
jarkelamme gellien aejkien, minngemes aejkien 2017 .
Åssjele latjkojne lea kultuvrelaavenjostoem Noerhte-Nöörjesne
guhkiebasse evtiedidh .
Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoe 2018 - 2021 lea visjovni, ulmiej jïh
strategiji bïjre dan noerhtenöörjen kultuvrelaavenjostose .
joekedimmiem buerkeste dehtie regijonaale dåarjoste
tjeahpoe- jïh kultuvreinstitusjovnide jïh tjiehpiedæjjasiebride mah
abpe laantebieliem feerhmieh .
Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoe våaroeminie åtna dej golme
noerhtenöörjen fylhkentjïelti soejkesjevierhkieh, jïh edtja dïrreginie
årrodh juktie kultuvrepolitihkem Noerhte-Nöörjesne tjïrrehtidh .
Latjkoe
Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoe faamoem åådtje
tsïengelen 1 .b .
2018 raejeste .
Latjkoe jïjtsistie staeriesåvva fïerhten njealjeden
jaepien .
Fïere guhte latjkoeguejmie maahta
krïevenassem buektedh hiejhtemen bïjre jallh
orresistie rååresjimmiej bïjre latjkojste dan jïjtsistie
staeriedimmien ålkolen, minngemes golken 1 .b .
Jarkelimmieh maehtieh verkemes faamoem
åadtjodh tsïengelen 1 .b .
raejeste dan
budsjedtejaepien mij 15 askh dan mænngan aalka .
Dastegh vihkeles krïevenassh jorkesieh, maahta
luhpiedidh rååresjimmieh orresistie tjïrrehtidh dan
akten institusjovnen bïjre .
Laantebielieraerie kultuvrese Noerhte-Nöörjesne
tseegkesovvi 2010 jïh raerien lïhtsegh leah doh
politihkeles tjåadtjoehtæjjah kultuvren åvteste
Nordlaantesne, Romsesne jïh Finnmaarhkesne jïh
dïhte edtja dam kultuvrepolitihkeles laavenjostoem
iktedidh fylhkentjïelti gaskem .
Laantebielieraerie edtja biejjieöörnegem biejedh
kultuvrepolitihkeles aamhtesidie mah leah vihkeles
laantebealan, men aaj nasjonaale jïh
gaskenasjonaale ulmiem utnieh .
Laantebielieraerie
edtja ektie kultuvrepolitihkeles haestemh digkiedidh
jïh ektie strategijh jïh evtiedimmieprosjekth aelkedh .
Laantebielieraerie edtja våajnoes årrodh nasjonaale
jïh gaskenasjonaale areenine .
Laantebielieraerie edtja kultuvrelatjkoem
gïehtjedidh fïerhten jaepien jïh eadtjohke aajhterinie
jïh tsevtsiedæjjine årrodh juktie
kultuvreinstitusjovnide laantebielesne evtiedidh .
Laantebielieraerie edtja aktem juhtije
govlesadtemem utnedh kultuvrejieliedinie
laantebielesne .
Tjåanghkoeh jïh faageseminaarh
öörnesuvvieh daerpiesvoeten mietie, maaje
ektiedamme daaletje öörnedimmiejgujmie
Laantebielieraerie edtja prinsihpen mietie barkedh
sïemesvoeten bïjre seammavyörtegs guejmiej
gaskem .
Visjovne jïh ulmie dan noerhtenöörjen
kultuvrelaavenjostose
Visjovne: Noerhtenöörjen kultuvrelaavenjostoe edtja viehkiehtidh
aktem profesjonelle kultuvrejieledem sjugniedidh mij lea
gellielaaketje, faerhmeles jïh jolle kvaliteetine .
Kultuvrejielede
edtja faamoegaaltijinie årrodh evtiedæmman jïh sjïdtedæmman
laantebielesne jïh gaskenasjonaale perspektijvem utnedh .
Bijjemes ulmie: Laantebielieraerien kultuvrepolitihke våaroeminie
åtna dam sjïere jïjtseaarvoem maam tjeahpoe jïh kultuvrejielede
fïereguhten almetjasse jïh ellies siebriedahkese utnieh .
Laavenjostoe ulmine åtna aktem kultuvrepolitihkem
Noerhte-Nöörjese evtiedidh mij:
tjeahpoem jïh kultuvrem jolle kvaliteeteste
gorrede
viehkehte skreejrehtidh meatan årrodh guktie
aktem ræjhkoes jïh gellielaaketje
kultuvrejieledem dååjroe
mijjen jienebekultuvrelle, gaskenasjonaale jïh
gellielaaketje laantebieliem våajnoes dorje jïh
guhkiebasse evtede
sjïehteladta ihke fryöjstehke sjædta
tjeahpoe- jïh kultuvrebarkijidie barkedh jïh
orrijidh laantebielesne
lea tsevtsiedæjja jïh premissedeallahtæjja
politihkehammoedæmman nasjonaale
daltesisnie
nænnoes kultuvrelle infrastruktuvrem
laantebielesne evtede
govlesadtemem nænnoste tjeahpoe- jïh
kultuvrejieliedinie laantebielesne
sjugniedihks jieliemasse viehkehte
Saemien tjeahpoe jïh kultuvre
Saemien tjeahpoe jïh kultuvre lea akte vihkeles jïh
sjïehtesjamme bielie dehtie noerhtenöörjen
kultuvrejieliedistie .
Fïerhten fylhkentjïelten leah jïjtse
laavenjostoelatjkoeh Saemiedigkine gusnie
tjïertestamme kultuvrestrategijh jïh råajvarimmieh .
Fylhkentjïelth sijhtieh govlesadtemem saemien
tjeahpoen jïh kultuvren nænnoestehtedh bïjre
aktene nasjonaale perspektijvesne .
Gaajhkh
institusjovnh noerhtenöörjen kultuvrelatjkosne aktem
jïjtjeraarehke dïedtem utnieh dam saemien bieliem
bæjjese fulkedh sijjen dïedtesuerkien sisnjelen .
Laantebielieraerie sæjhta jaabnan Saemiedigkine
govlesadtedh .
Gaskenasjonaale laavenjostoe
Gaskenasjonaale laavenjostoe lea vihkeles
gaajhkide golme noerhtenöörjen fylhkentjïeltide .
Laantebielieraerie kultuvrese aktem sjïere fokusem
åtna kultuvrelaavenjostose Russlaantesne jïh
Barentsdajvesne .
Finansieradimmieprogrammen
tjïrrh BarentsKult gaajhkh golme fylhkh
kultuvredepartemeentine jïh
ålkoerijhkedepartemeentine ektine viehkiehtieh
skreejrehtidh stuerebe tjeahpoe- jïh
kultuvreprosjektide dovne nöörjen jïh russiske
bielesne .
Vihkeles kultuvrelaavenjostoe annje
evtiesåvva voenges jïh regijonaale skraejriej
gaavhtan, jïh gosse regijovne lea meatan dellie
dïhte nænnoes ektiedimmieh årroejidie noerhtene
gorrede .
Laantebielieraerie aktem eadtjohke råållam
åtna daennie barkosne .
Barkoe edtja aaj
våaroeminie utnedh dejtie bilateraale latjkojde fylhki
gaskem noerhtene .
Dåarjoe dejtie noerhtenöörjen tjeahpoe- jïh
kultuvreinstitusjovnide
Nordlaante, Romsa jïh Finnmaarhken fylhkentjïelth
laavenjostoeh finansieradimmien bïjre jieniebistie
noerhtenöörjen tjeahpoe- jïh kultuvreinstitusjovnijste
aktine stilleminie mij abpe laantebieliem feerhmie .
Institusjovnh mah leah meatan latjkosne leah
institusjovnh mah leah vihkeles aktöörh tjeahpoe- jïh
kultuvrejieliedisnie laantebielesne jïh leah
gelliesåarhts kultuvrevuekiej åvteste .
Akte
krïevenasse juktie maehtedh dåarjoem dåastodh
Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoen tjïrrh lea
dåarjoedåastoje sov laantebieliestillemem
hijvenlaakan tjïrrehte .
Latjkoe dåarjoejoekedimmiem stuvrie jïh dïedten
bïjre maaksoen jïh dan guhkiebasse barkoen bïjre .
Fylhkentjïelte mij lea dåarjoedåastojen veertefylhke
dïedtem åtna dam regijonaale dåarjoem ryöknedidh,
institusjovnese maeksedh jïh dan guhkiebasse
barkoen åvteste .
Fïere guhte dåarjoedåastoje
dïedtem åtna laantebieliestillemem illedh, jïh
reektedh jïh budsjedteohtsemh seedtedh dej
krïevenassi mietie joekedimmieprievesne .
Daah institusjovnh leah meatan latjkosne:
Laantebieliemusihkereöörnege
Noerhte-Nöörjesne (LNN)
a) Laantebieliemusihkerh Noerhte-Nöörjesne
Åssjele jïh laantebieliestilleme
Laantebieliemusihkerh Noerhte-Nöörjesne (LNN)
edtjieh musihkem darjodh jïh buektedh jolle
tjiehpeles kvaliteeteste kultuvregåetide jïh voenges
öörnedæjjide abpe Noerhte-Nöörjesne .
LNN:n
visjovne lea "stoerre dååjresh smaave sijjine"
sjugniedidh .
Fokusesuerkie daan boelhken lea
tjiehpeles evtiedimmie jïh orrestimmie,
profesjonaliseradimmie produksjovneste jïh
beagkoehtimmeste, gaskenasjonaale laavenjostoe
jïh voenges öörnedæjjah evtiedidh jïh lutnjedh .
Barkoehammoe lea fealadimmieproduksjovnh jïjtsh
dåehkiejgujmie jïh ektieproduksjovnh
festivaaligujmie, kultuvreinstitusjovnigujmie jïh
dejnie frijje suerkine .
LNN edtja konserth faalehtidh suerkiej sisnjeli goh
klassiske musihke, almetjemusihke, saemien
musihke, jazz jïh jievhkehtimmiemusihke .
Maanah
jïh noerh leah vihkeles ulmiedåehkie .
Aajhterevoete jïh stuvreme
LNN lea organiseradamme siebriej tjïrrh Scene 8,
Kultuvre Romsesne jïh Scene Finnmaarhke
musihkeredåehkiejgujmie ovmessie sjangeri
sisnjelen .
Lissine Noerhtenöörjen Jazzejarnge jïh
Rytmihkeles maahtoejarnge Noerhtene (RYM) lea
LNN:n nuelesne .
Nordlaanten fylhkentjïelte dïedtem
åtna ektie ohtsemen åvteste dåarjoen jïh reektemen
bïjre staatese .
Ekonomije
Laantebieliemusihkerh finansieradamme sjidtieh
75% staateste jïh 25% regijovneste.
Lissine
fylhkentjïeltide doh veertetjïelth Narvik, Harstad,
Målselv, Vadsø jïh Alta beetnehvierhtieh dåarjoeh .
b) Noerhtenöörjen Jazzejarnge (NNJJ)
Noerhtenöörjen jazzejarnge lea akte regijonaale
produksjovne-, beagkoehtimmie- jïh daajroejarnge
jazz-musihkese dejnie golme noerhtemes
fylhkigujmie goh barkoedajve .
NNJJ:n
åejvieåssjele lea skreejrehtidh lissiehtamme
darjoemidie jïh beagkoehtæmman jazz-musihkeste
jïh plearoeh musihkehaamojste, frilans-musihkeri
åvteste jïh -gujmie barkedh, evtiedimmine
gïehtelidh öörnedæjjide, regijovnen
spïelesijjieviermieh jazzese nænnoestehtedh jïh
seminaaregïehtelimmiem juhtedh stoerrebaantide,
smaavebaantide jïh aktegsmusihkeridie .
NNJJ
sov åejviescenem åtna Bådåddjosne, fylkenscenh
Tromsøesne jïh Vadsøesne, jïh viermiescenem
Sortlandesne .
Noerhtenöörjen Jazzjarnge lea akte stiftelse
Nordlaanten fylhkentjïeltine, Bådåddjon tjïeltine jïh
Noerhtenöörjen Jazzforumine ektine goh tseegkijh .
Noerhtenöörjen Jazzjarngen ståvrosne vïjhte
lïhtsegh gusnie ståvroen åvtehke lea
nammoehtamme Nordlaanten fylhkentjïelteste .
Håltoe jïh ekonomije
Noerhtenöörjen jazzjarngen kontovre lea Bådåddjon
tjïeltesne Nordlaantesne .
Noerhtenöörjen jazzjarnge 75% beetnehdåarjoem
åådtje staateste jïh 25% regijovneste dåarjojne
Nordlaante, Romsa jïh Finnmaarhken
fylhkentjïeltijste jïh Bådåddjon tjïelteste .
c) Rytmihkeles maahtoejarnge Noerhtene (RYM)
RYM edtja katalysatovrine årrodh rytmihkeles
maahtose laantebielesne .
Edtja råajvarimmide
profesjonelle artisti vööste stuvredh dejnie baalte
dåarjoeabparaatine jïh suerkine .
Edtja faalehtidh
maahtoeråajvarimmieh öörnedæjjide,
evtiedimmine barkedh sceni vööste mah gååvnesieh
jïh orre scenh, jïh dåårrehtimmine jïh
talenteevtiedimmine barkedh .
RYM akte laavenjostoe gaskem Noerhtenöörjen
Jazzjarnge, Rocken maahtoejarnge
Noerhte-Nöörjesne jïh Almetjemusihke Noerhte .
RYM reeresåvva Noerhtenöörjen Jazzejarngeste .
RYM sov fïerhten jaepien gïehtelimsåasah
finansierede 60% dåarjojne staateste jïh
40% regijovneste.
Noerhtenöörjen Opera- jïh
Symfonijeorkestere AS (NOSO)
Sïelten åssjele lea opera- jïh
orkesteregïehtelimmiem jolle tjiehpeles kvaliteetine
tseegkedh jïh juhtedh Noerhte-Nöörjesne .
Orkestere
sov staarine Bådåddjo jïh Tromsø iktegisth tjoejehte,
jïh jaabnan Noerhte-Nöörjesne fealede .
NOSO akte byögkeles eekeme aaksjasïelte .
Veertetjïelth Tromsø jïh Bådåddjo fïereguhte 50%
eekie, mearan Nordlaante, Romsa jïh Finnmaarhken
fylhkentjïelth leah dåarjoeguejmieh .
Sïelten ståvroe
edtja tjïjhtje ståvroelïhtsegi raejeste luhkien raajan
utnedh .
Generaalekrirrie aktem ståvroem nammohte
sæjjasadtjigujmie nommereradamme öörnegen
mietie .
Göökte ståvroelïhtsegh sæjjasadtjigujmie
nammoehtamme sjidtieh gööktide jaepide fïerhten
aejkien jïh barkiji gaskem .
Sïelteadresse Bådåddjon jïh Tromsøen gaskem
låtnohte fïerhten njealjeden jaepien .
NOSO sov
fïerhten jaepien gïehtelimsåasah finansierede
dåarjojne staateste jïh regijovneste, joekedamme
70% staateste jïh 30% regijovneste.
Regijonaale
dåarjoe juakasåvva gaskem doh golme fylhkentjïelth
jïh Tromsøen jïh Bådåddjon tjïelth .
Noerhtenöörjen
tjiehpiedæjjajarnge (NNTJ)
Noerhtenöörjen Tjiehpiedæjjajarngen åssjele lea
guvvietjeahpoem jïh tjeahpoevætnoem
beagkoehtidh, ïedtjem geerjehtidh guvvietjeahpose
jïh tjeahpoevætnose, jïh barkoelaavenjassh
sjugniedidh jïh beagkoehtidh guvvietjiehpiedæjjide
jïh tjeahpoevytnesjæjjide .
Jarnge edtja dan
tjiehpiedæjjastuvreme beagkoehtimmien tjïrrh
gorredidh tjiehpiedæjjah frijjevoetem utnieh
soptsestidh jïh ovlæhkoes kommersialiseradimmiem
tjeahpoejieliedistie heerredidh .
NNTJ edtja viehkiehtidh guktie Noerhte-Nöörje
aktem jielije jïh fryöjstehke scenem åtna
ektietïjjentjeahpose, jïh edtja råållam utnedh dan
våajnoes tjeahpoesuarkan laantebielesne viehkine:
tjeahpoem åehpiedehtedh, aktine sjïere
dïedtine maanide jïh noeride åehpiedehtedh
åtnoem tjeahposte lissiehtidh siebriedahkesne
barkedh aktine sjïere fokusinie tjiehpiedæjjide
regijovnesne
tjoelmesijjine årrodh gaskenasjonaale,
regijonaale jïh nasjonaale tjeahpoejieliedasse
daajroe- jïh vierhtiejarngine årrodh regijonaale,
nasjonaale jïh gaskenasjonaale aktööride
goerehten jïh staalehke profijlem utnedh sov
gïehtelimmesne
Noerhtenöörjen tjiehpiedæjjajarnge eekesåvva
siebrijste Noerhtenöörjen GuvvieTjiehpiedæjjah
(NNGT) jïh Nöörjen tjeahpoevytnesjæjjah, goevtese
Noerhte-Nöörje (NNTN).
Jaepietjåanghkoe lea
Noerhtenöörjen tjiehpiedæjjajarngen bijjemes
årgaane .
Akte ståvroe veeljesåvva govhte
lïhtsegigujmie .
Noerhtenöörjen GuvvieTjiehpedæjjah
jïh Nöörjen tjeahpoevytnesjæjjah Noerhte-Nöörje
göökte lïhtsegh fïereguhte veeljieh .
Daah
nammoehtamme sjidtieh aktede
nominasjovnemoenehtsistie .
Nordlaante
fylhkentjïelte, Nordlaanten bieleste, Troms jïh
Finnmaarhken fylhkentjïelth aktem tjirkijem
nammoehtieh persovneles sæjjasadtjine, jïh barkijh
aktem tjirkijem ståvrose veeljieh .
Ståvroelïhtsegh
veeljesuvvieh akten boelhkese mij vaasa njieljie
jaepieh .
Barkiji ståvroelïhtsege veeljesåvva gööktide
jaepide fïerhten aejkien, seammalaakan
ståvroelïhtsegasse fylhkentjïeltijste .
Noerhtenöörjen tjiehpiedæjjajarnge lea Vågan
tjiehpiedæjjajarnge finansierede sov
gïehtelimsåasah 70% dåarjojne Nöörjen
kultuvreraereste jïh 30% regijonaale
dåarjoeguejmijste mah leah doh golme
fylhkentjïelth jïh Vågan tjïelte .
Noerhtenöörjen Filmejarnge AS
Noerhtenöörjen Filmejarnge AS åssjelinie åtna
maahtoejarngine årrodh filmese jïh filmebarkijidie
noerhtene, jïh edtja viehkiehtidh filmem
nænnoestehtedh goh tjiehpeles vuekie
Noerhtenöörjen Filmejarnge AS edtja ohtsemi mietie
byögkeles dåarjoem joekedidh noerhtenöörjen
åenehks- jïh dokumentaarefilmeproduksjovnese,
lïerehtimmieråajvarimmieh öörnedidh filmebarkijidie
laantebielesne, dåårrehtæmman sjïehteladtedh
filmesuarkan jïh eadtjohkelaakan bïevnesebarkojne
gïehtelidh jarngen ulmiedåehkiej vööste .
Noerhtenöörjen Filmejarnge AS akte aaksjasïelte
mij eekesåvva Nordlaanten, Romsan jïh
Finnmaarhken fylhkentjïeltijste .
Generaalekrirrie
aktem ståvroem nammohte vïjhte lïhtsegigujmie 5
mietie.
Ståvroen lïhtsegh edtjieh filmejarngen
geografeles dïedtesuerkiem vuesiehtidh jïh
filmefaageles jïh ekonomeles /reereles maahtoem
Ståvroen barkoetïjje lea 4 jaepieh .
Noerhtenöörjen Filmejarnge AS höölleste Tromsø
tjïeltesne Romsesne .
Noerhtenöörjen Filmejarnge
AS produksjovnevierhtieh åådtje fïerhten jaepien
staateste .
Filmejarnge sov fïerhten jaepien
gïehtelimsmaaksoeh finansierede dåarjoej tjïrrh
fylhkentjïeltijste jïh Tromsøen tjïelteste .
Feestespïelh
Noerhte-Nöörjesne (FNN)
Feestespïelh Noerhte-Nöörjesne åssjelinie åtna:
feestespïelh öörnedidh fïerhten jaepien
tjöönghkedh, nænnoestehtedh jïh evtiedidh
tjeahpoe- jïh kultuvresuerkiem noerhtene
orresjugniedæmman jïh orre laavenjostojde
skreejrehtidh noerhtege tjeahpoen jïh kultuvren
sisnjelen
tjeahpoen råållam eevtjedh evtiedimmesne
dehtie noerhtelistie siebriedahkeste
Feestespïelh Noerhte-Nöörjesne aktem jïjtse
dåarjoe- jïh produksjovneöörnegem reerieh gusnie
ulmie lea tjeahpoe- jïh kultuvrejieledem
laantebielesne skreejrehtidh jïh mavvas
raastendåaresth prosjektide sjïehteladtedh dovne
scenetjeahpoen, musihken jïh våajnoes tjeahpoen
sisnjeli .
Noeretjeahpoestipenden tjïrrh jïh dan tjïrrh
mij gohtjesåvva open call skreejresåvva
orresjugneden laavenjostoeprosjektide scenesne
mah tjiehpiedæjjan jïjtsh vuekieh gaavnedimmine
mubpiejgujmie haestieh .
Vierhtieh juakasuvvieh
aktede juryjeste 3 - 5 almetjigujmie abpe
laantebieleste mej tjeahpoe- jïh kultuvrefaageles
maahtoe, jïh göökte barkijh feestespïelereeremistie .
Juryje veeljesåvva fïerhten jaepien .
Feestespïelh Noerhte-Nöörjesne tseegkesovvi
1964 jïh lea akte stiftelse .
Stiftelse edtja aktem
ståvroem utnedh govhte lïhtsegigujmie jïh göökte
sæjjasadtjh .
Troms fylhkentjïelte nammohte dej
jeatjah dåarjoeguejmiej åvteste, ståvroen åvtehkem
jïh njieljie ståvroelïhtsegh jïh göökte sæjjasadtjh,
mestie unnemes göökte lïhtsegh tjuerieh sjyöhtehke
maahtoem jallh dååjrehtimmiem utnedh tjeahpoe- jïh
kultuvresuerkeste .
Tjuara pryövedh aktem hijven
geografeles geerjehtimmiem buektiehtidh .
Harstaden tjïelte aktem ståvroelïhtsegem
nammohte .
Feestespïelh Noerhte-Nöörjesne lea Harstaden
Noerhte-Nöörjesne sijjen fïerhten jaepien
byögkeles gïehtelammemaaksoeh finansierede
viehkine 70% dåarjoste staateste jïh 30% dåarjoe
dejstie regijonaale dåarjoeguejmijste mah leah doh
golme fylhkentjïelth jïh Harstaden tjïelte .
Hålogalaanten
Amatöörteateresïelte (HATS)
Hålogalaanten Amatööreteateresïelte (HATS) lea
akte ïedtjeladtjesiebrie jïh maahtoejarnge dan
jïjtjevyljehke revy- jïh teaterebyjresasse
Noerhte-Nöörjesne .
HATS edtja nænnoestehtedh jïh
viehkiehtidh revyem, teaterem jïh jeatjah
scenevuekieh Noerhte-Nöörjesne evtiedidh .
edtja eadtjohkelaakan meatan årrodh aktem
teaterefaageles viermiem evtiedidh juktie daejtie
ulmide jaksedh .
Lïhtsegi daerpiesvoeti mietie edtja
faalenassigujmie nierhkedh goh bïhkedimmie,
kuvsje, regijedåarjoe, evtiedimmieprosjekth jïh
seminaarh .
HATS akte lïhtsegesiebrie aktegsalmetjidie,
årganisasjovnide, tjïertide jïh siebride mah
darjomigujmie gïehtelieh revyen, teateren jïh jeatjah
scenevuekiej sisnjeli laantebielesne .
HATS siebriem
åtna goh årganisasjovnehammoe jïh
jaepietjåanghkoe lea bijjemes årgaane .
Jaepietjåanghkoe nænnoestimmieh jïh
årganisasjovnen barkoeprogrammem vihteste .
Ståvroelïhtsegh jïh sæjjasadtjh veeljesuvvieh
jaepietjåanghkosne, jïh gaajhkh fylhkh
Noerhte-Nöörjesne edtjieh tjirkijem utnedh .
Ståvroen leah 5 lïhtsegh .
Jaepietjåanghkoe muana gusnie HATS edtja
hööltedh, daelie Tromsøen tjïeltesne Romsesne .
HATS finansieradimmiem åådtje akten fïerhten
jaepien gïehtelimsdåarjoen tjïrrh staateste mij lea 75
% årganisasjovnen tjåenghkies byögkeles dåarjoste.
Doh jeatjah 25% maaksauvvieh dejstie regijonaale
dåarjoeguejmijste mah leah doh golme fylhkentjïelth .
Pikene på Broen AS akte maahtoe-, vierhtie- jïh
fealadimmiejarnge akten raastendåaresth
tjeahpoelaavenjostose Noerhte-Nöörjesne, joekoen
laavenjostoe Barentsdajvesne .
Pikene på Broen AS
dïedtem åtna govlesadtemen,
dååjrehtimmiejuekemen jïh viermiebigkemen åvteste
aktööri gaskem Noerhte-Nöörjesne mah aktem
gaskenasjonaale tjeahpoelaavenjostoem utnieh .
Pikene på Broen AS akte privaateeekeme
aaksjasïelte .
Sïelten nænnoestimmiej mietie ij edtjh
dïenestem olkese vaeltedh .
Generaalekrirrie lea
Pikene på Broen-sïelten jollemes årgaane .
Generaalekrirrie ståvroem veeljie raajan tjïjhtje
Ståvroe veeljesåvva 2 jaepide
fïerhten aejkien .
Pikene på Broen AS Åarjel-Varangeren tjïeltesne
Finnmaarhkesne hööltie, jïjtse vuesiehtimmie- jïh
beagkoehtimmiesijjine; TERMINAL B . Pikene på
Broen finansierede sov fïerhten jaepien
gïehtlimsmaaksoeh viehkine 70% dåarjoste
staateste jïh 30% dejstie regijonaale
fylhkentjïelth jïh Åarjel-Varangeren tjïelte .
Daanhtsoe-areena noerhte
Daanhtsoe-areena noerhte lea akte regijonaale
maahtoe- jïh viermiejarnge daanhtsose
Noerhte-Nöörjesne mij edtja viehkiehtidh
daanhtsoem jïh scenetjeahpoem darjodh jïh
beagkoehtidh Noerhte-Nöörjene goh
prioriteradamme dajve .
Daanhtsoeareena
noerhte edtja daanhtsoetjeahpoem,
gaskenasjonaale laavenjostoem jïh laavenjostoem
jeatjah tjeahpoehammoejgujmie evtiedidh .
Daanhtsoe-areena noerhte akte stiftelse
Nordlaanten, Romsan jïh Finnmaarhken
fylhkentjïeltigujmie, jïh Hammerfesten tjïelten goh
tseegkijh .
Daanhtsoe-areena noerhten bijjemes
årgaane lea stiftelsen ståvroe .
Ståvrosne golme
lïhtsegh persovneles sæjjasadtjigujmie .
Nöörjen
daanhtsoetjiehpiedæjjah jïh Hammerfesten tjïelte
aktem ståvroelïhtsegem fïereguhte nammohte .
Finnmaarhken fylhkentjïelte ståvroen åvtehken
nammohte dej golme fylhkentjïelti bieleste .
Fïerhte
lïhtsege jïh persovneles sæjjasadtje leah ståvrosne
boelhkine mah raajan 4 jaepieh ryöhkoeh .
Daanhtsoe-areena noerhte hööltie Hammerfesten
tjïeltesne Finnmaarhkesne .
Daanhtsoe-areena
noerhte finansierede sov fïerhten jaepien
gïehtelimsmaaksoeh dåarjoen tjïrrh dejstie
regijonaale dåarjoeguejmijste mah leah doh golme
fylhkentjïelth jïh Hammerfesten tjïelte .
Saemien Nasjonaaleteatere Beaivvasen åssjele lea
nasjonaaleteaterinie årrodh gaajhkide saemide, jïh
teateredååjresh gaajhkine saemien
årromedajvine sjugniedidh .
Beaivvas edtja
dejtie saemien gielide gorredidh jïh vihkeles
kultuvreguedtiejinie jïh beagkoehtæjjine årrodh
saemien histovrijistie, kultuvreste jïh identiteeteste .
Beaivvas scenetjeahpoedååjresh vadta mah
guvvieh jïh soptsesh Saepmeste veartenasse
vedtieh jïh lea akte vihkeles areena joejke-/
musihketeaterasse .
Saemien Nasjonaaleteatere Beaivvas lea akte
aaksjasïelte Saemiedigkine, Guovdageaidnun
tjïeltine, Nöörjen Saemiej Rijhkesiebrine (NSR) jïh
Saemiej Rijhkesiebrine (SRS) goh aajhterh .
Ståvroen 7 lïhtsegh .
Saemiedigkie 4 lïhtsegh
nammohte, dej gaskem ståvroen åvtehke .
Guovdageaidnun tjïelte 1 lïhtsegem nammohte .
Barkijh teaterisnie 1 lïhtsegem nammohte jïh
Nöörjen Saemiej Rijhkesiebrie (NSR) jïh Saemiej
Rijhkesiebrie (SRS) fïereguhten aejkien 1 lïhtsegem
jïh 1 sæjjasadtjem nammoehtieh .
Saemien Nasjonaaleteatere Beaivvas hööltie
Guovdageaidnun tjïelteste Finnmaarhkesne .
Saemien Nasjonaaleteatere Beaivvas AS
finansierede sov fïerhten jaepien
gïehtelimsmaaksoeh viehkine medtie 90% dåarjoste
Saemiedigkeste jïh medtie 10% dejstie regijonaale
dåarjoeguejmijste mah leah doh golme fylhkentjïelth
jïh Guovdageaidnun tjïelte .
Filmefoente Noerhte AS
Filmefoente Noerhte AS edtja audiovisuelle
produksjovnem eevtjedh Nordlaantesne, Romsesne
jïh Finnmaarhkesne jïh viehkiehtidh laantebieliem
våajnoes darjodh Nöörjesne jïh ålkoelaantesne .
Foente edtja viehkiehtidh profesjonaliseradidh
filmesuerkiem noerhtene jïh viehkiehtidh guktie
maahtoe guhkiebasse evtiesåvva jïh sjædta
regijovnesne .
Foente edtja aaj lissiehtamme
aarvoesjugniedimmiem filmesuarkan buektedh jïh
hijven aevhkieh sjugniedidh dan voenges
jieliemasse gosse filmeproduksjovnh dorjesuvvieh.
Dam edtja darjodh viehkine:
filmadimmieh lissiehtidh Nordlaantesne,
Romsesne jïh Finnmaarhkesne
barkoesijjieh lissiehtidh filmesuerkien sisnjelen
Nordlaantesne, Romsesne jïh Finnmaarhkesne
filmem evtiedidh goh jieleme Nordlaantesne,
Filmefoente Noerhte AS lea akte aaksjasïelte maam
fylhkentjïelth eekieh .
Filmefoente Noerhten bijjemes årgaane .
ståvroe veeljesåvva 5 lïhtsegigujmie gusnie
Sparebank 1 kultuvrejielemestiftelese 1 tjirkijem
Filmefoente Noerhte AS Bådåddjon tjïeltesne
hööltie Nordlaantesne, filmefaageles konsulentine
Tromsøesne .
gïehtelimsdåarjoem dååste dejstie golme
noerhtenöörjen fylhkentjïeltijste .
lidteratuvrestrategije
Noerhtenöörjen lidteratuvrestrategije edtja
produksjovnem jïh beagkoehtimmiem
noerhtenöörjen lidteratuvreste nænnoestehtedh, jïh
laavenjostoem nænnoestehtedh
lidteratuvresuerkien jïh jeatjah tjeahpoevuekiej
Strategije edtja dïrreginie jïh våaroeminie
årrodh akten lissiehtamme laavenjostose
lidteratuvren bïjre laantebielesne .
Noerhtenöörjen lidteratuvrestrategije lea
evtiedamme laavenjostosne dej golme
noerhtenöörjen fylhkengærjagåetiej jïh suerkien
Åejviedïedte ihke strategije bæjjese
fulkesåvva lea fylhkengærjagåetiej luvnie, jïh dïedte
dej gaskem jårra .
Ållesth Noerhtenöörjen lidteratuvrestrategije 250 000
kråvnah åtna .
Vierhtieh daejtie göökte
råajvarimmide juhtieh:
100 000 kråvnah stipendese tjiehpieslidterære tjaeliejidie
jïh 150 000 kråvnah
skreejrehtimmievierhtide juktie noerhtenöörjen tjaelijh
nasjonaale sijjine åehpiedehtedh .
Dåarjoe
finansieradamme sjædta 100% dehtie
Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoste .
Fra forestillingen Coulrophobia med Pickled Image
dåastoeh Noerhtenöörjen kultuvrelatjkoen
tjïrrh
Noerhtenöörjen tjaelijesiebrie
Noerhtenöörjen tjaelijesiebrie (Nnt) barkeminie juktie
eevtjedh lïhtsegi faageles ïedtjh, ïedtjem
lidteratuvrese sïejhmelaakan jïh
ektietïjjelidteratuvrese joekoen Noerhte-Nöörjeste .
Nöörjen Tjiehpiesvytnjesjæjjah
Noerhte-Nöörje
Nöörjen Tjeahpoevytnesjæjjah Noerhte-Nöörje
(NTNN) lea akte siebrie profesjonelle
tjeahpoevytnesjæjjide dejnie åssjelinie lïhtsegi
faageles, ideelle jïh ekonomeles ïedtjh gorredidh jïh
tjeahpoevytnesjimmiesuerkiem eevtjedh jïh
evtiedidh noerhtene .
Noerhte-Nöörjen
Guvvietjiehpiedæjja
Noerhte-Nöörjen Guvvietjiehpiedæjja NNGT) akte
faagesiebrie profesjonelle guvvietjiehpiedæjjide
Noerhte-Nöörjesne jïh åssjelinie åtna lïhtsegi
faageles, ekonomeles, sosijaale jïh ideelle ïedtjh
gorredidh .
Forume noerhtenöörjen
Daanhtoetjiehpiedæjjide
Forume noerhtenöörjen Daanhtsoetjiehpiedæjjide
(FnnD) lea akte lïhtsege- jïh viermiesiebrie
profesjonelle daanhtsoetjiehpiedæjjide Noerhte-
Nöörjesne mij daanhtsoetjeahpoem dåarjohte
jïh evtede regijovnesne .
Latjkoe lea nænnoestamme fïerhtede fylhkendigkeste ruffien 2017
Bodø Industri Grafisk avd.
Norgga Sámiid Riikkasearvi (NSR)
Norske Samers Riksforbund
Vuona Sámij Rijkasiebrre (NSR)
Válggaprográmma
sámediggeguhttalij 2005-2009
Álggo
Sámediggeválgga 2005 le lahkanime!
Dát tjála NSRa åvdep ja boahtteájge bargo birra
Sámedikken vaddá NSRa politihkalasj sidodis vijduk gåvåv.
Doajvvop dát gåvvå gievras,
rájajdis ja moattelágásj sámesebrudagás le aj duv politihkalasj sidot.
Dáv la dunji máhttelis
2005 Sámediggeválga baktu vásstedit.
NSRa le sámijs sámijda, ja gå NSRav jienasta de le vaddemin jienav vaj sáme ájn galggi
nanostuhttet rievtesvuodajt ietjasa vássámájge, dáv ájgev ja boahtte ájgev háldadit.
JIENASTA NSRav!
www.nsr.no
Ålgusvaddem åvdåsvásstediddje: Rijkastivrra (Guovdásj Válggastivrra)
Adressa: NSR, Postboks 173, 9521 Guovdageaidnu
RIEVTESVUODA: FINNMÁRKOLÁHKA / MINERALLÁHKA / BIEGGAMILLO / SUODJALUS /
BIRÁS JA KULTURSUODJALIBME / ULLJO JA GÁSSA / BIOLOGALASJ MOATTEVUOHTA...................................9
II.
III.
IV.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
VUODOVUOJNNO JA VISJÅVNÅ
Vuona Sámij Rijkasiebre birra (NSR)
Vuona Sámij Rijkasiebrre (NSR) le sáme oajvveorganisásjåvnnå mij dåjmalattjat åvdet
kultuvrra-, sebrudak- ja tjuovggidusbargov bájkálasj siebrij baktu ja duodden sæbbrá
Sámedikkeválgajda.
tjoahkki
sámijt
gájk
bájkijs
gájkka
æládusájs
berustiddjejuohkusijs.
Sámedikke baktu bargatjit gájkka sámijda ávkken.
Dallutjis 1968-jagij
rájes gå NSRa vuododuváj le siebrre læhkám sadje gájkka sámijda ietjas mielav åvddånbuktet
vuonarijkaalasj- ja rijkajgasskasasj sebrudagán.
NSRa le læhkám tjielgga sáme jiedna
sámesebrudakiellemav ja kultuvrav huksamin ja åvdedime lagábuj 40 jage, ja NSRa ájggu
joarkket iesjrádálasj sáme jiednan aj boahtte ájgen.
Sámedigge le sámij álmmuga válljidum orgádna Vuonan, ja dikken viertti liehket iesjrádálasj
sadje vuonarijkalasj stivrrim orgánaj gáktuj.
Sámedigge galggá ájrastit sámijt Vuonan
nasjonálalasj ja rijkajgasskasasj dásen, ja vájkodit gajkka ássjijt ma sámijda guosski..
Sámedikke baktu ájgu NSRa ållidit sáme iesjrádálasjvuodav ietjasa ássjijn ma gulluji sámijda-
akta prinsihppa majt AN ja rijkajgasskasasj konvensjåvnå duodasti.
Sámedigge galggá
gåhtsedit vaj vælggugisvuodajt ma stáhtan li Vuodolága 110a paragráffan doajmmaj båhti.
Sámedigge viertti oadtjot almma stivrrijumev sebrudak åvdedimen sáme bájkijn.
Jådedibme Sámedikken
NSRan la læhkám jådedibme Sámedikke ásadime rajes.
NSRan li dá læhkám Sámedikken
presidænntan:
• Ole Henrik Magga, Guovdageaidnu (1989-1997)
• Sven-Roald Nystø, Divtasvuodna (1997-2005)
Sámediggeválggaj jagen 2005 le NSRa Rijkatjåhkanibme válljim Aili Keskitalov,
Guovdagæjnos presidænntaájrrasassán.
Jus válljiduvvá de sjaddá Sámedikke vuostasj
presidænnta gut la nissun.
Ådåájggásasj Sábme
Sámesebrudagá åvdedime bargon ælla muhtem sámejuohkusijn læhkám máhttelisvuoda
ietjasa ássjeijt bajedit, ja ij la ga læhkám nuoges sáme iasjmierredibme prosessajn ma sámijda
guosski.
Udnásj sámesebrudagán le dárbbo politihkalasj ja kultuvralasj ådåstibmáj.
Ienep ja
ienep sábme oadtju nannusap iesjdåbdov ietjas sámevuodas, dát buktá båndudagáv ja
geldulasj dilev sáme sebrudakdágástallamijn boahtte ájgen, ja nav guhkás gå lulu máhttep
gálggap mij láhtjet dilev dájda åvddånbuvtátjit ietjasa sidodav ådåájggásasj sáme sebrudagán.
Álmmukrievtesvuodaj baktu le sámijn rievtesvuohta iesjmierredibmáj.
Dán baktu tjuovvu
rievtesvuohtaa ja aj vælggogisvuohtaa háldadit sámesebrudagá åvddånimev.
Dási ájggu NSRa
sæbrrat, ja mij ájggop barggat dan åvddåj vaj gájkka suorgijda sáme sebrudagán le máhttelis
dåjmalattja liehket tjadádimen ja hábmimin sáme iesjmierredimrievtesvuodajt.
Dát iesjmierredibme galggá aj guosskat dasi gåktu ietjama luondoboanndugagáv ja luondo
luohkkojt buoremus ávkken sáme sebrudahkaj háldadit.
Ij goassak galga sáme álmmuk
biesstet iellema vuodov ja histåvrålasj árbev.
NSRa mielas le buorren:
� ávttjit nav ållusav álmmugis gå máhttelis oassálastátjit sáme sebrudak- ja kulturiellemij
� oadtjot ájrastimev juohkka sáme guoskavasj rádijda, juohkusijda ja stivrajda,
suohkanijn, regionála ja násjonála dásen
� åttjudit sierra iemeálmmuk guovlov, avatadássásasj rievtesvuodaj gájkka viesádijda
� dåjmalasj dásseárvov sámij ja ietjá Vuona viesádij gaskan juohkkat sebrudaksuorgij
� sámijda rievtesvuodav åhpatjit ja adnet ietjasa iednegielav
� Åvdedit sáme dájdav ja kultuvrav, nav vaj sáme symbolværált gájkka sámijt gåbttjå
Sámeednama tjavelk
Sáme bájkalasj årromsaje le gånnå sáme árvo ja iellem viessu.
Sáme årro vijddát, smáv sajijn
- merragátten ja sisednamin - ma árbbedábálattjat le tjavelgin sáme sebrudak- ja kultuvra-, ja
æládusiellemij.
Ådåájggásasj værált buktá ådå gájbbádusájt bájkijda gånnå sáme årru.
NSRan le ájgomussan åvddånbuktet ja láhtjet dárbojt ådåájggásasj iellemij doaresbiel
årrombájkijn - nav vaj nannip årromav sáme bájkijn.
Skåvllå sámij årrombájken le ájnegis
árvvoguodde, ja guottojda ja máhtodagájda ma lulun le dåjmalasj álggon ulmutjijda sáme
sebrudahkaj sebratjit.
� sámijda galggá rievtesvuohta årrot ja åvdedit sijá dábegis dilev udnásj ja boahtte ájge
vuorddemusáj
� åttjudit buorep teknologalasj ja guládallam máhttelisvuodaj værmádagáv boajdobiel
årrombájkijda
� lasedit åvdedimev moattelágásj kulturiellemij, duola dagu bájkálasj festiválaj ja ietjá
dåjmaj baktu sáme årrombájkijn
� åhpadit sáme dábegis árbbedábijt, gielav ja árvojt åbbålasj oahpposystema baktu
Ådå værált
Ienep ja ienep sábme årru jali badján stádajn ja tjoahkkebájkijn.
Sæmmi ájnas gå nannit
gievras bájkálasjsebrudagájt, le aj vaddet sámijda stádajn sáme illemvuodov, kultuvralattjat,
sosiálalattjat ja duosi mij virgijda gullu.
Sierraláhkáj le ájnas åvdedit máhttelisvuodajt sáme
mánáj hárráj, nav vaj nuora ja vuorrasappo stádajn oadtju viessot ja årrot dilen mij dættot
sáme duogátjav.
� rievtesvuoda sámijda stádajn ja tjoahkkebájkijn dåjmatjit ja åvdedittjat ietjasa kultuvrav
� nanos álkkádus- ja åhpadusfálaldagá mánájda, nuorajda ja vuorrasappojda stádajn
� nannusap tjalmmustibme stádasámij hárráj
� vaj stádaj viesádijn le vájkodim rivtesvuoda ietjasa stáda sáme fálaldagájt
� vaddet Tråmså stádaj sajev liehket iemeálmmuga rijkajgasskasasj stádan
� ásadit fysihkalasj æjvvalimsajijt sámijda stádan
Nanos ruohtsa
Ájnas oasse sáme kultuvras ja iellema vuodos le birás ja kulturmujtto háldadibme.
Luondo
hárráj guoddelis biráspolitihka ja dåjmalasj kultursuodjalime baktu sjaddá sáme luonndo- ja
kulturvuodo aj boahtte buolvajda nanniduvvam.
NSRaj le akta ja sæmmi ássjen háldadit
åvdep ájgev, dálasjájgev ja boahtte ájgev.
� guhkep ájggáj ávkke birrusa hárráj, le buorep gå dalánagá ruhtavuojtto
� Nanostahttet værálda birrusav Johannesburg-sjiehtadusá milta
� Ráddjit ulljo ja gássa gålådimev Barentzábes
� Bájkálasj ja guovloj háldadibme luondoluohkkojt gátten ja merajn
� Duokumenterit kulturmujtojt ja dajt várjjalit, háldadit ja åvddånbuktet
Aktangulluvasj álmmuk
Árbbedábálattjat li sáme viessum stáhtarájáj berustahtek ja ulmusj buolvaj rájádis dilen.
Dát la
árbbe majt NSRa vuojnos le ájnas ja majt mij åvddålij guovlluj váldep fáron.
Aktisasjvuohta
buolvaj gaskan ja rájáj rastá le árvvon dábijt várjjalit ja gåtsedit sáme moattelágásjvuoda
Dát guosská aktisasjbargguj orgánisásjåvnåj Sámeráden, ja parlámentarihkkárij
NSRa mielas viertti dille látjeduvvat buorebut vaj aktisasjbarggo rájáj rastá
nanniduvvá ássjijn ma guosski sáme gielajda, kultuvrraj ja sebrudahkaj, ja vaddet buorep
vuodov
organiserimij
rájáj
rastá.
viertti
liehket
ájnasamos
oarre
sámekonvensjåvnåjn.
� sámekonvensjåvnnå mij nanni sámij rievtesvuodajt sierra álmmugin ja vadddá
máhttelisvuodajt rájáj rastá bargguj ássjijn majn li aktisasj berustibme
� rájáj- ja ulmusjbuolvaj gaska berustahtek barggo åhpadim- ja sujttosuorgen
� viesso kulturiellem aktisasj sajijn gájkka ulmusjbuolvaj hárráj
� åvddånahttet Sáme parlámentaralasj rádev, ja guhkep ájggáj barggat avta aktisasj
Sámedikkev ásadit
� dåjmalattjat ájrastit Sámerádev ja rijkajgasskasasj bargov
� buoredit kollektijvalasj mannamruvtojt rijkkarájáj rastá sámebájkijn
Friddjavuohta, avtaárvulasjvuohta, aktavuohta
Solidáritehtta le guovdátjin NSRa politihkan.
Sosiálalasj oamedåbddo, politihkalasj doarjja ja
dåjmalasj barggo ulmutjij hárráj gejn ælla politihkalasj fábmo, le akta NSRa árvojs.
bargaduvvat rabás ja vækságis sáme sebrudagá guovlluj, duola dagu homofijlagijt dåhkkidit.
NSRa ájggu aj åvddålij guovlluj vuosteldit sosiálalasj, sjiervve, etnihkalasj ja politihkalasj
niejddemav, sige guottoj bajedime bargo ja konkrehtalasj vájkodusáj baktu.
Jus dav galggá
jåvsådit, de le dárbbo ienep máhtudagájs ja ienep vájkodimnævojs.
Nissunijn ja ålmmåjn
galggá liehket jæbddásasj máhttelisvuoda iellemij, åhpadussaj ja virggeválljimij, ja siján
galggá liehket jæbddásasj vájkodim máhttelisvuoda sebrudakåvdedibmáj.
� vækságis sebrudahka gånnå le sadje gájkajda ja gånnå juohkka akta le avtaárvugisá
� nissunijs ja ålmmåjs galggá liehket sæmmi ållo mierredim ja rádevadde orgánajn
� álkkádus- ja sujttofálaldagájn galggi liehket sáme árvok vuodo
� solidáritehtta ja aktisasjbarggo ietjá iemeálmmugij ja unneplåhkojuohkusij gudi le
niejdedime vuolen ietjasa rievtesvuodaj ja sierravuoda hárráj
Máná ja nuora
Dábegisát li máná ja nuora sáme sebrudagájn guovdátjin fámiljaj ja bájkálasj berustusájn.
NSRa ájggu dájt vuodoárvoj joarkket, ja sihtá sámesebrudagáv gånnå le látjedum sadje buorre
bajedimdilijda, gånnå sáme árvo, giella, máhtudahka ja kultuvralasj åvdånbuktema li
Nav de sáme giella ja kultuvrra guotteduvvá agev ådå buolvajda, jasskavuoda
dilen.
Fálaldagá mánájda, nuorajda ja sijá æjgádijda jali åvdåsvásstediddjijda viertti
hiebaduvvat dálásj fámilljaj dárboj milta, ja dajnas gå sáme årru åbbå rijkan.
� gájkka sáme mánájn galggá liehket sáme saje, berustahtek gånnå rijkan årru.
� Sáme nuorajda galggá liehket mierredimrievtesvuoda ássjijn ma sidjij gulluji
NSRa POLITIHKALASJ BÅHTUSA 2001-2005 JAGIJ
Rievtesvuoda: Finnmárkoláhka / Mineralláhka / Bieggamillo / Suodjalus /
Luonndosuodjalim plána
Rievtesvuodagatjálvisá li læhkám guovdátjin dán guhttalin.
Sámedigge le barggam nav vaj
gåbttjå
álmmukrievtesvuodajt.
Sámedikken
le
læhkám
moadda
diehtojuohkemtjåhkanime Finnmárkolága hárráj ja oadtjum la ássjegis guládallamijt
rievtesvuoda ságastallamij.
Gájbbádusá guládallamtjåhkanimijda le buktám båhtusijt.
Justiskomitéa ja Sámedigge libá tjåhkanam ságastallamijda Finnmárkolága gáktuj.
le buktám ássjijt FNa iemeálmmuga sierrarápportørraj, ja ILO ekspertajuohkusij Vuonarijka
iemeálmmukpolithka gånnå le guovdásj gatjálvisájn vige.
Sierraláhkáj le sámij rievtesvuohta
iesjmierredibmáj tsuojgoduvvam.
NSRa le:
� gájbbedam mineralláhkaoajvvadus ma¹eduvvá desik Finnmárkoláhka le tjielggam ja
duodastuvvam ja vaj minerálaj gålådibme ganuguvvá desik rievtesvuodaj gatjálvis la
tjielggam
� gájbbedam tjoahkke ja åbbålasj vájkodimguoradallamijt juohkka bieggamillopárkajs
sáme årrombájkijn
� vuosstálasstám plánav ekspropierit Mauken/Blåtind duobddágav
� barggam dåjmalattjat nav vaj Suodjalus ja ællosujtto ásadi sjiehtadusáv Hálkkaváre
vuohtjemsaljo adnema hárráj, ja vuosteldam vuohtjemsaljo stuoredimev
� gájbbádusájt buktám luonndosuodjalimplána galggi ganugáhteduvvat desik rievtesvuoda
gatjálvisá li tjielggam
� álgadam prosjevtav mij guoradallá sáme berustimijt jåhkåássjij hárráj
Giella / Oahppo ja åhpadus
� barggam dåjmalattjat åvdedittjat sáme gielav ja vaj sáme mánájn galggá liehket avtagis
rievtesvuoda oahppamij sámegiellaj
� barggam "Máhtudakaledimplánajn spesialpedagogihkan 2004-2005", gånnå le låhkåm-
ja tjállemgassjelisvuoda guovdátjin, ja guovtegielakvuohta julev- ja oarjjelsáme dáfojn
ja Oarjje-Tråmsån ja nuorttalij Nordlándan
� barggam sáme oahppamplakáhta bargujn sáme skåvlåj ja sáme oahppobájkijn
� barggam åhpadusstipendajt åttjudit allaskåvllå- ja universitehta dássáj
� barggam sáme giellaguovdátjij ásadimij
� álgadam bargov ásadit aktisasjbarggoværmádagáv giellaguovdátjij ja Sámedikke gaskan
� álggam sáme duollalåhkåmprográmmav elektråvnålasj tækstagiehtadallam bargujn
� vájkodam nav vaj "Sáme dutkamprográmma" joarkeduvvá ja nanniduvvá
� læhkám siegen alep åhpadusáv sáme nuoraj hárráj nannimin
� barggam Sáme báhkobánkav ådåstuhttemin
� álgadam sámegiela háldadusguovlo vijdedimev
Mánájgárde / Máná ja nuora
� tjuovvum dåjmalattjat gájkka sáme mánájgárdijt åbbå rijkan guossidimij.
Sáme giella- ja
kulturbarggo le læhkám guovdátjin
� barggam dåjmalattjat nav vaj sáme mánáj rievtesvuoda nanniduvvi ådå
mánájgárddelágan, ierit ietján vaj ájnegis sáme mánán galggá rievtesvuohta
mánájgárddefálaldagájda ma li hiebaduvvam sijá sáme duogátjij
� oadtjum ienep ruhtadimev sáme mánájgárdijda
Sáme gilpustallam
� læhkám siegen åvddåprosjevtan guoradallamin gilpustallamsajijt sjuohpanasstemijda ja
hierggevuodjemijda Finnmárkon
� Tjadádam aktisasjbargov SVL-N ja SVLa rijkajgasskasasj juohkusav åttjudittjat
åbbålasj gåvåv sáme gilpustallam dåjmajs
� Barggat dåjmalattjat nav vaj sáme gilpustallam spellamruhtajuollodimijt oadtju
Birás ja kultursuodjalibme / Ulljo ja gássa / Biologalasj moattevuohta
� barggam aktidimbargujn sáme dávvervuorkáj hárráj oadtjot stuorábun ja unnedit
fágalasjåsijt nav vaj máhtudahka allán
� tjuovvum dåjmalattjat ásadimássjijt gånnå ráfájduhtedum sáme kulturmujto le
biejstedum jali sjallidum
� vuododam sáme dávvervuorkkáforumav mij la fágalasj orgádna Sámedikke
dávvervuorkká dåjman
� barggam dåjmalattjat oadtjot Lullesámij dávvervuorkáv ja åttjudam stáhtas ruhtadimev
� gájbbedam vájkodimanályjsav petroleumsdåjmaj gáktuj mij gullu birásgáhttimij,
vájkodusájda ællosujttuj ja guollimij ja iemeálmmukdimensjåvnnåj Bárentzguovlon
� ájrastam/le ájrrasin guládallamforumin ulljo ja gássa dåjmaj gáktuj Tråmså ja
Finnmárko fylkasuohkanij gaskan, vaj sáme dimensjåvnnå gåtseduvvá
Guollima
� barggam dan guovlluj vaj merra- ja vuodnaguollima várjjaluvvuji, gånnå lagosvuohta ja
dárbulasj prinsihpa li vuodon
� barggam vaj guollimrievtesvuoda ulmutjijda sáme merragátte- ja vuodnaguovlojn
ruopptot båhti
� barggam vaj nuorajguollimårnik joarkká ja álgadit álggemguollimåsijt merra- ja
vuodnaguollimijda
� buktám merragáttenissunij dilev guovdátjij, mij galggá vieleduvvat åhtsåmij gáktuj
ássjijn ma gulluji guollimdåjmajda
� oadtjum tjadá Regulerimrádáj guollimoasse årnigav mij guosská miedemáhkká
guollimij gålmå nuorttasamos fylkajn
� barggam oadtjot guollebiebbmamkonsesjåvnå juogeduvvi váni mávsek
� barggam sierra diedádusájn guollima birra, gånnå strategija, ulmmejåksåma ja vieledusá
åvddånbåhti
Ællosujtto
� vuosteldam dav vaj boahttsulågo hiebadibme bággimijn tjadáduvvá ja dangas tjielggim
vaj stivrrimorgána vierttiji álu guládallat ja aktisattjat barggat ássjijn æládusájn
� barggam guovdásj oajválattjaj gáktuj vaj dábegis ællosujtto dåhkkiduvvá,
njuovvamássje lij sierra guovdátjin.
Oadtjum loabev ájn dábegisláhkáj boahttsujt nisskit
nisskimnijbijn gå miehtsen njuovvi
� oadtjum Sámediggáj dåjmalasj sajev ællosujttosjiehtadallamij, nav vaj gájbbádusá
biejaduvvi åvddåla sjiehtadallamij
� barggam nav vaj Ednambarggo- ja biebbmodepartemænnta le jåhtuj biedjam
vuobbdemdåjmav lasedittjat boahttsubierggo jådedimev
Ednambarggo / Urudisháldadibme
� barggam nav vaj Sámedikke sadje ednambarggosjiehtadallamijn le nannidum, ja
buktám vuojnojt njuolgga Enambarggo- ja biebbmodepartemænntaj
� oassálasstám/oassálasstá guovloj åvddånahttemprográmmajn Tråmså ja Finnmárko
fylkajn, mij buktá formálalasj aktijvuodav fylkaålmmåj ednambarggoåssudagáj
� álgadam oadtjot stuoráp prosjevtav Finnmárkon nannim diehti barggosajijt
ednambarggoæládusán
� dåjmalattjat barggam ŠTO-sjiehtadusájn vaj sáme ednambarggo nanniduvvá
� læhkám siegen ruhta juollodimijn Smávva-mierij biebbmoproduksjåvnå prosjæktaj
� dåjmalattjat barggam stáhta urudisháldadimpolitihka gáktuj ja tsuojgodam stáhta
vælggogisvuodajt sáme æládusáj gáktuj
Miehttseæládusá / Duodje
� oadtjum dåjmatjit åvddånahttemprográmmav duodjáj, gånnå le ulmme nannit duojev
fáhkan, kultuvrran ja æládussan
� álggám bargguj mij galggá guoradallat æládussjiehtadusáv duodjárijda
� barggam nav vaj álggemdoarjja- gitta gålmåjáhkáj- nissunijda gudi álggi miehttse- jali
duodjeæládusáj
� tjadádam miehttseæládusfáhkaseminárav
� åttjudam nav vaj nissuna oadtju ienep oasstemdoarjjagav dábálasj æládusdåjmajn
� álgadam, ja vuollájtjállám aktisasjbarggosjiehtadusáv sáme dájddárorgánisásjåvnåj nav
vaj suoddjit moattelágásjvuodav sáme kulturiellemin ja dahkat økonomalasj
åvddådiedojt dájddárijda
� tjuovvum bargojt dájddárorgánisásjåvnåjn sijáj jahketjåhkanimijn
� álgadam bargov dájddapolitihkalasj diedádusájn
� barggam dan åvddåj vaj Sáme Árkijvva sjaddá oassen ådå diedalasjvieson
Guovdagæjnon
� ásadam girjálasjvuoda stipendav sáme nuorajda
� barggam vaj ruhtajuolludime lassáni juohkka kulturåsijn
� oadtjum doajmmaj doarjjaårnigijt sáme musihkkafestiválajda
Varresvuohta- ja sosiálalasj vieledusá / Mánnásuoddjim
� barggam nav vaj prosjæktaårniga varresvuohta- ja sosiálalasjprosjevtajda Sámedikken
sjaddi stuovvása
� barggam ásadit aktisasjbarggoorgánav Sámedikke ja guovloj varresvuodaásadusájn
� barggam dåjmalattjat nannit psykriáhtalasj buoredimfálaldagájt sáme mánájda
� barggam vaj Seidajok buoredimásadus bissu
� barggam nav vaj psykalasj varresvuohtasuoddjim ja gárranimsuoddjim sámijda buorrán
Barggam avtaárvulasjvuodav sámijda gudi li skihppijviesojn
� barggam nav vaj rehabiliterim-/habiliterimdievnastussa sámijda nanniduvvá
� gåhttjum stáhtav doarjjot bargov aktijdit ja avtasadjáj ásadit máhtudakguovdátjijt
Gasska-Finnmárkon
� barggam nav vaj vuostasjvarresvuohtadievnastus sáme suohkanijn nanniduvvá
� doarjjum ásadit mánnásuoddjima guovllokåntåvråv Áltáj
� nannim sáme mánáj rievtesvuodajt adnet ietjasa kultuvrav, gielav ja åskov gå guládalli
mánnásuoddjimijn.
Dát la dálla Vuonarijka lágan, ja mánnásuoddjimdievnastus sáme
bájkijn viertti berustit sáme giella- ja kultuvrramáhtudagáv ietjas dievnastusán
� ásadam stuoves aktisasjbarggotjåhkanimijt varresvuohtaministerijn ja mánná- ja
fámilljaministerijn sáme ássjijn
Avtadássásasjvuohta / Nissunkámpánja / Válga
� tjadádam måvttåvattemseminárav "Nissunfábmo Sámedikken"
� ásadam doarjjaårnigijt politihkalasj belludagájda gudi aktisasjbarggi oadtjot nissunijt
válggalistajda åvdemussaj
� barggam diededimbrosjyra ålgusvaddemijn sámediggeválga jienastimlågo sisitjállema
� oajvvadam duoddemándáhtajt dan sjærvváj mij boahtá Sámediggáj unneplåhkuj
� vieledam dåjmajt ma åvdedi avtadássásasjvuodav ællosujton, ednambargon, guollimijn
ja tjoahkkeæládusájn
� ásadam dutkamprosjevtav Sámedikke birra avtadássásasj sadjen
Guovllo ja nuorttarijkalasj aktisasjbarggo
� álgadam, ja vuollájtjállám aktisasjbarggosjiehtadusáv Tråmså- ja Finnmárko
fylkasuohkanij gånnå le ulmmen nannit sáme dåjmajt fylkajn
� vuollájtjállám aktisasjbarggosjiehtadusáv Oarjje-Trøndelága, Nuortta-Trøndelága,
Nordlánda ja Hedmárko fylkasuohkanij oarjjelsáme guosskavasj ássjijn
� barggam dåjmalattjat guovllo åvdedimprográmmajn (RUP) Tråmså- ja Finnmárko fylkaj
gáktuj, mij sisadná æládusåvddånahttemav sámeguovlojn
� ájrastam Guovllodimjuohkusin guovlojt nannim diehti.
Guovdátjin le læhkám
gålmåbiel-sjiehtadusá Ráddidusá, Sámedikke ja guovloj oajválattjaj gaskan nannit sáme
kultuvrav, gielav ja æládusájt
� barggam dåjmalattjat nav vaj doajmmaguovllo Nuortta-Tråmså ja Finnmárko gáktuj
galggá bissot.
Ulmmen le ásadit iemeálmmukguovlov
Rijkajgasskasj bargoj ájrastibme
� ájrastam AN bargov iemeálmmuktjálajn Vuonarijka ájrastime baktu barggojuohkusa 10.
sesjåvnån Genévan, Sveitsan.
Ulmmen le biedjat rijkajgasskasasj mierijt iemeálmmuga
rievtesvuodajda
� álgadam iemeálmmukkåntåvråv Murmánskan
� ájrastam/ájrastimen Ráddidusá Europealasj Forumav, gåtsedittjat
iemeálmmukdimensjåvnåv
� rápportav tjállám ILOaj konvensjåvnåv nr 169 gåtsedim hárráj
VÁLGGAPROGRÁMMA 2005-2007
I. SÁMEDIGGE
Sámedigge galggá rádevadden, dahkat mærrádusájt ja tsuojggodit sámij åvdås Vuonan ja
sæmmibåttå aj dievnastusáj barggat ja badjelválldám dåjmajt ja ruhtadimijt sámij gáktuj gudi
årru åbbå rijkan.
Sámedigge galggá aj siegen liehket ietjá oajválattjaj bájkijn gånnå sáme årru.
Danen viertti Sámedikken liehket nanos guovdásj dåjmajt ja sæmmibuohta liehket sajenis
bájkijn gånnå sáme ajtu viessu ja årru.
NSRa mielas le desentraliseridum vuogádus
Sámediggáj buorren, gå Sámedigge le lahkusin bájkalasjsebrudagájn ja aj ådåájggásasj
guládallamnævoj baktu le jåvsådimmieren ja nav ulmutja dárbojt guovteláhkáj dævddá.
NSRa mielas galggá Sámedigge liehket guládallamråvven ja rijdoj tjoavdde ietjama
sebrudagán ja aj ietjá álmmugij gáktuj.
Sámediggáj viertti boahtet ienep fábmo ja luojvop
sadje Ráddidusá ja depártementaj gáktuj.
Aktisasjbarggo galggá formálalasj guládallamij ja
sjiehtadallamij baktu liehket.
Sámedigge galggá nannit ietjas bargov nuorttarijkaj, guovllo ja rijkajgasskasasj orgánaj baktu-
dagu AN.
Sámedikken galggá adjáj liehket njuolgga guovtevælggogis aktisasjbarggo ietjá
iemeálmmugij ja sijá åvdåsvásstediddjij.
Sámedikke ja Sáme párlámentaralasj ráde baktu
galggap mij sierra gåjt de åvdedit solidáritehtalasj aktisasjbargov ietjá iemeálmmugij væráldin
gej iellem le niejddema vuolen.
NSRa ájggu barggat nav vaj:
� Sámedigge oadtju ruhtajuollodimijt ma máhttelisvuodajt bukti tjoavdátjit dahkamusájt
Vuodolága ja Sámelága gáktuj ja daj dárboj milta ma agev sámesebrudagán le
� Sámedigge oadtju formálalasj sjiehtadallamrievtesvuodav guovdásj stáhta oajválattjaj
� ILO-konvensjåvnnå nr 169 Vuona lágajda hiebaduvvá
� Sámegiellalága guovllo vijdeduvvá
� Sáme åvddånahttemfoanndaj ruhtadim juollodime lassáni
� Sáme párlámentáralasj rádáj ruhta juollodime lassáni ma máhttelisvuodajt bukti nannitjit
aktisasjbargov gájkka sámij álmmugij hárráj ja aj ásadittjat sierra háldadusáv
RIEVTESVUODA
Vuonarijka Alemusriektá le Svartskog (Cáhppismeahci) Gáivuonan/Kåfjordan duodastam
sámijn le rievtesvuohta ietjama duobddágijda.
Dát le histåvrålasj dáhpádus dan vuojnnuj majt
NSRa le tjuovvum gitta 1948 jage rájes.
NSRa ájggu ájn joarkket oajbbomijn sáme
rievtesvuodajt ednamijda ja tjátjijda.
Vuonarijkka le stáhtta mij le vuododum guovte álmmuga
ednamij - sámij ja láttij - ja dát ajtu galggá åvddånboahtet lágajn ja háldadusájn.
� åvddånbuktet sáme æjggorievtesvuodajt ILO-konvensåvnå mærrádusáj gáktuj
� Sámeriektájuogos guoradallá ja buktá oajvvadusájt nannit sáme rievtesvuodajt
Finnmárko ålggolin
� sámerievtesvuoda merraluohkkojda, dán gaskan guollimijda, dåhkkiduvvi
� revtesvuoda vuodoæládusájda nanniduvvá, gånnå le sáme rievtesvuoda vuodon
� sámij rievtesvuohtadádjadusá ja dábe vuonarijka lágajn ja háldadusájn gåtseduvvi
Giellaoahppam
Sámij rievtesvuohta åhpatjit ja åvdedittjat le ájnas prinsihppan NSRaj.
Edna sábme le
badjánam sámegiela dagá, ja iehtjáda li badjánam sámegiela låhkåm- ja tjállemhárjjánime
dagá.
NSRa ájggu ienebujda láhtjet máhttelisvuodajt sámegielav anátjit, njálmálattjat ja
tjálalattjat.
� sáme giellaguovdátja oadtju máhttelisvuodajt álgget ienep gielladåjmajt bájkijn gånnå
giella le gáhtomin
� sámegielaga gudi ælla oadtjum låhkåm- ja tjállemoahppamav dáv oadtju
� ulmutja gudi e máhte sámegielav ja gudi sihti dáv oahppat oadtju virggeloahpeårnigav
� oahppe galggi oadtjot giellaoahppamav nuortta-, julev- ja oarjjelsámegiellaj, dan gáktuj
man giellaj gulluji
Gielalasj infrastruktuvrra
Sámegiela adnem le guládallamnævvo ja tjanástak sáme bájkálasjsebrudagájn.
Sámegielav
åvddånbuktet, ja sámegiela anov lasedit moatten dásen le ájnas.
Duodden le ájnas dahkat
sámegiela anov dåjmalattjan diededim- ja guládallamteknologija (DGTa) baktu, nav vaj
nuorap
buolvva
badján
sámegielajn
dåjmalasj
giellan
juohkka
máhttelisvuodajn
sebrudakiellemin.
� sáme giellaguovdátja åvddåni ja ienebu ásaduvvi
� sámegiella avtadássásattjan biejeduvvá dárogielajn galbajn ja kártajn sámebájkijn
� juohkka almulasj viesojn sámegiella boahtá galbajda sámegiellalága háldadimguovlon
� sámegiella åvddånahttá duollalåhkåmprográmmajn ja ietjá viehkkenævojn DTGan, nav
vaj sámegiella aneduvvá njálmalattjat ja tjálalattjat
� ietjá guládallamvuoge, d.d.
mobiltelefåvnå adnema baktu sámegiella doajmmá
Sámegiella diedalasj giellan
Boahtteájgge gájbbet sámegielak åvddånahttemav akademijan.
NSRa ájggu nannit juohkka
dásev sámegielak åhpadusán ja dutkamijn, ja dahkat stuoráp diedelasj sajev sámegiellaj.
NSR ájggu barggat nav vaj:
� dutke ávttjiduvvi sámegielav adnet dutkamgiellan
� sáme tærmmabargov åvddånittjat ja várjjalittjat vieleduvvá
� sáme giellasuorge ja bágo ma e gåbtjåduvá dálasj tjállemvuogijn normeriduvvi
Arkijva, girjjevuorká ja dávvervuorká
Arkijva, girjjevuorká ja dávvervuorká háldadi aktisasj mujtojt gå bisodi, várjjali ja
åvddånbukti diedojt ja dáhtájt sáme vidjurij birra åvddålijguovlluj guoradallamij ja dutkamij.
Moatten láhkáj máhtti dá vaddet buorre ja duohta tsuojggidusájt buorre sáme iesjdåbdo
åvddånahttemij.
Arkijva, girjjevuorká ja dávvervuorká sjaddi dán baktu ájnas saje sáme
kultuvrraj ja iesjdåbdduj.
� Sáme arkijvva åvddånahteduvvá diedalasj dokumenterimguovdátjin
� sáme guovdátja oadtju máhttelisvuodav bisodittjat ja várjjalittjat priváhta arkijvajt
� sáme girjjevuorkkábarggo nuorttarijkaj dásen aktit
� sáme girjjebussaårnik nanniduvvá ruhtadimij ja vijdeduvvá
� Sámedikke dávvervuorkkápládna tjuovoduvvá ja vaj sáme dávvervuorkájn sjaddá ájnas
sadje kultuvrrasuodjalime bargon
� sáme kulturboanndudagá galggi Sámeednamij ruopptot doalvoduvvat
� sáme dávvervuorká åvddånahteduvvi máhtudakguovdátjin kulturmujttosuodjalibmáj ja
-åvddånbuktemijda
Sáme sebrudahka dárbaj orginálak girjálasjvuodav sámegiellaj juohkka buolvaj hárráj.
gåjt dal le badjánime buolvvaj dárbbo sáme girjálasjvuohtaj, ja dát buktá ådå hásstalusájt mijá
tjállijda.
Sáme girjálasjvuohta viertti ådåstuhteduvvat duostotjit udnásj sáme låhkkij
gájbbádusájt.
Gå le nav smávva låhkkejuohkusa de ålgusvatteduvvi dåssju soames
girjálasjvuohta.
Dajnas le ájn dárbbo lasse doarjjaj oajválattjajs sáme girjálasjvuoda
ålgusvattátjit ja vuobddemjuohkemij.
� sámegirjálasjvuoda ådåstuhttem ávttjiduvvá ja dan åhtsåluvvam lassán
� sáme tjálle oadtju máhttelisvuodav ållesájggáj barggat
� sáme girjálasjvuoda oasstemårnik bisoduvvá ja vijddán
� sáme girjálasjvuohta mij ålgusvatteduvvá almulasj dårjajn bisoduvvá ja sjaddá
jåksåmmærráj gájkajda
� sáme girjálasjvuodav dahkat jåksåmmærráj juohkka girjjevuorkájn
� sáme girjálasjvuoda ålgusvaddem mánájda ja nuorajda lassán
Sáme musihkka ja juojgos
Sáme musihkka ja juojgos le guovdásj sáme kultuvra åvddånbuktema.
Musihkka rahpa rájájt
ja buktá aktisasjvuodav kultuvraj ja ulmusjtjerdaj gasskaj.
Musihkkaj ja juojggusij le ájnas
vaddet sajev ja máhttelisvuodav åvddånahttet ja sámijt ájrastit álmmugin.
� ådåájggásasj ja dábegis sáme musihkkaj ja juojggusijda ájn åvddånibme lájeduvvá
� buorráni doarjjaårdniga sáme musihka ja ådå musihkalasj åvddånbuktema
ålgusvaddemijda
� sáme musihkkárijda vatteduvvá stuoráp máhttelisvuodav sámijt ájrastit násjonálalattjat
ja rijkajgasskasattjat
Filmma ja TVa
Filmma le dájddatjærdda mij jåkså moaddásijda.Gå sáme filma galggi dagáduvvat, de le ájnas
jut sáme li daj duogen.
Filmmadájdda le agev åvddånimen, ja ájnas le vaddet sámijda
máhttelisvuodav åvddånbuktemijda filmaj baktu ja filmmamedia åvddånimev tjuovvot.
TVa
le buorre media mij máhttá aneduvvat ulmij milta sámegielav nanostuhttemij ådåsij ja sáme
filmmavuosedimij baktu.
� ulmutja ávttjiduvvi bargatjit sáme filmaj ja TV dahkamij
� sáme filmajda vatteduvvá buorep máhttelisvuoda jåksåt ja vuoseduvvat sáme festiválajn
� sáme filma ja TV-prográmma digitaliseriduvvi vaj girjjevuorká ja sáme guovdátja dájt
jåksi
� filma, sierra gåjt de mánájda ja nuorajda sámegiellaj njálmálattjat jårggåluvvi
(dubbiduvvi)
Teahter ja lávddedájdda
Sáme lávddedájdda le dájddatjerdajs ma li åvddånam ienemusát dájt maŋemus låge jage.
Friddja teahterjuohkusa ja oarjjelsáme teahter le nannim moattelágásjvuodav sáme
teateriellemin, sæmmibåtte le Beaivváš Sámi Teáhter ienedam vuosádallammanojt ja
moattelágásjvuodav vuosádallamijnis nav vaj ienebu sáme teahterav berustahttjáji.
Dárbbo le
åvddånahttet ja dárkástallat juohkka oasev sáme lávddedájdas, lasse åhpadusá ja buorep
vuosádallamdahkama máhttelisvuodaj baktu.
� åhpadusfálaldagá sáme teahterbarggijda buoreduvvi
� Beaivváš Sámi Teáhter nanniduvvá mannovuosádallamteahterin nasjonálalasj
åvdåsvásstádusájn
� Guovdagæjnnuj teahterviesso ásadimájggomus tjadáduvvá
� Oarjjelsáme teahter nanniduvvá
� friddja teahterjuohkusa oadtju dårjav sámevuosádallamdahkamijda ja
vuosádallammanojda
� friddja revyjuohkusa oadtju máhttelisvuodajt åvddånahttet sáme revybargojt
Tjalmadimdájdda
Sáme dájdda galggá ienebut boahtet vuojnnusij sáme sebrudagáj árggabiejven.
dagáduvvat tjalmadimdájda sáddimværmádagáj ásadime baktu lånudallama hárráj.
le dárbbo vaddet tjalmadimdájddaj vuodov joarkket fágalasj åvddånimev.
dájddaåhpadus le stuorra lávkke duolla bálggáj.
� nasjåvnålasj sáme gallerija ásaduvvá Sámi Vuorká-Dávvirij
� luojggamårniga sáme dájddaj ásaduvvi vuosádusájda sáme guvdátjijn ja álmulasj
viesojda
� Sáme Dájddaráde nanniduvvá stuoves doajmman
� sierra sáme dájddaåhpadus ásaduvvá
Festivála
Sáme festivála li vuogas saje sáme dájddaj ja kultuvrraj, ja li ájnas vájkodimnævo
åvddånahttemin sáme iesjdåbdov ja sáme gatjálvisáj dádjadussaj.
Duodden vaddi festivála
sáme dájddárijda ja artistajda máhttelisvuodav åvddånbuktet ja åvddånahttet ietjasa dájdav.
� festivála ma dálla vuododoarjjagav oadtju Sámedikkes nanniduvvi
� unnep festiválajt ja kulturdáhpádusájt åvddånahttet
� sáme dájddára ávttjiduvvi ma¹en liehket ietjá festiválaj Nuortta-Kálohtan ja
rijkajgasskasasj iemeálmmukfestiválajn
Gilpustallama
Nanos sáme gilpustallama le ájnas iesjdåbddonævvo nuorajda, ja dát nanni aktisasjvuodav
aktisasj árvvovuodoj ja árvvovuojnojda.
Gilpustallamdáhpádusá le ájnnasa sámijda åbbå
Sámes gå máhtti æjvvalit gilpustallamdåjmajn ja gilpustit.
NSRa sihtá liehket hásstaliddjen
vattátjit sáme gilpustallam- ja nuorajorganisásjåvnåjda máhttelisvuodajt barggat aktisasj sáme
gilpustallamij
gilpustallamfágalasj
gatjálvisáj.
sierralágasj
gilpustallamsuorgge, mij adjáj bisot nanos histåvrålasj árbbedábijt iemeálmmugij lunna åbbå
arktalasj guovlojn.
� aktisasj sáme giesse- ja dálvvegilpustallamijt doarjjot, hierggevuodjemijt adjáj
� sáme aktugasj gilpustiddje ja rijkkagáttse ájrastibme rijkajgasskasasj
gilpustallamdáhpádusájn lassáni duola dagu Arctic Winter Gamesan (Arktalasj Dálvve
Gilpustallamijn)
� sáme gilpustallambargguj ásaduvvá stuoves ruhtadoarjja, ja vaj sáme
gilpustallamprosjevtajda spellamrudájs ruhtaduvvi
� sáme nasjåvnålasjásadusá nuorttarijkalasj sabekgilppusijda ja hierggevuodjemijda
ásaduvvi
� sjaddap hásodiddjen gilpustallamviesojt sáme årrombájkijda tsieggit
V. ÅRROM JA INFRASTRUKTUVRRA
NSRaj la ájnas gåtsedit aktugasj sáme iellemvidjurav ja åvddånahttemmáhttelisvuodav, vájku
le årromin stádan jali smávva bájken.
Ájnas le ásadit buorre kultuvrra- ja álkkádusfálaldagájt
sáme álmmugij sæmmi båttå gå buoredit fálaldagájt ietjá årrojda, ja nav vaj sebrudahka viertti
biedjat ienep fámov teknologalasj-, manedam ja guládallam gulluvasj -, ja kultuvralasj
infrastuktuvrraj.
NSRa ájggu Sámedikke baktu liehket hasodiddjen suohkanij, fylkasuohkanij
ja stáhta gáktuj bisodittjat ja nannit årromav sáme bájkijn.
� Sámedikke kulturviessopládna tjadáduvvá dajna gå ådå kultuvvra- ja dojmmavieso
ásaduvvi ja ieme dákkárháj doajmma nanniduvvá
� aktisasjmanedimfálaldagá bussaj ja færjoj lassáni sáme årrombájkijn
� girddemannama álbbu, ja nav vaj girdderuvto ásaduvvi rájáj rastá Nuortta-Kálohtan
� mobijlla guládimfálaldagá ja gåbdåbáddesuohppom sáme årrombájkijn buorrán
� ásaduvátji ienep almulasj barggosaje sáme bájkijda
� suohkanij máhtudahka merradajvvaplánimijn ja assjegiehtadallamijn nanniduvvá
ÆLÁDUSÁ
NSRa tjuottjot moattelágásj æládusdåjmaj åvddånimev ja barggosadje lasedimev sáme ævtoj
milta sáme årrombájkijn.
Sámeednama gålådis- ja gållå luonndoluohkko li sámekultuvra
materiálalasj vuodo.
Gållå luonndoluohkko vierttiji gålåduvvat dan láhkáj vaj e vuodov válde
boahtte buolvaj iellemis ja gållådibme viertti sáme sebrudahkaj ávkken boahtet.
NSRa ájggu joarkket bargojnis åvddånahttet luonnduj gulluvasj æládusájt ma nanniji sáme
kultuvrav ja bisodi årromav smávsajijn, valla sæmmi båttå de ij luonndo galga gierddat.
NSRa
sihtá nannit ja åvddånahttet vuodoæládusájt; ednambargov, ællosujtov, guollimav,
miehttseæládusáv ja duojev, ja dájt adjáj tjoahkkeæládussan.
Miehttseduobddága galggi
vuodoæládusájda bisoduvvat sáme árbbedábij gáktuj.
NSRa doarjju ulmev jåksåt økologalasj,
kultuvralasj ja økonomalasj stajguk ællosujtov ja vaj ællosujto ålgoldisævto ja
iesjmierredibme nanniduvvá.
Árvvodagádus merragátten galggá nanniduvvat aktisasjluohkoj tjavgáp stivrrima baktu,
bájkálasj háldadibme ja doarjja produktaåvddånahttemij ja jådedimjåksåm bargguj.
ájggu barggat vuodoæládusá rievtesvuodajt nannit, ja vaj sáme rievtesvuohtadádjadusá ja
dábe bissu ja tjáleduvvi lágajda ja háldadusájn båhti adnuj.
NSRa ájggu barggat nav vaj
duodjevuobddem ietjama sebrudagán lassán.
Ådå æládusáj åvddånahttem galggá mahtudagá, kultuvra ja guládallam-infrastruktuvra vuodo
Almulasj ålgoldisævto ja konkrehta dåjma galggi aktan æládusáj arvvadahttemijn
nannit iellemvuodov sáme bájkijn barggosajij ja árvvodagádusáj lassánime baktu dábálasj ja
ådå æládusájn.
NSRa doarjju ruopptot biedjamav barggovaddegålo årnigav viddnudagáj
hárráj vuorjjás årrombájkijn Sámen.
� sáme dábe ja rievtesvuoda galggi dokumenteriduvvam ja dåhkkiduvvat lágajn ja
háldadimen ja bisoduvvat boahtteájggáj merra- ja vuodnaguollimijn, luossaguollimijn ja
sisednamguollimijn, ja dáj tjoahkkeæládussan adjáj
� sáme guollimdajvva ásaduvvá gånnå luohkkoj háldadibme ja guollimåsij juohkem
dáhpáduvvá guovlo ja bájkálasj dásen láhka- ja dárbbagaprinsihpa gáktuj
� nuorra ådåálggijt åttjudit æládussaj oahppoårnigij baktu ja nuorajda sierra álggem
guollimåsij baktu
� guollimåsij juohkem nuppástuvvá áhpeguollimis merragátte guollimijda
� guollesuvddemvælggogisvuohta industriaj gátten tjuovoduvvá ja tjavggiduvvá
� gå guollebiebbmamrustiga ásaduvvi, de galggá dæddo biejaduvvat bájkálasj
åmastibmáj, birásgáhttemij ja vuodnaguollárij dábálasj rievtesvuodajda
� árvvodagádus æládusán viertti lassánit ja vaj kultuvralasj ja sebrudak biele æládusán
bisoduvvi ja åvddånahteduvvi
� ednambarggo smáv sajijn bisoduvvá ja nanniduvvá, aktugis ja adjáj tjoahkkáj ietjá
æládusájn
� Sámedikke mierredum ednambarggopládna sáme bájkijn gåtseduvvá
� Stáhtta ásat ednambarggopolitihkalasj dajvav sáme årrombájkij hárráj
� árvvodagádus æládusán viertti lassánit, ja dábálasj, kultuvralasj ja ietjá
sebrudakgulluvasj biele ællosujtos bisoduvvi ja åvddånahteduvvi dåjmalattjat
� buorre buolvaj gasskasasj álggeårnigij baktu æládussa bisoduvvá
� ådå ællosujttoláhka mierreduvvá gånnå le sáme rievtesvuohtadádjadus vuodon
� mærrádusá ællosujttolágan ja pládna- ja ásadimlágan hiebaduvvi nannim diehti
ællosujto vájkodimev gájkka sebrudakplánimijn
� duobddáksuodjalibme æládusá hárráj nanniduvvá
� diedojt ja dádjadusáv æládusá birra ulmutjij lunna lassán
� Sámedikke sadje bisodit æládusá boahtte ájgev nanniduvvá æláduspolitihkalasj ja
háldadus gatjálvisájn
Urudisháldadibme
Udnásj urudisháldadibme le lassánimev buktám urudisásj sáme bájkijda.
Stuorra oasev dát
økonomalasj noades le æládus iesj hæhttum guoddet urudisáj gajkkomij ja ietjájduhttemgåloj
� dárbulasj dåjma ma unnedi urudisáj gajkkomav álgeduvvi
� urudisáj låhko hiebaduvvá ja vaj ásaduvvá máksemårniga ma duodaj ålgusgålojt gåbttji
ja mij hiebaduvvá iesj gudin æládussaj
NSRa ájgu barggat nav vaj:
� duodjevuobddemdille látjeduvvá nav vaj stuoráp márnánijt jåkså
� oahppam- ja åhpadusfálaldagá vuodo-, joarkka- ja allaskåvlåj dásen nanniduvvi
� oahppam bisoduvvá fáhka-, svenna- ja mejssterduodastusårniga baktu
� sierra æládussjiehtadusáv duodje- ja ietjá æládusájda sjaddi
Tjoahkkeæládusá ja oasesgárvedibme
� dábálasj æládusdábe dåhkkiduvvi aktan sierra æládussuorggen, ja vaj åvddånahteduvvi
ja nanniduvvi
� sierra dåjma ma nanniji økologalasj miehttseæládusáv ruhtaduvvi dagu oassen
tjoahkkeæládusán
� ásaduvvá oahppamfálaldagá tjoahkkeæládusájda
� åvddånahteduvvi ådå økologalasj guoddelis tjoahkkeæládusá
� máhttelisvuoda nanniduvvi gárvedit bájkálasj oasesgálvojt
� ienep aktisasjbarggo gálvvooasestiddje, produsentaj, gálvvosuvddij ja
vuobddemjådediddjij gaskan galggá buktet buorre sáme oasesgálvojt åbbålágásj
profijlajn
Mannoæládus
� mannoæládus sáme årrombájkijn åvddånahttá ietjas ævtoj ja dárboj milta
� vuobbdemjådedibme sáme vásádusájs, dåjmajs ja mannulagájs nanniduvvi Vuonan ja
rijkajgasskasattjat
� sáme kultuvrraåvddåjboahtema roaddiduvvi gå aneduvvi mannoæládusán, ja dan láhkáj
vaj ávkken båhti sámijda allasisá
� idjadim- ja guossodimfálaldagá ásadime sáme profijlajn arvusmahteduvvi sámebájkijn
LUONNDOBIRÁS
Mijá iemeálmmukvielja ja -oappá ietjá væráltgietjijn viessu birásævtoj vuolen ma li ietjasa
hæjosvuohtaj tjanádum.
Mij sáme vas viessop birásævtoj vuolen ma li mijá valjesvuohtaj
tjanádum.
Lagosvuohta ja dåjmalasj luonndo ja birás gållåm le ájnas sáme iesjdåbdduj, æládusájda,
iellemvuohkáj ja kultuvrraj.
Sæmmibåttå ælla sáme aktu adnemin luondov mijá bájkijn ja
vuojnnet
dakkár
dåmådiddje
mij
ij
agev
vieleda
luonndosuodjalimplándnabargujnis.
Luonndobirás
Sámeednamin
vájkoduvvá
aj
luonndodáhpádusájs ja ulmutjij dåjmajs rádnárájájn ja mælggadappon.
Mijá hásstalus le guhtik guojmenimme miellodahttet ietjama luonndoadnem máhttá aj liehket
ájtton luonnduj mij le mijá kultuvra vuodo.
Sáme rievtesvuodaj oajbbom luonndoluohkkojda
ep galga vuojttet nav vaj luonndo iesj vuojtádallá.
Gájkka luonndoadnem gájbbet
vælggogisvuodav dav suoddjit.
Sáme luonndoadnemduobddágij háldadibme viertti
hábmiduvvat ævtoj ma li økologalattjat guoddelisá, ja dakkár háldadibmáj viertti luohtádussa
liehket ålles årrojn.
NSRaj le diettelis økologalasj vuojnno ja gájbbádussa jut guoddelis åvddånibme galggá
vuodon gajkka boahtteájggásasj politihkkaj mij de gullu luondo háldadibmáj.
Sáme berustime
galggi vieleduvvat gájklágásj láhka- ja pládnabargojn.
Jus Sámedigge galggá berustit tjavgáp biráspolitihkav ja birásfágalasj bargov, de le ájnas
oadtjot doajmmaj ANa Birás- ja åvddånahttemdoajmmaplánav - Agenda 21.
Dát pládna
vælggodahttá nasjonálalasj oajválattjajt aktisattjat bargatjit ietjasa iemeálmmugij tjoavdátjit
biráshásstalusájt bájkálattjat ja globálalattjat.
Iemeálmmuga e galga masset ietjasa bájkijt
ásadimijs ma birrusav nuoskudahtti, duola dagu ulljo-, gássa-, ja minerálajråggåma ja el-
fábmodulvvadime.
Ájto ja nuoskodibme
� Nuortta-Vuona merragátte nuoskodimduosstom buoreduvvá dál gå ulljosuvddem merav
lássan
� Atomfábmorustiga ja låssåindustria ma nuoskodahtti Guoládagán hiejteduvvi
� ulljo- ja gássaråggåm Baretzáben ráddjiduvvá
Luonndoadnem ja suoddjim
� nasjonálparkka ja suodjalimduobddágij ásadibme ij galgga hieredit sáme æládus- ja
kultuvrraiellemav
� sáme dábálasj luonndoadnem galggá vuodon háldadimplánajn gånnå dá båhti doajmmat
� motåvrråmanedibme miehtsijn hiebaduvvá luondo gierddamij
� loahpe gámájt sjaddá tsieggit miehttseæládusáj hárráj sáme bájkijn
SKÅVLLÅ JA OAHPPAM
Mijájn sámijn le vuodulasj rievtesvuohta ja sierra åvdåsvásstádus åvddånahttet ja
åvddånbuktet diedojt ietjama birra ja mijá vidjurij birra.
Mij galggap aktidit dábálasj
máhtudagáv ja diedalasj máhtudagájn åvdedittjat sáme sebrudagáv.
Sáme sebrudahka galggá
åvddånahttet ådå ájggásasj diehtosebrudahkan, dábij ja kultuvrra niejdeduvvama dagá.
Sáme oahppopládna 10 jahkásasj vuodoskåvllåj - L97S - lij åledus sáme åhpadushiståvrån.
NSRa ájggu barggat nav vaj ådå rievddadusá oahppovuogádusán le vuododuvvam sáme
oahppe ja sáme sebrudagá dárbojda, ja vaj åbbålasj sáme oahppampolitihkka
NSRa mielas galggá skåvlåj ja mánájgárde fysihkalasj birás dievddet pládnatjoahkke
Gájkka sáme mánájn galggá liehket juoga sámes - vájku gånnå rijkan årru.
Gå sámevuohta boahtá vuojnnusij árggábiejve dilen mánájgárdijn ja skåvlån, máhttá
sámevuohta
sjaddat
luondulasj
oasse
Vuonarijka
mánáj
árggabiejves
Skåvllåasstoájggeårnik le oasse oahppamfálaldagás, ja danna galggá aj sáme sisadno sáme
Sáme máná, nuora ja ållessjattuga gejn li sierra dárbo vierttiji oadtjot hiebalgis
oahppamfálaldagájt ja sierrapedagogihkalasj viehkev gånnå li sáme árvo.
sierrapedagogihkalasj doarjjomvuogádus viertti nanniduvvat.
Ådå oahppamlága ulmmen le ulmutjijda máhttelisvuoda liehket åhpadusáv oadtjot ålles
viessomájgenis.
Dát viertti åvddånboahtet åbbå sáme oahppamvuogádusán.
Gájkka oahppe
joarkkaskåvlåjn galggi oadtjot åhpadimev sáme vidjurij birra.
Sáme oahppijn la rievtesvuohta
åhpadibmáj sáme temájn.
Moattes sámijs le ålgustuvvam máhttelisvuodajs formálalasj åhpadussaj nievres hiebadum
fálaldagáj sámijda gitta mijá ájggáj.
Ållessjattukåhpadibme le ájnas doajmma buoredittjat
iellemav ja vaddá buorep máhttelisvuodajt barggomárnánin.
NSRa ájggu barggat åvddenahttet sámegielak máhtudakbirrusav, sæmmi båttå gå
sámeguosskavasj dutkam dárogiellaj ja ietjá gielajda nanniduvvá.
Gájkka allaskåvlåjn ja
universitehtajn sáme bájkijn galggá liehket fálaldagá kulturdádjadusájs ja sáme kulturdiehtojs.
Virgge- ja vuodoåhpadusájn galggi dá liehket vælggogisá.
Le ájn stuorra vádno åhpadimnævojs sámegiellaj, dábálasj oahppogirjijs ja ietjálágásj
oahpponævojs åbbå oahppamvuogádusán, mánájgárde rájes gitta universitehta rádjáj.
oahppijn ja åhpadiddjijn gálggá liehket akta vuodogirjje sámegiellaj juohkka fágan juohkka
klássadásen åbbå oahppamvuogádusán.
Oahpponævvoproduksjåvnnå ja - åvddånahttem
galggá tjuovvot åvddånimev sáme skåvlån, duola dagu oahppoplána rievddadusá gáktuj.
Åhpadibme diehto- ja guládallamteknologia (DGT) baktu viertti látjeduvvat.
� sámegielak máná oadtju rievtesvuodav mánájgárddefálaldahkaj ietjasa iednegiellaj
� sáme máná gudi e máhte sámegielav oadtju rievtesvuodav hiebalgis sámegielak
mánájgárddefálaldahkaj
� suohkana oajválattja ásadi ienep sáme mánájgárdijt ja vaddi lasse doajmmaruhtadimev
� sáme mánájgárddepládna tjadáduvvá
� ienep sáme åvddåskåvllååhapdiddje sámegielak máhtudagájn åhpaduvvi, sierraláhkáj
sáme bajkijn sámelága háldadusguovlo ålggolin
� oahppamlága prinsihppa, gájkka sámijda , vájku gånnå årru, galggá liehket
rievtesvuohta sámegiela åhpadibmáj boahtá duodaj jåhtuj
� galggá vatteduvvat åhpadibme sámegielan, histåvrån, kulturdádjadusán ja duojen
skåvlåjn gånnå le sáme oahppe
� rievtesvuohta åhpadibmáj ietjá fágajda sámegiellaj tjadáduvvá, nav vaj aj oahppe gejn la
sámegiella nubbengiellan oadtju nannidum máhttelisvuodav ålles guovtegielakvuohtaj
� joarkkaskåvlå oahppofálaldahka nanniduvvá gájkka sáme giellaguovlojn ja sáme
oahppij rievtesvuoda joarkkaskåvllååhpadibmáj biejaduvvi
� prográmma bargaduvvi ma gádodi dav stuorra skåvllåhiejttemav sáme nuoraj gaskan
� sáme joarkkaskåvlå åvddånahttem máhttelisvuoda ja sáme stivrrim nanniduvvi
� sáme oahppoplána åvddånahteduvvi sáme joarkkaskåvlå åhpadibmáj nav vaj åbbålágásj
13 jahkásasj skåvllåvádtsem nanniduvvá
� fáhkaoahppofálaldagá ællosujton, duojen, tjoahkkeæládusán ja luonndoadnemin
nanniduvvá ja bisoduvvá duola dagu fáhkaåhpadiddjeåhpadusá baktu
� stipænndaårnik oahppijda gænna le sámegiella fáhkan árvustaláduvvá boahtteájggáj
nannima diehti
� sámegiella vuostasj- jali nubbengiellan joarkkaskåvlån galggá vaddet sierra
duoddetjuokkajt alepåhpa åhtsåmijn
� katalåvgga dagáduvvá mij diedet sáme skåvllå-/åhpadusfálaldagáj ja stipendaj birra
sáme oahppijda/studentajda
Ållessjattukåhpadibme
� sierra sáme ållessjattukåhpadimpládna dagáduvvá, gånnå le dárbo, åvdåsvásstádus ja
barggojuohkem sáme ållesjattukåhpadimen guoradaládum
� vuododuvvá værmádahka dåmadiddjijs sáme ållessjattukåhpadimen
� ållessjattuk sámij rievtesvuohta sámegielåhpadibmáj duodastuvvá lágaj ja
ruhtadimårnigij baktu
� suohkana sáme viesádij dagáduvvi åvdåsvásstediddjen dævdátjit ietjasa
vælggogisvuodav lágaj milta ållessjattukåhpadimev tjadádit
� sáme dutkamráde ásaduvvá gájkkasáme aktisasjbargo aktijvuodan
� lågevjahkásasj sáme dutkamprográmma ásaduvvá åttjudittjat ulmutjijt sáme dutkamij
gånnå sámegiella dutkam vieleduvvá
� arvvadahteduvvi rájájrastá aktisasjbarggo dutkaminstitusjåvnåj gaskan gejn li sáme
dutkam åvdåsvásstádussan
� Tråmså universitehtta bisot ietjas sajev ja åvdåsvásstádusáv sáme dutkamin ja alep
åhpadusán
� Sáme allaskåvllå oadtju almma máhttelisvuodajt åvddånahtátjit ietjas diedalasj
allaskåvllån ja sáme universitehttan
� Sáme diedalasjviesso Guovdagæjnnuj ásaduvvá
� Moattekultuvralasj ja guovtegielalasjpedagogihkka vælggogisfáhkan sjaddi
åhpadiddjeallaskåvlåjn
� Sáme allaskåvllå, Bådådjå allaskåvllå, Nuortta-Trøndelága allaskåvllå oadtju
máhttelisvuodav åvddånahtátjit almma aktisasjbargov åhpatjit åhpadiddjijt julev- ja
oarjjelsáme bájkij gáktuj
� Stipænndaårniga majt Sámedigge háldat galggi vieledit fáhkasuorgijt gånnå le dárbbo
åvdedit sáme máhtudagáv
� Åhpadusfálaldahka sámegielan alep dásen buoreduvvá ja vijdeduvvá, sidjij aj gejn ij la
sámegiella vuostasjgiellan
� moattelágásj oahpponævo sáme giellaåhpan åvddånahteduvvi ma li hiebadum sáme iesj
gudin giellabájkijda ja sáme oahppijda gejn le sámegiella nubbengiellan
� sáme åhpadiddjijn galggá liehket buorep máhttelisvuoda oahpponævvoåvddånahttemijn
bargatjit ja ietjá pedagogalasj åvddånahttembargoj, duola dagu sáme skåvlåj teknihkalasj
infrastruktuvrav nannit, ja aktisasjbargujn åhpadiddjeåhpadusinstitusjåvnåj ja
almmudagáj gaskan
� Sierrapedagogihkalasj oahpponævo åvddånahttem hiebaduvvam sáme oahppijda
nanniduvvá lasse ruhtajuollodimij baktu
� Oahpponævvopedagogihkka viertti nanniduvvat oassen sáme åhpadiddjij
vuodoåhpadusán ja aj maŋe- ja joarkkaåhpadusfálaldagájn
� Sámegielak oahpponævvo åvddånahttem alep åhpadussaj fágajn ma li sierraláhkáj
ájnnasa sáme sebrudagá åvddånibmáj galggi vieleduvvat sierra ruhtadimårnigij
� Sáme oahppogirjij sisadno galggá aj gåvvit dilijt unnep sáme giellaguovlojs
� Sáme sisadno nasjonálalasj oahppogirjijn laseduvvá ja girje sisadno árvustaláduvvá
VARRESVUODA JA SOSIÁLALASJ DÅJMA
Varresvuoda ja sosiálalasj dåjma hiebaduvvi sámij ålles viessomájgenis dárbojda.
Sámijn la rievtesvuohta dádjaduvvat, gielalattjat ja kultuvralattjat, gå li varresvuohta ja
sosiálalasj institusjåvnåjn juohkka iellemdilen.
NSRa ájggu åvddånahttet sáme spesiálistajdievnastusájt.
Dá vierttiji åvddånahteduvvat
nasjonálalasj sáme máhtudakguovdátjin ma máhtti vaddet klinihkalasj dievnastusájt,
bagádallamav ja åhpadusáv åbbå rijka gáktuj.
Dá aj galggi vaddet ienep bájkalasj viehkev
sáme spesiálistajdievnastusájs duola dagu mannojåhtålimijn ja telemedisijna baktu.
vierttiji skihppijvieso sáme pasientaj lásedit ietjasa sáme máhtudagáv, ja sáme fáhkaulmutjij
åhpadus varresvuohta- ja sosiálalasjsuorgen nanniduvvá.
Sáme doajmmegahtes ulmutja ja vuorrasa vierttiji viehkkefálaldagáv oadtjot mij la
vuododuvvam sijá duogátjij.
Kultuvrraj- ja giellaj hiebadum buorránimfálaldagá mánájda ja
ållessjattugijda vierttiji vijdeduvvat.
Sáme álmmukmedisijnna viertti dåhkkiduvvat oassen
varresvuodafálaldahkan sáme álmmugij.
Sámijda galggá dárbulasj ja ådåsdahtedum diedo
sámegiellaj skihpudagáj, buorránimvuogij ja viehkkedievnastusáj birra nanniduvvat.
Dåjma ma unnedi lasse gárranimev vierttiji dåjmalappo sjaddat.
Sierra gåjt de gárranimev
sáme nuoraj gaskan.
Dåjma fáhkasuorgij rastá
� sámijda nanniduvvá máhttelisvuoda jåksåt varresvuohta- ja sosiálalasj dievnastusájt
sámegiellaj ja hiebadum sáme dárbojda ja kultuvralasj duogátjij
� varresvuohta- ja sosiálalasjdievnastus plánav sámeálmmuga hárráj gåtseduvvá
� sáme fáhkatærmmabarggo varresvuohtasuorgen doarjoduvvá
� kriminálaj hukso sámijda hiebaduvvá
� sebrudahka biedjá stuoráp luohkkojt åvddågáhttimbargguj gárranimev unnedittjat
� telemedisijnalasj fálaldagá sámebájkijn lassáni
� habiliterimfálaldagá sáme mánájda ásaduvvi
� mánájsuodjalimhoajddárijt sáme mánájda suohkanijda ásaduvvi, mij gæhttjá vaj sáme
mánná oadtju årromfálaldagáv sámij lunna
� mánájsuodjalimnammadusá sjaddi vælggogisá åttjudit sáme giella- ja kulturmáhtudagáv
mánájsuodjaliminstitusjåvnåjda
� sáme mánájhoajttár ásaduvvá
� sáme mánájda ja nuorajda hiehteviehkketelefåvnnå ásaduvvá
� sáme mánájda ja nuorajda huksovaddemsijda ásaduvvi
� varresvuohtafálaldagá ja -diededibme sáme nuorajda buoreduvvá
� PPD-dievnastussa sáme bájkijn boahtá vuojnnusij ja vaj sáme máhtudahka dievnastusán
nanniduvvá
� Gárranahtes fálaldagá nuorajda ietjanis lagosbájken vijdeduvvi
Varresvuohtabargge ja vuostasjlinnjadievnastus
� varresvuohtaåhpadussaj arvusmáhteduvvi ienep sámegielaga, duola dagu
duoddetjuokkaj, oasse- ja stipænndaårnigij baktu
� virgge- ja vuodoåhpadus varresvuohta- ja sosiálalasj suorgen nanniduvvá, nav vaj diedo
moattekultuvralasj ja moattegielalasj vidjura vælggogissan sjaddi
� dålkåjda varresvuohta- ja sosiálalasj suorgen ásaduvvá vuodo- ja joarkkaåhpadusá
� stuovesdåktårårnik boahtá almmaláhkáj jåhtuj sáme pasientajda sáme bájkijn
Varresvuohtaásadusá
� sáme dålkkåmdievnastusá skihppijviesojn vijdeduvvá
� varresvuohtaásadusáj stivrajda sáme ájrastibme ja máhtudahka nanniduvvá, nav vaj
varresvuohtaásadusá máhtti sáme pasientaj hárráj ietjasa vælggogisvuodav buorebut
dåmadit
� sámegielak siellosujttárdievnastus skihppijviesojn sámij pasientaj hárráj ásaduvvá
MEDIA
Sáme mediá åvddånahttemin le sige demokráhtalasj ja giellapolitihkalasj biele.
Vuodolága
110a § milta le sáme kultuvrra sierra kultuvrra avtadássásattjat dáttjakultuvrajn, ja danen la
sámekultuvran sæmmi gájbbádusá suodjalibmáj ja åvddånahttemij gå dáttjakultuvran.
Sáme álmmugin le rievtesvuoda sáhka- ja diedimfriddjavuohtaj, ja åvddånahttet ietjasa
fridddja mediáinstitusjåvnåjt.
Stáhtan le vælggogivuohta láhtjet dilev nav vaj sáme máhtti
ávkken dahkat mediájt ja teknologiav nævvon kultuvrraåvddånimen ja duohtan dahkat
sáhkafriddjavuodav.
Sámegiella viertti lulu gájkka mediájn ja juohkkalágásj diededim- ja
guládimteknologia baktu aneduvvat.
Dåssju mielludum kulturpolitihkalasj nannim máhttá ganugahttet gielalasj ja kultuvralasj
hedjunimev mij tjuovvu mediáteknologalasj åvddånahttemav.
Árvusmahttem dutkam- ja
åvddånahttembargguj sáme mediájn ja journalistihkan viertti nanniduvvat.
Ienep internæhtta adnem ja gåbdåbáddesuohppom sáme bájkijn vaddá ådå máhttelisvuodajt
diedimoabllomij, æládusåvddånahttemij ja giellabargguj.
Dåjma mediáj hárráj
� sáme mediáfoannda ásaduvvá mij vaddá åvddånahttemmáhttelisvuodajt sáme
mediádåjmajda
� guoradaláduvvi máhttelisvuoda aktisasj mediáásadusáv vuododit ja ruhtadit
� ruhtadimårniga ásaduvvi ma oarjjel- ja julevsáme giellaadnemav mediájn nanniji
� etihkalasj barggo sáme mediájn nanniduvvá, duola dagu doarjjot sierra sáme
pressafágalasj juohkusa vuododimev
Radio ja TV
� bæjválasj aktisasj TV-sáddaga vijdeduvvi
� radiosáddaga vijdeduvvi ja sierra luohko aneduvvi åvddånahttet julev- ja oarjjelsáme
sáddagijt radion ja TVan
� sáme máná ja nuora galggi oadtjot fálaldagájt bæjválasj sáddagijda hiebadum juohkka
álldara gáktuj
� konsesjåvnnåævto priváhta mediádåmadiddjijda tjavggiduvvi ja gåtseduvvi, nav vaj
valjes mediáfálaldagá sáme álmmugij åvddånahteduvvi - sámegiellaj aj
Sáme avijsa ja ájggetjállaga
� sáme avijsajda pressadoarjjagav lasedit, nav vaj ulmusj oadtju moattelágásj sáme
pressav sáme - ja dárogiellaj
� bæjválasj sámegielak ålgusboahtema duohtan sjaddi
� sáme ájggetjállaga, gåvvårájdo ja spela sáme mánájda ja nuorajda stuovesláhkáj
ålgusvatteduvvi
� doarjja åskulasj ájggetjállagijda sámegiellaj nanniduvvi
Mediáåhpadus
� sáme journalisstaåhpadus Sáme allaskåvlån vijdeduvvá bachelor-dássáj, ja vaj
máhttelisvuoda masteråhpadussaj mediá ja journalistihkan aktisattjat ietjá
iemeálmmukinstitusjåvnåj guoradaláduvvi
� oarjjel-, julev-, ja lullesámegielak journalista åttjudibme nanniduvvá sierra
sisiválldemævtoj ja hiebadum åhpadusfálaldagáj
� sáme journalistajda maŋe- ja joarkkaåhpadus åvddånahteduvvá, ja aj journalistajda ma
sihti ienep diedojt sáme vidjurijs
ÅSSKO JA IELLEMVUOJNNO
Vuoj¨¨alasj árvo ja åssko li agev læhkám guovdátjin árggabiejven mijá álmmugin.
konvensjåvnnå duogátjin ja vuonarijka láhka friddja åsskodåmadibmáj, sihtá NSRa dættodit
man ájnas le gå sebrudahka vaddá sajev sáme iellemvuojnnoárvojda.
Sæmmi båttå le ájnas aj
arvusmahttet dåhkkidimev ja gierddamav juohkkalágásj iellemvuojnoj ja iellemvuogij gáktuj
gasskanimme sáme sebrudagán.
� sámijda ja sámegiellaj iellemvuojnnodiehtogirjijt oadtjot ålgusvattedum, sierra gåjt de
mánájda ja nuorajda
� åskulasj tevsta, ma li lågådum báttijda, tjalmedimij, nievresvuojnnij ja vuorrasappoj
hárráj ålgusvaddema doarjoduvvi
� Sáme Girkkoráde ruhtadibme ja barggeluohkko nanniduvvá
� Sáme giellaadno ja sálmmadábe sáme tjoaggulvisiellemin nanniduvvá
� Dárbo iellemvuojnodis sáme fálaldagájda mánájda ja nuorajda guoradaláduvvi
RIJKAJGASSKASASJ BARGGO
Rijkajgasskasasj rievtesvuodanjuolgadusá li mierredimfábmon nannitjit iemeálmmuga ja
unneplågoj berustimijt.
Mij dåbddop åvdåsvásstádusáv ietjama boahtteájges, ja ietjá
niejdedum iemeálmmukjuohkusij berustimijt.
Ájnas la nannit ietjama dåjmav rijkajgasskasasj
bargon aktu allasimme, ja aj aktisasjbargujn vuona- ja nuorttarijkalasj oajválattjaj.
Sámedigge galggá ietjas bielestis barggat iemeálmmugij ja unneplågoj vuodulasj rievtesvuoda
gatjálvisáj ja barggat ráfe ja værjjounnedime diehti.
Sámedigge galggá aktisattjat barggat
organisásjåvnåj ja organaj majn li ulmmen nannit iemeálmmugij ja unneplågoj rievtesvuodajt
ja ráfev.
EUan viertti sierra vieledus liehket iemeálmmugij dárbojda ietjas strategiaj
nuorttaguovloj hárráj.
Iemeálmmukájrastibme viertti nanniduvvat Baretzráde ja Arktalasjráde
orgánajn.
� sáme aktisasjbarggo Sámeparlámentaralasj ráden ja Sámeráden nanniduvvá
� russi sámij rievtesvuoda ja máhttelisvuoda gájksáme aktisasjbargguj nanniduvvá
� Sámeráde rijkajgasskasasj viehkkebarggo iemeálmmugij hárráj nanniduvvá
� Nuorttarijkaj Rádáj sáme ájrasti
� aktisasjbarggo Sámekonvensjåvnåjn ålliduvvá ruvvaláhkáj, ja nav vaj konvensjåvnnå
sjaddá guovdásj vædtsagin nuorttarijkaj ja Russlánda aktisasjbargon åvdedittjat sáme
ássjijt
� rájájrastá Interreg-prográmma åvddånahteduvvi ja joarkeduvvi
� iemeálmmuga vierttiji oadtjot sierra ájrrasijt Baretzrádáj
� ruhtadimvuodo iemeálmmugij ájrastibmáj Báretzráden ja Árktalasj Ráden nanniduvvá
� ruhtadimvuodo iemeálmmugij ájrastibmáj Arktalasj Universitehtan nanniduvvá
� ienep rijka ratifiserij ILO-konvensjåvnåv ja vaj dát Vuona láhkan dagáduvvá
� ANåj Stuoves Forum iemeálmmugijda ja Sierrarápportøraj sadje ANa sinna ja ålgolt
� sjiehtadallama iemeálmmukdeklarasjåvnåjn ålliduvvá, ja vaj deklarasjåvnnå galggá
ANan mierreduvvat ja maŋela tjuovoduvvat nav vaj AN-konvensjåvnnån iemeálmmugij
rievtesvuodaj birra sjaddá
� iemeálmmugij kultuvrra ja sebrudagá gallgi berustuvvat ANa organajs ja gájkka
nasjonálalasj oajválattjajs væráldin - sierra gåjt ásaduvvamijn gå hiehtedáhpádusá li
Båatsoen bearkadimmien
åvteste gæmhpoeh
Kjemper for reindriftas
overlevelse
VÁLGGAT / VaLG
Nuora rievddi
politihkav
Ungdom endrer
politikken
Stoler på Aili
Luohttevašvuohta Ailii
Sápmi ii čuovo riikkarájáid
Sápmi følger ikke landegrensene
Norgga Sámiid Riikkasearvi
Vuona Sámij Rijkasiebrre
Nøørjen Saemiej Rïjhkesiebrie
Almmuheaddji / utgiver: NSR
Váldodoaimmaheaddji / redaktør: Runar Myrnes Balto
Gráfalaš hábmejeaddji / design: Arktisk design AS
Govat / foto: Fotograf Marie Louise Somby
Prenten / trykk: Lundblad Media AS
sisdoallu
/ Forord
Noerh politih-
kem jarkelieh
/ Ungdom endrer
Eat beasa suddjet
iežamet boraspiriid
vuostá / Forsvarsløs
mot rovdyr
Gávttiid álbmogii
/ Gákti til folket
Vájmo giella
/ Hjertespråket
Duohtavuohta ja
såbadibme
/ Sannhet og forsoning
Tjuara psykiske heal-
soem prioriteradidh
/ Samisk psykisk
helse må prioriteres
Sápmi ii čuovo
riikkarájáid
/ Sápmi følger ikke
landegrensene
Duopmostuolut
sáhttet láidet
našunála sámepoli-
tihka rivttes guvlui
/ Domstolene kan få
nasjonal samepoli-
tikk på riktig spor
Buot NSR
evttohasat
/ Alle NSRs
kandidater
Ná jienastat
/ Slik stemmer du
Båatsoen
bearkadimmien
åvteste gæmh-
poeh/ Kjemper
for reindriftas
Riddoguolás-
tuslávdegoddi
/ Kystfiskeutvalget
Ođđalágan
bargosajit / Nye
arbeidsplasser
Innhold
NSR searvá válggaide sámi oktasašvuođa jurdagiin.
Mii leat
leamaš organisašuvdna sápmelaččaid ovttasbarggu várás
measta 50 jagi, ja okta min vuođđojurdagiin lea ahte álbmo-
gin mii leat gievrramusat go bissut čoahkis.
NSR iešalddis jo lea dábálaš sápmelaččaid ovttastus, ja sii
dagahit sámeservviid, mat servet válggaide ovttas.
guolásteaddjit, boazodoallit, boanddat, mearrasápmelaččat,
meahcástallit, dálonat, gávpotsápmelaččat ja akademihkk-
arat miehtá norgga bealde Sámis.
Mii searvat válggaide
oktasaš plánaiguin ja čovdosiiguin mat nannejit min
beroškeahttá gos mii orrut.
Mii diehtit ahte mii fertet leat searválagaid álbmogin
boahttevaš jagiid, čoavdin dihte sámi álbmoga hástalusaid.
Searválagaid fertet mii gádjut gielaideamet, ja searválagaid
fertet mii gieđahallat váikkuhusaid stádalaš vearredaguin.
Ahte máŋgasat mis leat massán sihke giela ja identitehta
stádalaš dáruiduhttinpolitihka geažil lea juoga mii guoská
olles álbmogii, ja mii jáhkkit ahte buoremus čoavddus sihke
seanadeapmái ja gielalaš lieđđumii lea ovttasbargat riikkará-
jáid rastá.
Danne searvá NSR válggaide máŋggain guhkes-
áiggi plánain nannen dihte ovttasbarggu miehtá Sámi,
beroškeahttá riikkarájáin.
Mii eallit áiggis goas árbevirolaš sámi ealáhusat vásihit
deaddaga mii lea nu garas ahte áiddo dal lea gierdanráji
alde.
Boazodoallobearrašat vásihit ahte sis eai leat vuoigat-
vuođat go stáda dáhttu hukset bieggamilluid, ruvkkiid,
geainnuid dahje el-fápmolinjjáid sin guohtuneatnamiidda.
Seammás váldojit ollu bohccot boraspiriide, boranávdeháld-
dašeapmi lea massán kontrolla, ja obalohkái lea boazodoallu
áitojuvvon.
NSR lea dáhkádussan ahte Sámediggi bisuha dehálaš vuoigat
-vuođaáššiid Sámis guovddážis.
Mii rahčat beaivválaččat
min vuoigatvuođaid ovddas álbmogin beassat eallit min kul-
tuvrras, ja kultuvrralaš doaimmaiguin nu go boazodoaluin,
guolástemiin ja meahcástallamiin.
Dan golbma jagi go mun ledjen presideantan 2013:s 2016:i
čorgiimet mii Sámedikki ruvkepolitihka, čavgiimet riekte-
bargguid ja rievdadeimmet bargovuogi vai Sámediggi
duođas suddje sámi beroštumiid go buktojuvvojit vuosttal-
deamit.
Muhto lea olu vel mii ferte dahkkot, ja mii NSR:s
galgat dagahit Sámedikki vel čielgaseabbon ovddastit sámi
rivttiid.
Mis leat máŋggaid logijagiid leamaš máŋga sámi vuoittu,
muhto dál lea čoaskásat áigi našunálalaš politihkas ja mii
vásihat ahte guovddáš eiseválddiin váilo máhttu ja dáhttu
sámi áŋgiruššamii.
Mii bargat politihkalaš čovdosiid ovdii,
muhto jus lea dárbu de ii hilggo NSR jurdaga geahččalit sámi
áššiid duopmostuoluin, ja dáinna lágiin oažžut našunála
sámepolitihka rivttes bálgá ala.
2017:s searvá NSR válggaide jurdagiin ahte Sámedikkis galget
leat stuorra sámi áššit guovddážis.
Loga eanet dáid áššiid
birra ja maid mii smiehttat čovdosiid birra dán magasiinnas
mii dus lea gieđaid gaskkas.
Buorit válggat!
- Aili Keskitalo, NSR presideantaevttohas
Ráhkis jienasteaddji - 2017:s mii ávvudit 100 jagi sámi
organiseremiin.
Fiinna álbmotbeaivvedoalut Troandimis
guovvamánus ja dat positiivvalaš fuomášupmi dan okta-
vuođas dagai buori sámi iešdovdui ja rámisvuhtii.
Muittu-
huvvuimet ahte mii leat okta álbmot oktasaš hástalusai-
guin ja mii dárbbašat oktasaš čovdosiid.
Forord
Kjære velger - I 2017 feirer vi hundre år med samisk organisering.
Den flotte nasjonaldagsfeiringen i Tråante i februar og all den posi-
tive oppmerksomheten rundt, gjorde godt for samisk selvfølelse og
stolthet.
Vi fikk en god påminnelse om at vi er ett folk med felles
utfordringer som trenger felles løsninger.
NSR stiller til valg i det samiske samholdets navn.
I nesten
50 år har vi vært en organisasjon for samarbeid mellom sa-
mer, og en av våre grunntanker er at vi som folk er sterkest
når vi står sammen.
NSR i seg selv er summen av den samiske grasrota, nemlig
sameforeningene, som går til valg sammen.
Vi er fiskere,
reindriftsutøvere, bønder, sjøsamer, utmarksbrukere,
fastboende, bysamer og akademikere fra hele norsk side
av Sápmi.
Vi går til valg med felles planer og løsninger som
styrker oss alle uavhengig av hvor vi bor.
Vi vet at vi må stå sammen som folk de neste årene for å
løse utfordringene det samiske folket møter.
Sammen må vi
redde språkene våre, og sammen må vi bearbeide virkning-
ene som de statlige overgrepene enda har på oss.
Det angår hele folket at mange av oss mistet både språk og
identitet gjennom den statlige fornorskningspolitikken, og
vi tror at de beste løsningene både for forsoning og språklig
blomstring går gjennom samarbeid over landegrensene.
Derfor går NSR til valg med mange langsiktige planer for å
styrke samarbeidet i hele Sápmi, på tvers av landegrensene.
Vi lever i en tid da tradisjonelle samiske næringer opplever
å bli presset helt til tålegrensa.
Reindriftsfamilier opplever
at de ikke har rettigheter når staten ønsker å bygge vind-
møller, gruver, veier eller kraftlinjer på beitene deres.
Samtidig blir en stor mengde rein tatt av en rovdyrbestand
ute av kontroll, og i sum er reindrifta truet.
NSR er garantisten for at Sametinget holder fokuset på de
viktige rettighetssakene i Sápmi.
Vi kjemper daglig for våre
rettigheter som folk til å utøve vår kultur, inkludert kultur-
ell praksis som reindrift, fiske og utmarksbruk.
I løpet av de tre årene da jeg var president fra 2013 til 2016
ryddet vi opp i Sametingets gruvepolitikk, skjerpet rettig-
hetsarbeidet og endret praksis slik at Sametinget faktisk
beskytter samiske interesser når innsigelser leveres.
Men
det gjenstår mye arbeid, og vi i NSR skal gjøre Sametinget
til en enda tydeligere aktør for samiske rettigheter.
Vi har gjennom flere tiår hatt flere samiske seiere, men nå
er det kjøligere politiske tider nasjonalt og vi opplever at
sentrale myndigheter mangler kunnskap og vilje til sam-
iske satsninger.
Vi jobber for politiske løsninger, men om
nødvendig er NSR åpen for å prøve samiske saker for
domstolene, og på den måten få nasjonal samepolitikk på
riktig spor.
I 2017 går NSR til valg på at Sametinget skal ha fokus på de
store samiske sakene.
Les mer om disse sakene og hva vi
tenker om løsningene i magasinet som du nå har foran deg.
Godt valg!
- Aili Keskitalo, NSRs presidentkandidat
Govat / foto: Ken Are Bongo
Kjemper for reindriftas overlevelse
Ytre trusler utfordrer våre tradisjonelle næringer, og rein-
drifta er spesielt utsatt.
For familiene i reindrifta er det alvor,
og fordi reindrifta er en av bærebjelkene for den samiske
kulturen er det alvor for det samiske samfunnet også.
fortsetter / jåarhkehd ›
Aajhtoeh bæjngoelistie mijjen aerpievuekien jieliemidie
haestieh, jïh båatsoe lea sjïerelaakan behtjiedamme.
Itjmies
dejtie fuelhkide mah båatsojne gïehtelieh, jïh dan åvteste
båatsoe lea akte dejstie guedtije tsegkijste saemien kultuvre-
sne dellie aaj itjmies don saemien siebriedahkese.
- Mijjieh daejrebe sïelth iktemearan tjåadtjoeh
juktie bïegkefaamoevierhkieh jïh gruvah båatsoen
gåatomedajvine tseegkedh, jïh mijjieh daejrebe
båatsoe daamtaj eevre baanhtsan industrijen
vööste tjåådtje.
Båatsoe dam saemien reakta-
voetegæmhpoem biejjieladtje gæmhpoeh, jïh
daah aamhtesh dej stööremes saemien aamhtesi
gaskem sjidtieh dej båetiji jaepiej.
NSR:sne libie
riejries njueniehkinie årrodh daennie barkosne,
presidentekandidaate Aili Keskitalo jeahta.
Jiene-jienebh sijhtieh saemiepolitihken sïjse dejnie
vuajnojne stoerre gruva- jïh bïegkejårrehtsepros-
jekth edtjieh åadtjodh dajvh båatsoste sualadidh.
NSR lea dïhte aajneh stabijle alternatijve dejtie
mah mielieh voestegh saemien reaktah tjuerieh
jååhkesjimmiem åadtjodh.
Fovsene
Maja Kristine Jåma lea akte dejstie noerijste mah
akten båetijen aejkien åvteste båatsosne gæmh-
poeh.
Maja Åarjel Fovsen Njaarkeste båata eevre
Tråanten ålkolen, jïh altese fuelhkie
gæmhpoeminie bigkemen vööste bïegkefaamoevi-
erhkeste sijjen daelviegåatomelaantesne.
- Mijjen væljoen vööste dah leah nænnoestamme
1/3 mijjen daelviegåatoemistie vaeltedh ov goh mijj-
en jieliemasse ij naan aarvoem utnieh.
Men mijjieh
daejrebe dïhte maam mijjieh darjobe stoerre
aarvoem åtna åarjelsaemien kultuvrese jïh gïelese,
jïh daate akte aamhtese mij vihkeles abpe åarjel-
saemien siebriedahkese, Jåma soptseste mij lea
NSR:N noerekandidaate åarjelsaemien gievlesne.
Dïhte dåarjoem åådtje presidentekandidaateste
Aili Keskitalo mij tjïerteste båatsoe Fovsenisnie lea
vihkeles ij ajve dan åarjelsaemien gaavhtan, men
abpe saemien siebriedahken gaavhtan.
- Bïegkefaamoebigkeme Storheiesne lea akte
prosjekte maam Saepmie raaktan ij maehtieh jååh-
kesjidh.
Ibie tjoerh håhkoem gåajparostedh akten
politihkeles loetemen bïjre, men manne ussjedem
daate lea akte dejstie aamhtesijstie maam aaj mae-
htebe riektesne pryövedh, Keskitalo soptseste.
- Vi vet at selskaper står i kø for å opprette vind-
kraftverk og gruver i beiteområdene til rein-
drifta, og vi vet at familiene i reindrifta ofte står
hjelpesløse i møte med industrien.
Den samiske
rettighetskampen kjempes daglig i reindrifta,
og disse sakene blir blant de store samesakene i
årene som kommer.
I NSR er vi klare til å lede an i
det arbeidet, sier presidentkandidat Aili Keskitalo.
Flere og flere ønsker seg inn i samepolitikken med
den holdningen at store gruve- og vindmøllepros-
jekter skal få stjele land fra reindrifta.
NSR frem-
står som det stabile alternativet for de som mener
at de samiske rettighetene må anerkjennes først.
Fosen
Maja Kristine Jåma er en av ungdommene som
kjemper for en fremtid i reindrifta.
Maja kommer
fra Åarjel Fovsen Njaarke rett utenfor Trondheim
og hennes familie kjemper mot utbyggingen av
vindkraftverk i deres vinterbeite.
- Mot vår vilje har de vedtatt å ta 1/3 av vinterbeitet
vårt som om levebrødet vårt ikke har noen verdi.
Men vi vet at det vi gjør har en stor verdi for sør-
samisk kultur og språk og at dette er en sak som
angår hele det sørsamiske samfunnet, forteller
Jåma som stiller som ungdomskandidat for NSR i
sørsamekretsen.
Hun får støtte av presidentkandidat Aili Keskitalo,
som påpeker at reindrifta på Fosen er viktig ikke
bare for det sørsamiske, men hele det samiske
samfunnet.
- Vindkraftutbyggingen på Storheia er et prosjekt
som Sápmi rett og slett ikke kan akspetere.
Vi må
ikke gi opp håpet om en politisk løsning, men jeg
tenker at denne saken er av typen som også kan
prøves rettslig, forteller Keskitalo.
Repparfjord
Noerhtelisnie akte jeatjah prosjekte gååvnese mij håvhtede
dovne båatsoem jïh mearoesaemien göölemem eerjedh,
jïh desnie kåahperegruva maam Nussir ASA soejkesjeminie
tseegkedh Repparfjovlesne Kvalsunden tjïeltesne.
Silje Kar-
ine Muotka lea daam dorjeme goh sov stoerre politihkeles
gæmhpoeaaamhtese, jïh NSR:ine ektine dïhte lea meatan
veeljemisnie juktie Repparfjovlem beerkedh jïh Nussirem
tjöödtjestidh.
- Joekoen gellie hijven fåantoeh gååvnesieh man åvteste
mijjieh tjoerebe Nussirem tjöödtjestidh, jïh akte dejstie lea
dïhte nåakevoete byjresasse gosse gruvabaatsehtsh fjovlen
sïjse luajhta, Muotka jeahta.
Muotkan mïelen mietie dle Nussir akte vihkeles saemiepoli-
tihkeles aamhtese gaskem jeatjah dan åvteste gruvaindus-
trije lissie veelelaakan daam evtiedimmiem gïehtjede.
- Jis
Nussir minngemosth kruana tjoevkesem åådtje, dellie dah
lin sïjhteme baalkam trööredh aaj mubpide mah sijhtieh
gruvah tseegkedh desnie gusnie bovtse gåatoeminie,
Muotka soptseste.
Muotka lea madtjeles ihke NSR daan boelhken lea Saemie-
digkien mineraalepolitihkem jarkeme jïh dåajvohte sagke
striengkiesåbpoe årrodh goske mineraalelaake jorkese.
- Mijjieh buektiehtimh Saemiedigkien gruvapolitihkem
jarkelidh, mij lij eevre tjaajanamme, jïh mijjieh aaj buektie-
htimh aktem tjïelke ijje Nussirasse åadtjodh Saemiedig-
kesne.
Daelie leajhtadimmien bïjre birrebe juktie barkoem
illedh, Muotka jeahta.
Lenger nord finnes et annet prosjekt som truer med å
ødelegge for både reindrift og sjøsamisk fiske, og det er
kobbergruven som Nussir ASA planlegger å etablere i
Repparfjorden i Kvalsund kommune.
har gjort dette til sin store politiske kampsak, og sammen
med NSR går hun nå til valg for å redde Repparfjorden og
stoppe Nussir.
- Det finnes veldig mange gode grunner til hvorfor vi må
stoppe Nussir, og en av dem er at det er en miljømessig
skandale å dumpe gruveavfall i fjorden, sier Muotka.
Muotka mener Nussir er en viktig samepolitisk sak blant
annet fordi gruveindustrien følger ekstra nøye med på
utviklingen.
- Får Nussir endelig grønt lys så vil de ha gått
opp veien også for andre som ønsker å lage gruver der
reinen beiter, forteller Muotka.
Muotka er fornøyd med at NSR i løpet av denne perioden
har endret Sametingets mineralpolitikk, og lover å skjerpe
linjen ytterligere inntil mineralloven endres.
- Vi fikk end-
ret Sametingets gruvepolitikk, som var helt på villspor, og
vi fikk også loset i land et tydelig nei til Nussir i Same-
tinget.
Nå ber vi om tillit til å fullføre jobben, forteller
Muotka.
Govva / foto: Carl-Johan Utsi
Sámediggi behtii
Riddoguolástuslávde-
gotti čuovvolahttima
oktavuođas
Sametinget sviktet i oppfølgningen
av Kystfiskeutvalget
fortsetter / joatká ›
Sandra Andersen Eira lea bajásšaddan mearrasámi
gilážis Ruoššanjárggas Porsáŋggus.
"Skipper-Sandra"
oaččui fuomášumi riikaviidosaččat go son almmolaččat
celkkii ahte ii dohkket daid nissonvealaheaddji guottuid
maid šaddá vásihit go lea nissonolmmoš ja guollebivdi.
- Doarjja man lean ožžon illudahttá mu, ja anán erenoamážit
árvvus doarjaga man lean ožžon buot iežan bargoustibiin
ealáhusas.
Lean mearrasápmelaš ja nissonolmmoš guhte
guolástan.
Mun dovddan mearrasápmelaččaid hástalusaid,
muhto dieđán maiddá makkár vejolašvuođat leat.
Dát movt-
tiidahttá mu áŋgiruššat politihkalaččat, dadjá NSR goalmmá-
tevttohas Ávjovári válgabiirres.
NSR oaivvilda ahte evttohusat Riddoguolástuslávdegotti
árvalusevttohusas 2008 rájes mii ii čuovvolahttojuvvon, ferte
fas váldojuvvot olggos skuffas.
NSR lea máŋgii šállošan go
Sámedikki eanetlohku dalle guorrasii ráđđehusa evttohussii.
Norgga nationála olmmošvuođaid ásahus geigii iežas rapor-
tta mearrasápmelaččaid vuoigatvuođaid birra mearraguolá-
steapmái ovdalis dán jagi.
Raporta duođašta ahte Sámediggi
dagai boastut go dohkkehii ráđđehusa čuovvolahttima Riddo
-guolástuslávdegottis.
Raportta konklušuvdna lea áibbas
čielggas: Mearrasápmelaččaid vuoigatvuohta guolásteapmái
berre lága bokte nannejuvvot, ja go lea dárbbašlaš sihkkaras-
tin dihte mearrasápmelaččaid materiálalaš kulturvuođu de
galget báikkálaččat vuoruhuvvot go earit juhkkojuvvojit.
- Mearrasámi kultuvrii lea riddoguolásteapmi vuđolaš.
Min
vuoigatvuođat guolásteapmái fertejit dohkkehuvvot lága
Muhto mearrasámi kultuvra lea eanet go guolást-
eapmi, ja mearrasámi servodagain birget mii buot resurss-
ain mat mis leat birrasis.
Mis lea eanandoallu ja meahcce-
ealáhusat.
Boazodoallu lea maiddá oassi mearrasámi guovl-
luin.
Mun liikon dadjat ahte juohke giđa bohtet bohccot
ruoktut Porsáŋgui.
Dáppe sii leat šaddan ja dáppe sii ahta-
nuššet dálvái.
Leat vuođđoealáhusat mat dagahit min eallin-
vuođu, ja dat fas buktet eará ealáhusaiddoaimmaid.
Buot
gullá oktii, dadjá Andersen Eira.
Báikegottis galgá leat vuosttašriekti
Beaska Niillas lea duđavaš iežas ođđa guolástanbargoustibi-
in NSR:s ja dadjá Andersen Eira lea boahtán sámepolitihkkii
dego bieggajiella muhttin bahkka beaivvi.
NSR-jođiheaddji
lei vuosttaševttohassan NSR-SáB listtus Nuortaguovllu vál-
ga-biirres 2013 válggaid, ja dál son lea njealját sajis seamma
listtus.
- In leat unnideamen iežan politihkalaš áŋgiruššama,
muhto dál áiggun ollásit doaibmat NSR jođiheaddjin.
Áhččin
ja guolásteaddjin ii leat álo nu álki leat sihke NSR-jođihead-
dji ja sámediggeáirras dasa lassin.
NSR galgá organisašuvd-
nan bargat sámepolitihkain maiddá Sámedikki olggobealde.
Mis leat doaimmalaš báikkálaš searvvit miehtá norgga
bealde Sámi, ja organisašuvdna galgá čuovvolahttit sihke
báikkálaš ja našunála áššiid, dadjá Beaska Niillas.
NSR oaivvilda ahte ii galgga sáhttit vuovdit guolleeriid ja
oaivvilda ahte feastonuohttefanaskonsešuvnnat mat eai
ollašuhte eavttuid maid vuođul leat addon berrejit váldot
ruovttuluotta ja addojuvvot báikkálaš guolásteddjiide.
Beaska Niillas deattuha ahte báikegotti olbmot fertejit
vuoruhuvvot:
- Sii geat orrut lahka guolástusresurssaid leat sii guđet eai
birge daid haga.
Lagašvuohta, dárbu ja historjjálaš geava-
heapmi addá vuosttašvuoigatvuođa.
Ii sáhte leat nu ahte
stuorra fanaseaiggádat galget beassat viežžat riggodagaid
ovdal rittu ja vuonaid ássit.
Lagašvuohta addá vuoigatvuođa!
Seamma guoská siseatnanguolásteapmái gos vierroolbmuid
bivdu lea hehttehussan báikkálaš bivdiide.
Mii sápmelaččat
leat gussolas álbmot ja áinnas juogadat min buriid jus mis
leat doarvái, muhto mii fertet sihkkarastit iežamet eallin-
vuođu vuos, loahpaha NSR-jođiheaddji.
Sandra Andersen Eira har vokst opp i den sjøsamiske bygda
Russenes i Porsanger.
"Skipper-Sandra" fikk nasjonal oppmerk-
somhet da hun tok et oppgjør med kvinnediskriminerende
holdninger som hun har fått oppleve som kvinnelig fisker.
- Jeg er glad for all støtten som jeg har fått, og jeg setter
ekstra stor pris på støtten som jeg har fått fra alle mine
kollegaer i næringen.
Jeg er sjøsame og kvinnelig fisker.
Jeg
kjenner til de sjøsamiske utfordringene, men jeg vet også om
mulighetene.
Det har gitt meg motivasjon til å engasjere meg
i politikken, sier NSRs tredjekandidat i Ávjovári valgkrets.
NSR mener at forslagene fra Kystfiskeutvalgets innstilling fra
2008 som ikke ble fulgt opp, må tas fram igjen.
NSR har flere
ganger beklaget at Sametingets flertall den gang tilsluttet seg
regjeringens forslag.
Norges nasjonale institusjon for men-
neskerettigheter la fram sin rapport om sjøsamenes rett
til sjøfiske tidligere i år.
Rapporten bekrefter at Sametinget
gjorde feil i å godta regjeringens oppfølgning av Kystfiske-
utvalget.
Konklusjonen i rapporten er krystallklar: Sjø-
samenes rett til fiske bør lovfestes, og når det er nødvendig
for å sikre sjøsamenes materielle kulturgrunnlag, skal lokal-
befolkningen prioriteres ved tildeling av kvoter.
- For den sjøsamiske kulturen er kystfisket fundamentalt.
Våre rettigheter til fisket må anerkjennes i lov.
Men sjøsam-
isk kultur er mer enn fisk, og i sjøsamiske samfunn lever vi
av alle ressursene som vi har rundt oss.
Vi har jordbruk og
utmarksnæringer.
Reindriften er også del av de sjøsamiske
områdene.
Jeg liker å si at hver vår kommer reinen hjem
til Porsanger.
Her er de født og her vokser de seg sterke til
vinteren.
Det er primærnæringene som danner levegrunn-
laget vårt, og de genererer igjen annen næringsvirksomhet.
Alt henger sammen, sier Andersen Eira.
Lokalbefolkningen skal ha førsteretten
Beaska Niillas er fornøyd med sin nye fiskerkollega i NSR og
omtaler Andersen Eira som et friskt pust i samepolitikken.
NSR-lederen var førstekandidat på NSR-SfP sin liste i Østre
valgkrets ved valget i 2013, og står nå på fjerdeplass på
samme liste.
- Jeg trapper ikke ned mitt politiske virke, men jeg skal nå
ha fullt fokus på rollen som leder av NSR.
Som far og yrkes-
fisker er det ikke alltid lett å både være NSR-leder og same-
tingsrepresentant.
NSR skal som organisasjon være aktiv i
samepolitikken også utenfor Sametinget.
Vi har aktive lokal-
lag over hele norsk side av Sápmi, og både lokale og nasjo-
nale saker skal følges opp av organisasjonen, sier Beaska
Niillas.
NSR mener at fiskekvoter ikke skal være omsettelige og me-
ner at trålerkonsesjoner som ikke oppfyller forutsetningene
som de ble gitt under bør inndras og refordeles lokalt.
Beaska Niillas slår fast at lokalbefolkningen må komme
først:
- De som bor nære fiskeriressursene er de som er avheng-
ige av dem.
Nærhet, avhengighet og historisk bruk gir
førsterett.
Det kan ikke være slik at storredere skal få
forsyne seg før befolkningen langs kysten og i fjordene.
Nærhet gir rett!
Det samme gjelder innlandsfisket der lang-
veisfarendes fiske går på bekostning av lokalbefolkningens.
Vi samer er et gjestfritt folk og vi deler gjerne av vårt over-
skudd hvis det er grunnlag for det, men vi må sikre eget
livsgrunnlag først, avslutter NSR-lederen.
bargosajit
Nye arbeidsplasser
Márjá-Liissá Partapuoli oaidná čuvges boahtteáigi bar-
gosaji ásaheamis ja čujuha hutkásvuhtii ja gelbbolašvuhtii
sámi gründáriid gaskkas.
Danne illuda go beassá ovddidit
ođđalágan bargosajiid ásahanpolitihka dáid válggaid.
dáhtu doarjut fitnodagaid mat dustet álggahit bargosajiid
mat eai bilit luonddu eaige hehtte sámi kultuvrra.
- Dál lea áigi geahččagoahtit bargo-
sajiid mat leat bistevaččat, seammás
go gáhttejit luonddu.
Eat mii NSR:s
sáhte dohkkehit luonddu billisteami,
ja ahte luonddugeavaheaddjit dego
boazodoallit, guolásteaddjit ja meah-
cásteaddjit galget ohpit čáhkket saji
ruvkkiide ja bieggamilluide, cealká
Partapuoli gii lea 1. evttohas NSR-
SáB:s nuortaguovllu válgabires.
Boahtte áigodagas lea NSR:s áigumuš álggahit vuođđudan-
strategiijaid ja sámi gealboguovddáža, mas ulbmil lea rávvet
ođđaáigásaš bargosajiid ásahemiid ja mo ekonomalaš
doarjagiid fidne.
Neahtta
Márjá-Liissá oaidná vejolašvuođaid mat maiddái heivešit
Detnui gos ieš orru.
Geassá erenoamážit ovdan digitála
máilmmi ovdáneami go hállá ođđalágan bargosaji ásahemiid
vejolašvuođaid mat eai gáibit olus eanangeavaheami.
Márjá-Liissá Partapuoli er optimist med tanke på eta-
blering av bedrifter i fremtiden og henviser til kreativiteten
og kompetansen som finnes blant samiske gründere.
Derfor
er hun glad for å kunne fremme en nyutviklet gründerpoli-
tikk til dette valget.
NSR ønsker å støtte bedrifter som tør å
skape arbeidsplasser som ikke er ødeleggende for natur og
samisk kultur.
- Nå er det på tide å se seg om etter
langsiktige arbeidsplasser, som sam-
tidig bevarer naturen.
I NSR kan vi
ikke godta naturødeleggelser, heller
ikke at de som er brukere av naturen
som reindriftsutøvere, fiskere og
utmarksutøvere nok en gang må vike
for gruver og vindmøller, sier Parta-
puoli som er 1.-kandidat for NSR-SfP
i Østre valgkrets.
I neste periode ønsker NSR å jobbe for en gründerstrategi,
og arbeide for å lage et kompetansesenter for samisk inno-
vasjon, i tillegg til å sørge for økonomiske støtteordninger.
Internett
Márjá-Liissá ser mulighetene som også ville passet for Tana,
hvor hun selv bor.
Hun trekker spesielt frem mulighetene
som utviklingen av den digitale verden har brakt med seg
når hun snakker om muligheten til å starte nye bedrifter
som ikke krever store arealer.
- I dag er det adskillig bedre muligheter for å starte vir-
tuelle bedrifter og arbeidsplasser.
Vi må oppdage hvilke
muligheter for eksempel internett gir oss.
Vi må også
jobbe for å oppmuntre til nytenking slik at andre også ser
I prinsippet kan man gjøre hva som helst fra
hvor som helst, avslutter Márjá-Liissá med gode forhåp-
ninger for fremtiden.
- Mis lea dáid áiggiid mealgat buoret vejolašvuohta álggahit
virtuála fitnodagaid ja bargosajiid.
Fertet fuobmát mak-
kár vejolašvuođaid ovdamearkka dihte interneahtta addá
midjiide.
Mii fertet maid bidjat searaid dasa ahte movt-
tiidahttit ođđa jurddašeami nu ahte earát maid oidnet dáid
vejolašvuođaid.
Dáid bargosajiin sáhtát rievtti mielde bargat
vaikko gos ja vaikko maid, loahpaha Márjá-Liissá boahtteáig-
ge doaivagiin.
- Noerh eah saemiepolitihkem pryöjjedh.
Dam gaajhkesh dovnesh govleme.
Men dah mah dam jiehtieh eah dagke tjåanghkojne orreme NSR:sne, dan
åvteste daesnie libie joekoen gellie noerh, jïh mov mïelen mietie dle mijjieh
aaj politihkem tsevtsieh, Cecilie-Kristiin Øien Thomsen mij lea åvtehke
NSR:n Noeremoenehtsisnie (daaroen NSR-N).
Dejstie 1134 maeksije lïhtsegijstie jaepien 2016 dellie
173 (15%) lin noerelïhtsegh (nuelesne 26).
- Dan åvteste
badth NSR-N dihte stööremes saemien noeresiebrie
nöörjen bielesne.
NSR:n læstojne aaj gellie noerh.
Dejstie golme bijjemes kandidaatijste NSR:n læstojne
dle ojhte akte gåalmahtasse 30 jaepieh jallh nuerebe,
Øien Thomsen jeahta.
Evtiedimmesne meatan fulkedh
Aili Guttorm (25) Mosseste lea akte dejstie noerekandi-
daatijste.
Dïhte lea mubpiekandidaate saemiedigkie-
veeljemasse NSR:se Åarjel-Nöörjen veeljemegievlesne.
Dïhte 25 jaepien båeries nyjsenæjja lea noerelïhtsegi
nie NSR:sne orreme gellie jaepieh, jïh joe jïjnjem
daajroem saemien noerepolitihken bïjre åtna.
- Ihke mijjieh edtjebe Saepmiem åvtese vaeltedh,
tjoerebe mijjem dåarjoehtidh mah leah noere daan
biejjien.
Dan åvteste sïjhtem barkedh ihke mijjieh
saemien noerh edtjieh hijven gïele- jïh kultuvre-
faalenassh gaavnedimmiesijjieh utnedh, jïh saemien
noerh edtjieh barkoem utnedh.
Men tjoerebe noeri
båetijen aajkan ellieslaakan ussjedidh, jïh dellie
gaajhki bïjre, goh ööhpehtimmien raejeste, klijma jïh
byjresen raajan, Guttorm jeahta.
Guttorm veanhta aaj saemien noeride sæjhta vihkeles
årrodh mijjieh buektiehtibie dam saemien kultuvrem
meatan vaeltedh daajbaaletje veartenen sïjse.
Noerh
politihkem
jarkelieh
Vuesiehtimmien gaavhtan dle tjuara aelhkie årrodh
saemien gielem nedtesne nuhtjedh.
- Saemien kul-
tuvre tjuara meatan fulkedh evtiedimmesne.
Ij sïjhth
jiehtedh mijjieh edtjebe aerpievuekieh jarkelidh, men
mijjieh edtjebe maehtedh dejtie meatan vaeltedh daan
beajjetje siebriedahken sïjse.
Naemhtie manne jaah-
kam maahta saemien kultuvrem sjyöhtehke darjodh
aaj mijjese noeride.
Jïjnjem politihkem tjïelkeste
Anne Henriette Hætta Reinås (24) Skånlandeste tjïert-
este noerepolitihke lea meatan dam saemien båetijem
aejkiem hammoedidh.
Daelie dïhte jïh NSR-N NSR:m
ååjmedamme Saemiedigkie edtja aktem eensi
LHBTQ+-politihkem nænnoestidh, mij amma lea
saemien lesbiske, homofijle, bifijle, trans-almetji,
queer-almetji jïh mubpiej bïjre mejtie ij gåaredh daej
kategoriji sisnjeli tjïelkestidh.
- Mijjieh mah leah noere tjoerebe saemiepolitihkem
guhkiebasse eevtjedh.
Daelie tjoerebe hoksedh Saep-
mie gaajhkh saemieh tjeekieh, saaht maam seksuell-
evoetide jallh tjoeleidentiteetide utnieh, jïh daate lea
naakede destie mejnie mijjieh sïjhtebe vielie barkedh.
Mov mïelen mietie dle nænnoes jïh ræhpas saemien
byjresh jïh saemiensiebrieh sijhtieh meatan årrodh
noere saemiej identiteetem jïh ektievoetem næn-
noestehtedh.
Hætta Reinås lea meatan veeljemisnie
NSR:se Jilliemearoen veeljemegievlesne.
- Ungdommen bryr seg ikke om samepolitikk.
Det er noe vi alle har hørt.
Men de som sier det,
har kanskje ikke vært på møter i NSR.
Her har vi
veldig mange ungdommer og jeg mener at vi også
har innvirkning på politikken, sier Cecilie-Kristiin
Øien Thomsen som er leder av NSR Ungdomsutvalg
(NSR-U).
Av 1134 betalende medlemmer i 2016 var 173 (15%)
av dem ungdomsmedlemmer (under 26).
- Det gjør
faktisk NSR-U til den største samiske ungdomsorga-
niseringen på norsk side.
Også på NSRs lister er det
mange unge.
Blant de tre øverste kandidatene på NSRs
lister er faktisk en tredjedel 30 år eller yngre, sier
Øien Thomsen.
Henge med i utviklingen
Aili Guttorm (25) fra Moss er en av ungdomskandi-
datene.
Hun er andrekandidat til sametingsvalget
for NSR i Sør-Norge valgkrets.
25-åringen har vært
ungdomsmedlem i NSR i mange år, og er allerede godt
bevandret i samisk ungdomspolitikk.
- For at vi skal ta Sápmi fremover, så må vi satse
på oss som er unge i dag.
Derfor vil jeg jobbe for at
samisk ungdom skal ha gode språk- og kulturtilbud,
plasser å møtes og at samisk ungdom skal ha jobb.
Men vi må tenke helhetlig på unge samers fremtid, og
da handler det om alt fra utdanning til klima og miljø,
sier Guttorm.
Guttorm tror også at det kommer til å være viktig for
samisk ungdom at vi klarer å ta den samiske kultur-
en inn i den moderne verdenen.
Det innebærer for
eksempel at man gjør det enkelt å bruke samiske
språk på nett.
- Den samiske kulturen må henge
med i utviklingen.
Det betyr ikke at vi skal endre på
tradisjoner, men at vi skal kunne ta dem med oss inn
i morgendagens samfunn.
Jeg tror at det kan være en
måte å gjøre samisk kultur relevant også for oss unge.
Ungdom endrer politikken
Definerer mye politikk
Anne Henriette Hætta Reinås (24) fra Skånland er helt
klar på at ungdomspolitikken er med på å utforme den
samiske framtiden.
Nå har hun og NSR-U fått med seg
NSR på at Sametinget skal vedta en skikkelig LHBTQ+
-politikk, som altså omhandler samiske lesbiske, ho-
mofile, bifile, transpersoner, queerpersoner og andre
som ikke lar seg definere innenfor disse kategoriene.
- Det er vi som er unge som må pushe samepolitikken
videre.
Nå må vi sørge for at Sápmi har rom for alle
samer, uansett seksuell legning eller kjønnsidentitet,
og dette er noe vi i NSR kommer til å jobbe med.
mener at sterke og åpne samiske miljø og same-
foreninger er med på å styrke unge samers identitet
og tilhørighet.
Hætta Reinås stiller til valg for NSR i
Vesthavet valgkrets.
Eat beasa
suddjet iežamet
boraspiriid vuostá
Forsvarsløs
Mearragoaskin mii girddaša bohcco
/ Havørn som sirkler seg inn
på rein.
Govvideaddji / Fotograf:
Mihkku Solbakk
Jovna Vars Smuk er reineier fra Nesseby.
Når han nå stiller på
andreplass på NSR-SfP sin liste i østre valgkrets, vil han inn i
politikken for å kjempe for en bærekraftig rovdyrpolitikk som
beskytter primærnæringene.
Rovdyr som tar kalver og lam er
et stort problem for både reindrifta og sauenæringen.
Jovna Vars Smuk lea Unjárggas eret ja boazodoalli.
Go dál lea
nuppi sajis NSR-SáB listtus Nuortaguovllu válgabiirres, de háliida
politihkkii bargat ceavzilis boranávdepolitihka ovdii mii suddje
vuođđoealáhusaid.
Boraspiret mat váldet misiid ja lábbáid leat
stuorra váttisvuohtan sihke boazodollui ja sávzaealáhussii.
- Ørna er eksempel på et rovdyr som skaper
enorme utfordringer.
For oss langs kysten er
det tydelig at ørnebestanden er kommet ut av
kontroll, men vi sitter med en håpløs følelse av
at vi ikke blir tatt på alvor når vi forteller om
problemet, forteller Jovna Vars Smuk.
Han lar seg forundre av det han oppfatter som
motvilje hos myndighetene til å anerkjenne at
også havørn i likhet med kongeørn tar rein-
kalver.
Blant annet er det mange som opplever
at dokumentasjonen de sender inn på at ørna
har tatt dyrene ikke blir tatt på alvor.
- Det føles forferdelig når noen ikke tror på at
ørna er et problem for oss.
Vi kan jo se med våre
- Ovdamearkka dihte de lea goaskin dakkár
boraspire mii dagaha stuorra hástalusaid.
Mid-
jiide mearragáttis lea čielggas ahte hálddašead-
djit leat massán kontrolla goaskinnáli badjel,
muhto mii dovdat eahpedoaivvu go eat váldo
duođas go muitalat váttisvuođa birra, muitala
Jovna Vars Smuk.
Hirpmahuhttá su go vuohttá vuostemiela
eiseválddiin dohkkehit ahte maiddá mearra-
goaskin váldá misiid, ahte ii leat dušše goaskin
mii dan dahká.
Earret eará leat máŋgasat geat
vásihit ahte duođaštusat maid sáddejit go
goaskin lea váldán elliid eai váldo duođas.
- Lea váiga dovdu go olbmot eai jáhke ahte
goaskin lea midjiide váttisvuohtan.
Mii han
ieža oaidnit ahte goaskin váldá sihke misiid ja
egne øyne at ørna tar både reinkalv og lam, og
det grufulle synet vi møter når ørna har lekt
seg er ikke til å ta feil av, forteller den oppgitte
reineieren.
NSR mener rovdyr har sin plass i naturen i
Sápmi, men at bestandene i større grad må for-
valtes på en måte som er bærekraftig for beite-
næringene og at lovverket må beskytte dem.
- I dagens lovverk har vi i praksis ikke lov å
beskytte dyrene våre i det hele tatt.
Vi må ta
en full gjennomgang av retten til å felle rovdyr
som utgjør en umiddelbar fare for beitedyr, for
i dag står vi dessverre forsvarsløse i møte med
rovdyrene, avslutter Smuk.
lábbáid, ja go oaidnit man fasttit goaskin lea
duhkoraddan misiin dahje lábbáin de ii leat
eahpádus mii lea geavvan, muitala vuollánan
boazodoalli.
NSR oaivvilda ahte boraspiret gullet lundui
Sámis, muhto ahte boraspilenáliid ferte háldda-
šit vuogi mielde mii lea ceavzil guohtunealáhus-
aide ja ahte lágat fertejit suddjet daid.
- Lágat mat leat dál dagahit ahte mis duohta-
vuođas ii leat lohpi suddjet min elliid obanas-
siige.
Mii fertet oppalaččat geahčadit vuoigat-
vuođa goddit boraspiriid mat leat váralaččat
biebmoelliide, go dál mii dađi bahábut eat sáhte
dahkat maidige go boraspiret bohtet, loahpaha
Smuk.
Nuortaguovllu válgabiire
/ Østre valgkrets
ÁvjovárI válgabiire
/ ÁvjovárI valgkrets
Davveguovllu válgabiire
/ Nordre valgkrets
Ná jienastat / Slik stemmer du
Gáiseguovllu válgabiire
/ Gáisi valgkrets
Viestarmera válggabijrra
/ Viesttarmeara válgabiire
/ Vesthavet valgkrets
Åarjel-Saepmie veeljemegievlie
/ Sørsamisk valgkrets
Lulli-Norgga válgabiire
/ Sør-Norge valgkrets
Riika lea juhkkojuvvon 7 válgabiirii.
Don jienas-
tat válgabeaivvi čakčamánu 11. b. dan báikkis gos
leat registrerejuvvon álbmotregistarii.
Ovddal-
gihtii sáhttá jienastit buot suohkaniin miehtá
riikka.
Muhto sii guđet ásset suohkaniin gos leat
unnit go 30 olbmo čálihuvvon Sámedikki jien-
astuslohkui fertejit ovddalgihtii jienastit.
Loga
eanet siiddus samediggi.no/valga.
Landet er delt inn i 7 valgkretser.
Du stemmer på
valgdag 11. september der du er folkeregisteret.
Det er mulig å forhåndsstemme i hvilken som
helst kommune i hele landet.
De som bor i kom-
muner med under 30 innskrevne i Sametingets
valgmanntall kan bare forhåndsstemme.
Les
mer på sametinget.no/valg.
Østre valgkrets
Evttohasat / kandiDater
Jovna orru Várjjatvuonas ja
lea boazodoalli.
Sus leamaš
luohttevašdoaimmat Norgga
Boazosápmelaččaid Riikka-
searvvis, Várjjat Boazosáme-
searvvis ja orohatstivrras.
Son
lea maiddá leamaš veahkkedu-
opmárin Sis-Finnmárkku
diggegottis.
/ Jovna bor i Varangerbotn og
er reindriftsutøver.
Han har
hatt verv i Norske Reindrifts-
samers Landsforbund, i
Varanger reinsamelag og i dis-
triktsstyret.
Han har også vært
meddommer i Indre Finnmark
tingrett.
Márjá-Liissá Partapuoli
Christina Henriksen (1983)
Mátta-Várjjat / Sør-Varanger
Beaska Niillas (1982) - Deatnu / Tana
Magnhild Helen Stock (1975) - Čáhčesuollu / Vadsø
Anja K. Pedersen Noste (1982) - Unjárga / Nesseby
Áike Niillas Peder Selfors (1985) - Deatnu / Tana
Leif Pedersen (1969) - Davvesiida / Lebesby
Per Anders Store (1987) - Mátta-Várjjat / Sør-Varanger
Ellinor Guttorm Utsi (1965) - Deatnu / Tana
Jovna Vars Smuk (1983)
Unjárga / Nesseby
Christina bargá oahpahead-
djin ruovttus Girkonjárggas.
Son lea ovdal bargan Barents
čállingottis, Romssa Fylkka-
suohkanis ja Davvi-Norgga
Europa-kantuvrras Brusselis.
Son lea studeren kultur- ja
servodatfága UiT Norgga árk-
talaš universitehtas.
/ Christina arbeider som lærer
hjemme i Kirkenes.
Hun har
tidligere arbeidet i Barents-
sekretariatet, Troms fylkes-
kommune og Nord-Norges
europakontor i Brussel.
Hun har studert kultur- og
samfunnsfag ved UiT Norges
arktiske universitet.
Márjá-Liissá lea eret Máskejo-
gas Deanus ja bargá prošeakt-
ainšenevran elfápmosuorggis.
Son lea bajásšaddan eanan-
doaluin ja lea váldán duodje-
oahpu Sámi Oahpahusguovd-
dážis Johkamohkis.
/ Márjá-Liissá er fra Masjok i
Tana og jobber som prosjekt-
ingeniør i kraftbransjen.
Hun
er oppvokst i jordbruket og
har også studert duodji ved
Samernas Utbildningscentrum
i Jokkmokk.
Nuortaguovllu válgabiires
lea NSR:s oktasašlistu Sáme-
álbmotbellodagain (SáB) / I
østre valgkrets stiller NSR
fellesliste med Samefolkets
Parti (SfP)
Á
E
P
SáB
ÁvjovárI valgkrets
Áilen Niga Máhtte lea Kárášjo-
gas eret ja lea bargan boazo-
doalus ja boazodoaluin dan
rájes go sáhtii bargagoahtit.
Sus leamaš máŋga luohttevaš-
doaimma Norgga Boazosáp-
melaččaid Riikkasearvvis ja
son leamaš gielddapolitihk-
kárin Kárášjogas.
/ Mathis er fra Karasjok og har
i hele sitt voksne liv arbeidet
med og i reindriften.
hatt flere verv i Norske Rein-
driftsamers Landsforbund og
har erfaring som kommune-
politiker i Karasjok.
Aili Keskitalo (1968)
Guovdageaidnu / Kautokeino
Sandra Andersen Eira (1986)
Ruoššanjárga / Russenes
Klemet Erland Hætta (1973) - Máze / Masi
Celine Boyne Lamo (1995) - Kárášjohka / Karasjok
Kjell Birkely Andersen (1958) - Ravttošnjárga / Stabbursnes
Ol Johan Gaup (1986) - Guovdageaidnu / Kautokeino
Magnar Aslaksen (1964) - Kárášjohka / Karasjok
Maren Benedicte Storslett (1996) - Guovdageaidnu / Kautokeino
Laila Elisabeth Nystad (1995) - Kárášjohka / Karasjok
Nils Jovnna Grønmo (1994) - Kárášjohka / Karasjok
Ellen J. S. Eira (1955) - Guovdageaidnu / Kautokeino
Anders Nils Utsi (1967) - Kárášjohka / Karasjok
Ann-Britt Birkeli (1955) - Leavdnja / Lakselv
Saia Marilena Stueng (1993) - Kárášjohka / Karasjok
Ole Henrik Magga (1947) - Guovdageaidnu / Kautokeino
Mathis Nilsen Eira (1949)
Kárášjohka / Karasjok
Sandra bargá guolásteaddjin
ja orru Ruoššanjárggas
Porsáŋggus.
Son lea ovdal
leamaš bargoveahkan fatnasiin
Finnmárkkus, Romssa fylkkas
ja Nordlánddas, sihke fier-
bme- ja liidnaguolásteamis.
Son bivdá dál iežas fatnasiin
Oarje-Finnmárkkus.
/ Sandra arbeider som fisker
og bor i Russenes i Porsanger.
Hun har tidligere vært mann-
skap i Finnmark, Troms og
Nordland, både innen garn-
og linefiske.
Hun fisker nå
i Vest-Finnmark med egen
sjark.
Aili lea Guovdageainnus eret
ja bargá NSR parlamentáralaš
jođiheaddjin.
Son lea NSR
presideantaevttohas sámedig-
geválggaide.
bargan Sámi Allaskuvllas ja
Guovdageainnu suohkanis, ja
sus lea Master of Public Admi-
nistration (MPA) Copenhagen
Business School:s.
/ Aili er fra Kautokeino og job-
ber som parlamentarisk leder
for NSR.
Hun er presidentkan-
didat for NSR ved sametings-
valget.
Hun har tidligere
jobbet for Samisk høgskole og
Kautokeino kommune, og har
Master of Public Administra-
tion (MPA) fra Copenhagen
Business School.
Davveguovllu válgabiirE
Nordre valgkrets
Nils lea sihke boazodoalli ja
advokáhta.
Sus lea advokáhta-
fitnodat mas lea sámeriekti,
boazodoalloriekti, erenoamáš-
fágan, ja son leamaš orohat 22
Fiettara orohatjođiheaddjin.
/ Nils er både reindrifts-
utøver og advokat.
advokatvirksomhet med spe-
sialfag samerett, herunder
reindriftsrett, og har tidligere
erfaring som leder for rein-
beitedistrikt 22 Fiettar.
Silje Karine Muotka (1975)
Álttá / Alta
Gunn-Anita Jacobsen (1956)
Návuotna / Kvænangen
Inger Elin Kristina Utsi (1975) - Álttá / Alta
Miriam Akkouche (1995) - Álttá / Alta
Terje Ansgar Eriksen (1964) - Reaššegeahči / Sørkjosen
Marit Inga Sara Pettersen (1975) - Álttá / Alta
Johan J. H. Eira (1973) - Álttá / Alta
Hallgeir Johan Strifeldt (1958) - Álttá / Alta
Tore Bongo (1952) - Álttá / Alta
Brita Julianne Skum (1967) - Álttá / Alta
Annie Leonore Henriksen (1952) - Hámmárfeastta / Hammerfest
Nils Mikkelsen Utsi (1965)
Gunn-Anita lea Návuonas eret
ja lea oahppan psykiátralaš
buohccidivššár, son bargá
erenoamášbuohccidivššárin
ásodagas gos doaimmasheht-
tejuvvon olbmot orrot.
Sus lea
máŋggabealat bargohárjá-
neapmi, earret eará skuvllas,
hoteallas ja mátkeealáhusas, ja
sus leamaš oamit.
/ Gunn-Anita fra Kvænangen
er utdannet psykiatrisk syke-
pleier og jobber som spesial-
sykepleier i en bolig for ut-
viklingshemmede.
allsidig erfaring blant annet
fra skole, hotell og reiseliv og
har drevet småbruk.
Silje Karine orru Álttás ja
bargá prošeaktajođiheaddjin
UiT Norgga árktalaš universi-
tehtas, karrieara ja bargo-
eallima guovddážis.
leamaš NSR-jođiheaddjin,
Sámediggeáirrasin 2009 rájes
ja sámediggeráđis gaskal 2013
/ Silje Karine bor i Alta og
arbeider som prosjektleder
ved UiT Norges Arktiske Uni-
versitet, senter for karriere og
arbeidsliv.
vært NSR-leder, representant
på Sametinget siden 2009 og
sametingsråd mellom 2013 og
Gáisi valgkrets
Sandra Márjá lea Gáivuonas
eret ja su orrunbáiki lea
Romssas.
Maŋŋá go gearggai
studeremis duoji Sámi Oahpa-
husguovddážis Johkamohkis,
de studeregođii gollerávdin,
ja dan son dahká dál.
Son lea
ovdal studeren Ruošša-studi-
aid UiT Norgga árktalaš
universitehtas.
/ Sandra Márjá er fra Kåfjord
og har bosted i Tromsø.
Etter
å ha studert duodji ved Sam-
ernas Utbildningscentrum i
Jokkmokk, studerer hun nå til
gullsmed.
Tidligere har hun
studert Russlandsstudier ved
UiT Norges arktiske univer-
sitet.
Henrik Olsen (1970)
Gáivuotna / Kåfjord
Niko Valkeapää (1968)
Romsa / Tromsø
Karen Anette Anti Oskal (1972) - Málátvuopmi / Målselv
Vidar Andersen (1978) - Romsa / Tromsø
Ane-Alis Vatne Johansen (1990) - Omasvuotna / Storfjord
Ánte Siri (1984) - Romsa / Tromsø
Viktor Bomstad (1992) - Omasvuotna / Storfjord
Marit Anne Hauan (1955) - Romsa / Tromsø
Rolf Johansen (1954) - Ivgu / Lyngen
Sandra Márjá West (1990)
Niko-Mihkal orru Romssas ja
bargá artistan.
Son lea Eano-
dagas suoma bealde eret ja lea
ovdal bargan oahpaheaddjin
Guovdageainnus.
Niko lea
ožžon máŋga bálkkašumi iežas
musihkalaš barggu ovddas,
earret eará Spellemannsprisen
2003:s rabas luohkás.
/ Niko-Mihkal bor i Tromsø
og jobber som artist.
Han er
opprinnelig fra Enontekiö på
finsk side og har tidligere ar-
beidet som lærer i Kautokeino.
Niko har mottatt flere priser
i sin musikk-karriere, blant
annet Spellemannsprisen 2003
i åpen klasse.
Henrik bargá beaivválaš
jođiheaddjin Davvi álbmogiid
guovddážis ruovttus Olmmái-
vákkis Gáivuonas.
ovdal bargan sámediggeráđis
surggiin kultuvra, dearvvaš-
vuohta ja dásseárvu, ja son
leamaš jođiheaddjin eamiálb-
motfestiválas Riddu Riđus.
/ Henrik jobber som daglig
leder for Senter for nordlige
folk hjemme i Manndalen i
Kåfjord.
Han har tidligere
blant annet jobbet som same-
tingsråd for kultur, helse og
likestilling og leder for ur-
folksfestivalen Riddu Riđđu.
Viesttarmeara válgabiire
Vesthavet valgkrets
Kándidahta / Evttohasat / kandiDater
Runar orru Evenáššis ja
bargá NSR:s. Son lea leamaš
politihkalaš ráđđeaddin Aili
Keskitalo sámediggeráđđái, ja
leamaš jođiheaddjin iešguđet-
ge organisašuvnnain.
Runar
lea studeren servodatfágalaš
ovdánahttinstudiaid Oslo
Universitehtas.
/ Runar bor i Evenes og jobb-
er i NSR.
vært politisk rådgiver for Aili
Keskitalo sitt sametingsråd,
og har ledererfaring fra flere
organisasjoner.
Runar har
studert samfunnsfaglige ut-
viklingsstudier ved Universi-
tetet i Oslo.
Mikkel Eskil Mikkelsen (1989)
Divtasvuodna / Tysfjord
Ann Karin Kvernmo (1971)
Rivttak / Gratangen
Anne Henriette Hætta Reinås (1993) - Skánit / Skånland
Vendla Katrin Nielsen (1970) - Hábmer / Hamarøy
Johan Arne Hansen (1987) - Lodek / Lødingen
Håvard Nuhtte Sara (1985) - Áhkanjárga / Narvik
Sara Elisabeth Pavall (1980) - Fuossko / Fauske
Elin Kristina Oskal (1996) - Sálatvágge / Saltdal
Laila Inga (1961) - Suorta / Sortland
Runar Myrnes Balto (1987)
Evenášši / Evenes
Ann Karin lea Rivttagis eret ja
son lea guhká bargan hotealla-
ja restaurántaealáhusas.
lea maiddá ovdal bargan
eanandoaluin.
Son jođihiš-
goahtá dál Foldvik brugga
Rivttagis.
/ Ann Karin er fra Gratangen
og har lang arbeidserfaring fra
hotell- og restaurantbransjen.
Hun har også drevet gårdsbruk
tidligere.
Hun går nå i gang
med å drive rorbu i Foldvik i
Gratangen.
Mikkel Eskil la virggáj
biejadum kantorin sijdan
Divtasvuonan.
Sån la åhpadum
girkkomusihkkár NTNU:as
Roandemin ja sujna la musi-
hkkadieda master Oslo uni-
versitehtas.
Sån la aj julev-
sámegielav låhkåm Nuortta
/ Mikkel Eskil er ansatt som
kantor hjemme i Tysfjord.
Han er utdannet kirkemusiker
fra NTNU i Trondheim og har
master i musikkvitenskap fra
Universitetet i Oslo.
også studert lulesamisk språk
ved Nord Universitet.
Sørsamisk valgkrets
Tåamma lea byjjenamme
sveerjen bielesne men Nam-
dalseidesne årroeminie gusnie
lea teknihkeles raeriestæjja
tjïeltesne.
Dan lea aarebi dåå-
jrehtimmie dovne båatsoste
jïh dotkemistie.
/ Thomas er oppvokst på
svensk side, men er bosatt
på Namdalseid hvor han
jobber som teknisk rådgiver i
kommunen.
både erfaring fra reindrift og
forskning.
Nora Marie Bransfjell (1955)
Meråker
Lars Peder Dunfjeld (1987)
Snåase / Snåsa
Maja Kristine Jåma (1993) - Verran
Leammuid Biret Rávdná (1967) - Måahvie / Mo i Rana
Thomas Ole Andersen (1979) - Plassje / Røros
Arne Nerås Joma (1971) - Snåase / Snåsa
Irja Mette Kappfjell (1973) - Rana
Ole Henrik Kappfjell (1967) - Trofors
Björn Thomas Åhrén (1966)
Namdalseid
Laara lohkehtæjjine barka
hïejmevoenesne Snåase.
lea maasteregraade svihtje-
medaejriemisnie NTNU:ste
Tråantesne.
/ Lars Peder jobber som lærer
hjemme på Snåsa.
Han har en
mastergrad i bevegelsesviten-
skap ved NTNU i Trondheim.
Nora Marie Mearoehkisnie
årroeminie jïh lea lohke-
htæjjine ööhpehtamme gaa-
jhkine njieptjine aarhskuvlen
raejeste jïlleskuvlen raajan jïh
lea akte åarjelsaemien gïelev-
ierhtie.
Nora ektiedimmiem
båatsose åtna.
/ Nora Marie bor på Meråker
og har som lærer undervist
på alle nivåer fra førskole til
høyskole og er en sørsamisk
språkressurs.
Nora er til-
knyttet reindrifta.
Sør-Norge valgkrets
Aili lea studeren industriála
hábmema (inšenevra) ja
lea geigen bachelorčállosa
mašiidnainšenevrafágas.
bargá maiddá allaskuvlagirje-
rádjosis ja dárjun.
Aili orru
Mossas, ja su váhnenguovttis
leaba Deanus ja Kárášjogas
eret.
/ Aili har studert industriell
design (ingeniør) og har
levert bachelor i maskin-
ingeniør.
Hun arbeider også
på høgskolebibliotek og som
servitør.
Aili bor i Moss,
og har foreldre fra Tana og
Karasjok.
Tor Gunnar Nystad (1967)
Oslo
Piera Heaika Muotka (1992)
Mona Tornensis Hornæs (1972) - Bergen
Jon Isak Lyngman Gælok (1987) - Bergen
Laila Coldevin (1967) - Sørum
Leif Arnold Halonen (1944) - Sandnes
Aili Kalvemo (1981) - Oslo
Gisle Stenersen (1967) - Asker
Irene Kvitfjell (1962) - Lillehammer
Lars-Jonas Kvikstad Westerfjell (1985) - Eidsvoll
Kirsti Guvsám (1979) - Kristiansund
Aili Guttorm (1991)
Moss
Tor Gunnar lea rievtti mielde
Kárášjogas eret, muhto orru
Oslos ja bargá terapevtan
gárrenmirkkodikšoovttadagas
Oslo Universitehta buohc-
civiesus.
Sus lea maiddá
fágaduogáš servodatdieđalaš
oahpus UiT Norgga árktalaš
/ Tor Gunnar er opprinnelig
fra Karasjok, men bor i Oslo
og jobber som terapeut ved en
rusbehandlingsenhet ved Oslo
Universitetssykehus.
også samfunnsvitenskapelige
studier fra UiT Norges arktiske
universitet.
Piera Heaika orru Oslos gos
studere grafihkalaš hábmema
Westerdals Oslo ACT:s. Son
bargá maiddá nuoraidčállin
NSR:s. Son lea bajásšaddan
Unjárggas Finnmárkkus ja
Skániin Romssa fylkkas.
/ Piera Heaika bor i Oslo hvor
han studerer grafisk design
på Westerdals Oslo ACT.
Han
jobber også som ungdoms-
sekretær i NSR.
Han er opp-
vokst i Nesseby i Finnmark og
i Skånland i Troms.
- Jo, lean bállen veahá goarrut dál
gaskkohagaid, muitala Aili Keskitalo.
Nu go máŋga eará sámi váhnema de
sus lea aktiivvalaš bargoeallin seam-
más go seailluha sámegiela ja sámi
kultuvrra ruovttus.
Goarrut árgabeaigávttiid lea juoga man bures liikon ja
geahččalan goarrut nu dávjá go sáhtán, ja guoibmámus
man dieđán lea iežan nieiddaiguin goarrut, muitala son.
Aili Keskitalo ráhkkana válgagižžui, ja lea gearggus álggahit
fas ođđa áigodaga Sámedikkis NSR presideantaevttohassan.
Son dovdá sámepolitihka bures, ja sámepolitihkalaš
jođiheddjiid gaskkas 2017:s lea son dat geas lea guhkimus
hárjáneapmi.
Dan rájes go son lei sámediggepresideantan vuosttaš háve
2005:s lea son leamaš mielde sihke buoret ja losit beivviid
politihkas.
Muhto vaikke muhtomin bosoda garrasit
Sámedikkis, de lea bargat Sámi boahtteáiggi ovddas nu
dehálaš ja addá Ailii nu ollu ahte son johtilit vajáldahttá dan
mii lea funet mannan.
- Sámepolitihkalaš doaibma lávke álelassii guokte lávkki
ovddas ja ovtta maŋos.
Muhto mii fertet muitit ahte Sáme-
diggi vuogádahkan lea áibbas áidnalunddot máilmmis, ja
eanaš áiggi mii gállit bálgá váccedettiin.
Muhtomin mii
vásihat ahte ovdánat bures, muhto muhtomin mii vásihat
ahte manná ruovttuluotta, nu mo dál.
Ovdamunni lea ahte
olmmoš álo oahppá, muitala Keskitalo.
Stuorra luohttámuš
NSR:s lea stuorrá luohttámuš Ailii ja su gelbbolašvuhtii
stivret Sámedikki.
NSR-jođiheaddjis Beaska Niillasis leat
beare máidnunsánit presideantaevttohasa birra.
- Aili astá guldalit ja son čiekŋuda áššiide ádden dihte
makkár hástalusaid olbmot vásihit miehtá Sámi.
Son máht-
tá leat sihke diplomáhtalaš go dat dárbbašuvvo ja čielggas
ja soahpameahttun go dasa lea dárbu.
Mun in dieđe ovttage
eará guhte buoret heive leat presideantan go son, dadjá
Beaska Niillas.
Maiddá Runar Myrnes Balto, NSR Viesttarmeara válgabiire
nubbievttohas ja okta sis gii lea beassan bargat lávga Aili
Keskitaloin politihkalaš ráđđeaddin, rápmo su.
Son muitala
politihkkára birra guhte dovdá politihkalaš áššiid mádda-
gis gierragii ja guhte olaha oaiviliiddisguin go deaivvada
eiseválddiiguin ja eará aktevrraiguin.
- Ovtta dáfus lea Aili politihkkár gii heive allaáiggálaš
dilálašvuođaide.
Ovdamearkka dihte go sárdnidii buot
Luohtte-
vašvuohta Ailii
máilmmi eamiálbmogiid ovddas ON Máilmmikonferánssas
ja dalle go son áidna politihkalaš jođiheaddjin riikkas
deaivvadii Dalai Lamain go son galledii Norgga.
Muhto
dat mii čielgasepmosit báhcá muitui Ailiin lea ahte son
deaivvada olbmuiguin rabasvuođain ja sávaldagain áddet
sin hástalusaid, dadjá Balto.
Gearggus bargat
Go jerrojuvvo mii su movttiidahttá joatkit sámepolitihkain,
de lea Keskitalos čielga vástádus.
- Sámi álbmoga eallinfámus lea áibbas erenoamán energii-
ja.
Mii geavahat ollu áiggi čuvget vuoigatmeahttunvuođa ja
hástalusaid, muhto mii dahkat dan dan ráhkisvuođa dihte
mii álbmogis lea sámevuhtii, ja lea measta veadjemeahttun
ahte ii movttiidahtto viidásat rahčat.
Go lea sáhka das mii Sámedikkis vuordá boahttevaš
áigodaga, de ferte Keskitalo veahá jurdilit.
- Mun sávan
Sámedikkis šaddá áigodat goas nagodat doalahit sámepoli-
tihkalaš áššiid guovddážis.
Mii fertet nagodit čoahkkanit
oktasaš veahkan eiseválddiid vuostá, go lea vuosttažettiin
stádalaš politihkka mii lea min váttisvuohta, eaige siskkál-
das vuostálasvuođat bellodagaid gaskkas main leat seamma
oaivilat Sámedikkis, loahpaha NSR presideantaevttohas.
Na de leaš oaidnit galle gávtti Aili geargá goarrut boahtte
njeallje jagi.
Dan mearridat don go jienastat čakčat
Sámediggeválggain.
Stoler
på Aili
- Jo, jeg har fått litt tid til å sy litt nå mellom slagene,
forteller Aili Keskitalo.
Som mange samiske foreldre
kombinerer hun et aktivt yrkesliv med å holde samisk
språk og kultur gående på hjemmebane.
Å sy hverdagskofter er noe jeg trives med og prøver å få
til så ofte det går, og noe av det koseligste jeg vet er å sy
med mine døtre, forteller hun.
Aili Keskitalo forbereder
seg til valgkampen, og er klar til å ta fatt på nok en
periode på Sametinget som presidentkandidat for NSR.
Hun kjenner samepolitikken godt, og av samepolitiske
ledere i 2017 er hun den med mest erfaring.
Siden hun for første gang var sametingspresident i
2005 har hun vært med på både opp- og nedturer i
politikken.
Selv om det kan storme litt på Sametinget,
er arbeidet for Sápmis fremtid så viktig og meningsfylt
for Aili at nedturene glemmes fort.
- Det samepolitiske arbeidet går stadig to steg frem og
ett tilbake.
Man må huske på at Sametinget som system
er helt unikt på verdensbasis og at vi stort sett tråkker
stien mens vi går.
Av og til opplever vi at utviklingen er
god, mens vi av og til opplever at det går tilbake, slik
som nå.
Fordelen er at man lærer hele veien, forteller
Keskitalo.
Stor tillit
I NSR har man stor tillit til Aili og hennes evne til å
styre Sametinget.
NSR-leder Beaska Niillas har kun
godord å komme med om presidentkandidaten:
- Aili lytter og setter seg inn i utfordringene folket
møter over hele Sápmi.
Hun har også evnen til å være
både diplomatisk når det trengs og tydelig og kom-
promissløs der det behøves.
Jeg vet ikke om noen som
passer bedre til å være president, sier Beaska Niillas.
Lovord kommer også fra Runar Myrnes Balto, andre-
kandidat for NSR i Vesthavet valgkrets og en av de som
har fått arbeide tett med Aili Keskitalo som politisk
rådgiver.
Han forteller om en politiker som har stålkon-
troll på de politiske sakene og som får frem budskapet i
møte med myndigheter og andre aktører.
- På den ene siden er Aili en politiker for de store
anledninger.
For eksempel så vi det da hun talte på
vegne av alle verdens urfolk på Verdenskonferansen i FN
og da hun som eneste politiske leder i landet møtte Dalai
Lama på hans Norges-besøk.
Men mest imponert er jeg
over hvordan hun møter folk flest med åpenhet og et
ønske om å forstå deres utfordringer, sier Balto.
Klar for innsats
Når hun blir spurt om hva som inspirerer henne til å
fortsette med samepolitikken, har Keskitalo et tydelig
svar:
- Livskraften i det samiske folket har en helt spesiell
energi.
Vi bruker mye tid på å belyse urettferdighet og
utfordringer, men kjærligheten folket har til det samiske
gjør det umulig å ikke la seg inspirere til videre kamp.
På tale om hva som venter på Sametinget i den neste
perioden, så er Keskitalo litt mer betenkt.
- Jeg håper at
Sametinget får en periode der vi makter å holde fokus på
de samepolitiske sakene.
Vi må klare å samle oss om en
felles front mot myndighetene, for det er først og fremst
statlig politikk som er problemet for oss og ikke indre
motsetninger mellom partier som ønsker mye av det
samme på Sametinget, avslutter NSRs president-
kandidat.
Så spørs det hvor mange kofter Aili rekker å sy selv de
neste fire årene.
Det er det du som bestemmer ved å
stemme i høstens sametingsvalg.
- Mu gávttit leat dat čábbámus biktasat mat mus leat, muitala
Ann Karin Kvernmo.
- Midjiide geat leat massán giellamet lea
gákti deháleamos vuohki čájehit sámi identitehta.
Hui máŋgga guovllus čatnasii gáktái heahpat ja negatiiv-
valašvuohta dáruiduhttima dihte, ja olbmot oalát heite daid
geavaheamis.
Kvernmo, guhte lea goalmmátevttohas NSR
ovddas Viesttarmeara válgabiirres, ja Rivttagis eret, muitala
mo leamaš sin guovllus.
- Lulli-Romssas leat mii bargan vuogádatlaččat maŋimuš
logijagiid váldit ruovttoluotta gákteárbevieru, ja sáhttit
várra easkka dál dadjat ahte duođaid lea ealáskan.
Máŋgasat
gárvodit gávttiin, ja dat čájeha ahte mii lihkostuvvat.
Bivnnut kurssat Oslos
NSR lea kulturorganisašuvdna mii lea veahkehan sámi
álbmoga váldit ruovttuluotta gávtti sullii bealle jahkečuođi jo.
Duos dás ain lágidit sámesearvvit, geat leat NSR geađgejuol-
gin, kurssaid gos olbmot besset oahppat goarrut gávtti dahje
eará gáktái gullevaš čiŋaid.
Tor Gunnar Nystad lea NSR njunuševttohas Lulli-Norgga
válgabiirres, muhto báikkálaččat lea son Oslo sámiidsearvvi
Son muitala ahte olusiin lea beroštupmi go
NSR-searvi lágida gáktekurssaid Sámi viesus Oslos.
- Mii leat lágidan gáktekurssaid máŋggaid logijagiid, ja
orru measta dego ahte kursadárbu ii noga goassige.
Ahte
eambbosat váldet ruovttuluotta fiinna gákteárbevieru čájeha
earret eará ahte kulturdoaibma man NSR dahká duođai
ábuha, muitala Nystad, guhte maid lea rámis go Oslo lea
nagodan ásahit Sámi viesu.
- Deaivvadanbáikkit leat nu dehálaččat sámi kultuvrii.
viesus leat mis lanjat gos sáhttit doallat kurssaid, muhto
seamma dehálaš, mis leat lanjat gos sáhttit deaivvadit ja
geavahit gávttiid ovttas eará sápmelaččaiguin, dadjá Nystad.
Doarvái sápmelaš
Mearrasápmelažžii Sandra Márjá Westii, guhte orru Roms-
sas, lea gávtti mearkkašupmi sámi identitehtii dehálaš.
Sandra, guhte lea sámediggeáirras ja 2.-evtohassan Gáisi
válgabiirres, lea vázzán Sámi oahpahusguovddážis Johkamo-
hkis, ja lea okta máŋgga čeahpes ja profešunealla duojáriin
- Gákti lea áibba áidnalunddot, ja geavahit dan, lea álkimus
vuohki olbmuide čalmmustahtti sámi identitehta ja kultu-
vrra.
Lea maiddá čábbámus bivttas mii gávdnoš, jus mus gal
jearat, muitala West guhte oaivvilda ahte lea dehálaš veahke-
hit vai eambbosat háhket alcceseaset gávtti.
Son oaivvilda maiddá ahte olbmot eai galgga jurddašallat
ahte leat go sii "doarvái sápmelaš" coggat gávtti.
- Jus du
bearrašis lea sámi duogáš, de leat doarvái sápmelaš coggat
Aŋkke ii galgga dovdat ahte lea makkárge giellagáibá-
dus geavahit gávtti, go mii oamastat dan ovttas álbmogin ja
lea min deháleamos identiteahttamearka, deattuha oahppan
duojár.
Govva / foto: Ken Are Bongo
- Koftene mine er de fineste plaggene jeg eier, forteller
- For oss som har tapt språket er
kofta den viktigste måten å vise samisk identitet på.
I veldig mange områder ble den samiske kofta, gákti-en, så
belastet med skam og negativitet gjennom fornorskningen
at den forsvant helt fra folks garderober.
Kvernmo, som er
tredjekandidat for NSR i Vesthavet valgkrets, og kommer fra
Gratangen, forteller hvordan det har vært i hennes område.
- I Sør-Troms har vi arbeidet systematisk de siste tiårene
med å ta tilbake koftetradisjonen, og det er vel først nå vi
kan si at det virkelig blomstrer.
Veldig mange kler seg i kofta,
og det viser at vi lykkes.
Populære kurs i Oslo
NSR er en kulturorganisasjon som har hjulpet det samiske
folket å ta tilbake kofta i et halvt århundre.
Jevnt og trutt
arrangerer sameforeningene, som utgjør grasrota i NSR,
kurs der folk kan lære seg å sy kofta eller annet kofteutstyr.
Tor Gunnar Nystad er toppkandidat for NSR i Sør-Norge
valgkrets, men lokalt er han leder i Oslo sameforening.
forteller om stor interesse når NSR-foreninga arrangerer
koftekurs på samisk hus i Oslo.
- Vi har arrangert koftekurs i mange tiår, og det virker
nesten som det er et umettelig behov for sånne kurs.
At flere
tar tilbake den flotte samiske koftetradisjonen viser blant
annet at det kulturarbeidet som gjøres i NSR virkelig nytter,
forteller Nystad som også er stolt over at de i Oslo har klart å
bygge opp Samisk hus.
Gákti til folket
- Møteplasser er så viktig for den samiske kulturen.
På Sam-
isk hus har vi lokaler å holde kurs i, men ikke minst lokaler
for å kunne møtes og faktisk ta i bruk koftene sammen med
andre samer, sier Nystad.
Samisk nok
Sjøsamen Sandra Márjá West bosatt i Tromsø er opptatt
av koftas viktighet for samisk identitet.
Sandra, som er
sametingsrepresentant og 2.-kandidat i Gáisi, har gått på Sa-
mernas Utbildningscentrum i Jokkmokk, og er en av Sápmis
mange flinke og profesjonelle håndverkere.
- Gáktien er helt unik, og det å bruke den er den enkleste
måten for folk flest å synliggjøre samisk identitet og kultur.
De er jo også de vakreste klesplaggene som finnes, spør du
meg, sier West, som synes det er viktig å bidra til at flere
skaffer seg gákti.
Hun mener også at folk ikke skal lure på om de er "samisk
nok" til å gå med gáktien.
- Har du samisk familiebakgrunn
så er du nok samisk til å gå med kofta.
Man skal i alle fall
ikke føle at det er noe språkkrav for å gå med gáktien, for
den er vår felles eiendom som folk og vår viktigste
identitetsmarkør, slår den utdannede duojáren fast.
- Tjaktjaj gåhttjop bihtámsámegiela kurssaj.
bielen la bihtámsámegiella dagu "vajálduhtedum"
giella, valla bihtámsáme galggi val diehtet ep la galla
sijájt vajálduhttám, javllá Mikkel Eskil Mikkelsen guhti
NSR-siebrev Sálto Sámesiebrev jådet ja la NSR:a
bajemus ájras Vestarmera válggabijran.
Mikkel Eskil (28) boahtá Ájluovtas Divtasvuonan ja sån la dat
vuostasj buolvas mánájs gudi bajássjaddin julevsámegielajn
vuostasjgiellan mánájgárden ja skåvlån.
Æjgádij tjadá la
vásedam man låssåt máhttá liehket giela åvdås rahtjat, ja
vuojnná ælla åvvå aktak ietjá ássje sebrudagán ma sæmmi
ållo dåbdojt ja berustimev båktå dagu sámegiela.
- Juohkkahattjan la juokkirak aktijvuohta vájmo gielajn,
vájku dal mijájs li dav válldám jali rahtjap dav bessat ságas-
tit.
Duodden jáhkáv sierraláhkáj hådjånip gå árvvedip man
alvos gielladille la, ja gå jårråp ietjama aktisasj giellarahtjas-
Dát guosská gájka gielajda, valla sierraláhkáj unnep
Dássta muv berustibme boahtá, javllá Mikkelsen
guhti l Vestarmera válggabijra 1.-kandidáhtta.
Giellaådåstus
Vallak Aili Keskitalo presidænntan álgij jagen 2013 guorrasij
ráddidusájn almulasj giellanammadusáv jåhtuj biedjat.
Tjuovvovasj ráddidusájggudagá galggap jåhtuj biedjat
moaddásijt dajs dåjmajs majt nammadus buvtij tjielggi-
dusán Vájmo giella.
Nora Marie Bransfjell (62) la iellemájgev oarjjelsámegielajn
barggam, ja åhpadiddjen sån sámegiela åhpadime hássta-
lusájt dåbddå.
Dálla la vuostasj sajen NSR:a listan oarjjel-
sámeguovlon ja akta sivájs la sån sihtá oarjjelsámegielav
- Giellanammadus la vuosedam moadda hásstalusá ma
hæhttuji avta bále tjoavdeduvvat.
Ássje la gåktu dilev láhtjet
jus sihtá ielle sáme gielajt, ja de la sáhka åvdåsvásstádusás
organiserima hárráj gitta makkir riektá dujna ja mujna galg-
gi.
Dát la nav alvos barggo váj mij NSR:an miejnnip dárbahip
almma nasjonála giellaådåstusáv, javllá Bransfjell.
Gájkajda guosská
Nora Mariej la árggabiejvve dat mij merkaj juojddáv jus
giella galggá bierggit sihke vuorrasij ja nuoraj gaskan.
- Jus ållu riekta de la nav álkke jut máná galggi bessat gullat
sámegielav ja sámástit sijdan, skåvlån ja gå iehtjádijt iejvviji
Mij politihkkára ep máhte sijddagielav
mierredit, valla máhttep gáhttit jut máná oadtju sajijt sáme
mánájgárdijn, ja máhttep barggat váj máná oadtju sajijt
sáme mánájgárdijn, ja váj skåvlåjn oahppofálaldahka bárrán,
javllá Nora Marie.
- Luodjomláhkáj hæhttup álu rahtjat daj fálaldagáj åvdås
masi miján ja mijá mánájn la riektá.
Dán ja ietjá siváj diehti
lip mij NSR:an guhkijt barggam sáme giellaoahttse åvdås,
mav giellanammadus aj dálla la doarjjum, javllá Bransfjell.
Giellabarggo la prosjækta mij manná moadda buolva
åvdåsguovlluj, ja sihke nuora ja vuoras ulmutja hæhttuji
berustahttját.
Mikkel Eskil ja Nora Marie mielas la ájnas
buorre gielalasj aktijvuodajn ållessjattugij ja vuorrasij jus
mánájn galggá viesso giella.
- Divtasvuonan li miján buorre vásádusá giellatjiehppe-vir-
gij ja prosjevtas Rádnastallam mánájgárdijn ja vuodoskåvlå
oahppij, gånnå lasse giellaressursa ja ienep ållessjattuga
låggŋiji ålles gielladilev.
Dát bådij sadjásis NSR:a ájgen
Sámedikken, ja dákkir prosjevtajs sihtap ienebut boahtte
ájggudagá.
Goarssá lav gå NSR Sálto sámesiebre baktu li
jådedam Rádnastallam prosjevtav, mij la sámegielak famil-
jajda giellaarena.
Dájna ájggop joarkket, javllá Mikkel Eskil
Mikkelsen.
- Ihkap dárojduhttem mijá álmmugav tjuoldij, valla ållu
visses lav aktan galggap ietjama gielajt bisodit.
Nav ålov
vájmo gielav iehttsep, låhpat Mikkelsen.
- Til høsten kjører vi
i gang et pitesamisk
språkkurs.
Pitesamisk
er blitt sett på som et
"glemt" språk på norsk
side, men pitesamene
skal vite at vi ikke har
glemt dem, sier Mikkel
Eskil Mikkelsen som er
leder for NSR-foreninga
Sálto Sámesiebrre og
toppkandidat for NSR i
Mikkel Eskil (28) kommer fra Drag i Tysfjord og hører til den
første generasjonen barn som vokste opp med lulesamisk
som førstespråk i barnehage og skole.
Han har gjennom
sine foreldre erfart hvor hard kampen for språket kan være,
og han ser at ingen temaer i det samiske samfunnet får frem
følelser og engasjement på samme måte som samiske språk.
- Alle har et forhold til hjertespråket, enten vi er fratatt det
eller kjemper for å få bruke det.
Jeg tror det i tillegg blir
ekstra sårt når vi føler på hvor kritisk språksituasjonen er,
og når vår felles språkkamp møter hindre.
Det gjelder egen-
tlig alle språkene, men spesielt de mindre.
Det er ut i fra et
slikt perspektiv mitt engasjement kommer, sier Mikkelsen,
som er 1.-kandidat i Vesthavet valgkrets.
Språkreform
Noe av det første Aili Keskitalo gjorde som president i 2013
var å komme til enighet med regjeringen om nedsettingen
av et offentlig språkutvalg.
Neste sametingsperiode vil
handle om å sette i verk flere av de forslagene som utvalget
kom med i utredningen Vaajmoegïele/Hjertespråket.
Nora Marie Bransfjell (62) har et helt yrkesliv bak seg
med sørsamisk språkarbeid, og som lærer kjenner hun til
utfordringene i samiskopplæringen.
Når hun nå har inntatt
førsteplassen på NSRs liste i sørsameområdet, så er det
blant annet fordi hun ønsker å arbeide for sterkere fokus på
sørsamisk.
- Språkutvalget har pekt på mange utfordringer som må
løses parallelt.
Det handler om å legge til rette for levende
samiske språk, og da er det snakk om alt fra organisering
av ansvar, til hvilke rettigheter jeg og du skal ha.
Det er en
så stor oppgave at vi i NSR mener det trengs en skikkelig
nasjonal språkreform, sier Bransfjell.
Handler om alle
For Nora Marie er det de nære tingene som betyr noe for at
språket skal overleve både for eldre og yngre.
- Det er egentlig så enkelt som at barn må få høre og bruke
samisk hjemme, i barnehagen, på skolen og i møte med an-
dre i lokalsamfunnet.
Vi politikere kan ikke vedta hjemme-
språk, men vi kan sørge for at barna får plass i samiske
barnehager, og vi kan arbeide for bedre opplæringstilbud i
skolene, sier Nora Marie.
- Dessverre må vi ofte kjempe for tilbudene vi og våre barn
har rett til og krav på.
Blant annet derfor har vi i NSR lenge
gått inn for et samisk språkombud, noe som vi også har fått
støtte på fra språkutvalget, forteller Bransfjell.
Språkarbeidet er et stort prosjekt som går over mange gen-
erasjoner, der både unge og eldre må kunne bli interessert
i og engasjeres.
Mikkel Eskil og Nora Marie mener begge at
det er viktig med god språklig kontakt med voksne og eldre
for at barna skal få et levende språk.
- I Tysfjord har vi god erfaring med giellatjiehppe-stillinger
og prosjektet Rádnastallam i barnehagene og blant elever i
grunnskolen, der ekstra språkressurser og høyere voksen-
tetthet løfter hele språksituasjonen.
Dette kom på plass
under NSR på Sametinget, og slike prosjekt vil vi ha flere
av i neste periode.
Jeg er stolt over at NSR gjennom Sálto
sámesiebrre har drevet prosjektet Rádnastallam, som er en
språkarena for samiskspråklige familier.
Det vil vi fortsette
med videre også, sier Mikkel Eskil Mikkelsen.
- Fornorskningen bidro kanskje til en splittelse i folket
vårt, men jeg er helt sikker på at vi sammen kommer til å
sørge for at språkene overlever.
Så stor er kjærligheten til
hjertespråket, avslutter Mikkelsen.
Hjerte-
språket
Ienemus sámijn li subttsasa gåktu assimilerimpolitihkka
la sijá iellemijda vájkkudam.
Dájt subttsasijt galggap gullat
gå vijmak duohtavuohta- ja såbadimkommisjåvnåv oadtjop.
Dárojduhttema vájkkudusá juohkka sajen gávnnuji, ja vájku
sierraláhkáj tjielggasit vuojnnuji dåppe gånnå giella la
gáhtum, de ålles álmmuk assimilerimpolitihka noade
vuolen gierddin.
Henrik Olsen la Gájvuonas Nuortta-Råmsås.
Ietjas vásádusáj
diehti, måttij jagij rahtjamij sámegiela ja kultuvra åvdås sij-
ddasuohkanin, diehtá Henrik Olsen sámevuodav la vejulasj
ruopptot válldet, valla dat gájbbet máhtov ja buorre-
mielakvuodav.
- Edna la báhtsám subttsadahtá gåktu dárojduhttem lij ja
ájn vájkkut sihke mijájt ja kvenajt.
Jus galggap ålles Sámev
låggŋit, de hæhttu ieneplåhkosebrudahka dádjadit ja dåhkk-
idit assimilerimpolitihkka duodaj gávnnuj.
De hæhttup
guoradallat mij ajtu dáhpáduváj daj badjelasj 100 jage stáhta
assimilerim vibáj, ja gåktu vil uddnik ådå hámij viessu.
Dán-
na la ham sáhka mijá aktisasj histåvrå birra, javllá Henrik
Olsen.
Olsen, guhti iesj la akta sijájs gut la gielav massám dárojdu-
httema diehti, oattjoj åvdåsvásstádusáv dárojduhttemássjij
åvdås sámediggeráden 2016:n ja jåhtuj biejaj dav mij dálla
sjattaj mærrádussan Stuorradikken jut duohtavuohtakom-
misjåvnåv oadtjop.
Gå dálla ådåsit válgajda ájggu Gáisi válg-
gabijran de la kommisjåvnå bargo tjuovvolibme akta sivájs.
- Dálla álgon la ájnas jut kommisjåvnå mandáhtta sjaddá
nuoges vijdes, ja jut Sámedigge bæssá tjielggasit bargov
vájkkudit.
Hæhttup bærrájgæhttjat váj ålles sáme sebrudah-
ka gullu.
Merrasámij subttsasij rájes dajs måttijs unnep
bájkijs Sámev miehtáj, gitta subttsasijda lullesámijs gudi
hæhkkat gålmå stáhtarájájs æráduvvin, galggi subtsastuvvat.
Jus navti galggá sjaddat de hæhttu Sámedigge álgo rájes juo
sæbrrat, javllá Henrik Olsen kommisjåvnå bargo vijddudagá
Ájnas sáme nuorajda
Aj NSR:a nuorajnammadus (NSR-N) li berustahttjám du-
ohtavuohta- ja såbadimkommisjåvnå ásadimes.
Ánna-Katri
Helanderij NSR-N:an la ájnas 2017 árkkabiejvverasismav
dádjadit dárojduhttema vájkkudussan.
NSR-N javllin nju-
olgga dárojduhttem vil uddnik gávnnu gå ietjasa vuojnov
åvdedin guláskuddamin Stuorradikken.
- Sávvap kommisjåvnnå galggá nuorra sámijda viehkken
buorijn mielajn boahtteájge sisi lávkkit.
Valla de hæhttu
kommisjåvnnå sjaddat prosæssan masi ålles stuorse-
brudahka sæbrrá.
Maŋŋela hæhttu máhtto mij kommisjåvnå
bargo baktu åvddån boahtá oadtjot ienep sajev oahppop-
lánajn ja skåvlån åbbålattjat, javllá Helander.
- Mijá duogen la jut udnásj nuora ja boahtte buolva mijá
histåvrå birra oahppi.
Mij gudi lip nuora dárbahip ietjama
histåvråv dåbddåt, váj bessap liehket jaska ietjama identite-
htan.
Duodden galggi iehtjáda ienebuv oahppat mijá birra
kommisjåvnå bargo diehti.
Mijá aktisasj histåvrrå galggá
bihkusij boahtet.
Gå dasi ållip de galgalittjajma aktan
váttsatjit åvddålijguovlluj, låhpat nuorajpolitihkkár.
Duohtavuohta
ja såbadibme
Sannhet og forsoning
De fleste samer har historier om hvordan assimileringspolitikken har
påvirket deres liv.
Disse historiene er det som skal høres når vi endelig får
en sannhets- og forsoningskommisjon.
Konsekvensene av fornorskningen
finnes over alt, og selv om de er spesielt tydelige i områder der språket er
borte, så var assimileringspolitikken noe hele folket gjennomgikk.
Henrik Olsen er fra Kåfjord i Nord-Troms.
Fra egen erfar-
ing, etter årevis med arbeid for samisk språk og kultur i
hjemkommunen, vet Henrik Olsen at det er mulig å ta til-
bake det samiske, men at det krever kunnskap og velvilje.
- Det er mye som ikke er fortalt om hvordan fornorsknin-
gen forgikk og fremdeles påvirker både oss og kvenene.
For
at vi skal kunne løfte hele Sápmi, må majoritetssamfunnet
forstå og anerkjenne assimileringspolitikken.
Da trenger
vi å undersøke hva som faktisk skjedde i de over 100 årene
den statsstyrte assimileringen foregikk, og hvordan denne
lever videre i nye former i dag.
Det handler tross alt om vår
felles historie, sier Henrik Olsen.
Olsen, som selv er en av de som er blitt fratatt språket på
grunn av fornorskningen, fikk ansvar for fornorsknings-
spørsmål som sametingsråd i 2016 og rullet i gang ballen
som nå har endt opp med et vedtak i Stortinget om at vi får
en sannhetskommisjon.
Når han nå stiller til gjenvalg i Gáisi
valgkrets er det blant annet fordi han ønsker å følge opp
kommisjonens arbeid.
- Nå først er det viktig at kommisjonens mandat blir vidt
nok, og at Sametinget får tydelig innvirkning på arbeidet.
Vi må passe på at hele det samiske samfunnet blir hørt.
Alt fra historien til sjøsamene i de små bygdene rundt om
i Sápmi, til historier fra østsamene som plutselig ble skilt
av tre statsgrenser, må fortelles.
For at dette skal skje må
Sametinget være med fra starten av, sier Henrik Olsen om
omfanget av kommisjonens arbeid.
Viktig for samisk for ungdom
Også NSRs ungdomsutvalg (NSR-U) har engasjert seg aktivt
for å få opprettet en sannhets- og forsoningskommisjon.
Ánna-Katri Helander i NSR-U er opptatt av at vi må se også
hverdagsrasisme i 2017 i lys av fornorskningen.
NSR-U slo
rett og slett fast at fornorskningen enda foregår når de
uttalte seg i en høring på Stortinget.
- Vårt håp er at en kommisjon skal gjøre fremtiden lysere
for unge samer.
Men da må kommisjonen bli en prosess
som hele storsamfunnet tar del i. I ettertid må kunnskapen
som kommer frem gjennom kommisjonen få større plass i
læreplaner og skolen generelt, sier Helander.
- Vi må sørge for at dagens ungdom og de som kommer
etter lærer mer om vår historie.
Vi som er unge trenger å
kjenne vår egen historie, slik at vi kan være trygge på vår
identitet.
I tillegg må kommisjonen føre til at andre lærer
mer om oss.
Det handler om at vår felles historie blir kjent.
Når den er det kan vi gå videre sammen, avslutter ungdoms-
politikeren.
Samer trenger å bli møtt med et helsetilbud på sitt
eget språk og med innsikt i samiske kulturelle for-
hold og historie.
Dette gjelder selvfølgelig innen all-
menhelsetjenesten, men behovet viser seg spesielt
innen spesialisthelsetjenesten.
Saemieh daarpesjieh aktem healsoefaalenassem
åadtjodh jïjtsh gïelesne jïh man daajroe saemien
kultuvrelle tsiehkiej jïh histovrijen bïjre.
Hævvi lea
numhtie sïejhmehealsoedïenesjen sisnjelen, men
joekoen sjïerehealsoedïenesjen sisnjelen dle vååjnoe
goh daate lea daerpies.
- Vi har flere spesielle saker i det
samiske samfunnet som viser
behovet for en styrking av samiske
helsetilbud og ikke en nedbygging,
slik Finnmarkssykehuset gjør for å
spare penger.
Det er en skandale og
total ansvarsfraskrivelse når samisk
psykisk helsevern blir vedtatt ned-
bygget av Helse Finnmark, sier
Henrik Olsen.
Han mener at ansvaret for Samisk
Helsepark og SANKS (Samisk nas-
jonal kompetansetjeneste - psykisk
helsevern og rus) bør løftes fra Helse
Finnmark til Helse Nord siden de har
et nasjonalt ansvar, og siden Helse
Finnmark viser manglende forståelse
- Mijjen leah jienebh sjïere aamhtesh
saemien siebriedahkesne mah
vuesiehtieh daerpies saemien heal-
soefaalenassem nænnoestehtedh jïh
ij dam våålese bigkedh, guktie Finn-
maarhkeskïemtjegåetie dorje juktie
beetnegh spååredh.
Akte nåake dah-
koe jïh akte ållesth dïedtesliejhteme
gosse Healsoe Finnmaarhke næn-
noste saemien psykiske healsoevaar-
jelimmiem våålese bigkedh.
Dïhte meala dïedte Saemien Heal-
soepaarhken jïh SANKS:n åvteste
(Saemien nasjovnaale maahtoedïe-
nesje - psykiske healsoevaarjelimmie
jïh geeruvevoete) byöroe Healsoe
Finnmaarhkeste lutnjesovvedh Heal-
soe Noerhtese dan åvteste dej akte
nasjovnaale dïedte, jïh dan åvteste
for dette ansvaret.
At tiden er inne
for opprettelse av eget samisk
helseforetak, ble også foreslått av
NSRs sametingsgruppe under siste
plenumssamling.
- Tysfjordsaken og den manglende
beredskapen i sørsamisk område
viser spesielt at det er nødvendig å
prioritere å løfte kompetansen innen
psykisk helsevern i lule- og sørsam-
isk område.
Dette vil vi måtte prior-
itere å arbeide for i neste sametings-
periode, enten gjennom utvidelse av
SANKS sitt tilbud, eller ved utvikling
av nye tilbud, sier Henrik Olsen.
Healsoe Finnmaarhke aktem faatoes
goerkesem daan dïedten åvteste
vuesehte.
Ihke tïjje lea båateme daelie
aktem jïjtse saemien healsoegïehte-
limmiem tseegkedh, aaj NSR:n
saemiedigkiedåehkie raeriesti min-
ngemes stoerretjåanghkosne.
- Joekoen Divtasvuodna-aamhtesen
jïh dan faatoes riejriesvoeten
gaavhtan åarjelsaemien dajvesne lea
daerpies prioriteradidh maahtoem
lutnjedh psykiske healsoevaarje-
limmien sisnjelen julev- jïh åarjel-
saemien dajvesne.
Mijjieh tjoerebe
dam prioriteradidh mubpien saemie-
digkieboelhken, viehkine SANKS:
faalenassem vijriedidh jallh orre
faalenassh evtiedidh, Henrik Olsen
jeahta.
Samisk psykisk helse
må prioriteres
Niko Valkeapää ja Thomas Åhren leaba ealli ovdamearkan dasa ahte
sámepolitihkka lea rájáheapme.
Soai goappašagat searvaba sámedigge-
válggaide NSR ovddas ja ii goabbá ge leat bajásšaddan norgga bealde
Sámis, muhto baicce suoma ja ruoŧa bealde.
Valkeapää ja Åhren leaba
duođaštussan ahte Sápmi ii bisán riikkarájiid bokte.
- Mii leat okta álbmot.
Berre leat dat mii stivre daid mearrá-
dusaid maid mii váldit dál ja daid strategiijaid ja plánaid
maid mii bidjat boahtteáigái.
NSR:s lea vuođđojurddan ahte
otná riikkaráját eai galgga hehttet min barggu oktasaš sámi
čovdosiid ovdii.
Dát jurdda heive bures ovttasbargovuigŋii
mii gullá Tråante 2017:i, dadjá Thomas Åhren.
Artista stádagullevašvuođa haga
Niko Valkeapää lea eanemus dovddus go son lea okta dain
hárvenaš sámi artisttain guhte lea vuoitán Spellemann
-bálkkašumi, muhto sutnje ii leat sámepolitihkka guđege
láhkai amas.
Son lea máŋga jagi leamaš ráđđelahttun sámi
organisašuvnnas Sámeráđis, ja son lea hárjánan bargat
áššiiguin mat gusket buot sápmelaččaide.
Dál lea gearggus
ávkkástallat iežas gelbbolašvuođa norgga bealde Sáme-
dikkis.
- Mii fertet álo ohcat oktasaš čovdosiid.
Buorre ovdamearka
dasa lea Sámi Giellagáldu, mii fuolaha ahte gielat ovdánit
seamma guvlui.
Oalle álkit sáhtášeimmet mii maiddá dahkat
ovdamearkka dihte oktasaš sámi oahppoplánaid.
Lea dušši
buvttadit golbma iešguđetlágan davvisámegielat skuvlagirjji
go sáhtášii leat doarvái dušše ovttain, dadjá Niko Valkeapää.
Valkeapää lea oahppan oahpaheaddji ja lea bargan 18 jagi
oahpaheaddjin Sámi joatkkaskuvla ja boazodoalloskuvllas.
Son namuha oahpahusa dakkár suorgin mas lea stuorra
potensiála ovttasbargui.
- Rádjáskuvlaovttasbarggut, nu mo Sirpmás lea, leat hui
buorit ovdamearkkat mo mii berret ovttasbargat rádja-
guovlluin.
Mun áiggun aktiivvalaččat bargat vai oahppit geat
ásset rádjaguovlluin galget beassat vázzit skuvlla ovttas gos
dat lea lunddolaš, muitala Valkeapää.
Oktasaš Sámediggi
NSR bargá dan ovdii vai ásahuvvo oktasaš Sámediggi, ja
háliida boahtte áigodagas bidjat johtui strategalaš doaimma
mii dán galgá ráhkkanahttit.
Muhto dál jo sáhttá dahkat
álkis mearrádusaid ovttastahttin dihte Sámedikkiid.
- Mii sáhttit ovdamearkka dihte álgit dainna ahte mearri-
dat oktasaš beaivvi sámediggeválggaide.
Mun jáhkán dat
dagahivčče buori oktasaš sámi almmolašvuhtii jus dehálaš
digaštallamat Sámis heivehuvvošit dáhpáhuvvat seamma
áiggi, dadjá Thomas Åhren.
Sámi kulturfoanda
Kulturbargin lea Niko Valkeapää buorre ovdamearka das mo
sámi dáiddárat ja kulturbargit dál jo barget riikarájáid ber-
oškeahttá.
Son oaivvilda ahte lea lunddolaš smiehttat ásahit
oktasaš doarjjaortnegiid sámi kultuvrii.
- Min válgaprográmmas mii oaivvildat ahte stuorát oassi
ruđas mii gullá sámi dáidagii ja kultuvrii galgá čohkkejuvvot
oktasaš sámi kulturfondii.
Mis leat jo oktasaš geahččit ja
ulbmiljoavku, ja mii oaivvildat ahte lea lunddolaš smiehttat
kulturdoarjaga rájiid haga, dadjá Niko Valkeapää guhte
oaivvilda ahte berre leat álki čađahit sámi ovttasbarggu
kultursuorggis beroškeahttá stádarájiin.
Sápmi lea jo hábmejuvvon beroškeahttá stádarájiin, fierpmá
-dahkan mas sogat ja sosiála gaskavuođat mannet ruossut
doarrás.
Ávvujagis 2017:s lea áigi hukset viidásat min oktasaš
nieguid oktasaš čovdosiidda, ja danne searvá NSR válggaide
máŋggain plánain oktasaš Sápmái.
Niko Valkeapää og Thomas Åhren er levende eksempler på at det same-
politiske arbeidet er grenseløst.
De stiller begge to til sametingsvalg for
NSR og har det til felles at de er vokst opp utenfor norsk side av Sápmi,
henholdsvis finsk og svensk side.
Valkeapää og Åhren beviser at Sápmi
ikke stopper ved landegrensene.
- Vi er ett folk.
Det bør være styrende for de valgene vi gjør
i dag og de strategiene og planene vi legger for fremtiden.
NSR er det en grunntanke at dagens landegrenser ikke skal
legge hindringer for vårt arbeid for felles samiske løsninger.
Denne tanken passer godt inn i samarbeidsånden knyttet til
Tråante 2017, sier Thomas Åhren.
Den "statsløse" artisten
Niko Valkeapää er mest kjent som en av de få samiske artis-
tene som har vunnet en Spellemannspris, men han er på
ingen måter ukjent med samepolitisk arbeid.
Som mange-
årig rådsmedlem i den allsamiske organisasjonen Same-
rådet, har han god erfaring med å arbeide med spørsmål
som angår alle samer.
Nå er han klar for å bruke kompe-
tansen sin i Sametinget på norsk side.
- Vi må alltid se etter de felles løsningene.
Et godt eksempel
i dag er Sámi Giellagáldu som sørger for at språkene utvik-
ler seg i samme retning.
Med relativt enkle grep ville vi også
kunne få til for eksempel felles samiske læreplaner.
Det er
tullete å produsere tre sett nordsamiske skolebøker når ett
bør holde, sier Niko Valkeapää.
Valkeapää er utdannet lærer og har arbeidet 18 år som
lærer på Samisk videregående skole og reindriftsskole.
trekker frem utdanning som et område hvor det er stort
potensiale for samarbeid.
- Grenseskolesamarbeid som det i Sirbmá er svært gode
eksempler på hvordan vi bør samarbeide i grenseområdet.
Jeg vil arbeide aktivt for at elever som bor i grenseområder
skal få gå på skole sammen der det er geografisk naturlig,
forteller Valkeapää.
Felles Sameting
NSR jobber for opprettelsen av et felles Sameting, og ønsker
i neste periode å sette i gang det strategiske arbeidet som
skal forberede dette.
Men allerede kan man gjøre enkle
vedtak for å samkjøre Sametingene.
- Vi kan for eksempel starte med å vedta en felles dag for
sametingsvalgene.
Jeg tror det kunne vært et svært positivt
bidrag til en felles samisk offentlighet om de viktige disku-
sjonene i Sápmi hadde blitt samkjørte tidsmessig, sier
Thomas Åhren.
Samisk kulturfond
Som kulturpersonlighet er Niko Valkeapää et godt eksempel
på at samiske kunstnere og kulturaktører allerede opererer
uavhengig av landegrensene.
Han mener det vil være natur-
lig å tenke på felles støtteordninger til samisk kultur.
- I valgprogrammet vårt går vi inn for at mer av midlene til
samisk kunst og kultur samles til et felles samisk kultur-
fond.
Vi har allerede felles publikum og målgruppe, og vi
mener det er naturlig å tenke kulturstøtte grenseløst, sier
Niko Valkeapää som mener et samisk samarbeid over stats-
grensene lett bør la seg gjennomføre på kulturfeltet.
Sápmi er allerede bygget opp uten tanke på grenser, i et
nettverk der slekter og sosiale relasjoner går på kryss og
tvers.
I jubileumsåret 2017 er det på tide å bygge videre på
våre felles drømmer om felles løsninger, og derfor stiller
NSR til valg med mange planer for et felles Sápmi.
Sámi vuoittut leat boahtán iešguđetge gaskao-
miid bokte.
Áltá-stuimmit ovddastit jorggiheami
norgga sámepolitihkas.
Akšuvnnat Geađgeváris,
stádaministara kantuvrra okkupašuvdna ja neal-
gudanakšuvdna Stuorradikki olggobealde ledje
dehálaš gaskaoapmin ovddidit sámi beroštumiid.
- Mii fertet giitit akšunisttaid.
Sii gákkastedje uvssa rabas
našunála politihkkii.
Akšunisttat rahpe politihkalaš arena
ja bidje vuođu dan politihkalaš gižžui mii bođi akšuvnnaid
maŋŋá.
Boađusin das lei ahte sámi kultuvra suddjejuvvui
vuođđolága bokte, sámeláhka mearriduvvui ja min álbmot-
válljejuvvon orgána, Sámediggi, ásahuvvui, dadjá NSR
nubbievttohas Ávjováris, Áilen Nigá Máhtte.
Maiddá riikkaidgaskasaččat leat sápmelaččat leamaš ja leat
ain láidesteaddjin internašunála eamiálbmotpolitihkas.
Sápmelaččat leat aktiivvalaččat searvan hábmet ILO-kon-
venšuvnna nr.
169 eamiálbmot vuoigatvuođaid birra 1989:s
ja ON julggaštusa eamiálbmotvuoigatvuođaid birra 2007:s,
ja ovdal eamiálbmogiid máilmmikonferánssa ledje sápme-
laččat guovddážis ráhkkanettiin.
- NSR:s lea jáhkku ahte lea buoremus čoavdit áššiid politi-
hkalaččat ja bargá dan ovdii, muhto go min kultuvra, min
gielat ja min ealáhusat leat áitojuvvon, de eat sáhte ballat
váldimis atnui rievttálaš gaskaomiid.
Sáhttá leat dárbu
geavahit sihke našunála duopmostuoluid ja internašunála
váiddaorgánaid, dadjá NSR-veterána.
Boazodoalli ja advokáhta
Nils Mikkelsen Utsi lea ođđa oahpis NSR:s ja lea Davvi
válgabiirre nubbievttohas NSR-listtus.
Son lea boazodoalli
ja advokáhta, rievtti mielde hástaleaddji leat sihke ja, muhto
dán áiggi boazodolliide lea šaddan duohta áššáigullevaš
gealbu hálddašit juridihka.
Utsi čujuha buot daid ollu sápmelaččaide geat leat mannan
duopmostuoluide čuoččuhit iežaset rievtti kulturdoaimma-
heapmái, ja ahte máŋga dáin áššiin leat leamaš dehálaš
vuoittut norgga riektevuogádagas.
- Alimus riekti mieđai ahte báikkálaš álbmot Olmmáivákkis
Gáivuonas galget beassat hálddašit Čáhput ieža, nu go sii álo
leat dahkan.
Nubbi ovdamearka lea mo boazodoalu iešhea-
nalaš riektevuođđu dohkkehuvvui lága bokte.
Vuosttaš
vuoittu maŋŋá Álddesjávrri ášši 1968:s, deattuhii Selbu-ášši
2001 rájes ahte boazodoallorievttis lea iešheanálaš riekte-
vuođđu, beroškeahttá lágas.
Dát dohkkehuvvui maŋit áiggis
politihkalaččat boazodoallolága bokte 2007:s. Dá leat ovda-
mearkkat das mo rievttálaš čielggadusain maiddá sáhttá leat
politihkalaš mearkkašupmi, muitala Utsi.
Eiseválddiid davviguovllu vuoruhemiin lea duođaid šaddan
áigeguovdil sápmelaččaide loktet áššiid duopmostuoluide
sihkkarastin dihte beassat eallit iežaset kultuvrrain.
lea mielas jođihit politihka mii dagaha ahte lassá loktet
áššiid duopmostuoluide njeidojuvvo, ja dainna lágiin láidet
našunála sámepolitihka rivttes bálgá ala.
- Čuožžut okto go eiseválddiin váilo máhttu ja dáhttu áim-
mahuššat sámi kultuvrra, lea lossa noađđi.
NSR áigu nannet
aktevrraid geat veahkehit sámi vuoigatvuođaguddiid.
Sáp-
melaččat geat guddet noađi gádjun dihte iežaset kultuvrra,
eai dušše raža iežaset dihte, muhto sámi searvevuođa dihte.
Sii eai galgga dárbbašit čuožžut okto, dadjá advokáhta, ja dál
maiddá politihkkár, Utsi.
našunála sáme-
politihka rivttes
guvlui
De samiske seirene har
kommet gjennom bruk av
ulike virkemidler.
Alta-
kampen representerer et
vendepunkt i norsk same-
politikk.
Aksjonene i Stilla,
okkupasjonen av statsmini-
sterens kontor og sulte-
streiken foran Stortinget
var viktige virkemidler for
å fremme de samiske
interessene.
- Vi har alt å takke aksjonistene for.
Det ble som en brekk-
stang inn i den nasjonale politikken.
Aksjonistene åpnet
den politiske arenaen og la grunnlaget for den etterfølgende
politiske kampen.
Det resulterte i grunnlovsvern av samisk
kultur, vedtakelse av sameloven og opprettelse av vårt
folkevalgte organ, Sametinget, sier NSRs andrekandidat i
Ávjovárri, Mathis Nilsen Eira.
Også internasjonalt har samene vært og er fremdeles
pådrivere i internasjonal urfolkspolitikk.
Samene har deltatt
aktivt under utarbeidelsen av ILO-konvensjon nr.
urfolks rettigheter fra 1989 og FNs erklæring om urfolks ret-
tigheter fra 2007, og foran FNs verdenskonferanse for urfolk
var samene helt sentrale i forberedelsene.
- NSR tror på og arbeider for de politiske løsningene, men
når vår kultur, våre språk og våre næringer er under press,
kan vi ikke være redd for å ta i bruk rettslige virkemidler.
Både nasjonale domstoler og internasjonale klagemekanis-
mer er aktuelle å bruke, sier NSR-veteranen.
Reineier og advokat
Nils Mikkelsen Utsi er et nytt bekjentskap i NSR og er and-
rekandidat på NSR-lista i Nordre valgkrets.
Han er reineier
og advokat, i grunnen en utfordrende kombinasjon, men
for dagens reineiere er det å beherske juss blitt en høyst
relevant kompetanse.
Utsi viser til de mange samene som har gått til domstolene
for å hevde sin rett til kulturutøvelse, og at flere av disse
sakene har vært viktige gjennombrudd i norsk rett.
- Lokalbefolkningen i Manndalen i Kåfjord fikk medhold
i Høyesterett for sitt krav om å forvalte Svartskogen selv,
slik de alltid hadde gjort.
Et annet eksempel er hvordan
reindriftens selvstendige rettsgrunnlag ble anerkjent i lov.
Etter et første gjennombrudd i Altevannsaken i 1968, slo
Høyesterett i Selbusaken fra 2001 klart fast at reindriftsrett-
en hviler på et selvstendig rettsgrunnlag, uavhengig av lov.
Dette ble senere anerkjent politisk gjennom reindriftsloven
Dette er eksempler på at rettslige avklaringer også
kan få politisk betydning, forteller Utsi.
Med myndighetenes nordområdesatsing har det blitt høy-
aktuelt for samer å ta saker inn for domstolene for å sikre
sin rett til å utøve egen kultur.
NSR er åpne for å føre en
politikk som gjør at terskelen for å ta saker inn for domsto-
lene blir lavere, og på den måten få nasjonal samepolitikk
på riktig spor.
- Å stå alene når myndighetene mangler kunnskap og vilje
til å ivareta den samiske kulturen er en stor belastning.
vil styrke aktører som bistår samiske rettighetshavere.
Sa-
mer som tar belastningen for å redde egen kultur, kjemper
ikke bare for seg selv, men også for det samiske fellesskapet.
De skal slippe å stå alene, sier advokat og nå også politiker,
Utsi.
Domstolene kan få nasjonal
samepolitikk på riktig spor
Returadresse:
NSR, Pb.
173, 9521 Guovdageaidnu
# searválagaid
# sïemesvuekie
# siebrrevuohta
# samisksamhold
Sámij
Rijkasiebrre
Prinsihppaprográmma
vuodovuojnno
sáme
lip
avtat
álmmugis,
miján
le
ietjama
giella,
kultuvrra
ja
histåvrrå.
Miján
dan
diehti
iesjmierredimrievtesvuohta
rievtesvuohta
åvddånahttet
kultuvrav,
gielav
sebrudakiellemav.
mielas
mijájn
sámijn
háldadit
åvdepájgev,
stivrrit
dálásj
ájgev
hábbmit
boahtte
premissaj
milta.
merkaj
aktan
iehtjádij
åvdåsvásstádus
nannit
avtaárvvusasjvuodav
ulmutjij
gaskan,
solidaritehtav
ráfálasj
aktisasjvuodav
álmmugij
álmmuktjerdaj
gaskan.
aktisasjbarggo
Sámeálmmuga
ájtteklánnda
vuodov
ásadam
mijá
sebrudahkaj,
giellaj
kultuvrraj.
Mijá
berajvuohta,
ednama
æládusá
gávnnujin
juo
åvddål
gå
rijkaarája
ásaduvvin.
barggat
aktisasj
ássjij
hárráj
diehttelis
ájnas
dábálasj.
Aktisasjbargon
sámij
guládallam
álmmukválljidum
orgánaj,
organisasjåvnåj,
æládusáj
gulluvasj
politihkkasuorgij
gaskan
bisoduvvá.
doarjju
aj
bargov
vuododit
aktisasj
politihkalasj
orgánajt.
orgádna
Vuona
rijkan.
galggá
dåjmanis
friddja
iesjrádálasj
vuona
ráddijiddje
orgánaj
gáktuj.
sámijt
åvdåstit
rijkan,
vájkkudahttet
ássjijt
ma
gulluji
sámijda.
galggi
divna
bessat
åtsådallat
Sámedigge
ietjá
institusjåvnåj
vásstediddje
oajválattjaj
barggá
sijá
åvdås
vájku
makkir
duogásj
siján
le.
jåhtuj
biedjat.
stáhtalasj
oajválattja
bærrájgæhttjat
vaj
rievtesvuoda
biejaduvvi
doajmmi.
iesjrádálasjvuohtaj
mij
ietja
galggap
mierredit
gåktu
duov
dáv
ássjesuorgev
organiserit
háldadit.
luondulasj
Sámedikke
baktu
iesjmierredibme
ássjesuorgijn
kultuvrra,
åhpadus
sebrudakiellem.
Sámedikken
liehket
friddjavuohta
ressursa
fágalasj
ávkálamos
láhkáj.
merkaj
máhttá
válljit
dáv
modellav
duon
dán
ássjesuorgen.
NSRaj
vuodulasj
ietjanisá
bisodit,
ietjasa
iednegielav.
bissot
giellan
maŋep
buolvajda,
sámegiela
li
giela
boahtteájggáj.
bajemus
åvdåsvásstádus
giellabargo
organiserima
ruhtadime
hárráj.
vierttiji
dilev
láhtjet
sámegiella
bissu
akta
dajs
nanosamos
tjadnasijs
sebrudagán.
Gielan
kultuvrra,
máhtto
árvo.
máhttelisvuoda
giellaarenájda,
dievnastusfálaldagájda
máhttelisvuodajda
anátjit.
Divna
galggá
åhpadussaj.
båttå
ållessjattugijn
sámástit
ietján
anátjit
åvdedittjat.
avtaárvvusasj
prinsihppa
sáme-­‐
dárogiela
almman
dagáduvvat.
vuojnnut
gullut
hukso
varresvuodapolitihkav.
Varresvuoda-­‐
sosialfálaldahka
struktureriduvvat
organiseriduvvat
hiebadum
ájnegis
addnij
dárbojda
ålles
iellemav.
Sámijn
dádjaduvvat
tjálalattjat
kultuvralattjat
båhti
varresvuoda-­‐
sosialdåjmadagá
institusjåvnåjda.
ietjálágásj
iellemdádjadus
ieneplåhkoálmmugin.
Rekrutterim
sosialbarggijs
jus
varresvuoda
fálaldahka
gáktuj
doajmmat.
guoskavasj
ådåsmahtedum
diedo
sámegiellaj
skihpudagáj,
dálkudimij
viehkkedievnastusáj
birra.
Sámij
álmmukdálkudibme
viertti
dåhkkiduvvat
oassen
álmmuga
varresvuoda
fálaldagájs.
ietjasij
dálkudimdábe
vieleduvvat
dåhkkiduvvat.
mánájgárdde
váj
dåmadi
åhpadusá
hámev
sisanov.
álmmukválljidum
orgánajn
bierri
vájkkudimfábmo
háldadime
gullu
åhpadussaj,
ållågasj
sisano
hárraj
skåvlån
åhpadiddjij
gárvedibmáj.
rájáj
badjel
skåvllååvddånahttema
oahpponævoj
ájnas.
Åhpadussysteman
oahppij
sebrudagá
dárbo
vuodon.
dábe,
giella,
árvo
åvddån
boahtet
åhpadussysteman.
skåvlå
ájnnasa
identitehta
Skåvlån
oahppe
duodastusáv
oadtjot
dádjadussaj
sij
stuoráp
aktijvuodas
sábmen
iemeálmmugin.
máná
nuora
e
galga
vásedit
rásisstalasj
givsedimev
nálsodimev
mánájgárdijn.
Skåvllå-­‐
mánájgárddebirrásin
tjalmostuvvat.
tjalmos
árvojt
bæjválattjat
mánájgárdijn
skåvlåjn,
de
sjaddat
oasse
iellemis
mánájda
skåvllå
buorre
dásen
gånnå
oadtju
buoremusát
åhpadusfálaldagáv.
mánájn
nuorajn
sæmmi
máhttelisvuohta
oahpponævojda
iehtjádijn.
individuála
berustahtek
årru.
gænna
sierralágásj
dárbo,
hiebadum
åhpadusfálaldagáv
sierrapedagogalasj
dårjav
Skåvllåasstoájggedoajmma
avtajduhtedum
åhpadusfálaldagás,
danna
sisadno
mánájda.
Gáddo
rásissma
vuosstij
boahtá
álu
dassta
ieneplåhkosebrudagán
ij
nuoges
jut
vuodomáhtto
sámij,
birra
tjårggiduvvat
åhpadusás
oahppijda
guosská
åhpadiddjijåhpadussaj.
Alep
máhttoåvddånahttem
rievtesvuohta,
åvdåsvásstádus,
máhtov
birra
birrusa.
bátsidisáj
dáhpáduvvat
vani
miededik
sámijs.
prográmmaj
ma
åvddånahtti
åhpadusáv
vaddi.
vaddet
premissajt
nanniji
åvdedi
alep
åhpadusáv.
Sámegielak
máhtudakbirrása
rijkarájáj
institusjåvnå
kultuvra
máhtudahka,
åhpadusinstitusjåvnåj
ásadit
åhpadusplánajt
guosski
sámijda
ássjijda.
Goappátjagá
ådåájggásasj
akademalasj
máhtto
dábálasj
libá
sebrudagáv
åvddånahttemin.
bále
moattes
sámijs
massám
máhttelisvuodav
formálalasj
åhpadussaj
nav
hæjos
fálaldagá
gávnnum
gitta
udnásjga
bæjvváj.
Sámijda
ållessjattukåhpadus
gárveduvvat
fáladuvvat.
valástallam
kultuvrraåvddånbuktem
dat
aktisasjvuohta
ájálvisájs,
árvojs
dábijs
sebrudagán
gávnnuji
majt
boahtte
buolvajda
sihtap
bisodit.
máhtti
nannit,
bisodit
åvdedit
ådåájggásasj
kultuvrav.
doarjjot
kultuvralasj
åvddånbuktema
åvddånimev.
Ielle
nanos
bájkálasj
viessomvuoge
vuodon
kultuvrav
buvtat.
guovlojn
dárbbo
sierra
gávnadim-­‐
tjåhkanimsajijt
institusjåvnåjt
kultuvrav
åvdedit.
tjåhkanimsaje
arena
dájddárijda
åbbå
guovlos.
saje
vaddi
artistajda
åvddånbuktemijt
åvddånahttet.
identitehtav,
sebrudakságastallamav
dádjadusáv
Ådåájggásasj
dájddatjerda
kultuvrraárbes,
dádjadusás
ietjastimme
gielalasj
boanndudagás.
Duon
åvddån
sebrudahka
lájttalimijn
ságastallamijn.
aneduvvá
dakkár
dåjmadimij
baktu.
sjuohppim
valástallama
maj
bisodip
histåvrålasj
dábijt
iemeálmmugij
Arktalasj
guovlojn.
Ådåsap
valástallamsuorge
degu
sabekvalástallam
tjiektjam
nuorajda.
juohkkat
guovlos
Sámes
æjvvalit
valástallamdåjmada
gilbustallamijda.
valástallam-­‐
nuorajorganisasjåvnå
oadtjot
valástallamij
valástallamfágalasj
gatjálvisáj.
suodjalit
duojev.
Duojen
elementa
gielas,
kultuvras
histåvrås.
Máhtto
duojes
materiálaj,
duodjuhime,
buktagij
dábij
valjesvuohta
guovlo
sierramerka
vuoseduvvi
duoje
bæjválasj
viessomis,
duojen
kultuvrraguodde
doajmma.
guovdásj
æládus
bisoduvvat
ådå
duodjárijda
buolvajda.
Rievtesvuoda
duodjáj
ælla
goassak
vatteduvvam
iehtjádijda.
Aktak
máhte
kopierit
jali
ådåsis
buvtadit
duojev
loabe
dagi
rievtesvuodaaddnes.
Areálla
birás
æjggumriektá
ráddimriektá
guovlojda
ieme
årrum.
riektá
åmastuvvam
álggoálgos
luonndoressursajda
meran
gátten.
Stáhta
dav
riektáv
lága
baktu,
hiereduvvat
rijkarájájs.
sierralágasj
tjadnasa
ednamijda
duobddagijda.
Luonndoressursaj
adno
lehket
daj
árvoj
milta
guoddelis
luonndoadnuj.
økologalasj
perspektijvva
gájbbádus
åvddånibmáj
sáhke
boahtteájge
politihkas
luondo
Miniráladåjma
jådon
doajmmi
vieledusájn
rijkajgasskasasj
ulmusjrievtesvuodaj
dasi
iemeálmmuga
iesjmierredibmáj,
ájgebále
miededibmaj
edanamijda.
dille
dábálattjat
tjuohppat
gárvedit
luonndoressursajt.
vielggen
dahki
mijáv
aktijvalattjat
ásadittjat
åbbålasj
iemeálmmukvuogijt
etihkkaj,
birrasij,
æjgguj
rievtes
vuojttojuogadibmáj.
Vidnudagá
dåjma
tjuovvot
njuolgadusájt.
Æládus
årudagá
Vuodoæládusá
årrom-­‐,
kultuvrra-­‐
æládusvuodon
vuodoæládusá
bisoduvvi
åvddåni.
Æládusá
guoddelisá.
Ådåsmahtte
ij-­‐ådåsmahtte
resursa
luondon
viessomuha
kultuvran.
Guolástus,
ællosujtto,
ednambarggo,
duodje,
miehttsedåjma
kombinasjåvnå
dájs
kultuvrraguodde.
giejvoj
årro,
bájke
merragáttijn
sisednamijn
guovddagin
sebrudak-­‐,
kultuvrra-­‐
æládusiellemin.
árvojda
iellemsjuvesvuohtaj.
Æládusåvddånibme,
ådåsmahttem
doajmmelisvuohta
bisot
ulmutjijt
årron
bájkijn.
sebrudagá,
Sámedikkijn,
åvddånibmáj
sebrudagá
Ienep
ulmutja
åvdebut
årruji
sjaddi
bajás
stádajn
sæbrájduhtedum
stáda
årrojs
sámegielajn,
kultuvrajn,
identitehtajn
æládusáj.
sidjij
iellemvuohkáj,
kultuvralattjat,
sosialalattjat
virgálattjat.
media
ållagasj
sebrudakságastallamin,
demokratija
gielaj
aneduvvat
juohkka
median
diehto-­‐
guládallamteknologijan.
álmmugin
moalgedim-­‐
diehtofriddjavuohtaj,
åvddånahtátjit
sierra,
mediainstitusjåvnåjt.
vuosedit
valjesvuodav
kultuvras
gielajs.
mediajn
mediafálaldagáv.
nuorajda
mediafálaldagáv
dajna
gå
giellaåvddånibmáj
identitehttaj.
Rijkajgasskasasj
barggo
sihtá
unneplågo
rievtesvuodajt,
ráfebargov
værjjobinnedimev
væráldin.
rievtesvuodanjuolgadusá
ájnnasa
nannimin
ássjijt.
oassálasstet
rijkajgasskasasj
bargguj
iemeálmmugij.
værjoduhttemav
ráfev
ásadime.
sæbrrat
orgánajda
gånne
luondulasj.
Iellemvuojnno
vuojŋŋalasj
Vuojŋŋalasj
åssko
agev
læhkám
elemænntan
iellemin.
vieledit
iellemvuojnov
árvov.
Galggá
árvusmahteduvvat
dåhkkidittjat
gierdatjit
ærádisájt
girkkoiellem
åvddånit
buohta
iesjdádjadusá
dábij.
sajenis
girkko
dáhpádusájn.
Jienastit válljimijn 2010
Ragátmáno 19. b. l válljim rijkabiejvijda, kommuvnna- ja lánndadigge-
fábmoduvvamij.
Gut oadtju jienastit?
Vaj oattjo jienastimriektáv rijkabiejvijda de hähttu årrot svieriga viesajdiddje, hähttu
ållim 18 jage maŋemusát válljimbiejve ja soames bále årrum tjáledum Svierigin.
Vaj oattjo jienastimriektáv kommuvnna- ja lánndadiggefábmoduvvamij de hähttu årrot
tjáledum kommuvnan/lenan ja ållim 18 jage maŋemusát válljimbiejve.
Jus la viesajdiddje
ietjá rijkan gå Svierigin, Europa Uniåvnå siebrulasjrijkajn, Vuonan jali Islándan de
hähttu årrum tjáledum Svierigin gålmmå jage avtelt válljimbiejve åvddåla.
Da diedo ma duv birra gávnnuji álmmuktjáledimen 30 biejve válljimbiejve åvddåla mierredi
jus ja gånnå dån oattjo jienastit.
Jienastimkårttå
Gájka gejn la jienastimriektá oadtju jienastimkårtåv påvstå baktu maŋemusát bårggemáno
31. b. Dákkir la dat!
Jus dån illa oadtjum jienastimkårtåv jali jus la dav láhppám de máhtá
oadtjot ådåsav kommuvnas jali Válljimfábmudagás.
Náv dagá válljimsiedilij
Válljimsiedila gávnnuji gájkka sajijn gånnå máhtá jienastit ja belludagáj lunna.
Válljimsiedila
rijkabiejvij válljimij li visskada, kommuvnnafábmoduvvama válljimij li vielggada ja lánnda-
diggefábmoduvvama válljimij li lahte.
Le gålmmå tjerda válljimsiedilijs:
Válljimsiedila goappátjagá belludaknamáj ja kandidáhtaj.
Jus dakkirav aná de máhtá
jienastit sierra ulmutjij.
Válljimsiedila belludaknamáj valla kandidáhtaj dagi.
Da gávnnuji ber muhtem belluda-
gájda ja máhtá dajt adnet jus sidá jienastit ber belludahkaj.
Válljimsiedila belludaknamáj dagi jalik kandidáhtaj dagi.
Dajt aná tjálátjit belludak-
namáv jus älla válljimsiedila belludahkaj masi dån sidá jienastit.
Tjále belludaknamáv
nåv tjielgugit gå máhttelis.
Dån jienasta åvdemusát belludahkaj.
Jus sidá sierra ulmusj belludagá kandidáhtajs galggá
válljiduvvat de máhtá sunji sierra jienastit.
Gå jienasta sierra ulmutjij de bieja ruossav nieljet-
jiegagij kandidáhta namá åvddålin válljimsiedilin.
Dån oattjo ber avta kandidáhttaj jienastit.
Id-gehtjadibme
Dån hähttu duodastit ietjat identitehtav vaj oattjo jienastit.
Jus válljimbargge e duv dåbdå de
hähttu vuosedit id-ássjepáhppárav, bv.
vuodjemkårtåv, pássav jali virggelegitimasjåvnåv.
dujna ij la id-ássjepáhper de ietjá ulmusj máhttá duv identitehtav duodastit - valla dat ulmusj
hähttu vuosedit id-ássjepáhppárav.
Dánna máhtá jienastit
Dån máhtá jienastit juogu de válljimlanján válljimbiejve jali åvddål ájge.
Jienastit válljimlanján válljimbiejve ragátmáno 19. b.
Dån máhtá jienastit ber dan válljimlanján mij tjuodtju duv jienastimkårtån.
Danna aj tjuod-
tju válljimlanjá adrässa ja gallen la rahppot.
Lanján li affisja ma vuosedi gåk jienas.
Jienastit åvddål ájge ragátmáno 1. b. rájes
Dån hähttu válldet maŋen jienastimkårtåv gå jienasta åvddål ájge.
Dát gåvåstahka vuoset le ladnja gånnå máhtá jienastit åvddål ájge.
Máhttá årrot bv.
kom-
muvnnakontåvrrå, skåvllå jali girjjevuorkká.
Lanján li affisja ma vuosedi gåk jienas.
Dån máhtá oadtjot diedojt gånnå jienasta åvddål ájge Válljimfábmudagá webbabieles www.
val.se jali kommuvnas.
Jus jienasta ietjat häjmmakommuvna ålggolin ja sidá jienastit sierra
ulmutjij de hähttu válldet maŋen válljimsiedilijt vaj máhtá jienastit belludagá kandidáhtajda
ietjat häjmmabájkes.
Jienastit åvdåstiddje baktu
Dån máhtá jienastit åvdåstiddje baktu jus la skibás, sáhtus jali vuoras ja i iesj besa mannat
lanján gånnå máhttá jienastit.
Dån iesj gárveda ietjat válljimkuverajt, valla ietjá ulmusj dajt
guodá duv válljimladnjaj jali dan ladnjaj gånnå jienas åvddål ájge.
Åvdåstiddje máhttá årrot
bv.
beraj jali ulmusj häjmmadievnastusás.
Jus oattjo påvståv dáfopåvsståguoddes de sån
máhttá årrot åvdåstiddje.
Vaj jienastit åvdåstiddje baktu dån dárbaha sierra materiálajt majt diŋgo kommuvnas jali
Válljimfábmudagás.
Jus sidá jienastit sierra ulmutjij de iesj hähttu ássat válljimsiedilijt kan-
didáhttanamáj.
Jienastit ålggorijkan
Dån máhtá brevvajienastit ålggorijkas svieriga ambassádan jali svieriga konsuláhtan.
Vaj
brevvajienastit dån dárbaha materiálajt majt diŋgo Válljimfábmudagás.
Jus sidá jienastit
sierra ulmutjij de iesj hähttu ássat válljimsiedilijt kandidáhttanamáj.
Ienep diedo jienastime birra
Webbabielle: www.val.se • E-påvsstå: valet@val.se
Kommuvnna: Aktavuohtadiedo gávnnuji jienastimkårtån
Lenastivrra: Aktavuohtadiedo gávnnuji jienastimkårtån
Här kan du
förtidsrösta
VÁLDE
MAŊEN!
Valmyndigheten 713a36 utg 1
Jienastimriektá ådåsisválljimin
kommuvnnafábmoduvvamij Örebro
kommuvnan, nuorttalulle válljimgievlen.
Jienastimriektá dán ådåsisválljimin la dujna
jus dån maŋemusát vuoratjismáno 15.b.
2011 l álmmuktjáledum Örebro nuorttalle
válljimgievlen, ålli 18 jage maŋemusát
válljimbiejve, ja
l svierik viesájdiddje, jali
l viesájdiddje EU:a muhtem sebrulasjrijkajn jali l
viesájdiddjej Islándan jali Vuonan, jali
l viesájdiddje muhtem ietjá rijkan gå da ma li
riekknidum badjelin ja l årrum álmmuktjáledum
Svierigin gålmmå jage maŋŋálakkoj válljimbiejve
åvdåla.
Jienastit ådåsisválljimin 2011
Moarmesmán o 15. b. l ådåsisválljim lánndadiggefábmoduvvamij
Västra Götalánda lenan ja kommuvnnafábmoduvvamij Örebro
kommuvnan, nuorttaalle válljimgievlen.
Gájkajda gejna li jienastimriektá jienastimkårttå rájaduvvá påvståjn vuoratjismáno 21.b.- 27.b.
Vuojnnu návti.
Jus dån illa oadtjum jienasimkårtåv jali l dav láhppám de máhtá oadtjot ådåsav
kommuvnan jali Válljimfábmudagán.
Id-gähttjam
Dån hähttu máhttet ietjat identitehtav nanostit gå galga jienastit.
Jus jiednaduostudiddje
e duv dåbdå de hähttu id-páhppárav vuosedit, buojkulvissan vuodjemkårtåv, pássav jali
dievnastuslegitimasjåvnåv.
Jus dujna illa id-páhper de ietjá ulmusj máhttá duv identitehtav duodastit
- de dat ulmusj hähttu id-páhppárav vuosedit.
i k á ådå i
állji
Manen la ådåsisválljim?
Válljima maŋŋela máhttá gut adná válljim ij la riektaláhkáj tjadádum ja válljimgievlle
danen márjju l vájkudum, gujddit válljimbåhtusav Válljimgähttjamsiebrrerádáj.
Válljima
maŋŋela tjavtjan Válljimgähttjamsiebrreráde duostoj gujttimijt muhtem vánesvuodaj
birra jiednaduosstomin ja jienaj giehtadallamin.Válljimgähttjamsiebrreráde guoradij
gujttimijt ja mierredij válljim lánndadiggefábmoduvvamij Västra Götalándan ja válljim
kommuvnnafábmoduvvamij Örebro nuorttaalle válljimgievlen galggá ådåsis dagáduvvat danen
gå boados danna jahkedahtte lij sjaddat ietjáláhkáj jus vánesvuoda ällim gávnnut.
Valsedlar
omval i Örebro
kommun,
nordöstra
valkretsen
omval i Västra
Götalands läns
landsting
Vállji válljimsiedelav.
Válde válljimkuverav.
Maná válljimsjerma duohkáj.
Berggren, Sven
C/O STOR-BIRGER BERGMAN
STORA GATAN 17
710 12 VALSTAD
RÖSTKORT
vid omvalet den 15 maj
Omval 2011
Ji
ti
kå ttå
lánndadiggefábmoduvvamij Västra
Götalánda lenan
l
álmmuktjáledum Västra Götalánda lenan,
ålli 18 jage maŋemusát válljimbiejve, ja
l viesájdiddje muhtem EU:a sebrulasjrijkajn jali
viesájdiddje Islándan jali Vuonan, jali
Svierigin gålmmå jage maŋŋalakkoj válljimbiejve
VAL TILL LANDSTINGSFULLMÄKTIGE
GÖTEBORGS KOMMUN
Du kan personrösta genom att sätta ett kryss för den kandidat du
helst vill ska bli vald.
Du kan inte personrösta på fler än en eller
någon annan kandidat än de som står nedan.
1 Patrik Enström, 40, läkare
2 Daniella Rond, 36, busschaufför
3 Thomas Vall, 68, snickare
4 Ann Sten, 62, chef
5 Leif Påhlsson, 21, fullmäktigeledamot
6 Tina Karlsson, 35, kokerska
7 Birgitta Kullström, 49, sköterska
8 Axel Karlsson, 62, konstnär
9 Stina Karlsson, 40, socionom
10 Irene Blomma, 70, läkare
11 Ellinor Änglesson, 39, idrottslärare
12 Jakob Brens, 37, logistiker
13 Sabina Lind, 48, bilmontör
14 Emilie Wagner, 23, hästskötare
15 Jan Borst, 64, köpman
16 Evaldo Landelo, 55, ingenjör
17 Björn Jansson, 53, fil.kand.
18 Staffan Levinsson, 44, civilingenjör
19 Nisse Pärlström, 32, polis
20 Robert Kviding, 66, kapten
21 Göran Stormare, 65, hamnarbetare
22 Inga Svensson, 50, kontorist
23 Runa Karlsson-Valde, 66, byggmästare
24 Birgitta Martinsson, 44, postmästare
25 Nils Mellström, 75, konsthantverkare
26 Assar Larsson, 66, jur.kand.
27 Minna Kassel, 23, ek.kand.
vänd
Partinamn
evlen.
VAL TILL KOMMUNFULLMÄKTIGE
ÖREBRO NORDÖSTRA
Válljimsiedila ja persåvnnåjienastibme
Válljimsiedila li lahte válljimij lánndadiggefábmoduvvamij Västra Götalánda lenan ja vielggada
válljimij kommuvnnafábmoduvvamij Örebro kommuvnan, nuorttaalle válljimgievlen.
Jus sidá belludagá kandidáhtajs muhtem galggá válljiduvvat de máhtá sunji vaddet
persåvnnåjienav gå ruossi ruvtan kandidáhta namá åvddåla válljimsiedilin.Válljimsiedila
kandidáhttanamáj belludagájs bårdoduvvi válljimlanjájn ja jienastimlanjájn åvddålájgejienastibmáj.
Máhtti aj belludagájs rávviduvvat.
Jus sidá belludahkaj jienastit, valla i sidá ulmutjij jienastit, de máhta adnet válljimsiedilav dåssjå
val belludaknamájn.
Jus dån i gávna duv belludagá válljimsiedilav?
Válde guoros válljimsiediav ja
tjále belludagá namáv dasi.
Tjále belludaknamáv nåv tjielgga gå máhttelis.
Guoros válljimsiedila ja
válljimsiedila belludaknamájn muhtem belludagájda jiednaduostudiddjijs bårdoduvvi.
Návti máhtá jienastit
- Jienastit válljimlanján válljimbiejve moarmesmáno 15.b.
Adressav ja rabásájgev ietjat válljimladnjaj gávna ietjat jienastimkårtån.
- Åvddålájgejienastibme moarmesmáno 5.b.rájes.
Jus dån i máhte jienastit ietjat válljimlanján válljimbiejve de máhtá åvddålájgejienastit
jienastimlanján.
Jienastimfábmudagá webbabielen www.val.se jali kommuvnas diededimev oattjo
gånnå máhtá åvddålájgejienastit.
Hähttu buktet ietjat jienastimkårtåv gå åvddålájgejienasta.
- Jienastit budájn
Dån máhtá jienastit budájn jus dån la skibás, sáhtus jali vuoras ja i máhte boahtet ladnjaj gånnå
máhttá jienastit.
Jienastittjat budájn dárbaha ålgoldiskuverav budájiednaj ja bagáduspáhppárav
majt máhtá rávvit kommuvnas jali Válljimfábmudagás.
Dån iesj gárvvida ietjat válljimkuverav,
valla ietjá ulmusj buktá dav ietjat válljimladnjaj jali ladnjaj gånnå åvddålájgejienas.
Buojkulvissan
máhttá lahkaulmusj jali ulmusj häjmmadievnastusás budán årrot.
Jus dáfopåvsståguodde dunji
påvståv buktá de sån máhttá budán årrot.
- Jienastit ålggorijkan
Jus dån i galga Svierigin årrot válljimájge de máhtá jienastit breva baktu ålggorijkas.
Jienastimfábmudagś máhtá rávvit ábnnasijt brevvajienastibmáj.
Ábnnasa sisanedi guoros
válljimsiedelav masi iesj máhtá belludaknamáv tjállet.
Ienep diededibme jienastime birra.
Webbabielle: www.val.se E-påvsstå: valet@val.se
Kommuvnna: Aktavuohtadiedojt gávna jienastimkårtån.
Lenastivrra: Aktavuohtadiedojt gávna jienastimkårtån.
Vatte ietjat jienav ja id-páhppárav.
Valmyndigheten 713a36 utg 2
Persåvnnåjienasta jus sidá.
Bieja válljimsiedelav válljimkuvera
sisi.
Väljaren gör i ordning sin röst
(endast en valsedel per valkuvert).
Väljaren lägger inför två personer - ett
vittne och ett bud - ner valkuvertet/en i
det här ytterkuvertet och klistrar igen.
Är budet lantbrevbärare så behöver denne inte närvara när rösten läggs ner.
Ytterkuvert för budröst
För att budrösta, följ stegen 1-6:
Väljaren intygar.
Jag kan på grund av hög ålder, sjukdom eller
funktionshinder inte ta mig till en röstningslokal (gäller ej om
väljaren röstar med lantbrevbärare eller på häkte/kriminalvårdsanstalt).
Jag har i närvaro av vittnet och budet lagt min röst i detta
ytterkuvert och klistrat igen det.
Rösten har gjorts i ordning
inom föreskriven tid.
Väljarens namnteckning
Namnförtydligande (texta)
Personnummer
År
Mån
Dag
Nr
Vänd
Vittnet intygar.
Jag intygar att väljaren själv lagt sin röst i detta ytterkuvert
och klistrat igen det inom föreskriven tid.
Jag intygar att väljaren undertecknat intyget vid punkt 3.
Jag känner inte till något som strider mot de uppgifter som
väljaren lämnat.
Jag är 18 år eller äldre.
Vittnet och budet får inte vara samma person.
Vittnets namnteckning
Vittnets adress
Valmyndigheten 402 utg 3
F A K T A B L A D
Justitiedepartementet
Ráddidus vattij ådåjakmáno 2001 rijkabiejvijda
tjállagav "En nationell handlingsplan för de
mänskliga rättigheterna" (2001/02:83).
Tjála lij hámenis vuostasj Svierigin.
Ráddidus dán
tjállaga baktu vuodot tjoahkke vuojnov giehtadal-
lamij almasjlasj riektáj gávttuj rijkalattjat.
Doajmmaplána dättot muhtem vuorodum ássjijt,
aktan rijkalasj unneplågojda suojev.
Ma li almasjlasj riektá?
Almasjlasj riektá álgon FN:a aktisasj diedádusán
almasjlasj riektaj gávttuj 1948 märostuvvin.
Almasjlasj
riektá li dan rájes måttijn konvensjåvnåjn vijdeduvvam
ja tjielggiduvvam.
Konvensjåvnå li stáhtajda
juridihkalattjat nággijiddje ja deklarásjåvnå.
riektá njuolgadahtti vidjurijt stáhta ja aktugasj ulmutjij
Njuolgadusá li aktugattjaj tjanádum ja gálggá
máhttet riektájt aktu jali aktan iehtjádij niektit.
Ma li de almasjlasj riektá?
Riektá ienemusát juogaduvvi umasse åsijda.
Gaskanisá e árvon aneduvá ja gájka li sämmi ájnnasa.
Gasskasattjat aktijbarggi ja sämmi ållesvuodas li oase.
Ekonomalasj, sosiálalasj ja kultuvralasj ássje li guovddel
politihkalasj ássjijda ekonomalasj juogadime,
barggoviessoma, varresvuohtasujto, åhpadusá ja
fuolkkepolitihka gávttuj tjanadum.
Li gájkbadjásasj
ássje buorrelágásj viessomvidjurijda.
Da ássje guosski
åvtåbále ájnas riektáássjijt degu buohtaárvvo sjiervij
gaskan, sämmi bálkká jäbddásasj bargguj, riektá
skåvllåj ja fáhkkalasj riektájda.
FN:a konvensjåvnån
ekonomalasj, sosiálalasj ja kultuvralasj riektáj gákttuj
bäggaluvvá, stáhta galggá biedjamdagojt álgadahttet
suojmma dájt riektájt ållidittjat.
Viesájdiddje ja politihkalasj riektá li moalggem-
friddjavuohta, jáhkkudakfriddjavuohta ja fuolk-
keviessomij riektá.
Duodden li riektá ma rávkki
aktugattja integritähttaj roattov valla stáhta aj
suojev vaddá iehtjádij vuoledimijda, bv.
buorkkum
oarjjevuohtaj ja bijnedibmáj.
Riektá le aj friddjavuodav
ij galga soajttema baktu biesstet.
Almasjlasj riektájda
rijkalasj doajmmaplána
FN:a aktisasj diedádusá milta almasjlasj riektáj
gávttuj almasjlasj riektá galggi gåbttjåt divna ulmutjijt
juska ulmusjtjärdda, lijkkebájnno, sjiervve, giella,
jáhkkudahka, politihkalasj jali ietjá vuojnno, sisrijkasasj
jali sosiálasj duohke, åbmudahka, máddo jali virgge
ietján nåv gåhtjoduvvam tjuolldembuorgulvis.
buorgulvisán le aj tjuolldem seksualalasj vuoge diehti.
Dåbdijdusá li vuosedam ij-tjuolldemprinsihppa ja
dan ållidimen le ájnas sisanádus ulmutjijda ma gulluji
sisrijkasasj, álmmuktjerdak, gielak jali jáhkkudak
unneplågojda, degu iemeálmmuga gávttuj.
Bigoduvvam le vil dárbbo suojev ietjá rijkajgasskasasj
konvensjåvnåj ållestit.
Svieriga dåjmadiddje
Ráddisusán ja stáhtalasj ja komuvnalasj tjuottjudusán
le åvdåsvásstádus almasjlasj riektá e doajeduvá.
Moatte dåjmadiddje sebrudagán, goappátjagá almmul-
asj ja aktugattja bargonisá doarjodi almasjlasj riektá
åvdeduvvi ja suoddjiduvvi.
Doajmmaplánan tjuovvo
dåjmadiddje dättoduvvi: Rijkabiejvij ássjeulmutja,
duobbmoståvlå, stáhtalasj tjuottjudusfábmudagá aktan
ráddidusá ássjeulmutja, komuvna ja lánndadikke,
barggomárnána oase, dåjmadagá ja aktugasj
organisásjåvnå.
Almasjlasj riektájda doajmmaplána
Aktijdum násjåvnåj (FN:a) väráltkonferansan 1993
Wien almasjlasj riektáj gávttuj stáhta gåhtjoduvvin
rijkalasj doajmmaplánaj almasjlasj riektájda vuododi-
mev árvvaladdet.
FN le vil jagijt 1995-2004 FN:a
jahkelåhken åhpadussaj almasjlasj riektáj gávttuj
diededam.
Svieriga doajmmaplána le barggojuohkusis
Ráddiduskanslian aktisasjbargon bájken 240 rijkalasj
dåjmadiddjij gárvveduvvam.
Dåjmadiddje li
ássjeulmutja, ietjá fábmudagá, åtsådiddje, aktugattja ja
fáhkalasj organsisásjåvnå, aktan åvdåstiddjij dåhkkidum
rijkalasj unneplågojs.
Doajmmaplána gájkbadjásasj ulmme le ållesvuodav
gáhttit.
Åvdedit Svierigis ja almasjlasj riektaj gájkbadj-
ásasj vuojnov vaddet.
Mierredit biedjamdagojt ma
máhtti almasjlasj riektaj åvdedimev ja suojev buoredit.
lulesamiska
Sisanádus rijkalasj unneplågojda
Ráddidusá tjála 2001/02:83
Doajmmaplána
stuorrát
Doajmmaplána le gålmmåjahkásaj ja le jagijn
Dan oajvveulme li:
• almalasj riektájt åvdedit ja suoddjit
• lasedum diedulasjvuodav dahkat almasjlasj riektá
ássjij gávttuj
• bargo almasjlasj riektáj åvdemusát stáhta
tjuottjudusán aktidimev åvdedit
• åhpadusáv buoredit almasjlasj riektáj birra
Åhpadus dåjmadime
Ráddidus adná åhpadus almasjlasj riektáj gávttuj le
dárbbo buoreduvvat ja stuoráp sajev oadtjot svieriga
Diehto sosiálalasj, ekonomalasj ja kult-
uvralasj riektáj gávttuj le dárbbo sierraláhkáj nanni-
Ráddidus le danen muhtem fábmudagájda
barggogåhttjusav vaddám ietjas virggealmatjijda
åhpadusájt almasjlasj riektáj gávttuj tjadádit.
ájggu aj tjavtjan 2003 ja gidán 2004 virggealmatjijda
ja åskelduvve ulmutjijda komuvnan ja lánndadikken
konferensajt almasjlasj riektáj gávttuj fállat.
Diededimhádjem
Hájátjit diedov almasjlasj riektáj gávttuj le diededim-
strategia hábbmiduvvamin.
Ráddiduskanslia webba-
bielle almasjlasj riektájda le dán strategian oasse
www.manskligarattigheter.gov.se.
Webbabielen
gávnnuji diededime almasjlasj riektáj gávttuj, vuodo-
dim ja ájnas ássjepáhppára guovlon, bv.
svieriga
diedádusa FN:a gähttjokommiteajda.
Dá diedádusá
gåvvådi vidjurav Svierigin almasjlasj riektáj gávttuj.
Lasedum aktidibme
Ráddiduskanslian le gasskasasj deparemännta
barggojuogos vuododuvvam ulmijn gájkbadjásattjat
aktidimev departementaj gaskan ássjij almasjlasj
riektáj gávttuj lasedit.Vani válldet åvdåsvásstádusáv
mij gullu fáhkkadepartementajda sijá ieme dåjman.
Barggojuohkusa dahkusin le aj doajmmaplánav
gáhttit ja árvvaladdet.
Muhtem vuorodum ássje
Ráddidus ájggu ájgen muhtem vuorodum ássjij
Vuorodum ássjijs moatte gulluji dakkir
guovlojda ma li dättoduvvam aktavuodajn gå svieriga
välggogisvuoda li rijkajgasskasasj organisásjåvnåjn
guoradaládum.
Vuorodum ássje li: rijkajgasskasasj
suodje doarrádallama ja bijnedime vuosstáj, suodje
tjuolldema vuosstáj i.s.
seksuálalasj vuoge, sjierve,
sáhtusvuoda, álmmuktjerdak ja kultuvralasj duoge
diehti, sáhtus ulmutjij riektá, máná riektá, vuorrasij
riektá ja viessomássje ja sieradibme.
Giehtadaláduvvi
vil rijkalasj unneplågo ja sáme degu ássje friddjavuoda
ieritválldema, riektá duobbmoståvllå gähttjalime,
moalggemfriddjavuoda ja jáhkkudakfriddjavuoda
gávttuj.
Ráddidusá ulmme guovlon ja ájggeguovddel
gárvedimbarggo dalloj doajmmaplanan diededuvvi.
Mierredum proposisjåvnå ja ådå biedjamdago jnv.
Svieriga rijkasjgasskasasj välggogisvuodaj gávttuj
aj diededuvvi.
Divna vuorodum riektá gulluji aj rijkasasj unne-
plågojda ja sámijda.Tjuolldemássje giehtadaláduvvi
stuorrát diehtobielen " Ett utvidgat skydd mot
diskriminering" Ráddidus kanslia diehtobielen
"Nationella minoriteter och minoritetsspråk- en
sammanfattning av regeringens minoritetspolitik"
ráddidusá unneplåhkopolitihkka ållåsappot gåvåduv-
vá.
Vuollen riektálattjat rijkasasj unneplågoj ássje
dättoduvvi.
Unneplågoj ja máttárálmmugij
iemeriektá
Unneplågoj riektá gåvåduvvi i.s.
27 ártihkkalin FN:a
konvensjåvnån viesájdiddje ja politihkalasj riektáj
Riektá gávttuj ietjas kultuvrav, jáhkkudagáv
dåjmadit ja ietjas gielav adnet ártihkkalin diededuvvá
riektá galggi sierraláhkáj suoddjiduvvat.
Europaráde
rábmakonvensjåvnnå rijkalasj unneplågojda suoje
gávttuj le masi Svierik jagen 2000 lihtudij.
Svierik
nanustahtij aj sämmi jage biejadusáv rijkadajva- jali
unneplåhkogielaj gávttuj.
Ráddimlágan, Svieriga
vuodolágajs akta, diededuvvá i.s.
álmmuktjerdak,
gielak ja jáhkkudak unneplågoj máhttelisvuoda
ájmon anedit ja åvdedit ietjasa kultuvrra- ja sebru-
dakviessomav viertti åvdeduvvat.
Rijkalasj unneplågo
Svieriga álmmuktjerdak ja kultuvralasj moattegärd-
dásasjvuodan le guhka histåvrålasj dáhpe.
Juohkusijs
moatte ma li guhka ájgev unneplågo Svierigin årrum
li aktijvalattjat ietjasa juohkusa kultuvrav ja gielav
suoddjim.
Vilá uddni li svieriga sebrudagás viesso
oasse.
Siján li ietjasa jáhkkudak, gielak jali kultuvralasj
aktavuohta ja sihto ietjasa identitehtav ájmon anedit.
Svierigin li vihtta rijkalasj unneplågo: sáme (le aj
iemeálmmuk), svieriksuobmelattja, duornusliegega,
roma ja juvdára.
Svieriga unneplåhkopolitihka ulmme le suojev
rijkalasj unneplågojda vaddet ja nannodit sijá
máhttelisvuodajt bájnatjimfábmuj.
Histåvrålasj
unneplåhkogielajt doarjodit vaj viesso bisoduvvi.
Tjadádittjat dáv moatte biedjamdago goappátjagá
rijkalattjat ja dajvalattjat rávkaduvvi.
Unneplåhkogiela
Unneplåhkopolitihka giela li sámegiella (gájkka
háme), suomagiella, meänkieli, romani chib
(gájkka háme) ja jiddisj.
Dájs li sámegiella,
suomagiella ja meänkieli nåv gåhtjoduvvam daj-
vakgiela majda galggi garrasap suojev vatteduvvat.
Danen le sierralágásj láhka biejadum mij riektáv
vaddá muhtem komuvnajn dájt gielajt aktavuodan
tjuottjudusfábmudagáj ja duobbmoståvlåj adnet.
Riektá le aj åvddåskåvllå- ja vuorrasijhuvsov ållåsit
jali oassen färttahasj gielan oadtjot.
Åvdedittjat rijkalasj unneplågoj gielav ráddidus
le Stáhta kultuvrraráde budjehtas 7 miljåvnå kråvnå
sierralagásj doarjjagij várraj biedjam.
Skåvlå oahppa-
plána li vil rievddaduvvam vaj máhttá vuojnnet
diedo galggi rijkalasj unneplågoj ja unneplåhkogielaj
birra vatteduvvat.
Svieriga televisjåvnnå, Sveriga
rádio ja åhpadusrádio jagen 2002 oadtjun ådå sád-
dimlåbijt mij i.s.
sisanet sáddaga unneplåhkogielajda
galggi lassánit.
Roma
Moatte roma viessu vattes vidjurijn ja e sebrudagán
oassálasste.
Roma gáddemis ja tjuolldemis sierraláhkáj
garrasit dejvadalli, ájnnasit nissuna.
Svieriga ráddidus
le 1996 rájes roma organisásjåvnåj aktisattjat njuol-
gadahtedum hámijn barggam.
Nannodittjat vil
aktisasjbargov romalasj organsisásjåvnnåviessomijn
jagen 2002 ráddidussaj bagádus orgánan Ráde
romalasj ássjijda ásaduváj.
Ráden le vijdesbirástiddje
romalasj åvdåstibme.
Åvdåstiddje Integrasjåvn-
nådåjmas, Ássjeulmusj álmmuktjerdak tjuolldema
vuosstáj ja Svieriga Komuvnnalihtto vil oassálassti.
Demokratia- ja integrasjåvnnåminisster Mona Sahlin
le ráden åvddåulmusj.
Ienebuv romaj birra Svierigin
máhtá diehtobielen "Sweden's Roma- a National
Minority" låhkåt.
Sáme li goappátjagá rijkalasj unneplåhko ja iemeálm-
muk.
Máttarálmmugin le sierralágásj aktavuoda baktu
ednamij ja tjáhtjáj dárbbo ienep riektájs gå unneplågo
Åvdedittjat identitehtas ja kultuvras le iene-
musát iesjmierredibme.
Ietján gå åvdep nammadum
rijkajgasskasasj njuolgadusá le aj ILO:a konvensjåvnnå
(nr 169) iemeálmmuga ja máttarálmmuga gávttuj
iesjtjuottjodim rijkajn.
Svierik ij le ajn dán konvensjåvnnåj säbrram, mij le
rijkajgasskasasj lájtov buktám.
Guoradalle vuosedij
guoradallamin Samerna - ett ursprungsfolk i Sverige/
Sáme iemeálmmuk Svierigin (SOU 1999:25)
muhtem biedjamdagojt ma beras lulun tjadáduvvat
vaj Svierik galggá mahttet njuolgadusájt konven-
sjåvnån tjuovvot.
Sebratjit Svierik dalla aktijvalattjat
barggá hieredisájt gádodit.
Ulmme Svieriga sáme-
politihkkaj le viesso sáme kultuvrra vuododum
ekologalasj nanos boatsojäládussáj ja ietjá sáme
äládussáj.
Ulmme le aj lasedum sáme iesjmierredibme.
Sámedikken mij jagen 1993 vuododuváj le i.s.
viddnon stáhta doarjjaga sáme kultuvrraj ja sáme
organsisásjåvnåjda juogedime gávttuj mierredit.
Mierret aj sámijda ietjá sajij biednikluohkoj juo-
gedime gávttuj.
Sierra guoradalle le Sámedikke
organisásjåvnåv guoradallam ja le árvvadallamav
"Sametingets roll i det svenska folkstyret"
Guoradallam dálla Ráddi-
duskanslian gárveduvvá.
Ráddiduskanslian le ájgen 2001 gitta 2004 rijkalasj
diedimdåjmadibme ulmijn dåbdov ja dádjadusáv
sámij ja same kultuvra birra lasedit.
Ráddidus le
dán rádjáj 16 miljåvna kråvnå várraj biedjam.
Ulmijn lasedittjat dåbdojt sámij birra ja duostotjit
tjuolldemav ja kultuvralasj vuosteldimijt dåjmadibme
le bájkálasj jali dajvak prosjevdajda dagádum.
Sámeássjijda diedemguovdátja vuododibmáj li
16 miljåvnåjs 3 miljåvnå várraj biejadum.
åvddålijguovlluj sjaddá rijkalattjat gájkbadjásasj i.s.
diededimabnnasijt ja oahppamnävojt sámij birra
hábbmima baktu.
Åhpadiddjijt joarkkeåhpadit ja
musea- ja girjjevuorkkádåjmav ulmijn básadiedoj
sámij birra doarjodit.
Diehtobieles ienebu rávviduvvi Justitiedepartementas, tfn 08-405 10 10.
Ráddidusá webbabielle: www.regeringen.se
Justitiedeparetmenta e-påvsståadrässa: registrator@justice.ministry.se
Prienntidum XBS Grafisk Service, Stockholm, biehtsemánon 2003.
Diehtobielle le Justitiedeparementas
dagádum.
Ártihkalnr.
Jielleváre Gielda
Unneplåhko
Ájggomusplána
Uddni le sáme, duornosvákkega ja suobmelattja da ma gulluji Svieriga unneplåhkuj
mejn le natsjåvnnå giellasuorgge mejt rijkka suoddji lága baktu.
Jahkelågo 2000 mierredij Svieriga rijkabiejvve giellalágav dat rájes gullu Jielleváre
giellda dejte gieldajda mij hähttu vaddet viehkev ietjas giela baktu jus dat gut gullu
unneplåhkuj sihtá nåv.
Láhka le dagádum nåv at galggá suoddjit natsjåvnnå unneplågojt nåv at ieneplåhko ij
máhte nuppástit dejt, ja nåv at oadtju enap javllamuháv.
Gielldastivrra le sihtam gähttjat jus dárbaj dahkat enabuv gå mejt láhka javllá, ja
danen le guoradallam dagádum.
Guoradallam le gähttjam jus giella aneduvvá gielda barggosajijn enamusát mánáj- ja
vuorrasijhuvson, ja makkir ájggomusá gávnnuji politijkkárijs ma guoskadalli
giellalágas.
Ájggomusá ja miella le viettjadum dejs ulmutjijs gejn le tjiegÿális diehto sáme ássjijs.
Guoradallam le biejadum tjoahkkáj ja oajvvadus le boahtám ålgus.
Lenastivrra le dat mij gähttjá at giellda tjuovvu lágav ja dat mij juohká rudájt gieldajda
ja lánndadiggáj.
Dát láhka javllá juohkkehasj mij gullu unneplåhkuj oadtju sáhkadit ja tjállet ietjas
giellaj gå gávnadallá dej gudi barggi háldadusájn gielda sinne, ja gå nåv sjaddá de
hähttuji vásstedit njálmálattjat sämmi gielajn ruoptus.
Jus e máhte gielav ietja de hähttuji válldet dåhku soabmásav mij máhttá dav gielav.
Jus le märrádus mij la tjáledum de galggá giellda máhttet jårggålit njálmálattjat nåv at
dat guhti guoskadallá dádjat.
Dejs gejn le mánná oadtju gájbbedit sajev åvddåskåvllåj gånne ålles- jali lahkkeájggáj
adni åhpadusáv unneplågogiellaj.
Sämmi rievtes le gájbbedit gå dárbaj vuorrasijhuvsov adnet.
Giellda galggá gähttjalit duosstot dejt gudi sáhkadi unneplågogielav nåv lá djij at e
dárbaha målssot dárogiellaj.
Jielleváren gávnnuji juo uddni da ma máhtti sáhkadit unneplågogielav enamusát le da
duornovákkega ja suomagielaga.
Udnásj biejve älla ålos ma sihti ietjas giellaj oadtjot vásstádusáv, enamusá t le da
suobmelattja ma sihti sáhkadit ietjas gielav.
Mánáj, åhpadus, kultuvrra ja sosiála háldadus gähttjá duolloj dálloj gåk máhtto le
unneplågogiellaj dejs gudi barggi dajn suorgijn.
Divna háldadussuorge vuojnni dárbov oadtjot tjielgga njuolgadusájt gå ulmutja sihti
gevadit suv ietjas gielav.
Jielleváre giellda oadtju juohkke jage rudájt nåv at máhtti tjadádit giellalágav.
Uddni le vehi sáhka gåktes rudá galggi juogeduvvat åvddåguovlluj, danen giellda galggá
siesstet muhtem rudájt nåv at gávnnuji gå dárbo båhti åvddåguovlluj.
Giellda oadtju adnet rudájt dakkir dåjmajde degu dålkåjde ja jårggålim bargojde.
- Gålo ma guoss ki mánáj- ja vuorr asijhuksuj jus le ávk ken unneplåhkuj
- Diehtojuohkemij
Ájggomus unneplågujn
Giellda galggá barggat dåk guovlluj nåv at unneplåhko oadtju suodjálusáv ja tjuovvot
giellalágav.
Jielleváre giellda adná dat le dárbbo tjuovvot giellalága ájggomusájt.
Uddni le binná ulmusj mij gájbbet viehkev ietjas giellaj, unneplågo gåsi gulluji sáme ja
suobm elattja adni dat le stuor dárbbo adnet barggojuovkov mij barggá aktan
politijkkárij ja háldadusbarggij.
Nåv at sij sjaddi oassálattja märrádusájs ja ájggomusájs, dan ládjij dat tjuovvu
ráddidusá mielav.
Dat aj gávnnu stuor dárbbo vaddet enap diedojt dejte gudi barggi gielda åssudagán.
Dat gut iejvvi gielda háldadusulmutjijt ij galga sjaddat badjelgehtjadum gå sihtá ietjas gielav
gevadit.
Dat guhti sihtá dav dahkat galggá oadtjot nåv dahkat.
- Dahkat barggojoavkov nåv at juohkke háldadussuorges tjåhkkåhi háldadusulmutja
nåv at sjaddá aktisasj giehtadallam.
Jus galggá dárbalasj dåjmajt dahkat de galggá rádedit háldadusulmutjijn vuostak.
- Dahkat joavkov mij galggá årrot viehkken gielda barggojoavkkuj
- Barggojoavkon le märrádusrievtes
- Oadtju biedjat oajvvadusájt gielldastivrra j dejs ássjijs ma guosski unneplåhkuj
- Oadtju válldet märrádusájt rudá juohkemin jus ij le ba djel lågevtuvsán kråvnå
Háldadus
- Divna gudi barggi háldadusájn gielda sinne galggi diehtet makkir riektá unneplågon
le, ja mejt giellda hähttu bivddit
- Jårggåliddje hähttuji gávnnut ja jus manná galggi åhpav válldám nåv at
kámmarkollegie duodas dejt
- Galggi gávnnut dålkå parlando åssudagá milta
- Jus le dárbbo de galggá gielda diedojt jårggålit unneplågogielajde
- Gå soames åhtså bargov dakkir sadjáj gånne le buorre máhttet unneplågogielav, de
galggá gávnnut maÿen åtsålvispáhppárijn suv oahppa ja máhtto
Jus äjgát sihtá adnet sajev åvddåskåvllåj gånnå åhpadus le sáme-, suoma- jali
meängiellaj de galggá giellda dav vaddet.
Dago
- Mánáj, åhpadus ja kultuvrra háldadusá dahki plánav gåk sij ga lggi duosstot dárbojt
ma båhti unneplåhkoálmmugis
- Da gålmmå háldadussuorge galggi akti jahken válldet sisi diedojt makkir máhtov
gielda bargge adni
- Da galggi gávnnut åtsålvispáhppára åvddåskåvllåj gånne le tjáledum makkir riektá
unneplågon le oadtjot åvddåskåvllå sajev dåk gånnå dakkir åhpadus gávnnu
Ulme
Vuorrasa ma årru sierra vuorrasijhuvson galggi adnet riektáv sáhkadit ietjas gielav, ja
oadtjot vásstádusáv ietjas giellaj.
Ájggomusá
Sosiálháldadus galggá dahkat á jggomusplánav nåv at máhtti duosstot dav dárbov mij
boahtá gávnnut unneplåhkoálmmuk dåjmajs
Sosiálháldadus guoradallá man ållo bargge gávnnuji gielda sinne ma máhtt i
unneplågogielajt
Jus le guoradallam ulmutja birra mij dárbaj sierra vuorrasijhuvsov galggi diedo vatteduvvat
dasi makkir riektá sujne le ja da galggi årrot ietjas giellaj
Gåk dåjmajt máksá
Dajt gålojt máksá rudáj mejt le biedjam sierra sässtásij gå giellda oattjoj
unneplåhkorudájt
Maÿeltjuovvom
Juohkka jage galggá gielldastivrra oadtjot diedojt gåk rudá le anedum
Juohkka háldadussuorgge vaddá suv diedojt
Mánáj, åhpadus ja kultuvrra háldadussuorge galggi vaddet diedojt makkir dár bo ja
vuordemusá gávnnuji oadtjot åvddåskåvllådåjmajt un neplågogiellaj
Sosiálháldadussuorgge galggá vaddet diedojt makkir dárbbo gávnnu unneplågo
vuorrasijhuksuj ja mejt sij le dåjmadam
Álggo 5
1.1 Duogásj ja ájggomus 5
1.2 Dahkamus 6
Láhka mij vaddá riektáv adnet ietjas gielav 6
2.1 Adnembájkke 6
2.2 Lenastivrra 7
2.3 Jielleváre giellda 7
2.4 Ulmutja riektá 7
2.5 Gielda åvdåsvásstádus 8
2.6 Gárttjodibme
Unneplågogiella Jielleváren
3.1 Sámegiella 8
3.2 Meängiella
3.3 Suomagiella 10
4 Dåjmadahka Jielleváre gieldan
4.1 Ráde ja háldadusá
Unneplågoj rudá giehtadallam 14
5.1 Adnembájkke 14
Giehtadallamplána unneplågo álmmugij 14
6.1 Ulme ja ájggomusá
Javllamánon jahkelågo 1999 mierreduvvin sáme, suobmelattja, duornosvákkega,
romera ja juvdára at sij le natsjåvnålasj unneplågo Svierigin.
Da giellasuorge ma oadtjun sierra suojev le sámegiella, suomagiella, meängiella, romani
chib, jiddisch ja gåhtjoduvvi natsjåvnålasj unneplågo giellan.
Sámegiella, suomagiella ja meängiella oadtju sierra suojev danen gå dejs le histårjålasj
tjadno Svierigij.
Jahkelågo 2000 rájes le Jielleváre giellda tjanádum guovtet lágas ma vadd i riektájt
unneplågogielagijda sáhkadit ietjas gielav gå iejvviji háldadusdåjmadagájt ja
duobbmoståvlåjt.
Duogásj ja ájggomus
Jahkelågo 1999 váldij Svieriga Rijkabiejvve oajvvadusáv mij gåhtjoduváj Natsjåvnnå
unneplågo Svierigin (1998/99:143).
Dan maÿÿel tjálij Svieriga háldadus vuolláj ja duodastij Euoroparáde konvensjåvnåv mij
suoddji unneplågojt ja njuolgadusáv mij suoddji unneplågogielajt.
Ájggomus giellakonvensjåvnåjn le at dat galggá suoddjit sierraláhkáj kultuvrajt ja
galggá viehkedit dållat ájmon un neplågogielajt natsjåvnå sinna.
Njuolgadusá konvensjåvnån le vaddám vuodov Svieriga unneplåhkopolitijjkaj.
Ulmme le vaddet suojev natsjåvnå unneplågojde, ja nannit dej javllamuháv.
Da histårjålasj giela galggi nanostuvvat nåv at bissu viesson.
Akta vuodolasj oasse dan konvensjåvnån le at dat guhti sihtá adnet ietjas gielav gå sån
huksá ietjas álmmuk riektájt ja välggogis vuodajt galggá oadtjot nåv dahkat.
Akta vuojtto dakkir vuogijn le at enap ulmusj álggá sáhkadit ietjas unneplågogielav.
De le aj giella terminologiddjan stuorap sadje nanostuvvat ja åvddånit.
Dat láhka galggá suoddjit unneplågov nåv at ij aktak galga máhttet nuppástit
unneplågoulmutjijt ja binnedit dav javllamuháv.
Guorrarijkka
Suoman jaVuonan gávn nuji sämmilágásj lága mij vaddá suojev sámegielagijda.
Da le guhtta gielda nuortta vuona bielen ma gulluji sámij háldadus åssudahkaj.
Láhka le dahkam at ienep sábme le álggám sáhkadit sámegielav, ja ien ep ulmusj le
álggám gájbbedit sámegielav álmulasj bájkijs.
Jahkelågo 1992 sjaddin niellja gielda nuortap Suoman oassálattja láhkaj mij vaddá
riektájt sámeálmmugij sáhkadit ietjas gielav gå dárbahi iejvvit gielda háldadusulmutjijt.
Sämmi riektá le gå guoskadallá stáhta dáfo oajválattjaj ja duobbmoståvllåj.
Jahkelågo 2004 le Suobma nanostuhttám dav gå ådå buorep lágav dahkin.
1.2 Dahkamus
Jielleváre giellda hähttu tjuovvot unneplåhkolágav.
Danen le gielldastivrra mierredam guoradallama v mij galggá gähttjat makkir dárbo
gávnnuji dahkat sierra ás sjijt badjel mejt láhka javllá.
Guoradallam galggá gähttjat gåk juohkke háldadussuorgge dahká nåv at tjuovvu lágav,
sämmi bále aj gähttjat makkir ájggomus politijkkárijs gávnnu enamusát mánáj- ja
vuorrasijhuvson.
Gå guoradallam la válmas de galggá oajvvadus dagáduvvat nåv at sjaddá unneplågoj
giehtadallamplána.
Dási boahtá ájn makkir vuojnnu åvddåulmutjijs le ma gulluji unneplågo åssudahkaj.
Láhka mij vaddá riektáv adnet ietjas gielav
Jahkelågo 2000 vuor atjismáno vuostasj biejve bådij unneplåhkoláhka mij
guoskaj gietja gieldajde Norrbottena lenan.
Láhka (1999:1175) mij vaddá riektáv adnet sámegielav gielda háldadusán ja
duobbmoståvlåjn
Láhka (1999:1176) mij vaddá riektáv adnet suoma- ja meängielav gielda háldadusájn ja
Adnembájkke
Láhka galggá aneduvvat ássjijs mij gullu Stáhtaj, lánndadiggáj ja gielda háldadussaj, ja
gullu dáfuj mij guoskadallá lágas.
Háldadusguovlo sámegiellaj le Árje pluove, Jielleváre, Jåhkÿmåhke ja Girona gielda
Háldadusguovlo suoma- ja meängiellaj le Jielleváre, Haparánda, Girona ja Bájala gielda
Háldadusgiehtadallam le gå stáhta mierret ulmutjijda makkir doarjjagijt dav oadtju ja
makkir välggogisvuohta ulmutjijs le stáhta vuosstáj.
Dat dahká at ulmusj dárbaj stáhta buorrevuodav ja dav le vuollelasj nåv guhkev gå
gávnnu Stáhta giehtadallamin.
Dat hähttu gávnnut njuolgadus jali soames láhka mij vaddá fábmogisvuodav stáhtav
mierridit ulmutjij badjel.
Såbadusá, ráde, bagádusá jali diehtojuohkema sjaddi ålggolij mejt stáhta oadtju
2.2 Lenastivrra
Lenastivrra oadtju juohkke jage rudájt stáhtas mejt galggi juohket gieldajde ja
lánndadiggáj ma guoskadalli dat lágas ja ma dahki juojddá natsjåvnå unneplågoj åvdås.
Lenastivrra galggá barggat daj åssudagáj
Tjadádit lágav ietjas háldadusán
Juohket rudájt nåv at manná tjadádit lágav
Guoradallat lága tjadádimev, ja årrot åvddågåvvån dan bargon
Gålmmå åtsådime le dagádum nåv at dav máhttá tjuovvot gåk láhka le tjadáduvvam,
guokte åtsådime båhti Lenastivras ja akta boahtá Konstitusjåvnnåjoavkos
2.3 Jielleváre giellda
Jielleváre gieldan guoskadalli divna háldadus, åssudahka ja ráde, ájnna mij ij
guoskadalá le gielda dievastjåhkanibme.
Da le ierijt váldedum danen gå láhka ij galga aneduvvat dakkir bájken gånne álmmugin
le binná aktavuohta háldadusájn, ja danen e dárbaha adnet jårggåliddjijt sadjihin.
2.4 Aktugattja riektá
Dat vaddá juohkke aktaj riektáv sáhkadit jali tjállet ietjas giellaj, årros sáme-, suomá-
jali meängiellaj, vaj da hähttuji årrot ássje ma guosski háldadussuorgijde gieldan.
riektá gullu dåsj allasis ij jus ássje guoska ietjá ulmutjij jali jus soames le "buorreålmåj"
soabmásij.
Aktugattja riektá ij le ber åvddåul mutjijda, dat guosská aj siebrijda,
oasosdåjmadagájda ja ietjá dåjmadagájda.
Oajválattjaj háldadus ij guoskadalá dat riektás.
Dat guhti gevadallá suv gielav ij dárbaha årrot tjáledum Svierigin, ja ij ge dárbaha
adnet årromsájev gielda sinne.
Äjgát jali jus le ietjá ládjij guhti hoajddá mánáv, oadtju gájbbedit sajev åvddåskåvllåj
gånne dåjmadus tjadáduvvá ålles- jali lahkkeájggáj unneplågogiellaj.
Sämmi riektá le danne guhti sihtá adnet vuorrasijhuvsov gielda sinne.
Oajvvadusán tjuodtju, vuorrasijhukso ja åvddåskåvllå galggá dåjmat nåv at kultuvrra
ja árbbevuohke gávnnu maÿen.
2.5 Gielda åvdåsvásstádus
Jus soames ulmusj adná suv gielav gå iejvvi háldadusoajválattjajt de galggá giellda
huksat dájt ássjijt.
-Vaddet vásstádusáv ulmutja ietjas giellaj
- Tjáledum märrádusán bivddit, jus dat guhti guoskadallá sihtá de dat máhttá oadtjot
tevstav unneplågogiellaj, jali máhtti tjielggit ássjev njálmálattjat.
Jus äjgát gájbbet galggá giellda bivddit sajev åvddåskåvllåj gånne ålles- jali
láhkkeájggáj adni dåjmajt unneplågogiellaj.
Sämmi ládjij le jus soames gájbbet vuorrasijhuvsov.
Giellda galggá gähttjalit duosstot unnep lågogielagijda nåv ålov gåk manná ietjas giellaj.
Åtsålvispáhppára, diehtojuohkemtjállaga, bivddimus huksuj ja åhpadus galggá
jårggåluvvat jus dárbbo gávnnu.
Giellda oadtju mierredit sajev ja ájgev jus soames ájggu guossen boahtet unneplågogielagijs
Dat gávnnu ráddje nåv láddjij
Ájnna dat guhti le unneplågogielak máhttá buktet tjáledum páhppárav ja dat guhti
válldá vuosstáj ij dárbaha vásstedit ruoptus tjáledum pá hppárijn
Mijá gieldan le luondolattjat gávnnum sáme-, suoma- ja meängiella, ja danen Jielleváre
giellda guoskadallá goappásj lágajs.
Láhka mij vaddá riektáv adnet sámegielav háldadusdåjmadagájn ja duobbmoståvlåj lunna
Láhka mij vaddá riektáv adnet suoma ja meängielav háldadusdåjmadagájs ja
duobbmoståvlåj lunna
Ságastallama ja gulluskuddama le dagádum njunjos ulmutjij unneplåhkoálmmugis.
Sámegiella gullu suoma ja ungáralasj giellasuorggáj, le beraj suoma- ja estigiellaj.
Oajválattja jáhkki sámegiella álgij åvddånit 800 jage maÿÿel kristusa.
Sámegiella máhttá juogeduvvat gålmå oassáj, oarjjángiella mejt ságasti Guoládagán,
guovddelasj sámegiella mejt ságasti Suoman, Vuonan ja Svierigin.
Svierigin gávnnuji vihtta giellamoallánagá; nuortta, julev, bihtám ma gulluji dan
guovddelasj giellasuorggáj ja de oarjjel- ja ubbmemsámegiella ma gulluji oarjemus
giellasuorggáj.
Jielleváren ságastin åvddål Jielleváre sámemoallánagáv mij le vargga láhppumin da nen
gå nuortta- ja julevsámegiella le nåv nannusa årrum dan guovlon.
Uddni le Jielleváren sämmi ållo julevsámegielaga gå nuorttasámegielaga.
Giellaláhka tjielggi sámegielav degu sierra giellan ja danen le goappásj moallánagá
maÿen Jielleváre háldadusåssudagán.
Dålen e bessam sáme ságastit ietjas gielav skåvlån danen gå gieldeduvvin dav dahkat.
Danen álggin äjgáda åhpadit sijá mánájt dárogiellaj jahkelågo 1960 ja 1970 gaskan.
Uddni le vuohke rievddam, dat le sjaddam álkkep oadtjot åhpav ietjas giellaj.
váldij Svieriga rijkabiejvve märrádusáv mij javlaj, sámeálmmuk le álggoálmmuk
Svierigin, ja danen le dejs sierraláhkán riektá.
Jielleváre gieldan le rádejoavkko gånne válldi bajás sámij ássjijt danne tjåhkkåhi
åvddåulmutja tjärojs, siebrijs, gielda barggoålmmå ja politijkkára.
Ráde ássje guosski enamusát ällobarggoguovlojda.
Gulluskuddamijn ja ságastallamij tjadá boahtá åvddåj vuorrasijhukso degu akta oasse
mij le dárbulasj.
Sámij dárbbo mij guosská mánáj åvddåskåvllåj le juo huvsadum.
Sáme vuojnni degu stuor dárbbo årrot oassálattja unneplåhkojoavkon gånne máhttá
ietjas vuojnov vaddet makkir ássjijt galggá buoredit giellapolitijkka ájggodagá n.
Meängiella
Suomagielak álmmuk le gávnnum 600 jage duornosvákke guovlon, guovllo le årrum
iejvvidim bájkke, enamusát le ságastam suomagielav.
Maÿÿel doaro Gárjjela vuosstáj 1808 - 1809 gieseduváj rádje duornosvákken nåv
at alemus guovllo duornosvákkes sjattaj Svieriga sisi.
Vájku dat rádje sjattaj de le ulmutja sässtám ietjasa dábijt ja kultuv rav.
Dej giella mejt åvddål le nabddam duornossuomagiellan gåhtjoduvvá dal meängiellan.
Dat mij le sierrim meängielav suomagielas le dat gå meängiella le válldám bágojt
Svierigagielas.
Degu sáme le duornosvákkega gieldeduvvam sáhkadit ietjas gielav skåvlån.
Udnásj biejve le vehi ietjá ládjij, dej maÿemus jagij sinne le ållo barg go dagádum nåv at
giella galggá siesstasit.
1981 le tsieggidum ådå siebrre Svierigij duornosvákkegij rijkkasiebrre mij galggá
válldet meängielagij ássjijt duohtan nåv at giella ja kultuvrra bissu ájmon.
Udnásj biejve årru 50 000 duornosvákk ega Haparánda, Badjeduornnusa ja Bájala
gieldaj sinne, muhtema årru Jielleváre ja Girona gieldajn.
Guovddelin jahkelågo 1900 jåhtin ållo ulmutja ierijt duornosvákkes, Girona ja
Jielleváre gieldajde, muhtema jåhtin ier ijt lulep norrbottena lenaj ja ietjá guovlojde
3.2.1 Jielleváre suomagiella
Oajvvadusá åvddåbargon ságastallin jus Jielleváre suomagiella gulluj meängiellaj jali ij.
Åvdebut adnin muhtema dat giella gulluj norrbottena suomagiellaj, ja lej ilá mälggadis
duornossuomagielas.
Dal gå láhka le boahtám de le gåjt mierredum, Jielleváre suomagiella galggá gullut
meängiellaj.
Birger Winsa mij barggá suoma institusjåvnån Stuhkie universitejtan
(Stockholm) le tjállám tjiegÿalis guoradallamav gånne suv vuojnnu le at
duornosvákkegiellan le gålmmå moallánagá.
Duornosvákke suomagiella mejt ságasti Bájalin, Badjeduornnusin ja Ha parándan
Jielleváre suomagiella mejt ságasti Jielleváre gieldan
Vatsásj suomagiella mejt ságasti muhtem guovlojs Girona gieldan
Dan guovlon gånne Jielleváre suomagiella le gullum le álmmuk ságastam moadde giella
degu suoma-, sáme- ja svierigadárogielav.
Muhtem sijdajs degu Hággásin ja Dorasjávren sáhkadin ulmutja badjegájnaj
moallánagáv ja gielda lulleoarjep guovlon sámegielav.
Álggogietjen åvdep tjuohtejage á lgij suomagiella válldegoahtet åsijt sámegielas, vaj
badjegájnaj moallánahka sjattaj dat mij álgij gullut ienemusát sijdajs
degu Sádemváren.
Jielleváre suomagiella ij le aktisasj moallánahka udnásj biejve, Nahtaváre suomagiella
le ållo ietjáláhkáj.
Sámegielas le luojkadum ållo bágo juo dålusj ájge sinne gitta udnásj bäjvváj.
Birger Winsa guoradallam vuoset dav at Jielleváre suomagiella gullu Jielleváre giel ldaj
vájllu dåsj soames sijdan.
Sån le gässám rájev Ängesäno milta nåv at sijda ma le allelin gulluji Jielleváre suoma
moallánahkaj, ja sijda ma le oarjjelin gulluji duornossuoma moallánahkaj.
Jielleváre suomagiella le maÿus mannamin, ienni gullu dárogiella.
Muhtema ma e máhte moallánagáv dádjadi vehi.
Sijdajn sáhkadi vuorrasappo Jielleváre suoma moallánagáv ietjas äjgádij.
Bäjválattjat máhttá javllat at suomagiella gullu enabut unnep sijdajn, danen gå
binná ulmutja årruji dejte sijdajde.
Svieriga dárogiella le dat mij gullu Jielleváren ja Málmmaváren, bárggosajijs mejt
LKAB adná gullu suomagiella viehka ålov.
Udnásj biejve ij gávnnu siebrre mij huksá meängielav.
3.3 Suomagiella
Ulmutja le guhkev sáhkadam suomagielav Svieriga sinne nåv guhkev gå 600 jage
gullujin Svieriga ja Suoma rijka aktij, esski jage 1809 mannin rijkka guovte guovlluj.
Suoma gielaga gávnnujin oanep ájgev alep guovlon Svierigin, gånne Svieriga giella
gulluj ienemusát.
Svieriga giella lej aj oarjep guovlon mij dal gullu suoma rijkkaj gånne
enamusát sáhkadin suomagielav.
Uddni le goappásj giella natsjåvnålasj giella Suomarijkan.
Dat gávnnu stuor hállo Svieriksuomagijs siesstet ietjas gielav ja kultuvrav Svieriga
sinne.
Maÿÿel doaro bÿhtin ållo suobmelattja Svierigij, vaj gå jahkelågo 1970 bådij de jåhtema
suojmmun.
Jielleváre gielldaj e boahtám nåv ållo suobmelattja maÿÿel doaro, enamus årrujin
Girona gielda sisi ja merragátte milta.
Uddni årru 5% suoma gielaga Svierigin mij guosská háldadusá guovlluj.
Udnásj biejve le binná suomagielaga ma jåhti Jiellevárráj, ienemusát båhti bar go
diehti.
Suobmelattjaj sebrudahka le lasedam sebrulattjajt guovte gärddáj gå láhka bådij
jåhtuj.
Siebren le aktisasj ba rggo Jielleváre gieldajn, jårggålim bargoj ja tjavggalåhkåmijn
vuorrasijhuvsojn
Suomasiebre sáhkadålle adná dat mij le ájnnasamos le siesstet kultuvrav ja vuogijt.
Suomagielaga e bieja nåv stuor dättov giellaj gå ä jvvali gielda háldadusá jn
Da sihti biedjat dättov åvddåskåvllåj ja vuorrasijhuksuj.
Sij adni sämmi ládjij degu sáme, stuor dárbbo le årrot maÿen joavkon mij rádudallá
unneplågo á jggomusáj birra Jielleváre gieldan.
Dåjmadahka Jielleváre gieldan
Mijá gieldan gávnnuji gålmmå kultuvra, sáme, suoma ja svieriga.
Kulturpolitijka ájggomusán tjuodtju, giella le dat ájnnasamos jus kultuvrra galggá
siesstasit ja åvddånit.
Gielav galggá gähttjalit juohkke ládjij hásstet ja loagget, ja 2004 le akta prográmma
gånne moadde kultuvralasj gähttjalibme le tjadádum.
Akta dakkir prosjäkta le kulturfábmo mij gähttjal dahkat skåvlåv gånne kultuvra
äjvvali.
Prosjäkta le dagádum Jávrrepárkkaskåvlån, giehttjit gitta avtját klássaj.
Ájggomus le dahkat birrusav mij bivddi kultuvra fálaldagáv mij vaddá buorre vuodov
oahppijde nåv at máhtti dádjadit ietjá ulmut jijt ja dej duogátjav.
Divna ráde, gielldastivrra ja háldadus á guoskadalli dat lágas ja mejt dat mierret.
§ 2 Juohkke åvdån guhti gullu unneplåhkuj le rievtes a dnet sáme-, suoma- ja
meängielav gå äjvvali háldadusoajválattjaj ja jus ássje guosská aktugasj ulmutjij.
Jus aktugasj ulmusj gevat ietjas gielav dakkir bále de hähttu háldadus vásstedit ietjas
giellaj, njálmálattjat jali tjáledum.
Galggá aj gávnnut maÿen diehto nåv at dat guhti guoskadallá diehtá at sujna le rievtes
oadtjot viehkev ietjas giellaj.
Háldadus galggá gähttjalit duosstot unneplågo ulmutjijt ietjas giellaj nåv guhkás gåk
manná.
§ 3 Háldadus oadtju mierredit ájgev ja sajev gånnå äjvvalibme manná tjadáduvvat
sáme-, suoma- jali meängiellaj.
Divna háldadus suorgijs le agev juohkkalágásj háldadibme, dav le guoradallam
vuosedam.
Gielda njunjosladnja
Siján le åvdåsvásstádus dan aktisasj administrasjåvnnåj.
Dåjma le juogedum rádeháldadussaj, guoradallamháldadussaj,
åvddånibmeháldadussaj, biros ja tsieggim háldadussaj, rudáhuksoháldadussaj,
barggijháldadussaj ja låhpalattjat IT - háldadussaj.
Da gålmmå maÿemus háldadusá ma le nammadum e guoskadalá giellalágas.
Da gudi vásstedi telefåvnåv Gielldadåben e guoskadalá lágas, vájku dat gávnnu muhtem
máhtto dejs gudi barggi da nna.
Háldadusán mij giehtadallá alkohåla - ja vuorbbegessemav, ij la goassak gájbbadus
boahtám adnet unneplågogielav.
Muhttijn le gatjálvis boahtám suomagielav adnet, dejs gudi huksi ulmutjijt ma ietjá e
oattjo jali e buvte fievrrit ságav.
Biros- ja tsieggimlanjá åvdåsvásstádus le ber háldadusájn barggat.
Muhtem sijdajs ålggobielen Jielleváre, gávnnu dárbbo má httet suoma- ja
meängielav.
Dan åssudagán gávnnuji da gudi máhtti divna gålmmå unneplågogiela.
Hukso ja teknijkka háldadus
Dan åssudagán le muhttijn háldadus dåjma degu gå galggá mierredit jus soames galggá
oad tjot viehkev ådå årudahkaj, buktet trafijkkanjuolgadusájt, jus dárbaj loabev guodet
ietjas bijlav, dakkir sadjáj gåsi ij ietján oattjo guodet.
Várjjalim åssudagán le åvdåsvásstádus gähttjat nåv at divna tjuovvu buollem
njuolgadusájt jali gähttjat nåv at ij suohttje buollá dållåsajijn ma le dåbij sinna.
Dan rádjáj ij le aktak åttjådam sáhkadit ietjas gielav dan åssudagán.
Danne gånne muhttijn le boahtám gatjálvis ietjas gielav sáhkadit le gå viehkev dárbahi
ulmutja sosiáldoarjjagin.
Mánáj, åhpadus ja kultuvrra háldadus
Háldadusá vuolen le da åssudagá, girjjevuorkká, dávvervuorkká, kultuvrra, asstoåroj,
mánájhukso, vuodoskåvlla, sierra dárboskåvllå, gielda ållessjattuk åhpadus, allaskåvllå
ja musijkkaskåvllå.
Kultuvrraháldadus tjuovvu sierra kultuvrraájggomusplánav gåsi unneplågo gulluji
luondulattjat gielda åssudagán.
Girjjevuorkán le stuor åvdåsvásstá dus viehkedit, oasstet sisi ådå girjijt ja mediajt.
Dasi
girjjevuorkká juohkke jage oadtju rudájt.
Sáme girjjebussa le oadtjum oasev dajs rudájs.
Guokte bargge le oadtjum åhpav suoma
Skåvllå tjuovvu njuolgadusájt ja lágajt danen dejs le ållo háldadus dåjma.
Åssudahka ij oattjo ålov gatjálvisáv adnet ietjas gielav.
Muhtem oassáj gávnnu dárbbo
suomagiellaj mánájhuvson, gå le aktavuohta äjgádij, vaj dat ij la ållo.
Skåvlå åhpadusplánajs (Lpo 94 ja Lpf 94) tjuodtju at skåvllå galggá vaddet åhpav
unneplågo álmmugij ja dej unneplågo gielaj birra.
Gå le rievddadam skåvlåj plánajt de dat le boahtám åvddåj.
Natsjåvnå unneplågo js degu sámijs ja duornosvákkegijs le stuorap riektá oadtjot åhpav
iednegiellaj ihkap ietjá giellaj.
Jahkelågo 2005 le oajvvadus biejadum nåv at suomagiella galggá sämmi riektájt oadtjot
degu sáme- ja meängielaga.
Åvddåskåvllå
§ 8 Gå giellda mij gullu háldadusguovlluj fállá sajev åvddåskåvllåj 2a kap.1 ja 7 §§
skåvllålágan galggá giellda jus äjgáda sihti vaddet sajev dakkir sádjáj gånnå åhpadus le
sámegiellaj, suomagiellaj jali meängiellaj.
Åvddåskåvlå oahppa ietjas giellaj le ájnas sámijda, suobmelattjajda ja meängielagijda,
danen gå mánáj giellaoahppa le buoremus jur åvddål álggi vuodo skåvllåj.
Dåjma galggi
huksojuvvut nåv at gávnnuji oase ma guosski ietjas kultuvrraj ja vuo gijde.
Dat luvluj buorre jus da ulmutja ma barggi åvddåskåvlån oadtju åhpav dan diehti gå
galggi viehkedit mánájt sjaddat guovtegielaga.
Gieldan gávnnuji uddni 15 åvddåskåvlå, ja dejs le akta äjgádij kooperatijvá ja akta
sáme åvddåskåvllå.
Sámij mánáj dárbo huksojuvvuji sámij åvddåskåvlå (skierre) ja sámeskåvlå tjadá.
Da
dåjma le sámeskåvllåstivra vuolen, vaj saje åvddåskåvllåj manni mánájhukso rájdo
tjadá mij le gielda vuolen.
Sáme åvddåskåvlån le skåvllåmánnáhukso dasik da sjaddi 12
jage vuorrasa, ja danne le 20 máná.
Jahkelågo 2001 dagáduváj guoradallam makkir gielladárbo gávnnujin åvddåskåvlån, ja
dat vuosedij stuorámus dárbov suomagielagijs.
Vájku divna äjgáda le oadtjum diedov makkir riektá siján le åvddåskåvllå dåjmajde de
ij la aktak berustam válldet dav f álaldagáv.
Danen ij gávnnu udnásj biejve åvddåskåvllå mij huksá suoma- ja meängielagij mánájt.
Háldadus diehtá man ållo mánná gávnnu mij adná ietjá iednegielav, danen gå gávnnu
åvddåskåvllå ietjas åhpadusplánan 15.
Udnásj biejve gávnnuji ienemus 10 máná ma ságasti suomagielav, ja meängielak máná e
åvvå gávnnu.
Háldadus dahká dájvabut åtsådimijt man ållo suomagielak bargge gávnnuji.
Åvddåskåvlå bargge le oadtjum diedojt lága birra, ja låhkåm suomagielav.
Sosiála háldadus
Sosiála åssudagán le ållo doajmma ja hukso, da válldi åvdåsvásstádusáv vuorrasijs ja da
gudi le sáhtusa sjaddam, duvddagav, rádejuohkemav, giehtadalli mánájt, nuorajt ja
ålles sjattugijt.
Sosiála åssudahka le juogedum gålmå bähkkáj, aktugasj- ja vehkahukso
/ psykiatriddja, sáhtusijhu kso ja vuorrasijhukso.
Háldadus giehtadallá ássjijt divna åssudagájs degu duv ddagáv ja viehkev muhtemijda
ma le sáhtusa (LSS) ja láhka nuorajt huksat (LVU) lága birra da gudi le boastohoajjduj
sjaddam (LVM) doarjak sosiálaåssudak láhk a (SoL).
Sosiála háldadusá sissÿelin le umass dárbo unneplågogiellaj, dav máhttá javllat dat le
binná dárbbo.
Stuorámus dárbbo le vuorrasijhuvson, ietjá åssudagájs le unna dárbbo.
Uddni gávnnuji bargge ma máhtti unneplågogielajt, enamusát suomagielav ja
Vuorrasijhukso
§ 9 Giellda mij gullu háldadusguovlluj galggá bivddit dasi gut sihtá adnet
vuorrasijhuvsov ålles jali muhtem ájgev.
Da gudi dav vaddi, galggi máhttet sáme-, suoma- jali meängielav.
Vuoras ulmutja le buoremus giella-, kultuvrra ja vuohkeguodde.
Dat le ájnas sij bessi adnet ietjas gielav nåv guhkev gåk manná.
Vájku vuorrasa láh ppi gielav mejt le maÿemus oahppam, de giella mejt le mánná rájes
sáhkadam ájn le ájmon.
Dat tjuodtju oajvvadusán nåv ládjij at dav galggá gähttjalit nåv guhkás gåk manná
vaddet suodjálusáv ja guddnedimev masi vuorrasup ulmutja le hárjjánam.
Bargge dajs åssudagájs galggi adnet máhttelisvuodav låhkåt unneplågogielajt ja oadtjot
diedojt dej kultuvra ja vuogij birra.
Gå giellaláhka bådij de Jielleváre giellda dagáj guoradallamav makkir gielladárbo
gávnnujin vuorrasijhuvson.
Dat vuosedij stuorámus dárbov suomagielagijs.
dahká dájvabut åtsådimijt man buorre giellamáhtto barggijn le.
Enamus
vuorrasijhuvson gávnnuji bargge ma máhtti suoma- ja meängielav, ja bargge le oadtjum
válldet åhpav suomagiellaj.
Vuorrasijhuvson gávnnu ájggomus álgadit prosjevtav aktan kultuvrraháldadusájn mij
galggá låktit åhpav ja máhtov suoma- ja sámegiellasuorgijs.
Suoma sebrudahka le aktan lagámus ulmutja guovdátjijn álggám åvdedit
låhkåmprosjevtav gånne da gudi le sebrulattja manni ålgus sierra årromijda ja dahki
tjavggalåhkåmijt suomagiellaj.
Gå ruoptodievnára dahkin vuodoguoradallamav de bajás váldeduváj jus hálijdi
unneplågo ietjas gielav adnet ja sáhkadit.
Dan rádjáj ij le aktak dav gájbbedam.
loahpasága
Muhttijn le sáhka mij le suoma- ja mij le meängiella, vaj dat årru stuorámus dárbbo
suomagiellaj Jielleváre sinne ja stuorámus dárbbo meängiellaj sijdajs.
Háldadusá le juo dahkam tjoavddusijt åvddål unneplågogiellalága bådij.
Uddni gávnnuji bargge mejs le máhtto suoma- ja meängiellaj.
Biros ja tsieggim åssudagán le ulmutja ma máhtti divna gålmmå unneplågogiela.
Udnásj biejve le u nnán åttjålvis unneplågogiellaj, dalloj gå åttjålvis boahtá de le
suomagielagijs.
Háldadusá älle åttjålvisájt adnám sámegielagijs ájnna gå sáme åvddåskåvllå ja skåvllå
guoskadallá.
Jahkelågo 2001 tjadádij Jielleváre gi ellda guoradallamav mij galgaj vaddet vásstádusáv
makkir gielladárbo gávnnuji gielda sinne.
Dat vuosedij stuorámus dárbojt suomagielagij sinne danen gå dat le stuorámus giella
gieldan.
Gielda háldadusá ma guoskadalli gulluskuddamij duolloj dálloj gåk oahppa le dejs
barggijs ma gulluji åvddåskåvllåj ja vuorrasijhuksuj.
Dan rádjáj ij le aktak gájbbedam oadtjot åvddåskåvlåv jali vuorrasijhuvsov vájku má
unneplåhkoláhka gávnnu.
Divna háldadusá vuojnni dárbov diehtojuohkemij ja tjielgga ájggomusájt gåk galggá
giehtadallat gå unneplåhkogiella boahtá adnuj.
Unneplåhkorudá giehtadallam
Juohkke jage oadtju Jielleváre giellda avtav miljåvnåv kråvnåv ma gulluji
unneplågogielagijda.
Dal le ságastallama gåk galggá åvddåguovlluj juohket dajt rudájt ja gåk da galggi
aneduvvat, danen giellda hähttu siesstet muhtem rudájt boahtte ájg gáj.
5.1 Rudáj adnem
Giellda máhttá adnet rudájt dájde ássjijde
Tevstajt jårggålit, jårggålibmáj mij viehket gasskasasj dádjadimev
Gålo ma tjuovvu unneplåhkolágav gå dahká juojddá mij boahtá ávkken unneplåhkuj
Diehtojuohkem
Unneplågo ájggomusplána
Giellda le oadtjum stuor åvdåsvásstádusáv stáhtas tjadádit unneplåhkolág av ja
ájggomusá gávnnuji láhkatevstan.
Åvdåsvásstádus ij le háldadusáj sinne dat le politijkkárij åssudagán.
Giellda galggá barg gat dåk guovlluj nåv at vaddá duvddagav unneplåhkuj, ja barggat
dåk guovlluj at giellda tjuovvu lágav.
Jielleváre giellda vuojnná dárbov tjuovvot unneplåhkolágav ja dajt ájggomusájt.
Udnásj bäjvváj le giellda dävddám dárbojt ma gávnnuji, dav mejt dárbaj le buorep
ájggomos miella.
Dal máhttá javllat dat le binná åttjålvis dahkat juojddá mij gullu unneplågo láhkaj.
Juohkke jage le dár bbo gähttjat makkir dåjma le dagádum nåv at máhttá vuojnnet
makkir guovlluj åvddånibme manná.
Unneplågogielaga vuojnni dárbov årrot maÿen barggojoavkon gånne politijkkára ja
háldadiddje tjåhkkåhi, nåv ládjij sij sjaddi oassálattja åvdedim bargon.
6.1 Ulmme ja doajmma
Ulmme: Juohkke unneplågok galggá váldeduvvat vuosstáj buorret gå válldi
aktavuodav gieldajn.
Da gudi sihti tjuovvot lágav ja gevadit ietjas gielav gå äjvvali gieldajn, galggi oadtjot
dahkat dav.
Doajmma: Ráhkadit barggojoavkov gånne gielda virgálattja juohkke háldadussuorges
tjåhkkåhi ja adni aktisasj administrasjåvnåv.
Dåjma tjadádibme galggá rádeduvvat aktan dejna gänne le åvdåsvásstádus suv
háldadusán.
- Ráhkadit joavkov mij le viehkken gielda barggojoavkkuj, danne galggi tjåhkkåhit
njunjos ulmutja unneplågos.
- Barggojoavkko oadtju buktet oajvvadusájt gielldastivrraj ássjijs ma guosski
unneplåhkuj.
- Oadtju mierredit ja juohket ruhtadoarjjagijt ma älle stuorábu gå 10.000 kråvnå.
- Jårggåliddje hähttuji gávnnut ja jus manná galggi válldám dákkir åhpav nåv at
kámmarkollegie duodas dejt.
- Divna ma barggi gielda háldadusán galggi adnet diedojt makkir riektájt unneplågo
adná ja makkir välggogisvuodajt giellda adná.
- Gå dárbbo le de galggá jårggålit gielldadiedojt
- Gå soames oadtju bargov dakkir sadjáj gånne le buorre máhttet unneplåhkogielav, de
galggá gávnnut maÿen åtsålvis páhppárijn suv oahppa ja máhtto
Dahko
- Mánáj, åhpadus ja kultuvrra háldadusá dahki plánav gåk sij galggi duosstot dárbojt
unneplågon le oadtjot åvddåskåvlå sajev dåk gånnå dakkir åhpadus gávnnu.
Vuorrasa ma årru sierra vuorrasijhuvson jali årru ietjas årudagán adni riektáv
duostoduvvat ietjas giellaj.
- Sosiála háldadus dahká plánav gåk sij galggi duosstot dárbojt ma båhti
unneplåhkoálmmugis
- Háldadus galggá akti jahken válldet sisi diedojt makkir máhtov gielda bargge adni.
- Gå soames le oadtjum sajev vuorrasijhuksuj de galggi diehto vatteduvvat
unneplågogiellaj nåv guhkás gåk manná .
Rudáhoajddo
- Divna dåjma ma dagáduvvi galggi mávseduvvat rudáj ma le juogedum unneplåhkuj.
Akti jahken diehto galggi vatteduvvat gielldastivrraj
- Divna háldadussuorge vuosedi mejt sij le barggam
- Mánáj, åhpadus ja kultuvrra háldadusá vaddi diedojt makkir gájbbadusá le årrum
åvddåskåvlå dárbojde , ja mejt sij le dahkam.
- Sosiálaháldadus vuoset makkir dárbbo le årrum vuorrasijhuksuj.
Lijkkeoasse
Tjuovvolibme gåk lágav le mannam tjadádit
Jahkelågo 2000 rájes le gålmmå guoradallama dagádum gåk le årrum gå
unneplåhkoláhka bådij.
Dat vuostasj tjuovvolibme mij dagáduváj lej jahkelågo 2000/2001 gå ankehtajt dahkin
juohkke háldadusá lunna.
Ájggomus le gulluskuddat jus lej rievddam gájbbadus adnet ietjas gielav dan maÿÿáj gå
láhka tjadáduváj vuostasj biejve vuoratjismáno 2001.
Gå tjuovvolibme dagáduváj lahkkejagev maÿÿela gå láhka bådij de dat vuosedij enabuv
gåk sivva lij åvddål lága tjadáduváj.
Nuppát tjuovvolibme dagáduváj Julevu Universitejtas jahkelågo 2002, ulmme lej gullat
mejt giellaaddne adnin dat ådå lágas, ja manen älle gájbbedam adnet ietjas gielav vájku
dav oadtju.
Tjuovvolibme dagáduváj Haparánda, Girona ja Bájala gieldajs.
Dan tjuovvolimen válldin sisi diedojt háldadusulmutjijs Jielleváre ja Girona gieldajs.
Tjavtjan jahkelågo 2004 sidáj (KU) konstitutionsutskottet Julevu Universitejtav dahkat
ådå tjuovvolimev, danne ledjin gålmmå oase.
- Sáhkadit (dahkat ságájdahttemijt) giellaaddnij Jåhkåmåhken
- Guoradallat gåk Lenastivrra ja gielda le barggam gå tjad ádin giellalágav (Jiellevárre,
Árjepluovve, Jåhkåmåhkke, Giron)
- Gähttjat makkir háldaduskultuvrra gávnnu Haparánda ja Jåhkåmåhke gieldajn
Da tjuovvolime le biejadum aktij dej åvdep tjuovvolimij nåv at gávnnu aktisasj
guoradallam mij vuose t gåk giellaláhka le tjadáduvvam há ldadusdáfojs.
Dat vuoset gåk unneplågo ulmutja ja háldadusá le válldám vuosstáj giellalágav.
Tjuovvolibme boados
Unneplåhkogiella le njálmálasj giella, enamus sáme- ja meängiella, gånne ålos e máhte
tjállet ietjas giellaj.
Náv le sjaddam danen gå stáhta le guhkes ájgev adnám politijkav mij gieldij sáme- ja
suomágielagijt sáhkadit ietjas gielav skåvlåjn.
Skåvlåjn lej divna åhpadus dárogiellaj danen gå svierigagiella lej vuojnedum degu dat
ájnna giella manne lej árvvo.
Danen ij le terminologiddja gärggam tjuovvot ájgev.
Gå ulmutja válldi aktavuodav háldadusájn de sáhkadi enamusát dárogielav.
Sivva le dat
- Dat vájllu oahpp a unneplågogij giellaj, danen ulmutja e berusta sáhkadit ietjas gielav.
Dav buoremusát vuojnná sáme åssudagán danen gå háldadusájs vá jllu sámegielaga.
- Ålos sáhkadi dárogielav gå vájlluji bágo ma gulluji mejt gåhttju (Fackuttryck)
fáhkabáhkon, enamusát dav vuojnná sáme- ja meängielan.
Jielleváre ja Girona gielda diededin dav at ulmutja e gájbbeda adnet unneplågogielav.
Tjoahkkáj giesedum máhttá javllat at unneplågogiella aneduvvá binnáv gå háldadusáj
iejvvit.
Duornosvákkegij gieldajs aneduvvá suoma- ja meängiella enabuv gå iejvvidi háldadusáj.
Dat le ájnas tjielggit at ij le dagádum ságastallam unneplåhkogielagij Jielleváre gieldan,
ájnna háldadusá le boahtám sáhkaj.
Europaráde guoradallam Svieriga tjadádime europalasj biejadusá rijkadajva- jali
Europaráde ássjedåbddejuogos europalasj biejadusá anodime gávttuj rijkadajva- jali
unneplågo gielaj birra le Svieriga biejadusá tjadádimev guoradallam.
2002 javllamáno 6. b. le
båhtusav tjállagin diededam.
Europaráde ministarjuogos le dan maŋŋela 2003 biehtsemáno
19. b. Svierigij muhtem oajvvadusáj gávttuj mierredam.
Maŋijbåhtusa vuollen
ássjedåbddejuohkusa tjállagin ja ministarjuohkusa oajvvadusán diededuvvi.
Ássjedåbddejuohkusa maŋijbåhtusa
Juogos dánna åvddånbuktá ietjas maŋijbåhtusijt biejadusá tjadádime gávttuj Svierigin.
Svieriga nanustahttem gárvet positijvalasj boahtteájggásasj åvddånimev rijkadajva- jali
unneplågogielaj suoddjima ja åvdedime gávttuj Svierigin.
Biejadusá vuojnnuj ja dan
dåjmalasj ulmmáj hiehpi.
Juogos gávnná nanostahttemav duodastussan le politihkalasj ulmme
suoddjit ja åvdedit rijkadajva- jali unneplågogielajt Svierigin.
B. Juogos gávnná Svieriga fábmudagá li láhkaásadimesa baktu dåjmalattja årrum.
láhkaásadibme le vuodo jårggålittjat nievres åvddånimev majt le máhttám maŋemus
jahkelågen vuojnnet.
C. Ådå giellalágajn li geográfalasj rájá ja li muhtem kommuvnajda Norrbottena lenan fámon.
Nuortta- ja julevsámegiellaj ja meänkielij le buorrelágásj.
Suomagiellaj le geográfalasj
ráddjidum anodibme gássjel danen gå dåssjå suomagielagijs 5% dán bájken årru.
huoman miedet dálla li ássje birra Svierigin duodalasj ságastime.
Doajvvu galggá buktet ietjá
guovlo gånnå suomagiella árbbedábálattjat stuorrát ságastuvvá suojmma galggi gávnnut.
D. Juogos le aj gávnnam oarjjelsámegielan le árbbedábálasj sadje ålggålin guovlo mij III
oasse vuolen suoddjiduvvá.
Oarjjelsámegiella le ihkeva ájtedum ja juogos adná suoddjitjit ja
åvdedittjat dáv gielav sierralágásj biedjamdago rávkaduvvi.
E. Dálásj politihkka rijkadájva- jali unneplågogielajda le viehka ådås ja gájk åvdemusát le
sierralágásj láhkaásadibme guovlon dåhkkiduvvam.
1999 åvddåla ij lim giellapolitihkka
Praktihkalasj biedjamdago ájggeguovddel vidjuris dagáduvvin.
Buoredittjat suojev
unneplågogielajda ja unneplågogielaj åvdedimev lágalasj biedjamdago dagáduvvin ådå
giellalága dåhkkidime maŋel.
F. Romagiella ja jiddisch suojev II oasse vuolen oadtju.
Romagiela åhpadusán vuojnnet li
gássjelisvuoda.
Juogos huoman gávnná aktisasjbarggo romaj ja fábmudagáj gaskan le
álgaduvvám.
Guokta ájnas álggaga li dagádum.
Oahppamnävo li dagáduvvamin ja nubbe le
åhpadiddjijt åhpadittjat dálla kursa gávnnuji.
Ájnas oarre dán positijvalasj åvddånibmáj le vaj
romagiela umasslágásj åssudagáj åvdåstiddje li álggám aktisattjat barggat.
G. Biejadusán rávkalvisáj praktihkalasj tjadádime gávttuj, biedjamdagojt álgadit dajvak ja
bájkálasj fábmudagájn li álu åvdåsvásstádus.
Juogos le gávnnam muhtem fábmudagáj bieles
le dakkir biedjamdagojs vadne.
Tjuovos le moatte biedjamdago älla tjadáduvvam, vájku
lágalasj vuodo gávnnuji.
Juogos adná, ásadittjat biedjamdago praktihkalattjat tjadáduvvi le
organisásjåvnnågártjesvuohta majt fábmudagá vierttiji guoradit.
H. Åhpadussysteman le dát organisásjåvnnågártjesvuohta sierraláhkaj bigos.
Suoddjit ja
åvdedit rijkadajva- jali unneplågogielaj gávttuj åhpadus le ájnas.
Juogos danen nanni
sierralágasj biedjamdago rávkaduvvi, dagátjit åhpadusáv ienebut ålediddjen gielajn jali
gielajda ma svieriga nanosdahttemij guosski.
Vuojnnet aj aktelasj tjállaga åhpadusá birra
unneplågogielan jali unneplågogielajda aktelasj guoradallam fájllu.
Fájllu aj hábbmidime ja
ålgusvaddema hárráj.
Juogos vil gávnná, tjuovotjit biedjamdagojt le ájnas åhpadiddjijt åhpadit
ja oahppamnävojt dahkat.
Sadje gávnnu buoredimijda.
I. Unneplågogielaj anon duobbmoståvlåjn ja almuslasj fábmudagájn stuorámus
gássjelisvuohta vuojnnet le máhttudahkaj vánesvuohta dájda gielajda tjálalasj ássjepáhppárijt
dahkat.
Suomagiellaj ja meänkielij vuojnnet njálmálattjat doajmmá valla sámegiela hárráj ij le
nuoges.
Biejadusá álmmuk ulmme le rijkadajva- jali unneplågogielaj anov dán hárráj
árvusmáhttet.
Jus lulun láhkalasj teksta ja hebalasj láhkatektsta jårggålime unneplågogielajda
gávnnum de lulun gielav åvdedit ja aneduvvat ienebut almulasj tjuottjodimen.
J. Juogos adná vaj stáhta fábmudagá li gájkka rijkadajva- jali unneplågogielaj åvdåstiddjij
duodalasj ságastimev vuododum.
Juohkusa milta, fábmudagá lulun máhttet árvustallat gájkka
unneplågogielajda stuoves forumav vuododit.
Luluj aktelasj ságastimijt gaskanisá ja
fábmudagáj dahkat.
Aktijvalasj diededimpolitihkka luluj aj dán lágásj foruma baktu
åvdeduvvat.
Danen gå åvdåstiddje umasslágásj gielajda lulun buorep máhttelisvuodajt ma
fáladuvvi stáhta politihka vijddudagán oadtjot.
K. Dálásj sebrudagán median le ájnas sadje rijkadajva- jali unneplågogielaj anodimev åvdedit.
Juogos árvon adná, dagátjit radio- ja teveprográmmajt rijkadajva- jali unneplågogielajda
ålediddje muhtem biedjamdago li dagáduvvam.
Vuorddá boahtteájgen dán doajmmaguovlon
positijvalasj åvddånimev.
Avijsa unneplågogielajda dahkama hárráj båhtusa älla nåv
positijvalattja.
Avijsa e sámegiellaj gávnnu ja meänkielij li ållu binná.
Gå fábmudagá juo dáv
vánesvuodav diehti de juogos vuorddá ietjas boahtte árvustallamin diededimijt buoredimij
gávttjuj oadtjot.
L. Svieriga fábmudagá li vil rijkadajva- jali unneplågogielajda kultuvrradoarjjagav åvdedime.
Buorre aktisasjbarggo le färtláhkáj geográfalasj rájáj badjel ja unneplågogielagijn li buorre
máhttelisvuoda rijkajgasskasasj aktisasjbargguj.
Europaráde ministarjuohkusis oajvvadusá Svieriga biejadusá anodime gávttuj
16 artihkkala milta europalasj biejadusán rijkadajva- jali unneplågogielaj birra,
2000 guovvamáno 9. b. Svieriga vattij nanustahttemássjetjállaga gávttuj,
Diedojt oadtjum ássjedåbddejuohkusa árvustallamis biejadusá birra Svieriga biejadusá
tjadádime gávttuj,
Diedojt oadtjum javllamusájs majt svieriga fábmudagá li sisano gávttuj ássjedåbddij tjállagin,
dahkam
Dát árvustallam le vuododum diedojda majt Svierik ietjas vuostasj tjállaga gávttuj vattij,
svieriga fábmudagájs ållestim diedo, diedo orgánajs ja siebrijs Svierigin.
Diededibme majt
ássjedåbddejuogos tjåkkij ietjas "aktavuohtamanon" li aj,
ministarjuogos oajvvat svieriga fábmudagájt ássjedåbddejuohkusa gájkka tsuojgudusájda
árvvulasstet, ja sierraláhkáj vuorodit tjuovvo;
1. dalága álgadit biedjamdagojt dagátjit åhpadusáv rijkadajva- ja unneplågogielajn ienep
ålediddje, oahppamnävojt dahkat ja buoredit åhpadiddjeåhpadusáv gájkka
åhpaduslávggistagájn
2. giehpedit ja åvdedit sámegiela, suomagiela ja meänkieli anov aktavuodajn
riektásystemajn ja almulasj fábmudagáj Norrbottena lena mierredum guovlojn,
3. doarjodit åvddånimev jali buoredimev unnemusát avtav biejvveávijsav sámegiellaj ja
avtav meänkielij,
4. vidjurijt buoredit suoma giellaj ålggolin suoma tjuottjodim guovlo almulasj
tjuottjodimen ja sierraláhkáj åhpadusá gávttuj.
Europaráde guoradallam Svieriga tjadádime rábmakonvensjåvnå rijkalasj unneplågoj suoje
Europaráde oajvvadim juogos rábmakonvensjåvnå anodime gávttuj rijkalasj unneplågoj suoje
gávttuj le Svieriga rábmakonvensjåvnå tjadádimev guoradallam.
2002 bårggemáno 25. b. le
båhtusav tjállagin åvddånbuktám.
Europaráde ministarjuogos le 2003 javllamáno 10. b.
maŋŋela tjuovvo resolusjåvnåv muhtem maŋijbåhtusij ja oajvvadusájt dåhkkidam.
Artihkkalij 24 gitta 26 milta rábmakonvensjåvnån rijkalasj unneplågoj suoje gávttuj (dát rájes
" rábmakonvensjåvnnå");
1997 ragátmáno 17. b. resolusjåvna (97) gávttuj njuolgadusaj ministarjuohkusis
dåhkkiduvvam guoradallamvuogij birra masi artihkkala 24 gitta 26 rábmakonvensjåvnån
Jienastimnjuolgadusá gávttuj mij dåhkkiduváj resolusjåvnå (97) 10¹ dåhkkidime gávttuj
Nanustahttemássjetjállaga gávttuj majt Svierik 2000 guovvamáno 9. b. vattij.
2001 biehtsemáno 5. b. rábmakonvensjåvnå gávttuj Svieriga ráddidus vattij vuostasj gähttjo
ájge birra ietjas stáhta tjállaga gávttuj,
Oajvvadim juogos dåhkkidij Svieriga ráddidusá gåhttjomav duosstot delegasjåvnåv mij galgaj
ienep diedojt Svierigin tjoagget.
Danen manno 2002 basádismáno 25. b. gitta 29. b.
dagáduváj,
2003 guovvamáno 20. b. dåhkkiduváj oajvvadim juohkusa diededus Svieriga tjadádime
rábmakonvensjåvnå gávttuj ja Svieriga stuoves åvdåstiddjáj maŋŋela vatteduváj.
Diededuváj
gájkka sebrulasjrijkaj stuoves åvdåstiddjijda ássjetjállaga hámen CM (2003) 79 ja Svieriga
ráddidusás maŋŋela álmmuduváj;
Svieriga ráddidus vattij ietjas tjálálasj javllamusájt oajvvadim juohkusa diededusá birra.
tjálálasj javllamusá li gájkka sebrulasjrijkaj delegasjåvnåjda vatteduvvam duoddetjállaga
hámen biejvvidum 2003 snilltjamáno 25.b.
ássjetjállágij CM (2003) 79,
Guoradallam oajvvadim juohkusa diededusáv ja Svieriga ráddidusá tjálálasj javllamusájt;
Ietjá ráddidusáj javllamusájs aj dåbdojt oadtjum,
¹1997 ragátmáno 17. b. resolusjåvnå (97) dåhkkidime gávttuj, ministarjuogos dåhkkidij aj
tjuovvo artihkkalav: " Jus oassebielij sädodim åvdåstiddjijs guokta goalmádisá hilggodi,
siegen åvdåstiddjijs ieneplåhko gudi li dåhkkidum ministarjuohkusin tjåhkkåhit, de
mierredime galggi artihkkala 24.1 ja 25.2 milta rabmakonvensjåvnån dåhkkidum aneduvvat.
1. ministarjuohkusin li tjuovvo maŋijbåhtusa Svieriga tjadádime rábmakonvensjånå
gávttuj:
- Suoddjitjit rijkalasj unneplågojt Svierik le maŋemus jagijt láhkalasj vijddudagáv
dahkagoahtám.
Ráhtjá aktisattjat barggat ulmutjij gejda dá álggaga gulluji.
Dát positijvalasj åvddånime guosská ájnnasit vihtta kommunvnajda nuortta Svierigin
gånnå ådå unneplågogiellaláhkaásadibme le fámon.
- Dárbbo gávnnu láhkaásadime vijddudagáv mij rijkalasj unneplågojt suoddji lasedit.
Viertti vil prinsihpajt rábmakonvensjåvnån buorebut práktihkalattjat árvvulasstet.
Stuoredum hájedibme rábmakonvensjåvnå tjadádimen moatte vuodo ássjij gávttuj sisanet
bájkálasj fábmudagájn li oajvveåvdåsvásstádus dakkir ássjit gähttjat ja álgadit.
Vánesvuoda li sierraláhkáj bihkusa doarjjaga gávttuj åhpadussaj rijkalasj
unneplågogielajn.
Vánesvuoda li aj ietjá guovlojn bv.
median.
Dárbbo le dåjmalasj
ulmutjijda gudi rijkalasj unneplågojda gulluji buorep doarjjagav vaddet,
Aktisasj tjoavddusij ållet le ájnas dárbbo ja tjielggasin dahkat juridihkalasj vidjurav
ednamriektáj gávttuj guovlojn gånnå sáme árbbedábálattjat årru.
Ulmme le álmmuktjerdak juohkusij gaskan buorre vidjurijt guovlon oadtjot ja suoddjit
álggoálmmuga kultuvrav ja identitehtav.
Ájnas le áttjak buoredum láhkaásadimev álmmuktjerdak tjuolldema birra tjadádit,
tjuolldema gávttuj mij unneplågojt däjvvá, ájnnasit roma, bv.
viessoma ja bargo hárráj,
Svieriga fábmudagá vierttiji joarkket rádudallamij vuogijt åvdedit dagátjit ulmutjijt
rijkalasj unneplågojs oasálattja gå mierreduvvi ássjij birra ma sidjij guosski,
Ministarjuogos oajvvat vaj Svierik árvvulasstá maŋijbåhtusijt ma 1 oasen badjelin
diededuvvi.
Viertti aj árvvulasstet umasslágásj javllamusájt oajvvadim juohkusa
diededusán.
Ministarjuogos gåhttju svieriga ráddidusáv, (97) 10: resolusjåvnnå milta
a. oajvvadim juohkusijn ájggeguovddel aktijvuodav joarkket,
b. oajvvadim juohkusij dajvvalakkoj diededit dagádum biedjamdagoj birra vásstádussan
maŋijbåhtusijda ja oajvvadimijda 1 ja 2 oasen åvddålin.
B. Europaráde ministarsiebrreráde oajvvadusá
Svieriga Biejadusá anoduvvama gáktuj
Ministarsiebrreráde oajvvadus RecChL (2011) 3
Europaráde biejadusá rijkadajva- jali
unneplågogiela birra Svierigin anoduvvama
(Ministarsiebrreráde dåhkkidij gålgådismáno
2011 1123 tjåhkanimen ambassaderaj)
16 artihkkala milta Europaráde biejadusán
rijkadajva-jali unneplågogiela birra: vieledam
Svieriga deklarasjåvnåv guovvamáno 9.b.
2000; árvváladdam Ássjedåbddesiebrreráde
Biejadusá árvustallamav Biejadusá
anoduvvama gáktuj Svierigin; vieleda dát
árvustallama la vuododum diededibmáj
Svierigis gaskustuvádum sijá rijkalasj
diedádusán, duoddididdje diededibme svieriga
fábmudagájs, diededibme vattedum
dåhkkidum orgánajs ja lihtojs Svierigin, ja
diededibme Ássjedåbddesiebrrerádes
viettjadum sijá manádimen; árvváladdam
javllamusájt svieriga fábmudagájs sisano
gáktuj Ássjedåbddesiebrreráde diedádusán;
Ministarsiebrreráde oajvvat svieriga
fábmudagájt tjuovvot Ássjedåbddesiebrreráde
gájkka gehtjadimijt ja oajvvadusájt ja dåhkkidi
vuorodibmen:
1. nannit åhpadusáv gájkka rijkadajva-
jali unneplågogielajn, praktijkalattjat
anodit ålles ja hábbmidum
dahkotjerdav, vuododum sáhkadiddjij
dárbbuj ja gielaj vidjura milta;
2. vissesvuodav oadtjot åhpadus
"iednegielan"dievdeduvvá
Njuolgadusá rávkalvissaj ja fállá duolla
ja avtaárvulasj giellaåhpadusáv, vaj
oahppe jåvsådi ålles låhkåm- ja
tjállemmáhttudahkaj guosske gielajn;
3. lasedit guovtegielak åhpadusá
ednakvuodav suomagielan ja
sámegielan, ja vuododit guovtegielak
åhpadusáv meängielan;
4. vuododit vuogas
åhpadiddjeåhpadusáv nuoges luohkoj
gájkka rijkadajva- jali
unneplågogielajda;
5. dahkat oahppamnävojt gájkka
rijkadajva- jali unneplågogielajda.
D i e h t o b i e l l e
integrasjåvnå- ja
buohtaárvodepartemännta
2007 sjnjilltjamánon
Ulmme svieriga unneplågopolitijkajn le rijkalasj
unneplågojda suojev vaddet, nannidit sijá
máhttelisvuodajt bájnatjimfábmuj ja doarjodit
histåvrålasj unneplågogielajt vaj åvddålijguovlluj
bissu.
Svieriga rijkalasj unneplågo li juvdára,
roma, sáme, svieriksuobmelattja ja duornosliegega.
Unneplågogiela li jiddisj, roma giella, sámegiella,
suomagiella ja meänkieli.
Tjoahkke svieriga unneplågoplitijkka
Rijkabiejve märrádusá 1999 tjuovvusin dåhkkidit
rábmakonvensjåvnå nanustahtemav suoje birra
rijkalasj unneplågojda (rábmakonvensjåvnnå) ja
europa biejadusáv rijkadajva-jali unneplågogielajt
(unneplågogiellakonvensjåvnnå) 2000 unneplågo-
politijkka ietjas politijkkaguovllon vuododuváj.
Vuodo unneplågopolitijkkaj gávnnu proposisjåvnån
1998/99:143 Nationella minoriteter i Sverige/
Rijkalasj unneplågo Svierigin (bet.
KU6, rskr.
1999/2000:69) ja rábmakonvensjåvnån ja
unneplågogiellakonvensjåvnån.
Riektá suodjáj rijkalasj unneplågojda ja riektá
anodit unneplågogielajt priváhta ja almulattjat le
rábmakonvensjåvnå ja unneplågogiellakonvensjåvnåv
milta rijkajgasskasasj suoje almasjriektájda
integreridum oasse.
Unneplågogielaj dåhkkidibme
le aj duodastus vaj dá giela li svieriga kultuvrraárbes
Ållidittjat máhttet ulmev unneplågopolitijkajn
rávkaduvvá gájkka rijkalasj unneplågoj dárbo ja
dåjma rijka gájkka guovlojn ja gájkkásattjat sebru-
dagán ájttsisuvvi.
Guosská stáhta fábmudagájda
goappátjagá kommuvnajda ja lánndadikkijda.
Svierigin le guhka árbbedáhpe nanos kommuvna
iesjstivrrimijn.
Unneplågopolitijka tjadádibme
viertti danen ságastallamin stáhta ja kommuvnaj
gaskan dagáduvvat.
Rábmakonvensjåvnå nanustahttemin namájn
javladuvvin juohkusa ma li rijkalasj unneplågo
Aktisasj rijkalasj unneplågojda Svierigin
le vaj divna li Svierigin mälggadav gávnnum.
li sijá giela ja kultuvra svieriga kultuvrraárbes
Ulmutjin gudi juohkusij gulluji li vil
tjielgga aktavuohta ja aktisasj jáhkkudak, gielak,
ja unneplågogiela
Ráddidusá unneplågopolitijka
tjoahkkájgäsos
árbbedábálasj jali kultuvralasj tjanos ja umasslágásj
vuogij duodasti sidov ja viggamav ietjasa identi-
tehtav anodit.
Danen gå sáme li iemeálmmuga
Svierigin de gávnnu aj sierralágásj sámepolitijkka.
Unneplågogiela
Unneplågopolitijka ájnas oasse le doarjodit his-
tåvrålasj unneplågogielajt vaj åvddålijguovlluj
Giela ma li dåhkkiduvvam unneplågogiellan
Svierigin li jiddisj, roma giella (gájkka varietehta),
sámegiella (gájkka varietehta), suomagiella ja meän-
kieli.
Dá giela gåbtjåduvvi aj Svieriga unneplågo-
giellakonvensjåvnå nanustahttemis.
Rijkalasj
unneplågogielajs gålmmå sámegiella, suomagiella
ja meänkieli li rijkadajvak giela d.j.
siján li histåvrå-
lattjat nanos geografalasj tjanos.
Dáj gielajn li danen
nannusap suodje, unneplågokonvensjåvnå milta, gå
jiddisj ja roma giella.
Unneplågogiellaláhkaásadibme
Muhtem geográfalasj dáfojn gånnå sámegielan,
suomagielan ja meänkielin le guhka árbbedáhpe
le sierralágásj unneplågogiellaásadibme fámon.
Láhkaásadibme gåbttjå muhtem kommuvnajt
Norrbottenin, nåv gåhtjoduvvam tjuottjudusguovlo
ja aktugattjaj vaddá riektáv sámegielav, suomagielav
ja meänkieliv aktavuodajn tjuottjudusfábmudagáj
ja duobbmoståvlåj anodit.
Láhkaásadibme vaddá
aj riektáv åvddåskåvllådåjmav ja vuorrasijhuvsov
ållåsit jali muhtem mudduj unneplågogiellaj oadtjot.
Lenastivrra Norrbottena lenan le dahkamus juogadit
stáhtadoarjjagav kommuvnajda tjuottjudusguovlojn
gålojda ma lága diehti sjaddi.
Lenastivrra galggá
aj kommuvnaj láhkaásadime anodimev ållidit ja
Unneplågopolitijkka- åssudakgájkbádjásasj guovllo
Unneplågopolitijka moadda guovddelis oase, degu
åhpadus-, kultuvrra-, ja vuosstenuppástallamdágo,
tjadáduvvi ietjá politijkkaguovlojn.
Jåvsådittjat
unneplågopolitijka ulme måhkkåj danen aktidibme
unneplågopolitijka ja ietjá politijkkaguovloj
gaskan rávkaduvvá.
Ráddiduskansliddjan le danen
sierralágásj barggojuogos åvdåstiddjij guosske
departementajs.
Ájnas le aj buohtaárvvovuojnno
unneplågopolitijkav bájnasj.
Ájnas le gájkka máná Svierigin diedojt rijkalasj
unneplågoj histåvrå birra ja sijá kultuvra, giela ja
jáhkkudagá birra oadtju.
Skåvlå oahppaplánajn
danen gávnnu diedo galggi rijkalasj unneplågoj
ja unneplågogielaj birra vatteduvvat.
Iednegiellaåhpadusán ja guovtegielak åhpadusán
le stuorra árvvo unneplågogielaj doarjodime ja
nannidime hárráj.
Skåvllådoajmma galggá, gähtjos
rájáj sinna, sierraláhkáj unneplågogiellaåhpadusá
ja guovtegielak åhpadusá åvddånimev rijkalasj
unneplågojda gähttjat.
Rijkalasj unneplågojn le boandás kultuvrra mij i.s.
dájdalasj dåjma umasslágásj hámajn duodastuvvvá.
Åvdet unneplågokultuvrajt Svierigin bisodit ja
åvddånahttet, avtabále gå boanndot kultuvrraiel-
lemav gájkkásattjat.
Ájttsisittjat rijkalasj unneplå-
gojt sierráláhkáj doarjjaga juogedimen, 2000 rájes
jahkasattjat stáhta doarjjagij girjálasjvuohtaj ja
kultuvrraájggetjállagijda biednigahteduvvá.
kultuvrraráde 2002 rájes vil jahkásattjat biedni-
gahttá dagojda ulmijn rijkalasj unneplågoj gielav ja
kultuvrav åvdedit.
Giellasujtto
Rijkalasj giellapolitijka ulmes vuoseduvvá gájkajn
li riektá giellaj, i.s.
dietteduvvá riektá ietjas rijkalasj
unneplågogielav anodit ja åvddånahttet.
fábmudahka Instituhtta giellaj ja álmmukmujttuj/
Institutet för språk och folkminnen åvdåsvásstet
jiddisj, romagiela, suomagiela ja meänkieli
giellasujtos.
Giellasujttobarggo sámegiellaj
Sámedikkes lájddiduvvá.
Vuosste-nuppástallam
Svierigin le sierralágásj láhkaásadibme
nuppástallama vuosstáj i.s.
álmmuktjerdak
jali jáhkkudak tjadnusa diehti.
Ássjeulmutjin
álmmutjerdak nuppástallama vuosstáj (DO) le
viddno vuosteldit ja hieredit nuppástallamav
álmmuktjerdak tjadnusa, jáhkkudagá jali
ietjá jáhkkudakvuojno diehti.
Ássjeulmusj
álmmuktjerdak nuppástallama vuosstáj (DO)
duossto bajedimijt nuppástallama gávttuj.
gå roma stuorrát boahttuji nuppástallamij de
Ássjeulmutjin nuppástallama vuosstáj (DO)
le dahkamus sierraláhkáj barggat romaj
nuppástallamav hieredit ja duosstot.
Rijkalasj unneplågojda lasedum bájnatjimfábmo
Stuorra ájnasvuodas rijkalasj unneplågojda unnep-
lågopolitijkan le bájnatjimfámo gávttuj sebrudakiel-
lemin.
Nannidittjat unneplågoj máhttelisvuodajt
bájnatjimfábmuj umasslágásj dago li danen álga-
dum, i.s.
dåjmaduvvi rádedimtjåhkanime åvdås-
tiddjij ráddidussaj ja unneplågoj organisasjåvnåjda.
Organisasjåvnå ma åvdåsti rijkalasj unneplågojt
biednigahteduvvi aj jáhkásattjat ulmijn giehpedit
dåjmav dájda organisasjåvnåjda.
Doarjjaga juogedu-
vvi biejadusá (2005:765) gávttuj stáhtadoarjjaga
gávttuj rijkalasj unneplågojda.
Rijkajgasskasasj aktijbarggo
Svierik diedov vaddá juohkka vidát jage
Europarádáj makkir dagojt li álgadum rábma-
konvensjåvnå tjadádibmáj ja juohkka goalmát
jage unneplågokonvensjåvnå hárráj.
váttugit gähttjá Svieriga diedádusájt ja iejvvitjit
guosske fábmudagájt ja organisasjåvnåjt Svierigav
aj guossit.
Europaráde dan maŋŋela aktit ietjas
maŋijbåhtusijt ja hásstálusájt vuogas dagojda
Svieriga gávttuj diedádusán.
Dát sujnnimásadus le
ájnas ulmme unneplågopolitijka dåbelijtjuovvomij
ja åvddånibmáj.
Ietján gå ruoptusdiededimijn
Europarádáj Svierik aktanbarggá Europarádijn
säbrrama baktu guokta ássjedåbddejuohkusijn.
Svierik aktanbarggá aj ietjá nuorttarijkaj
unneplågoássjijn moatten barggojuohkusijn.
ienep diedo
Proposisjåvnnå 1998/99:143 Nationella minorite-
ter i Sverige/Rijkalasj unneplågo Svierigin gávnnu
ráddidusá webbabielen www.regeringen.se.
Máhtá dav aj Rijkabiejve prienntidagán oasstet,
tel.
Ienep diedojt ráddidusá bargo
birra rijkalasj unneplågojda gehtja www.regeringen.
se, www.manskligarattigheterna.se jali aktavuo-
dav válde Åssudagájn demokratiddjaåvddånibmáj,
almasj riektájda, rijkalasj unneplågojda ja álmmuk-
doajmmaássjijda/Enheten för demokratiutveckling,
mänskliga rättigheter, nationella minoriteter och
folkrörelsefrågor 08-405 10 00 (vxl.)
Diededibme Europaráde bargo birra gávnnu aj
www.coe.int.
103 33 Stockholm • tel.
Bilge Tekin Befrits tfn 08-405 10 00 gatjálvisájt ássjesisanádusá birra vásstet
Diehtobieles ienebujt máhttá Integrasjåvnå- ja buohtaárvodepartementas rávvi-
duvvat, tfn 08-405 10 00 jali ráddidusá webbabielen: www.regeringen.se
Grafisk Service la prienntim, 2007 sjnjilltjamánon.
Integrasjåvnå- ja buohtaárvodepartementas le diehtobielle
buvtadum.
Artihkkalnr.
Sámediggeválljim 2013
Válljim Sámediggáj
Valmyndigheten 953a utg 5 LULESAMISKA
Tjoahkkediededime Sámedikke válljima birra
Tjuottjodimbargo Sámedikke válljimij li juogedum gålmmå fábmudagáj
gaskan: Sámedikke válljimsiebrreráde, Válljimfábmudagá ja Lenastivra
Norrbottena lenan.
Dát tjálos vuoset gåk válljimvuohke Sámedikke válljimij
doajmmá.
Jus sidá smájvvidum diededimijt gengak fábmudagá bargoj birra
ietján gå mij dánna diededuvvá de válde aktavuodav gengak fábmudagájn.
Gehtja aktavuohtadiededimijt 12. bielen.
Rijmmo
Biejve
Sámediggeláhka
Bielle
gål.
Diedádus jienastimlåhkuj galggá
válljimsiebrrerádáj boahtám.
3 kap.
bas.
Válljimsiebrreráde galggá maŋemusát dán biejve
ájnibåddåsasj jienastimlågov biejadam.
jav.
Ájnibåddåsasj jienastimlåhko gávnnu moatten
sajen rijkan jus aktak dav sihtá guoradallat.
Válljimfábmudahka almot gånnå dav vuojná.
Gujddimus válljimsiebrreráde märrádusájs gudi
jienastimlåhkuj biejaduvvi galggá Lenastivrraj
boahtám.
guo.
Lenastivrra galggá mierredit gujddimusáj birra ma
guosski ájnibåddåsasj jienastimlåhkuj.
sjnj.
biejadam maŋemus jienastimlågov.
Juohkusa, belludagá ja muoduk
tjoahkkájmannama maŋemusát dán biejve
galggi diededam ietjasa ja ietjasa kándidáhtajt
Válljimfábmudahkaj.
vuo.
Válljimfábmudahka rádjá jienastimkårtåjt/
ålgoldiskuverajt jienastimriektáaddnijda.
Brevvajienastibme máhttá álgget.
moa.
VÁLLJIMBIEJVVE
Maŋemus biejvve brevvajienav rádjat.
Áramus biejvve Lenastivrraj jienajt riekknigoahtet.
Válljimav máhttá gujddit låge biejve sinna
válljimbåhtusa diededime maŋŋela.
Jienastimriektá, jienastimlåhko ja jienastimkårttå
Belludagá, kandidáhta ja válljimsiedila
Návti jienas
Aktijriekknim, mandáhttajuogadibme ja válljimbåhtusa
Manáj gus válljim njuolgga?
Válljimfábmudagá Sámedikke válljimin
Sámedigge Svierigin la goappátjagá stáhta fábmudahka ja álmmukválljim sáme parlamännta.
ájrrasa Sámedikke parlamänntaj biejaduvvi jienastimriektáaddne sámijs válljima baktu.
Válljim juohkka nälját jage
Ieme válljim Sámediggáj la juohkka goalmát ájllega moarmesmánon juohkka nälját jage.
Válljim
2013 la moarmesmáno 19.b.
Ålles rijkka l válljimbájkke.
Válljimvuohke l låhkojuogo milta, dat javllá mandáhta (saje) Sámedikken juogeduvvi jiednalågo
milta majt juohkusa, belludagá jali muoduk tjoahkkájmannama ma válljimij li säbrram li
oadtjum.
Jus belludahka oadtju buojkulvissan 20 prosenta jienajs, de galggi aj oadtjot 20
prosenta bájkev mandáhtajs.
Gájka gudi Sámedikke válljimij sihti oassálasset hähttuji jienastimlågon gávnnut.
Mij rávkaduvvá jienastimlåhkuj bessat?
Sámedigge mierret gudi jienastimlåhkuj bessi.
Sámediggelágan (1992:1433) tjuodtju makkir
dåbddomerkajt almasj viertti adnet vaj jienastimriektáv galggá oadtjot.
Riektá jienastimlåhkuj
tjáleduvvat ja dajna vuogijn jienastimriektáv adnet, la sujna gut:
Ietjas sábmen adná ja gänna la jali årrum la sámegiella goahtegiellan.
Buoragit aj manná jus
äjgádijn, áhkojn ja ádjájn li jali adnám li sámegielav goahtegiellan jali jus äjgátbielle la jali
årrum la jienastimlåhkuj tjáledum.
La ållim jali ålli 18 jage maŋemusát válljimbiejve.
La svieriga viesájdiddje.
Gudi älla svieriga viesájdiddje máhtti jienastimriektáv oadtjot jus li
álmmuktjáledum Svierigin maŋemus gålmmå jage.
Jus jienastimriektáj galggá bessat ja dajna vuogijn jienastimriektáv adnet viertti ietjas
Sámedikke válljimsiebrrerádáj diededit.
Jus juo åvdutjis la tjáledum sámejienastimlåhkuj åvdep
Sámediggeválljimij de ij ietjas nuppádis dárbaha tjáledit.
Vuostak dahká ájnibåddåsasj jienastimlågov
Gudi jienastimriektáj dåhkkiduvvi ja sihti válljimij oassálasstet galggi diededimev Sámedikke
válljimsiebrrerádáj rádjat maŋemusát gålgådismáno 2.b.
Gut la jienastimlåhkuj åvdebut
tjáledum ij dárbaha ådåsis ietjas tjáledit.
Maŋemusát basádismáno 15.b.
biejat Sámedikke válljimsiebrreráde ájnibåddåsasj jienastimlågov
mij ådåjakmáno 15.b.
rádjáj gávnnu moatten sajen rijkan jus aktak sihtá dav guoradit.
Válljimfábmudahka almot gånnå dat gávnnu.
Ájnibåddåsasj jienastimlågov máhttá gujddit
Ájnibåddåsasj jienastimlågov máhttá sån gujddit:
gut ietjas la jienastimlåhkuj diededam valla älla suv tjáledam
gut la ájnibåddåsasj jienastimlåhkuj tjáledum ja sihtá gujddit soames ietjá almasj la
jienastimlåhkuj tjáledum.
Gujddimus galggá Lenastivrraj Norrbottena lenan boahtám maŋemusát javllamáno 15.b.
Gujddimusáv gähttjali almulasj tjåhkanimen Lenastivran Norrbottena lenan guovvamáno 15.b.
Lenastivra märrádusájt gujddimusá birra ij gujddit maná.
Maŋemus jienastimlåhko biejaduvvá ja prienntiduvvá
Gå lenastivrra l mierredam soajtte gujddimusáj birra, de dahká Sámedikke válljimsiebrreráde
maŋemus jienastimlågov.
Dav dahki maŋemusát sjnjuktjamáno 1.b.
Maŋemus
jienastimlåhko prienntiduvvá ja aneduvvá lenastivras riekknidijn válljima maŋŋela vaj máhtti
jienastimlåhkuj mierkkit válljijiddje l jienastam.
Jienastimkårtå/ålgoldiskuvera rádjasi gájkka jienastimriektáaddnijda
Válljimfábmudahka jienastimkårtåjt rádjá gájkka
jienastimriektáaddnijda (dat javlla sij gudi li maŋemus
jienastimlåhkuj tjáledum).
Jienastimkårtåv rádji
válljijiddjijda 30 biejve bájken válljimbiejve åvddåla.
Jienastimkårttå l aj ålgoldiskuverra masi jienav
tsåggå ja adná goappátjagá brevvajienastime bále
ja jienastime bále válljimlanján, danen la namma
jienastimkårttå/ålgoldiskuverra.
Jienastimkårtå/
ålgoldiskuvera nanna tjuodtju válljijiddje namma ja
nummar jienastimlågon.
Gänna ij la ietjas jienastimkårttå/ålgoldiskuverra máhttá ådåsav oadtjot Sámedikke
válljimsiebrrerádes, Lenastivran Norrbottena lenan jali Válljimfábmudagás.
Válljimsiedila ja diededime rájaduvvi aj
Brevan Válljimfábmudagás gávnnuji, ietján gå jienastimkårttå/ålgoldiskuverra, aj gájkka
válljimsiedila, válljimkuvera, bierggasa brevvajienastibmáj ja diededime gåk jienas.
RÖSTKORT/
YTTERKUVERT
Du har rösträtt vid valet till Sametinget den 19 maj 2013
Namn
Ditt nummer i röstlängden
Vid brevröstning ska du och 2 vittnen intyga att
rösten gjorts i ordning på rätt sätt.
Vittnena måste
ha fyllt 18 år.
Väljarens make/maka eller barn får inte
vara vittne.
Glöm inte att klistra igen detta kuvert när du gjort i
ordning din röst!
"Jag försäkrar på heder och samvete att jag själv lagt in
en valsedel i ett valkuvert och i närvaro av nedanstående
vittnen lagt in valkuvertet i detta ytterkuvert som jag därefter
klistrat igen."
Två vittnen intygar.
"Vi intygar att väljaren egenhändigt undertecknat ovanstående
försäkran.
Vi känner inte till något som strider mot det som
intygats av väljaren."
Första vittnets namnteckning
Adress
Andra vittnets namnteckning
Ska du rösta i vallokal?
Klistra inte igen detta kuvert, utan ta med det öppet
till vallokalen.
Du behöver heller inte fylla i några
uppgifter i fälten nedan.
Baggu diededit
Gájkka juohkusa, belludagá jali muoduk tjoahkkájmannama ma sihti válljimij oassálasstet
hähttuji ietjasa ja ietjasa kandidáhtajt Válljimfábmudahkaj diededit maŋemusát sjnjuktjamáno 15.
Válljimfábmudahka mierret registardit juohkusav, belludagav jali muoduk aktijmannamav ja dan
kandidáhtajt válljimij.
Válljimfábmudagá märrádusáv ij máhte gujddit.
Juohkusa, belludagá jali muoduk tjoahkkájmannama majn juo älla mandáhta Sámedikken
hähttuji guodet tjáledum doarjjagav binnemusát 50 almatjis, gudi li tjáledum maŋemus
jienastimlåhkuj boahtte válljimij.
Válljimsiedila kandidáhtaj prienntiduvvi
Juogos, belludahka jali muoduk aktijmannam hähttu diededit binnemusát gålmmå kandidáhta.
Gájkka kandidáhta hähttuji dåhkkidit sij gávnnuji válljimsiedilin.
Juohkusa, belludagá jali muoduk aktijmannama ma li ietjasa ja ietjasa kandidáhtajt diededam
oadtju sijá válljimsiedilijt pränntagij Válljimfábmudagás.
Válljimsiedilij nanna prienntiduvvá
(nammadissa) juohkusa, belludagá jali muoduk aktijmannama namma ja diededum kandidáhtaj
namá.
Juogos, belludahka jali muoduk aktijmannam máhttá diededit kandidáhtajt avta jali
moatte lisstaj.
Válljimsiedila gávnnuji gájkka válljimlanjájn ja rádjasi gájkka válljijiddjijda aktan
jienastimkårtåjn/ålgoldiskuverajn.
Duodden oadtju juohkusa, belludagá jali muoduk
tjoahkkájmannama válljimsiedilijt juogadit ietjasa milta.
Jus juohkusin, belludagán jali muoduk
aktijmannamin li moadda lista sierralágásj aktijbiedjamij kandidáhtajs de prienntiduvvá sämmi
mierre gengak listas.
Jus aktak juogos, belludahka jali muoduk aktijmannam sihtá rávvit ienep
válljimsiedilijt de hähttuji ietja daj válljimsiedilij åvdås mákset.
Sámedikke válljimin e gávnnu juogu de guoros válljimsiedila jali válljimsiedila dåssjå
juogosnamájn, belludaknamájn jali muoduk tjoahkkájmannamnamájn.
Dat boahtá dassta gå
gájkka belludagá hähttuji ietjasa åvddålijgiehtaj registardit jus galggi válljimij säbrrat.
Ij maná,
degu álmmulasj válljimin, belludagá namáv guoros válljimsiedila nali tjállet.
Válljidahtte - gut máhttá válljiduvvat?
Sámedikke válljimin gávnnuji gålmmå rávkalvisá válljidahtten årrot: jienastimriektáv Sámedikke
válljimin adnet, svieriga viesájdiddje årrot ja diededum kandidáhtta registardum belludahkaj
årrot.
Návti válljimlanján jienas:
Válljijiddje oadtju válljimkuverav válljimgähttjijs.
Dan maŋŋela manná válljimsjerma
duohkáj ja sieddusin gárvvi ietjas jienav.
Válljimsiedilav danna válljimkuverraj tsåggå.
Válljijiddje de guodá válljimkuverav, jienastimkårtåv/ålgoldiskuverav ja ID-kårtåv
válljimgähttjijda.
Gå de válljimgähttje gähttjam vaj jiedna l riektaláhkáj gárvvidum
de tjálesti válljimtjáládussaj vaj válljijiddje la jienastam.
De válljimgähttje biedjá válljimkuverav
jienastimkårttåj/ålgoldiskuverraj ja jienastimkårtåv/ålgoldiskuverav dabbmi.
Návti brevvajienas:
Válljijiddje ietjas jienav gárvvi, dat javllá biedjá válljimsiedilav válljimkuvera
Válljimkuverav galggá vihtanij vuojnedijn biedjat jienastimkårttåj/
ålgoldiskuverraj, mav dabbmi.
De válljijiddje ja vihtana tjálli jienastimkårtå/
ålgoldiskuvera nali.
Válljijiddje galggá jienastimkårtåv/ålgoldiskuverav tsåggålit sierra biráskuvera sisi, dabbmit biráskuverav
ja maŋemusát påvsståbrevvajienastit maŋemusát válljimbiejve, dat la ájllega moarmesmáno 19.b.
Adrässa Lenastivrraj Norrbottena lenan la biráskuverraj tjáledum ja brevva l mávsedum.
Sámedikke válljimin máhtti válljijiddje jienastit juogu de válljimlánján válljimbiejve jali
brevvajienastit.
Jienastit válljimlanján válljimbiejve
Sámedikke válljimin li válljimlanjá moatten bájken Svierigin.
Sámedikke válljimsiebrreráde
mierret makkir bájkijn válljimlanjá galggi gávnnut ja biejadi válljimgähttjijt juohkka
válljimladnjaj.
Válljijiddje máhtti jienastit akta makkir válljimlanján válljimbiejve.
li válljimkuvera ja válljimsiedila.
Válljijiddje galggá válldet ietjas jienastimkårtåv/ålgoldiskuverav
Jus válljijiddje ij la válljimgähttjijda dåbdos viertti válljijiddje vuosedit ID-kårtåv
jienastittjat.
Válljimlanjá li rahpasa jienastibmáj kl.
Jiena válljimlanjájs rádjasi maŋŋela Lenastivrraj
Norrbottena lenan mij guorat ja jienajt riekkni.
Brevvajienastit
Brevvajienastime bále adná válljijiddje dav válljimkuverav ja avtav válljimsiedilijs mij sunji l
rájadum aktan jienastimkårtåjn/ålgoldiskuverajn.
Brevvajienastibmáj válljijiddje aj dárbaj guokta
vihtana.
Da almatja galggaba ållim 18 jage ja äbá oattjo årrot válljijiddje boadnjásj/áhkásj jalik
válljijiddje mánná/máná.
Riekknim Lenastivran Norrbottena lenan álggá vahkov válljima maŋŋela.
Vuostak jienajt guoradi ja válljimkuverajt válljimlihttáj biedji
Lenastivrra vuostak válljimlanjá jienajt guorat ja gehtjat vaj li riektaláhkáj gárvvidum.
Dåhkkim jienastimkårtåjt/ålgoldiskuverajt rahpi.
Jienastimkårtå/ålgoldiskuvera sinna galggá
válljimkuverra gávnnut.
Válljimkuverav válldi ja jus la riektaláhkáj gárvvidum de biedji
válljimlihttáj ja válljijiddjev mierkkiji jienastimlåhkuj.
Válljijiddje jienastimkårttå/ålgoldiskuverra
váldeduvvá jienas gå válljimkuverav tsåggi válljimlihttáj ja dan láhkáj váldeduvvá válljijiddje
jiedna suv identitehtas, dat mierkki válljimsuollevisvuohta suoddjiduvvá.
Gå gájkka válljimladnjajiena li guoradum, de brevvajienajt sämmiláhkáj guoradi.
Duodden aj
gehtjadi vaj válljijiddje ij juo la jienastimlåhkuj mierkkidum, dat mierkki sån ij la juo jienastam.
De válljimlihtev duobbmiji ja válljimsiedilijt merustalli ja riekkniji
Gå gájkka válljimkuverajt li bårddum de duobbmiji válljimlihtev.
Válljimkuverajt rahpi ja
válljimsiedilijt ålgus válldi.
Válljimsiedilijt merustalli riekknima bále.
Vuostak Lenastivrra riekkni
válljimsiedilij lågov juohkka juohkusij, belludahkaj jali muoduk aktijmannamij.
Dan maŋŋela
Lenastivrra riekkni almasjjiednalågov juohkka kandidáhttaj.
Almatjij jienastit
Válljijiddje jienasti juohkusij, belludahkaj jali muoduk aktijmannamij ja máhtti sämmi bále
válljimsiedilij mierkkit makkir kandidáhtav ienemusát sihti válljasit.
Dav gåhttju almatjij jienastit.
Válljijiddje máhttá jienastit ruossajn avta (1) kandidáhttaj.
Válljijiddje máhttá jienastit dåssjå avta kandidáhttaj gen namma l prienntidum válljimsiedilij.
Válljijiddje ij oattjo vil namáv/namájt tjállet válljimsiedilij ja dan láhkáj jienastit ietjá kandidáhttaj
gå mij la belludagás mierredum.
Návti válljimsiedilav merustallá
Jus válljijiddje ruossi guokta jali ålop kandidáhta
válljimsiedilin de dav riekkni jiednan dan
juohkusij, belludahkaj jali dan muoduk
aktijmannamij.
Sämmi jus válljijiddje biedjá guokta (jali ålobuv)
válljimsiedila daŋga kuverraj sämmi nammadisájn
valla sierralágásj kandidáhttabiejadimij jali
sierralágásj merkaj almasjjiednaj.
Lenastivrra ij berusta sihkkomijt jalik
nammalasedimijt válljimsiedilijn.
Válljimsiedilav merustalli fámodibmen jus:
danna ij la nammadissa (degu jus nammadissa
l sihkodum),
li dåbddomerka ma vuojnunagi li bahá diehti,
la ienep gå akta belludaknammadissa (degu
jus li guokta jali moadda válljimsiedila sämmi
válljimkuvera sinna ja dajn li sierralágásj
belludaknammadisá).
Diehtogiedde 1: Hiebaduvvam belaklåhkovuohke
Gájkka juohkusijda, belludagájda ja muoduk tjoahkkájmannamijda buohtastahttemlågo riekkniduvvi.
Vuostasj buohtastahttemlågov oadtju gå ålles jiednalågov gengak juohkusij, belludahkaj jali muoduk
aktijmannamij juohká 1,4ajn.
Dat juogos, belludahka jali muoduk aktijmannam manna l alemus
buohtastahttemlåhko oadtju vuostasj mandáhtav ja de ådå buohtastahttemlågov gå jiednalågov juohká
3jn.
Ietjá juohkusa, belludagá ja muoduk tjoahkkájmannama ájmon ietjasa buohtastahttemlågojt adni
desik mandáhtav oadtju.
Gå juogos, belludahka jali muoduk aktijmannam oadtju nuppev mandáhtav
juogeduvvá jienastimlåhko 5jn merustalátjit boahtte buohtastahttemlågov, ja maŋŋel goalmát mandáhtav
7jn ja nåv vil.
Mandáhttajuogadibme belludagáj gaskan
Gå gájkka jiena li riekknidum máhttá mandáhttajuogadibme álgget.
31 mandáhta (saje)
Sámedikken juogeduvvi vuostak juohkusij, belludagáj ja muoduk tjoahkkájmannamij gaskan.
Merustallamvuogev gåhttju hiebaduvvam belaklåhkovuohken ja dav aj adná válljimijn
rijkabäjvváj, lánndadigge- ja kommuvnnafábmuduvvamij ja válljimij Europaparlamänntaj
Sámedikke válljimin ij gávnnu buodo galla prosenta juogos, belludahka jali muoduk
aktijmannam hähttu adnet oassálastátjit mándahttajuogadibmáj.
BUOJKULVISSA MANDÁHTTAJUOGADIBME: Juogadibme niellja vuostasj mandáhtajs 2009
jage válljimin
Juogos, belludahka jali muoduk
aktijmannam
Jienastimlåhko
Mandáhtta 1
Mandáhtta 2
Mandáhtta 3
Mandáhtta 4
Albmut - Almetjh - Almasj - Folket
Guovssonásti
Jakt- och Fiskesamerna
Min Geaidnu Mijá Gäjnno Mijjen Geajnoe
Samerna
Sámiid Riikkabellodat Samelandspartiet
Solidaritet
Vuovdega-Skogssamerna
Gájkka belludagáj
jienastimlåhko
juogeduvvá 1,4jn vaj
gájkka belludagájn la
buohtastahttemlåhko.
Gejn dal la stuorámus
buohtastahttemlåhko la Samerna.
Sij oadtju goalmát mandáhtav.
Samerna jienastimlåhko
juogeduvvá maŋep
juogadimlågujn, dat mierkki 3jn.
Gänna juogadime maŋŋela 1,4jn la
stuorámus buohtastahttemlåhko la Jakt- och
fiskesamerna.
Sij oadtju vuostasj mandáhtav.
Jakt- och fiskesamerna jienastimlåhko
juogeduvvá de maŋep juogadimlågujn,
dat mierkki 3jn.
Iehtjáda sämmi ieme
buohtastahttemlågujn tjuodtju.
Gejn la dal stuorámus buohtastahttemlåhko la
Sámiid Riikkabellodat Samelandspartiet.
Sij oadtju
nuppev mandáhtav.
Sámiid Riikkabellodat Samelandspartieta
jienastimlåhko de juogeduvvá maŋep
Gejn dal la stuorámus buohtastahttemlåhko
la Guovssonásti.
Sij oadtju nälját mandáhtav.
Guovssonásti jienastimlåhko juogeduvvá maŋep
Dajna vuogijn riekkni desik gájkka 31 mandáhta
li juogedum.
Ájrrasa ja sadjásattja biejaduvvi
Juohkka juohkusij, belludahkaj jali muoduk aktijmannamij mij la mandáhtav oadtjum biejaduvvi
ájrrasa.
Akta ájras mandáhttaj (sadjáj).
Maŋŋela sadjásattja ájrrasijda biejaduvvi.
Almasjjiena vuostatjin mierredi gudi kandidáhta válljiduvvi.
Rávkalvis (buodo) válljiduvátjit
almasjjienaj la vaj kandidáhtta la binnemusát 5% oadtjum juohkusa, belludagá jali muoduk
aktijmannama ålles jiednalågos (binnemusát 25 almasjjiena).
Jus kandidáhttanamma la moatten
sierralágásj listan sämmi belludagás riekkniduvvi almasjjiena aktan gájkka sierra listajs.
Sijás gudi
li buodujn almasjjienaj hárráj de sån guhti oadtjum la ienemus almasjjienajt oadtju vuostasj sajev
juohkusij, belludahkaj jali muoduk aktijmannamij, maŋep ienemus almasjjienaj oadtju nuppev
sajev ja nåv vil.
Jus moadda kandidáhta li oadtjum edna jiena de lenastivrra vuorot.
Jus juogos, belludahka jali muoduk aktijmannama li oadtjum ienep mandáhta gå kandidáhta gudi
li buodujn almasjjienastibmáj bierggim aneduvvá nåv gåhtjodum ålleslåhkovuohke gå báhtsám
ájrrasa biejaduvvi.
Juohkka ájrrasij biejaduvvi sämmi ållo sadjásattja majt juogos, belludahka jali muoduk
aktijmannam la mandáhtav oadtjum, binnemusát gålmmå.
Sadjásasj máhttá sadjásattjan moatte
ájrrasij.
Diehtogiedde 2: Ålleslåhkovuohke
Ålleslåhkovuohke la vuohke biejatjit ájrrasijt gudi älla almasjjienaj válljiduvvam.
Ålleslåhkovuohke
merkaj válljimsiediijt bårddu dan kandidáhttanamma milta mij bajemusán tjuodtju ienemus
válljimsiedilijn.
Ij lágeda kandidáhtajt ma ájrrasin biejaduvvi almasjjienaj viehkijn.
Jus juohkusin, belludagán jali muoduk aktijmannamin la val akta lissta de mandáhta manni gájkka
kandidáhtajda dan årniga milta gåk listan tjuodtju.
Jus juohkusin, belludagán jali muoduk aktijmannamin li moadda lista vijddu merustallam.
Dahká
merustallambálev juohkka mandáhttaj mij galggá biejaduvvat.
Juohkka bále maŋŋela ij gehtja
sunji gut la válljidum ja bårdut válljimsiediijt ådåsis namáj milta ma dal bajemusán tjuodtju.
buohtastahttemlåhko riekkniduvvá boahtte nammaj dan listan gånnå dat namma mij mandáhtav váldij
tjuottjoj.
Ietjá kandidáhtajn bajemusán la ietjasa buohtastahttemlåhko ájmon.
Dat namma manna dal la
alemus buohtastahttemlåhko oadtju boahtte mandáhtav.
Ja merustalli desik gájkka mandáhta li biejadum.
Sämmi buohtastahttemlågo bále guovte jali ålop kandidáhta galggá sadje vuoroduvvat sijá gaskan.
Webbasajen www.val.se gávnnuji ienep diedo gåk buohtastahttemlågov riekkni.
BUOJKULVISSA BIEJADIT ÁJRRASIJT JA SADJÁSATTJAJT
Juohkusin X lidjin válljimin guokta lista kandidáhtaj, nr 00100 ja nr 00200.
Gåvvå vuollelin
vuoset lågev bajemus namá gengak listan.
Juogos X oattjoj 410 jiena.
Dat vattij gålmmå mandáhtta.
Jiena ållåsit
Jiena listan 00100
Jiena listan 00200
Gudi ájrrasin sjaddi?
Dajna gå buodo almasjjienajda la 5% jienajs juohkusij, belludahkaj jali muoduk aktijmannamij
de mierkki akta kandidáhtta viertti oadtjot binnemusát 21 almasjjiena válljiduvátjit almasjjienaj
Duodden aj gávnnu rávkalvis binnemusát 25 almasjjienajn.
kandidáhta, Karin Kanna ja Björn Baer, daj rávkalvisáj bierggijga almasjjienaj válljiduvátjit ja
dajna ájrrasin biejaduvátjit.
Dajna gå ålop kandidáhta bierggijin rávkalvisájn almasjválljimij de galggá goalmát mándahtav
biedjat ålleslåhkovuogijn.
Bajemusán gengak listan gå vuostasj mándahtta l biejadum la Anders
Andersson (lissta 00100) ja Linn Loman (lissta 00200).
Sunnu goappák buohtastahttemlågo li
sämmi gå jiednalåhko gengak lisstaj, dat javlla 151 Anders Anderssonaj ja 259 Linn Lomanij.
Goappán la alemus buohtastahttemlåhko, Linn Lomann, oadtju goalmát mandáhtav.
Gudi sadjásattjan sjaddi?
Dajna gå ájrrasa gudi li biejadum båhti goappásj listas oadtju Juogos X guokta sadjásattja
(sadjásasjjuohkusa).
Galggi agev biejaduvvat binnemusát gålmmå sadjásattja juohkka ájrrasa
Akta almasj máhttá sadjásattjan årrot moatte ájrrasij.
Karin Kannaj ja Linn Lomanaj
sjaddi sadjásattjan da gålmmåsa lagámusán sunnu maŋŋela listan nr 00200, dat mierkki Nina
Nutti, Olof Omma ja Per Peter Pilvi.
Björn Baeraj sjaddi sadjásattjan da gålmmåsa lista bajemusán nr 00100, dat mierkki Anders
Andersson, Carl Calais ja David Denson.
Anders Andersson
Björn Baer
Carl Calais
David Denson
Eva Erlandsson
Fia Fjällman
Gerd Gunnarsson
Helena Harnek
Inga Ingelson
John Jansson
Grupp X
Karin Kanna
Linn Loman
Mariann Monet
4.Nina Nutti
Olof Omma
Per Peter Pilvi
Quer Qvarts
Rakel Ranelid
Susanne Sikku
Tinna Tranström
Kandidáhta ienemus jienaj (lissta)
Karin Kanna (00200)
Björn Baer (00100)
Anders Andersson (00100)
Linn Loman (00200)
Válljimav gujddit
Gut adná vihke jali boasstot la sjaddam mij válljimbåhtusav la guosskam máhttá
válljimbåhtusav gujddit.
Val jienastimriektáaddne ja juohkusa, belludagá jali muoduk
tjoahkkájmannama ma li válljimij oassálasstam gujddit oadtju.
Gut gujddit sihtá rádjá
gujddimusáv Válljimgujddimussiebrrerádáj.
Válljimgujddimussiebrreráde galggá
gujddimusáv oadtjum áramusát biejvev válljimbiejve maŋŋela ja maŋemusát lågev biejve
maŋŋel gå válljimboados la diededuvvam.
Válljimgujddimussiebrreráde gähttjal gujddimusáv ja máhttá válljimav hiejtedit ja
mierredit válljimav ådåsis tjadádit jus jáhkká ärádus máhttá guosskam válljimbåhtusav.
Jus manná rievddadit ådå riekknima baktu jali ietjá unnep dahkamusájn máhttá
Válljimgujddimussiebrreráde ienni Lenastivrav Norrbottena lenan gåhttjot dahkat.
Lága vuossstij brottsbalka milta
Muhtem njuolgadusájt majt li buorggum válljimin gávnnuji Brottsbalkan kap.
17 Om brott mot
allmän verksamhet m.m.
La buorggo degu dal gähttjalit tsaggat jali válljimbåhtusav jali jienastimev ietjájduhttet.
Buorggo
l aj vaddet jali duosstot bálkáv jienastittjat sierraláhkáj jali ij åvvå jienastit.
Ij ga oattjo åtsådit gåk
soames ietjá l jienastam.
Dájt dáhpadusájt ij máhte Válljimgujddimussiebrreráde baktu gujddit ájnat da diededuvvi
polijssaj ja máhtti álmmulasj duobbmoståvlån gähttjaluvvat.
Riekknim ja mándahttajuogadibme Lenastivran válldá 3 biejve bájkev, dat javllá båhtusav
vuorddi ållåsin moarmesmáno 29.b.
Båhtusav almodi Válljimfábmudagá webbasajen www.vál.se
vallak la ålles.
Lenastivrra aj Sámedikke válljimbåhtusav Påvsstå- ja Sisrijkak Tidnigijn almot.
duosstu diededimijt jienastimlåhkuj ja biejadi
ájnibåddåsasj jienastimlågov,
dahká aktisasjráde milta aktan Válljimfábmudagájn
ájnibåddåsasj jienastimlågov gávnadahtten jus aktak dav
sihtá guoradit muhtem sajijn rijkan,
dåhkkit maŋemus jienastimlågov, ja
vásstet jiednaduosstoma åvdås ja huksá degu dal
válljimlanjáv ja åtsåt jiednaduosstojt.
Lenastivrra Norrbottena lenan
mierret jus soajtti gujddimusá ájnibåddåsasj
jienastimlågo vuosstij,
duosstu gájkka brevvajienajt ja gájkka
válljimladnjájienajt,
tjadát jiednariekknimav ja de juohká mandáhtajt ja
mierret gudi ájrrasin ja sadjásattjan sjaddi.
Válljimfábmudahka
adná aktijdimåvdåsvásstádusáv válljima åvdås,
adná IT-doarjjagav válljima tjuottjudusás,
dahká ja radjá jienstimkårtåjt ja diededimijt
jienastimriektáaddnijda.
mierret aktan Sámedikkijn gånnå ájnibåddåsasj
jienastimlåhko galgaluluj gávnnut vuojnnusin
guoradibmáj,
registart juohkusijt, belludagájt ja muoduk
tjoahkkájmannamijt ja sijá kandidáhtajt, ja válljimsiediijt
priennti.
Válljimgujddimussiebrreráde
Gähttjal válljimgujddimusájt jus soajtti.
Válljimgujddimussiebrreráde märrádusájt ij máhte
gujddit.
Box 90
kansli@sametinget.se
Länsstyrelsen i
Norrbottens län
www.lansstyrelsen.se/
norrbotten
norrbotten@lansstyrelsen.se
Valmyndigheten
10225 Stockholm
www.val.se
valet@val.se
Valprövningsnämnden
100 12 Stockholm
riksdagsinformation@
riksdagen.se
Sáme vuojno milta li gájkka ássje
birásássje - dajna gå birás
guosská gájkka bielijda mijá
iellemis ja mijá birrasis.
dát prográmma iellembirrasav
tjalmmi - mijá iellembirrasav - ja
gåk nanos iellembirrasav
boahtteájggáj máhttep suoddjit.
Sámedikke Iellembirásprográmma
IELLEMBIRÁS
EALLINBIRAS/ JIELEMEN BIJRE
Dåhkkidum Sámedikke ållestjåhkanimes 090219
Mijá ulmme: Fábmogis & nanos sáme viessombirás
Mij sihtap fábmogis Sámeednamin viessot, man vuodo l nanos luonndo ja viesso sáme
kultuvrra.
Ulmusj ja luonndo galggaba guhkesájggáj máhttet ådåstuvvat ja nannusit
åvdeduvvat aj rievddaduvve ájggáj.
Goappátjagá luonndo ja kultuvrra Sámeednamin
galggaba valljudahkan dåbddut aj ålggolin mijá.
Gåvvå: Marie Enoksson.
Muv birás - muv vájmmo!
Viesso iellembirás juohkka aktaj!
Gänna l åvdåsvásstádus masi?
Muv birás - muv åvdåsvásstádus!
 Min miljö - mitt hjärta!
*Min miljö - mitt ansvar!
Diedojt tjoahkkit, diededibme.
= sáme viessombirás
= sosiálak & luondo
kapitála
Aktavuoda
Ednam
Ájmmot
Máhttudahka
Jasskavuohta
Åssko
Ráfe
Várrogis vieesomvuohke
Åvdåsvásstádus
Tjáhtje
Juojgos
Liekkasvuohta
Diehto
Ábnnasa
Jahkeájge/Rytma
Fässta
Ruge
1 Sámedikke birásvuojnno
Från en höjd
på ett högt fjäll
en syn
svår att berätta om
Bortom höjderna
virvlade ett moln
Jojken kom
Nere i dalen
brusade forsen
O jord
du vackra
Mitt eget land
Du knyter mig till dig
med mjuka band
och älskar mig i din varma famn
(Paulus Utsi)
Sámeednam
Mij sáme lip Sámeednama iemeálmmuk.
Mijá álmmuk la ållu dålutjis dájn
ednamijn årrum ja ednamijt ja tjátjijt
alvvát ja várrogisvuodajn tjuottjodam.
Mij lip oasse Sámeednama luondos.
iellema - mijá äládusá ja kultuvrraháme -
hiebaduvvi luondo vaddem- ja
válldemmáhttelisvuoda milta váni
dåssjidime dagi.
Mijá tjiegŋalis aktavuodav luondujn la
vájvve bágoj tjielggit.
Viessot luondon ja
bierggit dassta majt luonndo vaddá, dalá
aktavuodav váddá mijá ja luondo gasskaj
(juhtusij, nubbe nuppijn).
Mij åsskop viesso
viessomvuohkáj Sámeednamin, mijá
årromsadjáj.
Jus mij - jali soames ietjá -
luondov bäjsstá de mijá kultuvrra aj
vahágahteduvvá.
Sámeednama birás la rassje.
Fábmogis
luonndo rávkká mij lip oalle várrogisá.
Mijá äládusájda li árbbedábak háme agev
guhkesájggásasj vuojnos ja nanos
viessomvuoges álggám.
Jus luonduk
åvdeldime vádnun muhtem bájken de
máhttin ietjá bájkijt ávkkit ja anedum bájke
vuojŋadit.
Dát luonduk iesjnjuolggim ájn
gávnnu mijá árbbedábak äládushámen ja
ådå äládusáj ávkkima baktu, valla li
ájtedum jali hiejteduvvamin.
aktijäládusvuoge sadjáj ienebut avtagasj
luonndoávkkim målssåsuvvá.
Mijá aktisasj árvvovuodo
Mijá giella giehttu gasskavuodama birra
luonnduj ja guhtik guojmáma.
Dat la
Merka, ma luondo kapitálav ja sosiálak
kapitálav lasedi, sämmi bále aj viessomfámov
Sámeednamij lasedi.
Tjuovvo miehttijiddje li
buojkulvisá ma ålles systemav máhtti nannit.
Viessomvuohke mij rentas viessu
Bájke tjuottjudus
Moattevuohta
smávep nanos vidnudagájs
bájke
elfábmo
smávep
fábmogáldojs
máhttelisá ådåstuhteduvvat
bájke biebbmo
árbbedábak máhttudahka
hiebadum tjuottjudus
aktisasjvuohta
rytma
dárbas räjddo diedojt buolvas buolvvaj
dålvutjit.
Giella anet aktelisvuodav
kultuvrak rievddadusáj bálij.
giellastruktuvrav boarkki de vájvet mijá
ájnas máhtov vijdábut doalvvot gåk
luondov suoddji, ja muhttijn ga ij la
máhttelis.
Giella l buoremus vuohke
gájkajda diededit mijáj gájkaj
åvdåsvásstádusáv luondo ekologak
balánsav anodittjat.
Mijá iellemvuojnno la vuodon mijá aktisasj
árvvovuoduj ja åvvå vijdep la gå dåssjå
sámegiella.
Sáme vuojno milta luondon la
viesso siello, mij garrasit la allevärálda
luonndovuojno vuosstij.
luonndovuojnno mijá árvojt la hábbmim,
dábijt, sosiálak hámijt ja aktavuodajt.
Árvvovuodov dádjadit ja nubbe nuppev
árvvon adnet viertti gájkajda buorren
gullut.
E galles, jus åvvå aktak allevärálda
kultuvran, la mijá gielav ja mijá
árvvovuodov oahppam.
Dat vaddá midjij
dåbdov sij e mijáv duohtan válde.
aj de gávnnuji ållo åvddåduomo,
ienemusát diehtemahtesvuodajn jali
boastodádjadimijn vuodon - uddni vilá.
Aktisasj árvvovuodo dahká gasskavuodajt
ietjá ulmutjijda ja dahká máhttelissan
guhtik guojmáma dádjadit.
Mij hähttujma
oahppat allevärálda árvvovuodov mav
koloniserijiddje fábmo buvtij; ristalasj
jáhkkudagáv, tjállemgielav, rumájgielav,
luonndodiedakvuodav, pedagogijkak,
juridijkak ja kapitalistak gielav ja de
maŋemus vil aj dárogielav (vuona
dárogielav, suomagielav, ienngisgielav ja
iehtjádijt).
Báktji vuojnodibmen ja sierra årrot.
guddnedip mijá ájttegijt ja árvvon adnep
máhtosa ja vijsesvuodasa.
Le ájgge mij
ruoptus válldep iehtjama
gávnnumrievtesvuodav.
Mij lip ávvusa ja
tjävllá iehtjama tjáppa luondo åvdås, mijá
tjiegŋalis aktavuodas luondujn ja mijá
tjiegŋalis máhto åvdås gåk várrogisát
luondov ávkki.
Mij sihtap mijá diedoj
ságastallamav boanndodahttet nanos
boahtteájggáj - sierraláhkáj Sámeednamin,
valla aj ålggolin.
Dåssjå stuoráp dádjadime
ja aktisasjbargo baktu máhttep aktisasj
boahtteájgev hábbmit.
Viessomfábmo
Mijá máhtto stuor rievddadusáj bierggit ja
vijdábut åvdeduvvat la moattet vuodos.
Guoddelis luonndo valjes biologak
moattevuodajn ja ålles, aktijanedum
luonndo la ájnas åvdeldibme (luondo
kapitála).
Daŋga bále la mijá máhto vuodo
guhkesájggáj åvdeduvvat iehtjama sosiálak
kapitálas mij
ekonomak moattevuodav, kultuvrak
moattevuodav ja
doajmmammoattevuodav.
Rievddadus
Luonndo ienebut nåhkå ja vahágahteduvvá
ja ij guhkes ájggáj maná divvot.
árbbedáhperiektá gähttjaluvvá ja unnu aj
duobbmoståvllåmärrádusáj baktu.
Ednama
li rievddam ja gáhtum buojkulvissan
vuobmeäládusá oablloma ja
tjáhtjefábmobargo maŋŋela.
Så länge vi har vatten, där fisken lever
Så länge vi har land, där renen betar och
vandrar
Så länge vi har marker, där det vilda
gömmer sig
har vi tröst på denna jord
När våra hem ej mera finns och vår mark är
förödd
var skall vi då bo
Vårt eget land, vårt levebröd har krympt
sjöarna har stigit
älvarna har torkat
bäckarna sjunger med sorgsen stämma
markerna svartnar, grönskan vissnar
fåglarna tystnar och flyr
Allt det goda vi fått
kommer ej vårt hjärta vid
det som skulle underlätta våra liv
blev till intet värde
Hårda stenvägar gör våra rörelser
smärtfulla
Lugnet hos det vildas människa
gråter i sitt hjärta
I den ilande tiden
uttunnas vårt blod
vår samklang brister
vatten upphör brusa
Luonduk åvdeldime Sámeednamin li
rievddam daŋga bále gå ådåájggásasj
ábnnasa, ådå teknijka ja masjijna li mijá
viessomij oassen sjaddam.
Midjij gudi
guhkev lip boatsojsujtos, bivdos, guollimis,
duojes ja unnep ednambargos viessum li
dá rievdadusá garrasit mijá viessomvuogijt
bájnnám.
Gávnnuji diedon aj buorre
rievddadusá ja dárbas teknijkak
viehkkenävo majt ådåájggásasj
viessomvuohke buktá.
Dá rievddadusá
buorren båhti oassen mijá viessomij ja
bargojda.
Ájnas la mij dajt ådugijt ma
giehpedi ja bájnni mijá viessomijt buorre
vuogijn tjuolldep dajs ådugijs ma dahki mij
värálda ekonomidjav ja oaljov dárbahip,
sämmi bále gå da luondov loabddi.
Nievrep åduga li tsaggen mijá ja luondo, ja
mijá ja ietjá ulmutjij gaskan.
Da vahágahtti
mijá kultuvrav ja mijá álmmugav.
Jur degu juohkka viessomvuohke luonnduj
ietjas hiebat, lip mij ájge milta iehtjama
hiebadam sajijda majt äládusá rávkki,
guohtom-, bivddo- ja muorjjeednama,
guollimjávre ja ednambarggoednama ja
ålobu.
Aktan da li gájka mijá ieme
åvdeldime ja vuodon mijá kultuvra
anodibmáj.
Mijá viessomvuogen li
lahkaoasestibme, iesjbierggim, smávep
doajmmamvuoge ja unnep adnema
diehttelis oase.
Rasjesvuohta
Dálkádakrievddamij mierev ja valludagáv
majt Sámeednamin vuojnnep la moadda
jage mijáv ráfeduhttám.
Gå bäjválattjat
luondon viessu de oadtju ållo
máhttelisvuodajt rievddadusájt gehtjadit.
Vuorrádisvuoda ednu ja gähttjalibme l
stuorre.
Aktan ednamij biejsstemijn ja
dajna birásdettujn mav lassániddje
luonndoávkkim buktá sjaddá midjij vil
vájvep ja muhttijn ij la máhttelis
vuogasláhkáj barggat ja iehtjama hiebadit
Dáhpadusá ma bårri luondo kapitálav ja
sosiálak kapitálav, lasedi rasjesvuodav
Sámeednamin.
Tjuovvo boadádallama ja
rievddama li buojkulvisá ma máhtti ålles
systemav råhttit:
åvddånibme man vuodon la rájádis
sjaddam, stuoráp luonndodåssjidibme ja
ednambiejsstem
Sälggaábnnasa, duolvvadime
skidárdiddje viessomvuohke mij kapitálav
bårrå
luonndohåhkkånime
dálkádakrievddama
tjuorbes tjuottjodibme mij
hiebadahkesvuodav tsaggá ja stuoráp
ávkkimijt luondon åvdet
sosiálak sierravuohta ja marginalisierim
marginalisering
nåv gåk lip hárjjánam.
Danen la
rasjesvuodav ájnas unnedit.
Sámeálmmuk la ållo rievddadusáj viessum.
Dálátjij lip agev rievddadusájt duosstum
iehtjama kultuvrajn ájmon.
Dat diehto
åvdutjis midjij dårvov boahtteájggáj vaddá.
Vidjura máhtti buorránit jus mij
dåjmalattjat rievddadusájda oassálasstep ja
jus diedojs mijá boandás kultuvras ja
máhtos oahppap.
Dálkádakságastallam väráldin uddni
ienemusát "dálkádakrievddadusájt"
tjalmmi.
Álu dav juohká ållo unnep åsijda
ja de symptomajt vuostelt gávnadijn
teknijkak tjoavddusijt.
Diedon la ájnas
dálkádakrievddadusáv vuosteldit ja ådå
teknijkav adnet, ja aj åvdedit.
Sáme vuojno
milta dát ij la nuoges.
Ij åvvå gåktuk.
Mijá ållesvuojnos diehttelis vierttip gähttjat
dajda årijda ma li dálkádakrievddama
duogen, degu dal industrialiserim,
väráldahttem, mijá viessomvuohke, mijá
oasestimhárjjánime, lasse ájmodis stuor
luonndobiejsstema ja nåv vil.
Dassta
tjuovvu unugis gatjálvisá ja unugis
rievddadusá gájkka låbdåjn ja gájkka
guovlojda.
Ulmutjijn, fábmudagájn,
ráddidusájn ja vidnudagájn la
åvdåsvásstádus gehtjadit vaj álgaduvvá.
Daŋga bále li aj ållo rievddadusá
boanndudahkan mijá sebrudahkaj ja
aktisasjvuohtaj gå duosstap rievddaduvvat
ja luovvanit mierrediddje avtakultuvrak
åvdedimdättos.
Ájnna ednam - vijddáp vuojnno
Åvddål vihttalåklågo luondov bájnijma
ienemusát iehtjama bájke (dajvak) låbdån.
Mijá dagoj tjuovvusa oadtjun njuolgga ja
tjielgga båhtusijt mijá lahkabájkijn.
Bierggima diehti lij dárbbo várrogis årrot ja
åvdåsvásstádusáv válldet.
ábnnasijn lij árvvo, bátsidisá ettjin gávnnu.
Dallusj viessomvuohke lij degu dahppam
systebma ja oalle nanos.
Mij adnep ájn la
ájnas várrogisát barggat mijá lahkabájkijn
vaj ep lagámus luondov vahágahte.
Dájna tjállagijn sihtap sämmi bále dättodit
vaj mijá åvdåsvásstádusá stuorrudahka
uddni l oalle stuoráp gå gåk lij guovte
buolva åvddåla.
Uddni li åvdeldime
sieldesláhkáj rievddam.
Mij lip aj oasse
värálda osestimgålgådagás viessomvuoge
ja oassásij válljimij baktu.
Mij diehtep luondo ávkkim väráldin
luondov ja ulmutjijt bájnná ednamgievle
nuppen bielen.
Ep desti iehtjama bájken
tjuovvusijt moattet dagos vuojne.
Väráldahttem miedet viessomvuogev man
vuodo li värálda luohko.
Álkke l tjalmijt
tsábttsit ja ij diehtten dahkat - valla dat ij la
rievtes ietjá ulmutjij vuosstij jalik luonnduj
ietjá guovlojn väráldin.
Mij dåbddåp aktisasjvuodav ietjá ulmutjij,
ållagasj daj álggoálmmugij gudi aktan
dálkkerievddadusáj ja väráldahttemij
dåbddi avta stuor jali ájn stuoráp
gähttjalimijt ja rievddadusájt ietjasa
viessomin.
Mij ep sidá viehkken
åvdeldimijt nievredit iehtjádij viessomijda
(goappátjagá ulmutjijda ja luonnduj).
li máhttelisvuoda válljit.
viessomvuohke l ehtak ássje.
åvdåsvásstádus viertti danen vijddot ja
väráldahteduvvat.
Vi måste ge oss iväg
Då det blir allt trängre
Men vart?
Livet går inte vidare
Eller bättras
Om vi inte hjälper oss själva
Men när?
De trygga orden finns
De kommer om vi kallar på dem
Men när
[med vilket språk?]*
Att se vårt dyrbara liv
Som utställning
Det uthärdar vi inte
Eller gör vi?
Mijá åvdåsvásstádus
Tjoavddusav dakkár värálda gähttjalibmáj
nåv gåk dálkádakrievddadus la, máhttá val
aktisasj åvdåsvásstádusán gávnnat.
Dajna
gå gájka lip luondos oasse la miján aj
máhttelisvuohta åvdåsvásstádusáv válldet
ja tjoavddusis oasse årrot.
  Författarens anmärkning
Jus ep balov mijáv dibde gállnadit, jus
várrip iehtjama värron åvvå gåktuk adnet,
de máhttep buoredit ja rievddadit mijá
åvdeldimijt viesso Sámeednamij.
Vuojnnep
dálkádakrievddadusáv signálan jali
märkkan vaj gájka vierttip
åvdåsvásstádusáv válldet ja oassen buorre
rievddadussaj årrot.
Adnep oalle ájnnasin mij ganudasstep ja
åvdåsvásstádusáv válldep dajn bájkijn
gånnå ietja máhttep bájnnet.
Mij lip ájnas
oasse tjoavddusis dakkár gähttjalibmáj.
Mijá dårja l gäjnov åvddålijguovlluj
vuosedit.
Vakna, sov dig ej till döds
Du har arv från far och mor att vårda
Lyssna på rösten inom dig
rösten inom dig
Din egen röst manar dig
ta ansvar för släktet
Lyssna på din egen röst
din egen röst
Var glad, sjung glatt
sjung som fågeln
Hör naturens uråldriga röst
uråldriga röst
Hör hur vackert den klingar
hur vackert den klingar
Gäjnno åvddålijguovlluj
Mijá kultuvra vuodon la viessom gånnå
ulmusj ja luonndo libá aktavuodan nubbe
nuppijn.
Dan vuodon la iesjbierggim mij
åvdelt tjiegŋalis máhtojt, rabás mielajt ja
iesjrádak åvdåsvásstádusáv goappátjagá
aktugattjaj ja aktavuodan.
Dåbddo
luonnduj ja nubbe nubbáj la midjij dáhpen
dålusj ájges årrum.
Mij lip mihá dan åvdås
ja dat la aj álggem Sámediggáj hábbmitjit
sáme ulmijt aktisasj boahtteájggáj.
Dán tjállagin hábbmip mijá ulmijt ja mijá
vuojnov nanos ja fábmogis sáme birrasij -
boahtteájgge mijá ednamij ja mijá
Mij åhtsåp vásstádusájt
gatjálvisájda: Makkár väráldin lip viesutjit?
Makkár viessomhámijt sihtap árbben mijá
mánájda ja áhkkovijda/áddjovijda vaddet?
Gåk máhttep åvdedimev oadtjot mij mijá
kultuvrraj hähpá, åvdedibme mij luondov
suoddji ja åvddånahttá vaj ulmusj buoragit
viessu ja máhttá åvddånit?
Sámedigge åvdåsvásstádusáv válldá
buorep viessombirrasij ja jiermmás
åvddånibmáj.
Åvddånibme mij luondov ja
ulmutjij rievtesvuodav suoddji - aj ietjá
väráltåsijn.
Dájna prográmmajn Sámedigge
gåhttju aj juohkka ulmutjav Sámeednamin
iesj åvdåsvásstádusáv válldet ietjas árgan ja
dåjmalattjat oassálasstet dán prosässaj.
mij gájka aktisattjat ja boahtteájggáj
barggap de Sámeednam fábmogissan
sjaddá ja bierggi daj gähttjalimij ma li mijá
åvdån.
Mij ep ájgev máhte gålådit.
Vackra tankar
skapar varm gemenskap
gör fula ord sköna
väcker värme
som kan ta hand om nya
vackra tankar
Glada tankar vidgar
vägen till hjärtat
Elden som värmer ditt väsen
närs av glada tankar
och goda leenden.
Ájggom / Vuorodibme / Ájggeperspektijvva
Ájggom
Prográmma ájggom la:
 Vuodon årrot ja álggo ålles
Sámedikke doajmmaj
 Biejadit ulmijt nanos ja fábmogis
sáme viessombirrasij
 Miellodit sáme birásvuojnujn ja
álgadimijn
Prográmma galggá årrot:
 álggo mij tjielggi guhkesájggásasj
sidodav ja rahtjalisvuodav ulmijda
"nanos ja fábmogis Sámeednam"
 vuodotjállagin dagátjit sniváp
dahkoprográmmajt ja plánimnävojt
Vuorodibme
Unnedittjat rasjesvuodav ja tjielggasit
viessomfámov Sámeednamin ådåsis hássat
galggá Sámedigge vuorodit tjuovvo
suorgijt:
 Sáme máhtojt tjalmmit
 Mierredit guovlov nanos sáme
åvddånibmáj ja giehpedit prosjevtajt ja
álgadit dajt duohtan dahkat
 Rávkkat ja duohtan dahkat gåk ietja
gárttjodip dálkádakbájnnemav -
rievddadime baktu oasestimhámijt
masjijnaj hárráj,
enersjiddjadárbojt/elfábmoadnemav,
ábnasválljimav
 aktanbarggat sisi ja ålgobuj
Ájggeperspektijvva
Sámedigge galggá lagámus lågev jage
vuorodimij ja miellogisvuoda baktu
barggat vaj mijá birásvuojnno galggá
gäjnov midjij allasimme ja sebrudahkaj
birrusin vuosedit.
Iellembirás: Sámedikke ulmme ja oasseulmme
Mijá gájkkásasj ulmme: Fábmogis & nanos sáme birás
Mij sihtap viessot fábmogis Sámeednamin man vuodo l goappátjagá guoddelis luonndo ja
viesso sáme kultuvrra.
Ulmutjin ja luondon la guhkesájggásasj máhtto ietjas ådåstuhttet ja
nannusit vijdábut åvdeduvvat aj ájgijn stuor rievddadusáj.
Goappátjagá luonndo ja
kultuvrra Sámeednamin aneduvvá boanndudahkan väráldij.
Mijá gålmmå oasseulme
Luonndo Sáme máhttudahka
Balánseridum åvddånibme
Guoddelis iellembirás la vuodon ulmutjij,
juhtusij ja sjattoj viessomij ja åvdedibmáj.
Ednama ja tjátje ávkkim galggá aktan
luondo vaddemijn ja mijá válldemijn,
bissot váni luondo dåssjidime dagi.
Ávkkim ij galga val ekonomak ássjen
Mij rahtjap balánssaj ja guoddelis
ávkkimij.
Buktaga ja buvtasháme ma
Sámeednamav bårri galggi binnot.
Luonndo- ja birássuodje hähttu allagit
vuoroduvvat gájkka sebrudaksulladimijn
ja diehttelis oassen sjaddat juohkka
ednam- ja luonndoadnemij.
Gájkka dåjma
ma ilmev, ednamav ja tjátjev sielggiji
hähttuji hiejteduvvat.
Árbbedábak sáme máhttudahka1
1 Árbbedábak sáme máhttudahka
Mij lip nanosvuohtaássjedåbdde.
Nanosvuohta l agev vuodon årrum mijá
bissomij, ja mijá sebrudahka máhtij
vijdábut dan diehti åvdeduvvat.
máhttudagáv åhtsåt danna gånnå
máhttudagáv gávnná, buojkulvissan sáme
aktisasj máhttudagán gåk válldemav báret
ja ednamijt tjuottjot.
Mij dárbahip dav
máhttudagáv várrit gå guhkesájggásasj
nanos sebrudagáv dahkap.
Åtsådibme
mijá árbbedábe máhttudagá birra midjij
máhttelisvuodav vaddá ådå
histårjjåárvustallamijt dahkat, dálátjav
guoradit ja boahtteájgev hábbmit.
Danen galggap mijá iehtjama
åtsådimmáhttudagáv bajedit, tjoavddusijt
mijá kultuvran åhtsåt ja vijdábut åvdedit
mav álmmugin uddni adnep.
Vuostak
galggap mujttet ja anodit mijá
máhttudagáv.
Galggap máhttudagáv
åtsådit ållesvuojnujn mij mijá kultuvran ja
filosofidjan la viesso.
Nanosvuohtabielen
li sosiálak vidjura, histårjjå, kultuvrra ja
rievtesvuoda.
Nanosvuohta galggá
aktijdimtemán sáme åtsådallamij sáme
kultuvra birra.
Mijá åtsådallamin galggap aj máhttudagá
materiálak, sosiálak ja mentálak
stuorrudagáv gehtjadit.
åtsådallam hähttu bájke låbdån årrot dajna
gå árbbedábak máhttudahka l bájkkáj
Balánseridum åvdedibme2
Máhttudagá ådå ja árbbedábak
aktijdahttem
Mijá ulmme l mijá iehtjama kultuvra birra
åtsådit ja gåk nanos viessomvuohkáj ja alla
viessomkvalitähttaj åledip viessoma
álkkedime baktu ienni gå gålojt lasedit.
Válldep goappátjagá ådå ja árbbedábe
máhttudagáv duohtan ja galggap ávkkit
buoremus diedojt åvdedime diehti.
Nanos åvdedime vuodon la ávkkás
balánssa árbbedábak ja ådå máhttudagá
Jus smidás teknijkka addnu mijá
árvudallamij de ij viessombirrasav biejste
jalik mijá varresvuodav- nåv gåk álu
uddni.
2 Balánseridum åvdedibme
Juohkka lávkke l ájnas oasse vijdábut
bessat ja ulmijda ållet.
buorremannam la juohkka ulmutja
duogen.
Sámedikke åvdåsvásstádus
Oasseulmme Luonndo:
Sámedigge ájggu hássat hähttu-nävojt ja
merkajt ma dájt prinsijpajt tjuovvu:
slájaj viessombirás ja ekosystebma
suoddjiduvvá
gájkka dåjma li
várrogisvuohtaprinsijpa milta
luonndoávkkim galggá
guhkesájggásasj nanos vuoge milta
llmmeduolvvima sáme dåjmajs binnu
tjátjij, jiekkij, jávrij ja tjátjádagáj
duolvvim binnu
vahágis ábnnasij adnem hiejteduvvá
ruvva máhttelis
luonndo rájnnasin aneduvvá bahás
gádodik bátsidisájs, ja ábnnasijs ma
biologak moattevuodav ja ulmutjij
varresvuodav ájtti
Gärddádimájádusáv anet (binnedibme,
ådåsisadnem, ådåsisdahkam):
oasestibme unnu
ålles ådåsisadnem árvuk ábnnasijs
(ma ienemusát li bátsidisá,
buojkulvissan: muora,
kompoassta, biogássa)
ådåsisdahkam gájkas majt ij máhte
ådåsisadnet (gånnå máhttelis la)
Oasseulmme Sáme
Máhttudahka:
Sámedigge galggá arvusmahttet ja giehpedit
åtsådimev, diehtotjoaggemav ja
ådåsisbajedimev árbbedábak máhttudagás
vuostatjin dájn suorgijn:
Biebbmo: biebbmoábnnasa, gárvvim ja
vuorkkim
Varresvuohta: sáme dálkasdiedo ja
varresvuohtabagádime ja
máhttudahka biktasij ja ábnnasij birra
dálkkebierggima diehti
Bidtjim: bájke bidtjimrusta ja
dálkádakhiebadum arkitektuvrra,
bittjiga (dálkádaksmidás sadje ja nåv
vil), bidtjimájggoma
Äládusá: sáme máhttudagá sierralágásj
äládusájn buojkulvissan boatsojsujtto,
bivddo, duodje, hábbmim, smávednambarggo
Giella: giella gåvvi mijá aktavuodav
luonnduj ja viessomij ja danen la ájnas
suoddjit birásvuojno guovlos aj.
Sámedigge ietjas giellaprográmmaj
vuoset
Oahppam: sáme máhttudahka
oahppamis birásaktavuodan, degu gåk
åvdebut åhpajma luonnduj jáhkket ja
nubbe nubbáj, gåk mij åhpajma ájnas
máhttudagájt ja luonndodádjadimev ja
ålobujt
Aktavuoda: sáme máhttudagá degu
dal viessomvuoge birra luondo hárráj
(aktavuohta ja aktisasjbarggo juhtusij
ja luondujn (dálkke, dálkádahka,
jahkeájge, luohko)); Aktisasjvuohta
ulmutjij gaskan (sebrudakhábme,
sijddavidnudakhábme boatsojsujton ja
nåv vil); aktavuohta jahkeájgij - rytma
luonndoávkkimin jahkeájgij hárráj
Tjuottjudus: vuoge
luonndoluohkkotjuottjudusá birra
Oasseulmme Balánseridum
Åvdedibme:
Enersjiddja ja doalvvom: Sámedigge galggá
viehkken giehpedit fábmogiesse viessomvuogev
ja fábmogiesse äládusájt unnedit ja
rávkkat buojkulvissan várrogis
motåvrråvuojánadnemav; birásbuorep
båldudagájt ja nåv vil
doarjjot álgadimijt ma ulmutja ja
luondo rasjesvuodav Sámeednamin
binnedi; buojkulvissan biejadimev ja
adnemav unnep ådåstuhttem
enersjiddjagáldojs
duohtan dahkat elfábmoávkkima
unnedimev Sámedikke kontåvråjn
gehtjadit Sámedikke barggij
mannamdábijt (degu mannamvuogijt,
hotellajt)
biedjat standárdijt ábnasoasestime
hárráj Sámedikke kontåvråjda (degu
KRAV ja rievtesvuohtamierkkidum
biebbmo, FSC sertifieridum
muorrabuktaga, birásmierkkidum
páhperbuktaga ja nåv vil)
Biebbmo: Sámedigge galggá
arvusmahttet ja
åvddånahttet sáme
biebbmogárvvimåvdedimev,
vijdepgárvvimav (goappátjagá
kvantitäjtta ja moattevuohta)
lasedit ávkkimav jahkeájggehiebadum
ja luonduk biebmos (degu slow food)
vuosteldit genetak rievddadum
oassásijt
oasstet biebmojt majt ep Sámeednamin
máhte gávnnat ja ma galggi ekologagit
dagádum ja rievtesvuohtamierkkidum
årrot
Äládusá: Sámedigge galggá åvddånahttet ja
arvusmahttet vijdep åvdedimev
moattelágásj smávep nanos sáme
vidnudagájs
sáme åtsådimes ja oassálasstemis
dálásj åtsådime birra degu dal vijdep
boatsojsujto åvdedimev (gárvvim
dálkádakrievddadimijda, birásbuorep
alternatijva boatsojbargon, åvdedibme
hiebadum tjuottjudushámijs)
Varresvuohta: Sámedigge galggá huksat ja
doarjjot buorep barggobirrasav mijá
ålgoldis ja sisŋep varresvuohtaj.
Oahppam: Sámedigge galggá barggat vaj
oahppamplána ja skåvllåplána gehtjasti
mijá árbbedábak máhttudahkaj ja
Sámedikke birásvuojnnuj.
Buohtaárvvo: Sámedigge galggá oassálasstet
dasi vaj gájkka sáme giehtaduvvi
buohtaárvujn váni álldarij, bargguj,
årromsadjáj jali sjärvváj gähttjamis.
Sámedigge dan nali vuoset ietjas
buohtaárvvoprográmmaj.
Tjuottjudus: Sámedigge galggá diedojt
lånudit ietjá álggoálmmugij
luonndoluohkkotjuottjudusá vuogij hárráj.
Duv åvdåsvásstádus
Sámedigge duv gåhttju
várrogisát luonndoluohkojt ávkkit
suoddjit gájklágásj slájaj
viessombirrasijt ja ekosystemav
garvvet tjátjij, jiekkij, jávrij ja tjátjádagáj
duolvvimav
binnedit ilmmeduolvvadimijt
ávkkit motåvrråvuojánijt vuogijn mij
ednamij dåssjidimev binnet
luondov rájnnasin adnet bátsidisájs ma
e dåssjåna
adnet ábnnasijt ma e biologak
moattevuodav jali ulmutjij
varrresvuodav ájte
Sámedigge duv arvusmahttá
guoradit ietjat viessomav ja
árggadábijt, ja adnet árvuk sáme
máhttudagáv gájkka låbdåjn
oassálasstet åtsådimprosjevtajda sáme
máhttudagá birra
åhpadit sáme máhttudagáv ietjat
mánájda ja mánájmánájda (boahtte
buolvajda)
Biebbmo: Sámedigge duv gåhttju
ietjat biebbmodábijt gehtjadit ja sáme
árbbedábe bårråmábnnasijt ávkkit
bårråt nåv edna jahkeájggehiebadum
luonduk biebmov gåk máhttelis
vuornnot genehtak rievddam
buktagijda
huksat vaj oasstobiebmo ma e
Sámeednamin gávnnu li ekologagit
Enersjiddja ja doalvvom
Sámedigge duv gåhttju oassálasstet mijá
rahtjamijda rasjesvuodav Sámeednamin
binnedittjat, ja enersjiddjadárbov ietjat
viessomin unnedittjat.
Oassálasstet máhtá gå
motåvrråvuojánijt binnebut aná
ratjá birásbuorep båldudagáv adnet
elfábmoadnemav ietjat vieson ja
dåjman unneda
guorada ietjat mannamdábijt (degu
mannamvuojánijt, hotellajt)
alla rávkalvisájt aná gå oasesta,
buojkulvissan máhtá válljit
o bájke biebmov gå gávnnu
o KRAV- ja rievtesvuohtamierkkim
biebmov
o FSC-sertifieridum muorraábnnasijt
o birásmierkkim páhperbuktagijt
o birásmierkkim häjmmabuktagijt ja
nåv vil
elfámov nanos enersjiddjagáldojs
adnet jus dujna válljimmáhttelisvuoda
li
guoradit ietjat viessomdábijt mijá sáme
viessombirásprográmma milta
Äládusá: Sámedigge duv sihtá miellodit
oassálastatjit nanos vijdepåvdedibmáj sáme
äládusájn gå
ietjat dåjman barga nanos ja várrogis
vuogijn
oassálastá sáme åtsådibmáj muhtem
äládusáj birra, buojkulvissan ällosujto,
joarkkagárvvim buktagij, ja nåv vil
dujna l gärddádimájádus mejt ájn
dagá, buojkulvissan.
o unnedit ietjat oasestimev
o rahtjat ållesláhkáj ådåsisadnet
árvuk substánsajt ma álu
bátsidissan gåhtjoduvvi,
buojkulvissan: muora, kompåsta, ja
ienebu
o ådåsisdahkat gájkka majt ij máhte
ådåsisadnet (jus máhttelis)
Varresvuohta: Sámedigge duv hásstá
oassálastátjit ussjolmisáj ja álgadimij vaj
mijá fysijkak ja psykososiálak barggobirás
la varresvuohtaj nåv buorre gåk máhttelis
Buohtaárvvo: Sámedigge duv gåhttju
oassálasstet vaj gájkka sáme giehtaduvvi
buohtaárvugit váni álldarav, bargov,
årromsajev jali sjiervev gähttjamis.
ietjas buohtaárvvoprográmmaj vuoset.
Gájkaj åvdåsvásstádus
Muhtem ulmijt ij máhte ållet ietján gå várrogis dago ja aktisasjbargo tjadá gájkka
oassálasstijs Sámeednamin, buojkulvissan vierttiji Svieriga ráddidus, fábmudagá,
vidnudagá ja iehtjáda, aktanbarggat ja åvdåsvásstádusáv válldet nanos åvdedimes.
Sámedikke vuorodime li dá:
Vuobme: Sámedigge ájnnasin adná
vuovde ja vuome alla biologak árvoj
lágas suoddjiduvvi (vuome hábme,
biologak moattevuohta, visstesaje ja
aktijdibme ietjá ájnas guohtomednamij
galggi suoddjiduvvat)
vuobmebarggoåvdeldime ma li
juorrulahte ja vahágin luonndobirrasij
unneduvvi
sáme kultuvrrabirásárvo árvvon
aneduvvi
sáme dålusj ájge ávkkim ja
árbbedáhperiektá árvvon aneduvvá
Duottar/Várre: Sámedigge ájnnasin adná
sierraláhkáj árvuk bájke mijá
kultuvrraj ja äládusá suoddjiduvvi
nággimijs ja ietjá ráfeduhttemijs (CBD,
Akwé Kon njuolgadusá)
åvdeldime mijá äládusájda nanniduvvi
ja suoddjiduvvi
: Sámedigge oalle ájnnasin adná
ájmmo l rájnas vaj ulmutjij, juhtusij ja
sjattoj varresvuohta ij vahágahteduvá
Tjáhtje: Sámedigge tjervas ájnnasin adná
tjátjádagá e vil ienebut rievddaduvá
guole gådosaje ja luonduk
vuodjamgäjno suoddjiduvvi
tjátjijs, jiekkijs, jávrijs ja tjátjádagájs
duolvvimav garvvet
vuodotjáhtje duohta ja nanos
juhkamtjátjev anot
Ålles ednama:
Luondo biejsstem la biologak moattevuoda
suoddjidime vuosstij.
Ednamdimensjåvnnå ja
danen ållesvuohtavuojnno, vaj ednama vierttiji
aktantjanádum, vaj juhtusa ja sjatto máhtti
labudit ja guhkes ájggáj luondon viessot, la
sierraláhkáj ájnas.
Oalle ájnas vaj giedjega ja
miehttseielle galggi máhttet viessot dáj udnásj
háhppelis stuor dálkádakrievddamij guoran.
Sámedigge danen tjervas ájnnasin adná
árbbedáhperiektá mijá äládusájda
árvvon aneduvvi
várrogis ja nanos ávkkim duohtan
sjaddá
ienep stuor dåssjidime nåhki
aktisasj ednamij sieradibme ja ådå
infrastruktuvrra dåhkkiduvvá ber gå ij
åvvå gåktuk ietjá maná
aktisasj jåhtemgäjnoj boatsojäládusá
dárbbuj árvvon aneduvvi
Moattevuohta: Sámedigge ájnnasin adná
biologak moattevuohta ednamin ja
ekosysteman suoddjiduvvá;
slájaj viessombirrasa ja ekosystema ja
daj dåjma ja prosessa suoddjiduvvi
gájkka luonndoluohkojt ávkkit
guhkesájggásasj nanos vuogijn
urudispolitijkka boatsojsujttobájkijn
várrot biologak moattevuodav
smávjudosbivddo ja guollim galggá
Selgadis birás: Sámedigge ájnnasin adná
várrogisvuohtaprinsijppa gullu majt
ájn dahkap (bátsidisbinnedibme!)
ruvábut vahágis ábnnasij hiejttet
luonndobirás rájnnasin aneduvvá
gádodik bátsidisájs ja ábnnasijs ma
ájttet máhtti biologak moattevuodav ja
ulmutjij varresvuodav
gärddádimájádus gullu gájkka
dåjmajda
o oasestimev binnedit
o ållåsit ådåsisadnet árvuk
substánsajt (ma álu bátsidissan
gåhtjoduvvi, buojkulvissan:
muora, kompåsta, biogássa)
o
ådåsisdahkat gájkka majt ij
máhte ådåsisadnet (jus máhttelis)
Sámedigge tjervas ájnnasin adná:
Miján la ájnas sadje
dálkádak- ja birásvihtanin
rijkajgasskasasj ja rijkak
låbdån.
Sáme árbbedábak
máhttudagáv árvustallat luonndo-
ja ednamåtsådallama buohta.
Mij aneduvvap
buohtaárvugin rádijn
ednamávkkima/dåssjidime bále
Bivddo- ja guollesujttobájkijt
labudiddje asstoájggeviessomij
galggá hábbmit sámij álgadime
milta majt sáme ietja tjuottjodi
Sámedigge tjervas ájnnasin adná ja galggá
barggat vaj:
ájggom ja märrrádus mij midjij gullu
vuolggá mijá birásvuojnos ja mijá
ednam- ja tjáhtjedárbojs.
Daj rámaj
sinna la dárbbo tjuottjudushámijt
nanos bájkálasj fámujn dahkat.
Prinsijppa ålovávkkimis aktan bisso ja
guhkesájggásasj ávkkimijn la
lájddijiddje gájkka ájggombálij.
Álkkes anedahtte sosiálak ja
birásboadosanalysa tjáleduvvi.
etijka ja birrasa hárráj álgadijn ådå
industriddjadåjmaj (råggåma ja
ienebu).
Sáme vuojnno ájnnasin sjaddá rijkak
åvdedimságastallamijn (aktan
bieggafábmoájggomij, råggåmij ja
ålobuj).
Bájkálasj tjuottjudus luonndoluohkojs
(smávjudosbivddo, suoddjimpárka,
turissma, ja ienebu) vuoroduvvi.
Buorre aktisasjbarggo rájáj badjel.
Gruvvadoajmma ja dåssjidibme
enersjidja diehti (tjáhtjefábmo,
bieggafábmo ja ålobu) hiebaduvvi
ekologiddjaj ja sáme kultuvrraj ja
äládushábmáj.
Enersjiddja ja doalvvom: Sámedigge tjervas
ájnnasin adná vaj viessomvuohke
allafábmodárbujn lájteduvvá, ja rávkká danen
ráddidus
dahká ålles ájggomav nanos
enersjiddjadahkuj Sámeednamin
barggá vaj atomafámujn jali
radioaktijvak ábnnasij hiejtti.
Äládusá: Sámedigge tjervas ájnnasin adná
tjoahkkidum ávkkim sáme árbbedábak
årudagájn la ekologak systemaj buohta
maj sinna äládusá li (dajna gå gierddis
boatsojsujtto, bivddo, guollim ja
ednambarggo dárbaj guhkesájggásasj
luonndoávkkimav)
ednama ja tjátje Sámeednamin
vuostatjin gávnnuji mijá äládusáj
dárbojda
ávkkima ja dåssjidime ednamijs ja
tjátjijs e sáme äládusájt dåssjida
gájkka dåjma li nannusa ja
bájkálasj buvtadimev arvusmahttet ja
gájkka suorgijn tjadádit.
Ájggepládna - Dahkoprográmma 2009-2012
Sámedigge biedjá aktijdiddjev Sámedikke
birásbargguj
Sámedigge vuodot gájkkásasj
stivrrimjuohkusav mij galggá
tjielggit ulmij vuorodimijt
tjielggit ájggerahtjalisvuodav (makkár
oasseulmijt máhttá ållet gässta ja
goassa?)
mierredit vuogijt ja nävojt
buojkulvissan merkajt
buorremannama diehti (kvalitatijvak ja
kvantitatijvak miehttim: gåk diehtep
mijás la buoragit mannam?)
ruoptus miehttijiddjijt ja
dåbddomerkajt ulmijda tjadnat
giehpedit barggoárvustallamav
maŋŋela
Stivrrajuogos galggá ájádallat makkár
ásadusájt tjadádit, makkár
gáhpustallamijt, hiebalgis stipendajt, ja
ienebujt.
Stivrrajuogos ájggeplánav dahká.
Gájkkásasj vuoge ja lávke:
Ávkkit ássjedåbddijt sierra diedojt
jali buktagijt ábnnasijs gávnnat gå l
dárbbo.
Tjoahkkit diedojt ja dahkat
populerradiedak ábnnasijt sáme
viessombirásvuojno/ulme hárráj.
Hádjet diedojt sisi ja ålggolij radio,
internehta, filmaj, media, semináraj
baktu, ja ienebuj.
Organiserit miellodahtte ja
åhpadahtte ásadusájt sierralágásj
låbdåjn ja sierra
ulmmejuohkusijda.
Värmmádagáv dahkat rijkak ja
rijkajgasskasasj aktisasjbargguj.
Árvustallam ja vijdepåvdedibme:
Stivrrajuogos árvustallamav lájddi ja åtsåt
jus mijás buoragit manná majna barggap.
Makkár miehttijiddje vuosedi buorre
rievddadusájt majt hähttu rievddadit?
Gåk
galggap vijdábut mannat?
Ulmmejuogos 1 Sáme sebrudahka
Vijdedit vuojnov ja vuosedit gåk
birásássje guoskadi gájkka mijá
viessomij bielijda
miellodit sáme viessombirásvuojnov ja
álgadimevsáme sebrudagán
álgguj biedjat birásálgadimijt muhtem
låbdåjn sáme sebrudagán
Sáme sebrudahka barggá birrasa
buorráj ja gávnná ådå gäjnojt vijdábut
åvdeduvvat
Sáme dåjma/äládusá/buktaga
vuojnnusij båhti ja dåbddusin sjaddi
"birásbuorebu, nannusa, smidá"
Sámedikke ánburgge
Diededit - miellodit - bälostit
Háje diedojt buojkulvissan diededimij
Sámedikke webbabielen ja Sáme
Diededimguovdátjin, ja
artihkkalij avijsajn, radio ja TV-
gatjádallamij baktu.
Álge ásadusplánimijn ja organiserimijn
miellodahtte ájggomijn vuodovuojnov
rievddadittjat ja rájáj badjel aktan bargatjit
(buojkulvissan rijkajgasskasasj
konferänssa) temájn sajijdahttem
(buojkulvissan Helena Norber-Hodge,
Winona LaDuke, Robin Kimmerer)
Konferänssa l áramusát gidán 2010.
Tjalmmit gasskarijkasasj ásadusájt
Sámeednamin 2011 (buojk.
Earth Day).
Ájggom la vuojnedit sáme
nanosvuohtadåjmav, dåbddo- ja
diededimlådnomav álmmugij ietjá rijkajs
gudi li álgadam sämmiláhkáj, ja álgadit
miellodahtte (aktijsasj) bargov.
Dahkat unnep barggojuohkusijt
tjoavddusijt gávnatjit, oajvvadusájt,
ájggomijt ... buojkulvissan biebmo hárráj,
enersjidja, oahppama, åtsådime,
nuorravuoda, varresvuoda, bájke
tjuottjudus ja nåv.
Dahkat ájggeplánav boahtte gålmå jáhkáj.
Ulmmejuogos 2 Sámedikke doajmma
Dát ulmmejuogos sisadná Sámedikke prográmmabargov gájkka åssudagájn.
Systemáhtak integrerim Sámedikke
dåjma birásbargos ja birásájádusás
Miellodit sáme
viessombirásvuojnov ja álgadimev
Sámedikken la buorre
integreridum njuolgadusdoajmma
tjielgga birásmiehttijiddjij ja
vuojnos birásdåbddomerkaj ålles
doajmmaj
Sámedigge agev birásbielev
tjuovggi aktisasjbargon iehtjádij
Diededit ja álgadit prosessav ietjas
dåjma sinna
Hássat njuolgadusdåjmav
miehttijiddjij ja dåbddomerkaj
(doajmmapládna "hähttu"nävoj
Rávkalvisájt adnet
aktisasjbarggijda ja ietjas barggijda
Vuododit barggojuohkusav dåjma sinna
mij prosessav álgon jådet (juogos galggá
gávnnut dasik njuolgadusá li dagádum ja
bargge li ålles åvdåsvásstádusáv válldám
integrasjåvnå birásbielij åvdås).
Diedojt tjoahkkit ja diededimijt buktet:
Giehpedit diededimijt gávnnat ja dahkat
álkkes dádjadahtte ábnnasijt sáme
birásvuojno/ulme milta, buojkulvissan.
Oajvvadit gåk ienebut
birrasa buorren máhttá viessot, gåk
vidnudahka máhttá fábmogabbon
Adressa/diededime gåk
máhttá ietjas birásbuorev miehttit
Lista diedoj birásbuorre
ábnnasij, teknijkka, vádálasj
ábnnasa
Lista adressaj ja aktavuodaj
buktijda ja vidnudagájda gej
vuojno li birrasij buore
Lista diedoj ábnnasij birra
ma li birrasij buore (ja adressa) ma
li hiebadum muhtem
äládusdárbojda, (degu
boatsojsujtto, duodje, turissma
Vuoge/háme várrogisát
ávkkit buojkulvissan vuojánijt/
båldudagájt/aktisasjvuodjemijt ja
ruhkegiehtadallamij
Álgadit njuolgadusbargov aktan
Sámedikke åssudagáj barggojuohkusijn.
La tjervas ájnas gåk njuolgadusájt ja
miehttijiddjijt dahká.
Barggijt galggá
ávkkit gå juoga sidjij guosská, sijá
máhttudagá, ussjolmisá ja dåbdo li ájnnasa
vaj prosässa buorre sjaddá.
njuolgadusáj vuodo galggá sáme
viessombirásvuojnno ja birásulmme årrot.
Njuolgadusájt galggá dahkat
buojkulvissan:
sáme åtsådibmáj árbbedábe
máhttudagá hárráj
biednikdoarjjagij/doarjjagij/biednikluohkkuj
ednamdáfoprográmman
boatsojäládussaj birásbálka milta,
boatsojäláduslágaj, dahkat
gergasvuodav boatsojäládussaj
gájkka äládusájda vaj tjuovvu lága
birásrávkalvisájt stáhtas
doarjjagin nanos vidnudakåvdedibmáj
dájddagij, ednambargguj, ietjá
äládusájda
Sámedigge galggá friddjavuodav ja
máhttudagáv vaddet ulmijda ållet duohta
ájggeráma sinna (buojkulvissan akta vidát
rávkalvisás viertti ållånit 2009, guokta
vidát rávkalvisás jagen 2010 ja nåv).
vaddá máhttelisvuodav biednikåhttsijda
oajvvadit ietjasa åvdeldimijt aj.
Árvvon
adnet oajvvadisájt jus li hiebalgisá ja
buore.
Arvusmahttet ådå ussjolmisájt ja
prosjevtajt ma ulmijt doarjju.
Arvusmahttet åtsådimprosjevtajt ma
gulluji dálkádakrievddadimijda ja
tjuovvusijda sáme äládusáj ja sebrudagáj
Sámedigge aj galggá arvusmahttet
åtsådimprosjevtajt sáme máhttudagá birra
ma nanosvuohtaj gulluji.
Vuododit stuoda ulmmejuohkusav dåjma
sinna mij åvdåsvásstádusáv birásbargguj
boahtteájge válldá (binnemusát akta
ulmusj juohkka kontåvrrådåjman
Sámedikken).
Bargov árvustallat ja vijdábut bargov
åvdedit, dahkat ájggeplánav (aktan
barggijplánajn) boahtte gålmå jahkáj.
Barggojuogos árvustallamav lájddi ja åtsåt
jus mijás buoragit bargujnam manná.
Makkár miehttijiddje vuosedi positijvak
rievddadimev?
Mij hähttu rievddaduvvat?
Gåk galggap vijdábut barggat?
Ulmmejuogos 3 Sámedikke tjuottjodibme
Dán ulmmejuohkusij gulluji Sámedikke virggeaddne ja sijá árgga Sámedikken.
Systemáhtak integrerim
birásdimensjåvnås Sámedikke dåjman.
Guovddelin li oasseulme balánseridum
åvdedibme gånnå ietjas
lahkabirrasin/barggosajen snivvi.
Sámedikke bargge boanndodi
prosessav ietjasa ussjolmisáj
Sámedikke bargge doajmmi
ambassaderran ja åvddågåvvån
Sámedikke doajmma dåbddusin sjaddá
åvddågåvvån nanos fábmudahkaj
(birássertifieridum doajmma?)
diededit, åhpadit
rávkkat (várrogisvuodajn)
hássat miehttijiddjijt,
"hähttu"nävojt, njuolgadusdåjmajt
åvddågåvvå
Aktelis dåjma diedojt lasedittjat, maj
baktu oarev oadtju rievddam
viessomvuohkáj, buojkulvissan filmaj ja
lågådallamij baktu, ja iejvvidimij barggij
majda ietjá bargge oassálassti ussjolmisáj
ja iesjmiedogis välggogisvuodaj.
Åhpadit barggijt - Dåjmalasj oassálasstem
galggá prosessa vuodo årrot.
galggi viehkken huomáhit, ja viehkedit
doajmmaplánav vuorodit ja åvdedit.
Ássjedåbddijt ávkki gå ådå máhttudagáv
dárbaj teknijkak tjoavddusij hárráj.
Enersjiddja
Gållåm: gehtjadit
buojkulvissan åvdeldimijt
kontåvrån degu dal datåvråjt,
tjuovgajt, lieggasav;
Enersjiddja: gehtjadit makkár
enersjiddja aneduvvá, gávnnuji gu
buorebu?
Doalvvoma ja mano
Mannamdábe (binnedit manojt gå
máhttá, buojkulvissan
tjåhkanimaktijdime hárráj,
aktanvuodjem)
Doalvvomvuoge (doalvvomválljim
(vádtset > tåga > bijlla >hálediddje)
Hotällaválljim (svanenmierkkidum
gå máhttá ja nåv vil).
Gärddádimprinsijppa
Guoradit kontåvrråábnnasijt
(ådåsisdagádum/svanenmierkkidum
jahkeájggehiebadum buktagijt,
elektronijkav, FSC-sertifieridum
muorrabuktagijt); binnedit vádálasj
ábnnasijt; gållåmdábijt, biebmov, (bájke,
jahkeájggehiebadum, KRAV,
rievtesvuohtamierkkidum); varresvuodav
(ábnnasa, binnedit vádálasj ábnnasijt,
doalvvom) ja ienebu.
Árvustallat bargov ja åvdedit aktisasj
ájggeplánav boahtte gålmå jahkáj (aktan
hiebadimijn, buoredimijn
BUDJÄHTTA
Totalt
Gájkkásasj dåjma
Stivrrimjuogos
Åhpadus & seminára
PR ja diededimábnnasa
Biráskonsulta/ássjedåbdde
Internähttavuosedibme
Oassegålo
Ulmmejuogos 1
Dåhkkidibme org, tjielde ja seminára
Rijkajgasskasasj ásadusá
Diededimábnnasa
Oassegålo:
Ulmmejuogos 2
gullu ieme
barggodoajmmaj
Prográmmaplána
Ulmmejuogos 3
gullá ieme
Organisásjåvnnå
Prosjäktalájddistiddje
Kontåvrråsadje
Kontåvrrårusta
Mano ja årrom
Telefåvnnå, kontåvrråábnnasa,
påvsstågålo, ja ålobu
SUMMA GÅLO
SISIOASSTEMA
Datåvrrå, prográmma, mobijllatel,
digitála gåvvår ja ålobu
SUMMA SISIOASSTEMA
PROSJÄKTAGÅLO ÅLLÅSIT
BIEDNIGAHTTEM
Åvddånahttembiednikluohkko
ÅLLES BIEDNIGAHTTEM
Ållestjåhkanibme mierredij gålgådismáno
2003 gåhttjot stivrav Sámedikke
birásvuojnov ådåstuhttet, ja dat
ådåstuhttem birásvuojnos sáme
biráspolitijkak prográmmav dahkat.
Ållestjåhkanime bagádis
Ållestjåhkanimen Sámedigge mierredij
moarmesmáno 21.b 2008:
Gåhttjot stivrav biráspolitijkak prográmmav
dahkat, bievddegirjje nr 2003: 3, § 52.4, ja
vaddet ållestjåhkanibmáj mierredittjat
maŋemusát guovvamánon 2009.
Prosässa tjadáduváj tjuovvo háme milta:
Juogos vidájn ulmutjijn lij
sáhkaráddnan ja referänssajuohkusin
Prográmmatjálle prosjäktavirgijn
bargaj ragátmános 2008 guovvamánnuj
Åvdep sáme birásbarggo
Sáme rijkkaorganisásjåvnå álggin
organiseridum sáme birásbargujn barggat.
Álgos gähttjin ienemusát luonndobirrasij
ja ekologak åvdeldimijda suoddjitjit sáme
äládusájt.
Maŋŋela li sáme organisásjåvnå
ájn ienebut bargojt birrasa hárráj álgadam.
Nuorttarijka Sámekonferensan Åren 1986
dåhkkiduváj birásprográmma suoddjitjit
ja åvddånahtátjit birrasav Sámeednamin.
Svieriga Sámedigge vuosedij 1995 ietjas
"Redovisning av Sametingets miljösyn".
1995 Svieriga Sáme Rijkkalihtto dagáj
birásdahkoprográmmav: "Samiskt Vägval"
giehpedittjat tjieldij sisŋep bargov birás- ja
demokratiddjaássjijn.
Valla SSR ittjij
ienebuv dajna barga.
Sáme birásbarggo jådeduvvá álkke diehti
aj moatten hámen gånnå li ságastallama
politijkkárij ja ietjá ednamávkkij
åvdåstiddjij gaskan.
SSR oassálasstám la
dagádijn svieriga FSC standárdav gierddis
miehttsebargguj ja álgo rájes årrum stivran
svieriga FSCan.
Sámedigge ja Sámeráde
libá ájn vil doajmmam gasskarijkasasj
prosessan muhtem åsij girjes
Konventionen om Biologisk Mångfald
mav li tjadádam, buojkulvissan artihkal 8j
mij la álggoálmmugij oassálasstema birra
luonndoluohkkotjuottjudusán,
árbbedábak máhttudagá birra ja ålobuj.
Maŋemus 15 jage li ienemus tjielde
tjadádam ietjasa birásbargojt.
Buojkulvissan li vihtta tjielde Jämtlándan
aktan väráltluonndofondajn barggam ja
tjadádam Agenda 21 prográmmav (1996).
Idre ja Mittådalena tjielde barggam libá
ISO (14001) sertifierimijn ja tjadádam
dåjmalasj birásbargov dalloj.
Älla sij ållim
sertifierimav dajna gå ilá stuor
vuorrádisvuodajt duosstun gå galggin
boatsojäládusájn aktijdit.
Nåv gåhtjodum
Jämtlándavuoge (Tåssåsenhábme) ulmme
l gierddis smávjudosbivddohámev dahkat
gånnå bivddo aktan boahttsuj ja ietjá
juhtusij várijn hiehpá.
Moadda priváhtta
sáme vidnudagá li ietjasa sertifierim
Naturens Bästa dåbddomerkaj milta
(buojkulvissan Ajvin Site, Vägvisaren,
Nutti Sami Siida AB, ja nåv vil).
Dan nali
boahtá vil smidás barggo Laponian -
bájkke mij sjattaj UNESCO väráltluonndo-
ja kultuvrraárbbe 1996.
UNESCO
nammadibme dagáj sierra åvdeldimijt
tjieldij birásbargguj.
Aktse tjielde li bargov
dåjmalattjat jådedam prosessa álgos 1999.
2002 birásgiehtagirjje Sámedikke
doajmmaj dagáduváj.
Gájkka svieriga
fábmudagá li velgulattja dakkár teknijkak
dokumentav hássat mij duohtan dahká
buorre birásdåjmav birásbálka milta.
Adams, W.M.
& Jeanrenaud, S.J.
(2008) Transition to Sustainability: Towards a Humane
and Diverse World.
Future of Sustainability Initiative - International Union for Conservation
and Nature.
Allard, Christina (2006) Two Sides of the Coin: Rights and Duties.
Doctoral Thesis, Luleå
University of Technology.
Arctic Council (2004) Arctic Climate Impact Assessment Policy Document.
Issued by the
fourth Arctic Council Ministerial Meeting, Reykjavik.
Arctic Council (2006) Sustainable Working Group Work Plan.
Balto, Asta.
(1997) Samisk baerneoppdragelse i endring.
Ad Notam Gylnedal AS, Oslo.
Thought as a System.
London: Rutledge.
Chamberlin, J. Edward (2003) If this is your land, where are your stories?
Finding common
ground.
Knopf Canada.
Commission of the European Communities (2008) The European Union and the Arctic
Region.
Communication from the Commission to the European Parliament and the Council.
Convention on Biological Diversity (2004) Akwe: Kon Guidelines.
Secretariat of the
Convention on Biological Diversity.
Danell, Öje (2005) Renskötselns robusthet - behov av nytt synsätt för att tydliggöra
rennäringens förutsättningar och hållbarhet i dess socioekologiska sammanhang.
Ragnifer
Report No.
De Chavez, Raymond & Tauli-Corpuz, Victoria (2008) Guide on climate change & indigenous
peoples.
TebTebba Foundation: Indigenous Peoples' International Center for Policy Research
& Education.
Department of Conservation/Te Papa Atawhai (updateras fortlöpande) Te Pukenga
Atawhai.
Te Kete a Te Rito.
Kursmaterial om Maori kultur för naturvårdsverkets anställda i
Nya Zealand.
Fabricius, C., C. Folke, G. Cundill, & L. Schultz (2007) Powerless spectators, coping actors,
and adaptive co-managers: a synthesis of the role of communities in ecosystem management.
Ecology and Society 12 (1): 29.
Holthaus, Gary (2008) Learning Native Wisdom.
The University Press of Kentucky.
Hopkins, Rob (2008) The Transition Handbook - from oil dependency to local resilience.
Green Books.
Humayun Kabir, Dewan Muhammad & Hossain, Jakir (2008) Resuscitating the Sundarbans:
Customary Use of Biodiversity & Traditional Cultural Practices in Bangladesh.
Forest
Peoples Programme Publication, UK.
Formas (2006) Hållbar rennäring och övrig samerelaterad forskning.
Idre Sameby www.idresameby.se
IPCC (2007) Climate Change - An Assessment of the Intergovernmental Panel on Climate
Change.
Valencia, Spain
Kawhru, Merata (ed) (2002) Whenua.
Managing our resources.
Reed Books, Auckland.
Kimmerer, Robin (2008) The Rights of the Land.
The Onondaga Nation of Central New York
proposes a radical new vision of property rights.
Orion Magazine (issue Nov/Dec 2008).
Kuoljok, Kerstin Eidlitz (1999) Moder Jord och andra mödrar - föreställningar om
verkligheten bland folken i norr och var syn på den.
Carlssons
Kuhmunen, Gudrun & Sarri, Carina (2008) Kan samisk traditionell kunskap överföras till en
ny tid i den samiska förskolan, och i så fall hur?
Luleå Tekniska Universitet.
Lindahl, Karin (Red.)
(1999) Mijá Ednam - Samebyarnas Laponiaprogram.
Jokkmokk.
Lohman, Larry (Red.)
(2006) A Critical Conversation on Climate Change, Privatization and
Power.
Dag Hammarskjöld Foundation.
Lohman, Larry (2008) Interview on climate change.
RePublic Magazine.
Lopez, Barry (2007) Faithkeeper, interview with Oren Lyons.
Orion Magazine (Jan/Feb 2007).
Martin, Gary J.
(2008) Restoring Resilience.
Resurgence Magazine (Sept/Oct 2008).
Meadows, Donella et al.
(2004) Limits to Growth - The 30 Year Update.
Chelsey Green
Publishing Company.
Miljödepartementet (2007) Sverige inför klimatförändringarna - hot och möjligheter.
Klimat-
och sårbarhetsutredningen.
Millenium Ecosystem Assessment (2005) Ecosystems and Human Well-Being.
Synthesis.
Island Press, Washington DC.
Naess, Arne (1981) Ekologi, samhälle och livsstil.
LTs förlag, Stockholm.
Nilsson, Christina & Nuttall, Mark (Editors) (2008) Climate Change and Indigenous Peoples.
Indigenous Affairs 1-2/08 (International Working Group on Indigenous Affairs).
Norske Samers Riksförbund (2008) Miljöpolitiskt Program.
Norberg-Hodge, Helena (1992) Ancient Futures: Learning from Ladakh.
Sierra Club Books.
Norberg-Hodge, Helena (2000) Shifting Direction - From Global Dependence to Local
Interdependence.
Publication of the International Society for Ecology and Culture.
Orr, David (1991) What is Education for?
In Context #27: The Learning Revolution, Context
Institute.
Oviedo, Gonzales &Maffi, Luisa (2000) Indigenous and Traditional Peoples of the World and
Ecoregion Conservation WWF International/Terralingua.
Rennäringspolitiska kommitténs betänkande (2001) En ny rennäringspolitik - öppna
samebyar och samverkan med andra markanvändare (Del 1 och 2), SOU 2001:101
Samernas Riksförbund (1996) Samiskt Vägval; Agenda 21 - Handlingsprogram i Miljö och
Demokratifrågor.
Umeå.
Samerådet (1991) Samerådets Miljöpolitiskt Program.
Samerådet.
Sametinget (1995) Miljösyn.
Sametinget (2003) Miljöhandbok.
Sametinget.
Sara, Mikkel Nils (2004) Samisk kunskap i undervisning och läremidler.
Hirvonen, Vuokko
(red) Samisk skole i plan och praksis.
Karasjok: Författernes Förlag.
Smith, Tuhiwai Linda (1999) Decolonizing Methodologies: Research and Indigenous Peoples
Zed Books.
Svenska miljömålen (2008) www.miljomal.nu www.regeringen.se/sb/d/2055
The Kimberley Declaration (2002) International Indigenous Peoples Summit on Sustainable
Development.
Khoi-San Territory - Kimberley, South Africa.
Tun n, Håkan (2004) Traditionell Kunskap och lokalsamhällen - artikel 8j i Sverige.
Centrum för Biologisk Mångfald, Uppsala.
Turner, Nancy J.
(2008) Lessons of the Birch.
Resurgence Magazine (issue Sept/Oct 2008).
Utsi, Paulus (2000) Följ stigen.
DAT.
Utsi, Paulus (1974) Giela Giela.
Almqvist & Wiksell, Uppsala.
Utsi, Per Mikael (2007): Traditionell kunskap och sedvänjor inom den samiska kulturen -
relaterat till bevarande och hållbart nyttjande av biologisk mångfald.
Sametinget, Kiruna &
Centrum för biologisk mångfald, Uppsala.
Världsnaturfonden (1996) Agenda 21- Fem samebyar I Jämtland.
WWF Rapport Nr.
Wackernagel, Mathis & Rees, William E. (1997) Unser ökologischer Fußabdruck.
Wie der
Mensch Einfluß auf die Umwelt nimmt.
Birkäuser, Basel.
Sámediggediedádus
sámegiela gáktuj
Ij mige
nav tjiegnalit
biso ulmutjij lunna
gå iednegiella
mij ájádusájt luovvi
luobbi mielama
ja linijdahttá
iellemvuogev
Inte något
så djupt
blir kvar hos människan
som modersmålet
Som löser tankarna
breder ut vårt sinne
och lenar
sättet att leva
Paulus Utsi
Dán diedádusá baktu sihtá Sámedigge åvddån biedjat gájkbadjásasj politihkav sámegiela gáktuj, mij
galggá gæjnov tjielggit ja prinsihpalasj gatjálvisájt vásstedit mij guosská sámegiela adnuj ja
Sámedikke oajvveulmme sámegiela åvddånahttema gáktuj le lasedit sijáj lågov gudi
gielav bukti ja sámegiela anov vijdedit.
Jus galggá dájt ulmijt jåksåt de le dárbulasj tjielgadit
mierredimfámov ja åvdåsvásstádusá juohkemav Sámedikke ja ráddidusá gaskan.
Dákkir tjielgadibme
mierkki lágajt ja ålgodisævtojt tjadádit ja rievddat.
Dát le dán diedádusá oajvvedæddo.
Sámediggediedádus sámegiela gáktuj sisadná hásstalusájt, ulmijt ja strategijajt nieljen
vuorodimsuorgen;
Åvdåsvásstádus sámegiela åvdås
Sámegiela ålgodisævto
Giellaaddne
Sámegiela adno
Sámij riektá iesjmierredibmáj ietjama giela, kultuvra ja iellemvuoge badjel le nasjonála ja
rijkajgasskasasj lágajn mierredum.
Dát mierkki sáme álmmugin le riektá iesj mierredit boahtteájge
giellapolitihkav.
Miján le aj riektá sámegielav oahppat ja adnet.
Vájku dal nasjonála ja rijkajgasskasasj
lága ja konvensjåvnå dáv javlli de le ajtu viehka stuorra lávkke dan gaskan makkir riektá mijájn le
gielav adnet ja almma vejulasjvuoda gielav sebrudagán adnet ja åvddånahttet.
Sámediggediedádus sámegielaj gáktuj gåvvit ja dagástallá makkir roalla ja politihkalasj
mierredimfábmo Sámedikken galggá giellaássjijn.
Dárbbo le ájn tjielggasappot åvdåsvásstádusáv
juogadit, dåjmajt aktan hiebadit ja viehkkenævojt buoredit boahtteájge giellavuorodibme vuoksjuj.
Gå sámelága giellanjuolgadusá 1992:n jåhtuj biejaduvvin, de aj mierreduváj makkir suohkana galggin
sáme giellaháldadimguovlluj gullut.
Muhtem suohkana dán guovlluj gulluji, ja dáj suohkanij duogen le
ietjasa álmmugav sámegiellaj dievnnot.
Jut sámelága giellanjuolgadusá guoskki dåssju suohkanijda
giellaháldadimguovlon le ietjastis hásstalus gå návti ij le sámegielak álmmugin Vuonav miehtáj sæmmi
riektá sámegielav adnet ja oahppat.
Sæmmi båttå vuosedi iesjguhtik árvustallama jut suohkana e ållåsit
nagá ietjasa vælggogisvuodav ållit guovtegielak dievnastusájt fállat.
Ieritjåhtema diehti ja gå ådå suohkana li sámegielaj giellaháldadimguovlluj sæbrram de le dárbbo
sámelága giellanjuolgadusájt rievddat.
Dát diedádus dáv gæhttjal giehtadallat ja javllá almulasj
háldadibme le stáhta duogen ja jut sámegielak álmmugin le riektá sámegielak dievnastusájda vájku
gåggu dal årru.
Dát mierkki sámelága giellanjuolgadusá galggi ålles lánndaj guosskat.
Sámediggediedádus udnásj háldadimvuogev guodá ja farra vuojnná dajt suohkanijt ma uddni li sáme
giellaháldadimguovlon aktisasjbarggoguojmmen gå galggá sámegielav nannit ja åvddånahttet.
mierkki åvdåsvásstádus guovte oassáj juogeduvvá, gånnå Stáhtta vásstet almulasj dievnastusáj åvdås ja
navti økonomalattjat ja háldaduslattjat vásstet suohkanij, fylkkasuohkanij ja almulasj ásadusáj
sámegielak dievnastusáj åvdås.
Sámedigge vásstet sámegiela åvddånahttema åvdås, ja vuojnná dárbov
aktisasjbargov nannit ja ressursajt biedjat sámegiela nannimij iesjguhtik dásen sebrudagán.
rievddim mierkki dárbbo le muhtem nammadussaj man ulmme le tjielgadit ja åvdedit oajvvadusájt
gåktu máhttá rievddat njuolggadusájt, mierredim- ja vásstedimoasev sámegiela gáktuj.
Økonomalasj, almasjlasj ja háldaduslasj ressursaj vánesvuohta le stuorra hásstalus sámegiela nannima
Dá li ålgodisævto ma hæhttuji sajenis jus sámegiella galggá iellet boahtte ájgijda.
Diedádus
dájt hásstalusájt giehtadallá ja politihkav hábbmi man vuodon sámegiela nannima ja åvddånahttema
visjåvnå ja ulme jåhtuj biejaduvvi.
Sámedikke ja sámedikke giellapolitihka oajvveulmme sámegiela åvddånahttema gáktuj le sámegiela
addnij lågov lasedit.
Sámegiela bierggim le dan duogen jut nahká sámegielagij lågov lasedit.
gåvvit iesjguhtik giellaguovlov ja giela dárbojt jus galggá bisoduvvat, nanniduvvat ja åvddånahteduvvat
iesjguhtik suorgen.
Ájnas le aj jut gávnnuji duohta vejulasjvuoda gielama adnet ienep
sebrudaksuorgijn.
Sámegiela adno iesjguhtik dásen sebrudagán hæhttu laseduvvat, ja ájnas le jut ienep
ásadusá válldi åvdåsvásstádusáv váj sámegiella ienebut aneduvvá.
Sámegiela dille le målsudahkes, ij dåssju gielaj gaskan valla aj gielaj sisbielen.
Danen hæhttuji iesjguhtik
strategija sajenis gå galggá sámegielav nannit ja åvddånahttet.
Váj galggá ienep diedojt åttjudit
iesjguhtik gielladile birra, ja navti buorebut dæjvvat iesjguhtik strategijajn, de hæhttu duolloj dálloj
giela dilev kárttit.
Sámediggediedádus sámegiela gáktuj le boados Sámedikke prosessas.
Dán diedádusá barggo álgij
muhtem stuorra giellakonferánsajn mav Sámedigge Tråmsån ásadij 2011 moarmesmáno.
Konferánsan
lidjin lågågdalle iesjguhtik sebrudaksuorgen, ja lij buorre vuodon diedádusbargguj.
moarmesmáno ja biehtsemáno le Sámedikkeráden læhkám moadda rabás tjåhkanime gånnå
tsuojggidusá li boahtám diedádussaj.
Tjálalasj tsuojggidusá diedádussaj li aj boahtám priváhta
ulmutjijs, ásadusájs ja organisasjåvnåjs.
Vijdes politihkalasj dagástallam le læhkám Sámedikkeráden ja
Sámedikke ållestjåhkanimen.
Sámedikkeráde sámegiela tjielggidusáv åvddån biejaj Sámedikke
ållestjåhkanibmáj ássjen 18/12.
Dát le Sámediggediedádus sámegiela gáktuj vuodo.
Jahkásasj
vuorodime ja dåjma galggi åvddån boahtet Sámedikke budsjehtan ja makta le ulmijt ållidam boahtá
åvddån jahkediedádusán.
Definisjåvnå
Váj dádjat sæmmi láhkáj de le ájnas jut muhtem moallanagá ma li guovdátjin diedádusán tjielggiduvvi.
Danen sihtap tjielgadit gåktu dájt moallánagájt dádjadip.
Iednegiella: Dán diedádusán anedum vuostasj giela birra majt sijdan oahppi.
Jus le moadda giela avta
bále oahppam de máhtti dujna aj liehket moadda iednegiela.
Ietjá sajijn væráldin (dagu lulleasiáhtalasj
lándajn) aneduvvá iednegiella nammadussan dan giellaj mav muhtem tjerdalasj juohkusij gullu, vájku
dal makta gielav ajtu buktá.
Vuostasjgiella: Njálmálasj, jali aj tjálalasj oajvvegiella.
Åhpadusaktijvuodan anedum dan giela birra mav
oajvvegiellan vállji.
Nubbengiella: Giella mav muhtem ij le vuostasj giellan adnám, ájnat oahppá jali le oahppam muhtem
birrasin gånnå ållågit bæjválasj giellan aneduvvá.
Nubbengiella máhttá aj gåvvidit akta ber makkir
gielav mij ij le muhtem ulmutja vuostasjgiella, dat sihtá javllat sihke nubbengiella ja amás giela.
Giellaguodde: Tjiehpes giellaaddne gudi ressurssaulmutjin aneduvvi åhpadimaktijvuodan.
Giellaárená: Giellasosiologalasj moallanahka mij aneduvvá dakkir sajij jali ásadusáj birra gånnå giella
aneduvvá.
Giellaguovllo: Giellageográfalasj moallánahka mij gåvvit guovlov gånnå giella aneduvvá.
Ieneplåhkoguovllo: Guovllo gånnå álmmuga ieneplåhko sámegielav adni bæjválasj giellan.
Guovtegielak: Muhtem ulmusj guhti le bajássjaddam guovtijn vuostasjgielajn ja guhti goappátjijt gielajt
sæmmi buoragit buktá, jali ulmusj guhti árggabiejvenis guokta giela adná ja goappátjij identifiseri,
vájku ij goappátjijt gielajt sæmmi buoragit buvte.
Moattegielak: Muhtem ulmusj guhti le bajássjaddam guovtijn jali måttijn gielajn ja guhti dáj gielaj
identifiseri ja moadda giela árggabiejven adná, vájku ij divnajt gielajt sæmmi buoragit buvte.
Sámegiela árvo vuodo
Sámegiella le sáme sebrudagá vuodoárvvo.
Danen le giela bisodibme ja åvddånahttem ietjastis ájnas ja
ij dárbaha ietjá láhkáj vuodostuvvat.
Tjielgas mærkkan giela ájnas mierkkidussaj le jut sámegiela
tjanástahka le mierrediddje jus bæssá Sámedikke jienastimlåhkuj tjáledit.
Sámegiella le akta mijá kultuvra vuodojs vájgu dal e gájka gielav buvte.
Dat le giella mav miján le riektá
nannit ja åvddånahttet sihke ietjama åvdås ja sebrudagán ietján.
Dát riektá le fámonis vájku dal makta
juohkka ájnna mijájs gielas uddni buktá.
Riektá ietjama giellaj le árvvo mij le ålles gielladiedádusá
Juohkkahattjaj guhti sámegielav buktá, le viehka stuorra árvvo gå bæssá gielav adnet nav
moatten aktijvuodan gå vejulasj aj fámilja ja lahkabirrasa ålggolin, dagu gå le aktijvuohta almulasj
kontåvråj, varresvuoda ásadusáj, skåvlåjn, girkkojn ja riektásystemajn.
Árvvo le danna gå giella vuojnnusij boahtá sebrudagán.
Gå muhtem giella moatten aktijvuodan
aneduvvá, de dasi vatteduvvá árvvo sæmmi buohta gå ietjá giela.
Dákkir bihko avtaárvvusasjvuohta
gielaj gaskan le sæmmi båttå mærkkan jut álmmuga li avtaárvvusattja.
Vájku álu sámegielav avtan
giellan gåvvidip, de gávnnuji vuona bielen sáme gudi vidá iesjguhtik sámegielajda gulluji.
Dá vihtta
giela li lullesámegiella, nuorttasámegiella, julevsámegiella, bihtámsámegiella ja oarjjelsámegiella.
Gullut
avta dájs vidát gielajs le sámijda árvvon, dát árvvo le aj gielladiedádusá vuodon.
Birástagá
Nasjonála lága
Sámegiella le sáme kultuvra ájnnasamos juolgge.
Mij sáme lip álggoálmmuk ja unneplågoálmmuk
Vuonan ja danen dárbaj sámegiella ja sáme kultuvrra sierralágásj suodjalimev jus galggá
åvddålijguovlluj bissot ja åvddånahteduvvat.
Vuona stáhta duogen le dilev láhtjet váj sáme bessi
gielaska sihkarasstet ja åvddånahttet.
Dá vælggogisvuoda, ma li lágaj ja konvensjåvnåj baktu
mierredum li vædtsaga majt Sámedigge ávkki gå iejvvip guovdásj oajválattjajt, suohkanijt,
fylkkasuohkanijt ja iehtjádijt gej siegen aktan barggap.
Vuodolága § 110a tjadná vuona stáhtav dilev láhtjet váj sámegiella máhttá bisoduvvat ja
åvddånahteduvvat.
Sámedikke ja ietjá sáme riektáássjij láhka (sámeláhka) doajmmaj bådij jagen 1989 ja dan ulmme le dilev
láhtjet váj sáme álmmuk Vuonan máhttá ietjasa gielav, kultuvrav ja sebrudakiellemav nannit ja
åvddånahttit.
Láhka konkretiseri daj badjásasj prinsihpaj sisanov majt Vuodolága § 110 ásat.
Sámelága giellanjuolgadusá doajmmagåhtin 1992 rájes ja li goalmát kapihttalin tjáledum; sámegiella.
Gå sámelága giellanjuolgadusá mierreduvvin, de aj lága baktu mierreduváj suohkana Gárásjåhkå,
Guovddagæjnno, Unjárgga, Porsáŋŋgo, Dædno ja Gájvuodna galggin liehket oassen sáme
giellaháldadimguovlos.
Gå Divtasvuona suohkan 2006:n fárruj váldeduváj, de láhka rievddaduváj váj
giellaháldadimguovllo dálla njuolgadusáj baktu mierreduvvá.
Maŋŋela li suohkana Snåasa ja Loabát
fárruj boahtám giellaháldadimguovlluj, ja Rajrevihke (Røyrvik) sæbrrá 1.1.2013 rájes.
Sámelága giellanjuolgadusá (1992) vaddi sáme giellaháldadimguovlo álmmugij riektáv almulasj
måhkijn aktijvuodav válldet ja vásstádusáv oadtjot sámegiellaj jali dárogiellaj ietjasa giellaano milta.
Riektá guosská sihke njálmálasj ja tjálalasj gatjálvisájda.
Riektá gáhtu dalloj gå háldadimásadus iesj
válldá aktijvuodav.
Gájka almodusá almulasj orgánajs giellaháldadimguovlon maj ulmmejuogos le ålles
jali oase álmmugis, galggi sihke dárogiellaj ja sámegiellaj almoduvvat.
Sámelágas § 3-5 milta le riektá sámegielav vijddásappo adnet varresvuohta- ja sosiálsuorgen.
mierkki gájka varresvuoda- ja sosiálásadusá gudi viehkedi pasientajt gudi båhtu suohkanijs ma li sáme
giellaháldadimguovlon, galggi pasientajt sámegiellaj dievnnot.
Pasiænntariektálága § 3-5 mij vaddá
pasiænntaj riektáv diedojda ma li ájnegis dárbojda hiebaduvvam, ja lága § 4-2 mij mierret dåhkkidime
hámev, li aj guoskavasj mærrádusá.
Sáme pasientaj riektá sámegiela adnuj giellaháldadimguovlon le aj tsuojggiduvvam ådå suohkanlasj
varresvuohta ja huksolágan: 3 - 10.
4. ladás: "Suohkana sáme giellaháldadimguovlon galggi bærrájgæhttjat jut
sáme pasientaj jali addnij dárbo hiebadum dievnastusájda dættoduvvi gå dievnastus hábbmiduvvá."
Sámelága § 3-6 vaddá juohkkahattjaj riektáv ájnegis girkkolasj dievnastusájda sámegiellaj.
Dát guosská
sielohuksuj, gásstaj, skalluj, válldaj ja iehkedismállásij.
Báhpa gudi virggáj biejaduvvi háldadimguovlon
hæhttuji sámegielav låhkåt jus e åvdutjis máhte.
Girkko galggá aj sámegielav åvdedit háldadimguovlo
Girkkolága § 24 javllá: "Girkkotjåhkanibme galggá sáme girkkoiellemav suoddjit ja åvdedit [..]".
Sámelága § 3-7 sisadná bájkálasj jali guovlolasj ásadusá barggij riektáv åhpadusvirggeloahpáj bálkkájn
åttjudamdiehti sámegiela máhtudagáv, gå ásadus dákkir máhtudagáv dárbaj.
Åhpadusláhka (1998) duodas ájnegisá riektáv åhpadussaj sámegielan ja -giellaj.
giellaháldadimguovlon (åhpaduslágan javladuvvá "sáme guovlo") le juohkka oahppen riektá
åhpadussaj mij Sáme Máhttolåpptimav tjuovvu, ja siján le vejulasjvuohta sámegielav åhpadusgiellan
válljit.
Oahppe bessi aj dárogielav válljit åhpadusgiellan, aktan sámegielåhpadusájn.
Suohkanijn ma li
sáme giellaháldadimguovlo ålggolin li oahppijn dåssju riektá åhpadussaj sámegielan ájnegis oahppe
dásen.
Jus galggi åhpadusáv oadtjot sámegiellaj de hæhttuji gåjt dal 10 oahppe suohkanin dáv
gájbbedit, ja dát riektá joarkká nav guhkev gå li binnemusát guhtta oahppe vil juohkusin.
Dán lága
aktijvuodan li oahppe defineridum mánnán æjgádijs gudi bessi Sámedikke jienastimlåhkuj ietjasa
tjáledit.
Mánájgárddeláhka (2006) dættot suohkanin le åvdåsvásstádus jut mánájgárddefálaldahka mánájda sáme
guovlojn (sáme giellaháldadimguovlon) le sámegiela ja kultuvra nanna vuododum.
Sáme sisadno
mánájgárdijn ma li giellaháldadimguovlo ålggolin le viehka hæjobut suoddjidum.
Dáppe galggi
suohkana dilev láhtjet váj sáme máná galggi gielasa ja kultuvrasa nannit ja åvddånahttet.
aktijvuodan li sáme máná defineridum mánnán gåjt dal avtajn æjgádijn guhti bæssá Sámedikke
jienastimlåhkuj ietjas tjáledit.
Háldonjuolgadusá ja biebbmosijddanjuolgadusá rievddama nuolgadus mij moarmesmáno 1. biejve
2012 doajmmaj bådij dættot sámegielak mánájn gudi giellaháldadimguovlon årru le riektá gielasa
bisodit gå ådå huksuj biejaduvvi.
Dáj rievddamij milta hæhttu dal dåjmalattjat gatjádit makta máná
kultuvralasj ja gielalasj riektá várajda váldeduvvi gå biebbmosijddaj jali mánájsuodjalusásadussaj
biejaduvvi.
Dille galggá látjeduvvat váj mánná bæssá sihke ietjas gielav ja kultuvrav åvddånahttet.
Bájkkenammaláhka (1990) galggá bærrájgæhttjat jut sáme bájkkenamá li nasjonála njuolgadusáj ja
rijkajgasskasj sjiehtadusáj ja konvensjåvnåj milta.
Bájkkenammalága § 7 javllá jus muhtem
bájkkenamán le moattegielak namma de galggi gájka namá ma dan guoskavasj bájken aneduvvi galbajn
Bájkkenammalága ulmme le várajda válldet bájkkenamájt kultuvrramujtton, dajda hiebalgis
tjállemvuogev vaddet ja vájkkudit máhtudagáv ja dåjmalasj anov namáj vuoksjuj.
Bájkkenammalága
milta máhtti almulasj ásadusá, viessoæjgáda, bájkálasj siebre ma bájkkáj gulluji ja
bájkkenammakonsulenta nammaássjev álgadit.
Suohkana namájt mierredi duola dagu almulasj
adressajn, bájkátjijn, gahttunijn ja almulasj viesojn.
Stáhta Kárttadåjmadahka mierret luonndonamájt ja
ietjá namájt ma e bájkkenammalágan jali njuolgadusájn åvddån boade.
Departementa suohkannamájt
mierredi.
Lágan tjielggasit tjuodtju sáme namá ma aneduvvi ulmutjijs gudi muhtem bájken årru jali dåppen
æládusájt dåjmadi, galggi dábálattjat almulasjvuodas aneduvvat kártajn, galbajn, regissterijn aktan dáro
namájn jus dakkir gávnnu.
Galbajn jali kártajn jali ietján gåggu ienep gå akta namma aneduvvá, mierret
mierrediddje ásadus makkir namma vuostatjin galggá.
Gå mierret makkir namma vuostatjin galggá de
galggá árvustallat giellaanov bájken.
Sáme giellaháldadimguovlon galggá návti liehket: Sáme namma
vuostatjin, ja de dáro ja de guojna.
Sámedigge nammat sáme bájkkenamáj nammakonsulentajt.
Rijkajgasskasasj konvensjåvnå ja tjielggidusá
Riektá iednegiellaj le vuodulasj almasjrievtesvuohta.
Juohkka sámen le riektá adnet ja åhpadusáv
oadtjot sámegielan.
Vuona stáhtta le sihke riektálattjat ja politihkalattjat åvdåsvásstádusáv válldám
suoddjit ja åvdedit mijá gielav danen gå lip álggoálmmuk.
Mánájkonvensjåvnnå le vuona láhkaj sajájduvvam ja le danen vuona lága åvddåla.
Mánájkonvensjåvnån le sierra artihkkal álggoálmmugij mánáj vuoksjuj, 30. artihkkal; "Máná gudi
muhtem unneplågo álmmugij jali álggoálmmugij gulluji galggi bessat aktan iehtjáda ietjas juohkusin,
ietjasa kultuvrav, åskov ja gielav niektit."
AN:a konvensjåvnnå sivilja ja politihkalasj riektáj gáktuj le vuona riektáj váldedum
almasjrievtesvuodalága baktu.
27. artihkkal javllá: "daj stáhtajn gånnå tjerdalasj, åskolasj jali gielalasj
unneplågo gávnnuji, ij sijás gudi dajda gulluji, galga riektá váldeduvvat, daj gaskan ietjasa juohkusin, ietjasa
kultuvrav sujttit, ietjasa åskov dåbdåstit ja tjadádit, jali gielasa adnet" Dát konvensjåvnnå manná åvddålij jus
ietjá mærrádusá vuona riektán li dan vuosstáj.
ILO-konvensjåvnnå 169 iesjrádálasj stáhtaj álggoálmmugij ja máddoálmmugij vuoksjuj sisadná
artihkkalijt ma javlli álggoálmmugijn le riektá ietjasa gielav nannit ja åvddånahttet ja ájnegis ulmutjijn
le riektá gielasa oahppat ja adnet.
28. artihkkal javllá "Dåjma galggi jåhtuj biejaduvvat váj dan álmmuga ieme
gielav nanni ja åvddånahttemav ja anov låppti".
Europa lihtto guovllo- jali unneplågogielaj gáktuj galggá unneplågogielajt suoddjit váj europa kultuvra
valjesvuohta bissu.
7. artihkkal tjadná nasjonálstáhtajt konkrehta dåjmajt tjadádit váj
unneplågoálmmugijt bisot váj vuojnnusij båhti sihke politihka, lágaj ja ano baktu.
AN:a Álggoálmmuktjielggidusá 13. artihkkal javllá mijájn sámijn álggoálmmugin le riektá ælláskahttet,
adnet, åvddånahttet ja boahtte buolvvaj gielav vaddet.
Dát artihkkal aj mierret sámijn álggoálmmugin
le riektá dålkåv adnet almulasj dievnastusáj aktijvuodan.
Vuodna le tjielggidusáv vuollájtjállám, ja
Sámedigge adná dát tjielggidus Vuonav riektálattjat tjadná.
Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnå oajvvadus le tjáledum álmmukriektálasj mærrádusáj milta ma
guosski stáhtajda Vuodna, Svierik ja Suobma sámij vuoksjuj álggoálmmugin.
Konvensjåvnnåoajvvadus dåhkkit mijá riektáv iesjmierredibmáj ja dan ulmme le aktisasjbarggo avtan
álmmugin rájáj rastá galggá sjaddat álkkep.
Nuorttarijkaj ássjediehttejuogos ájrrasij nammaduvvam Vuona, Svieriga ja Suoma stáhtajs ja
sámedikkijs vattij jagen 2005 ietjas avtajienalasj oajvvadusáv nuorttarijkaj sámekonvensjåvnnåj.
Goalmát kapihttal sisadná sáme gielav ja kultuvrav.
Dánna giehtadaláduvvá mijá riektá suoddjit,
åvddånahttet ja adnet sámegielav.
Dánna giehtadaláduvvá aj mijá riektá ietjama árbbediedojt várajda
válldet ja riektá dutkamij ja åhpadussaj.
Konvensjåvnnåsjiehtadusá li dal álggám ja galggi ållidum vidán
Sámedikke stivrrimdokumenta sámegiela gáktuj
Samediggeráde politihkalasj vuodo le Sámedikkeráde dåjma válggaájggudagá álgon.
Sámedikkeráde
dáv vuodov budsjehtaj sisi åttjut.
Sámedikke budsjæhtta giellaåvddånime rudáj anov mierret.
Giellarudájda gulluji guovtegielakvuohtadoarjja suohkanijda ja fylkkasuohkanijda, njuolggadoarjja
giellaguovdátjijda ja giellaprosjektarudá masi åhtså.
Sámedigge biedjá aj rudájt oanepájggásasj
prosjevtajda majt Sámedigge iesj álgat.
Sámedikken li aj ietjá doarjjoårniga ma gielav åvdedi, dagu
oahpponævoj doarjja, sáme girjálasjvuohta, åhpadusstipenda jnv.
Guovtegielakvuodarudáj aktisasjbarggosjiehtadusá
Guovtegielakvuohtadoarjja le stuorámus doarjjaårnik mij Sámedikken le, ja navti le dat Sámedikke
åvdemus vædtsak gå galggap sámegielav åvddånahttet.
2008:n Sámedigge guovtegielakvuodadoarjjaga
guoradallamav diŋŋguj.
Guoradallama duogásj lij Sámedigge sidáj diehtet gåktu suohkana ja
fylkkasuohkana guovtegielakvuodadoarjjagav adni.
Guoradallamijn mielan galgajma aj
guovtegielakvuodadoarjjagav rievddadit.
Guoradallam vuosedij moadda suohkana rudájt adnin giellaåvddånibmáj, vájku
guovtegielakvuodadoarjja galggá sámelága giellanjuolgadusáj ållidibmáj.
Ajtu le nav jut Sámedigge le
sihke dåhkkidam ja sihtam giellaåvddånahttemav.
Guoradallam vuosedij aj suohkana sihtin lagábut
barggat Sámedikke siegen rudáj ano vuoksjuj.
Guoradallam ævtodij gåktu máhttá guovtegielakdårjav
mierredit, valla sæmmi båttå dættodij Sámedigge hæhttu lagábut suohkanij siegen barggat.
Guoradallama maŋŋela biejaj Sámedigge jåhtuj juollodimævtoj rievddamav ja guovtegielakdårja
mierredimev, ja guovtegielakvuodadårja ådå njuolgadusá mierreduvvin 2011:n. Dan aktijvuodan
dagáduvvin aktisasjbarggosjiehtadusá Sámedikke ja juohkka ájnna suohkana/fylkkasuohkana gaskan
rudáj ano gáktuj.
Aktisasjbarggosjiehtadus vuollájtjáleduváj 2012 guovvamáno.
Sjiehtadusáj álggo li da
vælggogisvuoda ma suohkanijn/fylkkasuohkanijn li sámelága giellanjuolgadusáj gáktuj.
Duodden le
suohkana/fylkkasuohkana åvddånahttembarggo sámegiela vuoksjuj formaliseridum gå sjiehtadusán le
aj åvddånahttemoasse.
Sjiehtadusá galggi jahkásattjat árvustaláduvvat tjåhkanimij baktu sihke
háldaduslasj ja politihkalasj dásen.
Aktisasjbarggosjiehtadusá fylkkasuohkanij
Sámedigge le sjiehtadam sáme guovlo fylkkasuohkanij siegen aktan barggat.
sjiehtadusáj le sáme kultuvrav, gielav ja sebrudagáv nannit ja vuojnnusij buktet.
Aktisasjbarggosjiehtadusáj sisadno le giellaássje ja da tjadni gasskasasjvuohtaj ja aktisasjbargguj ja
konkrehta dåjmajda váj fylkaj sámegielajt bisot ja nanni.
Aktisasjbarggosjiehtadusáj árvustallam ij le doajmmam gåktu galgaj.
Danen le Sámedigge
aktisasjbarggosjiehtadusájt rievddamin ja álkkebun dahkamin.
Vuostasj le aktisasjbarggo Finnmárko
fylkkasuohkanijn mij vuordedahtte le 2013 álgon gárves.
Jus dát barggo vuorbástuvvá de sihtá
Sámedigge dáv bargov ienep fylkkasuohkanijda vijdedit.
Nuorttarijkaj aktisasjbarggo - Sáme parlamentáralasj ráde
Sáme parlamentáralasj ráde (SPR) giehtadallá ássjijt ma guosski sámijda rijkkarájáj rastá.
Nuorttarijkaj
aktisasjbarggo sámegiela vuoksjuj le gitta 2012 tjadáduvvam Sáme giellanammadusás (SGN) mij le
læhkám SPR:a vuolen.
Sáme giellanammadusá mandáhtta låhpaduváj 31.12.2011.
Sij li sámegiela
normerimássjijn mierredam ja li aj tærmmaåvddånahttemijn barggam.
Dárbbo le nanos nuorttarijkaj
aktisasjbargguj gånnå bæssá giellapolitihkalasj ja giellafágalasj ássjijt dagástallat ja åvdedit.
tjállemgiela normerimij le aj ájnas jut miján le doajmme nuorttarijkaj giellaorgádna.
Sáme parlamentáralasj ráde (SPR) le guhkijt juo dárbov vuojnnám giellaaktisasjbargov nannit váj
tærmma- ja normerimbarggo galggá sjaddat dåbmarabbo.
2012 biehtsemáno mierredij SPR
giellafágalasj aktisasjbargov nannit gå jåhtuj biedjin Interreg-ruhtadum ásadimprosjevtav Sáme
giellaája - Nordisk ressurssenter for samiske språk.
Ásadimprosjekta Sáme giellaája galggá bielnup
jage ájge ásaduvvat 01.01.2013 rájes gitta 30.06.2014.
Dán ájggudagán galggá buorre
aktisasjbarggoforum iesguhtik sámegielajda ásaduvvat, ja guovdásj galggá stuoves årnigin sjaddat
Sáme giellaája galggá vuostatjin barggat sámegiela åvddånimijn, termaj,
giellagáhttimijn ja diedoj álmmugij giellafágalasj gatjálvisáj vuoksjuj.
Sámegiela åvdåsvásstádus
Moadda almulasj ásadusá mierredi sámegiela vuoksjuj.
Suohkana, fylkkasuohkana, fylkkamánne,
direktoráhta, departementa, Sámedigge, Ráddidus ja Stuorradigge gájka vásstedi sámegiela bargo
Sámelága § 3-12 milta galggá Sámedigge barggat sámegiela suodjalime ja vijddásap åvddånime åvdås
Sámedigge le sámij álmmukválljidum orgádna ja le åvdemus ássjediehtte sámegiela
åvddånahttema ja nannima åvdås Vuonan.
Danen le Sámedigge luondulasj aktisasjbarggoguojmme
iehtjádijda gudi aj sámegielajn barggi, sihke nasjonála ja nuorttarijkaj/rijkajgasskasasj dásen.
Aktisasjbarggo soajttá liehket formála hámen aktisasjbarggosjiehtadusáj baktu, jali iehpeformála
rádádallamtjåhkanimij jnv baktu.
Sáme álmmuga guoskavasj ássjijn de guovdásj oajválattja
Sámedikkijn guládalli.
Sámedigge jahkásattjat juollot guovtegielakvuodarudájt suohkanijda ja fylkkasuohkanijda ma li oassen
sáme giellaháldadimguovlos.
Dá rudá gájkinåvdemusát manni suohkanij ja fylkkasuohkanij lijggegålojt
gåbtjåtjit ma dajn li gå galggi dievnastusájt guovte giellaj fállat.
Duodden juollot Sámedigge rudájt
njuolgga sáme giellaguovdátjijda.
Ráddjidum rudáj diehti Sámedigge budsjehtan, de ij le dálátjij
læhkám vejulasj juollodit ienebut gå 5-600.000 juohkka giellaguovdátjij.
Rudá danen ienemusát manni
doajmmaj, ja navti hæhttuji giellaguovdátja álu prosjevtajda rudájt åhtsåt gå galggi gielav åvddånahttet.
Váj sámegielav nannip ja sámegiela anov vijdedip, le Sámedigge måttijt jagijt juo rudájt juollodam
giellaprosjevtajda.
Doajmmaårniga ulmmejuogos le sáme álmmuk.
Åhtsåmusá dájda rudájda li
lassánam viehka ålov, ja vuorddep ájn vil lassáni.
Dat vuoset gielladåjmaj dárbbo sáme sebrudagán le
viehka stuorre.
Buorre le gå ájn vil ienep åhtsåmusá oarjjelsáme guovlos båhti, ja mierkkidahtte le
Divtasvuona suohkan le daj suohkanij gaskan giellaháldadimguovlon ma li ienemus åhtsåmusájt
oadtjum juolloduvvam 2008-2010 ájggudagán.
Binná åhtsåmusá båhti sáme ieneplågoguovlojs
Sámedigge le evaluerigoahtám dårjajt giellaprosjevtajda ma li åhtålvisáj milta juolloduvvam.
Sihtap
diehtet makta giellaprosjektarudá sámegielav nanniji, jus sámegiela anov vijdedi ja jus doarjjaårnik
sáme álmmugav jåkså.
Vuorddep aj gåvåv gåktu doarjjavuosstájvállde li dårjav adnám, aktan gåktu
årnik háldaduvvá.
Evaluerim galggá sisadnet Sámedikke juollodimijt giellaprosjevtajda ájggudagán
Bájkkenammalága § 11 vaddá Sámediggáj fámov sáme bájkkenamáj konsulentajt nammadit.
Nammakonsulenta vásstedi fágalasj rádij åvdås makkir tjállemvuoge oajvvaduvvi almulasj aktijvuodan
Sáme giellaguovdátja
Uddni gávnnuji 11 sáme giellaguovdátja ma vuododoarjjagav Sámedikkes oadtju; Sámi giella- ja
kulturguovddáš Porsáŋgon, Isak Saba guovddáš Unjárgan, Deanu giellagáddi Dænon, Álttá sámi
giellaguovddáš Áltán, Sámi giellaguovddáš Gájvuonan, Gáisi giellaguovddáš Tråmsån, Ástavuona
giellagoahtie Loabagin, Várdobáiki Evenássjen, Árran julevsáme guovdasj Divtasvuonan, Gïelem
nastedh Snåasan ja Aajege giele- jih maahtoejarnge Rørosin.
Sámedikkeráde le 2013 budsjehtan
oajvvadam Gïeleaernie Røyrvikan ja Storfjord språksenter oadtju njuolggadårjav Sámedikkes 2013
Giellaguovdátja li ásadum bájkálasj birrasij álgadime maŋŋela váj sámegielav galggá ælláskahttet.
Sáme giellaguovdátja li ájnnasa ja li viehka viehkken bájkálasj sáme gielaj åhpadime, vuojnnusij
buktema ja nannima vuoksjuj.
Departementa
Kulturdepartementan le gájkbadjásasj åvdåsvásstadus giellapolitihkalasj ulmijt hábbmit, dålkkut ja
åvdedit Vuonan.
Ådåstuhttem-, háldadim- ja girkkodepartemennta (FAD) galggá sámelága
giellanjuolgadusájt háldadit ja ráddidusá bargov europealasj lihtujn guovllo- jali unneplågogielaj
jådedit.
Siján le sierra doarjjaårnik sámegiela gáktuj.
Juohkka departemennta galggá aj giellapolitihkav
vuohtuj válldet gå ietjasa suorggepolitihkav hábbmiji ja tjadádi.
Sámegielaj doajmmapládna åvddån biejaduváj Barggo- ja sebradahttemdepartementas jagen 2009.
dagáduváj aktan Sámedikkijn ja ietjá guoskavasj departementaj.
Doajmmaplána gájkbadjásasj ulmme
le dilev láhtjet jasska boahtteájggáj sámegielajda Vuonan.
Doajmmaplánan le 5 jahkásasj
doajmmaájgge ja dat mierret gænna le åvdåsvásstádus tjadádit dåjmajt ma li plánan mierredum, dan
vuolen aj gåktu doajmma organiseriduvvá ja ruhtaduvvá.
FAD vásstet plána koordinerima åvdås.
Sámedikken le åvdåsvásstádus ja oasseåvdåsvásstádus moatte dåjma åvdås.
Pládna jahkásattjat
ådåstahteduvvá.
Jus muhtem orgádna ij sámelága giellanjuolgadusájt tjuovo, de máhttá sån gesi ássje njuolgga guosská
dáv gujttit.
Fylkkamánne le gujttimorgádna suohkana jali fylkkasuohkana ásadusáj gujttimusájda.
Suohkana ja fylkkasuohkana
Suohkanijn le guovdásj roalla gå galggá sámegielav nannit juohkka guovlon gånnå sáme årru.
Sámegiela åvdåsvásstádus målssu suohkanijs sáme giellaháldadimguovlo sis- ja ålgusjbielen.
Sáme giellaháldadimguovlon li dálla 9 suohkana: Gárásjåhkå, Guovddagæjnno, Dætno, Porsáŋŋgo ja
Unjárgga Finnmárkon, Gájvuodna ja Loabat Råmsån, Divtasvuodna Nordlándan ja Snåasa Nuortta-
Trøndelágan.
Duodden li Finnmárko, Råmså, Nordlánda ja Nuortta-Trøndelága fylkkasuohkana
oassen háldadimguovlos.
2013 rájes le aj Røyrvik suohkan Nuortta-Trøndelagan oassen
háldadimguovlos.
Háldadimguovlon galggi sámegiella ja dárogiella liehket avtaárvvusattja sámelága 3. kapihttala milta.
Dat mierkki álmmuk dájn suohkanijn le vijdedum riektá sámegielav adnet almulasj aktijvuodajn ja jut
suohkanijn le sierralágásj åvdåsvásstádus dievnastusájt ja diedojt sámegiellaj fállat.
Gå muhtem suohkan oassen sjaddá háldadimguovlos, fylkkasuohkan man vuolláj suohkan gullu aj
oassen sjaddá.
Háldadimguovlon li fylkkasuohkanijn sæmmi vælggogisvuoda gå suohkanijn.
Sámijn gudi háldadimguovlo ålggolin årru ælla sæmmi riektá sámegiela adnuj jali riektá sámegielak
dievnastusájda almulasj aktijvuodan.
Ajtu pasiænnta- ja addneriektáláhka duodas sámegielagijn le
riektá diedojt sámegiellaj oadtjot, valla láhka aktu ij le nuoges sihkarastátjit sámegielak pasienta bessi
sámástit gå varresvuodadievnastussaj båhti.
Åhpaduslága baktu le sámegielak mánájn ja nuorajn riektá sámegiela åhpadussaj skåvlån, valla lága
ráddjidusá ja praktihkalasj hásstalusá hieredi dåhkkidahtte fálaldagáv gájka mánájda.
Divna suohkana
hæhttuji pládna- ja tsiekkaduslága baktu ietjasa dåjmav plánit váj sáme kultuvra, æládusdåjmaj ja
sebrudakiellema luonndovuodov sihkarassti, valla ij ga dát láhka dågålasj láhkáj sihkaraste sámegielagij
riektáv gielav oahppat jali adnet.
Gehtja aj 2. kapihttalav, Nasjonála lága.
Máhttovuodo
Gávnnuji muhtem ådåsap dutkambargo, rapporta, guoradallama ja evaluerima sámegiela vuoksjuj
Dáj bargoj diedo váldeduvvi fáron giellaplánimij ja politihkkahábbmimij åvddålijguovlluj.
Ajtu soajttá liehket vehi duoppsoj dáppsoj mij le guoradaládum - ja guoradaládum.
Danen li
nammadum bargo viehka ávkálattja, valla ælla nuohkásattja giellapolitihka máhttovuodon.
diedádusá vuodon aj ienep iehpeformála åtsådallama vijddásap suorges váj navti máhttá buoremus
giellapolitihkav hábbmit.
Sierrarapportørra James Anaya rapportta mij guosská álggoálmmugij almasjvuodariektájda ja
vuodulasj friddjavuodajda, mij 2011:n bådij, le ájnas oasse dán diedádusá máhttovuodos.
Sierrarapportøra rapportta Vuona, Svieriga ja Suoma sámij vuoksjuj dættot sierraláhkáj sámegielaj
duodalasj dilláj.
Sierraláhk julev- ja oarjjelsámegiela nammaduvvi ájtedum giellan.
Ep ållu diede galles bukti ságastit, tjállet, låhkåt jali dádjadit sámegielav uddni.
Ájnna vuohke almma
lågov oadtjot le gatjádallat juohkkahattjav Vuonan.
Dålusj ájgijn jur dáv dahkin álmmuklåhkåmij tjadá.
Uddni ep desti álmmugav sjiemáv baktu lågå, danen ep ga desti oattjo diehtet galles sámegielav bukti
dán vuoge baktu.
Statistihkalasj materiála majt uddni máhttep ávkkit li lågo galla mánájgárddemáná ja oahppe
sámegielak fálaldagáv oadtju.
Rapportta Samiske tall forteller 5 jages 2012 vuoset åvddånahttemav 2005
rájes gitta 2011.
Lågo vuosedi máná gudi sámegielak fálaldagáv oadtju mánájgárden le binnum 925
rájes gitta 823.
2001:n lidjin 940 vuodoskåvllåoahppe sámegielajn vuostasjgiellan, 6% binnedibme
Nubbengielak oahppij låhko lij 1213, 41% binnedibme Máhttolåpptima rájes mij
Joarkkaskåvlåj vuoksjuj lidjin 267 oahppe gejn lij sámegiella vuostasjgiellan 2011/2012
skåvllåjage, mij lij 41% lasedibme 2008/2009 rájes.
Sæmmi båttå lassánij aj nuppátgielak oahppij låhko
152 rájes gitta 206.
Jagen 2000 tjadádij dallusj Sáme giellaráde guoradallamav mij merustaláj galles sámegielav bukti
juokkirak dásen Vuonan.
Guoradallama rapportta gåvvidij aj gåktu sámegiella iesjguhtik aktijvuodan
aneduvvá sebrudagán.
Vihtta jage maŋŋela Torkel Rasmussen guoradaláj makta nuorttasámegiella
áneduvvá Vuonan ja Suoman, ja merustaláj galles sámegielav bukti.
Goappátja dá guoradallama
vuosedi sámegielagij låhko Vuonan soajttá liehket birrusij 25 000.
Sij li de sámegielaga navti jut gåjt dal
dábálasj ságastallamav bukti tjuovvot sámegiellaj.
Nordlandsforskning ja Norut Alta li Sámedikke, Ådåstuhttem-, háldadim- ja girkkodepartementa
(FAD) ja Máhttodepartementa (KD) åvdås tjadádam Sáme giellaguoradallamav 2012.
Guoradallama
ulmme lij åttjudit gåvåv galles bukti iesjguhtik sámegielav njálmálattjat ja tjálalattjat, man vuorrasa li,
makkir aktijvuodajn gielav adni ja man ålov giella iesjguhtik aktijvuodan aneduvvá.
Sáme giellaguoradallam 2012 vuoset viehka stuorra sierradusá li giellamáhtudagáj, adnoárenáj ja
giellaguottoj gaskan sihke gielaj ja iesjguhtik guovloj gaskan lándan.
Giella le nanos dilen
giellaháldadimguovlojn Finnmárkon ja Divtasvuonan, ja viehka rasjep dilen Loabagin, Gájvuonan ja
Snåasan.
Njálmálasj giella le nannusamos boarrásamos buolva gaskan.
Sij e vuojga gielajt sægoda, valla e ga
buvte tjállet ja låhkåt sæmmi buoragit.
Nuorabu ienebut bukti sámegielav låhkåt ja tjállet, valla siján le
hæjop njálmálasj giella.
Vuojnnet sámegiella ienemusát sijdan, vuodoæládusájn ja åhpadussuorge aneduvvá.
Mánájgárdde ja
skåvllå vuojnnet li ájnnasabbo giellaåvddånahttemin dálla gå åvddåla.
Muhtem sajijn le skåvllå ájnna
sadje gånnå sámegiella aneduvvá.
Guoradallam vuoset aj moattes vásedi iesj vehi sámegielav bukti, valla dat ij le nuoges váj duossti
Boahtá aj åvddån moattes sihti ienep sámegielav oahppat.
Sijáj gaskan le stuorra
potensiálla giellaaddnij lågov lasedit.
Jasska birástagá váj ájn vil ienebu duossti sámástit ja buorep
giellaoahppamvejulasjvuoda li ájnas tjoavddabágo gå galggá dájt oadtjot sámástahttját.
2012 Giellaguoradallama milta le sámegiela oahppofálaldagá vánesvuohta ájnnasamos sivva gå oahppe
uddni e sámegiel åhpadusáv oattjo, vájku siján li riektá dasi.
Vuojnnet diedo æjgádijda sáme
giellaåhpadime birra le viehka målsudahkes.
Diehtep låhko vuodoskåvllåoahppijs gejn le sámegiella
vuostasjgiellan le muhtem mudduj stuoves, madi nuppátgielagij låhko binnu.
Sámedigge dáv duodas
válldá, ja le danen diededam Sámediggediedádusáv åhpadusá hárráj mij galggá ålleslattjat tjadádit lágajt
ja birástagájt ma sáme åhpadusáv mierredi.
Rapportta "Langs lange spor - om samisk forskning og høyere utdanning" (Butenschøn-nammadusá
guoradallam), åvdet man ájnas le sámegielav dutkamgiellan åvdedit ja javllá muddo le dal
dutkamásadusá åvdåsvásstádusáv válldi sámegielak kurssafálaldagáj åvdås juohkka dásen.
Vijddásappot tsuojggi rapportta sáme alep åhpadusá ja dutkama rekrutterim árrat juo álggá -
mánájgárden, vuodoskåvlån ja joarkkaskåvlån.
Sámedigge guorras aj nammadusá vuojnnuj jut
sámegielak dutkam le vuodulasj jus galggá sáme dutkamgielav åvddånahttet, ja jut fáhkagiella le oassen
gå galggá sámegielav tsieggit ålles, ja navti sebrudakguodde giellan.
Varresvuoda- ja sosialsuorgen le gássjel sámegielak barggijt gávnnat, tjabu sáme
giellaháldadimguovlon.
Fálaldahka le muhttijn aj nav moattelágásj; varresvuodadievnastusá bieles
dåbddu dagu dilev láhtjá buorre sáme fálaldahkaj, madi addne e sæmmi láhkáj dåbdå.
Sámegielaga ælla
sæmmi dudálattja varresvuodadievnastusáj danen gå e dádjada jalik dádjaduvá.
Váni duodastusáj dan
vuoksjuj, de soajttá sæmmi láhkáj liehket ietjá suorgijn dagu politijan, riektásysteman ja
kriminalhuvson váj muodugasj dile badjáni ma soajtti boahtet dassta gå giella- ja kultuvrramáhtudahka
vádnun.
Stuorra dárbbo le sámegiela álggoåhpadussaj ållessjattugijda.
Giellaguoradallam vuoset ulmutja sihti
åhpadusáv ietjasa bájkálasj birrasin ja dasi lassen bierriji ságastallamjuohkusa jali árená gåggu bæssá
sámástit.
Giellaguodde li stuorra ressurssa mij ilá binnáv ávkkiduvvá giellaåhpadimen sihke mánájda ja
Dárbahip ienep ja dárkkelap diedojt sámegiela dile birra danen gå da lulujin ávkken giellaplánimin.
dákkir máhtov galggá oadtjot de hæhttu agev gielladilev kárttit.
Duola dagu árbbedábálasj æládusá li
læhkám ájnas giellaárená gånnå giella le læhkám nanos dilen.
Ajtu ep vuojga ålov diede dáj æládusáj
gielladile birra.
Almulasj dievnastusfálaldahka sámegielak álmmugij ij le dågålasj, ja moattes diededi ælla dudálattja.
2012 Giellaguoradallam aj duodas sámegielak fáhkaulmutja vádnuni.
Norut Áltá le FAD:a åvdås
2012:n kárttim sáme perspektijvav suohkansuorgen.
Dát kárttim vuoset aj ij le aktak suohkan manna
ållåsit le sáme perspektijvva vuodon.
Sámegiella ij tjálalattjat aneduvvá heva åvvånis suohkanijn gånnå
sámegiella le bæjválasj giellan.
Sáme- ja dárogiela ælla dássásattja háldadimgiellan, ja ienemus oasse
ássjegiehtadallamis ja pládnabargos dåssju dárogiellaj tjadáduvvá.
Moadda suohkana aj vásedi dåssju
muhtem gallegattja válldi aktijvuodav sámegiellaj, mij rapportan tjielggiduvvá navti jut sámegiella ájn ij
almulasj giellan aneduvá.
Sáme giellaguoradallam 2012 vuoset aktisasjbarggo suohkanij, giellaguovdátjij, ietjá sáme ásadusáj jali
organisasjåvnåj gaskan le ájnas jus galggá jåhtuj oadtjot sámegiela bargov.
Hásstalus le ælla aktanik
gájkbadjásasj åvdåsvásstádus dákkir aktisasjbargov jåhtuj biedjat ja koordinerit.
Sámedikke åvdås le Norut Áltá 2012:n evaluerim sáme giellaguovdátjijt ma vuododoarjjagav
Sámedikkes oadtju.
Sáme giellaguovdátja li iesjguhtik ájggudagán ásaduvvam, ja moatte láhkáj li
åvddånahttám iesjguhtik birrasin.
Dat mierkki hásstalusá sámegielav nannit li ietjálágátja guovlos
guovlluj.
Giellaguovdátjijn li iesjgeŋgalágásj hásstalusá organiserima, økonomalasj ressursaj ja giella- ja
kulturtjiehpe barggij virggájbiedjamin.
Ienemus giellaguovdátjijn li giellakursa vuodon, ja maŋemus jagijt li aj kursa nannidum dan láhkáj váj
máhtudagáv vaddi oahppotjuorgaj.
Giellaguovdátjijn li aj moadda kultuvralasj ja
identitehtahábbmijiddje dåjma, gånnå giella muhtem láhkáj le guodden.
Ietjá vuorodime målssu
guovdátjis guovdátjij, dagu barggo mánáj ja nuoraj vuoksjuj skåvlå ja mánájgárde ålggolin ja sinna,
guhkásåhpadibme, árbbediedo tjoahkkim ja duodastibme.
Norut Áltá evaluerimrapportta oajvvat moadda dåjma váj giellaguovdátjij bárggodilev buoret.
Akta
dåjmajs le doajmmaruhtadårjav lasedit ja giellakursajda stuoves ruhtadimev gávnnat.
Navti sjaddá
álkkep åtttjudit ja bisodit barggijt alla giellamáhtudagáj.
Giellaguovdátja beras lulujin dættodit tjoahkkit
árbbediedov mij ájn gávnnu guovlon.
Giellaguovdátja bierriji aj rutinajt ásadit váj addnij
dudálasjvuodav mihtti, ja bierriji dåjmalattjat ja diedulattjat virggáj biedjat goappátjijt sjiervijt
giellaguovdátja dåjmajda.
Vijdábut galgalulujin giellaguovdátja ienebut vuojnnusij boahtet sáme birrasij
ålggolin aj.
Rapportta le
ájnas vuodo Sámedikke bargguj giellaguovdátjij åvddålijguovlluj.
Máhtto iesguhtik gielladilij birra
Sámegiella Vuonan le uddni viehka målsudahkes sebrudakdilen.
Danen le gássjel aktisasj strategijajt
Danen hæhttu álgget guoskavasj giellaguovlo dilijn, ja de strategiajt dan milta hábbmit.
Dassta majt dálla diehtet sámegiela dile birra uddni, luluj vuogas guhtta iesjguhtik dilijt gåvvidit:
Nuorttasáme ieneplåhkoguovllo
Nuorttasáme ieneplåhkoguovllo le suohkana Finnmárkon ma li oassen sáme giellaháldadimguovlos.
Nuorttasámegiella le dat sámegiella manna li ienemus giellaaddne, ja stuorra oasse sijájs årru
háldadimguovlon.
Sámegiella le agev læhkám nanos dáj guovlojn ja le bæjválasj giella mij aneduvvá
sihke priváhta ja almulasj aktijvuodajn.
Dát giellaguovllo le ressurssaguovllo giellaåvddånahttemij.
2012 giellaguoradallam ajtu vuoset nuora diededi e njálmálasj gielav sæmmi buoragit buvte gå
boarrása.
Ienep dárogielav aj adni åvdep ájgij buohta.
Guoradallam vuoset viehka ienep nuora tjálalasj
sámegielav bukti dálla gå åvdebut, sæmmi båttå ij sámegiella vuojga aneduvá tjálalasj háldadimgiellan.
Vuorrasap buolvva javlli siján le valjes báhkoboanndudahka ja árbbedábálasj sáme termajt máhtti.
Vájku moattes dán guovlon sámegielav bukti, de le ajtu dárbbo giellagáhttimav vuorodit ja lasedit
sámegiela ano diedulasjvuodav.
Nuorttasámegiela unneplågoguovlo
Nuorttasáme unneplågoguovloj miejnnip merragáddeguovlo Finnmárkon, Råmsån ja Nordlándan
gånnå dålutjis li sámástam.
Dáj guovlojn li moadda hásstalusá.
Giella le rasjep dilen dåppe gå
ieneplågoguovlon, sierraláhkáj dakkir bájkijn gånnå dároduhttempolitihkka le garrasit ládam.
Giella ij
vuojga bæjválasj ságan ja sijddagiellan aneduvá.
Gallegasj jali ij aktak árená gávnnu gånnå sámegiella
aneduvvá, ja åhpadusvejulasjvuodajs ælla galle.
Sámegiella binnáv vuojnnu ja danna le vuollegis
stáhtus.
Danen hæhttu dájn guovlojn sámegielav nannit åhpadusá baktu, ásadit árenájt gånnå sámás,
ressurssapersåvnåjt åttjudit ja ienebut sámegielav vuojnnusij buktet.
Muhtem suohkana dáj guovlojn li sáme giellaháldadimguovlon.
Dáj suohkanij álmmugin li vijddásap
riektá sámegiela åhpadussaj ja adnuj gå álmmuk háldadimguovlo ålggolin.
Ajtu le hásstalus jut dá
suohkana vájlluji máhtudagáv ja ressursajt gájbbádusájt ållidittjat.
Suohkana ma li háldadimguovlo
ålggolin ælla sæmmi láhkáj tjanádum mij guosská sámegiela fálaldahkaj.
Oajvvehásstalus dáppe le dilev
láhtjet váj álmmuga riektá sámegiela åhpadussaj ja adnuj ålliduvvi.
Julevsáme giellaguovllo
Julevsáme giellaguovllo le Bálágis nuorttat gitta Sáltoduoddarij oarjján.
Dát le avta lahkáj unna
geográfalasj guovllo gånnå bæssá aktidit dåjmajt ja álkket aktan barggat.
Moadda julevsámegielaga årru
Divtasvuona ja Hábmera suohkanijn Nordlándan.
Gå gielav galggá buolvas buolvvaj dåmadit de le
dákkir dille ávkken.
2012 giellaguoradallam vuoset moaddása udnásj æjgádijs gudi li 30 ja 40 jage álldara gaskan e
sámegielav buvte.
Danen sjaddá æjgádijda gássjel gielav mánájda vaddet.
Valla máná li bessam
julevsámegielav oahppat sáme mánájgárde baktu, ja moaddása li dálla vuostasj- jali
nubbengielaoahppe vuodo- ja joarkkaskåvlån.
Giellaguoradallam vuoset julevsámegielan le nanos
doarjja mánájgárde ja giellaguovdátja baktu Árran julevsáme guovdátjin.
Mánájgárde diehti li moattes
álggám sámegielak klássajda vuodoskåvlån Ájluovta skåvlån ja vijddásabbo sámegielåhpadussaj
Viehka binnep julevsámegielaga li gå nuorttasámegielaga.
Gå ælla vuojga giellaaddne de dat
julevsámegiela dilev vájkkut.
Gå li dåssju gallegasj giellaaddne julevsáme giellaguovlon, de le
sámegielak ressursaj vánesvuohta viehka tjielgas.
Julevsámegiela nannima bargon le Divtasvuona
suohkan viehka ájnas gå dat le ájnna suohkan julevsáme guovlon mij le oassen sáme
Sámedigge vuojnná dárbov jut suohkana ja sáme ásadusá julevsáme guovlon
lagábut aktan barggi.
Oarjjelsáme giellaguovllo
Oarjjelsáme guovllo le geográfalattjat vijdes guovllo mij le Sáltoduoddaris nuorttan gitta Elgåj oarjján.
Dán guovlon li moadda fylka ja galle suohkanijs.
Uddni ij gávnnu makkirak stuoráp bájkálasj
sebrudahka gånnå gielan le nanos dille bæjválasj giellan.
Dát soajttá gielladuvddemav hieredit.
Giellaaddnijn le galla aktijvuohta stuorra værmádagáj baktu fuolkkevuoda ja æládusáj baktu, ja giella le
ájnas identitehtaguodde dan aktijvuodan.
Dan vijdes geográfalasj guovlo diehti le oarjjelsáme giella ållu sierralágásj dilen mij guosská
gielladåjmaj, åvdåsvásstádusá, oahppofálaldagáj ja ressursaj koordinerima vuoksjuj.
Moadda almulasj
ásadusájn le åvdåsvásstádus oarjjelsámegiela åvdås ja gielladåjmaj koordinerima åvdås.
Stuorra
hásstalus dán guovlon le gå almulasj háldadusán vádnun sáme giela ja kultuvra máhtudahka ja jut li
moadda iesjguhtik ásadusá gejn li dahkamuhá dán gáktuj.
Oarjjelsámegiella le ælláskahttemprosessav tjadádam, ja dálla ienep ja ienep máná oarjjelsámegielav
oahppi.
Ajtu ij la oarjjelsáme bæjválasj giella moatten sajen, ja ráddjidum vejulasjvuoda li sámegielav
Dåssju gallegasj árená gávnnuji gånnå bæssá oarjjelsámegielav adnet, ja ressurssaulmutja duodas
vádnuni.
Lullesáme ja bihtámsáme giellaguovllo
Lullesámegiella le dålutjis ságastuvvam dan guovlon mij uddni le Oarjje-Várjjak suohkan Vuonan
duodden ráddnáguovlojda Ruossjan ja Suoman.
Bihtámsámegiella le dålutjis ságastuvvam muhtem
åsijn Nordlánda fylkas ja ráddnáguovlojn svieriga bielen.
Lullesámegiella ja bihtámsámegiella ieridi dåjs ietjá sámegielajs åvdemusát gå uddni li dá guoktá gielan
dåssju muhtem gallegasj giellaaddne iesjguhtik árbbedábálasj guovlojn Vuonan.
Dá guoktán gielan ij la
åhpadibme makkirak vuodoskåvlån Vuonan, ælla ga mánájgárde gånnå dá giela gulluji.
Bihtámsámegielan ij la makkirak dåhkkidum tjállemvuohke, ja danen sjaddá gássjel gielav tjállet.
Lullesámegiela vuoksjuj le tjállemvuohke dåhkkidum, ja suoma bielen rájá muhtem skåvlå
lullesámegielav åhpadi.
Gå goappátjij gielajn le muhtem lágásj giellabirás iesjguhtik ráddnáguovlon
rájáj rastá, de le ájnas aktan barggat rájáj rastá váj dá guokta gielajt åvdet Vuonan.
Gå galggá bihtám- ja lullesámegielav nannit de le gájkinåvdemusát dárbulasj muhtem vuodulasj
bargov dahkat, dagu gielaj udnásj dilev dokumenterit ja kárttit.
Dáv buoremusát dahká
aktisasjbarggon bájkálasj sebrudagáj ja ásadusáj gaskan gejn le gielladiedalasj máhtudahka.
Giellabargujn máhttá vuorbástuvvat dåssju jus guoskavasj bájkálasj sebrudagá dav doarjju.
Ájnnasamos strategija Sámediggáj åvddålijguovlluj bihtám- ja lullesámegiela vuoksjuj sjaddá navti
gæhttjalit gåvåv oadtjot majt bihtám- ja lullesáme Vuonan ietja sihti galggá giellabargon vuorodit.
Aktisasjbarggo Sámedikke, bájkálasj sámesiebrij ja da guokta ásadusáj gaskan, Duoddara ráfe ja
Lullesáme dávvervuorkká, luluj luondulasj.
Sámegiella stádajn
Ienep ja ienep sáme uddni jåhtåli ålgus árbbedábálasj sáme årromguovlojs.
Sierraláhkáj stuoráp stádajn
årru moadda sáme.
Dát le ållu ådå dille sámegiellaj, dille mij sierra strategijav gájbbet.
Ieritjåhtem árbbedábálasj sáme guovlojs Vuonan uddni manná stádajda, madi sisijåhtem guovlojda
ienebut ja ienebut ålggorijkajs boahtá.
Jus sámegiella åvddålijguovlluj galggá buolvas buolvvaj
åhpaduvvat, de hæhttu ådå ásadusájt ja ådå barggamvuogijt ásadit stádajn gånnå le (stuorra) sisijåhtem
sámijs.
Diehtep duola dagu Cymru/Wales vielet ålgus- ja sisijåhtemav mij le ieme kymrugielak
guovlojn gå gielav plániji.
Oajvvehásstalus le stádajn sjaddá sámegiella unneplåhkogiellan ja jut e
gávnnu árbbedábálasj árená gånnå bæssá gielav adnet.
Danen giellaárenáj ja oahppovejulasjvuodaj
dárbbo stádajn lassán.
Juohkka ájnna suohkana åvdåsvásstádus le dilev láhtjet váj bæssá sámegielav oahppat ja åvddånahttet,
ja muhttijn soajttá ærádusá makkir fálaldagá gávnnuji suohkanis suohkanij.
Sámedigge dálla rádádallá
stádasuohkanij Áltá, Tråmsså ja Oslo aktisasjbarggosjiehtadusáj sámegiela ja kultuvra nannima diehti.
Dát le buorre, sæmmi båttå gå dákkir sjiehtadusá e vatte stádaj sáme álmmugij sæmmi riektájt dagu
álmmuk sáme giellaháldadimguovlon.
Danen hæhttu nannit álmmuga vejulasjvuodajt ja riektájt
sámegielav adnet stádajn.
Máhtto almulasj sáme giellaplánima birra
Vijddásamos dagov mav vuona oajválattja li dahkam almulasj sáme giellaplánimin, lij sámelága
giellanjuolgadusájt mierredit jagen 1990 ja sáme giellaháldadimguovlov álgadit 1992 rájes.
Sámelága
giellanjuolgadusá ja sierra háldadimguovllo li ájnas vædtsaga gå galggá gielav nannit.
Dá vædtsaga
hæhttu aneduvvat.
NIBR Áltán tjadádij jagen 2000 addneguoradallamav guovtegielak dievnastusfáladagás sáme
Dát guoradallam gåvvit dilev gåktu lij milenniummålssomin.
tjadádij Sámi instituhtta muhtem evaluerimav sámelága giellanjuolgadusájs.
Evaluerimav lij Kultuvrra-
ja girkkodepartemennta diŋŋgum.
Evaluerima konklusjåvnnå le vájku sámelága giellanjuolgadusá li
buoragit doajmmam sámegiela stáhtusa gáktuj, vájku viehka målsudahkes le gåktu lágav li tjuovvolam.
Sámegiela dille giellaháldadimguovlo ålggolin gal ij le vuogas, ja danen evaluerim javllá
háldadimguovlov hæhttu stuoredit.
Evaluerim aj oajvvadij ásadit "ælláskahttemnammadusáv"
sámegielajda, danen gå láhka aktu ij nagá sámegielav ælláskahttet daj guovlojn gånnå uddni le ájtedum.
Wencke Brennas girjje Samene i rettssystemet mij bådij jagen 2005 buktá ådå máhtov makta sámegiella
Finnmárko riektásysteman aneduvvá ja majt sáme dile birra ájádalli.
Ietjá stuoráp bargojs ma li
dagádum sámegiela ja giellaplánima birra 2000 maŋŋela, nammadip Inger Marie Gaup Eira
guoradallam Samisk språk i Norden - Status og domeneutredning 2001 rájes ja Torunn Pettersena ja Johanne
Gaupa guoradallam almulasj sáme diehtodievnastusá birra, dat aj 2001 rájes.
Sámedigge le åvddåla rapportajt dahkam sámegiela birra sebrudagán.
2000 rájes nammadip da guokta
rapportajt Sámedikke giellastivras, Bruken av samisk språk, 2004 ja 2008 jagijs ja Sámedikkeráde
diedádus sámegiela hárráj Sámegiella lea čaffat!
Samisk er tøft!
Svieriga ráddidus buvtij jagen 2006 muhtem almulasj guoradallamav (SOU) mij sierraláhkáj bajedij
oarjjelsámegiela boahtteájge dilev Svierigin.
Muhtem åsijt ma danna dagástaláduvvi oarjjelsámegiela
dile vuoksjuj, máhttá vuona bielen aj ávkkit.
Gájkka dá bargo ma badjelin nammaduvvi, javlli juojddáv giellaplánima åtsådallamijs sáme guovlojs
maŋemus lågev jagijn, ja dát girjálasjvuohta le luondulasj máhttovuodo dán Sámediggediedádus
sámegiela hárráj
Máhtto almulasj giellaplánima birra Skádasasuollu ålggolin
Sámedigge sihtá ietjas giellapolitihkan aj oahppat ietjá moattegielak giellaplánimis.
Sierraláhkáj lulujin
álggoálmmugij ja gielalasj unneplågoj vásádusá ietjá demokráhtalasj álkke midjij duvdadit.
Māori giella, mij le álggoálmmukgiella Aotearoan/ New Zealandan, ja kymru giella Cymrun/Walesin
Stuorrabritannian li buojkulvisá massta máhttá Sámen oahppat.
Dán aktijvuodan sihtap vuosedit 2001 artihkkalij "Te Kōhanga Reo.
Māori Language Revitalization"
ja 2010 girjje Welsh in the Twenty-First Century.
Vuostasj bargon sierraláhkáj vuojnnep man ájnnasa
mánájgárde li læhkám gå viehka buoragit li vuorbástuvvam māori giela ælláskahttemijn Aotearoan/
New Zealandan.
Maŋemus bargon vuojnnep man ållo dæddo le sisi- ja ålgusjåhtemin mij dálla
dáhpáduvvá árbbedábálasj kymrugiela guovlojn Cymrun/Walesin.
Dáv hiehpá aj sáme aktijvuodan
dagástallat.
Åvdemus hásstalusá
Giella le duodaj sihke priváhta ja almulasj ássje.
Sámegiela boahtteájgge le sihke dan duogen jut
juohkka ájnna mijájs sámegielav adná luondulasj guládallamgiellan nav moadda aktijvuodajn gå
vejulasj ja gåktu sebrudahka dilev láhtjá váj dát máhttá liehket vejulasj.
Gå galggá sámegielav bisodit, nannit ja åvddånahttet de li moadda hásstalusá majt Sámedigge ij nagá
iesj tjoavddet.
Da li sihke sebrudakdile, åvdåsvásstádusjuohkem ja fábmo giellabargon ja buorre
ålgodisævto juohkka dásen sebrudagán.
Giellapolitihka sisadno le álu læhkám ájnegisá riektá sámegiela
adnuj ja åhpadibmáj.
Vijddásap bargon gå galggá sámegielav nannit ja åvddånahttet hæhttu ajtu
dættodit makkir dárbo gielan li.
Gå galggá giela boahtteájgev sihkarasstet de hæhttu sámegiela addnij
lågov lasedit.
Gå barggap Sámedikke ulmijn sámegiela addnij lågov lasedit, de li miján moadda
hásstalusá majt hæhttup lagábut gåvvidit.
Sámegiela gájkbadjásasj hásstalusá li:
Giellagatjálvisáj åvdåsvásstádus ja fábmo
Sámegiela addne
Almulasj háldadibme
Iesjguhtik gielladile
Almma vejulasjvuoda sámegielav adnet
Giellagatjálvisáj åvdåsvásstádusjuohkem ja fábmo
Moatten ja iesjguhtik aktørajn li sámegielajn dahkamuhá.
Návti soajttá sjaddat binná kontinuitehtta,
dåjmaj koordinerim vádnun, ij rat diehttu guhti dán åvdås vásstet ja ájnegis giellaaddnáj soajttá gássjel
dav vuojnnet.
Dákkir dille ij le vuogas sámegiela åvddånibmáj, ja luluj vuogas tjielggasap vásstediddje-
ja roallajuohkemijn.
Sámegiella le akta sáme sebrudagá vuodoåsijs ja Sámedigge mij le sámij álmmukválljidum orgádna
bierri liehket tjielggasap aktørra giellapolitihkan ja mierredit viehka ienebut giellagatjálvisájn gå uddni.
Sámedikke almma mierredimfábmo giellagatjálvisájn le ájnas sámegiela boahtteájge vuoksjuj.
Sámedikken le uddni binná fábmo sebrudagá giellaåvddånime bargon, ja ij besa heva almulasj
giellaplánimav vájkkudit.
Ajtu le Sámedikken rádádallamsjiehtadallama baktu vejulasjvuohta rádádallat
ássjijn ma sáme álmmugij guosski, valla dát ij la nuoges jus galggá sámegiela boahtteájgev sihkarasstet.
Rudáj, ulmutjij ja háldadimressursa vánesvuohta le stuorra hásstalus gå galggá sámegielav nannit.
Juohkka sebrudaksuorgen le giellamáhtudagá vánesvuohta åvdemus hieredibme sámegiela adnuj,
åhpadussaj ja åvddånahttemij.
Lehkus njálmálasj ja/jali tjálalasj giellamáhtudagá vánesvuohta, valla aj
fáhkamáhtudagá vánesvuohta sámegielagij gaskan.
Buorre ålgodisævtoj dagá li tjáppa ulme sámegiela
nannima ja åvddånahttema gáktuj álbe.
Akta dajs ájnnasamos ævtojs jus galggá sámegiela boahtteájgev nannit le jut sámegiela addne gávnnuji.
Addnij álldar le ájnas, ja ájnas le jut låhko mánájs gudi sámegielåhpadusáv oadtju lassán.
Dát mierkki
giellajoarkkem buolvas buolvvaj hæhttu nanniduvvat.
Ájn ienebu hæhttuji sámegielav sijddagiellan
válljit, æjgáda hæhttuji sámegielav vuostasj giellan válljit ietjasa skåvllåmánájda, ja juohkkahasj guhti
sihtá hæhttu bessat sámegielav oahppat.
Dát mierkki dáttja aj bessi sámegielav oahppat.
Almulasj háldadus
Almulasj giellan hæhttu sámegiella ájn vil ienebut aneduvvat almulasj háldadusán ja almulasj diedo
hæhttuji sámegiellaj aj vatteduvvat.
Dát le ájnas gå ájnegisá giellariektájt galggá sihkarasstet, valla aj gå
galggá sámegielav vuojnnusij buktet ja árvvon adnet Vuonan.
Sámelága giellanjuolgadusáj milta le
ájnegisáj riektá sámástit ja sámegielav låhkåt vattedum vissa geográfalasj guovlojn.
Dát mierkki sáme
álmmugin le iesjguhtik riektá sámegielav adnet mij le tjanádum årromsadjáj.
Dákkir ieredus ij le
dåhkkidahtte.
Sebrudakåvddånahttema diehti ulmutja stádajda jåhtåli ja ájn ienep sáme
giellaháldadimguovlo ålggolij årruji.
Danen hæhttu háldadimmodellav tjadádit váj juohkka ájnegisá
riektá sámegiellaj almulasj háldadusán sihkarduvvá.
Sámegiela dille målssu guovlos guovlluj.
Sámegiella moatte giellaj juogeduvvá, ja dajn le viehka
iesjguhtik hásstalusá.
Danen hæhttuji dåjma iesjguhtik giellaj hiebaduvvat.
Dákkir dille gájbbet máhtov
ja diedojt daj dárboj birra ma li iesjguhtik guovlon.
Dákkir máhtov hæhttu buorre karttimij ja analyjsaj
baktu åttjudit.
Dálátjij ælla dákkir dárkkelis guoradallama dagádum ja ep la nahkam åttjudit nuoges
buorre duodastimev gåktu gielladille ajtu le sebrudagán.
Dát le stuorra hásstalus gå galggá joarkket
barggat sámegielav nannit.
Stuorra hásstalus le almma vejulasjvuoda sámegielav adnet ja oahppat vádnuni.
Duodden sámegiela
almulasj adnuj dárbahip aj buorre giellaárenájt sámegiellaj.
Sámegiela addnij lasedibme gájbbet
vejulasjvuodajt sámegielav adnet juohkka sebrudaksuorgen ja aktijvuodan.
Sámegielak fálaldagá
mánájda ja nuorajda aj vájlluji.
Ienemus oasse sámegielagijs li dåjmalasj guovtegielaga, moattes aj moattegielaga.
Jus galggá sámegielav
bisodit ja åvddånahttet avtagielak sebrudagán de hæhttup diehtet ja diedulattjat dilev láhtjet váj
sámegiella aneduvvá.
Dåssju sámegiela dåjmalasj ano tjadá máhttá sámegiella bissot mijá ájnnasamos
árbbedábálasj kultuvrraoassen ja sæmmi båttå åvddånahteduvvat váj máhttep guládallat gájkka ådå
gávnadisáj birra ma agev rievddi sáme sebrudagáv aj.
Guovtegielak sebrudagán gånnå akta giella le ájtedum unneplåhkogiella le aj ieneplåhkogiella hoallij
duogen dahkat majt máhtti váj unneplåhkogiella luluj gullut nav moatten aktijvuodan gå vejulasj.
Ieneplåhkogielak guhti sámegielav oahppá, edesik dan mudduj váj buktá dábálasj ságastallamav
tjuovvot, viehket guovtegielagijt sámegielav válljit.
Barggosuorge
Sámedikke oajvveulmme sámegiela åvddånahttema gáktuj le lasedit sijá lågov gudi gielav bukti ja
sámegiela anov vijdedit.
Jus galggá dájt ulmijt jåksåt de le dárbulasj tjielgadit mierredimfámov ja
åvdåsvásstádusá juohkemav Sámedikke ja ráddidusá gaskan.
Sámediggediedádus sámegiela gáktuj
sisadná hásstalusájt, ulmijt ja strategijajt nieljen vuorodimsuorgen.
Dá li åvdåsvásstádus sámegiela
åvdås, sámegiela ålgodisævto, giellaaddne ja sámegiela adno.
Barggosuorgge 1: Åvdåsvásstádus sámegiela åvdås
Sámedigge vuojnná vuogas le tjielgadit åvdåsvásstádusáv Sámedikke ja ráddidusá gaskan sáme
giellapolitihka hábbmidijn.
Sámedigge sihtá åvdåsvásstádusáv ja vælggogisvuodajt guoktáj juohket.
Stuorradigge ja ráddidus lágaj tjadá vásstet ájnegis sámegielaga riektá åvdås sámegielav adnet, madi
Sámedigge vásstet sámegiela åvddånahttema åvdås.
Sámedigge vásstet sámegiela åvddånahttema åvdås
Oassen sámij iesjmierredimes ietjama giela, kultuvra ja sebrudakiellema åvdås galggá Sámedikken
almma fábmo giellapolitihkan.
Sámegiella le juoga majt sáme iesj hæhttuji háldadit.
sámegiela åvddånahttema åvdås vásstedit, mij mierkki Sámedikken le åvdåsvásstádus sáme
giellapolitihkav Vuonan hábbmit.
Dákkir fábmo le ájnas jus galggá sámegiela boahtteájgev
sihkarasstet.
28 (2007-2008) javladuvvá Sámedigge, mij le sámij álmmukválljidum orgádna, le
ájnnasamos dåjmadiddje sámepolitihkan.
Sámedikken galggá almma fábmo juohkka suorgen mij le
sáme sebrudahkaj ájnas.
Sámedigge oajvvat sámegiella le akta mijá ájnnasamos árvojs ja guosská ålles
sáme álmmugav.
Dárbbo le ålleslasj ja gájkbadjásasj giellapolitihkka gåktu sámegielav nannit ja
åvddånahttet iesjguhtik sebrudaksuorgen.
Sámediggediedádus sámegiela gáktuj mierret dán bargo
premissajt.
Dát mierkki aj hæhttu liehket tjielgga juohkem åvdåsvásstádus- ja mierredimsuorgijs Sámedikke ja
Ráddidusá gaskan.
Ráddidus galggá gáhttit jut ájnegis ulmutja riektá sámegielav adnet almulasj
háldadusá aktijvuodan tjuovoduvvá, diedádusá båhti sihke dárogiellaj ja sámegiellaj.
Ráddidusán le
badjásasj åvdåsvásstádus jut stáhta ja suohkana ásadusá ållidi gájbbádusájt ma sidjij gulluji ja juohkka
ájnna giellaaddnáj fálli almulasj dievnastusájt ja fálaldagájt sámegiellaj.Sámedigge galggá vásstedit
sámegiela åvddånahttema åvdås ja sámegiela giellapolitihka åvdås Vuonan.
Jus Sámedikken galggá
almma gájkbadjásasj åvdåsvásstádus sámegiela åvddånahttema åvdås, de viehka ållo ævto hæhttuji
sajenis.
Dárbaj sihke ienep rudájt, fámov ja hæhttu lágijt tjadádit.
Sámedikken galggá guovdásj roalla
dán bargon, ja oajvvat sáme almulasj nammadus (SAN) nammaduvvá ájrrasij ráddidusás ja
Sámedikkes.
Dán nammadusán galggá mandáhtta tjielgadit ja njuolgadusájt ja fámov rievddadit mij
sámegiellaj guosská.
Vijddábut hæhttu nammadus tjadádit sáme gielladåjmaj ålgodisævtojt,
vásstediddje suorgijt ja aktisasjbargov ja rievddadusájt oajvvadit.
Gájbbádus le Sámedigge nammadusá
mandáhtav hábbmi.
Ulme:
Sámedigge vásstet sámegiela åvddånahttema åvdås ja sáme giellapolitihka hábbmima åvdås
Rievddadum økonomalasj birástagá, fábmo ja njuolgadusá ma sámegiellaj guosski
Sáme almulasj nammadusáv nammadit mij guoradallá njuolgadusájt, fámov, ålgodisævtojt ja
åvdåsvásstádusá juohkemav sámegiela vuoksjuj.
Gielladåjmaj åvdåsvásstádus ja koordinerim
Sámegiella le akta sáme sebrudagá vuodojs ja Sámedigge galggá sámij álmmukválljidum orgádnan
liehket viehka tjielggasap oassevállde giellapolitihkan ja galggá viehka ienep fábmo giellagatjálvisájn gå
uddni vuojnnep.
Ållu tjielgas dárbbo le jut muhtemin hæhttu gájkbadjásasj åvdåsvásstádus sámegiela
åvddånahttema åvdås, ja dåjmaj koordinerima åvdås.
Uddni li moaddásin iesjguhtik dahkamusá ja
vásstediddje suorge sámegielan, valla ij la aktak guhti vásstet dáj iesjguhtik gielladåjmaj koordinerima
Návti sjaddá iehpevisses dille, ja ij le vuogas sámegiela åvddånahttema vuoksjuj.
vuojnná dárbov formaliserit åvdåsvásstádusáv dåjmaj koordinerimis ja aktijdimes iesjguhtik
giellaguovlon.
Sámedigge váset iesjguhtik giellaguovlon hálidi lagábut aktan barggat Sámedikkijn.
vásedip sierraláhkáj oarjjelsáme guovlon.
Oarjjelsáme álmmuk vijddásit årru, ja sijá giela vuoksjuj
moaddása li oassen.
Sihke suohkana, fylkkasuohkana ja fylkkamánne viehkedi ja iesjguhtik rollav adni
oarjjelsáme giela nannima bargon.
Návti soajttá e vuojga aktan barga jali barggo ij sjatta
guhkesájggásasj.
Stuorra hásstalus dán suorgen le aj jut vájllu máhtudahka oarjjelsáme giela ja kultuvra
birra almulasj háldadusán.
Luondulasj le Sámedikken le gájkbadjásasj åvdåsvásstádus gielladåjmaj
koordinerima ja åvdåsvásstádusá juohkema åvdås.
Ráddidusá sámegielaj doajmmapládna 2009-2013 ájggudahkaj sisadná moadda buorre dåjma ja le
ávkálasj nævvon læhkám sámegiela nannima ja åvddånahttema bargo vuoksjuj.
Ajtu vuojnná
Sámedigge dárbov ienep ålleslasj giellapolitihkas mij ålles sebrudagáv gåbttjå.
Doajmmaplána bargu
tjadá le Sámedigge aktan barggam muhtem departementaj.
Iesjguhtik departemænnta hæhttu ienep
máhtudagájt åttjudit sáme ássjij ja sámegiela vuoksjuj.
Gåktu udnásj dille le e guovdásj oajválattja
nagáda ålleslasj giellapolitihkav sámegiela gáktuj hábbmit.
Ájnas le jut iesjguhtik departemænnta
åvdåsvásstádusáv oadtju ja tjielggasap rollav oadtju mij guosská sámegiela bargguj.
ráddidusá sámegielaj doajmmaplánajn joarkket de hæhttu Sámediggediedádus sámegielaj gáktuj
vuodon liehket.
Gå galggá gielladåjmajt buorebut koordinerit li sáme ásadusá guovdátjin.
Jus galggá buorre
åvddånahttemvejulasjvuodajt iesjguhtik giellaguovlon de dárbaj Sámedigge ásadusájt tjielgas
vásstediddje dahkamusáj.
Gå galggá åvdåsvásstádusáv formálattjat juogadit de dat mierkki ásadusá
hæhttuji buorep ålgodisævtojt oadtjot váj bessi ietjasa kapasitehtav ja máhtudagáv tsieggit dáv
åvdåsvásstádusáv váldátjit.
Ásadusájn hæhttu nuoges fábmo gehtjadit jut guovlo giellabargo
organiserim vaddá båhtusijt ma li nav buore gå máhtti.
Sámedigge vásstet sámegiela dåjmaj åvdåsvásstádusjuohkema ja koordinerima åvdås
Sámegiela bargo åvdåsvásstádus le tjielggasit juogadum iesjguhtik giellaguovlon
Barggat aktan suohkanij, sáme ásadusáj ja organisasjåvnåj gåktu juogadit åvdåsvásstádusáv
gielladåjmaj aktisasjbargo ja koordinerima åvdås iesjguhtik giellaguovlon.
Sámegiela dile gåvvå
Buorre giellapolitihka vuodon hæhttu da iesjguhtik dile majt giella váset, ja dáv ij máhte dahkat buorre
duogásjmáhtudagáj ja kárttimij dagá.
Ållesájggásasj kárttima iesjguhtik gielladiles luluj navti vuogas
ræjddon.
Gielladåjmaj vuoksjuj le aj ájnas jut li årniga ma ållesájggásasj gåvåv vaddi sámegiela anos
iesjguhtik suorgen li sajenis.
Uddni le dåssju statistihkalasj gåvvå oahppogiela válljimis skåvlån.
Sæmmilágásj registrerim duola dagu galles sámásti dievnastusfáladiddje ásadusájn ja makta sámegiella
ássjegiehtadallamin aneduvvá luluj aj vuogas.
Dárbbo le aj ienep dutkamis dán suorgen.
Dán aktijvuodan le luondulasj gehtjadit Sáme allaskåvllåj ja
sáme statistihka analyjssajuohkusij hiebalgis dåjmadiddjijda gå sij li ham sáme giellabirrasij lahka.
Gå galggá sámegielaj sebrudakdilev guoradallat Vuonan, de ihkap luluj vuogas adnet UNESCO
vuogev gielladilev analyserit.
Organisasjåvnnå le vædtsagav hábbmim mij árvustallá makta gielan le
nanos jali rasjes dille.
Dáv vædtsagav máhttá adnet buohtastahtátjit ja differensierit iesjguhtik
sámegielaj gaskan, ja aj viehkken dádjadittjat ærodusájt man nannusit giella le sajájduvvam iesjguhtik
geográfalasj guovlon.
Buorre giellaplánim mij le vuogas, ållesájggásasj kárttimij ja fágalasj analyjsaj nanna
vuododum.
Barggat dan vuoksjuj jut sáme statistihka analyjssajuogos ressursajt oadtju váj bessi ålles ájge
sámegiela dilev ja åvddånahttemav Vuonan kárttit ja analyserit.
Sámegiela bærrájgæhttje- ja gujttimorgádna
Sámelága giellanjuolgadusá galggi sihkarasstet jut ájnegis ulmutja riektá sámegielav adnet almulasj
aktijvuodajn ålliduvvá.
Ajtu vájku dá njuolgadusá li sajenis vásedi ájnegis ulmutja njuolgadusá e
tjuovoduvá.
Uddni le fylkkamánne sámelága giellanjuolgadusáj gujttimorgádna jus gujttim guosská
suohkanlasj jali fylkkasuohkanlasj ásadusájda.
Dát ij le ájggomusáj milta doajmmam.
Fylkkamánne ij
oattjo vargga avtak gujttimusáv, madi sæmmi båttå media baktu álu åvddån boahtá ájnegis ulmutja e
ietjasa riektájt oattjo ållidum.
Vuojnnet gássjel le ájnegis ulmutjijda diehtet gejna galggi aktijvuodav
válldet gå galggi gujttit, ja fylkkamánnij bieles ilá binná ressursa biejaduvvi dáv gujttimårnigav
tjuovvolittjat.
Duodden ij le fylkkamánnijn makkirak gæhttjodoajmma giellanjuolgadusáj milta.
Sámelága giellanjuolgadusáj doadjemis ælla makkirak vájkkudusá sidjij gudi njuolgadusájt dådjali.
Navti le gevvam jut dakkir dille le sjaddam gånnå ájnegis ulmutjij riektá e ålliduvá.
Dássta giela sadje
sebrudagán hedjun, ja ájge milta soajttá álbedit dajt båhtusijt ma li lágaj baktu ållidum.
Sámedigge sihtá juohkka ájnegisá riektá sámegielav adnet mij le riektá baktu mierredum
sihkarasteduvvá ja vuojnná dárbov oahttseårnigis.
Váj galggá bærrájgæhttjat juohkka ájnegisá riektáv
sámegielav adnet le dárbbo gujttimásadusás mij le vuojnnusin, aktan oahttseásadusájn mij almulasj
ásadusájt bærrájgæhttjá.
Sámedigge vuojnná dá rålla máhtti avtat ja sæmmi ásadusás tjoavdeduvvat, ja
oajvvat sámelága giellanjuolgadusáj oahttse- ja gujttimorgádna ásaduvvá.
Dákkir orgána mandáhta
hábbmimin galggá Sámedikken guovdásj roalla ja galggá mierredit gåktu gujttim- ja oahttsedoajmma
háldaduvvá.
Oahttse- ja gujttimorgádna hæhttu vuojnnusin liehket váj ájnegis ulmutja diehti gejna galggi
aktijvuodav válldet, sæmmi båttå gå orgádna dåjmalattjat almulasj ásadusájt bærrájgæhttjá.
Sámediggediedádus åhpadusá hárráj lagábut dagástallá Sámedikke rållav sáme mánáj ja nuoraj
oahttsen åhpadusá riektáj vuoksjuj ja Sámedikke rållav bærrájgæhttjeorgádnan sáme oahppogatjálvisáj
vuoksjuj.
Luluj luondulasj dájt prosessajt aktan gehtjadit.
Dåjmalasj oahttse- ja gujttimorgádna sámelága giellanjuolgadusáj gáktuj
Sámelága giellanjuolgadusáj oahttse- ja gujttimorgána mandáhtav dahkat
Barggosuorgge 2: Sámegiela ålgodisævto
Váj sámegiela boahtteájgev nanni de le galle ålgodisævtojs ma hæhttuji sajenis liehket.
Buorre ulme
sámegiela vuoksjuj e ålliduvá váni nuoges rudá ja ulmutja.
Ævto dagu giellafágalasj åvddånahttem,
giellabargo organiserim ja birástagá hæhttuji aj sajenis jus giella galggá buoragit åvddånit.
Gå sámegiela nannimijn ja åvddånahttemijn barggá de sjaddá ájnas ieridit gaskan ájnegis ulmutja
riektáj sámegiela adnuj ja dárbo ma iesjguhtik sámegielan le vijddásappo åvddånit.
Luluj vuogas
gehtjadit ájnegis ulmutjij riektájt almulasj dievnastusfálaldagáj aktijvuodan, madi sámegiela
åvddånibme hæhttu álgget dajs dárbojs ma gielan li iesjguhtik giellaguovlon.
Sámelága giellanjuolgadusá ja háldadimmodella
Sámedikke álggo le riektá mij juohkka sámegielagin le gielas adnet.
Juohkka sámegielagin galggá riektá
sámegielav adnet almulasj aktijvuodan vájku dal gånnå årru.
Uddni li dá riektá dåssju sijájn gudi årru
sáme giellaháldadimguovlon årru, gå sámelága giellanjuolgadusá guosski dåssju dájda suohkanijda.
Danen beras luluj sámelága giellanjuolgadusá rievddaduvvat, váj ålles lánndaj guosski.
Almulasj háldadibme le stáhta duogen guoskavasj lágaj milta.
Gå sámeláhka mierret sáme- ja
dárogiella li avtaárvvusasj giela, bierri juohkka sámegielagin sæmmi riektá sámegiela adnuj dagu
dárogielagijn le dárustit.
ILO-konvensjåvnnå 169 mierret ájnegis ulmutjijn le riektá gielasa oahppat ja
Vuodna le dáv konvensjåvnåv vuollájtjállám, ja navti le vælggogis dilev láhtjet váj almulasj
dievnastusá sámegiellaj fáladuvvi suohkanij, fylkkasuohkanij ja ietjá almulasj oajválattjaj háldadijn.
Udnásj njuolgadusáj rievddam mierkki sámelága giellanjuolgadusá ålles lánndaj guosski, ja e ájnegis
guovlojda ráddjiduvá.
Dákkir rievddam aj udnásj háldadimguovlluj vájkkut.
Sámedigge diehtá Ráddidus le dálla sámelága giellanjuolgadusájt tjadádime ja boahtteájge
háldadimmodellajt árvustallá.
Sámedigge vuojnná dárboj dákkir tjadádimes gielladile, ieritjåhtema ja
háldadimguovlo ådå suohkanij diehti.
Boahtteájge háldadimmmodælla hæhttu iesjguhtik gielladilijt
vuorodit váj máhttá gielav várajda válldet ja åvddånahttet daj dárboj milta ma li iesjguhtik
Gå sámelága giellanjuolgadusá rievddaduvvi ålles rijkkaj guosskat, de le dárbbo hiebadum
njuolgadusájt dahkat.
Sámedigge vuojnná soajttá hásstalussan muhtem suohkanijda Vuonan ietjasa
sáme álmmugav sámegiellaj dievnnot.
Danen le dárbbo ådå háldadimmodellas mij udnásj sáme
giellaháldadimguovlo sadjáj boahtá.
Gå dán aktijvuodan giehttop háldadimmodella birra de dat
guosská almulasj dievnnomav sámegiellaj mav Sámedigge adná almulasj åvdåsvásstádussan.
Sámedigge sihtá háldadimmodellav mij le guovte oassáj juogedum.
Luluj vuogas jus da suohkana ma
uddni li sáme giellaháldadimguovlon avta juohkusij biejaduvvi sierra njuolgadusáj.
Dá suohkana de
sjaddi giellaressursassuohkanin gånnå sáme álmmugin le vijdedum riektá sámegielak dievnastusájda ja
adnuj.
Sámelága giellanjuolgadusá guosski aj ietjá suohkanijda, valla sidjij ælla sæmmi vijdes
Muhtem guovdásj giellariektá hæhttuji lándav miehtáj gávnnut.
Da li giellariektá
åvddåskåvllåmánájda, riektá åhpadussaj sámegielan ja -giellaj, riektá varresvuohta- ja
huksodievnastusájda sámegiellaj, riektá almma riektásihkarvuohtaj ietjas giellas ja riektá girkkolasj
dievnastusájda sámegiellaj.
Dákkir guovtejuogedum modælla gájbbet lijggeressursajt ja danen le
dárbulasj giellaressurssasuohkana ja ietjá suohkana oadtju rammemávsov sámegielak dievnastusájda
stáhtabudsjehta baktu.
Sámedigge adná giellaressurssasuohkanijt ájnas aktisasjbarggoguojmmen gå galggá sámegielav
bájkálattjat nannit.
Sámedigge le aktan barggagoahtám gájkaj suohkanij ma li sáme
giellaháldadimguovlon guovtegielakvuodarudáj ano vuoksjuj.
Sámedigge vuojnná dárbov suohkana
dåjmalattjat barggi váj nanniji ja åvddånahtti sámegielav suohkanijn.
Guovtegielakvuodadoarjja mav
Sámedigge háldat aneduvvá åvddånahttemdoarjjan giellaressurssasuohkanijda.
Aktisasjbarggosjiehtadusáj baktu Sámedikkijn bæssá juohkka suohkan dåjmajt jåhtuj biedjat ma hiehpi
gielladilláj mij le juohkka suohkanin.
Sámedikke ulmme le ienep suohkana sáme álmmugijn
giellaressurssasuohkanin sjaddi.
Sámegielak álmmugin galggá almma vejulasjvuohta sámegielav adnet almulasj háldadusá
aktijvuodan.
Sámelága giellanjuolgadusá ålles lánndaj guosski
Sáme giellaressurssasuohkana dåjmalattjat barggi sámegiela åvddånahttemijn.
Dåjmalattjat oassálasstet Sámelága giellanjuolgadusáj rievddamijda
Buorre ålgodisævtojt giellaressurssasuohkanijda sihkarasstet
Økonomalasj birástagá
Økonomalasj ressursaj vádno le hásstalussan sihke Sámediggáj, suohkanijda, giellaguovdátja, skåvlå ja
ietjá ásadusá ma sámegielajn barggi.
Sámedigge miejnni muddo le dal stuoráp vuorodibmáj sámegielas
juohkka sebrudaksuorgen.
Dát le ållu vuodulasj jus gielan galggi åvddånahttemvejulasjvuoda.
Udnásj
birástakmávso ælla dågålattja, ja Sámedigge vuojnná dárbbo le vijdes vuorodimes sámegielak
fálaldagájs sebrudagán, sihke mij guosská rekrutterimij ja fáhkaulmutjij åhpadibmáj ja sámegielak
fálaldagáj åvddånahttemij.
Jus Sámedigge galggá fámov oadtjot sámegiela åvddånime badjel ja dan åvddånahttema åvdås
vásstedit de dat gájbbet viehka ållo ienep rudá Sámediggáj.
Sámedigge háldat 2012:n 65 millijåvnå sámegiellaj.
Dájs li 53 millijåvnå njuolggadoarjja suohkanijda,
fylkkasuohkanijda ja sáme giellaguovdátjijda.
Da 12 millijåvnå li iesjguhtik prosjevtajda biejadum ma li
Sámedikkes jåhtuj biejadum, ja aj årnigijda masi bæssá åhtsåt.
Sámedigge jahkásattjat oadtju
åhtsåmusájt gåjt dal guovte gærddáj dajs rudájs ma juolloduvvi.
Viehka moadda buorre prosjevtajda
rudájt åhtsi, valla gå moattes åhtsi de hæhttu garrasit vuorodit.
Sámedigge doarjju aj sáme
tjáppagirjálasjvuodav, oahpponævvobuvtadimev ja ietjá giellagullevasj dåjma.
Dájda aj moattes åhtsi ja
hæhttu garrasit vuorodit.
Suohkana ja fylkkasuohkana ma li sáme giellaháldadimguovlon li jahkásattjat oadtjum sulle 45
millijåvnå kråvnå guovtegielakvuodadoarjjan.
Dá li rudá ma suohkanijda ja fylkkasuohkanijda
juolloduvvi guovtegielak dievnastusfálaldibmáj.
Dá li birástakmáksema majt Sámedigge jahkásattjat
stáhtas oadtju.
Guovtegielakvuodadoarjja ij le lassánam åbbålasj haddegoarŋŋoma milta sebrudagán.
Sámedigge oadtju rapportajt ja budsjæhttadárbojt suohkanijs ja fylkkasuohkanijs juohkka jage.
Sierraláhkáj suohkana diededi dárbahi ienep rudájt.
Sámedikke oajvvadus jut sámelága
giellanjuolgadusá galggi ålles lánndaj guosskat sjaddá vájkkudit suohkanijda ma juo li
giellaháldadimguovlon ja guovtegielakvuodadoarjjaj suohkanijda ja fylkkasuohkanijda.
miejnni birástakmáksema sámegielak dievnastusájda hæhttuji njuolgga stáhtas suohkanijda ja
fylkkasuohkanijda mannat.
Almma gålo guovtegielak dievnastusfálaldime aktijvuodan hæhttuji
vuodon gå birástakmáksemav mierret.
Sámedigge vuojnná dárbov sámegielav nannit ja åvddånahttet giellaressurssasuohkanijn.
sihtá sámegielav nannit dáj suohkanijn giellaåvddånahttema rudáj baktu.
Dáv dahkap guhkesájggásasj
aktisasjbarggosjiehtadusáj baktu suohkanij gånnå ulmijt mierret iesjguhtik suohkana dárboj milta giela
Dåjma hæhttuji jåhtuj biejaduvvat suohkana álmmugij vuoksjuj ma sámegiela anov vijdet,
sámegielaj addnij lågov laset, ja sámegielav vuojnnusij buktá sebrudagán.
Rudá ma uddni stáhtas båhti
galggi dåssju mannat sámegiela åvddånahttemij ja dåjmajda ma giellaåvddånahttemav
giellaressurssasuohkanijn åvdet.
Sáme giellaguovdátja viehka buorre bargov dahki bájkálasj sebrudagájn, ja li dåjmalattja dagu
giellakursaj ja sámegiela árenáj ásadijn.
Sáme giellaguovdátja diededi jahkásasj rapportaj ja
budsjæhttadárboj baktu dárbbo le ienep dåjmajs ma sámegielav nanniji.
Giellaguovdátja aj tsuojggiji ij
le heva luohtadahtte jus rudá båhti jali e. Giellaguovdátjij ruhtadille hæhttu tjielggasit buoreduvvat jus
galggi bessat guhkesájggásattjat plánit bájkálasj sebrudagáj dárboj milta.
Dát tsuojggiduvvá aj sáme
giellaguovdátjij árvustallamin.
Sámedigge le gárves gehtjadit gåktu máhttep giellaguovdátjij ruhtadilev
buoredit, valla miejnni iehtjáda dagu suohkana, fylkkasuohkana ja guovdásj oajválattja hæhttuji ienep
åvdåsvásstádusáv válldet váj giellaguovdátjij ruhtadille bárrán.
Sámedigge dárbaj buorre ja dåjmalasj aktisasjbarggoguojmijt gå galggap barggat sámegiela nannimijn
ja åvddånahttemijt iesjguhtik suorgen, duola dagu sáme giellaguovdátja ma viehka buorre bargov
dahki bájkálasj birrasijn.
Valla ælla giellaguovdátja juohkka sajen gånnå sáme årru.
Sámedigge adná
ájnnasin barggat aktan ietjá sáme ásadusáj ja dájt nannit váj dåjma jåhtuj biejaduvvi ma sámegielav
Sámev miehtáj nanniji.
Ájnas le jut sáme ásadusáj giellamáhtudahka nanniduvvá ja jut nanos
fáhkabirrasa sámegielan åvddåni duoppen dáppen.
Návti sjaddi ienep dåjma ja sámegiella nannusappo
vuojnnusij boahtá.
Gå vuorddep sáme ásadusá galggi ienep åvdåsvásstádusáv válldet sámegiela åvdås,
de hæhttu aj mielan adnet sámegielan vádnuni bágo ja moallánagá moatten ådå sebrudaksuorgen.
gájbbet sáme ásadusájn li ålgodisævto mai baktu máhtti dát åvdås dågålasj láhkáj vásstedit.
le gárves dát åvdås vásstedit, valla gájbbet guovdásj oajválattja aj dát åvdås vásstedi.
Viehka buorre fálaldagá ja dåjma li jåhtuj biejadum iesjguhtik ásadiddjijs prosjæktan.
Dá li dåjma ma li
buorre båhtusijt vaddám ja masi hæhttu stuoves ruhtadibme ásaduvvat.
Galggap dáppe muhtem
buojkulvisájt nammadit.
Sáme allaskåvlå ållessjattukåhpadimprográmma le moadda ållessjattugijda
vaddám vejulasjvuodav gielav oahppat.
Dát prosjækta dal joarkká stuoves ruhtadimijn váj ájn ienebu
bessi sámegielav oahppat.
Oarjjelsáme giellabiesse le prosjækta mij le Nordlánda fylkkamánnes ja
Svieriga sámeskåvllådåjmadagás jåhtuj biejadum.
Giellabiese ja giellalávggoma li viehka dåbmara
læhkám gå galggá giellaåhpadusáv nannit.
Sámediggediedádusán åhpadusá hárráj nammaduvvá aj man
ájnas le jut giellalávggoma stuoves ruhtadimev oadtju.
Åtsådallama oarjjelsáme guovlos vuosedi máná
ja nuora sámegielav oahppi viehka jåhtelabbo gå dákkir giellalejrajda oassálassti.
Galle le
vejulasjvuodajs, sierraláhkáj rádjáguovlojn, åhpadiddjeressursajt Svierigin ja Suoman ávkkit, ja
giellabiesetjåhkanimijn aktijdit.
Da beras lulujin liehket stuoves fálaldagá ja gájbbedi økonomalasj
ressursajt.
Sámegielan li buorre økonomalasj ålgodisævto
Lasedum birástakmávso stáhtas sámegiela åvddånahttemij
Birástakmákso sámegielak dievnastusfálaldahkaj njuolgga stáhtas suohkanijda ja
fylkkasuohkanijda.
Sáme almulasj nammadusáv ásadit mij guoradallá njuolgadusájt, fámov, ålgodisævto ja
åvdåsvásstádusáv sámegiela vuoksjuj.
Bærrájgæhttjat jut suohkanij ja fylkkasuohkanij guovtegielak dievnastusáj gålo kárttiduvvi
Dilev láhtjet váj giellaprosjevta ma buoragit li vuorbástuvvam stuoves ruhtadimev oadtju.
Almaslasj ressursa
Giellamáhtudagá vánesvuohta le stuorra hásstalus juohkka sebrudaksuorgen.
åhpadussuorgen, varresvuodasuorgen, riektásuorgen ja girkkon le dát læhkám stuorámus hásstalusáj
gaskan sámegiela bargon.
Moadda suohkanijn háldadimguovlon li læhkám gássjelisvuoda ietjasa
vælggogisvuodajt ållidit mij guosská sámelága giellanjuolgadusájda danen gå almasjlasj ressursa
Jus sámelága giellanjuolgadusájt rievddá, gånnå Sámedigge oajvvat dá galggi ålles lánndaj
guosskat, de sámegielak fáhkaulmutjij vánesvuohta sjaddá ájn vil ienebut vuojnnut.
Ålleslasj
vuorodibme sámegielak barggijt åttjudit ja sámegiela åhpadime fálaldahka studentajda ja
fáhkaulmutjijda luluj ållu dárbulasj gå galggá sebrudagá boahtte dárbojt gåbttjåt.
Akta sivva dasi gå
sámegiella ij vuojga háldadusán aneduvá le jut sámegielak bargge vájlluji sámegiela
fáhkaterminologijav ja ælla hárjjánam bargon sámástit.
Dat mierkki åhpadusásadusá aj hæhttuji
åvdåsvásstádusáv válldet mij guosská sámegielak studentaj åhpadibmáj.
Studenta hæhttuji bessat sáme
fáhkaterminologijav oahppat váj bessi sámegielav adnet virgenis gå li åhpadusájn ållim.
Sámegielak máhtudagá dárbbo ij le stuorre dåssju almulasj ja suohkanlasj dievnastusfálaldimen, ájnat
aj sosiála ja kultuvralasj fálaldagájn sebrudagán.
Media, girjálasjvuohta ja guládallam li suorge manna
sámegielak máhtudagájt dárbaj.
Sierraláhkáj ájnas le mánáj giellaåvddånahttemij jut gávnnuji buorre
sámegielak fálaldagá median, girjálasjvuodan ja kultuvran.
Dárbulasj le jut sámegielaga iesjguhtik
virgijda álggi, váj navti sihkarasstá giellamáhtudagáv iesjguhtik sebrudaksuorgen.
Butenschøn-
nammadusá guoradallam aj åvdet dárbbo le sámegielav åvdedit dutkamgiellan ja javllá dutkamásadusá
hæhttuji dal åvdåsvásstádusáv válldet kursajt fállat sámegielan juohkka dásen.
Sámedigge aj
nammadusájn guorras jut sámegielak dutkam le vuodulasj gå galggá sáme fáhkagielav åvddånahttet, ja
jut fáhkagiella le oassen gå galggá sámegielav tsieggit ålles, ja navti sebrudakguodde giellan.
Sáme giellamáhtudahka juohkka sebrudaksuorgen.
Ájn ienep sámegielak barggijt åttjudit
Sámegielav fáhkagiellan åvddånahttet
Ienep åhpadimev åttjudit sámegiellaj ja -gielan dutkamin ja alep åhpan.
Giellafágalasj åvddånahttem
Terminologia ja giellateknologalasj åvddånahttem li ájnas ålgodisævto sámegiela vuoksjuj.
Giellafágalasj åvddånahttem hæhttu sebrudakåvddånimev tjuovvot, ja agev le ådå terminologijas
Terminologijaåvddånahttema buoremus vuodo le gå ådå bágoj åvddånahttem álggá iesjguhtik
fáhkasuorge dárboj ja sávadusáj milta, dagu gå mekanihkkafágalasj ja giellafágalasj máhtudahka
aktiduvvá terminologijabargon.
Teknologijaåvddånahttem juohkka sebrudaksuorgen le viehka
dárbulasj jus giella galggá iesjguhtik fáhkasuorgen aneduvvat.
Terminologija vánesvuohta le stuorra
hásstalussan uddni.
Sierraláhkáj le dát duodalasj oarjjel- ja julevsáme gielaj gáktuj.
Árbbedábálasj bágo
ja moallánagá aktan bájkkenamáj tjoahkkim li ájnnasa danen gå da sisadni árbbediedov mav hæhttu
Giellateknologalasj tjoavddusa li ávkálasj ja buorre viehkkenævo sihke giela adnuj ja åhpadibmáj.
Buorre giellateknologalasj vædtsaga lulujin ájnnasa sámegielav nannit ja åvdedit.
Máná ja nuora li viehka dåjmalasj addne ådå teknologijas vijdes gåbddudagán digitála nævojs ja
prográmmajs.
Dá mánáj giellaadnuj vájkkudi, danen le ájnas jut dá aj sámegiellaj gávnnuji.
guosská sihke prográmmajda, spelajda ja daj lágátja mobijllatelefåvnåjda, dáhtámasjijnajda, valla aj
vuogas digitála æjvvalimsaje gånnå máhttá sámegiellaj guládallat.
Buorre sosiála næhttabájke gånnå
bæssá sámegiellaj guládallat lulujin ájnas giellaárená sierraláhkáj mánájda ja nuorajda gudi årru bájkijn
gånnå ietján ælla heva sámegiela árená.
Sáme merka iesjguhtik dáhtábásajn dahki duov dáv hásstalusáv duola dagu gå galggá sáme
bájkkenamájt registrerit.
Teknologija hæhttu åvddånit dáhtábásaj, GPS:a, applikasjåvnåj ja ietjá
vædtsagij gáktuj váj sjaddá álkkep sáme merkajt dáj aktijvuodajn adnet.
Ålleslasj giellapolitihkka mierkki aj vuogas láhkáj rijkkarájáj rastá barggat.
terminologijaåvddånahttem ja normerim le ájnas jus galggá sámegiela aktisasj vuodov sihkarasstet.
Hådje luluj jus sáme giela åvddånahtti iesjguhtik guovlluj, danen gå de soajttá gássjel sjaddá rijkkarájáj
rastá guládallat.
Sámedigge le måttijt jagijt juo terminologijaprosjevtajt ja dålusj bágoj ja bájkkenamáj
tjoahkkimav doarjjum, ja miján le moadda jage juo læhkám sierra åssudahka mij bájkkenamáj ja
terminologijajn barggá.
Danen li miján juo buorre mudduj sámegielak terma.
Åvddål dá máhtti
aneduvvat duola dagu oahppogirjijn de hæhttuv kvalitehtav guoradit.
Sámedigge nuortarijkaj
aktisasjbargos berus váj terminologija máhttá rijkkarájáj rastá aneduvvat.
Ulmme le terminologija
åvddånahttem, kvalitehta guoradallam ja normerim galggá dagáduvvat nuorttarijkaj aktisasjbarggon
mij sisadná sihke fáhka- ja giellamáhtudagáv.
Buorre giellateknologalasj tjoavddusa sámegiela gáktuj
Sáme terminologija juohkka sebrudaksuorgen
Sáme bájkkenamá registreridum ja vuojnnusij biejadum
Dålusj bágo ja moallánagá li dokumenteridum ja li gieda åvdån
Teknologalasj tjoavddusa ma li sáme bokstávajda hiebaduvvam
Viehkedit buorre sáme terminologija- ja báhkodáhtábássaj giellafágalasj ja giellateknologalasj
birrasij siegen.
Barggat dan vuoksjuj jut ådå teknologija ja digitála nævo li hiebaduvvam ja
åvddånahteduvvam váj bæssá sámegielav aj válljit.
Nannit sáme terminologija åvddånahttemav
Ájn vil sávrebut barggat árbbediedo ja sáme bájkkenamáj tjoahkkimijn.
Barggosuorgge 3: Giellaaddne
Akta Sámedikke ulmijs le lasedit sámegiela addnij lågov.
Ajtu ij le alla addnelåhko ietjastis makkirak
sihkarvuohta jut giella galggá åvddånahttet ja vijddábut iellet, valla giellaaddnij álldarjuohkem le ájnas.
Jus li moadda vuoras giellaaddne de dat merkaj sámegiela addne låhko ij lassána.
Gå galggá
giellaaddnij lågov lasedit da li gålmmå ássje sierraláhkáj ájnnasa; buolvas buolvvaj gielav dåmadit,
sámegielak mánájgárde ja buorre giellaåhpadibme.
Gielladuvddem sijdan
Sámedikke ulmme le lasedit giellaaddnij lågov váj navti gielav nanni ja åvddånahttá.
Giela addnijs
båhti dárbo sebrudagán.
Dát sjaddá viehka ájnas boahtteájggáj aj.
Hásstalus le oadtjot ájnegisáv
sámegielav válljitjit.
Ij Sámedigge jalik nágin ietjá almulasj ásadus nagá ájnegis ulmutja priváhta
giellaanov stivrrit.
Návti galggá diedon liehket.
Vájku almulasj ásadusá e nagá ájnegis ulmutjij válljimav
stivrrit, de le ájnas jut dille látjeduvvá váj priváhta válljima li almma válljima navti jut vejulasjvuoda li
duohta.
Hæhttu gávnnut systebma gånnå sámegielav vuostasj giellan ietjasa mánájda duvdadit sjaddá
jasska válljim.
Sámegiella hæhttu liehket giella mij sebrudagás árvvon aneduvvá; sámegiela
máhtudahka hæhttu sebrudagás aneduvvat ájnas máhtudahkan.
Dáv danen gå priváhta válljim
bæjválasj gielas sijdan le ájnnasamos ækton muhtem giela boahtteájge hárráj.
Iehpeformála
giellaåhpadibme buolvas buolvvaj je ájnnasamos garantia ielle sáme giela åvdås.
Sæmmi båttå gå le juohkka ájna duogen bæjválasj gielav sijdan válljit de le aj juohkka ájna duogen
sámegielav iesjguhtik aktijvuodan adnet.
Juohkkahattjan le åvdåsvásstádus bisodit, åvddånahttet ja
duvdadit gielav boahtte buolvvaj.
Ájnas le juohkkahasj åvdåsvásstádusáv válldá, ja sámegielav juohkka
aktijvuodan adná.
Dárbulasj le aj jut sij gudi gielav buoragit bukti, åvddån manni buorre åvddågåvven
ja li diedulattja gielav adnet juohkka aktijvuodan.
Dákkir åvddågåve måvtåstahtti ja arvusmahtti giela
adnuj, ja sæmmi båttå lassán aktisasj diedulasjvuohta giellaano birra.
 Sámegiella duvdeduvvá buolvas buolvvaj sijdan
Strategier:
Arvusmahttet æjgádijt sámegielav sijddagiellan válljit
Låggnit sámegielav sijddagiellan ávkálasj ja árvulasj mærrádussan.
Gielladuvdadibme sijda ålggolin
Sámegielak mánájgárde ja buorre giellaåhpadibme skåvlån li ájnas vájkkudimnævo sámegielak mánáj
giellaåvddånahttemav doarjjot.
Sámegiella mánájgárdijn ja skåvlåjn guovte ietjá sámediggediedádusájn
giehtadaláduvvi, ja danen ep galga dáppe dáj guokta sebrudakásadusáj rollav snivva guoradit.
guosská sámegiellaj mánájgárden ja skåvlån de ajtu sihtap dættodit man ájnas le jut da máná gejn le
sámegiella sijddagiellan bessi gielasa vijddábut åvddånahttet mánájgárde ja skåvlå baktu.
Mánájgárdde
ja skåvllå hæhttu vuogijt gávnnat váj dát ajtu dáhpáduvvá.
Dáv máhttá duola dagu dahkat diedulasj
válljimij baktu mánájgárddemodellajs ja åhpadimmodellajs iesjguhtik sámegielak juohkusij.
Vuosedip
Sámediggediedádussaj åhpadime hárráj gånnå dát hásstalus aj giehtadaláduvvá.
Moatten sáme fámiljan uddni ij le sámegiella sijddagiellan ja e nagá sámegielav bæjválasj giellan
duvdadit mánájdisá.
Stuorra oasse sijájs ajtu sihtá sijá máná galggi bessat sámegielav oahppat.
dilen gå æjgáda iesj e sámegielav buvte sjaddi mánájgárde ja skåvlå sierralágásj ájnas gielladåmadiddje.
Diehtep Aotearoa/ New Zealand vásádusájs jut mánájgárde li læhkám ájnnasa gå māori gielav oalle
buoragit li ælláskahttám.
Vuonan vuojnnep aj suohkanijn ma li sáme giellaháldadimguovlo ålggolin
oahppe rekrutteriduvvi sámegiela åhpadussaj sáme mánájgárdijs.
Danen le ájnas sáme mánájgárdijt
nannit váj aj máhtti liehket buorre giellaoahppamárená mánájda.
Váj galggá nahkat sámegiela hoallij
lågov lasedit de le viehka ájnas jut dáttja aj bessi sámegiela åhpadusáv mánájgárden ja skåvlån válljit.
Dákkir dilijn gånnå æjgáda e sámásta gájbbet giellaåhpadibme sierralágásj dårjav bájkálasj sebrudagán,
ja ållu ájnas le jut gávnnuji árená gånnå mánáj giella ja giellaoahppam dårjav oadtju.
Vásádusáj baktu
árvvedip sámegiela nubbengiela åhpadime baktu ij aktak guovtegielagin sjatta.
Giellaárená hæhttuji
mánájgárdij ja skåvlåj ålggolin åvddånahteduvvat váj giellaåhpadibme dågålasj láhkáj sihkarduvvá.
Nanos åhpadimmodella sámegielan vuostasjgiellan
Máná gejn le sámegiella nubbengiellan galggi almma guovtegielaga
Ienep dáttja bessi sámegielav oahppat
Nanos åhpadimmodella sámegiela åhpadussaj vuostasj- ja nubbengiellan galggi
åvddånahteduvvat
Doarjjot ienep ja ådå giellaárenáj åvddånahttemav
Sámegiela álggoåhpadus ållessjattugijda
Dárojduhttempolitihka diehti li moadda ållessjattuksáme gudi ælla sámegielav oahppam.
álggoåhpadus ållessjattugijda le dárbulasj ja ájnas sámegiela åvddånahttemij.
Jus ållessjattuga galggi
bessat oasev válldet sámegiela joarkkaj, de hæhttuji iesj gielav buktet.
vuoset ulmutja sihti sámegielav oahppat.
Berustibme le tjielggasamos sijáj gaskan gudi javlli juogu de
"dåssju dádjadi", "bukti vehi" jali "bukti sámegielav".
Sijáj gaskan sulle lahkke javlli sihti ienep
sámegielav oahppat.
Sijáj gaskan gudi e majdik sámegielas dádjada le berustibme vehi binnep, sijáj
gaskan sulle 40% árvustalli sámegielav oahppet ájge bále.
Jus galggap ållidit ulmev ienep sámegiela
addnij ja ienep vejulasjvuoda sámegiela adnuj de hæhttuji dáttja aj sámegielav oahppat.
Álggoåhpadibme ållessjattugijda hæhttu ietjá láhkáj hiebaduvvat gå mánáj ja nuoraj åhpadibme.
Álu li
ållessjattugijn fámilja ja stuoves barggo.
Sáme giellaguoradallam 2012 vuoset badjel 30% diededi
åhpadibme sijdabájken le ækton jus galggi nahkat sámegielav oahppat.
Ietjá ájnas ævto ma hæhttuji
sajenis li álggoåhpadime vejulasjvuoda ja álbes kursa.
Sámedigge ruhtat vidájahkásasj sáme ållessjattukåhpadimprográmmav mij Sáme allaskåvlås jådeduvvá.
Prosjevta sisadno le Sáme allaskåvllå giellaguovdátjij siegen fállá álggoåhpadimev sámegielan
ållessjattugijda.
Sáme allaskåvllå le oahppoplánajt dahkam majt kursa tjuovvu, ja sij aj lågådalli.
Kursa
maŋŋela bessi studenta eksámav válldet Sáme allaskåvlån.
Sáme allaskåvllå le aj fágalattjat
giellaguovdátjij barggijt bagádallam.
Prosjevtas li moadda ávkálasj åtsådallamijt oadtjum ja dat
aneduvvá vuorbástuvvam.
Tråmså universitehtta le aj muhtem giellaguovdátjij muodugasj
aktisasjbargov ásadam.
Vuojnnet buoragit li vuorbástuvvam danen gå oassálasste bessi sámegiela
kursav sijdabájken válldet sæmmi båttå gå eksámav bessi allaskåvlån/universitehtan válldet ja dassta
oahppotjuorgajt oadtju.
Gå dákkir vuohke ållessjattugijt åhpadit le nav buoragit vuorbástuvvam de
hæhttu dákkir aktisasjbargguj stuoves ruhtadimev åttjudit.
Gå barggá sámegiela bisodimijn ja
åvddånahttemijn de le ájnas jut stuoves ja guhkesájggásasj fálaldagá gávnnuji gånnå ållessjattuga bessi
Oahppolihto li ájnas ållessjattukåhpadimárená.
Da li juo måttijt jagijt giella- ja kultuvrraåhpadimev
tjadádam.
Sámedigge vuojnná dájn sjaddá ájn ájnas roalla boahtteájggáj sámegiela ja kultuvra
åvddånahttema bargon.
Sierraláhkáj ájnas le sijá roalla árenájt ásadimen gånnå sámegiella máhttá
iesjguhtik kurssaaktijvuodan aneduvvat.
Sámedigge vuojnná aj dárbov sijá dåjmav nannit váj vijdes
kurssafálaldagájt ja giellaárenájt bisot.
Hiebadum álggoåhpadibme sámegielan ållessjattugijda gåggu sij årru
Ienep dáttja galggi bessat sámegielav oahppat
Barggat váj aktisasjbarggo åhpadusásadusáj ja giellaguovdátjij gaskan buorre ålgodisævtojt
Barggat dan vuoksjuj jut sáme oahppolihto buorre ålgodisævtojt oadtju
Giellaguodde
Giellaguodde li viehka ájnnasa gå galggá giela addnij lågov lasedit.
Sáme giellaguoddijn le árvulasj
máhtto sámegielaj birra, mav sjaddá dárbulasj ávkkit gå sámegiela åvddånahttemijn barggá.
boarrásijn le viehka buorre njálmálasj sámegiela máhtto, siján le valjes báhkoboanndudahka ja li
bisodam sáme hållamvuogev.
Mij dábálattjat giellaguoddev ierit sujsta guhti le gielav ienep
formálalattjat láhkáj oahppam skåvlå baktu, le giellaguodde gullá ja diehtá makkir bágo ja moallánagá
duon-dán dilen adná.
Giela boahtteájge sihkarasstemdiehti le ájnas jut nav moattes gå vejulasj gielav
oahppi giellaguoddij baktu.
Giellaguodde le viehka ájnas ressurssa mij luluj viehka ienebut
ávkkiduvvat, sihke åhpadusán, dutkamin ja vuorrasappoj ja nuoraj guládijn.
Gielaguoddijn árbbedábálasj sáme æládusájn dagu ednambarggo, boatsojsujtto, miehttsestallam ja
guollim li ájnas máhto sáme giela, dábij ja árbij birra.
Giella le agev læhkám nanos vuodoæládusájn, ja
iesjguhtik æládusá li læhkám ájnnasa sámegiela guodden ja sáme árbbediehtuj.
Návti ij le
vuodoæládusáj giella ájnas dåssju sáme giellaåvddånahttemij, ájnat aj gå galggá sáme árvojt ja
árbbediedojt jårkadit.
Dán aktijvuodan le viehka ájnas jut árbbedábálasj sáme æládusaj roalla
giellaoahppamárenán várajda váldeduvvá ja joarkká, váj giella ja ájnas árvo bisoduvvi ja boahtteájggáj
joarkki.
Giellaguodde dåjmalattjat aneduvvi váj gielav joarkká sihke formála ja iehpeformála árenájn
Giellaguodde aneduvvi dåjmalasj ressurssan giellaåhpadusán ja iesjguhtik giellaárenán.
Barggat váj skåvlå ja mánájgárde ájn ienebut máhtti aktan barggat árbbedábálasj æládusáj
gielladuvddemárenáj vuoksjuj.
Barggosuorgge 4: Sámegiela adno
Almma vejulasjvuoda sámegielav adnet almulasj ja priváhta aktijvuodajn le viehka ájnas gå galggá
Uddni ælla dågålasj sámegielak fálaldagá sebrudagán, ja giellaaddne vásedi sijá
vejulasjvuohta sámegielav adnet ráddjiduvvá.
Dát le dille majna Sámedigge ij le dudálasj.
Ájnas le giela
boahtteájggáj jut sámegiella adno viehka ålov vijdeduvvá juohkka sebrudaksuorgen.
Diedulattja sámegiela vuoksjuj
Ienemus sámegielak ållessjattuga li guovte- jali moattegielaga.
Giellabirrasin gånnå ieneplåhko giela álu
sajev válldá le dárbulasj nannit giellaválljima máhtov ja diedulasjvuodav.
Ájnas le sámegiela
boahtteájge gáktuj jut guovtegielak vállji sámegielav adnev nav moatten aktijvuodan gå ber máhttá.
Váj giellaválljim álkkebun sjaddá de le aj viehka ájnas jut avtagielak ieneplåhkogielaga dádjadi
guovtegielaga giellaválljimav.
Jus giellaválljim agev le dav dan duogen jut gájka galggi dádjadit mij
javladuvvá, de vejulasjvuoda sámástit tjielggasit binnu.
Váj sámegiella galggá ielle giella boahtteájggáj aj de hæhttu giella válljiduvvat ja aneduvvat sijddagiellan
ja buolvaj gaskan duvdaduvvat.
Dárbbo le aj giella ienep árenájn gullu sebrudagán.
Dát gájbbet buorre
sebrudakplánimav, ja ållo bargov sihka almulasj ja priváhta ásadusájs aktan ájnegis giellaaddnes.
Dárbbo le ájn vil diedulattjan sjaddat man ájnas le sámegielav ienep aktijvuodan adnet.
Juohkka ájnna
giellaaddne, politihkkár, ásadus ja almulasj háldadus hæhttu válljit sámegielav adnet.
Stuorra åvdåsvásstádus le juohkka ájnna giellaaddne duogen, valla Sámedigge sihtá aj ásadusáj ja
politihkkárij duohkáj dáv åvdåsvásstádusáv ájn ienebut biedjat.
Sáme ásadusá ja politihkkára li
åvddågåvå sáme sebrudagán ja siján le ållo fábmo.
Dá hæhttuji ájn ienebut mielanækto gielav ienebut
adnet vijddásap aktijvuodajn, sæmmi båttå dagu hæhttu mielanækto gielav sujttit.
Dat mierkki
Sámedigge ájn vil ienebut hæhttu dættodit sámegielav ietjas bæjválasj dåjman adnet.
Median le
sierralágásj ájnas roalla giellatrendbieddjen.
Mielanækto sámegiela adno luluj giela stáhtusav låpptit.
Sámegiella galggá liehket giella mij dåjmalattjat aneduvvá sihke ájnegis ulmutjijs ja ásadusájs.
Dát vijdet
sámegiela anov ja dan stáhtusav ja árvov låppti.
Dán aktijvuodan le aj ájnas dættodit sáme gudi ælla bessam sámegielav oahppat hæhttuji rahtjat váj
gielav ruopptot válldá.
Sámedigge sihtá ienep dættov man ájnas le gielav ållessjattugin oahppat.
Sámedigge ij máhte ájnegis ulmutjij priváhta giellaanov stivrrit, valla Sámedigge galggá barggat dan
vuoksjuj jut gávnnuji buorre vejulasjvuoda gielav oahppat ja buorre giellaárená.
Sámegiella dåjmalattjat aneduvvá juohkka sebrudaksuorgen
Buorremielakvuohta sámegiela vuoksjuj
Ásadusáj ja organisasjåvnåj siegen ásadit diedulasjvuodav man ájnas le sámegielav adnet sihke
njálmálattjat ja tjálalattjat
Barggat dan vuoksjuj jut ásadusá ja organisasjåvnå ietjasa sámegiela ja -kultuvra máhtudagáv
lasedi.
Sáme giellaguovdátja li viehka ájnnasa sámegiela åvddånahttemin.
Da li sierraláhkáj ájnnasa
lahkabirrasin ja viehka ållo dåjmajt ietjasa guovlojn álgadi.
Giellaguovdátja le Sámedikke ájnnasamos
aktisasjbarggoguojmij gaskan iesjguhtik giellaguovlon.
Giellaguovdátjij hásstalus le jut ælla stuoves
ålgodisævto.
Giellaguovdátjij guoradallam mav Norut Áltá 2012 gidá dagáj duodas dárbbo le ulmutjijs
ja rudájs.
Sámedigge berus gielladåjmaj vuohkasap åvdåsvásstádusjuohkemis ja koordinerimis, ja dan
aktijvuodan li giellaguovdátja luondulasj aktisasjbarggoguojme.
Sáme giellaguovdátjijn le stuorra
potensiálla sámegielav vijddábut låpptit.
Sámedigge le åvddåla dættov biedjam man ájnas le jut ienep tjáppagirjálasjvuohta, oahpponævo ja
giellateknologalasj vædtsaga dagáduvvi ja dát le lahkasit giellaguovdátjijda tjanádum.
giellaguovdátja ja oahppoásadusá hæhttuji ájn lagábut aktan barggat.
Sæmmi láhkáj le dárbbo jut
giellaguovdátja ja árbbedábálasj æládusá aktan barggi váj sáme árbediedov ja teknologijav nanni ja
åvddånahttá.
Sámedikke mielas li giellaguovdátja luondulasj vásstediddje gå galggá ådå giellaárenájt
ásadit ja dajt ieme vijdábut åvddånahttet.
Giellaguovdátjij buvtadime giellaåhpadime aktijvuodan le
árvulasj ja bierri ájn ienebut almoduvvat ja bigoduvvat.
Næhttaportálla Aktan.no le luondulasj
tjoahkkimbájkke giellaguovdátjij bargojda ja almodimijda aj.
Dåjmalasj ja ielle sáme giellaguovdátja
Aktan giellaguovdátjij gehtjadit sijá rållav sámegiela åvddånahttemin
Åttjudit stuoves ruhtadimårnigijt giellaguovdátjijda.
Giellaárená
Ájnas ækton jus sámegiella galggá bisoduvvat ja vijddábut åvddånahteduvvat le jut gávnnuji
giellaárená gånnå giela ajtu aneduvvi.
Ulme sámegielav bæjválasj giellan åttjudit li gássjela ållidit jus ij
besa gielajt bæjválasj iellemin, almulasj aktijvuodan jali guládallamin adnet.
Moatten sajen ij le
sámegiella luondulasj oassen árkkabiejves, ja dåssju muhtem gallegasj árená gávnnuji gånnå giella
Giellaárená li ájnas vædtsaga gå galggá æjvvalimsajijt ásadit gånnå sámegiella gullu ja
vuojnnu.
Sierraláhkáj le dát ájnas dåppe gånnå sámegiella le unneplåhkogiella.
Hæhttu dilev láhtjet almma sámegiela adnuj sebrudagán árenáj ja æjvvalimsajij baktu mánájda,
nuorajda ja ållessjattugijda.
Giellabiese ja giellalávggoma li viehka dåbmara læhkám gå galggá
giellaåhpadusáv nannit.
Åtsådallama oarjjelsáme guovlos vuosedi máná ja nuora sámegielav oahppi
viehka jåhtelabbo gå dákkir giellalejrajda oassálassti.
Mánájda ja nuorajda gudi sámegiela åhpadimev skåvlån oadtju ja gejn ij le heva gielalasj doarjja
bájkálasj birrasin li giellabiese viehka ájnnasa buorre giellaåvddånahttemij.
Dákkir fálaldagá álu
prosjevtaj baktu fáladuvvi ja ælla stuoves fálaldagá.
Dárbbo le árvustallat jus giellabiese galgalulujin
oassen dábálasj oahppofálaldagás ja skåvlåjda hiebaduvvat.
Dáv aj dagástallap Sámediggediedádusán
åhpadusá hárráj.
Sámegiela giellaárenáj valjesvuohta
Vuogas giellaárenájt ásadit ma doajmmi gielalasj doarjjan lahkabirrasin
Sámegielav vuojnnusij buktet almulasjvuodan
Sámegiella vuojnnusij boahtá tjállemgiela baktu.
Danen le ájnas dilev láhtjet váj tjállemgielav bæssá ájn
vil ienebut adnet.
Vájku boarrásamos tjállusa sámegiellaj li moadda tjuohte jage vuorrasa, de le
dåjmalasj adno tjálalasj sámegielas sámegielak álmmuga gaskan viehka ådåájggásasj ájádus mij vijddánij
låhkåmgiellan esski gå åskulasj tevsta almoduvvin.
1970 jagij rájes vijddánij sámegielak girjálasjvuohta,
valla esski gå sámegiella åhpadimgiellan sjattaj vuodoskåvlån de sjattaj buorep vuodo dåjmalasj adnuj
sáme tjállemgielas sihke låhkåm- ja tjállemgiellan.
Gå sierra sáme oahppoplána juohkka skåvllåfáhkaj
båhtin 1990-lågo låhpan sjattaj dat miehtebieggan sáme tjállemgiela åvddånimen mij lij buorre vuodo
oahppijda tjálalasj sámegiela adnuj.
Hásstalusá sámegielav vuojnnusij buktet båhti dassta gå
tjállemgielan le viehka oanes histåvrrå skåvllåaktijvuodan ja viehka stuorra ærádusá iesjguhtik
giellajuohkusij gaskan.
Sámegielav vuojnnusij biedjat le sihke ulmme ja vædtsak.
Galbaj, dájda, dokumentaj, næhttabielij ja
tiekstima baktu giella vuojnnusij boahtá.
Giella mij vuojnnu le vuodulasj viehkkenævvo sæmmi båttå
gå aj giellaj ienep stáhtusav vaddá.
Sáme bájkkenamáj adno ja vuojnnusij buktem le ájnas giella- ja kultuvrraåvdediddje doajmma.
le sáme bájkkenamájt systemáhtalattjat registrerit ja tjoahkkit, sierraláhkáj dakkir guovlojn gånnå ij le
heva åvdutjis tjoahkkidum.
Dán aktijvuodan le ájnas sáme nammafágalasj arkijvav tsieggit váj namá li
álkket giedaj åvdån.
Media ja girjálasjvuohta gielav vájkkudi, danen le ájnas jut sáme girjálasjvuohta almoduvvá manna le
buorre giella madi sæmmi bále le álldarjuohkusij hiebaduvvam ja låhkåmmielav árvusmahttá.
Median
le ájnas roalla sebrudagán, ja navti le siján stuorra åvdåsvásstádus sihke vuojnnusij buktemis, buorre
giela åvdås, ja jut vatteduvvi fálaldagá ma li siegen giellaanov nannimin ja åvdedimen.
Filma mánájda
ja nuorajda li ájnas gielladuvdadiddje.
Danen li filma gånnå besa sámegielav válljit juogu de
ságastimgiellan jali tækstagiellan ájnnasa mánáj giellaåvddånahttema vuoksjuj.
Sámedigge vuojnná
dárbov nuorttarijkaj aktisasjbargos Sáme parlamentáralasj ráde ja nuorttarijkaj sámeminisstaraj tjadá
váj sámegiella vijddásap sajev oadtju tv-kanálajn, dvd-filmajn ja internæhttabájkijn ma li mánájda ja
Sámegiella le anon ja vuojnnusin juohkka árenán sebrudagán
Sámegielav ja kultuvrav vuojnnusij buktet
Ienep girjálasjvuoda, avijsa ja bláde almodusá sámegiellaj
Ienep tjálalasj sámegiela adno digitála mediájn.
Vájkkudusá ruhtadilláj ja háldadussaj
Dát diedádus gåvvit dárbojt ja hásstalusájt ma li sebrudagán, madi tjoavddusijt buktá gåktu sámegiela
dilev buoredit.
Dán diedádusá baktu, ja buorre aktisasjbarggon guovdásj oajválattjaj vuorddá
Sámedigge ruhtadille sáme giellaåvddånahttemij Vuonan viehka ålov buorrán.
Sámedigge jáhkká
guovdásj oajválattja ållidi dajt ulmijt ma li biejadum, váj Sámedigge ja ietjá oassálasste oadtju daj
rudálasj ja háldaduslasj birástagájt majt dárbaj jus galggá sámegiela stáhtusav ja anov lasedit.
Sámedigge diehtá dát diedádus mierkki stuorra rievddama boahtemin.
Lága hæhttuji rievddaduvvat,
fábmo ja åvdåsvásstádus hæhttu tjielgaduvvat.
Sæmmi båttå hæhttuji rudálasj ressursa laseduvvat dagu
juo lip nammadam.
Rievddama majt Sámedigge dáppe oajvvat mierkkiji moadda lága rievdaduvvi váj
sámegielaga oadtju iesjguhtik riektáv giellaj.
Dat mierkki aj Sámedikke ja ietjá aktøraj fábmo målssu.
Dát le alvos barggo mij gájbbet snivva tjadádimev.
Danen le Sámedigge oajvvadam sáme almulasj
nammadus (SAN) namamduvvá manna li ájrrasa ráddidusás ja Sámedikkes.
Dán nammadusán hæhttu
mandáhtta guoradallat lágaj ja fámo rievddamav sámegiela vuoksjuj.
Vijddábut hæhttu nammadus
ålgodisævtojt, vásstediddje vidjurijt ja sáme gielladåjmaj koordinerimav tjadádit ja rievddadusájt
oajvvadit.
Sámediggá vuorddá mij galggap nammadusá mandáhtav hábbmit.
Diedádusáv jahkásattjat tjuovvol Sámedikke jahkásasj budsjehta baktu gånnå dåjma ma iesguhtik
ulmijda hiehpi vuoroduvvi.
Sámedikkeráde árvustallá doajmmaplánajt dahkat muhtem
barggosuorgijda.
Diedádusán le guhkesájggásasj perspektijvva ja luondulasj le dav vas gehtjadit gålmå-
nielje jage duogen váj árvustallá makta Sámedigge le diedádusá ulmijt ållim.
Litteraturliste
Grunnloven.
LOV 1814-05-17 nr 00: Kongeriget Norges Grundlov, given i Rigsforsamlingen
paa Eidsvold den 17de Mai 1814
http://www.lovdata.no/all/hl-18140517-000.html
Sameloven.
LOV 1987-06-12 nr 56: Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold
http://www.lovdata.no/all/hl-19870612-056.html
Opplæringslova.
Lov om grunnskolen og den vidaregåande opplæringa
http://www.lovdata.no/cgi-wift/wiftldles?doc=/app/gratis/www/docroot/all/nl-19980717-
061.html&emne=OPPL%C6RINGSLOV*&
Barnehageloven.
LOV 2005-06-17 nr 64: Lov om barnehager
http://www.lovdata.no/all/hl-20050617-064.html
Forskrift om endring i forskrift om fosterhjem
http://lovdata.no/cgi-wift/wiftldles?doc=/app/gratis/www/docroot/ltavd1/filer/sf-
20120315-0226.html&emne=fosterhjem*&
Forskrift om endring i forskrift om tilsyn med barn i barneverninstitusjoner for omsorg og
behandling
20120315-0227.html&emne=barneverninstitusjon*&
Stadnamnlova.
http://www.lovdata.no/all/hl-19900518-011.html
FNs konvensjon om barnets rettigheter .
(AN:a mánájkonvensjåvnnå) Mierredum Aktidum
nasjåvnåjs, basádismáno 20.bve 1989.
Tjårggidum Vuonas, ådåjakmáno 8.bve 1991.
Ådåstuhtedum jårggålibme sjnjuktjamánno 2003 bievddegirjjelasádusáj.
http://www.regjeringen.no/upload/kilde/bfd/bro/2004/0004/ddd/pdfv/178931-
fns_barnekonvensjon.pdf
FNs internasjonale konvensjon om sivile og politiske rettigheter.
Mierredum Aktidum
nasjåvnåjs, javllamáno 16.bve 1966.
Tjårggidum Vuonas, ragátmáno 13.bve 1972.
Doajmmagådij sjnjuktjamáno 23.bve 1976.
http://www.regjeringen.no/nb/dep/ud/dok/veiledninger/2004/iccpr.html?id=88149
ILO-konvensjon nr.
169 om urfolk og stammefolk i selvstendige stater.
Mierredum ILO:as
oajvvekonferánsan bietsemáno 27.bve 1989.
Tjårggidum Vuonas, biehtsemáno 20.bve 1990.
Doajmmagådij sjnjuktjamáno 5.bve 1991.
http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/midtspalte/ilokonvensjon-nr-
169-om-urbefolkninger-o.html?id=451312
Europeisk pakt for regions- eller minoritetsspråk.
Mierredum Europarádes 1992.
Tjårggidum
Vuonas jagen 1993.
Doajmmagådij sjnuktjamáno 1.bve 1998.
http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/148.htm (Engelsk versjon)
http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charter_no.pdf (Norsk
oversettelse - ikke offisiell)
FNs erklæring om urfolks rettigheter.
Mierredum AN:a oajvvetjåhkanimen ragátmáno 13.bve
http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/internasjonalt_urfolksarbeid/fn
s-erklaring-om-urfolks-rettigheter1.html?id=629670
Nordisk samekonvensjon.
Utkast fra finsk-norsk-svensk-samisk ekspertgruppe 26. oktober
http://www.regjeringen.no/Upload/AID/temadokumenter/sami/sami_samekonvensjon_n
orsk.pdf
Sámedikkeráde politihkalasj álggemtjielgadus.
Politihkalasj vuodo Sámedikke ieneplågoráde
http://www.samedigge.no/Sammedikke-birra/Organisasjaavnaa-struktuvrra/Samedikkerade
Sametinget (2012): Sametingets budsjett 2012.
http://www.sametinget.no/Dokumenter
Sametinget (2011): Nye tildelingskriterier for tildeling av tospråklighetsmidlene (sak SP 11/11)
http://innsyn.e-
kommune.no/innsyn_sametinget_norsk/wfdocument.aspx?journalpostid=2011003617&doki
d=303959&versjon=7&variant=A&
Samarbeidsavtale mellom Sametinget og kommuner og fylkeskommuner om bruken av tospråklighetsmidlene
Samarbeidsavtale mellom Sametinget og fylkeskommuner
Fornyings-, administrasjons- og kirkedepartementet (2011): Sáme gielaj doajmmapládna (2009-
http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/samiske_sprak/handlingsplan-
for-samiske-sprak-.html?id=563658
James Anaya FNs spesialrapportør om urfolks rettigheter (2011): Rapport om situasjonen for
samer i Norge, Sverige og Finland (engelsk versjon)
http://unsr.jamesanaya.org/country-reports/the-situation-of-the-sami-people-in-the-sapmi-
region-of-norway-sweden-and-finland-2011
Sámi allaskuvla (2012): Samiske tall forteller 5.
Guovdageaidnu: Sámi allaskuvla.
Samisk Nærings- og Utredningssenter (2000): Undersøkelse av bruken av samisk språk.
Om bruken
av samisk språk blant privatpersoner i samiske områder, offentlige institusjoner, samiske organisasjoner og
samiske bedrifter.
Rapport.
Tana, SEG.
Rasmussen, Torkel (2005): Jávohuvvá ja ealáska.
Davvisámegielagiid demografiija ja buolvvaidgaskasaš
sirdaseapmi Norggas ja Suomas.
Romsa: Romssa universitehtta
Solstad, Karl Jan (red.)
(2012): Samisk språkundersøkelse 2012.
NF-rapport nr.
Bodø:Nordlandsforskning
Butenschøn, Nils A.
(2012): Langs lange spor - om samisk forskning og høyere utdanning.
Oslo:
Utvalg for samisk forskning og høyere utdanning.
http://www.regjeringen.no/upload/KD/Vedlegg/Forskning/rapporter/Langs_lange_spor-
.pdf
Angell, E, Varsi Balto, A. M., Josefsen, E, og Pedersen, P, og Nygaard, V (2012): Kartlegging av
samisk perspektiv i kommunesektoren.
Alta: Norut.
http://www.norut.no/alta/Norut-Alta-Alta/Publikasjoner/Rapporter/Kartlegging-av-
samisk-perspektiv-i-kommunesektoren
Nygaard, V, Varsi Balto, A. M, Solstad, M, Solstad, K. J (2012): Evaluering av samiske språksentre
Alta:Norut.
Skålnes, Sigrid og Margrete Gaski (2000): Tospråklig tjenesteyting.
Brukerundersøkelse i forvaltnings-
området for Samelovens språkregler.
Prosjektrapport 2000:17.
Oslo: NIBR.
http://www.nibr.no/filer/2000-17.pd
Andersen, Svanhild ja Strömgren, Johan (2007): Sámelága giellanjuollggadusaid evalueren.
http://www.regjeringen.no/upload/KKD/Kultur/Evaluering%20av%20samelovens%20spr
%C3%A5kregler.pdf
Brenna, Wenke (2005):Samene i rettssystemet.
En undersøkelse om språklige og kulturelle barrierer i
samhandlingen mellom samiske brukere og rettsystemet i Finnmark.
Tana:ČálliidLágádus.
Eira, Inger Marie Gaup (2001): Samisk språk i Norden - Status og domeneutredning.
Utredning nr.
Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta/Nordisk Samisk Institutt
Pettersen, Torunn og Johanne Gaup (2001): Kartlegging og utredning av offentlige samiske informa-
sjonstjenester.
Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta/Nordisk Samisk Institutt.
http://www.samit.no/Elekdok_Utred2001-01_Sami_Off_Info.pdf
Sametingets språkstyre (2004).
Bruken av samiske språk .
Undersøkelse.
Guovdageaidnu:
Sametingets språkstyre (2008).
Samediggi (2004).
Sámegiella lea čaffat!
Sámediggeráđi dieđáhus sámegiela birra.
Kárášjohka:
Sámediggi.
SOU 2006:19: Att återta mitt språk.
Åtgärder för att stärka det samiska språket Slutbetänkande av
Utredningen om finska och sydsamiska språken.
Stockholm: Statens offentliga utredningar.
http://www.jokkmokk.se/Filer/Utvecklingsenheten/Minoritetsspr%C3%A5k/Att_aterta_m
itt_sprak_1.pdf'
King, Jeanette.
"Te Kōhanga Reo.
Māori Language Revitalization" I Hinton, Leanne og
Ken Hale (red) The Green Book of Language Revitalization in Practice.
San Diego: Academic Press.
Morris, Delyth (red.)
(2010): Welsh in the Twenty-First Century.
Cardiff: University of Wales
Press.'
St. meld.
Arbeids- og inkluderingsdepartementet
http://www.regjeringen.no/pages/2077889/PDFS/STM200720080028000DDDPDFS.pdf
Tjoahkkájgäsos
Lulesamisk översättning
Sámegiella nággásin
Guhkaájggásasj assimilerim- ja åhpaduspolitihka maŋŋela nuortta
Svierigin, li ållo sáme, gudi mánnán sáme ságastin, sámegielav
láhppám ja nuorap buolva sámijs älla goassak sámegielav oahppam.
Muhtem sáme dåbddi sijás la giella váldedum.
Miella gal garras la
suoddjit ja ruoptus gielav åttjudit.
Gå sámegiella nággidum la de balulasj la unnep giela, degu oarjjel-
ja julevsámegiella, ållu gáhtoba.
Jus nåvti sjaddá de muhtem oasse
Svieriga viesso kultuvrraárbes ja ájnas oasse sáme álmmuga aktisasj
identitehtas láhppu.
Álggoálmmugij la ihkeva ájnas gielav bisodit ja
kultuvra birra diededit.
Svieriga bájken 20 000 sámijs, jáhkkelis lahkke ságas sámegielav,
ja val neljadissa máhttá låhkåt ja tjállet sámegiellaj.
Gudi ságasti li vil
aj binnábu oarjjelap guovlojn Sámen.
Vuorrasap sáme bukti álu buo-
rep sámegielav.
Ållusin äjgátbuolvan ga älla ietjanisá ålles giel-
lamáhttudagá sámegielav mánájda vaddet, vájku ietja lulun sihtat.
Álmmukriektálasj välggogisvuohta suoddjit ja doarjjot
unneplåkgielajt
Europaráde unneplåkkonvensjåvnå milta sámijt rijkalasj unneplåhkon
dåhkkidit, merkaj stáhtan Svierigin la álmmukriektálasj välggogisvu-
ohta dåjmalattjat sámegielav åvddålijguovlluj åvdedit.
Dåhkkidibmáj
gullu sáme galggi fámov oadtjot ássjijn ma sidjij guosski.
Álggoálm-
mugin la sámijn aj riektá iesjmierredibmáj.
Muhtem oasse Svieriga bargos ulmutjij riektáj la rijkalasj unneplå-
goj giella- ja kultuvrrariektájt jåhtuj biedjat.
Láhkavuododime tjadá-
dibme vuoratjismáno jagen 2 000, riektáj birra ávkkit sámegielav,
suomagielav ja meänkieliv aktavuodan fábmudagáj ja duobbmoståv-
låj, ij la nuoges.
Aktugattja e ållesláhkáj
Sammanfattning
buvte ávkkit dajt riektájt láhka vaddá.
Daj riektáj vánes tjadádibme
dahká vaj Svierik rijkajgasskasattjat ij la jáhkedahtte.
Europaráde mielas ájn ienep biedjamdago rávkaduvvi jus Svierik
galggá ietjas rijkajgasskasasj välggogisvuodajda ållet, i.s.
dárbahip
oarjjelsámegielav buorebut suoddjit ja dav dalága.
Sámegiela hárráj
merkaj Svierik la rahtesuorráj jåvsådam gånnå rijkajgasskasasj välg-
gogisvuodajt viertti duohtan válldet.
Buorremielak ájggomusá älla
dasti nuohkása oarjjelsámegiela nannima ja åvddålijguovlluj viessoma
Maŋŋela Europaráde gujddimusá Svieriga unneplåkpolitihka
vuosstij, hähttu Svierik dan diehti tjielgga ja mierrediddje biedjamda-
gojt buktet ja buorebut tjuovvot konvensjåvnnåmärrádusájt.
Ållo
oajvvadusá nannidum unneplåksuoddjidibmáj li biejaduvvam oas-
seárvvádallamij1.
Dajna gå sámeálmmugin älla rájá rijkaj rastá luluj Svierik aktisasj-
bargov aj Vuonajn ja Suomajn tjavggidit ja doarjjot sámeálmmuga
rahtjamijt sámegielav ja kultuvrav bisodit.
Dakkár aktisasjbargov la
Europaráde åhtsålam.
Sámegielav ruoptus
Jus udnásj giellamålssomprosessav galggá boarkkit ja jårggålit, de
biedjamdagojt moatten bájken dárbaj bálldalakkoj biedjat.
ådåsisväddjádibme rávkká guhkaájggásasj bargov sebrudak-, juogos-
ja ulmusjmieren.
Ieneplåksebrudahka máhttá sámijt viehkedit giellabi-
sodimvidjurij sebrudagán ja tjielgga räjdojt sámijda vaddet gielav
ruoptus oadtjot.
Jus sáme räjdojt ja åvddålbiejadusájt oadtju ietjasa
boahtteájgev hábbmidittjat, de máhttá juohkusa fámov adnet giella-
målssomprosessa jårgidibmáj.
Biedjamdago majt dárbaj dahkat galggi
árvov aledit ja sámegielav väddjádit ja vuojnnusij biedjat.
Mánáj ja nuoraj buoredum giellamáhttudagá li rasjes giellaj "vies-
somduodastusá", dajna gå máná li boahtteájge kultuvrraguodde.
Sámegielak hoallijt máhttá lasedit gå äjgádijda vaddá buorep diedojt
additijvas guovtegielakvuoda birra, ja aj åvddåskåvllå ja skåvllå dåj-
malattjat doarjjoba mánáj ja nuoraj giellaåvddånimev sámegiellaj.
ållessjattuga gejn li passijvas máhttudagá sámegiellaj oadtju máhtte-
lisvuodajt buoredit ietjasa gielav de sámegielagijs máhttá lassánit.
1 "Rätten till mitt språk - Förstärkt minoritetsskydd", SOU 2005:40.
Sáme gudi sámegielav sihti ruoptus åttjudit galggi máhttelisvuodajt
Tjuottjudusguovllo sámegiellaj dárbaj vijddot
Giellaláhkavuododibme la vuohke sámegiela árvov sebrudagán aledit.
Jus riektá sámegielav ávkkit almulasj bálij vijddu gitta oarjjelsámegi-
ela bájkijda, de ålop sáme lulun máhttelisvuodajt oadtjot gielasa
ságastit ja åvdedit moattep láhkáj.
Daŋga bále luluj giella ienebut
ávkkiduvvat ja nuora oarev oadtjot gielav oahppat.
Aktugattja lulun
ållåsit jali muhtem märráj riektáv oadtjot sámegielav ávkkit åvddås-
kåvlån ja vuorrasijhuvson ájn ålop kommuvnajn.
Tjuottjudusguovlo sámegiellaj oajvvaduvvi aj gåbttjåt Árviesjávrie,
Berga, Döörte, Härjedalena, Krokoma, Liksjoe, Máláge, Bihtáma,
Skielleda, Suarsá, Luspie, Straejmie, Ubmeje, Vualtjere, Vindela, Åre,
Sjeltie, Älvdalena, Ientjaválle ja Luvlieluspie kommuvnajt.
Oalle
ájnas la vijdedum tjuottjudusguovllo nåv stuorru vaj sámij ieneplåhko
Sámen biedjamdagojs gåbttjås ja gievras bájke sähkáj båhti.
Maŋep-
boahtte kommuvna ja fábmudagá lulun ávkkit 3-jahkásasj diededim-
ja åhpadusdåjmajt aledittjat unneplåhkoriektáv ja giellamáhttudagáv.
Stáhtadoarjjaga lulun mannat lassegålojda tjuottjudusguovlo kommuv-
najda.
Nannidum sámegiellabarggo
Álmmukválljim orgánan Sámedigge luluj sámijda mierredit ulmijt
sámegiellabargguj.
Ulme ma biedjamdagojda gulluji li sámegielav
sujttit ja åvdedit, ja rávkká dav demokráhtalasj vuodov mav álmmu-
kválljim orgána vaddá.
Sámedigge aj galgaluluj vijdedum fámov ad-
net sáme bájkkenamáj hárráj.
Guokta sámegiellaguovdátja oajvvaduvvi oarjjelsámegiellabájkkáj.
Guhkep ájggáj dárbaj ájn giellaguovdátjijt nuorttasámegiellabájkkáj.
Giellaguovdátja galggi dåjmalasj åhttse giellaådåsisväddjádimijn
barggat sámij siegen bájkkásasj ja dajvak mieren.
Sámedigge oajvva-
duvvá oajvven doajmmaj.
Giellaguovdátja aj máhtti doarjjoml-
uohkkon tjuottjudusguovlon årrot.
Sáme giellatjuovvusijt viertti dájv-
váj tjadádit buorep gåvvima diehti tjadádum biedjamdagoj båhtusij
maŋŋela.
Ådåsisväddjádimdago åhpadusán
Mánájn, gudi rijkalasj unneplågojda gulluji, la riektá unneplåkgielasa
ávkkit ja unneplåhko- jali álggoálmmukidentitehtav åvdedit.
Skåvllå-
dåjmadagá kárttim vuoset iednegiellaåhpadus ij buorakláhkáj dåjma.
Guovtegielak åhpadus ållu binnát gávnnu.
Märrádusájt iednegiell-
aåhpadusá hárráj dárbaj rievddadit vaj kommuvnna galggá iednegiel-
laåhpadusáv vaddet mälggatåhpadusá baktu dasik hiebalgis åhpadid-
djev gávnná.
Ájn ienebut dárbaj barggat máhttelisvuodaj åvdedit
iednegiellaåhpadusáv mälggatåhpadussan.
Gájkka sámemáná rijkan galggi bessat sámegielav oahppat, ja
åvddålbiejadusá sámegiellaåhpadussaj säbrrat hähttuji buoreduvvat.
Máhttelisvuoda hássat aktijduvvam sáme åhpadusáv vierttiji lassánit
ja buorránit.
Sámeskåvllåstivrav galgaluluj gåhttjot ådå gäjnojt gávn-
nat iednegiellaåhpadusáv hássat sáme oahppijda.
Sáme åhpadusnävojs
viertti ienep gávnnut ja åhpadusnävojt ma juo li anon dárbaj ienebut
hádjet.
Le dárbbo oarjjelsáme webbabieles webbasajen "Temá
iednegiella".
Sámedigge ja Sámeskåvllåstivrra luluba barggat vaj
värmmádahka sáme iednegiellaåhpadiddjijda dagáduvvá ja lahka
aktisasjbarggo allaskåvlåjn gånnå sámegielav åhpat vuododuvvá.
Sáme åhpadusgäjnnolájddijiddjev galgaluluj biejadit.
Guoradallam luluj biejadallat máhttelisvuodajt gehtjadittjat gåk
buktá láhkabiejadum riektájt guovtegielak doajmmaj åvddåskåvlån
biejadit, ja aj guovtegielak åhpadussaj vuodoskåvlån rijkalasj
unneplåkgielajda.
Lulun aj buktet rijkalasj suoddjimprográmmav ri-
jkalasj unneplåkgielajda.
Moadda europealasj rijka stuoráp åvdåsvás-
stádusáv li válldám rijkalasj unneplågoj åhpadusvidjurij åvdås gå
Svierik, ja mij lulup oahppat daj rijkaj diedojs.
Dajna gå ájnas la
dalága vidjurijt báredit, luluj doarjodibme dan båttå gå gatjálvis
guoraduvvá ja hásaduvvá, kommuvnajt viehkedit arvusmahttemdoarjj-
agijn stáhtas vaj ienep guovtegielak åhpadus jåhtuj juo dálla boahtá.
Ássjev åhpadiddjijt gávnnat aj dárbaj gehtjadit.
Gájkka ållessjattuk sámij máhttelisvuoda oahppat låhkåt ja tjállet
sámegiellaj (alfabetiserim) hähttu duodastuvvat nåv guhkev gå la
Aktugattja galggi ekonomalasj máhttelisvuodajt oadtjot
alfabetiserimkursajda säbrrat.
Dåjma mánájda ja nuorajda
Mánnáåvdåstiddje galgaluluj tjielggasap gåhttjomav oadtjot gåtsedit
rijkalasj unneplåkmánáj dárbojt sebrudagán.
Nuorajlihto ma åvdåsti
rijkalasj unneplågojt galgalulun doarjjagav ja máhttelisvuodav oadtjot
bájnatjimfábmuj unneplåkpolitihkan.
Ietjas giellaj låhkåt la vuododárbbo jus gielav galggá oahppat ja
giellaåvddånimev nannit.
Dárbbo la oadtjot lasse mánná- ja nuoraj-
girjijt rijkalasj unneplåkgielajda.
Girjjevuorkkádoajmma mij gullu
rijkalasj unneplågojda luluj laseduvvat.
Girjjevuorkkákonsulenta lulun
biejaduvvat gájkka rijkalasj unneplåkgielajda ja mánná- ja nuorajdo-
ajmma åvdemussaj biejadallat.
Stuoda ekonomalasj tjoavddusav sáme
girjjebussajda viertti gávnnat.
Kultuvrra unneplåkgiellaj máhttá gielav ådåsisväddjádit ja identit-
ehtav vaddet.
Stáhta kultuvrraráde galgaluluj ållagasj mánáj ja nuoraj
dárbojt gähttjat biednigij juogedijn rijkalasj unneplågojda.
Doarjo-
dibme galgaluluj máhttelisvuodajt gávnnat kultuvrradoarjjagav lasedit
vaj rijkalasj unneplågoj mánáj dárbo buorebut doajmmi.
Mánáj ja
nuoraj ekonomalasj vidjura e galga guosskat sijá máhttelisvuodajt
oahppat unneplåkgielav.
Sierra biedniga galgalulun vuorkkiduvvat
stipänndan dajda dåjmajda maj ájggom la nannit mánáj ja nuoraj
giellaåvddånimev ja/jali sijá kultuvralasj unneplåhko- jali álggoálm-
mukidentitehtav.
Dåjmalattjat sámevuodav sámesebrudagán vuojnedit
Sámegiela sadje máhttá nanniduvvat gå buorebut sámegielav
vuojnnusij biedjá ieneplåksebrudagán.
Dat bájnná ieneplåkálmmuga
dádjadusáv sámij vuosstij ja nanni sámij, ja ållagasj mánáj ja nuoraj,
kultuvralasj
identitehtav.
Åvdet
giellaådåsisväddjádimev.
Guovvamáno 6. b., sámeálmmuga biejvve, galgaluluj gájkkásasj
slávggábiejvven sjaddat vaj sámeálmmuk buorebut vuojnnu.
Galbba-
barggo sáme bájkkenamáj galgaluluj tjavggiduvvat ja mierredum
sáme bájkkenamá påvsståbájkken aneduvvat.
Ietjá oajvvadusá
Oasseárvvádallama oajvvadum láhkagähttjo rijkalasj unneplågoj ja
unneplåkgielaj birra luluj juogeduvvat lenastivra ja Sámedikke
Sámedigge luluj fábmudahkan oadtjot rijkalasj gehtjadimåv-
dåsvásstádusáv sámegiela hárráj kommuvnajn.
Dat gåbttjå i.s.
stivrrimav, gähtjov, ekonomalasj doarjjajuohkemav ja aktijdimev.
Diedojs diehtep same- ja unneplåkpolitihkalasj gatjálvisá e aktij-
duvá nuohkásit guovddelis mieren.
Dassta tjuovvu rijkalasj unnep-
lågoj dárbo e giehtadaláduvá ållesláhkáj.
Vaj mierredimfábmo oadtju
buorep ållesgåvåv ja ådåsisväddjádimdåjma galggi gievrrot, de doarjo-
dimdåjmadahkaj galgaluluj aktijdimdåjmadahka biejaduvvat sáme- ja
unneplåkpolitihkalasj ássjijda.
Aktijdimdåjmadagá biejadibme luluj aj
giehpedit nuorttarijkajgasskasasj bargov guosske gatjálvisájn.
Vuododum tjuottjudusriektálasj riektábiejadusá ja riektábiejadusá
ma sierraláhkáj rijkalasj unneplågoj riektájda guosski, sáme kultuvrra,
giella ja äládusá, galgalulun jårggåluvvat sámegiellaj.
Nåvti oajvvad-
uvvá suomagiellaj ja meänkielij.
Dat luluj riektásihkarvuodav lasedit
tjuottjusguovloj fábmudakbargojn ja aj gielav åvdedit.
Diededimsjiebmá 2014-15
Ådå oahppe: Divtasvuona kulturskåvllå Ájluokta, Gásluokta, Stuorgiedde.
Ij la dárbbo ådåsit åhtsåt jus la juo oahppen avtan fálaldagán.
Oahppesadje le duv dasik 10. klássav låhpada, jus i iesj sidá dav åvddåla låhpadit.
Mij Gånnå
Gesi Tjielggidus
- Lávllomjuohkusa Ájluokta,Gásluokta 1.-7. kl.
Juogosåhpadibme
- Lávllomjuohkusa Stuorgiedde 1.-7. kl.
Juogosåhpadus mánájda 3 jage ->
(mánájgárddemáná)
- Lávllom Ájl., Gásl., Stuor.
Ájnegis åhpadibme
- Piano Ájl., Gásl., Stuor.
- Gitárra Ájl., Gásl., Stuor.
Ájnegis ja juogosåhpadibme
- Bassgitárra Ájl., Gásl., Stuor.
- Trumma Ájl., Gásl., Stuor.
- juogostjuojadibme Ájl., Gásl., Stuor.
Juogosåhpadus
- Dibmaduodje Ájluokta
- Garraduodje Ájluokta
Álggá áramusát gidá-15
Diededibme: Diededav ietjam dán doajmmaj/dájda dåjmajda: Tjále nummarav man láhkáj vuoroda.
Lávllomjuogos: .
Lávllom: .
Piano: .
Gitárra:
Bassgitárra: .
Trumma:
Musikkjuogos: .
Dibmaduodje: .
Garraduodje: .
Hatte: Juogosåhpadus kr.
635,- jahkebieles.
Ájnegis åhpadibme kr.
860,- jahkebieles.
Oarbbenhaddevuoledibme.
Diededimsjiebmá sáddiduvvá: Divtasvuona kulturskåvllå, postboaksa 104, 8591 Gásluokta.
Máhtá aj skannit ja miejllit.
Oahppe namma ja adræssa:
Ahke ja riegádimbiejvve (klássa tjavta 2014 rájes): .
Æjgáda/åvdåstiddje namma ja adræssa (máksemusadræssa):
Æjgáda/åvdåstiddje telefonnummar ja mæjlla:
Johannes Formanowski, Divtasvuona kulturskåvlå jådediddje.
Telefåvnnå 994 27 290, mæjlla johannes.formanowski@tysfjord.kommune.no
Árran julevsáme guovdásj, auditåvrån
Biehtsemáno 10.-11. biejve 2013
Sáme giella- ja girjálasjvuoda seminárra
Samisk språk- og litteraturseminar
Mánnodagá biehtsemáno 10.biejve: Vájmogiella -
giella guotto ja oassálasstem kl.16.15- 20.30 -
álgadibme gasskabiejvbiebbmojn
Dijstagá biehtsemáno 11.biejve: Sáme girjá-
lasjvuohta - ájrastallama dájdda kl.
Reintind
Storvatnet
Trong-skjomen
Skjærvik-
aksla
Ramnflogan
Gaskabeaijávri
Boazovárri
Jorbesèohkka
Juovvavárri
Ytter-hammaren
Holmvatnet
Klubbvik-
vatnan
Buholmen
Karvenes
Karvevika
Daudmannshola
Røsnåvatnet
Grønntuva
Inner-hammaren
Mellavatnet
Bukkuran
Vesterdalselva
Sukker-
toppen
Bakhammarvatnet
Mattisheimen
Smalneset
Råntindvatnet
Tronglia
Raudfjellet
Tronglivatnet
Smalnes-
bukta
Rundvatnet
Klubban
Klubbvatnet
Halvkannelva
Erikvika
Klubbviktinden
Klubbviksætra
Hammarvatnet
Eriktuva
Meraftestinden
Meraftesfjellet
Vesterskarelva
Vesterskaret
Hesjebakkvatnet
Jollvatnet
Áhkájávrre
Kjerringvatnet
Tjierreg-
vuobme
Tennvasskollen
Tjierregjávrre
Tennvatnet
Tverrfjellet
Okslielva
S á l l u s v á g g e
Trollvatnet
Rønntinden
O k s l i a
Litlvatnet
Kuvikelva
Eiavasstinden
Nevervatnet
Lassedalen
Soldat-
moen
Stormyra
Jierddatjåhkkå
Ner-salhus
Klubben
Korkvatnet
Korkdalselva
Djupskarelva
Mørsvikdalen
Forrbakken
Moan
Grønnvasselva
Heian
Mørsvikbukta
Nerfjellet
Lisjvasselva
Kobbskaret
Middagsfjellet
Boteldalen
Krokelva
Tullhaugen
Gjerfallet
Gjerfallmoen
Nytmarka
H á l l j e v á g g e
T v e r r e l v d a l e n
Litletinden
L i r y g g e n
Horndalselva
Tjoarvekskåhppe
Horndalsbotn
Steinakselelva
Stauren
Kobbskarmoen
Gjerelvmoen
Nytmarkheia
Tjoarvek
Horndal
Steinaksla
K o r k d a l e n
Vesterbotn
Håkjerringneset
Skogheim
Bratten
Murgosvuodna
Sildhopneset
K o l l e n
Silldavuopjávrre
Sildhopvatnet
Guovddelisjávrre
Skardvatnet
Sildhopen
Silldavuohppe
Sæta
N u o r j o v á r r e
Nuorjotjåhkkå
Jierddavuomjávrre
Gjerdalsvatnet
Gressnes
Åndtinden
Njárgga
Tverrelvneset
Mørsviktinden
Vialoftet
Sverresvegen
Storlemmen
S i l l d a v u o p v á r r e
S i l d h o p f j e l l e t
J i e r d d a v u o b m e
G j e r d a l e n
Raukforsen
Tjørna
Gamvatnet
Litltuva
Nuorjoskárdde
Kobbskardet
Tomashola
Dettforsen
Jierddavuomjåhkå
Gjerdalselva
Brennhaugen
Kvann-
sletta
Ájdejávrre
Eiavatnet
Ájdejávretjåhkkå
Skotnesodden
Trollurda
Ve i k v a s s b o t n e n
Skytthola
Skyttholfjell
Kistenvatnet
Lian
Høgbergfjellet
Vårmus-
lægret
Slettbakkan
Elvekroken
Ørneselva
Fiskfjellet
Stampnes-
fjellet
Ytter-skveiren
Lisjeidtinden
Lisjeide
Lisjfjellet
Kobbskarelva
Hussliloftet
Lisj-
vatnet
Forrneset
R ø n n f j e l l e t
Tjønna
Austerheim
Grønnvatnet
Lomtjønna
Mjånesaksla
K v a n n d a l e n
Storelva
Stillelva
Mastermovika
Sildhopelva
Tverrlandet
Sirielva
Nonstuva
Elenjorda
Forrmesodden
Storeide
Fiskfjellelva
Mørsvikbotn
Kvanntolia
Durmål
Kleksbakkan
D u o r d a v á g g e
Åndvika
Slåttvikodden
Mørsvikneset
Murgos
Mørsvik
Badje-
Háhtsek
Gamhola
Vuolle-
Storkorken
Svartfjellet
Nedre veikvatnet
Memaurkollen
S l u b m a
Stortjønnfloget
Steinmofjellet
Skardet
Ostenbotn
Hellarneskollen
Inner-skveiren
M u r g o s v u o d n a
M ø r s v i k f j o r d e n
Nattmåls-
Kuvika
Kuvikfjellet
Røntinden
Tverrelva
Tennvasshaugen
Tysfjordhola
Mjånes
Murgostjåhkkå
Brennryggen
Mørsvikvass-
tinden
H á h t s e k v á r r e
Skamoa
Murgosjávrre
Mørsvikvatnet
Blåfjellet
Mørsry
Durmålstinden
Sørrønna
Stampnesodden
Sølvdalen
Murgosjåhkå
Mørsvikelva
Silldavuopvárddo
Linhaugen
Kobbelveidet
Vasshauet
Eiavass-
kråga
Gjerdalstinden
Tjoarvekvárre
Horndalsfjellet
Øvervatnet
Laksvatnet
Mølnelva
Ørneskorken
Neverbekken
Øverlia
Fager-
neset
Troforsen
Litletindvatnet
Muorkke
Nordbotn
Horndalsskardet
Skjønstadvatnet
Vuolep viejekjávrre
Veikdalsisen
Finnhaugen
Svarthaug-
dyen
Langheikollen
Slettfjell-
kollen
Raudaksla
Stortuva
Storvika
Storvik-
hammaren
Slubmatjårro
Bonå
Haugen
Kjelen
Ørneselvdalen
Djupskardvatnet
Kalvskinnvatnet
Nontuva
Skotnes-
Slettflågan
Sagelva
Kobbelvvågen
K o b b h a m m a r e n
Kvalhaugmo
Kobbelva
Bjørndalen
Bjørndals-
Tverrfjellvatnet
V i e j e k
Stormyrodden
Gåpjávrre
Kobbvatnet
Kviturdtinden
K v i t u r d f j e l l e t
Viejekjiegña
Elvegård
Stortinden
Langodden
Middagstuva
Nordkalvtinden
Skilelva
Makkvatnet
V e g g f j e l l a n
Kollen
Tollknivelva
Salhuselva
Rákkasgárdde
Gjetarholtinden
Steigentunnelen
Kaldelva
S u o k s a v u o b m e
Gardselva
Hopvatnet
Osplihumpen
Storhammaren
Lomtjørna
Tindhalsen
Vatnøyra
Sørkvanntelva
Lapplægeret
Durmålsfjellet
Sørkvannto
Suoksavuomjávrre
Løfjellet
Kalvtinden
Heimarskilelva
Austrekråga
Tennvass-
skardet
Sørkvanntinden
Skuhtjamjávrre
Sjuendvatnet
Sjuendvass-
elva
Skuhtjam
Goallarijdda
Fagerbakken
Ájalåpptå
Á j a v á r r e
Fesk-
grunnen
Daudmannselva
Sluñkájåhkå
Ájajåhkå
Soahkegåhpe
Ádjak
Sag-
pollen
Svartvasselva
Storvasselva
Storvass-
Storbukta
Vielggisgiergejåhkå
Kvitsteinelva
Slåttelva
Sørbukta
Gilda
Strindnes
Gilldanjárgga
v a t n a n
Lappneset
Ediasneset
Sáttonjárgjávrre
Sandnesvatnet
Sørsandøyra
Girkkovárre
Kjerkfjell
Sáttonjárgga
Sandnes
Lappjorda
Lappjordelva
Rønna
Litlrekvasstinden
Skorrelva
Slåttlifjellet
Rundtjørnene
Skogkollen
Rapelva
Kvannlifjellet
Kjerkfjellheia
Rønnelva
Sandnes-
botn
Durmålstuva
Sadjemgurra
Karlsøyholmen
Lielvvatnet
Stongsethågan
Høgrønna
Strinda
Á j a b u o l l d a
Strindelva
Skjelllelva
Slåttfjellet
Kvannlia
S k o a r r e
Løelvvatnet
Snyhola
Kvannliaksla
Nordfoldaksla
F e m t v a s s l i a
Steinfjellet
Vidátjávrre
Femtvatnet
Skilggátjåhkkå
Kråkmotinden
Grunnen
Bannet-
lægeret
Telegrafelva
Sjettvasselva
Hundpolltuva
Sjettvasslia
v á r r e
SLUÑKA-
JÁVRRE
Svensken
Sjettvassfjellet
Gudátjávrre
Sjettvatnet
Gollarittinden
Bjørsvikskallen
Løelva
Lang-
tjørna
Osphågen
Djupelva
Kjerringvassdalen
Gilldavárre
Strindnesfjellet
Holmodden
Slåttvika
Storholmen
Ingebregtodden
Rota
Strindberg
Nerstraum-
halsen
Svaan
Revelva
Innhavet
Straumsnesvika
Litlvasstuva
Stolloelva
Lappen
Kvitsteinselva
Fornesveggen
Håkjerringvika
Pissarelva
Storvasstuva
Austerfjellet
Krokvatnet
Kvitstein-
Sølvelva
Steinbakkøya
Steinbakksundet
Beintolskallen
Steinbakken
Steinbakkelva
Nedre stuollovatnet
Nerstraumen
Tjoalmejávrre
Strindvatnet
Tjoalmme
Forsskaret
Lifjellet
Lia
Langosen
Elvneset
H o p e n
Kjerring-
Kjerringvassfjellet
Lagmanns-
vikvatnet
Rounasboarkka
Sørbotnen
f j e l l e t
Dønsågneset
Tørrforrneset
Steinbakkfloget
Djupvatnet
Vettfjellet
Steinbakkvatnet
Stor-
Dønselvvatnet
Dønsåga
Bajep stuollo
Stolovatnet
øvre
Sagforsen
Tennvasselva
Steintinden
Lielva
Tømmerneset
Vassmoa
Rødhellvatnet
Bjørnvatnet
Hammarenden
Gjetarhol-
Gjetarhola
Rødhella
Svarthammaren
Ruohtsajávrre
Oddan
Nervatnet
Rotvatnet
Liholman
Hellarvika
Hellarvikfjellet
T j o a l m e v á r r e
S t r i n d f j e l l e t
Storvassheia
Mikkelhola
Kuvasstinden
Lysverk-
Storhågen
GOAJVOJÁVRRE
Sluñkásuoloj
Tenn-
f j e l l a n
Skilgájávrre
Kråkmovatnet
Fjerdvatnet
Raphøgda
Rekvasstjønnen
Lusspe
Storberget
Rikandersjorda
Nattmålselva
Skilggá
Kråkmo
Bikkjebekken
Fjellmyran
Tverrberget
Sjelkatinden
REKVATNET
Goajvogurra
Femtvasstinden
Kvannelva
Knutbekken
Femtvasselva
Skilggajåhkå
Tindkråga
Steffenelva
Bulgavárre
Koknesskallen
Svovelkishaugen
Gråurdelva
Fjellelva
Røtelva
Suoksavuomjåhkå
Makkvasselva
Rokkvika
Rokkvikfjellet
Falkelv
Unnagåjvutjavárre
Skinberget
Unna-
gåjvusj
Litle
Rekvatnet
Suoksavuomvárre
Makkvasstinden
Krokelvskardet
Vardfjellet
Harrmodalen
Falkelva
Falkelvaksla
G o a j v o
Osen
Rikanders-
V e g g l a n d e t
Kråkvika
Litloteråga
Oteråga
Oterågelva
Oterågskallen
Oterågvatnet
Mølnvatnet
Rødtangsfjellet
Buktaelva
Holmgrunnen
Rødtangholman
Roparneset
Hillingan
Sommarset
Sagpollen
Kjelneset
Røttangs-
straumen
Rødtangen
I n n h a v e t
Notvatnet
Svart-
Silsandbukta
Skjåneset
Straumsnesøya
Karpollen
Straumsnes
Grønskogen
Krokan
Gievaelva
Steinnesbenken
Kokneset
Røttangskallen
Gussagåptjåhkkå
Reinloftet
Likkjlagmannsvika
Lagmannsvik
Djupdalen
Breidtinden
Skurken
Skurkskallen
Vuohppe
Tuva
Storlagmannsvika
Storlagmannnsvika
Lagmannsvikdalen
Tverråsen
Forhaugen
Austerbotnen
Stuolojåhkå
Skålfjellet
Skålene
Litltinden
Skogholvatnet
Jåhkågasska
Hofmannselva
Flatstein-
hågen
Storsteinskallen
Livsetjåhkkå
Livse-
juovva
Gasskatjåhkkå
Guovddelis
Kautulus
Jårbbåjávrre
S t i l l e l v a
H á h t s e k l å p p t å
S k u h t j a m v á g g e
S i l d h o p s k a r d e t
R á s k k a v á g g e
Livsejåhkå
Livsselia
Skuhtjamtjåhkkå
Sjuendvasstinden
Hierggegåpjávrre
Oksereindalvatnet
Hierggegåhpe
Ráskkatjåhkkå
R á s k k a v á r r e
Attsafjellet
H á l l j e t j å r r o
Gasskajávrre
Hálljejávrre
Gasskavárre
K i r k f j e l l e t
R E I N O K S V A T N E T
FORSVATNET
L á s s e s t j å h k k å
T j å h k k u l
Gaskkavárre
GÅRTTJEJÁVRRE
Unnajávrásj
Suolojjávrre
Ridoalgejávrre
Èohkuljávri
Heller
Tjåhkkuljåhkå
Luoppar
Viejekvárre
Gasskajåhkå
Sávtsasjávre
J Á V R R E
L i n n a v á r r e
Boartejåhkå
Boartejávrre
Sjnasjkasjávrre
Sjnasjkasluoppar
Hierggeskåhppe
Sjnasjkasjåhkå
Linnajávrásj
K v i t f j e l l e t
Sjnasjkas-
várre
Tjåkkultjårro
L i n n a v á g g e
Grashaugen
Reinoksfjellet
Vielggisbáktejávrre
S l æ d o v á g g e
Hierggejåhkå
Steinvatnet
Kvitbergvatnet
Midtifjellet
Mellomfjellet
Elvkjosen
Mellomelva
Boartetjåhkkå
Jierddavágge
Linnaoalgge
Gasska-
jávrrit
Linnavágjávrre
Boartte
B o a r t e v á r r e
J á v r r e g a s s k a
Øyvatnet
j á v r r e
Litlevatnet
L i v s e v á r r e
G i r k k o v á r r e
Reinokselva
R e i n o k s s k a r d e t
Slædovágvárre
Steindal-
H I E R G G E J Á V R R E
Gierggejávrre
Gierggevárre
Jierddajåhkå
Jierdda-
jávrre
Juoksajávrre
j å h k k å
Vasslielva
Finnøya
Mellomvatnet
Bogen
Bergskjeran
Sørvika
Karveodden
Tiltvika
Bakfjellet
Pundan
Pundgrunnen
Tysnesskallen
Støvika
Kvalvika
Titlhornet
Storskardtinden
Saulivatnet
Stordalen
Bollen
Sisselholmen
austre
Skjevågneset
Silsandneset
Grønvikneset
Kløtter-
Kvannåsen
Småtjørnan
Hammaren
Hoptjørn
Hopen
Straumøya
Kløtran
Kløtterneset
Spjutneset
Korsvika
Mølnbukta
Kaldvågstraumen
Ropaneset
Litlegrunnen
Mattisgrunnen
Varpvatn
D r a g s v a t n a n
Karlsøyheia
Geithaugen
Vassurda
Straumfjellet
Fugleskjer
Varpvågen
Varpelva
Bjørnbåshaugen
Storskardet
Pollelva
Svartvatnet
Svanåsen
Svanås-
Svanvatnet
Skilvassbakk
Figentjørna
Langtjørna
Vassøya
Øysundet
Helmerøya
Skilvatnet
Tealøken
Tealøkelva
Revet
Kaldvåg-
Smørvika
Grunnvåg
Solli
Grunnvågen
Remåsen
Skjevåg-
Skjevågen
Skarpheivatnet
Skarpheia
Kuskardet
Skildalen
Hamlotskjer
Skiltjørnan
Orendalselva
Orendalen
Pinholtjørna
Middagsurda
Andsneset
Kilnesodden
Utsikten
Flåfjellet
Storheia
Skilhaugen
Knut-
holmen
K I L V A T N E T
Solstad
Steinholt
Sørkil
Anderselva
Ranaheimen
Kilneset
Innerøya
Ospvika
Andsneskollen
Hundosen
Nøkkvasshamran
Kjosneset
Smånesodden
Brannøya
Småtannøyhøgdan
Støvikvatnan
Ospvikvatnet
Hundosvatnet
Kilnes-
høgda
Stordjupet
Madstuholhøgda
Tannøytuva
Nonsåsen
Tannøya
Middagshøgda
Brattbergan
Urdvika
Urdvikholmen
Skoglund
Frydenlund
Formo
Veum
Skogvoll
Nøkkvatn
Storsvakollen
Kvalvikholmen
Neset
Nordkilpollen
Finnskardet
Eliknøtten
Barbroskardet
Ytrevatnet
Tiltvikholmen
Forbardneset
Horneshola
Hornneset
Hysvik-
Hysvika
Gressøyra
Solfloget
Nordkilklubben
Reindalen
Buøyodden
Buøyneset
Kråknesodden
Hamn-
haugen
Hamna
Sagfjord
Karlsøyvatnet
Memores-
Daudmannshaugen
Heia
Kjosen
Tennskardåsan
Jarbrua
Tonvika
odden
Kroken
Åsheim
Eriktjørna
Grimstad
Hamlotholmen
Tinnholmen
Grytberget
Kilhamn
Kvalvikneset
Svartåsen
Fjellvatnet
Hellneset
Lamannshaugen
Geithovudet
Finnhamna
Jørenvika
Jørenvik
Middags-
Jensvatnet
Djupdalsvatnan
Ulvsvågfjellet
Falkreiret
Trolldalen
Sennmyran
Roaldvatnet
Tuv-
Pinhola
Skjefthola
Åmohaugen
Åmo
Åmodalen
kjosen
Gunnarboren
Bergsvikgrunnen
Nygårdsskjeran
Gjertrudslottet
Grimsosen
Porsneset
Andsnesholmen
Ulvsvåg
Stranda
Nausthaugen
Skogmo
Solhaug
Tannøy
Markosen
Buøya
Navarsvågen
Moshaugen
Krokskjeran
Storhaugen
Langskjer
Revskjeret
Klubbtuva
Skogly
Vangen
Høgtun
Nordkil
Lundås
Tortenåsen
Småvatnan
Trinnøya
Mølnosen
Trinnøysundet
Nordnes
Skardvika
Ramnvika
Hundmulen
Skardviktuva
Hornskjeran
Litlskardvika
Seglet
Hatten
Kvannto-
Nonstadtinden
Soltuva
Karlsøy
Jamn-
heia
Fløyfjellet
Kilvika
Nygårdsheia
R á h p u k j á v r r e
Sletta
Rismålhøgda
Vassdalselva
Trollpollskjeran
Trollpollen
Botelvatnet
Pollstranda
Jørenvikfjellet
Synnøvdalen
Jenstjørna
Djupdalselva
Porsnessundet
Støtlapp-
Masbåen
Ájatjåhkkå
R u o s s a v á g g e
Ruosvágjåhkå
Davve-måsske
Smájlle
Smájlejåhkå
Inner-musken
Sis-måsske
Gåjgivárre
Gierdojávrre
Gåjgijåhkå
Sjnjáhttja
Skuñki-
Skuññki
jåhkå
Måskejåhkå
V i h t i v á r r e
Ve t t f j e l l e t
Luovtasj
Ruosvágtjåhkkå
Gåjginjunnje
Vákkásj
Hábagtjåhkkå
Hántsigállo
Ruosvág-
Ruosvágoalgge
Hejdigiedde
Skuñkitjåhkkå
Riehppe
Oalgge
Benanjárgga
Gussagåhpe
T j å r r o
Bajep
Gussagåpjávrre
Ráhpukjávrre
Kilvatnet
Ankersvatnet
Gevavatnet
Nálakjávrre
Ráhpukvárre
Miesek
Guhkesjávrre
Langvatnet
Kvinnefjellet
Tjuhppa
Vuolep stuollo
Ruogovárre
Gidádumlåpptå
Stolotindan
Josommarset
Hurrenjárgga
Smájlevárre
Ráhpukjåhkå
Vuolep tjierregjávrre
nedre
Sæjmmá
Hierggelåpptå
Gasskaládo
Gábmásadje
Smájleoajvve
Spisstinden
Leirelva
Goasstejiegña
Måsske
Goajvovárre
Gåjgijávrre
Èappagjohka
Stuolotjåhkkå
Tjáppagvárásj
Ytter-musken
Vuolep
Kuvatnan
Hejdijåhkå
Goahvotjåhkkå
Rekvassfjellet
Veten
vestre
østre
Myrjokkdalen
Tennvassbakkan
Hundodden
Svienjunnjá
Pålsommarset
Gevadalen
Goahtejávrre
Husvatnet
Baddje-smájlle
Vuolle-smájlle
Bajep tjierregjávrre
Tjáppanjárgga
Dátjajuolgge
Gidádumluokta
Stuortjåhkka
Runnda-
Láppat
Buollámluokta
Buollám
Nåråldak-
Juoksa-
Gåddetjåk-
jávre
G å d d e t j å h k k å
Nåråldahka
Nåråldakoalgge
Nåråldaks-
lubbo
Æhpárijgurssjo
Benagåhpe
Gaskanjun-
jávri
Ávtjejávrre
Sjielmájávrre
B i e s l å p p t å
Ávttje
T j u d e h å r r o
Hievsttinjåhkå
Soahke-
gåhpe
Áv i
Gájttsaluokta
Biehtsenjárgga
Sis-bælgga
Ibboluovt-
ájdde
Ibboluovtnjárgga
Ibboluovtjávrre
Guovddelis-
Bælgga
L a n g v a t n e t
T j o a d d n e j á v r r e
Èielombákti
Basudis-
tjåhkkå
Grunnfjordbotn
jávvre
Skiddetjåhkkå
Davveluokta
Jassa
Runndagåpjávrre
B e a l g g a g o h p i
Sáltvuopnjárgga
Njuojkkom
Bájsajåhkå
Sválasvágjávrre
Rávggajåhkå
Amásvákjåhkå
Tsiekim
Gussatjåhkkå
Niejdavágjávrre
Burhnoalgge
Tjáhppisoajvve
Stuornjirám-
bákte
Gihttá
Gállotjåhkjávrre
Gussavágge
Rumbojávrre
Gielddajávrre
Amásvág-
njoasske
Hievsttin-
Stuortjåhkkå
Sørelva
Dirvvo
Biedádardda
Biedáluokta
Biedá
Stuorlænndo
Vuodnabatjávrre
Bassoalgge
Biekkertjåhkå
Suovastiddje
Gurtejávrre
Roave-
skåhppe
Gålmå-
suorak
Måskesuoloj
Váshállá
Vuollegåhpe
Tjårro
T j å r o k
Juvvánis-
Ruossavágge
Skoarretjåhkkå
Skoarre
Riebijnjunnje
Juobmorijd-
Tjuolak
A m á s v á g g e
R u m b o g i e r a
Rumbogierjávrre
Gierisluoppar
Tjuolakjávrre
Juobmorijdda
H i e v s s t i n
H i e v n e k
H e l l m o f j o r d e n
Tjáppagjávrre
Ibboluovtvárre
Eidvika
Skarvbergvika
Mannvatnet
Multinden
Mannfjellvatnet
store
Dáppávárre
Småsvartvatnan
Dáppájávrre
Lossvik-
Nergåppe
M a n n f j e l l e t
Lemåsen
Jæms-
luokta
Biedávárre
Garva-
Báisaèohkka
Biehtselåptjávrre
Eidneset
Naustvika
G r u n n f j o r d e n
Banetodden
Klubbvika
Kielva
Mannfjorden
Øvergåppe
Badjegåhpe
Råna
Suolojávrre
Stuornjirám
Áhkásjhállá
N j o a s k á s j
Gussavágjávrre
Gussajávrre
Njallajávrre
H u j t a k
Gunjiloabme
Suollagluokta
Gussalusspe
Valdasj
Váldajávrre
t j å h k å
R u m m b o
Hujtak-
Hujtakjávrre
Biekkertjávrre
Kanonen
Stuorskájdde
Vuovde-
geahèi
Bájsájiegge
E i d r y g g e n
Hoarssajåhkå
Rásjvásj-
gåphe
Rudnavuotna
Grunnfjorden
Vika
Garváldak-
oalgge
Nes
Sávttsagåhpe
Sávttsagåp-
Biernavágge
Biehtsegáma
Tjielloabme
Sáltvuop-
Álmenik
Gájttsaluovtt-
jåhkkå
Dáppá-
njunnje
Ibboluokta
Tømmervika
Sjiellajuovva
Barájiegge
Juoksatjåhkkå
Råggejávrre
Livselåpptå
Årojriehppe
Áksjogurssjo
Juoksajåhkå
Gasskanjunnje
Tjierrekjávrre
Slubbo
Spællábahta
R u d n á v u o d n a
Tjiegñalisluokta
Tjájnne
Lállusgiergge
Lossvika
Rávnno
Lásluokta
Gárdde-
Guhkanjárgga
R i j d a g á d d e
Jávrásj-
Ibboluovttjåhkkå
Basudis
Jiehkke
Bårjåsnjárg-
Bårjåsnjárgga
Tømmerviktinden
Hálláluovt-
O a r j j e v u o d n a
Hálláluovtjåhkå
Rásjvássjá
Ájdeluokta
Biernnajåhkå
Utsvuonjåhkå
Biernnajávrre
Utsvuodna
Eidet
Á j d e t j å r r o
Pollen
Vuohpen-
járgga
Sáltvuohppe
Davve-bælgga
Vuodnabahta
Hellmobotn
Tsækkok
Vuodnabatt-
Njallajåhkå
Njallajåk-
gårttje
Gálmmagáld-
Slie ge
Tjielum-
Èielomvárri
Belgajávvre
Bealgajåhkå
Jårbbågiergge
Lávrra
Ålmmåjávrre
Návssteluokta
Gihttsejåhkå
Stabburselva
Njoaskásj
Biedoalgge
Årojriepvágjávrre
Sválasvág-
Jiegñajávrásj
Tjuoldrijdjåhkå
Vásjoalgge
Fádnoalgge
Davve-vássjá
Skåhpejåhkå
Bårddelåpptå
Tjielumjávrre
Gierggebuodjávrre
Tjuoldrijdda
Årojriep-
S v á l e s v a g g i
Moske-
várri
Vásjoalol
Tjierreknjárgga
Tjierrek
Biehtselåpptå
Tjielumtjåhkkå
Duorivágge
N i e j d a v á g g e
V á s j á g å p h e
Skápjuovva
Nordbukta
Tjierrekluokta
Sis-vássjá
Vásjájåhkå
Soarvve
Soarvenjárgga
Gállonjárgga
Gállotjåhkkå
Gálmmagálddo
Biertnatjåhkkå
J u v v á n i s v á g g e
Hujtaknjoasske
B i e k k e r t
Biekkertjávrásj
Riebiijåhkå
Ruosvágvárre
Biekkertvárre
Svartelva
Forsen
B j ø r n t o p p e n
B i e r n a t j å h k k å
Skuogetjåkkå
Nordvatnet
Skájde-
Mellaskáidi
Røysvatnet
Muvrrajávrre
Biernoalgge
Unnaskájdásj-
Rikkek
Røysvatnhytta
Gasskaskájdde
Biernajávrre
T j e p u r i s
Tjoallebatjåhkå
Ruonasnjoasske
S á v t s a s v á r r e
R e t g a t d a l e n
Steintoppen
Steingropa
Hierggenjoasske
Hievnenjoasske
Ræhtjájåhkå
R æ h t j á t v á g g e
Hievsstinvárre
G i h t t s e
Ruonasvágge
Gihtsejávrre
Gihtsejåhkå
Gihtseskåhppe
Gihtsenjoasske
Gierggetjåhkkå
Muvrratjåhkkå
Fredagskollen
Fuglfjordneset
Mulbukta
Tømmeråstinden
Stefjordeidet
Bergneset
Sørneset
Sørnesholmen
Fuglfjorden
Krabbvika
Mulbukttinden
Titinden
Stetinden
Kopp-
Storvikfjellet
Rødtinden
Knappneset
Storelvdalen
Svaelva
Storelvvatnet
Skjelelva
Kjerringtinden
Korvikneset
s u n d e t
Oldervika
Gásluokta
Stuorluokta
Grindholtan
A u s t e r d a l e n
Austerdalselva
Aspheim
Korvikvatna
Korvika
Sámeluokta
Lapplægran
Kjøpsnes
Straumen
Daudmannsaksla
Sommarsetelva
Stáloluokta
Risvika
Kongsnes
Lappholmen
Nesflata
Nestinden
Grunnvoll
Bukta
Lægdvatnet
Nekkelvvatnet
Risviktinden
Vasjahallen
Storå
Storådalen
Storå-
Sommarsetvatnet
Sildpollneset
Mølnelvvatnet
Bremneset
Bremnesskjeret
Nordøya
Bekkenesholmen
Skjåbåen
Sørøya
Tysnes
Johaugskallskjeret
Langbåen
Tysnesvatnet
Herøyvatnet
Korsnes
Korsnesholmen
Ájluokta
Láñásse
Ráluokta
Hamnvika
Bisseluokta
Biesseluokta
Skarbergneset
T y s f j o r d e n
Vollan
Kalvikstorvika
Østvika
Beitsfjord-
Damvarden
Ryelva
Kjerran
Skjåvika
Lomvatnet
Bjørkvikfjellet
Guládak
Slettmoa
Dragholmen
Dagfinn-
Litlvassdalen
Ráluovtjávrásj
Kalvik
Sluodnerågge
Kjerna
Kivika
Durmåls-
tuva
Breidskardtinden
V a l l e t i n d a n
Rundtinden
I s f j e l l e t
BAUGE-
VATNET
R o a n a s d a l e n
Fonnvatnet
F o n n t i n d e n
Geittinden
S k o g d a l e n
Skogvatnet
B Å V R O J Á V R R E
Noajdejávrre
Lábttjejávrre
N o a j d d e
G i h t s e j i e g a
Ájdevuolle
Råssenjárgga
Skårnesodden
Skårnes
Skjellesvik-
skaret
Hestneset
Sølvnes
Skjærnes
Eidskaret
Stor-skarvsteinen
Skjellesvikklubben
Tjåsskå-
L a n g
m a r k a
Norddalselva
Hurimaklubben
Myrset
Skårneskollen
Sildvågen
Paurohyttene
Tennstrandholmen
Bakfjellvatnet
Kopparen
Sjøvoll
Likholmen
Gullikøya
Tjeldhamn
Stongneset
Jamnfjellet
Botndalen
Botnøya
Langskjeret
Rognholmen
Stongnes-
Stongnesvika
Tysfjorden
Drag
Nordnesaksla
Lakstjørna
Lakstjørnbakkan
Svenskgruva
Rapa
Nordvoll
Brentåsen
Hamn
Hamnneset
Jern-
myra
Moa
Sørås
Veiland
Trongsundet
Vassnesodden
Heggneset
Hellandselva
Helland
in
Bjørkeneset
Kjerrvatnet
Grindvikneset
Breidvika
Tjukkskjømningen
Sundet
Nertorpelvatnet
Torpelvasselva
Nyfiskvatnet
Stordalsfjellet
Langvika
Grindvika
Kjerrelva
Nekkateltet
Dragsfjellet
Selbuelva
Kvannvatnet
Kjerringelva
Øyvollaksla
Fiskholmen
Sadjemjåhkå
Forrhågen
Sølvsteinvika
Jávrreneset
Juñkánjárgga
Oterhallen
Straumpollelva
Tverr-
Efjordtunnelen
Stetindtunnelen
Gåhpejávrre
Neppvik-
tunnelen
Brattlitunnelen
Tømmerås-
Mokki
Svartskjeret
Geinnodahka
Bersveinneset
S e g l t i n d a n
Hundholmen
Holmfjellet
Kjelkvika
Mellomgårdselva
Storfjellet
Russviktinden
Russvikdalen
Kopptinden
Kjelkvikfjellet
Storbotnvatnet
Fuglfjordeidet
Russvik-
Russvika
Russvikvatnet
Fredagsvika
Likollen
Kikvika
Fredagsvikneset
Kobbvika
Steinfjellvatnet
Ner-sørfjordvatnet
Fuglfjord-
Tørrskallen
Butten
Buttvatnet
Holman
E l v e r a n
Presttinden
Ulvika
Ulvikhøgda
Korsneset
Sørsjøkeilan
Storbotnelva
Lagmannsneset
Hundhovudet
Mølntinden
Straumtinden
N o r d d a l e n
Gammeloftvatnet
Juovvaluokta
Kobbviktjørna
Kjøpsvikvatnet
Hestneselva
Storåsen
Hestvika
Allmennings-
Allmenningen
Kvitelva
Buktafjellet
Kjøpsvik
Skjæran
Tjårrnesholmen
Tjårrnes
Gåhpe
Kjelkvikosen
M a n n f j o r d e n
Mannfjellet
Ulli
Hulløya
S k r o v k j o s e n
Botnan
Skaret
Skjellesvikelva
Kjølen
Rognbakkan
Olderhola
Kikvik-
Krokanes
Kvitodden
Forrhaugneset
Forrhaug-
landet
Rabben
Rødberget
Lavisfjell-
bergan
Båttovika
Sørvinarka
Brenneset
Skjellelva
Teistbergvika
Djupvika
Neppvika
Urvika
Tømmeråsfjorden
Dimbarásvuodna
Sildpollelva
Litlvatnelva
Polldalen
Odden
Doaresgádde
Humpen
Brynelva
Vuodogårttje
Blomholatinden
Sildpollen
Langoselva
Lysvollvatnet
Sildpollnestinden
Blomhola
Lappvikfjellet
Lysvoll
Strandskogen
Eidstø
Solheim
Tverrlandsvatnet
S t e f j o r d e n
Stefjordnestinden
Rødbergan
Tømmeråsen
f j o r d e n
Sjutuva
Åttetinden
Nordneset
Stádda
Ulvikklubben
Herøyvika
Stor-hestvika
Ytter-sandvika
Bjørnkjeften
Botn
Nerbotn
Lava-
skjeret
Seljeneset
Storjordvatnet
Sandelva
Storjordelva
Rørvik-litlvatnet
Båtstøvatnet
Nevervika
Skallen
Rørvika
Finnosen
Storjorda
Beitsfjordneset
Bogvika
Bognes
Storjordåsen
Elvhøgda
Brattberg-
vika
Solflogtuva
Ramnholmen
Tysnesheia
Jårbbåjávrásj
Strumpvika
Forsa-litlvatnet
Forsaelva
Kalvikvatnet
Forsafjellet
Hustoften
Sommarsethågen
Småholen
Storskjæret
Kvelvehågen
Grytafjellet
Litlbakkelva
Litlvasskollen
S t o r v a t n e t
Divtasvuodna
Molvikneset
Molvika
Hierenjárgoalgge
Trongdalen
Myrjåkkelva
Lund
Forsa
Jarbruelva
Botnvass-
Botnvatnet
Korsnesheia
Kopparåsen
Leikneskollen
Kleivklubben
Leikneselva
Strandåsen
Kleiva
Bogstranda
Leiknesskjeran
Leiknes
Kaldvika
Mohågen
Ytter-hulløynesgrunnen
Gállájávrre
Erik-
Langåsen
Skognes
Molvikvatnet
Utfallselva
Fredly
Hellandsberg
Tørpelvatnet
Vestervatnet
Kjerrdalen
Kvannkjoselva
Kvannkjosen
Kjerrfjellet
Kjerr
Akkasokka
Nevervikgrunnen
Sandvatnet
Sandvasselva
Veddalen
Vikjorda
Forsåstorvika
Horntinden
Fuglevatnet
Fuglevassåsen
Hellandstuva
Senntjørnen
Hellandskjånes
Skjånes
Ytter-helland
Gådjeluokta
Kjerrskjæret
Hulløyneset
Skarbergfloget
Lakshågen
Sommarset-
Mella-
Myrokkåsen
Ingeborgnes
Finn-
Kalvikskjeret
Botnøyskjeret
Mellatinden
Nerbotnelva
Suolojgiehtje
Soahkenjárgga
Foarsonjárgga
Duorbunjávrre
B e i s f j o r d e n
Jennyhågen
Dragshamna
Suolojgiesjnjuorra
Merradis-
Bogvetten
Hulløynesholmen
Litl-hulløya
Forsaneset
Tjukk-
skogen
Skarberg-
Bájddajávrre
Ájlátvárre
Vuollná
Åsvatnet
Molvikdalen
Kråvatnet
Middagsvatnet
Stongfjellet
Veddalshøgda
Rottjørna
Botnaksla
Sjurshøgda
Vuokságurssjo
Riehppejåhkå
R i d d a b å r r e
Gárjjelnjárgga
Måskeluokta
Gáránisluokta
Unna Dáppájávrre
R i e h p p e
Uhtsavuoppe
G i h t s e t j å h k k å
Tjævrrájåhkå
Jæmsluokta
Råsseluokta
Gåhpetjåhkkå
Unnep
Stuoráp
Áhkásjjávrre
Mannfjordneset
Gámalåptjávrre
Råssegiedde
Goarvenjárgga
Goarvve
Oaffe
Gåvsnåjnjárgga
Njássje
Skåhppe
Njoassketjåhkkå
Guomojjåhkå
Vássjá
Jågåsijdda
Guomojtjåhkkå
Vájsávágge
Vájsájåhkå
Vájsájávrre
Vájsá-
Badjesoabmo
Funnta
Durrá
Bårjåstjåhkkå
Nekkaelva
Skárffabákte
Njárgádde
Råssenjárg-
Haukøyholmen
Gáránistjåhkkå
Junkajo-neset
Gielkájávrre
Ráppáluokta
Oarjjelijnjárgga
Ulbegiedde
Goahttsekjåhkå
Gárjjelvágge
Dimbarásse
Gáktsavárre
Bieggeluokta
Vuollejávrre
Bieggeluovtvárre
Davve-strávve
Strávve
Nikkájåhkå
Givddejåhkå
Svenskfloget
Kvassviktinden
Kråkviktinden
Dappafjellet
Kjerrvika
Muskeneset
Forhaugdalen
Stefjordbotn
Sørfjorden
Forneset
Muskvikelva
Kobbvikklubben
Kiura
Skarberget
Inner-
R á b e k j u k s o
Láppesluokta
Spálsgádde
Forrhaugelva
G i e v s f i e r d d a
Langnes
Inner-stefjordneset
Sørfjord-
Sørfjellet
Tverrelvdalen
Nekkaknausen
Elveskardselva
Nøkkvatnet
Kaffevatnet
Hulløyhamn
Bjerkneset
Sandskjeret
Funtaelva
Slahpa
Jalmaus
Borgvika
Øversåma
Lyngmoen
Furuheim
Tørrnesfjellet
Urdvikfjellet
Funtafjellet
Vesterskard-
Stordalselva
Mølnelvtinden
Austerskard-
Botnelva
Tverrelvhalsen
Botnelvdalen
Baurifjellet
Borgodden
Borg
Hulløy-
Såma
Tørrnes
Grindvikkollen
Segltinden
Nordfjellet
Hulløysundet
Larsjordneset
Bæravika
Johaugen
Oksrapa
litle
Eitervika
Fagernes
Kivik-
Dalelva
Brenna-
Kvassvika
Kvassvikodden
Kvassvik-
klubben
Muskvika
Mosken
Dappavatnet
Spællámåsske
Ulbbeluokta
Siládemluokta
Skjellesvika
Sluodnerågtjåhkkå
Gjuvet
Salletnjárgga
Skálltjonjárgga
Skjellnes
Á h k á v u o d n a
Áhkávuon-
njárgga
Ávkke
Haukøya
Ávkijsuoloj
Vuodnagiehtje
Muvlle
Aktsevárre
Låttevuodna
Muvlletjåhkkå
Boallonjárgga
Benasuoloj
Gielkáluokta
Benasuollusj
Litl-hundholmen
Gielkká
Gárjjelgoade
Gielkávárre
Ráhtáluokta
Tjihkkomluokta
Ytter-stefjordneset
Tverrlands-
elven
Øver-sørfjordvatnet
Jæbbmá
Nisskam-
Ytter-straumen
Inner-straumen
Brynvatnet
Sadjemjávrre
Kristenheimen
Durmålshågen
Sauelva
Mølnvikskaret
Mølnvika
Bergkråa
Vikran
Skredbukta
Litlneset
Millojåhkå
Marihola
Fredagsvikdalen
Holtan
Skihytta
Sis-strávve
Styrneset
Hulløynesfjellet
Barrakheimen
Stokkerota
Kårvinova
Kårvifjellet
Lappvika
Makkholmen
Hallmyra
Kjerrneset
Mannelva
Ålmmåjåhkå
Gullikheimvika
Tømmeråsneset
Haukøybukta
Litltinddalen
G i v d d e
G i v d d e v u o b m e
Jábbmekoalgge
Tsåhkulahka
Slabávuodna
Råvifjellet
Roavvevárre
Roavve
Njallem
Buorgojluokta
Vuodojåhkå
Rigánjárgga
Sálomluokta
Ráhkasluokta
Gárjjelluokta
Slihppe
Gárjjelbákte
Slihpeluokta
Doaresjåhkå
S p æ l l á
Forrhaugan
Goahttse
Lunndo
Spalskaditinden
Hjellvikneset
Tennstranda
Tsagán
Ytterpollen
Innerpollen
Julpållneset
Måhkke
Gárjjelvárre
Gásluovtvárre
Lattásj
Gámalåptvárre
Ráhtáluovtnjárgga
Beadnakoajvve
Fagernesaksla
Fagernes-
Fagernesstrand
R o t v æ r e t
Rotvær
Vestfjorden
Rinøya
Flagskallen
Skarvhausen
Kråkøya
Fugløya
Skarvhausbåen
Smellen
Rindbøtverrskjeran
Parykkskjeret
Ytterstadskjeran
Stonga
Kjårneset
Skårvasseidet
Botnfjellet
Tauselvhavet
Skorsteinen
Kråkholmen
Ingeborgholmen
Valle
Tynnholmen
Kobbhola
Skarvskjeret
Vallebåan
Linveitskjeran
Svartholmen
Bubergvika
Bremvika
Storbåen
t i n d e n
B o t n e i d e t
Storeggelva
Kakforsen
Slått-
lemmen
Rånvassbotn
Holtelva
I s e l v a
Storlia
Botneidvatnan
K l e t t a n
Stria
Nesan
Langneset
Harenesa
S i m l e f j e l l e t
Iselva
Eilertelva
M a t a l o f t e t
Ørntuvneset
Stokkedalen
Småelven
Vidnesodden
S i p m o l v á r r i
Muohtaroggi
Bálat-
vuopmi
Èoska-
gohpi
B O A T J Á V R I
RÁNUJÁVRI
Ránusággi
Ri ggaljávri
Èáhppesèohkka
Èáhppesjávri
Lássesvárri
Gammnesholmen
Måsskjæran
Kvannåkeren
Breiranen
Vedskjolranen
Telgelandet
Tortendalen
S u r g r a s f j e l l e t
Langnes-
Ballangen
Nøkkelelva
B Ø R S VA T N E T
Telgeneset
Krok-
leira
Bruavatnet
Stemnes
Åkran
Nordmoen
Eiterelvmoen
Elverum
Rundtuva
K a l d å da l e n
Seljenesskreda
STORVATNET
Elvesæter
Bakkeli
Støttingsneset
Kvitsteinneset
Daleng
Bjørnstein-
K e i p l o f t e t
Kvartsfjellet
Lasselva
Jo larsaskardet
Rundtuvdalen
Snøgropa
E i t e r e l v a
E i t e r e l v d a l e n
Havellholmen
Middagsvika
Middagsneset
Trondbakkhølla
Råntind-
Stavåsen
Bakkehaug
Forrnes
Nybø
Dommarka
Leirosen
Tverrvegelva
Arneselva
Geitholtet
Steinheia
Vassneset
Kringelvatnet
Strielva
Trongveg-
urda
Rånkeipen
Tømmer-
nes
Storballangen
Kaldåa
Lasseheimen
Forruskholman
Forrusken
Stokkedalelva
Småtuva
Eilertinden
Kvannåkertinden
Nordbotnen
Kvannåkerelva
S o m m a r s k a r d e t
Langblå
Ivarmyra
Alfon-
åsen
Slåttstrand
B a l l a n g e n
Arnesholmen
Hattholmen
Måseholmen
Bruaneset
Einerneset
Arnes
Svartberget
Raudsand-
Ellingdalen
Støvelhøla
Sætran
Vikafjellet
Trollbergan
Stokkedalsfjellet
Slåttbakk-
Tippen
Brattlia
Skårdalsbekken
Ránuvuopmi
Slettbakkelva
Trollberget
Saltvatnet
Jonsvollen
Basken
bogen
Sandbakkelva
Ranset
Kanndalen
Torten-
Vinterhesjan
Molund
Ålund
Åa
Vassbotn
Brenna
Sørsletta
Fagerli
Skjønnvika
Skarstad
Hamnholmen
Skarstadfjellet
Kufjellet
Vargfjordtinden
Gunnardalen
Govdariehppi
Klippenborg
Henrik-
Stopål-
Jojensafjellet
Fuglefjellet
Á i v e v á r r i
H å f j e l l e t
Langvassdalen
Myrvatnet
Bøkollen
Engelsøyvarden
Engelsøyskjeran
Hamnes
Skarstadøya
Skarstaddalen
Kobbvikdalen
Tirholelva
Kobbdalselva
Slåtthaugen
Bakkevatnet
Bakken
Fuglevass-
Håfjelldalen
Grytvatnet
Sinklia
Lakshaugen
Brennelva
Sørelvdalen
Storsteindalen
Bukkedalen
Rundhaugdalen
Musken
Grindhaugkollen
Dalvatnet
Storsteinmyra
Grindhaugen
Håfjellet
Kvitbergan
Kalvåsen
Melkedals-
krysset
Reinveghøgda
Bruksåsen
Høgbakkan
Bjørkåsen
b u k t a
Hestnesodden
Ungsmaløya
Gåsneset
Gåsøyan
Brattbakken
Elvebakken
Brattåsen
Tindelva
Strandlandet
Efjorden
Karikollen
Ringvass-
Tortenlikollen
Rundhaugen
Høgli
Elvesletta
Linken
A k s l a
Kalvåsdalen
Granlia
Dyrhaugen
Hesjelia
Kvannvika
Slettås
Mørkhola
Djupåa
Storkroken
Skarstadfoten
Snøgropdalen
Karihaugen
V u o p m e g e a è o h k k a
Langvågtuva
Jernelva
Fjellfors
Kvitfors
Kvitforselva
Kvitforsen
B r u n a
Brattland
Storfjeld
Utland
Revsholmen
Strandneset
Rødøyvatnet
Kutjørna
Kobbvikelva
Kobbvikvatnan
Skogneset
Breidskardet
Skarddalen
Haugvatnet
Pollan
Leirpollen
Storøya
Sørstraumen
Ivarjorda
Forsavatnet
Billágor i
Durmålselva
Gruvåsen
Durmålsvatnet
Kvannvikdalen
Sjuriholmen
Kariholmen
Buskardet
Teppkiltinden
Ivarmoen
Ringvatnet
Langvågelva
lia
Straumsøy-
Rødøya
Tennholmen
Kjørsneset
Oksaksla
Langvågen
Langvågpollen
Fjellheim
Vårtun
Rundskjeret
Lyngøya
Godmorholmen
Tømmerosen
Sæterosen
Mobakken
Straumsøysundet
Svartdalen
Høghumpen
K u f j e l l e t
Forshaugmyra
Skogelv-
myran
Djupdals-
Ertsås
Langbakken
Tverråselva
Hulbekken
Bakkan
Bruksås-
Brattås-
Lendinga
Teppkilneset
Håkonsethamna
Røvassdalen
Lensmannsneset
Skårvatnet
Røvasstinden
G E I T VA T N E T
Kjelvatnet
Bukkevatnet
s
M e l l o m f j e l l e t
Snøvatnet
Sørbotnelva
Botnisen
Skårisen
GUOVDDELISJÁVRRE
LANGVATNET
Vadbakkvatnet
F i l t i n d e n
Sijdasbuollda
Sijdasjávrre
Bávketjåhkkå
Skårvassfjellet
Kvannvikskjæret
Forrnesaksla
Litle-rødøya
Lillevågen
Håkonsetholmen
Stor-buholmen
Litle-buholmen
Henrikbukta
Sand-
Brandsholmen
Hallvardøya
Mellastraumen
Andersskaret
Lomtjørnan
Stor-kobbvika
Pålsnesodden
Litlepollen
Inner-sandvika
Skjellneset
Vårset
Dalhøgda
Melke-
dalen
Tunelva
Grunnstadåsen
Hesteskovatnet
E f j o r d d a l e n
Huglhornet
Sandholmvatnet
Myrnes
Storskardelva
Vårsetholmen
Straumsøya
Ånepollen
Storneset
Vassdalen
Kjerringvikelva
Olalemmen
Skogelva
Olaelva
B a l l a n g s m a r k a
Skjellhaugen
Elvenes
Salvodalen
Børselva
Bruksjordforsen
Hestnes
Storvikelva
Teppkilen
yt
Sandvikneset
Strandfjellet
Kjerringvik-
Kjerringvika
Litleelva
Gjertrudholelva
Gulliklia
Gulliklikollen
Gulliklivatnet
Djupvass-
Vassli
Fagermoen
Ramstad
Djupåsen
Djup-
Sørli
Brattli
Trangdalen
Haugvika
Høgholman
Reppvika
G u s s o a i v i
Leirpoll-
Leirpollneset
Sæterelva
Skjelnes
Slåttlia
Vindskardet
Storbakken
Eidtinden
marka
Henrikneset
F o r s a h a v e t
Forsaforsen
Slåttlikollen
Hestholmen
Venes
Åsen
Aspenes
Kjølstad
Grunnvatnet
Vad-
Vinterneset
Mellomneset
Skjå-
Kvannvikkollen
Stokkedal-
Grunnvass-
Grunnstad
Svadet
Henriknesfjellet
Ospeneset
Nerdal
Mølnosholmen
Nordbotnelva
Storhøgda
Langås-
Utheim
Småholman
Håfjell-
Skaforsen
Lappnes
Forså
Kvannmoen
Botnmoen
Tjuvelva
Storeggvatnet
R u o s s t a j i e g ñ a
F r o s t i s e n
Ørretvatnet
Sennvatnet
Røvasshammaren
Isvatnet
Røvass-
Straum-
Røvatnet
Stubbedalen
nordre
Sandbakk
Munken
Arnesklubben
Rånbogelva
Malmhaugen
Saltvik-
ryggen
Steingrunnen
Lyngosen
Bremvikvatnan
Kistbotnelva
Nymo
Borddiskan
Lillevatnet
Økselva
Saltelva
Saltelvdalen
Tauselvtinden
Saltelvtinden
Koppvasselva
Tauselva
Tauselvdalen
Stornesaksla
Furuhaug
Sandskjeran
Barøyodden
Storfloget
Kobbeneset
J e r n l i a
Sjurvatnet
Mellomtinden
Melkevass-
eidet
Rognstad
Hjert-
Kobbenestinden
Keipelva
Hjerthaugen
Tomasneset
Kistbotnhavet
E f j o r d e n
L a v f j e l l e t
Strand
Langstrandkollen
Skårvasselva
Sommarbakk
Langstranda
Høgskardet
Á h t á v u o d n a
Gijssamåhkke
Niejddatjåhkkå
Heimelva
Koppvatnet
Melkevatnet
Kistbotn
Sveingamvika
Melkevasselva
Karineset
O f o t f j o r d e n
Barøya
Sjøvika
Engelsøya
Akselhamna
Planan
B a r ø y a
Revelsøya
Valen
Litleholmen
Valbukta
Revlsøya
Langosodden
Vikodden
Vikskjeran
Skarvskiten
Vestreværet
L e i a
Sandværet
NV
LNFR
FF
FFN
Dr
Kraftst.
NF
FN
Fr16
B5
Fr35
Fr
FO
LNFR B
Fr36
LNFR Fr
Fr18
I4
Fr34
I2
I1
LNDR B
F2
F1
IA
O1
Fr1
N2
N1
I3
Gr3
H1
Gr1
Gr2
Km ¹
Kartgrunnlag: N50 - 2011 / UTM33euref89
Kommuneplan Tysfjord kommune 2013
AREALFORMÅL pbl.
HENSYNSONER pbl.
Friområde
Bruk og vern, sjø og vassdrag, m/strandsone
Ferdsel
LNRF, spredt boligbebyggelse
LNRF, spredt fritidsbebyggelse
Boligbebyggelse
Fritidsbebyggelse
Sentrumsformål
Forretninger
Fritids- og turistformål
Bebyggelse og anlegg
Tjenesteyting
Næringsvirksomhet
Idrettsanlegg
Andre typer beb., anl.
Grav- og urnelund
Havn, framt.
Parkeringsplasser
Naturområde
Skytefelt, øvingsomr.
LNRF generell, nåv.
LNRF, tiltak for stedb.
næring
Akvakultur
Drikkevann
Kombinert formål
Nåv.
Framt.
Samferdsel og teknisk infrastruktur
Grønnstruktur
Forsvaret
Landbruks-, natur- og friluftsformål samt reindrift
Bruk og vern av sjø og vassdrag med tilhørende strandsone
SAMFERDSELSLINJER pbl.
Hovedvei (tunnel)
Hovedvei
Samlevei
Turvei
Farled
BA
FFA
Gr
Sikringssone- fortøyning akvakultur
Bygg og anlegg
Forretningsområde
Fiske og friluft
Kombinser fiske, friluft, akvakultur
Kombinert fiske, friluft, natur
Kombinert friluft, natur
Gravlund
Havn
Industri
Kraftstasjon
Landbruk, natur, friluft, reindrift
LNRF, spredt boligbeb.
LNRF, spredtfritidsbeb.
Natur, friluftsliv
Naturvern
Offentlig eller privat tjenesteyting
Turisme
Andre sikringssoner (190)
Ras- og skredfare (310)
§11-8 d. Båndleggingssone (700)
Båndlegging i påvente av vedtak etter pbl.
Båndlegging etter naturvernloven (720)
LINJESYMBOL
Plangrense
Arealformålgrense
Hensynssonegrense
TEKSTSYMBOL
NJUOLGADUSÁ OAHPPIJDA DIVTASVUONA KULTURSKÅVLÅN.
Sån guhti oahppen Divtasvuona Kulturskåvllåj bæssá, bæssá liehket oahppen desik 10.
klássajn vuodoskåvlån gærggá jali iesj gæssát .
Sajev guoskevasj gájbbádusáj milta oattjo ja dav i doajmme semestera máhte gæssádit.
Hiejttem hæhttu tjálalattjat sierra sjiemán kulturskåvllåj rájaduvvat, vuollájtjáledum
åvdåstiddjijs.
Hiejttemsjiemáv kulturskåvlås jali dievnastuskontåvrås oattjo
Oahppijmákso galggá akti fert bielle jagen åvddål gå semester álggá mávsoduvvat
Oahppijmákso ij ruoptus mávseduvá jus ij le guhka skihpudahka (guhkep gå nielja
vahko), jali jåhtum suohkanis oarren.
Jus oahppijmákso ij le mávseduvvam 2 máno maŋŋel gå galgaj ja
máksomaŋedimåhtsåmus ij le miededum, de åvdåstiddje galggi tjálalasj diedov oadtjot
ahte oahppe sajev bæsstá jus guovte vahko duogen e mávse.
Sæmmi tjála oahppe åhpadiddjáj rájaduvvá.
Oahppe gænna li máksobátso åvdep jages e sajev skåvllåj oattjo åvddål gå bátso li
mávsedum.
Oahppe galggi derdaj årrot ja gárvvidam ietjasa skåvllåtijmajda..
Skihpudahka jali ietjá oarre gáhtomij galggá jus máhttelis diededuvvat åhpadiddjáj
nav ruvva gå máhttelis, jali tjálalattjat vuostasj biejve maŋŋela gáhtoma.
Oahppe e oattjo tijmajt majt li massám ruoptus
Jus nágin skåvlå tjuojanijs le bæjsstanam, de dat dála galggá skåvlå kåntåvråj
Jus slajesvuohta le sivvan gå tjuojajnis bæjsstanij de oahppe iesj hæhttu divvomav
mákset.
Jus oahppe aktis nubbi åhpadimes gáhto váni diededime dagi, jus åhpadimev ij berusta
jali jus jæhkogisvuohta le sivvan, de máhttá Divtasvuona kulturskåvllå, rektora/
fáhkajådediddje baktu, oahppev åhpadimes ålgodit.
Máksomiere:
Divna fálaldagá: kr 860,-/semester
Juogos: kr 635,-/semester (Dánnsa, Duodje, Bánnda)
Mákso 2. oarbben: kr 645/semester
Mákso 3. oarbben jnv: kr 430,-/semester
2. mákso fálaldahka kr 645,-/semester
Divtasvuona
Suohkan
Bajássjaddam
ja åhpadus
Sisiválldem jagen
Oajvvesisiválldem
Åhtsåmus sajev mánájgárden
Tjále dádjadahtte
Åskeldisvuodajn giehtadaláduvvat
Mánná
Persåvnnånummar:
Mañep namma:
Åvdep namma
Le gus mánán máhttelisvuohta ståhkat sijda lahka?
Le gus mánán ståhkam rádna?
åvdåstiddje
Sij/sån gen siegen
mánná årru.
Mañep namma
Barggovadde/skåvllå:
Virggeprosænnta ja guhkkudahka
 stuoves 
 sadjásasj
Telef.
barggov./skåvllå
Virggeprosænnta ja guhkkudahka hæhttu vatteduvvat.
Famillja
Adræssa
Poasstanr./bájkke
Telefåvnnå
Iellemvuohke:
 Válldum 
 Aktanårro 
Aktugasj
Galla máná li familjan ja goassa li riegádam (jahke):
Diedo manen
mánnáj sadje
mánajgárden
åtsåduvvá.
Diedo máná
majt
mánájgárdde
bierri diehtet
Ietjá diedo.
Le gus mánná sajev adnám mánájgárden åvddåla?
Le gus mánán sadje mánájgárden dálla, makkir?________________________
Mánájgárdde ja sadjesládja (ålles/bielle) gåsi åhtsåduvvá:
(Gå mánán la bielle sadje de la mánná mánájgárden fært nuppe biejve)
Mån/måj sárnnun diedojt badjelin duolla
Sadje ja dato
Vuollájtjállem
Bajássjaddam ja åhpadus.
8590 Gásluokta
ÅHTSÅMUS SAJEV OADTJOT SKÅVLLÅASSTOÁJGGEÅRNINGIN
DIVTASVUONA SUOHKANIN
Diedo máná birra:
Guhti adná bæjválasj huvsov mánás?
Diedo bæjválasj hukse birra:
Diedo gállasguojme/guojme birra:
Skåvllåasstoájggeårnik gånnå sajev åhtsåp:
Åhtsåp sajev tjuovvovasj biejvij ja muttoj:
Mánnodagá_____Dijsdagá_____Gasskavahko_____Duorasdagá_____Bierjjedagá_____
Åvddål skåvllåájge 07:30 - 08:30
Maññel skåvllåájge gitta kl:
Sadje ja dato:
Vuollájtjállem:
SÁME GIRJÁLASJVUODA- JA GIELLASEMINÁRRA
SAMISK SPRÅK- OG LITTERATURSEMINAR
Árran - julevsáme guovdásj / lulesamisk senter
Vájmogiella - giella guotto ja oassálasstem
Gasskabiejvbiebbmo
Johnny Andersen ja Johan Daniel Mikkelsen NuorajTVas:
Vájmogiella; muv giellahiståvrrå
Bruce Morén-Duolljá, gielladutke:
Julevsámegiella - valjes ja ájnas giella
Båddå
Ingrid Kintel, Inga Mikkelsen ja Mathias Mikkelsen:
Rádnastallam - giellabarggo mánáj hárráj
Lill-Tove Paulsen:
Sámegiella - viesso giella mánájmánájda
Rabás dágástallam - giellaválljim ja giellahiståvrrå 19.50
Låhpadibme
vájmogiella
viessogiella
låhkåt
båddå
ajnas giella
mánájmánájdi
dágástallam
Mandag 10. juni
Hjertespråket - språklige holdninger og deltakelse
Middag
Johnny Andersen og Johan Daniel Mikkelsen ved NuorajTV:
Hjertespråket; min språkhistorie
Bruce Morén-Duolljá, språkforsker:
Lulesamisk - et rikt og viktig språk
Pause
Ingrid Kintel, Inga Mikkelsen og Mathias Mikkelsen:
Rádnastallam - språkarbeid blant barn
Samisk - et levende språk med barnebarna
Åpen diskusjon - språkvalg og språkhistorie 19.50
Avslutning 20.30
GIRJÁLASJVUODA- JA GIELLASEMINÁRRA SAMISK SPRÅK- OG LITTERATURSEMINAR
PROGRÁMMA
PROGRAM
Ájrastallama dájdda - sáme girjálasjvuohta
Buorisboahtemsárnno
Kikki Jernsletten, girjálasjvuodadiehtte:
Elsa Laula - sáme nissunnjunnjusasj ja álgadiddje
Andreas Lødemel, girjálasjvuoda gaskosdiddje:
Sáme nissuna Knut Hamsun girjálasjvuodan
Sigmund Johnsen, bibliotekárra:
Julevsáme girjjebussa fálaldagáj birra
Biejvvebiebbmo
Mimi Märak, slampoesitjiehppe:
Slampoesija - sebrudakberustibme poesija hámen 13.00
Marion Palmer, girjjetjálle:
Låhkå ietjas girjálasjvuodas
Dájddavuosádusá rahpam: 14.15
... ja mij da lijma /... ja mii dat leimmet /
... jih dihte lij mijjieh"
Seminára låhpadibme
Girjálasjvuoda kafea Låptån 19.00
Velkomsthilsen
Kikki Jernsletten, litteraturviter
Elsa Laula - samisk foregangskvinne og pioner
Andreas Lødemel, litteraturformidler:
Samiske kvinner i Knut Hamsuns litteratur
Sigmund Johnsen, bibliotekar:
Lulesamisk bokbuss- presentasjon av tilbudet
Lunsj
Mimi Märak, slampoet:
Slampoesi - samfunnsengasjement i poesiform
Marion Palmer, forfatter:
Opplesning fra eget forfatterskap
Åpning av kunstutstilling: 14.15
.. ja mii dat leimmet /... jih dihte lij mijjieh/
... och det var vi
Avslutning på seminaret 15.00
Litteraturkafé på Låpptå 19.00
Tirsdag 11. juni
Representasjonens kunst - samisk litteratur
LÅGÅDALLIJ BIRRA
OM FOREDRAGSHOLDERNE
NuorajTv le sámegielak næhtta-tv:a dagádum sáme nuorajs sáme
Sijá ulmmen la fálaldagájt buktet ma nuorajt diededi, berustahtti
ja hávsskudahtti julevsáme giellaj.
Dán seminárraj dahkam li
ságájdahttemijt duoj dáj ulmutjij sijá giellahiståvrås ja giellaguottojs.
NuorajTv er samiskspråklig nett-tv laget for og av lulesamisk ungdom.
Deres
siktemål er å skape tilbud som informerer, engasjerer og underholder
ungdom på lulesamisk.
Til seminaret har de laget intervjuer med ulike folk
om deres språkhistorie og språkholdninger.
Bruce Morén-Duolján le doktorgráda gielladiehtagis, ja le seniordutke
Tråmså universitehtan.
Morén-Duolljá jobber barggá dáj ájgij ålov
julevsámegiela duodastimij ja tjielggidimij.
Bruce Morén-Duolljá har doktorgrad i språkvitenskap, og er seniorforsker
ved Universitetet i Tromsø.
Morén-Duolljá jobber nå mye med
dokumentasjon og beskrivelse av lulesamisk språk.
Rádnastallam la sámegielak asstoájggefálaldahka 1-7. klássak mánájda
gejn la julevsámegiella åhpadusgiellan skåvlån.
Rádnastallam-jådediddje
Ingrid Kintel, Inga Mikkelsen ja Mathias Mikkelsen gálggi subtsastit ietjasa
åtsådallamijs prosjevtan.
Rádnastallam er et samiskspråklig fritidstilbud for barn i 1-7. klasse med
lulesamisk som opplæringsspråk i skolen.
Rádnastallam-lederne Ingrid Kin-
tel, Inga Mikkelsen og Mathias Mikkelsen skal fortelle om sine erfaringer
med prosjektet.
Lill-Tove Paulsen le mælggadav oassálasstám julevsámegiela
ælládahttemin.
Semináran subtsas gåktu sån dahká gielav guoddet ietjas
mánájmánájda.
Lill-Tove Paulsen har lenge vært engasjert i revitaliseringen av lulesamisk
På seminaret vil hun snakke om hvordan hun arbeider for å overføre
språket til sine barnebarn.
Kristin "Kikki" Jernsletten;in la doktorgráda girjálasjvuodan.
Suv
doktorgráda la sáme girjálasjvuoda ja girjálasvuodadádjadusá birra gå
gehtja dájt diedalasj akademija tjalmij.
Semináran subtsas mihtos sáme
njunnjutja Elsa Laula Renberga viessomis ja tjállemis.
Kristin "Kikki" Jernsletten har doktorgrad i litteraturvitenskap.
Hennes dok-
torgrad omhandler samisk litteratur og litteraturforståelse, i møte med aka-
demias vitenskapelige rammer.
På seminaret vil hun fortelle om den samis-
ke foregangskvinnen Elsa Laula Renbergs liv og forfatterskap.
Andreas Lødemel la girjálasjvuoda gaskostiddje Hamsunguovdátjin.
Sujna
la mastergráda nuorttarijkaj girjálasjvuodan Tråmså universitehtas, ja
mastergráda barggon lij Hamsuna romádna Landstrykere.
Andreas Lødemel er litteraturformidler ved Hamsunsenteret.
Han har mas-
tergrad i nordisk litteratur fra Universitetet i Tromsø, og skrev masteropp-
gave om Hamsuns roman Landstrykere.
Sigmund Johnsen la bibliotiehkárra julevsáme girjjebussan.
Girjjebussa le
Divtasvuona suohkana æjgon, ja dåjmaduvvá Divtasvuona bibliotiehkas.
Busssa manná stuorra oasev julevsáme guovlos.
Sigmund Johnsen er bibliotekar på den lulesamiske bokbussen.
Bokbussen
eies av Tysfjord kommune, og drives som del av Tysfjord bibliotek.
Bussen
kjører i store deler av det lulesamiske området.
Mimi Märak oattjo silbbavuojtov dán jagásj sverigamestergilppusin
slampoesi;as.
Märaka sebrudakberustibme boahtá tjielggasit åvddån suv
dájdan, daj gaskan gruvvoråggåmij vuosstálibme sijddabájkijn.
Märak
studeri Sáme åhpadusguovdátjin Jåhkåmåhken.
Mimi Märak fikk sølv i årets sverigesmesterskap i slampoesi.
Märaks sam-
funnsengasjement kommer tydelig til uttrykk i hennes kunst, deriblant mot-
standen mot gruvedrifta i hjemtraktene.
Märak studerer ved Samernas ut-
bildningscentrum i Jokkmokk.
Marion Palmer le girjjetjálle, årru Fálesnuoren (Kvalsund.)
Suv vuostasj
diktatjoahkke lij Alle piker løper til vinduet jages 1995.
Dallutjis la
ålgusbuktám diktatjoahkkev Utsatte strøk/Rašis guovllut (1999) ja románav
Guttaperka (2002).
Merragátte kultuvrra ja merrasáme identitehtta la
guovdátjin suv girjálasjvuodas.
Marion Palmer er forfatter, bosatt i Kvalsund.
Hun debuterte med diktsam-
lingen Alle piker løper til vinduet i 1995.
Siden har hun bl.a.
utgitt diktsam-
lingen Utsatte strøk/Rašis guovllut (1999) og romanen Guttaperka (2002).
Kystkultur og sjøsamisk identitet står sentralt i hennes forfatterskap.
Dájddavuosádus "...ja mii dat leimmet / ...jih dihte lij mijjieh / ...och det var
vi" le dagádum gudá nissun sáme dájddárijs.
Nissuna guovdásj sajes sáme
familjan le bájnnám vuosádusáv, gånnå dájddaduodje, biktasa, poesia ja
gåvvådájdda le siegen.
Dájddára li Eva Annette Wilks, Laila Gunilla Wilks,
Hanne-Lena Wilks, Inghilda Tapio, Lise Tapio Pittja og Ulrika Tapio Blind.
Kunstutstillingen "...ja mii dat leimmet / ...jih dihte lij mijjieh / ...och det var
vi" er laget av seks kvinnelige samiske kunstnere.
Kvinnens sentrale rolle i
den samiske familien har tjent som inspirasjon for utstillingen, hvor kunst-
håndverk, klær, poesi og billedkunst inngår.
Kunstnerne er Eva Annette
Wilks, Laila Gunilla Wilks, Hanne-Lena Wilks, Inghilda Tapio, Lise Tapio Pittja
og Ulrika Tapio Blind.
Den nasjonale trosopplæringsplanen, Gud
gir - Vi deler, gjelder for alle døpte barn og
unge i Den norske kirke, også samiske.
Gud
gir - vi deler har en rekke henvisninger til
ansvaret for å ivareta samiske perspektiver
i trosopplæringen.
Plan for samisk
trosopplæring gir hjelp til å innholdsbestemme
dette nærmere, den er både et verktøy og et
supplerende måldokument.
Dïhte nasjovnale
jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesje, Gud gir
- Vi deler, lea gaajhkide kristeme maanide
jïh noeride Dennie nøørjen gærhkosne, aaj
saemien.
Gud gir - Vi deler gellie aejkieh
vuesehte dan deadtan juktie dejtie saemien
perspektijvide jaahkoeøøhpehtimmesne
gorredidh.
Soejkesje saemien
jaahkoeøøhpehtæmman viehkehte sisvegem
lihkebe moenedh, dahte lea dovne akte dïrrege
jïh akte lissie ulmietjaatsege.
Nasjonálalasj jáhkkoåhpaduspládna,
Jubmel vaddá - Mij juogadip, guosská gájka
gástaduvvam mánájda ja nuorajda Vuona
girkkon, aj sáme mánájda ja nuorajda.
Jubmel vaddá - Mij juogadip vuoset moatten
sajen åvdåsvásstádussaj bærrájgåhtset
sáme vuojnojt jáhkkoåhpadusán.
jáhkkoåhpaduspládna dán åvdåsvásstádusá
sisanov snivábut tjielggi, dat le sihke vædtsak
ja lasse ulmmedokumænnta.
Našovnnalaš oskkuoahpahusplána, Ipmil
addá - Mii juogadit, guoská buot gásttašuvvon
mánáide ja nuoraide Norgga girkus, maiddái
sámi.
Ipmil addá - mii juogadit plánas leat olu
sajiin čujuhan ovddasvástádussii áimmahuššat
sámi oaidninbeliid oskkuoahpahusas.
oskkuoahpahusplána addá veahki mearridit
dasa sisdoalu, dat lea sihke reaidu ja lassi
ulbmildokumenta.
SÁME JÁHKKOÅHPADUSPLÁDNA
STØRST AV ALT
GÁJKIN STUORÁMUS
GAAJHKESTE STØØREMES
KAIKISTA ISSOIN
BUOT STUORÁMUS
NORGGA GIRKU
VUONA GIRKKO
NÖÖRJEN GÆRHKOE
DEN NORSKE KIRKE
Samisk kirkeråd - Sáme girkkoráde
Saemien gærhkoeraerie - Sámi girkorá@@i
Plan for samisk trosopplæring
Supplerende plan til Gud gir - Vi deler, Plan for trosopplæring i Den norske kirke
1. opplag
© Kirkerådet, Den norske kirke 2011
Bestilles fra www.kirken.no/materiell eller epost: materiell@kirken.no
Kan også lastes ned fra
www.kirken.no/størstavalt
Kirkerådet
postboks 799 senttrum
Tegninger og bilder:
Side 2, 22, 42, 62 - Illustratør: Ellen Sara Reiten Bientie
Side 8, 28, 48, 68 - Foto Berit Frøydis Svineng Johnsen
Side 12, 32, 52, 72 - Foto Karin Mathisen
Side 20, 60, 80 - Tegninger, 1-3 klasse ved Åarjel-Samiej Skuvle
Trykk: Nr1 Trykk Grefslie as, Mysen
Ø
r
y
k
a
Lasse pládnaj Jubmel vaddá - Mij juogadip, jáhkkoåhpaduspládna Vuona girkkon
Sáme jáhkkoåhpadusá ulmme le viehkev vaddet systemáhtalasj ja avtatraják jáhkkoåhpadussaj
mij båktå ja nanni risstalasj jáhkov, åhpat gålmaktes Jubmelav dåbdåt, viehket sáme mánájt
ja nuorajt iellemav dålkkut ja iellemin rijbbat nav vaj sijá sáme gulluvasjvuohta ja identitehta
bisoduvvá, ja mij hasot sijáv berustit ja oassálasstet girkko- ja sebrudakiellemin.
gájkajda gudi li gástaduvvam ja li 0-18 jagága, berustahtek doajmmammáhtukvuodas
1 Dábálasj oasse
1.1 Moattebelak Sábme
1.2 Risstalasjvuoda dåbddomerka sáme kontevstan
2 Sisadno
2.1 Ållesvuohta ja bajemus ulmij dålkkum
2.2 Oahppamtjalmostahttem ja sierra oahppamulme
3 Prinsihpalasj oasse
3.1 Tjanádum Vuona láhkaj ja girkkolasj plánajda
3.2 Buojkuldagá ja báhkoano - sebrudahtte jáhkkoåhpadus
3.3 Oahppam - dahpaduvvá mánás, sosiálalasj aktisasjvuodan
4 Pládna anon
4.1 Máhttolåpptim
4.2 Åtsådallamjuogadibme ja máhtudakjuohkem
4.3 Aktisasjbarggo sijdaj
4.4 Luojvoj guojmmebargge girkkon
5 Bájkálasj pládnabarggo
5.1 Kontevstalasj ájádallam
5.2 Åvddånahttem bájkálasj jáhkkoåhpadusplánas
5.3 Adno bájkálasj máhtos ja máhtudagás
5.4 Guoradallam
Ill.: Ellen Sara Reiten Bientie
Jáhkkoåhpadusådåstusán le sáme jáhkkoåhpadus
oadtjum stuoráp sajev ja
åvddånahttemmáhttelisvuodav Vuona girkkon.
Ådåstus vaddá máhttelisvuodav åvdedit
jáhkkoåhpadusáv mij vuoset ja bærrájgåhtså sáme
risstalasj árbev.
Jáhkkoåhpadusådåstusá gæhttjalimbargon
(2004-2008), oadtjun moadda tjoaggulvisá sáme
bájkijn dårjav jáhkkoåhpadusprosjevtajda ma
dættov sámevuohtaj biedjin.
Dát la máhttelisvuodav
vaddám åvddånahtátjit risstalasj
jáhkkogaskostimev sáme kontevstan Sáme
girkkoráde le aj oassálasstám dán bargon.
jáhkkoåhpadusprosjevtaj árvustallam vuoset giella,
identitehtta ja kultuvrra le guovdásj biele ålles
jáhkkoåhpadusás, ja prosjevta li vaddám ådå
ájádusájt barggovuogij ja sisano hárráj sáme
jáhkkoåhpadusán.
Dássta le Sáme
jáhkkoåhpaduspládna ávkástallam.
Nasjonálalasj jáhkkoåhpaduspládna, Jubmel
vaddá - Mij juogadip, guosská gájka gástaduvvam
mánájda ja nuorajda Vuona girkkon, aj sáme
mánájda ja nuorajda.
Jubmel vaddá - Mij juogadip
vuoset moatten sajen åvdåsvásstádussaj
bærrájgåhtset sáme vuojnojt jáhkkoåhpadusán.
Sáme jáhkkoåhpaduspládna dán åvdåsvásstádusá
sisanov snivábut tjielggi.. Návti le
jáhkkoåhpadusådåstusán máhttelisvuohta ienep
diedoj vaddet rijka álggoálmmuga birra gájka
gástaduvvam mánájda ja nuorajda Vuona girkkon.
Sámejáhkkoåhpaduspládna le nappu lasse pládna
Jubmel vaddá - Mij juogadip pládnaj, ja dá plána
galggi aktisattjat gehtjaduvvat.
Lasse pládna galggá
aneduvvat tjoaggulvisájn gånnå li sáme máná ja
nuora, váj sámevuohta bærrájgåtseduvvá dán
plánan rámmagájbbádusáj ja sisano milta
Sáme girkkoiellemin ja girkkohiståvrån le
sieradusá guovloj gaskan rijkav miehtáj.
Bájkálasj
jáhkkoåhpadusplánan galggá tjoaggulvis guovlo
sáme dilijt vieledit, ja láhtjet sajev bájkálasj
árbbedábijda ja variasjåvnåjda.
Ulmme le jáhkkoåhpadus gånnå sáme jiedna
gullu, ja sjaddá luondulasj oasse Vuona girkkos.
Sáme jáhkkoåhpadus galggá identitehtav nannit,
máná ja nuora galggi ietjasa sáme duogátjav
árvulattjan vásedit.
Jáhkkoiellemin la ájnas ulmusj
diehtá gut sån le ja dåbddå jasskavuodav ietjas
identitehta hárráj, de dát máhttá giehpedit iellemav
ristagissan aktijvuodan gånnå iesj guhtik duogásj le
sierralágásj.
Guorrasip Paulusa bagádussaj ahte
jáhkon Kristusij lip mij gájka avtadásálattja,
berustahtek tjerdalasjvuodas, sjierves jali
nasjonalitehtas.
Aktak ij le dasti juvdá jalik grehka, oarje jalik friddja, ålmåj jalik nissun.
Gájka lihpit Kristus Jesusin akta
1.0 Dábálasj oasse
1.1 Moattebelak Sábme
Sábme le nammadus sámij årrumguovlluj, ja
boahtá bágos sábme, mij la sámij ietjas nammadus
allasisá.
Sámijn le stáhtus iemeálmmugin ja sijá
árbbedábálasj årromguovllo gåbtjå nuortalasj
guovlojt Vuonan, Svierigin, Suoman ja Guoládagán
Sámegiella gullu suoma -ugralasj
giellasuorggáj, ja giellarájá manni doarrás
nammadum rijkaj rijkarájájs.
Nuorttasámegiella,
julevsámegiella ja oarjjelsámegiella li
oajvvegiellasuorge Vuonan.
(gehtja kártav)
Ubbmemsámegiella
Bihtámsámegiella
Anársámegiella
Gålldåsámegiella
Ahkelsámegiella
Gielldasámegiella
Darjjisámegiella
Sáme ietjasa avtan álmmugin adni gielaj- ja
rijkarájáj rastá.
Sáme årru ja viessu rijkav miehtáj,
ja le oassen moattebelak sáme kultuvras ja
árbbedábes.
Sámij sámegiellatjehpudahka le
målsudahkes.
Vájku le sieradus giellamáhtudagán
de le sábme ænndu sábme.
Aktisasj sáme
identitehtta le tjanádum aktisasj histåvrråj,
kultuvrraj, giellaj ja árbbedábálasj viessomvuohkáj.
Le aj kultuvralasj variasjåvnån sierra sáme guovloj
gaskan .Etnisitehtta vuojnnusij boahtá mihtáj
baktu, sáme biktasij, dájdaj, slávggá, namáj,
árbbedábálasj musihkaj ja gielaj baktu.
E dal mihtá
agev etnisitehtav vuoseda, dajna gå moattes, duon
dan sivá diehti, e bæjválattjat dajt anon ane.
Uddni li ållo sáme årrum stádajda ja
tjoahkkebájkijda árbbedábálasj sáme årromguovlo
ålggolin, sierraláhkáj Osloj.
Sámij låhko Sámen ja
Sáme ålggolin rievddá dajna gå moattes åhpadusá
ja bargo diehti gaskajt jåhtåli.
Sámijn le læhkám guhka aktijvuohta
risstalasjvuodajn.
Sihke katolihkalasj girkko åvddål
reformasjåvnå ja ortodoksalasj girkko Ruossjan le
vájkkudam sáme åsskuj .Misjåvnnå sámij gaskan
esski tjavggiduváj stáhtapietisma ájgen 1700-lågon,
ja misjåvnnå nággi sámij hiejttet åvdep sáme
åsskodábij.
Oase sáme åskos ja kultuvras suddon ja
boajtojubmeldievnastussan aneduváj.
'Sámij dålusj
åssko' le nammadus mij dábálattjat tjielggi dav
jáhkko árbbedábev mij aneduvá åvddål gå
risstalasjvuohta sjattaj ráddididdje jáhkkon Sámen.
Risstalasjvuohta le oasse sáme jáhkkohiståvrås,
danen le dábálasj adnet nammadusáv "åvddål
risstalasjvuoda sámeåssko" gå galggá giehtot sámij
åsko birra åvddål gå dat allasis risstalasj ájádusájt
åmastij.
Sámij dålusj åssko lej luonndoåssko vuododum
animismalasj iellemdålkkumij, gájkka viessogijn
lej siello, dán láhkáj de lidjin ulmutja ja da viessoga
ma ælla ulmutja aktijtjanádum.
Dakkir åssko
gávnnu ájn ietjá iemeálmmugij gaskan.
dålusj åskon lej sjamánalasj dievnastum vuohke,
gånnå noajdde (sjamádna) åsko jådediddjen
dåjmaj.
Noajde doajmmaj gulluj buorádallam, ja
sujna lidjin máhtudagá massta ávkástaláj gå
viehkedij ulmutjijt bæjválasj rahtjamusáj.
Noajdde
lej aj gasskaladás jubmelij ja ulmutjij gaskan.
Gå læstadianisma åvddånij gassko 1800 lågon de
lidjin sáme ietja njunnjutjijn risstalasjvuoda bargon.
Læstadiánálasj tjoaggulvisá lidjin vuoŋalasj
tjåhkanamsaje moatte nuortta- ja julevsábmáj, ja
danna bærrájgåtseduváj ierit ietján sámegiella ja
sálmmaárbbedáhpe.
Dalla li moadda læstadiánálasj
suorge Vuonan, dá li ájn ájnnasa ja bájnniji ulmutjij
identitehtav moatten nuortta- ja julevsáme
Læstadiánálasj gåhttsåm ittjij oarjjelsáme
guovlluj åleda sæmmiláhkáj gå nuortta- ja
julevsámeguovlon.
Oarjjelsámeguovlon farra
baptista, ájlistakrádna ja adventista stuoráp sajev
oadtjun.
Ienemus oasse oarjjelsámijs li Vuona
girkkuj gullum.
Finnemisjåvnnå, mij maŋŋela namáv váldij
Sámemisjåvnnå, ásadij tjåhkanimijt, guossidij
ulmutjijt ja dåjmadij skåvlåv åvddål gå stáhtta
dajna álgij.
Vuona girkko ij le oarjjelsáme álmmuga
dárbojt sierraláhkáj bærrájgåhtsåm åvddål 1990-
lågon.
Dalloj oarjjelsáme báhppavirgge ásaduváj.
Nidaros bisspaguovloráde ásadij aj oarjjelsáme
girkkoiellemnammadusáv.
Maŋŋela le aj
diakonvirgge ásaduvvam.
Maŋemus lågev jage le
oarjjelsáme girkkoiellem ja identitehta hukso
buoragit åvddånam.
Sáme álmmuk ij le kultuvralasj måsskusin
viessum, ájgij tjáda le sámijn læhkám aktijvuohta
ulmutjij gejn le iesjgeŋgalágásj kulturduogásj.
kultuvra æjvvali, dáhpáduvvi aj rievddama.. Sáme
máná ja nuora válldi oasev globaliseridum mánáj-
ja nuorajkultuvras.
Siján le akta juolgge
árbbedábálasj kultuvran ja nubbe vas ådåájggásasj
væráldin.
Vijddábut le sáme sebrudagán viehka
aktijvuohta ietjá iemeálmmuk sebrudagáj ietjá
rijkajn ja væráltåsijn.
Jáhkkoåhpadus luluj viehkedit
sáme nuorajt ja mánájt dålkkutjit iellemisá ja
rijbatjit iellemisá.
Viertti liehket sáhka jáhkos mij
duosstu dán ájge hásstalusájt, ja mij adná iesjgeŋga
ulmutja tjadnasav kultuvranis ja árbbedábenis
ressurssan.
1.2 Risstalasjvuoda dåbddomerka sáme
kontevstan
Gávnnuji ållo diedo åsskohiståvrå, girkkohiståvrå
ja girkkoiellema birra Sámen, valla ållo dajs diedojs
ælla tjoahkkiduvvam ælla ga tjáleduvvam.
vuoŋalasjvuohta ja ájádallamvuohke gullu álu
sjávodis kultuvrramáhtudahkaj majt ij gávna
tjálalasj gáldojn.
Vuoŋalasjvuohta mij le luonnduj
tjanádum subtsas ulmutjij lahkavuoda birra
luonnduj.
Dat le kultuvralasj árbbe mij histåvrå
tjadá le rassjom, valla huoman ij le vájalduvvam.
Iemeálmmugij vuoŋalasjvuohta le ednama
ájlisvuodav dættodam, ja ulmutjij gullevasjvuodav
dasi.
Guddneda áhtját ja ædnát, vaj guhkev besa dan
ednamin viessot mav Hærrá Jubmelat dunji vaddá
Dan ájge gå risstalasjvuohta le læhkám Sámen de
le moadda sierralágásj dábe ja gåvvidime
åvddånam ja dán láhkáj aj hábbmim risstalasjvuoda
dádjadusáv váj la sjaddam nav gåk dav uddni
dåbddåp.
Sámij dádjadus risstalasjvuodas
vuojnnusin boahtá tjoaggulvisájn ja
jubmeldievnastusájn gånnå sáme le tjåhkanam.
Jáhkkoiellem åvddånbuvteduvvá liturgija,
musihkka ja sálmmaválljima baktu, iesjgeŋgalágásj
kultuvralasj ja dájdalasj gåvåj, sámegiela, tiebmá
válljimij, tjåhkanambájkij ja aktisasjvuodaj baktu.
Girkkolasj base le ájnnasa sámijda.
allabasijda de le iesjgeŋga dábe iesjgeŋga guovlojn,
girkkojn, sijdajn ja læstadiánálasj tjoaggulvisájn.
Gássta, konfirmasjåvnnå, fiesstim ja hávddádibme
le aj dahpadusá ma le ájnnasa, ja ma stuorfámiljav
ja fuolkijt aktidi.
Sáme risstalasjvuoda dádjadus
vuojnnusij boahtá ja gaskustuvvá aj åhpadime
baktu sijdajn, ságastallamijn, ja buolvaj gasska
æjvvalimen.
Danen gåsi guovtes jali gålmås li muv namán
tjåhkanam, danna lev sijá siegen
2.0 Sisanooasse
2.1 Ållesvuohta ja bajemus ulmij dålkkum
Sáme jáhkkoåhpadusá ulmme le viehkev vaddet
systemáhtalasj ja avtatraják jáhkkoåhpadussaj mij
båktå ja nanni risstalasj jáhkov, åhpat gålmaktes
Jubmelav dåbdåt, viehket sáme mánájt ja nuorajt
iellemav dålkkut ja iellemin rijbbat nav vaj sijá sáme
gulluvasjvuohta ja identitehta bisoduvvá, ja mij
hasot sijáv berustit ja oassálasstet girkko- ja
Dát guosská gájkajda gudi li
gástaduvvam ja li 0-18 jagága, berustahtek
doajmmammáhtukvuodas.
Pládna gájbet Vuona
girkkon le evangelak luhterlasj oahppa vuodon.
Plána sisadno galggá viehkedit ájmon adnet, nannit
ja åvdedit risstalasjvuodav vuodon sáme jáhkkuj.
Vuodon Sáme jáhkkoåhpaduspládnaj le Jubmel
vaddá - Mij juogadip, mij la Vuona girkko bajemus
jáhkkoåhpaduspládna.
Sáme jáhkkoåhpaduspládna
máhttá viehkedit hiebadit bájkálasj plánajt nav vaj
hiehpi bájkálasj gájbbádusájda ja rahpá nav váj
máhttá ulmijt hábbmit Jubmel vaddá - Mij
juogadip plána lájddistime milta.
Pládna galggá
hiebaduvvat nav váj hiehpá iesjgeŋga mánná- ja
nuorajjuohkusa vuoksjuj, ja aj váj duosstu
máhtukvuodajda ma iesjgeŋga mánán ja nuoran le
2.2 Oahppamtjalmostahttem ja sierra
oahppamulme
Nasjonálalasj plánan Jubmel vaddá - Mij juogadip
le gålmmå oase, dá gålmmå oase aktan hábbmiji
ålleslasj sisanov jáhkkoåhpadusás.
Da biele le: 1.
Iellemdålkkum ja rijbadibme iellemin, 2.
Girkko
jáhkko ja árbbedábe ja 3.
Rissálasj jáhkko anon (bs.
Jubmel vaddá - Mij juogadip, 3. kapihtal).
jáhkkoåhpaduspládna åvddånbuktá sierra
oahppamtjalmostahttemijt dájda gålmå
oajvvetiemájda, nav váj sáme perspektijvva
bærrájgehtjaduvvá.
Tjoaggulvisá gånnå le sáme
máná ja nuora oadtju dajna viehkev vuojnnet ma
máhtti liehket guovdásj tiemá bájkálasj
Sáme jáhkkoåhpaduspládna le sihke vædtsak ja
lasse ulmmedokumænnta.
Gåvån vuollelin le
tjáledum sámijguoskavasj oahppamtjalmostahttema
ma le tjanádum juohkka bákkulasj oajvvetiebmáj
ma le Jubmel vaddá - Mij juogadip plána gålmå
åsijn.
Tjoakke ma le lassen bákkulasj
oajvvetiemájda, e boade daj ulmij sadjáj ma le
plánan Jubmel vaddá - Mij juogadip, valla le
duodden dajda.
Danen de ælla moadda
jáhkkoåhpadusá guovdásj tiemásj tjáledum gåvån
vuollelin.
Dættoduvvá gåvvå vuollelin ij åles gåvåv sáme
jáhkkoåhpadusá relevánta- oahppamulmijs
vuoseda.
Gå tjoaggulvisá bájkálasj plánav hábbmi
de bierri åhtsåt máhttelisvuodajt válldet maŋen
åsijt ma gulluji bájkkáj, sihke gájkka
oajvvetiemájda, ja aj daj tiemájda ma li guorrusa.
(Ándagissaj luojttem, Fássto ja vuornádus, ja
Barggo guojmmeaktijvuohta)
Foto: Berit Frøydis Svineng Johnsen
Stuorra gatjálvisá
Máná ja nuora galggi oahppat dåbddåt sámij
árbbedábálasj ja ådåájggásasj luonndodåjmajt
ja luonndoressursaj ávkástallamav ma máhtti
liehket vuodon sijá ájádallamij ja imájdallamij
ulmutja saje birra Jubmela sjivnnjádusán.
Guovdásj dimensjåvnå ulmutja iellemin
Giella, kultuvralasj gulluvasjvuohta ja
tjerdalasj moattebelakvuohta le aj guovdásj
dimensjåvnå ulmutja iellemin majna máná ja
nuora bierriji bargat risstalasjvuodajn vuodon
Áhttje mijá ja råhkålvis
Máná ja nuora galggi oahppat Áhttje mijá
råhkålvisáv, biebbmo låhkusav ja iehkedis
låhkusav ietjasa giellaj.
Galggi aj oahppat
bájkálasj råhkåmdábijt, duola degu "Áhtje ja
Bárne ja Ájlis vuojŋŋana nammaj" "Jesusa
namán" ja ruossamerka adnemav iesjgeŋga
iellemdilálasjvuodan.
Rámát
Máná ja nuora galggi oahpásmuvvat
nuorttasámegiella, julevsámegiella ja
oarjjelsámegiella rámátjårggålimij, ja oahppat
guovdásj rámáttevstajt ietjasa sámegiellaj.
Girkkojage allabase ja mærkkabiejve
Máná ja nuora galggi guoradallat bájkálasj
sáme árbbedábijt ma le girkkojage allabasijda
tjanádum, d.d.
Márjjá biejvve.
Máná ja nuora galggi hasoduvvat
kritihkalattjat gæhttjat girkko histåvrålasj
æjvvalimev sámij, sáme jáhkko- ja
girkkohiståvråjn vuodon.
Máná ja nuora galggi oahppat sáme báhpaj
Lars Levi Læstadiusa ja Anders Fjellnera birra
Máná ja nuora galggi oahppat dåbddåt
iesjgeŋga sáme giellajuohkusijt Vuona
girkkon, ja diehtet sálma, liturgija ja ietjá
girkkolasj tevsta gávnnuji sihke
oarjjelsámegiellaj, julevsámegiellaj ja
Máná ja nuora galggi oahppat iemeálmmugij
dile birra væráltvijddásasj girkkon.
Diakonija
Máná ja nuora galggi oassálasstet
solidaritehtabargguj gånnå
iemeálmmukrievtá li vuodon
Misjåvnnå ja ekumenihkka
Dádjadus sáme gulluji globála
iemeálmmukaktisasjvuohtaj bierri
tjanáduvvat misjåvnå oassáj
Ásadit aktijvuoda ietjá
iemeálmmugij iemeálmmugijda
væráldavijddásasj girkkon misjonbargo baktu
jali ráddnavuodasjiehtadusáj baktu, vaddá
aktijvuodav mij båktå oassálasstemav ja
æjgátvuodamdåbdojt girkko gåhttjomij.
Etihkka
Máná ja nuora galggi måvtåstuhteduvvat
ságastallamij ja kultuvrralånudallamij
tjoaggulvisá jáhkkoåhpadusdåjman.
Ulmme le
gasskasasj árvvo ja dádjadus mánáj ja nuoraj
gaskan gejn le iesjgeŋgalágásj duogásj.
Ándagis luojttem
Fássto ja vuornádus
Barggoguojmmejuogos
IELLEMDÅLKKUM JA IELLEMRIJBADIBME
Jáhkkoåhpadus galggá iesjárvo dåbdojt åvdedit ja
mánájda ja nuorada láhtjet máhttelisvuodav
ietjasa vuojnnet ja dålkkut ietjasa væráldav
sjivnnjedum, iehtsedum ja badjen anedum
Jubmela gieresvuodajn.
Iellem ja jáhkkohiståvrrå
Sáme mánáj ja nuoraj sáme identitehtta
åvddån sihke aktijvuodan sáme álmmugijn ja
dan histåvråjn ja kultuvrraárbbedábij, ja
æjvvalimijn stuorsebrudagájn.
Sáme máná ja
nuora dárbahi gávnnat gielav ietjas
jáhkkohiståvrråj mij aj gåbttjå tiemát ja
vásádusáj ma dasi le tjánáduvvam.
Persåvnålasj åvddånibme
Dábálasj åhpadusán bierri jáhkkoåhpadus vaddet
ienep diedoj sáme viessomvuoge, árvoj ja
duohtavuodadádjadusá birra, navti gåktu
åvddånbåhti lagosbirrusijn ja bájkkásasj
kultuvran.
• Máná ja nuora galggi måvtåstuhteduvvat
bisodittjat aktijvuodav ietjasa ristaæjgádij vaj
sij máhtti bagádusájt ja viehkev jáhko
åvddånimen oadtjot, ja dan baktu oahppat ja
vásedit ristaæjgádij åvdåsvásstádusáv.
Dat le
buorre oahppa jus ietja sjaddi ristaæjgádin
maŋŋela iellemin.
GIRKKO JÁHKKO JA ÁRBBEDÁBE
Jáhkkoåhpadusán máná ja nuora galggi oahppat
gålmaktes Jubmelav dåbddåt rámáda baktu degu
Jubmela báhkon, jáhkkodåbdåstusá, sakramentaj
ja ietja guovdásj åsij baktu girkko jáhkon.
nuora galggi oahpásmuvvat risstalasj allabasij ja
girkkojn masi gulluji.
1. jáhkkoartihkal
Máná ja nuora galggi sáme subttsasij baktu
sámij luonndovuojnoj ja
duohtavuodadádjadusáj birra oahppat, ja dajt
rámátsubttsasijda tjadnat.
Máná ja nuora galggi sámij árbbedábij vuodon
bargat dádjadusájn: Jubmel sjivnnjediddjen ja
ulmusj ednamis sjivnnjeduvvam.
2. jáhkkoartihkal
Máná ja nuora galggi oahppat Jesusa
ruossajábbmem ja bajástjuodtjelibme le
duogátjin ruossamerka guovdásj sadjáj sámij
risstalasj árbbedáben.
Læstadiusa moalgedimev (bágov) "Almmelasj
æjgát" mij le metafåvrrå Jubmelij
Sjivnnjediddjen ja Lånestiddjen, ja dan
moalgedime sajev såbadusá dádjadusán.
3. jáhkkoartihkal
• Máná ja nuora galggi Apd 2,1-13 buohta
ájádallat Ájlis Vuojŋŋana dåjma birra Jubmela
moattegielak ja moaddetjerdalasj girkkon.
Sakramenta
• Máná ja nuora galggi oahppat majt gássta ja
ristaæjgáda merkahi sáme guovlojn.
• Máná ja nuora galggi oahpásmuvvat bájkálasj
árbbedábij ma le iehkedismállásij tjanádum.
RISSTALASJ JÁHKO DOAJMMA
Jáhkkoåhpadusán galggi máná ja nuora barggat ja
gávnnat majt merkaj liehket iehtsedum Jubmelis,
iehtset ietjas, ietjas guojmev ja Jubmelav.
oahppat råhkådallat, låhkåt Rámádav, liehket
jubmeldievnastusán ja vuosedit gieresvuodav
guojmmásisá praktihkalasj solidaritehta baktu.
Máná ja nuora galggi bessat åvddånbuktet ietjasa,
ietjasa jáhkov ja ietjasa sjuggelisvuodav.
Råhkålvis
• Máná ja nuora galggi bessat vásedit guovdásj
råhkålvisájt sáme árbbedáben råhkåt.
• Máná ja nuora galggi oahppat bájkálasj sáme
risstalasj árbbedábijt ma duon dan
luonndodoajmmaj le tjanádum.
Jubmeldievnastus
• Máná ja nuora galggi oahppat sámij
jubmeldievnastus- ja tjåhkalvisárbbedábij
birra, ja oadtjot máhttelisvuodav oassálasstet
arenan gånnå dá li anon.
Rámátlåhkåm
• Máná ja nuora galggi oahppat Rámádav ja
risstalasj sámegiella girjijt adnet
Lávllom, musihkka ja kultuvrra
• Máná ja nuora galggi oadtjot máhttelisvuodav
åvddånbuktet ietjasa sálmajt, musihkav ja ietjá
kultuvrraåvddånbuktemijt.
vásedit bájkálasj girkkomusihkka árbbedábijt,
ja duodden dasi oahpásmuvvat
girkkomusihkalasj adnuj sáme guovlojn dalla.
árbbedábálasj arenajt jáhkkoåhpadusán adnet
• Máná ja nuora galggi jáhkkoåhpadusá
oahppama ja subtsastimij gasskavuodan adnet
vædtsagijt ja vuogijt praktihkalasj bargon.
sámegielav anátjit.
Sihke njálmálasj
• ja tjálalasj bargon bierri dille látjeduvvat
sámegiella adnuj.
- Gåktus máhttá duv tjoaggulvis viehkedit sáme mánájt ja nuorajt iellemav dålkkut ja iellemin
rijbadit nav vaj sijá sáme gulluvasjvuohta ja identitehtta bisoduvvá?
- Læstadiánálasj árbbedáben le Luthera unna katekismatjin guovdásj sadje jáhkkoåhpadusán.
Katekismus le sierraláhkáj guoskavasj resurssan tjanádum tiebmáj mij la nammadum risstalasj
jáhko ja árbbedábe oase vuolen.
- Gåktu máhtti "sáme" vuodotiemá juogeduvvat ja dárkkelappot tjielggiduvvat nav vaj jåksi
gájkka mánájt ja nuorajt tjoaggulvisán?
3.0 Prinsihpalasj oasse
3.1 Tjanádum Vuona láhkaj ja girkkolasj
plánajda
Vuona stáhtta le ásaduvvam guovte álmmuga
ednamij nali, dáttjaj ja sámij.
Sámij ævto
iemeálmmugin Vuonan le tjáleduvvam Vuodolága
Vuodolágaparagráffa le dagádum daj
rijkkagasskasasj iemeálmmukkonvensjåvnåj
vuodon majt Vuodna le dåhkkidum.
Da mierredi
Vuona almulasj oajválattjajn le vælogisvuohta
doarjjot ja dilev láhtjet dåjmajda ma positivalattjat
tjuolldi, gå fálaldagájt vaddi ja dåjmajt álgadi
sámijda.
Girkko le dajt prinsihpajt dåhkkidam, ja
vælggogisvuohta le duohtan váldeduvvam
jáhkkoåhpadusådåstusán.
Dat tjielggasijt
vuojnnusij boahtá Vuona girkko bajemus
jáhkkoåhpadusplánan, Jubmel vaddá - Mij
juogadip.
Jubmel vaddá - Mij juogadip nanostahttá sáme
girkkoiellema oasev dan árbbedáben ja
aktisasjvuodan mij le Vuona girkkon.
nammaduvvá máhtudahka sámeálmmuga
vuojŋŋalisvuoda, girkkoiellema ja árbbedábij birra
ájnas árbbedáhpen majt gájka gudi le gástaduvvam
galggi dåbddåt.
Jubmel vaddá - Mij juogadip,
Kapihtal 2)
Sáme jáhkkoåhpaduspládna le
ressursdokumænnta tjoaggulvisájda ma sihti sáme
perspektijvav jáhkkoåhpadussaj.
Mærrádusá ráddidusá sámepolitihkan vájkkudi
gåktu jáhkkoåhpadus sámijda organiseriduvvá
girkkon.
vuoset Vuona girkko sierra åvdåsvásstádussaj sáme
girkkoiellemis.
"Åvdemus vieledus gå gálggá
bærrájgåhtset sáme girkkoiellemav Vuona girkkon
le ahte åvddånahttem viertti dáhpáduvvat sáme
iesjdåbdoj ja sáme árbbedábij vuodon" (s 178).
jáhkkoåhpaduspládna galggá sihkarasstet sámij
iesjdåbddo ja árbbedábe bærrájgåtseduvvi
ådåstussan.
Sámelága giellanjuolgadusá § 1-5 tjuottjot
sámegielav ja dárogielav avtaárvvusasj giellan.
Ådåjakmáno 1, biejve 2011 rájes gulluji tjuovvovasj
suohkana sámegiella háldadusguovlluj:
Guovdagæjnno, Kárásjjåhkå, Porsáŋgu, Unjárga,
Dædno, Gájvuodna, Loabát, Divtasvuodna, ja
Snåsa.
Njuolgadusá gåbttji nuortta-, julev-, ja
oarjjelsáme giellaguovlojt.
Da aktse
háldadussuohkana gåbttji dåssju oasátjav
árbbedábálasj årromguovlojs.
Vuonan le dan
guovlo vijddudahka Oarjje Várjjagis Finnmárko
fylkas gitta oarjás Engerdalaj Hedmark fylkan.
Nasjonálalasj jáhkkoåhpaduspládna tjuottjot sáme
mánáj ja nuoraj riektáv åhpadussaj ja
oahppanævojda ietjasa giellaj (bs.Jubmel vaddá -
Mij juogadip, kapihtal 8).
Duodden tsuojggiduvvá: "Tjoaggulvisájn sáme
háldadusguovlon le sierra åvdåsvásstádus dilev
láhtjet jáhkkoåhpadussaj mij hiehpá sáme mánájda
ja nuorajda." (bs.
Ulmme ja dahko)
Tjoaggulvisá gåhtjoduvvi ietjas
jáhkkoåhpaduspládna dahkamin hábbmit ulmijt
ma vaddi sáme mánájda ja nuorajda
máhttelisvuodav sihkardit, bærrájgåhtset ja åvdedit
sáme gielav ja kultuvrav.
Foto: Karin Mathisen
3.2 Buojkuldagá ja báhkoano - sebrudahtte
jáhkkoåhpadus
Sebrudahttem le dán plána vuodoprinsihppa, ja
danen le sebrudahttem ájnas sáme
Sebrudahttem tjuottjot
avtaárvvusasjvuodav, ij sæmmilágásjvuodav..
Ulmutja riektá liehket ietjálágásj ja huoman gullut
sosiálalasj, kultuvralasj ja fágalasj aktisasjvuohtaj, le
vuodon gå aktisasjvuodav ulmutjij gasskan galggá
huksat.
Sebrudahttem le danen ietja gå integrerim
ja assimilerim.
Integrerim ja assimilerim gájbbet
soabmásijt gudi le ålgusjbielen ja gejt galggá
aktisasjvuohtaj válldet dan baktu ahte dahkat sijáv
ieneplågo lágátjin.
Dat ij le sebrudahttem.
Sebrudahtte jáhkkoåhpadus gájbbet gájka ållu
álgos le oassen aktisasjvuodas, ja danna oassálassti
sæmmi árvvusattjat, vájku vil iesjgeŋga
gájbbádusáj.
Åvdåsvásstediddje jådediddje galggi
bærrájgæhttjat juohkkahasj adná ietjas oassen
aktisasjvuodas.
Dát gájbbet aktijvalasj jådedimev, ja
máhtukvuodav ja diedov, kultuvralasj, fágalasj ja
sosiálalasj sieradusáj birra ma le ulmutjij gaskan.
Pedagogalasj jådediddjen vierttiji liehket
tjuovvovasj prinsihppa:
- avtaárvvusasjvuohta oassálasstij gaskan
- aktisasjvuohta gånnå le sadje
moattebelakvuohtaj
- mierredimoassálasstem
Dá prinsihpa tjuottjodi riektáv liehket ietjálágásj
sosiálalasj, kultuvralasj, ja fágalasj rámmaj
sisbielen.
Da sieradi sæmmilágásjvuoda
ájádallamis, mij ienebut dættot sæmmilágásjvuodav
gájbbádussan, ja ij dættoda sieradusájt ma gávnnuji
ulmutjij gaskan.
Sæmmilágásjvuoda ideologija
vaddá vuodov assimilerimij jali segregerimij ja ij
hieba sebrudahttem prinsihpajda ma li vuododum
AN:a ulmusjrievtesvuodajn.
Sebrudahttemprinsihpajda ij le dåssju dárbbo
æjvvalimijn sámij ja dádtjaj gaskan, valla aj
sisbielen sáme sebrudagán.
Sáme sebrudagájn le
aktisasjvuohta nanos.
Aktisasjvuodan gájka
oassálasste galggi avtaárvvusattja liehket
berustahtek doajmmamáhtudagáv.
Bájkálasj pládna
dahkamin le ájnas bærrájgæhttjat ahte máná ja
nuora gænna le dárbo hiebadahttemij
sebrudahteduvvi. (bs.
kapihtal 6)
Jáhkkoåhpadus galggá sebrudahttet gájkajt gudi
li gástaduvvam ja viehkedit aktisasjvuodav huksat
sámij gaskan dan nielje rijkajn gånnå sáme årru.
Aktisasjvuoda huksam iemeálmmukperspektijvan
galggá birástahttet sihke álldarav, geografijav,
kultuvralasj aktijvuodav ja gielladilev.
nammaduvvam biele lasedi moattebelakvuoda
ressursboanndudagáv ja máhttoboanndudagáv majt
dåbddåp sáme sebrudagás sierraláhkáj
luonndomáhtudahka ja vuojŋŋalasjvuohta.
galggá liehket gájka dåbddi ietjasa
sebrudahteduvvam girkko jáhkkoaktisasjvuodan,
majt jáhkkoåhpadus galggá viehkedit ja bisodit.
3.3 Oahppam - dahpaduvvá mánás,
sosiálalasj aktisasjvuodan
Máná ja nuora oahppi buoremusát gå ietja
oassálassti ja le aktijvalattja.
Dát le Mánájlága
termaj milta "mánáj oassálasstem".
oassálasstem le gå máná ja nuora bessi tjoaggulvisá
dåjmajda sehkanit, plánajt dahkat ja tjadádit, gå
aktijvalattjat sæbrri ja li viehkken.
Sidjij máhttá
vatteduvvat luohtádus ja åvdåsvásstádus duola degu
jubmeldievnastusájs, diakonalá dievnastusájs ja
luohtádusdåjmajs.
Dá máhtti tjadáduvvat duola
degu sáme- dáro jubmeldievnastusájn, gånnå
konfirmánta dievnasti oassen
konfirmántaåhpadusás.
Jáhkkoåhpadus galggá aj viehkedit sijáv gudi li
gástaduvvam viessot ristagissan risstalasj
aktisasjvuoda rámaj sisbielen.
Sáme jáhkkoåhpadus
viertti danen láhtjet sosiála arenajt gånnå mánáj ja
nuoraj sáme risstalasj identitehtta nanniduvvá.
le máhtudaksosiologalasj bielle, dajna gå máhtudak
viertti juogeduvvat jus galggá liehket jáhkedahtte.
Le dárbbo aktisasj æjvvalimijt ásadit gånnå máná ja
nuora aktan máhtti risstalasj aktisasjvuodav
dahkat, konfirmántatjåhkanimijt, mánáj ja nuoraj
tjåhkanimsajijt, sáme girkkobiejvijt,
iemeálmmukfestiválajt j.n.v.
Tjåhkanime máhtti
organiseriduvvat sihke pråvsstådásen
bispaguovlodásen, ja nasjonalálasj dásen.
Dakkir
tjåhkanime, gånnå sáme máná ja nuora máhtti
æjvvalit iesjgeŋga giella- ja geográfalasj guovlon, le
ájnnasa.
Sáme jáhkkoåhpadus bierri duodden
tjalmostahttet moattebuolvak sosialiserimav, gånnå
máhtti láhtjet dilev sæbrástallamij ja
máhtudakjuohkemij buolvaj gaskan.
4.0 Pládna anon
- Le gus mijá tjoaggulvis resursajt ásadam jali åtsådallam juojddáv mij luluj ávkken iehtjádijda ?
4.1 Máhttolåpptim
Sáme jáhkkoåhpadus jådeduvvá sihke
tjoaggulvisájs, barggoguojmijs ja æjgádijs/
åvdåstiddjijs, fáddarijs ja fuolkijs sijdan ja
lahkabirrusin.
Tjoaggulvisá ja girkko
jáhkkoåhpadus máhttá ij-formálalasj åhpadussan
gåhtjuduvvat, ja sijdaj jáhkkoåhpadus vas
iehpeformálalasj jáhkkoåhpadussan.
Dát le sieradussan skåvlå formálalasj
jáhkkoåhpadusas, man sisadno le åssko,
iellemvuojnno ja etihkka (ÅIE).
Sáme jáhkkoåhpadus le ienemusát sijdajn ja
tjåhkalvisájn dahpaduvvam, ja le avtaárvvusasj
tjoaggulvisá jáhkkoåhpadusájn.
Jus jáhkkoåhpadus
galggá liehket avtatraják, systemáhtalasj ja
bájkálattjat vuododuvvam de le ájnas aktisattjat
sijdaj ja tjåhkalvisáj barggat.
Tjoaggulvisá ma jáhkkoåhpadusáv jådedi bierriji
gæhttjalit aktisasjbargov mánájgárdij, skåvlåj ja
skåvllåastoájgeårnigij åttjudit.
Máhttolåpptima
oahppamplakáhtan tsuojggiduvvá skåvllå galggá
máhttelisvuodav láhtjet vaj bájkálasj sebrudahka
bæssá åhpadussaj ávkálasj láhkáj sæbrrá.
Dan baktu
máhttá girkko, mij juo le ájnas oasse bájkálasj
sebrudagás, liehket boanndudahkan.
aktisasjbarggo gájbet buorre ja systemáhtalasj
fágalasj vuodov, buorre guládallamvuogijt, ja
dåhkkididdje lahkanimev, tjadáduvvam
konsekvænta vuogijn.
Dav máhtudagáv majt jáhkkoåhpadusbargge
tjoaggulvisán le oahppam sijdda ja skåvllå
aktisasjbargos, bierri bisoduvvat ja
ássjeguoskavattjan dagáduvvat duola degu tjállet ja
biedjat dajt resurssabáŋkaj (bs.
kapihtal 4,2).
baktu le máhttelis máhtudagáv buorebut juogadit.
Ulmme bájkálasj tjadnasijn jáhkkoåhpaduspládnaj
gånnå nasjonála ulme dagáduvvi guoskavattjan
bájkálasj dásen le stuorra fágalasj hásstalus.
Máhtudahka moattekultuvralasj pedagogihkan ja
kultuvrraanalysan le dán bargon sierraláhkáj
ássjeguoskavattja.
Sáme jáhkkoåhpadus bierri rahtjat ja tjadnat
allasis formálalasj máhtudagáv degu
kultuvrramáhtudagáv, moattegielakvuoda birra,
sámegiella- ja kultuvrramáhtov ja digitála
oahpponævvoåvddånimen sámegiellaj ja
dárogiellaj.
Dat gullu sihke bájkálasj, guovlulasj ja
nasjonálalasj dássáj.
4.2 Åtsådallamjuogadibme ja
máhtudakjuohkem
Sáme girkkoráde barggá arena ásadimijn gånnå
ressursajt ja åtsådallamijt sáme jáhkkoåhpadusás
máhttá juogadit.
Ulmme le nav ållo gå máhttelis
resurssamateriálajs le hiebaduvvam ja le sadjihin,
danen galggi ådå ájádusá, tjuorggasa, skåve j.n.v.
liehket sadjihin resurssabáŋkajn nav vaj tjoaggulvis
máhttá dajt adnuj válldet ja bájkálasj anojda dajt
hiebadit.
Sáme jáhkkoåhpadusá næhttabajkke
www.jahkko.no le vuogas vædtsak sihke sijdajda ja
tjoaggulvisájda.
Gávnnu juo resurssabáŋŋka, www.kirken.no/
storstavalt/prosjekt/, diedoj moatte prosjevtaj,
dåjmaj ja resursaj birra ma le
jáhkkoåhpadusådåstusá gæhttjalimájgen
gæhttjaluvvam.
Hábmer ja Rivtak-vuona
tjoaggulvis, Sis - Finnmárko pråvsståguovllo ja
Nuortta- Rana tjoaggulvis tjádadin prosjevtajt ma
sierraláhkáj sámevuodav tjalmostin.
Dajs
prosjevtajs le máhttelisvuohta arvusmahttemav ja
åhpadusáv oadtjot.
Lassen Sáme girkkoráde ásat jahkásasj
fáhkakonferánsajt aktisattjat Girkkolasj
åhpadusguovdátjijn nuorttan, danna máhtti bargge
ja luojvoj jáhkkoåhpadusbarggoguojme æjvvalit
,åtsådallamijt juogadit ja lasse máhtudagáv oadtjot.
4.3 Aktisasjbarggo sijdaj
Tjoaggulvisán le, aktan æjgádij/åvdåstiddjij ja
ristaæjgádij, åvdåsvásstádus jáhkko iellemav ja
subttsasijt gaskustit.
Girkko hálijt familjajt, mánájt
ja nuorajt åledit.
Mánáj iellema vuostasj jagijt le
æjgádijn/åvdåstiddjijn vuodoaktijvuohta mánájn.
Dalloj le juo girkkuj ájnas buorre aktijvuodav
æjgádijn/åvdåstiddjijn ásadit, váj máná ja nuora juo
álgos oadtju máhttelisvuodav girkkolanjájn
oahpástuvvat ja váj dási dåbddågåhti
gullevasjvuodav.
Æjgáda/åvdåstiddje ja máná
bierriji hasoduvvet åttjutjit buorre aktijvuodav
girkkojn, vaj sij aktan iehtjádij válldi oasev girkko
tjoaggulvisás.
Girkko hálijt adnet moattelágásj vuogijt
aktisasjbargon æjgádij/åvdåstiddjij, duola degu
bagádallam ja diehtojuohkem jáhkkoåhpadusá
Æjgáda/åvdåstiddje mánájdisá dåbddi, ja
diehti gåktu åhpadus buoremus láhkáj máhttá
látjeduvvat.
Tjoaggulvisá dárbahi dajt diedoj majt
æjgáda/åvdåstiddje máhtti vaddet gå gájkajt galggi
tjoaggulvisá dåjmajda sebrudahttet.
4.4 Luojvoj guojmmebargge girkkon
Girkko dárbaj luojvoj guojmmebarggijt.
Æjgáda/
åvdåstiddje, ristaæjgáda ja nuora li ájnas resurssa.
Daj maŋemus lågijt jagijt le ulmutjij miella
luojvojbargguj unnum, ja da gudi ienep dåjmaj
barggi vierttiji mávso oadtjot bargoj åvdås.
girkko dárbaj luojvojbarggo árbbedábev joarkket.
Le ájnas bagádallat, måvtåstuhttet ja doarjjot dáv
ájnas bargov, gå dá ulmutja ham tjoaggulvisáv
Moatten sáme guovlon le læhkám hásstalusá
æjgátvuovdav girkkuj ásadit.
Histåvrålattjat le
girkko sáme guovlon læhkám degu institusjåvnnå
mij le ålgusjbieles boahtám, ja ulmutja gudi girkkov
åvdåstahttin ælla læhkám lagámus ulmutjijs.
risstalasj ja sábme le muoddásij mielas læhkám
gássjelisá.
Danen bierri bájkálattjat bargaduvvat
nannimin girkkov sáme arenan.
Girkko galggá
liehket rabás álmmuk girkkon mij sámevuodav
árvvusin adná ja viehket sjávodisvuodav doadjet
dan negatijvvalasij histåvråj mij le læhkám girkko
roalla koloniserimin, misjonerimin ja
assimilerimin.
Såbadus le dan aktijvuodan
guovdásj buojkuldahka, ja gávnnuji juo prosjevta
masi girkko le sæbrram ja tjadnam
såbadimteologijav konkrehtalasj bargojda (bs.
Ságastallam ja iellemrijbbam, Nuortta-Sálton).
Fert
guhtik tjoaggulvis máhttá iesj vuogijt gávnnat ma
sjávodisvuodav dådji ja berustimev båkti, nav vaj
ienebu dåbddi girkko le sebrudahtte.
Goalmát jáhkkoartihkkalin le jáhkko
aktisasjvuohtaj tjanáduvvam: "Jáhkáv Ájlis
Vuojŋŋanissaj, ájlis gájkkásasj girkkuj, ájllisij
sebrudahkaj ..." Vuojŋŋalasj aktisasjvuohta
ulmutjijt aktij tjadná.
Danen ep goassak galggá
vajálduhttet mij, aktan lagámusájimme, dahkap
viesso tjoaggulvisáv.
Danna lip mij gájka Jubmela
gåvån sjivnnjedum, sæmmi álbedahkes árvujn.
- Gåktu máhtti æjgáda/åvdåstiddje ja ristaæjgáda diedojt oadtjot guoskevasj sáme oahppanævoj
birra ma arvusmahtti dasi ahte jáhkko le vuojnnusin ja juogaduvvá sijdan.
5.0 Bájkálasj pládnabarggo
- Gåktu máhttá sáme kultuvrra liehket resurssa jáhkkoåhpadusán duv tjoaggulvisán?
5.1 Kontevstalasj ájádallam
Dålen le risstalasjvuoda åvddånahttem Sámen
tjadáduváj masstadime ja koloniserima baktu
gånnå risstalasjvuohta dárogiellaj ráddij, dáv la
Vuona girkko miededam.
Tjoaggulvisá sáme
guovlojn ja daj ålggolin li jáhkkoåhpadusådåstusán
oadtjum stuoráp åvdåsvásstádusáv ja friddjavuodav
hiebadahtátjit ja dåjmadittjat jáhkkoåhpadusáv
gånnå Kristus vuosstájváldeduvvá, ja gånnå
kultuvralasj ja vuojŋŋalasj árbbedábe le vuoggon
gånnå jáhkko bæssá sjaddat.
Valla gåk galggá
kontevstalattjat ájádallat, ja hieret gus kultuvralasj
hiebadibme åvddånbuktemav evangeliuma ja
girkkulasj dábij milta?
Kontevstualiserik le sierra suorgge teologijan.
Ulmme le risstalasjvuodav åvddånahttet
lahkabirrasin, vaj bájkálasj dábe, árbbedábe,
árvvovuojno ja iellemtjielgadusá bájnedi
risstalasjvuoda åvddånbuktemvuogijt.
álggogirkko målsoj juvdálasj monokultuvralasj
juohkusis gåhttsåmij ulmutjij moattelágásj
álmmuktjerdaj, kultuvralasj ja åskulasj doagátjij, de
vierttijin árvustallat gatjálvisáv vidjurij birra
evangeliuma ja kultuvra gaskan.
Paulusa
areopagoshålla le buorre buojkulvis gåktu vuostasj
ristagisá grehkalasj guovlojn aj vierttijin dåmadit
moattekultuvralasj tjuolmajt.
Paulus hålan
rámmpot ja lájttá Atenalattjajt.
Avtan bielen
rámpoduvvi gå jubmelav åhtsi, nuppen bielen vas
lájteduvvi gå dievnasti konkrehtalasj jubmelvuodav
mij le tiemmpelij biejadum.
Areopagoshålla vuoset
Jubmel lij mijá gaskan risstalasj sjivnnjedimteologia
milta, aj åvddål misjåvnnåbarggo Sámen álgaduváj.
Avtat almatjis le gájkka álmmugijt sjivnnjedam.
Sijáv le åbbå ednamav miehtáj årudahttám, ja
mierreájgijt le sidjij biedjam ja rájájt maj sisbielen
viessu.
Dáv le dahkam vaj almatja lulun Jubmelav
åhtsåt ja márjju aj suv lusi gábjjot - ij le ham mijás
avtastik guhkken.
Sáme sebrudagán li moattelágásj sebrudakvuoge.
Dá li stáda ja bájke, merraguovllo ja sisednam, sáme
årru oarjján ja nuorttan, lullen ja allen.
årru gåhtjodum sáme suohkanijn, ja iehtjáda årru
bájkijn gånnå li dåssju dárogielak institusjåvnå ja
gånnå stivrra ja njunnjutja li dárogielaga.
Jáhkkoåhpadusán sáme mánájda ja nuorajda bierri
liehket vuodo sámevuodan dan láhkáj gåk
vuojnnusij boahtá bájkálattjat, sæmmi båttå gå
sáme moattebelakvuohta diedulattjan dagáduvvá.
Valla le aj dárbbo adnet gåvåjt, tjuorgastagájt ja
metafåvråjt sáme gielas, kultuvras, histåvrås ja
árbbedábijs gå jårggålip risstalasj jáhko
sádnesvuodajt.
5.2 Åvddånahttem bájkálasj
jáhkkoåhpadusplánas
Plána Jubmel vaddá - Mij juogadip ja Pládna sáme
jáhkkoåhpadussaj galggi aktijvuodan vuojneduvvat
vaj máná ja nuora oadtju dievalasj
jáhkkoåhpadusáv.
Tjoaggulvisájn gånnå li sáme
máná ja nuora galggá dát vieleduvvat gå bájkálasj
jáhkkoåhpaduspládna dagáduvvá.
Le vuordedahtte
tjoaggulvisá sáme guovddaguovlojn ållidi
åhpadusulmijt (tabella milta kapihttalin 2.2) ietjasa
sahtedåjmajn.
Tjoaggulvisá gånnå sáme máná ja
nuora li unneplågon bádtjiduvvi sahtedåjmaj baktu
åhpadusulmijt ållidit.
Måttijda tjoaggulvisájda
sjaddá máhttelis ásadit sierra dåjmajt gånnå sáme
åhpadusulme tjalmostahteduvvi.
Tjoaggulvisájn
gånnå sáme máná ja nuora le unneplågon, máhttá
liehket máhttelisvuohta muhtem sáme
åhpadusulmijt duoddit vuolletiebmán daj bákkulasj
oajvvetiemájda ma hábbmiduvvi plánan Jubmel
vaddá - Mij juogadip.
Jus tjadáduvvi sierra dåjma
sáme jali sámegielak mánájda, de le ájnas dá dåjma
aj tjanáduvvi tjoaggulvisiellemij ietján, vaj máná e
måsskusij bátse tjoaggulvisaktijvuodan.
máná ja nuora gudi oassálassti dievalasj
jáhkkoåhpadusán galggi dåbddåt
sebrudahteduvvam dan stuorra aktijvuodan, ja
åtsådallat duogátjis le boandodibme aktijvuohtaj.
Nåv gåk rumáj le akta vájku li moadda lahtasa, ja
gájkka dá lahtasa avtav rubmahav dahki,
nåv le aj Kristusijn.
Jáhkkoåhpadusán galggá liehket bájkálasj
åvddånahttembarggo aj maŋŋela gå tjoaggulvisá li
dahkam ja dåhkkidum ietjasa bájkálasj plánajt.
Tjoaggulvisá galggi ådåstuhttet ietjasa
jáhkkoåhpadusplánajt duolloj dálloj
bærrájgåtsedittjat dárbulasj ådåstuhttemav ja
åvddånahttemav.
Dav majt åtsådalli bájkálattjat
sjaddá buorre resurssa dán bargguj.
5.3 Adno bájkálasj máhtos ja máhtudagás
Sebrudagás nuppe sebrudahkaj ja tjoaggulvisás
nuppe tjoaggulvissaj le sierra vuojno ja diedo
sámevuoda birra ja gåk la sábmelattjan viessot.
Rijkav miehtáj le aj stuorra sieradusá tjoaggulvisáj
gaskan mij guosská diehtuj sáme álmmuga birra,
sijá vuojŋŋalasj iellema, histåvrå ja udnásj
sebrudakdilij birra.
Juska le vánesvuohta diedojs de
dát ij bierri liehket hieredus tjoaggulvissaj
åvddånahtátjit fálaldagáv sáme mánájda ja
Måttijn tjoaggulvisájn gånnå sáme årru,
gávnnu bájkálasj máhtudagá ja åtsådallama.
Dá li
resursa majt tjoaggulvis máhttá ávkástallat
jáhkkoåhpadusán sáme mánájda ja nuorajda.
Duodden ájnegis ulmutjijda, máhttá aj liehket
máhttelisvuohta diedojt oadtjot sámesiebrijs, giella-
ja kulturguovdátjijs jali sámeskåvllå- ja
mánájgárddefálaldagájs lahkabirrusin.
Da tjoaggulvisá ma e gávna resurssaulmutjijt jali
-birrusijt lagosbájkijn máhtti duola dagu rádev
åhtsåt bisspaguovllokontåvråjs daj bisspaguovlojn
gænna le sierralágásj åvdåsvásstádus girkkulasj
dievnastusás sámegiellaj (Nidaros: oarjjelsáme,
Oarjje-Hålogalánnda: julevsáme, Nuortta-
Hålogalánnda: Nuorttasáme), jali sáme
girkkorádes.
Tjåhkanimvuodok åhpadibme bierri aj
aneduvvat vejulasjvuohtan.
tjoaggulvisáj gaskan jali pråvsstådásen, gånnå
ásaduvvi årruha jali tjåhkanime gånnå
jáhkkoåhpadus sáme mánájda ja nuorajda le
Tjåhkanime duola dagu
konfirmasjåvnnååhpadime aktijvuodan vierttiji
åttjuduvvat juohkka ájnegisá tjoaggulvisájn, vaj
miere konfirmasjåvnnåájgen anoduvvi (bs.
Jubmel
vaddá - Mij juogadip, 5. kapihtal).
Dákkir tjoavdos
máhttá liehket vejulasj unnep sáme birrusijn gånnå
li gallegasj luojvoj guojmmebargge, gallegasj máná
ja nuora, jali guovlojn oablodum sáme årudagáj.
Tjåhkanime máhtti ásadit ådå æjvvalimsajijt
mánájda ja nuorajda, gånnå sáme perspektijvva
bærrájgåtseduvvá.
Dajda tjoaggulvisájda gejn ij la
vuojga máhtto ja máhtudahka sáme girkkoiellema
birra, luluj dát viehkken.
- Makkir sáme organisasjåvnåj ja/jali institusjåvnåj máhtti tjoaggulvisá aktisattjat barggat?
- Gåktu máhtti tjoaggulvisá ávkástallat sáme organisasjåvnåj ja/jali institusjåvnåj máhtudagáv?
5.4 Guoradallam
Guoradallat tjoaggulvisájt ja lagosbirrasav sjaddá
ájnas vuodobarggo gå ájggu bájkálasj plánav
Guovlujn gånnå sáme kultuvrra le ielle
sjaddá luondulasj sámevuohta aj gåvviduvvá
bájkálasj jáhkkoåhpadusplánan.
guovloj ålgusjbielen bierriji diedojt åttjudit mánáj ja
nuoraj sáme tjadnusa birra (bs.
Jubmel vaddá - Mij
juogadip, 7. kapihtal), nav vaj dåjma máhtti
duoddiduvvat pládnabargguj ma sihkarassti ulmev
Plánan sáme jáhkkoåhpadusájn (bs.
Kapihtal 2.1).
Moaddi máhttá liehket hásstalus guoradallat jus
li sáme máná ja nuora suoknan, sierraláhkáj
dábálasj sámij årromguovloj ålggolin.
E gávnnu
regisstara gåsstå máhttá diedojt viedtjat mánáj ja
nuoraj sáme duogátja birra.
Tjoaggulvisá hasoduvvi
strategiajt gávnnat guoradalátjit jus li sebrulattja
sáme duogátjijn, ja åttjudit buorre vuogijt diedojt
juogatjit dán birra berustiddjijda.
Guhkesájggásasj strategija:
- Gástadusságastallamin guoradallat jus æjgádijn/åvdåstiddjijn le sáme duogásj jali sáme tjadnusa,
ja jus sávvi fálaldagáv sáme jáhkkoåhpadusán ietjas mánnáj.
- Biedjat sjiemájt sadjihin, elektråvnålattjat ja páhperhámen, vaj æjgáda/åvdåstiddje máhtti
berustimev vuosedit jáhkkoåhpadussaj gånnå sáme perspektijva bærrájgåtseduvvá.
Oanesájggásasj strategija:
- Guládallat sáme siebrij, mánájgárdij, skåvlåj, juohkusij ja organisasjåvnåj, sihke bájkálattjat ja
guovlon.
Dá máhtti diehtet fámiljaj sáme duogátja birra.
- Tjoaggulvistjállagij, næhttabielij ja ådåsgirjij baktu le máhttelis diededit tjoaggulvis ájggu
tjalmostahttet sámevuodav, ja æjgáda/åvdåstiddje bádtjiduvvi tjoaggulviskontåvråjn guládallat jus
sihti sáme jáhkkoåhpadus fálaldagáv
Oa jvvadus
Svieriga girkko
girkkogiehtagirjjáj
válljim julevsámegiellá j
OAJVVADUS
SVIERIGA GIRKKO
GIRKKOGIEHTAGIRJJÁJ
Válljim julevsámegielláj
Produktion: Ineko AB
Artikelnummer: sk12544
Kyrkohandboksförslaget (Svenska kyrkans utredningar
2012:2) finns på Svenska kyrkans intranät:
internwww.svenskakyrkan.se/kyrkohandboken, liksom
på Svenska kyrkans externa webbplats:
www.svenskakyrkan.se/kyrkohandboken.
FÖRORd
Den 23 maj 2012 beslutade kyrkostyrelsen att anta Förslag Kyrkohandbok
för Svenska kyrkan del I samt Förslag Kyrkohandbok för Svenska kyrkan
del I Musikvolym (Svenska kyrkans utredningar 2012:2) att prövas
från Första söndagen i Advent 2012 till Domssöndagen 2013 i ett brett
urval av Svenska kyrkans församlingar och för remissförfarande.
För att
församlingar med gudstjänstfirande på nationella minoritetsspråk ska
kunna pröva kyrkohandboksförslaget på sitt språk har delar av förslaget
översatts till finska, meänkieli, lulesamiska, nordsamiska och sydsamiska
samt teckenspråk.
Arbetet med översättning till de samiska språken påbörjades våren 2012
och har letts av Tuomo Valjus, handläggare för flerspråkig kyrka på kyrko-
kansliet tillsammans med Birgitta Simma, stiftsadjunkt i Luleå stift.
Professor Olavi Korhonen, Boden, organist Valborg Mangs Märak,
Jokkmokks församling har översatt till lulesamiska och nordsamiska.
Prästen i den norska kyrkan Bierna Leina Bientie och författaren och
läraren Sig-Britt Persson har översatt till sydsamiska.
I en referensgrupp
för den sydsamiska översättningen har språksamordnaren Karin Rensberg
Ripa, läraren Irene Dorra och läraren Elsa Andersson ingått.
Musik-
konsulent Ewerth Richardsson, Piteå har bearbetat musiken.
Urvalet av de texter som har översatts har gjorts av Olavi Korhonen,
Valborg Mangs Märak, Birgitta Simma och Tuomo Valjus.
En strävan
har varit att det ska vara möjligt att fira en hel Högmässa eller Mässa/
Gudstjänst på respektive språk.
Något eller några alternativ för respektive
moment är översatta.
Detta gäller även för de gudstjänstordningar vid de
kyrkliga handlingarna som översatts.
Strukturen för lekmannaledd guds-
tjänst finns översatt.
Det ska vidare vara möjligt att fira gudstjänst då flera
av de samiska språken används i samma gudstjänst.
För några centrala liturgiska texter (som trosbekännelserna, Herrens bön
och Välsignelsen) har de sedan tidigare fastställda samnordiska formerna
brukats.
Vad gäller översättning av bibeltexter i kyrkohandboksförslaget
finns de texter med som redan är översatta till respektive samiskt språk.
De
anvisningar som finns i de olika gudstjänstordningarna på svenska har inte
översatts.
Här har det dock bedömts som värdefullt att dessa anvisningar
till viss del finns med på svenska i översättningsutgåvan, för att underlätta
för gudstjänstledaren.
Uppsala den 1 november 2012
Cristina Grenholm
Boel Hössjer Sundman
Karin Sarja
innehåll
álggobágo
allamässo/mässo/jubmeldievnno
sahte almatjis dåjmadum jubmeldievnno
girkkolasj dåjmadime
Gástadus
Skallidibme/Kånfirmasjåvnnå
Fiesstim
Hávddádibme
allamässo
Tjoahkkim
Bielloskuoladibme
Álggembágo
Ándagisluojttemråhkålvis, Luojttembágo jali Jáhttembágo,
Gijtulvisråhkålvis (máhttá girkko åvdåsråhkålvisá sähkaj biejaduvvat)
Kristusijtjuorvas (Kyrie)
Hievedus (Gloria ja Laudamus)
Udnásj åhkålvis
Lågos Oabme testamentas
Sálmajgirjjesálmma
Epistellågos
Evangelium
Hallelujatjuorvas
Sárnne
Jáhkodåbdåstibme (Credo)
Ándagisluojttemråhkålvis, Luojttembágo jali Jáhttembágo (báhtsi jus
Tjoahkkimin jali Girkkoåvdåsråhkålvisán lågåduvvá)
Girkko åvdåsråhkålvis (dánna máhttá råhkålit sijá åvdås gudi li gásta-
dum, skallidum, fiesstidum ja aj jábbmegij åvdås gijtulvisråhkålvisáv
låhkåt) (Ándagisluojttemråhkålvis, Luojttembágo jali Jáhttembágo
máhttá lågåduvvat aktan Girkko åvdåsråhkålvisájn.)
máles
Sálmma (Gárvedibme/Offertorium)
Hievedussárnnom (Sursum corda ja Prefasjåvnnå)
Ájlis (Sanctus)
Iehkedismálesråhkålvis
Härrá råhkålvis
Lájbbedoadjem
Härrá ráfe (Pax)
Jubmela Libba (Agnus Dei)
Juohkem
Iehkedismállása gijtulvisråhkålvis
Rájadus
Sálmma/Hievedus (Benedicamus)
Buorissjivnnjádus
Rájadusbágo
Sálmma ja/jali Hiejttemtjuojadibme (Postludium) (gå sálmma ij le
Hievedussan lávloduvvam.)
mässo/jubmeldievnno
Udnásj råhkålvis
Lågos Oabme testamentas, ja/ jali Epistellågos
Girkko åvdåsråhkålvis (dánna máhttá råhkålit sijá åvdås
gudi li gástadum, skallidum, fiesstidum ja aj jábbmegij åvdås
gijtulvisråhkålvisáv låhkåt) (Ándagisluojttemråhkålvis, Luojttembágo
jali Jáhttembágo máhttá lågåduvvat aktan Girkko åvdåsråhkålvisájn.)
Härrá råhkålvis (jubmeldievnno)
tjoahkkim
TjOahKKim
gudstjänsten inleds med
klockringning.
Procession kan förekomma.
nattvardsgåvorna kan bäras fram.
álggembágo
inledningsord är ett fast moment i
högmässa och mässa/gudstjänst.
Kan formuleras med föreslagna
ord eller med andra ord.
Flera av
de föreslagna inledningsorden kan
växelläsas.
h/v: (Jubmela) Áhtje ja Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
jali
h/v: Gålmaktes Jubmela namán
h/v: Buorissjivnnjeda mijá jubmeldievnov.
h/v: Lip tjåhkanam jubmeldievnov aktan basodit.
h/v: Ájlis, ájlis, ájlis le Härrá Sebaot.
Åbbå ednam le dievas duv herlukvuodas.
Kan fortsätta med något av följande inledningsord:
álggembágo 1
Dån guhti le sjivnnjedam väráldav ja gájkka danna, guhti le alme ja
ednama Härrá,
dån i åro tiemmpelijn ma almasjgiedas li tsieggidum.
Alme ja almij
almme e duv tjáhkkida.
Dánna dån le, ille avtastik mijás guhkin.
Dujna viessop, vájaldip ja lip.
Dån le mijá álggo ja måhkke.
Gájkka ednama álmmugij ja gájkka ájgij gijttep ja hievedip duv:
álggembágo 3
Dálla le Jubmela ájgge.
Dánna viesonis tjoahkki mijáv lieggasij ja tjuovggaj.
Dál suv bágo mijáv lájddijisá ja viehkedisá jáhkket.
De sihtap råhkådallat ja duosstot majt Jubmel vaddá.
álggembágo 8
Várij ja rabás ednamij Jubmel,
vuomij ja valjes moattegerdak Jubmel,
stádaj ja gålgge rievddadiddje iellema Jubmel,
duv lahka sihtap viessot, duv namán sihtap råhkådallat.
álggembágo 13
Mijá Jubmel le buorre ja ármmogisvuodajn sån mijáv duossto.
Jubmel mijáv åhtså gå sujsta gájddanip, ja sån sihtá mijáv
tjuodtjeldahttet gå mijá iellemijt lip uhtsahime.
Dåbdåstup danen suttojdimme ja vielgijdimme ja duosstup
rabás mielajn Jubmelav dårvustaládijn suv fábmuj ja ármmuj.
ándagisluojttem
Fast moment i högmässa, fakulta­
tivt moment i mässa/gudstjänst.
Kan förekomma här eller i samband
med Kyrkans förbön.
ándagisluojttemråhkålvis 3
tj:
Dåbdåstav dunji, ájlis Jubmelij,
álu ja moatteláhkáj lev suddodam ussjolvisáj, bágoj ja bargoj.
Mujte muv ármmogisvuodajnat ja luojte muv mättojt ándagis
Jesus Kristusa diehti.
Härrá, gulá juohkka vájmo sjávo dåbdåstimev:
ándagisluojttemråhkålvis 4
Jesus Kristus, duv lusá boadáv tjoavddalimev ja dálkkudimev
åhtsålime.
Vatte munji ándagis majt sjivnnjádusá, muv guorraulmutjij ja
iehtjama vuosstij lev dahkam.
Duosto muv jáhtot milta juhte dån i avtanik hilgo
guhti duv åhtså.
ándagisluojttemråhkålvis 7
Jubmel, dujna oattjov akta mav sáhkadit.
Vatte muv mieddemijt ándagis,
(majt dál dunji sjávot sárnov...)
Jesusa namán.
Förlåtelseord eller löftesord är ett
fast moment i högmässa, fakulta­
Korsteck­
nande (+) kan förekomma.
ándagisluojttem 1
h:
Dunji guhti áno suttoj ándagisluojttemav sárnov mån
Jesus Kristusa gåhttjoma milta:
Dunji le ándagis luojtteduvvam Áhtje ja Bárne (+) ja ájlis
Vuojŋŋanisá namán.
ándagisluojttem 2
Jubmel (gietjedis gieresvuodanis) ähttsá duv, lånesta duv ja luojttá
dunji ándagis.
Áhtje ja Bárne (+) ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
jáhttembágo
jáhttembágo 1
h/v: Nåhkåmahtes le Jubmela ármmo.
Jubmel árudijás tjuovggi mijá dálkudibmen,
doarjjan ja iellemin.
jáhttembágo 2
h/v:
Jubmel (gietjedis gieresvuodanis) ähttsá, lånesta ja luojttá midjij
ándagis.
Gijtulvisråhkålvis
Fakultativt moment efter
Förlåtelse ord eller löftesord med
föreslagen eller annan tackbön..
gijtulvisråhkålvis 1
Jubmel, mijá Áhttje,
mij gijttep, gå gäjnno duv lusi
agev le rahppot Jesus Kristusa baktu.
Viehkeda mijáv duv ándagisluojttemin viessot.
Gievrroda mijá jáhkov, laseda midjij dårvov
ja nanni mijá gieresvuodav.
gijtulvisråhkålvis 2
Gijtto, Jubmel, gå duosto mijáv ándagisluojttemijn
ja vattá midjij fámov iellet.
gijtulvisråhkålvis 3
Å Jubmel, gijtov gå gájkka duv gieresvuodan le,
gå ådå iellemav vattá ja måvtåv sjattatjit, ja dibdá ármmogisvuo-
dat miján viessot.
Guodemråhkålvis
Fakultativt moment i mässa/guds­
tjänst.
alternativ till Bön om förlå­
telse och Förlåtelseord/löftesord.
momentet
ingår inte i högmässa.
guodemråhkålvis 1
Ármmogis Jubmel,
Duv gieresvuodan sidáv viessot ja gieresvuodav iehtjádijda vaddet.
Dagá muv ráfe nävvon.
Rájnni muv vaj rájnan sjattav, divo muv vaj varrásin sjattav, lájddi
muv duv lusi vaj vájmmo ráfev oadtjo.
guodemråhkålvis 2
Dån guhti muv iellet sihti
ja muv sidodat milta sjivnnjedi,
gájkka mujna dån dåbdå ja fármasta muv
libbogisvuodajnat, fámodimev ja gievrav,
skihpasav ja varrásav.
Dan diehti balo dagi iehtjam dunji guodáv.
Dievde muv buorijnat,
vaj luluv sjaddat buorissjivnnjádussan.
Mån guddnedav duv vijssudagáv, dån guhti ietjat lusi váldá
fámodimev ja sjäbttjásav ja oamát bieja rasjes rájrrelihttáj.
Fast moment i högmässa.
Fakulta­
växelsång mellan h eller v och Tj
kristusijtjuorvas 1 sv.Psb.
695:1, se bilaga
h/v: Härrá, dån vielljama sjaddi.
dån niedama dåbdå.
Dav ruossat nanna guoddi.
Lånesta mijáv.
Härrá, ármmálaste.
Kristus, dån le ielle Härrá.
Åro jáhtut milta miján.
Aneda mijáv guoranat.
Kristus, ármmálaste.
Härrá, dån tjåhkkåha Áhtje oalges bielen.
Råhkåla mijá åvdås ja jáhkoma nanni.
Vuordatjip duv boahtembiejvev.
Boade, Härráma!
Härrá, ármmáláste.
kristusijtjuorvas 2 sv.Psb.
695:4, se bilaga
Dån ihkát bájtte biejvváma,
vatte gieresvuodav.
Härrá, gulldala (Kyrie eleison).
Dån ielle gäjnno iellemij,
vatte dårvov, jáhkov.
Kristus, gulldala (Christe eleison).
Dån rabás uksa almmelasj,
vatte doaivov, vuorbev.
kristusijtjuorvas 4 (musikserie C, se bilaga)
Ármmálaste, Härrá, ármmálaste, Härrá, ármmálaste, Härrá.
*hievedus
(gloria ja laudamus)
växelsång mellan h (eller v) och Tj.
som laudamus kan även lovpsalm
ur Den svenska psalmboken använ­
das.
Kan utgå under Fastan.
hievedus 5 sv.Psb.
697:2, se bilaga
h/v: Jubmelij årrus guddne
ja ráfe ednamin almatjijda gejt ähttsá.
(Julevsáme sálmmagirjje nr.
Biejvev ja mánov, nástijt ja balvajt,
biekkajt ja bárojt, miesijt ja mánájt,
gajk' le sån sjivnnjedam, almev ja ednamav.
Jubmelij gijtto!
Gijttup mij Jubmelav!
Rámmpup mij Jubmelav!
Suv ájlis namáv hievedup de.
Jubmela Bárnne jábmemav viddnij,
iellemav vuojtton vaddám le midjij.
Sån mijá lunna le.
Jáhkkup mij sunji!
Gijttup mij Jubmelav...
Vuojŋŋanis, ájlis, le jaskadiddjen
viessoma ájgen fámolasj viehkken.
Várjjala, tsahkkida jáhkuma Jubmelij.
Gijttup mij Jubmelav ...
Sjivnnjedam le balvatjijt sån
Ja giedjegijt aj, mánátjijt gájk'.
Almme le suv, ednam nåv aj.
Gijtatjip Jubmelav, Härráv.
Härrá, mij gijttep duv,
Härrá, mij rámmpop duv,
Härrá, mij lávllop duv ájlis namáv.
Jesus dal le tjuodtjelam vat.
Sån jábmám ham lij, viesso dal le.
Dánna dal le, dánna dal le.
Härrá, mij gijttep duv ...
Jaskadus dal Vuojŋŋanis suv,
Ja sárnnedus iesj, ájlis sån le,
Fert biejve le duvddemin ájn.
Härrá, mij gijttep duv...
hievedus 6 musikserie B, se bilaga
h/v: Jubmelij årrus guddne ja ráfe ednamin
suv almatjijda gejt ähttsá.
Mij májnnop duv, duv råhkålip,
duv dagoj åvdås gijttep.
h/v: Máinno Jubmelij, Sjivnnediddjáj májnno,
mij hievedip duv dal sjålijn!
h/v: Jesusij årrus májnno, Lånestiddjáj aj májnno,
mij bajedip duv lávllomin!
h/v: Vuojŋŋanissáj aj májnno, Jaskadiddjev dal
hievedip, duv dagoj åvdås sjållerdip.
udnásj råhkålvis
dagens bön hämtas ur Den lulesa-
miska evangelieboken (i lulesamisk
psalmbok).
dagens bön är ett fast
moment i högmässa, fakultativt
moment i mässa/gudstjänst.
Bönen kan inledas med en hälsning
(salutation) i form av växelläsning/
växelsång mellan präst/ledare och
församling.
h/v: Kristus le mijá siegen.
Suv namán sihtap råhkålit.
báhko
BáhKO
lågos Oabme Testamentas
tivt moment för mässa/gudstjänst.
Läsningen kan inledas med orden:
Gulldalup Oabme Testamenta bágojt ...
Textläsaren kan avsluta med orden:
v:
Náv gulluji Jubmela/Härrá/Tjáluga bágo.
Jubmel, mij gijttep duv.
Jubmel, dagá duv bágov iellen mijá siegen.
Fakultativt moment.
Kan hämtas ur
Den svenska evangelieboken och
sjungas, läsas eller växelläsas.
Om
psaltarpsalm läses utgår momentet
gammaltestamentlig läsning.
Även
bibelvisa kan förekomma.
epistellågos
Guhti låhkå máhttá náv javllat:
Gulldalip udnásj epistelav ...
Guhti låhkå häjttá návti:
*evangelium
Fast moment i högmässa och
mässa/gudstjänst.
läsningens
inledning och avslutning kan sjungas.
Låggŋijihtit/Rahpit vájmojdihtte Jubmelij ja gullit udnásj ájlis
evangeliumav.
Náv tjuodtju ...
Läsningen kan avslutas enligt följande:
h/v: Náv gullu ájlis evangelium.
Hieveduvvam le dån Kristus.
sárnne
Predikan utgår
från en eller flera av dagens texter.
På helgdagar med karaktäristisk
text, som Första söndagen i
advent, juldagen med flera, kan
predikan utlägga särskilt angiven
text, uppläst i samband med
predikan.
då utgår den gammal­
testamentliga läsningen eller epistel­
läsningen.
Predikan kan följas av till
exempel tystnad eller musik som
ger rum för eftertanke.
*jáhkodåbdåstibme (Credo)
Trosbekännelsen kan inledas med orden:
h/v: Dåbtåstup dal aktan mijá girkko jáhkov
(mijá oasálasjvuoda märkkan Kristusa girkkos väráldin)
guhti ájlis Vuojŋŋanisás sahkanij,
almmáj vuolgij, gájkviekses Jubmel Áhtje oalges bielen
tjåhkkåhime,
Jáhkkep aj ájlis Vuojŋŋanissaj,
jábbmegij tjuodtjelibmáj ja ihkeva iellemij.
Kollekt kan samlas in.
Bön kan förekomma då kollekten bärs fram, med följande eller liknande ord:
Jubmel, buorissjivnnjeda mijá vattojt/ Duosto mijáv ja mijá vattojt
Jesusa namán, Amen.
girkko åvdåsråhkålvis
Kyrkans förbön är ett fast moment
i högmässa, fakultativt moment i
Kyrkans förbön
kan utformas med föreslagna eller
med andra förböner.
den kan inne­
fatta läst eller sjunget förbönssvar.
Förbönen kan innefatta Bön om
förlåtelse, Förlåtelseord/löftesord,
se vidare i samling sid.
Förbönen kan skrivas lokalt.
En struktur kan vara till hjälp för att
formulera fri bön och vara grund för skriven bön.
Några exempel:
Förbönsledaren kan till exempel avsluta förbönsmomenten med:
Härrá, gulá mijá råhkålvisáv.
Gijtov gå mijá råhkålvisáv gulá.
Båhtus duv rijkka, sjaddus duv sidot!
Gulá mijá råhkålvisáv, rája mijáv duv väráldav varrásin dagátjit.
Bön om förlåtelse och förlåtelseord i förbönen:
h/tj: Mij boahtep duv lusi tjoavddalimev åhtsålime.
Luojte ándagis majt duv ja duv sjivnnjádusá vuosstij,
guojmmásimme ja allasimme lip dahkam.
Duosto mijáv jáhtot milta juhte i avtanik hilgo guhti duv åhttså.
Jubmel ähttsá ja lånesta mijáv ja luojttá midjij ándagis.
(Jubmela:) Áhtje ja Bárne
(+) ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
råhkålvis sijá åvdås gudi li gástadum, skallidum ja fiesstidum ja
gijtulvisråhkålvis jábbmegij åvdås.
Jubmel, råhkålip sijá åvdås gudi mijá tjoaggulvisán gástaduvvi, NN:a
åvdås (ja...)
Sjaddus/sjaddusa sån/sij jáhkon.
Buorissjivnnjeda ja várjjala
suv/sijáv (ja suv/sijá fuolkijt) dálátjis gitta ihkeven ájggáj.
Jubmel, råhkålip sijá åvdås gudi mijá tjoaggulvisán li skallidum, NN:a ja
... åvdås.
Buorissjivnnjeda ja várjjála sijáv iellemgäjnon.
Jubmel, gijtov gieresvuoda åvdås ja aktisasjvuoda åvdås almatjij gaskan.
Uddni råhkålip NN:a ja NN:a åvdås gudi gállasjvuohtaj låjdåstiba/
låjdåsti /libá/li låjdåstam.
Várjjala sunnuv/sijáv duv ármujn ja gieresvuodajn
ja buorissjivnnjeda sunnu/sijá aktisasj iellemav.
Jubmel, dån guottá mijáv viessomin ja jábmemin./
Jubmel, uddni mujttep iehtjama jábbmelasjvuodav/
Uddni mujttep sijáv ja gijttep sijá åvdås gudi mijá tjoaggulvisán li jáb-
mám (ja gejt nammadip)
NN, ... jage vuorasin.
Jubmel, råhkålip gájkka surgulattjaj åvdås.
Vatte sidjij duv jaskadusáv.
Tjuovggijus ihkálasjvuoda tjuovgga viessojda
ja jábbmegijda.
åvdåsråhkålvis 1
Jubmel, dån guhti almev ja ednamav sjivnnjeda,
gijttep duv divnna åvdås mij ednamin viessu.
Åhpada mijáv sjivnnjádusát várjjalit
ja väráldav hábbmit huvsujn ja åvdåsvásstádusájn.
Jubmel, dån guhti gájkka almatjijt ähtsá,
gijttep duv ráfe ja friddjavuoda åvdås.
Ánodip dujsta fámov gájkka fámodimijt bälostittjat
ja mijá sebrudagáv rahpasin ja rievtukin dagátjit.
Jubmel, dån guhti vattá duv girkkuj iellemav,
gijttep sijá åvdås gudi mijá åvddåla li viessum.
Ánodip dujsta hálov gulldalit ja oahppat,
ja jálosvuodav duv sidoda milta iellet.
Jubmel, dån guhti mijá vájmojn vieso,
gijttep duv ávo ja iellemdårvo åvdås.
Viehkede mijáv vidnoma gávnnat
ja fámov jáhkos viessot.
åvdåsråhkålvis 3
Jubmel, dån dåbdå ja ähtsá mijáv.
Råhkålip dal gájkka ja gájkaj åvdås ma ednamin viessu.
Åhpada mijáv guhtik guojmijt huksat ja sjattojs ja
juhtusijs vieledit.
Viehkede sijáv gudi (mijá rijkan) ienemusát mierredi
ájádallat sijáv gudi binnemusát mierredi.
Jaskada gájkka gudi tjierru.
Viehkede skihpasijt, aktunattjajt ja gudi balon li.
Várjala mijáv, mijá äjgádijt, oarbbinattjajt ja venagijt.
Dibde ráfev ja rievtukvuodav ednamin sjaddat.
Dibde gájkka unnijt ja stuorrájt oadtjot majt dárbahi, biebmojt, biktasijt
ja årromsajev.
Dibde girkko Jesusa lágátjin årrot ja sávvat gájkkájda gájkájda
buorisboahtemav.
Gijtov, Jubmel, gå duv gieresvuohta midjij gájkajda ålle.
åvdåsråhkålvis 8
Kyrkans förbön 8 (Litanian)
Se bilaga och Lulesamisk psalmbok, Julevsáme Sálmmagirjje nr.
härrá råhkålvis
Fast moment här i gudstjänst.
högmässa och mässa följer herrens
bön efter nattvardsbönen.
Kan inledas med följande ord:
Råhkålip aktan råhkålvisáv mav (mijá Härrá) Jesus Kristus iesj le
mijáv åhpadam
Áhttje mijá
guhti le almen.
Ájlistuvvus duv namma.
Båhtus duv rijkka.
Sjaddus duv sidot,
gåk almen, nåv aj ednamin.
Vatte midjij uddni
mijá bäjvvásasj lájbev.
Ja luojte midjij suttojdimme ándagis,
nåv gåk mij aj luojttep
mijá velgulattjajda.
Ja ale mijáv gähttjalibmáj lájddi,
ájnat várjjala mijáv bahás.
Juhte duv le rijkka
ja fábmo ja herlukvuohta
ihkeven ájggáj.
MÁLES
sálmma (gárvedibme/
Offertorium)
nattvardsgåvorna kan bäras till
altaret och dukas upp.
Om kollekten inte samlats in tidigare
kan det ske här eller i sändning.
Kollekten kan bäras till altaret.
Jubmel, buorissjivnnjeda mijá vattojt./ Duosto mijáv ja mijá
vattojt Jesusa namán.
*hievedussárnnom
(sursum corda ja Prefasjåvnnå)
Fakultativt moment i mässa.
musikserie a
h/v: Låggŋijit vájmojdihtte Jubmelij.
Mij låggŋip vájmojdimme
Gijttup Jubmelav, Härráv
Jubmelij aktu lehkus hievedus
musikserie B se bilaga
h/v: Rahpit vájmojt Jubmelij
Mij ráhpop mijá vájmojt
h/v: Gijttup Härráv.
Jubmelav
Aktu Jubmelij lehkus hievedus
musikserie C se bilaga
h/v: Gijttup Jubmelav, Härráv
musikserie d, se bilaga
Rahpit vájmojt Jubmelij
Dajt ráhpop mijá Härráj.
Gijttup mijá Jubmelav.
Sunji aktu lehkus hievedus.
hievedusá joarkkem (prefasjåvnnå) musikserie a, se bilaga
h/v: Ja sáddnán, dån le vuogas mijá hievedussaj
gájkviekses Áhttje, ájlis Jubmel.
Duv sihtap rámmpot ja hievedit,
Jesus Kristusa, mijá Härrá baktu.
Fortsätter med en kyrkoårsbestämd eller med en allmän prefation
enligt något av följande alternativ:
gålmaktesvuoda ájgge 1
h/v: Sån le viesso lájbbe, guhti almes bådij väráldij iellemav vattátjit.
Guhti suv lusi boahtá ij goassak nälgo
ja guhti sunji jáhkká ij goassak gåjkå.
gájkkásasj 1
Giedanat ednamav aneda ja mijáv gájkajt namájn nabdá.
Juohkka almatjav le ietjas gåvvån sjivnnjedam.
Dån vaddi midjij iellemav vaj lulujma dujna aktan årrot.
Prefationen avslutas enligt följande.
h/v: Dan diehti sihtap, aktan duv jáhkulattjaj gájkka ájgijt ja ålles
almmelasj fuovajn duv namáv hievedit ja råhkådaládijn lávllot:
ájlis (sanctus)
Fakultativt moment i mässa
ájlis 2 musikserie C, se bilaga
Ájlis, ájlis, ájlis, Härrá gájkviekses Jubmel
Jårbbå ednamav dahki dån herlugin.
Jubmelij årrus guddne.
Ájlis, ájlis, ájlis, Härrá gájkviekses Jubmel.
Buorissjivnnjedum guhti boahtá.
ájlis 4 musikserie e, se bilaga
Dån le ájlis, Härráma, ållåsit ep dádjada,
Lånestiddjen värálda dála midjij låjdåsta.
Buorissjivnnjeduvvam de, dån gut lahkanime le,
vattá ietjat ármostat vattáldahkan lájbenat.
Dån le ájlis, dån le ålles, dån le lahka, jårbbå värált
májnnu duv!
Hosianna, hosianna, hosianna, mijá Jubmel le dån.
iehkedismálesråhkålvis
Fast moment i högmässa och mässa.
Församlingssvaret i nattvardsbönerna kan ersättas med följande alternativ:
Kristus le jábmám.
Kristus le tjuodtjelam.
Kristus vas máhttsá.
iehkedismálesråhkålvis 3
Hievedum le dån guhti ájmojt guottá ja dävdá.
Hievedum le dån guhti Jesus Kristusa iellema, jábmema
ja tjuodtjelime baktu gieresvuoda tjiegŋalamos tjiegosvuodav
bigoda.
Dan ijá gå biehteduváj lájbev váldij,
Jubmelav gijtij, dav åhpadisålmmåjda vattij javla:
Válldit dáv ja bårrit.
Dát le muv rumáj,
mij dijá åvdås värroduvvá.
Dahkit dav muv mujtton.
Váldij aj gávtjav, Jubmelav gijtij, sidjij vattij javla:
Juhkit dássta gájka.
Dát gávttja le ådå
lihtto muv varán, mij ållusij åvdås gålgåduvvá suttoj
ándagisluojttemij.
Juohkka bále gå dassta juhkabihtit, dahkit dav muv mujtton.
Duv jábmemav sárnnedip, Härrá,
duv tjuodtjelimev dåbdåstip
dan rádjáj gå herlukvuodan boadá.
Dánna ja dálla, dán iehkedismállásin,
dagá dån mijáv Vuojŋŋanisát baktu
tjiegosvuodastat oasálattjan.
Ietjájdahte mijáv Vuojŋŋanisát fámujn vaj
viesodijn duv gieresvuoda tjiegosvuodav ållidittjap
ja duv rijka gäjnov mijá siegen gárvedittjap.
Duv le gájkka guddne ja herlukvuohta dálla ja ihkeven ájggáj.
iehkedismálesråhkålvis 5
h.
Hievedum le dån, alme ja ednama Härrá,
guhti väráldav nåv iehtsi ahte ájnna Bárnát vaddi, vaj juohkkahasj
guhti sunji jáhkká ij håhkkåna, ájnat ihkeven iellemav oadtju.
Mij gijttep duv lånåstusá åvdås, majt Jesus Kristusa baktu le midjij
gárvedam.
Rája Vuojŋŋanisát mijá vájmojda
vaj viesso jáhkov miján tsahkkit.
Ájlistahte Vuojŋŋanisát baktu dáv lájbev ja vijnav,
ednama sjattoj ja almatjij bargoj vattáldagá,
majt duv åvddåj guoddep.
Mij gijttep gå dajna oasev oadtjop
Kristusa rubmahis ja varás.
Dan ijá gå biehteduváj
lájbev váldij, Jubmelav gijtij,
dav åhpadisålmmåjda vattij javla:
Juohkka bále gå dassta juhkabihtit,
dahkit dav muv mujtton.
Ájlis Áhttje, mij basodip dáv mállásav Bárnát gierddama ja
jábmema, tjuodtjelime ja almmájvuolggema mujtulvissan.
Iellema lájbes ja buorissjivnnjádusá gávtjas
vattá dån midjij bårrusav ja juhkamusáv
dán biejve rádjáj gå herlukvuodan boadá,
Råhkålip dunji:
Gehtja suv ålles ja ihkálasj värruj
majna ednamav ietjajnat le såbadam,
vaj lulujma gájka ájlis Vuojŋŋanisá baktu akta ájnna
rubmahin aktiduvvat
ja viesso värron Kristusin ålliduvvat.
Suv baktu ja aktan sujna ja suv sinna gullu
dunji, Jubmel, Áhttje gájkviekses ájlis Vuojŋŋanisá
aktisasjvuodajn,
gájkka guddne ja herlukvuohta ihkevis ihkevaj.
iehkedismálesråhkålvis 13
(kan särskilt användas vid sjukkommunion)
Jubmel, dån vaddi midjij iellemav
ja le jáhttám mijá lunna årrot viessomin ja jábmemin,
ájggáj ja ihkevaj.
(Jesus Kristusa baktu dån le oasálasj mijá aktuvuodas,
balos, báktjasis (ja jábmemis).
Åro mijá lunna Vuojŋŋanisájnat, mijá Viehkediddje ja Jaskadiddje,
ja guotte mijáv.
Ájlistahte lájbev ja vijnav vaj daj baktu
Kristusis oasev oadtjop, iellemis mij ij goassak jáme.
Dårvustaládijn duv akti muodos muohtuj vuojnátjit råhkålip gåktu
Kristus iesj le mijáv åhpadam:
Fast moment här i högmässa och
mässa.
mijáv åhpadam:
lájbbedoadjem
Prästen kan bryta ett nattvardsbröd.
Växelläsning med följande eller
liknande ord:
Lájbbe mav doadjep le oasálasjvuohta Kristusa rubmahis.
De lip, vájku ållusa, akta ájnna rumáj, danen gå gájka oasev
oadtjop avtat lájbes.
*härrá ráfe (Pax)
Prästen kan säga:
Härrá/Jesus Kristusa/ ráfe årrus dijájn/Ráfe didjij gájkajda.
*jubmela libba (agnus dei)
jubmela libba 1 sv.psb.
699:1, se bilaga
Jubmel' Libba, guhti värálda suttojt guoddi,
de ármujnat gulldala.
Ráfát vatte dån.
juohkem
Båhtit, gájkka le gárveduvvam.
Kommunikanterna tar emot nattvardsgåvorna.
Till varje kommunikant
säger den som delar ut nattvardsgåvorna:
h/v: Kristusa rumáj duv åvdås vattedum.
Kristusa varra duv åvdås gålgådum.
Lip (mijá Härráv) Jesus Kristusav duosstum.
Sån várjjalus mijáv ihkeven iellemij.
Mannup Härrá/Jesus Kristusa ráfen.
Råhkålvis juohkema maŋŋela.
Fakultativt
moment i mässa.
Kan bes med någon av
de föreslagna bönerna eller med annan
bön.
Bönen kan ledas av präst eller annan
ledare, eller bes av församlingen gemen­
samt.
Flera av bönerna kan växelläsas.
Förbönsämnen kan infogas.
gájkkásasj 2
Duv gijttep, Kristus, sárnnomahtes valjes vattáldagát åvdås.
Dån sjaddi mijá råhkålvisá vásstádussan ja mijá nielge lájbben.
Viehkeda mijáv årrot duv vásstádussan sidjij gejs
mijá vallje vádnun.
Viehkeda mijáv gullat tjuorvvomav majt dån le gullam,
niedav dádjadit nåv gåk dån le dádjadam,
almasjmáttov dievnastit nåv gåk dån le dievnastam.
gájkkásasj 4
Gijttep duv, Jesus, guhti midjij båhti ja ietjat midjij vaddi.
Mij lip duv duosstum
ja dån le dál mijá lagábun gå iehtjama vájmmo.
Råhkålip: Biso mijá sinna,
vaj duv lunna máhttep årrot
ja duv lágátjin sjaddat.
rájadus
Rájadus (moment i valfri ordning)
*sálmma/hievedus
(Benedicamus)
h/v: Gijttup ja májnnup Härráv.
Härráj årrus hievedus.
Halleluja, halleluja, halleluja.
*Buorisjivnnjádus
Korstecknande (+) kan förekomma.
Trefaldigt amen kan förekomma.
Duosstot Jubmela/Härrá buorissjivnnjádusáv:
Härrá buorissjivnnjedus dijáv ja várjjalus dijáv.
Härrá tjuovggijus árudijás didjij ja årrus didjij ármmogis.
Härrá jårggålus árudijás didjij ja vaddus didjij ráfev.
Áhtje ja Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
sändningsord här eller sist i guds­
tjänsten.
Fakultativt moment med
föreslagna eller andra ord.
sänd­
ningsordet kan (efter välsignelsen)
utgöra en kort hälsning, eller vara
längre och utveckla sändningens
tematik (placerad sist).
h/v: Mannup dal ráfen,
Härráma Jesus Kristusa namán.
Sálmma ja/jali
Hiejttemtjuojadibme (Postludium)
avslutande
psalm kan förekomma, om inte
psalm förekommit vid sändningens
lovprisning.
sahte almatjis dåjmadum
jubmeldievnno:
Ándagisluojttemråhkålvis ja Jáhttembágo, Gijtulvisråhkålvis jali
Guodemråhkålvis (dánna jali girkko åvdåsråhkålvisá siegen)
Lågos Oabme testamenttas
Sárnne/Tjielggim
Jáhkodåbdåstibme
Girkko åvdåsråhkålvis
Burissjivnnjádus
Hiejttemtjuojadibme
Sahte almatjis dåjmadum jubmeldievnno máhttá
oajvvejubmeldievnnon basoduvvat.
girkkolasj
dåjmadime
gástadus
gástadusjubmeldievnno
Procession kan förekomma
under klockringningen eller
under inledande musik.
Tjuojadibme
Tjoahkkimbágo
Fast moment i guds, den treeniges,
namn och med föreslagna eller
andra samlingsord.
samlingsord kan
förekomma här eller efter psalmen.
(Jubmela:) Áhtje ja Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
Gålmaktes Jubmela namán.
Lip tjåhkkanam ávvobåddåj.
Oadtjop gástadusjubmeldievnov adnet
gå Jubmel vaddá gástadusa vattov sunji/sidjij guhti/gudi uddni
gástaduvvá/gástaduvvi.
Rámátlågos
Prästen/Ledaren kan säga:
läsning ur mark 10 vid dop av barn,
kan också läsas vid dop av unga och
vuxna.
Gulldalup dal evangeliumav Jesusa ja mánáj birra/Gulldalup
Jesusa bágojt mánáj birra jáhko åvdddågåvvån.
Almatja Jesusa lusi mánájt buktalin sijáv duohtastahtátjit.
åhpadisålmmå sidjij sjärggun.
Gå Jesus dav vuojnij, de suhta
javlaj: Dibddit mánájt diehki muv lusi boahtet, allit ga sijájt
duostuda: Jubmela rijkka dakkirattjajda gullu.
Sáddnán, guhti
Jubmela rijkav ij duosto nåv gåktu mánná, ij luoddnok dåhku
boade.
Ja de mánájt asskáj váldij, giedajdis sijá nali biejaj ja
buorissjivnnjedij sijáv.
Fakultativ bibelläsning vid dop av
unga och vuxna.
Gulldalup Jesusa bágojt lånåstusa ja ármo birra.
Jesus Nasaretaj bådij, gånnå lij badjánam.
Sábbádin synagogaj manáj dábes milta.
Tjuottjadij lågåtjit, ja profehta Jesaja girjev sunji vaddin.
Girjev rahpam, de gávnaj gånnå lij tjáleduvvam: Härrá Vuojŋŋanis
le mujna, dajna gå muv le vuojddam häjojda ávvoságav sárnutjit.
Rádjam le muv sárnnedittjat fáŋgajda friddjavuodav, tjalmedimijda
vuojnnemav, duolmodum almatjijda tjoavddalimev ja aj Härrá
ármo jagev.
Girjev giessalij, gálggij dievnárij ja tjåhkkidij.
i momentet Bön ingår namnfrågan,
tackbön och befrielsebön.
Råhkålip máná/mánáj åvdås mav/majt dál nammadip.
Mij le dunnu máná namma?/ Mij le duv namma?
Förälder eller dopkandidaten svarar:
NN.
Tackbön med följande eller andra
ord kan ledas av förälder eller annan
anhörig.
Tackbön förekommer
företrädesvis vid dop av barn.
H:
Jubmel (lip dánna iellemav imájdallame).
Gijttep vattáldagás mav dån vattá ja åskeldimes mav midjij vuoseda.
Vatte liekkogisvuodav, stajgugisvuodav ja jasskudagáv.
Viehkeda mijáv duv gieresvuodav NN:áj/sunji/sidjij vaddet,
gev/gejt huksap
Jesus namán.
Ámen.
Jubmel, duv gijttep NN:a åvdås ja gå suv/sijáv gieresvuodanat
guottá.
Mij gijttep vattáldagás ja åskeldimes majt lip
oadjum ja iellemis mav guhtik guojmijnimme juogadip.
Befrielsebön följer efter tackbön:
Präst, föräldrar, anhöriga, faddrar
och andra kan lägga händerna
på dopkandidatens huvud under
befrielsebönen.
Jubmel, dån guhti sjievnnjedis ja tjáddjidimes gájo,
várjjala NN:av duv gieresvuodan, dálla ja agev.
Duosto ruossamerkav (duv (+) gálluj, duv (+) njálmmáj ja duv (+)
vájmmuj).
Jesus Kristus gåhttju duv suv oahppen.
Sálmma/Tjuojadibme
Tjielggim ja Rámátlågos
Tydningsord och läsning ur
matt 28 är ett fast moment i
dopgudstjänsten.
h
Gástadus le Jubmela vattáldahka, jáhtto iellemis mij ij goassak jáme.
Gástadus le ávo ája ja girkko aktisajvuoda gäjnno.
Jesus Kristus guhti mijáv bahávuodas gádjo,
ja ájlis Vuojŋŋanis, guhti fámov vaddá,
libá agev sijá lunna gudi gástaduvvi.
Gástadip danen gå Jesus javlaj:
Munji le gájkka fábmo almen ja ednamin vatteduvvam.
Mannit
dan diehti gájkajt álmmugijt åhpadisålmmån dagátjit: gástadihtit
sijáv Áhtje ja Bárne ja ájlis Vuojnnanisá namán ja åhpadihtit sijáv
gájkka mujsta vaddem budájt anodit.
Ja mån lev dijá lunna gájkajt
biejvijt gitta värálda nåhkåmij.
Ytterligare bibelläsning kan förekomma, till exempel av en eller flera av
följande eller andra bibeltexter, och inledas enligt följande.
Gulldalup Tjáluga bágojt:
Dahkit buorádusáv ja gástadahttit ietjada gájkajt Jesus Kristusa
namán, vaj oadtjobihtit suttojt ándagis luojteduvvam ja ájlis
Vuojŋŋanisáv vattáldahkan.
Gájka gudi Kristusij lihpit gástaduvvam lihpit aj Kristusij
gárvoduvvam.
Aktak ij le dasti juvdá jalik grehka, oarjje jalik
friddja, ålmåj jalik nissun.
Gájka lihpit Kristus Jesusin akta.
Valla gå Jubmela, mijá lånestiddje, buorrevuohta ja gieresvuohta
almatjijda bihkusin sjattaj, de mijáv gájoj - ij rievtugis dagojimme
diehti ájnat ármmogisvuodastis - lávggoma baktu, mij ådåsis
riegádahttá ja ájlis Vuojŋŋanisá baktu ådåstuhttá.
Titus 4-5
Guhti le Kristusin le ådå sjivnnjádus, oames le vássám, ådås le
Nåv gåk rumáj le akta vájku li moadda lahtasa, ja gájkka dá
lahtasa avtav rubmahav dahki, nåv le aj Kristusijn.
Avtajn
Vuojŋŋanisájn gájka lip gástaduvvam avta rubmahij, lehkup dal
juvdá jali grehka, oarje jali friddja almatja, ja gájka lip avtav
Vuojŋŋanisáv juhkam.
gástadushålla
doptal är ett fast moment, och
föreslås hållas här eller efter dop­
handlingen och välkomnandet.
*jáhkodåbdåstibme
h/v: Dåbdåstup dal aktan girkko jáhkov
(oasálasjvuoda märkkan Kristusa girkkos väráldin):
Prästen kan fortsätta enligt något av följande alternativ
eller med liknande ord.
Sihtabihtte gus dáv mánáv dán jáhkkuj gástaduvvat/Sidá
gus dáv mánáv dán jáhkkuj gástaduvvat/Sidá gus dán jáhkkuj
gástaduvvat/ja Kristusa aktisasjvuodan girkkon viesutjit?
Föräldrarna eller dopkandidaten svarar:
Sihtin/sidáv.
gástadusråhkålvis
vatten hälls i dopfunten, om inte
detta skett tidigare.
Råhkålup
Jubmel, gijttep gå jáhtot milta lip aktánam dujna, guhtik
guojmijnimme ja ålles duv sjivnnjádusajn
ja gå gástadimtjáhtje oasev vaddá duv Bárnát iellemis, jábmemis ja
tjuodtjelimes.
Gijttep gå mijáv tjuovggasij ja doajvvuj lájddi.
Boade ájlis Vuojŋŋanisájn sunji/sidjii guhti/gudi dál gástaduvvá/
gástaduvvi.
*gástadibme
vatten gjuts tre gånger över dop­
kandidatens huvud.
därefter lägger
prästen handen på dopkandidatens
huvud och fortsätter med bön om
anden.
NN.,
gástadav duv
Iellema Jubmel,
dievde NN:aj ájlis Vuojnnanisástat
ja viehkeda suv biejves bäjvváj
gástadusán viessot.
Buorisboahtem
(och överlämnande av dopljus)
välkomnande med föreslagna
eller andra ord.
NN., buorisboahtemijn duosstop duv/dunnuv/dijáv Jubmela
girkkuj/... tjoaggulvissaj mij le oassen girkkos väráldin.
Duosstop duv/dunnuv/dijáv gieresvuodajn ja vuorddemiin.
doptal är ett fast moment och
föreslås hållas här eller efter bibel­
läsning (före trosbekännelsen).
åvdåsråhkålvis
med föreslagen eller annan förbön.
Råhkålup.
Iellema Jubmel, tjoahkkip gájkka mijá buorre ájádusajt, gájkka
majt NN:a åvdås sávadip, råhkådallamin:
Dibde suv/sijáv jáhkon viessot ja jasskavuodan ja aktisasjvuodan
sjaddat.
Gå viessom le låssåt, vatte sunji/sidjij doajvov ja jálosvuodav ja
tjoaggulvisá åvdåsråhkålvisáj doarjjomav.
Vuoseda jut sån/sij le/li dujsta iehtsedum ja iellema tjadá
guottedum.
Vatte sunji/sidjij fámov nuppijt bälostit ja ármov
dåbddåt sån/sij le/li dujsta arvusmuvvam.
Råhkålup Härrá råhkålvisáv:
*Buorissjivnnjádus
Duosstut Härrá buorissjivnnjádusáv.
Fakultativt moment med föreslagna
eller andra sändningsord.
Mannit dal ráfen
Mijá Härrá Jesus Kristusa namán.
skallidibme/kånfirmasjåvnnå
skallidim-/konfirmasjåvnnå-
jubmeldievnno
Procession kan förekomma under
klockringning eller musik.
Uddni lip dijáj, skallujlåhkkij tjåhkanam
ávvobådduj (dánna tjoaggulvisán ja dijá hejmajn).
Sihtap dáv biejvev dijáj juogadit
ja Jubmela buorissjivnnjádusáv didjij råhkålit.
álggembágo ja álggemråhkålvis
Fast moment med föreslagna eller
andra inledningsord.
inledningsord
och inledningsbön kan ledas av
konfirmanderna.
h/v/konfirmanderna:
Skallidibme mijáv mujttát Jubmela jáhtos gástadusán.
Oadtjop ristagis jáhkov dåbdåstit ja ájlis Vuojŋŋanisá lájddimav
ánodit ja åvddålijguovlluj viessomin rájaduvvat Jesus Kristusa
oahppen.
dån viehkeda mijáv jáhkon ja dårvon sjattatjit
Duv gijttep dán biejve ja mijá skallidimájge åvdås.
Gijttep aktisasjvuoda ja ságastallamij åvdås viessoma ja jáhko birra.
Rabás mielajn duosstop mav dån sidá midjij vaddet.
Boade midjij ájlis Vuojŋŋanisájnat ja viehkeda mijáv duv jáhkon
viessot.
(*) Rámátlågos
läsning av matt 28:16-20 ingår
alltid.
Kan följas av ytterligare
bibelord.
Läsningen ur Matt 28 kan inledas med orden:
Gulldalup dál Jesusa bágojt ristagisá vidno birra
(ja risstalasj iellema birra):
Lågenanakta åhpadisålmmå Galileaj vuolggin, dan várráj gåsi
Jesus lij gåhttjum sijáv mannat.
Gå suv danna ájttsin de luojttádin
suv guddnedittjat,
valla muhtema juorruladdin.
Jesus de sijá åvddåj låjdåstij ja
sidjij sárnoj: "Munji le gájkka fábmo almen ja ednamin
vatteduvvam.
Mannit dan diehti gájkajt álmmugijt åhpadisålmmån dagátjit:
gástadihtit sijáv Áhtje ja Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán ja
åhpadihtit sijáv gájkka mujsta vaddem budájt anodit.
Ja mån lev
dijá lunna gájkajt biejvijt gitta värálda nåhkåmij."
Gulldalup Tjáluga bágov ...
Daŋga biejve lijga åhpadisålmmåjs guovtes Emmausij vádtsemin,
sijddaj mijlav Jerusalema duobbelin.
Váttsedijn gaskaniska
ságastalájga gájkka vásáldagáj birra Ságastaládijn de gis Jesus iesj
sunnu fárruj bådij.
Valla tjalmijs lijga sjaddam ja ejga suv dåbdå.
Ålmåj gatjádij: "Majt dal váttsedijn sáhkadihppe?" Ganugijga ja
vuojnnet håjen lijga, ja nubbe, gen namma lij Kleopas, vásstedij:
"Dån le galla akta ájnna guhti Jerusalemin manni ja i diede mij dáj
biejvij le sjaddam." "Na mij de?", gatjádij.
Vásstedijga: "Mij Jesusij
Nasaretas guosská, guhti lij profehta, bágon ja dagon fábmogis
Jubmela ja ålles álmmuga åvdån, vatteduváj mijá alemushärrájs ja
rádeålmmåjs jábmemij duobbmidalátjit ja ruossinávlliduvátjit.
Midja gåjt doajvojma suv Israelav lånestit.
Uddni le juo goalmát
biejvve dallutjis, ja muhtem nissuna mijá siegen li mijáv alva-
duhttám.
Hávddáj mannin árradisán dán ideda, valla ettjin suv
rubmahav gávna, ja de máhttsin ja subtsastin ieŋŋgilijt bárudisán
vuojnnin, gudi suv viesson javllin.
Muhtema mijájs de hávddáj
mannin ja gávnnin nåvti gåktu nissuna javllin.
Ietjas suv galla
ettjin vuojne."
De javlaj: "Náv binnáv gus dádjadihpit, ja náv nuole gus lihpit
jáhkátjit dasi majt profehta li javllam?
Ittjij gus Messias viertti dav gierddat ja herlukvuohtasis mannat?"
Ja Mosesa ja gájkka profehtaj rájes tjielggij mij juohkka sajen
tjálugijn le tjáleduvvam suv birra.
Gå lahkanahtjin sijddaj gåsi ájggun, de vuojnnet sidáj ájn guhkebuj
vádtset, valla suv gåtsadijga ja javlajga: "Ganuga munnu lusi.
Iehkeduvvá juo ja biejvve le nåhkåmin." Tjuovoj de sunnuv sisi ja
dasi ganugij.
Gå sunnujn bievddegátten vellahij, de lájbev váldij ja gijtulvisáv
råhkålij, dådjalij lájbev ja sunnuj juogij.
De tjalme sunnus tjielggin, ja dåbddåjga suv, valla daŋga båttå sån
sunnu tjalmij åvdås gádoj.
Nubbe nubbáj javlajga: "Ettjin gus munnu vájmo buole gå munnuj
váttsedijn hålaj ja tjálugijt tjielggij?"
Dalága de vuolgijga ja Jerusalemij máhtsajga.
Dåppe lågenanavtav
ja gájkka iehtjádijt tjoahken gávnajga, ja sij javllin: "Härrá le duo-
daj tjuodtjelam ja Simonij ietjas bigodam."
Ietja subtsastijga sunnu mano birra ja gåktu lijga suv lájbev doa-
jedijn dåbddåm.
Dát le muv budá: iehttsit guhtik guojmáda nåvti gåktu mån lev
dijáv ähttsám.
Avtanik ij le stuoráp gieresvuohta gå sujna guhti
hekkas rádnajis åvdås vaddá.
Dij lihpit muv rádna jus dahkabihtit
majt gåhtjov.
Muv gärrása, jus Jubmel mijáv nåv iehtsij, vierttip mij aj guhtik
guojmáma iehttset.
Aktak ij le Jubmelav goassak vuojnnám.
jus guhtik guojmáma iehttsep de Jubmel agev le mijájn ja suv
gieresvuohta le mijá sinna ålliduvvam.
Sån midjij Vuojŋŋanisás
vattij, ja danen diehtep mij bissop sujna ja sån mijájn.
med hjälp av präst och andra ledare
gestaltas predikan av konfirman­
derna, till exempel med drama
och musik.
hålla skallujlåhkkijda
Tal till konfirmanderna här eller
efter förbönen (vid högmässa och
mässa) alternativt efter herrens
bön (vid gudstjänst).
Kollekt kan samlas upp under psal­
men här eller senare i gudstjänsten.
under psalmen kan konfirmanderna
samlas med konfirmandledare.
Dåbdåstup aktan girkko jáhkov
(mij le oasálasjvuoda märkkan Kristusa girkkos väráldin):
almmáj vuolgij, gájkviekses Jubmel Áhtje oalges bielen tjåhkkåhime,
Trosbekännelsen kan avslutas på följande sätt:
Dát le jáhkko, masi gástaduvájma (Kristusa girkkon väráldin).
Danna viessop ja jábmep, akti ihkeven iellemij tjuodtjelittjat.
sálmma/Tjuojadibme
Konfirmanderna samlas, om inte
detta skett tidigare, och kan
knäfalla.
Råhkålvis aktan giedajbiedjamijn
Jubmel, gijttep gå gåhtjo mijáv duv tjuovutjit.
Rája duv ájlis Vuojŋŋanisáv viehkken mijá skallujlåhkkijda.
Vatte sidjij fámov ja jálosvuodav ristagissan viessot.
Lájddi sijáv duv gäjnojt ja åro sijá lahka.
Dievde sijáv åskos ja ávos.
handpåläggning med präst (och ledare).
Årrus Jubmela buorre Vuojŋŋanis dujna dálla ja agev.
Rájadusbágo skallujlåhkkijda
Gieres rádna.
Dij lihpit gåhtjoduvvam Jesus Kristusav tjuovutjit
ja suv sidodav väráldin vuojnnusin dagátjit.
Suv gieresvuohta dijáv guoddá.
Gávnnabihtit fámov Jubmela bágos, iehkedismállásis ja
råhkålvisás.
Dát jubmeldievnos rájaduvvabihtit rievtesvuodav ja såbadusáv
dåjmadittjat.
Jubmela ráfe dijáv fármasta.
Viessut rabás mielajn Jubmela Vuojŋŋanissaj vaj juohkka biejve
oajvvadusáv ja doajvov duosstobihtit.
Áhtje, Bárne (+) ja ajlis Vuojŋŋanisá namán.
Tal till konfirmanderna efter Predikan,
här eller efter förbönen (vid hög­
mässa och mässa) alternativt efter
herrens bön (vid gudstjänst).
Förbön utformas med föreslagen
eller annan förbön.
Kan innefatta
läst eller sjunget förbönssvar.
Förbönen kan utgå från en struktur
och innefatta Bön om förlåtelse och
löftesord eller Överlåtelsebön, se
sid.
h/v: Jubmel, mij råhkålip värálda åvdås majt dån le sjivnnjedam.
Råhkålip vaj juohkka almasj luluj viessomis ulmev ja árvov
vuojnnet ja vidnov gávnnat.
Råhkålip skallujlåhkkij ja sijá boahtteájge åvdås.
Adnup sijá åvdås huvsuv ja mujttup sijáv åvdåsråhkålvisáj.
Jubmel, dån le sijá viessodijn tjuovvum ja sijáv gástadusán
duosstum, dibde sijáv agev duv lahkavuodav ja buorissjivnnjádusáv
dåbddåt ja dagá sijáv rievtesvuoda ja ráfe nävvon.
Viehkeda mijáv gájkajt duv gieresvuodav juogadit sidjij gej aktan
viessop ja gej gávnnadip (skåvlån, bargon ja astoájgen).
Åhpada mijáv siebrrevuodan ja semasvuodan viessot ja iellemav
suoddjit ålles ednama birra.
Gievrroda mijá jáhkov duv jáhtojda värálda friddjavuoda ja
boahtteájge birra duv lunna.
vid konfirmationsgudstjänst (utan
nattvard) beds herrens bön här.
gudstjänsten fortsätter därefter
med sändning.
Om nattvard firas
beds herrens bön i måltiden.
Råhkålup Härrá råhkålvisáv.
Om Högmässa eller Mässa firas fortsätter gudstjänsten med Måltiden se
RájadusBágO (moment i valfri ordning)
Duosstut Jubmela/Härrá buorissjivnnjádusáv:
sändningsord här eller sist.
Jubmel mijáv rádjá lájbev ja ráfev juogadittjat (väráldin) Mannup
dát jubmeldievnos,
Jubmela guddnen ja almatjijt dievastittjat.
musiken.
fiesstim
FiessTimjuBmeldievnnO
Procession med vigselparet kan
förekomma under klockringning
eller inledande musik.
gudstjänsten kan inledas med
orgelmusik eller annan instrumental­
eller vokalmusik.
namn här eller som upptakt till
inledningsord.
med föreslagna eller
liknande ord.
Áhtje, Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
Mij lip /Jubmela åvddåj lip/ tjåhkanam, fiesstimbåddåj dunnu
gaskan, NN ja NN.
Dánna lip dunnuj Jubmelis buorissjivnnjádusáv råhkådalátjit ja
dunnujn ávvudalátjit.
Hievedussárnnom
Oavddusa li duv dago, gieresvuoda Jubmel,
oavddon le mijáv sjivnnjedam.
Duv gieresvuodas viessop.
Duv sihtap rámmpot viessoma åvdås,
mij agev ådåstuvvá.
Gállasjvuoda ulmme le gieresvuodav Jubmelis nubbáj vaddet.
Gállasjvuohtaj låjdåstit le goabbák guojmmásiská gieresvuodav
vattáldahkan ja viddnon duodastit ja aktan barggat sebrudagá
buorren.
Váldan viessot le åskeldimen ja gasskasasj gudnedimen viessot,
tjuovggis ja sjievnnjis biejvij.
Le aj jáhkulisvuodav ja huvsov goabbák guojmmásiská vuosedit,
goade (ja mánáj) åvdås vásstedit ja boahtteájgev aktan duosstot
Jubmela ármo fámujn.
andra bibelord.
Gulldalup dal Tjáluga bágov gieresvuoda vatto ja åvdåsvásstádusá
Jesus hålaj:
Sjivnnjediddje álgos sunnuv ålmmån ja nissunin sjivnnjedij.
Dan diehti ålmåj áhtjes ja iednes guodis áhkájnis viesutjit,
ja såj guovtes sjaddiska aktan.
Mav Jubmel le aktidam, ij almasj galga tjuolldet.
Gåsi maná, dåhku aj manáv,
ja gåsi bátsá, dåhku aj bátsáv.
Duv álmmuk le muv álmmuk
ja du Jubmel le muv Jubmel.
Gåsi jámá, dasi sidáv jábmet,
ja dasi sidáv hávddáduvvat.
Härrá munji dahkis vajku mav -
dåssjå jábmem munnu sirát.
Jubmel almatjav ietjas gåvvån sjivnnjedij,
Jubmela gåvvån suv sjivnnjedij.
Ålmmån ja nissunin sjivnnjedij.
Jubmel sunnuv buorissjivnnjedij ja hålaj:
"Sahkkidihtte ja lassánadde,
dievdde ednamav ja dav dahkke dunnu vuollásattjan."
Gieresvuohta le gievrra gå jábmem,
iehttselisvuohta degu jábmemájmmo.
Snjibttju degu dållå,
degu snjibttjo dållå.
E tjáhtjedulve gieresvuodav jáddada,
e jågå hávkkada.
Lehkut gieresvuodan duodalattjan, vastalussjit baháv ja anodih-
tit dav mij le buorre.
Iehttsit guhtik guojmáda vájmostihtte degu
vieljatja, guddnedihtit guhtik guojmáda.
Gieresvuohta le gierddis ja buorre.
Gieresvuohta ij le udnodibme,
ij ga ietjas rámpo, ij ga stuorástalá.
Ij le hähkkaráduk, ij ga ietjas-
talle, ij le suhtisj, ij ga bahájt vuorkuda.
Ij vierrevuodas ávvudalá,
sádnesvuodas galla.
Gieresvuohta gájkka guoddá, gájkka jáhkká,
gájkka doajvvu ja gájkka gierddá.
De bissu dá gålmmå: Jáhkko,
doajvvo ja gieresvuohta, ja dajs gájkin stuorámus le gieresvuohta.
Guottadihtit guhtik guojmáda nådijt, de nåvti Kristusa lágav
ållidihpit.
Fiesstimhålla
vigseltal är ett fast moment och
kan hållas här, efter Tillkännagi­
vandet, eller före alternativt efter
välsignelsen.
*gatjálvisá
Prästen ställer frågorna till vigsel­
paret en och en.
vigselparet ger var
och en till känna sitt ja.
Jubmela åvdån ja dán tjoaggulvisá (dáj vihtanij) guládijn
gatjádav dujsta NN:s:
Sidá gus NN:av duv áhkátjin/ålmmån duosstot ja suv iehttset
niedan ja ávon?
Sidáv.
Jubmela åvdån ja dán tjoaggulvisá (dáj vihtanij) guládijn gatjádav
dujsta NN:s:
Sidá gus NN:av duv ålmmån/áhkátjin duosstot
ja suv iehttset niedan ja ávon?
suormasråhkålvis
Prästen får ringen/ringarna.
efter
bönen återlämnar prästen ringen/
ringarna.
Ielle Jubmel,
buorissjivnnjeda NN:av ja NN:av sunnu gállasjvuodan.
Lehkus dát suormas/Lehkusa dá suormmasa/ sunnu jáhto märk-
kan goabbák guojmeska iehttset ja gasskasasj åskåldisvuodan
Nanni sunnuv juohkka biejve jáhtoniská viesutjit.
Jesus Kristusa (mijá Härrá) baktu.
*jáhto ja suormasvaddem
löften sägs av vigselparet en och
en.
de kan formuleras fritt i samråd
med prästen.
löftena ska uttrycka
parets vilja att leva i trohet och att
älska varandra i nöd och lust till
döden skiljer dem åt.
Gullis dát tjoaggulvis (Gullisa dá vihtana) dunnu jáhtojt.
Mån NN,
váldáv duv, NN:av,
muv áhkátjin/ålmmån,
duv ähtsátjit,
ávov ja surgov dujna juogátjit,
ja dujna åskåldissan viesutjit
dasik jábmem munnuv sirát.
(Ja muv gieresvuoda märkkan sidáv guoddet/vattáv dunji/duostov
dáv suormmasav).
muv ålmmån/ áhkátjin/,
Ringväxling äger rum.
*guládus
Dåj lihppe dal gállasjguojmitja
ja dunnu gállasjvuodav lihppe Jubmela
ja dán tjoaggulvisá (dáj vihtanij) åvdån nannim.
Dunnu jáhto jáhkulisvuoda ja gasskasasj gieresvuoda birra årrusa
mujttádussan Jubmela huvsos ja gieresvuoda vattos.
Fármastus dunnuv Jubmela buorissjivnnjádus, dálla ja agev.
kan hållas här, efter Bibelläsning,
eller före alternativt efter
vigselparet kan knäfalla.
någon
av de föreslagna förbönerna eller
annan förbön kan användas.
Råhkålup dunnu åvdås ja dunnu aktisaj viessoma ja boahtteájge åvdås:
Gieresvuoda Jubmel,
duv gijttep udnásj biejves,
dán biejve ávos ja doajvos.
Råhkålip NN:a ja NN:a ja sunnu gállasjvuoda åvdås.
Gijttep gieresvuodas mav goabbák guojmestiska libá gávnnam ja
sunnu aktisasj viessomis.
Gijttep doarjos mav oattjoba vaddet ja duosstot.
Viehkeda sunnuv nubbe nubbáj ándagis luojttet
ja ávov ja fámov duv giedas duosstot.
Råhkålup aktan Härrá råhkålvisáv:
vigseltal är ett fast moment
tidigare i gudstjänsten eller före
alternativt efter välsignelsen.
Härrá buorissjivnnjedus dunnuv
ja várjjalus dunnuv.
Härrá tjuovggijus árudijás dunnuj
ja årrus dunnuj ármmogis.
Härrá jårggålus árudijás dunnuj
ja vaddus dunnuj ráfev.
vigsel­
paret kan stå kvar under musiken
och gå ut under klockringning.
hávddádibme
hávddádim­juBmeldievnnO
orgelmusik och/eller annan instru­
mental­ eller vokalmusik.
samlingsord i guds, den treeniges,
andra samlingsord eller med
inledande bön.
(Jubmela:) Áhtje, Bárne ja ájlis Vuojŋŋanisá namán.
Mij lip tjåhkanam NN:av hivástahtátjit ja suv Jubmela giedajda
guodátjit.
hávddádimsárnne
griftetalet kan inledas eller avslutas
med en föreslagen bön (se vidare
77) eller annan bön.
Bibelord kan
läsas i samband med griftetalet.
Härrá, mijá Jubmel, dån le iellema ája.
Várjjala mijáv duv gieresvuodan
viessomin ja jábmemin.
Doalvo mijáv ármos rijkkasit.
Bárnát Jesus Kristusa, mijá Härrá baktu.
Jubmel,
ij le dádjadahtte
man tjábbe viessom le ja ávos dievva
ja de rievddá ja nåv báktjasin sjaddá.
Fármasta NN:av,
guotte suv duv vájmo lahka
nåhkåmahtes gieresvuodajnat.
Guotte aj mijáv akta lahka duv
ja vatte midjij fámov viessomav joarkket.
Jubmel, mij boahtep duv åvddåj
surgon ja juoren
gájkka dajna majt ep dádjada,
gájkka dajna mij ietjájduváj
(gájkka dajna mij le rievtugahtes ja boasstot).
Dån vuojná mijá gadnjalijt,
mijá vájvev ja moarev.
Dån vuojná aj mijá gijttogisvuodav
NN:a viessoma åvdås.
Jubmel, boade mijá lusi liegga gieresvuodajnat.
Viehkeda mijáv ájn viessot.
Duosto NN:av duv fármmaj
*guodem
Ármmogis Jubmel, guodep NN:av duv giedajda.
Fortsättning med något av följande överlåtelseord:
Prästen lägger mull tre gånger på
kistan eller tecknar korstecknet
över kistan.
Ednamis le boahtám.
Ednamin vas galga sjaddat.
(+) Jesus Kristus le tjuodtjelibme ja iellem/
Jesus Kristus duv galggá maŋemus biejve båktet.
Sunji vaddi iellemav.
Duosto suv duv ráfáj
(+) ja vatte sunji Jesus Kristusa diehti
ávvulis tjuodjelimev.
Överlåtelsen avslutas enligt följande:
Härrá, Jubmel Áhttje almen
Härrá, Jubmela Bárnne, värálda Lånestiddje,
Härrá, Jubmel, dån ájlis Vuojŋŋanis,
ármmálaste mijáv.
(Jábmembåttån,
maŋemus biejven
viehkeda mijáv, libbogis Härrá Jubmel.)
dån alme ja ednama Sjivnnjediddje,
dån värálda Lånestiddje,
dån iellema Vuojŋŋanis,
várjala mijáv duv rijkan
dálla ja agev.
Bibelläsning enligt förslag (sid.
78-83), eller med andra bibelord.
H/V: Gulldalup Tjáluga bágojt jasskavuoda birra Jubmela lunna
iellemin ja jábmemin.
Mij låhkåp ...
Se Bibeltexter vid Begravningsgudstjänst
Förbön med en föreslagen eller
annan bön.
möjlighet till tystnad i
samband med förbönen.
h/v: Råhkålup.
h/v: Jubmel, duv gijttep iellemis mav midjij vattá,
mij le dievva bargojs ja åvdåsvásstádusás, surgos ja ávos.
Dál gijttep NN:as,
gájkka dassta majt oattjojma suv iellema baktu,
ja majt sån viessomájgen midjij vattij.
Viehkeda mijáv surgon
ja åhpada mijáv viessoj åvdås viessot dav ájgev mij miján ájn le.
Gijttep bárnát Jesus Kristusa åvdås
guhti uvsav rahpá iellemij mij goassak ij någå.
Guotte mijáv uddni ja juohkka biejve
ja gå ájgge ållån, dibde de mijáv ráfen jábmet.
herrens bön
Bönen kan inledas med orden:
hivástahttem
vid avskedstagandet kan musik
förekomma.
avskedstagandet kan
istället ske efter Bibelläsning (och
psalmsång), före Förbön och
herrens bön.
hiejttemråhkålvis
Prästen ber någon av följande eller
annan slutbön.
Prästen ber slutbön vid kistan:
Jubmel, dån guhti le tjuodtjelibme ja iellem,
vatte sunji duv ráfev
ja tjuovggis sunji duv ihkeva (+) tjuovgga.
(*) Buorissjivnnjádus
sändningsord kan förekomma med
Mannup ráfen, mijá Härrá Jesus Kristusa namán.
Jubmela ráfe, mij le mijá jiermijs alebun,
várjjal dijá vájmojt ja dijá ájádusájt Jesus Kristusin.
Áhtje hukso, Bárne gieresvuohta
ja ájlis Vuojŋŋanisá åskåldisvuohta
fármastisá mijáv biejvvek,
gå idjá boahtá
ja gå tjuodtjelime idet tjuovgut.
hávddádimjubmeldievno råhkålvisá
råhkålvis 2
Härrá, mijá Jubmel,
dån le mijá dårvvo buolvas buolvvaj.
Jage ja biejve målsudi,
valla dån biso dahtanik.
Duv ármmo mijáv guoddá iellemin ja jábmemin.
Mujttup ja gijttup dassta mav dån NN:a baktu vaddi.
Duosto suv rijkkasit.
råhkålvis 7
råhkålvis 8
surgon ja juoren,
gájkka dajna mij ietjáduváj
Dån vuojná mijá gadnjalijt, mijá vájvev ja moarev.
Dån vuojná aj mijá gijttogisvuodav NN:a
viessoma åvdås.
hávddádimjubmeldievno tjáluktevsta
dåssjånibme ja åvdåsvásstádus
Härrá, åhpada mijáv biejvijdimme låhkåt, vaj vijses vájmojt oadtjop.
Härrá, tjiegŋalisájs duv tjuorvov.
Härrá, gulá muv tjuorvvasav,
gulldala muv råhkålvisájt!
Jus mujttuj biedjat lulu suttojt,
Härrá, guhtis de bissot luluj?
Valla dujna le ándagisluojttem,
danen dujsta balli.
Härráv vuordáv,
uhtjadav,
sidáv suv bágojt gullat.
Härráv uhtjadav
ienebut gå gáhttára ideda maŋŋel,
gå gáhttára ideda maŋŋel.
Dajna gå tjáleduvvam le: Nåv duohta gå lev iellemin, javllá Härrá,
juohkka buolvva muv åvdån sådjus, ja juohkka njuovtjav Jubmelav
hievedus.
Juohkkahasj mijás galggá de lågov Jubmela åvdån dahkat.
Nåv le aj jábbmegij tjuodtjelibme.
Mij dåssjåniddjen sáddjiduvvá,
nåhkåmahttán tjuodtjel.
Mij gudnedisvuodan sáddjiduvvá, herlukvuodan
tjuodtjel.
Mij sjiebtjesvuodan sáddjiduvvá, ålles fámon tjuodtjel.
Dij gudi javllabihtit: "Uddni jali idet vuolggep duon dán stádaj ja
ganudip jagev buorre oassásijt dagátjit ", ehpit dij diede gåk dijá viessom
idet le.
Lihpit suovva mij oanegattjav vuojnnu ja vas gáhtu.
Máná, allup guoros bágoj ähttsu, ájnat dagoj ja sádnesvuodajn.
diehtep sádnesvuoda máná lip, ja jus vájmmo mijáv duobbmi de
jasskavuodan lip suv åvdån, gå Jubmel le mijá vájmos stuoráp ja gájkka
diehtá.
Muv gärrása, jus vájmmo ij mijáv duobbmi de Jubmela åvdån
jálo lip.
dårvvo Jubmela lunna
Diedáv mav didjij lev ussjolam, Härrá hoallá: buorev, iv baháv.
Boahtteájgev ja dårvov didjij vattáv.
Gå muv tjuorvvobihtit ja munji
råhkålihpit, de guláv.
Gå muv åhtsåbihtit, de gávnnabihtit.
Härrá hoallá:
Gå ålles vájmostihtte åhtsåbihtit, de gehtjav vaj muv gávnnabihtit.
Härrá le muv räjnnuhiddje,
munji ij migek fájllu.
Räjnon muv ruoddnis giettijda doalvvu,
loattjes tjátjij bájken muv vuojŋadahttá.
Ådå fámojt munji vaddá
ja rievtes gäjnojt muv lájddi,
namás guddnen.
Iv buorrek sjievnnjedamos loamen
masstak balá
danen gå dån le muv maŋen,
svihtjat ja soabbát muv jaskadibá.
Jubmel le mijá dårvvo ja gievrrudahka,
niedan viehkke mij goassak ij biehte.
Danen ep balá vájku ednam skielbbi
ja váre mera tjiegŋalissaj vierri,
ihka tjátje sjåvvi ja såbddu
ja váre mera alvos márramis doargesti.
Agev lev dálla duv lunna,
giedas muv aneda.
Lájddi muv sidodat milta,
muv doalvo herlukvuoda gäjnov.
Jus dujna lev almen,
iv majdik ednamin hálijda.
Muv rumáj ja muv jálludahka biehttis,
valla mujna le Jubmel, báktám ihkevij.
Várijt várdudaláv:
gåsstå munji viehkke boahtá?
Viehkke Härrás boahtá,
ednama ja alme sjivnnjediddjes.
Juolgát ij tjalggalahte,
luottajdat agev gähttjá.
Ihkenis ij oade, agenis gåhtså,
sån guhti Israelav várjjal.
Härrá duv várjjal,
suv oakken vájalda,
duv bálldalin vádtsá.
Biejven biejvve duv ij vahágahte,
ij ga iján mánno.
Härrá duv várjjal gájkat bahás,
gájkat mij viessomat ájttá.
Härrá viessomájgenat várjjal,
dálla ja ihkeven ájggáj.
Jus idedisruopseldiddje såjij luluv hállánit
ja mera gätjátjij vuojŋadittjat luluv vuolgget,
de dåppe lulu aj muv gávnnat
ja giedajnat muv lulu adnalit.
Jus luluv javllat: Sjievnnjet muv gåbttjis,
tjuovgga muv birra idjan sjaddis,
de dunji ij le sjievnnjet sjävnnjadin,
idja le tjuovggat degu biejvve,
iesj sjievnnjet le tjuovgga,
Båhtit muv lusi gájka gudi låsså nådijt guoddebihtit, de didjij
vuojŋadimnuobev vattáv.
Válldit muv svagájt oalggáj ja oahppit mujsta
gänna le lidna ja njuorris vájmmo, de dijá sielojda vuojŋadimnuobev
oadtjobihtit.
Muv svagá li vuohkasa ja noade gähppat."
E gus vihtta tsitsátja guovte guohpárbiednigattja åvdås vuobdeduvá?
Valla Jubmel dajs avtak ij vajálduhte.
Ja tjabu dijá oajve vuobddatjoale li
lågåduvvam.
Allit balá, diján le ienep árvvo gå vájk man edna tsitsátjin.
Visses lev, ij jábmem ij ga iellem, e ieŋŋgila e ga ietjá fámo, e ga ma dálla
li jali ma båhti, jali mige fámojt baddjen jali tjiegŋalisán jali mige ietjá,
mijáv sierada Jubmela gieresvuodas Kristus Jesusin, mijá Härrán.
Rom.
Dajna gå Jubmel väráldav iehtsij vattij ájnna Bárnes, vaj juohkkahasj
ittjij Bárnes väráldij rája duobbmitjit, ájnat suv baktu väráldav gájutjit.
De Jesus sunji hålaj: "Mån lev tjuodtjelibme ja iellem.
Guhti munji
jáhkká viessu vájku vil jábmá, ja guhti viessu ja munji jáhkká ij goassak
jáme.
jáhtto ja doajvvo
Jubmel ij le jábbmegij ájnat viesso almatjij jubmel, dajna gå sunji li gájka
viessomin."
Muv sávtsa gulli muv jienav, mån dajt dåbdåv ja tjuovvu muv.
Ihkeven
iellemav sidjij vattáv.
Sij e goassak håhkkåna ja aktak ij sijáv muv giedajs
råhtti.
jáhkká viessu vájku vil jábmá.
Allit balá.
Jáhkkit Jubmelij ja jáhkkit munji.
Áhtjám vieson li ållo lanjá.
Luluv gus ietján javllat manáv didjij sajev gárvedittjat?
Ja jus dal manáv
didjij sajev gárvedittjat, de máhtsav dijáv iehtjam lusi viettjatjit vaj lihpit
gånnå mån lev.
Dajna mijás aktak ij ietjas hárráj vieso, ij ga aktak ietjas hárráj jáme.
mij iellep de Härráj iellep, ja jus jábmep de Härráj jábmep.
Juogu dal
iellep jali jábmep de Härráj gullup.
Dan diehti Kristus jámij ja vas älláj
Härrán sidjij gudi li iellemin ja aj sidjij gudi li jábmám.
Nåv aj dijájn: Gå dal Vuojŋŋanisá fámojt gähttjalihpit allasihtte ássat,
gähttjalihtit de valjev dajs oadtjot tjoaggulvisá gievrrodibmen.
Dan diehti
ádnus sån, guhti gielaj sárnnu, máhttudagáv hålav tjielggitjit.
Dåssjåniddje viertti nåhkåmahtesvuohtaj gárvoduvvat ja jábbmelasj
viertti jámegahtesvuohtaj gárvoduvvat.
Valla gå dåssjåniddje
nåhkåmahtesvuohtaj gárvoduvvá ja jábbmelasj jámegahtesvuohtaj
gárvoduvvá, de sjaddá nåv gåktu tjálugij le tjáleduvvam: Jábmem le
njieladuvvam ja vuojtto le boahtám.
Jábmem, gånnå le duv sjnjuhtje?
Jábmem, gånnå le duv vuojtto?
Jábmema sjnjuhtje le suddo, ja sutto
fábmo le láhka.
Jubmelij gijtto, guhti vuojtov midjij härrá Jesus Kristusa
baktu vaddá.
Diehtep gå gajkoduvvá goahte mij le mijá viesso ednamin, de miján le
viesso almen mij le Jubmelis, ihkeven viesso mij ittjij giedaj dagáduvá.
Sjuohkadallap dáppe viesodijn, dajna gå vájddep almmelasj viessuj
gárvoduvvat.
Gå de dasi lip gárvoduvvam, de ep rihttsot gávnadalá.
Mij,
gudi dán goaden lip, vájvijs sjuohkadallap; ep ham sidá rihtsahit, ájnat
gárvoduvvat, vaj jábbmelasj luluj iellemis njieladuvvat.
Mijá ájtteklánnda le almen, ja dåppelt aj vuorddep suv, guhti mijáv le
gájutjit, härrá Jesus Kristus.
Sån mijá rasjes rubmahav ietjájduhttá, vaj
sjaddá suv herlukvuoda rubmaha lágátjin, danen gå sujna le fábmo
gájkka ietjas vuolláj biedjat.
Ij le ham miján dáppe ednamin stáda mij bissu ájnat vuorddep dav mij le
boahtemin.
Muv gärrása, Jubmela máná dal lip, valla ij le ájn bihkusin manen
sjaddap.
Diehtep galla gå ietjas bigot de suv lágátjin sjaddap, dajna gå
bessap suv vuojnnet gåktu le.
Ale balá.
Mån lev vuostasj ja maŋemus, ja guhti viesov.
Jábmám lidjiv,
ja gehtja, ihkeven ájggáj viesov, ja mujna li tjoavddaga jábmemij ja
jábbmekájmmuj.
Ja tråvnås gulliv garra jienav javllamin: "Gehtja, Jubmela goahte le
almatjij lunna, sån le sijá lunna årutjit ja sij li suv álmmuk ja iesj Jubmel
le sijá lunna, ja gájkka gadnjalijt sijá tjalmijs sihkku.
Jábmem ij dasti
gávnnu, ij ga surggo jalik luodjom jalik bávtjas.
Dan diehti gå gájkka mij
åvddåla lij, gáhtu."
Big.
hávddájluOjTTem/
gudnalihTe luOjTTem
en psalm kan läsas eller sjungas.
Föreslagna alternativa bibelläs­
ningar.
Även andra bibelläsningar
kan förekomma.
Almatja biejve le degu rásse,
sån giedjegahttá degu giette giedjek.
Gå biegga vássá, de ij le desti,
dan sadje ij dassta majdik diede.
Härrá ármmo le ihkeven ájges ihkeven ájggáj
sidjij gudi le balulattja.
annan bön kan förekomma.
Mijá Jubmel ja Sjivnnjediddje, dunji guodep NN:av.
Dårvustallap dunji, guhti midjij iellemav vaddi,
fármasta mijáv aj jábmemin ja ihkálasjvuodan.
Sihtap duv lahka årrot dálla ja agev.
Gijttep NN:a viessomájge åvdås ednamin,
gijtov gájkka dassta mav midjij vattij.
Viehkeda mijáv viessoj åvdås viessot
dav ájgev mij miján ájn le.
Urnan sänks i graven.
Anhöriga kan ta avsked.
Vatte, (Å) Jubel/ (Å) Härrá,
NN:aj duv ráfev,
ja tjuovggis sunji duv ihkeva (+)
tjuovgga.
Om andakten inleds i kyrka/kapell
och avslutas vid graven kan slut­
bön och välsignelsen byta plats:
välsignelsen i kyrkan, därefter går
de församlade till graven och slut­
bönen beds.
Jubmel, dån guhti le tjuodtjelibme
ja iellem,
vatte NN:aj/sunji duv ráfev
slutbön enligt förslag eller med
andra ord.
Ledaren kan säga:
Råhkålup Jubmela/Härrá buorissjivnnjádusáv.
Jubmela ráfe, mij le mijá jiermijs alebun, várjjal dijá vájmojt ja
ájádusájt Kristus Jesusin.
Áhtje hukso,
Bárne gieresvuohta
fármastisá mijáv biejvvek
gå idja boahtá
kyrkokansliet
postadress: 751 70 Uppsala besöksadress: Sysslomansgatan 4
Kyrkostyrelsen, 751 70 Uppsala
Girkkoválljim ragátmáno
Dån vállji
Svieriga girkkon li ienep gå 7 miljåvnnå sebrulattja ja doar-
joduvvá ulmutjijs gudi sihti girkkuj säbrrat ja åvdåsvás-
stádusáv válldet, åvdedit ja hábbmit girkko boahtteájgev.
Ragátmáno 18 b. li gájkka sebrulattjajn gudi li 16 jage
dävddám ja li álmmuktjáledum Svierigin máhttelis bájnatjit
gudi galggi oadtjot åskov Svieriga girkkov boahtte niellja
jage stivrrit.
Girkko sihtá
årrot sadjen gatjálvisájda ja ságastallamijda, tjåhkanimsadjen aktisasjvuohtaj,
vuojŋŋalasjvuohtaj ja aktavuohtaj Jubmelijn.
Gånnå ristagis ja
almasjvuoda árvvovuodo praktihkalattjat dåjmaduvvá, Svierigin ja ålggorijkan,
ávon ja surgon, árggabiejven ja basen.
- Håhkkånimsajijn ja sårmmesajijn
gávnnut?
- Gástadibmáj, skallidibmáj,
fiesstimij ja hávddádibmáj?
- Rievtugis oassásijda?
- Báhtariddjeássjijda?
- Javlaj, bässátjij ja ájlistagáj
basodibmáj?
- Vuorrasijt, skihppijt ja aktuvies-
sojt guossidit?
- Birásbargguj?
- Mánáj ja nuoraj musihkka-
dåjmajda?
- Girkkohuodnahij huksamij?
Gåsi galggá Svieriga girkko fámojt
biedjat?
Girkkoválljimin li gålmmå
jali niellja válljima
Duv tjoaggulvisá bájkálasj organisásjåvnnå mierret jus dån girkkoválljimin galga
gålmån jali nieljen válljimin jienastit.
1) GIRKKOFÁBMODUVVAMA JALI NJUOLGGAVÁLLJIDUM GIRKKORÁDE
mij dåjmaduvvá ja makkir
ulmijda tjoaggulvis galggá barggat.
2) AKTISASJ GIRKKOFÁBMODUVVAMA
Moadda tjoaggulvisá álu aktijbarggi ekonomalattjat ja tjuottjodime hárráj girkko-
aktisasjvuodan.
Aktidum girkkofábmoduvvama mierredi luohkoj tjuottjodimev,
huodnaássjij ja dakkirij birra.
3) STIFTAFÁBMODUVVAMA
Juohkka stiffta biskåhpas
lájddiduvvá.
Stiftaj barggogåhttjusijda gulluji tjoaggulvisájt doarjodit ja daj bargov
åvdedit.
4) GIRKKOTJÅHKANIBME
Girkkotjåhkanibme le Svieriga girkko alemus mierredimorgána gånnå li 251 sebru-
lattja.
girkko njuolgadusájda degu ássje
gástadime, skallidime, fiesstima ja hávddádime birra.
Duv jienastimkårtån vuojná makkir válljimijn máhtá jienastit.
dån vállji gåsi Svieriga girkko
galggá boahtte niellja jage fámojt biedjat.
Gesi sidá åskov
vaddet?
Válljimbiejven dån jienasta válljimlanján mij jienastimkårtån
Gänna le jienastimriektá oadtju jienastimkårtåv
brevvalådaj maŋemusát bårggemáno 31.b.
Jus válljimbiejven
li moadda sierralágásj jienastimsaje de jienastimkårtån dajt aj
vuojná.
Dievdedum vielggis ja rávvis nieljetjiegaga = mierredimorgána.
Sáhtsodum nieljetjiegaga = dåjmadimorgána.
Njuolggaválljidum girkkoráde le mierredim- ja dåjmadimorgána.
NÁVTI
DOAJMMÁ
Girkkoválljimin li gålmmå jali
niellja válljima
Gänna le jienastimriektá jienas gålmån jali nieljen válljimijn,
d.j.
Girkkotjåhkanibmáj, stiftafábmoduvvamijt ja avta jali
guovte bájkálasj orgánaj.
Duohke dasi le jus tjoaggulvis gullu
girkkoaktisasjvuohtaj jali ij.
NJUOLGGA-
VÁLLJIMA
RIJKALASJ MIERRE
DAJVAK MIERRE
GIRKKOTJÅHKANIBME
GIRKKOSTIVRRA
STIFTA-
FÁBMODUVVAMA
STIFTASTIVRRA
BÁJKÁLASJ MIERRE GÅ
TJOAGGULVIS IJ SEBRA
GIRKKOAKTISASJVUOHTAJ
GIRKKO-
GIRKKORÁDE
VÁLLJIDUM
JIEDNADAK
GIRKKOSIEBRRERÁDE
AKTISASJ GIRKKO-
BÁJKÁLASJ MIERRE GÅ TJOAGGULVIS SÄBRRÁ
Viertti dujna jienas-
timkårttå jus jienasta jienastimbiejve åvddål ja jus jienasta sierralágásj jienastim-
sajen.
Juska vil jienasta válljimlanján viertti jienastimkårtåv maŋen válldet.
VÁLLJIMBIEJVEN RAGÁTMÁNO 18.B.
VÁLLJIMLANJÁN
Jienastimkårtån vuojná makkir válljimlanján máhtá jienastit ja makkir
rabásájge li.
SIERRALÁGÁSJ JIENASTIMSAJIJN
Jus dakkira gávnnuji válljim-
biejven de vuojná sajijt ja rabásájgijt jienastimkårtån.
VÁLLJIMBIEJVE ÅVDDÅL
DÅJMADAGÁ ÅLLES RIJKAN
gaskan máhtá jienastit pastora-/tjoaggulvis-
dåjmadagájn ålles rijkan.
Lassediedojt oattjo tjoaggulvisás gånnå sidá jienastit.
SIERRALÁGÁSJ JIENASTIMSAJE
Máhtti aj gávnnut sierralágásj jienastimsaje ma li rahppot válljimbiejve åvddål.
Sáhkada ietjat tjoaggulvisájn jus sidá máhttelisvuodajt gullat.
BREVVAJIENASTIBME
Dalloj dárbaha
"brevvajienastimskurpov" mav rávvi duv pastora-/tjoaggulvisdåjmadagás.
Nammadimjuohkusis masi ájgo jienastit álu máhtá oadtjot válljimsiedilijt ma li
åvddålprienntidum.
SÁTTAKJIENASTIBME
Sáttakjienastibme le brevvajienastime sjimuk, valla le åvdemusát alternatijvvan
sunji gut le ájggum válljimlanján jienastit valla válljimbiejven ij buvte.
"Brev-
vajienastimskurpon" li gájkka majt sáttakjienastattijn dárbaha.
Girkkoválljimin jienasta nammadimjuohkusij, degu belludagájda álmmuk-
válljimijn.
Máhtá aj jienastit sierra ulmutjij gev ienemusát sidá válljit, ruossi de kandidáhta
namáv nammadimjuohkusa listan!
Nammadimjuohkusa ietja diededi gåktu sihti girkko galggá barggat ja
doajmmat boahtteájgen, gåsi Svieriga girkko galggá fámojt biedjat.
Duv tjoag-
gulvisás oattjo diedojt makkir juohkusijda máhtá jienastit.
Gávna aj listajt bielen
www.svenskakyrkan.se.
Båddåsasj båhtusa vuoseduvvi bielen www.svenskakyrkan.se
maŋenagi gå aktij riekkniduvvi válljimlanjáj dahppama maŋŋela.
bielen www.svenskakyrkan.se gå
stifta li gájkka jienastimijt ållåsij riekknim.
duv
jienastimkårtåv oadtjot häjmmaj rájadum.
Jienastimkårtån vuojná
persåvnålasj diedojt degu makkir jienastimijn oattjo jienastit, ja
gånnå ja goassa jienastit máhtá.
Jus dån le jienastimkårtåv láhppám, jali jus danna le juoga boasstot,
de dån máhtá sáhkadit girkkostivrajn, Kyrkostyrelsen, Svenska
kyrkan, 751 70 Uppsala, 018-16 96 00 (Informationsservice), jali
ådåsav rávvit bielen www.svenskakyrkan.se.
Gut ij le jienastim-
kårtåv oadtjum, ja adná sujna le jienastimriektá galggá aj girkkos-
tivrajn sáhkadit dan birra.
Jienastim-
kårtåv máhttá gärddádit ja dakkir gärddusav máhttá fáksit tjoaggul-
vissaj gånnå jienasta ja Svieriga girkko ålggorijkatjoaggulvisájda.
Buorre diehtet Girkkoválljima birra 2005
Svieriga girkko l demokráhtalattjat vuododum ja vuorddá berustimev ja åvdåsvasstádusav 5,8
miljåvnå sebrulattjajs gudi jienastit oadtju.
Girkkon válljip juohkka nälját jage gudi galggi
tjoaggulvisájn, girkkosiebrijn, stiftajn ja girkkotjåhkanimen mierredit.
2005 ájllegin ragátmáno 18.b.
la Svieriga girkko válljimbiejvve.
Gut Svieriga girkkuj gullu ja
maŋemusát válljimbiejve dävddá 16 jage oadtju jienastit.
Girkkoválljimin jienasta
nammadimjuohkusijda ma li åvdutjis registreriduvvam (ma álmmuk válljimin belludahkan
gåhtjoduvvi).
Máhttá aj vil sierra ulmutjij jienastit - nabbu ruossit kandidáhtav mav ienemusát
sidá válljidum.
Dájda máhtá jienastit
Tjoaggulvissaj
Tjoaggulvissaj gånnå la álmmuktjáledum.
Girkkofábmoduvvam jali nåv gåhtjoduvvam
njuolggaválljidum girkkoráde l tjoaggulvisá alemus mierredim orgána.
Girkkosäbrráj
Jus tjoaggulvis gånna l álmmuktjáledum la girkkosiebren oasse de válljima aktisasj
girkkofábmoduvvamij dagáduvvá.
Tjoaggulvisá aktanbarggi girkkosiebren åvdemusát
ekonomalasj ássjijda.
Stiffafábmoduvvamij
Svieriga girkko l juogedum lågenangålmmå stiftajda.
Juohkka stiffta tjuottjoduvvá biskåhpas
ja gåbttjå tjoaggulvisájt stifta geográfalasj bájken.
Stiftaj barggogåhtjos le åvdedit ja gähttjat
tjoaggulvisiellemav.
Stifftafábmoduvvam la stifta alemus mierredim orgána.
Girkkotjåhkanibmáj
Svieriga girkko alemus mierredim orgána.
Säbrrat
Ragátmáno 18.b.
girkkoválljima baktu gájkajn gudi Svieriga girkkuj gulluji l máhttelis säbrrat
ja hábbmit boahtteájge girkkov.
Jienastime baktu máhta dav dahkat jali säbrrat válljimin
nammadimjuohkusin.
Säbrrat máhttá juogo de nammadimjuohkusin mij juo gávnnu jali ietjas
juohkusav dahkat.
Válljimáldar la 18 jage maŋemusát válljimbiejven.
Girjásj "Att ställa upp"
mij le tjáledum dárogiellaj, giehttu gåktu Girkkoválljimin säbrrá.
Internehtas máhttá dav
viedtjat:
http://www.svenskakyrkan.se/kyrkoval2005/4.htm.
Ájggeplána
Vuoratjismáno 15.b.
viertti nammadimjuohkusa åtsålvis registardime hárráj ja kandidáhtaj
diededibme stifftastivran jali girkkostivran gávnnut.
Maŋemus biejvve l moarmesmáno 15.b.
Bårggemáno 31.b.
galggi jienastimkårtå rájadum årrot gejda oadtju jienastit.
Ragátmáno 5 -
gaskan máhttá åvddåla jienastit.
Jienastimkårttå agev rávkaduvvá gå åvddåla jienasta.
Máhttá aj brevvajienastit ja le aj máhttelis rádjat sáttagav duv åvdås jienastit.
Sáttagij- ja
brevvajienastibmáj rávkaduvvá sierralágásj kuvera majt máhtá ietjat tjoaggulvisás oadtjot.
ragátmánon, jienastibme Válljimlanján dagáduvvá.
Jienastimkårtån vuojnnu
válljimladnja ja rabásájge.
ådåjakmánon ådåválljidum ulmutja ietjasa barggogåhttjusijda álggi.
Duv jiedna l ájnas!
Ájllega ragátmáno 20.b.
2009 le girkkoválljim ja dujna le jienastimriektá.
Gudi galggi duv åskeldimev oadtjot mierredit ájnas ássjijt girkkon boahtte niellja
jage?
Le gatjálvis dåjmaj birra tjoaggulvisán ja gájkkasaj märrádusáj birra ålles Svieriga
girkkuj.
Gåktu galggá duv girkkomákso aneduvvat?
Makkir dåjma galggi gávnnut
duv tjoaggulvisán?
Makkir vuojno galggi girkkon?
Máhttelis le vájkudit duv girkkuj.
Buorisboahtem jienastit girkkoválljimin!
Ane duv jienastimkårtåv
Gájka gejn li jienastimriektá oadtju jienastimkårtåv brevvalådaj bårggemáno 27.b.
ragátmáno 2.b.
Jienastibme girkkoválljimin doajmmá vargga sämmiláhkáj gå
álmmukválljimijn.
Dån hähttu buktet duv jienastimkårtåv jus jienasta válljimbiejve
åvddåla ja gå jienasta sierralágásj jiednaduosstomsajen.
Jus jienasta duv válljimlanján
de le ájnas buktet jienastimkårtåv.
(Ietján rávkaduvvá legitimasjåvnnå jus válljimgähttje
duv e dåbdå.)
Jus le láhppám jienastimkårtåv de ságasta duv tjoaggulvisájn.
Máhtá aj rávvit ådåsav
webbabielen www.svenskakyrkan.se/kyrkoval jali Svieriga girkko diededimdievnastusá
Jienastimkårtta rájaduvvá duv álmmuktjáledimadrässaj.
Ådå jienastimkårttå máhttá jus le dárbbolasj fáksajn rájaduvvat Svieriga girkko soames
ålggorijkkatjoaggulvisájda.
Gesi máhtá jienastit?
Girkkoválljimin jienasta nammadimjuohkusijda ja sijá kandidáhtajda.
Nammadimjuohkusijd máhttá girkkoválljimijn buohtastahttet belludagájda
Juohkusa ietja diededi majt sihti dahkat.
Lista gájkka nammadimjuohkusijda ja sijá kandidáhtajda gávnnuji
www.svenskakyrkan.se/kyrkoval.
Dån máhtá aj ságastit duv tjoaggulvisájn.
Persåvnnåjienastit gålmå kandidáhttaj
Ådås le vaj máhtá persåvnnåjienastit gålmå kandidáhttaj gå ruossav bieja sidjij
válljimsiedilin.
Ruossa lasedi kandidáhtaj máhttelisvuodav válljiduvvat ja bessi duv
åvdåstit.
Jienastit gålmån jali nieljen válljimin
Girkkoválljimin jienasta gålmån jali nieljen válljimin, ja mierreduvvá duv girkko
bájkálasj organisasjåvnås gånnå vieso.
Duv jiedna vájkut gåktu Svieriga girkko
stivrriduvvá bájkálattjat, dajvalattjat ja rijkalattjat.
1) tjoaggulvis
Girkkofábmoduvvam jali njuolggaválljidum girkkoráden giehtadaláduvvi ássje ma
guosski tjoaggulvisá iellemij, buojkulvissan doajmmáj mij dagáduvvá ja makkir
Válljimsiedila li vielggada.
2) girkkosiebrre
Gå moadda tjoaggulvisá aktan barggi ekonomalattjat ja administratijvalattjat
girkkosiebren de válljiduvvá aktisasj girkkofábmoduvvam.
iehtjádij siegen ekonomiddja- ja gittaåbmudakássjij birra.
Válljimsiedila li alega.
3) stiffta
Svieriga girkko le juogedum 13 stifftaj.
Stiftajn li vidnon doarjjot tjoaggulvisájt
åvdedit sijá dåjmav.
Stifftafábmoduvvam le stifta alemus mierredimorgána.
Válljimsiedila li guovggisruoppsada.
4) girkkotjåhkalvis
Girkkotjåhkalvis le Svieriga girkko alemus mierredimorgána 251 sebrulattjajn.
Dánna mierreduvvi aktisasj ássje ma guosski girkko njuolgadusájda ja vuojnojda.
Girkkotjåhkalvis mierret aj buojkulvissan gåktu gástadibme, konfirmasjåvnnå,
fiesstim ja hávddadus gálggá dåjmaduvvat.
Válljimsiedila li visskada.
Gånnå ja goassa máhtá jienastit?
Ragátmáno 7.b.
rájes máhta jienastit dåjmadagájn åvddålájgejienastibmáj, sierralágásj
jiednaduosstomsajijn jali brevvajienastimijn.
Válljimbiejve máhtá jienastit duv
válljimlanján jali sierralágásj jiednaduosstomsajijn.
jienastit válljimbiejve ragátmáno 20.b.
- duv válljimlanján
Jienastimkårtån tjuodtju makkir jienastimlanján máhtá jienastit ja dan rabásájge.
Dån galga buktet duv jienastimkårtåv jali legitimasjåvnåv jali válljimgähttje galggi
duv dåbddåt.
- sierralágásj jiednaduosstomsajijn
Muhttijn rabáduvvi sierralágásj jiednaduosstomsaje.
Buvte duv jienastimkårtåv gå
galga jienastit.
jienastit åvddål válljimbiejve
- tjoaggulvisdåjmadagájn ålles rijkan
rájes gitta ragátmáno 16.b.
dån máhtá åvddålájgejienastit pastor- jali
tjoaggulvisdåjmadagájn ålles rijkan.
Diedojt rabásájgij birra oattjo tjoaggulvisájn gånnå
sidá åvddålájgejienastit.
Buvte duv jienastimkårtåv.
Máhtá aj oadtjot ådå
jienastimkårtåv dåjmadagán.
Dån hähttu de máhttet ietjat identitehtav duodastit.
- sierra jiednaduosstomsajijn
Máhtti aj gávnnut sierra jiednaduosstomsaje duv tjoaggulvisán/girkkosiebren.
Sáhkada duv tjoaggulvisájn diedojt åttjutjit makkir máhttelisvuoda gávnnuji.
Buvte duv jienastimkårtåv gå galga jienastit.
- brevvajienastibme
Brevvajienastibme le ietjá vuohke åvddåla jienastit.
Dási dárbahuvvá brevvajienastim-
pakähtta mav máhtá oadtjot duv pastor- jali tjoaggulvisdåjmadagás.
Danna gávna
gájkka majt dárbaha brevvajienastittjat.
Diededime birra makkir nammadimjuohkusa ja
kandidáhta ma säbrri válljimij gávnnuji internehtan: www.svenskakyrkan.se/kyrkoval.
Rája duv brevvajienav vaj le stiftan maŋemusát ragátmáno 16.b.
Dån hähttu aj
duoddit duv jienastimkårtåv.
jienastit sáttakulmutjijn
Sáttakulmusjjienastibme dagáduvvá vargga sämmiláhkáj gå brevvajienastibme.
Sáttakjienastibme le åvdemusát alternatijvva dunji gut ájggu jienastit valljimlanján
valla hiereduvvi jienastit válljimbiejve.
Dån dárbaha brevvajienastimpakehtav
jienastittjat sáttakulmutjijn.
Jienastimkårttå le dárbbolasj jus sáttakulmusj jienav
doalvvu ietjá ladnjaj gå valljimladnjaj válljimbiejve.
Gåktu sjattaj válljiminboados?
Webbabielen www.svenskakyrkan.se/kyrkoval almoduvvi álggobåhtusa maŋenagi gå
jiena riekkniduvvi valljimlanjáj dahppama maŋela.
Persåvnnåjiena dalloj älla riekknidum.
Maŋemus boados almoduvvá sämmi sajen gå stifta li dárkestimriekknimav dahkam.
Sidá gus ienebuv diehtet?
Webbabielen www.svenskakyrkan.se/kyrkoval gávnnu dát diededibme giese rájes álkkes
dárogiellaj, suomagiellaj, nuorttasámegiellaj, oarjjelsámegiellaj, julevsámegiellaj, roma-
giellaj, ieŋgisgiellaj, fránskagiellaj, tuskagiellaj, arabiagiellaj, spánskagiellaj ja giehtagiel-
Diededibme dárogiellaj lågoduvvá aj tjalmedimijda jiednabáddáj ja máhttá ragátmá-
no rájes rávviduvvat Svieriga girkko diededimdievnastusás, telefåvnnå 018-16 96 00 jali
e-påvstå baktu info@svenskakyrkan.se.
Dån máhtá ságastit duv tjoaggulvisájn jali
gähttjat webbabielev www.svenskakyrkan.se/kyrkoval ienep diedojt åttjutjit.
dajvalattjat
rijkalattjat
njuolggaválljim
stifftafábmoduvvam
girkkofábmoduvvam
gå tjoaggulvis ij le oassen
girkkosiebren
njuolggaválljidum
girkkoráde
1a
1b
1c
bájkálattjat
gå tjoaggulvis le oassen girkkosiebren
(akta alternatijvva le máhttelis)
Girkkoválljimin jienasta gålmån jali nieljen válljimin, ja mierreduvvá duv
girkko bájkálasj organisasjåvnås gånnå vieso.
Duv jiedna vájkut gåktu
Svieriga girkko stivrriduvvá bájkálattjat, dajvalattjat ja rijkalattjat.
Stiftajn li vidnon doarjjot
tjoaggulvisájt åvdedit sijá dåjmav.
Stifftafábmoduvvam le stifta alemus
mierredimorgána.
Girkkotjåhkalvis le Svieriga girkko alemus mierredimorgána 251
sebrulattjajn.
Dánna mierreduvvi aktisasj ássje ma guosski girkko
njuolgadusájda ja vuojnojda.
Girkkotjåhkalvis mierret aj buojkulvissan
gåktu gástadibme, konfirmasjåvnnå, fiesstim ja hávddadus gálggá
dåjmaduvvat.
Gå moadda tjoaggulvisá
aktan barggi ekonomalattjat
ja administratijvalattjat
girkkosiebren de válljiduvvá
aktisasj girkkofábmoduvvam.
Danna mierreduvvá iehtjádij siegen
ekonomiddja- ja gittaåbmudakássjij
1 a-c: Girkkofábmoduvvam jali
njuolggaválljidum girkkoráden
giehtadaláduvvi ássje ma
guosski tjoaggulvisá iellemij,
buojkulvissan doajmmáj mij
dagáduvvá ja makkir ulmijda
tjoaggulvis galggá barggat.
Svieriga girkko - le dunji!
Svieriga girkko l midjij sebrulattjajda ja dárbaj mijá oasálasjvuodav.
dåjmalasj sadje
Ålles Svierigin gávnnuji bájken 3 400 girkko.
Sierralágásj huodnaha li, árvulasj
kultuvrraárbe ja dåjmalasj saje jubmeldievnnuj, siettosvuohtaj, vuojŋastibmáj,
aktisasjvuohtaj, lavllomij ja musijkkaj.
girkko árggabiejven
Sebrulattjan oattjo säbrrat ja vájkudit Svieriga girkko árggabiejvvebargguj
buojkulvissan kåvråjn, mánájjuohkusijn, goahteguossidimijn, skihpadåhpegirkkon,
nuorajjuohkusijn ja fuolkkebagádallamijn.
iellema ájggegávda
Girkkon gávnadip ájnas dáhpádusáj måhken degu gástadusán, konfirmasjåvnån,
fiessimin ja hávddádimen.
jáhkko ja guoktáladdam
Svieriga girkko fállá aktavuodav gånnå nubbe nuppijn gávnadip, jáhkov ja
guoktáladdamav juohkep ja lahkanip Jubmelij.
rijkajgasskasasj barggo
Svieriga girkko aktan barggá girkkoj ålles väráldin ja doarjjaorganisasjåvnåj.
Háhppelis håhkkånimviehkkedagojn ja guhkesájggásasj åvdedimbargon.
doarjja hiedijn ja håhkkånimijn
Svieriga girkko bargge gávnnuji doarjjan gå sårme, hiede ja håhkkånime li sjaddam,
ålggorijkan ja Svierigin.
gávnadimsaje
Ságastit soabmásijn São Paolon.
Bårå kanellabullav Melbournin.
ålggorijkan le ájnas gávnadimsadje.
Degu tjoaggulvis gånnå dån vieso.
Jage 2012 dutkambiejve Árranin
Rett til forandring i programmet forbeholdes.
Árrana vuodogiergge -
Boadáldagán
Kurssa gahpera ja njálmmefáhttaga birra.
Lisbeth Kielatisá baktu
Duodjelokaler
Garraduodje Albert Fagernesa ja Svein Ole Olsena baktu Tysfjord ASVOs,
nijbbedahkama, guksedahkama jná birra.
Ålles tjavtja vahkkusasj dåjmaj
álggo.
Garra-
duodjelanján
tjællárin
Oahppe Bodin joarkkaskåvlås båhti guossáj.
Rabás lågådallam filmaj ja gáptij birra
Oahpestibme musean
Giellakursasj låvdagoaden, gáhkkobassemijn bagádusáj milta girjes Sáme
biebbmo vuorrasijda / Samisk mat for eldre, *)
Päivi Alanena, Line Merete Skarvika, Lars Filip Paulsena, Andreas
Mikkelsena ja Ragnhild Liena baktu
Auditåvrån
Árran Musean
Låvdagoaden
biebbmo vuorrasijda / Samisk mat for eldre.
Foredrag
ca 15 min hver
Jage 2012 dutkambiejve tiebmá sebrudahka:
Vájkkudusá ulmutjijs - Seminárasj:
Árrana vuodogiergge- sisano åvddånbuktem Ragnhild Liena baktu
Sosialdarwinissma Fred Andersena baktu
Schreinera dutke guoktá materiála Päivi Alanena baktu
Bihtámsáme bájkkenamá Line Merete Skarvika baktu
Seminárra gånnå tiebmán le gahper njálmmefáhta.
Lisbeth Kielatis, Jåhkåmåhkes le lågådallen
Giellakursasj låvdagoaden, gáhkkobassemijn bagádusáj milta girjes *)
Julevsáme bachelor.
Anders Kintela baktu
Káffa låvdagoaden gånnå gáhkojt bassep Bagádusáj milta girjes Inga
Karlsen, (dåj.
)., Sáme biebbmo vuorrasijda / Samisk mat for eldre, *)
Tiebmáiehket/Álmmuktjåhkanibme:
Rájáj åvddåla ja rájáj rastá - Interreg/EU-prosjækta dutkambargoj
Tjierrekluovta várijs.
Aktisasjbarggo Árrana, Ájte ja Nordlánda universihta
gaskan Oddmund Andersena, Lis Mari Hjortforsa, Kjell Åke Aronssona ja Alf
Ragnar Nilsena baktu
Båddåsasj
biejvvidibme
BRUDD-vuosádusá aktisasj åvddånbuktem "ij dåssju dábálasj berajgåvvå"
Lågådallam - Vuosádusátja ráhpam Lis Mari Hjortforsa baktu
Basádismáno
(ájgge ij la ájn
mierreduvvam)
Subttsasa bárkkoválldemijs ja ietjá kultuvralasj bátsadisá Sáltoduoddarin
Oddmund Andersen, Lis Mari Hjortfors, Ken Olaf Storaunet, Norsk Institutt for
skog og landskap, Jostein Lorås, Nesna allaskåvllå
Nasjonálpárkaj
guovdásj
Seminárra: Ådå åtsådime sáme åvddåhiståvrås,
kulturmujtojs ja kulturduobddágijs
Bájkke: Nordlánda universitehtta, Bådådjon
Auditåvrrå: Christian Fredriksen
Ájgge: Duorastagá moarmesmáno 8. b.
Álggohålla Nordlánda universitehtas
Museaoajvve Kjell-Åke Aronsson, Ájtte, Svieriga duottar- ja
Sámemusea: Májddum, sáme årrombájkke miehttseluondon.
Professor Alf Ragnar Nielssen, Nordlánda universiehtta: Merrasáme
vuorrádisvuodan.
Stáhta politihkka sámij gáktuj buktá rievddadusájt
sámij vidjurijda 15- ja 1600-lågojn.
Káffabåddå
Senioråtsådiddje Oddmund Andersen, Árran julevsáme guovdásj: Majt
máhtti Gierggebuodo årromsaje subtsastit várreluondo ávkástallama
birra?
Etnologa Lis-Mari Hjortfors, Árran julevsáme guovdásj: Etnologalasj
guoradallama Gierggebuodon/Tjierrekluovtan.
Arkeologa Ewa Ljungdahl, Gaaltije, Oarjjelsáme kulturguodvdásj
Staaren: Dáktevuorká, sáme biebbmobátsadisá.
Åtsådiddje Sven-Donald Hedman, Tråmså universitehtta:
Stálloårromsaje Sálatduoddarin/Luonasvákken.
Professor Knut Røed,Norges miljø- og biovitenskapelige Universitet:
DNA máhttá vuosedit goassa boahttsujt dábmagåhtin.
Åtsådiddje Mari Kuoppamaa, Arctic Centre, University of Lapland,
Rovaniemi: Using Coprophilus Fungal Spores to detect an Ancient
Reindeer Milking Site in Northern Sweden.
Dágástallama/Låhpadibme
Seminárra le rabás ja navku gájkajda.
Ordliste - lulesamiske appellativer
Kilde: H.R.
Mathisen (1991), Sámi kulturmuittut, s. 163-164.
Bearbeidet til lulesamisk av Samuel Gælok.
Der beskrivelsene på lulesamisk ikke er overenstemmende med Mathisens nordsamiske forklaring, settes den lulesamiske
benevnelsen i egen rad.
Tom kolonne foran nordsamisk benevnelse indikerer at benevnelsen ikke er den samme på
lulesamisk, eller at forklaringen er ufullstendig / ikke helt dekkende.
Ordlisten er utarbeidet i forbindelse med Árrans pitesamiske stedsnavnprosjekt.
Prosjektet er finansiert av Sametinget og Fornyings-, administrasjons- og kirkedepartementet.
Nordsamisk
Kommentarer av SG
allagis - allagisá
aláš - alážat
høyde
også alladis - alladisá
ája - ádjaga
ája - ádjagat
kilde, oppkomme
ájdde - ájde
muotki (muorki) -
muotkkit
eid
ávttje - ávtje
kløft , canyon, juv
jf.
gievttse, gårsså,
gurssjo, riehppe,
ruovdásj, skuhtjo,
skurttjo
ávttso - ávtso
skogsnar (tett),
krattskog av
blandingsskog i fuktig
terreng eller på begge
sider av en bekk
råhto, soavvo
bájkke- bájke
báiki - báikkit
sted,
sadje
bákte - bávte
bákti - bávttit
berg, klippe, flåg
orrit (hurrit) - orihat
laberg, lavt berg ved
sjøen
borri - borit
kant; en slags fjellform
buollám buolláma
buollán - buollámat
brannmark, "brenne"
buollda - buolda
rápmá - rámat
skogli,
miehttsebuollda.
Jf.
vierdav, vuostoj,
buolža - buolžžat
bratt morenerygg, tørr
grushøyde, ofte med
skarp kant
bælldo - bældo
bealdu - bealddut
åker
ahkkar (tilpasset lån)
båhke - båge
bohki - bogit
innsnevring, pass
den smaleste delen av
landtunge el.
myr
bållne - bålne
boldni - bolnnit
liten rund haug
hump, større tue,
bårre - båre
Høyeste punkt på noe,
f.eks.
berg, fjellrygg,
ås, eller på et
landområde
kan også være slett
fjellrygg
dievvá - dievá
dievvá - dievát
bakke, haug,
bakketopp
buollda, mielle,
rábma, vierra
dirvvo - dirvo
vuohppi - vuohpit
kjos
duottar - duoddara
duottar - duoddarat
vidde
ednam - ednama
eanan - eatnamat
jord, jorde, mark, land
fiervvá - fiervá
fiervá - fiervvát
fjære
gádde - gátte
gáddi - gáttit
strand, bredd
stráddu (lånord)
gáisá - gáissát
høyt fjell, tind
gájsse - gájse
gáisi - gáissit
snjurttje, tjåhkkå,
tjårro, várre
gajbba - gajba
Utstående bergheller
Gajbba ble bl.a.
benyttet som ly for
vær, og/eller
overnattingsplass
gálav - gállama
suohpa - suohppaga
vadested i elva
gálldo - gáldo
gáldu - gáldut
kilde
gállo (l'l) - gállo
flytteblokk, stor stein
giergge
giedde - giette
gieddi - giettit
eng
giehtje - gietje
geahči - geažit, -geaš-
ende, spiss
gielas - giellasa
gielas - giellasat
kjøl, landrygg
kan også være Lav
åsrygg
giergge - gierge
geađgi - geađggit
stein
gállo, stor stein,
flytteblokk
gihttje - gihtje
Utstående skarp kant
av noe, framspring
snjuhtje, snjurttje
goabrre - goabre
utoverhengende stup
eller kant, overheng,
på berg, fjell, og
snøskavl
goabrrebákte
utoverhengende berg,
klippe.
En mindre
goabrre er goabbme
guojkka - guojka
guoika - guoikkat
fossestryk
geavŋŋis - geavgŋát
stort stryk
gurra - gurá
gurra - gurat
skar, kløft, smal søkk
gievttse, njoasske,
nuohkke
gåhpe - gåbe
gohpi - gobit
senkning i terrenget
liehke, skåhppe,
sliennge
gårsså
gorsa - gorssat
djup kløft, smal kløft
med bratte vegger,
ravine
ávttje, gurssjo,
njiráv, ruovdásj,
skuhtjo
gårttje - gårtje
gorži - goržžit
foss med fritt fall,
fossefall
hárjje - hárje
hárji - hárjjit
manke, høyderygg
bergås
jalgga - jalga
jalga - jalggat
slette, flatt terreng
láhko, lænndo,
vahta, vallda
jalvi - jalvvit
kort stille sted ml.
to
stryk eller fosser
jarin - jarinat
mindre utvidelse av en
elv (mindre enn
luoppal)
jávrásj - jávrátja
jávrráš - jávrrážat
diminutiv form av
jávrre (et lite vatn)
jávrre - jávre
jávri - jávrrit
vann, innsjø
hávrre, Virihávrre
jiegge - jiekke
jeaggi - jeakkit
áhpe, jækkásj,
jækkástahka
jiehkke - jiehke
jiehkki - jiehkit
isbre, jøkel
snøfelt, snøbre som
ikke smelter på
sommeren, større enn
jassa
jorbmi - jorpmit
dypt myrhull
juovva - juova
juovva - juovat
steinur
jækkásj - jækkátja
liten myr
diminutiv av jiegge
jåhkå - jågå
johka - jogat
elv
ædno, jågåsj
jåhtulahka - jåhtulagá
geinnodat -
geinnodagat
flyttevei, flyttestrøk
gejnudahka er
oppmerket fl.vei på
lulesamisk
ladnja - lanjá
latnja - lanjat
sprekk, åpning, lem el.
avsats i fjellsiden
loabme, láhko,
liehke, låpptå
láhko - lágo
láhku - lágut
vid senkning i fjellet
slett treløs platå i
fjellet over tregrensen
lássásj - lássátja
lássáš - lássážat
dimin.
av lásses
lás (s) is, lássá - lássát
flatt skjær, svaberg
lásses - lássá
svaberg, bergflate
(glatt), stor flat stein
som stikker oppa v
jorda
slædo
láttu - láddot
tjern
leakša - leavššat
bløt grasmyr, stor ávži
liehke - liege
leahki - leagit
dal, dalføre
fordypning, senking i
terrenget jf.
vákkudahka,
læhkálahka
loapmi - loamit
åpning, mellomrom,
åpent rom under noe
loabme - loame
Terasse, avsats i
fjellsiden, lite dalsøkk i
fjellsiden
luohkká - luohkát
bakke, li
luokta - luovta
luokta (luofta) -
luovttat
vik, bukt
oagge , oaggás
luoppal - luobbala
luoppal - luobbalat
vann i elvefar, stor
utvidelse av elv
stilleflytende
utbuktning i bekk, elv,
lite vatn eller tjern
(med inn- og utløp)
luoppar, luobbara (l >
r) jåppål, jårem
låpptå - låptå
lokta - lovttat
loft, terasse avsats i
fjellside
større enn ladnja
maras - marrasat
høydedrag med skog
merragádde
riddu - rittut
kyst, strand
miehttse - miehtse
meahcci - meahcit
skog, utmark, villmark,
ødemark
mielle (l'l) - mielle
mielli - miellit
elvemel, høy
innsjøbredd
sandbakke, bratt åpen
sandbakke, ofte ved
elv, elvemel.
muorkke - muorke
smal landremse
mellom sjøer el.
Elver,
eid mellom to innsjøer
måhkke - måhke
mohkki - mohkit
bukt, sving
innbuktning
måsske - måske
moski - moskkit
innelukket sted (bukt,
botn)
lukket dal, jevn
dalbotn omgitt av fjell
på flere sider,
innbuktning i
fjellterreng
nannán - nannámat
fastland
niitu - niittut
natureng
njavoj - njavvuha
sted med sterk strøm
(med jevn overflate)
njavve, strávve
njavve - njave
njavvi - njavit
mindre elvestryk
jårgge, njavoj,
strávve
njálmme - njálme
njálbmi - njálmmit
munn, åpning
njálmudahka -
njálmudagá
munning
njaŋggot - njanggohat
stor lang fjellrygg som
smalner av
njárgasj - njárgatja
njárggaš - njárggažat
av njárgga
njárgga - njárga
njárga - njárggat
nes, halvøy
njárre - njáre
Et landområde som
båhke
njiráv - njirrama
njirran - njirramat
bratt skredfar i
fjellside, steinet og tørt
elvefar, bekkefar
gårsså, gurssjo,
jåhkårájgge, ruovdasj
njirram - njirrama
samme som njiráv
bøyningsstammen -
njirram- har blitt til
nominativ entall
njoasske - njoaske
njoaski - njoaskkit
høyfjellsskar, dalsøkk,
dalsenkning (mellom
fjellrŧgger el.
fjelltopp
gievttse, gurra,
láhko
njunjes - njunnjá (s)
njunis - njunnása
lavere fjellnos, utløper
av fjell
njunnje - njunje
njunni (junni) - njunit
fjellnos, nese,
neselignende fjell
njuorra - njuora
njuorra - njuorat
grunne, (i ha vel.
innsjø) fiskebanke
sájddenjuorra,
tsåhkulahka
nuorri - nuorit
sund
nuorre - nuore
hav, sjø (i en fjord)
merra, áhpe
oajvve - oajve
oaivi - oaivvit
rund fjelltopp (hode
aktig fjell)
oaivvuš - oivožat
os, elveutløp i innsjø
oalgge - oalge
oalgi - oalggit
skulder, fjellaksel
rahpis - ráhppásat
ulendt terreng
rábma - ráma
ráhppat - rahppadat
bratt skråning
ráigi - ráiggit
hull
rášša - ráššat
høyfjellsområde uten
vegetasjon, dekket av
små flate stein
reakčá - reavččát
reašši - reaššit
stor flat fjære med
leirbunn, utleire
riehppe - riehpe
riehppi - riehpit
botndal
dyp trang (fjell) dal, v-
dal; jf.
ávttje, gårsså,
råhtje, skuhtjo, vágge
rijdda - rijda
riidi - riiddit
isolert (temmelig
bratt) gressli, skogli
gressbevokst skråning
(til fjells) gressli i
fjellskråning.
várrebállte
rivdnji - rivnnjit
smalt sund med strøm
roavve - roave
roavvi - roavit
brent mark med
ungskog, skogbevokst
ås
brannsted, sted hvor
det har vært brann, jf.
buollám, guorbba
ruŋgu - ruŋggut
steil fjellvegg
ruohto - ruodo
Myrlendt mark på
høyfjellet med spredte
vier el.
bjørkekjerr
jækkástahka,
sarmme
rågge - råkke
roggi - rokkit
grop, fordypning
rájgge, runnda,
suoves, tjiehppa, tjilla,
tjiegar
råhtje - råtje
rohči - rožit
Liten smal dal,
innsnevring, trangt
dalføre, trang passasje
basska, gurra,
riehppe, skuhtjo
råhto - rådo
rohtu - rođut
kjerr, krattskog
ávttso, sierggaråhto,
ruohto
sadje - saje
sadji - sajit
sted, plass
savoj - savvuna
savu (savvon) -
savvonat
stilleflytende del av
større elv, lon
luoppal, vielmes
Sábme, Sámeednam
Sápmi
Sameland
sáđga - sáđggat
flat mo, flat grasmark
(tildels med vidje)
sáhčir - sáhčirat
skarp fjellkam
sáiva (sávja) - sáivvat
ferskvann, liten innsjø
uten tilløp
sájvva - sájva
hellig sjø, hellig fjell el.
berg
basse
seaibbuš - seibožat
langstrakt skråning
som utløper fra fjell
siejdde - siejde
sieidi - sieiddit
seide, offerstein el.
klippe
basse, sájvva
siida - siiddat
reinby, teltby, grend,
heim, samisk
samfunnsenhet med
tilhørende plikter og
rettigheter
skájdde - skájde
skáidi - skáiddit
landet mellom to elver
som møtes, elvmøthei
skierre - skiere
boađđu - boađut
skjær
skåhppe - skåhpe
gohppi - gobit
liten bukt
sekkformet
innbuktning, liten
(bratt) bukt ved
sjø/vann
sláddo - slátto
láddu - láttut
dam, vannpytt,
sølepytt
jåppål, tjern=
luoppal, luoppar,
jårem, jåppål
slædo - slædo
šleađđu - šleađut
svaberg
snjurttje - snjurtje
spiss (om fjelltopp,
hustak, kirkespir)
gihttje, snjuhtje
strávve - strávve
rávdnji - rávnnjit
strøm
suohpa- suohppaga
snøbro over elv, bekk
el.
bresprekk på våren
og forsommeren
gielbar
suohpáš - suohpážat
overgangssted,
vannskille (ml.
fjellvann)
suollusj - suollutja
sulloš - sulložat
holme, dimin.
av suolu
suoloj
suoloj - suollu
suolu - sullot
øy
suollusj
suorgi - suorggit
forgreining, linje,
sidedal, sideelv
suorri - suorit
forgreining
suovka - suovkkat
tett småskog eller
vidjekratt ved elv eller
bekk hvor man skjærer
sennegress
tjavelk - tjavelga
čielgi - čielggit
landrygg, fjellrygg
čeabet, čeabehat
hals, halslignende
fremspring på fjell
čearru - čearut
vegetasjonsfattig
høyfjellsstrekning
tjiegŋalis - tjiegŋalisá
fávli - fávllit
djup, dyp (i hav)
tjoalmme - tjoalme
čoalbmi, čoalmmit
tjåhkkå - tjåhkå
čohkka - čohkat
fjelltopp, tind
gájsse
tjårro - tjåro
čorru - čorut
mindre høyderygg
ryggformet forhøyning
uitu - uittut
en liten kjos i et vann
vallda - valda
høyfjellslette
tørr gressbevokst og
treløst slette på
fjellområder
vágge - vákke
vággi - vákkit
dal (omgitt av fjell)
liten dalsenkning
vid skogkledt dal er
váhke - váge
váhki - vágit
våg
eldre samifiserig av våg
vállja - válja
vađđa - vađat
åpen slette med skog
rundt
várddo - várdo
várdu - várddut
utsiktsplass
várre - váre
várri - várit
fjell
vielmes - vælmmá
Stilleflytende vann
eller dypt sted i en
kanal, fure i elv el.
å
kan også være
elvegrein i deltaland.
aho, luoppal, savoj
fielbmá - fielmmát
stille elv, stille i elv
vielti - vielttit
bakke, fjellside
vuobme - vuome
vuopmi (vuommi) -
vuomit
skogland, vid dal med
skog
vuodna - vuona
vuotna (vuonna) -
fjord
vuohppe - vuohpe
poll, bukt med trangt
inn/utløp
vuonasj - vuonatja
vuonaš - vuonažat
liten fjord (diminutiv)
vuovdde - vuovde
vuovdi - vuovddit
miehttse, vuobme
ædno - æno
eatnu - eanut
stor elv, flod
årddå - årdå
orda - orddat
skoggrense, tregrense
Litt, mye eller helt avstand?
Språk: Julevsámegiella/lulesamisk
Opprettet: 03/2020 Endret:
Vehik jali guhkep gasska,
vaj ij åvvånis æjvvalit?
Jus ulmutja e ilá tjoahken tjuottjo de
suojmmu koronadávdda (covid-19) oabllomis
1) Dábálasj bagádusá álmmugij
Didja gudi aktan årrobihtit máhttebihtit sæbrástallat ieme láhkáj.
Máhtá guossijt gåhttjot, valla dåssju gallegattjajt avtabále.
Máhtá ålgus mannet valla ij de ilá lahka ietjá ulmutjij.
Lassjugis máná bessi smávep juohkusijda sæbrrat.
Mujttu då buorre gåssåmdábijt ja giedajt basádit!
Allu då giedajn buorástahttu jalik fármastalá ietján gå sijájt gen siegen åro.
Vuoseda huvsov, ale duolmo jalik ålgoda iehtjádijt.
2) Dunji guhti la vádálasj dilen
Dåjma covid-19 vuosstij la vuostatjin suoddjit sijájt gudi li vádálasj dilen.
Dån la vádálasj dilen jus la
o badjel 65 jage vuoras jali la
o ållessjattuk tsåhkevigijn, giehpesvigijn, såhkårskihpudagájn, bårredávdajn jali alla varradettujn.
o Márjju aj dån guhti la ållessjattuk buojddudagájn ja jus vil dubáhkav suovasta.
Dån guhti la vádálasj dilen hæhttu liehket sierraláhkáj snivva rájnasvuodajn ja mujte i boahtet ilá lahka
ietjá ulmutjij (galggá binnemusát 1-2 mehtera ietjá ulmutjijda).
3) Dån guhti la vieddje, valla la årrum SIJDDAKARANTIENAN ræjso
maŋŋela, jali jus la lahkavuohta ulmutjijn gænna l covid-19.
Didja gudi aktan årrobihtit máhttebihtit sæbrástallat iemeláhkáj, valla ij de guossijt gåhttjot jali
iehtjádijt guossidit.
Ale skåvllåj jalik bargguj maná.
Ale maná almulasj jåhtulagáj.
Máhtá ålggon váttsatjit valla ij de ilá lahka ietjá ulmutjij.
Máhtá dárbulasj måhkijt dahkat rámbuvdan jali apotehkan.
Ulmutjij gejn siegen åro ælla karantienan.
Juska åtsosboados vuoset ij la koronadávdda de ij dat karantienav oaneda.
Jus dujna l lájttális sebrudakvirgge de soajttá ij dárbaha muhtem mærráj dájt njuolgadusájt tjuovvot.
Jus dujna l lahkavuohta ulmutjijn koronadávdajn ja dåbdå dávddamerkajt vuojŋadakinfeksjåvnnåj,
hæhttu dalága sijddamåsskusij.
4) Dunji VUOJŊADAKINFEKSJÅVNÅJN valla ij vuoseda covid-19 virusav
Galga sijdan liehket dat rájes gå vuojŋadakinfeksjåvnå dávddamerkajt dåbdå, gitta binnemusát
jánndurav maŋŋel gå la ållu væddjám.
Garve iehtjádijt gejn siegen åro.
Sidja gejn siegen åro ælla måsskusin, valla galggi gåtsedit ietjasa varresvuodav.
Jus dávddamerkajt
dåbddi, hæhttuji sijdan liehket.
5) Dunji covid-19 virusijn ja la SIJDDAMÅSSKUSIJ biejaduvvam
Ale maná ålgus sijdastat.
Ale ga sæbrástalá sijájn gejn siegen åro.
Jus la máhttelis, ane sierra lanjáv ja basádimlanjáv.
Basá álu bievdijt, ståvlåjt ja ietjá ålgoldisájt.
Soames hæhttu duv åvdås oasestit.
Sjiehtada ietjat dálkudiddjijn gåktu galga gåtsedit ietjat varresvuoda dilev.
Sidja gejn siegen åro hæhttuji liehket karantienan.
Ienep jårggåluvvam diehto covid-19 birra gávna dánna:
https://www.fhi.no/nettpub/coronavirus/fakta/generell-informasjon-koronavirus-pa-flere-sprak/
https://www.fhi.no/nettpub/coronavirus/rad-til-personer-som-er-smittet-eller-har-vart-utsatt-for-
smitte/informasjon-om-hjemmekarantene-og-isolasjon-pa-ulike-sprak/
https://helsenorge.no/koronavirus/informasjon-pa-andre-sprak
Generell informasjon om Korona
Språk: Lule-samisk/Julevsámegiella
Opprettet: 03/2020 Oppdatert:
Ådå koronavirus (Covid-19)
Ållo berustibme le ådå koronavirusa birra.
Dábálattjat de ij Covid-19 alvos vájvijt buvte.
Muhtem ulmutja, sierraláhkáj sij gudi li vuorrasa jali åvdutjis skihpasa, máhtti viehka
skihpat.
Danen la ájnas gájka viehkedi hieredit dávddanjoammomav sebrudagán.
Jus dávdda dunji njåmmum de manni gassko 0-14 biejve åvddåla dávddamerkajt ælvá.
Dábálattjat 5-6 biejve.
Dávdda ienemusát iehtjádijt njåmmu madin dujna li
dávddamerka.
Fiebar, gåsås ja dahppaluvvam li dábálamos dávddamerka.
Gallegattja
skihppáji giehpesvuolsjijn dahpaldagájn jali ietjá alvos skihpudagájn.
Dáv galga dahkat dávddanjoammomav hieredittjat:
Ale lahkana iehtjádijt!
 Åro sijdan jus dåbdå skibás la.
 Jus la gåhtjoduvvam sijdan årrot, de åro (karántenan jali jirbbahimen)
 Gæhttjala unnemusát mehterav ierit liehket ietjá ulmutjijs - jus la máhttelis.
Adnala giedajt rájnnasin!
 Basá giedajt álu ja dárkkelit
 gå la ålggon læhkám ulmutjij siegen
 gå la hivsigin læhkám
 gå la gåssåm, gasnestam jali snussum
 gå galga biebmov dahkat jali bårråt.
 Jus dujna ij la soahppo ja tjáhtje, de máhtá rájnnidahttemlåssjkusav adnet.
Vároda gå gåså!
 Ale iehtjádij vuosstuj gåså jali gasne.
 Gåså páhppára sisi, mav de håjggåda.
Basá giedajt dalága!
 Jus dujna ælla páhppára, bierri giehtagávvaj gåssåt.
Jus jáhká dávddaj la njåmmum:
 Jus jáhká dávddaj la njåmmum, de galga sijdan liehket.
 Jus dárbaha medisijnalasj viehkev, gæhttjala vuostatjin aktijvuodav oadtjot ietjat
stuovesdåktårijn telefåvnå baktu.
Jus i dajna vuorbástuvá, riŋŋgusta váktadåktårij
Tjuovo ådåstuhttemijt dávda birra!
 Oajválattja gåhttju gájkajt gudi Vuonan årru låhkåt ájnas diedojt ja rádijt
koronavirusa birra næhttabielijn www.fhi.no ja www.helsenorge.no.
Ráde máhtti
ruvva rievddat.
Diedo gávnnuji dárogiellaj ja ieŋŋilsgiellaj.
Jus dujna li
gássjelisvuoda diedojt dádjadit, de ávttjip viehkev åhtsåt náginis gev dåbdå.
Informasjon til deg som har fått beskjed om å holde deg
hjemme
Dunji guhti la gåhtjoduvvam sijdan årrot
Ållo berustibme la ådå koronavirusa birra.
Ienemusoasse sijájs gudi skihppáji Covid-19-
dávdas e alvos vájvijt oadtjo, valla muhtema máhtti viehka skihpat.
Dan diehti gæhttjalip
hieredit dávddanjoammomav sebrudagán.
Muhtema gåhtjoduvvi dálkudiddjijs sijdan liehket.
Sij gudi Covid-19-dávdav oadtju
vierttiji ietjá ulmutjijs ierit liehket.
Sij gudi ælla skihpasa, valla jáhkkedahtte li
dávddaguodde, vierttiji karántienajn sijdan årrot.
Mij la sijdda-jirbbahibme?
Jus dálkudiddje la diededam dujna l Covid-19, jali jus åhtsusvásstádusájt vuordá,
de hæhttu ållu ierit iehtjádijs liehket (jirbbahimen) vaj dávdda ij oablo.
Sijdda-jirbbahibme sihtá javllat galga ållu ierit iehtjádijs liehket, aj sijás gen siegen
åro.
Dån ij máhte ålgus vuolgget, viertti aktu allasis avtan lanján liehket, bårråt danna
ja i galga iehtjádij sigárdagájt juohket.
Jus skihpudagás værrána, de viertti telefåvnå baktu dálkudiddjijn aktijvuodav
válldet.
Skihppijvieson aj máhtá biejaduvvat ierit iehtjádijs.
Jirbbahibme bissu desik
dálkudiddje diedet dån ij la dessti dávddaguodde, jali jus åhtsus vuoset dujna ij la
Covid-19-dávdda.
Mij la sijdda-karántiedna?
Jus dálkudiddje la javllam dån ij la skibás, valla jáhkkedahtte la dávddaguodde, de
viertti karántienan liehket.
Hæhttu sijdan årrot, valla ij nav dárkkelisát gå sijdda-
jirbbahimen.
Sijdda-karántiedna sihtá javllat galga binnedit iehtjádij aktijvuodav nav ålov gå
máhttelis, valla i dárbaha ållu ierit iehtjádijs liehket.
Dån ij máhte skåvlån jali bargon
mannat jalik ietjá dåjmajn ja i ga galga aktisasjsáhtoj mannat (bussaj, trihkaj, t-bánajn,
tågaj, girddij jalik færjoj), valla aktu allasis ålggon máhtá váttsatjit.
Jus gåssågoadá, sjatta tjåddågijs, dahppaluvá jali fiebarav oattjo, de válde aktijvuodav
dálkudiddjijn telefåvnå baktu.
Sijdda-karántiedna bissu gitta 10 biejve maŋŋela gå
dávdda jáhkkedahtte dunji njåmmum.
Oajválattja gåhttju gájkajt gudi Vuonan årru låhkåt ájnas diedojt ja rádijt
Diedo gávnnuji dárogiellaj ja iennilsgiellaj.
Å leve med demens
Demensajn viessot
Norsk/Lulesamisk
Informasjon til deg som har en demenssykdom
Diedo dunji guhti le demensas skibás
Hva er demens?
Demens er en folkesykdom og over 70 000 mennesker i Norge har
demens.
Årlig får rundt 10 000 nye personer sykdommen.
Demens er en samlebetegnelse for flere sykdommer i hjernen.
vanligste symptomene er redusert hukommelse og orienterings-
evne.
Du vil antagelig etter hvert få vanskeligheter med å uttrykke
deg og utføre praktiske oppgaver.
Noen plages av depresjon, angst
eller hallusinasjoner.
Forløpet varierer fra person til person.
Ingen
kan helt sikkert si hvordan din sykdom vil utvikle seg.
Sykdommen
utvikler seg gradvis.
Som oftest er en demenssykdom en lang
prosess som kan vare fra noen få år til omkring 20 år.
De aller fleste som får demens er eldre mennesker, men også yngre
personer rammes.
Mellom 2000 og 3000 mennesker under 65 år har
demens i Norge, men mange av disse har ikke blitt diagnostisert.
Ulike typer demens
Alzheimers sykdom er den vanligste formen for demens.
Omlag
60 prosent av alle med demens har Alzheimers sykdom.
Syk-
dommen fører til skader og død av hjerneceller.
Sykdomsutviklingen
er vanligvis langsom og jevn.
Problemer med hukommelsen,
orienteringsevnen og dagliglivets aktiviteter er vanlig.
Vaskulær demens skyldes hjerneslag og sykdommer i hjernens
blodårer.
Sykdommen kan forverre seg etter nye hjerneslag eller
drypp.
Mange har vaskulær demens og Alzheimers sykdom sam-
tidig.
Symptomene ligner mye på Alzheimers sykdom.
Mij le demænssa?
Demænssa le álmmukskihpudahka massta badjel 70 000 Vuonan li
skihppám.
Jahkásattjat sulle 10 000 ådå ulmutja skihppáji.
Demænssa le tjoahkkenamma moadda skihpudagájda vuojŋŋanin.
Ájnnasamos symptåvmå li mujtodisvuohta ja gássjelisvuoda diehtet
gånnå le.
Maŋenagi sjaddi dujna gássjelisvuoda ságastit ja prak-
tihkalasj dahkamusájt dahkat.
Muhtema låssismielakvuodajn,
balujn jali tjalmmegæjdoj vájvástuvvi.
Åvddånibme målssu ulmutjis
ulmutjij.
Ij aktak máhte ållu vissásit tjielggit gåktu duv skihpudahka
sjaddá åvddånit.
Skihpudahka ájge bále åvddån.
Álu demenssa-
skihpudahka guhkev vihpá, muhtem jage rájes gitta sulle 20 jage
ájggudahkaj.
Ienemus oasse sijájs gudi demensav oadtju li vuorrasap ulmutja,
valla nuorap ulmutja aj skihppáji.
Gasskal 2 000 ja 3 000 ulmutja
vuollel 65 jage li demensas skihpasa Vuonan, valla moattes sijájs ælla
diagnostiseridum.
Lesjguhtik demenssaslája
Alzheimera skihpudahka le dábálamos demænssahábme.
Sulle
60 prosenta gájkajs gejn le demænssa li Alzheimera skihpudagás
skihpasa.
Skihpudagás vuojŋŋamcella vahágahteduvvi ja jábmi.
Skihpudakåvddånibme le dábálattjat nuolle ja avtatrajes.
Mujto-
disvuohta, gássjelisvuoda diehtet gånnå le ja bæjválasj dåjmaj gáss-
jelisvuoda li dábálattja.
Vaskulera demænssa boahtá dassta gå vuojŋŋamoase li vahágahte-
dum, dagu slága ja drypp.
Moaddásijn le Alzheimera skihpudahka ja
vaskulera demænssa avta bále.
Symptåvmå li Alzheimera skihpudagá
muoduga.
Andre demenssykdommer
Det finnes også andre demenssykdommer, som f. eks.
demens med
Lewylegeme og Frontallappsdemens.
Disse har andre symptomer.
Endringer i væremåten er ofte et større problem enn hukommelses-
svikten ved disse sykdommene.
Å få diagnosen
Mennesker reagerer svært ulikt på å få en demensdiagnose.
Noen
blir overrasket.
Andre blir lettet, fordi de lenge har forstått at noe
har vært galt.
Noen opplever det som udramatisk, mens andre
reagerer med depresjon eller sinne.
Følelsesmessige endringer er
vanlig og helt normalt.
Mange opplever at de har mindre initiativ enn før.
Dette kan komme
av at man forsøker å unngå situasjoner som kan bli vanskelige.
Hverdagen krever så mye at mange blir usikre og engstelige.
Det kan
være slitsomt å omgås mennesker som ikke har kjennskap til syk-
dommen.
Det er ikke uvanlig å isolere seg, og noen mister gleden av
å være sammen med andre.
Dette kan være en del av årsaken til at
noen føler seg irritable, mistenksomme eller deprimerte.
Ietjá demænssaskihpudagá
Gávnnuji aj ietjá demænssaskihpudagá dagu åvddåvuojŋŋam-
demænssa ja demænssa Lewy-rubmáhijn.
Dá guoktán li ietjá
symptåvmå.
Ulmutjahttema rievddam le álu stuoráp gássjelisvuohta
dájn skihpudagá ienni gå mujtodisvuohta.
Diagnosav oadtjot
Ulmutja viehka moatte láhkáj demenssadiagnosav dåhkkidi.
Muhtema alvaduvvi.
Iehtjáda vas giehpeduvvi, danen gå guhkev juo
li árvvedam juoga le gåktu ij galga.
Muhtema e vuojga suorggana,
madi iehtjáda hådjåni jali moarádi.
Ållu dábálasj le giehppis mielas
låssis miellaj rievddat álu.
Moattes berusti binnep gå åvddåla.
Dat soajttá dassta boahtá gå
gæhttjal garvvet dilijt ma soajtti sjaddat gassjela.
Árkkabiejvve nav
ålov gájbbet jut moaddása iehpesihkara sjaddi ja balláji.
Soajttá
låssåt liehket ulmutjij siegen gudi e skihpudagá birra diede.
le buoremusát soapptsot aktu ja muhtema e desti iehtjádij siegen
hávsskudalá.
Dá máhtti sivvan liehket gå muhtema li asjmen, gáddi
jali håjen.
Forebygging og behandling
Til tross for mye forskning er det ennå ikke funnet medisiner som
kan forebygge eller helbrede demens.
Noen personer kan ha nytte av
medisiner som er utviklet spesielt mot Alzheimers sykdom.
Også
pasienter med vaskulær demens kan i noen tilfeller ha nytte av disse.
Utvikling av vaskulær demens og Alzheimers sykdom kan ha
sammenheng med diabetes og/eller hjerte- og karsykdom, som
hjertesvikt og høyt blodtrykk.
En livsstil som er god for hjertet, er
også god for hjernen.
Et sunt kosthold, regelmessig mosjon og
"hjernetrim" har forebyggende effekt.
En sunn livsstil kan forebygge
nye symptomer ved demens og kan øke velværet.
Omstilling
Sykdommen vil komme til å stille store krav både til deg selv og dine
omgivelser.
Etter hvert vil andre måtte stille opp og støtte deg slik
at du fortsatt kan fungere i hverdagen.
Det kan være vanskelig å
akseptere at du trenger hjelp til ting du alltid har greid selv.
avgjørende at du og menneskene rundt deg innser at du etter hvert
kommer til å trenge hjelp, og utvikler et godt samarbeid.
Det kreves
omstillingsevne både av deg og dem for å få dette til på en god måte.
Hieredibme ja giehtadallam
Vájku ålov li dutkam de ælla ájn nahkam dálkkasijt gávnnat ma
máhtti demensav hieredit jali buoredit.
Muhtemijn soajttá ávkke
medisijnajs ma li sierraláhkáj dagádum Alzheimera skihpudagá
vuosstáj.
Ihkap dá doajmmi aj pasientajda gejn le vaskulera
demænssa.
Vaskulera demensa ja Alzheimera skihpudagá åvddånahttem soajttá
boahtet diabetesis ja/jali tsåhke- ja varraváreviges, dagu alla var-
radættos.
Iellemvuohke mij le tsåhkåj vuogas, le vuojŋŋamij aj vuogas.
Varres
biebmo,
hárjjidallam
vuojŋŋanav
lasjmudallat
Alzheimerav hieredi.
Varres iellemvuohke soajttá ådå symptåvmåjt
hieredit ja iellemav buoredit.
Rievddama
Skihpudahka sjaddá ålov gájbbedit dujsta ja duv birrasijs.
Maŋenagi
iehtjáda hæhttuji duv viehkedit ja doarjjot váj ájn máhtá árkkabiejven
Soajttá liehket gássjel dåhkkidit viehkev dárbaha ássjijda
majt åvddåla agev le iesj nahkam.
Viehka ájnas le dån iesj ja ulmutja
duv birra vuojnnebihtit viehkev dárbaha maŋenagi, ja buoragit aktan
barggagoahtebit.
Jus dáv galggabihtit nahkat, de hæhttu dån ja sij ietjá
láhkáj viessot.
Mest mulig
selvhjulpen og trygg
Målet er at du skal kunne være mest mulig selvhjulpen og trygg uten
at du skal behøve å forandre for mye på vaner.
Her får du råd om
hvordan du kan innrette deg praktisk i dagliglivet.
Hjelpemidler
Det finnes en rekke tekniske hjelpemidler som kan hjelpe på
hukommelsen og gi økt sikkerhet.
Det er vanskeligere å lære nye
ting når man har en demenssykdom.
For at et hjelpemiddel skal
være nyttig er det viktig at det tas i bruk så tidlig som mulig, og at
du får en grundig opplæring og oppfølging av hvordan det fungerer
for deg.
• Termostat på kraner ved vask og i dusj og badekar for å unngå
skolding.
• Dusjsete, støttehåndtak, sklisikre striper i dusj/badekar og på
gulvet foran øker sikkerheten på badet.
• En sengevakt kan melde til familie eller andre hjelpere hvis du
er ute av sengen lengre enn normalt om natten, dersom du for
eksempel har falt.
• Klokker og kalendere som viser klokkeslett, tid på døgnet dag
og dato.
• "Komfyrvakt" som slår av strømmen automatisk om platen
står på for lenge eller overopphetes.
• Kaffetraktere der kaffen renner rett i termokannen.
Iesjbierggim
ja jasskavuohta
Galga nav guhkás gå vejulasj iesj bierggit ja jasska liehket ja i galga
dárbahit dábijt målssot heva.
Dáppe oattjo rádijt gåktu máhtá árkka-
biejven bierggit.
Viehkkenævo
Gávnnuji moadda teknihkalasj viehkkenævo ma máhtti mujtov
buoredit ja sihkarvuodav lasedit.
Gássjel le ådå ássjijt oahppat gå le
demensas skibás.
Jus galga viehkev oadtjot nágin ádas de galga nav
jåhtelit gå vejulasj adnuj válldet, ja oahppat gåktu doajmmá.
• Termostáhta kránajn váskajn ja dusjajn ja lávgudimgárijn
váj i buolatja.
• Dusjatjåhkkåhimsadje, doarjjagavlla, strijpa váj i njalgeda
dusjan/lávgudimgáren ja guolben.
• Sæŋŋgavákta luluj fámiljaj ja ietjá viehkediddjijda
diededit jus le seŋga ålggolin guhkebut gå dábálasj ijájt,
duola dagu jus le ravggam.
• Kloahko ja kalendera ma ájgev, biejvev ja dáhtunav
• "Komfyrvákta" mij strávvev jáddi jus pláhtta ilá guhkev
nanna tjuodtju jali ilá lieggan.
• Káffatráktár gånnå káffa njuolgga termogáddnuj gålggå.
• En minneklokke kan hjelpe deg med å huske dagens gjøremål.
Det finnes også tavler der du kan skrive opp ukeplanen med
tusj, eller ved hjelp av klistremerker.
Noen greier seg godt med
en tydelig oversiktskalender, eller en stor avrivingskalender,
der gjøremål og avtaler føres inn.
• Batteridrevne dosetter som gir lyd fra seg når du skal ta
medisinene.
• Enklere telefoner, både for å bruke i huset og mobil telefoner.
Med noen telefoner kan du ringe ved å benytte kun én tast.
Fotografier eller navn til dem du oftest ringer kan festes på
tastene.
• Ergoterapeuten eller noen i butikken kan hjelpe til med å
programmere en stor og enkel fjernkontroll etter dine behov.
• En trygghetsalarm du bærer på deg vil gi deg mulighet til å
tilkalle hjelp i akutte situasjoner.
• Bevegelsesdetektor som slår lyset automatisk på når du går
inn på badet.
• En stor, rund klokke med godt lesbare tall.
Andre praktiske råd og hjelpemidler
• Det har lett for å samle seg opp mange gjenstander i et hjem.
Ved å rydde bort noen av dem kan dagliglivet bli mer over-
siktlig og tryggere.
Be en ergoterapeut om å hjelpe deg med
å forenkle.
• Fjern matter, tepper og løse ledninger som du kan snuble i hvis
du er ustø.
Få montert håndtak der du trenger ekstra støtte, for
• Mujttokloahkko máhttá duv viehkedit udnásj dahkamusájt
mujttet.
Gávnnuji aj táblo gånnå máhtá vahkkoplánav
tusjajn tjállet.
Muhtema buoragit rijbbi tjielgas kalenderijn
jali stuorra gajkkomkalenderijn, gåsi dahkamusájt tjállá.
• Batteridåjmadum dássasehta ma jienav dahki gå galga
medisijnajt válldet.
• Álkkep telefåvnå, sihke goahtáj ja mobiltelefåvnå.
Muhtem telefåvnåjn besa dåssju avtajn boalojn riŋŋgut.
Gåvå jali namá sidjij gesi ienemusát riŋŋgu máhtti boalojda
biejaduvvat.
• Ergoterapeuta máhttá viehkedit prográmmerit stuorra ja
álges fjernkontrållav duv dárboj milta.
• Jus dujna le jasskavuohtaalármma nanna de sjaddá
álkkep viehkev åttjudit.
• Labudimdetektor mij tjuovgajt tsahkkit gå basádimladnjaj
maná.
• Stuorra, jårbbå kloahkko manna le tálla ma li álkke
låhkåt.
Ietjá praktihkalasj ráde ja viehkkenævo
• Álu li sijdan ilá ållo gávne.
Jus muhtemijt dajs ierit rája de luluj
árkkabiejvve álkkebun ja jasskadabbo.
Gåhtjo muhtem
ergoterapeutav viehkken.
• Gádoda máhtajt ja luovas lednigijt maj badjel máhtá jårråt
jus vábbálastá.
Åttjuda gavlajt dåppe gånnå ienep dårjav dárbaha,
duola dagu tráhpán ja lávgudimlanján.
eksempel i trappen og på badet.
En stol og et skohorn med
langt skaft er bra å ha i entréen.
• Et bord ved godstolen er nyttig.
Der kan de tingene du bruker
mest ha sin faste plass: briller, telefon, radio, fjernkontroll,
kalender, avis.
Forebygging og varsling av brann
• Brannfaren øker ved demenssykdom.
La ergoterapeut eller
hjemmesykepleier hjelpe deg med å gå gjennom brannsikker-
heten i hjemmet ditt.
Her er noen eksempler på forebygging av
brann: Unngå stearinlys eller pass på at lysestaken ikke er
brennbar.
• Dersom du røyker kan et røykeforkle hindre gloen fra sigaretten
å gjøre skade på klærne.
Det finnes også flammehemmende
impregnering til bruk på tekstiler.
Automatisk varslingsutstyr
Det finnes teknologisk utstyr som gjør det lettere for andre å finne
deg igjen dersom du går deg bort, for eksempel GPS.
Det finnes
også utstyr som varsler andre om du går ut av utgangsdøren, for
eksempel om natten, eller om du faller og ikke greier å tilkalle hjelp
selv.
Varsling kan sendes til din familie, dine naboer, en trygghets-
sentral eller hjemmesykepleier.
Ståvllå ja skuovvadiddje guhka nadájn le vuogas
boadálvisán adnet.
• Bievdde ståvlå guoran le vuogas.
Danna lulujin da gávne
majt ienemusát aná, sajenis: tjalmmeglása, telefåvnnå,
radio, fjernkontrolla, kalender, avijsa.
Buollemav hieredit ja diededit
• Buollemvádá lassán demenssaskihpudagá diehti.
ergoterapautav jali sijddaskihppirsujttárav duv viehkedit
buollemsihkarvuodajn ietjat sijdan.
Dánna li muhtem
buojkulvisá gåktu buollemav hieredit: Ale stearintjuovgajt
ane ja gáhtti jut gintal ij máhte buollát.
• Jus suovasta luluj suovasfirkal biktasijt gåbttjåt váj tjuonama
e biktasijt rájga.
Gávnnu aj impregnerim biktasijda mij snjibttjojt
jáddi.
Automáhtalasj diededimvædtsaga
Gávnnu teknologalasj vædtsaga maj baktu iehtjádijda duv gávnni
jus láhppu, duola dagu GPS.
Gávnnu aj vædtsaga ma diededi jus
uksarájge ålgus maná, duola dagu idjaguovddela, jali jus ravga ja i
nagá viehkev ánodit.
Duv fámillja, ráddná, jasskavuohtaguovdásj
jali sijddaskihppirsujttár máhtti diededuvvat.
Hvordan få tak i de ulike hjelpemidlene?
Ergoterapeuten eller demenskoordinatoren eller hjemmesyke-
pleieren i kommunen din har oversikt over dette.
På www.geria.no
finnes en oversikt over hjelpemidler.
NAV Hjelpemiddelsentral i ditt fylke formidler tekniske hjelpe-
midler.
En rekke enkle og rimelige hjelpemidler kan kjøpes i vanlige
forretninger.
Husbanken kan gi tilskudd og lån til utbedring av
boligen.
Kommunen gir mer informasjon om dette.
Gåsstå dájt viehkkenævojt åttjudit?
Ergoterapeuta jali demenskoordináhtur jali sijddaskihppijsujttár
suohkanin dán birra diehtá.
www.geria.no næhttabájken gávna
viehkkenævoj listav.
NAV Hjelpemiddelsentral duv fylkan teknihkalasj viehkkenævojt
Moadda álbes ja álkkes viehkkenævojt máhtá oassásin oasstet.
Husbanken máhttá dårjav vaddet ja rudájt luojkkat goadev divu-
Suohkan ienep diehtá.
Foto: Colourbox
Rettigheter og offentlig
støtteapparat
Noen som kan tale din sak
For å sikre deg at viktige saker blir ivaretatt slik du ønsker, er det
klokt allerede nå å snakke med personer du har tillit til.
også være aktuelt å gi skriftlige fullmakter.
Hans eller hennes opp-
gave skal være å tale din sak når du trenger det.
Hvis du er redd for
at det kan oppstå uenighet i familien om hva som er din vilje, bør du
skrive ned viktige punkter.
Du kan også få oppnevnt en hjelpeverge til å ivareta avgrensede opp-
gaver, som å bestyre din økonomi eller hjelpe deg å søke offentlige
støtteordninger.
Hjelpevergen kan for eksempel være en pårørende
eller andre du har tillit til.
Kontakt fastlege eller overformynderiet i
kommunen din for å få mer informasjon.
Testamente
Demens i et tidlig stadium er normalt ikke til hinder for å skrive
gyldig testamente.
Hvis du ønsker å gjøre dette, bør det skje så snart
som mulig etter at du har fått diagnosen.
Du bør legge ved en lege-
uttalelse som bekrefter at din evne til å uttrykke din vilje ikke er
påvirket av sykdommen.
Kommunens helse- og omsorgstjenester
De fleste får etter hvert bruk for mer hjelp enn de nærmeste kan gi.
Det er til god hjelp å ha kontakt med kommunens omsorgstjeneste
og demensteam.
De skal gi deg informasjon om de tilbudene som
finnes i kommunen og tilrettelegge hjelpen for deg når du har
behov for det.
Pleie- og omsorgstjenestene i kommunen har plikt
til å informere deg om alle tjenester som er, eller kan bli, aktuelle.
kan også hjelpe til med utfyllingen av søknadsskjemaer.
Riektá ja almulasj
doarjodiddje
Muhtem guhti máhttá duv ássjev låggŋit
Váj sihkarastá jut ájnas ássje várajda váldeduvvi dagu dån sidá, de le
vuogas dálla juo ságastit ulmutjij gejda luohteda.
Soajttá aj luluj
vuogas tjálalasj fábmodusáv tjállet.
Suv dahko galggá duv åvdåstit gå
le dárbbo.
Jus balá fámiljan rijddo máhttá badjánit mij duv sidot le,
de bierri muhtem ájnas tjuokkajt tjállet.
Máhtá aj viehkkeoahttsev nammadit guhti máhttá duv viehke-
dasstet, dagu rudáj jali rudájt åhtsåt.
Viehkkeoahttse máhttá liehket
duola dagu nágin lagámus jali nágin ietjes gesi luohteda.
Válde
aktijvuodav fásstadåktårijn jali suohkana badjelgæhttjojn váj oattjo
ienebut diehtet.
Testamennta
Vájku dujna le árra demænssa de ajtu máhtá dågålasj testamentav
tjállet.
Jus dáv sidá, de galga dav dahkat nav ruvva gå máhttelis gå le
diagnosav oadtjum.
Bierri dåktårjavllamusáv åttjudit mij duodas
dån le jæros.
Suohkana varresvuohta- ja huksodievnastusá
Maŋenagi dárbaha viehkev iehtjádijs gå lagámusájs.
Luluj viehkken
jus suohkana huksodievnastusájn ja demensteamajn ságasta.
Sij
galggi dunji diedojt vaddet daj fálaldagáj birra ma suohkanin
gávnnuji ja viehkev hiebadit dunji gå dav dárbaha.
Sujtto- ja
huksodievnastusá suohkanin galggi dunji diededit gåktu máhtti duv
viehkedit.
Máhtti aj viehkedit åhtsålvissjiemájt dievddet.
Omsorgstjenesten i kommunen plikter å ta deg med på råd, og å ut-
forme tilbudet sammen med deg og dine pårørende.
Det skal legges
stor vekt på hva du mener.
Det er også viktig at du følges opp av fastlegen din.
Legen skal
fortelle deg om sykdommen og om aktuell behandling og støtte.
Kvalitetskrav til pleie- og omsorgstjenestene
Pleie- og omsorgstjenestene har blant annet disse kvalitetskravene:
• Du skal bli møtt med respekt og oppleve trygghet
og forutsigbarhet.
• Du skal få hjelp i forhold til dine behov, slik at du
kan utføre daglige gjøremål mest mulig selvstendig.
• Du skal ha mulighet til ro og privatliv, selvstendighet
og styring av eget liv, også om du bor på institusjon.
Rett til å klage
Du har rett til å klage på vedtak og få saken din vurdert på nytt.
står informasjon om klagerett på vedtaket fra kommunen.
Pasient- og brukerombud
Hvis du ønsker bistand, råd og veiledning for å få oppfylt dine
rettigheter som pasient, kan du kontakte pasient- og brukerombudet
i ditt fylke.
Tjenesten er gratis og du kan være anonym.
Økonomisk støtte
Diagnosen kan bidra til at du får økonomisk støtte.
Har du ekstra-
utgifter på grunn av sykdommen, kan du søke NAV om grunn-
stønad og/eller hjelpestønad.
Hvis du trenger mye hjelp, kan
pårørende søke kommunen om omsorgslønn.
Suohkana huksodievnastusá duogen le dujna rádádallat, ja
fálaldagáv hábbmit duv ja duv lagámusáj siegen.
Duv vuojnno
galggá dættoduvvat.
Ájnas le aj jut duv fássta dåktår duv viehket.
Dåktår galggá dunji
skihpudagá, giehtadallama ja dårja birra subtsastit.
Kvalitehtagájbbádusá sujtto- ja huksodievnastusájda
Sujtto- ja huksodievnastusájn li dá kvalitehtagájbbádusá:
• Galga vieleduvvat ja jasskavuodav ja sihkarvuodav
• Galga viehkev oadtjot duv dárboj milta, váj besa bæjválasj
dahkamusájt iesj dahkat nav guhkás gå vejulasj.
• Vájku instituasjåvnån åro, de galga bessat ráfen ja aktu
liehket ja iesj ietjat iellemav stivrrit.
Riektá gujttit
Dujna le riektá gujttit ja ássjev vat ådåsit giehtadalllat.
Diedo gujt-
timriektá birra tjuodtju suohkana mærrádusán.
Pasiænnta- ja addneoahttse
Jus sidá viehkev, rádijt ja bagádallamav váj ietjat riektájt pasiænntan
oattjo ållidum, máhtá válldet aktijvuodav pasiænntaja add-
neoahttsijn ietjat fylkan.
Dievnastus le nåvkå ja máhtá liehket
namádibme.
Ruhtadoarjja
Soajttá ruhtadårjav oattjo.
Jus dujna li lijggegålo skihpudagá diehti,
máhtá NAV:as vuododårjav ja/jali viehkkedårjav åhtsåt.
Jus ållo
viehkev dárbaha, máhtti lagámusá suohkanis huksobálkkáv åhtsåt.
Bilkjøring og demens
Demens fører ikke automatisk til tap av førerkort.
Men det er nød-
vendig å vurdere helsen din hos legen med jevne mellomrom, fordi
sykdommen påvirker kjøreferdighetene.
Sykdommen kan føre til problemer med oppmerksomhet, orient-
ering, dømmekraft og reaksjonstid som er nødvendig i trafikken.
På grunn av dette er mennesker med demens oftere innblandet i
trafikkulykker enn andre.
Det kan i tillegg være vanskelig å vurdere
egne sjåførferdigheter.
Fremfor alt er det vanskelig å vurdere egen
oppmerksomhet, dømmekraft og reaksjonstid.
Lover og regler
Alle over 70 år skal ha legeattest i tillegg til sertifikatet.
Du plikter å
melde fra til legen dersom du mener at du ikke lenger er en trygg
bilfører.
Legen har på sin side plikt til å advare deg hvis han mener
du ikke lenger fyller kravene til førerkort.
Han skal da gi melding til
fylkesmannen, som oversender saken til avgjørelse hos politiet.
Du
får to ukers frist til å levere førerkortet eller påklage vedtaket.
Hvis
du da ikke leverer førerkortet, kan politiet hente det.
Bijllavuodjem ja demænssa
Demænssa ij mierkki automáhtalattjat vuodjemkårtåv láhpá.
hæhttu duv varresvuodav dåktåra lunna árvustallat duolloj dálloj,
danen gå skihpudahka vuodjemav vájkkut.
Skihpudagá diehti soajttá gássjelisvuoda sjaddi várrimijn,
mierredimijn ja reaksjåvnnåájgge mij le dárbulasj trafihkan, guhkku.
Danen li ulmutja gejn le demænssa ienebut trafihkkasårmijn gå
iehtjáda.
Duodden soajttá gássjelis ietjas vuodjemmáhtov
Sierraláhkáj le gássjelis árvustallat ietjas várrimav,
mierredimev ja reaksjåvnnåájgev.
Lága ja njuolgadusá
Juohkkahattjan guhti le badjel 70 jage vuoras galggá sertifikáhtta
Hæhttu dåktårij diededit jus miejnni illa desti
jasska bijllavuoddje.
Dåktårin le vas vælggogisvuohta duv diededit
jus miejnni i desti máhte vuodjemkårtåv adnet.
Sån galggá de
fylkkamánnáj diededit, guhti ássjev politijaj sáddi guhti de mierret.
Oattjo guokta vahko ájggemierev vuodjemkårtåv vaddet jali
mærrádusáv gujttit.
Jus de i vuodjemkårtåv vatte de máhttá politija
dav viedtjat.
Å være sammen med andre
Samvær med andre er minst like viktig nå som før du ble syk.
Fellesskap og aktivitet er trolig den beste terapien.
Dessverre opp-
lever mange som har fått demens at sosialt samvær blir vanskelig.
Et
av de vanligste problemene mange med demens opplever er at det
blir vanskelig å finne ord, iblant også å oppfatte hva andre sier.
Det er viktig at andre kjenner til at du trenger mer tid og ro eller
gjentakelser i samtalen.
Noen har nytte av å skrive eller tegne, når de
ikke finner ordene.
Demens kan føre til problemer med å sortere inntrykk, hvis mye
skjer på en gang.
I slike situasjoner kan det være lurt å minne den
andre om at "Nå ble det litt for mye for meg.
Kan vi ta en ting av
gangen?" Store selskaper kan bli slitsomme.
De fleste har det best i
rolige, positive omgivelser.
Hvis man er ærlig om sykdommen og at den for eksempel kan gjøre
det vanskelig å huske eller finne ord, reduseres prestasjonsangsten.
De fleste opplever at åpenhet er befriende.
"Når jeg snakker med noen, glemmer jeg plutselig
hva jeg skal si.
Det er veldig ubehagelig."
Iehtjádij siegen liehket
Iehtjádij siegen liehket le ihkap ájnnasabbo dálla gå åvddål skihppáji.
Aktijvuohta ja doajmma le buoremus dálkas.
Luodjomláhkáj le
moaddásijda demensajn gássjel iehtjádij siegen hávsskudallat.
dajs dábálamos gássjelisvuodajs le gå sjaddá gássjel bágojt gávnnat,
muhttijn aj dádjadit majt iehtjáda javlli.
Ájnas le iehtjáda diehti dån
dárbaha ienep ájgev ja ráfev jali gærddodimijt ságadahttijn.
Muhtemijda le vuogas tjállet jali tjuorggat, gå e bágojt gávna.
Demensas máhtá oadtjot gássjelisvuodajt dádjadit mij dáhpáduvvá,
jus ållo avta bále dáhpáduvvá.
Dalloj soajttá vuogas iehtjádav mujt-
tádahttet jut "Dálla ittjiv rat nagá tjuovvot.
Ihkap avtav ássjev ájgen
válldep?" Soajttá liehket låssåt gå le ållo ulmusj tjoahken.
oasse buoragit soapptsu sjávodis, buorremielak birrasijn.
Jus subtsasta navti gåktu le skihpudagá birra ja danen muhttijn
gássjelis sjaddá bágojt mujttet jali gávnnat, de i desti nav balá
sáhkadimes.
Rabás liehket le ienemusájda ávkken.
"Muhttijn gå ságastaláv de hæhkkat vajálduhtáv majt
galgav javllat.
Dat le viehka unugis."
Åpenhet
Det vil være til stor hjelp for deg hvis du greier å dele tanker og
følelser med dine nærmeste.
Dersom du velger å fortelle om syk-
dommen til mennesker du har tillit til, kan du unngå du mange
problemer.
Aktivitet og daglige gjøremål
Mange som har en demenssykdom blir rastløse eller ukonsentrerte,
og kan ha vanskeligheter med daglige gjøremål.
Daglige gjøremål
gir en god struktur til hverdagen, selv om du bruker lenger tid på
dem enn før.
Selv om ting går langsommere, kan du innarbeide faste
rutiner og gode vaner.
Det gjør hverdagen oversiktlig.
Det er viktig
at det blir lagt til rette for at du fortsatt kan ta ansvar for flest mulig
store og små gjøremål.
Målet er ikke å være produktiv, men å fylle
dagen med innhold og gode øyeblikk underveis.
Å holde seg i form,
for eksempel ved å gå tur, er positivt både for kropp og sinn.
Når
man er i aktivitet kan man oppleve at man blir i bedre humør, blir
mindre stresset og holder kroppen ved like.
Natur- og kulturopplevelser
Selv om hukommelsen er svekket, trenger sansene påfyll av syns-
inntrykk som lyder, smak, duft eller berøring.
Natur- og kulturopp-
levelser kan gi rikdom og mening i hverdagen, og kan være en arena
for mestring når du opplever sykdomsendringer på andre områder.
Kultur taler til følelsene - når vi opplever joik eller duodji vi liker
kjenner vi oss hjemme og vel tilpass.
Mange opplever at natur- og
kulturopplevelser gjør sterkere inntrykk og gir større glede, etter at
de ble syke.
Rabásvuohta
Viehka ållo ávkken luluj dunji jus nagá ájádusájt ja dåbdojt duv
lagámusáj juogadit.
Jus skihpudagá birra subtsasta ulmutjijda gesi
luohteda, da moadda gássjelisvuoda garvá.
Dåjma ja bæjválasj dahkamusá
Moaddása gejn le demænssaskihpudahka juolodibmen sjaddi jali e rat
desti nagát tjuovvot, ja oadtju gássjelisvuodajt bæjválasj dahkamusáj.
Bæjválasj dahkamusá vuoges struktuvrav vaddi árkkabæjvváj, vájku
ienep ájgev gållåda gå åvddåla.
Vájku nuolep manná, de máhtá
stuoves rutijnajt ja vuogas dábijt dahkat.
Navti árkkabiejvve sjaddá
dádjadahtte.
Ájnas le jut dille dunji látjeduvvá váj åvddålijguovlluj
iesj besa vásstedit stuoráp ja unnep bargoj åvdås.
Ulmme ij la dahkat
nav ålov gå máhttelis, ájnat biejvev dievddet sisanujn ja hávsskes
båttåj.
Lásjmudallat, duola dagu tuvrav vádtset, le vuogas sihke
rubmahij ja miellaj.
Gå labudallá de váset mihás sjaddá, oajvve ij
sæmmi ålov råhtti juohkka sadjáj dagu åvddåla ja rumáj le varres.
Luonndo- ja kultuvrravásádusá
Vájku mujtto hedjunam le, de dåbdudagá dættov dárbahi dagu
vuojnnet, gullat, májsttet, happset jali duohttat.
Luonndo- ja kultuvrra-
vásádusá árkkabiejvev boanndudi, ja máhtti liehket sadje gånnå
buoragit rijbada vájku le skibás.
Kultuvrra dåbdojda ságas - gå vásedip juojgav jali duojev masi
lijkkup de dåbddåp ietjama sijdan ja sajenimme.
Moattes dåbddi
luonndo- ja kultuvrravásádusá li tjielggasabbo ja ienebut ávvudahtti,
maŋŋel gå skihppájin.
Minnene
Selv om demens innebærer glemskhet, er det alltid mye du husker!
Hvis du husker mye fra gamle dager, kan det være hyggelig å bla
gjennom fotoalbum sammen med dine nærmeste.
Skriv ned, eller få
dem til å notere alt du husker.
Dette er positivt for dine nærmeste,
og kan bli til nytte for deg selv, dersom du senere får problemer med
å huske deler av din egen historie.
Å mimre om gårsdagen eller
gamle dager kjennes styrkende og er med på å bevare din identitet.
Minner kan også sitte i kroppen.
Kan du joike eller vært god til å
bake kan det hende teknikken fremdeles sitter i. Lukten av bål, rein-
skinn, fjære eller tradisjonell matlaging kan sette i gang minner fra
tiden før.
Foto: Bernt-Aksel Jensen
Mujto
Vájku demænssa mierkki mujttodibmen sjatta, de le agev ålov majt
mujtá!
Jus ålov dålutjis mujtá, de soajttá hávsske gåvvåalbumaj tjadá
sláddit duv lagámusáj siegen.
Tjálesta, jali oattjo sijáv tjállelit gájkka
majt mujtá.
Dát le buorre duv lagámusájda, ja soajttá ávkken dunji
aj, jus maŋŋela oattjo gássjelisvuodajt mujttet åsijt ietjat subttsasis.
Ævtásj biejvev jali dålutjav mujtudallat luluj nannidussan ja duv
identitehtav nanni.
Mujto soajtti aj rubmahin liehket.
Jus buvtá
juojggat jali lidji smidá báhkkut de soajttá teknihkka vilá gávnnu.
Hádja dålås, boahttsunáhkes, fiervás jali árbbedábálasj biebmos
soajttá dålusj mujtojt buktet.
Følelsesmessig nærhet og parforholdet
De fleste er opptatt av å beholde den følelsesmessige nærheten til
sine nærmeste.
Mange forteller om store forandringer i par-
forholdet, blant annet hvordan man snakker sammen, og hvordan
arbeidsoppgaver og roller fordeles.
Avhengigheten av partneren kan
føles besværlig, og noen er redd for å være til byrde for sine
nærmeste.
Men de fleste pårørende sier også at det er godt å få gi
omsorg.
Det er en styrke om man kan snakke med hverandre om
hva demens gjør med forholdet.
Noen opplever at sykdommen også
kan føre til fornyet nærhet.
Å få demens fører til store endringer i livet.
Det vil være både gode
og tunge dager, og sykdommen vil kreve ulike typer tilpasning etter-
som den utvikler seg.
Likevel kan du fortsatt leve et godt liv.
Mye
avhenger av hvordan du møter utfordringene.
Jo mer kunnskap du
og dine nærmeste skaffer dere, og jo mer realistisk forståelse dere
har av situasjonen, desto bedre står dere rustet til å takle de ut-
fordringene som kommer.
"Det gode liv er ikke noe som bare kommer til deg.
Du må være med og skape det selv.
Det er det jeg kjemper
for: Å ha et godt liv til tross for sykdommen.
Jeg synes jeg lykkes bra."
73-åring med demens
Dåbddåt lahkavuodav ja aktan viessot
Ienemus oasse berusti ietjasa dåbdulasj aktijvuodas ietjasa lagámusájs.
Moaddása subtsasti stuorra rievddamij birra párraaktijvuodan, duola
dagu gåktu aktan sagas, ja gåktu dahkamusá ja rålla juogeduvvi.
Guojmmáj nav lahkasit tjanáduvvat soajttá liehket låssåt, ja
muhtema balli iehtjádijda noaden liehkemis.
Valla ienemus lagá-
musá aj javlli vuogas le bessat huksat.
Gievrrodussan le jus máhttá
nubbe nuppijn sáhkadit dan vuoksjuj gåktu demænssa aktijvuohtaj
Muhtema aj vásedi skihpudagá diehti ájn lagábu boahteba.
Demensajn viessot mierkki alvos rievddama iellemin.
Låssis ja
hávsskes biejve båhti, ja skihpudahka gájbbet iesjgeŋgalágásj
hiebadimijt maŋenagi gå åvddån.
Ajtu máhtá gåjt åvddålijguovlluj
buorre iellemav viessot.
Ållo le dan duogen gåktu hásstalusájt
duostuda.
Madi ienep dujna ja duv lagámusájn li, ja madi buorep
dádjadus diján le diles, dadi buorebut lihpit gárvvása rijbbat daj
hásstalusáj ma båhti.
"Vuogas iellem ij le mige mij almes boahtá gahtja.
Hæhttu iesj viehkken dav hábbmit.
Dan vuoksjuj mån ratjáv:
Jut mujna galggá vuogas iellem vájku skibás lev.
Muv mielas
vuorbástuvvam lev."
73-jahkásasj demensajn
Ønsker du å snakke med noen om demens kan du også ringe
Demenslinjen på 815 33 032.
Jus sidá náginijn sáhkadit demensa birra de máhtá aj riŋŋgut
Demenslinjen 815 33 032.
Din helse - vår hjertesak!
Nasjonalforeningen for folkehelsen er en frivillig, humanitær
organisasjon med helselag og demensforeninger over hele
landet.
Vårt mål er å bekjempe hjerte- og karsykdommer og
Det gjør vi med forskning, informasjon, fore-
byggende tiltak og helsepolitisk arbeid.
Nasjonalforeningen
for folkehelsen er interesseorganisasjon for personer med
demens og deres pårørende.
Vår innsats finansieres med
innsamlede midler og gaver.
Informasjonsmaterialet er finansiert gjennom Demensplan
2015 og Stortingets bevilgning til satsningen på å gi et bedre
tilbud til pårørende til personer med demens.
Helse-
direktoratet har gitt Nasjonalforeningen for folkehelsen og
Nasjonalt kompetansesenter for aldring og helse ansvar for
gjennomføringen av satsningen.
Oscars gate 36A, pb 7139 Majorstuen, 0307 Oslo
E-post: post@nasjonalforeningen.no
www.nasjonalforeningen.no
Forsidebilde: Bernt-Aksel Jensen.
Grafisk produksjon: Fagtrykk Idé as.
Oahppolihttu, Åhpaduslihtto,
Øøhpehtimmiesiebrie
Utdanningsforbundet arbeider for å sikre alle samiske barn og elever i
Norge en opplæring som har samisk språk, kultur, historie og samfunnsliv
som grunnlag.
Dette er i tråd med Grunnloven og internasjonale avtaler.
Utdanningsforbundet
Den samiske befolkningen skal få like
gode muligheter til utdanning på alle
nivå, som den øvrige befolkningen.
Utdanningen må ha som mål å gi
samiske elever en tospråklighet
som gjør det mulig for dem å føle
seg hjemme i to kulturer, og gi dem
kompetanse til å fungere i det samiske,
norske og det internasjonale samfun-
net.
Samiske barn og elever som bor
utenfor det samiske forvaltningsom-
rådet, har krav på spesiell oppmerk-
somhet for å sikre at de beholder sitt
samiske språk og identitet.
Disse målene kan bare sikres dersom
samene selv har stor innflytelse på
organisering og innhold i opplæringen.
Sametinget bør derfor ha det over-
ordnede ansvaret for samisk opp-
læring.
Samiske lærere skal få sine interesser
ivaretatt av Utdanningsforbundet på
linje med alle andre medlemmer, men
med særegen innsats når det gjelder
utdanning og etterutdanning for å
ivareta de særskilte kulturoppgavene,
og for å sikre rekruttering.
Utdanningsforbundet er den største
fagforeningen for pedagogisk per-
sonale og ledere innen hele utdan-
ningssystemet i Norge.
Forbundet har
et eget utvalg med representanter
for de tre samiske språkene.
Dette
utvalget er rådgivende for sentralstyret
i samiske utdanningsspørsmål.
Sámi álbmogis galgá leat seamma
buorre vejolašvuohta go mu ui álbmo-
gis, oažžut oahpahusa buot dásiin.
Sámi ohppiid oahpahusa ulbmil lea
joksat guovttegielalašvuo a nu ahte sii
leat oadjebasat guovtti kultuvrras ja
ahte sis lea gelbbolašvuohta doaibmat
sihke sámi, norgga ja internášuvnnalaš
servodagas.
Sámi mánát ja oahppit geat ásset
sámi hálddašanguovllu olggobealde,
dárbbašit erenoamáš beroštumi vai
nákcejit doalahit gielaset ja identite-
htaset.
Dát ulbmilat ollašuvvet dušše jos
sámit ieža besset váikkuhit oahpahusa
sisdollui ja organiseremii.
Sámedikkis
berre leat bajimus ovddasvástádus
sámi oahpahussii.
Oahppolihttu galgá sámi oahpa-
heddjiid dárbbuid gok at nugo buot
eará miellahtuid dárbbuidge, muhto
ferte erenoamážit deattuhit oah-
puid ja lassioahpuid vai sámi kultuvra
áimmahuššojuvvo, ja vai servodat ain
o ošii o a oahpaheddjiid.
Oahppolihttu lea stuorámus fágas-
earvi pedagogalaš bargiid ja jo ihed-
djiid váste obba Norgga oahpahus-
vuogádagas.
Oahppolihtus lea sierra
lávdegoddi man áirasat bohtet buot
golmma sámi giellaguovllus.
Lávde-
goddi neavvu guovddášstivrra sámi
oahpahusgažaldagain.
Lávdegotti
namma lea Sámi ossodat / Samisk
utvalg.
Oahppolihttu
Oahppolihttu bargá dan ovdii ahte buot sámi mánát ja oahppit Norggas
ožžot oahpahusa mas sámegiella, kultuvra, historjá ja servodateallin leat vuo
un.
Dát lea vuo uduvvon Vuo oláhkii ja riikkaidgaskasaš šiehtadusaide.
Sámeálmmuk galggá oadtjot sæmmi
máhttelisvuodajt åhpadussaj gájkka
dásijn gå ietjá álmmuk rijkan.
Åhpa-
dus galggá sáme oahppijda vaddet
guovtegielakvuodav vaj sij dåbddi
luohtádusáv goappátjij kultuvrajda ja
vaj sij dåbddi máhtudagáv doajmmat
sihke sáme, vuona ja rijkajgasskasasj
Sáme máná ja oahppe gudi årru ålg-
golin sáme háldadimguovlo dárbahi
sierra berustimev mij tjårggi bisodit
sámegielav ja identitehtav.
Dá ulme dåssju ålliduvvi jus sáme ietja
bessi vájkkudit åhpadusá sisanov ja
dav hábbmit.
Dan diehti bierri Sá-
medikken liehket alemus åvdåsvássta-
dus sáme åhpadussaj.
Åhpaduslihtto galggá sáme åhpadid-
djij dárbojt gåbttjåt nav gåktu ietjá
sebrulattjaj dárbojt, valla sierra ratjás-
timev åhpadussáj ja lasseåhpadussaj
vaj da sierra kultuvrradahkamusá gåt-
seduvvi ja vaj rekrutterim tjårggiduvvá.
Åhpaduslihtto le stuorámus barg-
gijsiebrre pedagogalasj barggijda ja
jådediddjijda ålles Vuona åhpadussys-
teman.
Lihton le sierra juogos ájrrasij
dajs gålmå sáme giellasuorgijs.
juogos le rádediddjen guovdásjstivrraj
sáme åhpadusgatjálvisáj hárráj.
Åhpaduslihtto
Åhpaduslihttobarggo le bærrájgæhttjat vaj divna sáme máná ja oahppe
Vuonan oadtju åhpadusáv gånnå sámegiella, kultuvrra, histåvrrå ja sebru-
dahka le vuodon.
Dát le Vuodolága ja rijkajgasskasasj sjiehtadusáj milta.
Gaajhkine daltesinie gelkieh saemieh
goh jeatjebh seamma nuepieh ööhp-
ehtimmiem åadtjodh.
Ööhpehtimmien
ulmie tjuara saemien learoehkidie
guektiengïelenvoetem buektiehtidh
guktie guektine kultuvrine boere-
hkelaakan meksieh jïh maahtoem
åadtjodh dovne saemien, daaroen jïh
gaskelaanti siebriedahkesne veasodh.
Saemien maanah jïh learohkh, mah
saemien reeremedajven bæjngolen,
dejtie joekoen dej rïektesidie treevedh
olles saemien gïelem jïh saemienvoe-
tem gaarvenh.
Dah ulmieh gujht tjirkesuvvieh jis sae-
mieh jïjtjh ööhpehtimmien sisveginie
jïh rååresjimmine meatan.
Nimhtie
dam saemien ööhpehtæmman byöroe
Saemiedigkesne dïhte bijjemes dïedte.
Ööhpehtimmiesiebresne gelkieh sae-
mien lohkehtæjjide seammalaakan
goltelidh goh dejtie mubpide lïhtsegi-
die, lïjhke ööhpehtimmine jïh jåarhke-
ööhpehtimmine vissjele barkedh dejtie
sjïere kultuv-relaavenjasside tjirkedh
jïh orre lohkehtæjjah buektedh.
Ööhpehtimmiesiebrien lea dan
stööremes faagesiebrie pedagogihken
almetjidie jïh åvtehkidie Nöörjen ööh-
pehtimmieleahtesne.
Siebresne sjïere
moenehtse gusnie saadthalmetjh
gaajhkijste golme gielijste.
Moenehtse
jarngeståvroem saemien ööhpehtim-
mie gyhtjelassi bïjre raereste.
Øøhpehtimmiesiebrie galka barkedh guktie Nöörjesne gaajhkh saemien
maanah jïh learohkh ööhpehtimmiem åadtjoeh saemien gïelen, kultuvren,
histovrijen jïh siebriedahken åajeste, jïh nimhtie guktie Nöörjen Maadth-
laake jïh gaskelaanti mååhtedimmieh jiehtieh.
Sterk - engasjert - solidarisk - profesjonell
Gievra - berošteaddji - solidáralaš - ámmátláš
Stinkes - eadtjohke - akteraeresne - radtjoes
Gievrra - berustiddje - solidáralasj - ámmátlasj
Utdanningsforbundet er på Facebook og Twitter.com/utdanningsf
Januar 2017 Foto: Ole Walter Jacobsen
utdanningsforbundet.no
Postboks 9191 Grønland, 0134 Oslo
facebook.com/utdanningsforbundet
twitter.com/utdanningsf
Fredag 16. oktober 2015
Bájkkeavijssa NuorttaSállto
Ellen Cecilie Triumf, la riegádam ja bajássjaddam Guovddagæjnon, valla årru dálla Ájlátten.
Aktan Gry
Hammerijn de ådåstuhtteba boahttsulibrre anov.
Ellen Cecilie Triumf (t.h), er født og oppvokst i
Kautokeino, men bor nå på Hellandsberg.
Sammen med Gry Hammer er hun med på å ta i bruk reinlever til
noe helt nytt.
Gåvvå/foto: Mona Nordøy
Ievár-gábmá tsieggiduvvam tjáppa sadjáj ja la aj viehka dábálasj váttsosmåhkke.
Dálla l dárbbo kulturmujtov åbddit.
Ivar-gammen ligger idyllisk til og er et svært populært turmål.
Nå trenger kulturminnet reparasjon og restaurering.
Gåvvå/foto: Anita Synøve Nergård.
Jårggålibme: Giella AS
Ellen Cecilie Triumfan, álgos
Guovddagæjnos, valla dálla Ájlátten
årru, la Master-gráda biebbmodiehtagin
boahttsubiergojn ássjen Master-
dahkamusán.
Måttijt jagijt la sån
barggam fuolke boahttsunjuovadagán
sijddabájken Guovddagæjnon, ja lej aj
Same Biebbmo/Samiske Matdager
prosjæktajådediddje mij Ájluovtan
ásaduváj vásse máno.
Gry Hammer,
dåbdos biebbmobloggár aj oassálasstij
ja sån årru Holenin Buskerud
fylkkasuohkanin.
Dálla vuododiddje
guovtes almoduvvaba "Rein styrke",
biebbmolasádus skoade hámen, gånnå
sisadno l gåjkådum boahttsulibrre - dan
láhkaj vaj la álggep boahttsu lassjes
njuovvuhijt bårråt.
Librreskoade galggi
Ihkeva buorre arktalasj
vuodofábmo!
- Ienemus fámov oattjov boahttsu jali lippa libres,
tjállá bloggatjálle Gry Hammer.
Ruvvaláhkáj
almoduvvá dav majt såj guojmmevuododiddjijn Ellen
Cecilie Triumf gåhttjoba værálda buoremus
biebbmolasádussan, "Rein styrke!"
buvtaduvvat Guovddagæjnon.
- Muv mielas la huj suohtas barggat
boahttsuj ja gávnadit ådå buktagijt.
Boahttsulibrre ij dasti båråduvá.
Bálkestuvvá jali bednagijda
vatteduvvá, subtsas Ellen Cecilie
Triumf .
Hammer ja Triumf libá barggam
muhtem jagijt åvddånahttemijn
ja jåhtuj biejatjit sunnu ájádusáv.
Vuododiddje guovtes
doajvvoba "Rein styrke"
gávna sajev biebbmolasádus
valljudagán mij le juo
oassásin.
Arktalasj vuodo
fábmo galla viertti
viehkedasstet!
Gábmá tsieggiduváj (1983) Ájluovta
skåvlå guoraj.
Gábmátsiegge lij giehtos
Tjierrek-Ievár Ivar Pedersen Måskes
(gábmá l suv namán), Svenn Johnsenijn
viehkken.
Soames jage mannáj
gajkoduváj ja sirdeduváj, Thorbjørn
Pedersen oajvvadusá milta.
Tsieggiduváj vas udnásj gábmásadjáj.
Dalloj lij gábmátsiegge Sander Ander-
sen.
Ievárgábmá la sjaddam viehka dábálasj
váttsosmåhkke, sierraláhkáj la 4
kilomehtera rahte Bjørkvikas gábmáj álu
Akta vádtsijs Anita Syn-
øve Nergård, la diededam facebooka
baktu gámá nievres dile birra.
- Gut válldá åvdåsvásstádusáv gádjot
Ievárgámáv?
Gábmá l åbmum, ja lavnnje
l luobot gáhtom, tjálá sån.
Ja moattes lij
juo vásstedum.
Muhtema lij nammadam
gábmáprosjevtav mij gåbttju dárbulasj
åbddimav - ja diededam ietjas bargatjit
- Ålos adni gámáv udnásj sajen, ja ålos
lij ávkástallam gámás.
Doajvov sjaddá
nav aj boahtteájggáj, javladuvvá
Nergårda moalgedimijn.
Ájggu Ievárgámáv gádjot
Ievárgábmá Ájluovta
jávrregátten la miesskamin.
Valla dálla ájggu soabmása
åbddit dav tjáppa kultur-
mujtov - ja dábálasj
váttsosmåhkke.
j
Unnán duv máná gielas gudámánuga rájes
• Juo dálla ságas duv mánná dujna vejnudallama, jienaj ja labudime
Ruvva boahtá mánná aj álgget jienajt dahkagoahtet ma gulluji
degu bágo, degu dal da-da ja ta-ta.
• Duv mánná aj álggá dåbdåt vidjurijt ja maŋenagi dádjadahtjá bágojt
degu gehtja ja bágojt ieddne ja áhttje.
• Duv mánná ávvudallá ja gieres ságastit dujna, ståhkat gehtja dál ja
álkkep labudimståhkusijt degu lájbo, lájbo unna gáhkov.
Ságasta divnaj birra
Ságasta divnaj birra ma dáhpáduvvi ja mij dabrre duv máná mielav.
Åna,
gärddádum gárgadisáj ja jus dal aj lidnásup jienajn.
Ságasta biebbmo, biktasij
birra ja majt vuojnnebihtte ja majt mánná barggá.
Vuoset at dån gulldala, ja
vásstet dan láhkáj vaj mánná sihtá joarket ságastallamav.
Målsuda ja gärddáda
Gärddáda máná jienav, árvveda majt dat sisadná ja tjielggi dav duv bágoj.
Vuorde dasik mánná vásstet jienajn jali siejvvemijn åvddål joarká.
Mánná juo
dálla oahppa vuorodit gå ságas ja dádjat aktavuodav bágo ja diŋga gaskan.
Ståga gielajn
Lávlo lávlojt, gärddáda báhkogietjijt, gihkkutja ja ståga lávlloståhkusijt.
Giekte
tjuvdijt ja juolggetjuvdijt, spitjo ja murá ja dájo!
Ságasta- lågå aktan
Gå mánná máhttá tjuovvot duv tjalmijt ja gåsi tjuvdev giejggi
sjaddá girjje mielladabrelis oahpes.
Vuoseda tjuvdijn
ja giehtto gåvåj birra.
Åro ielvvis majt duv mánná
årru lijkkumin.
Álggon la mielladabrre oadne, valla
maŋenagi allu máná máhtto ja tjuovvom.
Illustrationer och grafik: Helle Vibeke Jensen, Rasmus Bregnhøi, Maria Hagerup Språk: Lulesamiska
Binnásj duv máná gielas 18 manuga rájes
• Duv mánná dádjat gitta 200 árgabäjválasjbágojt
• Mánná iesj adná birrusij 25 bágo, valla bágo máhtti sisadnet duov
dáv, duon dán ássjen
• Mánná álggá biedjat aktij bágojt, degu dal "áhttje bijlla", "dåla l biena"
Ságastihtit ålov nubbe nuppijn
Divna máná dárbahi viehkev ja hárjjidallamav åvddånahttemijn ietjas gielav.
Giehttut majt
lihpit barggamin, degu dal: dal måj galggin gárvedit biebmov, de måj mannin tjiehkaj...
Dålkku ja åvdeda majt mánná javllá
Gå dån aná máná ietjas bágojt ja duoddi ådåsij, de dån viehkeda mánáv åvddånahttet
suv gielav.
Jus mánná javllá "namnam" dån máhtá javllat: juo, dat la biebbmo ja dal måj
galggin bårråt.
Gatjáda ja vuordde vasstádusáv
Gatjáda mánás daj birra majt dahkabihtte ja vuojnnebihtte.
Ale åro ilá háhppel iesj
Jus vásstádus árro de máhtá maŋenagi viehkedit.
Dagá aktavuodav máná ietjas väráldi
Dat la álkkep oahppat ådå diŋgajt jus biedjá jårkav juojddáj majt mánná juo diehtá.
vuojnnebihtte gåvåv båvsåjs, de dån máhtá vuosedit máná ietjas båvsåjt ja javllat: dujna
li aj båvså, jussta degu báhtjan girjen.
Ále njuolggo mánáv dalá
Jus duv mánná javllá "dáhtto" farra gå gáhtto, de dån viehke-
da suv buoremusát jus vássteda åna gárgadisájn gånnå dån
iesj aná bágov: juo, dat la unna gáhttusj.
Majt gáhtto javllá?
Sáhka- låhkke aktan
Mánán li dal ållo ávvo ålot girjes majt "låhkåt" máhttebihtte
aktan.
Ane buorev astov.
Gatjáda rabás gatjálvisájt mij
dáhpáduvvá girjijs ja bieja aktij máná ietjas vásádusájda:
majt jáhká...?
Ja: mujták...?
Gulldal tjårggå majt mánná adná
ja ussjol.
Unnán duv máná gielas jagágis
• Dal duv mánná buorebut álggá máhttet ságastit ja vuoset siejv-
vemijn, jienaj dav majt lihppe gähttjamin gå sihtá juojddáv giehttot
dunji.
• Duv mánná ruvva máhttá javllat suv vuostasj bágojt mij la dánna ja
dálla, degu bållå, bierna ja gehtja.
• Duv mánná dádjat ålov ienep bágov gå dav majt máhttá javllat ja
dárbaj duv viehkev ienebut gå goassak åvddål, dålkkut ja javllat
juojddáv dan birra.
Tjuovo máná mielav ja bieja bágojt dasi
Dån máhttá adnet divnajt majt vuojnnebihtte ja dahkabihtte
árggabiejven at åvddånahttet máná gielav.
Gå sån javllá dåla, ja
giejggi tjuvdev gáhttuj dån máhtá vásstedit: Juo, dat la gáhtto.
Lijkkuk dån gáhttov?
Mujtte val vuorddalit máná vásstádusáv.
Målsuda ja gärddáda ållu
Gå mánná oahppá ådå bágojt sån dárbaj gullat dajt moaddi
ja sierra vásádusájn.
Gå sån doallá biernav javla:
Dat la fijnna bierna.
Bierna la rusjkat.
Dat la duv bierna.
Mån aj lijkkuv biernav.
Åro ielvvis ja gulldala
Gå dån gulldala berustimijn de boahtá mánná dåbdåt at dat
la oasálasj.
Dan láhkáj mánná oahppa vuorodit gå giehttu
nubbe nubbáj.
Lávlo lávlojt, gärddáda báhkogietjijt, gihkkutja ja ståga lávlloståh-
kusijt.
Giekte tjuvdijt ja juolggetjuvdijt, spitjo ja murá ja dájo!
Huomahahtte giehttojt ja låhkke aktan
Giehtto åna giehtojt, degu dal máná bierna birra jali bussas
majna lihppe manon.
Ságasta vehkagåvåj birra.
Dal dåj máht-
tebihtte álgget låhkåt álkkep gåvvågirjijt aktan.
5. ja 8. klássagij åvdåstiddjida/æjgádijda
Diehto nasjonálalasj
Åvddåtjála diehtominisstaris
Mijá oahppe ánssidi buoremuslágásj
skåvlåv, ja vierttip aktelattjat barggat
åhpadusáv buoredit.
Akta skåvlå
ájnnasamos dáhkamusájs le oahppijda
åmastahttet dárbulasj vuodov ja
máhtudagáv.
galggi aneduvvat skåvlåjs, suohkanijs
ja oajvválattjajs diedojt oadtjot oahppij
oahpo birra.
Diedo oahppij máhtudagá birra l ájnas
váj le tjielgas majna l dárbbo ienebut
Dát guosská oahppijda,
klássajda ja skåvlåjda.
Åvdåstiddje/
æjgáda galggi mánáj båhtusij birra
Ávttjiv åvdåstiddjijt/
æjgádijt nasjonálalasj gæhttjalimij birra
ietjas mánáj ságastit ja åhpadiddjij
båhtusij birra ságastit ja buorre
tjoavddusijt gávnnat.
Aktan ietjá árvustallamij galggi
nasjonálalasj gæhttjalime buorre vuodov
vaddet ja buoredit åhpadusá dásev.
Bård Vegar Solhjell
Manen nasjonálalasj gæhttjalimijt
Nasjonálalasj gæhttjalime galggi
diededit jus oahppij máhtudahka l
oahppoulmij milta.
Oahppoplánan
le vuodotjehpudahka dán láhkáj
tjielggiduvvam:
• Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet
• Máhttet tjálalattjat åvddånbuktet
• Máhttet låhkåt
• Máhttet riekknit
• Máhttet digitála vædsagijt adnet
Dá máhtudagá li ájnnasa åhpadussaj
ja åvddånibmáj juohkka fágan ja
merkaj ålov gåktu oahppe rijbadi
skåvlån ja boahtte ájgen.
vuodotjehpudahka oasse juohkka
Oahppe hæhttuji buojkulvissan
máhttet låhkåt váj diedojt máhttet
tjoahkkit, máhttet dålkkut ja ájádallat
luonndofága sisano birra.
Hæhttuji
máhttet riekknit váj bukti giehtadallat
ja buohtastahttet tállajt ja lågojt
fáhkalasj tiemáj birra sebrudakfágan.
Biebbmo ja varresvuodafágan vierttiji
barggonjuolgadusájt máhttet låhkåt
ja vierttiji aj buktet riekknit man ålov
dárbahi gå galggi biebojt dahkat.
Jagen 2008 galggi 5. ja 8. klássaga
gålmmå nasjonálalasj gæhttjalime
tjadádit:
• Dárogiella låhkåt
• Riekknit
• Iieññilsgiellaj låhkåt
Nasjonálalasj gæhttjalime ieññilisgiellaj
galggi elektråvnålattjat tjadáduvvat.
Låhkåm dárogiellaj ja riekknim
tjadáduvvi vas giehtatjállema baktu.
Dá ælla gæhttjalime dárogielfágan ja
matematikkfágan, valla låhkåmin ja
reikknimin moattelágásj fágajn.
Gæhttjalime båhtusa vuosedi oahppij
dásev låhkåmin, riekknimin ja låhkåmin
ieññilsgiellaj.
Skåvlå, suohkana ja
oajválattja galggi dáv diedov adnet váj
åhpadibme buoremus lágijn tjadáduvvá.
Guhti gæhttjalimijt galggi
2008 nasjonálalasj gæhttjalime
tjadáduvvi oahppijda 5. ja 8. klássan,
bákkulattja, gehtja åhpaduslága
biehtsemáno 23. biejve 2006
njuolgadusájt, § 2-4, ja privatskåvllålága
snjilltjamáno 14. biejve 2006
njuolgadusájt, § 2-4.
Skåvllå máhttá mierredit bessat
sæbrramis nasjonálalasj gæhttjalimijda.
Oahppijn gænna li sierralágásj dárbo
åhpaduslága 5. kapihttala milta,
jali oahppijn gænna li sierralágásj
giellaåhpadibme åhpaduslága milta
bessi nasjonálalasj gæhttjalimijda
sæbrramis.
Vájku oahppe ij dárbaha
sæbrrat, de máhttá huoman iesj/
åvdåstiddje mierredit jus sihtá
Oahppe guhti e nasjonálalasj
gæhttjalimijt mierredimbæjvváj tjadáda,
oadtju vejulasjvuodav gæhttjalimev
Goassa gæhttjalime galggi
Dán jage, ragátmáno galggi divna
gæhttjalime tjadáduvvat.
Tjadádibme 5. klássagijda
Dijstahka 23.09: Riekknim
Duorastahka
Låhkåm dárogiellaj
Ieññilsgiellaj låhkåt
(elektråvnnålasj
gæhttjalibme)
Tjadádibme 8. klássagijda
Dárogiellaj låhkåt
Låhkåma ja riekknima gæhttalimij
ájgge le 90 minuhta goappátjij dásijn.
Elektråvnnålasj gæhttjalibme låhkåmis
ieŋŋilsgielan vihpá 60 minuhta
goappátjij dásijn.
Makkir dahkamusájt oahppe
galggi tjoavddet?
Gæhttjalimij sisado l kombinasjåvnnå
motteválljimdahkamusáj ja
rabás dahkamusáj gaskan.
dahkamusájn galggi oahppe ietjas
bágoj jali lågoj vásstedit, madin
moatteválljimdahkamusá merkahi
oahppe máhtti válljit avtav moattet
vásstedimvejulasjvuodas.
oasse oahppijs sjaddi vásedit muhtem
dahkamusá li álke ja ietjá vas gássjela.
Åhpadusdirektoráhta sijddasijdon
li buojkulvisá dahkamusslájajda ma
aneduvvi nasjonálalasj gæhttjalimijn ja
majna oahppe máhtti oahpásmuvvat.
Gut båhtusijt bessi vuojnnet?
Oahppe ja oahppij åvdåstiddje/æjgáda
galggi åhpadiddjes oadtjot gæhttjalimij
båhtusijt gullat, ja gåktu åhpadusás
båhtusa tjuovoduvvi.
Gæhttjalimij
båhtusa galggi aj oahppij ságastallamin
Skåvlå båhtusa galggi liehket
gehtjadibmáj rektorij ja skåvlåæjgádij.
Dá båhtusa galggi aneduvvat vuodon
bargguj buoredit åhpadusá dásev.
Almmulasjvuodaláhka guosská aj
nasjonálalasj gæhttjalimijda, valla
åhpadusdirektoráhtta ij sidá skåvlåjt
gárggalit.
Suohkanij ja fylkaj båhtusa almmuduvvi
sijddasijdon Skoleporten www.udir.no/
skoleporten.
Dagáduvvá danen gå dá
båhtusa berustahtti skåvllåpolitihkalasj
sebrudakságastallamav.
Diedo oahppe nasjonálalasj gæhttjalimij
båhtusijda guosská sjávodisvuoda
njuolgadusájda.
Åhpadusdirektoráhtan aktan
skåvllåæjgádijn le åvdåsvásstádus
giehtadallat diedojt ma nasjonálalasj
gæhttjalimij aktisasjvuodan
registreriduvvi.
Åhpadusdirektoráhtan
le aj åvdåsvásstádus båhtusij
almodallamav giehtadallat.
Ienep diedojt nasjonálalasj gæhttjalimij
birra gávna åhpadusdirektoráhta
sijddasijdon
www.udir.no/nasjonaleprover.
Gájkka Máhtudaklåpptima oahppoplána
gávnnuji åhpadusdirektoráhta
sijddasijdon www.udir.no/grep.
Oahppoplánaj sisadno le duola dagu 4.
ja 7. dáse máhtudakulme ma li vuodon 5.
ja 8. dáse nasjonálalasj gæhttjalimijda.
Åvdåstiddje/æjgáda máhtti oadtjot
ienep diedojt nasjonálalasj gæhttjalimij
birra skåvlås.
Kolstadgata 1
www.sisteskrik.no Ill: www.studiom7.no
Buorre ráde nuoraj
ja alkohola birra
dunji gut la æjgát
lågenanjagágij
DANEN BIERRI LÅGENANJAGÁ-
GIJN ALKOHOLA BIRRA SÁHKADIT
Moatten guoradallamin li mánájs ja nuorajs gatjádallam mij
la ájnnasamos mij guosská alkoholadnuj.
Manen muhtema
juhkagåhti gå li 14 jagága madi iehtjádij vuorddi desik sjaddi
18 jagága?
Dábálasj la ájádallat dát la rádnaj duogen.
Ajtu
vuosedi guoradallama jut æjgáda li ájnnasamos vájkkudussan
mij guosská alkoholaj.
Nav vuorbálattja lip mij æjgáda!
Miján la ållu sierralágásj
vejulasjvuohta mijá mánájt vájkkudit ja riekta guovlluj das­
salit.
Valla dav soajttá álkkep javllat gå dahkat.
Oslo 2018 | almodiddje: Blå Kors Norge | prienntimsadje: BK Grafisk
Låhko: 100 000 | hábmedibme: Torill Stranger
MANEN LÅGENANJAGÁGA JUHKI?
Nuoras vargga ållessjattugij
Gå lávkki nuorravuodas ållessjattugij de vuojno ja iellem vuohke
rievddá.
Dát målssom merkaj muhtem lágásj ieredimev æjgádijs
ja identitehta ásadibme vargga ållessjattugin.
Moaddása li
njunjága alkoholav gæhttjalit ja adni dav luondulasj lávkken
ållessjattukiellema guovlluj.
Muhtem lågenanjagága soajttá dåbddi nákkov juhkat danen
gå "divna iehtjáda" dav dahki.
Moaddása alkoholav juhki váj
sosiálalattjat dåhkkiduvvi ja váj bessi oassen muhtem aktij­
vuodas.
Lågenanjagága li njunjága alkoholaj ja juhki festan
danen gå sihti rádnaj suohtastallat.
Mij nuorajn dáhpáduvvá gå juhká la aj ájnas jus ja manen
lågenanjagák boahtte bále juhká.
Jus lågenanjagák dåbddå
ietjas ienep viesso, suohtas ja sosiála gå åvddåla, de dat soajttá
vájkkudit alkoholadnuj.
Sæmmi láhkáj muhtem nuora alko­
holav stressabinnediddjen jali jaskadussan juhki.
Soajttá siján
li gássjelisvuoda jali juorruli binnep gå li juhkam.
TRENDA - NÁVTI LÅGENANJAGÁGA
UDDNI JUHKI
Vuojnnet udnásj nuora juhki binnep gå åvddåla, ja maŋebut
juhkagåhti.
Dat la buorre ådås.
Jegadi aj æjgádijt ienebut gå
muhtema mijájs æjgátbuolvan dagájma.
Vájku buorránime
la, de li ájn moadda håjes dáhpádusá tjanáduvvam nuoraj
juhkamij.
Ij la navti jut lågenanjagága Vuonan li hæjttám
juhkamis.
Lågenanjagága ælla alkoholaj hárjjánam ja navti
li sierraláhkáj várnnahisá gå juhki.
Danen la ájnas jut mij
æjgáda lågenanjagágijn alkohola birra ságastip.
Duosta
tjielgas njuolgadusájt mierredit alkoholano gáktuj.
RISIKO JA VÁRNNAHISVUOHTA - NUORA
JA ALKOHOLA
Juhkam mijá vuojŋŋanav vájkkut.
Dat sjaddá gitta ållip 25 jage.
Alkohola máhttá nievres láhkáj dasi vájkkudit.
Gå juhká de
ij sæmmi buoragit buvte mierredit ja soajttá vuorbedibmen
Lågenanjagák soajttá láhppá rájájt mij guosská majt
sihtá iehtjasij ja iehtjádijda dahkat.
Dan duogen mav lågenanjagák juhká, man jåhtelit ja man
ednagav juhká, de ietjas várnnahis dilláj biedjá juhkama diehti.
I dárbaha juohkka gatjálvisáv buktet vásstedit, valla galga
rahtjat váj dån la dat gesi mánná ietjas gatjálvisáj boahtá.
• Gájka lágásj sårme lassáni gå juhká.
• Guhti juhká álkkebut tsábmadaláduvvá jali iesj tsábbmá.
• Sexa majt maŋŋela sáŋart dáhpáduvvá ienebut gå la
juhkam.
• Gåvvit ja gåvviduvvat aktan gåvåj juohkem sosiála mediajn
váni jæsskomis la álkkep gå la juhkam.
• Jus ilá juhká de soajttá oadtju blackout ja hæhttu pumm­
pi duvvat.
• Åbbålattjat la ienep várnnahis ja nievrep láhkáj mierret
gå la jugestam.
GOASSA VUOSTASJ BÁLE SÁGAS?
Ij la goassak ilá árrat mánájn ságastit juhkama birra.
Jus álu la
luondulattjat duv mánájn sáhkada alkohola birra, de dunnuj
goappátjijda sjaddá álkkep.
Jus rabás láhkáj ságastalá de ietjat
mánnáj diededa dát la juoga man birra la ållu årnigis sáhkadit.
GATJÁLVISÁ MA MÁHTTI BOAHTET - LA
GUS GÁRVES?
Gatjálvisá alkohola birra båhti.
Dagá vissásin jut mánná jur
dunji ietjas gatjálvisáj boahtá.
Vejulasjvuohta jut dat dáhpá­
duvvá lassán jus la gárvedam, sáddnáv subtsasta ja jus i dåssju
sáhkada, valla aj gulldala.
MUHTEM DÁBÁLASJ GATJÁLVISÁ JA
OAJVVADUSÁ GÅKTU DAJT VÁSSTEDIT
Mánájn ja nuorajn soajtti moadda gatjálvisá alkohola birra.
Dåhkki sáddnáv javllat váni ietjas nuorravuoda vásádusájt
alkoholajn giehttot.
Álu máná gatjádi ållu ietjá ássjijt gå majt
jáhká.
Ájnas la mujttet dån la bagádalle ienep gå subtsastalle.
La gus dån gárramin læhkám?
Majt dán ájádalá dat merkaj liehket gárramin?
Muhttijn lav
juhkam nav ednagav váj lidjiv måjdåstuvvam tjuodtjelij biejve.
Dat ij lim nav hávsske.
Manen jugá dån ja ietjá ållessjattuga?
Jugáv danen gå lijkkuv májsstáj ja danen gå alkohola máhttá
oadtjot mijájt ållessjattugijt vuojŋadalátjit ja buorren dåbddåt.
Valla máhtti aj liehket ietjá ja buorep vuoge gåktu dåbddåt
ietjas buorren ja vuojŋadit.
Ihkap mij ållessjattuga dárbahip
oajvvadusájt dán ássjen.
Gávnnuji moadda buorre ássje
juhkamijn, valla aj moadda nievrep ássje.
Duola degu de ij
la alkohola vuogas rubmahijda ma ájn li sjaddamin, danen
galggá liehket 18 jage åvddål juhkagoahtá.
Majt dån ájádalá
dan birra jut ållessjattuga juhki?
Gåktu dåbddu vuollagin liehket?
Soajttá dåbddu vehi gærssulime ja jus la buorre mielan, de
soajttá juohkka ássje vehi suohttasabbo.
Valla jus la håjen de
ihkap ájn ienep hådjåna.
Alkohola la degu stuoredimglássa
mijá dåbdojda.
Gå jugá de soajttá rájájt rassti ja dagá juojddáv
majt ietján illim dahkat.
Jus ilá gárramin sjatta de ihkap må­
jdåstuvá tjuodtjelij biejve.
De ihkap sáŋarda majt la dahkam
jali javllam.
Goassa vuostasj bále juhki?
Vehi njunjástaláv manen dáv sidá diehtet.
Dálla gå lav
ållessjattuk de usjudaláv dalloj lidjiv ilá nuorran, ja luluj
vuohkasabbo vuorddet.
MIERREDA TJIELGAS NJUOLGADUSÁJT
Tjielggasit galga javllat i dåhkkida mánná juhká åvddål
la dævddám 18 jage.
Gå la tjielggasit javllam de la binnep
vejulasjvuohta jut nuora njuolgadusájt dådji.
Nuora agev
sjaddi rájájt gæhttjalit, valla sæmmi båttå dåbddi ietjasa
jasska gå li rájá.
Sæmmi láhkáj máhtti aj duv "ándagissan"
adnet gå e alkoholav lágeda.
"Iv, iv sidá juhkat danen gå
de æjgádij hæhttuv rijddalit".
Nuorravuohta la ájgge edna
iehpesihkarvuodajn ja de soajttá vuogas "gássjelis" æjgádij
gesi máhttá skulldit.
ALE MÁNNÁJ ALKOHOLAV VATTE
Akta dajs nannusamos jáhtojs mij gávnnu, la dat jut la sluogas
lågenanjagága maŋen alkoholav sijdas rádjat gå galggi fæsstaj,
danen gå dalloj "diedá gåjt majt juhki".
Nuora gudi bessi sijdan
májsstet jali æjgáda dåhkkidi jut juhki, ienep ja ábaj ålggon
ietjasa ludtjusasj rádnaj.
liege lahkusin GÅ DUV DÁRBAJ
Vássteda agev telefåvnåv gå duv lågenanjagák riŋŋgu - vájku
la gassko ijá.
Vuogas jus la tjielgos váj máhtá vuodjet viedtjat
duv mánáv jus la festan læhkám.
VUOJNA TJÅJVIJN - DÅN LA ÁJNNASAMOS
Soajttá hásstalussan gå dujna li diehtemvájnogis lågenan­
jagága goaden, valla mij æjgáda hæhttup duosstat tjielgga
rájájt biedjat.
Æjgádin liehket ij la makkárik bivnosgilpos.
rájájt bieja de vuoseda dunji máhttá luohtedit.
Dån la æjgát,
ij akta ber makkir ráddna.
Mujte ienemusájda merkaj nuorravuoda ájgge gijnnam
liehket, musihkka, hávsskes vásádusá ja mujto iellemájge
nalluj.
Miján li máná dåssju luojkan, ja hæhkkat li ålgus
jåhtåm.
Vájku jage jåhtelit ållåni, de la dujna sierralágásj
vejulasjvuohta liehket ájnas sijá iellemin madi sæmmi rábe
vuolen årrobihtit.
Girjásj la dagádum Alek Ruossas aktan alkojiermmeorganisasjåvnåjn AV­
OG­TIL ja dan vuodon la www.kjipeforeldre.no.
Varresvuodadirektoráhtas
doarjoduvvam.
Blå Kors Norge
Storgata 38 - 0182 Oslo
post@blakors.no
www.blakors.no
@blakors/#blakors
facebook.com/blakorsnorge
@blakors
Girjásj sáddiduvvá lågenanjagágij æjgádijda Vuonarijkav miehtáj 2018 nalluj.
Adræssalistaj gálldo: Bring
GIERES LÅGENANJAGÁGA ÆJGÁT
Dutkam vuoset familjajn majn li tjielgas njuolgadusá alko­
hola gáktuj, juhká lågenanjagák binnep ja ienep várrogisát.
Danen la buorre ráde lågenanjagágijn ságastit alkohola birra
ja tjielgas njuolgadusájt mierredit.
Dán girjátjin oattjo rádijt
gåktu dáv praktihkalattjat dahkat.
Vuoj dav vuogas bargov
dujna la æjgádin lågenanjagágij ­ bessat duv mánáv tjuovvolit
iesjrádálasjvuoda gæjno nanna.
Lågenanjagák duv dárbaj.
Dån la ájnnasamos!
DEMENSA BIRRA
TIEBMÁ-ÁRKKA
ARK
Ienemus oasse sijájs gudi demensav oadtju li
vuorrasa, ja riska demensav oadtjot lassán alla
álldarijn.
Vájku vuorjját demensav oadtju åvddål
pensjåvnnåálldara, de máhtti nuorap ulmutja
vuollel 65 jage aj demensav oadtjot.
Demænssa la
aktisasj namma moatte skihpudagájda.
Gå la
demensas skihppám de vuojŋŋam rievddá.
Tjanástagá vuojŋŋamcellaj gaskan biejsteduvvá ja
vuojŋŋamcella jámadi.
Demænssa dábálattjat jagij
nalluj åvddån.
Stuorra sieradusá li ulmutjis
ulmutjij man jåhtelit ja gåktu skihpudahka åvddån.
Demensa vuostasj merka
Mujtto
Demensa dábálamos symptåvmmå la
mujtodisvuohta.
Sjaddá gássjelabbo mujttet dav
mij dáhpáduváj nágin tijma jali biejve åvddåla.
Ajtu moaddása buoragit mujtti mij dáhpáduváj
moadda jage åvddåla.
Gånnå la
Soajttá sjaddat gássjel ájgev tjuovvot ja diehtet
gånnå la ja gåsi galggá.
Sujna gænna la demænssa ij álu buvte javllat dav
majt sihti.
Soajttá la gássjelis bágojt dádjadit ja
majt iehtjáda javlli.
Bæjválasj dahkamusá
Sujna gænna la demænssa ja lagámusá ájttsi
sjaddá gássjelabbo dahkat bæjválasj dahkamusájt
degu rudájt dåmadit, biktasijt bassat ja málestit.
Soajttá iehpesihkaris dile badjáni, degu mij
guosská sihkarvuohtaj sijdan ja bijlav vuojedijn.
Ulmutjahttem
Ulmutjahttem ja ulmusjvuohke soajttá rievddat ja
gássjelis dile badjánit danen gå ij dádjada juoga la
várálasj.
Aktijvuohta ja sæbrástallam
Rievddadusá sjaddi vájkkudit guládallamij ja
Perspektijvva ja dádjadus sujna
gænna la demænssa rievddá skihpudagá milta ja
iesjgeŋga demænssaskihpudagáj diehti målssu.
Muhtem demænssaslája
Alzheimera demænssa la dábálamos
demænssaskihpudahka, ja dat suojmma åvddån
moatte jagij nalluj.
Sierraláhkáj vahágahteduvvi
vuojŋŋamoase ma li ájnnasa mujttuj árrat.
Varravárij demænssa sivva la vuojŋŋama
varradárbo hieredibme, dábálattjat varrasnáhpá
jali varddem vuojŋŋamin.
Demensa symptåvmå li
dan duogen man alvos vahágahteduvvá ja gånnå
vuojŋŋamin vahágahteduvvá.
Frontotemporála demænssa boahtá
vahágahttemijs vuojŋŋama åvdep oasen ja dan
dåbddomerka li ulmutjahttema ja ulmusjvuoda
rievddama.
Mujtto gal soajttá viehka buorak.
la dábálamos demænssasládja sidjij gudi li vuollel
50 jage.
Demænssa lewytjoahkkij boahtá gå
vuojŋŋambárkko ja vuojŋŋama tjiegŋalap oase li
vahágahteduvvam.
Duodden mujtodisvuohtaj la
dán demænssaslája dåbddomerka tjalmmegæjdojs
duolloj dálloj, låssåt gåhtsemin bissot ja ij rat bálli
oadet.
Duodden rubbmelasj symptåvmå soajtti
sjaddat degu gállnat ja suojmmot.
Moadda ietjá dile soajtti mierkkit demænssalágásj
symptåvmå, danen la ájnas snivva guoradallat
åvddål dåktår demænssadiagnosav mierret.
gávnnu dálkkasa ma demensav máhtti gádodit,
valla gávnnuji dálkkasa ma muhtem mudduj
máhtti symptåvmåj åvddånahttemav maŋedit ja
muhtem gaskav soajttá bárrán.
Hiebaduvvam
birás, lásjmudallam ja ietjá mávsulasj dåjma li
ájnnasa váj máhttá buoremus láhkáj árggabiejven
Dåktårguoradallam ja tjielgadibme
Tema-ark: Om demens
Språk: Lulesamisk
Referánsa/Oajvvadusá girjálasjvuohtaj: Aldring og helse: Hva er demens?
(2018), Demens - sykdommer, diagnostikk og behandling
(2018) Tema-arkene Rettigheter og tjenester og Vergemål - Legalfullmakt - Fremtidsfullmakt Nasjonalforeningen for folkehelsen: Fakta om
demens (2016) og Har du demens?
(2016) Helsedirektoratet: Nasjonal faglig retningslinje om demens (2017).
Tiebmá-árkka la dagádum Nasjonal kompetansetjeneste for Aldring og helses Varresvuohtadirektoráhta diŋŋguma milta ja la oassen
lagámusájdåjmajs Demænssaplánan 2020.
Gudi li tjállám: Per Kristian Haugen, Kirsti Hotvedt, Reidun Ingebretsen.
Almoduvvam: 11.01.19
Ájnas la dåktåra lusi mannat guoradallat jus
jáhkká demænssa le.
Diagnostiserim la ájnas
danen gå:
Soajttá gávnná ietjá sivájt mujtodisvuohtaj
degu depresjåvnnå, sjattalvisá, infeksjåvnå
ja dálkkasij vájkkudusá, ma máhtti
Muhtem demænssasymptåvmåjt la vejulasj
giehtadallat, degu tjalmmegæjdo, ballo ja
depressijva symptåvmå.
Muhtem dálkkasa soajtti hiehpi gå galggá
buoredit muhtem demænssasymptåvmåjt
jali ådå vuojŋŋamslágajt hieredit.
Álkkebun sjaddá riekta diedojt vaddet
ulmutjijda demensajn ja sijá lagámusájda.
Ulmutja demensajn ja sijáj lagámusá
vissása sjaddi jus jáhkki demænssa la, ja
ihkap sjaddá álkkep árggabiejvev plánit.
Sjaddá álkkep birrasij dilev dádjadit, navti
váj ulmusj demensajn ja lagámusá oadtju
doarjjagav familjas ja værmástagás ja
hiebaduvvam varresvuohta- ja
huksofálaldagáv.
Varresvuodadirektoráhtta la åvddånahttám
nasjonála fágalasj njuolgadusájt demensa birra.
Danna rávvi duola degu suohkan bierri ásadit
årnigijt váj sihkarasstá demensa skihppij
tjielgadimev ja tjuovvolimev ja jut lagámusájda
bierri tjuovvolimev fállat.
rávvi jut pasienta stuovesdåktår aktan suohkana
varresvuohta- ja huksodievnastus da tjielgadi jus
jáhkká soajttá la demensas.
Fágalasj njuolgadusáj milta bierri
tjiehppevarresvuodadievnastus tjielgadit ulmutjijt
gejt jáhkká li demensas, duola degu gå la sáhka
gássjelis/sierralágásj dile buojkulvissan jus ij
buvte labudit jali jus la sáhka ulmutja birra gut la
vuollel 65 jage.
Dát guosská aj gå ulmutja giella, åhpadusdásse
ja/jali kultuvrra la hieredibmen
vuodovarresvuodadievnastusá tjielgadibmáj.
Tjielgadimen li sihke fysihkalasj guoradallama,
varraåtsålvisá ja vuojŋŋama gåvvim.
Guoradaládijn soajttá aj ájttsat jus ihkap li ietjá
sivá dajda rievddadimijda ma dáhpáduvvi.
Duodden tjielgat duola dagu mujtov ja gielav
psykologalasj guoradallamij ja árggabiejve dåjmaj
Tjuovvolibme diagnosa maŋŋela
Dåktåra duogen la sihkarasstet tjielgadimev ja
medisijnalasj tjuovvolimev.
suohkan organiserit åsijt dievnastusájs
fágajgasskasasj juohkusin/koordináhturijn guhti
dåktårav viehket tjielgadimijn ja dilev láhtjá váj
tjuovvol pasientav sijdan maŋŋel gå
demænssadiagnosav la mierredam.
galggi liehket ållåsa ja aktij tjanáduvvam.
Varresvuohta- ja huksobargge galggi dilev láhtjet
váj ulmutja demensajn oadtju ietjasa ájnegis
riektájt, sávadusájt ja dárbojt ålliduvvam
persåvnålasj huvso ja giehtadallama baktu.
Gå nágin demænssadiagnosav oadtju ja danen
suohkanis dievnastusájt dárbaj, de li moadda
riektá maj birra la ájnas diehtet sihke ájnegissaj ja
lagámusájda.
Maŋenagi gå skihpudahka njåmmu
de dárbahi sij gænna l demænssa ienep ja ienep
viehkev ietjasa dárbojda, degu ruhtadilev dåmadit
ja/jali ájnas persåvnålasj ássjijn mierredit.
Hiebaduvvam diedo
Dujna la riektá oadtjot dárbulasj diedojt dakkir
hámen mij la pasienta kultuvrra- ja gielladuogátjij
hiebaduvvam váj pasiænnta dádjat diedoj sisanov.
Sámegielak varresvuodabargge jali dålkkå soajttá
dárbulasj jus galggá dáv riektáv ållidit sidjij
gænna la sáme kultuvrra- ja gielladuogásj.
Sámelága § 3-5 milta la dujna riektá dievnastusájt
sámegiellaj oadtjot jus dav sidá, bájkálasj ja
guovlulasj varresvuohta- ja huksoásadusájn sáme
Digitaltvinorge.no
Almmalasj diehto gå lávggi
digitál-TV ájggáj Vuonan
Tjavtjas 2007 sjaddá digitála TV-sáddaga Vuonan.
Dát guosská duvva gut oattjo TV:av antænna baktu
Dávva viertti diehtet digitál-TV:a birra
Rievddama guosská duvva gut oattjo TV:av dábálasj antenna baktu.
Moatte láhkáj máhtá válljit gåktu sidá válldet vuosstáj TV-signálajt, degå
antenna baktu, kabela, parabåvlå, jali gåbddåbátte baktu.
Hálida TV:av gæhttjat antenna baktu máhtá vilá adnet ietjat TV:av.
Valla hæhttu
duoddit digitála dekodárav (vuosstájválldem boaksa) TV-apparáhttaj jus galggá
"dádjadit" digitála signálajt.
Digitála dekovdav hæhttu ietja åttjudit.
Analoga
sáddaga ednamværmádagán ganugaddi maŋenagi - ja jus ij majdik dagá
dallutjij ij besa TV:av gæhttjat.
Ednamværmádak målssom ij njuolgga guoska dajda gudi válldi vuosstáj TV-signálajt
kabel-TV:a, parabåvlå/satellihta ja gåbddåbátte-TV:a baktu, valla ulmutja oadtju
máhttelisvuodav válljit.
ÅDÅ MÁHTTELISVUODA DIGITÁL-TV:AJN!
Stuorradigge l mierredum TV-sáddaga ednamværmádagá baktu galggi liehket
digitála.
Miejnniduvvá ienep válljim máhttelisvuohta ja ådå kanála ulmutjijda.
Da gudi åvddåla li oadtjum gæhttjat NRK ja TV2 digitála værmádagán bessi
ienep kanálajda.
Ienep goahtefuolkijs máhtti sæbrrat teknologija åvdenibmáj.
Jiedna- ja gåvvåkvalitehtta sjaddá buorep Digitála TV-sáddagijn.
Moadda ådå kanála- ja prográmmafálaldagá åvddåni dåssju digitála teknologijan.
Jus galga bessat dájda fálaldagájda viertti válldet vuosstáj digitála TV-signálajt.
Digitál-TV:ajn besa ådå dievnastussaj.
Buojkulvissan sjaddá NRK:a tækst-TV
fálaldagá buorep ja oattjo elektronalasj TV-prográmmav njuolgga sjærmmaj.
Navti gåktu TV-sáddaga ednmaværmádagán doajmmá udni, ij la dasti sadje.
ienep kanála galggi tjárggat ednamværmádahkaj, le ienemus oasse rijkajs Europan
målssum digitála TV-sáddagijda.
Dát la oasse teknologija åvddånibmáj.
Tjavtjas 2007 álggá digitála TV-sáddaga duv åvdås gut oattjo sisi TV:av
antenna baktu.
Udni sáddiduvvá analoga TV-signála ilme tjadá ietjat TV-
antænnaj TV-rájanijs ma tjuodtju buoldaj nanna, dassta namma
ednamværmádahka.
Tjavtjas 2007 rievdaduvvi dá sáddaga ja sjaddi
digitállan.
Ednamværmádahka sjaddá digitállan.
Digitál-TV- målssom ednamværmádagán
Ofentlig informasjon om overgangen
til digital-TV i Norge.
til di
l- TV i No
til digital-TV i No
sjon om overgangen
talt
rge.no
Digitaltvino
Digitalt
no
ANTÆNNA
Digitál-TV:av máhtá vuosstáj válldet antennajn.
Dán girjátjin máhtá låhkåt
ienebu gåktu.
Ienep diedojt oattjo jus váldá aktijvuodav TV-oassásijn, NTV:ajn
jali RiksTV:ajn.
PARABOLANTÆNNA
Udni divna TV-sáddaga parabåvlå baktu li juo digitála.
Ienep diedojt oattjo jus
váldá aktijvuodav TV-oassásijn, Viasatajn jali Canal Digitalajn
KABEL
Ienemus oasse kabel-TV-oassásijs fálli digitál-TV:av*.
Ienep diedojt oattjo jus váldá
aktijvuodav TV-oassásijn gånnå åro jali Canal Digitalajn jali GET:ajn.
GÅBDDÅBÁDDE
Muhtem goahtefuolkijs máhtti válldet vuosstáj digitál-TV:av gåbddåbátte
aktijvuoda baktu.
Dát gåhtjoduvvá álu IP-TV:an ja rávkká jåhtelis gåbddåbátte
gasskavuodav.
Ienep diedojt oattjo jus váldá aktijvuodav gåbddebátte oassásijn.
Digitál-TV:a váldeduvvá vuosstáj niellja láhkáj, fálaldagá gatjálvis la gånnå ietja åro.
Akta bar
gåktu vállji, gå galga válldet vuosstáj digitál-TV:av, hæhttu aktidit digitála dekodárav
(vuosstájválldem boaksa) ietjat TV-apparáhttaj.
LE VEJULASJ DIVNAJDA VÁLLDET VUOSSTÁJ DIGITÁL-TV:AV ANTENNA BAKTU?
Digitála ednamværmádahka gåbttjo 95% goahtefuolkijs Vuonan.
Bielggetjuvde njuolgadusá
milta le jus udni váldá vuosstáj TV2:av antenna baktu, oattjo addjáj válldet vuosstáj digitál-TV:av
dan sæmmi antennea baktu.
Gåbtjåskártta digitála ednamværmádagás gávna dánna: www.ntv.no/hvor
Gåktu válldet vuosstáj
Digitál-Tv:av?
*Hálida kabel-TV:av máhtá dábálattjat válljit jus galga adnet analog- jali digitál-TV:av (jali goappátjijt).
Jus galga analoga signálajt ij la dárbbo
digitála dekodárijda.
Muhtem fáladiddje dibddi duv válljit, ietjat dárbo milta, jus hálida digitála jali analoga dekodárijt.
GÅKTU HÁLIDA TV:AV GÆHTTJAT?
Åvdås analoga TV-sáddaga hiejteduvvi viertti asstat mierredit jus sidá válldet
vuosstáj digitál-TV:av antenna, kábela, parabåvlå jali gåbddåbátte baktu.
Åtsåda mij buoremusát dunji hiehpá ja makkár máhttelisvuohta le danna gånnå åro.
Mujte val mávsalvisá ja kanálfálaldagá målsådi sajes sadjáj.
MAKKÁR KANÁLFÁLALDAGÁJT HÁLIDA?
Hálida dåssju NRK1, NRK2 ja NRK3 (NRK Super javllamános 2007) duodden
rájddo radiokanálajs NRK:as, máhtá dájt válldet vuosstáj antenna baktu.
Ij dárbaja
tjáledit diŋŋgomav makkárak oassásin gå dájt kanálajt galga vuosstáj válldet.
Gå galga gæhttjat TV 2, Lokal-TV ja Åpen kanal:av antenna baktu viertti tjáledit
diŋŋgomav RiksTV:an, ja ij dárbaja majdik mákset diŋŋgoma 2009 åvdås.
Jus hálida ienep kanálfálaldagájt viertti åtsådit mákso-TV-fálaldagájt oassásijs
gut fállá TV-signálajt ednamværmádagá baktu, kabel-TV:a, parabåvlå ja gåbddå-
bátte baktu.
LE DUJNA TV:A IENEP LANÁJN, GIESSEDÅBEN,
VANNTSAN JALI CAMPINGVÁGNAN?
Gå målso digitál-TV:aj dárbaja dekodárav værgga divna TV-apparátajda.
Moadda oassása fálli dekodárijt álbep haddáj ja fálli ånigasj-ájge diŋŋgomav degu
giessedåbijda jus diŋŋgu sijá fálaldagáv.
Åtsåda sierra fálaldagájt TV-oassásijs.
JEG HAR ANTENNE- HVA BØR JEG GJØRE?
- Akta l sihkar - juojddáv bierri dahkat.
Dán tjuovvo milta gávna listov mij la viehkken gå mierreda majt
sidá dahkat.
Gehtjav TV:av antenna baktu
- majt vierttiv dahkat?
ANALOG
DIGITAL
ANALOGA TV-SÁDDAGA
- li iemelágásj TV-signála ma li sáddiduvvam antenna baktu.
Jiedna ja gåvvå
sádiduvvá radiobárron vuosstájválldijda rájanijs.
Analoga ednamværmádahka
hiejtedem ájgge la gitta ålgus jagev 2009.
DIGITÁLA TV-SÁDDAGA
- la ådå vuohke sáddit TV- signálajt.
Jiedna ja gåvvå rievdaduvvi datasignállan
åvdås sáddiduvvi.
Dá signála manni antenna baktu, satelihta, kabela ja gåbddå-
Målssom digital-TV:aj máhttá buohtasdahttet moatteláhkáj
målssomijn videokássettas (VHS) DVD:aj.
DIGITÁLA EDNAMVÆRMÁDAHKA
- Dálásj ednamværmádahka TV-rájanij ådåstuhttem.
Gå aktida ådå digitála
bierggasijt TV-rájanijda rijkav miehtá, digitáliseriduvvá ednamværmádahka.
DIGITÁLA TÆKSTA-TV:A
- la ådålágásj tæksta-TV:a gåbdes graffihkajn, jienajn ja gåvåj.
Vuojnnet værgga
muoduk Internetta bielij.
Dárbaja dekodárav mij doarjot MHP:av (Multimedia Home
Platform).
Tjavtja 2007 rájes gávnnuji dåssju nágin galles dekodára oassásijn.
DIGITÁLA DEKODÁRA (VUOSSTÁJVÁLLDEM BOAKSA)
- la boaksa majt aktida TV:ajn ja mij ietjájduhttá digitála TV-signálajt váj duv
TV:a dádjat.
Dekodárijt máhtá oasstet TV-oassásin jali signál-fáladiddje.
Ednamværmádaj, kabel-TV:aj, satellittaj ja gåbddåbáddáj viertti válljit hiebadum
dekodárav mij tjuovvu ja hiehpá fáladiddje gájbbádusájt.
Álu la ådå diŋŋgom
tjanáduvvam dekodára oasstemij/lájgguj.
Gávnnuji moadda lágásj dekodára gånnå l máhttelis báddit TV-sáddagijt váj
oattjo gæhttjat maŋŋela (Personlig Video opptaker, PRV).
Viertti arvusdallat
ietjálágásj máhttelisvuodav duv dárbo milta.
Hálida válldet vuosstáj digitála TV:av antenna baktu (ednamværmádahka) viertti
gæhttjat NTV-dåkkiduvvam dekodárijt.
Dekodárij fálaldahka lassánaddá maŋenagi.
Bágo ja moallánagá
Rogaládde
Østfold
Oslo ja Akershus
Hordaland
Møre ja Romsdal
Buskerud, Vestfold ja Telemárkka
Oarjje-Trøndeláhka
Hedmark ja Opplannda
Sogn ja Fjordane
Aust-Agder, Vest-Agder
Davve-Trøndeláhka ja Nordlánnda
Romssa ja Finnmárkko
ragátmáno 1.bve 2007
Ragátmáno 4.bve 2007
Ragátmáno 6.bve 2007
Gålgådismáno 1.bve 2007
Gålgådismáno 8.bve 2007
Gålgådismáno 11.bve 2007
Basádismáno 1.bve 2007
Basádismáno 8.bve 2007
Javllamáno 3.bve 2007
Basádismánno 2008
Sjnjuktja 4.bve 2008
vuoratjismáno 29.bve 2008
Moarmesmáno 20.bve 2008
Ragátmáno 30.bve 2008
Gålgådismáno 28.bve 2008
Ragátmáno 2.bve 2008
Basádismánno 2009
Guovvamánno 2009
Moarmesmánno 2009
Gålgådismánno 2009
Rahpam
Hiejttem
Fylkka
*Basert på opplysninger fra NTV 13. august 2007.
Ájgge digitála ednamværmádagá rahpam ja
analoga tv-sátta hiejttem*
Kabel-TV
Get: www.get.no / skuolkan: 02123
Canal Digital.
www.canaldigital.no / skuolkan: 06090
Letjá bájkásasj leverandøra, gehtja skuolgangirjen
Gåbddåbádde
Ietjá bájkásasj leverandøra, gehtja www.telepriser.no
NRK
GÅSI MÁHTÁ AKTIJVUODAV VÁLLDET
Radio- ja TV-oassásij
Gehtja ietjat bájkásasj skuolkangirjen
Ednamværmádahka
Norges televisjon (NTV): www.ntv.no
Skuolkan: 09595
RiksTV: www.rikstv.no / skuolkan: 09595
Parabåvllå
Viasat www.viasat.no / skuolkan: 815 22022
www.canaldigital.no
Skuolkan: 06090
ALMMALASJ DIEHTO DIGITAL-TV MÅLSSOMIJ
WWW.DIGITALTVINORGE.NO
Medietilsynet - Nygata 4 - 1607 Fredrikstad - SKUOLKAN 815 52 900
Foto: Daniel Wester
Gájkka ulmutjijn li avta árvvo.
Gájkka ulmutjijn li aj avta riektá.
Nuppástallat ulmutjav mierkki soabmása vuossti
årrot rievtugahtes ja giehtadallat ulmutjav nievrebut,
buojkulvissan dajna gå sujna l sáhtusvuohta.
Sáhtusvuohta l buojkulvissan gå soabmásin la
gassjelisvuohta vádtset,
gássjelisvuohta vuojnnet jali gássjelisvuohta gullat.
Le gus dån nuppástuvvam?
Máhtá de bajedit Nuppástimoahttsáj (DO).
DO máhttá aj duv viehkedit gåktu dån máhtá
barggat vaj ij aktak galga nuppástuvvat.
Lågå ienebuv girjátjin.
DO birra
Om DO
på lulesamiska
G1 SMJ-SE (Om DO på lulesamiska) 2011
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 3 (10)
DO - avta riektájda gájkajda
DO barggá nuppástallama vuossti.
DO barggá vaj gájkajn galggi avta riektá
DO barggá aj gájkajn galggi avta máhttelisvuoda.
DO ulmme l galggá álkke dádjadit gájkka ulmutjijda
jut gájkajn li avta árvvo.
DO l stáhta fábmudahka.
Fábmudahka barggá ráddidusá åvdås.
Fábmudagán la åvdåsvásstádus.
DO barggá nuppastallama vuossti.
DO barggagådij ådåjakmáno 1.b.
Åvdebut gávnnujin niellja umasse oahttse nuppástallama vuossti.
Dálla gávnnu akta oahttse nuppástallama vuossti.
DO l dat.
Dån márjju aná dån la nuppástuvvam
moatteláhkáj, buojkulvissan dajna gå duv máddo
l ietja rijkas ja dajna gå dån la bieljijs.
Bieljijs la gå dujna l gássjelisvuohta gullat.
Jali dån la nuppástuvvam dajna gå
dån la homoseksuálalasj ja dajna gå dujna l dysleksia.
Homoseksuálalasj la ålmåj gut gierru ietja ålmmåj
jali nissun gut gierru ietjá nissunij.
Dysleksia l gå dujna l gássjelisvuohta låhkåt ja tjállet.
De dal máhtti gájka gudi adni sij li
nuppástuvvam aktavuodav válldet DO:jn.
2009 Svierik oattjoj ådå lágav.
Lágan l nammadum jut buorgodum la nuppástallat
dajna gå soames la ålmåj jali nissun.
Nuppástallat mierkki rievtugahtes årrot
soabmása vuossti ja giehtadallat ulmutjav nievrebut.
Dála li ienep buojkulvisá masi l buorgodum.
Buorgodum la nuppástallat
dajna gå soames ietjas ij dåbdå nissunin
ja ij ga ietjas dåbdå ålmmån.
Dajna gå nissun gárvvun ålmmån
jali dajna gå ålmåj gárvvun nissunin.
Buorgodum la soabmásav nuppástallat
dajna gå ålmåj la gierrum ietjá ålmmåj
jali dajna gå nissun la gierrum ietjá nissunij.
Buorgodum la nuppástit soabmásav
suv lijkkebájno diehti
álmmukjuohkusa diehti masi ulmutjin la aktavuohta
jali rijka diehti gåsstå ulmusj boahtá.
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 5 (10)
jáhko jali jáhkkudagá diehti.
Jáhkkudahka l buojkulvissan buddissta, juvdá, ristagis jali muslima.
dajna gå soabmásin la sáhtusvuohta.
gássjelisvuohta vádtset, gássjelisvuohta vuojnnet jali gásselisvuohta gullat.
Buorgodum la nuppástallat soabmásav
suv álldara diehti.
DO máhttá duv viehkedit jus la nuppástuvvam.
DO máhttá aj duv viehkedit jus sjatta nievrebut giehtadaládum
dajna gå dån la äjgátloaben,
dajna gå dån ájgo äjgátloahpáj jali
dajna gå la årrum äjgátloaben.
Äjgátloaben la soames gut la hejman bargos
avtajn suv mánájs jali måttijn mánájn.
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 6 (10)
DO máhttá duv viehkedit
DO máhttá duosstot duv bajedimev nuppástallama gáktuj.
DO máhttá åtsådit mij la dáhpáduvvam.
DO máhttá diededit makkir riektá dujna li
ma gávnnuji nuppástallamágan.
DO máhttá diededit gåktu dån galga dahkat gå la nuppástuvvam.
DO máhttá åvdåstit duv duobbmoståvlån.
DO máhttá duosstot duv bajedimev jus aná dån la
nuppástuvvam gå dån ájgo äjgátloahpaj jali
gå dån la äjgátloaben
jali gå dån boadá ruoptus äjgátloabes.
DO máhttá giehttot gåktu dån galga dahkat tsakkatjit
nuppástallamav boahtteájgen.
Bajeda DO:aj jus dån aná dån la
nuppástuvvam.
Nuppástallat mierkki rievtegahtes årrot
soabmása vuossti ja giehtadallat ulmutjav nievrebut
buojkulvissan dajna gå ulmusj la nissun.
DO:aj bajedit la nåvkå.
Ij mávse majdik.
Nuppástallamlágan nammaduvvá jut buorgodum la
nuppástallat bargon, skåvlån ja allaskåvlån.
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 7 (10)
Buorgodum la aj nuppástallat boargálin
ja gå oastá årudagáv jali lájggi årudagáv.
Buorgodum la aj nuppástallat ietjá suorgijn
buojkulvissan skihpadåben,
jali sosiáladievnastusán.
Dån máhtá bajedit DO:aj jus aná
dån la nuppástuvvam.
Buojkulvisá nuppástallamij
Ållo ulmutja riŋŋgiji, e-påvståv rádji jail
tjálli brevajt DO:aj dajna gå ádni sij
li nuppástuvvam.
Dála li muhtem buojkulvisá.
Buojkulvisá li sáddná ja
li dáhpáduvvam oallevuodan.
Valla ulmutjij namá li rievddadum.
Namá älla ulmutja oalle namma.
Mira ittjij bargov oattjo dajna gå adná oajvvegåbttjåsav.
Homoseksuálalasj párra ejga oattjo aktan boahtet skåvllådánssaj.
Roja la romalasj fábmalis nissun.
Ålmåj gut dåbev äjggu gånnå Roja årru målsoj lásav dåben.
Roja ja suv gålmmå máná ettjin besa sisi sijá lájggoviessuj.
Carl ittjij loabeduvá kursan mannat dajna gå sån lij hiv-positijvalasj.
Sara ittjij barggoságastallamij oattjo boahtet dajna gå sån lij fábmális.
Åhpadiddje l baha Alexa vuossti dajna gå
Alex javlla sån ij sidá årrot niejddan ja ij ga bárnnen.
Frank la bargov åhtsåm.
Sån ij bargov oattjo dajna gå sån la vuorrasabbo 55 jagágijs.
Nåvti dån bajeda
Dån máhtá riŋŋgit DO:aj ja gatjádit vidjurij birra,
valla dån i máhte bajedimev dahkat telefåvnå baktu.
Dån galga tjállet duv bajedimev
Nuppástimoahttsáj, DO.
Bajedimen galga tjállet duv namáv, adressav
ja duv telefåvnnånummarav..
Buorre l jus dån aj tjálá duv e-påvsståadressav.
Dån galga tjállet namáv gesi bajedibme guosská.
Máhttá årrot buojkulvissan skåvllå,
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 8 (10)
allaskåvllå, barggovadde, vidnudahka jali fábmudahka.
Tjále aj manen dån jáhká dån la nuppástuvvam,
Tjále jus jáhká buojkulvissan la duv áldar,
duv jáhkkudahka jali duv sáhtusvuohta.
Dån máhtá tjállet brevav DO:aj jali dievddet páhppárav
mij gávnnu DO webbabielen www.do.se.
Dån galga ruvva bajedit jus aná
Gå la rádjam sisi bajedimev DO:aj
de dahkap guoradallamav.
Mierkki mij låhkåp dárkkelit majt
dån la tjállám ja åtsådip
mij la dáhpáduvvam.
Ulmusj gev la bajedam nuppástallamij
miededuvvá aj giehttot majt sån adná
l dáhpáduvvam.
DO mierret de mij galggá dáhpáduvvat.
DO márjju guorras dån la nuppástuvvam.
Väjá oadtjot biednigijt jali iehtjádav
gässta dån la nuppástuvvam.
Muhttijn duv bajedibme mierkki
ietjá ulmutja e dejvadalá nuppástallamij.
Riektá l ij nuppástuvvat.
Váraj bieja dájt gå bajeda DO:aj
Dån galga tjállet bajedimev jus aná dån la nuppástuvvam.
Dån galga ruvva rádjat bajedimev DO:aj jus dån aná dån la nuppástuvvam
Dån galga tjállet manen dån aná dån la nuppástuvvam.
Vuosstálasste!
Giehto jus dån illastuvá ja rievtugahtes giehtadaláduvá.
Barggovadde,
skåvllå jali allaskåvllå
galggá duv viehkedit vaj
dån i illastuvá ja rievtugahtes giehtadaláduvá nuppádis.
Bargon fáhkka máhttá aj viehkedit duv.
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 9 (10)
Avta riektá gájkajda
Barga gus dån vaj gájkajn galggi avta riektá?
Barggovaddijn, skåvlåjn ja allaskåvlåjn li åvdåsvásstádus
vaj gájkajda vatteduvvi avta riektá.
Siján la aj åvdåsvásstádus vaj ij aktak
nuppástuvá jali illastuvvá.
Illastit la hárddet ja bahá årrot soabmása vuossti.
Barggovadde hähttu barggat
vaj gájkájn.galggi avta riektá ja
máhttelisvuoda barggoiellemin.
Láhka nammat barggovadden 25 barggij
jali ienebu gálggá gávnnut plána mij vuoset
nissunijn ja ålmmåjn li avta riektá barggosajen.
Barggovadde galggá aj mierredit majt galggi dahkat
vaj ij aktak galgá nuppástuvvat suv sjierve,
suv mátto, suv rijka jali suv jáhkkudagá diehti.
Skåvlåjn ja allaskåvlåjn galggi aj gávnnut plána.
Plánan galggá nammadum
majt sij galggi dahkat vaj
gájkajn galggi avta riektá ja
vaj ij aktak galga nuppástuvvat.
DO máhttá viehkedit barggovaddijt, allaskåvlåjt
ja skåvlåjt tjuovvot majt nuppástallamláhka nammat.
Sidá gus diehtet ienebuv bargo birra nuppástallama vuossti?
Sidá gus diehtet ienebuv man birra l nammadum lágan
nuppástallama birra?
DO webbabielen www.do.se gávnnuji ienep diedo
ja buojkulvisá nuppástallamij.
DO birra (Om DO på lulesamiska) | 10 (10)
Riŋŋgi DO:aj
Täkstatelefåvnnå 08 120 20 820
Prässa-telefåvnnå 08 120 20 710
Tjále DO:aj
Diskrimineringsombudsmannen (DO)
103 59 Stockholm
DO webbabielle
www.do.se
E-påvsstå DO:aj
E-påvsstå do@do.seO,
Aktavuodav válde DO:jn
Sidá gus ienep diedojt nuppástallama birra?
Sidá gus ságastit soabmásijn oattjotjit diedojt gåktu
dån dagá bajedimev?
Duv rievtesvuohta sujttuj ja huksuj
Oahpestiddje vuorrasijda
Din rätt till vård och omsorg
En vägvisare för äldre
översättning till lulesamiska
Dát ålgusvaddem tjálosäjggolágas suoddjiduvvá.
Sihtáhtamerkan galggá gálddo diededuvvat.
Almodittjat gåvåjt, kårtåjt ja illustrasjåvnåjt
rávkaduvvá tjálosäjgáda loahpe.citat ska källan uppges.
Ålgusvaddem gávnnu pdf:an Sosiálstivra webbabielen.
Ålgusvaddemav máhttá åttjudit ietjá hámen jus áno.
Gatjálvisá ietjá hámij birra rájaduvvi alternativaformat@socialstyrelsen.se
Artihkalnr 2016-10-6
Gåvvår Marcus Lundstedt, Scandinav Bildbyrå
Ulmutjijn gåvåjn ij la tjanos sisadnuj.
Gut máhttá viehkev oadtjot?
Majna máhttá viehkev oadtjot?
Gejna galggá aktavuodav válldet?
Patiänntasihkarvuohta ja oasálasjvuohta 15
Man ednagav máksá?
Jus dån illa dudálasj
Báhkolissta
Muhtem ájnas lágá
Telefånnånummara & sválldasa
DUV RIEVTESVUOHTA SUJTTUJ JA HUKSUJ - OAHPESTIDDJE VUORRASIJDA
SOCIALSTYRELSEN
Duv viehkkedárbbo mierret
Varresvuohta- ja skihpasujtto ja sosiáladievnastusá vuorrasijhukso li Svieriga
buorreviessoma oase.
Njuolgaduvvi lágajs ma biedji aktugattja sujto ja huvso
dárbov guovddelin.
Varresvuohta- ja skihpasujttoláhka diedet sujtov sämmi
vidjurij ålles álmmugij.
Gänna l skihpasujtos stuorámus dárbbo galggá åvdåv
sujttuj oadtjot.
Sosiáladievnastusláhka dunji vaddá rievtesvuodav doarjjaj
häjmmadievnastusá hámen, årudagáv nåv gåhtjodum vuorrasijårromsajen
(lágan gåhtjoduvvá sierralágásj årromsadjen) jali ietjá viehkev ja dårjav majt
dávk darbahattja ja majt ij la máhttelis ietjáláhkáj oadtjot.
Gut máhttá dievnastusáv ja huvsov oadtjot?
Gájkajn gudi adni dievnastusáv ja huvsov dárbahi la rievtesvuohta dårjav
åhtsåt sosiáladievnastuslága milta.
Oattjotjit diedojt jus dujna l rievtesvuohta
häjmmadievnastussaj jali ietjá doarjjaj de hähttu åtsålvisáv dahkat kommu-
vna sosiáladievnastusán.
Kommuvnan la välggogisvuohta gájkka åtsålvisájt
guoradit.
Ienemusát doarjjagiehtadalle dåjmat duv ássjev.
Jus giehtad-
alle gávnná dujna illa rievtesvuohta vähkkáj majt la åhtsåm, de dujna l
rievtesvuohta oadtjot märrádusáv mav máhtá duobbmoståvllåj gujddit (lågå
ienebuv gåktu dårjav åtså 19. bielen).
Vissa kommuvnajn vuorasulmusj máhttá ekonomalasj dårjav oadtjot gå
lagámusberaj sujtti.
Álu gåhtjoduvvá häjmmasujttodoarjjan.
Gå gávnada doarjjagiehtadallijn ja vájvve l dárogielav ságastit jali ságasta
siejvvemgielajn de máhtá viehkev dålkås rávkkat.
Vissa guovlojn Svierigin, nåv gåhtjodum tjuottjudusguovlojn, rijkalasj
unneplågogielajn sámegiella, suomagiella ja meängiella sierrasajádagáv.
Lága birra rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj dårjajn.
Jus ságasta sám-
egielav, suomagielav jali meängielav ja åro tjuottjudusguovlon de dujna l
rievtesvuohta aktavuodav válldet fábmudagáj njálmálattjat ja tjálalattjat ietjat
unneplågogielan.
Tjuottjudusguovloj ålggolin aj la máhttelis ietjat gielav
ávkkit jus fábmudagájn li bargge gudi máhtti dájt gielajt.
Rievtesvuohta doarjjaj
4 kap.
1 § sosiáladievnastuslágan la tjáledum:
"Gut iesj ij máhte ietjas dárbojt ållidit jali máhttá dajt ietjáláhkáj
ållidahttet de sujna l rievtesvuohta doarjjaj sosiálasiebrrerádes iet-
jas bierggimij (bierggimdoarjja) ja ietjas viessomvuohkáj ietján."
Miedogisvuohta l vuodonjuolgadus
Lagámusberraha jali bargge máhtti diededit dån viehkev dárbaha.
Kommuvn-
na de galggá nåv gåhtjodum åvddålmerustallamav dahkat.
Mierkki kommu-
vnna dujna aktavuodav válldá ja dujsta gatját jus viehkev sidá.
Dujna l agev
rievtesvuohta nádot.
Diedo duv birra suoddjiduvvi sekretessas
Diedo duv persåvnålasj vidjurij birra suoddjiduvvi biejadusájs sjávovälg-
gogisvuoda ja sekretessa birra.
Tjálálvisá majt giehtadalle dáhká doarjja-
merustallama gáktuj ja viehkkedagoj tjadádibme majt la miededuvvam, li
suoddjidum.
Mierkki da e oattjo lågåduvvat e ge vatteduvvat gullumáhtes
ulmutjij váni duv miededime dagi.
Dujna l gis ietjanit rievtesvuohta låhkåt ja
moattedit tjálálvisájt.
Umasslágásj dåjmadiddje valla aktisasj
njuolgadusá
Kommuvnna val oadtju guoradit ja mierredit dårja birra.
Moadda dåjmadid-
dje oadtju gis dårjav dåjmadit.
Aktugasj vidnudagá, kooperatijva ja vuodo-
dusá oadtju de huvsov dåjmadit kommuvna dahkamusá milta.
Lánndadik-
ken ja kommuvnan la oajvveåvdåsvásstádus varresvuohta- ja skihpasujtos.
Máhttá aj priváhtta sujttovaddijs dåjmaduvvat, dat javllá aktugasj vidnudagá,
kooperatijva ja vuododusá.
Vájku gut dåjmat sujtov ja huvsov de sämmi
njuolgadusá li fámon iehtjádij siegen sekretässaj, sjávovälggogisvuohtaj ja
gähttjuj.
Báhkotjielggidusá
Doarjja - viehkke sosiáladievnastuslága milta, buojkulvissan
häjmmadievnastus, årudahka vuorrasijårromsajen, oasálasjvuohta
biejvvedåjman.
Sosiáladievnastust - tjoahkkenamma sosiála doajmmaj majt
kommuvna li välggogisá dåjmadit, bv.
vuorrasijhukso, doarjja
boastoaddnijda, doarjja ja dievnastus ulmutjijda sáhtusvuodajn ja
aktugasj- ja fuolkkehukso.
Doajmma njuolgaduvvá i.s.
sosiáladie-
vnastuslágas (SoL) ja kommuvnajn la ålgomus åvdåsvásstádus.
Varresvuohta- ja skihpasujtto - Kommunaj ja lánndadikkij
varresvuohta- ja skihpasujttoåvdåsvásstádus njuolgaduvvá var-
resvuohta- ja skihpasujttolágas (HSL).
Kommuvnajn ja lánndadik-
kijn la åvdåsvásstádus váksjut varresvuohta- ja skihpasujtto ållit
rávkalvisájt buorre sujttuj.
Galggi aj fállat rehabiliterimav, habilit-
erimav ja viehkkenävojt vuorrasijda ja ulmutjijda sáhtusvuodajn
ja hieredit skihpavuodav.
Patiänntaláhka, mij 2015 jagen fábmuj
bådij, nanustahttá i.s.
patienta máhttelisvuodav diededimev oadt-
jot ja válljit almulasj biednigahtedum primerrasujtov.
Makkir viehkev la máhttelis oadtjot mierreduvvá makkir dárbo dujna li.
Dujna l rievtesvuohta åhtsåt majt sidá, vájku viehkev majt sidá ij javladuvá
kommuvnalasj njuolgadusájn gånnå åro.
Jus sidá gujddit, de duobbmoståvlå
maŋutjissaj ma mierredi makkir vähkkáj dujna l rievtesvuohta (lågå ienebuv
gåktu dårjav åhtså 19. bielen).
Viehkev majt dujna l rievtesvuohta oadtjot
galggá duv máhttelisvuodajt nannit ietjat årudagán viessot jali ietjáláhkáj
viessot iesjrádugis viessomav.
Láhka javllá ahte kommuvnaj doarjja galggá
"hábbmiduvvat ja tjadáduvvat aktan aktugattjajn".
Dujna l de rievtesvuohta
åvddåjbuktet ietjat vuojnojt gåktu sidá viessot ja vieleduvvat.
Häjmmadi-
evnastus giehpet árggabiejvev dunji.
Jus sidá viehkev häjmmabargujn jali
persåvnålasj sujtujn de máhtá häjmmasujtov åhtsåt.
Häjmmadievnastusáv
máhtá oadtjot goappátjagá sahte viessomin ja vuorrasijårromsajen.
Häjm-
madievnastusá dagojda gullu snivvim, oasestibme ja ietjá goahtebargo.
Häjmmadievnastusbargge máhtti aj duv tjuovvot váttsatjimen jali sosiálalasj
dåjmajda.
Máhtti aj duv viehkedit umasse sujttodahkusij, bv.
persåvnålasj hu-
vsujn nåv gåk idetgárvodibme ja biebbmam.
Häjmmadievnastusán la iehket-
ja idjapatrulla vaj máhtá sujtov ja viehkev idja biejve oadtjot.
Jasskadabbo jasskvuohtalármajn
Jasskavuohtalármajn åleda barggijt idja biejve, juoga mij dávk dåbddusj jass-
ka dunji ja duv lagámusberrahijda.
Jasskavuohtalármma installeriduvvá duv
årudagán ja aktiduvvá telefåvnnåj.
Jus dån la oadtjum lármav installeridum
de l ájnas dån agev diededa lármmaguovdátjij jus dáhtádåjmadiddjev målso
jali målso gåbddåbáddetelefoniddjaj.
Jåhtet vuorrasijårromsadjáj
(sierralágásj årromsadje)
Jus dárbaha ienep vijdesbirástiddje sujtov ja huvsov de máhtá åhtsåt vuorasi-
jårromsadjáj jåhtet, nåv gåhtjodum sierralágásj årromsadje, gåk la tjáledum
sosiáladievnastuslágan.Vuorrasijårromsajen aj máhtá häjmmadievnastusás
viehkev oadtjot majna sahtebiejve dárbaha ja álu danna gávnnu skihpasujtár
ja ietjá sujttobargge gudi li ålediddje idja biejve.
Moatten vuorrasijårromsa-
jen la sujttoåvdåsvásstediddje skihpasujtár ja stuoves dåktåraktavuohta årruj-
da, valla gut sihtá de sujna la rievtesvuohta ietjas dåktårav bisodit.
Vájku åro vuorrasijviessomin de dat la ietjat årudahka ja bargge galggi duv
priváhttaviessomav vieledit.
Dánna mierreda goassa soames galggá guossidit.
Vuorrasijårromsadje jali sierralágásj årromsadje máhttá aj juogosårromsad-
jen, skihpahäjmman jali sujtto- ja huksoårromsadjen gåhtjoduvvat.
kommuvna gåhttju gájkka dájt årromhámijt vuorrasijårromin.
Vájku gåktu
årromsadje gåhtjoduvvá de sujtto ja dievnastus sierralágásj årromsajen galg-
gá duv jasskavuoda, aktisasjvuoda ja iesjmierredime dárbbuj hiebadum.
Umasslágáj årromsaje
Sierralágásj årromsadje vuorrasijda (vuorrasijårromsadje) =
doarjja sosiáladievnastuslága milta
Jasskavuohtaårromsadje = årromsadje rabás márnánin sieldes
ráddjidum máhttelisvuohta barggijt ávkkit.
Senioraårromsadje, 55+ årromsadje = årromsadje rabás
márnánin ulmijn vuorrasijda
Loabedus párajda aktan årrot
Vuorrasap pára gudi li aktan årrum mälggadav e galga dárbahit sierralakkoj
jåhtet gå sunnus akta dárbahatjá ienep sujtov ja huvsov.
Guosská viessom-
kvalitehtav ja jasskavuodav loabedibmáj párajda gudi sihti åvddålijguov-
lluj aktan årrot.
Gänna mierreduvvá årudagáv vuorrasijviessomsajen la
rievtesvuohta aktan årrot suv gállasjguojmijn jali aktanårrujn.
Gåhtjoduvvá
párraårromloabedussan.
Åvddålbiejadus párra l aktan årrum guhkep ájgev
jali, jus akta guojmme juo årru vuorrasijårromsajen, ja párra l åvddåla aktan
årrum guhkep ájgev.
Gut dárbaj vuorrasijviessomsajev la val åhttsen årromsadjáj, vájku sån
sihtá maŋenis suv guojmev.
Vuorrasap pára aj gudi goappátja libá mieduvvam årudagáv vuorrasijvies-
somsajen la rievtesvuohta aktan årrot.
Åvddålbiejadus la párra sihtá aktan årrot.
Dujna l rievtesvuohta dårjav åhtsåt
Kommuvna doarjjagiehtadalle máhttá diededit makkir viehkke l
máhttelis oadtjot gånnå åro.
Máhtá agev åhtsåt viehkev majt aná
dárbaha.
1§ sosiáladievnastuslágas (SoL) buktá ulmutjin
la rievtesvuohta åhtsåt dårjåv vájku mij la tjáledum kommuvnalasj
njuolgadusájn.
Doarjja juohkusijda sierralágásj dárboj
Kommuvna doarjja vuorrasijda máhttá ájgodum juohkusijda majn li sier-
ralágásj dárbo.
Ulmme juogosårromsadjáj máhttá álu ahte årro galggi jasska-
vuodav ja aktisasjvuodav dåbddåt ja säbrástallam la danen guovddelin.
Biejvvedåjma ulmutjijda demänssaskibádagáj álu barggi dåjmaj majt
oassálasste dåbddi árvulattjan buorre viessomij.
Máhttá årrot bv.
musijkka
ja lávllom, sjattadakbarggo jali ságastibme.
Säbrástallam ulmutjij sämmi
vidjurin l aj ájnas.
Ietjá biejvvedåjmajn li miellogisá bv.
rubbmelasj hárjjidal-
lamij ja rehabiliterimij ja aktavuodav válldi ulmutjij gudi li bv.
juolggedoad-
jemis jali stroke:as dejvadallam.
Vuorrasijhukso barggij gudi unneplågogielav
ságasti
Svieriga rijkalasj unneplågo li juvdára, roma, sáme, svieriksuobmelattja ja
duornusliegega.
Jiddisj, románagiella, sámegiella, suomagiella ja meängiel-
la li rijkalasj unneplågogiela.
Rijkalasj unneplåhkon li vissa sierralágásj
rievtesvuoda tjanádum giellaj.
Rievtesvuoda li tjáledum lágan (2009:724)
rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra.
Lága ulmme l suoddjit unne-
plågogielajt ja unneplågo galggi máhttet ietjasa kultuvrav bisodit ja åvdedit.
Kommuvnajn ja fábmudagájn Svierigin la välggogisvuohta diededit lága ja
dan rievtesvuodaj birra.
Vissa bájkijn Svierigin, nåv gåhtjodum tjuottjudusguovlojn, sámegie-
lan, suomagielan jali meängielan la sierrasajádahka.
Jus ságasta sáme-
gielav, suomagielav jali meängielav ja åro tjuottjudusguovlon de dujna l
Tjuottjudusguovlo ålggolin aj galga máhttet ietjat gielav
Láhka diedet, jus dån dav áno de galga máhttet barggijs gudi sámegie-
lav, meängielav jali suomagielav ságasti vuorrasijhuvsos ålles jali åsijt
oadtjot.Vájku åro kommuvnan mij ij gávnnu tjuottjudusguovlon de dujna l
rievtesvuohta vuorrasijhuksuj ietjat gielan jus gávnnuji bargge gudi gielav
Makkir kommuvna li tjuottjudusguovllo gávnná webbabielen mi-
noritet.se mij sámedikkes dåjmaduvvá.
Válde aktavuodav ietjat kommuvnajn jus sidá diehtet makkir njuolgadusá
li fámon oattjotjit vuorrasijhuvsov ietjat gielan.
Jus dujna l ietjá häjmmagiella gå dárogiella jali unneplågogielajs akta?
Muhtem kommuvnajn máhttá gávnnut vuorrasijhukso mij dåjmaduvvá barg-
gijs gudi duv häjmmagielav ságasti.
Ságasta doarjjagiehtadallijn!
Dålkkum ietjá gielajda
Gå sosiáladievnastus gálggá dunjii vaddet aktugasjhiebadum diededimev de
bargge gálggi vieledit i.s.
makkrir kultuvralasj ja gielalasj duohke l dujna.
Mierkki ahte bargge, jus la dárbbo, bierriji dålkåv ávkkit gå diededi.
Vájku ij aktak dujsta gatjáda, de iesj máhtá ádnot dålkåv oadtjot jus da-
kkirav dárbaha.
Aktavuodav de válde kommuvnajn, mij åvdåsvásstádusáv
adná dålkåjs.
Vájku dujna l lagámusberaj gut máhttá dålkkut, de oajvvaduvá
almulasj dålkåv ávkkit majt kommuvnna ásat.
Kultuvralasj sieradusá ja sieradusá vuojnojn ulmutjij gaskan umasslágásj
rijkajs dahká muhtem vidjurijn lisj dávk buorre ávkkit tjanágahtes dålkåjt.
Dujna l rievtesvuohta vuohkasit duostoduvvat
rájes gávnnu rijkalasj árvvovuodo sosiáladievnastusá hu-
vson vuorrasij gáktuj.
Árvvovuodujn miejnniduvvá etijkalasj árvo ja nårma
ma galggi vuodon årrot bargguj vuorrasijhuvson.
Galga dårjav ja viehkev
vuogasláhkáj oadtjot ja galga máhttet soabttsomav dåbddåt.
Nåv guhkev
máhttelis galga máhttet válljit goassa ja gåktu galga dårjav, viehkev ja die-
vnastusáv oadtjot.
Ienep kommuvna li adnegoahtám bájkálasj árvulasjvuohtaloabedusájt.
Loabedusá vuojnnuji umassláhkáj umasse kommuvnajn valla ulmme l
sämmi: Árvulasjvuohtaloabedusá galggi dunji tjielggit gåktu vuorrasijhukso
vielet ja suoddji duv priváhttaviessomav, duv rubbmelasj integritehtav, duv
rievtesvuodav iesjmierredibmáj ja oasálasjvuohtaj ja ienep.
Duv kommuvna bájkálasj árvulasjvuohtaloabedusá galggi duodastussan
jali loabedussan dunji vuojneduvvat.
Árvulasjvuohtaloabedus hähttu sisan-
edit loabedusáv ietján gå masi l rievtesvuohta lága milta jali juo l miededu-
vvam.
Jus vuorrasijhukso ij ållida majt loabet de máhtá gujddit.
Aktavuodav
válde duv kommuvnajn oattjotjit diededimev makkir bájkálasj árvulas-
jvuohtaloabedusá ma li fámon.
Huomaha kommuvna e hähttu ietjasa árvulas-
jvuohtaloabedusájt adnet valla ienemusá li åvdedime dakkir loabedusájt.
Kommuvnna l välggogis dårjav
lagámusberrahijda vaddet
Kommuvnna l välggogis lagámusberrahijt doarjjot.
Häjmmadievnastus la
álu ávkken gesi sujtti lagámusberahav hejman.
Jus lagámusberrahav sujtti
de máhtá dårjav åhtsåt allasit.
Dujna l rievtesvuohta märrádusáv oadtjot mij
diedet jus la dårjav miededuvvam jali ij.
Dujna l aj rievtesvuohta gujddit
kommuvna märrádusáv.
Målsudimdievnastus álu gávnnu hejman ja biejvvedåjma ulmutjijda
demänssaskibádagáj.
Ietjá doarjja l ienebut ulmmen lagámusberrahijda, b.v.
ságastallamjuohkusa, åhpadus ja doarjjaaktavuohta giehtadallij.
Lagámusberaj- ja patiänntasiebre álu fálli åhpadusájt i.s.
skibádagá birra
mij la ulmtjin majt sujtti.
Åhpadusá vaddi aj máhttelisvuodav gávnadit ieht-
jádij gudi ietjasa lagámusberrahijt sujttiji.
Viehkkenävo ja årudakhiebadibme
Jus dujna l sáhtusvuohta de dávk dárbahittja viehkkenävojt ma giehpedi duv
fertbäjvvásasj viessomav ja dahká ahte dåbdå sihkarvuodav.
Viehkkenävo ja
ietjá doarjja márjju l aj dárbulasj oassen duv dálkudimen jali rehabiliterimin.
Buojkulvisá viehkkenävojda majt oattjo barggoterapevta baktu l vierraståv-
llå, rullatåvrrå ja stråmmpåråhtte.
Muhtem viehkkenävo li mávsodak valla
muhtemijs iesj hähttu mákset.
Vissa viehkkenävojt máhtá loaddnut ja ietjádijt
hähttu lájggit.
Álu li dåktåra, barggoterapevta, skihpagymnasta ja logopeda
gudi tjálli viehkkenävojt.
Årudakhiebadibme dávk giehpedisj dunji ietját årudagán ja viehket duv
danna årrot ja viessot.
Dábálasj dago li sjielmájt ierit válldet vaj álkkebut
bässá rullatåvråjn jali vierraståvlåjn.
Årudakhiebadibme máhttá aj guosskat
stuoráp dagojda, nåv gåk hissav installerit jali hivsigav ja lávggomlanjáv
ådåstuhttet.
Aktavuodav válde kommuvnajn ienep diedojda.
Persåvnålasj viehkke
Persåvnålasj viehkev la máhttelis oadtjot jus gåbtjåduvá lágas dårja ja die-
vnastusá birra vissa ulmutjijda sáhtusvuodajn (LSS).
Ienemusát mávsálvis
miededuvvá persåvnålasj vähkkáj Oadjodåjmadagás sosiáladievnastusbálka
Jus dujna l årrum persåvnålasj viehkke åvddål 65 jage de dav oattjo bi-
sodit ålles viessomav jus la dárbulasj, valla ij la máhttelis dunji oadtjot ienep
viehkketijmajt maŋŋel gå la 65 jage ållim.
Persåvnålasj viehkev ij máhte 65
jage álldara maŋŋela åhtsåt.
Dålvudimdievnastus bussa sadjáj
Dålvudimdievnastus la dievnastus gesi sáhtusvuoda diehti ij máhte bussajn
mannat jali ietjá aktisasj dålvudagájt.
Gut vierraståvlåv ávkki máhttá mannat
sierralágásj hiebadum minibussaj.
Dålvudakvidnudagá vuodji dålvudim-
manojt kommuvna dahkamusá milta.
Máksá räjsojs ja álu l rievtesvuohta rä-
jsojda ráddjidum märráj.
Rijkkadålvudimdievnastus baktu l máhttelisvuohta
guhkep räjsojda Svierigin.
Ienep diededimev oattjo ietjat kommuvnan, ietjat
dajvan jali ietjat lánndadikken.
Åsskoulmusj ja tjuottjodiddje
Jus la skibás jali ietjá oares ij des máhte ietjat priváhttaekonomidjas
åvdåsvásstádusáv adnet jali ábjjat ietjat rievtesvuodajt sujton ja huvson,
de máhtá åsskoulmutjis viehkev oadtjot.
Åsskoulmusj (gut aj máhttá årrot
kujnna) åvdåsvásstádusáv adná duv riekniga mávseduvvi ja máhttá doarjjot
doarjjamerustallamijn ja ietjá aktijvuodajn.
Jus la miededuvvam åsskoulmutjav de dujna l huoman sämmi
rievtesvuohta degu åvdebut iesjmierredibmáj.
Jus dån la skibás jali ietjá oares i máhte ietjat jali ietjat åbmudagáv ábjjat
de l máhttelis viehkev tjuottjodiddjes oadtjot.
Tjuottjodiddjen la ienep vijdes-
birástiddje rievtesvuoda gå åsskoulmutjin.
Tjuottjodiddje iesj mierret duv
åbmudagá badjel ja duv åvdås gájkajn ma li dahkamusán.
Åsskoulmutja ja tjuottjodiddje galggi agev barggat tjerda milta mij la
ienemusát ávkken gesi barggi.
Jus dujna l åsskoulmusj jali tjuottjodiddje de
sån agev galggá dujsta gatjádit duv vuojnov ájnas ássjijn.
Jus ij la máhttelis
de åsskoulmusj jali tjuottjodiddje máhttá aktavuodav duv gállasjguojmijn jali
aktanårrujn válldet.
Jus dujna li gatjálvisá åsskoulmutja ja tjuottjodiddje birra de galga ak-
tavuodav válldet alemusmindárijn ietjat kommuvnan.
Diggeriektá mierret
jus ulmusj galggá åsskoulmutjav jali tjuottjodiddjev oadtjot.
Alemusmindár
váksjut ahte åsskoulmutja ja tjuottjodiddje ållidi ietjasa välggogisvuodajt.
Dievnastusá ma e rávka dárbbomerustallamav
Lága milta vissa kommuvnalasj rievtesvuodaj birra kommuvnna oadtju fállat
vissa dievnastusájt ulmutjijda gudi li 67 jage ållim jali vuorrasappo (jali ietjá
áldar majt kommuvnna l mierredam) vani sierralágásj dárbbomerustallam
rávkaduvvá.
Persåvnålasj sujtov ij la gis máhttelis dan lága milta vaddet.
Kommuvnna mierret makkir dievnastusá galggi fáladuvvat ja man märráj
galggi fáladuvvat.
Kommuvnna mierret aj makkir mávso galggi váldeduvvat.
Dievnastusáj gáktuj kommuvnan ij la välggogisvuohta dokumenterit danen
gå ij guoska doarjjadagojda.
Ij ga maná gujddit märrádusájt dievnastusáj
birra..
Buojkulvis dievnastussaj la nåv gåhtjodum dahkalimdievnastussan.
Dievnastus la mij vuorrasijt praktijkalasj dahkamusáj viehket, bv.
tjuovg-
gabåhttsåjt målssot ja vinndeklijnijt gahtsot.
Dievnastus máhttá mávsodak
jali binnep mávsujn.
Goahtedievnastusá värrobinnedimijn
Máhtá iesj válljit goahtedievnastusájt värrobinnedimijn ávkkit.
Dån gut
la vuorrasap jali ållessjattuk mánná vuorrasij, máhtá goahtedievnastusájt
njuolgga priváhtta vidnudagás oasstet.
Vidnudak ádnu de värrobinnedimev
dan máksuj.
Buojkulvis dakkir dievnastusájda l snivvim, vinndekbassam,
bivtasbassam ja muohtagoajvvom.
Máhttá aj årrot viehkken persåvnålasj
rájnasvuodajn ja gárvodimijn ja nuoladimijn
Goahtedievnastusá e gullu sosiáladievnastusá doajmmaguovlluj.
Värrodåj-
madagán gávnnu ienep diededibme dán birra.
Kommuvnna merustallá duv åtsålvisáv Häjmmadievnastus, årudak vuorrasi-
jårromsajen ja ietjá vuorrasijhuvsov majt máhtá åhtsåt ietjat kommuvnan.
Áno ságastit doarjjagiehtadallijn!
Duv dåktår jali distriktasujtár máhttá aj
duv viehkedit aktavuodav kommuvnajn válldet.
Jus galga semesterij mannat ietjá kommuvnaj de duv häjmmakommuvn-
na galggá åvdåsvásstádusáv válldet doarjja- ja viehkkedagojs maj dárbaha.
Semesterkommuvnna jali nåv gåhtjodum guossidimkommuvnan la välgg-
ogisvuohta guoradallat makkir dagojt dárbaha ja de ållidit dajt.
Jus sidá jåhtet ietjá kommuvnnaj de galga aktavuodav válldet dajna kom-
muvnajn.
Duv åtsålvis galggá merustaláduvvat sämmiláhkáj nåv gåk gejda
juo danna årru.
Jus dujna alla álldara, sahtusvuoda jali tjavgga skibádagá
diehti l vijdes sujtto- jali huksodagoj stuovva dárbbo, de máhtá åhtsåt dagojt
kommuvnan gåsi sidá jåhtet.
Duv åtsålvis dårja birra de galggá merustaládu-
vvat sämmiláhkáj nåv gåk sidjij gudi juo kommuvnan årru.
Doarjjagiehtadalle guoradallá duv dárbojt
Doarjjagiehtadalle barggi kommuvna dahkamusá milta ja mierredi jus ja
man märráj galga viehkev miededuvvat.
Doarjjagiehtadalle gávnnuji gájkka
kommuvnajn valla muhttijn gåhtjoduvvi doarjjamerustallen, häjmmadievnas-
tusviehkediddjen jali ietjá.
Duv åtsålvis dårja birra ij dárbaha tjálalattjat årrot.
Nuoges la gå giehto
doarjjagiehtadalláj majna viehkev dárbaha.
Diŋgo ájgev gávnadibmáj.
Máhtá ietjat gállasjguojmev jali ietjá lagámus-
berrahijt maŋŋáj válldet jus sidá.
Buorre lisj dávk ulmutjav maŋŋáj válldet
gå galggá edna diededimev oadtjot.
Jus dujna l vájvve dárogielav dádjadit de
máhtá dålkåv adnot.
Doarjjagiehtadalle galggá gávnadimen åtsådit manen viehkev åtså, mak-
kir dagoj bierggi ja majna viehkev dárbaha.
Doarjjagiehtadalle galggá dunji
diededit makkir dago li kommuvnan fállat.
Muhttijn dávk gávnnutji moadda máhttelis vuoge viehkev oadtjot.
Buo-
jkulvissan máhttá häjmmadievnastus aktidum biejvvedåjmajn alternatijvvan
årudahkaj vuorrasijårromsajen.
Doarjjagiehtadalle galggá guhkás máhttelis
vieledit duv sávadusájt.
Válljimfriddjavuohta häjmmadievnastusán
Vissa kommuvna fálli válljimfriddjavuodav vuorrasijhuvson.
Mierkki dån
iesj oattjo valljit gut galggá dåjmadit dagojt majt la miededuvvam.
Doarjjag-
iehtadalle dunji diededimev vaddá makkir dåjmadiddjij gaskan la máhttelis
Jus dån i sidá jali dån i iesj máhte válljit de doarjjagiehtadalle galggá
duv viehkedit gå fállá viehkev dåjmadiddjes majt kommuvnna bálkki ulmut-
jijda gudi e ietja vállji.
Vuorrasijoahpestiddje
Vuorrasijoahpestiddjen máhtá buohtastahttet vuorrasijårromsajijt ja häjm-
madievnastusáv ålles Svierigin.
Goappátjagá kommuvnalasj, priváhtta ja
vuojtodis dåjma gávnnuji.
Gehtja Vuorrasijoahpestiddjen www.socialstyrels-
en.se/aldreguiden
Riektásihkar merustallam
Dujna l rievtesvuohta rávkkat buorre duosstomav ja riektásihkar giehtadal-
lamav.
Doarjjagiehtadalle galggá årrot váttuk, ássjásasj, rievtuk ja gálggá duv
roattujn duosstot.
Dujna l rievtesvuohta vuojnojt vaddet tjálalvisájda majt
doarjjagiehtadalle dahká guoradallamin åvddål gå doarjjamärrádus mierredu-
vvá.
Märrádus galggá agev dokumenteriduvvat.
Märrádus máhttá mierreájg-
gásasj jali fámon årrot mierredahtes ájggáj.
Hilgudismärrádus galggá agev tjálalattjat ja galggá årrot tjielggasit vuo-
dodum.
Doarjjagiehtadalle galggá diededit dunji gåktu l máhttelis märrá-
dusáv duobbmoståvllåj gujddit.
Lågå ienebuv x. bielen.
Kommuvnna mierret dårja birra
• Aktavuodav válde kommuvna doarjjagiehtadallijn gå dárbaha
häjmmadievnastusáv jali ietjá dårjav kommuvnas.
• Gå åtsålvisáv dagá de dujna l agev rievtesvuohta tjálalasj
märrádusáv oadtjot.
• Hilgudismärrádus galggá agev årrottjálalattjat.
• Jus dån illa dudálasj märrádusájn de máhtá duobbmoståvllåj
Dujna l máhttelisvuohta moaddi viehkev
åhtsåt
Jus aná kommuvnna ij la mierredam dunji nuoges viehkev de máhtá åhtsåt
ienebuv jali ietjá viehkev.
Rádje ij gávnnu galli máhtá dårjav åhtsåt.
Vuodonj-
uolgadis la ahte märrádus dårja birra l fámon åvddålijguovlluj jali bäjvváj majt
kommuvnna l mierredam.
Kommuvnna máhttá sierralágásj ássjen ådåsismerus-
tallat märrádusáv jus duv dárbbo viehkes la tjielggasit rievddaduvvam.
Iesjmiedogisdoajmma l goappátjagá
duodden ja alternatijvvan
Ietján gå kommunvaj sosiáladievnastusá gávnnuji moatten kommuvnan
iesjmiedogis dåjma.
Girkko, Röda korset, lagámusberaj- ja pensjånerrasie-
bre fálli åhpadusáv, dålvudimev, ráddnadievnastusáv, ålggobiejvijt ja ietjá
sosiálalasj dåjmajt.
Iesjmiedogisorganisasjåvnå muhttijn aktanbarggi sosiál-
dievnastusájn ja máhtti duodden sosiáladievnastussaj doajmmat.
Máhttá aj alternatijvvan dunji gut ij sidá jali ij la rievtesvuohta vähkkáj
kommuvnas.
Patiänntasihkarvuohta ja
oasálasjvuohta
Primerrasujton la dujna rievesvuohta mannat makkir sujttovaddáj sidá.
Var-
resvuohta- ja skihpasujtto l välggogis dunji vaddet diededimev mij la hiebad-
um dunji aktugattjan.
Galga i.s.
diededimev oadtjot duv varresvuohtavidjura
birra, tjerda ma gávnnuji ájggeguovddelis åtsådibmáj ja sujttuj ja máhttelis
dálkudime.
Sujtto ja dálkudime galggi guhkás máhttelis "tjadáduvvat rádedi-
men patientajn".
Máhtá válljit hiejttet jali guodet oajvvadum dálkudimijs.
Gå varresvuohta- ja sujttobargge galggi dunji vaddet aktugasjhiebadum
diededimev de bargge galggi vieledit i.s.
makkir kultuvralasj ja gielak
duohke l dujna.
Mierkki bargge, jus la dárbulasj, galggi dålkåv ávkkit gå
diededi.
Vájku ij aktak dujsta gatjáda, de iesj máhtá ádnot dålkåv jus dakkirav
Dalloj aktavuodav váldá kommuvnajn, mij åvdåsvásstádusáv adná
dålkåjs.Vájku dujna l lagámusberaj mij dålkkut máhttá, de oajvvaduvá
huoman ávkkit almulasj dålkåv gev lánndadigge jali kommuvnna ásat.
rijkajs dahká, muhtem vidjurijn dávk lisj buorre iesjrádálasj ulmutjijn gut
dålkku.
Siejvvemgielladålkkå ja sahtedålkkum
Ulmutjijda gudi li bieljedime mánnarájes (mánnávuohtabieljedime), bieljed-
imtjalmedime, ållessjattukbieljedime ja gullovahágahtedum de lánndadikke li
välggogisá fállat gejda årru lánndadikken ja stuovva danna viessu, dålkkådie-
vnastusáv nåv gåhtjodum sahtedålkkumij.
Sahtedålkkumin la i.s.
skihpasujt-
tomanádibme.
Patiänntasihkarvuohta ja oasálasjvuohta
NUBBE VUOJNNO
(ådåstahtedum dálkasasj merustallam)
Vissa vidjurin la dujna riektá nubbe vuojnnuj, d.j.
ådåstahtedum
dálkasasj merustallam speciálistas, ietján gå duv dåktåra merustal-
lam.
Máhttá gåbttjåt
• jus la låsså dálkasasj märrádusá åvdån
• jus dujna l hägganihtte jali sierralágásj tjavgga skibádahka
• jus dálkasasj dálkudibme máhttá sierralágásj vádájt dunji buktet
• jus duv válljimin la sierralágásj stuorra ájnasvuohta duv boahtteájg-
ge viessomkvalitähttaj
• us ij la ållu tjielgas makkir dálkudibme mij la hiebalgamos jur dunji.
Huomaha: Rievtesvuohta Ådåstuhtedum dálkasasj merustallamij
ij la fámon bádnesujton.
Duv sujtto ja dálkudibme dokumenteriduvvá
journálan
Ulmme patiänntajournálav tjállet la åvdemusát åvdedit buorre ja sihkar
sujttuj.
Journálla galggá i.s.
sisanedit diedojt birra makkir diededimev dån la
oadtjum ja makkir märrádusá li dagádum duv sujto ja dálkudime birra.
dån i lulu dádjadit juojddá journálan, de sidá soabmásav tjielggit.
Jus aná
juojddá journálan la boasstot jali ij la ållu duolla, de máhtá dav tsuojgodit.
Tsuojgodusá gálggi journálan tjáleduvvat.
Máhtá ságastit dåktårijn jali skihpasujtárijn gut la tjálalvisás
åvdåsvásstedam.
TJOAHKENANEDUM JOURNÁLLATJÁLLEM
Ulmme tjoahkenanedum journállatjállemijn la varresvuohta- ja
skihpasujtto galggá oadtjot duv sujttodárbos ienep tjoahkenane-
dum gåvåv vattátjit dunji buoremus máhttelis sujtov.
Ulmijn duv
sujtto galggá nåv sihkar gå máhttelis sjaddat de dávk ålobu gudi
sujton oassálassti dárbahittji duv journálan låhkåt.
Duv sujtto máht-
tá sisanedit aktavuodajt sujto umasslágásj åsij ja tjoahkenane-
dum journállatjállemijn diedo duv journálan máhtti sirdeduvvat
umasslágásj dåjmaj gaskan.
Besa aj gärddádit duv sujttohistårjav
juohkka bále gå iejvvi ådå sujttovaddev.
la, diedo duv varresvuoda jali ietjá persåvnålasj vidjurij birra e
oattjo vatteduvvat ietjá sujttovaddijda váni duv miededime dagi.
Jus miededa dav de val bargge gudi duv sujton oassálassti gudi
oadtju diedojs oasev válldet duv journálan.
Stuoves sujttoaktavuohta
Dån galga máhttet jasskavuodav ja sihkarvuodav dåbddåt ja duv var-
resvuohta- ja skihpasujtto gálggá årrot nåv aktelasj ja aktijdum gå máhttelis.
Dujna l danen rievtesvuohta oadtjot nåv gåhtjodum "stuoves sujttoaktavuo-
dav" gut máhttá duv umassláhkáj viehkedit.
Stuoves sujttoaktavuohta máhttá
aktijdit sujto dagojt ja aktavuohtaulmutjin årrot varresvuohta-ja skihpasu-
jto ietjá åsijda.
Stuoves sujttoaktavuohta máhttá aj duv viehkedit aktavuodan
ietjá guosske fábmudagáj nåv gåk sosiáladievnastus jali Oadjofábmudahka.
Stuoves sujttoaktavuohta máhttá årrot soames varresvuohta- ja skihpasujtto-
barggij siegen, bv.
dåktår, skihpasujtár jali psykologa, jali ulmusj ienep tjuot-
tjodus dåjmajn.
Stuoves sujttoaktavuohta nammaduvvá gå gudi åvdåsvásstá-
dusáv adni duv sujtos mierredi dujna l dassta dárbbo, jali gå iesj dav áno.
Stuoves aktavuohta l ájnas gå patientan la vijor mij skibádagá jali vahága
diehti vádáv buktá patienta häggaj.
Stuoves aktavuohta åvdåsvasstádusáv
adná aktavuodajs häggaanedim dálkudime gáktuj.
Varresvuohta- ja skihpasujtto hejman
Dunji máhttelisvuohta viehkev oadtjot vissa skihpasujttodagoj hejman
aktugasj bálijn jali guhkep ájggáj, nåv gåhtjodum häjmmaskihpasujtton.
Åvdåsvásstediddje häjmmaskihpasujtos la juogu lánndadigge jali kommu-
vnna.
Bargge varresguovdátjin jali duv doarjjagiehtadalle máhtti diededi-
mev vaddet gåktu l duv kommuvnan.
Duv dåktår jali distriktasujtár varres-
guovdátjin máhttá dunji ienep diededimev vaddet makkir máhttelisvuoda
gávnnuji hábbmitjit häjmmaskihpasujtov duv dárbojs.
Moatten kommuvnan
la dálla åvdåsvásstádus häjmmaskihpasujtos sahte årromsajen.
Kommuvna agev åvdåsvásstádusáv adná häjmmasujtos sierralágásj vies-
somin.
Njálmmevarresvuohtamerustallam
ja dárbulasj bádnesujtto
Jus dujna l sujtto- ja huksodagojs stuovva dárbbo de dujna l rievtesvuohta
duv njálmmevarresvuodas merustallam.
Lánndadigge fálla bádnedåktåris
jali bádnehygienistas mávsodak åtsådimev.
Sierralágásj bádnesujttodårjan
vuorrasijda gudi dárbahi vijdesbirástiddje sujtto- ja huksodagojt gávnnu aj
fáladus dárbulasj bádnesujto birra.
Mávso li sämmi nåv gåk manádimen varresvuohta- ja skihpasujton.
Al-
lamáksosuodje l fámon.
Dujna l rievtesvuohta dárbulasj bádnesujttuj vájku
dån illa njálmmevarresvuohtamerustallamav tjadádam.
Rievtesvuohta dálkasgähttjamij
Ájnas la duv dálkkasa buoragit aktan doajmmi ja dån buoragit dajs vie-
so.
Dálkasgähttjamijn viehkken máhttá buorebut merustallat duv var-
resvuohtavidjurav ja båhtusijt dálkkasijs majt bårå.
Máhttá aj merustallat
vádájt dálkkasij ja máhttelis tjuovvusijt majt ij sidá.
Dálkasgähttjam gálggá
binnemusát akti jahkáj dagáduvvat jus la 75 jage ållim jali vuorrasabbo (váj-
ku åro sahte årromin jali vuorrasijårromsajen) jus la tjáledum vihtta jali ienep
dálkkasa jali jus gáttá jali diedá dujna li vájve maj oarre l dálkkasa majt bårå.
Jus la sujttovahágij boadádallam
Jus dån sujttováhagis boadádallá de sujttovadde galggá ruvva máhttelis dunji
diededit dáhpadus la sjaddam mij la sujttovahágav buktám
• majt sujttovadde ájggu dahkat vaj sjimuk vahák ij vat galgga sjaddat igen
• dån máhtá gujddimusáv Inspeksjåvnnåj Sujttuj ja Huksuj (IVO) diededit
• dån máhtá mávsálvisáv patiänntaduodastusás rávkkat
• gávnnuji patiänntasiebrreráde maj vidno l patientajt doarjjot ja viehkedit.
Sujttovadde galggá ienemusát aj dunji diededit sij li diededam IVO:j vahágis
mij la buktám jali márjju luluj buktám tjavgga vahágav dunji (lex Maria).
Dån galga de aj máhttelisvuodav oadtjot ietjat vásádusáv vahágis gåvvit.
IVO galggá gähttjat jus varrevuohta- ja skihpasujtto l guoradallam vahágav
nuohkásit ja jus la hiebalasj biedjamdagojt álgadam hieredittjat vahák vat
dávk sjattasj.
Jus iesj i máhte duosstot diededimev de galggá lágámusberrahij
vatteduvvat.
JUS SIDÁ VARRESVUOHTA- JA SKIHPASUJTTUJ
GUJDDIT
Patiänntasihkarvuohtalágan mij fábmuj bådij ådåjakmáno 1.b.
2011 la ulmme sujtto galggá sihkarabbo sjaddat.
Jus dån la
boasstotdåmajduvvam de máhtá dav diededit.
Lagámusberrahijn
la aj rievtesvuohta gujddit sujttuj.
Gujddimusá máhtti åvdedit sujtto
buorep ja sihkarabbo gájkajda sjaddá.
Inspeksjåvnnå Sujttuj ja huksuj (IVO) la gähttjofábmudahka goap-
pátjagá varresvuohta- ja skihpasujttuj ja sosiáldievnastussaj.
dån sidá gujddit sujttuj de galga aktavuodav válldet Inspeksjåvnå-
jn Sujttuj ja huksuj (IVO).
GUT MAJT DAHKÁ SUJTON JA HUVSON?
Distrikttadåktår/fuolkkedåktår: Åtsåt, diagnåvsåjt biedjá, dálkut
ja dálkkasijt tjállá.
Rádjá specialisstadåktårij jus la dárbulasj.
Dåktåra li álu tjanádum varresguovdátjij jali fuolkkedåktårduos-
tudahkaj.
Skihpasujtár: Åvdåsvásstádusáv adná patiänntalahka sujtto- ja
dálkudimbargos.
Skihpasujtára gávnnuji goappátjagá lánndadik-
ke primerrasujton ja kommuvnalasj varresvuohta- ja skihpasujton.
Vuolep sujtár/sujtár: Dáhká praktijkalasj huksovidnojt ja vissa
skihpasujttodahkamusájt.
Vuolepsujtára ja sujtára val oadtju dálk-
kasijt juohket jus åvdåsvásstediddje skihpasujtár la delegerim dav
barggodahkusav sidjij.
Doarjjagiehtadalle: Åtsåt viehkkedárbov ja mierret jus ja man
märráj häjmmadievnastus jali ietjá vuorrasijhukso galggá miede-
Doarjjagiehtadalle li kommuvnas bálggidum.
Åssudakoajvve/barggolájddijiddje: Åvdåsvásstádusáv adná
dåjmas ja dan barggijs bv.
häjmmadievnastusdajvan jali vuorrasi-
jårromsajen.
Barggoterapävtta: Hiebat ja oajvvat viehkkenävoj birra ja ásat
hárjjidallamprográmmav.
Barggoterapevta álu oassálassti åruda-
khiebadimen.
Dietissta: Oajvvat biebmo birra ulmutjijda gudi dárbahi ietjasa
biebmov hiebadit, buojkulvissan vissa skibádagá diehti.
Logopeda: Åtsåt ja dálkut vájvijt tjanádum giellaj ja hållaj ja åtsåt
bårråm- ja njiellamvájvijt ja oajvvat hiebadimij birra.
Skihpagymnassta: Barggá rehabiliterimijn.
Dálkut ja oajvvat
Hiebat vissa viehkkenävojt.
Ienemusát hähttu skihpasujtos, dálkasijs ja vuorrasijhuvsos mákset.
Man
ednagav hähttu mákset mierreduvvá gånnå rijkan åro.
Målsut aj majt mávso
sisanedi.
Mávso sujtos ja huvsos mierreduvvi juohkka kommuvnan ja lánn-
dadikken.
Lágan gávnnuji biejadusá gávnnuji ma suoddjiji ilá alla mávsojda.
Lánndadikke rabás varresvuohta- ja
skihpasujtto
Lánndadikkij rabás varresvuohta- ja skihpasujtto gåbttjå sujtov ja dálkudi-
mev skihpasujttoduostudagán ja varresguovdátjijn, lánndadiggedåjmadum
häjmmaskihpasujtto ja sujtto ietjá sujttoásadusájn ma lánndadikkes dåjmadu-
vvi jali biednigahteduvvi.
Lánndadigge agev åvdåsvásstádusáv adná dåktår-
bargojs.
Jagen ij aktak dárbaha mákset ienebuv gå vissa summaj (allamák-
sosuodje).
Aktavuodav válde ietjat varresguovdátjijn oattjotjit diededimev
summa birra.
Gesi l rievtesvuohta dárbulasj bádnesujttuj gávnnu aj manádibme
bádnedåktårin ja bádnehygiensistan allamáksosuojen.
Njálmmevarresvuohta-
merustallam la agev mávsodak.
Gå l sisitjáledum skihpadåben (måskos
varresvuohta- ja skihpasujtto) de lánndadigge oadtju alemus jánndurmávsov
Mákso ij gávnnu lánndadikke allamáksosuojen.
Dálkkasa
Dálkkasijda aj gávnnu alemus rádje man ednagav hähttu mákset jagen.
sidá gáhttit stuorra aktigålojs de máhttelisvuoda gávnnuji mávsov moatte
sisimáksemij juohket.
Oassemáksemvuogádahka mierkki ietjasmákso máhttá
jagen juogeduvvat vuostasj oasstemis ja mávseduvvat vissa summajn mán-
nuj.
Gatjáda lagámus dálkasboargalin!
Kommuvnalasj sujtto ja hukso
Kommuvnna oadtju mávsojt i.s.
häjmmadievnastussaj ja biejvvedoajmmaj
ja kommuvnalasj varresvuohta- ja skihpasujttuj válldet.
Kommuvnna agev
åvdåsvásstádusáv adná varresvuohta- ja skihpasujtos sierralágásj årromsajen.
Moatten kommuvnan li aj målssum åvdåsvásstádusáv häjmmadievnastusás.
Sosiáladievnastuslágan gávnnuji biejadusá ma njuolgadi gåktu kommuvnna
galggá merustallat aktugattja mávsojt.
Máksonjuolgadusá li sämmi vájku
doajmma kommuvnas jali priváhtta vidnudagás dåjmaduvvá.
A Sisboahtomerustallam
Máksonjuolgadusá sosiáladievnastuslágan diededi i.s.
makkir sisboadojt
kommuvnna oadtjo vieledit gå merustallá mávsov.
Le sisboahto virges (iene-
musát pensjåvnå), sisboahto äládusdåjmas ja sisboahto kapitálas (bv.
renta,
oasosjuogadime).
Kapitálla gis ij oattjo mávsov bájnatjit.
Årudakduodde
riekkniduvvá sisboahton.
Merustalátjit makkir máksov jur dån galga mákset
de kommuvnna hähttu duv máksonárev riekknit.
B Viessomnárre
Viessomnárre galggá gåbttjåt sahte viessomgålojt (gehtja diehtogahpav 37.
bielen) ja ålles årudakgålov.
Viessomnárre mierkki dujna l rievtesvuohta
bisodit vuolemus summav ietjat sisboadojs åvddål gå mávso oadtju valde-
Umasslágásj vuolemussumma li ma mierreduvvi jus la aktuårro jali
aktanårro.
Kommuvnna galggá láhkabiejadum unnemussumma milta merus-
tallat duv viessomnárev.
Aktavuodav vállde kommuvna máksogiehtadallijn
oattjtit diedov ájggeguovddelis summa birra.
C Allamáksosuodje
Sosiáladievnastusláhka diedet alemus mánnomávsov majt kommuvnna
oadtjo válldet.
Allamáksosuodje mierreduvvá haddevuodoárvos mij jahkásat-
tjat rievddaduvvá.
Dån i goassak dárbaha mákset ienebuv gå summav mij la
merustaláduvvam sierraláhkáj dunji.
Ienemusát máksá summav mij vuosstá-
jvásstet allamáksosuojev.
Huomaha: Mierre allamáksosuodjáj ja viessomnárráj rievddaduvvá juohkka
Dábálasj viessomgålo
Dábálásj viessomgålo majt binnemussumma galggá gåbttjåt:
• Biebmo, gájkka bårrusa
• biktasa ja gábmaga
• asstoájggefritid
• rájnasvuohta
• loabddemgálvo
• bäjvvásasjtidnik, telefåvnnå, TV:a-mákso
• viessobierggasa ja lihte
• häjmmaduodastus
• goahteelektrisitäjtta hushållsel
• räjso
• dálkkasa, bádnesujtto, rabás varresvuohta- ja skihpasujtto.
Jus dujna älla biedniga årromgålluj ja sahte viessomgålojda de máhtá
ekonomalasj dårjav/bierggimdårjav åhtsåt.
Aktavuodav válde kommuvnajn.
Majt máksá sierralágásj viessomin?
Biejadusá máksomerustallamij la sämmi vájku åro sahte årromsajen jali
sierralágásj årromsajen.
Jus åro sierralágásj årromsajen de ienemusát mávsá
lájgov årudagás.
Lájggolága njuolgadusá lájggomerustallamij la fámon ja dån
bierri dåjmadit lájggosåbadisáv oattjo.
Jus åro lanján måttijn látjujn de mávsá dan sadjáj mávsov årromsajes.
Dakkir årromsadjáj gávnnu láhkabiejadum rádje man ednagav kommuvnna
oadtju válldet.
Oattjotjit diedov mij la alemus summa, de máhtá aktavuodav
válldet máksogiehtadallijn duv kommuvnan.
Gå åro sierralágásj årromsajen
de mávsá lájgov årudagás, mávsov sujtos ja huvsos ja mávsov biebmos.
Huomaha: Duv gállasjguojmme jali aktanårro ij galgá rievtugahtes nievre-
dum ekonomalasj vidjurin sjaddat danen gå dån hähttu vuorrasijårromsadjáj
jåhtet.
Ienep diededibme
Oattjotjit ienep diededimev birra gåktu duv mávso merustaláduvvi de máhtá
aktavuodav válldet máksogiehtadallijn duv kommuvnan.
Märrádusájt sosiáladievnastusdagoj birra l
máhttelis gujddit
Jus duv åtsålvis vuorrasijårromsadjáj jåhtet hilgoduvvá de dávk la máhttelis
ássjev duobbmoståvlån gähttjalit.
Loabeduvá aj gujddit jus miededuvá binnep
häjmmadievnastusáv gå majt la åhtsåm jali jus duv åtsålvis la hilgoduvvam.
Gájkka märrádusá hilgudisá birra åtsålvissaj dårja gáktuj la máhttelis gujddidit.
Guosská goappátjagá hilgudissaj ållåsit ja hilgudissaj muhtem mudduj.
Märrá-
dusáv mávsoj birra l aj máhttelis gujddit.
Märrádusáv skihpasujto birra ij la máhttelis
gujddit
Sjimugis rievtesvuohta gujddit ij gávnnu varresvuohta- ja skihpasujton.
Dåk-
tåra, skihpasujtára ja ienebu mierredi jus máhtá vissa dálkudimev oadtjot jali ij.
Máhtá åvddåjbuktet asjmev ja lájtov valla ij gávnnu duobbmoståvllå mij gäht-
tjal jus dujna l rievtesvuohta vissa dálkudibmáj jali ietjá skihpasujttodahkuj.
Dån máhtá märrádusáv gujddit
• jus dån i åbbå viehkev miededuvá
• jus dån miededuvá binnep viehkev gå majt la åhtsåm
• jus dån i miededuvá viehkev majt la åhtsåm, (bv.dån miededuvá häjmma-
dievnastusáv årudagá sadjáj vuorrasijårromsajen)
• jus kommuvnna binnet jali hiejtet åvdep miededum dårjav
• jus illa dudálasj mávso stuorrudagájn.
Návti gujddi
Gå la hilgudismärrádusáv oadtjum - mij gálggá tjálalattjat- de hähttu gålmån
vahkon gujddit.
Gujtulvis galggá kommuvna sosiálasiebrrerádáj vatteduvvat.
Sosiálasiebrreráde märos jus oarre gávnnu märrádusáv rievddadit.
Jus märrá-
dus ij rievddaduvá nåv gåk la rávkkam, de duv gujtulvis galggá tjuottjudus-
riektáj rájaduvvat.
Jus illa tjuottjudusriektá duobmojn dudálasj de l máhttelisvuohta kámmár-
riektáj joarkket ja, maŋutjissaj, Alemus tjuottjudusduobbmoståvllåj.
Gie-
htadalátjit duv ássjev dáj instánsajs muhtemin de gähttjalimloahpe rávkadu-
Dakkir loahpe vatteduvvá bv, jus duv ássje l ájnas ja máhttá oajvadusáv
vaddet gåktu sjimugis ássje boahtteájgen galggi árvustaláduvvat.
Kommuvnan la aj rievtesvuohta gujddit jus adná tjuottjudusriektá jali kám-
márriektá duobbmo l boasstot.
Riektá mávsálvissaj
Jus dån jali duv åbmudahka vahágahteduvvá häjmmadievnastus dåjmadi-
men duv hejman jali vuorrasijårromsajen gånnå åro, de dávk dujna lisj riektá
mávsálvissaj kommuvnas jali aktugasj dåjmas mij dievnastusáv dåjmat.
Jus vahágahteduvá skihpasujton, bv.
dálkudimen, de máhtá ekonomalasj
mávsálvisáv rávkkat.
Jus váhák sjaddá lánndadiggeäjggudum skihpasujton
ja bádnesujton de galga aktavuodav válldet Lánndadikkij Gasskasasj Duo-
dastussiebrijn/Landstingets Ömsesidiga Försäkringsbolag (LÖF).
Sämmi l
fámon jus vahák sjaddá priváhtta sujttovadden mij såbadisá milta lánndadik-
kijn varresvuohta- ja skihpasujtov dåjmat.
Danna álu dalága rádev ja gätjás-
tusav oattjo.
Jus sidá gujddit bádnedåktårij gut la sebrulasj äládussuorgen
Priváhttabádnedåktåra/Privattandläkarna, de aktavuodav váldá Priváhttabád-
nesujttodiededimijn/Privattandvårdsupplysningen.
Jus vahák sjaddá kommuvnalasj jali priváhtta skihpasujton de galga ak-
tavuodav válldet sujttovadde duodastussiebrijn.
Patiänntaduodastussiebrre
duv viehket duodastussiebrev åhtsåt duodastussiebrev
Jus la vahágahtedum dálkkasis, de máhtá aktavuodav válldet Dálkasduo-
dastusájn/Läkemedelsförsäkringen.
Jus duostoduvá nievret jali jus loabedum
viehkke gáhtu
Häjmmadievnastus máhttá maŋŋedit.
Viehkkenävvoguovdásj máhttá boas-
to vierraståvlåv rádjat.
Boastodagoj oare l álu boastodádjadusá ja moadda
tjuolma tjoavdeduvvi álkkemusát ságasta guosske barggij.
Jus boasto dago
gärddoduvvi, jus nievret duostoduvá jali dån i ájgas boade barggij de bierri
aktavuodav válldet barggolájddijiddjijn.
Jus sidá joarkket gujddimusájn de
máhtá aktavuodav válldet gejna åvdåsvásstádusáv adná dåjmas, bv.
åjvvijn.
Bájkkálasj barggovuoge galggi gávnnut gut gujddimusájt duosstu.
Máhtá
diedon agev aktavuodav válldet bájkálasj politijkarij gejn la gájkbadjásasj
åvdåsvásstádus sujtos ja huvsos.
Duv rievtesvuoda birra gujddit ja vuorrasijhuvso
välggogisvuoda birra diededit
• hilgudismärrádusáv häjmmadievnastusá, vuorrasijårromsaje
ja ietjá dårja birra l máhttelis gujddit.
• märrádusáv mávsoj birra sujttuj ja huksuj la máhttelis gujddit.
• varresvuohta- ja skihpasujtov ij la máhttelis gujddit.
• Patiänntasiebrreráde máhtti bagádit ja viehkedit jus dujna
li sujttogatjálvisá.
• Pensjånerra- ja lagámusberajsiebre máhtti aj bagádit ja viehkedit
ja ienep gájkkasasj diededimev vaddet.
• Gájkka bargge vuorrasijhuvson li välggogisá diededit bahás
vidjurijt ja vádájt bahás vidjurijda ma guosski aktugattjajda
gudi vuorrasijhuvsov oadtju gesi åvdåsvásstádusáv adná dåjmas
(Lex Sarah).
Kommuvnajn ma li adnegoahtám válljimfriddjavuohtavuogádagáv vuorrasi-
jhuvson máhtá dåjmadiddjev målssot jus illa dudálasj.
Doarjjagiehtadalle
máhttá dunji diededit gåktu dagáduvvá.
Jus dån illa dudálasj varresvuohtaguovdátjijn majt la válljim de dujna l
lága milta rievtesvuohta varresvuohtaguovdatjav målssot.
Diededibme Justitieoahttsáj
Máhtá gujddit Justitieoahttsáj (JO) jus aná dån la boasstot giehtadaláduvvam
fábmudagás jali virggeålmmås ássje giehtadallamin.
JO:a dahkamus la váks-
jut fábmudagá ja virggeålmmå stáhta ja kommuvnalasj fábmudagájn lágajt
tjuovvu.
Diededibme Nuppástimoahttsáj
Máhtá Nuppástimoahttsáj (DO) diededit jus aná dån la nuppástuvvam ja l
gasskavuohta sjiervijn, álmmuktjerdak tjadnusijn, jáhkkudagájn jali ietjá
jáhkkudakvuojnojn, sáhtusvuodajn, seksualalasj tjerdajn, álldarijn gáktuj ja
ienep.
Dánna máhtá rádev ja viehkev oadtjot
Patiänntasiebrreráde gávnnuji gájkka kommuvnajn jali lánndadikkijn, valla li
organiseridum umassláhkáj.
Diededibme gåktu patiänntasiebrreráde li organ-
iseridum máhttá färtahasj kommuvnas ja lánndadikkes oadtjot.
Patiänntasie-
brreráde galggi doarjjot ja viehkedit aktugasj patientajt ja rádev vaddet gåktu
gálgga joarkket gujdulvisáj.
Galggi aj oassálasstet kvalitähttaåvdedibmáj ja
alla patiänntasihkarvuohtaj varresvuohta- ja skihpasujton.
Muhtem kommuvnajn gávnnuji aj vuorrasijoahttse ja lagámusberajkon-
sulenta sjimugis barggodahkamusáj.
Ájggeguovddelis telefåvnnånummara
galggi kommuvnan gávnnut.
Sáhtusvuohtaorganisasjåvnå ja pensjånerra- ja lagámusberajsiebre aj máht-
ti rádev ja viehkev vaddet.
Dájn álu gávnnuji ulmutja gejn li buorre diedo
vuorrasappoj rievtesvuodaj birra sujton ja huvson.
Doarjja Häjmmadievnastus, sierralágásj årromsadje ja ietjá kommu-
vnalasj viehkke i.s.
vuorrasijda.
Rievtesvuohta doarjjaj njuolgaduvvá
sosiáladievnastuslágan.
Doarjja miededuvvá kommuvnas aktugasj
merustallama (dárbboárvustallama) maŋŋela.
BTP Årudakduodde pensjånerajda.
Stáhtas biednigahteduvvá ja Pens-
jåvnnåfábmudagás tjuottjoduvvá.
Biejvvedoajmma Tjoahkkenamma dåjmajda ma biejven dåjmaduvvi,
muhttijn aj vahkkogietjijn.
Ulmme målsut rehabiliterimis gitta säbrástal-
lamij ja aktisasjvuohtaj.
Muhtemij ulmme l sierra diagnåvssåjuohkusij-
da, buojkulvissan ulmutja demänssaskibádagájn.
Delegerim Mierkki sirddet rievtesvuodav vissa barggodahkusijt dåjma-
dit vuolep åvdåsvásstádusmieren.
Buojkulvis: Vuolepsujtár juogat dálk-
kasijt maŋŋel gå skihpasujtár la gehtjadam vuolepsujtára máhttudagájt.
Entreprenada Kommuvnna ja lánndadigge biedjá häjmmadievnastusá
dåjmadimev jali vuorrasijårromsaje jali sujttoguovdátja dåjmav ietjá
dåjmadiddjáj.
Buojkulvis: Priváhtta vidnudahka dåjmat sujttoguovdátjav
lánndadikke dahkamusá milta.
Viessomnárre Viessomnárijn miejnniduvvvá summa majt aktugattjan
la rievtesvuohta bisodit ietjas sisbåhtusijs åvddål gå mákso oadtju
váldeduvvat.
Viessomnárre l láhkabiejadum vuolemussummas, máhttelis
aktugasj merustaládum vuolemussumma lasedimijn ja ålles ájggeguovd-
delis årudakmákso.
Geriatrijkka Oahppa vuorastime skibádagáj birra.
Geriatrijkalasj
klinijkajn sujttiduvvi vuorrasa bahás ja gássjelis sujtto- ja rehabiliterim-
dárbujn.
Häjmmaskihpasujtto Varresvuohta- ja skihpasujtto mij hejman dåjmadu-
Organiseriduvvá goappátjagá lánndadikkes ja kommuvnas.
Mu-
htem sajijn gávnnu alvos häjmmaskihpasujtto mij skihpadåhpeklinijkajs
Häjmmadievnastus Kommuvnalasj doarjja mij galggá giehpedit
vuorrasijda sijá hejman, buojkulvissan viehkke persåvnålasj sujtujn,
snivvimijn, biebbmojuogadimijn, sosiálalasj säbrástallamijn ja dálkas-
juogedimijn.
Allamáksosuodje Alemus láhkabiejadum mánnomákso majt kommuvn-
na oadtju sujtos ja huvsos válldet.
Alemus mákso häjmmadievnastusás,
iemelágásj ja sierralágásj årromsajes, biejvvedåjmas ja kommuvnal-
asj varresvuohta- ja skihpasujtos riekkniduvvá návti: 0,48 x hadde-
vuodoárvvo/12.
Alemus mákso sujtos ja huvsos ja årromsajes lanjan
måttijn látjujn riekkniduvvá návti: 0,50 x haddevuodoárvvo/12.
Åniájggeårromsadje Tjoahkkenamma gasskabåddåsasj årromsaje
umasslágásj hámijda buojkulvissan rehabiliterim jali målsudibme
lagámusberrahijda (gehtja vuorrosujtto).
MAR/DÅR Dálkasåvdåsvásstediddje rehabiliterimis.
Dakkir, sierra bie-
jadum ulmusj gávnnu vissa kommuvnajn ja sujna l dahkamus sierraláh-
káj suoddjit sihkarvuodav ja kvalitehtav rehabiliterimij kommuvnalasj
varresvuohta- ja skihpasujton.
MAS/DÅS Dálkasåvdåsvásstediddje skihpasujtár.
Sujna l vidno suoddjit
sihkarvuodav ja kvalitehtav varresvuohta- ja skihpasujton.
Aktugasj vid-
nudagájn dávk littji ietjasá åvdåsvásstediddje skihpasujtára.
Gå DÅR ij
gávnnu kommuvnan de DÅS:an la aj åvdåsvásstádus rehabiliterimis.
Almulasjvuohta- ja sekretässaláhka Njuolgat i.s.
makkir diedo sekret-
essas varresvuohta- ja skihpasujton ja sosiáladievnastusán gåbtjåduvvi
(mij kommuvnas ja lánndadikkes dåjmaduvvá).
Sahte årromsadje Årromsadje mij ij la sierralágásjårromsadje, bv.
dåhpe jali årudahka sahte dåben moatte fuolkkáj.
Patiänntajournálla Tjálálvisá patienta varresvuohtavidjura, tjáledum
dálkkasij birra j.n.v.
Dåktår ja ietjá legitimeridum skihpasujttobargge li
välggogisá journálav tjállet.
Journálla suoddjiduvvá sekretessas.
Primerrasujtto Dási gullu i.s.
varresguovdátjá ja vissa kommuvnajn hä-
jmmaskihpasujtto.
Primerrasujtto galggá viesájdiddjij varresvuohta- ja
skihpasujtto vuododárbov ållidit.
Haddevuodoárvvo Merustaláduvvá ráddidusás juohkka jage vies-
somgåloj rievddadimij vuodos.
Stivrri mierev i.s.
viessomnárráj, al-
lamáksosuodjáj ja pensjåvnåjda.
Rievtesvuohta gujddit Rievtesvuohta gujddit märrádusáv duobbmoståv-
llåj, bv.
hilgudis åtsålvissaj häjmmadievnastusá gáktuj.
Rievtesvuohta
gujddit gåbttjå vuorrasijhuvsov (sosiáladievnastus) valla ij varresvuohta-
ja skihpasujtov.
Sekretässa ja sjávovälggogisvuohta Mierkki diedo ja ássjetjállaga e
oattjo gullumáhtes ulmutjij váni aktugattja loabe dagi vatteduvvat.
Se-
kretässa ja sjávovälggogisvuohta l fámon goappátjagá varresvuohta- ja
skihpasujton ja vuorrasijhuvson (sosiáladievnastus), vájku gässta doa-
jmma lájddiduvvá.
Senioraårromsadje Årudagá hábbmidum vuorrasijda.
Årudagá e riek-
knidalá sierralágásj årromsadjen danen gå e merustaláduvá doarjjan
sosiáladievnastuslága milta.
(gehtja sierralágásj årromsadje).
Måskossujtto Varresvuohta- ja skihpasujtto gå l sisitjáledum skihpadå-
ben.
Sierralágásj årromsadje Sosiáladievnastusá namma årudagájda ma
li hiebadum vuorrasijda ja miededuvvá doarjjan sosiáladievnastuslá-
ga milta.
Gåhtjudallá moaddan ietjá namman, mierredum årromsaje
hámes, buojkulvissan: juogosårudahka, dievnastusdåhpe, skihpahäjm-
ma, vuorrasijdåhpe jali sujtto- ja huksoårromsadje.
SBTP Sierralágásj årudakduodde pensjånerajda.
pensjånerajda sieldes vuollegis pensjåvnåjn.
Pensjåvnnåfábmudagás
giehtadaláduvvá.
Gähttjo IVO gähttjá ahte láhkaásadibme tjuovoduvvá.
Inspeksjåvnnå
Sujttuj ja Huksuj (IVO) la gähttjofábmudahka varresvuohta- ja skihpsu-
jttuj ja sosiáladievnastussaj.
IVO máhttá gåhttjot åvdåsvásstádiddjijt
dåjmajs, divudit bahás vidjurijt jali bahás vánesvuodajt.
Jus dåjma dáv
e divuda, de IVO máhttá dåjmav åvddålijguovlluj buorggot.
Vuorrosujtto Mierkki vuoras ulmusj målsut häjmmaårromsajev duolloj
dálloj årrot åniájggeårromsajen.
Ulmme máhttá årrot rehabiliterim ja/
jali målsudibme lagámusberrahijda.
Vuorrasijbierggimdoarjja Máhttá ulmutjijs gudi li ållim 65 jage åtsådu-
vvat ja vuorrasa gejn la sieldes vuollegis sisboahto jali ij la åbbå.
Pensjåvnnåfábmudagás giehtadaláduvvá.
Rabássujtto Varresvuohta- ja skihpasujtto mij ij båhtusav vatte sisitjál-
lemij skihpadåben ájnat mij dåjmaduvvá bv.
fuolkkedåktåris jali dis-
triktasujtáris varresguovdátjin, skihpasujtáris vuorrasijårromsajen jali
duostudagán skihpadåben.
Sosiáladievnastusláhka (SoL) Njuolgat kommuvnaj vuorrasijhuvsov
ja ietjá sosiáladievnastusáv.
Njuolgat i.s.
aktugattja rievtesvuodav
doarjjaj.
Varresvuohta- ja skihpasujttoláhka (HSL) Njuolgat varresvuohta- ski-
hpasujtov ja buojkot kommuvnaj åvdåsvásstádusáv varresvuohta- ja
skihpasujtos.
Láhka almasjdiedoj giehtadallama birra sosiáladievnastusán (SoL- PuL)
Njuolgat almasjdiedoj giehtadallamav sosiáladievnastusán.
Láhka årudakhiebadimdårja birra Njuolgat i.s.
makkir biedjamdago
masi årudakhiebadimdoarjja máhttá aneduvvat ja gåktu åtsålvisá dán
birra giehtadaláduvvi.
Láhka dålvudimdievnastusá birra Kommuvnna jali lánndadigge/guov-
llo åvdåsvásstádusáv adná dålvudimdievnastus ásaduvvá ulmutjijda
sáhtusvuodajn gudi e máhte gájkkásasj kommunikasjåvnåj riejssit.
Láhka dahkotjerda birra värrobinnedimen goahtebargguj Njuolgat
åvddålbiejadusájt ja vuodojt värrobinnedibmáj ja gudi máhtti värrob-
innedimev oadtjot.
Láhka rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra Njuolgat i.s.
biejadusájt rijkalasj unneplågoj, rijkalasj unneplågogielaj, tjuottjudus-
guovloj birra ja riektáv vuorrasijhuvsov unneplågogielajn suomagiella,
meängiella ja sámegiella oadtjot.
Láhka rijkkadålvudimdievnastusá birra Njuolgat mávsálvisáv räjs-
sogålojda ulmutjijda sujttorávkke ja stuovva sáhtusvuodajn gå hähttuji
riejssit sierralágásj divras vuogijn ietjas kommuvna jali lena ålggolin.
Láhka vissa kommuvnalasj rievtesvuodaj birra Lag om vissa kommu-
nala befogenheter Njuolgat kommuvnna loabeduvvá váni aktugasj
dárbbomerustallama dagi dievnastusájt fállat ulmutjijda gudi li ållim 65
Láhka dårja ja dievnastusa birra vissa sáhtusulmutjijda (LSS) Njuolgat
sierralágásj dårjav ja dievnastusáv vissa juohkusijda sujttorávkke ja
stuovva sáhtusvuodaj.
Fámon la åvdemusát gejda li sáhtusvuodav åttju-
dallam åvddål gå li 65 jage ållim.
Láhka válljimfriddjavuohtavuogadagá birra (LOV) Vaddá kommuvnaj-
da ja lánndadikkijda máhttelisvuodav duv dibbdet umasslágásj dåjma-
diddjij gaskan vuorrasijhuvson jali primerrasujton válljit.
Tjuottjudusláhka Njuolgat i.s.
gåktu rijka fábmudagá galggi ássjijt ma
guosski aktugattjajda giehtadallat.
Kommuvnnaláhka Njuolgat i.s.
majt kommuvna ja lánndadikke oadtju
dahkat ja ij dahkat.
Patiänntaláhka Lága ulmme l nannidit ja tjielggit patienta sajádagáv
Patiänntadáhtaláhka Njuolgat gåktu almasjdiedo ja journállaássjetjál-
laga galggi varresvuohta- ja skihpasujton giehtadaláduvvat.
Patiänntadáhtaláhka njuolgat makkir rievtesvuoda ja välggogisvuoda
li patientajn ja skihpasujton patiänntajournálaj gáktuj.
priváhtta ja almulasj skihpasujtto gåbtjåduvvá.
Patiänntasihkarvuohtaláhka Lága ulmme l åvdedit alla patiänntasihkar-
vuodav varresvuohta- ja skihpasujton ja sisanet aj njuolgadusájt sjávo-
välggogisvuoda birra priváhtta varresvuohta- ja skihpasujton.
Almasjdiehtoláhka (PUL) Njuolgat gåktu fábmudagá ja vidnudagá
oadtju almasjdiedojt giehtadallat.
Ulmme l suoddjit persåvnålasj integ-
ritehtav gå
Gájkka láhkatevsta máhtti Kluwers oasstedievnastusás rávviduvvat
Samtliga lagtexter kan beställas från Kluwers kundtjänst telefåvnnå 08
598 191 Láhkatevstajt máhtá aj mávsodagi internehtas viedtjat.
Gehtja www.
regeringen.se jali www.notisum.se.
FASS Álmmuk (diededibme dálkkasij) www.fass.se
Dálkasdiededibme, telefåvnnå 0771-46 70 10 Skihpasujttorádevad-
dem, telefåvnnå 1177, www.1177.se
Fábmudahka oasálasjvuohtaj, www.mfd.se, tel 08 600 84 00
Sosiálastivrra, telefåvnnå 075-247 30 00, www.socialstyrelsen.se
Vuorrasijoahpestiddje, www.socialstyrelsen.se/aldreguiden Sujnnim
sujttuj ja huksuj (IVO), telefåvnnå 010-788 50 00, www.ivo.se
Lenastivrra Stockhålman ja Sámedigge (ållidi unneplågopolitijkav
Svierigin), telefåvnnå 08-785 40 00, www.lansstyrelsen.se/stock-
holm/
GÅ GULÁDAGÁV
ADNEGOADÁ
Almudiddje le Gullamvádnásij Rijkalihtto (GVL)
(dárruj: LFH) ja Vuona Audiográffaj lihtto (VAL)
(dárruj;NAF) doarjjagijn (Leverandørforeningen
for helsesektoren (LFH), avdeling hørsel)
snjuktjamánon 2006.
(Ådåstuhtedum biehtsemánon 2015)
Tjálle: Maren Bækkelund Ellingsen
Gåvå: Anna Lunder
Hábbmim: Morten Borgstad
Páhpervadde: Papyrus AS.
Buvtadibme: Jonny Fladby AS.
Páhper: MultiOffset, 120g
SISADNO
Kapihtal 1:
Ådå árggabiejvve
Kapihtal 2:
Gåktu biellje ja gullo doajmmá?
Kapihtal 3:
Gudi máhtti liehket viehkediddjen?
Kapihtal 4:
Guládahka
Kapihtal 5:
Gå guládagáv adnegoadá
Kapihtal 6:
Árggabiejve guládallam
Kapihtal 7:
Buorre viehkkenævo
Kapihtal 8:
Duv rievtesvuoda
Kapihtal 9:
Diedo gejna máhtá guládallat
Dát girjje l dunji gut le bieljeduvvam ja ij
nav buoragit gulá.
Juogu esski la ælvvám
gullamvánev, jali le nievret gullam muhtem
gaskav, ja de badjáni moadda gatjálvisá ma
dási gulluji.
Dát girjje máhttá dunji gulo virra
vásstádusájt vaddet.
Manen guláv nievret?
Gávnnuji gus aktak guhti
l sæmmi dilen gejna ságastitit máhtáv?
Oadtju
gus ulmusj guládagáv navku?
Gåktu dal galgav
buoremusát rijbbat sosiála aktivuodajn?
Majt dal
galga dahkat?
Jus ienebuv sidá diehtet, ja masi i gávna
vásstádusáv dán girjen - de i galga ballat ienep
diedojt ja viehkev ádnot.
Dån gávna guládallam-
diedojt ássjeberustiddjij siebrijs, viehkkenæv-
voguovdátjijs, guládakvaddijs ja gulloguvdátjijs
girje maŋemus bielijn.
Gávnnuji moattes gudi
sihti ja máhtti duv viehkedit!
Gijtto audiográffaj Gøril Haukøy ja guládakaddnij
guoktáj Marte O. Vale ja Jorunn Fredheim gå libá
ájnas bargov dahkam girje hárráj.
Girjjebuvtadibme le oadtjum dårjav
diehtomatriálajs guládakvaddijs ja buvtadiddjijs,
addnesiebrijs ja VBÁ
(Vuona barggo- ja álkkádusháldadibmes).
Oslo, snjuktjamánon 2006.
De li moadda dåbdo ma badjáni gå ulmusj
bieljeduvvá.
Muhtema soarjjiji gå ájnas
dåbdudagáv láhppi.
Suhttam le dábálamos
dåbddo, ja muhtemij mielas ij la
rievtesferdukvuodas gå jur sån galggá oadtjot
rahtjat nievres gulojn.
Muhtema dåbddi
aktuvuodav gå guládibme nievrru, ja
muhtema vas dav vuornno.
Mån guláv jienajt, valla iv gulá mij javladuvvá.
Ij
la álkke des oassálasstelit ságajda.
Dåbddu lev
jalla ja ålgustuvvam.
Arvusmahttem
Ájnas le gåk ietjas bieles arvusmahteduvá
guládagáv adnegoahtet.
Iesj dån hæhttu sihtat
guládagáv adnegoahtet, ja ij dåssju dassta gå
lagámusá dav javlli.
Jus gullogæhttjalime
vuosedit dån nievret gulá, de le buorep
guládagáv nav árrat gå máhttelis adnegoahtet.
Ájnnasamos sivájs le jut gullovuogádahka
hæhttu arvusmahteduvvat dan diehti jut
sáhkadimdádjadusáv bisodittjat.
Gehtja åvddålijguovlluj
Gå ulmusj bieljeduvvá, de båhti moadda
Ienni gå åvdep ájgij gulov
buohtastahttet, de le buorep tjalmostit dasi mij
máhttá tjoavddet hásstalusájt ma gulluji nievres
gullamij.
Válde adnuj dav mij le viehkken.
Åtså
viehkev fáhkaulmutjijs ja ietjá ulmutjijs gudi li
sæmmi dilen.
Guládalá aj lagámusáj ja rádnaj.
Dála li gålmmå buorre ráde ma ihkap
li viehkken:
• Dåbdijda ietjat jut nievret gulá.
• Liege rabás!
Ságasta iehtjádij jut nievret gulá.
• Dån galga ietjat birrusij gájbbádusájt bajedit.
Dån galga vieleduvvat, nav vaj dåbdå
jæbddásattjan ságastibmáj ja aktisasjvuohtaj
dagu dal lidji dábálasj gulle.
KAPIHTAL 1:
ÅDÅ ÁRGGABIEJVVE
Biellje l masjvalis oasse rubmahis, hámes ja
dåjma hárráj.
De le ållo mij galggá doajmmat jus
galggap buoragit gullat, ja le ållo mij máhttá buk-
tet nievres gulov.
Gå nievret gulá, de dát máhttá
vájkkudit ulmutja giellaåvddånahttemav ja dasi
mij gullo máhttet ságastime baktu guládallat.
Biellje máhttá juogeduvvat gålmå oassáj; ålgus-
jbiellje, gasskabiellje ja sisbiellje.
Biellje válldá
jiednaaldajt birrusis.
Dá alda sáddiduvvi vijd-
dábut vuojŋŋamij gånnå de dålkkujuvvi jiednan.
Ålgusjbiellje
Ålgusjbieljen li getsulijskálltjo ja bielljerájgge.
Jiednaaldajt getsulijskálltjo vuosstáj válldá ja
alda sáddiduvvi bielljerájge bielljetsuodtsaj mij le
sisŋemusán bielljerájgen.
Gasskabiellje
Gasskabieljen la unna rájgge gånnå le ajmos
dievva aktan bielljetsuottsajn nuppe gietjen ja
dåt sváldas vinndek vat nuppe gietjen.
Dáj
gaskan le gålmmå bielljedávte ma gåtjoduvvi
amboalltan, miehtjerin ja stigbøyllån.
Gå jied-
naalda dæjvvi bielljetsuottsav, de dát svarrá ja
labudahtti bielljedávtijt.
Sváldas vinndek sáddi
aldajt getsulijskálltjuj mij le sisbielje sinna.
Sisbiellje
Sisbiellje le dievva låssjkusis ja le
getsulijskáltjo hámes.
Dán låssjkusin Ii sulá
20.000 mikroskåvpålasj guolggasella ma
labudattjáji gå sváldas vinndek låssjkusav
svarragoahtá.
Dát labudimes båhti elektriska
signála guolggasellajs ma manni gullonærvvaj.
KAPIHTAL 2:
GÅKTU BIELLJE JA GULLO
DOAJMMÁ?
Dán kapihttalin oattjo låhkåt ienebut gåktu biellje ja gullo doajmmá.
Mij de vijddábut gævvá?
Gullonerva baktu sáddiduvvi elektriska signála
gulloguovdátjij vuojŋŋamin, De la dánna jiedna
dádjaduvvá, ja dat de buohtastuvvá jienaj majt
åvddåla le gullam.
Dåbdos jienajt dåbddåp mij,
amás jiená midijij iehpediedulasjvuodav bukti.
Åtsådime vuosedi jut gulloguovdásj dárbaj 6 jali
gitta 8 vahko hárjjánittjat jiednagåvvåj.
Dáv la
buorre diehtet gå galga guládagáv adnegoahtet.
Muhtem tjerda gulloláhppemis
Moadda sivá li massta gulov láhppá.
li nievres gulojn riegádam, ja muhtema vas
gulov láhppi maŋenagá gå vuorastuvvi.
oasse mijás dal gulov láhppep gå vuorastuvvap.
Gåktu dåbddu gulov láhppet, le ulmutjis ulmutjij.
Guovtes sæmmi gullomihtoj máhtti dajnas
sierraláhkáj vásedit gåktus le gulov láhppet.
Nervaj vuoksjuj gulloláhppem
Jus ulmusj le vaháguhttám sisbieljev jali
gullonervav mij doalvvu jienajt vuojŋŋamij,
de dát gåhtjoduvvá nervalasj gulloláhppem.
Nervalasj gulloláhppem bissu iellemájgev ja
vuorjját dássta buorrána kirurgija jali dálkudime
baktu, valla guládahka le de buorre viehkken.
Ja dån máhtá hieredit jut gullo ájn vil nævrru gå
tjavggajienajs gáhtti.
Gå ulmutjin le nervalasj
gulloláhppem, de le gássjelis sieradit
sáhkadimev ietjá jienajs birrusis.
JIEDNAMUOSSÁDIBME
Gå mij jiednadip de molekyvla ájmon
labudahttjáji ja dahki svarrijt.
Frekvænnsa le
man ållo svarrima sekundan li ja mihttiduvvi
Hertz (Hz) mihton.
Tjuovggis jienajn li moadda
svarrima ja tjuodjalis jienajn li gallegasj
svarrima sekundan.
Dábálasj biellje gullá 20
Hz'as gitta 20000 Hz'aj (d.s.j.
20 svarramijs
sekundan gitta 20000 svarramijda sekundan).
Guovdásj mihtto sáhkadibmáj le gasskala
Gå vuorastuvvap de le
dábálamos gulov láhppep tjuovggis jienaj
Ságastahttijn de dát sihtá javllat
konsonántajt ep gulá, danen gå li alep mihton
frekvensaj hárráj.
Ja gå konsonánta gielas
gáhtu, de le váddásap dádjadit mij javladuvvá.
JIEDNATJAVGUDAHKA
Jiednatjavgudahka mihttiduvvá desibel-mihtojn
Dábálattjat le bielje gullo gasskala 0-20
dB ja mihtto gå báktjanahttjá le sulá 120 dB.
Dábálamos sáhkadimmihtto le 65-75 dB.
Muhtem tjuovggis jiena, duola dagu gå lådde
lávllu, máhtti ållu láhpput ja dån hæhttu álu
gatjádit mij javladuvvá, gå gulá juohkkahasj
dagu malsjadi.
Vuojŋŋana de e divna jienajt ja
frekvensajt dádjada ma li dárbulattja jienav
dádjadittjat.
Mekanihkalasj gulloláhppem
Mekanihkalasj gulloláhppem sihtá javllat
vaháguhttám la mekanismav mij galggá jienav
doalvvot sisbælljáj.
Bielljegásses dievva,
rájgge bielljetsuottsan, låssjkusis gasskabieljen,
jali vuorogis dáktesjaddam gasskabieljen,
le sivá mehkanihkalasj gulloláhppemij.
Guokta gåvådisá ma gulov vuosedi:
Audiográfa lunna le oadtjum - jali oattjo-
audiográmmajt ma li gåvådis duv gulos.
Dån máhtá buohtastahttet audiogåvådisáv
dáj gåvådisáj ja dassta oadtjot dádjadusáv
ietjat gulloláhppemis ja mij dát sihtá javllat.
Dá gåvådisá máhtti aj liehket buorre
viehkkenævvon jut famillja ja rádna galggi
ienebuv dádjadit duv gulo birra.
Biellje-njunnje-tjåttå-tjiehppe
Duv stuovesdoktår le sån guhti dábálabmusi-
jt duv rádjá biellje-njunnje-tjåttå-tjiehpe lusi
(BNT-doktår) Dánna guoradaláduvvi duv
bielje.
Muhtem BNT-tjiehpijn le adiográftjiehppe
bargon guhti de dunji guládagáv hiebadahttá,
ja muhtema dájs rádji duv vijddábut lagámus
gulloguovdátjij.
Gulloguovdásj
Ienemus skihppijviesojn li gulloguovdátja mij
le oassen BNT-åssudagás.
Dánna gulov
diagnåvseriji ja mihttiji.
Stuovesdoktår
máhttá duv dåhku rádjat.
Ja dánna de máhtá ierit
ietján válldet dárkkelap gulloguoradallamav - ja
dån oattjo guládagájt gæhttjaladdat.
Gå boadá
gulloguovdátjij de iejvvi ierit ietján
biellje-njunnje-tjåttå-tjiehppev, audiográffajt,
audiopedágåvgåjt ja audioinsjinørav.
Audiográffa
Audiográfan le guovdásj roalla gullohuvson.
Ájnnasamos barggon sunji li gulov guoradallat ja
buoredahttet gulov sijájs gudi li gulov láhppám.
Dási gullu dárbojt guoradallat, guládagáv ja
teknikalasj viehkkenævojt hiebadit, bagádallat,
åhpadit ja gullohuksodåjmajt åvddånbuktet.
KAPIHTAL 3:
Gudi máhtti liehket
viehkediddjen?
Dán kapihttalin oattjo diedojt sijájs ja instititusjåvnåjs gudi/ma máhtti
dunji viehkken liehket.
Muhtemijt ihkap dal juo diedá?
Audiopedagåvggå
Audiopedagåvggå máhttá dujna ságastit, dunji
vaddet diedojt gåktu galga gulloláhppemijn
Ierit ietján oadtjot diehtet
gaskostimhárjjidusáj birra ietjat ja familja diehti.
Jus dujna li dárbo hiebaduvvam dárbojda,
buojkulvissan barggosajen jali skåvlån, de
máhttá audiopedagåvggå duv dájna viehkedit.
Muhtem audiopedagåvgå aj barggi
gullamhárjjidallamij ulmutjij gejna li guládagá
ja cochlea implantáhtta.
VBA Viehkkenævvoguovdásj
Gájkajn gudi li iellemájggáj guolov láhppám,
máhtti åhtsåt luojkkat viehkkenævojt navku VBA
Viehkkenævvoguovdátjis.
Åhtsåmusáv tjálá
sierra sjiebmáj Álmmukoadjodåjmadagás.
Dási le sierra sjiebmá VBA's, mij gávnnu
VBA-næhttabielen www.nav.no
"Gulloviekkenævo" baktu.
Audiográffa,
gulloaktijvuohta ja VBA Viehkkenævvoguovdásj
máhtti viehkkenævoj åhtsåmusájn viehkedit.
Juohkka fylkan li VBA Viehkkenævvoguovdátja.
Gulloássjij giehtadalle suohkanijn
Juohkka suohkanijn li vásstádus ásadit
gulloássjij giehtadallev guhti máhttá viehkedit
ierit ietján åhtsåmusáj, viehkkenævoj
hiebadahttemij ja dajt oahppat adnet.
Jæbddásasj ulmusj
Jæbddásasj le hárjjánam ulmusj guhti le
hárjjánam adnet guládagájt ja guhti le
ietjas gulloláhppemav dåbdåstam, ja hárjjánam
guládahkaj máhttá viehkedit iehtjádij sæmmi
Dát ulmusj le oahppam ja tjadádam
Gullamvádnásij Rijkalihto (HLF)
oahppoprográmmav jæbddásattjajda ja
hárjjánam ulmutjijda.
Dån máhtá HLF'as diedojt
oadtjot lagámus jæbddásasjfálaldagá birra duv
bájkijn.
Fylkaaudiopedagåvggåfálaldahka
Fylkaaudiopedagåvgån le åvdåsvásstádus dasi
jut gullamvádnása gudi li oahppama vuolen
mánájgárdijn ja skåvlåjn oadtju látjedum
hiebaduvvam fálaldagájt masi sijájn li
Statped viehket suohkanijt majn li
åvdåsvásstádusá ja gullamvánes mánájs
ja nuorajs gudi mánájgárdijn ja skåvlåjn li
oahppama vuolen oadtju hiebadimev masi
siján li rievtesvuoda.
VBA
Jus gássjelisvuodajt åtsådalá barggosajen
gullamvánesvuoda diehti, de máhtá ássjev åvdedit
ietjat barggovaddáj, mij de aktisasttjat bájkálasj
VBA kontåvråjn ma de aktijvuodav válldi
barggorádevaddekontåvråjn (BVK/dárruj ARK)
ietjat fylkan dárboj milta.
Muhtem dilijn máhttá
viehkev åhtsåt VBA máhtudakguovdátjis
hiebadahttemijda ja oassálasstemij.
Guládakvadde
Guládakvadde máhtti dunji diedojt juohket duot
dát guládakslájajs ja ietjá viehkkenævojs.
Gehtja
guládimdiedojt girje maŋemus bielijn.
HLF Gullamvádnásij Rijkalihtto
HLF Gullamvádnásij Rijkalihtto le berustiddje
organisásjåvnnå dájda; gullamvádnasijda,
bieljedis tjalmedimijda, CI-operidum ulmutjijda,
virggeulmutjijda, ja æjgádijda gullamvánes
mánájda, ulmutjijda gænna li tinnitus-vájve ja
méniér-skihppijda.
Máhtá ienebuv låhkåt HLF'a
birra 6. kapihttalin.
Dån gávnu diedojt muhtemijs dán girje máŋemus
bielijn.
Guládahka mij la dat?
Guládahka le dagu unna skájanis.
energigálldo, mikrofåvnnå, tjavggidahka ja
skájanis.
Guládahka aneduvvá tjavggitjit
jiednagåvåv ja dajnas gaskostimev buoredit-
tjat.
Jiedna boahtá mikrofåvnå baktu, ja jiedna
dagáduvvá elektris signálajda.
Unna tjavgginis
signálajt tjavggi åvddåla signála vas skájana
baktu sáddiduvvi bielljerájggáj.
Gåktu buorebut gullat
Muhtem ájgge gållå desik hárjjána guládagáv
Ulmusj galggá vuojn hárjjánit ådå
jiednagåvvåj ja ådå teknolågijaj.
Ájnas le dunji
jut i måsja ja guládagáv hiejte adnemis, jus
ga de i iesj dalága tjangeda.
KAPIHTAL 4:
GULÁDAHKA MIJ LE ÁJN DAT?
Dán kapihttalin oahpásmuvá guládahkaj ja ma li sieradusá duon dán
guládakslájajs.
MANEN IJ GULÁDAHKA DUNJI DÁBÁLASJ
GULOV RUOPPTOT BUVTE?
Jus bieljev buohtastáhta pianojn de le juohkka
luoden ietjas sadje getsulijskáltjon (sisbieljen).
Jus dal ájádalá makkár vige pianon máhttá liehket.
Tangenta máhtti rievddat, muhtema jienav láhppi,
muhtema e åvvånis dåjma jali ilá maŋŋet jienav
buktá gå dæbtjo.
Na usjudalá, sjaddá de gássjelis
dåbddåt makkár luohte tjuojaduvvá!
Nav le aj bieljij.
Ij la dåssju man tjavgga jiedna máhttá gullut mij
gænoduvvá, valla jiedna aj máhttá gullugoahtet
ietjáláhkáj.
Dajnas sjaddá gássjelis sieradit
gasskala guovte muoduk jiena (buojkulvissaj s ja f
jiena), jali máhttá buktet gássjelisvuodajt gå guokta
jiena maŋŋálakkoj ruvvaláhkáj båhti (duola dagu gå
ulmutja ruvva sáhkadi).
Moaddása de danen javlli
gulli, valla e huoman nagá bágojt sieradit.
Guládahka máhttá dåssju buoredit jiena
tjavggidagáv mij le gænoduvvam, ja dav tjavggit.
GULÁDAGÁJS LI MOADDA SLÁJA
Guládagájs gávnnuji moadda slája.
máhttá dunji gávnnat guládagáv mij dunji
buoremusát hiehpá ja duv gullamvánesvuohtaj.
Dála tjuovo diedo dáj guládakslájaj birra:
Bieljeduok-guládahka dabrriduvvá bielje
duohkáj.
Bieljeduok-guládahka plasstiduvvam snáhpájn.
Iesj dat guládahka gatsostuvvá bieljeduohkáj.
Guládagán le bielljesnáhpá plásstidum suohpunijn.
Dákkár guládagájn li vargga agev telespåvllå ja
jiednahiebadimræjddo.
Dá guládagá máhtti
hiebaduvvam ienemus gullamvánesvuodaj
Dákkár guládagájda hæhttu adnet
bielljesnáhpájt ma sierraláhkáj li duv bieljijda
dagáduvvam.
Bielljesnáhpá sáddi jienav
bielljerájggáj ja stajggi guládagáv bælljáj.
RITE-guládahka le bieljeduokguládahka
gånnå skájanis le bielljerájggáj biejaduvvam ja le
aktiduvvam guládagájn asidis liednigijn ja álu le
danna snáhpá standárda milta (dome) dan sadjáj
gå støjppiduvvam snáhpá.
Dát dahká guládagá
stuorrudagáv unnebun ja vaddá buorep
akustihkalasj ávkev gå skájan le bielljerájghen.
Máhttelis le aj oadtjot støjppiduvvam snáhpánav
aj RITE-guládagájda.
Lasseræjdojda dagu
telespåvllåj ja ietjá divudimmáhtelisvuoda li
sierra modellas modællaj.
Dáktáj dabrridum guládahka
Dáktáj dabrridum guládagán (BAHA) le guovte
moduvlak.
Danna li titanskruvva mij dabrriduvvá
skuvrredáktáj bielje duogen lijke vuolláj, ja iesj dat
guládahka biejaduvvá dán skruvá sisi.
dahká akustihkalasj jienav svarrijda vibrátåvrå
baktu mij le guládagá sinna.
Dá svarrima
sáddiduvvi sisbælljáj skruvá ja skuvrredávte
Åtsådallamij milta de dákár guládahka buktá
vahágahttemijt ålgusjbælljáj ja guhkesájggásasj
gasskabielljevuolsjijt.
Cochlea-implantáhtta (CI)
Cochlea implantáhtta le medisijnalasj instrumænnta
mij la guovte oases.
Akta le vuosstájvállde
"implantáhtta" gånnå li elektråvdå getsulijskálltjon,
ja sáhkadimprosessåvrån mikrofåvnåjn.
Mikrofåvn-
nå gávnná jienav ja dahká dáv akustihkalasj
signálajda sáhkadimprosessåvråna baktu.
Sáhkadimprosessåvrån sáddi signálajt vijddábut
vuosstájválldáj lijke vuolen, spåvlå baktu mij dabrijt
mágneta baktu implantáhttaj.
Vuosstájvállde sáddi
signálajt vijddábut elektråvdåjda ma de nervaj
vájkkudi getsulijskáltjon, ja ulmusj de gullá.
Åtsådallama dákkár implantáhtajs le
bieljedisvuohta, valla dási ij la vissa rádjá gå
ulmutja gudi dálásj ájge oadtju CI ettjin dáv oattjo
soames jagev dán åvddåla.
Buoremus le jus dån
guládahkaj mávsá buohttidusáv, danen gå dujna le
ietjajnit vásstádus jus dát bæjsstan jali jus lahpá.
Jus le sebrulasj Gullamvádnásij rijkalihton, de
oattjo HLF'a Guládakbuohttidusáv mij
sebrulasjvuodav tjuovvu.
Lasseræjdo
Ienemus slájajda guládagájs gávnnuji
máhttelisvuoda oadtjot lasseræjdojt dagu
streamerav.
Dat sihtá javllat jiedna sirdeduvvá
hárpoj dagá guládáhkaj buojkulvissaj Tv:as,
mobijlas - sáddára baktu.
Gå guládagáv
vállji de viertti dáv árvustallat ja jus dujna le
ådå guládahka de máhtá guoradallat jus dasi
gávnnuji dákkár ræjdojda máhttelisvuoda,
ietjat dárboj milta.
Muhtem guládagájda aj
guhkásdoajmmára gávnnuji.
GÅ GULÁDAGÁV VÁLLJI
Audiográffa siegen máhtá guládagáv válljit.
Mujte val jut gullámvánesvuohta le ulmutjis
ulmutjij, ja danen ij guládahka mij duv ráddnáj
hiehpá, ij sæmmiláhkáj dunji hieba.
máhttá duv bagádallat nav vaj dån álkkebut
dádjada majt dárbaha.
Gatjádallu då ja ságasta
ietjat dárboj birra audiográffajn, nav vaj allasit
gávna vuogas guládagáv.
Dán prosessan viertti
vuorddet jut guládahka viertti hiebadahteduvvat
moaddi, jali aj muhtem ietjá guládakslájajt
GÅGULÁDAGÁV LE HIEBADAHTTEMIN,
DE VIERTTI OADTJOT..
..ájgev gæhttjaladdat moadda slája guládagájs..
..ájgev hárjjidallat på..
.. guládagáv sadjásis dabrrit.
.. dav ierit válldet.
.. batterijav målssot.
.. ja hárjjánit guládagá måttijt
doajmmamáhttelisvuodajda.
.. oadtjot diedojt dáj birra..
.. gåktu guládahka doajmmá.
.. guládagáv rájnnit ja ájmon anedit.
.. mij galggá dagáduvvat åvddåla doajmmá.
.. gånnå batterijajt oastá.
.. ietjat gullamvánesvuodav audiográmmaj
tjielggiduvvam.
.. ietjá gullamteknihkalasj viehkkenævoj birra ja
ihkap dájt gæhttjaladdat.
.. gåktu ulmusj vijmanagi hárjján guládakadnemij.
..diedojt dáj birra..
.. berustiddjeorganisasjåvnåj.
.. kursaj gaskostimhárjjidallamij ja makkár ávkke
dássta boahtá sáhkadimev dádjadittjat
.. ietjá instánsajt gåsstå viehkev máhttá åhtsåt.
..oadtjot máhttelisvuodajt ruopptot boahtet
dárkestimijda/tjuovvolimijda..
.. jus le juoga majna ij la dudálasj.
.. nav guhkás jus dujna le ienep diedojda dárbbo.
.. jus dárbaha ienep praktihkalasj hárjjánimev
guládagáv dåjmadit.
Buoremus le jus dån guládahkaj mávsá
buohttidusáv, danen gå dujna le ietjajnit
vásstádus jus dát bæjsstan jali jus lahpá.
Jus le sebrulasj Gullamvádnásij rijkalihton,
de oattjo GVL'a Guládakbuohttidusáv mij
Guládahkaj oahpásmuvvat
Gå le de guládagáv hiebadahteduhttám,
de oattjo hárjjidallat gåktu jienav hiebadalá,
batterijav målso, ájmon anedime ja adnema
birra, ja gåktu dáv sadjásis dabrri ja ierit válldá.
Mujttu dáv dahkat madin le audiográffa
lunna.
Muhtemij mielas le vuohkasin soabmásav
lagámusájs fáron válldet, nav vaj ienebu oadtju
dájt diedojt.
Gájkka majt adiográffa vuoset ja
bagát, galggi aj tjáleduvvam adnotjielgadusán
mij guládagáv tjuovvu.
Jus dujna li iehpetjiel-
gasvuohta maŋŋela gå le audiográffa lunna
læhkám, de máhtá viehkev oadtjot Viehkkeul-
mutjis ietjat bájkijn (lågå ienebuv GVL'a
viehkediddjijårniga birra 3. kapihttalin).
Oahpásmuvvamij ájgge gållå
Guládahka galggá jienajt tjavggit majt ij la
gullam moatte jahkáj, jali ihkap majt ij la åvdutjis
goassak gullam, ja dási ájgge gållå.
Buoremus
le jus oattjo guládagáv adnet nav ålov álgos,
valla loahpe l aj båddistit jus gievda.
jienajda hárjjánit de viertti gåjt 3-4 tijma bæjvváj
guládagáv adnet.
Buoremus le dáv álgget ietjat
sijdan ráfes.
KAPIHTAL 5:
BUORRE ÁLGGO
GULÁDAGÁV ADNEGOAHTET
Dán kapihttalin máhtá låhkåt ienebuv gåktu buoremusát hárjjána
Mij bádtjip duv dán hárjjánime birra ietjat
audiográffajn ságastit.
Dála tjuovvu tsuojggidusá gåktu hárjjánit:
Oahpásmuvá bæjválasj jienajda
Váttse goadenit ja oahpásmuvá jienajda majt
ihkap mælggat ij la gullam.
Gulldala gåsstå ja
mij gullu.
Oahpásmuvá jienajda majt bæjválat-
tjat gulá, jienajt gå páhppárijt tjuorvvi, gå tjáhtje
gålggå ja gå telefåvnnå riŋŋgu.
Álgos de moadda
jiena gulluji ietjáláhkáj, valla ale mårråha-
hárjjána dån vijmak dajda.
Iehtjádij ságastallam
Gå mij sáhkadip, de dahkat moadda
gássjelis jienajt.
Dási gájbbeduvvá vehin
ratjástibme ságastimev tjuovvot.
Álge sijdanit
hárjjidallat ságastallamijt tjuovvot gå duogásjs-
judde le.
Dánen de gávnada makkár vidjurij
sinna duv guládahka buoremusát doajmmá.
Mujte gaskostimen li moadda biele, várrima,
dárkkelit gulldalibme ja rubbmelasj láhtara.
Dån
de hárjjána vuojnnet muodos ja láhtarijs mij
javladuvvá.
Ságastallamij bále de i galga ilá
mælggadin liehket nuppijs, ja buoremus le
muodojt vuojnnet.
Radiov gulldalit jali tv'av gæhttjat
Gå galga radiov gulldalit jali tv'av gæhttjat, de
viertti diedulattjat gávnnat man mælggadis
gulldala ja gehtja ja vuogas gaskav gávnnat.
Gæhttjala 2 gitta 4 mehtera gaskav ja hiebada
jienav dasi mij le vuogas iehtjádijda.
Jus jienav
duv guládagán máhtá hiebadit, de bieja muhtták
tjavgga nav vaj vuogas le.
Man lahka skájanisás
le dade binnep duogásjsjudde, ja dajnas
buorebut gulá.
Viehkkenævo gávnnuji majt
máhtá adnet duola dagu gå tv'av gehtja.
Moatten
guládagájn le juo teleslivnnja ja dav máhtá
(Lågå ienebuv dán birra 7.
Kapihttalin).
Oahpásmuvá amás jienajda amás
gulldalimdilijn
Avta vahko duogen de dåbddågoadá dábálasj
jienajt sijdanit.
Dan maŋŋela de oattjo jied-
nadagájn gulldalattjat dåppe gånnå ienep
sjudde, buojkulvissan bargon jali stuoráå sosiála
Hárjjidalá válljit jienaj ja giellajienajt,
ja tjalmosta dåssju dajt.
Almulasj bájkijn, duola
dagu lågådallamhuodnahijn, de mij badtjiv duv
håladiddje lahka liehket.
Restaurántajt jali
káfeajn le buoremus tjåhkkidit nav vaj nuppij
sáhkadiddij muodojt vuojná.
Gå trafikeridum
gahttunin le de ájn sjaddá ássjelis gullat, dalloj
máhttá ållo sjudde liehket.
Jus dån hárjjidallagoadá duola dagu
gasskabiejvveæjvvalimij bále gånnå le ållo
sjudde, de máhttá dát dåbddut unugis-
Dån váseda åljav ja sjuttev, ja ihkap
sjaddá mælggat desik guládagáv aná.
MIJ
BÁDTJIP DUV HÁRJJÁNADDAT SÆTTOS
DILIJN!
Avtatrajes guládagáv adnet
Vuojŋŋama gulloguovdásj galggá avtatbirges
jienajda hárjjidaláduvvat.
Dat sihtá javllat jus
dån dåssju muhttijn guládagáv aná, de ij
dát boade ávkken.
Jus galga buorep ávkev
guládagás oadtjot, de viertti dájna álu gulldalit -
desik muhtem tijmav bæjvváj, ja de adnegoahtet
gå smareda idedijt gitta desik oaddá.
Ájnas le jut audiográffaj diededa
åtsådallamij birra.
Jus audiográffa galggá máhttet dunji guládagáv
gávnnat ja hiebadit, de hæhttu subtsastit majt
åtsådalá.
Jus la juoga majt i máhte, dile gånnå
i dádjada mij javladuvvá, de hæhttu dájt audi-
ográffaj subtsastit.
Gå le gæhttjalimájgge de
ihkap le buoremus jut tjálá majt váseda, dajnas
máhtá konkrehta ássjij birra subtsastit gå boadá
gulov dárkestittjat audiográffa lunna.
VÁLDE GULÁDAGÁT VÁRAJDA
Guládahka lahtsá liggasis ja bielljegásses.
Dála
tjuovvu muhtem tsuojjgidusá gåktu guládagát galga
ájmon anedit:
• Ale bieja guládagáv biejve åvddåj.
• Ale guládagáv báhkkasijda bieja.
• Ale guládagáv røntgensuodnjarij åvddåj bieja
(buojk.
bádnedåktåra lunna).
• Gå ij guládagáv ane, de mij bádtjip duv
batterijlåhkev rahpat nav vaj lahtsa ålgus boahtá
ja ij æjrro ij oablo.
• Gå ij guládagáv ane, de duv bádtjip juohkka
bále dav æsskuj biedjat, mij tjuovoj.
• Gáhtti guládagáv tjátjes.
• Ale val guládagáv lassjkadis låssjkudij rájnni.
Adnotjielgadusás mij guládagáv tjuovvu oattjo rádijt
gåktu guládagáv rájnnit.
Máhtá aj audiográffajn jali
Viehkediddjijn sáhkadit viehkev oattjotjit.
Gå gullo nævrru de ietjájduvvá dille oassálasstet
ságastallamijda.
De sjaddá gassjelabbo tjuovvolit
mij ságastuvvá.
Majt ájn javlaj?
Lev så boasstot
dádjadam?
Massta dálla tjajmmi?
Buoreda ietjat sosiála værmádagáv: Válde
aktijvuodav berustiddjeorganisasjåvnåjn
Jus duv mielas le ilá ållo hásstalusájs, jali dujna
li dárbo ságastit soabmásijn gut dádjat, de máht-
tá buorren liehket aktijvuodav válldet Gullamvád-
násij Rijkalihto berustiddjeorganisasjåvnåj.
Gájka
gudi viessu nievres gulojn diehti jut hásstalusá
badjánij gullaamvánesvuodas.
Nuppij ságastit le
viehkken - soabmásijn guhti iesj la dáv vásedam
jali le sæmmi dilen gå dån.
Gå ijvvi iehtjádijt gusi
aj nievret gulli, de oattjo sosiála dårjav, ja dajnas
de máhtá buorre rádijt oadtjot ietjat dárbojda.
Gullamvádnásij rijkalihtto (HLF)
HLF le berustiddjeorganisasjåvnnå sidjij gudi
nievret gulli, tjalmedis bieljedimijda, æjgádijda
gej máná nievret gulli, ja tinnitus- ja meniérski-
hppijda.
Lihton li badjel 58 000 sebrulattja ja le
værálda stuorámus varresvuodaorganisasjåvn-
nå.
Organisasjåvnnå máhttá diededit ja rádedit,
ja dån oattjo aktijvuodav ietjá gullamvádnásij
lihton gånnå li 200 bájkálasj siebre.
Duodden de
GVL le tjalmostime ja åvddånbuktemin
gulloássjijt, vájkkudime oajválattjajt ja siján li
kurssadoajmma.
Jus le GVL sebrulasj de oattjo
moadda buorre fálaldagájt sebrulasjvuoda baktu,
daj gaskan Fáhkabládev Din Hørsel (Duv gullo),
guládakbuottidusáv oasstet ja juridihkalasj
viehkev.
Aktijvuodaj diedo le maŋemus bielijn
dán girjen.
KAPIHTAL 6:
ÁRGGABIEJVE GASKOSTIBME
Dán kapihttalin oattjo låhkåt gåktu buoremusát máhtá oassálasstet
sosiála aktijvuodajda.
8 ráde álkkep árggabæjvváj:
Subtsasta jut nievret gula.
Álgos juo gå ælvá.
guládallam buorebut doajmmá ja iehpedádjadusá de
dassta binnu.
Garve dåssjedis jienajt.
Duola dagu radiov mij sjurrá
duogen, rabás vinndegav jåhtulakjutsájn ålggolin.
vinndegav dáhpa ja radiov jaddi de besa hiemmsidahtte
sjurás!
Vállji liehket gånnå sæddo le.
Ájádalá gånnå buo-
remusát gulá gå soabmásav galga ijvvit.
Gávna buoremus
ságastahtte sajev.
Álkkep le aj gåhttjot binnep ulmutjijt gå
moaddásav stuorra gasskabiejvijda.
Tjuovggadav.
Álkkep la dádjadit tjuovggis sajijn, nav vuojn
vuojná muodojt buorebut daj gejna ságasta.
Ano asjijt tjálálattjat tjåhkanimijn, lågådallamijn ja muoduk
dilijn, dajn li álu tjálalasj tjoahkkájgæsos.
De gåjt diedá i
masse ájnas bielijt ássjes.
Sms'av ja mejlav tjále.
Manen riŋŋgut jus jiedna le nievrr?
Sáddi tækstadiedov farra.
Ane máhttelisvuodajt ma li internehta báktu.
Ådåsamos
sága ja diedo.
Jus duola dagu massá radio/tv-ságajt de álu
gávna dájt tjálalattjat internehtan.
8. gehtja tekstiduvvam prográmmajt tæksta-tv baktu.
(NRK'a
tæksta-tv 777 bielen, TV2'a tæksta-tv 222 bielen)
Harjjidallat gaskostit
Gå gullo nævrru de ihkap buorren le muhtem
vidjurij birra diehtet jus ulmusj galggá rijbbat
ságastallamijn.
Danen máhttá gaskostimhárjjidal-
lamteknihka ávkken boahtet, da máhtti liehket
Njálmmelabudimijs dádjadit
Njálmmelabudimijs dádjadit sihtá javllat mij
diedulattjat gæhttjap ságastiddje njálmme- ja
muodolabudimijda.
Njálmes gæhttjat máhttá
javllat njálmme labut aktan tjalmij ja bieljij ja
le ávkken duodden dasi majt gulá guládagá-
jn.
Njálmes dádjadit le ávkken sajijn gånnå le
sjurra ja gånnå ságastibme láhppu ietjá sjurás ja
jutsás.
Ájnas le de systemáhtalattjat hárjjidallat.
Hárjjidallat gulldalit
Gå guládagáv aná de jiena ietjáláhkáj gulluji gå
masi le hárjjánam åvdutjis.
Dárkkelit hárjjánit
gulldalit dájt jienajt guládagá baktu galggá
hárjjidallat.
De åhpa dålkkut jienajt ja dán ådå
jiednagåvvåj hárjjána.
Oahppat sievvemgielav doarjjagin
Sievvema doarjjan giellaj sihtá javllat ulmusj
sievvemijt viehkken sáhkadattijn.
Dát vaddá
duodde sierralágásj dádjadusáv sunji guhti
gulldal, dádjadittjat mij javladuvvá.
Sievvama
duodden giellaj máhttá liehket bieljedis
tjalmedisájda/ållu bieljedimijda ávkken
buorebut gaskostittajt lagámusáj.
Hárjjidallat ságastit
Muhtemijn le dárbbo hárjjidallat nav vaj ájmon
anedi giellajienajt ja hållamtjehpudagáv.
le sierraláhkáj ávkken sidjij gænna li stuorra
gullamvánesvuoda ja gudi e das itjasa gulá gå
ságastit.
Suohkan le dat gut fállá gaskostimhárjjidallamijt.
Jus fálaldahka ij duv sijddabájken gávnnu, de
galggá viettjaduvvat ålggolis, duola dagu fylkas
jali stáhta máhtidakguovdátjijs.
Ságasta gullovie-
hkediddjijn duv suohkanin!
BUORRE RÁDE SÁGASTALLAMIJDA
Jus galga máhttet gaskostit buoremusát iehtjádij,
máhttá ávkken liehket ájádallat muhtem buorre
rádij birra majt diedá.
Dála li dagáduvvam guokta
lista tjuojggidusájs sághastallamijda.
Nubbe dajs
le dunji.
Nubbe le duv lagámusájda, rádnajda
ja barggorádnajda.
Dáv listav máhtá gatsostit
galmána uksaj jali diehtotáblluj.
Gájka má dár-
bahi mujttádahteduvvat muhttijn!
Dunji
Dån máhtá ietjat dilev buoredit dajna gå ájádalá
gåktu ja majt máhtá dahkat buoredittjat
gaskostimev.
Rabás ja duodalasj liege.
Subtsasta jus dån
galga ienebuv dádjadit, de le unnebut jali tjavg-
abut tjanáduvvam tjuovotjit njálmmelabudimijt ja
muodojt gæhttjat sujsta gejna ságasta.
Juoge oanegattjat duv ságastimrádnaj mij duv
viehket gullat ja ienebuv dádjadit.
Jus sidá ulmut-
ja lahkusin galggi duv nievres gulov vieledit, de
la dån isj gut hæhttu diededit.
Sij e åhpa ietjastis.
Gatjáda nuppádis
Ale val dagá nav vaj dádjada ja gulá, jus dav i
Gatjáda nuppádis!
Liege gierddis
Ájgep milta de vuorddep lagámusá galggi duv
vieledit ja dunji vidjurijt láhtjet ságastaládijn.
Stuorrá ávkken la gájkajda, ale val gievda ja
måsja gå iehtjáda dáv vajálduhtti.
Vájvven
máhttá liehket nievres guojn viessot, valla le aj
vájvven agev vieledit.
Måjådaste
Gå nievret gulá, de lassánij iehpedádjadusá
dassta mij javladuvvá, ja dat vuojn máhttá suoht-
tasin iehtjádijda.
Muhttijn sjaddá nav suohtas vaj
nuppe hæhttuji tjajmádit.
Ja daj bálij le vuogas
måjudasstet, gå måssjat.
Vuoseda gierddisvuodav
Ienemus oasse guládakaddnijs vásedit buorep
dádjadusáv iehtjádij hålajs maŋenagá gå hárjjáni
ådå jiednagåvvåj mij dassta boahtá.
Moaddási-
jda le buorre ávkken systemáhtalasj gulldalim-
hárjjidallamijs, ja jus duodden åhpa ienemus
oasev vuodo hållam-låhkåmteknihkajs, de
sjaddá ájn vil álkkep oassálasstet
Vuorijdibme ja vuojŋastibme
Sån gut nievret gullá vájbbá ruvábut gå dábálasj
gulle.
Ájnas la jut i ilá ietjat vájbbada, valla
vieleda rubmaha signálajt ja vuojŋada gå la
SÁGASTALLAMNJUOLGADUSÁ
LAGÁMUSAJDA JA RÁDNAJDA
Dárbbo tjuovggadij
Gå galga muodo- ja njálmmelabudimijt tjuovvot,
de la dárbbo tjuovgajda.
Gehtja val jut muodoj le
tjuovgga, valla ale val ilá tjuovggadav bieja hárd-
do duohkáj nav vaj dåt gut nievret gullá tjuovg-
gus tjalmijs ja duv muodo báhta irkkásij.
Njuolgga aktijvuohta
Liehku då ietjat láhkáj ja sáhkada njuolgga
sunji gut nievret - ale val goalmáda baktu.
Vuorddelaste ságastimijn desik gulldaliddjev le
vetsadam.
Aneda tjalmen ja mujte jut sån gut ij
nav vuojga gulá aj gæhttjá duv tjalmijda, njálm-
merabdajda, muodo- ja rumájlabudimijda.
Vies-
so muodo má álu subtsas ienebuv gå moadda
javladum bágo.
Njálmme galggá vuojnnut
Ale adnala giedav, avijsav jalik káffagåhpåv
njálme åvdån.
Gárve val biebmoj, hálmugij,
suosskamgummiji njálmen ságastit, Jus sigáreht-
ta njalmmerabdan ij ga álkkebun dagá dádjadit-
tjat dav mij javladuvvá, ja mujte skávtjá ja stuor-
ra njálmmevuolskávtjá bukti gássjelisvuodav
Mujte jiednasit sáhkadit ja ij val ilá
tjavgga.
Jus sáhkada ilá ruvva jali ilá suojmma,
de bæjsstan dat luondulasj hållamláhke.
Sáhka-
da jiednasit ja muhtták láhkáj.
Ij lijssi ruodjat sunji gut nievret gullá, de ham
værrán dádjadit mij javladuvvá.
Jus i dádjaduvá,
de gæhtjjala nuppádis javllat, valla ietjá bágoj.
Subtsasta massta le sáhka
Muhttijn máhttá liehket dárbulasj subtsastit
massta sáhka le.
Máhttá aj buorebun tjielggit jus
ságav målso.
Mujte agev vásstedit
Jus dujsta gatját majt javlli - de agev galga
Máhttá dåbddut ålgusjduvvam ja
måsjev buktet jus vássteda: " håv, ij lim mige".
Sån gejna sáhkada viertti mierredit jus duv
vásstádus lij árvos váj ij.
Man mælggadis
Sån gut nievret gullá viertti mierredit man
mælggadis galggá ságastuvvat.
Dábálabmusijt
le 1 gitta 2 mehtera gasska buorre.
Gássjelis le
guládakaddnáj gut la gievkanin gullat jus mige
javladuvvá dåbes.
Sjudde ja sjurra
Mujte val jut juhtsa duogátjis lanján gullamvád-
násij buktá gassjelisvuodav ságav dádjadittjat.
Unneda dåssjedis sjuráv.
Jáddi radiov, tv'av,
gievkanmásjijnajt ja gålggetjátjev.
Dáhpa
vinndegijt jus la juhtsa ålggolis buktá
gássjelisvuodajt.
DUOT DÁT VIEHKKENÆVVO LUOJKKAMIJ
Fylka Viehkkenævvoguovdásj le dat mij vie-
hkkenævojt luojkká.
Bargge gulloguovdátjijn,
priváhta BNT-doktåra ja suohkanij Gulloviehkke
máhtti dunji viehkkenævojt åhtsåt.
Mij juohkep
dájt nævojt guovte oassáj; diededimræjdo ja
teknihkalasj viehkkenævo gullama hárráj.
Diededimræjdo
Diededimræjdo li viehkkenævo ma máhtti
dunji diededit duola dagu gå telefåvnnå riŋŋgu,
buollemdiedediddje skuolla jali juhtsá jali gå
unnamánásj tjierru.
Dá viehkkenævo vuosedi
juojddá slierggimij, jienaj ja doargestimij baktu.
Muhtem buojkulvisá diededimræjdojs:
Diededimræjdo tjuovgaj
Dá li diededimræjdo uksakloahkkaj, telefåvnnåj,
buollemijda ja ájggemierrekloahkkaj.
dujna li ienep tjuovggadiededimræjdo gaoden
tjuovgaj, de máhtá vuojnnet gå uvsav riŋŋguji,
gå telefåvnnå riŋŋgu jali gå buollemdiedediddje
Dát doajmmá nav gå buojkulvissaj uvsan
riŋŋguji, de slærggu tjuovggadiedediddje ja dat
gullu sierraláhkáj tjavgga.
De aj slærggo duojna
dájna symbåvlåj, nav vaj vuojná jus la uvsas,
telefåvnns, ålggouvsas jali buollemdiedediddje.
Sæŋŋgadoargestiddje
Dát viehkkenævvo biejaduvvá aktij båktemkloah-
kkaj ja/jali bullemdiedediddjáj ja/jali ålggouksaj
ja telefåvnnåj.
Madrássa doarges gå kloahkka
riŋŋgu jali juoga diededuvvá.
Doargestibme
máhttá aj aktijdahteduvvat åjvuolláj mij de
doarges gå riŋŋgu.
Diededibme hæhttu
doargestime baktu gå la oademin.
KAPIHTAL 7:
BUORRE VIEHKKENÆVO
Moadda viehkkenævo gávnnuji ma máhtti guládakadnnáj árggabie-
jvev unnán álkkebun dahkat Viehkkenævo lasedi máhttelisvuodav
dunji doajmmat ja buoredit duv soapptsomav.
Gullamteknihkalasj viehkkenævo
Gå tv'av gehtja jali radiov gulldala: Jus mielat
milta ulmutja gulluji ságasti unna gielatjin ja
iehpejiednasit?
Jienav tjavgedit le nievres
tjoavdos mij buktá iehtjádijda lagámusájs
måsjev.
Gullamteknihkalasj nævo galggi dunji
álkkev buktet gulátjit dav mij javladuvvá tv'an,
klássalanján jali ságastahttijn gånnå le redja.
Ságastallam nanostuhtte, teleslivŋŋjas, FM-
ræjddo ja IR-vædtsaga li dákkár gullamteknih-
kalasj viehkkenævo.
Mij dåjmada gullu, de li
dá avtalágátja, da dåssju sierralágásj teknihka
baktu sáddiji jiednasignálajt mikrofåvnås sunji
guhti gulldal.
Oajvveássjen gullamteknihkalasj
viehkkenævoj le gaskav oanedit dåppet gåsstå
jiedna boahtá sunji gut galggá gulldalit.
Teleslivŋŋjas
Teleslivŋŋjasvædtsaga li jiednatjavggidahka,
majt ulmusj máhttá aktijdit mikrofåvnnåj jali ietjá
jiednagállduj buojkulvissaj tv'aj jali stereoræjdduj,
ja slievŋŋas mij le suohpun mij de biejaduvvá
stuovesláhkáj goade sinna, jali máhttá liehket
nav unnagasj jut tjiebedij máhtá gatsostit.
Telslivŋŋas aneduvvá aktan guládagájn man
sinna le telespåvllå.
Jiednasignála manni
magnehtalasj bajke milta majt slivŋŋas dahká ja
majt telespåvllå vuosstáj válldá.
Moadda kinojn,
girkojn ja almulasj bájkijn li dákkár teleslivŋŋasa.
Dát dieduvva plakahtajn gånnå T le tjáleduvvam.
FM-ræjdo
FM-ræjdon le dan láhkáj jut le sáddididdje
mikrofåvnåjn ja vuosstájvállde majt máhtá
guládahkaj aktijdit.
Iesj dat signálla sáddiduvvá
radiosvarramij baktu.
FM-ræjdov máhtá bijlav
adnet, barggosajen, åhpadusán jali ietjá dilijn
gånnå guládahka aktu ij vatte buorre gullamav.
Ræjddo le álkke maŋen válldet.
IR-ræjdo
IR-ræjdojn le sæmmi doajmma gå FM-
ræjdojn.
Sieradussan le jut signála sáddiduvvi
infra-ruoppsis tjuovga baktu.
IR-ræjdo máhtti
aneduvvat aktan guládagáj, valla au
jiednabælljasij baktu.
Streamer
Streamer le lasseræjddo guládagájda ådåsap
slájajs.
Streamer máhttá jienav sirddet hárpoj
dagá njuolgga guládahkaj mobijlajs, Tv'as
minimikrofåvnås ja ietjá jiednagáldojs.
Diedojt
dáj birra máhtá audiográffas, gulloaktijvuoda
ulmutjis jali VBA'a viehkkenævvoguovdátjis.
Ságastallamtjavggidahka
Ságastallamtjavggidahka aneduvvá gå ságasta
lahkusin jus addnen ij la guládahka.
mikrofåvnnå, tjavggidahka ja álu le aj
jiednabælljasa.
Ruhtadoarjja guládahkaj
Jus guládahka le duv gullamij ållu ájnas,
de oattjo ruhtadoarjjagav guládahkaj
Álmmukoajos.
Haddemierre digitála guládagájda
le mierreduvvam 5765 kråvnnåj (01.01.15 rájes)
avtat guládagás.
Dát sihtá javllat jus dån vállji
guládagáv mij dáv haddemieres le divráp, de
hæhttu iehtja mákset dav mij le badjel.
haddemierre máhttá stuorrot jus la nuoap gå 18
jage jali jus gullamvánesvuohta le virggevahágis.
Dála buojkulvissan: Jus sidá digitála guládagáv
ja dat máksá 6765 kr, de hæhttu duodden
mákset 1000 kr iehtja.Jus dujna le guládahka
goappátjij bieljijn, de sihtá dát javllat dunji sjaddá
duoddemákson 2000 kr.
Guládagáv divudit
Álmmukoadjo máksá ålgusgålåjt guládagáv
divudimes.
Jus la guládagáv boastovuodajn
bæjsstám de e divudimev.
Gå ulmutja li
nuorabu gå 18 jage de aj ålgusgålåjt
doajmmagæhttjaladdamijs máksi.
Æjgguma gáktuj
Jus la doarjjagav Álmmukoajos oadtjum, de le
guládahka Álmmukoajo åbmudahka, ja galggá
ruopptot vatteduvvat jus dassta das ij la dárbbo.
Jus guládahka láhppu jali bæjsstan, de la dån
iesj gut hæhttu dáv mákset.
Danen le mávsulasj
buohttidusáv dási åttjudit.
Dáv máhtá dahkat
buohttidusviddnudagáj baktu, jali máhtá oadtjot
GVL'a Guládakbuohttidusáv Gullamvádnásij
Rijkalihto sebrulasjvuoda baktu.
KAPIHTAL 8:
DUV RIEVTESVUODA
Dán kapihttalij lip tjoahkkim muhtem ájnnasamos rievtesvuodajt ma
dujna guládakaddnen li.
Guládagáj nuppádisoasstem
Dá li tjáleduvvam Ruhtadoarjja guládagájda ja
tinnitusræjdoj láhkanjuolgadusá milta:
§ 3, Nuppádisoasstem
Doarjja vatteduvvá guladagáj nuppádis
oasstemij gå le binnemusát 6 jage gållåm
dallutjis gå ulmusj doarjjagav oattjoj, ja
a) guládahka ij des dudalattjat dåjma.
Ja gå ij
la mávsulasj dav divudit, jali
b) gæhttjalime vuosedi ådå guládahka vaddá
ulmutjij buorep gullamdåjmav.
Doarjja ådåsis oasstemij vatteduvvá juska ij la
6 jage gållåm gå
a) gullamvanesvuohta le rievddam nav vaj ådå
guládahka ietjá teknihkalasj dåjmaj, máhttá
buktet buorep gullamdåjmav, jali
b) jus le ådålágásj guládahka boahtám mij
máhttá gullamvánesvuodav buoredit, jali
c) ulmutja dille nav rievddam jut ij des máhte
Jus ulmusj la nuorap gå 18 jage ja le
guládagáv láhppám jali bæjsstám
stågadahttijn jali ietjá dåjmajn ma li dábálattja
álldara gáktuj, de máhttá doarjja vatteduvvat
ådå guládahkaj juska ij la 6 jage gållåm
dallutjis gå guládahkaj oattjoj doarjjagav.
Dålkkåviehkke
Jus le ållu bieljijs, sjaddam bieljedis
tjalmedibme jali reigádum bieljedis tjalmedibme,
de máhát dållkåviehkev oadtjot.
Dålkkum
máhttá moatteláhkáj gatjálvis jus sievvamgiellaj
la, sievvama viehkken hållamij, tjállemdålkkå
ja/ jali jiednadålkkum.Dålkån le sjávodisvælggo
juohkka persåvnålasj ássjij gáktuj majt dålkkå
oadtju diehtet dålkkuma baktu.
Dålkkådievna-
stusáv gávna VBA'a Viehkkenævvoguovdátja
Sidá gus ienebuv diehtet rievtesvuodaj birra?
Jus dujna le juoga majt ájádalá ietjat
rievtesvuodaj birra, de válde aktijvuodav
Doajmmahieredimij Aktisasjorganisasjåvnå
(DAO, dárruj FFO) rievtesvuohtaguovdátji-
Dát la rádevadde- ja máhtudakguovdásj
rievtesvuodaássjij má gulluji
doajmmahieredimijda ja guhkálasj skihppijda.
Dån máhtá låhkåt ienebuv duv rievtesvuodaj
birra internehtan Ierit ietján dán næhttabielen:
www.nav.no
Duv bájkálasj VBAkontåvrrå máhttá aj vásstedit
dujsta gatjálvisájt duv rievtesvuodaj birra.
DAO (dárruj FFO) Rievtesvuohtaguovdásj
Postboks 4568 Nydalen, 0404 Oslo
E-poassta: rettighetssenteret@ffo.no
Gulloguovdásj, Nordlánda skihppijvieson HF
Gulloguovdásj, Helse Nord-Trøndelag
7800 Namsos,
Gulloguovdásj, St. Olavs Hospital HF
7006 Trondheim (Roandem),
Gulloguovdásj, Helse Nordmøre og Romsdal HF
6508 Kristiansund,
Gulloguovdásj, Helse Sunnmøre HF
6026 Ålesund,
Gulloguovdásj, Helse Førde HF
Gulloguovdásj, Haukeland Universitetssjukehus
5021 Bergen,
Telefåvnnå: 05300
Gulloguovdásj, Helse Fonna HF
5504 Haugesund,
AKTIJVUODADIEDO
Gulloguovdásj, Stavanger Universitetssjukehus
4011 Stavanger, Telefåvnnå: 05151
Gulloguovdásj, Sørlandet Sykehus HF
4605 Kristiansand, Telefåvnnå: 38 07 30 00
Gulloguovdásj, Sykehuset Telemark HF
Hørselssentralen, Sykehuset i Vestfold HF
Gulloguovdásj, Sykehuset Buskerud HF
Gulloguovdásj, Blefjell sykehus HF
Gulloguovdásj, Sykehuset Innlandet HF
Gulloguovdásj, Sykehuset Innlandet
2212 Kongsvinger, Telefåvnnå: 62 88 70 00
Gulloguovdásj, Rikshospitalet
Gulloguovdásj, Lovisenberg diakonale sykehus
Gulloguovdásj, Sykehuset Østfold HF
1603 Fredrikstad, Telefåvnnå: 69 86 00 00
Gulloguovdásj, Akershus universitetssykehus
Gulloguovdásj, Universitetssykehuset i
Nord-Norge HHF, 9038 Tromsø
Gulloguovdásj, Helgelandssykehuset HF
8801 Sandnessjøen, Telefåvnnå: 75 06 51 00
Gulloguovdásj, Helse Finnmark HF
Gulloguovdásj, Hålogalandssvkehuset HF
9600 Hammerfest, Telefåvnnå: 78 42 10 00
NAV Viehkkenævvoguovdásj
Aust-Agder fylkan
Postboks 1853 Stoa, 4858 Arendal
Finnmárko fylkan
9712 Lakselv - Leavdnja
Buskerud fylkan
Postboks 1853
NAV Viehkkenævvoguovdásj Hedmark fylkan
Kirkeveien 74, 2418 Elverum
NAV Viehkkenævvoguovdásj Hordaland fylkan
Postboks 121 Kokstad, 5863 Bergen
Møre ja Romsdal fylkan
Postboks 7055 Spjelkavik, 6022 Ålesund
NAV Viehkkenævvoguovdásj Nordlándan
8041 Bodø - Bådåddjo
NAV Viehkkenævvoguovdásj Nord-Trøndelag
Kirkegata 2 C, 7600 Levanger
NAV Viehkkenævvoguovdásj Vest-Agder fylkan
Serviceboks 430, 4604 Kristiansand
NAV Viehkkenævvoguovdásj Oppland fylkan
Helgerudvegen 49, 2816 Gjøvik,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Oslo ja Akershus
Postboks 384 Økern, 0513 Oslo,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Rogaland fylkan
Postboks 260 Forus Vest,
4066 Stavanger
Sogn og Fjordane fylkan
Steinavegen 12, 6800 Førde,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Sør-Trøndelag
Postboks 2976 Sluppen, 7438 Trondheim,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Telemark fylkan
Postboks 2861 Kjørbekk, 3730 Skien,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Troms fylkan
9293 Tromsø,
Serviceboks 622, 4606 Kristiansand S,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Vestfold fylkan
Heimdalsvingen 1, 3117 Tønsberg,
NAV Viehkkenævvoguovdásj Østfold fylkan
Postboks 574, 1703 Sarpsborg,
Rijkavijddusasj dievnastus bieljedis tjalmedimijda
Postboks 3513, 3007 Drammen,
VBA (NAV) Barggujmáhtsadimdåjma guovdásj
(dárruj SYA)
Postboks 8190 Dep, 0034 OSLO,
NAV barggorádádallam i Hordaland fylkan
Kalfarvn.
NAV barggorádádallam i Sør-Trøndelag fylkan
Lade Alle 65 B, 7038 Trondheim,
NAV barggorádádallam Troms fylkan
Kaigata 4, 9254 Tromsø,
PH 6652 Etterstad, 0609 Oslo,
Vuona bieljedis tjalmedimij lihtto (VBL, dárruj NDF)
Gamle Borgen vei 5, 1385 Asker
Audio Consult AS
Nylænde5, 1101 Oslo,
Nettside: www.audioconsult.no
Audiophoenix Hermansen
Østre Huggenesv.
Audiotronics AS
Nettside: www.audiotronics.no
AurisMed AS
Breiliv.
47 A, 3201 Sandefjord,
Nettside: www.aurismed.no
Beltone Norge AS
Grensen 8, 0106 Oslo, Nettside: www.beltone.no
Gewa AS
1411 Kolbotn, Nettside: www.gewa.no
GN ReSound AS
Grensen 8, 0102 Oslo,
Nettside: www.gnresound.no
Magmo AS
Rådhusgata 30B, 0151 Oslo,
Nettside: www.magmo.no
Medisan AS
Majorstuvn.
Nettside: www.medisan.no
Medus AS
2712 Brandbu,
Nettside: www.medus.no
Oticon AS
Werglandsvn.
Nettside: www.oticon.no
Phonak AS
Akersgt.
Nettside: www.phonak.no
Sivantos AS
Siemens høreapparater.
Nedre Vollgate 5, 0105 Oslo
Nettside: www.bestsound-technology.no
Starkey Norway AS
4001 Stavanger, Nettside: www.starkey.no
GULADAKVUOBDDE:
HLF
Hørselshemmedes Landsforbund
Din hørsel - vår sak
Gullamvádnásij Rijkalihtto
Duv gullo - mijá ássjen
Fakta-ark Vergemål - Fremtidsfullmakt - Legalfullmakt
Fáktá-árkka
Oahttse - Legalfábmodus - Boahtteájggefábmodus
Ulmutjijda demensajn dárbahi vissa mutton skihpudagán viehkev ietjasa ássjijt háldadit, dagu
ruhtadilev dåjmadit ja/jali gå galggá mierredit juojddáv mij la ájnas persåvnålasj ássjijn.
Oahttse la almulasj årnik ulmutjijda gudi dárbahi viehkev ietjasa berustimijt várajda
Fylkkamánne oahttsev nammat.
Ulmusj iesj, lagámusá jali dåktår máhtti oahttsev
ánodit.
Suohkana hukso- jali sosiáldievnastusán la aj vælggogisvuohta diededit gå miejnniji
nágin oahttsev dárbaj.
Jus galggá oahttsev oadtjot de galggá vuostatjin diagnosa sajenis, ja dárbbo viehkes.
Demenssa máhttá liehket dákkir diagnosa.
Máhttá ánodit sierralágásj tjehpudagájt oahttsen,
dagu jut sån la sámegielak.
Moaddásijn gænna l demensdiagnosa e oahttsev dárbaha, danen gå
sijá lagámusá sijá persåvnålasj ja rudálasj berustimijt várajda válldi.
Sån guhti oahttsev galggá oadtjot nammaduvvam, galggá tjálalattjat oahttsádallamij guorrasit,
guhtimusj oahttsen galggá ja makkir dahkamusáj oahttse galggá viehkedit.
Návti galla ij la jus
sån guhti oahttsev ánot ij dádjadi majt dákkir guorrasibme merkaj.
Jus ietjasa dagojt ja
válljimijt dádjat, de máhttá aj vájku ber goassa ánodit oahttse hæjttá.
Vájku makkir dilen la ulmusj guhti oahttsev oadtju nammaduvvam la, de galggá sunji
gulldalit ja galggá bessat ietjasa vuojnojt ja sávadusájt åvdedit.
Dát guosská aj mærrádusájda
ma dagáduvvi maŋŋel gå oahttsev la oadtjum.
Jus ulmusj gænna la oahttse ij besa ietjasa
vuojnov buktet, de galggá dav dahkat majt jáhkká sån luluj sihtat.
Oahttse ij galga dahkat ienebut gå majt dárbaj, ja dan diehti ij oahttse mandáhtta galga
sisadnet ienebut gå majt dárbaj.
Fylkkamánne oahttsev gehtjat.
Oahttse ij máhte duola dagu
goadev vuobddet, biednigijt luojkkat, stuorra vattáldagájt vaddet jali árbev árabut
juohkegoahtet jus Fylkkamánne ij la dav vuostatjin dåhkkidam.
Fylkkamánne máhttá oahttses
bargov válldet jus oahttse ij dagá dav mij luluj buoremus sunji gænna l oahttse, jali jus ietjá
siváj diehti sjaddá dárbulasj.
Oahttsen la sjávodisvuohtavælggogisvuohta, valla oahttse bæssá
diededit gen åvdås la oahttse ja majt dat sisadná.
Lagámusá, dagu gállasjguojmme/aktanårro, máná jali æjgáda, máhtti oahttsen nammaduvvat.
Dábálattjat galggá oahttse ruhtalågov fylkkamánnáj sáddit juohkka jage.
gájkajda, ietján gå oahttse gudi li gállasjguojme jali aktanårro.
Sij e dárbaha ruhtalågov
Oahttse mávsov oadtju bargo åvdås mierredum láhkáj.
Oajvvenjuolgadus la sån gæjna
la oahttse dan åvdås máksá.
Jus ælla nuoges biedniga sujna gænna l oahttse, máhttá
fylkkamánne gålojt gåbttjåt.
Ietjá årniga ma ælla oahttse, valla sæmmi njuolgadusájda gulluji li Legalfábmodus ja
Boahtteájggefábmodus
Legalfábmodus vaddá skihpa ulmutja lagámusájda formála máhtudagáv bæjválasj
ruhtadilev dåjmadittjat mij guosská goahtáj ja máksemij, værro- ja divutmáksemij jnv.
váni
oahttseoajválattjaj (fylkkamánne) formála nammadimes oahttsen.
Legalfábmodusá milta e
lagámusá besa edna rudájt adnet dagu gådijt ja ietjá investerimijt oasstet.
Jus dajt galggá
bessat dahkat de hæhttu sån gut dav galggá dahkat nammaduvvat oahttsen formálalattjatm jali
galggá gávnnut boahtteoajggefábmodus.
Boahtteájggefábmodus la luojvoj årnik mij máhttá oahttse sajen.
Boahtteájggefábmodusá baktu máhtá mierredit gåktu duv boahtteájgge galggá.
Boahtteájggefábmodus la tjálalasj fábmodus mij javllá gåktu dån sidá duv økonomalasj ja/jali
persåvnålasj ássje galggi årniduvvat gå i desti iesj buvte.
Fábmodusán bierri tjielggasit åvddån
boahtet gåktu sidá duv berustime galggi várajda váldeduvvat.
Sån gev fábmodusán vállji duv åvdås mierredit, gåhtjoduvvá fábmodiddjen.
Boahtteájggefábmodusán máhtá mierredit gut galggá fábmoduvvat ja majt fábmodiddje
galggá duv åvdås dahkat.
Máhtá mierredit avtav jali ienep ulmutjijt gudi galggi bessat duv
åvdås mierredit.
Vájku boahtteájggefábmodus la álgaduvvam, de dábálasj oahttse máhttá nammaduvvat jus
gájbbeduvvá, ja oahttse gájbbádusá li ålliduvvam.
Ienep diedojt dáppe gávna: www.vergemal.no
Dagádum Finnmárko fylkkamánne Justis- ja sebrudakåssudagás.
Familljaráde
Biebbmosijddabargon
Vuonan årru badjelasj 11 000 máná ja nuora
biebbmosijdajn.
Ienep gå neljadisoasse
sijájs årru juogu de berrahij lunna jali iehtjádij
lunna gejt mánná åvdutjis dåbddå.
Máná ja nuora gudi ådå årromsajev dárbahi álu sihti jåhtet náginij lusi gejt åvdutjis
dåbddi.
Mierreduvvam la mánájsuodjalusdievnastus suohkanin galggá agev árvustallat
jus aktak máná ietjasa fuolkes jali værmádagán máhttá biebbmosijddan válljiduvvat.
Familljaráde la barggamvuohke majt álu adná gå galggá biebbmosijdajt åttjudit.
Oanegattjat javladum la familljaráde mánájsuodjalusá bieles buoragit gárvedum
tjåhkanibme, gånnå famillja sæbrrá gå galggá ájnas ássjijt mierredit.
Mánná jali nuorra
dábálattjat sæbrrá, danen gå suv birra la ham sáhka!
Máhtá låhkåt ienebut gåktu
familljaráde tjadáduvvá juogu sierra girjátjin jali dáppe:
bufdir.no/barnevern/tiltak_i_barnevernet/familierad
Návti máhtá beraj- jali værmádak-
biebbmosijddan sjaddat:
Gå familljarádáj gárvedihpit ja dav tjadádihpit oadtjobihtit diedojt majt merkaj
biebbmoæjágadin liehket.
Jus familljaráde guorras jut nágina máná berrahin jali værmádagán sihti
biebbmoæjgádin sjaddat ja mánájsuodjalus dav hiebalasj tjoavddusin gávnná, de
hæhttubihtit dåhkkiduvvat.
Gájka gudi sihti biebbmosijddan sjaddat hæhttuji biebbmosijddakursav tjadádit.
Bufetata Biebbmosijddadievnastus fállá åhpadimprográmmav PRIDE vuodokurssa
berrahij ja værmádahkaj.
Beraj- jali værmádakbiebbmosijdda la sijdda sæmmi láhkáj dagu ietjá biebbmosijda.
Beraj- ja værmádakbiebbmosijdan la riektá máksuj bargo ja gåloj åvdås.
Biebbmoæjgáda máná berrahis ja værmádagás galggi tjuovvoluvvat suohkana
mánájsuodjalusdievnastusás sæmmi láhkáj dagu ietjá biebbmosijda ja oadtju
åbbålasj bagádallamav.
Vájku ij juohkkahattjaj hieba biebbmoæjgádin sjaddat, de li moadda vuoge gåktu famillja,
berraha ja rádna máhtti liehket ressurssan ja mánáv huvsodit guhti ij máhte ietjasa biologalasj
æjgádij lunna årrot.
Dán girjátjin besa låhkåt oanes duohta subttsasijt.
Gå lidjiv lågenangudá jagák mierredijga ieddne ja
áhttje sirrat.
Sunnu rijddalime diehti iv lim jasska
ja håjen lidjiv, sierraláhkáj gå ednagav muv birra
rijddalijga.
Mierreduváj iedne lunna galggiv årrot.
Áhttje lij
ådå familljav gávnnam ja dåbddiv degu ittjij mujsta
desti berusta.
Áhtjev ednagav åhtsåliv.
Gå ájgge
unnin duobbánij de hiejttiv bårråmis.
Gássjelis lij
subtsastit aktasik gåktu ajtu mujna lij.
Ittjiv gåjt
æddnáj máhte javllat gut lij nav håjen iesj.
Muv nákko baktu skihppijviessuj biedjin, gå
dassta båhtiv de hiehten biejaduvviv ásadussaj.
Ieddne ittjij buvte skihpa niejdav ja ietjasa
huksat sæmmi bále.
Mánájsuodjalusá mielas
luluj buoremus biebbmosijdav munji gávnnat ja
gåhttjun familljarádáj åtsåtjit tjoavddusijt muv
værmástagán.
Sihke ieddne, áhttje ja moadda berraha ja rádna
oassálasstin ja dádjadiv moaddása mujsta
berustin, ienebu gå majt lidjiv jáhkkám.
Miján lidjin
moadda familljaráde.
Ienebut ja ienebut ságastiv
dáj tjåhkanimijn.
Gájka munji gulldalin.
Juohkka
tjåhkanime maŋŋela dåbddiv væddjájiv.
Bårrågåhtiv
vas ja måvtugin sjaddiv viessot.
Ittjij navti geva jut biebbmosijddaj jåhtiv.
Farra
ålles famillja muv doarjoj álgget muhtem
internáhttaskåvllåj Englándan gåsi guhkijt juo lidjiv
hihkalam.
Uddni la munnu áhtje gaskan buorre dille
ja ieddne la vas ávon.
Mánájsuodjalus la ássjev
låhpadam.
"Familljaráde baktu nahkiv ietjama dåbdojt bágoj gåvvidit ja
gájka gulldalin munji"
Hei, man lav Silje
Gå lijma lågenangålmå ja lågenanniellja jage, de
mánájsuodjalus munnuv gárvvásinsijddaj.
Ieddne
lij skibás ja ittjij buvte munnuv huksat.
Madi vuordijma munnuj galggin biebbmosijdav
gávnnat, oajvvadij mánájsuodjalus familljarádev
tjadádit váj ihkap gávnajma náginav mijá familjan
mij máhtij biebbmosijddan liehket.
Álgon javllin soajttá sjattaj gássjelis gå mijá famillja
Syrias boahtá ja e dåbdå nav edna ulmutjav
Gå måj Ridajn lin vieljatja ja ájn de vil nuora
de galgaj ájn gássjelabbo.
Ieddne dåhkkidij familljarádev, ja ájtsajma sujna
lij stuoráp famillja ja ienep rádna gå diedijma.
Muhtem muohtá ja æddnu gudi Englándan årru
girdijn båhtin, ja sij gudi ettjin máhte boahtet girjev
tjállin majt sij ájádallin dile birra.
Famillja gejt ieddne dåbdåj lij juo læhkám
biebbmosijddakursan ja lij juo buorren gávnadum
biebbmosijddan.
Ieddne lij jasska, gå diedij munnun
sjaddá buorre ja jasska dille sijáj lunna.
Ja navti
sjattaj.
Dáppe måj uddni årrun.
Buorak la gå måj
Ridajn lin aktan.
"Familljaráde munnuj vuosedij munnun lij stuoráp famillja
ja ienep rádna gå jáhkijma"
Man lav Hasan
ja muv viellja la Rida
Ailo la muv namma.
Mån lav lågenanguovte jagák ja sábme.
Lijkkuv ádjá ja iehke siegen ælo lunna liehket.
Buvtáv
skohterav vuodjet ja mujna li guokta iehtjama boahttsu
majt lav mærkkum.
Dálla la vargga ållessjattuk.
Navti gåjt
áddjá javllá; "Dálla li dujna ietjat boahttsu, Ailo, dát la duv
boahtteájgge."
Mujna l vehi buorep dille dálla, valla maŋemus ájge la læhkám
viehka låssåt.
Álgij bielnup jage dássta åvddåla.
"Soajttá hæhttup dunji
ietjá sijdav gávnnat" lij Kirsten mánájsuodjálusás javllam.
Vájku lij læhkám låssåt maŋŋel gå ieddne jámij.
álu mijájs ierit, valla lijma bierggim.
Unnaoappásj Rávnná
lij mánájgárden vargga juohkka biejve.
Vájku mån muhttijn
skåvllågirjijt vajálduhttiv ja ittjiv nav edna læksojt dagá, de
skåvllåj manniv.
Mánájsuodjalus munnu ádjáv tjåhkanibmáj gåhttjun.
Dåppe javllin munnuj mánájdá luluj buoremus årrot nágin
ållessjattuga siegen guhti ittjij nav manáda.
Gåjt dal åt gaskav.
"Ájnas la gávnnat tjoavddusav majna gájka li dudálattja," javlaj
Kirsten mánájsuodjálusás.
"Ja ihkap æhppe dárbaha nav
guhkás jåhtet, váj dån besa gárddáj ja famillja siegen liehket."
Kirsten javlaj famillja aktan mánájsuodjalusájn galgajma
rádádallat mij munnuj luluj buoremus.
Áhttje ij lijkku viehkev
Sån la åhpadum bierggit.
Valla guorrasij dasi majt
Kirsten oajvvadij, danen galggá miján ruvva juojddá man
namma l familljaráde.
Sidáv ádjáv fáron dán tjåhkanibmáj, danen gå sån diehtá muv
dilev.
Sidáv Finnmárkon årron, skohterav vuodjet ja boahttsujt
sujttit.
Farra dáv gå amás famillja lunna årrot.
"I galga boahtteájges måråstit, Ailo" javlaj áddjá duolli.
"Gå mån
lidjiv mánná de lij ållu dábálasj berrahij lunna bajássjaddat."
Klemet-áddjá sjattaj bajás ietjas æddnu ja ime lunna.
Sunnun
lijga guokta niejda ja sidájga bárnátjav.
"Degu diedá, Ailo, de
lijga Klemet-ádjá æjgáda álu váren ælov gáhttimin, ja navti
Klemet máhtij internáhtan årrot jali æddnu ja ime lunna."
Gájka miejnnijin sujna luluj buoremus berraha lunna.
Valla diedon måråstav vehi boahtteájges.
Vehi balon lav
familljarádáj.
Sávav gulldali majt sidáv.
"Sávav familljaráde máhttá muv viehkedit váj ájn besav
Finnmárkon årrot"
Ailo la muv namma
Ieddne ednagav juhká ja mån lav læhkám "ássje"
mánájsuodjalusán dallutjis gå lidjiv gávtse jagák.
Skåvllå mánájsuodjalusáv diededij maŋŋela
gå ieddne gárramin skåvllåj bådij, ja mierredin
galggiv biebbmosijddaj jåhtet.
Ittjiv guorrasa, valla
mánájsuodjalus mierredij.
Mánájsuodjalus oajvvadij galggiv áhtje lusi jåhtet.
Munnun ij la læhkám nav edna aktijvuohta,
ienemusát akti jahkáj.
Áhttje áhko siegen årru
muhtem unna bájkátjin Nuorttalij-Vuonan ja iv
la goassak dåppe soapptsum.
Månnå lav stáda-
báhttja.
Ittjiv sidá áhtje lusi jåhtet.
Mierreduváj miján galgaj familljaráde váj ihkap
gávnajma munji sijdav berrahij lunna.
Birrusij låges
båhtin.
Sihke muohtá, máhka ja muv láve gudi li
vargga ållessjattuga båhtin.
Dat lij munnu æddnáj
viehka hávsske.
Ieddne lij håjen tjåhkanimen valla
ietján lij buorak.
Månnå bessiv válljit majt galgajma
bårråt, ja nav de sjattaj taco.
Sávviv ållessjattuga galggin oajvvadin máhttiv
muohtá ja mága lusi jåhtet.
Navti ittjij sjatta,
ja vehi hådjåniv.
Farra sjiehtadijma galggiv
amás biebbmosijddaj jåhtet, valla nissun
mánájsuodjalusás loabedij gæhttjalit gávnnat
biebbmosijddav munji dan stádan gånnå lav
riegádam ja bajássjaddam.
Danen gå mån javlliv
ittjiv sidá stádas ålgus jåhtet.
Nágin vahko maŋŋela gåhtjoduvviv sijddaj náginij
lusi gej lunna ihkap máhttiv årrot.
Ieddne aj besaj
sijájt iejvvit.
Dálla lav sijáj lunna guokta jage årrum,
ja dat la buorak.
Sij li hávsskes ulmutja, vájku smáv
mánátja vehi smálli.
Mujna l edna aktijvuohta iednijn.
Sæmmi stádan årrun.
Vájku ittjiv máhte muohtá
ja mága lunna årrot, de sunnuv álu guossidav.
la aj buorak.
Skåvlån gájka diehti iv iedne ja áhtje
lunna åro, valla iv jáhke aktak dassta imájdallá.
Máhttá ham "duoppen dáppen" årrot.
Dálla lav lågenangålmå jagák ja mujna l buorre dille.
"Familljaráde la buorre danen gå dåppe gulldali
majt mån sidáv"
Hei, muv namma la Per Arne
Muv namma l Iljas ja lav lågenangudá jagák.
Muv
famillja båhtin báhtariddjen Kosovos 90-lågon,
valla doaro diehti lijga ieddne ja áhttje psyhkalasj
Sirádijga ja ejga buvte muv gáhttit.
Gå lidjiv gávtse jagák mierredij mánájsuodjalus
ittjiv desti sijdan besa årrot.
Åvddål lidjiv lågev jage
dævddám lidjiv juo guovte biebbmosijdan årrum,
valla ittjij nav buoragit maná.
Ásadussaj jådeduvviv,
valla ittjij ga dat dåjma.
Maŋenagi mánájsuodjalus alvos láhkáj
juorrulattjájin.
Oajvvadin familljarádev gæhttjalit.
Vuoj gå iedne lávve ja suv ålmåj javlajga bessiv
sunnu lunna årrot.
Mánájsuodjalus ettjin rat diede
jus dav sjattajga nahkat.
Vuostasj ássje lij suv ålmåj
lij edna skibás.
Nuppádin de ettjin heva buvte
dárustit.
Dalloj dárbahiv edna viehkev sijddabargoj.
Iedne láven ij lim ga vuodjemkårttå, danen ejga
muv máhte suvddet bállotjiektjamhárjjidallamij
ja ruopptot.
Guokta familljarádij maŋŋela dáhpáduváj juoga
mij lij ihkeva buorre.
Familja vihtta ållessjattuk
máná javllin familljaráden sij galggin ietjasa æjgádijt
viehkedit muv huksat.
Iesjgeŋga dahkamusájt
válldin, dagu sijddabargoj viehkedit, bállotjiektjam-
hárjjidallamij suvddet ja kinoj mannat duolloj dálloj.
Dakkir ássje.
Dálla lav dáppe gålmmå jage årrum.
Mujna la jasska sijdda, vihtta "oarbbena" ja vuorbbe
la gå mujna l ájn buorre aktijvuohta iednijn.
"Familljaráde baktu famillja buorebut aktan barggájin váj
mujna sjattaj buorep dille"
Muv namma l Iljas
Mån lav siessá nielje mánájda gudi biebbmosijdan årru.
Guovtes mánájs, gávtse ja lågev jagága, årroba muv ja
muv boaddnje lunna.
Då guokta ietjá smávep máná årroba
muv niejda ja suv boaddnje lunna.
Lahkusin årrop, danen la
mánájn adná aktijvuohta.
Muv nuoramus viellja la mánáj áhttje.
Suv namma la Josef ja
sån la guoktalåge jage mujsta nuorrasabbo.
Vuodnaj bådij
moadda jage muv maŋŋela, gå ieddne ja áhttje jámijga.
Sån ietjá oassáj lándan årruj, danen ij lim munnun heva
aktijvuohta.
Gå vállduj de lijma mån ja muv oappá viehka ávon gå lij
gávnnam soabmásav gejna iellemav juogadit.
Muv gálojnisj
bådij sæmmi lándas degu midja ja besaj Vuodnaj årrut
familljaavtadime baktu.
Oattjojga niellja máná maŋŋálakkoj,
ja muv viellja hæhttuj ednagav barggat váj nagáj familjav
Danen lij muv gálojnisj ednagav aktu daj nieljij mánáj.
Ittjij elja dárogielav oahppat, ja jáhkav dåbdåj aktu lij.
Gå muv viellja riŋŋguj ja javlaj mánájsuodjalus sidáj dajt
nieljijt mánájt biebbmosijddaj beidjat, de månnå ja ålles
famillja suorgganij.
Manniv sijá lusi ja dádjadiv muv gálinisj
lij psyhkalattjat skibás ja jut mánájn ij lim buorre dille.
Manniv ietjam vielja siegen tjåhkanibmáj mánájsuodjalusájn.
Moarádiv gå subtsastin jáhkkin lidjin mánájda buorre
biebbmosijdajt gávnnam.
Subtsastiv mánájn lidjin moadda
berraha Vuonan, ja jut sij ettjin máhte amás ulmutjijda lusi
Gájbbediv vásstádusáv manen ettjin lim mijájt
åvddåla diededam ja gájbbediv ådå tjåhkanimev.
Tjuodtjelij tjåhkanimen vuosedij ássjegiehtadalle muhtem
filmav familljaráde birra.
Filmma lij iehtjama iednegiellaj
báddiduvvam ja navti gálinisj aj dádjadij filma sisanov.
Ij lim miján mige masset ja dan diehti guorrasijma familljarádáj.
Vahko ma båhtin lidjin gássjela gájkajda.
Åvddål sjielvvi
familljaráde gåhtjoduvájma diehtotjåhkanibmáj gånnå gájka
bessin gullat mij dat merkaj biebbmosijddan liehket.
Ij la nav álkke iehtjádij mánájt válldet, ij ga oarbbenij mánájt.
Badjel lågenanvidás tjåhkanibmáj båhtin.
Guorrasijma
buoremus tjoavdos lij guovtes mánájs galgajga munnu ja
muv boadnjátja lunna årrot, då guokta nuoramusá muv
niejda ja vivá lunna.
Maŋutjissasj mánájsuodjalus mijájt
dåhkkidij, vájku álgon miejnnijin muv boadnjásj ja mån lijma
ilá vuorrasa.
Mánáj buoragit manná.
Sij li álu ietjasa æjgádij siegen, danen
gå såj dálla årroba sæmmi stádan gå mij.
Diedon li muhtem
Vájku muhttijn la liehket æjgát smávva
mánájda gå iesj la vuoras, de lav ávon gå návti sjattaj.
máná lidjin hæhttut amás ulmutjij lunna bajássjaddat.
ietjasa familja siegen årru.
"Soajttá máná lidjin hæhttut amás ulmutjij lunna bajássjaddat.
Dálla ietjasa familja siegen årru"
Man lav biebbmoieddne ietjam siessalijda
Tjuorggama: Live Schille
Poasstaadræssa
Postboks 2233
3103 Tønsberg
Guossidimadræssa
Stensberggaten 27
bufdir.no
GULÁDALLAM JA SÆBRÁSTALLAM
Demænssaskihpudahka álu merkaj edna
rievddadusá sunji gænna l demænssa ja suv
Dát aj guosská rádnajda ja ietjá
oahppásijda muhtem mudduj.
Luondulasj la
soarjjit ja boahtteájge badjel måråstit.
Moaddása
soajttá hådjåni, suhtti ja vájvástuvvi.
Ihkap asjmen
sjaddá ja rijdo badjáni, ja aktijvuohta
gæhttjaluvvá.
Akta reaksjåvnnå soajttá liehket gæssádit ja
sæbrástallamav garvvet.
Man rabás la demensa
birra målssu ulmutjis ulmutjij gænna l demænssa
ja familjas familljaj.
Ienemusájda dávk lisj vuogas
bájke ulmutjijda giehttot gåktu dille la sijáj siegen
Lásjmudallam ja sosiála aktijvuohta la ájnas.
Hávsske lisj dávk oahpes dåjmaj joarkket.
Lagámusá, varresvuodabargge ja iehtjáda máhtti
doarjjan ja viehkken liehket.
viehkkenævo li dávk aj jasskavuohtan ja
iesjrádálasjvuohtaj doarjjan.
Ájnas árggabiejven
Juohkkahasj dárbaj dåbddåt juojddáv buktá ja jut
viehkken la.
Báktji gå váset ij rat sosiála
aktijvuodajn bierggi.
Hávsskes båttåtja ja
aktisasjvuohta iesjdåbdov ja værddogisvuodav
nanni.
Ulmutja demensajn e láhpe juohkka diŋgav majt
bukti.
Juohkkahattjaj la hávsske dåbddåt jut ájn
mierkki juojddáv iehtjádijda.
Sæmmi båttå la
suohtas iesj aktu duov dáv nahkat ållit.
Párajda ja familjajda la álu ájnas joarkket aktisasj
dåjmaj árggabiejven nav guhkás gå vejulasj.
soajttá gájbbet sij gudi li duv birra vehi viehkedi
ja árggabiejvev hiebadi.
Rievddama ma li ájnnasa guládallamij ja
aktijvuohtaj
Mássjelisvuohta - Mássjelisvuodav jårgijdit
moatte ássjijda avta bále soajttá sjaddá gássjel.
Oahppam ja mujtto - Ij mujte ådå diedojt degu
Ihkap la álkkep dåbddåt gå huomahit.
Huomahit dán aktijvuodan merkaj mujttet
dáhpádusájt jali namájt váni makkirak mujttádus
jali ietjá viehkke.
Gå dåbddå de adná detáljajt
birrasin viehkken mujttet.
Giella - Gássjelisvuoda dádjadit, ságastit ja riekta
bágojt gávnnat.
Álu buorebut mujttá iednegielav
gå giela majt la maŋŋela iellemin oahppam.
Dájdo - Vuojnno, gullo, happsem ja májsstem
soajtti binnu.
Maŋenagi gå demænssa njåmmu de sjaddá låssåt
mujttet ja dádjadit majt iehtjáda javlli, sierraláhkáj
gå moattes li tjoahken ja avtatnjálmes sáhkadi.
Danen la ájnas gáhttit jut ælla ilá moadda jiena ja
ávastime ma hiemssidi.
Álu hæhttu diedojt
gærddádit.
Sunji gænna l demænssa soajttá sjaddá
låssåt gássjelis gatjálvisájda vásstedit, tjielggit, ja
iesj subtsastit.
De ihkap la vuogas
guládallamvuohke dáhpádusájt gærddádit.
Lagámusájda ja iehtjádijda luluj vuogas ájádallat
gåktu buoremusát guládallat vásádusáj giehttoma
baktu, dádjadit ja liehket dádjadahtte.
Oajvvadusá guládallamij
• Ane oanegis, álkkes gárgadisájt, ale val
abstrakta moallánagájt ja tjielggidusájt
ane.
• Ale mujtov hásstala, ale gatjáda mujtá
• Ale gatjáda gássjelis gatjálvisájt degu
manen...?, gåktu...?
ja gut...?
ma gájbbedi
mujttá.
• Liege tjielgas, ane álkkes gielav ja låggŋi
avtav ássjev ájgen.
• Ale buvte dåssjedis ja ávkedis diedojt.
• Viehkedaste gå guládallam ganuk, valla ale
val válde badjel.
• Ane tjielgga rumájgielav.
• Liege assten ja ráfen gå aktan lihpit.
Nannidum
iesjdåbddo
Hávsskes
båttåtja
Juojddáv
buktet ja
viehkken
Iehtjádij
siegen liehket
Tema-ark: Kommunikasjon og samvær
Referánsa/Oajvvadusá girjálasjvuohtaj: Aldring og helse: Utfordringer og muligheter - samvær med personer med demens, (2013), Jeg er
minnene mine (2017), Dvd-en Kommunikasjon og holdninger (2012) Nasjonalforeningen for folkehelsen: Håndbok for pårørende (2017)
Utviklingssenter for sykehjem og hjemmetjenester for den samiske befolkningen i Finnmark: Hva skal jeg gjøre i dag, tro?
Duodde hásstalusá guládaládijn
Muhttijn sjaddi ságastallama ja aktijvuoda
sierraláhkáj gássjela danen gå sujna gænna l
demænssa ja lagámusán li ållu ietjálágásj
dádjadusá diles.
Soajttá guokta vuojno dan birra
mij la javladuvvam ja dagáduvvam, dile
árvustallam ja makkir viehkev dárbaj.
juojddáv vajálduhttám de ij lijssi tjuottjodit mujna
la riekta.
Moadda lagámusá vájbbi gå sæmmi
tiemá ja gatjálvisá gærddáduvvi.
Sierraláhkáj la hásstalus gå gáddalussjá ja
rædostuvvá (degu vierreájádusá suolavuoda ja
jáhkodisvuoda birra).
Sæmmi guosská gå sån
gænna l demænssa tjielggi ássjijt ja dåmat
muhtemij/juoŋga vuoksjuj mij ij la dåppe
(tjalmmegæjdo).
Dákkir dilen la sierraláhkáj ájnas
jut lagámusáj la nágin gej máhtti ságastit ja rádijt
oadtjot varresvuohta- ja huksodievnastusás.
Dåbdos ássje viehkken
Aj maŋŋel gå la demensav oadtjum lijkkuji
ienemusá dahkat dav majt åvddåla li dahkam.
Lagámusájda ja iehtjádijda la álu mávsulasj biggit
ájnegisá histåvrå, kultuvra ja giela milta ja nali.
Oahpes bájke ja gávne ihkap mujtojt båktåli ja li
buorre álggon ságastallamij ja aktijvuohtaj.
Akta oajvvadus la iesj åvddån buktet oahpes
dáhpádusájt, ságastit lahka fuolkij ja ietjá ájnas
ulmutjij birra.
Ságastallama daj ássjij badjel ma li
læhkám ja ájn li ájnnasa iellemin, soajttá nanniji
suv histåvråv ja árvov.
Ájnas la dádjadit ja
vieledit.
Ælla agev måttij bágoj duogen
aktisasjvuodav dåbddåt.
Jus la luonnduj, juhtusijda ja æládusájda
tjanáduvvam, de hiehpá dáj birra ságastit.
Lagámusá ja iehtjáda máhtti viehkken mujttet.
giella hedjun de la mávsulasj ájádallat gåktu
máhttá dájdojt arvusmahttet dakkir láhkáj mij
sunji hiehpá.
Gæhttjat gåvåjt ja filmajt oahpes bájkijs ja
ulmutjijs.
Ávvudallat luonndovásádusáj, giedjegij
ja bájnoj åvdås.
Gulldalit musihkav, divtajt, lávllagijt ja juojgajt
ihkap arvusmahttá lávllot ja dánssut ja
aktisasjvuodav ja ávov buktet.
Happset ja májsstet oahpes biebmojt ja juhkusijt
soajttá viehkken mujttet ja dåhkkidit.
Sæmmi ietjá
hájaj ja májstaj majt åvdutjis dåbddå.
Dåbddåt liekkosvuodav ja galmmasav, ståffajt,
ráffijt ja diedon tjuoma baktu gå duohtat dávk
mujtojt buktá ja buorre dåbdojt.
Labudit mujtojt båktå, ja dålusj tjehpudagá
åvddån båhti oahpes dilijn, degu gå dájgev
nuoddi, guolbev såbas, slihturijt sujtti jali ihkap
dánssu.
Gå åttjut dåjmajt ma sunji hiehpi, máhtti lagámusá
ja iehtjáda viehkedit hábbmit vásádusájt maj baktu
dåbddå ja dåhkkiduvvá.
Dát soajttá iesjdåbdov
Jus subtsasta familljaj, rádnajda, rádnájda ja
oahppásijda skihpudagá birra de sjaddá álkkep
dilev dádjadit.
Familja ja værmástahka aj dárbahi
oahppat demensa birra váj bukti árkkabiejven
viehkedit ja doarjjot.
Iehtjádijt iejvvit gudi li
muodugasj dilen, ietjas vásádusáj birra subtsastit
ja iehtjádij vásádusájt gullat, la ájnas moadda
Sihke varresvuohta- ja
huksodievnastusá ja luojvoj siebre li viehkken
ietjasa fálaldagáj.
Lagámusájskåvlå ja
ságastallamjuohkusa li buojkulvisá forajs gånnå
lagámusá máhtti buorre rádijt oadtjot ja nubbe
nuppes oahppat.
Fálaldagáj ja dievnastusáj aktijvuodan la ájnas
álgget skihpa ulmutja duogátjijn, iellemvuogijn ja
dábij.
Jus ulmutja histåvråv ja kultuvrav dåbddå
de la dat viehka mávsulasj gå galggá persåvnålasj
huvsov ja dåjmajt fállat ma aneduvvi
mávsulattjan.
Iemeálmmuga ja
demænssa
Nuorttarijkajn
Iemeálmmuga ja demænssa Nuorttarijkajn
Almodum
Nordens välfärdscenter / Nuorttarijkaj álkkádusguovdásj
© Basádismáno 2019
Prosjæktajådediddje: Lars Rottem Krangnes
Tjálle: Lars Rottem Krangnes
Vásstediddje almodiddje: Eva Franzén
Foto: Carl-Johan Utsi, Alamy Stock Photo
Nordens välfärdscenter
Guossidimadræssa: Drottninggatan 30
info@nordicwelfare.org
c/o Folkhälsan
Topeliusgatan 20
FI-00250 Helsingfors
Diehtotjállusav máhttá dáppet viedtjat:
nordicwelfare.org/publikationer
Iemeálmmuga, demænssa ja nuorttarijkalasj álkkádussebrudagá
Iemeálmmukperspektijvva nuorttarijkalasj demensa
Hásstalusá ja oajvvadusá juohkusijs vuostasj nuorttarijkalasj
konferánsan iemeálmmugij ja demensa gáktuj ........................ 18
Vánes diedo riektáj birra ja majt da merkahi, suohkanij ja
Vánes máhtudahka gielan ja kultuvran suohkanijn ............ 20
Vánes ræjdo bæjválasj bargon ja ræjdo maj dåjmav
Gåktu joarkkep nuorttarijkalasj aktisasjbargujn
iemeálmmugij ja demensa ássjij?
Åvddåbágo
Nuorttarijkalasj aktisasjbarggo sosiálapolitihkalasj ássjijn
iemeálmmukperspektijvajn la buorre buojkulvis nuorttarijkalasj
ávkken.
La sáhka viehka unna juohkusijs, rijkajn gånnå viehká álu
juohki hásstalusájt vuorastuvvam álmmugijn, barggij vánesvuodajn
ja vijdes geográfalasj gaska.
Nuorttarijkaj aktisasjbarggo demænssaássjijn, dav mav Nuorttarijkaj
álkkádusguovdásj koordineri, la vuosedam dárbbo la åttjudit
máhttovuodov, systematiserit vásádusáj lånudallamav ja arienáv
tsieggit gånnå dágástallá mij la buorre sujtto ja hukso sámijda ja
inuihtajda gejna la demænssa.
Vájllu dutkam ja evidænssavuodo mij
guosská sujttuj ja huksuj sámijs ja inuihtajs majna la demænssa, valla
sihke Suoman, Vuonan, Svierigin ja Ruonáednamin li muhtem dåjma
ja dutkamprosjevta jådon.
Dán diedádusán lip gávnadimijt ja oajvvadusájt tjoahkkim ma båhtin
juogosbargos vuostasj nuorttarijkalasj konferánsas man fádda lij
iemeálmmuga ja demænssa.
Konferánssa lij Staaren (Östersund)
tjavtjan 2018 ja ásadiddje lidjin Nuorttarijkaj álkkádusguovdásj,
Region Jämtland Härjedalen ja sáme ávvojahke Staare 2018.
Loahppabåhtusijda ja oajvvadusájda gulluji duola degu makkir
praktihkalasj dåjma ja rievddadusá li dárbulattja vaj ulmutja
iemeálmmukduogátjijn ja demensajn lulun máhttet buorep dårjav ja
dievnastusáv nuorttarijkalasj suohkanijn oadtjot, man láhkáj
máhttep máhtojt suohkanij juohket ja lenaj/fylkaj rastá, jali man
láhkáj ådå diedojt praktihkalattjat implementieri.
Barggojuohkusa
vuojno li Nuorttarijkaj álkkádusguovdátjis tjoahkkiduvvam, valla dajn
ælla vuorodime jalik ávttjimusá mijá bieles.
Nuorttarijkaj álkkádusguovdátja barggogåhttjom la doarjjot
álkkádusåvddånahttemav Nuorttarijkajn navti jut tjoahkki ja juogat
diedojt ja dahká arienájt værmádagájda ja dutkamaktisasjbargon.
Gidá jagen 2019 vuododuváj nuorttarijkalasj værmádahka
iemeálmmugij ja demænssaj, danna oassálassti oajválattja, dutke ja
bargge sujtto- ja huksoámmádijn Suoman, Vuonan, Svierigin ja
Ruonáednamin.
Dát diedádus la ájádaláduvvam liehket vuodon dágástallamijn gåktu
vuorodit nuorttarijkalasj aktisasjbargov iemeálmmugijn ja
demensajn, ja bájkálasj ja sisrijkalasj dágástallamijda dåjmaj birra
suohkanij ja nasjonála dásen.
Váj galggá oajvvadusáj duogátjav
dádjadit de diedádus álgaduvvá tjielggimijn máhttodiles
iemeálmmugij ja demensa birra.
Eva Franzén
Lars Rottem Krangnes
Direkterra
Prosjæktajådediddje
Nuorttarijkaj álkkádusguovdásj
Álgadibme máhttodilláj
Iemeálmmuga Nuorttarijkajn
Nuorttarijkajn li guokta iemeálmmukjuohkusa: sáme Suoman,
Vuonan ja Svierigin ja inuihta Ruonáednamin.
Sáme háldadimguovlo
Nuorttarijkajn li niellja suohkana Suoman1, 12 suohkana Vuonan ja
25 suohkana Svierigin, akta dájs la Stockholm.
E gávnnu almulasj
lågo dasi galla sáme gávnnuji Nuorttarijkajn, valla dábálasj
Svierigin ja birrusij 8 000 Suoman.
Ruossjan li suláj 2 000 sáme.
Ruonáednamin li inuihta ieneplågon, suláj 87% badjelasj 56 000
viesajdiddjijs.
Suohkanijn ma li sáme háldadimguovlo Suoman, Vuonan ja Svierigin
li sierra gájbbádusá, valla guhtik rijkan li sieradusá daj gaskan.
Duola
degu máhttá sámijn liehket riektá åvddåskåvllådåjmajda ja boarrásij
sujttárij ållåsap jali muhtem mudduj sámegiellaj, riektá gielasa adnet
gå guládalli guovlo suohkanijn jali oajválattjaj.
Divna nuorttarijka sámijt ja inuihtajt adni iemeálmmugin, valla
dåssju Vuodna ja Danmárkko li vuolláj tjállám AN-organisasjåvnå
ILO-tjielggidusáv nr.
169, Indigenous and Tribal Peoples Convention,
ja li stuorra sieradusá danna gåktu rijka praktihkalattjat organisieriji
ja ållidahtti iemeálmmugij riektájt.
AN globála mihto guoddelis
åvddånahttemij ja åvddånimagenda Agenda 2030 guosská gájka
lándajda Nuorttarijkajn.
Dánna iemeálmmuga ja
doajmmahiereduvvam ulmutja gulluji vuoroduvvam juohkusijda.
Sáme2 ja Ruonáednama histåvråjn li sæmmilágásjvuoda ja ieredusá
koloniála histåvråjs ietjá værálda iemeálmmuksebrudagáj gáktuj.
Ájnnasit nuorttarijkaj sámeguovlo gáktuj la sebrudahka ja
nasjonálastáhtaj álkkádusvuogádahka ietjálágásj gå buohtastahttá
iemeálmmukguovloj USA:n ja Australian.
Aktisasj ássje alleværálda lándajda majna li iemeálmmuga la ållusa
sijájs gejn la iemeálmmukduogásj li jåhtåm stuorra stádajda
1 Ohcejohka suohkan sámegielak álkkádusdievnastusájt oasstá guovtet
suohkanijs Nuorttalij-Vuonan.
2 Sábme, skándinavia gielajda Sameland, la namma sámij histåvrålasj
årromguovlojda nuorttasámegiellaj.
Guovlon ælla formalalasj ráje.
maŋemus 50- 60 jagijn.
Dåppe máhtti liehket ållu vuojnnemahtes
unneplåhko.
Iemeálmmuga ja demænssa
Prinsihpan ij gávnnu tjoahkkiduvvam dutkam jali máhtto makkir dille
la Nuorttarijkaj sámijn ja inuihtajn gejn la demænssa, jali gallásin la
demænssa ja iemeálmmukduogásj, nasjonála dásen.
HALDI
dutkamprosjevta (2018-2019) Ubbmema universitiehtan Svierigin
ulmme la dahkat vuostasj kárttimav duola degu danna man
dábálattja li neurodegeneratijvalasj dile sámij ja dáttjaj gaskan
Svieriga biele sámen.
Unnep dutkama, duola degu Canadan ja Australian, gætjodi jut
ulmutja gej la iemeálmmukduogásj vaháguvvi demensas ienebut gå
ieneplågo álmmuk.3 Dajn dutkamijn ma li dagáduvvam li sieradusá
sihke hámen ja båhtusijn.4 Dutkam Canadan jage 2013 rájes vuoset ij
dåssju dav jut ienep ulmutja gudi gulluji rijka nav gåhtjoduvvam first
nations skihppáji, valla aj jut skihppáji suláj lågev jagev árabut ja aj
jut ienep ålmmå gå nissuna dáv diagnåvsåv oadtju.5
Globála dásen la iemeálmmugijn nievrep varresvuohta gå ieneplågo
álmmugin, sæmmi guovlon6, dat aj vájkkut man dábálasj demænssa
la, ja dasi makta gávnnu riekta sujtto buorre kvalitiehtajn.
Faktåvrå
ma sierraláhkáj vájkkudi iemeálmmuga varresvuohtaj, li jáhkedahtte
sivvan gå la ienep demænssa.
Uddni dutkaduvvá ienebut iemeálmmugij varresvuoda gáktuj gå
åvddåla, valla ájn vájllu máhtto man láhkáj buoremusát dav hieredit
ja giehtadallat, jali vaddet hiebaduvvam sujtov iemeálmmuga
ulmutjijda gejna la demænssa.
Árbbedábálasj
3 Jacklin K.
et.al.
: The Emergence of Dementia as a Health Concern Among First
Nations Populations in Alberta, Canada.
Canadian Journal of Public Health 104
: Inequalities in dementia incidence between six racial
and ethnic groups over 14 years.
Alzheimer's & Dementia 12 (3).
: High prevalence of dementia and cognitive impairment in Indigenous
Australians.
Neurology 71 (19).
4 Warren, L. A. et.
al.
: Prevalence and incidence of dementia among indigenous
populations.
A systematic review.
International Psychogeriatrics 27 (12).
5 Jacklin K.
6 Anderson, Ian et.
: Indigenous and tribal peoples' health (The Lancet-Lowitja
Institute Global Collaboration).
A population study.
The Lancet 388.
iemeálmmukkultuvrajn máhttá demensa dádjadus liehket
ietjálágásj.
Symptåvmå demænssaj ælla agev gássjelisvuohtan jali
skihpudahka.
Stuoráp sebrudagá diagnåvsåvædtsaga,
diehtojuohkemdåjma, sujtto ja lagámusáj doarjjo organisierim
soajttá ij dåjma kulturhiebadallama dagi.
Rijkajgasskasasj værmádahka la vuododuvvam, The International
Indigenous Dementia Research Network (IIDRN) dutkijda,
studentajda, skihppijviesojda, iemeálmmuk- ja demænssaakterajda,
oassálasstij USA:s, Canadas, Austrálias ja Aotearoas.
Værmádagá
ájggomus la akterajt låpptit gudi iemeálmmugij ja demensajn barggi.
Værmádagá dutke fysalattjat ja digitálalattjat gávnadi ja dágástalli
dutkamdárbojt, lånudallat båhtusijt ja vuododit aktisasjbargojt.
Iemeálmmuga, demænssa ja nuorttarijkalasj
álkkádussebrudagá
Sámij ja inuihtaj riektá sujtto- ja huksosuorgen hiebaduvvi
rijkajgasskasasj konvensjåvnåjn ja nasjonála lágajn.
Skihppijsujto ja
sosiáladievnastusá lágajn ja organisierimin la iesjguhtik hábme
guhtik rijkan ja suohkanin.
Li stuora gielalasj ja kultuvralasj sieradusá
sámij gaskan Nuorttarijkajn, ja inuihta duola degu viessu sihke
smáves sebrudagájn Ruonáednamin ja Københámnan.
Ij gávnnu åbbålasj gåvvå dassta gåktu Nuorttarijkaj iemeálmmuga
vásedi jali adni álkkádusdievnastusájt, valla nasjonála dásen muhtem
diedo gávnnuji.
Vájku åvddånibme la buorep guovlluj mannam de
gávnnuji ájn hieredime persåvnå sentreridum sujttuj manna la alla
dásse, hieredime ma máhtti liehket nannusabbo várnnahis
juohkusijda.
Gå divna nuorttarijka juohki gaskan vuodosujtto,
fáhkatjiehppesujtto ja sosiáladievnastusá de soajttá liehket gássjel
oadtjot jåhtuj aktiduvvam dåjmajt.
Barggijt åttjudit ja
máhtudakhásstalusá vájkkudi nievres kontinuitiehttaj sidjij gudi
galggi oadtjot sujtov ja huvsov.
Vuonarijkan la læhkám politihkalasj ulmme vaddet sáme álmmugij
dievnastusáv mij la kultuvralattjat hiebaduvvam sámijda daj
fálaldagájn ma juo gávnnuji farra gå dievnastusájt åvddånahttet
sierraláhkáj sáme álmmuga gáktuj.
Sáme álmmuk adná
varresvuodadievnastusájt sæmmi álu gå ieneplågo álmmuk dahká,
valla ælla sæmmi dudálattja dajna sujtujn mij vatteduvvá.
Vuojnnet
ælla sieradusá sáme álmmuga ja ieneplågo álmmuga gaskan dasi mij
guosská varresvuoda stáhtusij ja skihpudakprevalænssaj.
dutke dættodi sámijn la ietjálágásj dádjadus varresvuodas,
skihpudagájs ja giehtadallamis gå ieneplågo álmmugin la.
Gávnnuji
aj girjálasjvuodan buojkulvisá jut sáme ságasti skihpudagáj ja
varresvuoda birra iehpenjuolgga vuogij baktu ja metafåvråj.
Gåvvå
jut sámegielak ulmutja ienemusát sihti sáme barggijt iejvvit gå
varresvuoda- ja pasiænntasujttodievnastusájt adni la aj oadtjum ietjá
gåvåv varrasap dutkamis, da vuosedi giellaano preferánsa li
individuála ja dilláj tjanádum.
Familljaj gullut ja árbbedábálasj vuoge
ietjas dálkodit dættoduvvá muhtem åsijn girjálasjvuodas.7
La dutkamprosjækta jådon gåktu jur sáme demensajn vásedi ja adni
álkkádusdievnastusájt Vuonan: Offentlig demensomsorg.
Likheter
og ulikheter i bruk av kommunale helse- og omsorgstjenester i
områder med samisk og norsk bosetning.
Nasjonalt kompetansetjeneste for aldring og helse, mij la nasjonála
máhtudakguovdásj Vuonan la maŋemus jagijt tjadádam moadda
diehtojuohkemdåjma demensa ja demensasujto gáktuj ma li Vuona
sámijda ájgodum, ja dahkam ræjdojt dasi.
Ræjdo gávnnuji nuortta-,
julev-, ja oarjjelsámegiellaj ja dárogiellaj.
Åvddål gå nanniduvvam láhka nasjonála unneplågoálmmugij ja
unneplågogielajda doajmmaj bådij Svierigin, ådåjakmáno 1. biejve
2019, vattij ráddidus Sosiálastivrraj barggon kárttit máhttelis dárbojt
máhttodoarjjaj varresvuohtasujton, ja sosialdievnastusán.8
Kárttimis, mij ij gehtja demænssaskihppij dievnastusájda
sierraláhkáj, boahtá åvddån unneplågoláhka ja nasjonála
unneplågogatjálvisá li unnán vuoroduvvam sihke jådedimen gå
suohkanij ja regiåvnåj barggijn, jut åvddågátto gávnnuji ja jut
dádjadus vájllu danna manen nasjonála unneplågojn li sierra riektá.
Unneplågolága njuolgadusá dålkkuduvvi moatte láhkáj suohkanijs ja
regiåvnåjs ja nasjonála unneplåhkoálmmugij åvdåstiddjijs.
Divnajn
doajmmasuorgijn vájlluji bargge gejn la máhtudahka unneplåhko
gielajn ja kultuvran.
Gájbbádusá doarjjaj ja dievnastusájda
unneplågogiellaj la muhtem guovlojn ráddjiduvvam ja rievddi ájge
badjel, navti sjaddá suohkanijda ja regiåvnåjda gássjelabbo fállat
nanos fálaldagáv sosiála- ja varresvuodadievnastusáj
7 Blix, B. H.: Helse- og omsorgstjenester til den samiske befolkningen i Norge - En
oppsummering av kunnskap.
8 Behovet av kunskap om den stärkta minoritetslagen.
En kartläggning av behovet
av kunskapsstöd inom socialtjänsten (särskilt äldreomsorgen) och hälso- och
sjukvården om lagen (209-724) om nationella minoriteter och minoritetsspråk.
Socialstyrelsen.
unneplågogielajda.
Kárttima vuosedi moadda dåjma
ulmmejuohkusij gáktuj, valla dille målssu ednagit suohkanij gaskan.
Jagen 2017 álgadin regiåvnå Norrbotten, Västerbotten, Jämtland
Härjedalen ja Dalarna prosjevtav Kunskapsnätverk för samisk hälsa.
Svieriga Sámedigge vuododij jagen 2018 varresvuoda-, boarrásij
ássjij- ja valástallamnammadusáv, manna la lahka aktisasjbarggo
máhttoværmádagájn.
Aktan Sámedikkijn ja sáme organisasjåvnåj la
værmádahka åvddånahttám nasjonála stratesjijav sáme varresvuoda
gáktuj, danna la geriatrijkka akta vidá vuoroduvvam suorgijs.
Suoman la prosjækta tjerdalasj unneplågoj ja mujtodisvuoda birra,
ETNIMU, åvddånahttám nasjonála doajmmamodellajt ja
tjiegŋodahttám diedojt mujto ja mujtodisvuoda birra åbbålattjat
tjerdalasj unneplågoj gaskan.
Prosjækta la aj ienep diedojt vaddám
ámmátulmutjijda ja studentajda sosiála- ja varresvuodasujton gåktu
ulmmejuohkusijn bierri barggat.
Suoma stáhtta muhtem dårjav vaddá sáme sosiála- ja
varresvuodadievnastusáj fállamij.
Dát dagáduvvá Sámedikke baktu.
Sámedigge la tjielgadam ulmijt gåktu fállat sosiála- ja
varresvuodadievnastusájt sámegiellaj.
Valla diedádusá jagijn 2001 ja
2008 vuosedin dievnastusá sosiála- ja varresvuodadievnastusájn
ællim dågålattja sámegiela gáktuj, suohkanijn aj.
Dagu ietjá
nuorttarijkajn li sámegiela pasienta gássjelisvuodajt vásedam
iesjguhtik lágásj sjiemájn ma guoradaládijn aneduvvi, dagu
mujttogæhttjalimen, danna aneduvvi buojkuldagá ma li abmasa jali
ælla relevánta boarrásap sámijda.9
THL, Varresvuoda ja álkkádusá instituhtta Suoman la tjadádam
prosjevtav sámij álkkádusá dássádusá gáktuj.
SámiSoster la aj
tjadádam moadda åvddånahttem- ja pilotprosjevtajt ja fállá
sijdadievnastusáv sámegiellaj Enodagá (Enontekiö) suohkanin.
Jagen 2017 oattjoj organisasjåvnnå europealasj guddnebálkkáv ietjas
bargos åvdås, duola degu prosjevtajn man ulmme lij doarjjot sámijt
gænna la demænssa navti váj oadtjun kultuvralasj ja gielalasj dárbojt
ållidum musihka, duoje ja luonndovásádusáj baktu.
Ruonáednama ráddidus mierredij nasjonála demænssastratesjijjav
jagen 2013, dat lij vuolggám guoradallamis jages 2012.10 Pládna la
ájn dåjman, valla ij la desti sæmmi ájggeguovddelis.
9 Magga, R.: Saamelaisten sosiaali- ja terveyspalvelujen kehittämisen haasteet
Suomessa.
Yhteiskuntapolitiikka 75 (6).
Demensredegørelse 2012.
Departementet for sundhed.
Demænssasuorge åvdås vásstet Departementet for sundhed, sij
tjuovvoli demænssastratesjijja tjadádimev suohkanijn ja almulasj
skihppijsujto (Sundhedsvæsenets) dåjmav.
Guoradallamin jages
2012 bådij åvddån suláj 250 ulmutjijn Ruonáednamin lij
diagnåvseridum demænssaskihpudahka.
Jagen 2019 almodij dutkam- ja åvddånahttemprosjækta Arktisk
aldring (AgeArc) vijdes tjielggidusáv vuorrasap ulmutjij diles
Diedádusá11 vuodo la álmmuklåhko jagen 2018 ja
vijdes etnográffalasj ságájdahttema.
Dassta boahtá åvddån moadda
lagámusá, valla e val gájka, vásedi gássjelis la guládallat ja diedojt
oadtjot oajválattjajs ja suohkanijs.
Li stuorra sieradusá suohkanij
gaskan mij guosská sujttobarggij máhtudahkaj demensa ja demensa
huvso birra, ja álmmugin la stuora dárbbo diedojt åttjutjit demensa
Diedádusán oajvvaduvvá nasjonála diehtovuorkká ja
guládallamguojmme ruodnáednama suohkanijda, manna la åbbålasj
vuojnno dassta makkir ressursa gávnnuji guhtik suohkanin.
Divna demænssaguoradallama dagáduvvi Dronning Ingrids
Hospitalan, mij la Ruonáednama rijkkaskihppijviesso.
gávnnuji neurolåvgå, skihppijsujttára ja skihppijgymnasta gudi
demensa suorgen barggi, valla oajválattja barggi dan guovlluj ahte
galggá liehket máhttelis stuorep oasev demensa guoradallamis
bájkálattjat tjadádit.
Guoradallamræjddo RUDAN jårggåluvvá jagen
2019 kalaallisut giellaj ja galggá validieriduvvat.
Ruonáednama
vuostasj nasjonála konferánssa demensa birra plániduvvá jahkáj
Dan åvdås vásstedi Departementet for sundhed,
Departementet for Sociale og Justitsområdet aktan dutke arktalasj
vuorastuvvamprosjevtas.12
Iemeálmmukperspektijvva nuorttarijkalasj
demensa aktisasjbargon
Jage 2015 rájes koordineri Nuorttarijkalasj álkkádusguovdásj
nuorttarijkalasj demensværmádagáv rijka oajválattjaj åvdåstiddjij ja
fáhkatjiehpij.
Værmádagá barggamvuodo li da nasjonála stratesjijja
ja mærrádusá ma demensa gáktuj gávnnuji.
11 Nørtoft K.
: Ældre menneskers liv og helbred i Grønland.
En rapport fra
forsknings- og udviklingsprojektet Arktisk Aldring (AgeArc).
12 Mikaela Augustussen, Grønlands universitet, åvddånbuktemin Nuorttarijkalasj
demænssaværmádahkaj, 2019 vuoratjismáno.
Jagijn 2013-2017 koordinerij Nuorttarijkalasj álkkádusguovdásj
prosjevtav Samer med funktionsnedsättning, barggovadde lij
Vuonarijka Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet (Bufdir).
Duogásj lij nuorttarijkajn gávnnu binná diehto doajmmahiereduvvam
ulmutjij birra gejn la sáme duogásj.
Prosjevta boados lij
åvddågehtjastibme, vihtta dutkamdiedádusá ja akta
prosjæktadiedádus manna lidjin policy oajvvadusá.13
Jagen 2017 oattjoj Nuorttarijkalasj álkkádusguovdásj sávadusájt
dutkijs, suohkanijs ja ietjá berustiddjijs nuorttarijkajn låpptit
iemeálmmukperspektijvav aj demensa suorgen.
Aktisasjbargojn
Region Jämtland Härjedalen ja sáme ávvojahke Staare 2018 ásadij
Nuorttarijkalasj álkkádusguovdásj vuostasj nuorttarijkalasj
konferánsav iemeálmmugij ja demensa birra Staaren 2018 tjavtja.
Konferánssaj tjåhkanin ienebut gå 90 dutke, virggeulmutja
nasjonála, regionála ja suohkana dásen, suohkanij sujtto ja
huksosuorge bargge ja sáme sivijlasebrudahka.
Konferánsa oassálasste guorrasin jut nuorttarijkaj
álkkádusvuogádagájn gávnnuji buorre ássje maj máhttá joarkket
Duola degu gávnnuji ållo suohkanijn Svierigin ja Vuonan
sáme skåvllå, åvddåskåvllå ja mánájsujtto, ja aj sáme boarrásijsujtto.
"Sáme" báhko árvval sámegiella aneduvvá ja jut ásadus dåjmaduvvá
navti vaj dat hiehpá sáme kultuvrajn.
Maŋemus jagij åvddånibme nav
gåhtjodum persåvnå sentrieriduvvam vuorrasij- ja demensasujto
guovlluj vájkkut stuorep oasse sujtos vuolggá indivijda ja indivijda
duogátjis, berustimijs ja máhtojs, mij merkaj sáme perspektijvva
oadtju luondulasj sajev sáme guovlojn ja ulmutjijda gejna la sáme
identitiehtta.
Da aj ienebut gå åvddål guosská lagámusájda.
13 Huuva K.
: Kunskapsläge: Personer med funktionsnedsättning och samisk
bakgrund.
Nordens välfärdscenter.
: Situasjonen til samer
med funksjonsnedsettelse.
UiT Norges arktiske universitet og Nordens
velferdssenter.
2016; Uttjek, M.: Levnadsförhållanden bland samer med
funktionsnedsättning i Sverige.
Umeå unviersitet och Nordens välfärdscenter.
2016; Gjertsen H.
: Kartlegging av levekårene til personer med
utviklingshemming i samiske områder.
2017; Edin-Liljegren A. och Flykt K.: Förutsättningar och villkor för
samer med funktionsnedsättning i de samiska förvaltningskommunerna i Sverige.
Glesbygdsmedicinskt centrum, Västerbottens läns landsting och Nordens
välfärdscenter.
2017; Hokkanen L.: Experiences of inclusion and welfare services
among Finnish Sámi with disabilities.
Nordic Welfare Centre.
2018; Dahlberg A.
och Bergström J.: Sluttrapport.
Personer med funksjonsnedsettelse med samisk
bakgrunn.
Nordens velferdssenter.
2018; Bergström, J.: Personer med
funktionsnedsättning och samisk bakgrund.
Policyrekommendationer.
Nordens
Konferánsa maŋŋela, gidán jagen 2019, vuododuváj nuorttarijkalasj
værmádahka iemeálmmugij ja demænssaj, danna oassálassti
oajválattjaj åvdåstiddje, dutke ja bargge sujtto- ja
huksoprofesjåvnåjn, Suoman, Vuonan, Svierigin ja Ruonáednamin.
Værmádahka la akta gålmåt tiebmáværmádagájs Nuorttarijkalasj
álkkádusguovdátja værmádagá vuolen.
Ájggomus la aktan dárbojt
identifisierit ådå dutkamijda, dåjmajda ma máhtudagáv låpptiji ja
jårggålit ja hiebadit diagnåvserimvædtsagijt sámegiellaj ja kalaallisut
Hásstalusá ja oajvvadusá
juohkusijs vuostasj
nuorttarijkalasj
konferánsan iemeálmmugij
ja demensa gáktuj
Hásstalus 1
riektáguoddij gaskan
• Riektálága li rámmalága ma muhtem mudduj e suohkanijs
vieleduvá, muhtem mudduj e vatte suohkanijda almma ræjdojt
jalik sijá åvdåsvásstádusájt nuoges tjielggasit definieri.
suohkana barggi "sæmmi gájkajda" prinsihpa milta, valla duodan
dat merkaj álkkádusdievnastusá sjaddi sæmmi lágatja, e
dássásattja.
• Giella ja tjerdalasjvuohta regissterij gártjedibme vájkkut váj
suohkanijda sjaddá gássjelabbo "gávnnat" sámijt.
stádasuohkana ma doarjju moattebelakvuodadåjmajt ja -
prosjevtajt majt sivijla sebrudahka jådet e sáme organisasjåvnåjt
doarjo, danen gå sáme e gullu ulmmejuohkusij mij galggá
"sebrudahteduvvat".
• Ij la javladuvvam "Demænssa" gávnnu (vuorrasap) sámij ja
inuihtaj gaskan skihpudak namán.
Moadda sáme ælla bessam
oahppat låhkåt ja tjállet sámegiellaj, ja sij e máhte ávkástallat
tjálalasj diehtojuohkemábnnasijt ietjasa giellaj.
Ienebu gejna la
iemeálmmukduogásj lulun galggat ietjasa riektájt dåbddåt, majt
merkaj sáme háldadimsuohkanin årrot ja makkir riektá lága vaddi
viesádijda gudi e háldadimsuohkanin åro.
Oajvvadus
Nasjonála njuolgadusá ja mærrádusá sujto ja huvso gáktuj
ulmutjijda gejna la demænssa hæhttuji iemeálmmukperspektijvav
vieledit ja dan praktihkalasj vájkkudusájt, duola degu iednegiella,
dålkkum, "iellembirrasa perspektijva", kulturbuojkuldagá,
sensitivitiehtta ja nav gåhtjodum cultural safety.
Demænssajuohkusijn, doarjja giehtadallijn ja ietjá suohkana
åvdåstiddjijn galggá liehket tjielgga barggogåhttjom subtsastit
makkir riektá ájnegis viesádijn li iemeálmmugij ja unneplågoj
nasjonála lágaj gáktuj.
Sáme háldadimsuohkana dárbahi njuolgadusájt, rádijt ja ietjá
lágásj doarjjagijt ma li nasjonála dásen åvddånahteduvvam gåktu
riektálágajt máhttep praktihkalattjat tjadádit.
Nasjonála
oajválattja lulun galggat hábbmit ja fállat duohta
diehtojuohkemdåjmajt majt sáme háldadimsuohkana máhtti
adnet, åbbålattjat sámij birra ja dárkkelappot makkir riektá li ja
gåsi máhttá gujddit jus riektá e vieleduvá .
Akta vejulasj doajmma nuorttarijka dásen máhttá liehket kárttit ja
buohtastahttet guoskavasj riektálágajt ja gåktu da bájkálattjat li
implementieriduvvam Vuonan, Svierigin, Suoman,
Ruonáednamin ja vejulattjat Danmárkon.
Hásstalus 2
Vánes máhtudahka gielan ja kultuvran suohkanijn
• Vuona ja Svieriga suohkana vuorjját sáme giella- ja
kultuvrramáhtov gájbbedi gå barggijt åhtsi.
Ruonáednamin
vájlluji bargge gudi dádjadi ja ságasti kalaallisut gielav.
• Vuonan gávnnu skihppijsujttáråhpadus man oahppogirjijn la sáme
perspektijvva.
La dåssju akta åhpadus manna la sierra prográmma
hábbmiduvvam.
Dav vuoset dutkam mij åvddånbuvteduváj
konferánsan.14 Suoman la prosjækta tjadáduvvam manna la sáme
giella- ja kultuvrramáhtto sierra diakåvnnå- ja
skihppijsujttáråhpadusán, valla åbbålattjat la sáme perspektijvva
viehka vuojnnemahtes svieriga ja suoma åhpadusájn varresvuoda,
skihppijsujto ja sosiála suorgijn.
Suohkana dárbahi systematiserit bargojdisá gå galggi barggijt
åttjudit gejna la máhtudahka sáme gielan ja kultuvran.
Álggolávkke máhttá liehket tjállet almodusájn mielas vuorddá
sáme åhttsijt, dagu Straejmien tjïelte (Strömsunds kommun)
Svierigin dahká.
Suohkana lulun aj galggat stiellit ådå merihta-,
barggovásádusá- ja bálkkámáhttelisvuodajt barggijda gejna la
relevánta máhtudahka gielan ja kultuvran.
Dárbaj máhttovuododum ábnnasijt sámij ja inuihtaj árbbedábálasj
vuojno milta demensa gáktuj, ja meritierijiddje sertifisierimav dajs
barggijs majna la sáme ja inuihta kultuvrramáhtudahka, duola
degu vásádusá Silvia- sertifisierimis Svierigin.
åvddånahttet praktihka lahka vuodoåhpadusáv sáme
kultuvrramáhtudagán divna virggeulmutjijda sujtto-, huvso- ja
sosiáladievnastusán sáme háldadussuohkanijn.
Vuodulasj ja
avtagerdak gatjálvisá degu "mij la sábme" ja "årru gus sáme
stuora stádan?" hæhttu problematisieriduvvat ja vássteduvvat
åhpadusán.
Eriksen, L. T., Bongo, B.
A. og Mehus, G. Urfolksperspektiv i utdanning.
Sykepleierutdanninger i Norge uten urfolkskunnskap?.
Nordisk sygeplejeforskning, 7 (3), 239-249.
Hásstalus 3
Vánes ræjdo bæjválasj bargon ja ræjdo maj dåjmav åvddånahtti
• Muhtem ræjdo li Vuonan åvddånahteduvvam, duola degu
diagnåvserim ja diehtojuohkem lagámusájda, valla ájn la stuora
vánesvuohta ræjdojs ma li kultuvrraj hiebaduvvam ja/jali
jårggåluvvam divna sámegielajda ja kalaallisut giellaj.
Máhttelis doajmma nasjonála ja nuorttarijkalasj dásen la ásadit
jahkásasj arienájt háldadussuohkanij jådediddjijda ja barggijda
gånnå bessi gávnadit ja vásádusájt lånudallat.
Ietjá máhttelis doajmma, mij aj máhttá tjadáduvvat nasjonála jali
nuorttarijkalasj dásen, la identifisierit ræjdojt ma juo gávnnuji ja
aneduvvi nuorttarijkajn.
Vijddásabbo luluj buorre identifisierit
máhttelis relevánta værmádagájt, ræjdojt ja metåvdåjt ma li
unneplågojda åvdeduvvam degu duortnusvággelattjajda,
svierigasuobmelattjajda, guojnajda ja juvdájda.
Kárttim máhttá aj
gåvvidit dåjmajt suohkanijn, degu vuorrasijsijda ja biejvvedåjma
majna la sáme sisadno.
Aj systematihkalasj tjoahkkim lagámusáj
subttsasijs luluj máhttet aneduvvat vuodon suohkanij dåjmaj
Buoragit vuorbástuvvam buojkulvisájt luluj máhttet
tjoahkkit digitála, nuorttarijkalasj ræjddogijssáj, mav de juogat
iesjgeŋga nasjonála demænssa máhtudagá guovdátjij baktu ma
juo gávnnuji.
Hásstalus 4
Gåktu joarkkep nuorttarijkalasj aktisasjbargujn iemeálmmugij ja
demensa ássjij?
• Dárbaj nuorttarijkalasj tiebmáværmádagáv demensa ja
iemeálmmugij gáktuj, oassen almulasj nuorttarijkalasj
aktisasjbargos demensa birra ja danna hæhttu liehket nanos ja
stuoves ruhtadibme.
Tiebmáværmádahka bierri tjielgadit gåktu
máhttá systemáhtalattjat barggat Sámedikkij ja Ruonáednama
åvdåstiddjij siegen.
• Tiebmáværmádagán luluj máhttet liehket lájddistiddje rålla
ressursaj identifisierimin, duola degu diagnostiserimvædtsagijt,
dárkestimlista ja muodugattja majt máhttá jårggålit ja hiebadit
ietjá nuorttarijkaj adnuj (gehtja badjelin).
Værmádagán máhttá aj
liehket roalla identifisierit ja ævtodit tjoavddusijt ådå dárbojda,
duola degu ræjdojt ja barggovuogijt ma li hiebaduvvam nuorap
ulmutjijda gejn la demænssa ja gudi iemeálmmugij gulluji.
La dárbbo nuorttarijkalasj kárttimbargguj mij tjielgat makkir
nuorttarijkalasj ja rijkajgasskasasj dutkama juo gávnnuji demensa
ja iemeálmmugij birra.
Tiebmáværmádahka luluj máhttet álgadit
dágástallamav nasjonála oajválattjaj gåktu kárttimav
nuorttarijkalasj diehtoportálajda sebrudahttet.
Tiebmáværmádahka luluj aj máhttet gæhttjat makkir
máhttelisvuoda li nuorttarijkalasj aktisasjbargov måvtåstuhttet
dutkamin, duola degu gåktu duot dát doajmma vájkkut jali
diedalasj kárttim dárbojs.
Aktisasjbarggo rijkajgasskasasj
dutkamværmádagájn iemeálmmugij ja demensa gáktuj luluj aj
máhttet hiehpat.
Tiebmáværmádahka ja Nuorttarijkaj álkkádusguovdásj lulun
galggat identifisierit makkir máhttelisvuoda li sáme ja
ruodnáednama perspektijvajda dálásj nuorttarijkalasj
aktisasjbargon guhkássujton, duola degu sebrudahttet suohkanijt
Ruonáednamin ja sáme háldadimsuohkanijt Vuonan, Svierigin ja
Suoman.
Listan li dåssju girje ma biejaduvvin åvddån konferánsan jali ma li
aneduvvam åvddånbuktemij vuodon dåppe.
Anderson, Ian et.
: Indigenous and tribal peoples' health (The
Lancet-Lowitja Institute Global Collaboration).
Blix, B. H.: Helse- og omsorgstjenester til den samiske befolkningen i
Norge - En oppsummering av kunnskap.
Blix, B. H. og Hamran, T.: "They take care of their own".
Healthcare
professionals' constructions of Sami persons with dementia and their
families' reluctance to seek and accept help through attributions to
multiple contexts.
International Journal of Circumpolar Health 76 (1).
Eriksen, L. T.
: Urfolksperspektiv i utdanning.
Sykepleierutdanninger i Norge uten urfolkskunnskap?
Nordisk
sygeplejeforskning 7 (3).
Jacklin, K., and Warry, W.: Forgetting and forgotten: Dementia in
Aboriginal seniors.
Anthropology and Aging Quarterly 33 (13).
Jacklin K.
: The Emergence of Dementia as a Health Concern
Among First Nations Populations in Alberta, Canada.
Canadian
Journal of Public Health 104 (1).
Jacklin, K. et.
: Informal dementia caregiver among Indigenous
communities in Ontario, Canada.
Care Management Journals 16 (2).
Hulko, W.
: Views of First Nation Elders on memory loss and
memory care in later life.
Journal of Cross-Cultural Gerontology 25 (4).
Lanting, S.
: Aboriginal experiences of aging and dementia in a
context of sociocultural change: Qualitative analysis of key
informant group interviews with Aboriginal Seniors.
Cross Cultural
Journal of Gerontology 26 (1).
Magga, R.: Saamelaisten sosiaali- ja terveyspalvelujen kehittämisen
haasteet Suomessa.
Mayeda E.
: Inequalities in dementia incidence between six
racial and ethnic groups over 14 years.
Mehus, G. och Bongo, B.
A.: Kunnskapsoppsummering og
litteraturgjennomgang av samiske helse- og omsorgstjenester - med
særlig vekt på demens, terminalomsorg og kulturens betydning i pleie-
og omsorgsutøvelsen.
HiF-rapport 2012:3.
Høgskolen i Finnmark
Mehus, G. och Moffitt, P.: Important Factors When Communicating
with Sami Patients About Health, Illness and Care Issues.
sygeplejeforskning 8 (4).
Smith K.
: High prevalence of dementia and cognitive
impairment in Indigenous Australians.
Policydokumenta
ja web-ressursa
• Vuonarijka demænssastrategija
• Svieriga demænssastrategija
• Suoma mujttoprográmma
• Ruonáednama demænssastrategija
• Aldring og helse (Vuodna) vædtsaga ja diedo sámij ja demensa
• Mij la demænssa, álkkeslågos demensa birra, hiebaduvvam
doajmmahiereduvvam ulmutjijda ja sidjij gænna li kognitijvalasj
doajmmahieredibme, gávnnu nuorttasámegiellaj,
julevsámegiellaj ja oarjjelsámegiellaj ja vidá nuorttarijka gielajda
ja ieŋŋilsgiellaj.
• Nuorttarijkaj demænssaværmádahka
• Tiebmáværmádahka iemeálmmugij ja demensa gáktuj
Besöksadress: Drottninggatan 30
Mánnákonvensjåvnnå
Barnkonventionen på lulesamiska - för barn och ungdomar
AN:a konvensjåvnnå máná rievtesvuodaj birra, jali mánnákonvensjåvnnå gåk dav aj gåhttju,
biejaduváj 1989.
Mánnákonvensjåvnån li rievtesvuoda majt juohkka mánná galggá adnet ja gullu
gájkajda 18 jage rádjáj gudi årru jali li rijkan.
Mánnákonvensjåvnån gåhttju de goappátjagá mánájt ja
nuorajt mánnán.
Svierik hähttu dahkat buoremusát máhttá vaj mij mánnákonvensjåvnån tjuodtju galggá duohtan
Buojkulvissan vierttiji Svieriga ietjas lága ja njuolgadusá avtaárvulattja årrot rievtesvuodaj
konvensjåvnån.
Svierik galggá gåhtset vaj mánáj rievtesvuoda e vadjáluvá ájnat duohtan váldeduvvi
juohkka sajen sebrudagán, juohkka biejve.
Ráddidus aj galggá huksat vaj goappátjagá máná ja
ållessjattuga oadtju diehtet makkár rievtesvuoda siján li.
Rievtesvuoda tjuodtju sierra biehkijn gåhtjodum artihkkalin.
Gávnnuji 54 artihkkala
mánnákonvensjåvnån ja 41 giehtadi rievtesvuodajt.
Báhtsem artihkkala giehtadi gåk rijka galggi
mánnákonvensjåvnåjn barggat.
Artihkkalijt 2, 3, 6 ja 12 gåhttju mánnákonvensjåvnå oajvveprinsijppan.
Da viehkedi duv nuppijt
artihkkalijt dádjadit.
Gájkka artihkkala mánnákonvensjåvnån aktan gulluji.
MÁNNÁKONVENSJÅVNNÅ
Mánnákonvensjåvnnå gullu dunji 18 jage vuollelin.
Mánnákonvensjåvnnå gåhttju goappátjagá
mánájt ja nuorajt "mánnán".
Mánnákonvensjåvnnå dunji ja gájkka ietjá mánájda vaddá avta rievtesvuodajt ja avta árvov.
Ij aktak
duv oattjo nuppástit.
Dat mierkki ij aktak duv oattjo nievrebut iehtjádis giehtadallat.
Dån i ga oattjo
nuppástaláduvvat jali stráffuduvvat masstak majt duv äjgáda libá dahkam jali dahkaba.
Gå ållessjattuga mierredi mánáj birra de galggi gåhtset "máná buoremusáv".
ållessjattuga agev galggi ussjolit mij la dunji buorre ja gåk märrádus dunji guosská.
Dån galgá dav
suojev ja huvsov oadtjot mav dárbaha.
Avta ájnas la ållessjattuga ájádalli "máná buoremussaj" gå
märrádus ållo mánájda guosská.
Gájkka rijka galggi dahkat mij la máhttelis rievtesvuodajt mánnákonvensjåvnån tjadádittjat.
mierkki sij agev galggi gähttjalit dav tjuovvot mij mánnákonvensjåvnån tjuodtju.
Duv äjgáda duv åvdås vásstedibá.
Såj galggaba dunji rádijt vaddet gå dagá dakkárijt masi
mánnákonvensjåvnnå dunji rievtesvuodav vaddá.
Dujna l rievtesvuohta viessot ja åvddånit.
Duv rijkka galggá dahkat gájkka majt máhttá vaj nåv
Dujna l rievtesvuohta namáv oadtjot ja rijka viesát årrot.
Dujna l aj rievtesvuohta guhkás máhttelis
diehtet gudi duv äjgáda libá ja sunnu huvso vuolláj boahtet.
Dujna l rievtesvuohta ietjat identitähttaj.
Identitähttaj gullu duv viesádimvuohta ietjat rijkan, duv
namma ja duv berajvuohta.
Jus la duv identitähtta váldedum, galga viehkev oadtjot dav åtsådittjat.
Ij aktak duv oattjo sieradit ietjat äjgádijs, ietján gå la dárbbo ietjat diehti.
Máhttá buojkulvissan
dárbbo jus äjgáda duv äbá buoragit huvsa.
Dujna l rievtesvuohta iejvvit goappásj äjgádijt jus ij dunji la
Jus dån ja duv äjgáda sihtabihtit iejvvidit vat maŋŋela gå lihpit sierra årrum máhttebihtit viehkev
åhtsåt ja guhkás máhttelis viehkev oadtjot dan rijkan gånnå åro.
Jus duv äjgáda årroba sierra rijkajn ja
dij sihtabihtit iejvvidit galggá dat rijkka gånnå åro duv viehkedit.
Duv ij oattjo ietjá rijkkaj doalvvot goappásj äjgádij loabe dagi.
Dujna l rievtesvuohta ietjat vuojnojt vaddet juohkka ássjen mij dunji guosská.
Ållessjattuga galggi
gulldalit ja duv vuojnojt berustit.
Gå fábmudahka jali duobbmoståvllå giehtadallá jali mierret ássjen
mij dunji guosská galga máhttet ságajda boahtet.
Dujna l moalggemfriddjavuohta.
Dat mierkki dujna l rievtesvuohta åhtsåt, duosstot ja diedojt ja
ájádusájt hádjet.
Dujna l rievtesvuohta usjudallat ja adnet makkár vuojnov sidá.
Dujna l rievtesvuohta ietjat jáhkkuj
ja adnet makkár religiåvnåv sidá.
Duv äjgáda oadtjoba duv lájddit, valla äbá goassak duv ájádusáj
badjel mierredit.
Dujna l rievtesvuohta sebrulattjan siebrijn årrot ja válljit siebrijs ålgus mannat.
Dån aj oattjo
tjåhkanimijda säbrrat guhkev li ráfálattja.
Dujna l rievtesvuohta suoddjiduvvat lágadis nággimis ietjat priváhtta iellemin juogu de hejman jali
gånnå åro ja gånnå la.
Ij aktak oattjo buojkulvissan duv brevajt ja biejvvegirjijt loabe dagi låhkåt.
Gullu
aj gájkka ietjá vidjurijda gå diedo duv birra giehtadaláduvvi.
Ij aktak ga oattjo duv gudnev jalik namáv
vahágahttet.
Láhka galggá duv garrasit suoddjit gájkka dakkár nággimij vuosstij.
Dujna l rievtesvuohta oadtjot diehtet gåk duv rijkan ja väráldin la, vuogijn mav dádjada, degu dal
tidnigij ja tv:a baktu.
Da diedo majt oattjo, galggi duv viehkedit åvddånit ja varres viessomav adnet.
Duv äjgádijn la aktisasj vásstádus duv bajássjaddama ja åvddånime åvdås.
Galggaba ussjolit mij
dunji buoremus la.
Jus duv äjgáda doarjjagav dárbahibá galggá sebrudahka huksat vaj dårja gávnnu
oadtjot, buojkulvissan sujtto ja biejvveårrom.
Dujna l rievtesvuohta suodjáj gájklágásj ålgoldis jali sisŋeldis bahádago, nievres sujto,
tsábbmema, illastime jali ietjá ávkkeadnema vuosstij.
Jus i máhte báhtset ietjat fuolke lusi la dujna rievtesvuohta sierra sujtov ja viehkev oadtjot.
Dujna
l rievtesvuohta sujtov oadtjot vuohkáj dunji buorren.
Rijka ma adopsjåvnåv miededi galggi gåhtset vaj adopsjåvnnå riekta manná ja dån gut
adopteriduvá buoragit vieso.
Rijka agev galggi gähttjat duv buoremussaj.
Gut báhturin boadá, aktu jali soabmásijn, la rievtesvuohta suojev ja viehkev oadtjot.
Dån galga aj
viehkev oadtjot fuolkijnat aktanit.
Gänna l ålgoldis jali sisŋeldis sáhtusvuohta, la rievtesvuohta buorre viessomij.
Jur gåk iehtjáda
galga mihástallamav ja iesjjáhkov dåbddåt.
Dån galga duodajn sebrudagán oassálasstet.
Dujna l
rievtesvuohta sierra huksuj ja duodde doarjjagij.
Dujna l rievtesvuohta årrot nåv varres gåk máhttelis.
Jus skihppá la dujna rievtesvuohta sujttuj ja
hárjjidallamij vaj väddjá.
Dujna l aj rievtesvuohta suodjáj árbbedábálasj dábij vuosstij ma vahágahttet
Jus la váldedum suoddjidalátjit jali sujttidalátjit la dujna rievtesvuohta gehtjadahttet
giehtadallamav vaj gájkka mij dunji gullu riektá manná.
Dujna l rievtesvuohta sosiálalasj jasskavuohtaj.
Jus la dárbbo de sebrudahka galggá viehkedit
årromsajijn, biebmujn ja biktasij.
Dujna l rievtesvuohta viessot vuogijn mij dunji vaddá máhttelisvuodav åvddånit ålggolis, sissŋelis,
vuojŋŋalattjat, morálalattjat ja sosiálalattjat.
Duv äjgádijn la oajvveåvdåsvásstádus, valla jus
dárbahibá doarjjagav de galggaba dav oadtjot.
Dujna l rievtesvuohta åhpadussaj.
Galga vuodoskåvlåv oadtjot mávso dagi mannat.
Skåvlån galga oadtjot åvddånit juohkkaláhkáj ja gárvviduvvat åvdåsvásstediddje viessomij friddja
Dån galga aj oahppat duohtan ulmutjij friddja- ja rievtesvuodajt válldet, duv äjgádijt,
ietjat ja iehtjádij kultuvrav ja luondov.
Gut gullu unneplåhkojuohkusij jali álggoálmmugij la rievtesvuohta dan giellaj, kultuvrraj ja
religiåvnnåj mav juogá ja aná aktan iehtjádij ietjat juohkusin.
Dujna l rievtesvuohta asstoájggáj ja vuojŋadibmáj.
Dujna l rievtesvuohta oassálasstet kultuvrra- ja
dájdadåjmajda.
Dån galga suoddjiduvvat barggamis dunji vahágis bargoj, ma duv tsaggi skåvlån mannamis jali
ietjáláhkáj åvddånimes.
I ga oattjo ekonomalattjat ávkken aneduvvat degu jus soames biednigijt
oadtju duv bargo åvdås ja iesj mávso dagi sjatta.
Rijkaj åvdåsvásstádus la duv selgaj ja ietjá drogaj vuosstij suoddjit.
Rijka galggi huksat vaj i ávkken
aneduvá drogaj dagádijn jali vuobdedijn.
Dujna l rievtesvuohta suodjáj gájkka seksuálalasj ávkkeadnemij ja seksuálalasj illástimij vuosstij.
Dån galga buojkulvissan suoddjiduvvat ávkkeadnemis prostitusjåvnån ja pornografidjan.
Dån i oattjo doalvvusit ja vuobddasit.
Duv rijkka galggá gåhtset vaj nåv ij sjatta.
Dujna l rievtesvuohta suodjáj gájkka ávkkeadnema vuosstij ma duv vahágahttet máhtti.
Dån i oattjo tortujra jali ietjá bahás dago åvddåj boahtet.
I ga oattjo jábmemstráffaj
duobbmidallat jalik viessomájge fáŋŋgaj.
Jus mielat vuosstij váldeduvá, fáŋŋgidalá jali sisi lássiduvá de
dat viertti maŋemus gäjnnon ja nåv oanegis ájggáj gåk máhttelis.
Ålles ájgev galga alvvájn
giehtadaláduvvat ja dujna l rievtesvuohta vuornnot ållessjattugij sähkáj biejaduvvamis.
rievtesvuohta aktavuohtaj ietjat fuolkijn dan ájge gå la fáŋgan ja duv ássje galggá háhppelit
Duv rievtesvuoda mánnákonvensjåvnå milta aj dunji gulluji vájku la mielat vuosstij
sisi lássidum.
Jus la 15 jage vuollelin galga suoddjiduvvat doarojda oassálasstemis.
Jus la dårruj boahttum galga
dav suojev ja sujtov oadtjot mav dárbaha.
Jus la juoŋgalágásj nievres sujto, ávkkeadnema jali illastime vuolláj sjaddam la dujna
rievtesvuohta viehkev väddjátjit oadtjot.
Gullu dunji aj vájku la tortujra vuolláj sjaddam jali ietjálágásj
bahás, håladahtes jali vuollegis giehtadallama ja stráffa vuolláj, jali jus doaron la årrum.
Jus bahádago åvdås gátteduvá, jali jus gávnni dån la bahádahkuj sivvan, galga alvvájn ja gudnijn
Fábmudagá ja institusjåvnå gej dujna l aktavuohta rievtesvuohtaprosessa bále,
galggi dunji hebadum.
Dujna l rievtesvuohta viehkev oadtjot juridijkkatjiehpes.
Duv ássjev galggi
giehtadallat ruvva máhttelis.
Ij aktak duv oattjo bággit giehtutjit mav diedá jali dåbdåstit mav illa
dahkam.
Jus lága ja njuolgadusá ietjat rijkan dunji vaddi ienep jali buorep rievtesvuodajt gå ma dánna
mánnákonvensjåvnån tjuodtju, galggi rijka lága ja njuolgadusá tjuovvusit.
Duv rijkan la åvdåsvásstádus gåhtset vaj goappátjagá máná ja ållessjattuga dåbddi mij
mánnákonvensjåvnån tjuodtju.
MÁNNÁSUODJALUS
Máná buoremussaj
MÁNNÁSUODJALUS / BUFDIR
Mánnásuodjalus galggá vaddet mánájda, nuorajda ja familjajda viehkev ja dårjav
gå li gássjelisvuoda sijdan jali gå sijdda jali mánná dárbaj viehkev mánnásuodja -
lus (buojkulvissan ulmutjahttemgássjelisvuoda, gárramvuoda).
Æjgdij åvdås-
vásstádus la mánájdiska huksat.
Valla jus æjgáda muodástuvvaba jali sunnun
li gássjelis vuoda, de galggá mánnásuodjalus viehkedit vaj mána ja nuora oadtju
dav huvsov majt dárbahi.
Mánnásuodjalus galggá sihkarasstet vaj máná ja nuora gudi viessu dakkár vidju-
rij ma máhtti sijá varresvuodav ja åvddånahttemav vahágahttet, oadtju viehkev
ja huvsov riekta mudduj, ja viehkedit vaj máná ja nuora oadtju jaskugis vidjurijt
bajássjattadijn.
Mánnásuodjalus viertti álgget danna mij la buoremus mánnáj.
Muhttijn soajttá
dat mannat æjgádij mielaj vuossti.
Mánnásuodjalus galggá åvdemusát vieh-
kedit ja doarjodit æjgádijt vaj ietja sjaddaba buorre huvsulattjan mánájdiska.
dát viehkke ij la nuoges, jali æjgádij gássjelisvuoda li ilá stuore, de máhttá sjad-
dat darbbo mánájt iehtjádij hállduj doalvvot oanep jali guhkep ájggáj.
VUONA MÁNNÁSUODJALUS
Divna soajtti soames bále viessomájgenis gássjelis vidjurijda boadádallat, gå le dárbbo viehkes
ja dårjas mánájdisá huksat.
Dakkár båttåjn la mánnásuodjalusá åvdåsvásstádus familjav
viehke dit.
Moattes adni gássjelissan guládallat mánnásuodjalusájn, danen gå balli mánná valdeduvvá
sijás.
Mánav iehtjádij hállduj doalvvot le viehka alvos dáhpádus goappátjagá mánnáj ja æjgá-
dijda.
Dan diehti vierttiji liehket sierra oare vaj nåvti galggá sjaddat.
Jus dárbaha viehkev mánnásuodjalusás, de máhtá skuolggat dan suohkanij gånnå åro ja ádnot
sgastallamav.
Gå sgastallamij boadá, de mánnásuodjalusá siegen guoradalá makkár dárbo li
viehkes ja dårjas duv familljaj.
Ienemus oasse sijás gudi oadtju viehkev mánnásuodjalusás oadtju viehkev sijdan vaj máná ja
æjgáda bukti aktan viessot.
Dát gåhtjoduvvá viehkkedoajmman, ja máhtti liehket buojkulvissan:
• ráde ja bagadusa familljaj
• æjgátjuohkusa
• oatsodiddje
• biednikviehkke mánnágárddesadjáj
• biednikviehkke asstoájggeårnigij (SFO/AKS)
• biednikviehkke asstoájggedåjmajda jali juoga ietján
• giehpedibme ájllegijt / guossidimsijdda
MIJÁN LI GÁSSJELISVUODA,
MÁHTTÁ GUS MÁNNÁSUODJALUS VIEHKEDIT?
Máhttelis la aj ádnot viehkev
familljasuodjalimkontåvråjn.
Dåppe máhtti familja oadtjot bagá-
dusáj ja ságastallamijt árggabiejve
gássjelisvuodaj birra, ja gå li gássjelis-
vuoda, rijdo jali vuorrádisá familjan.
40 prosenta divna mánajs gudi oad-
tjun viehkev mánnásuodjalimes
jagen 2012 oadtjun rádijt ja bagá-
dusájt.
20 prosenta oadtjun fálov guossi-
dimsijdajda ja 19 prosenta mánájs
oadtjun ekonomalasj doarjjadårjajt.
Badjel 80% divna mánájs majda
mánnásuodjalibme oassálasstá,
oadtju luojvoj viehkkedåjmajt.
(SSB)
Ieddnen jali áhttjen ihkap balá mánnásuodjalusájn ságastimes.
Ráddnán, berrahin, åhpadiddjen
jali muodugattjan dån ihkap juorrula ja balá sehkanimes.
Jus soames ij ságasta de soajttá máná ja æjgáda e oattjo dav viehkev ja dårjav majt dárbahi,
ja mij la sidjij rievtesvuohta oadtjot lága milta.
Ale balá bájkálasj mánnásuodjalusájn ságastimes.
Skuolka ja giehto gássjelisvuodas ja mårrå-
his.
Mánnásuodjalusá fáhkaulmutja máhtti dunji vaddet moadda buorre ráde ja oajvvadusá
gåktu galga dåmadit ja gåktu sij máhtti viehkedit jali sijáv gejs mårråha.
Jus la duv mielas unugis mánnásuodjalusájn ságastit, de máhttá juogu sosiállaåhpadiddje,
varresvuohtasujtár, radediddje jali ietjá ållessjattuk viehkedit duv dájna.
Máhtáv gus liehket namádibmen gå diededav?
• Iesj máhta mierredit jus sidá namádibmen liehket gå ságasta mánnásuodjalusájn.
• Iesj máhtá mierredit jus sidá ássjev diededit namadibmen, vaj mánnásuodjalus jali ga
æjgáda diehti guhti diedet.
Mujte val familjan la máhttelisvuohta diedádusav låhkåt,
jus dån buojkulvissan tjálá dån la máná siessá, de soajtá dåbdåduvvat álkkes láhkáj.
• Jus i sidá namádibmen liehket, de soajtti æjgáda oadtjot diehtet guhti le mårråhav
diededam mánnásuodjaslussaj.
MÅRÅSTAV SOAMES MÁNÁJN GEV DÅBDÅV.
GALGAV GUS MÁNNÁSUODJALUSÁJN SÁGASTIT?
Mánnasuodjalus álu oadtju skuolkanav jali girjev gånnå soames giehttu sån jáhkká juoga ij la
buorre soames mánán jali familjan.
Dákká gåhtjoduvvá måråjdiedádussan.
Mánnásuodjalusán
la vælggogisvuohta måråjdiedádusáv tjadádit ja merustallat jus ássje galggá guoraduvvat
ienebut jali ij.
Jus mánnásuodjalus gávnná oarev ássjev lagabut guoradallat, de soajttá mánnasuodjalus
guládallat sujna guhti le diededam vaj ienep diedojt oadtju man diehti måråjdiedádus la rájadum.
Ietjá bálijt ij la mánnásuodjalusán dárbbo dassta, ja ságas njuolgga máná æjgádij vaj guoradallá
ássjev vijdábut.
De gåhtjoduvvi æjgáda sagastibmáj juogu kontåvrån jali sijdan.
Jus mánná-
suodja lus boahtá guossáj sijdan, de rájaduvvá vuostak girjje diedádussan mánnásuodjalus
boahtá guossáj.
Gå æjgáda iejvviji mánnásuodjalusá barggev, de oadtjoba såj diedojt måråjdiedádimes, ja álu ja
dájvváj oadtjoba ietja låhkåt dav.
Gå såj libá oadtjum ienep diedojt måråjdiedádusás, de
sáhkadi mánnásuodjalusá bargge ja famillja dassta mij la tjáledum.
Álu sihtá mánnásuodjalus
aj sáhka dit iehtjádij gudi dåbddi mánáv ja familjav, buojkulvissan varresvuohtaguovdatjijn,
mánnágárdijn, skåvlåjn, PP-dievnastusájn ja muodugattjajn.
Guoradallamij baktu galggá mánnásuodjalus gávnadit jus la dárbbo ássjev oatsodit jali ij.
MIJ DÁHPÁDUVVÁ GÅ MÁNNÁSUODJALUS OADTJU
MÅRÅJDIEDÁDUSÁV SOAMES MÁNÁ JALI FAMILJA BIRRA?
Æjgáda gej lunna mánná årru, ja æjgáda gejn la æjgáda åvdåsvásstádus, li oassálasste
mánnásuodjalusássjen.
Jus dån la oassálasste ássjen, de la dujna:
• Rievtesvuohta ássje dokumentajt gæhttjat
• Rievtesvuohta gujddit mánnásuodjalusá mærrádusájt
• Rievtesvuohta oassálasstet Fylkkanammadusá tjåhkanimen ja javllat majt miejnni
• Rievtesvuohta nåvkå advokáhttavæhkkáj ássjijn Fylkkanammadusán ja riektán
• Rievtesvuohta gujddit Fylkkanammadusá mærrádusájt ja doalvvot dajt duobbmoståvlåjda
• Rievtesvuohta ádnot mærrádus mánav duv háldos válldet fámoduhteduvvá
ÆJGÁDIJ JA ÅVDÅSTIDDJIJ RIEVTESVUODA
GÅKTU GULÁDAV MÁNNÁSUODJALUSÁJN?
Girjev tájllet
Dån máhtá rádjat tjálalasj måråjdiedádusáv påstajn, gånnå giehto dujna le dárbbo viehkes ja
hálijda mánnásuodjalusájn æjvvalit.
Máhtá aj rádjat tjálalasj diedádusáv påstajn jus måråsta
soames mánás.
De hæhttu tjállet vehik mij la gássjelisvuohtan, gesi guosská ja gåktu mánná-
suodjalus máhttá oadtjot aktijvuodav sujna gesi guosská.
AN:A MÁNNÁKONVENSJÅVNNÅ
Konvensjåvnnå javllá gájkka ulmutja nuorabu gå 18 jage li máná, ja låvdaduvvi Mánná konven-
sjåvnås.
MÁNÁJ RIEVTESVUODA:
• Gájkka máná li riegádam friddja ulmutjin ja siján la avta árvvo.
• Gájkka mánajn la rievtesvuohta nammaj ja nasjonalitehttaj.
• Gájkka mánajn la rievtesvuohta suodjáj.
• Gájkka mánájn la rievtesvuohta buoremus varresvuohtavæhkkáj gå máhttelis ja nuoges-
vuohtaj biebmojs ja juhkusijs.
• Gájkka mánajn la rievtesvuohta vuojnodisá buktet ja vieleduvvat.
• Gájkka mánájn la rievtesvuohta skåvlån mannat.
• Gájkka mánajn la rievtesvuohta stuvssit, asstoájggáj ja vuojŋadit.
• Gájkka mánajn li avta rievtesvuoda.
Skuolkkat
Dån máhtá aj skuolggat mánnásuodjalussaj dan suohkanin gånnå mánná/nuorra årru.
skuolka, de oattjo ságastit soabmásijn mánnásuodjalusán massta måråsta.
De máhtá oadtjot
rádijt ja oajvvadusájt majt máhtá vijddábut dahkat.
Máhtá aj liehket namádibmen.
Æjvvalibme
Sjiehtada ájgev ságastallamij.
Moadda mánnásuodjalusdievnastusá li lijggodam ájgev ráde- ja
bagádallamságastallamijda.
Jus dakkir ságastallamav sidá, de skuolka suohkana mánná-
suodjalussaj ja gatjáda jus siján la assto duv iejvvit.
Dakkár ságastallambåttåj oattjo giehttot
massta måråsta, ja máhtá oadtjot bagádusájt gåktu máhtá vijddábut dahkat.
Dån oattjo aj
válldet fáron soabmásav doarjodiddjen.
JUS DUJNA LE DÁRBBO DÅLKÅS, DE MÁHTÁ DÅLKÅV ÁDNOT
FAMILLJARÁDÁDALLAMA
Dábij milta le mánnásuodjalus mij mierret mij galggá dáhpádallat mánnásuodjalimássjijn.
Familja ma li gássjelis dilen máhtti aj oadtjot viehkev tjadádittjat familljarádádallamav.
Fámillja-
rádádallam la tjåhkanibme gånnå famillja tjåhkan berrahij ja iehtjádij gudi li ájnnasa mánnáj.
Famillja sjiehtat mij sijá mielas bierri dagáduvvat vaj sjaddá buorep mánnáj ja familljaj, ja ságas-
tallat dássta mánnásuodjalusájn.
Jus dån la vásedam juojddáv mij la baldedahtte jali unugis dáhpádus, jali jus dujna jali soames
iehtjádin gev dåbdå li vuorrádisá familjan - guládalá mánnásuodjalusá vávtajn jali skuolga
hiehteskuolganav 116 111
dinamo / GÅVÅ: TINE POPPE.
LARS PETTER PETTERSEN / tinagent.no / SÁMEGIEL HÁBME:
DAVVI GIRJI / davvi.no
Lulesamisk - Julevsábmáj
Dát prosjäkta l biednigahtedum Helse og Rehabiliteringa Lijgge-biednigij
Manen la buorre njamádit?
Dábálasj njamádimvuoge.
Galli ja man mälggadav galggá mánná njammat?
Gåktu diedáv mánná oadtju nuoges biebmov?
Ilá binná mielkke?
Muv mánna ij lágeda njittjev.
Goassa mánáv biebbmagoahtet ietjá biebmujn gå mielkijn ?
Le gus mánán kolijkka?
Njámádibme ja
Oajvvadusá låhkåt:
Njamádimviehkke l dáv nähttagirjátjáv ásadam vattátjit dunji gut njamáda
diedojt ja bagádusájt njamádime birra.
Njamádimviehke dåbddomärkka l:
Viehkediddje bágo iednes äddnáj.
Midjij ij la aktak gatjálvis ilá unne.
Mielas
doarjjop ja viehkedip duv.
Iednemielkke l buoremus biebbmo njuoragijda, danen gå mielke segadus ja
ednakvuohta l agev hiebadum máná dárbbuj.
Njamádibme nannot aktavuodav
duv ja duv máná gaskan.
Åtsådibme l vuosedam njamádibme suoddji mánáv moatte dávdaj vuosstij
buojkulvissan gasskabielljeinflammasjåvnnå, gurgosinfeksjåvnå ja tjoajvve-
tjoalleinfeksjåvnå.
Guhkaájggásattjat vuojnnet njamádibme aj dåjmasj duostotjit
iehtjádij siegen buojddudagáv, diabehtesav, allergiddjav ja bårredávdav.
Iednemielkke åvdedisj má máná buorep fysalasj ja mielalasj åvddånimev, ja l
ihkeva buorre vuojŋamij åvddånibmáj.
Njamádibme ij loabeda mánná skihppá,
valla iednemielkke unnet vádáv.
Dunji njamádibme vaddá suoddjijiddje
båhtusav iehtjádij siegen njidtjebårredávddaj, månneráksábårredávddaj ja
dákterasjesvuohtaj.
Maŋutjissaj, gåjt, iednemielkke l nåvkå, agev varás, ja
bårrråmláhkáj!
Gåktu mánna njåmmu njidtjáj gåvvå
Dibde mánáv vehik åhtsåt njálmijn åvddål gå oadtju njittjev.
Gå buoragit njálmev
tsakkas, de bieja mánáv ietjat vuosstij.
De máná njálmme l dievdedum njittjes
gå iesj njåmmu njidtjáj.
Gå aneda mánav ietját vuosstij ja oajvve l luovas de
máná gájbbe galggá duv njittjev duohttat.
De mielkke gålggå buoragit.
Máná oajvve sådjå vehik maŋus vaj njunnje l luovas.
Nåvti mánná buktá
vuojŋŋat ja dån i dárbaha njittjev anedit ierit.
Aneda njittjev bielgijn badjel ja tjuvdij vuolen, degu stuorra C-bokstávva.
Tjuvde e galga årrot russjkis oasen (areola).
Ávttji mánáv buoragit njálmev tsakkastit gå vehik tjagárda báksemijt
njidtjevártujn, njunjes vuollebáksemij.
Njidtjevártto l máná njunje buohta.
Gå mánná buoragit njálmev tsakkas, de bieja mánáv ietjat vuosstij.
gåvå
Juska vil makkir njamádimvuogev vállji, de l ájnas tjåhkkåha jali vällaha buoragit
ja ráfálattjat.
Tjavggis diehko vájbbadi duv gå la njamádam.
Bieja mánáv
buoragit njittje vuosstij, vaj ij sjatta "givnnjahiddje" njidtjevárton.
De dunji háve
ruvva sjaddi.
Iemelágásj vuohttomvuohke:
Mánná vällaj sijdo nanna duv fármen tjåjvijn duv tjoajve vuosstij, ja oajvve
maŋus duv vuollegieda nanna.
Mánná vällaj duv rievtes vuollegieda nanna gå
njammá rievtes njittev.
Máná vuolep giehta l duv ålema birra.
Duvde máná
hárdov vuollegiedajn, ja aneda badáv jali juolgijt giedajn.
Juomisjvuohke:
Mánná vällaj sijdo nanna tjåjvijn duv sijdo vuosstij oajvevuole nanna juolgij
maŋus.
Duvde mánáv ietjat giedajn.
Máná nisske/hárddo l duv giedan vaj
máhtá mánáv låggŋit njittje buohta.
Rievtes giehta máná nanna gå njamáda
rievtes njittjev.
Máná bahta ja juolge l ståvlå nanna.
Nubbe giehta låggŋi ja
hábbmi njittjev.
Juomisjhámijn la buorre målssot, danen gå:
• Mánná njåmmu njidtjáj ietjáláhkáj.
• Hávve njidtjevártojn buojkulvissan, juomisjvuohke giehpedisj má hávve
oasev.
• Jus mánan la vájvve njoammot njidtjáj, de dát vuohke dávk lisj buorre,
danen gå dujna l nubbe giehta luovas ja máhtá stivrrit máná oajvev ja
njittjev ja "njamádahtjat" duolla ájgen.
• Dát vuohke l aj buorre jus dujna li hármmis stuorra ja låsså njittje, de
máhtá duvddet ja hábbmit njittjev C-njoammomijn (giehta vuolen, bielkke
gähppadit njittje bajelt).
• Jus dujna li juomitja, de máhtá njamádit goappátjijt avtabále.
• Gå njamáda mánáv gut vällaj Frejka oajvevuolen de dát la buorre
vuohke.
Vällot:
Vällaha sijdo nanna juolgij vehik såddjot vaj vällaha nannusit ja ráfálattjat åjvijn
val oajvevuole nanna.
Mánná vällaj sijdo nanna tjåjvijn duv rubmaha vuosstij.
Máná oajvev ja hárdov máhtá duvddet ietjat giedajn jali oajvevuolátjijn.
njamádit bajemus/nuppev njittjev vani målso sajev, gå såjåda rubmahav vaj
bajemus njidtje ållå mánnáj.
Mánná máhttá aj vällahit oajvevuole nanna, vaj
máhttá njammat bajemus njittjes vani ietjat labuda seŋgan.
Dát vuohke l
sierraláhkáj hiebalasj tjäjsártjuollama maŋŋela ja sjuokkajvanádimen gå dån i
dárbaha seŋgan jårgijdit.
Máhttá aj buorre årrot jus mánná vällaj Frejka
oajvevuolen.
Njuoraga li umasslágátja.
Muhtema dárbahi bårråt binnáv ja dájvvalakkoj, gå
muhtema bårri ienebuv ja vuorjjábut.
Mánnáj bierri njittjev fállat juohkka bále gå
hálijt njammat.
Gå mánná åhtså njálmijn jali ietjas tjuvdijt njammá.
Rähtjom
vuoset mánná l nielgen, ja bierri fállat njittjev åvddål gå mánná l ilá nielgen.
Dibde mánáv njammat nåv mälggadav gå iesj sihtá.
Nåvti njittje ávttjiduvvi
dahkat jur dav ednakvuodav majt duv mánná dárbaj.
Jus mánná oaddá de
máhtá suv ávttjit njamátjit gå ruvvi giehtavuodojt, juolgij vuolen, gájbe jali
vuolleållula vuolen.
Dibde mánáv gärggat nuppe njittjijn åvddål gå fála nuppev.
Gå mánná iesj oadtju miededit galli ja man mälggadav sihtá njammat de
jahkedahtte dån i váseda dujna l ilá binna mielkke.
Iednemielkke l álkke åmastit,
ja vássá tjoajvev ruvva.
Vahko duogen ienemus máná hálijdi bájken 12 bårrusa
jánndurij.
Maŋenagi hálijdi vuorjjábut bårråt.
Gåktu diedáv mánná nuoges biebmov oadtju?
Ájnnasamos la gähttjat máná rapsajt.
Mánná 0-4 vahko rájes gut njidtjemielkev
val oadtju, bajkká álu juohkka biejve ja binnemusát 6 luvva rapsa li jánndurij
maŋŋel gå mielkke l gålggågoahtám.
Jus dåbdå njittje dibmi gå l njamádam,
gulá mánná njiella ja mánná ietján vuojnnet la gåhtsemin ja dudálasj, de
jahkedahtte mánná oadtju nuoges biebmov.
Jus dån huoman ij la visses, de
máhtá suv válldet maŋen varresvuohtastasjåvnnåj viehkkitjit suv.
Gå njamáda
de dárbaha ienep biebmov gå ietján.
Dån galgá juhkat gå gåjkå, ja ása tjátjev
gå njamáda.
Åtsådallama e gávnnu ma máhtti vuosedit ienep mielkev oadtju gå
ednagav juhká.
Ilá binna mielkke?
Maŋenagi gå duv mánná sjaddá de dárbaj ienep mielkev.
Mánná njammá
dájvvabut 2-3 biejven ávttjitjit njittjijt ienep mielkev dahkat.
Gåhtjudallá
ienedumbiejvven, ja dáhpáduvásj má nåv dájvvalakkoj gå fert 14 biejve, valla
målssås ednagit mánás mánnáj.
Gålgådimrefläksa
Gå mánná njittjev njammá, de rájaduvvi vuojŋamij signála, ma luovviji
hormonav (Oxytocin).
Dát hormonas diehko mielkkerávsáj birra giessási vaj mielkke gålgit.
nissuna dåbddi dáv degu njittjen tjuoggu jali njittje tsirnni.
Vuostasj vahko
riegádahttema maŋŋela mielkke gålggågådisj má gå mánnárehtjasav gullá jali
mánnáj ájádallá.
Gålgådimrefläksa hiemssiduvásj má aj jus dån la vájbas,
vájvedum, balon jali jus la håjen.
Sjattasj má mánnáj vájvep mielkev ålgus
Ájnas la gähttjalit vuojŋadit ja ájádallat juoga mårredav.
Måttijda
giehpedisj má ruvvit njittjev vehik, ja jållerdit njidtjevártov várrogit tjuvdij gaskan
åvddål gå njamádatjá.
Liegga gurbbasa ja juoga lieggasav juhkat buoredisj má
gålgådimreflevsav.
Dån viertti goallmis gáhttit.
Giedajn båhtjet ja pummpim
Jus dån i máhte mánáv njamádit danen gå mánná l ilá árrat riegádam jali l
skibás, de máhtá giedajn båhtjet jali adnet njidtjepumpav mielkev oattjotjit.
Giedajn båhtjet.
• Ávttji gålgådimreflevsav nåv gåk la åvddålin buojkodum.
• Bieja bielkev njidtjevárto badjela, ja tjutjugav vuosstájtjuodtjo sadjáj
njijdtjevárto vuolen.
• Bieja nuppijt tjuvdijt russjkis oase rabddabälláj.
• Diette tjuvdijt mielka vuosstij, ja tjábrri várrogit tjuvdijt aktij gå sirdeduvvi
vat åvddålij laboda.
Gärddáda sämmiláhkáj.
• Gå mielkke gålggå jali tsirggu, de båtje nåv guhkev gå gålggå.
• Sirde de tjuvdijt birra desik njittje birra l dimás.
• Ale dibde tjuvdijt jåhtet lijke nanna, valla sihko jus njuoskas sjaddá.
Pummpim
Buorre l jus pummpi goappásj njittjijt avtabále, ájgev unnet ja lasedisj má
mielkkeednakvuodav.
Basá giedajt.
Ávttji njittjev vaj gålgådimrefläksa álgat.
Bierri pummpit jali giedajn båhtjet ietjat 7-8 jánndurij jus mánná l
riegádimmánná, ja pummpit15-20 minuvta juohkka bále.
Dåjde, basá ja
duoldada åsijt rájnna tjátjen gå la adnám.
Båtjedum mielkke bissu
ladnjatemperatuvran gitta 8 tijma.
Galmánin máhtá vuorkudit gitta 5 biejve.
Tjihtánin -20 gradaj vuorkuda gitta 6 mánnuj.
Suddadum njidtjemielkev
vuorkuda gitta 1 jánndurij galmánin.
Lieggi mielkev 37 gradaj lihte sinna mij la
vuojodum duollde tjáhtjáj.
Ale ådåsis galmmeda suddadum mielkev.
Njamun, ruksa ja njammamhiemsse
Mánná njammá njittjev ietjáláhkáj gå njamunav ja ruvsav.
Moadda máná e
máhte goappásj njammamvuogijt, ja hiemssiduvátji má ruvva.
Dájda mánájda
dávk sjattasj vájvve njammat álkkesláhkáj jus li hárjjánam njamunij jali ruksaj
åvddål gå li oahppam njammat rievtesláhkáj.
Máhtti aj njittjev ållu nádot, ja
sjattasj má gähttjalibme dunji gut hálijda njamádit.
Danen dån i bierri mánnáj
vaddet njamunav jali ruvsav álgon åvddål gå la visses mánná njittjev buoragit
njammá ja buoragit låssu.
Biebbmat kåhpåjn gåvvå
Jus hähttu mánáv biebbmat ietjáláhkáj gå njamádit muhtem ájgev, de l buorre
biebbmat kåhpåjn sajen gå ruvsajn.
Bårråmvuohke l ajtu viehka dan sjimuk mij
la mánán gå njammá.
Nåvti mánná ij njammamhiemssiduvvá.
Dibde mánáv
tjåhkkåhit buoragit duv fármen, ja duvde máná hárdov, niskev ja maŋŋeoajvev.
• Bieja sagárdagáv máná giedaj badjela vaj ij nårddåda kåhpåv.
• Ane kåhpåv, njamunruvsa badjegietjev, dálkaskåhpåv jali dakkirav.
• Lieggi mielkev 37 grádaj, ja dievde kåhppålahkev.
• Gurggala várrogit vaj mielkke däjvvá máná njuoktjamav.
Dibde mánáv tjuohkat mielkev.
Mielkev ij galga gurggalit mánnáj.
Gurggala gå vuojná ja gulá mánná njiellá.
Mánná iesj galggá miededit.
Muv mánná ij lágeda njittjev.
Muhtem máná dárbahi guhkep ájgev åhpatjit njammat gå ietjá máná.
Gähttjala
årrot gierddis, ja ale vuollána.
Nuolada rubmahav bajelt ja nuolada mánáv
rapsajda.
Bieja mánáv ietjat lijke vuosstij, ja dibde mánáv njidjevártov happset
ja muossádit.
Dan båttå máhtá giedajn båhtjet jali pummpit ietjat, ja mielkev
vaddet kåhpåjn.
Gähttjala dájvvalakkoj mánnáj njittjev vaddet.
Jus mánná
rehtju, de jaskada suv åvddål gå bieja njidtjáj.
Ájnas la mánná ij nággiduvá
njidtjáj.
Ano viehkev riegádahttempoliklinihkas, skihpasujtáris jali
Njamádimviehkes nåv ruvva gå máhttelis jus vájve sjaddi.
Goassa mánáv biebbmagoahtet ietjá biebmujn gå mielkijn?
Vuonan la bagádum ållåsit njamádit 6 máno, D vitamijnajn val duodden (likse) 4
váhko rájes.
Dan maŋŋela l fáladum ietjá biebmo suojmma ja várrogit gå ájn
njamáda.
Stáhta biebbmoráde bágát njamádimev joarkket ålles vuostasj jagev,
ja guhkebuv jus máhtá.
Jus mánná ij låso jali jus dån illa vuogas njamádimijn de
máhtá biebmujn álgget 4 máno rájes.
Jus mánná l nuorap gå 4 máno ja dárbaj
duottev, de galggá vaddet iednemielkkeduottev.
Jus mánná l nielje máno
vuorrasabbo de l ietjá biebbmo gå mielkke bagádum.
Aktavuodav válde
varresvuohtastasjåvnåjn ja ságasta sijájn dán birra jus dát la ájggásasj gatjálvis
Mánán gänna l kolijkka l vájvve jaskadit.
Álu giessi juolgijt tjoave vuolláj
vuosedittjat siján la bávtjas tjoajven.
Åvddål gå diehtá mánán la kolijkka, de
hähttu ierittjuolldet ietjá årijt.
Mánná buojkulvissan rehtju danen gå l nielgen jali l
ilá ednagav bårråm.
Jus adná mánná rehtju ienebut gå dábálattjat, de lisj má
buorre dåktåra lusi válldet åtsådittjat jus dávdda l oarren.
Mánná gut ij hiejtte
rähtjomis ienep gå gålmmå tijma bäjvváj, gålmmå biejve vahkkuj ja l rehtjum
nåvti maŋemus gålmmå vahko, sujna dávk lisj njuorakkolijkka jus badjelin
tjáledum máhttelisvuoda li ierittjuoldedum.
Älla gávnnam visses oarev
njuorakkolijkkaj, valla buorrán álu bájken gålmmå máno duogen.
Äjgádijda l
vájves ájgge, ja danen la ájnas oadet ja vuojŋadit nuohkásit.
Duosto viehkev
fuolkes ja rádnajs jus dujna l máhttelisvuohta dasi.
Jus guoktálatta de bierri
rádedit skihpasujtárijn jali dåktårijn.
Hávve njidtjevárto
Moadda iedne vehik oadtju hávijt njidtjevártojda vuostasj ájge.
Duolla
njoammomvuohke ij galga báktjit ietján gå vuostasj biejvijt jali hávijt
njidtjevártojda dahkat.
Jus mánán la boasto njoammomvuohke guhka ájgev, de
háve ruvvaláhkáj sjaddi njidtjevárton.
• Måråda buorre njamádimvuogev ja duolla njoammomvuogev.
• Båtje binna iednemielkev njidtjevárttuj.
Dibde gåjkkåt rabás ilmen.
• Basá giedajt váttugit vaj bakteria e besa njittje sisi hávij ja luottanimij
Aktugattjan bávtjes njamádit vájku älla hávve njidtjevárto.
Jus ájn bávtjes gå la
njamádam de dávk lisj infeksjåvnnå mij la candidas jali bakteriajs sjaddam.
Moatte buojkodi dájt báktasjijt tjuoggomin njittjen.
Candidainfeksjåvnån vuojnná
muhttijn mánán la vielggis dágge (torsk) njálmen.
Ane njamádimrapsatjijt majt
máhtá håjggådit jali bassat binnemusát 60 grádan.
Njamuna ja máhttelis
gásskemstuvssagávne hähttuji aj duoldaduvvat juohkka biejve.
válde doktorijn jali skihpasujtárijn gávnatjit vigev, ja máhttelis dálkudimev.
Tsirnnat
Gå mielkke duodalattjat gålggågoahtá muhtem biejve duogen, de moadda
nissuna dåbddi njittje tsirnni.
Buoremus la mánáv njamádit dájvvalakkoj vaj i tsirna.
Mánná máhttá njammat
nåv dájvvalakkoj ja nåv ednagav majt sihtá.
Jus la vájvve hávij de máhtá ráddjit
njammamájgev.
Gähttjala aj gávnnat mij hávijt dahká.
Njittje maŋenagi hiebadi
mielkkegålggåmav ednakvuohtaj majt mánná dárbaj.
Buododum mielkkeoare
Gå njittjes oasse ij la guorridum buoragit, de dåbddu báktjasin ja båden.
Goallogåditja ja báhkkanittja dávk vehik, valla bissu álu åni ájgev.
De hähttu dát
oasse guorriduvvat fert nuppe tijma biejven ja muhttijn iján.
Buoremus la jus
mánná njammá, valla máhtá aj båhtjet giedajn jali pummpit njittjev.
Álgada
gålgådimreflevsav mij la buojkodum åvddålin.
Gå njamáda jali pummpi, de ruvvi
vuostak njittjev várrogit gå njávka garra oase badjela njidtjevártto vuosstij.
galga val dahkat gå gålgådimrefläksa l álgadam ja mielkke gålggå.
Tjihtijt ij
galga ruvvit jus mielkke ij gålgå, ietján de dávk tjábrotja mielkev njittje
sällagåhtusa sisi ja dahkat ij-bakterielalasj infeksjåvnåv.
Ane binná lidna
vuojddasav jali oaljov vaj tjuvde jåhti buorebut.
Njamádimrapsatja ullos ja liegga
navol jali lávggom máhttá viehkedit.
Muhtemijda moadda biejve vásitji má åvddål gå tjihte gáhtu.
Nåv guhkev gå
tjihte unnu de ij la várálasj.
Jus dujna li tjihte ma e unno gå dájvvalakkoj la
guorrim njittjijt, jali bissu guhka ájgev, de bierri dåktårijn aktavuodav válldet.
Njidtjeinflammasjåvnnå
Njidtjeinflammasjåvnnå sjattasj má jus dibddá tsirnnamav jali buododum
mielkkeårijt váni dálkudahtek, ja/jali bakteria manni hávijda ja luottanimijda
njidtjevárton.
Njidtje dávk garrasj, båhtånisj, bávtjestisj, báhkkanisj ja ruopsudisj.
Hármmadit báhkkana ja skihpasin dåbddu.
Muhtem nissuna buorránittji má
jánndura duogen båhtjemijn (njamádibme, giehtabåhtjem jali pummpim) fert
nuppe tijma biejven ja moaddi iján.
Jus i huoman buorrána, de bierri dåktåra
lunna mannat.
Dárbahittja dávk antibiotihkadálkudimev buorránittjat.
Vuojŋada
ja oade ednagav, ja dibde iehtjádijt mánáv sujttit.
Buorre l válldet
mielkkeåtsådimev maŋen dåktårij.
Nåvti váldá mielkkeåtsådimev:
• Basá giedajt ja ihkap njittjev vuostak.
• Álgada gålgådimreflevsav.
• Håjggåda vuostasj gålgådisájt.
• Ane rájnna glásatjav/gådtjååtsådimglásav ja båtje muhtem millilijttarav
mielkes glássaj.
Hiejtedahttem
Gå galga mánáv hiejtedit njittjes de l buorre hiejtedit suojmma vaj dån i tsirna.
Gádoda avtav bårrusav akta ájgen måttijn biejvijn gaskan, gå dån aj oaneda
bårrusijt oattjotjit binnep ja binnep mielkev njittjes.
Nåvti unneda mielkev.
Ienemusá hiejtedi njamádimev 14 biejven, valla målssås ulmutjis ulmutjij.
Njamádibme ja suovastibme
Edna selka sigarehtajn gávnnuji iednemielken.
Danen la bagádum dån i galga
suovastit nåv guhkev gå njamáda.
Segadus la alemus jur gå la suovastam.
Suovastibme máhttá árret mielkkegålggåmav ja máná gudi li njamádum iednijs
gudi suovasti, dájvvabut oadtju kolijkav gå iehtjáda.
Iednemielke gájkka ávkij
diehti huoman la bagádum njamádit vájku suovasta.
Bierri suovastit nåv binnáv
gå máhttelis ja jur gå la njamádam vaj selkajs ienemusá li gáhtum åvddål gå vat
Ale ga suovasta sämmi lanján gå mánná.
Njamádibme ja alkohola/gárevábnnasa
Alkohola gávnnu iednemielken ja vaddá mälkkáj sämmi alkoholasegadusáv mij
la dujna varán.
Njuoragin la ienep njuorasvuohta alkohola vuosstij gå
ållessjattugijn, ja ij diede vuolemus rájáv vahágis vájkudibmáj.
Danen bierri
gárttjodit alkoholaanov vuollemärráj.
Duv mielke sisanet sämmi promillav gå
varra.
Gå promilla l jávkkam varás ja máhtá biljav vuodjet, de l aj jávkkam
mielkes ja máhtá njamádit.
Ale ane ietjá gárevábnnasijt.
Njamádibme ja dálkkasij adno
Gájkka dálkkasa gávnnuji iednemielken ienebut jali binnebut.
Moadda dálkkasa
hiehpi njamádimijn.
Viertti árvustallat iednemielke ávkij ja dálkkasa
duoddevájkudusáj gáktuj jus dån i lágeda njamádit.
Gávnnuji ållo diedo
dálkkasij ja njamádime birra.
Aktavuodav válde varresvuohtabarggij gudi máhtti
åtsådit dájt buorebut.
Jus dárbaha adnet dálkkasijt majda dån i dárbaha
dálkastjállagav, de lågå agev duoddetjállagin njamádime birra.
Jus guoktálatta
njamádimev de bierri agev rádedit duv dåktårijn.
Áhtje ánburgge
Áhttjen dujna li ållo ájnas vidno åvddålijguovlluj.
Ieddne dárbaj siettov ja
vuojŋadit riegadahttema maŋŋela.
Vuorbástuvátji njamádimijn la sunji ja mánnáj
ájnas.
Ávvudalá aktan iednijn gå njamádibme vuorbástuvvá sajen gå sávvat iesj
lulu bessat mánáv biebbmat.
Hávskudalá mánájn ja åro suv lahka ietjá bálij gå
mánná ij rávka iedne njittjev.
Nåvti åhpa dádjadit máná signálajt nåv ruvva gå
Guorrasa njamádibme l máná ja iedne gasskavuohta.
Åro sunnu
lahka, ja viehkeda majt máhtá häjmmabargujn ja jus li stuoráp máná.
Mujte dån
la iedne ja máná ájnnasamos doarjjaulmusj.
Njamádimviehkke
Njamádimviehken li iedne ietjasa njamádimvásádusajn ja åhpadimijn
njamádimen.
Mijá viehkke l nåvkå.
Miján älla rabásájge, valla viehkedip
asstoájgen.
Buorre l jus ij riŋŋgi iján.
Jus miján ij la máhttelisvuohta duv
viehkedit, de máhtá riŋŋgit iehtjádij listan.
Jus dárbaha bagádusájt njamádime
birra, de máhta mijájn aktavuodav válldet telefåvnåjn jali e-påvståjn.
Gávna mijá nummarijt mijá nähttabielijn www.ammehjelpen.no ja girjátjijn ma
li ålgusvattedum riegádahttemsajijn.
Jus hálijda sebrulattjan, aktavuodav válde mijá dåjmadagájn telefåvnnå: 62 45
52 51 jali e-påvsstå ammehjelpen@c2i.net de oattjo ienep diedojt.
1.Jolley,Sandra, ja Phillips-Angeles,Ellen, Njamádimviehkke: "Telefonhandbok
for ammespørsmål".
Nylander,Gro: "Mamma for første gang".
Sundhedsstyrelsen i Danmark: "Håndbog i vellykket amming - en vejleder til
sundhedspersonale".
Helsing, Elisabet, ja Bærug, Anne, Kolibri forlag: "Ammning".
Sosiála- ja varresvuohtadirektoráhtta 2005: Hvordan du ammer ditt barn.
Gilda Bjørnson ja Anita S. Schrøder libá hábbmim girjátjav Njámadimvähkkáj.
Anne Brenneng la tjuorggam gåvåjt.
Gålgådismánon 2005
• Majt dån miejnni Sámedikke ja sáme ássjij birra?
• Makkir vásádusá li dujna válggarahtjamusás ja sámediggeválgas?
2013 sámediggeválga aktijvuodan tjadáduvvá válggaguoradallam.
Dån le akta sijájs guhti le vuorbeduvvam
Sámedikke jienastuslågos oassálastátjit.
Dájna guoradallamij sihtap tjoahkkit dáhtájt ma máhtti aneduvvat dutkamij
mij galggá vaddet diedojt iesjguhtik guottoj, vuojnoj ja vásádusáj birra sámij gaskan gudi li jienastuslågon.
lip dahkam muhtem gatjálvissjiemáv mav ánodip dån vássteda.
Besa dievddet ja sáddit gatjálvissjiemáv mij tjuovvu
fáron, jali internehta baktu guoradallamav vásstedit sisibessamdiedoj ma vuollelin tjuovvu.
Gájka gudi guoradallamav vásstedi li fáron vuorodit 5 vattáldakkårtå majn le árvvo 500 kråvnå.
Gåktu vássteda
Máhtá gatjálvissjiemáv juogu de páhppára jali internehta baktu dievddet (elektråvnålasj dievddem).
Jus påsta baktu vássteda de aná sjiemáv mij tjuovvu ja konvoluhtav gånnå juo li frimerka.
Jus elektråvnålattjat
vássteda de aná ietjat addnenamáv ja bessambágov mav vuollelin gávna.
Elektråvnålattjat vássteda næhttabielen: www.tns-gallup.no/sametingsvalget
Addnenamma:
Bessambáhko:
Sámediggeválgga Vuonan: válggaguoradallam
Diedon le luojvoj guoradallamij sæbrrat.
Máhtá aj ájnegis gatjálvisájt garvvet, ja máhtá gæssádit goassa
beri iesj sidá.
Valla váj dutkam galggá dagáduvvat iesjguhtik sáme juohkusij vuojnoj milta, de le ájnas
nav moattes gå vejulasj sijájs gejna aktijvuodav válldep guoradallamij sæbrri.
Dárbahip vásstádusájt
nissunijs ja ålmmåjs juohkkat áldarjuohkusis ja guovlos, aj sijájs gudi e heva politihkas berusti jali e
jienasta.
Ietján båhtusa e nagá gåvvidit makta vuojno målssu ulmutjis ulmutjij sijáj gaskan gudi li ietjasa
Sámedikke jienastuslåhkuj diededam.
Dán guoradallama baktu oadtju sáme ja dáttja válggadutke vejulasjvuodav åvdåstiddje láhkáj gåvvidit
Vuona sámediggeválgaj politihkalasj berustime ja vuojnoj vijddudagáv - ja sávvap dån máhtá dási
sæbrrat.
Guoradallam le oassen Sáme válggadutkamprográmmas, mij le aktisasjbarggo Sámi
allaskuvla, Norut Alta-Álta ja Institutt for samfunnsforskning dutkij gaskan.
Gatjálvisá li duola dagu
sáme ássjij vuojnoj, Sámedikke vuojnoj, válggarahtjamusá vásádusáj ja sámediggeválga jienastime
Mij barggap aj Svieriga biele válggadutkij siegen, dåppe tjadádin muodugasj guoradallamav
sámediggeválga aktijvuodan 2013 gidá.
Oadtjum lip loabev Vuona Sámedikkes namájn vuorodit Sámedikke jienastuslågos.
Juohkkahattjajn
TNS Gallupin ja dutkamásadusájn gudi guoradallamijn barggi le sjávodisvuodavælggo.
Guoradallam tjadáduvvá persåvnnådiededimlága njuolgadusáj milta.
Persåvnnådiedo dagu namá,
telefåvnnånummara ja persåvnnånummara aneduvvi dåssju sissŋelattjat TNS Gallupin, ja da sihkoduvvi
ierit gå guoradallam le ålliduvvam, maŋemusát 2014 moarmesmáno.
Dutke vuojnni dåssju dáhtájt gånnå
dá diedo li gádoduvvam.
Jus sidá ienebuv diehtet gatjálvissjiemá jali guoradallama birra de máhtá válldet aktijvuodav Anders
Mamenijn TNS Gallupin e-påstan anders.mamen@tns-gallup.no jali telefåvnån 91 11 16 00.
sidá ienebut diehtet dutkamprosjevta birra ja gåktu guoradallam galggá aneduvvat, de máhtá válldet
aktijvuodav dutkijn Jo Saglie e-påstan jo.saglie@samfunnsforskning.no jali telefåvnån 23 08 61 50.
Åvddågiehtaj gijtto enas!
Jo Saglie
Institutt for samfunnsforskning/
Sámi allaskuvla
Maren Palismaa
1 Makta berusta politihkas åbbålattjat?
Huom: Bieja avtav ruossav
Berustav viehka ålov
Berustav muhtem mudduj
Berustav vehi
Iv åvvånis berusta
2 Makta berusta sámepolitihkas?
3 Makta luohteda tjuovvovasj ásadusájda?
Bieja merkav rájdduj vuollelin:
Huom: Bieja avtav ruossav juohkka linnjaj
Iv åvvånis
luohteda
Luohtedav
viehka ålov
Iv diede
Duv suohkana
suohkanstivrraj
Stuorradiggáj
Sámediggáj
Ráddidussaj
Duobbmo-
ståvlåjda
Domstolene
4 Man dudálasj le dajn vuogijn gåktu demokratija doajmmá:
Viehka dudálasj
Vehi dudálasj
Vehi iehpedudálasj
Iv la åvvånis
dudálasj
Vuonan
Fylkan gånnå åro
Suohkanin gånnå åro
5 Vuona politihkan ságasti álu oalgesbiele ja gårobiele birra.
Gåggu bieja ietjat muhtem
rájdon 0 gitta 10 rádjáj gånnå 0 le gårobielle ja 10 oalgesbielle?
Gårobielle
Oalgesbielle
Luluj midjij viehka ávkken jus le snivva gå ruossav bieja vásstádussan, ja jus alek pennav aná.
Návti:
Ij val návti:
Tállajt návti tjálá:
Gåktu galga gatjálvisájt vásstedit?
Vássteda vargga gájka gatjálvisájda sæmmi láhkáj - ruossav bieja vásstádussaj mij buoremusát hiehpá, dagu
vuollelin vuojná:
6 Vuollelin tjuovvu muhtem tjuottjodusá sámepolitihka birra majda máhttá guorrasit jali ij.
le duv vuojnno juohkka ájnna tjuottjodussaj?
Ållu
guorrasav
Vehi
Sihke ja
vuosteldav
Sámedigge bierri mierredit ålov sáme mánáj
åhpadime sisano gáktuj
Sámedigge bierri bessat ienebut mierredit
merragádde- ja vuodnaguolástusá badjel sáme
Sámedigge bierri ienebut rahtjat nissunij ja
ålmmåj dásseárvo åvdås.
Sis-Finnmárkko ilá ålov mierret Sámedikken
Galgajma bessat ienebut miehtsen vuodjet
motorvuojánij
Stuorradigge bierri bessat Sámedikke
mærrádusájt rievddadit
Bákteásadusindustrija sáme guovlojn bierri
sáme sebrudagájda mákset.
Sámedigge bierri hiejteduvvat
Dáttja belludagá e bierri sámediggeválgajda
sæbrrat
Sámedikken bierri binnep fábmo sáme guovloj
luonndoressursaj ano gáktuj
boatsojsujto hárráj
Sámedigge bierri ienebut dárkestit jut
Sámedikke jienastuslågo diededime ævto
tjuovoduvvi
Sámedikken bierri binnep fábmo
Finnmárkoåbmudagá (FeFo) badjel
Ienep suohkana bierriji sáme giella
háldadimguovlluj sæbrrat
7 Le læhkám vehi dagástallam Sámedikke jienastuslågo diededime ævtoj birra.
Majt dån
miejnni dáj ævtoj birra?
Da bierriji rievddaduvvat váj binnebu bessi diededit
Da bierriji rievddaduvvat váj ienebu bessi diededit
Da li buore navti gåktu li
8 Jus Sámedikke jienastuslågo ævto galggin rievddaduvvat váj ienebu bessi diededit, galggin
duv mielas tjuovvovasj juohkusa bessat diededit?
Juo
Dáttja gudi li válldum / tjáledum guojme muhtemijn guhti le tjáledum
Dáttja gudi årru aktan muhtemijn guhti le tjáledum
Dáttja æjgáda gejn li máná muhtema siegen guhti le tjáledum
Dáttja gudi dåbddi nanos aktijvuodav sáme álmmugijn danen gå guhkijt li sáme birrasij jali
bájkálasj sebrudahkaj gullum
Gájka gudi årru muhtem suohkanin mij le sáme giellaháldadimguovlon (Unjárgga, Dætno,
Gárásjåhkå, Guovddagæjnno, Porsáŋŋgo, Gájvuodna, Loabat, Divtasvuodna, Snåasa,
Raavrevijhke)
9 Duv mielas, makta máhttá dábálasj ulmutjijda luohtedit?
Ij le åvvånis
duohta
Le ållu
dábálasj
ulmutjijda
dåppe gåggu
årov
ienebut
sámijda gå
dáttjajda
10 Vuollelin tjuovvu muhtem diehtogáldo.
Mierkki man ájnas juohkka ájnna gálldo le læhkám
mij guosská diedojda sámediggeválga birra:
Ij ájnas
Viehka
ájnas
Vuona rijkkaavijsa (aktan nehtan)
Vuona guovllo- jali bájkkeavijssa (aktan nehtan)
Dagástallama familjajn ja rádnaj
Avijssa Ságat
Avijssa Ávvir
NRK Sápmi TV-sáddaga
NRK Sápmi radiosáddaga
NRK Sápmi internæhttabielle
Ietjá TV- ja radiosáddaga
Ietjá internæhttakánála, duola dagu Twitter,
blogga jali Facebook
Njuolgga aktijvuohta Sámedikke kandidáhtaj
Belludakdiedo ja belludakprográmma
11 Man álu tjuovvu ássjijt
sámediggeválggarahtjamusás TV:an,
radion jali avijsajn?
Juohkka biejve
5-6 biejve vahkkuj
3-4 biejve vahkkuj
1-2 biejve vahkkuj
Vuorjjábun
Ij goassak
12 Oassálassti gus iesj dán jage
sámediggeválggarahtjamusán?
Dåjmalattjat oassálasstiv muhtem politihkalasj
belludagá åvdås (duola dagu kandidáhttan, ájrrasin,
tjåhkanimijda oassálasstiv jnv)
Oassálasstiv mediadagástallamij (duola dagu tjálliv
låhkkegirjev, sosiála mediajn tjálliv, media muv
ságájdahtij jnv)
Oassálasstiv sihke belludagáj/listoj ja media baktu
Oassálasstiv ietjá láhkáj
Ittjiv dåjmalattjat válggarahtjamussaj oassálaste
13 Duv mielas, makkir vejulasjvuoda li
dábálasj ulmutjijn vájkkudit Sámedikke
ájrrasijt?
Viehka stuorra vejulasjvuoda
Vehi stuorra vejulasjvuoda
Vehi unna vejulasjvuoda
Viehka unna vejulasjvuoda
14 Man ålov miejnni Sámedikke ájrrasa
jienastiddjij vuojnojt åvdedi?
Ålov
Viehka ålov
Ij åvvånis
Iv majdik miejnni
15 Vuollelin tjuovvu muhtem politihkkasuorge.
Ruossista juohkka suorggáj jus Sámedigge,
duv mielas dættot politihkkasuorgev ilá binnáv, mutták jali ilá ålov:
Ilá binnáv
Mutták
Ilá ålov
Skåvllå/åhpadibme
Boatsojsujtto
Guolástus
Bákteásadusá/gruvvodåjma
Ulljo- ja gássadåjma
Rijkajgasskasasj ássje
16 Sámedigge le gávnnum 1989 rájes, ja dat le álmmukválljidum tjoaggulvis ja háldadus.
Man dudálasj le dån dajna bargujn mav Sámedikke álmmukválljidum ájrrasa ja háldadus li
dahkam dájt jagijt?
iehpedudálasj
Iv le åvvånis
Sámedikke álmmukválljidum ájrrasij
Sámedikke háldadusájn
17 Jienasti gus tjavtja sámediggeválgan?
Jienastiv
Ittjiv
Vássteda 18. gatjálvisá rájes
20 Goassa mierredi makkir belludagáv/
listav galggi jienastit dán jagásj
sámediggeválgajn?
Ájggá juo åvddål válggarahtjamus álgij
Válggarahtjamusán
Jur åvddål válggabiejve
23 Gå gehtja ruopptot sámediggeválgajda
dán tjavtja, berusti gus dån
persåvnålattjat ålov, vehi, binnáv jali ij
åvvånis válggabåhtusis?
Berustiv ålov
Berustiv vehi
Berustiv binnáv
Ittjiv åvvånis berusta
21 Mij lij dunji ájnnasamos gå válljiji listav
jali belludagáv sámediggeválggaj, lidjin
gus politihkalasj ássje, ulmutja listan jali
åbbålasj luohtádus muhtem belludahkaj
jali lisstuj?
Politihkalasj ássje
Ulmutja listan
Åbbålasj luohtádus belludahkaj / lisstuj
Gájka/ij le vejulasj válljit
19 Lidjin gus aj ietjá lista majt árvustalli
jienastit?
Jus, de makkir?
Máhtá ienep gå avtav vásstádusáv válljit
Barggijbelludahka/Arbeiderpartiet
VSR: Vuona Sámij Rijkkasiebrre/Norske Samers
Riksforbund
NSR ja SáB Oktasašlistu/NSR og SfP Fellesliste
Árja
Åvddånimbelludahka/Fremskrittspartiet
Guovdásjbelludahka/Senterpartiet
Oalgesbelludahka/Høyre
Sámeálbmot Bellodat/Samefolkets Parti
Johttisápmelaččaid Listu/Flyttsamelista
Dáloniid Listu/Fastboendes Liste
Nordkalottfolket
Åarjel-Saemiej Gïelh
Gårobelludahka/Venstre
Risstalasj Álmmukbelludahka/Kristelig Folkeparti
Ealáhus ja Luondu/Næring og natur
Sámit lulde/Samer sørpå
Iv sidá vásstedit
22 Lij gus akta ássje jali akta
politihkkasuorgge mij lij sierraláhkáj
ájnas gå dån jienasti sámediggeválgan?
Lij, namálattjat:
Ij lim
18 Makkir belludagáv jali listov jienasti
sámediggeválgajda?
Guoros jienastiv
24 Ja de åvdep sámediggeválgajda jagen 2009.
Jus dan válgan jienasti, makkir belludahka jali
lissto gus oattjoj duv jienav de?
VSR: Vuona Sámij Rijkkasiebrre/Norske Samers Riksforbund
Sámit Mátta/Lulli Norggas/Samer bosatt i Sør-Norge
Sámiid Álbmotlihttu/Samenes Folkeforbund
Sosialistalasj Gårobelludahkat/SV
Ofelaš
Risstalasj álmmukbelludahka/Kristelig Folkeparti
Sjaddo
Deanu Oktasašlistu/Tana Fellesliste
Mujna ij lim jienastimriektá
Ittjiv jienasta
25 Makta li tjuovvovasj tjuottjodusá sámediggeválga gáktuj duohta, duv mielas?
Ij le
åvvånis
Luohtedav Sámedikke politihkkárijda
Iv la heva oahpásmuvvam válga sisadnuj
Gávnnuji belludagá/listo ma muv vuojnojt
åvdedi
Munji le gássjel gávnnat ájgev jienastit
Belludahka/lissto masi buoremusát lijkkuv åvdet
muv vuojnojt ájnas ássjijn
Muv jiedna mierkki juojddáv válggabåhtusij
Låssåt le sámediggeválgan jienastit
Persåvnnå le ájnnasabbo gå belludahka/lissto
26 Gåktu sidá dán jagásj sámedikke válggarahtjamusáv gåvvidit?
Miellagiddis ja geldulasj
Ilá ållo rijddo
Ássjálasj ja ávkálasj
Belludakjådediddje ilá ålov vuojnnuji
Ilá ållo rijdo ja nierbagis
Tjielgga sieradusá belludagáj/listoj
gaskan
Gássjelis dádjadit dagástallamijt
avijsajn, radion ja TV:an
27 Sihtap diehtet makta lijkku jali i lijkku muhtemijda dajs politihkalasj belludagájda jali listojda
ma sámediggeválgajda sæbrri moatten bijran.
Gåsi bieja iesjguhtik belludagáv tjuovvovasj
skala milta?
Misliker sterkt
Verken liker eller misliker
Liker svært godt
Barggijbelludahka
VSR (Vuona Sámij
Rijkkasiebrre, NSR)
Åvddånimbelludahka
Oalgesbelludahka
28 Jienasti gus dán jagásj
stuorradiggeválgajn?
29 Makkir belludagáv jali listav jienasti dán
jagásj stuorradiggeválgajda?
Ruoppsis
Sosialisstalasj Gårobelludahka (SV)
Barggijbelludahka (Ap)
Guovdásjbelludahka (Sp)
Risstalasj álmmukbelludahka (KrF)
Gårobelludahka (V)
Oalgesbelludahka (H)
Åvddånimbelludahka (FrP)
Birásbelludahka Ruoná (MDG)
Ietjá belludagá partier/lister
Jienastiv guoros
30 Miejnni gus sámediggeválga ja
stuorradiggeválga bierriji liehket
sæmmi biejve (dagu dálla), jali bierri
Sámediggeválgajn sierra biejvve?
Sæmmi biejve
Sierra válggabiejvve sámediggeválggaj
31 Vuollelin tjuovvu muhtem oase sáme sebrudagás masi máhttá dåbddåt gullu.
Man garrasit
dåbdå gullu...
Iv dasi
gullu
nannusit
gulluv
Ietjat sáme
lahkabirrasij
Ålles Sábmáj
32 Duv mielas, lij gus bájkke gånnå
bajássjaddi sáme bájkke?
Lij
Muhtem mudduj
33 Sijájs gej bæjválattjat sæbrástalá, li gus
ienemusá, muhtema, jali dåssju nágin
gallegattja sijájs sáme?
Ienemusá
Nágin gallegattja
34 Duv rádnaj gaskan ja duv fámiljan, li gus
ienemusá, muhtema jali nágin gallegattja
gudi li Sámedikke jienastuslågon?
35 Makkir giella jali giela sijdan ságastuvvin
duv bajássjattadijn?
Vuona dárogiella
Suoma- jali guojnagiella
Svieriga dárogiella
38 Man buoragit dádjada njálmálasj
sámegielav?
Dádjadav gájkka
Dádjadav viehka buoragit
Dádjadav vehi
Iv dádjada
44 Jus suohkanin li binnep gå 30 ulmutja
jienastuslågon de bæssá dåssju
åvddågiehtaj jienastit sámediggeválgan,
madi jienastiddje suohkanijn gånnå li
ienebuv gå 30 jienastuslågon bessi aj
válggabiejve jienastit.
Åro dån suohkanin
gånnå bessi válggabiejve jienastit
sámediggeválgan?
Juo, muv suohkanin bessiv válggabiejven jienastit
Ij, muv suohkanin lij dåssju vejulasj åvddågiehtaj
jienastit
43 Makkir válggabijrraj dån gullu?
Viestarmera válggabijrra/Vesthavet valgkrets
Åarjel-Saepmie veeljemegievlie/Sørsamisk valgkrets
42 Le gus dån ålmåj jali nissun?
Nissun
40 Mij lij duv mielas ájnnasamos sivva gå
Sámedikke jienastuslåhkuj diededi?
Bessat sámepolitihkav vájkkudit
Sáme identitehtav vuosedit
Sihkarasstet muv máná galggi bessat jienastit
Ietjá sivva le ájnnasabbo
39 Goassa diededi Sámedikke
jienastuslåhkuj?
(Tjále sulle jagev jus i
ållu mujte)
Jahke (Bieja avtav tállav juohkka
ruktoj)
41 Man vuoras le dån?
Jage (Bieja avtav tállav juohkka ruktoj)
36 Man buoragit iesj sámásta?
Oalle buoragit (iednegiella)
Viehka buoragit
Vehi ságastav
Iv buvte sámástit
37 Man buoragit iesj lågå sámegielav?
Oalle buoragit
46 Mij le alemus åhpadus mav le ållim?
Vuodoskåvllååhpadus
Joarkkaskåvllå
Universitehtta/allaskåvllå
45 Makkir namma buoremusát duv bæjválasj
iellemav gåvvit?
Bargge almulasj suorgen
Bargge priváhta suorgen
Bargge ietjam viddnudagájn
Pensjonissta / oadjovuosstájvállde
Oahppe /studænnta
Barggoåhttse / permitteridum
Sijdan lev
47 Sulle man stuorak le duv ietjat brutto
sisboados jahkáj?
Brutto sisboados le sisboados åvddål
gessusa ja værro le dassta váldedum.
Kr:
(Bieja avtav tállav
juohkka ruktoj)
Gijtto viehke åvdås!
Oahttse -
Legalfábmodus - Boahtteájggefábmodus
TIEMBÁ-ÁRKKA
Ulmutjijda demensajn dárbahi vissa
mutton skihpudagán viehkev ietjasa ássjijt
háldadit, dagu ruhtadilev dåjmadit ja/jali
gå galggá mierredit juojddáv mij la ájnas
persåvnålasj ássjijn.
Oahttse la almulasj årnik ulmutjijda
gudi dárbahi viehkev ietjasa berustimijt
várajda váldátjit.
Fylkkamánne oahttsev
nammat.
Ulmusj iesj, lagámusá jali dåktår
máhtti oahttsev ánodit.
Suohkana hukso-
jali sosiáldievnastusán la aj
vælggogisvuohta diededit gå miejnniji
Jus galggá oahttsev oadtjot de galggá
vuostatjin diagnosa sajenis, ja dárbbo
viehkes.
Demenssa máhttá liehket dákkir
diagnosa.
Máhttá ánodit sierralágásj
tjehpudagájt oahttsen, dagu jut sån la
sámegielak.
Moaddásijn gænna l
demensdiagnosa e oahttsev dárbaha, danen
gå sijá lagámusá sijá persåvnålasj ja
rudálasj berustimijt várajda válldi.
Sån guhti oahttsev galggá oadtjot
nammaduvvam, galggá tjálalattjat
oahttsádallamij guorrasit, guhtimusj
oahttsen galggá ja makkir dahkamusáj
oahttse galggá viehkedit.
Návti galla ij la
jus sån guhti oahttsev ánot ij dádjadi majt
dákkir guorrasibme merkaj.
Jus ietjasa
dagojt ja válljimijt dádjat, de máhttá aj
vájku ber goassa ánodit oahttse hæjttá.
Vájku makkir dilen la ulmusj guhti
oahttsev oadtju nammaduvvam la, de
galggá sunji gulldalit ja galggá bessat
ietjasa vuojnojt ja sávadusájt åvdedit.
guosská aj mærrádusájda ma dagáduvvi
maŋŋel gå oahttsev la oadtjum.
Jus ulmusj
gænna la oahttse ij besa ietjasa vuojnov
buktet, de galggá dav dahkat majt jáhkká
sån luluj sihtat.
Oahttse ij galga dahkat ienebut gå majt
dárbaj, ja dan diehti ij oahttse mandáhtta
galga sisadnet ienebut gå majt dárbaj.
Oahttse ij
máhte duola dagu goadev vuobddet,
biednigijt luojkkat, stuorra vattáldagájt
vaddet jali árbev árabut juohkegoahtet jus
Fylkkamánne ij la dav vuostatjin
dåhkkidam.
bargov válldet jus oahttse ij dagá dav mij
luluj buoremus sunji gænna l oahttse, jali
jus ietjá siváj diehti sjaddá dárbulasj.
Oahttsen la
sjávodisvuohtavælggogisvuohta, valla
oahttse bæssá diededit gen åvdås la oahttse
ja majt dat sisadná.
Lagámusá, dagu
gállasjguojmme/aktanårro, máná jali
æjgáda, máhtti oahttsen nammaduvvat.
Dábálattjat galggá oahttse ruhtalågov
fylkkamánnáj sáddit juohkka jage.
guosská gájkajda, ietján gå oahttse gudi li
gállasjguojme jali aktanårro.
Sij e dárbaha
ruhtalågov dahkat.
Oahttse mávsov oadtju
bargo åvdås mierredum láhkáj.
Oajvvenjuolgadus la sån gæjna la oahttse
dan åvdås máksá.
Jus ælla nuoges biedniga
sujna gænna l oahttse, máhttá fylkkamánne
gålojt gåbttjåt.
Ietjá årniga ma ælla oahttse, valla sæmmi
njuolgadusájda gulluji li Legalfábmodus ja
Legalfábmodus vaddá skihpa ulmutja
lagámusájda formála máhtudagáv
bæjválasj ruhtadilev dåjmadittjat mij
guosská goahtáj ja máksemij, værro- ja
divutmáksemij jnv.
váni oahttseoajválattjaj
(fylkkamánne) formála nammadimes
oahttsen.
lagámusá besa edna rudájt adnet dagu
gådijt ja ietjá investerimijt oasstet.
Jus dajt
galggá bessat dahkat de hæhttu sån gut dav
galggá dahkat nammaduvvat oahttsen
formálalattjatm jali galggá gávnnut
boahtteoajggefábmodus.
Boahtteájggefábmodus la luojvoj
årnik mij máhttá oahttse sajen.
Boahtteájggefábmodusá baktu máhtá
Tema-ark: Vergemål - Fremtidsfullmakt - Legalfullmakt
Tiebmá-árkka la dagádum Nasjonal kompetansetjeneste for Aldring og helses Varresvuohtadirektoráhta diŋŋguma milta ja la
oassen lagámusájdåjmajs Demænssaplánan 2020.
mierredit gåktu duv boahtteájgge galggá.
Boahtteájggefábmodus la tjálalasj
fábmodus mij javllá gåktu dån sidá duv
økonomalasj ja/jali persåvnålasj ássje
galggi årniduvvat gå i desti iesj buvte.
boahtet gåktu sidá duv berustime galggi
várajda váldeduvvat.
Sån gev fábmodusán vállji duv åvdås
mierredit, gåhtjoduvvá fábmodiddjen.
Boahtteájggefábmodusán máhtá mierredit
gut galggá fábmoduvvat ja majt
fábmodiddje galggá duv åvdås dahkat.
Máhtá mierredit avtav jali ienep ulmutjijt
gudi galggi bessat duv åvdås mierredit.
Vájku boahtteájggefábmodus la
álgaduvvam, de dábálasj oahttse máhttá
nammaduvvat jus gájbbeduvvá, ja oahttse
gájbbádusá li ålliduvvam.
Ienep diedojt dáppe gávna:
www.vergemal.no
Dán sajen gávnnu agev
ådåsamos rámmapládna
udir.no/rammeplan
sisadno ja
Rámmapládna
mánájgárddáj
Rámmaplána njuolgadustjála mánájgárde
sisano ja dahkamusáj hárráj
Stuorradigge le lágajn biehtsemáno 17. biejves
nr 64 mánágárdij hárráj (mánájgárddeláhka)
mierredam bádjásasj mærrádusá mánájgárde sisano
ja dahkamusáj hárráj, bs.
Rámmaplána njuolgadustjála mánájgárde sisano
ja dahkamusáj hárráj (rámmapládna) buktá lasse
mærrádusájt mánágárde sisano ja dahkamusáj hárráj.
Rámmapládna doajmmagoahtá bårggemáno
Sæmmi båttås fámoduhteduvvá
njuolgadustjála snjuktjamáno 1. biejves 2006
266 rámmapládna mánájgárde sisano ja
dahkamusáj hárráj.
Láhkaloahpádus: Mierredum Mahttodepartementas vuoratjismano
24. biejve 2017 láhkaloahpadusájn lágas biehtsemáno 17. biejves
64 mánájgárdij hárráj (mánájgárddeláhka) § 2 giehttjit oasse.
Rievdaduvvam njuolgadustjállaga baktu moarmesmáno 8. biejve
Mánájgárde árvvovuodo
Máná ja mánnávuohta
Demokratijja
Moattevuohta ja gasskasasj vieledibme
Dássádus ja avtaárvvusasjvuohta
Nanos åvddånibme
Iellemrijbadibme ja varresvuohta
Mánájgárde sierra ulmij
Åvdåsvásstádus ja rålla
Mánájgárddeæjgát
Pedagogihkalasj jådediddje
Mánájgárde ulmme ja sisadno
Mánájgárdde galggá bærrájgåhtset mánáj dárbov huvso hárráj
Mánájgárdde galgga bærrájgåhtset mánáj dárbov ståhkama hárráj
Mánájgárdde galggá ávddamav åvdedit
Mánájgárdde galggá oahppamav åvdedit
Mánájgárdde galggá rádnastallamav ja aktisasjvuodav åvdedit
Mánájgárdde galggá guládallamav ja gielav åvdedit
Sáme mánájgárde
Ietjá mánájgárde gånnå li sáme máná
Mánáj oassálasstem
Aktisasjbarggo sijda ja mánájgárde gaskan
Målssoma
Gå mánná mánájgárddáj álggá
Målssoma mánájgárden
Målssoma mánájgárde ja skåvlå gaskan
Mánájgárdde pedagogihkalasj doajmma
Pládnabarggo
Jahkepládna
Árvustallam
Dokumentasjåvnnå
Ásadit sahtepedagogihkalasj fálaldagáv mánájda gudi
dárbahi sierra dårjav
Mánájgárde barggovuoge
Progresjåvnnå
Mánájgárde digitála barggo
Mánájgárde fáhkasuorge
Guládallam, giella ja tæksta
Rumáj, labudallam, biebbmo ja varresvuohta
Dájdda, kultuvvra ja sjuggelisvuohta
Luonndo, birás ja teknologijja
Låhko, sadje ja hábme
Etihkka, åssko ja filosofijja
Lahkabirás ja sebrudahka
RÁMMAPLÁDNA MÁNÁJGÁRDDÁJ | 01.08.2017
01.08.2017 | RÁMMAPLÁDNA MÁNÁJGÁRDDÁJ
Mánájgárde árvvovuodo galggá gaskostaláduvvat, dåjmaduvvat ja åtsådaláduvvat
juohkka pedagogihkalasj bargon mánájgárden.
Mánnávuodan le iesjárvvo, ja
mánájgárden galggá liehket åbbålasj lahkanibme mánáj åvddånibmáj.
sebrudakmandáhtta le, aktisasjvuodan ja semasvuodajn sijdajn, bærrájgåhtset
mánáj dárbov huvso ja ståhkama hárráj, ja åvdedit oahppamav ja ávddamav
vuodon ålles åvddånibmáj.
Ståhkamav, huvsov, oahppamav ja ávddamav viertti
gæhttjat aktijvuodan.
Mánájgárddelága § 1 åvddånboahtá mánájgárdde galggá vuododuvvat vuodulasj
árvojda risstalasj ja humanistalasj árbe ja dábij milta, duola dagu vieledibme
almasjárvvuj ja luonnduj, vuojŋŋalasj friddjavuohtaj, guojmmegieresvuohtaj,
ándagisluojttemij, avtaárvvusasjvuohtaj ja solidaritiehttaj, árvo ma åvddånbåhti
duon dán åskon ja iellemvuojnojn ja ma li tjanádum almasjrievtesvuodajda.
Divna mánájgárde galggi liehket árvvovuoduj tjanádum mij le mierredum
mánájgárddelágan ja rijkajgasskasasj konvensjåvnåjn majt Vuodna le dåhkki-
dam, degu AN:a konvensjåvnåv basádismáno 20. biejves 1989 mij guosská
mánáj rievtes vuodajda (mánájkonvensjåvnnå) ja ILO-konvensjåvnnå nr.
guosská álggoálmmugijda ja tjerdalasj álmmugijda iesjrádálasj stáhtajn (ILO-
konven sjåvnnå).
Duosstot mánáj dárbojt mij gullu huksuj, jasskavuohtaj, gulluvasjvuohtaj ja
dåhk kidibmáj ja sihkarasstet vaj máná oadtju oasev ja aj doajmmat aktisasj-
vuodan, le ájnas árvo ma galggi vuojnnusij boahtet mánájgárden.
galggá åvdedit demokratijjav, moattevuodav ja gasskasasj vieledimev, dássásasj-
vuodav, nanos åvddånimev, iellemrijbadimev ja varresvuodav.
Vuonarijkan le, álggoálmmugij sierra rievtesvuodaj gáktuj, sierralágásj vælggo-
gisvuodav bærrájgåhtset sáme mánáj ja æjgádij berustimijt, bs.
vuodoláhka
§ 108, mánájkonvensjåvnnå art.
30 ja ILO-konvensjåvnnå.
Sámemáná mánájgár-
dijn galggi oatsoduvvat vaj bisodi ja åvddånahtti gielasa, máhtudagás ja kultuvrav
berustahtek gånnå rijkan li årromin.
Mánájgárdde galggá dåhkkidit ja bærrájgåhtset mánnávuoda iesjárvov.
Væhká-
dallat vaj divna máná gudi li mánájgárdijn oadtju buorre mánnávuodav gånnå
soapptsu, rádnastalli ja ståhki, le ájnas.
Mánájgárden le aj gárvedime ájgge
dåjmalattjat sebrudahkaj oassálastátjit mij vas vaddá vuodov buorre iellemij.
Divna ássje ma mánnáj guosski, galggi mánnáj buorren boahtet, bs.
Vuodolá-
gav § 104 ja mánájkonvensjåvnåv art.
Dát le bádjásasj prinsihppa mij
guosská ålles mánájgárde doajmmaj.
Máná galggi sierra indivijddan duostoduvvat, ja mánájgárdde galggá máná
åtsådallamilmev vieledit.
Máná bájnnuji birrusijs, valla máná aj bájnniji ietjasa
iellemav.
Mánájgárdde galggá mánájda sajev vaddet iesjgeŋga máhtukvuodajn,
perspektijvajn ja åtsådallamij ja viehkedit vaj máná, aktan iehtjádij, åmastit buorre
vuojnov ietjasa hárráj ja ietjas máhtukvuodaj hárráj.
Máná galggi duostoduvvat
empatijajn ja oadtjot máhttelisvuodav ietjasa empatijav ja ándagisluojttem
máhtukvuodav åvddånahttet.
Valljudahka ja individualiserim buktá dárbov demokratijja dádjadussaj, moatte-
lágásjvuodaj vieledibmáj ja buorre guottojda aktisasjvuodan aktan viesutjit.
máná mánájgárde aktisasjvuohtaj oassálassti, de oadtju dádjadusáv sebrudagás
ja dat væráldis massta li oassen.
Mánájgárdde galggá demokratijjav åvdedit ja
liehket sebrudahtte aktisasjvuohta gånnå divna bessi oassálasstet, gullut ja
vuojnnut.
Divna máná galggi bessat åtsådallat sij li oasen demokratijjas gå li
vájkkudime mánájgárde sisadnuj, berustahtek guládallammáhtukvuodas ja
gielalasj tjehpudagás.
Máná sáme mánájgárdijn galggi oadtjot máhttelisvuodav
ietjasa giela baktu oassálasstet.
Duo dá vuojno ja ájádusá ja perspektijva galggi
åvddånboahtet ja liehket vuodon gå mánájgárdde åvddån demokratijjalasj
aktisasjvuohtan.
Mánájgárdde galggá vaddet mánájda dádjadusáv ja åmastit
demokratijjalasj árvojt ja dábijt ma li vuodon udnásj sebrudagán.
vuojŋ ŋalasj friddjavuohta galggá dåhkkiduvvat.
Mánájgárdde galggá almasjárvo vieledimev åvdedit gå tjalmos, árvvon adná,
ja åvdet moattevuodav ja gasskasasj vieledimev.
Máná galggi bessat åtsådallat
moattevuodav ájádusáj, dåmadimij ja viessoma hárráj.
Sæmmi bále galggá
mánájgárdde vaddet aktisasj åtsådallamijt ja tjalmostit aktisasjvuoda árvov.
Mánájgárdde galggá vuosedit gåktu divna máhtti nubbe nuppes oahppat ja
mánáj njunjágisvuodav åvdedit ja imájdallamav muodukvuodajs ja sieradusájs.
Mánájgárdde galggá divna mánájt vuojnnet ja dåhkkidit, ja tjalmostit ájnegis
máná sajev ja árvov aktisasjvuodan.
Mánájgárden galggá moattevuohta liehket resurssan pedagogihkalasj bargon
ja doarjjot, gievrrodahttet ja oatsodit mánáv ietjas kultuvralasj ja individuála
máhtukvuodas.
Mánájgárdde galggá tjalmostit variasjåvnåjt árvojs, åskojs ja
iellemvuojnojs.
Mánájgárden galggá liehket sadje vuojŋŋalasj dimensjåvnnåj mij
le vuodon dialåvggåj ja moattevuoda vieledibmáj.
Mánájgárden galggá liehket sadje kultuvrratjåhkanimijda, vaddet sajev mánáj
ietjasa kultuvrrahábbmimij ja vaddet mánájda máhttelisvuodav dåbddåt ávov ja
bessat rijbadit sosiála ja kultuvralasj aktisasjvuodan.
Mánájgárdde galggá vaddet
moattelágásj svidájt, åtsådallamijt ja vásádusájt ja gåbttjåt bájkálasj, nasjonála ja
rijkajgasskasasj perspektijvajt.
Mánájgárdde galggá sáme kultuvrav tjalmostit ja
viehkedit mánájt vieledimev åvdedit ja aktisasjvuodadåbdov sáme moattevuoda
Mánájgárdde galggá tjalmostit moattevuodav fámiljaj gáktuj ja berustit
vaj divnajn le ietjasa fámilljahábme mánájgárden.
Mánájgárdde galggá avtaárvvusasjvuodav ja dássádusáv åvdedit berustahtek
sjiervijs, doajmmamáhtukvuodas, seksuála sieradusájs, sjiervveidentitiehtas ja
sjiervvevuodas, etnisitiehtas, kultuvras, sosiála stáhtusis, gielas, åskos ja iellem-
vuojnos.
Mánájgárdde galggá gájklágásj badjelgæhttjamijt duostodit ja guojm-
megieresvuodav åvdedit.
Mánájgárdde galggá doajmmat dássádus ja ij-badjelgæhttjam prinsihpaj milta ja
viehkedit vaj máná dejvadi ja ásadit sebrudagáv gånnå le dássádus.
Divnajn galggá
liehket máhttelisvuohta vuojnnut, gullut ja måvtåstuvvat oassálastátjit divna
dåjmajda ma li mánájgárden.
Bargge vierttiji ájádallat ietjasa guottoj hárráj vaj
buoremusát máhtti åvddånbuktet ja åvdedit avtaárvvusasjvuodav ja dássádusáv.
Máná galggi oahppat ietjasa huksat, nubbe nuppev ja luondov.
Nanos åvd dånibmáj
gullu luonndo, ekonomijja ja sosiála dile ja le dárbulasj gå huksá iellemav ednamin
nav gåktu iellem le.
Mánájgárden le dan diehti ájnas barggo åvdedit árvojt,
guottojt ja dåjmajt nannusap sebrudahkaj.
Nanos åvddånibme le gå ulmutja gudi dálla viessu, oadtju vuodulasj dárbojt
åmastit váni biejstek boahtte buolvaj máhttelisvuodajt åmastittjat ietjasa dárbojt.
Dánna le gatjálvis ájádallat ja dåmadit bájkálattjat, nasjonálalattjat ja
globálalattjat.
Mánájgárdde galggá vaddet mánájda dádjadusáv jut udnásj
dåjmajs sjaddi båhtusa boahtte ájggáj.
Mánájgárdde galggá vaddet mánájda máhttelisvuodav lájttalisát ájádallat,
etihkalattjat dåmadittjat ja solidaritiehtav vuosedittjat.
Máná galggi bessat
åtsådallat mij le huvsov vaddet ja bærrájgæhttjat birrusav ja luondov.
mánájda merkaj dat semalattjat luondujn viessot, ávkkit ja tjuohppat luondos.
Máná galggi luonndovásádusájt åmastit ja luondo moattevuohtaj oahpás-
muvvat, ja mánájgárdde galggá vaddet mánájda gulluvasjvuodav luonnduj.
Mánájgárden galggá liehket varresvuodaåvdedim- ja duostodimfunksjåvnnå
ja binnedit sosiála sieradusájt.
Mánáj rubbmelasj ja psykalasj varresvuohta
galggá mánájgárden åvdeduvvat.
Mánájgárdde galggá vaddet mánájda máht-
telisvuodav soapptsot, iellemávov, rijbadimev ja iesjárvo dåbdov ja duostudit
illastimijt jali givsedimijt.
Jus mánná illastimijt ja givsedimijt váset, de viertti
mánájgárdde dakkár dáhpádusájt ganugahttet ja dajt ássjijt gåtsedit.
Mánájgárdde galggá liehket jasska ja hásstaliddje sadje gånnå máná bessi
gæhttjalit duov dáv aktan, aktisasjvuodan ja rádnastaládijn.
Máná galggi doarjo-
duvvat vaj rijbadi vuosstemannamij, hásstalusáj dåmadit, ja oahpásmuvvat ietjas
ja iehtjádij dåbdojda.
Mánájn galggá liehket máhttelisvuohta vuojŋadit biejve
Mánájgárdde galggá liehket arenán rubbmelasj dåjmajda ja mánáj labudallamávov
åvdedit ja rubbmelasj åvddånimev.
Bårråmusá ja biebbmogárvedibme mánájgár-
den galggá mánájda biebbmoávov vaddet ja lassjes varresvuodadábijt.
Bæjválasj ja lahka aktijvuodan mánáj le mánájgárdde guovdásj dilen vaj máhtti
vuojnnet ja diedojt oadtjot mánáj hukso- ja iellemdiles.
Barggijn galggá liehket
diedulasj dádjadus jut máná máhtti liehket huvsodisvuoda dilen, ja vahágahttem
ja seksuála illastime dilen, ja vierttiji diehtet gåktu dajt duosstot ja ielvvet.
galggi diehtet diededimvælgo birra mánájsuodjalibmáj, bs.
mánájgárddeláhka
Divna mánájgárde, berustahtek æjggumdilev, le vælggogisá ållidit mánájgárdde
ulmijt gåktu li tjielggidum mánájgárddelágan § 1 ja rámmaplánan.
Mánájgárddeláhka § 1 tjårggi mánájgárdde galggá doajmmat vuodulasj árvoj
milta risstalasj ja humanistalasj árbe ja dábe milta, árvo ma åvddånbåhti duon
dán åskon ja iellemvuojnojn ja ma li almasjrievtesvuodajda tjanádum.
Mánájgárddeláhka § 1a vaddá priváhta mánájgárdijda máhttelisvuodav mierredit
jut árvo mánájgárde ulmmemærrádusájn e galga risstalasj ja humanistalasj
árvojda ja dábijda tjanáduvvat.
Ájnegis mánájgárdde máhttá dan diehti adnet
ájádusáv ulmmemærrádusájn mij guosská ietjá åsskuj jali filosofijjalasj dádja-
dussaj.
Mánájgárddeláhka § 1a vaddá aj priváhta mánájgárdijda ja mánájgárdijda majt
tjoaggulvisá Vuona girkkon jådedi, máhttelisvuodav biedjat sierra mærrádusájt
iellemvuojno hárráj duodden mánájgárddelága ulmmemærrádussaj.
Mærrádusá sierra ulmij galggi mierreduvvat mánájgárde njuolgadusájn.
Mánájgárdijda ma mierredi sierra mærrádusájt iellemvuojno hárráj, galggá
njuolgadusájn åvddånboahtet majt da merkahi.
Berustahtek jus mánájgárdde vállji ietjá lahkanimev ulmmemærrádusájda jali
mierret sierra mærrádusájt iellemvuojno hárráj, le mánájgárden vælggogis vuohta
bærrájgåhtset árvojt ulmmemærrádusájn ma li almasjrievtesvuodajda tjanádum.
Divna mánájgárde, berustahtek æjggumdilijs li vælggogisá mánájgárdev jådedit
dájna aktisasj árvvovuodujn; vieledibme almasjárvos ja luondos, vuojŋŋalasj
friddjavuohta, guojmmegieresvuohta, ándagisluojttem, avtaárvvusasjvuohta ja
solidaritiehtta.
TJÁLLUSA
Viehkke- ja doarjjanævojt rámmaplána milta gávna
dánna udir.no/rammeplan
Mánájgárddeæjgáda ja divna gudi mánájgárden barggi, galggi aktan rámma-
plána ulmijt ållidit ja gájbbádusájt ietjasa åtsådallamij ja máhtudagá milta.
kapihtal tjielggi mánájgárddeæjgádij, jådediddje ja pedagogihkalasj jådediddje
rållav mánájgárden.
Dá li da nammadusá ma li mánájgárddelágan aneduvvam.
Rámmaplána ietjá kapihttalijn gávna mánájgárddebarggij vælggogisvuodajt ja
dá gulluji gájkajda gudi mánájgárden barggi.
Mánájgárddeåhpadiddje le dat
profesjåvnnå mij åhpaduvvá mánájgárde dåjmajt bærrájgåtsåtjit.
le organisasjåvnnå gånnå bargge oahppi ja galggi árvvaladdat fágalasj ja
estetalasj tjuolmajt, fágalattjat ja liehket oalle rållamodella.
Sij galggi bærrá jgåht-
set aktijvuodav manáj gaskan juohkusijn, mánáj ja barggij gaskan ja barggij ja
æjgádij gaskan.
Mánájgárddeæjgáda
Mánájgárddeæjgádin le bajemus åvdåsvásstádus vaj mánájgárdde dåjmaduvvá
doajmme lágaj ja njuolgadusáj milta, bs.
mánájgárddelágav § 7 vuostasj oasse.
Mánájgárddeæjgádin le dan diehti juridihkalasj åvdåsvásstádus mánájgárdde-
fálaldagá kvalitiehtas.
Bargge máhtudagájn le gájbbádussan vaj mánájgárddefálaldahka sjaddá buorren,
dan diehti le vuordedahtte vaj mánájgárddeæjgát dættot barggij fágalasj ja
pedagogihkalasj árvustallamav jådedijn.
Mánájgárddeæjgát máhttá rámmaplánav hiebadit bájkálasj dilijda, bs.
mánájgárddeláhka § 2 gávtsát oasse.
Mánájgárddeæjgáda bájkálasj hiebadibme
bierri åvddånboahtet mánájgárde njuolgadusájs.
Jådediddjen le bæjválasj åvdåsvásstádus mánájgárdes; pedagogihkalattjat, barggij
hárráj ja háldadime hárráj.
Jådediddje galggá bærrájgæhttjat vaj pedagogi-
hkalattjat barggo mánájgárddelágav ja rámmaplánav tjuovvu, ja vaj bargge
åmastit aktisasj dádjadusáv bargos mij tjuovvu.
Jådediddje galggá bærrájgæhttjat
vaj bargge bessi máhtudagás adnuj válldet.
Gájbbádussan buorre pedagogi-
hkalasj ja háldadusá jådedibmáj le buorre aktisasjbarggo mánájgárddeæjgádijn,
mánájgárde pedagogihkalasj jådediddjijn ja mánájgárde ietjá barggij.
jådet ja gåtset mánájgárde pládnabargov, dokumentasjåvnåv, árvustallamav ja
mánájgárde sisano ja barggovuogij åvddånahttemav ja bærrájgæhttjá vaj ålles
barggijjuogos bargguj oassálasstá.
Jådediddje vásstet vaj mánájgárden li doajmme vuoge aktisasjbargguj guoskavasj
institusjåvnåjda, duola degu skåvllå, varresvuodastasjåvnnå, pedagogihkalasj-
psykologijjalasj dievnastus ja mánájsuodjalibme.
Pedagogihkalasj jådediddje åvdåsvásstádus le jåhtuj biedjat ja jådedit pedagogi-
hkalasj bargov, buorre fágalasj dájdo milta.
Pedagogihkalasj jådediddje galggá
bagádallat ja gåtsedit vaj mánájgárddeláhka ja rámmapládna tjuovoduvvaba
pedagogihkalasj bargo baktu.
Pedagogihkalasj jådediddje jådet bargov plánidat-
tijn, tjadádimijn, árvustallamijn ja bargo åvddånahttemijn mánájjuohkusin jali
dan suorgen majt sån jådet.
Mánájgárde sisadno galggá liehket gájkbelak, målsudahkes ja hiebaduvvam
ájnegis mánnáj ja mánájjuohkusij.
Mánájgárden galggi máná bessat ståhkat
ja dåmadimávov åvdedit, imájdallamav ja diehtemvájnogisvuodav.
Barggo
mij guosská huksuj, ávddamij, ståhkamij, oahppamij, sosiála máhtudahkaj ja
guládallamij ja giellaj dáhpáduvvá avta bále ja tjoahken åvdedi máná gájkbelak
åvddånimev.
Sáme mánájgárdijn galggá dat barggo tjanáduvvat sámegiellaj,
kultuvrraj ja árbbediehtuj.
Mánájgárdde galggá liehket kultuvrraarená gånnå
máná ietja li siegen dahkamin ietjasa kultuvrav dilen gånnå bessi ávvudallat ja
suohtastallat.
Mánájgárde birás galggá liehket jasska ja hásstaliddje ja vaddet mánájda
gájkbelak labudallamåtsådallamijt.
Bargge galggi birrasav hábbmit vaj divna
máná bessi ståhkamijda ja ietjá dåjmajda oassálasstet, ja vaj ståhkusa ja gávne li
mánájda sadjihin.
Mánájgárdde galggá bærrájgåhtset mánáj dárbov huvso
hárráj
Hukso le ájnas mánáj jasskavuoda ja soapptsoma hárráj, ja empatijja ja guojm-
megieresvuoda åvddånime hárráj.
Mánájgárdde galggá mánájda vaddet
máhttelisvuodav åvddånahttet luohtádusáv allasisá ja iehtjádijda.
galggi divna máná vuojnnut, dádjaduvvat, vieleduvvat ja oadtjot dav viehkev ja
dårjav majt dárbahi.
Mánájgárdde galggá ásadit huvsulasj aktijvuodav mánáj ja
barggij gaskan, ja mánáj ietjasij gaskan, mij le vuodon soapptsomij, ávvuj ja
rijbadibmáj.
Bargge galggi bargov dahkat birrasa hárráj mij ij dagá mánájt dåssju
huvso vuosstájvállden, valla aj dakkárin ma árvvon adni iehtjádijt huksat.
Bargge galggi
• bærrájgåhtset mánáj rubbmelasj dárbov, duola dagu dárbov vuojŋadit
• ásadit dilev vaj máná tjadnasi barggijda ja guhtik guojmmásisá
• bærrájgæhttjat vaj divna máná jasskavuodav åtsådalli, gulluvasjvuodav ja
soapptsomav mánájgárden
• duosstot divna mánájt rabás mielajn, liekkosvuodajn ja berustimijn, ja huvsov
vuosedit juohkka ájnna mánnáj
• liehket gullisa mánáj åvddånbuktemijda ja duosstot sijá dárbov huksuj
hiellesvuodajn
• doarjjot ja hasodit mánájt huvsatjit nubbe nuppev ja ietja huvsov åmastit
• viehkedit mánájt luohtedit allasisá ja iehtjádijda
Mánájgárdde galggá bærrájgåhtset mánáj dárbov
ståhkama hárráj
Ståhkamij galggá liehket guovdásj sadje mánájgárden, ja ståhkama árvvo galggá
dåhkkiduvvat.
Mánájgárdde galggá buorre ævtojt vaddet ståhkamij, rádnastallamij
ja mánáj ietjasij kultuvrraj.
Ståhkam galggá liehket arenán mánáj åvddånibmáj ja
oahppamij, ja sosiála ja gielalasj avtastallamij.
Mánájgárdde galggá arvusmahttet
ja sajev vaddet duon dán ståhkamij ålggon ja sinna.
Mánájgárdde galggá viehke-
dit vaj divna máná bessi ávov åtsådallat, suohtastallamav, geldulasjvuodav ja
berustimev ståhkama baktu, juogu aktu jali rádnaj siegen.
• organiserit sajev, ájgev ja ståhkamgávnijt arvusmahtátjit duon dán ståhkamij
• viehkedit vaj máná oadtju aktisasj åtsådallamijt vuodon ståhkamij ja ásadit
dilev ståhkamtiemáj åvddånahttemij
• åvdedit sebrudahtte birrasav gånnå divna máná máhtti ståhkamij oassálasstet
ja ávov dåbddåt ståhkama baktu
• gæhttjat, analyserit, doarjjot, oassálasstet ja boanndodit ståhkamav mánáj
premissaj baktu
• bagádallat mánájt jus ståhkam buktá nievrep avtastallamvuogijt
• liehket diedulasj ja árvustallat ietjas rållav ja oassálasstemav gå máná ståhki
• álgadit ståhkamav ja viehkedit vaj divna sihti ståhkat
Mánájgárdde galggá doarjjot mánájt gæhttjalittjat ja njunjágahtátjit birrusav ja
viehkedit måvtugis, iesjrádálasj ja vásstediddje oassálasstemij demokratijjalasj
Mánájgárdde galggá åvdedit avtamielakvuodav ja solidaritiehtav
sæmmi båttå gå individuála åvddånbuktema ja dåjma galggi árvvon aneduvvat
ja gåtseduvvat.
Mánájgárdde galggá mánájt viehkedit dádjadittjat aktisasj árvojt
ja dábijt ma li aktisasjvuohtaj ájnnasa.
Mánájgárdde galggá åvdedit mánáj gul-
luvasjvuodav sebrudahkaj, luonnduj ja kultuvrraj.
Mánájgárden galggi máná bessat mierredimprosessajda oassálasstet ja aktisasj
sisano åvddånahttemij.
Máná galggi hasoduvvat åvddånbuvtátjit vuojnojt ja
ájádusájt dan væráldin gånnå sij li oassálasste.
Avtastallama, dialåvgå, ståhkama
ja njunjágahttema baktu galggá mánájgárdde viehkedit mánájt åvddånahtátjit
lájttalis ájádallamav, etihkalasj árvustallammáhtukvuodav, máhtukvuodav vuos-
teldittjat ja doajmmamáhtudagáv, vaj rievddamijt máhtti dahkat.
• ásadit mávsulasj vásádusájt ja doarjjot mánáj identitiehta åvddånahttemav
ja positijva iesjdádjadusáv
• doarjjot mánáj dåjmajt, berustimev ja aktisasjvuoda oassálasstemav
• tjalmostit ja árvvon adnet duov dáv dárbov, vuojnov ja perspektijvaj
aktisasjvuodan
• vuojnnet, dåhkkidit ja gåtsedit mánáj perspektijvav ja dåjmajt
• hásstalit mánáj ájádallamav ja bivddit njunjágahttem ságastallamijda
• tjalmostahttet ja dættodit moattevuodav ja ærádisáv vuodon åtsådallamijda,
njunjágahttemij ja oahppamij
Mánájgárden galggi máná vásedit arvusmahtte birrasav mij doarjju sijá mielav
stågatjit, guoradalátjit, åhpatjit ja rijbadittjat.
Mánájgárdde galggá oahpásmahttet
ådå dilijda, tiemájda, dáhpádusájda, materiálajda ja ræjdojda ma vaddi mávsulasj
avtastallamav.
Mánáj njunjágahttem, sjuggelisvuohta ja diehtemvájnno galggá
dåhkkiduvvat, arvusmahteduvvat ja biejaduvvat vuodon sijá oahppamprosæssaj.
Máná galggi bessat guoradallat, ájttsat ja dádjadit aktijvuodajt, vijdedit perspek-
tijvajt ja åmastit ådå dádjadusáv.
Máná galggi ålles rubmahav ja divna dåbdu-
dagájt adnet ietjasa oahppamprosessajn.
Mánájgárdde galggá vaddet oahppa-
maktisasjvuodav gånnå máná bessi ietjasa ja iehtjádij oahppamij oassálasstet.
• ásadit sebrudahtte aktisasjvuodav ja ásadit mánájda vaj máhtti oasev válldet
ietjasa ja iehtjádij oahppamis.
• ásadit ålles oahppamprosessajt ma åvdedi mánáj soapptsomav ja gájkbelak
åvddånahttemav
• ájttsat manáj berustimijt ja ásadit máhttelisvuodav oahppamij duon dán dilen
ja dåjman
• doarjjot ja boanndodit mánáj dåjmalasjvuodav, imájdallamav, njunjágahtte-
mav, sjuggelisvuodav, oahppammielav ja åskeldimev ietjasa vaddásijda
• vijdedit mánáj åtsådallamijt ja bærrájgæhttjat progresjåvnåv ja åvddånimev
mánájgárde sisano hárráj
• doarjjot mánáj ájádusájt dilij, tiemáj ja dáhpádusáj hárráj ja ásadit dádjadusáv
sijájn aktan
• bærrájgæhttjat vaj divna máná oadtju boandás ja målsudahkes åtsådallamijt
ja vásádusájt, hásstalusájt ja rijbadimåtsådallamijt
Mánájgárdde galggá rádnastallamav ja aktisasjvuodav
åvdedit
Sosiála máhtudahka le gájbbedahtte dåjmatjit buoragit iehtjádij siegen, ja dat
máhtudagá li tjehpudagá, diedo ja guotto ma åvddåni sosiála avtastallama
Mánájgárden galggi divna máná dåbddåt ietjasa aktisasjvuohtaj ájnna-
sin ja liehket buorre avtastallamin mánáj ja ållessjattugij siegen.
galggá dåjmalattjat ásadit vaj rádnastallam ja sosiála aktisasjvuohta åvddån.
Mánáj iesjdåbddo galggá doarjoduvvat, sæmmi båttå gå galggi viehkev oadtjot
bærrájgåtsåtjit ietjasa dárbov ja vieledittjat iehtjádij dárbojt.
• doarjjot mánáj dåjmalasjvuodav avtastallamij ja máhttelisvuodav vaj divna
bessi ståhkat iehtjádij, ja rádnastallamav åtsådallat ja bisodit
• ságastallat avtastallam dábij birra ja bivddit mánájt hábbmitjit dábijt aktisa-
sjvuoda avtastallamijda
• doarjjot mánájt vuojnátjit iehtjádij perspektijvajt, vuojnnet ássjijt moattet
guovlos ja ájádallat ietjasa ja iehtjádij dåbdoj hárráj, åtsådallamij ja vuojnoj
• mánájt doarjjot rájájt biejatjit, vieledit iehtjádij rájájt ja gávnnat tjoavddusijt
rijdoj vuolen
• duostodit, ganugahttet ja gåtsedit badjelgæhttjamav, ålgodimev, givsedimev,
illastimev ja nievres avtastallamvuogijt
Mánájgárdde galggá liehket diedulasj jut guládallam ja giella vájkkut ja vájkku-
duvvá juohkkat bieles mánáj åvddånahtedijn.
Dialåvgå ja avtastallama baktu
galggi máná hasoduvvat guládalátjit, aktan dåjmatjit, gulldalittjat, dádjadittjat ja
ájádusájt hábbmitjit.
Mánájgárdde galggá dåhkkidit ja árvvon adnet mánáj
moattelágásj giella ja guládallamvuogijt, sevvamgiellaj aj.
Divna máná galggi
oadtjot buorre giellaarvusmahttemav bæjválattjat mánájgárden, ja divna máná
galggi bessat oassálasstet dåjmajda ma guládallamav ja ålles giellaåvddånimev
Mánájgárdijn sáme mánájda sáme guovlojn galggá mánájgárdde mánáj
sámegielak máhtudagáv åvdedit.
• dåhkkidit ja responderit mánáj moattelágásj verbála ja verbáladis
moalgedimijt ja sijá giellaåvddånimev doarjjot
• arvusmahttet mánáj verbála ja verbáladis guládallamav ja viehkedit vaj
divna máná sehkani avtastallamij ja ságastallamijda
• bærrájgæhttjat vaj divna máná oadtju målsudahkes ja buorre åtsådallamijt
gå gielav adni guládallamnævvon, ræjddon ájádallamijda, ja ietjasa
ájádusájda ja dåbdojda
• liehket diedulattja ietjasa roallaj giellaåvddågåvvån ja liehket gullisa gå
guládi divna mánáj
• gåtsedit mánáj guládallamav ja gielav ja ájttsat ja oatsodit mánájt gejn li
duo dá guládallamváttesvuoda, gudi binnáv ságasti, jali maŋŋet ságastahtji
• viehkedit vaj gielalasj moattevuohta sjaddá boanndudahkan ålles mánájjuo-
hkusij, oatsodit moattegielak mánájt anátjit iednegielas ja sæmmi båttå
åvdedit ja åvddånahttet mánáj dáro-/sámegiela máhtudagáv
Sáme mánájgárde galggi mánáj sámegielak máhtudagáv åvdedit, nannit
mánáj identitiehtav ja sáme árvojt, sáme kultuvrav ja árbbedábijt bisodit.
mánájgárdijn le sámegiella oajvvegiellan.
Mánájgárddeæjgát galggá mærrá-
dusáj nannit jut mánájgárden le mánájgárddebirrasin ulmme nannit mánáj
identitiehtav sámegielajn ja sáme kultuvrajn.
Mánájgárddefálaldahka galggá
liehket sæbrájduhtedum oasse sáme sebrudagás.
Gájbbádussan le bargge
máhtti sámástit ja siján li diedo sáme kultuvra hárráj.
Sáme mánájgárde galggi viehkken bisodit ja åvddånahttet sáme kultuvrraárbev
ja tjalmostit sámegielav, kultuvrav, viessomvuogijt ja árvojt mijá ájge.
Mánájgárdde galggá viehkedit mánájt oahpásmuvátjit moattevuodajda ietjasa
ja iehtjádij kultuvran, ja viehkedit vaj máná máhtti vieledimev åmastit ja aktisa-
sjvuodadåbdov ålles sáme moattevuohtaj.
Sáme mánájgárde galggi adnuj válldet dábálasj oahppam- ja barggovuogijt,
mánáj premissaj milta mijá ájge.
Mánájgárdde galggá mánájda vaddet máhtteli-
s vuodav dábálasj dåjmaj oassálasstemij gånnå bargge bagádalli ja dan láhkáj
viehkedit mánájt iesjrádálattjan sjattatjit.
Mánájgárdde galggá doajmmat sáme
dádjadusá milta luondo hárráj ja viehkedit mánájt viesutjit semasvuodan
luondujn, ávkkitjit ja tjuohpatjit luondov ja luonndodáhpádusájt vieledittjat.
Sáme histåvrrå ja kultuvrradábe degu duodje, juojgga ja subttsasa galggi liehket
oassen mánájgárde sisanos, hiebadum máná álldara ja åvddånime hárráj.
Rámmaplána lájddistagá sáme mánájgárdijda guosská aj sáme åssudagájda
ietjá mánájgárdijn.
Suohkanijn le åvdåsvásstádus vaj mánájgárddefálaldagá sáme mánájda sáme
guovlojn li sáme giellaj ja kultuvrraj tjanádum.
Sáme máná mánájgárdijn galggi måvtåstuvvat vaj bisodi ja åvddånahtti gielasa,
máhtudagás ja kultuvras berustahtek gånnå rijkan årru.
Mánájgárdij sisadno
sáme mánáj hárráj sáme guovloj ålggolin galggá hiebaduvvat mánáj sáme
duogátja gáktuj.
Dat merkaj sáme mánájn ja æjgádijn le vuorddemusá barg-
gijda jut diehti ja dættodi sáme kultuvrra galggá aj liehket oassen mánájgárde
sisanos.
Galggá aj ásaduvvat vaj máná bessi sámegielav gullat.
Mánájgárdde galggá bærrájgåhtset mánáj riektáv oassálasstemij gå ásadit ja
måvtåstuhtti mánájt buktet ietjasa vuojnojt mánájgárde bæjválasj doajmmaj,
mánájgárddelágav §§ 1 ja 3, Vuodoláhka § 104 ja ANa mánájkonvensjåvnåv
art.
Máná galggi dájvváj oadtjot máhttelisvuodav oassálastátjit pládna-
bargguj ja árvustallamij mij guosská mánájgárde doajmmaj.
bessat åtsådallat siján le vájkkudimfábmo dasi mij dáhpáduvvá mánájgárden.
Mánájgárdde galggá liehket diedulasj mánáj moattelágásj åvddånbuktem-
vuogijda ja oassálasstemav hiebadit mánáj álldara, åtsådallamij, individuála
máhtukvuoda ja dárboj milta.
Nuoramus máná aj, ja máná gudi guládalli
ietjáláhkáj gå giela baktu, máhtti aj buktet ietjasa vuojnojt ævtojdisá milta.
Mánájgárdde viertti váksjot ja gåtsedit divna mánáj moattelágásj åvddånbukte-
mijt ja dárbojt.
Mánáj vuojno galggi dættoduvvat buohta sijá álldara ja máhtukvuoda.
Mánájda
ij galga vatteduvvat åvdåsvásstádus majna e rijbada.
Aktisasjbarggo sijda ja
mánájgárde gaskan
Mánájgárdde galggá aktisattjat ja dádjadusájn sijdas bærrájgåhtset mánáj dárbov
huksuj ja ståhkamij, ja oahppamav ja ávddamav åvdedit vuodon gájkbelak
åvddånibmáj, bs.
mánájgárddelágav § 1.
Nammadus "sijdda" ja "æjgáda"
guosská aj ietjá åvdåstiddjijda.
Mánájgárdde galggá bærrájgåhtset æjgádij riektáv
vájkkudibmáj ja bargguj aktisattjat ja dádjadusájn æjgádij, bs.
mánájgárddelágav
Aktisasjbargon sijda ja mánájgárde gaskan galggá agev máná buoremus
liehket ulmmen.
Æjgádijn ja mánájgárde barggijn le aktisasj åvdåsvásstádus máná
soapptsoma ja åvddånime hárráj.
Mánájgárdde galggá ásadit buorre aktisasjbargov ja dialåvgåv æjgádij.
Aktisasj-
barggo æjgádij hárráj galggá liehket indivijddadásen, juohkka máná æjgádijn, ja
juogosdásen, æjgátráde ja aktisasjbarggonammadusá baktu.
Indivijdda-dásen
galggá mánájgárdde ásadit vaj æjgáda ja mánájgárdde dájvváj máhtteba lånudit
váksjomijt ja árvustallamijt mij guosská ájnegismáná varresvuohtaj, soapptsomij,
åtsådallamijda, åvddånibmáj ja oahppamij.
Mánájgárdde galggá vuodustit ietjas
árvustallamijt æjgádijda ja vieledit æjgádij vuojnojt.
Aktisasjbarggo galggá vaddet
æjgádijda máhttelisvuodav oassálastátjit fálaldagá individuála hiebadibmáj.
Æjgáda ja bargge viertti diehtet mánájgárden le sebrudakmandáhta ja árvvo-
vuodo majt mánájgárdde viertti háldadit.
Mánájgárdde viertti rahtjat vaj máná e
boade åskåldisvuoda rijddalibmáj sijda ja mánájgárde gaskan.
Ájggomus æjgátrádijn ja aktisasjbarggonammadusájn le jut da årniga galggi
vaddet máhttelisvuodav bærrájgåhtset æjgádij guládallamav mánájgárdijn
dåjmalasj láhkáj.
Æjgátráde galggá åvdedit æjgádij aktisasj berustimijt ja ásadit
vaj aktisasjbarggo mánájgárdde ja æjgátjuohkusa gaskan sjaddá buorren
mánájgárddebirrasij.
Æjgátráde åvddåj biejaduvvi ássje ma li ájnnasa æjgádijda
mánájgárde gáktuj.
Miededibme gájbbeduvvá æjgátrádes jus æjgátmákso
biejaduvvá ienebuj gå mierreduvvam alemusmierre.
Aktisasjbarggonammadus galggá liehket rádevadde, guládallama ja aktidime
Aktisasjbarggonammadussaj galggi buktet ássjijt ma li ájnnasa
mánájgárde sisadnuj ja doajmmaj, ja æjgádij gáktuj.
Aktisasjbarggonammadus
galggá mánájgárde jahkeplánav mierredit.
Ietjá ássje ma li ájnnasa le duola
dagu oajvvadus budsjæhttaj jali doajmmarievddadimijda.
Mánájgárdde galggá aktan æjgádij ásadit vaj mánná oadtju jasska ja buorre
álgadimev mánájgárden.
Mánájgárdde galggá hiebadit rutijnajt ja organiserit
ájgev ja sajev vaj mánná bæssá oahpástuvvat, vuododit relasjåvnåjt ja tjadnat
ietjas barggijda ja ietjá mánájda.
Gå mánná mánájgárddáj álggá, galggi bargge
oatsodit vuostasj ájgev vaj mánná bæssá dåbddåt gulluvasjvuodav ja jasska-
vuodav ståhkat, njunjágahttet ja oahppat.
Målssoma dáhpáduvvi aj mánájgárden.
Bargge galggi bærrájgæhttjat vaj máná
ja æjgáda bessi oahpástuvvat mánáj gå målssu mánájjuohkusav.
Målssom mánájgárde ja skåvlå gaskan
Mánájgárdde galggá aktan æjgádij ja skåvlåjn ásadit vaj máná máhtti oadtjot
jasska ja buorre målssomav mánájgárdes skåvllåj ja aj skåvlå asstoájggeårnigij.
Mánájgárdde ja skåvllå bierriba diedojt lånudit álggon aktisasjbargguj fálaldagá
hárráj vuorrasamos mánájda mánájgárden, sijá målssomij ja álggemij skåvlån.
Mánájgárdde viertti oadtjot miededimev æjgádijs jus galggi lånudit diedojt
ájnegismánáj birra skåvlåjn.
Vuorrasamos máná galggi bessat ávvudallat skåvllåj álgátjit ja åtsådallat le
aktisasjvuohta mánájgárde ja skåvlå gaskan.
Mánájgárdde galggá ásadit vaj
vuorrasamos máná oadtju åtsådallamijt, máhtudagáv ja tjehpudagáv mij vaddá
sidjij buorre vuodov ja måvtåstuhttemav skåvllåj álgget.
Mánájgárdde galggá
ásadit vaj máná máhtti låhpadit mánnágárddeájgev buorre vuogijn ja boahtet
skåvllåj njunjágisvuodajn ja åskeldimijn ietjasa máhtukvuohtaj.
Máná galggi
oahpásmuvvat dasi mij dáhpáduvvá skåvlån ja skåvllåasstoájggedåjman.
Mánájgárdde pedagogihkalasj
doajmman
Mánájgárdde galggá liehket pedagogihkalasj doajmman mij galggá plániduvvat
ja árvustaláduvvat.
Mánájn ja æjgádijn le riektá dájn prosæssaj oassálasstet.
Ulmme mánájgárdijn pedagogalasj doajmman, le vaddet mánájda hiebadum
fálaldagáv mánágárddelága ja rámmaplána milta.
Jus dan mærráj jåksåt, de
viertti mánájgárdde liehket åhpadiddje organisasjåvnnå, ja pedagogihkalasj
barggo galggá vuodustuvvam mánájgárddelágan ja rámmaplánan.
Pládnabarggo vaddá barggijda vuodov ájádalátjit ja dåjmatjit guhkesájggásattjat
ja systematihkalattjat pedagogihkalasj bargon.
Pládnabarggo galggá vaddet
kontinuitiehtav ja progresjåvnåv ájnegismánnáj ja mánájjuohkusij.
tjalmos gåktu mánájgárdde tjielggi ja realiseri rámmaplánav ja galggá liehket
vuodon refleksjåvnnåj ja dåjma åvddånahttemij.
Pládnabargo vuodon le máhtto mánáj soapptsoma ja gájkbelak åvddånime
birra, ájnegattjat ja juohkusin.
Dan vuodon le aj váksjom, dokumentasjåvnnå,
refleksjåvnnå, systematihkalasj árvustallam ja ságastallam mánáj ja æjgádij.
Mánájgárdde galggá jahkeplánav dahkat.
Duodden galggi dagáduvvat plána
oanep ja guhkep ájggegávddaj ja duon dán mánájjuohkusij dárbo milta.
Jahke-
pládna le barggoræjddo mánájgárddebarggijda ja duodas mánájgárde válljimav
ja vuodustimev.
Jahkepládna vaddá diedojt mánájgárde pedagogihkalasj bargos
oajválattjajda, mánájgárde aktisasjbarggoguojmijda ja ietjá berustiddjijda.
Jådediddje galggá jahkepládnabargov jådedit.
Jahkepládna galggá mánájgárde
aktisasjbarggonammadusás mierreduvvat.
Jahkepládna galggá vuosedit gåktu
mánájgárdde sihtá barggat dagátjit rámmaplána ulmijt ja sisanov ja mánájgárd-
deæjgáda bájkálasj hiebadimijt pedagogihkalasj barggon.
Jahkepládna galggá
vuosedit gåktu mánájgárdde barggá huvsujn, ståhkamij, ávddamijn ja oahppa-
mijn.
Dánna viertti aj progresjåvnnå tjielggasit boahtet åvddån.
Dánna tjalmo-
stuvvá gåktu mánáj ja æjgádij oassálasstem boahtá åvddån pládnabargon ja
gåktu mánájgárdde árvustallá ietjas pedagogihkalasj bargov.
Dánna galggá aj
åvddånboahtet gåktu mánájgárdde barggá gå ådå mánájt ávddadit ja gåktu
bærrájgåhtsi aktisasjbargov ja aktijvuodav skåvlåjn.
Sáme mánájgárdijn galggá jahkepládna tjuovvot sáme jabijt.
Jahkeplád-
na galggá vuosedit gåktu mánájgárdde tjadná pedagogihkalasj bargov jage
mannuj ja rievddamijda luondon.
Mánájgárdde galggá dájvváj pedagogihkalasj bargov árvustallat.
Pedagogihkalasj
barggo galggá tjielggiduvvat, analyseriduvvat ja guoradaláduvvat mánájgárde
plánaj milta, mánájgárddelága ja rámmaplána milta.
Oajvveulmme árvustallam-
bargujn le sihkarasstet vaj divna máná oadtju fálaldagáv mánájgárddelága ja
rámmaplána milta.
Árvustallambarggo galggá tjuovvot dajt refleksjåvnåjt masi ålles barggijjuogos
le guorrasam.
Aktisasj refleksjåvnå pedagogihkalasj bargo hárráj máhttá barggij-
da vaddet álgov pládnabargguj ja tjadádibmáj.
Máhttá aj ságastallamav båktet
mánájgárde ulme, sisano ja dahkamusáj hárráj.
Fágalasj ja etihkalasj tjuolma
galggi liehket oassen árvustallambargos.
Dan láhkáj máhtti bargge oahppat
ietjasa bargos ja åvdedit mánájgárdev pedagogihkalasj doajmman.
Máhtto mánájjuohkusa ja ájnegismánáj soapptsoma ja gájkbelak åvddånime birra
le ájnas gå divna mánájda galggi vaddet hiebaduvvam fálaldagáv mánájgárd-
delága ja rámmaplána milta.
Máná soapptsom ja gájkbelak åvddånibme galggá
dan diehti váksjoduvvat ja aktelasj árvustaláduvvat, máná ietjas máhtukvuoda ja
máhto milta mij guosská mánáj åvddånibmáj ja dárbojda.
Máná åtsådallama ja
vuojno galggi vuodon árvustallamin.
Dokumentasjåvnnå barggij bargos tjalmos gåktu bargge barggi gå galggi gájb-
bádusájt ållidit mánájgárddelága ja rámmaplána hárráj.
Dokumentasjåvnnå pe-
dagogihkalasj bargos galggá tjuovvot mánájgárde bargov gå plániji, árvustalli ja
åvddånahtti pedagogihkalasj dåjmav.
Dokumentasjåvnnå pedagogihkalasj bargos
máhttá vaddet æjgádijda, lahkabirrasij ja suohkanij - mij le mánájgárde oajválasj -
diedojt majt mánná váset, oahppá ja dahká mánájgárden, ja gåktu mánájgárdde
gájbbádusájt ållit mánájgárddelága ja rámmaplána hárráj.
Árvustallama mánájjuohkusa ja ájnegismáná soapptsoma ja gájkbelak åvddånibme
galggá duodastuvvat gå le dárbulasj ásadittjat mánájjuohkusij ja ájnegismánnáj
hiebaduvvam fálaldagáv.
Dassta boahtá álggo hiebadit ja åvddånahttet pedago-
gihkalasj bargov.
Mánájn le riektá suodjaluvvat ietjasa integritiehta hárráj.
Etihkalasj perspektijvva
galggá liehket vuodon dokumentasjåvnån mánájjuohkusa ja ájnegismáná
Diedo persåvnåj hárráj galggi giehtadaláduvvat persåvnnådiehtolága
Gå le sáhka persåvnnådiedojs, de le tjoahkkidum diedo, registrerima,
tjoahkkájbiedjama, vuorkudibme ja ålgusvaddem diedojs ja árvustallama
tjanádum ájnegispersåvnnåj.
Jus mánájgárdde galggá vaddet diedojt máná
birra ietjá instánsajda ja gå láhkaloahpádus ij gávnnu, vierttiji æjgáda miededit
Gájbbádus miededibmáj æjgádijs ij le dárbbo dalloj gå bargge juohki
diedojt mánájsuodjalibmáj mij gájbbeduvvá diededimvælgos mánájgárdde-
Æjgádijn le riektá gæhttjat ja oadtjot diedojt ietjasa mánáj hárráj, ja gádodit ja
duollit diedojt ma li boasstot.
Mánájgárdde galggá hiebadit sahtepedagogihkalasj fálaldagáv mánáj dárbo
ja máhtukvuoda milta, dalloj aj gå muhtem mánájn le dárbbo sierra doarjjaj
oanep jali guhkep ájgev.
Mánájgárdde galggá bærrájgæhttjat vaj máná gudi
dárbahi sierra dårjav, árrat oadtju sosiála, pedagogihkalasj ja/jali rubbmelasj ása-
dimev mij le dárbulasj ásadittjat mánnáj sebrudahtte ja avtaárvvusasj fálaldagáv.
Ásadibme galggá árvustaláduvvat maŋenagi ja hiebaduvvat máná dárbo ja
åvddånime milta.
Sebrudahttem mánájgárden le aj ásadibme sosiála oassálasstemis.
sisadno viertti gaskostuvvat dan láhkáj vaj duot dát mánná máhttá oassálasstet
ietjas dárboj ja máhtukvuoda milta.
Mánájgárde ájnnasamos sosialiserimarena
le ståhkam.
Muhtem mánáj hárráj máhttá árra rahtjamus merkahit jut bargge
barggi sierraláhkáj ulmmelattjat ja systematihkalattjat - oanep jali guhkep ájgev
- mánájt sebrudahttemin mávsulasj aktisasjvuodan.
Jus le sivva jáhkket máná dárbo e gåbtjåduvá pedagogihkalasj fálaldagá baktu,
galggá mánájgárdde diededit æjgádijda riektáv gájbbedit ássjedåbdde árvustalla-
mav mánás vaj máhtti mierredit jus mánán le dárbbo sierrapedagogihkalasj
væhkkáj.
Mánájgárdde galggá bærrájgæhttjat vaj máná gudi oadtju sierrapedagogihkalasj
viehkev, sebrudahteduvvi mánájjuohkusij ja sahtepedagogihkalasj fálaldahkaj.
Barggovuoge galggi bærrájgåhtset mánáj dárbojt huksuj ja ståhkamij, oahppa-
mav ja ávddamav åvdedit ja vaddet mánájda máhttelisvuodav oassálasstemij.
Bargge galggi adnuj válldet målsudahkes barggovuogijt, ja da galggi hiebaduvvat
ájnegismánnáj, mánájjuohkusij ja bájkálasj birrasij.
Barggovuogij válljim vaddá
máhttelisvuodajt dahkat mánájgárde sisanov geldulattjan ja målsudahkkásin.
Barggovuoge máhtti vaddet berustimev ja måvtåstuhttemav ja vaddi máhttelis-
vuodav buktet ådå åtsådallamijt ja vásádusájt mánájgárddáj.
• vuolgget mánáj åtsådallamijs, berustimijs, vuojnojs ja dåjmalasjvuodas
mánájgárde bæjválasj bargon gå válljiji ja tjadádi tiemájt ja prosjevtajt
• ásadit sjuggelisvuodav ja ståhkamav ja liehket mielos improvisasjåvnnåj ja
mánáj oassálasstemij
• målssot hæhkka ja mierredum dåjmaj gaskan
• arvusmahttet mánáj imájdallamav ja máhtukvuodav gatjálvisájt buktet, åhtsåt
vásádusájt, álgadit juojnak ja rijbadit ådå ássjij
• vaddet mánájda målsudahkes dáhpádusájt ja máhttelisvuodav åvddånbuktet
moatte láhkáj
• barggat doaresfágalattjat ja ållåsit ja vuojnnet rámmaplána åsijt aktisasjvuodan
• sebrudahttet lahkabirrasav ja bájkálasj dilijt pládnabargo ja dåjmaj tjadádime
baktu
• dájvváj árvustallat jus barggovuogij válljim máhtá rámmaplánav realiserit
Progresjåvnnå mánájgárden merkaj jut divna máná galggi åvddånit, oahppat ja
åvddånimev dåbddåt.
Divna máná galggi dåbddåt progresjåvnåv mánájgárde
sisanon, ja mánájgárdde galggá ásadit dilev vaj máná divna áldarjuohkusin
oadtju målsudahkes ståhkam-, doajmma- ja oahppammáhttelisvuodajt.
galggi vijdedit ja åvdedit mánáj berustimijt ja vaddet mánájda målsudahkes
åtsådallamijt ja vásádusájt.
Mánájgárdde galggá ásadit progresjåvnåv gå válljiji
pedagogihkalasj sisanov, barggovuogijt, ståhkamijt, materiálajt ja hábbmimav
birrasijs.
Máná galggi hásstalusájt oadtjot ma li hiebadum ietjasa åtsådallamijda,
berustimijda, máhttuj ja tjehpudahkaj.
• ájttsat, gåtsedit ja joarkket dajna majt máná juo berusti
• plánit ja ásadit progresjåvnåv mánájgárde sisanon divna mánájda
• vaddet mánájda rijbadimåtsådallamijt ja sæmmi båttå vaddet juojddá man
vuosstij rahtji
• ásadit dilev tjiegŋodibmáj, dåbddåmussaj ja gærddomij mánájgárde sisano
ja barggovuogij hárráj
• introduserit ådå perspektijvajt ja ásadit ådå åtsådallamijt ja vásádusájt
• bærrájgæhttjat progresjåvnåv gå diedulattjat adná materiálajt, girjijt,
ståhkusijt, vædtsagijt ja ræjdojt ja adnet dajt sadjihin mánájda
Mánájgárde digitála barggo galggá mánájt oadtjot stågatjit, ja båktet sjuggelis-
vuodav ja oahppamav.
Gå digitála ræjdojt pedagogihkalasj bargon adná galggá
dat doarjjot mánáj oahppamprosessav ja ållidit rámmaplána lájddistusájt
boandás ja gájkbelak oahppambirrasav divna mánájda.
Gå digitála ræjdojt
adni de galggi bargge liehket dåjmalattja mánáj siegen.
Sæmmi båttå galggi
digitála ræjdo aneduvvat ájádusájn ja ij badjel miere barggovuohken aneduvvat.
Mánájgárdde galggá vuosedit digitála dájdov ja vaddet mánájda åvddånahttet
muhtem etihkalasj dádjadusáv tjanádum digitála mediájda.
• vuosedit digitála dájdov mij gullu diehtoåhtsåmij, liehket diedulasj dájddobar-
go ráddimriektá ja gálldoárvustallama hárráj ja bærrájgåhtset mánáj perså-
vnnåsuodjalimev
• viehkedit mánájt guoradalátjit, stågatjit, åhpatjit ja ietja dagátjit juojddá di-
gitála åvddånbuktemvuogij baktu
• árvustallat relevánsav ja dågålasjvuodav ja oasev válldet mánáj mediaanos
• guoradallat sjuggelis ja hábbmididdje anov digitála ræjdojs mánáj siegen
Fáhkasuorge gåvviji suorgijt majt máná berusti ja mij le iesjárvvon sidjij
mánájgárddeálldarin, ja mij galggá åvdedit soapptsomav, gájkbelak åvddånimev
ja varresvuodav.
Mánájgárdde galggá vuojnnet fáhkasuorgijt aktijvuodan, ja divna
fáhkasuorge galggi liehket ájnas oase mánájgárde sisanos.
Sáme mánájgárdijn
galggá barggo fáhkasuorgijn vuolgget sámegielas, kultuvras ja árbbedábes.
Mánájgárde árvvovuodo ja ulmme galggá vuosedit man guovlluj fáhkasuorgij
barggat, ja mánáj riektá oassálasstemij galggá bærrájgåtseduvvat.
Mánáj ståh-
kama vaddi ájnas vuodov gå le fáhkasuorgij barggamin.
berustit mánáj berustimes ja dåjmajs vaj barggo fáhkasuorgij sjaddá mávsulasj
ja suohtas oasse mánáj árggabiejves.
Mánáj berustibme fáhkasuorgijs galggá
arvusmahteduvvat, ja mánájgárdde galggá viehkken vuododit aktisasjvuodav
gånnå oahppi ja mij árvvon adná duov dáv åvddånbuktemav ja vuojnov.
galggi máhtov åvdedit ja tjehpudagáv juohkka fáhkasuorgen imájdallama baktu,
guoradallama ja hábbmididdje dåjmaj baktu.
Mánájgárdde galggá adnet duov
dáv ábnnasav ja ræjdov, teknologijav ja digitála vædtsagijt, spellamijt, girjijt ja
musihkav gå fáhkasuorgij barggi.
Fáhkasuorge li ienemusát sæmmi gå majt
máná maŋŋela oadtju fáhkan skåvlån.
Fáhkasuorge bargadijn galggá mánájgárdde viehkedit mánájt vaj bessi guora-
dallat ja åvddånahttet ietjasa gielladádjadusáv, giellamáhtudagáv ja guládallam-
hámij moattevuodav.
Mánájgárden galggi máná dejvadit duojna dájna gielajn,
giellahámijn ja dialevtajn rijmaj, gáritjisáj, lávllagij, girjálasjvuoda ja tevstaj baktu,
ietjas ájges ja åvdep ájges.
Mánájgárdde galggá viehkedit vaj máná ståhki gielajn,
symbåvlåj ja tevstaj ja arvusmahttet gielalasj njunjágahttemij diedulasjvuohtaj ja
Mánájgárden galggi máná oadtjot máhttelisvuodav åtsådallat duov dáv åvddån-
buktemvuogev tevstajs ja subttsasijs, gálldon estetalasj muossádibmáj, máhttuj,
refleksjåvnnåj ja gielaj ja kultuvraj æjvvalibmáj.
Bargge galggi hásstet mánájt
njálmálasj gielav ja tjállemgielav guoradalátjit.
Gå li barggamin guládallamijn, gielajn ja tevstaj galggá mánájgárdde
viehkedit vaj máná
• åvddånbukti dåbdojdisájt, ájádusájt, vuojnojt, ja åtsådallamijt moatte láhkáj
• adni gielav relasjåvnåjt dagátjit, oassálastátjit ståhkamijn ja ræjddon rijdojt
tjoavdátjit
• åvddånahtti ietjasa báhkodádjadusáv ja adni målsudahkes báhkoboanndudagáv
• ståhki, improviseriji ja gæhttjaladdi rimaj, rytmaj, jienaj ja bágoj
• dejvadi måttijn subttsasijn, båvaj ja åvddånbuktemvuogij
• åtsådalli geldulasjvuodav ja ávov jieddnáslågådijn, subttsasij, lávllagij ja ságas-
tallamij baktu
• guoradalli ja åmasti åtsådallamijt duojna dájna tjállemgiella åvddånbuktemijn,
degu ståhkama, tjállema, sárggoma ja bokstáva, ja låhkåm- ja tjállemdåjmaj
• dahkat målsudahkes giellabirrasav gånnå máná bessi åtsådallat ávov giellaad-
nema baktu ja gå guládalli iehtjádij
• tjalmostit gielalasj ja kultuvralasj moattevuodav, doarjjot mánáj moattelágásj
åvddånbuktemijt ja identitiehtav ja åvdedit moattevuodav guládaládijn, gielajn
ja ietjá åvddånbuktemvuogij
• hásstet duon dán ságastallamij gånnå máná bessi subtsastit, imájdallat,
ájádallat ja gatjádallat
• bádtjit mánájt gåvådalátjit ja gielajn stågatjit, ja jienaj, rijmaj ja rytmaj
• måvtåstuhttet mánáj ståhkamav ja guoradallamav tjállemgielas
• adnet målsudahkes åvddånbuktemvuogijt ja fállat valjev girjijs, lávllagijs,
gåvåjs ja åvddånbuktemvuogijs
• sebrudahttet divna mánájt giellaarvustahttem dåjmajda
Dábijda ja dåmadimvuogijda ulmusj juo hárjján árrat.
Buorre dábe majt
mánájgárddeálldarin åmas, máhtti ålles iellemav bissot.
ásadit dilev vaj divna máná bessi labudallamávov åtsådallat, biebbmoávov,
sosiála lassjesvuodav ja rubbmelasj ja psykalasj varresvuodav.
sæbrrat dåjmajda gånnå bessi labudallat, ståhkat ja sosiálat avtastallat ja åtsådal-
lat arvusmahttemav ja rijbadimev ietjasa máhtukvuodas.
viehkedit vaj oahpásmuvvi ietjasa rubmahij ja åvdedi diedulasjvuodav ietjasa ja
iehtjádij rájáj hárráj.
Fáhkasuorgij bargadijn galggi máná bessat dåbddåt, åtsådallat, ståhkat, oahppat ja
dåmadit rubmaha bieles.
Gå oassálassti biebbmo- ja bårråmusdåjmajda galggi
máná arvusmahteduvvat lassjes biebmojt båråtjit ja oattjotjit vuodulasj dádjadusáv
gåktu lassjes biebbmo vaddá buorre varresvuodav.
Gå barggi rubmahijn, labudallamijn, biebmujn ja varresvuodajn galggá
mánájgárdde viehkedit vaj máná bessi
• åtsådallat soapptsomav, ávov ja rijbadimev gájkbelak labudallamåtsådallamij
baktu, goaden ja ålggon, jahket birán
• dåbdijdit ietjasa dárbojda, oadtjot dádjadusáv almatja rubmahis ja oadtjot
buorre dábijt rájnasvuoda hárráj ja målsudahkes biebmov
• åvdedit rubbmelasj tjehpudagáv, rumájrijbadimev, koordinasjåvnåv ja
rubbmelasj máhtukvuodav
• åtsådallat árvustallat ja rijbadi vádálasj ståhkusijt rubbmelasj hásstalusáj baktu
• sjaddat jasska ietjasa rubmaha hárráj, oadtjot vuogas dádjadusáv ietjastisá ja
dåbdijdit dåbdojdisá
• biedjat rájáv ietjasa rubmaha hárráj ja vieledit iehtjádij rájájt
• oadtjot dádjadusáv biebmo álgos, biebmoj buvtadimes ja gæjnos biebmos
bårråmussaj
• liehket doajmmela ja sadjihin, doarjjot ja hásstalit mánájt moattebelak
rubbmelasj ståhkusijda ja dåhkkidit mánájt rijbadimev
• viehkedit mánájt buorre dábijt åmastittjat, guottojt ja máhtov biebmo hárráj,
rájnasvuodav, dåjmajt ja vuojŋadimev
• vaddet mánájda moattebelak ja hásstaliddje labudallambirrasijt, dåbdudakåt-
sådallamijt ja rubbmelasj ståhkusijt ålggon ja sinna, mánájgárden ja ålggolin.
• viehkedit mánájt åvdedit diedulasj riektáv mierredit ietjas rubmaha badjel ja
vieledit iehtjádij rájájt
• ásadit dilev vaj bårråmájge ja biebbmoriejddim båktå bårråmávov,
oassálasstemav, ságastallamav ja aktisasjvuodadåbdojt mánáj lunna
• dåbddåt ja dåmadit nasjonála lájddistagájt varresvuoda åvdediddje ja
duostudiddje dåjmajt ma mánájda guosski
Dájdda, kultuvrra ja sjuggelisvuohta
Dájda ja kultuvra åtsådallama mánájgárden vaddi vuodov gulluvasjvuohtaj,
oassálasstemij ja ietjasij dahko bargguj.
Mánájgárden galggi máná oadtjot
estetalasj åtsådallamijt duojna dájna dájdajn ja kultuvrajn ja organiseridum
vuogij milta mij vaddá mánájda máhttelisvuodav guoradallamij, tjiegŋodibmáj
ja progresjåvnnåj.
Máná galggi doarjoduvvat vaj sjaddi sjuggela ja dahki ietjasa
dájdalasj ja kultuvralasj åvddånbuktemijt.
Mánájgárdde galggá ásadit bærástimev
ja sjuggelisvuodav gå mánájt ásadit aktan dagátjit dájdalasj ja kultuvralasj
åvddånbuktemijt.
Fáhkaguovllo sisadná moalgedimvuogijt degu gåvvådájdda, dájddaduodje,
musihkka, dánssa, drámá, giella, girjálasjvuohta, filmma, arkitektuvrra ja hább-
mim.
Mánájgárden galggi máná dejvadit duojna dájna dájdalasj ja kultuvralasj
åvddånbuktemijn ma vuosedi sebrudagá moattevuodav ja duov dáv ájgge-
gávdav.
Fáhkasuorgij bargon galggi bargge arvusmahttet mánáj njunjági-
svuodav, vijdedit sijá dádjadusáv ja båktet imájdallamav, guoradallamav ja
gæhttjaladdamav.
Mánájgárdde viertti ásadit ja åvdedit mánáj sjuggelis
prosessajt ja åvddånbuktemvuogijt.
Dájda, kultuvra ja sjuggelisvuoda bargadijn galggá mánájgárdde ásadit
vaj máná
• adni gávnijt, lanjájt ja materiálajt ma doarjju sijá ståjgajdahtte ja estetalasj
moalgedimvuogijt
• válldi adnuj ájádusájt, sjuggelis ájádallamav ja dahkamávov
• åvddånbuktemijt ja dåbdojt gárvedit gå dejvadi dájdajn, kultuvrajn ja
estetihkajn dåjmaj baktu ålggon ja sinna
• dejvadi dájdalasj ja kultuvralasj åvddånbuktemvuogij moattevuodajn ja
guoradalli ja oassálassti dájdda- ja kultuvrramuossádimij iehtjádij siegen
• adni duov dá teknihkav, materiálav, ræjdojt ja teknologijav estetalasj
åvddånbuktemijn
• bessi åtsådallat ávov ja mihásvuodav ietjasa kultuvralasj gulluvasjvuoda hárráj
• ságastallat mánáj ietjasa ja iehtjádij dájdalasj ja kultuvralasj åvddånbuktemij birra
• sajev vaddet, doarjjot ja boanndodit mánáj gárvedimev gå dejvadi dájdajn ja
kultuvrajn
• liehket gullisa, dåhkkidit ja duosstot mánáj ietjasa árbbedábev ja mánájkultuvrav
• gulldalit ja ájttsat mánáj moattelágásj kultuvralasj åvddånbuktemav, vieledit sijá
åvddånbuktemhámijt ja åvdedit mielav joarkátjit estetatalasj suorgijt guora-
dallamijn
• arvusmahttet mánájt åvddånbuvtátjit musihka, dánsa, drámá ja ietjá dåjmaj
baktu, ja vaddet sidjij máhttelisvuodav åvddånahtátjit duov dáv åvddån -
bukte m vuogev
• tjalmostahttet ja dahkat estetalasj dimensjåvnåjt mánájgárden ja mánájgárde
ålggolin
• vaddet mánájda máhttelisvuodav dábij moattevuodajn ja dájdda- ja
kultuvraåvddånbuktemij oahpásmuvátjit åvdutjis ja dálátjis
• ásadit vaj kultuvralasj moattevuohta sjaddá boanndudahkan ålles
mánájjuohkusij
Åtsådallama luondos galggi dádjadusáv luondo iesjvuodas åvdedit ja mánáj
mielas luonndoresursajt suodjalit, bisodit biologijjalasj moattevuodav ja ásadit
guoddelis åvddånimev.
Mánájgárdde galggá viehkedit mánájt luonnduj mielas-
tuvvat ja bessat luondov åtsådallat mij åvdet máhttelisvuodav luondon bierggit
jage moatten gávdan.
Mánájgárdde galggá ásadit dilev vaj máná bessi luondo moattevuodav åtsådal-
lat ja aj åtsådallat luondov arenán ståhkamij ja oahppamij.
ásadit vaj máná sjaddi njunjágisá luonndodiedalasj dáhpádusájda, åtsådallat
gulluvasjvuodav luonnduj ja teknologijja ja ræjdoj adnemij hárjjánit.
Luondo, birrasa ja teknologijja bargo baktu galggá mánájgárdde ásadit vaj
• bessi åtsådallat ja guoradallat luondov ja luondo moattevuodav
• oadtju buorre åtsådallamijt luonndoiellemijs jahket birán
• åtsådalli, guoradalli ja gæhttjaladdi luonndodáhpádusáj ja rubbmelasj lágaj
• bessi oahpásmuvvat luonnduj ja guoddelis åvddånibmáj, oahppi luondos ja
åvddånahtti vieledimev ja dádjadusáv gåktu luondov huksat
• bessi oahpásmuvvat juhtusijda ja sijá iellemij
• bessi dahkat hámev duot dát materiálas ja guoradalli máhttelisvuodav væ-
dtsagijs ja teknologijjas
• bessi oahpásmuvvat ulmutjij iellemsyklusij
• ásadit máhttelisvuodav valjes luonndoåtsådallamijda ja adnet arenav ståhka-
mij, imájdallamij, guoradallamij ja oahppamij
• vaddet mánájda astov ja máhttelisvuodav gatjádallat, ájádallat ja gávnadit
ietjasa tjielgadusájt tjuolmajda, ja oassálastátjit ságastallamijda dan birra majt
li vásedam ja åtsådallam
• tjalmostit luonndodáhpádusájt ja ájádallat ássjij birra luondos aktan mánáj
guoradallat ja gæhttjaladdat teknologijjav ja luonndodáhpádusájt mánáj
aktan
Fáhkasuorgen le gatjálvis ájttsat, guoradallat ja dahkat struktuvrajt ja mánájt vie-
hkedit dádjadittjat aktijvuodajt luondon, sebrudagán ja universan.
galggá tjalmostit aktijvuodajt ja ásadit vaj máná bessi guoradallat ja ájttsat ma-
tematihkav bæjválasj iellemin, teknologijan, luondon, dájdan ja kultuvran ja gå
ietja li sjuggela ja doajmme.
Barggo fáhkasuorgen galggá arvusmahttet mánáj
imájdallamav, njunjágisvuodav ja arvusmahttemav tjuolmmatjoavddemij.
Fáhkasuorgen le stågadahtte ja guoradalle barggo buohtastahttemij, tjuollde-
mij, biedjamij, orienterimij, visualiserimij, hámijda, minsstarijda, lågojda, låhkå-
mij ja mihttimij.
Gatjálvis le aj gatjálvisájt buktet, árvvaladdat, argumenterit ja
tjoavddusijt åhtsåt.
Lågoj, sajij ja hámij bargadijn galggá mánájgárdde gárvedit mánájt
• vaj ájttsi ja imájdalli matematihkalasj aktijvuodajt
• vaj åvddånahtti dádjadusáv vuodulasj matematihkalasj buojkuldagájda
• stågatjit ja gæhttjalattatjit lågoj, valljudagáj ja låhkåmij ja oadtjot åtsådallamijt
duot dát åvddånbuktemvuoges
• vaj åtsådalli stuorrudagájt birrusijn ja daj buohtastahttemav
• adni rubmahav ja dåbdudagájt åvddånahtátjit sadjedádjadusáv
• guoradalátjit ja dåbdåtjit vuogijt hámijn, ja tjuoldátjit dajt duon dá láhkáj
• guoradalátjit ja åtsådallamijt åmastittjat gå matematihkalasj tjuolmajt tjoavddi
ja matematihka ávov åtsådalli
• adnet matematihka buojkuldagájt ájádaládum ja dåjmalattjat árggabiejven
• adnet girjijt, ståhkamijt, musihkav, digitála ræjdojt, luonndomateriálajt,
ståhkusijt ja ræjdojt majna arvusmahtti mánájt matematihkalasj ájádallamij
• nannit mánáj njunjágisvuodav, matematihkkaávov ja berustimev matematihka
aktijvuodas álggo mánáj åvddånbuktemhámes
• ásadit vaj åmasti matematihkalasj åtsådallamijt gå boanndodi mánáj
ståhkamijt ja árggabiejvev matematihkalasj ájádusáj ja tjiegŋalap ságastallamij
• arvusmahttet ja doarjjot mánáj máhtukvuodav ja sávrrudagáv tjuolmmatjo-
avddema hárráj
Etihkka, åssko ja filosofijja le siegen hábbmimin gåktu ulmusj dádjat væráldav
ja almatjijt ja bájnná árvojt, dábijt ja guottojt.
Fáhkasuorgen le sierra berustibme
mánájgárde sebrudakmandáhtas ja árvvovuodos sebrudagán mij le bájnnum
iellemvuojnoj moattevuodas.
Mánájgárdde galggá mánájt oahpásmahttet subttsasijda, dábijda, árvojda ja
allaájgijda duon dán åskon ja iellemvuojnojn ja åtsådallamijda gånnå kultuvralasj
åvddånbuktemin le iesjárvvo.
Mánájgárdde galggá vaddet berustimev sebru-
dagá moattevuodas ja dádjadusáv ietjá almatjij iellemis ja viessomvuoges.
Gå ságastalli ja imájdalli eksistensiála, etihkalasj ja filosofijjalasj gatjálvisáj birra
galggi máná oadtjot máhttelisvuodav ietja dahkat gatjálvisájt, gulldalit iehtjádij-
da, usjudallat ja vásstádusáv gávnnat.
Dan láhkáj galggá mánájgárdde viehkedit
lájttálisát ájádalátjit ja dájdduj.
Etihkka, åssko ja filosofijja bargo baktu galggá mánájgárdde viehkedit
• oadtju dåbdov vuodulasj árvojda risstalasj ja humanistalasj árvojda ja dábijda
ja oahpásmuvvat åsskojda ja iellemvuojnojda ma gávnnuji mánájgárden
• guoradalli ja imájdalli eksistensiála, etihkalasj ja filosofijjalasj gatjálvisájt
• oahpásmuvvi, dádjadi ja ájádalli vuodulasj dábijt ja árvojt
• oadtju dádjadusáv gávnnuji moattelágásj vuoge gåktu dádjadit ja aktan
viessot
• berustimev ja vieledimev åvddånahtti nubbe nuppe hárráj ja dádjadi árvov
dassta ma li ja ma ælla muoduga aktisasjvuodan
• subttsasijt subtsastit ja vaddet sajev mánáj åtsådallamijda, ságastallamijda,
vásádusájda ja ájádusájda åskoj, iellemvuojno, etihka ja eksistensiála tiemáj
• guoradallat ja imájdallat eksistensiála, etihkalasj, åsko, iellemvuojno ja
filosofijjalasj gatjálvisájt mánáj aktan
• viehkken åvddånahttet mánáj gierddisvuodav, berustimev ja vieledimev
nubbe nuppes ja ulmutjijs duot dát kultuvralasj, åsko jali iellemvuojno
gulluvasjvuodas
• oahpásmahttet ja markerit mærkkabiejvijt, allaájgijt ja dábijt risstalasj
kultuvraárben ja ietjá åskojn ja iellemvuojnojn ma mánájgárden gávnnuji
• ságastallat mánáj åsko ja kultuvralasj åvddånbuktemvuogij birra ja lieh-
ket diedulattja gåktu ietjas oassálasstem máhttá doarjjot ja vijdedit mánáj
ájádallamav
• identifiserit árvvorijdojt árggabiejven, ájádallat árvvovuorodimijt ja guottojt
ja liehket diedulasj gåktu da båhti åvddån gå le mánáj barggamin
Mánáj oassálasstem mánájgárde árggabæjvváj biedjá vuodov dádjadussaj ja
åtsådallamijda oassálasstemis demokratijjalasj sebrudagás.
Guoradallama,
vásádusáj ja åtsådallama baktu galggá mánájgárdde viehkedit vaj máná
oahpásmuvvi ietjasa lahkabirrasijn, sebrudagájn ja væráldijn.
Mánájgárdde galggá vaddet dádjadusáv ja åtsådallamijt bájkálasj dábijda,
sebrudakinstitusjåvnåjda ja virgijda vaj máná bessi åtsådallat gulluvasjvuodav
lahkabirrasij.
Kultuvralasj moattevuohta, duot dát viessomvuohke ja duot dát
fámilljavuohke le oassen fáhkasuorges.
Ståhkama ja målsudahkes dåjmaj baktu
galggi máná oadtjot åtsådallamijt gulldalit, sjiehtadallat ja dágástallat ja oadtjot
álggodiedojt almasjrievtesvuodajda.
Fáhkasuorgen galggi diedo sáme giela hárráj, kultuvra ja dábij, ja nasjonála
binneplågoj hárráj.
Juohkusa guhkesájggásasj tjadnasij rijkkaj lågåduvvi
nasjonála binneplåhkon.
Vuonan li dá unneplågo álmmuga; guojna/vuona-
suobmelattja, juvdá, miehttsesuobmelattja, romaga ja romanálmmuk/tatara.
Lahkabirrasa ja sebrudagá bargo baktu galggá mánájgárdde ásadit vaj máná
galggi
• måvtåstuvvat oassálastátjit ietjasa árggabæjvváj ja åvddånahttet luohtádusáv
sebrudagá oassálasstemij
• åtsådallat divna oadtju hásstalusájt ja sæmmi máhttelisvuodajt oassálasstemij
• guoradallat duov dáv guovlov, oahpásmuvvi institusjåvnåj ja bájkij lahkabirrusin
ja oahppi oahpásmuvvat ja jaskugit mannat
• oahpásmuvvat bájkálasj histåvrråj ja bájkálasj dábijda
• oahpásmuvvat duojna dájna dábijn, viessomvuogijn ja fámilljavuogij
• oahpásmuvvat sámijda Vuona álggoálmmugin, ja oahpásmuvvat sáme
kultuvrraj
• oahpásmuvvat nasjonála binneplågojda
• bærrájgåhtset vaj máná åtsådalli sijá válljim ja dåjma máhtti vájkkudit
dilev sidjij allasisá ja iehtjádijda
• introduserit mánájt ulmutjijda, bájkijda ja sebrudakinstitusjåvnåjda
lahkabirrasin mij nanni gulluvasjvuodav ja viehkedit mánájt oahpásmuvátjit
ja jasska liehket
• vaddet mánájda sæmmi máhttelisvuodajt, åvdedit dássádusáv ja duostodit
badjelgæhttjamav, guottojt, stereotypiajt ja rasismav
• vaddet mánájda dádjadusáv sebrudahka le rievddamin, ja sij oassen
histåvrålasj, dálásj ja boahtteájggásasj aktijvuohtaj
• oahpásmuhttet mánájt sáme kultuvrraj ja viessomvuogijda ja tjadnat sáme
perspektijvav mærkkabiejvijda ja árggabiejveiellemij, dájddaj ja kultuvrraj ja
biebbmodábijda
• vaddet mánájda álggodiedojt almasjrievtesvuoda sisadnuj, ållagasj
mánájkonvensjåvnnåj
Hábbmim:
Creuna
Prienntim:
07 Media
Almudusá dárogiellaj, ådådárogiellaj
ja sámegielajda
Almoduvvam Åhpadusdirektoráhtas 2017
Ministarjuogos
Ministarjuohkusa hásstalus RecChL (2006) 4 europa biejadusá rijkadajva- jali
unneplågogiela birra Svieriga anodime gávttuj
(Ministarjuohkusis dåhkkidum 2006 ragátmáno 27.b.
974 biejadustjåhkanimen)
Ministarjuogos,
16 ártihkkala milta europa biejadusán rijkadajva- jali unneplågogiela birra,
mij árvustallá nanustahttemássjetjállagav majt Svierik 2000 guovvamáno 9.b.
vattij,
mij le merustallam ássjedåbddejuohkusa diedádusáv Svieriga biejadusá anodime birra,
mij árvustallá vaj diedádus le vuododum diededimijda majt Svierik vattij ietjas nuppe
diedádusán, svieriga fábmudagájs duoddediededime, diededime vattedum
orgánajs ja lihtojs ma li láhkalattjat Svierigin vuododum
ja diededime majt ássjedåbddejuogos le barggosadjeguossidimijn oahppam,
mij le svieriga fábmudagáj javllamusájt sisano birra
ássjedåbddejuohkusa diedádusán árvvulasstám,
bádtji vaj svieriga fábmudagá árvvulassti gájkka ássjedåbddejuohkusa
tsuojgodimijt vuorodimijn, vuojn:
Oajvvadusájt ållidit Åhtsådimes suomagiela ja oarjjilijsámegielaj birra mij guosská
suomagiela ja sámegiela tjuottjudusguovlojt vijdedit.
Mierredit aj sierralágásj
láhkaásadimev rijkadajva- jali unneplågogiela birra ja vuododit rijkalasj fábmudagáv
åvdåsvásstádusájn ållidimev váksjut.
Nannodittjat máhttelisvuodav åhpadussaj rijkadajva- jali unneplågogiellaj vierttiji
gávnas dago álgaduvvat.
Gádoda struktuvralasj gássjelisvuodajt ja
luohkkogássjelisvuodajt ja strahtegidjajt sierraláhkáj hábbmit lasedittjat åhpadiddjij
lågov ja fállat åhpadusáv vuodoskåvlå maŋemus jagijda rijkadajva- jali
unneplågogiellaj.
Rievddadit tjerdajt ma gávnnuji åhpadussaj rijkadajva- jali unneplågogiellaj Svieriga
välggogisvuohtan biejadusa milta.
Laseda kvalitehtav ja máhttelisvuodav
"iednegiella"- åhpadussaj dagáduvvá ja álgadit hiebalasj dagojt guovtegielak
Bisodittjat oarjjilijsámegielav råhtot hiebadahkes ja sjuggelis dagojt mierredit.
Vuododit struktuvralasj vuodoprinsihpav ja álgadit organisasjåvnålasj dagojt
arvusmahtatjit sámegiela, suomagiela ja meänkieli njálmálasj ja tjálálasj anodimev
aktavuodajn duobbmoståvlåj ja tjuottjudusfábmudagáj nammadum
tjuottjudusguovlojn.
Arvusmahttet ja/jali giehpedit vuododimev ja/jali unnemusát avta tidniga anodimev
sámegiellaj ja meänkielij.
Dagojt álgadit ma båhtusav vaddi rijkadajva- ja unneplågogielajda diedulasjvuodav ja
dádjadusáv svieriga sebrudagán lasedi.
Riektá ja dievnastusá
Gå muhtem demenssadiagnosav oadtju ja dan
diehti viehkev dárbaj de soajttá moadda riektá
guoskavattja sihke pasienntaj ja lagámusájda.
Gålmmå lága li sierraláhkáj guovdátjin mij
guosská pasientaj riektájda ja
varresvuodadievnastusáj åvdåsvásstádussaj ja
vælggogisvuodajda:
Pasiænnta- ja addneriektáláhka
Varresvuohta- ja huksodievnastusláhka
Varresvuohtatjiehppeláhka
Pasiænnta- ja addneriektáláhka - Gåvvit
makkir riektá dujna li varresvuohta- ja
huksodievnastusájda - lehkusa riektá sihke
fásstadåktåra lunna, suohkanin ja
skihppijvieson.
Dujna la riektá oadtjot diedojt dakkir hámen
mij la pasienta kultuvrra- ja gielladuogátjij
hiebaduvvam váj pasiænnta galggá diedo
sisanov dádjadit.
Soajttá sámegielak
varresvuodabargge jali dålkå li dárbulattja váj
galggá dájt riektájt ållidit pasientajda sáme
kultuvrra- ja gielladuogátjijn.
Sámelága § 3-5 dunji vaddá riektáv sámegiellaj
dievnnoduvvat jus dav sidá, bájkálasj ja
guovlolasj varresvuohta- ja sosialásadusájn
sáme háldadimguovlon.
Varresvuohta- ja huksodievnastusláhka -
Gåvvit duola dagu makkir varresvuohta- ja
huksodievnastusájt suohkan galggá fállat.
Varresvuohtatjiehppeláhka - Gåvvit makkir
varresvuohtatjiehppedievnastusán la, duola
dagu mij guosská suvddemij skihppijviessuj ja
skihppijvieson liehket.
Dievnastusájt åhtsåt
Besa iehtja suohkana dievnastusájt
Lagámusá bessi åhtsåt jus li
fábmoduvvam
Nammaduvvam oahttsen soajttá riektá
åhtsåt fábmodime dagi
Sijájn gænna l demenssa la riektá dárbulasj
dievnastusájda suohkanis ja
varresvuohtatjiehppedievnastusás sæmmi
láhkáj dagu gájkajn iehtjádijn.
Ájnegis ulmutja
dárbo da mierredi makkir dievnastusájda
ulmutjin la riektá.
Varresvuohtatjiehppedievnastusájda ma ælla
hiehteviehke dárbaj vuosedimev dåktåris jali
ietjá spesialistas.
Ulmusj guhti suohkana dievnastusájt dárbaj
bæssá iesj åhtsåt dajt dievnastusájt majt sihtá.
Sæmmi guosská nammaduvvam oahttsáj
mandáhtajn persåvnålasj oasen.
Iehtjáda aj
bessi addnij bieles dievnastusájt åhtsåt, dagu
lagámusá, valla de galggá tjálalasj fábmodibme
tjuovvot sujsta gen åvdås åhtså.
Vájku ij
gávnnu fábmodibme gå lagámusá åhtsi, de
galggá suohkan dábálattjat gehtjadallat ássjev
ja mierredit makta l dárbbo dievnastusájda.
addne ij lágeda dievnastusájt ma suohkana
mielas li dárbulattja, de e besa dievnastusájt
jåhtuj biedjat jus ij la sierralágásj loahpádus
Moadda dievnastusfálaldagá galggi juohkka
suohkanin gávnnut, madi ietjá fálaldagá soajtti
målssot suohkanis suohkanij.
Suohkana galggi
bagádallat, ja sihke pasiænnta ja lagámusá
bessi suohkanijn aktijvuodav válldet váj oadtju
diedojt ja viehkev dievnastusájt åhtsåt.
Gå la åhtsåm dievnastusájt sijdan, jali
boarrásijsijddasajev guhkebu gå 14 biejve,
galggá suohkan mærrádusáv dahkat mij åhttsåj
sáddiduvvá.
Jus ienep gå mánno vihpá
åhtsåmusáv giehtadallat, de galggá båddåsasj
vásstádusáv sáddit mij subtsas man guhkev
jáhkká ássjegiehtadallam vihpá.
Suohkan mierret makkir dievnastusá ájnegis
pasientan galggi, valla pasiænnta galggá gullut,
ja dievnastusfálaldahka galggá nav guhkás gå
vejulasj hábbmiduvvat pasienta siegen.
pasiænnta iesj ij buvte miededit, de la pasienta
lagámusájn riektá mierredit pasienta siegen.
Dievnastusá/fálaldagá
Tjuovvovasj dievnastusá ja fálaldagá soajtti
hiehpat, valla gávnnuji aj ietjá fálaldagá:
Demensskihpudagá guoradallam ja
diagnostiserim dagáduvvá dábálattjat
stuovesdåktåris, valla aj
varresvuohtatjiehppedievnastusán.
Praktihkalasj viehkke soajttá viehkken sijdan
basádijn jali bårrusij hiebadaládijn.
Suohkan gånnå pasiænnta årru máhttá diededit
makkir fálaldagá suohkanin gávnnuji.
Tema-ark: Rettigheter og tjenester
Finnmárko fylkkamánne Varresvuohta- ja sosialåssudahka la dáv dahkam dán filma milta: Demens og rettigheter (2015)
Aldring, dagádum Vestfold fylkkamánne Varresvuohta- ja sosialåssudagás.
Giehpedibme máhttá fáladuvvat sidjij gejna li
sierraláhkáj låsså huksobargo.
Giehpedibme
dábálattjat merkaj pasiænnta oanep ájge la
boarrásijsijdan, váj lagámusá bessi vehi friddja
huksobargos muhtem ájgev.
Oatsodiddje la fálaldahka ulmutjijda gudi
viehkev dárbahi sosiála iellemij ja kultuvralasj
vásádusájda.
Sijddaskihppijsujtto soajttá sijdan viehkken
duola dagu hávijt sujttitjit jali medisinerimij
jali ietjá varresvuohtaviehkken pasientajda
gudi ietja e buvte varresvuohtadievnastussaj
Skihppijsijddasadje dábálattjat hiehpá esski
gå pasiænnta sujtov dárbaj jánndurav birra ja
gå ij la desti dågålasj dievnastusájt fállat
sijdan.
Fysioterapia soajttá dárbo milta fáladuvvat
pasienta sijdan, fysioterapijadåjma huodnahijn
jali skihppijsijdan.
Bádnevarresvuohtadievnastusá ja buorre
njálmmehygiene la ájnas gájkajda, aj
ulmutjijda demensajn.
Buorre bádnedille
máhttá báktjasijt, bårråmgássjelisvuodajt ja
muodástuvvamijt hieredit.
Pasientajn gænna la
sijddaskihppijsujtto ienep gå gålmmå máno, ja
pasientajn gudi skihppijsijdan årru, la riektá
bádnegiehtadallamij navtik.
bádnevarresvuodas ienep diedojt oattjo.
Varresvuohtatjiehppedievnastusá hiehpi gå
ulmutja demensajn dárbahi
varresvuohtadievnastusájt majt suohkan ij fála.
De galggá pasiænnta
varresvuohtatjiehppedievnastussaj
Huksobálkká máhttá mávseduvvat
lagámusájda ja iehtjádijda gejn li sierralágásj
låsså huksobargo muhtemijn gut la skibás jali
gænna l funksjåvnnåhieredibme, dagu
demenssa.
Suohkan árvustallá jus huksobálkká
la dågålasj ja hiebalasj fálaldahka, jali jus ietjá
fálaldagájt farra galggá fállat.
Individuála pládna la riektá pasientajda gudi
guhkesájggásasj ja koordineridum
dievnastusájt dárbahi moatte ásadusájs.
Pasienta gudi individuála plánav sihti máhtti
suohkanijn aktijvuodav válldet.
Gå la skibás jali skihpa ulmutjav huksat soajttá
vaddá riektáv ietjá økonomalasj
doarjjaårnigijda.
Válde aktijvuodav NAV:ajn
jus sidá ienebut diehtet vuododoarjjaga ja
viehkkedoarjjaga birra.
Dá li doarjjaga majt
máhtá oadtjot lijggegålojda ma skihpudagás
båhti, ja gå la sierralágásj dárbbo sujttuj ja
gehtjadibmáj.
TT-kårttå la årnik mij máhttá suvddemav álbep
haddáj vaddet.
Dat ij la riektá.
Fylkkasuohkan
jali suohkan máhtti ienebut diededit årniga
birra duv fylkan.
Gujttit
Jus åhtså ja ij oattjo dajt fálaldagájt majt
miejnni dárbaj, de bæssá gujttit.
Galga
suohkanij gujttit.
Jus suohkan ij ietjas
mærrádusáv rievda nav váj pasiænnta oadtjo
dav fálaldagáv mav sihtá, galggá suohkan
gujttimav fylkkamánnáj sáddit.
Jus ulmusj varresvuohtatjiehppedievnastussaj
la vuoseduvvam ja dat hilgoduvvá, de máhttá
ådå árvustallamav ánodit.
Jus dujna li ienep gatjálvisá ma guosski
demenssaj ja riektájda, de máhtá aktijvuodav
válldet suohkanijn, pasiænnta- ja
addneoahttsijn jali fylkkamánnijn ienep diedoj
SITUASJONEN TIL SAMER MED
FUNKSJONSNEDSETTELSE
SITUASJONEN TIL SAMER MED FUNKSJONSNEDSETTELSE (R)
Utgiven av Nordens Välfärdscenter
www.nordicwelfare.org
Författare:
Line Melbøe
Bjørn-Eirik Johnsen
Gunn Elin Fredreheim
Ketil Lenert Hansen
Universitetet i Tromsø
Norges Arktiske Universitet
Avdeling for vernepleie
Campus Harstad
Projektledare:
Anna Dahlberg, Nordens Välfärdscenter
Ansvarig utgivare:
Ewa Persson Göransson
Upplaga: 500 ex
Grafisk design: Nino Simic
Nordens Välfärdscenter Sverige
Box 1073, 101 39 Stockholm, Sverige
Nordens Välfärdscenter Finland
Mannerheimvägen 168 b 00271 Helsingfors, Finland
helsingfors@nordicwelfare.org
Rapporten kan laddas ner på www.nordicwelfare.org
NORDENS VÄLFÄRDSCENTERS FÖRORD
Denna kvalitativa studie är såväl slutrapport i
det norska forskningsprojektet "Mennesker med
funksjonsnedsettelser og samisk bakgrunn" som
den första delrapporten inom ramen för det
nordiska projektet "Samer med
funktionsnedsättning".
Delrapporten är ett
viktigt bidrag till kunskapen om
levnadsförhållanden och större synlighet för
samer med funktionsnedsättning och deras
familjer.
Rapporten beskriver hur det är i Norge
och berör positiva och negativa situationer i
olika perioder i livet, från barndom och skolgång
till arbete, familjeliv och fritid.
Slutmålet med det nordiska projektet "Samer
med funktionsnedsättning" är att få fram
forskningsbaserad kunskap om
levnadsförhållanden för samer med
funktionsnedsättning i Norge, Sverige, Finland
och förhoppningsvis Ryssland.
Vi fokuserar på
områden som arbete, utbildning, boende och
hälsa.
Det nordiska projektet pågår 2014 till och med
Slutrapporten från det nordiska projektet ska,
förutom en redogörelse för de samlade
resultaten, också lämna förslag på hur länderna
kan följa upp FN:s konvention om rättigheter
för personer med funktionsnedsättning samt ge
förslag på insatser som ytterligare kan förbättra
mänskliga rättigheter för samer med
funktionsnedsättning.
Det är Nordens Välfärdscenter, som koordinerar
det nordiska projektet med finansiering från
norska Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet,
Bufdir.
Det finns en nordisk styrgrupp med
representanter från samiska miljöer,
funktionshindersorganisationer, personer från
målgruppen, Nordens Välfärdscenter samt
Den här delstudien är genomförd av forskare på
Avdeling for vernepleie, campus Harstad på
Norges Arktiske Universitet.
Andra studier som planeras inom det nordiska
projektet är en kvantitativ studie om
levnadsförhållanden för målgruppen i Norge
samt en kvalitativ och en kvantitativ studie om
I Finland
kommer några aspekter av frågorna att finnas
med i ett EU-projekt.
Representanter från
Ryssland bjuds med till forskningsträffar och
andra möten för att undersöka möjligheterna att
genomföra studier där.
Nordens Välfärdscenter är en institution under
Nordiska ministerrådets social- och hälsosektor.
Vi arbetar med projekt inom såväl
funktionshindersområdet som andra områden
som är centrala för den nordiska
välfärdsmodellen.
FORORD
Dette er en sluttrapport fra forskningsprosjektet
Mennesker med funksjonsnedsettelser og samisk
Grunnlaget for rapporten er en
kvalitativ intervju-undersøkelse.
Prosjektet er
gjennomført av ansatte ved Avdeling for
vernepleie, tidligere Høgskolen i Harstad, etter
fusjonen 1. januar 2016 en del av Universitetet i
Tromsø Norges Arktiske Universitet.
Oppdragsgiver har vært Nordens Velferdssenter
(NVC), på vegne av Barne-, ungdoms- og
familiedirektoratet (Bufdir).
Vi vil takke både
Bufdir og NVC for tilliten og oppdraget.
Forskergruppen Mangfold og toleranse ved
Avdeling for vernepleie består av en rekke
personer som alle har bidratt i arbeidet som
ligger til grunn for denne rapporten.
Vi ønsker å
takke Tone Dinesen, Rikke Gürgens Gjærum,
Leif Lysvik, Gunn Tove Minde, Kari-Anne
Opsal, Marit Rustad og Terje Thomsen for
innsatsen i ulike deler av arbeidet.
Vi vil også
rette en takk til seksjons-, institutt- og
høgskoleledelsen ved HiH for deres støtte og
velvilje i arbeidet.
Det har vært opprettet ei referansegruppe for
prosjektet med følgende deltakere: Jakob
Djupvik (Nasjonalt kompetansesenter for barn
og unge med nedsatt funksjonsevne, Aktiv Ung),
Randi Nymo (Høgskolen i Narvik), Jarle Eknes
(Samordningsrådet for arbeid for mennesker
med utviklingshemning), Institutt for
samfunnsmedisin (Universitet i Tromsø), Barbro
Hætta (kommuneoverlege Skånland) og Berit
Frøydis Svineng Johnsen (vernepleier, Karasjok).
Referansegruppa har bistått i utarbeidelsen av
prosjektet, og vi ønsker å takke dem for
innsatsen.
I tillegg vil vi takke alle som har
bidratt i rekrutteringen av informanter.
Vi har samarbeidet med de samiske sentrene
Árran og Várdobáiki, samt med Sør-samisk
nettverkssamling, og vil takke for den velvilje vi
her har møtt.
I tillegg fortjener nå avdøde Idar
Reinås en stor takk for hans viktige bidrag i
oppstarten av prosjektet.
Ingrid Fylling ved
Universitetet i Nordland skal ha takk for
konstruktive innspill til rapporten.
Til slutt vil vi rette en stor takk til alle
informantene for velviljen dere har møtt oss
med, og for at dere i så stor grad delte av deres
personlige erfaringer.
Historiene deres har berørt
oss på mange måter, og bidratt til å belyse
viktigheten av prosjektet.
Eventuelle feil eller mangler som måtte finnes i
rapporten er på forfatternes kappe.
Harstad, 8. april 2016.
SAMMENDRAG
Denne rapporten er skrevet på oppdrag fra
Nordens Velferdssenter (NVC), og er
sluttrapporten til det kvalitative norske
delprosjektet "Mennesker med
funksjonsnedsettelser og samisk bakgrunn".
Formålet med prosjektet har vært å øke
forståelsen for situasjonen til samer med
funksjonsnedsettelse (r).
Barne-, ungdoms- og
familiedirektoratet (Bufdir) har tidligere
avdekket at det foreligger lite vitenskapelig
forskningsbasert kunnskap på dette området.
Bufdir har stått bak bevilgningen av
prosjektmidler til Nordens Velferdssenter, som
har hatt det økonomiske ansvaret for prosjektet
vårt.
Prosjektet har hatt en tredelt problemstilling:
• Hvordan opplever samer med
funksjonsnedsettelse (r) sin egen hverdag?
funksjonsnedsettelse (r) viktige
overganger i livet?
• Hvordan deltar samer med
funksjonsnedsettelse (r) i demokratiske
prosesser?
Innholdet i rapporten baserer seg på til sammen
31 semi-strukturerte intervju med samer med
funksjonsnedsettelse (r), og/ eller med deres
pårørende eller verge.
Utvalget består av både
barn, ungdom, voksne og eldre.
Personene er
bosatt primært i de nordsamiske, lulesamiske og
sørsamiske områdene.
Studien er gjennomført i
perioden april 2014 til desember 2015.
Arbeidet
med studien er fulgt av en referansegruppe
bestående både av representanter fra samiske
organisasjoner og miljøer, samt
funksjonshemmedes organisasjoner og miljøer.
Studien peker på flere forhold innen det norske
velferdsapparatet som kan være til hinder for at
mennesker med samisk bakgrunn og
funksjonsnedsettelse (r) får likeverdige
tilrettelagte tjenester.
Hjelpeapparatet tilbyr
standardiserte tjenester tilpasset
majoritetssamfunnets behov.
Dette innebærer
blant annet at fokus på diagnose og
funksjonsnedsettelse overskygger en tilnærming
som forstår, verdsetter og vektlegger det
kulturspesifikke i samisk tenkemåte, verdier,
historie og hverdagsliv.
En konsekvens er at
personer med samisk bakgrunn kan møte
kulturelle og språklige barrierer i kontakt med
hjelpeapparatet.
Manglende kunnskap fra norske
tjenesteytere om samers indirekte
kommunikasjonsformer knyttet til sykdom og
helse gjør at møtet med norsk helsevesen kan
oppleves som vanskelig.
I tillegg medfører
manglende mulighet til å benytte eget språk
begrenset tilgang til nødvendig informasjon.
Dette siden samer (som bruker samisk i
hverdagslivet) helst ikke ønsker å benytte seg av
tolk, men å kunne snakke om sykdom, helse og
funksjonsnedsettelse (r) på sitt eget morsmål.
Samer tenker tradisjonelt ikke i diagnostiske
termer.
Mennesker med funksjonsnedsettelser
betraktes av mange samer som en del av den
naturlige variasjonen, og en har vært opptatt av
å gi alle individer en funksjon de kan fylle i
På tross av stor forskjell mellom
samisk folkemedisin og vestlig skolemedisin,
anvender mange samer med
funksjonsnedsettelse (r) disse parallelt og
opplever god nytte av begge deler.
Innenfor
samisk folkemedisin er særlig tradisjonen med å
benytte alternative behandlere (guvllár, leser,
håndspålegger), og det å bli lest på levende blant
samer med ulike funksjonsnedsettelser.
Skole er en arena mange samer med
funksjonsnedsettelse (r) har sterke opplevelser
knyttet til, også negative.
For de eldre og godt
voksne informantene var det å bli sendt på
internatskole og å bli nektet tilgang til eget språk
en stor belastning, og hvor funksjonsnedsettelsen
har gjort dette ekstra utfordrende for deres
hverdagsliv.
Selv om unge og voksne samer med
funksjonsnedsettelse (r) primært har fått gå på
skole i sitt nærmiljø, viser det seg at tilgangen til
samisk språkopplæring tross rettighetsfesting
fortsatt kan være en kamp for mange.
På tvers
av alder fremgår det at mobbing i skolen er
omfattende.
Samer med funksjonsnedsettelser
mobbes både på grunn av sin samiske bakgrunn
og sin funksjonsnedsettelse.
Mobbingen utføres
både av norske og samiske medelever.
Å få tilgang til arbeidslivet oppleves av flere som
en utfordring.
Fra hjelpeapparatets side kan det
se ut til at fokuset primært er på
funksjonsnedsettelsen og lite på samisk
På tross av funksjonsnedsettelsen (e)
velger flere å jobbe innenfor tradisjonelle
samiske næringer som reindrift, fiske og
jordbruk.
For de som får en funksjonsnedsettelse
i voksen alder er redusert deltagelse eller å falle
ut av arbeidslivet en tøff overgang.
Blant samene
med utviklingshemming jobbet flere tidligere
innenfor det ordinære arbeidslivet, men har i dag
tilbud ved ulike kommunale sysselsettingstiltak
som verksted og dagsenter.
Når det gjelder demokratisk deltagelse ser
samisk bakgrunn ut til å fremme engasjement og
aktivitet i samfunnslivet, mens
funksjonsnedsettelsen er et forhold som bidrar til
manglende eller redusert deltagelse.
For øvrig ser
samer med funksjonsnedsettelse (r) sin deltagelse
i demokratiske prosesser i liten grad ut til å skille
seg fra deltagelsen til mennesker uten
funksjonsnedsettelser.
Et annet viktig funn er
opplevelsen av ofte å måtte forsvare samiske
interesser på vegne av hele den samiske
befolkningen i enhver sammenheng.
Å forsvare
slike interesser oppleves tidvis som en ekstra
belastning.
Svaret på spørsmålet om hvordan situasjonen til
samer med funksjonsnedsettelse (r) er, er at det
her ikke er mulig å snakke om en situasjon.
Av
beskrivelsene som er kommet frem gjennom
intervjuene fremgår at det derimot er snakk om
et stort mangfold når det gjelder hverdagslivet,
overgangene og den demokratiske deltagelsen til
samer med funksjonsnedsettelse (r).
Intervjuene
viser at situasjonen til samer med
funksjonsnedsettelse varierer både med
oppvekstsvilkår, tilknytning til egen samisk
bakgrunn, kjønn, type funksjonsnedsettelse,
alder og bosted og så videre.
Samtidig er det
innenfor det norske velferdsapparatet fremdeles
et stort behov for større kunnskap om samisk
kultur, språk og identitet, og større bevissthet
om hva dette i praksis innebærer.
Målet må være
at de profesjonelle velferdsarbeiderne møter
utfordringene med et kyndig blikk for det
kulturspesifikke i den samiske kulturen.
OKTIIGEASSU
Dát raporta lea čállon Nordens Velferdssenter
(NVC) gohččuma vuođul, ja lea loahpparaporta
norgga kvalitatiiva oasseprošeavttas "Olbmot
geain leat doaimmashehttejumit ja sámi
duogáš".
Ulbmil prošeavttain lea leamaš lasihit
áddejumi sápmelaččaid dilis geain lea (t)
doaimmashehttejupmi/-jumit.
Mánáid-, nuoraid-
ja bearašdirektoráhta (Bufdir) lea ovdal
almmustahttán ahte gávdno unnán dutkojuvvon
gelbbolašvuohta dán suorggis.
Bufdir lea
ruhtadan prošeaktaruđaid Nordens
Velferdssenter:i, mas lea leamaš ruđalaš
ovddasvástádus min prošeavttas.
Prošeavttas leamaš golmmajuogut ášše
čuolbma:
• Mo vásihit sápmelaččat geain lea (t)
doaimmashehttejupmi/-jumit iežaset
árgabeaivvi?
doaimmashehttejupmi/-jumit dehálaš
rievdamiid eallimis?
• Mo servet sápmelaččat geain lea (t)
doaimmashehttejupmi/-jumit
demokráhtalaš proseassaide?
Raportta sisdoalu vuođus leat oktiibuot 31 semi-
strukturerejuvvon jearahallama sápmelaččaiguin
geain lea (t) doaimmashehttejupmi/-jumit,
ja/dahje sin oapmahaččaiguin dahje áittar.
Jearahallon olbmot leat sihke mánát, nuorat,
rávisolbmot ja vuorrasat.
Sii orrot
álgovuolggalaččat davvisámi, julevsámi ja
lullisámi guovlluin.
Iskkadeapmi lea čađahuvvon
áigodagas cuoŋománus 2014:s juovlamánnui
2015:s. Lea referánsajoavku mas leat sihke
ovddasteaddjit sámi organisašuvnnain ja
birrasiin, ja doaimmashehttejuvvon olbmuid
organisašuvnnain ja birrasiin, geat leat čuvvon
dutkosa barggu.
Dutkos čujuha máŋgga áššái norgga
čálgoapparáhtas mat sáhttet leat hehttehussan
vai olbmot geain lea sámi duogáš ja
doaimmashehttejupmi/-jumit ožžot ovttadássásaš
heivehuvvon bálvalusaid.
Veahkkeapparáhta
fállá standardiserejuvvon bálvalusaid mat leat
heivehuvvon stuorraservodaga dárbbuide.
mearkkaša earret eará ahte deattuheapmi
diagnosas ja doaimmashehttejumis boahtá ovdii
lahkoneapmái mii ipmirda, árvvus atná ja
deattuha dan kulturspesifihkka sámi
jurddašanvuogi, árvvuid, historjjáid ja
árgabeaieallima.
Okta váikkuhus lea ahte
olbmot geain lea sámi duogáš sáhttet vásihit
kultuvrralaš ja gielalaš hehttehusaid gulahallamis
veahkkeapparáhtain.
Váilevaš gelbbolašvuohta
norgga bálvalusaddiin sápmelaččaid
eahpenjuolga gulahallanvugiide čadnon
buozalmasvuođaide ja dearvvašvuhtii dagaha
ahte sáhttet vásihit ahte lea váttis deaivvadit
norgga dearvvašvuođadoaimmahagain.
Dasa
lassin dagaha váilevaš vejolašvuohta geavahit
iežas giela ahte olahit dárbbašlaš dieđuid
ráddjejuvvo.
Sivvan dasa lea ahte sápmelaččat
(geat geavahit sámegiela árgabeaieallimis) eai
dáhtošii geavahit dulkka, muhto sáhttit hállat
iežaset buozalmasvuođa, dearvvašvuođa ja
doaimmashehttejumi (id) birra iežaset eatnigillii.
Sápmelaččat smihttet árbevirolaččat, eaige
diagnostalaš doahpagiid mielde.
Olbmot geain
leat doaimmashehttejumit adnojuvvojit ollu
sápmelaččaid mielas oassin lunddolaš
variašuvnnas, ja lea leamaš dehálaš addit
juohkehažžii doaimma man sáhttet deavdit
Vaikke vel leatge stuorra erohusat
gaskal sámi álbmotmedisiinna ja oarjemáilmmi
skuvlamedisiinna, de leat ollu sápmelaččat geain
lea (t) doaimmashehttejupmi/-jumit geat geavahit
dáid bálddalas ja vásihit ahte goappašagat leat
ávkin.
Sámi álbmotmedisiinnas lea erenoamážit
árbevierru ávkkástallat alternatiiva
dálkkodeddjiid (guvhlláriid, buorideddjiid)
eallimin sápmelaččaid gaskkas geain leat
iešguđetge doaimmashehttejumit.
Skuvla lea báiki masa ollu sápmelaččaide geain
lea (t) doaimmashehttejupmi/-jumit leat čadnon
garra vásáhusat, maiddá negatiiva.
Boarrásat
informánttaide ja informánttaide boarrásat
rávisolbmo agis lei dat ahte sáddejuvvo
internáhtaskuvlii ja ahte eai beassan geavahit
iežaset giela stuorra noađđin, ja sin
doaimmashehttejupmi lea dagahan dán
erenoamáš hástaleaddjin sin árgabeaieallimis.
Vaikke nuorra ja rávis sápmelaččat geain lea (t)
doaimmashehttejupmi/-jumit leat beassan vázzit
skuvlla iežaset ruovttoguovlluin, de čájehuvvo
ahte oažžut sámegiela oahpahusa, vaikke vel lea
ge nannejuvvon vuoigatvuođaide, ain sáhttá leat
gižžu olusiidda.
Beroškeahttá agis de boahtá
ovdan ahte lea ollu givssideapmi skuvllas.
Sápmelaččat geain leat doaimmashehttejumit
givssiduvvojit sihke sin sámi duogáža ja
doaimmashehttejumi geažil.
Leat sihke dáža ja
sámi skuvlaoappát ja -vieljat geat givssidit.
Máŋggas vásihit ahte lea hástaleaddji beassat
bargodillái.
Veahkkeapparáhta bealis sáhttá
orrot ahte lea doaimmashehttejupmi mii
deattuhuvvo eanemusat ja sámi duogáš ii
deattuhuvvo nu ollu.
Vaikke vel lea (t) ge
doaimmashehttejupmi/-jumit de válljejit olusat
bargat sámi árbevirolaš ealáhusain nu go
boazodoalus, guolástemiin ja eanandoalus.
Sidjiide guđet ožžot doaimmashehttejumi
rávisolmmožin lea dat ahte eai šat sáhte seamma
ollu searvat dahje ahte eai leat šat bargodilis
lossa rievdan.
Sápmelaččaid searvvis geain leat
doaimmashehttejumit ledje máŋggas geat ovdal
barge dábálaš bargguin, muhto geain dál lea
fálaldat iešguđetge gielddalaš
barggahandoaibmabijuin nu mo divohagain ja
beaiveguovddážiin.
Mii guoská demokráhtalaš searvamii de orro
sámi duogáš ovddideamen áŋgiruššama ja
doaimma servodateallimis, ja
doaimmashehttejupmi lea ášši mii dagaha
váilevaš dahje unnánat searvama.
Muđui ii oru
sápmelaččaid, geain lea (t)
doaimmashehttejupmi/-jumit, searvan
demokráhtalaš proseassaide leamen nu earálágan
go daid olbmuid searvan geain eai leat
doaimmashehttejumit.
Nubbi dehálaš ášši man
oaidnit lea vásáhus das ahte dávjá ferte bealuštit
sámi beroštumiid olles sámi álbmoga ovddas
juohke dilálašvuođas.
Bealuštit dákkár
beroštumiid vásihuvvo áigodagain liige noađđin.
Vástádus jearaldahkii mo sápmelaččaid dilli lea
geain lea (t) doaimmashehttejupmi/-jumit lea, lea
ahte dás ii leat vejolaš hállat ovtta dilálašvuođa
Čilgehusain mat bohtet ovdan
jearahallamiin boahtá ovdan ahte lea baicce
sáhka máŋggabealatvuođa birra mii guoská
árgabeaieallimiid, rievdamiidda ja
demokráhtalaš searvamii sápmelaččaide geain
lea (t) doaimmashehttejumi/-jumit.
Jearahallamat
čájehit ahte sápmelaččaid dilli geain leat
doaimmashehttejumit lea variašuvdna áššiin mat
gullet sihke bajásšaddandillái, čanastumiide
iežaset sámi duogážii, sohkabeallái, makkár
doaimmashehttejupmi lea, ahkái, orrunbáikái ja
nu ain viidásat.
Seammás lea norgga
čálgoapparáhtas ain stuorrá dárbu eanet
gelbbolašvuhtii sámi kultuvrra, giela ja
identitehta birra, ja eanet dihtomielalašvuođa
dan birra maid dát duohtavuođas mearkkaša.
Ulbmil ferte leat ahte profeššunealla čálgobargit
deaivvadit hástalusaiguin máhtolaš
geahčastagain kulturspesifihkka áššiide sámi
kultuvrras.
TJOAHKKÁJGÆSOS
Dát diedádus la tjáleduvvam Nordens
Velferdssentera (NVC) åvdås, ja le
hæjttodiedádus vuonarijka kvalitatijvalasj
oasseprosjevtas "Ulmutja doajmmahieredimij ja
sáme duogátjijn".
Prosjevta ulmme le læhkám
lasedit dádjadusáv sámij doajmmahieredimij dile
Mánáj-, nuoraj-, ja familljadirektoráhtta
(Mnfdir) la åvdutjis ilmodam e gávnnu moadda
diedalasj guoradallama dán suorgen.
Mnfdir la
prosjæktarudájt Nuortalasj álkkádusguovdátjij
doarjjam, ja siján le læhkám ekonomalasj
åvdåsvásstádus dán prosjevtas.
Prosjevtan lij gålmååsak tjuolmma:
• Gåktu åtsådalli sáme doajmmahieredime
iehtjasa bæjválasj iellemav?
ájnas målssomijt iehtjasa iellemin?
• Gåktu sæbrri sáme doajmmahieredime
demokráhtalasj prosessajda?
Diededusá vuodon li tjoahkkáj 31 oasse-
struktureridum ságájdahttema sámijs
doajmmahieredimij ja/jali sijá lagámusáj jali
åhttsij.
Ságájdahteduvvam li sihke máná, nuora,
ållessjattuga ja vuoras ulmutja.
tjadáduváj vuoratjismános jagen 2014 gitta
javllamánnuj jagen 2015.
Guoradallama barggo
l bærrájgåtseduvvam referánssajuohkusis
åvdåstiddjij sáme organisasjåvnåjs ja sáme
birrasis la ja duodden aj doajmmahieredime
organisasjåvnå ja birrasa.
Guoradallam tsuojggi moadda vidjurijt vuona
álkkádusapparáhtan ma luluj hieredussan liehket
vaj sáme ja doajmmahieredime e oadtjo
avtaárvvusasj hiebaduvvam dievnastusájt.
Viehkkeapparáhtta fállá dábálasj dievnastusájt
ma li hiebaduvvam ieneplåhkosebrudagá
dárbojda.
Dat sihtá javllat duola dagu
tjalmostahttem diagnoserimis ja
doajmmahieredimes binnet lahkanimvuogev mij
dádjat, árvvon adná ja dættot
kultursierralágásjvuodav sáme ájádallamvuoges,
árvojs, histåvrås ja bæjválasj iellemis.
Båhtusin
soajttá ulmutja sáme duogátjin vásedij
hieredusájt viehkkeapparáhta aktijvuodan.
Dádjadahtesvuohta vuona barggijn sámij
iehpenjuolgga guládallamvuogij birra
skihpudagá ja varresvuoda hárráj dahká váj
aktijvuohta vuona varresvuodadåjmadagán
soajttá gullu gássjelis.
Duodden gå ij la vejulasj
ietjas iednegielav adnet de la gássjelis ájnas
diedojt ávkkit.
Danen gå sáme (gænna le
sámegiella bæjválasjgiellan) e vuojga sidá dålkåv,
valla huoman sihti skihpudagáj, varresvuoda ja
doajmmahieredime birra sáhkadit ietjas
iednegiellaj.
Dábálattjat sáme e ájádalá diagnostikalasj
termajt.
Ulmutja doajmmahieredimij aneduvvi
moadda sámijs oassen luondulasj ieridisás, ja
berusti juohkkahattjav sebrudagán doajmmaj
biedjat.
Vájku sieradus sáme álmmukdálkudime
ja alusj skåvllådálkudime gaskan, de sáme
doajmmahieredimij adni dájt buohtalakkoj ja
goappátjij bieles ávkástalli.
álmmukdálkudimen la dáhpe adnet alternatijva
giehtadallijt (låhkke), ja lågåduvvat la viehka
dábálasj sámijda duon dán doajmmahieredimijn.
Skåvllåj gulluji moadda vásádusá sámijda
doajmmahieredimij, aj nievres vásádusá.
Vuorrasamos diehtovaddijda lij stuorra vájvven
gå internáhtaj rájaduvvin ja ettjin besa
iednegielav hållat, ja duodden la
doajmmahieredibme lasedam dáv hásstalusáv
iehtjasa bæjválasj iellemin.
Vájku ienemusoase
nuorajs ja ållesjattugijs li ienemusát
lahkabirrasin skåvlåv vádtsám, de la vuojnnet
vilá moattes gudi rahtji váj oadtju sáme
giellaåhpadusáv, vájku la rievtesvuodaj
Åbbålattjat buolvaj gaskan le viehka
ållo givsedibme skåvlåjn.
Sáme sihke
doajmmahieredime diehti ja sámevuoda diehti
givseduvvi.
Givseduvvi sihke sáme ja dáro
oahppeguojmijs.
Barggoiellemij bessat aneduvvá stuorra
hásstalussan ienemusoassáj.
Viehkkeapparáhta
bieles vuojnnet ienemusát doajmmahieredibme
tjalmostuvvá ja binnep sáme duogásj.
Niedjen
doajmmahieredimij de ålos barggi árbbedábálasj
sáme æládusájn duola dagu ællosujton,
guolástimen ja ednambargon.
Sidjij gudi
ållesjattugin doajmmahieredibmáj boahttujin la
gássjelis gå e besa stuovvásit barggat jali e
åvvånis máhte barggat doajmmahieredime
Sámij gaskan moattes doajmmahieredimij
åvddåla barggin dábálasj barggoiellemin, valla
uddni li siján fálaldagá gieldalasj viddnodåjmajn
duola dagu divudagán ja biejvveguovdátjin.
Gå la sáhka demokráhtalasj oassálasstemis de
vuojnunagi sáme duogásj berustimev åvdet ja
dåjmalasjvuodav sebrudakiellemin, madi
doajmmahieredibme le dille mij binnet jali gádot
oassálasstemav.
Ietján ij la vuojnnet sieradus
sáme doajmmahieredimij oassálasstemis
demokráhtalasj prosessajn ja ulmutjij
oassálasstemis váni doajmmahieredimijn.
ájnas gávnadus le åtsådallama gå álu hæhttu
bælostit sáme berustimijt ålles sáme sebrudagá
åvdås juohkka aktijvuodan.
Bælostit dákkir
berustimijt muhttijn dåbddu duodde fámmban.
Vásstádus gatjálvissaj gåktu li sáme
doajmmehieredimij vijor, le ij dåhkki dåssju avta
dile birra sáhkadit.
Ságájdahttemij baktu
åvddånboahtá valjesvuohta mij guosská
bæjválasj iellemav, målssomijt, ja
demokráhtalasj oassálasstemav sámijda
doajmmahieredimij.
åvddånbåhti moattebelak vidjura sámijda
doajmmahieredimij mij guosská sjaddamdilev,
tjadnasav iehtjasa sámevuohtaj, sjiervev, makkir
doajmmahieredibme, álldarv, årromsajev jnv.
Sæmmi båttå la vilá stuorra dárbbo vuona
varresvuodaapparáhtan lasedit máhtudagáv mij
guosská sáme kultuvrav, gielav ja identitehtav, ja
aj stuoráp diedulasjvuodav majt åbbålattjat dát
merkaj.
Ulmme viertti liehket juhte
álkkádusbargge duosstu hásstalusájt
fáhkatjiehpes vuojnoj mij guosská
kultursierralágásjvuodajt sáme kultuvra hárráj.
ÅENIEDASSE
Daate reektehtse lea tjaalasovveme stillemen
mietie Nordens Velferdssenteristie (NVC), jïh lea
akte galhkuvereektehtse dan kvalitatijve nöörjen
bielieprosjektese "Almetjh
funksjovnegiehpiedimmiejgujmie jïh saemien
maadtojne".
Prosjekten aajkoe lea orreme
goerkesem lissiehtidh tsiehkien bïjre saemide mej
funksjovnegiehpiedimmie (h).
Maana-, noere- jïh
fuelhkiedirektovraate (Bufdir) lea aarebi
vuesiehtamme vaenie vitenskapeles
dotkemebaseradamme daajroe gååvnese daennie
Bufdir lea prosjektevierhtieh dåårjeme
Nordens Velferdssenterasse mij dam ekonomeles
dïedtem åtneme mijjen prosjekten åvteste.
Prosjekte aktem dåeriesmoeretjoelmem golme
bieline åtneme:
• Guktie saemieh
funksjovnegiehpiedimmine/giehpiedimmiej-
gujmie jïjtsh aarkebiejjiem dååjroeh?
gujmie vihkeles sertiestimmieh jieliedisnie
dååjroeh?
gujmie meatan demokrateles prosessine?
Reektehtsen sisvege våaroeminie åtna
tjåanghkan 31 semi-struktuvreradamme
gihtjehtimmieh saemiejgujmie funk-
sjovnegiehpiedimmine/giehpiedimmiejgujmie,
jïh/jallh dej lïhke fuelhkine jallh åeline.
Moenehtsisnie dovne maanah, noerh, geerve
almetjh jïh voeresh.
Almetjh uvtemes
noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien
dajvine årroeh.
Studije lea tjïrrehtamme
boelhken voerhtjen 2014 raejeste goeven 2015
raajan.
Akte referansedåehkie gusnie tjirkijh
dovne saemien siebrijste jïh byjresijstie, jïh
funksjovneheaptoji siebrijste jïh byjresijstie lea
barkoem studijinie fulkeme.
Studije jieniebidie tsiehkide nöörjen
velferdabparaaten sisnjelen tjuvtjede mah
maehtieh heaptojne årrodh ihke almetjh saemien
maadtojne jïh funksjovnegiehpiedimmine/
giehpiedimmiejgujmie seammavyörtegs
sjïehteladteme dïenesjh åadtjoeh.
Viehkieabparaate standaarden mietie dïenesjh
faalehte mah leah jienebelåhkoesiebriedahken
daerpiesvoetide sjïehtedamme.
Daate sæjhta
jiehtedh gaskem jeatjah fokuse diagnovsese jïh
funksjovnegiehpiedæmman aktem
åssjalommesem tjihtie mij guarkoe, aarvoem jïh
leavloem beaja dïsse mij lea kultuvresjïere
saemien ussjedimmievuekesne, aarvojne,
histovrijisnie jïh aarkebiejjien jieliedisnie.
konsekvense lea almetjh saemien maadtojne
maehtieh kultuvrelle heaptoeh jïh gïeleheaptoeh
dåastodh gosse viehkieabparaatine govlesedtieh.
Dan åvteste nöörjen dïenesjevedtijh daajroem
fååtesieh saemiej ovryöktesth
govlesadtemevuekiej bïjre, ektiedamme
skïemtjelassese jïh healsose, dle saemieh tuhtjieh
geerve nöörjen healsoesuerkien gaskesadtedh.
Faatoes nuepiej gaavhtan jïjtse gïelem nuhtjedh
dle vaenebh daerpies bïevnesh åadtjoeh.
Daate
dan åvteste saemieh (mah saemien aarkebiejjien
nuhtjieh) eeremasth eah sïjhth toelhkem
nuhtjedh, men sijhtieh skïemtjelassen, healsoen
jïh funksjovneheaptoen/ heaptoej bïjre
soptsestidh jïjtsh ietniengïelesne.
Aerpievuekien mietie saemieh eah diagnostiske
teermine ussjedh.
Almetjh
funksjovnegiehpiedimmiejgujmie jieniebistie
saemijste vuajnalgieh goh akte bielie dehtie iemie
jeerehtsistie, jïh vihkeles orreme gaajhkide
almetjidie aktem funksjovnem vedtedh maam
dah maehtieh siebriedahkesne voebnesjidh.
Jalhts stoerre joekehtse saemien almetjebådtjan
jïh jillieveartenen skuvlebådtjan gaskem, dle
jïjnjh saemieh
gujmie gåabpegh bådtjah seamma tïjjen
nuhtjieh, jïh hijven nåhtoem gåabpagihtie
bådtjeste utnieh.
Saemien almetjebådtjan
sisnjelen dle joekoen dïhte aerpievuekie
alternatijve båehtjierdæjjah nuhtjedh (lohkijh,
davvojh), lea jielije saemiej luvnie ovmessie
funksjovnegiehpiedimmiejgujmie.
Skuvle lea akte sijjie mïsse gellie saemieh
gujmie veaksehke dååjresh utnieh, aaj nåake.
Dejtie båarasåbpoe jïh joekoen geerve
bievniejidie lij akte stoerre dåeriesmoere
internaateskuvlese seedtesovvedh jïh
nyöjhkesovvedh jïjtse gïelem nuhtjedh, jïh
funksjovnegiehpiedimmien gaavhtan daate lissie
haestiedihks orreme dej aarkebiejjien jieliedasse.
Jalhts noerh jïh geerve saemieh
funksjovnegiehpiedimmine/
giehpiedimmiejgujmie uvtemes leah åådtjeme
skuvlem lïhke byjresisnie vaedtsedh, dellie dïhte
vuesehte saemien gïelelïerehtimmiem åadtjodh
annje maahta akte gæmhpoe årrodh gellide,
jalhts laakine viedteldihkie.
Gaajhkine aaltarinie
vååjnesasse båata annje jïjnje irhkeme skuvlesne.
Saemieh funksjovnegiehpiedimmiejgujmie
irhkesuvvieh dovne sijjen saemien maadtoen
gaavhtan jïh sijjen funksjovnegiehpiedimmien
gaavhtan.
Dovne nöörjen jïh saemien
mubpielearohkh irhkeminie.
Jienebh dååjroeh akte haesteme barkoejieliedasse
båetedh.
Viehkieabparaaten bieleste maahta
vååjnedh goh fokuse uvtemes lea
funksjovnegiehpiedæmman jïh vaenie dan
saemien maadtose.
Jalhts
funksjovnegiehpiedimmiem åtna, dle jienebh
veeljieh aerpievuekien saemien jielemi sisnjeli
barkedh goh båatsoe, gööleme jïh jåartaburrie.
Dejtie mah funsjovnegiehpiedimmiem geerve
aaltarisnie åadtjoeh dle nåake tïjje sjædta gosse
barkoejieliedistie gehtjieh jallh giehpiedamme
nuepieh barkoejieliedisnie åadtjoeh.
Dej saemiej
gaskem evtiedimmieheaptojne dle aarebi jienebh
barkin dan sïejhme barkoejieleden sisnjelen, men
daan biejjien faalenassem ovmessie tjïelten
fasseldimmieråajvarimmine utnieh, goh
dåvvomesijjieh jïh biejjiejarngh.
Juktie demokrateles meatan årrodh dle vååjnoe
goh saemien maadtoe eadtjohkevoetem jïh
darjomem eevtjie siebriedahken jieliedisnie,
mearan funksjovnegiehpiedimmie lea akte
tsiehkie mij faatoes jallh giehpiedamme
eadtjohkevoetem sjugnede.
Jeatjah gaavhtan dle
vååjnoe goh saemieh
gujmie eah jïjnjem joekehth almetjijstie bielelen
Akte jeatjah
gaavnoe lea dihte dååjrese daamtaj tjoeredh
saemien ïedtjh voebnesjidh gaajhki saemiej
åvteste fïerhtene ektiedimmesne.
Daamtaj akte
lissie leavloe sjædta dagkerh ïedtjh voebnesjidh.
Vaestiedasse dan gyhtjelassese guktie tsiehkie
saemide funksjovnegiehpiedimmine/
giehpiedimmiejgujmie lea, lea daesnie ij gåaredh
akten tsiehkien bïjre soptsestidh.
Dejstie
buerkiestimmijste mah leah båateme
gihtjehtimmiej tjïrrh, vuestelen gellielaaketje
tsiehkieh aarkebiejjien jïh sertiestimmiej bïjre
vuesiehtieh, jïh guktie saemieh
gujmie leah demoktrateles meatan.
Gihtjehtimmieh vuesiehtieh tsiehkie saemide
funksjovnegiehpiedimmine jïjnjem jeerehte, goh
byjjenimmietsiehkie, ektiedimmie jïjtse saemien
maadtose, tjoele, magkeres
funksjovnegiehpiedimmie, aaltere jïh årromesijjie
jïh guhkiebasse.
Seamma tïjjen dle nöörjen
velferdabparaaten sisnjelen annje gaajh daerpies
stuerebe daajrojne saemien kultuvren, gïelen jïh
identiteeten bïjre, jïh stuerebe voerkesvoete
maam dïhte sæjhta jiehtedh rïektesisnie.
Ulmie
tjuara årrodh dah profesjovnelle velferdbarkijh
haestiemidie dåastoeh aktine maehteles
vuajnojne dïsse mij lea kultuvresjïere saemien
kultuvresne.
SUMMARY
This report is written on commission by the
Nordic Centre for Welfare and Social Issues
(NVC) and is the final report of the qualitative
Norwegian subproject "People with Disabilities
and Sami Background".
The goal of the project
is to increase understanding for the situation of
people with disabilities and Sami background.
The Norwegian Directorate for Children, Youth
and Family Affairs (Bufdir) has previously made
public that there is little scientific research-based
knowledge in this area.
Bufdir has contributed
project funds to NVC, who has been financially
responsible for our project.
The project has aimed to answer three questions:
• How do people with disabilities and Sami
background experience their daily lives?
background experience important transitions
in their lives?
background participate in the democratic
processes?
The content of the report is based on 31 semi-
structured interviews with people with
disabilities and Sami background and/or their
next of kin or custodians.
The selection includes
children, youths, adults and elderly people; they
are primarily located in the Northern Sami, Lule
Sami and Southern Sami areas.
The study was
performed in the period between April 2014 and
December 2015.
The implementation of the
study has been followed by a reference group
comprising representatives from Sami
organisations and communities, in addition to
people with disabilities' organisations and
communities.
The study addresses several conditions within
the Norwegian welfare system that can be
obstacles for providing people with Sami
background and disabilities equal value
customised services.
The support system offers
standardised services tailored to the needs of the
majority.
This means, among other things, that a
focus on diagnosis and disabilities overshadows
an approach that values and prioritises the
cultural specifics of Sami mentality.
Consequentially, people with Sami background
might encounter cultural and linguistic barriers
within the support system.
A lack of knowledge
among Norwegian service providers regarding
the Sami populations' indirect way of
communicating issues of illness and health,
might make the interaction with the Norwegian
healthcare system a problematic experience.
Additionally, a lack of possibility to use their
own language leads to limited access to
necessary information.
This because Samis (who
use a Sami language in their daily life) prefer not
to use interpreters, but rather want to speak
about illness, health and disabilities in their own
native language.
Traditionally, Sami people do not view the
world in diagnostic terms.
People with
disabilities are viewed by many Sami people as a
part of the natural variation, and it has been
important to give each individual a functional
role in society.
Despite the large differences
between traditional Sami medicine and western
medicine, many people with disabilities and Sami
background make use of both in parallel and
experience benefits from both.
Within traditional
Sami medicine the use of alternative therapists
(guvllár, readers, palm readers), and being read
is still alive among Samis with various
disabilities.
For many people with disabilities and Sami
background important experiences are related to
school, also negative ones.
For the older
informants being sent to boarding school and
denied the use of their own language was a great
burden, and this has been an additional
challenge in their daily lives.
Even though young
and adult people with disabilities and Sami
background have primarily attended school in
their local area, it is clear that the access to Sami
language education (in spite of being legally
mandatory) is still a struggle for many.
Across
age groups it is revealed that school bullying is
extensive.
People with disabilities and Sami
background are bullied both because of their
Sami background and their disability, and by
both fellow Norwegian and Sami pupils.
Entering into working life has been a challenging
experience for many.
The support system's main
focus appears to be on the impairment rather
than their Sami background.
Many choose to
work in traditional Sami occupations such as
tending reindeer, fishing and agriculture, in spite
of impairments.
For those who acquire
impairments as adults, reduced participation or
being unable to work is a difficult transition.
Among people with disabilities and Sami
background many previously worked within
non-specialised industries, but are currently
employed in local government and public
industries such as workshops and activity
centres.
In regards to participation in democratic
processes, Sami background appears to increase
involvement and commitment, while disabilities
contribute to reduced or lacking participation.
The participation of people with disabilities and
Sami background in democratic processes seems
not to differ significantly from that of people
without disabilities.
Additionally, an important
finding is the experience of having to defend
Sami interests on behalf of the Sami population
as a whole in every context.
Defending such
interests is, at times, perceived as an additional
burden.
The conclusion, then, is that it is not possible to
talk about the one situation for people with
disabilities and Sami background.
From the
descriptions found in the interviews it becomes
clear that it is a great multitude of situations in
regards to daily life, important transitions and
the participation in democratic processes.
The
interviews show that the situation of people with
disabilities and Sami background varies
depending on formative conditions, relation to
Sami identity, sex, type of impairment, age,
location, and more.
At the same time there is
within the Norwegian welfare system a great
need for more knowledge about Sami culture,
language and identity and how to implement
this.
The aim must be that welfare professionals
meet the challenges by understanding and
reacting to the differences and specifics of Sami
culture.
INNHOLDSFORTEGNELSE
PRINSIPPET OM LIKEVERDIGE HELSE- OG OMSORGSTJENESTER ........................... 23
REFLEKSJONER OVER METODISKE OG ETISKE UTFORDRINGER ........................... 31
4 HVORDAN FORHOLDE SEG TIL SYKDOM OG
Det samiske språket nedprioriteres begrunnet i funksjonsnedsettelsen ............................... 47
Hvordan mobbingen skjer, hvorfor og av hvem?
Hva er blitt gjort for å gripe fatt i mobbingen?
9 MØTE MED HELSEVESENET OG ANDRE HJELPEINSTANSER ........... 61
FRA FULL DELTAGELSE TIL REDUSERT ELLER INGEN DELTAGELSE I
DELTAGELSE I BESLUTNINGER RELATERT TIL EGET HVERDAGSLIV .................... 76
Velferdsapparatets forståelse av samisk kultur - hva skjer i det kulturelle møtet?
Hvilke interesser målbærer den samiske medborgeren med funksjonsnedsettelser?
Den samiske tilknytningen vekker engasjement som funksjonsnedsettelsen kan svekke .
Hvordan prioriterer Sametinget de med spesielle behov?
AVSLUTNING: HVORDAN ER SITUASJONEN TIL SAMER MED
FUNKSJONSNEDSETTELSE (R)?
1 INNLEDNING
I stortingsmeldingen nr.
og likeverd kommer det frem at det finnes lite
systematisk kunnskap om livsvilkårene til
personer med utviklingshemming med samisk
Videre påpekes det i en annen rapport
om levekårene for mennesker med
utviklingshemming at:
Den samiske befolkning er den eneste
urbefolkningen i Norge.
Nasjonale
minoriteter er romanifolket (tatere), roma
(sigøyneren), jøder, kvener og skogfinner.
Kunnskapen om situasjonen til mennesker
med utviklingshemming i disse
befolkningsgruppene er begrenset og
mangelfull.
For noen av gruppene kan det
være utfordringer til språk, både i det å få
tilgang til rettigheter og for den
utviklingshemmede i valg av språk.
Manglende kompetanse og kunnskap om
kultur og språk kan også være en utfordring
for hjelpeapparatet (Barne- ungdoms- og
familiedirektoratet, 2013, s. 96).
I følge Sosial- og helsedepartementet er det
dokumentert at spesielt samer med
funksjonsnedsettelse, møter språklige og
kulturelle barrierer i forhold til deltagelse i
samfunnet (NOU 2001:22).
Disse barrierene
"forsterker problemene og vanskeliggjør både
utdanning, diagnostisering, pleie, rehabilitering
og brukerinformasjon" (Sosial- og
helsedepartementet, 2001, s. 235).
Med bakgrunn i det påviste kunnskapshullet har
Bufdir satt i gang en prosess for å skaffe mer
kunnskap om situasjonen til samer med
Første ledd i dette
arbeidet har vært å få laget en
kunnskapsoversikt over forskning og relevant
litteratur som finnes.
Dette oppdraget har blitt
gjort som et nordisk prosjekt hvor Kaisa Huuva
på vegne av Nordens Välfärdscenter (2014) har
forfattet en kunnskapsoversikt med
tittelen:"Personer med funktionsnedsättning och
samisk bakgrund".
Denne rapporten er en videreføring av Bufdirs
prosess med å bygge kompetanse på området.
Gjennom NVC har Bufdir finansiert det
kvalitative norske delprosjektet "Samer med
funksjonsnedsettelse (r) ".
Delprosjektet er
gjennomført ved Seksjon for Vernepleie ved
Høgskolen i Harstad.
Prosjektets hovedmål har
vært å øke forståelsen for situasjonen til samer
med funksjonsnedsettelse (r).
Prosjektet har hatt
en tredelt problemstilling:
31 intervju med samer med
I rapporten
anvendes både betegnelsene deltager og
informant.
Betegnelsen deltager anvendes når det
henvises til de 31 personene med
funksjonsnedsettelser og samisk bakgrunn som
står i fokus for denne studien.
Når begrepet
informant benyttes henviser dette til de
personene som er blitt intervjuet, dvs.
mange av
personene med funksjonsnedsettelser og samisk
bakgrunn, men i enkelte tilfeller også deres
Deltagerne er bosatt
hovedsakelig i nord-, lule- og sørsamiske
områder.
Avgrensningen av hvilke personer som kan sies å
ha en funksjonsnedsettelse er ikke selvsagt, og
har vært debattert i funksjonshemmingsfeltet
over år (Molden, Wendelborg, & Tøssebro,
Vi vil derfor innlede med en redegjørelse
for hvilken forståelse av funksjonshemming og
funksjonsnedsettelse som legges til grunn for
denne studien, og hvem som ut fra denne
forståelsen deltar i studien.
FUNKSJONSHEMMING OG FUNKSJONSNEDSETTELSE ___________________________
Funksjonshemming har tradisjonelt vært forstått
som en egenskap ved individet.
Dette omtales
gjerne som en medisinsk forståelse av
funksjonshemming, hvor funksjonshemmingen
anses som en konsekvens "av sykdom, lyte eller
andre biologiske avvik" (NOU 2001:22, s. 15).
Det vil si at funksjonshemming oppfattes å være
forårsaket av at det er noe feil med individet, og
gjerne med henvisning til underliggende patologi
Etter hvert ble imidlertid
det ensidige fokuset på individets funksjonelle
begrensninger kritisert, og det skjedde en
perspektivendring til å se funksjonshemming
også i lys av egenskaper ved omgivelsene.
Norden i dag opereres det med en relasjonell
forståelse hvor funksjonshemming oppfattes som
noe som oppstår i samspillet mellom
omgivelsene og en person med
funksjonsnedsettelse.
Funksjonshemming
beskrives da som misforholdet mellom et
individs funksjonsevne og omgivelsenes krav til
funksjon (Tøssebro, 2014).
Funksjonshemmet er
da ikke noe man "er" grunnet sin
funksjonsnedsettelse, men noe man "blir" i møte
med omgivelsene.
Ut fra en slik forståelse
oppstår funksjonshemmingen f.eks.
først når en
som sitter i rullestol møter en trapp som hindrer
at han eller hun fra deltagelse.
For å kunne skille mellom det individuelle og det
relasjonelle aspektet ved funksjonshemming ble
det etter hvert foreslått å innføre begrepet
Funksjonsnedsettelse kan
defineres som "tap av, skade på eller avvik i en
kroppsdel eller i en av kroppens psykologiske,
fysiologiske eller biologiske funksjoner" (NOU
Begrepet viser altså til egenskaper ved
individer, og det er denne bruken av begrepet
funksjonsnedsettelse som vil bli fulgt i rapporten.
I rapporten beskrives situasjonen til personer
som er valgt ut grunnet sin samiske bakgrunn,
samt at de har en eller annen form for
Akkurat som i Nordens
Velferds senters sin kunnskapsgjennomgang av
eksisterende forskning angående samer med
funksjonsnedsettelse (r), skiller vi mellom fysiske,
psykiske og kognitive funksjonsnedsettelser.
Med fysiske funksjonsnedsettelser menes blant
annet bevegelses-, syns- eller hørselsnedsettelser.
Psykiske funksjonsnedsettelser omfatter
tilbakevendende psykiske vansker som f.eks.
angst, depresjoner og psykoser.
Kategorien
kognitive funksjonsnedsettelser innbefatter ulike
tilstander som f.eks.
utviklingshemming, ADHD
og autisme (Nordens Välfärdscenter, 2014).
Vi
er oppmerksom på at denne inndelingen ikke
sammenfaller med inndelingen i ICD-10, men
velger å følge NVC sin inndeling siden denne
studien kan anses som en oppfølging av deres
kunnskapsgjennomgang.
Samene er Europas eneste urbefolkning.
De har
tradisjonelt vært bosatt i fra Hedmark i Sør-
Norge til Kolahalvøya i Nordøst-Russland, med
et kjerneområde i de indre delene av
Nordkalotten og fjordstrøkene i Nord-Norge.
Samene bor altså i fire land, kalt Sápmi; Norge,
Sverige, Finland og Russland, der flesteparten av
samene er bosatt i Norge.
Tradisjonelle samiske
leveveier inkluderer reindrift og kombinasjon av
småbruk og fiske, men utøves i dag kun av et
mindretall av den samiske befolkningen
Reindrift har vært en samisk
næring siden 1600-tallet og bedrives i dag av ca.
3000 samer (Statens reindriftsforvaltning, 2014).
I likhet med majoritetsbefolkningen deltar samer
overalt i samfunnet, innen ulike yrkesgrupper.
Mange samer har de siste generasjonene flyttet
til nærliggende byer.
I registerundersøkelsen:
"Flytting til byer fra distriktsområder med
samisk bosetting" (Sørlie & Broderstad, 2011)
viser det seg at flere kvinner enn menn har flyttet
fra samiske distriktskommuner til forholdsvis
nærliggende bykommuner.
Likevel bor mange
samer i lokalsamfunn under 3000 innbyggere
(Pedersen & Høgmo, 2012).
Samepolitikken fra midten av 1800-tallet og
fram til etter andre verdenskrig i Norge var
basert på assimilering.
For samene betydde dette
at deres kulturelle kjennetegn og språklige
særtrekk skulle erstattes med tilsvarende trekk
fra majoritetskulturen (Josefsen, 2006; Minde,
Denne politikken hentet sin ideologiske
forankring i sosialdarwinismen, nasjonalisme og
sikkerhetspolitikk (Jensen, 2005).
skoleverket gav dette seg for eksempel uttrykk i
at all opplæring skulle skje på norsk, og det var
den norske kulturelle identiteten som skulle
legges til grunn ved samhandling mellom samer
og etniske nordmenn.
Etter andre verdenskrig
skjedde imidlertid et skifte i retning i den norske
stats minoritetspolitikk ovenfor samene.
Skiftet
ble særlig tydelig i forbindelse med Altasaken på
slutten av 1970- og begynnelsen av 1980-tallet.
Dette blant annet fordi samene her fikk støtte
internasjonalt, og gjennom formuleringene i
grunnlovsparagraf 108 uttrykt at det pålegger
staten å tilrettelegge for at den samiske
folkegruppen skal kunne utvikle sitt språk, sin
kultur og sitt samfunnsliv (Eidheim, 1974; Justis-
og beredskapsdepartementet, 2015).
Det samiske samfunnet kan i dag deles inn på
ulike måter språklig, næringsmessig, geografisk
og kulturelt, som for eksempel: nordsamer,
lulesamer, sørsamer, bysamer, markasamer,
sjøsamer og reindriftssamer.
Disse gruppene har
forskjellige tilpasninger til den felles samiske
kulturen og utgjør til sammen den samiske
kulturens helhet.
Betingelsene for utøvelse av
samisk språk og kultur er forskjellig rundt om i
landet (Hansen, 2012a).
Det er ikke enkelt å definere entydig hvem som
er samer i Norge.
Det finnes ingen nøyaktige tall
på hvor mange samer som bor i dagens Norge
(Pettersen, 2012).
Grunnen til dette er at Norge
ikke innhenter offentlig statistikk over hvem som
definerer seg som samisk.
Dette har ikke blitt
gjort siden folketellingen i 1970, der Statistisk
sentralbyrå (SSB) stilte fire spørsmål om samisk
språk og identitet til bosatte i utvalgte
kommuner og kretser utenom de store byene i
Norge nord for Saltfjellet (Båk'te, 1978).
nedre anslag, med utgangspunkt i folketellingen
fra 1970, antyder at det bor ca.
Norge.
Muligens er et fornuftig estimat opp mot
tallet 75 000, når man tar hensyn til
befolkningsveksten de siste fire tiår.
Det finnes heller ingen tall på hvor mange
personer med funksjonsnedsettelse som har
samisk bakgrunn (Nordens Välfärdscenter,
Tar vi utgangspunkt i selvrapportert
funksjonsnedsettelse basert på
arbeidslivsundersøkelsen foretatt av Statistisk
sentralbyrå i 2013, oppgir studien at 17% av
respondentene rapporterer en eller annen form
for funksjonsnedsettelse (Bø & Håland, 2013).
Bruker vi disse estimatene på den samiske
befolkningen, og antar at den samiske
befolkningen i Norge er opp mot 75 000
personer, skulle dette tilsi et estimat på ca.
12.750 personer med samisk bakgrunn har en
eller annen form for funksjonsnedsettelse
(Nordens Välfärdscenter, 2014).
Samisk språk
Språk er en viktig markør for en etnisk gruppe
som ønsker å oppfatte seg som et eget folk, så
også for samer (Solstad, Balto, Nygaard,
Josefsen, & Solstad, 2012).
Dette er også
formalisert i en tilleggsparagraf til Grunnloven, i
Her påpekes at: "Det paaligger Statens
Myndigheter at lægge Forholdene til Rette for at
den samiske Folkegruppe, kan sikre og udvike sit
Sprog, sin Kultur og sit Samfundsliv" (Justis- og
beredskapsdepartementet, 2015).
Det samiske språket tilhører den finsk-ugriske
gren av de uralske språkene.
Det er beslektet
med de østersjøfinske språkene finsk, estisk,
samt ungarsk.
Det samiske språkområdet
strekker seg over de nordlige deler av Norge,
Sverige, Finland og Kola-halvøya i Russland, i
Skandinavia så langt sør som Femunden på
norsk side og Dalarne i Sverige.
Kjerneområdet
for det samiske språket ligger i Sápmi, en
geografisk region som dekker språkområdene.
Det finnes ti forskjellige samiske hoveddialekter
og man snakker om følgende samiske språk:
Nordsamisk, Lulesamisk, Sørsamisk,
Enaresamisk, Østsamisk og Kildinsamisk.
Mens
nabodialekter innenfor et sammenhengende
samisk språkområde forstår hverandre, kan
varianter som ligger langt fra hverandre regnes
som forskjellige språk ut fra kriteriet om at man
ikke forstår hverandre.
De mest utbredte
språkene i Norge er sørsamisk, nordsamisk og
lulesamisk.
Forskjellen mellom språkene
kommer frem i det at de som snakker
nordsamisk og sørsamisk ikke forstår hverandre
Tar man utgangspunkt i
eget skriftspråk som kriterium på forskjellen
mellom språk og dialekt, vil sørsamisk,
nordsamisk og lulesamisk være egne språk.
Det er og har vært vanskelig å tallfeste både den
samiske befolkningen og antall samer som
behersker samisk språk i Norge.
Dette er knyttet
til fornorskingsprosessen og at vi i Norge ikke
har gjort en folketelling av den samiske
befolkningen siden 1970.
I tillegg har kriteriene
for hvem som er "same" og for
"samiskspråklig" ikke vært entydig i de
forskjellige folketellingene (Solstad et al., 2012).
Folketellingen av 1970, som bare gjaldt for
utvalgte områder i Nord-Norge viste at 10.535
hadde samisk som førstespråk.
Man kan
imidlertid regne med at det var en stor
underrapportering av samisket og samisk
språkferdigheter i 1970 folketellingen, nettopp
på grunn av en lang fornorskingsprosess og en
"offentlig" skam over det samiske (Båk'te,
Regler om bruk av samisk språk er spesifisert i
Sameloven (Kommunal- og
moderniseringsdepartementet, 1987).
Loven
likestiller samisk og norsk språk innenfor et
nærmere definert forvaltningsområde for samisk
Her skal regler, lover og forskrifter
oversettes til samisk, kunngjøringer skal skje
både på samisk og norsk, visse skjemaer skal
foreligge på de to språk og folk har rett til å bli
betjent muntlig og skriftlig både på norsk og
samisk.
Samiske språk er beskyttet av blant
annet ILO-konvensjon 169, Norges grunnlov,
Stedsnavnloven, Samelovens språkregel i Norge
og gjennom opplæringsloven (NOU 1995: 6).
Ole Henrik Magga (2002) angir at om lag
20.000 snakker det nordsamiske språket, og om
lag halvparten av disse er bosatt i Norge.
Nordsamisk er den klart største språkgruppen av
de samiske språkene i Norge, hvor rundt 90%
av den samiske befolkningen i Norge snakker
dette språket.
Geografisk snakkes det
nordsamisk hovedsakelig i Finnmark og Troms,
og i kommunene i nordre Nordland (Sametinget,
Lulesamisk snakkes av omtrent 2000 personer,
men bare 600 prater dette aktivt (St.meld.
Språkets geografiske område
strekker seg fra Ballangen i nord til Saltfjellet i
sør, og dekker dermed blant annet: Tysfjord,
Hamarøy, Steigen, Sørfold, deler av Fauske og
Bodø kommune (Sametinget, 2015).
Med hensyn til sørsamisk er det vanskeligere å
anslå hvor mange som snakker dette.
28 (2007-2008) anslår at det finnes rundt
2000 sørsamer i Norge og Sverige (tall fra 1984),
og at omtrent halvparten av disse snakker
sørsamisk daglig.
Magga (2002) antyder at det
er omtrent 500 personer i Norge som behersker
Både det nordsamiske, lulesamiske og
sørsamiske språket er på UNESCOs liste over
truede språk klassifisert som "truede språk", og
det lulesamiske og det sørsamiske språket er i
tillegg klassifisert som "alvorlig truede språk"
(Solstad & Dankertsen, 2015).
Det er tre forhold som har bidratt til at samisk
språk har blitt svekket siden midten av 1800-
tallet og fram til i dag: (i) press fra majoriteten
gjennom økonomisk, sosial og kulturell
påvirkning, (ii) aktiv statelig politikk i
fornorskningstiden, gjennom forbud mot bruk
av samisk språk i skole og internat og (iii)
innsats fra mange samiske foreldre for at deres
barn skulle få norsk som morsmål.
Det siste
punktet må sees i sammenheng med de to
foregående forholdene.
Foreldrenes egne
erfaringer har sannsynligvis påvirket at mange
samiske foreldre valgte å skåne sine barn for den
sterke diskrimineringen de selv hadde opplevd
(Høgmo, 1989; Minde, 2005; Solstad et al.,
Kapittel 2 redegjør for sentrale føringer og
eksisterende kunnskap på feltet.
Her vektlegges
prinsippet om likeverdige helse- og
omsorgstjenester, samt faren for diskriminering.
Avslutningsvis i kapittelet presenteres kunnskap
fra tidligere forskning vedrørende mennesker
med samiske bakgrunn og funksjonsnedsettelser.
I kapittel 3 presenteres det metodologiske
grunnlaget for rapporten.
Her redegjør vi for
fremgangsmåtene for rekruttering av
informanter, og hvordan vi gikk fram for å gjøre
undersøkelsen kjent og legitim innenfor samiske
miljøer.
Vi gjør videre rede for etiske og
metodiske utfordringer knyttet til undersøkelsen,
og hvordan vi har møtt disse.
I kapitlene 4 til 11 presenteres empiri fra
undersøkelsen.
I kapitlene 4 til og med 9 går vi
nærmere inn på ulike aspekter ved deltagernes
Herunder fokuseres det på forholdet
til sykdom og funksjonsnedsettelser (kap.
sosiale relasjoner og familie (kap.
5), skole (kap.
6), arbeid (kap.
7), fritid (kap.
8) og deltagernes
møte med helsevesenet og andre hjelpeinstanser
(kap.
I kapittel 10 beskrives empiri knyttet til
ulike overganger i deltagernes liv, inndelt i
barnehage-skole, grunnskole-videregående skole,
skole-arbeid og fra full deltagelse til redusert
eller ingen deltagelse i arbeidslivet.
I kapittel 11
gjengis empiri angående deltagernes
demokratiske deltagelse, både relatert til eget
hverdagsliv og til det politiske liv.
Kapittel 12
består av en analyse av funnene i henhold til
problemstillingene for prosjektet.
2 POLITISKE FØRINGER OG KUNNSKAP
PÅ FELTET
Likeverdige helse- og omsorgstjenester er et
politisk mål i Norge, og inngår som en plikt i
norsk lovgivning og i menneskerettighetene.
Fordi vi er forskjellige vil likebehandling fra
hjelpeapparatets side kunne medføre forskjell i
resultat for ulike grupper, og innebære en form
for diskriminering.
Vi vil her redegjøre for
omsorgstjenester og for diskriminering, før vi gir
en kortfattet gjennomgang av den kunnskapen
som eksisterer på området per i dag.
PRINSIPPET OM LIKEVERDIGE HELSE- OG OMSORGSTJENESTER ________________
Norge har et særskilt ansvar for å gi likeverdige
helse- og omsorgstjenester for samene som
urfolk.
I Nasjonal helse- og omsorgsplan 2011-
2015 beskrives likeverdige helsetjenester slik:
Helse- og omsorgstjenester skal være
likeverdige for hele befolkningen og tilpasset
ulike behov, forventninger og forståelse av
hva som er gode løsninger på et
helseproblem.
God kommunikasjon,
åpenhet og respekt for forskjellighet [...] er
avgjørende for kvaliteten på møtet mellom
brukere og helse- og sosialpersonell.
God
tolketjeneste med kvalifisert tolk og
lydhørhet i møte med pasienten er en
forutsetning for likeverdighet.
Språklig
tilrettelegging er nødvendig for å sikre
informasjonsflyt, slik at partene har felles
forståelse for planlegging, tilrettelegging og
oppfølging (St. meld.
Plikten til å yte likeverdige helse- og
omsorgstjenester følger til dels direkte av
helselovgivningen, men også av den generelle
plikten til likeverdig offentlig tjenesteyting etter
diskrimineringslovverket.
Både helselovgivningen
og diskrimineringslovgivningen er utformet på
bakgrunn av internasjonale forpliktelser Norge
har påtatt seg gjennom ulike
menneskerettighetskonvensjoner (Likestillings-
og diskrimineringsombudet, 2011).
Likeverdige helse- og omsorgstjenester
forutsetter likhet i tilgang, kvalitet og resultat.
Dette realiseres ved at helse- og
omsorgstjenestene legger til rette for at den
enkelte pasient (inkludert samer med
funksjonsnedsettelser) får oppfylt kravene om
likeverdig tilgang til omsorg og behandling.
Tjenestene skal gi like god kvalitet til alle
brukere, og målet er resultatlikhet.
Et reelt
likeverdig behandlingstilbud innebærer at
pasienten eller brukeren av tjenesten med ulike
behov og forutsetninger i blant behandles ulikt,
tilpasset den enkelte livssituasjon, funksjonsevne,
kulturelle og språklige bakgrunn.
Likebehandling av mennesker med ulike
forutsetninger gir sjelden likt resultat, og
tjenestene må derfor tilrettelegges for den
enkeltes funksjonsnivå (Reinholdtsen, 2011).
Det er dokumentert at samer, og spesielt
samer med funksjonsnedsettelser, møter
språklige og kulturelle barrierer som
forsterker problemene og vanskeliggjør både
utdanning, diagnostisering, pleie,
rehabilitering og brukerinformasjon.
samsvarer ikke med den rett samene som
urfolk har til reell likestilling med andre
norske statsborgere, eller retten til tiltak for
å motvirke negativ diskriminering (Sosial-
og helsedepartementet, 2001).
I vid forstand defineres diskriminering som
handlinger basert på personlige egenskaper som
får negative konsekvenser for enkeltpersoner.
FNs konvensjon om rettighetene til personer
med nedsatt funksjonsevne definerer
diskrimineringsgrunnlaget slik:"Persons with
disabilities include those who have long-term
physical, mental, intellectual or sensory
impairments which in interaction with various
barriers may hinder their full and effective
participation in society on an equal basis with
others." (United Nations, 2006, artikkel 1 andre
ledd).
Diskriminering kan ha form av handlinger og
ytringer som oppleves som krenkende, sårende
eller trakasserende, men også likebehandling
som får ulike virkninger for ulike grupper fordi
vi er forskjellige er en form for diskriminering
(Barne- ungdoms- og familiedirektoratet, 2013).
I helsevesenet eksisterer det en lov forankret i
aktivitetsplikt, for å fremme likestilling og hindre
diskriminering.
Dersom pasienter med samisk
bakgrunn opplever barrierer i møtet med
helsevesenet kan det komme av
diskriminering/usaklig forskjellsbehandling på
grunn av deres kulturelle eller språklige
Direkte diskriminering forekommer
når personer med samisk bakgrunn blir
behandlet dårligere enn andre i samme situasjon.
Indirekte diskriminering er en annen form for
diskriminering der en tilsynelatende nøytral
praksis fører til at personer med samisk
bakgrunn kommer dårligere ut enn andre
(Barne- og likestillingsdepartementet, 2008).
Mangelfull tilrettelegging av helse- og
sosialtjenester kan være et eksempel på indirekte
Et eksempel på dette er når en
samisktalende pasient med funksjonsnedsettelser
ikke får tilbud om tolk for å kommunisere med
helsepersonell.
Å behandle alle likt, når
pasienten har ulike behov og forutsetninger, vil
derfor kunne ha som konsekvens at noen ikke
får en likeverdig behandling.
Å gi særbehandling
til noen forstås dermed som et nødvendig tiltak
for å kunne gi likebehandling og oppnå
resultatlikhet.
Diskriminering på grunn av funksjonsnedsettelse
har blitt dokumentert i flere offentlige
dokumenter og rapporter.
I rapporten "Full
deltagelse for alle?" påpekes det at det fortsatt er
et stykke å gå før målene er nådd om likeverdige
forhold, fri for diskriminering, for mennesker
med funksjonsnedsettelser (Nasjonalt
dokumentasjonssenter for personer med nedsatt
funksjonsevne & Sosial- og helsedirektoratet,
Samer med funksjonsnedsettelse (r)
opplever sannsynligvis enda flere barrierer (for
eksempel; kulturelle og språklige), slik at
målsettingen om likeverdige forhold er enda
vanskeligere å nå.
Som påvist i kunnskapsgjennomgangen til NVC
(2014) foreligger det begrenset forskning om
personer med samisk bakgrunn og
I tillegg til innledningsvis
å presentere den forskningen som dog finnes på
området, supplerer vi derfor med en kort
redegjørelse av utvalgt samisk helseforskning
som vi finner relevant også i forhold til
situasjonen til mennesker med
Det foreligger noe forskning på personer med
samisk bakgrunn og funksjonsnedsettelser sitt
møte med hjelpeapparatet.
Blant de som har
forsket på dette er Nymo og Minde (2014) som i
en studie retter fokus mot rehabilitering av
pasienter som lever i en minoritetssituasjon, og
som etter somatisk sykdom lever med
De finner at de kulturelle
utfordringene er mange når det gjelder den
samiske/ kvenske rehabiliteringspasienten.
Skal
rehabiliteringen lykkes bør det blant annet ikke
være for stort brudd med hjemlige og kjente
De peker videre på hvordan det å
være i et kjent kulturlandskap og å komme hjem
betyr mye, og at mennesker og natur sammen
utgjør en helhet rundt pasienten.
I en annen
artikkel beskriver Minde (2015)
vernepleierstudenter sine erfaringer med eldre
pasienter med funksjonsnedsettelser på
sykehjem, og hvordan en kultursensitiv
tilnærming bidro til å gi studentene et mer
helhetlig bilde av de eldre sin livssituasjon.
Samtidig skjedde en utjevning av asymmetrien i
forholdet mellom pasientene og studentene, der
de eldre endret atferd og trivdes bedre.
I sin masteroppgave om livssituasjonen til
personer med fysiske funksjonsnedsettelser i
samisk samfunn finner Eirin Isaksen (2006) at
det uformelle nettverket som familie, venner og
nærmiljø er viktig i informantenes tilværelse.
Flere foretrekker da også å bruke nær familie
istedenfor kommunalt ansatte når de har behov
for bistand.
Det beskrives videre skuffelse over
mangel på kulturforståelse i kommunene, og at
brukermedvirkning ikke alltid er like godt
ivaretatt.
Isaksen konkluderer med at samiske
kommuners rehabiliteringsinnsats har rom for
forbedring for å oppnå bedre levekår, likestilling
og samfunnsdeltagelse for mennesker med
Hedlund og Moe (2000) har studert bruken av
kommunale velferdstjenester blant sørsamiske
brukere.
De viser til at sørsamer ofte har høy
terskel for å oppsøke helsevesenet for å be om
hjelp.
Mange oppgir at de har liten tillit til
helsevesenet, og føler sin kulturelle identitet
misforstått i møte med helsepersonell.
Spesielt
påpekes det at grupper av kronisk syke og
funksjonshemmede opplever barrierer i møte
med helsetjenestene i det sørsamiske området.
Mirjam Harkestad Olsen (2004) retter i sin
hovedfagsoppgave fokus mot hva som styrer
foresatte i tospråklige miljø angående valg av
språk for sine barn når barnet har en spesifikk
språkvanske.
Hun finner blant annet at følgende
forhold har betydning for foresattes valg;
fornorskingsprosessen samene har vært utsatt
for, bosted (samiskspråklig dominans eller ikke),
faglige råd, tillit til hjelpeapparatet,
familiekonstellasjon og tanke om
framtidsmuligheter.
Når det gjelder tegnspråk
viser for øvrig Vonen (2012) til at det ikke finnes
noe eget samisk tegnspråk i Norge, men at
norske tegnspråklige samer bruker et norsk
tegnspråk påvirket av samisk.
Hvilket eller
hvilke språk barn vokser opp med, påvirker
deres identitetsutvikling.
Vi vet videre at personer med
funksjonsnedsettelse med samisk bakgrunn ofte
blir tatt hånd om av nære slektninger i deres
hjem.
Når deres omsorgspersoner (ofte foreldre)
dør, flytter de til kommunale boliger.
Utfordringen blir da hvordan man skal
tilrettelegge deres hverdag, og hvordan sikre at
deres behov blir tatt tilstrekkelig hensyn på en
best mulig måte, hva gjelder kulturell og språklig
bakgrunn (Sosial- og helsedepartementet, 2001).
Forskning har vist at den samiske befolkningen i
signifikant mindre grad er tilfreds med de
helsetjenestene de mottar, og at dette gjelder
både fastlegeordningen (Nystad, Melhus, &
Lund, 2008) og innenfor det psykiske
helsevernet (Sørlie & Nergard, 2005).
Når det
gjelder samers psykiske helse er det etter hvert
gjort en rekke studier.
I Folkehelseinstituttets
rapport (Næss, Rognerud, & Strand) fra 2007
oppgis det at det er mindre selvrapportert
psykiske plager blant den samiske befolkningen
enn blant den ikke-samiske befolkningen.
Videre
påviser Hansen og Sørlie (2012) i en studie at det
er en sammenheng mellom etnisk diskriminering
og mental helse innenfor den samiske
befolkningen i Norge, og at samiske og kvenske
menn rapporterer om høyere grad av stress enn
etniske nordmenn.
Berit Andersdatter Bongo finner i sin forskning
at samer ikke nødvendigvis snakker om helse, og
at oppfatningen er at man skal ha styrken til å
bære sykdommen selv (Bongo, 2012).
I den
samiske kulturen verdsettes egenskaper som; å
klare seg selv, å være sterk og selvstendig og ikke
være noen til bry.
Dette kan være utfordrende
for samer med funksjonsnedsettelser for
eksempel etter alvorlig sykdom.
Det kan blant
annet være vanskelig å be om hjelp, siden man
da viser sin sårbarhet og bryter med idealet om
selvstendighet (Nymo & Minde, 2014).
Ofte
utrykker den samiske pasienten seg på en taus,
indirekte måte i tilnærmingen til helse og
sykdom, derfor er det veldig viktig at
helsepersonell er kulturelt sensitiv i
kommunikasjonen med samiske pasienter med
funksjonsnedsettelser (Bongo, 2012).
3 METODE
Denne undersøkelsen er en kvalitativ intervjustudie angående situasjonen til samer med
I tråd med avtalen med NVC som finansierer
studien, ble studiens utvalg definert til å omfatte
Tidligere studier av den samiske befolkningen
har vist at det kan være en utfordring å
rekruttere informanter (Minde, 2010).
Bakgrunnen for rekrutteringsutfordringene er
sammensatt.
Blant de forhold som sannsynligvis
spiller inn er imidlertid den omfattende
fornorskingsprosessen den samiske befolkningen
har vært utsatt for, hvor de har vært nektet
tilgang til eget språk og egen kultur
(Forskningsrådet, 1998).
Videre har den samiske
befolkningen også negative erfaringer fra
tidligere forskning som i liten grad har bidratt til
å bedre deres situasjon, og tidvis tvert imot har
vært med på å forsterke stereotype forestillinger
om samer som folkegruppe (Hansen, 2012b).
På
bakgrunn av denne historikken og for at den
samiske befolkningen skulle ha innflytelse på
forskning angående dem selv, ba vi om det Marit
Myrvoll (2002) omtaler som et kollektivt
samtykke til å gjennomføre studien.
Dvs.
at vi
besøkte Sametinget og presenterte undersøkelsen
for Oppvekst-, omsorg- og utdanningskomiteen
og for Sametingsråd for kultur og helse.
Gjennom disse møtene fikk vi innspill til studien,
og en anerkjennelse av viktigheten av å
gjennomføre denne.
Innspillene gikk særlig på
De framhevet viktigheten av at samtlige
kjernesamiske områder var representert, da
mange studier primært har konsentrert seg om
de kjernesamiske områdene i Finnmark.
Vi fulgte
innspillene og søkte aktivt å rekruttere
informanter både fra nord-, lule- og sørsamiske
språkområder.
I tråd med dette ble
informasjonsskrivene (vedlegg 1) med
forespørsel om deltagelse i prosjektet oversatt til
disse tre samiske språkene (vedlegg 2, 3 og 4).
tillegg ble det utarbeidet et forenklet
informasjonsskriv på norsk og de tre samiske
språkene (vedlegg 5, 6, 7 og 8) slik at mulige
informanter med utviklingshemming også kunne
sette seg inn i tilbudet om å delta i studien.
enten ved selv å lese eller å få lest for seg det
forenklede informasjonsskrivet.
Hvordan rent konkret å gå frem for å rekruttere
informanter med funksjonsnedsettelser og
samisk bakgrunn er en utfordring, da det
hverken foreligger registre over hvem som har
funksjonsnedsettelser eller hvem som er samisk.
Vi valgte derfor å starte opp med å rekruttere via
helse- og omsorgstjenestene i kommunene, ut fra
en tanke om at ansatte her kunne ha oversikt
over tjenestemottakere i deres distrikt som
oppfylte begge disse kriteriene.
I kontakten med
kommunene ble det presisert at kun de som
åpent definerte seg som samisk skulle inviteres til
å delta i studien.
Forespørslene ble sendt ut via
tjenesteytere i utvalgte kommuner i de
kjernesamiske områdene.
Rekrutteringen via
kommunale tjenesteytere var imidlertid
tidkrevende, og resulterte i få informanter.
Videre fikk vi også negativ reaksjon fra et par av
dem som hadde mottatt forespørsel om
deltagelse i prosjektet, som ba seg frabedt denne
typen forespørsler om å delta i samiske
undersøkelser.
Vår tolkning av disse reaksjonene
var at disse personene sannsynligvis ikke
definerte seg om samisk, og i så måte ikke skulle
ha mottatt forespørsel om deltagelse i
På bakgrunn av tilbakemeldinger etter første
rekrutteringsrunde reviderte vi
informasjonsskrivene.
Blant annet ble ordlyden
tydeliggjort slik at denne framsto mer tilgjengelig
for folk flest, og var mer i tråd med samisk måte
å ordlegge seg på.
F.eks.
har en på samisk ikke
noe ord som direkte oversetter begrepet
funksjonshemming.
Informasjonen som skulle
sendes ut ble derfor reformulert slik at vi
istedenfor å snakke om funksjonshemming heller
påpekte at vi ønsket å snakke med personer som
så eller hørte dårlig, hadde problemer med
å bevege seg osv.
Selv om vi hadde benyttet
oversettere fra samiske språksenter kom det
videre fram at det i et av informasjonsskrivene
på samisk var brukt ord som enkelte oppfattet
som støtende.
Både den norske og de samiske
versjonene av informasjonsskrivene ble derfor
revidert.
For å øke rekrutteringen endret vi strategi og tok
kontakt med media.
Gjennom kronikker og
artikler i ulike aviser informerte vi om
prosjektet, og oppfordret mulige informanter om
å ta kontakt.
Disse oppslagene resulterte i noen
flere informanter, men fortsatt ikke så mange
som vi ønsket.
Vi endret igjen strategi, og gikk over til å
rekruttere gjennom forskergruppens egne
nettverk.
Noen av disse nettverkene var knyttet
til funksjonshemmingsfeltet, blant annet
organisasjoner som Norsk Forbund for
Utviklingshemmede (NFU).
Andre var primært
samiske nettverk, f.eks.
med utgangspunkt i
ulike samiske senter som jobber med å videreføre
samisk språk og kultur osv.
Blant annet reiste vi
ut og presenterte prosjektet på enkelte slike
senter, og rekrutterte informanter gjennom disse
sentrene.
En slik strategi omtales ofte som
snøballmetoden, dvs.
at en først kontakter
personer med de egenskapene som er relevante
for problemstillingen, og deretter ber disse om
navn på andre med tilsvarende egenskaper.
Ulempen her er at informantene da kan komme
fra samme nettverk eller miljø.
Dermed risikerer
en at bredden i utvalget begrenses, ved at mange
informanter med felles oppfatninger får delta.
at en ved å benytte snøballmetoden
risikerer skjevheter i utvalget, og dermed også i
datamaterialet.
Ved å bruke snøballmetoden i
forskjellige nettverk fikk vi imidlertid det antallet
informanter vi ønsket, samtidig som vi unngikk
store skjevheter i datamaterialet.
Utvalgsbeskrivelse
Til sammen er situasjonen til 31 samer med
funksjonsnedsettelse (r) beskrevet gjennom 31
intervjuer.
Disse 31 omtales i rapporten som
studiens deltagere.
Som det fremgår av tabell 1
er det imidlertid i enkelte tilfeller slik at andre
uttaler seg på personens vegne (f.eks.
grunnet
store språklige utfordringer eller alder) slik at
pårørende er intervjuet istedenfor, samt at
enkelte av deltagerne valgte å ha med seg
pårørende eller verge som støtte under
intervjuene.
Samtlige av disse som deltok i
intervjuene omtales i rapporten som
informanter.
Personene er bosatt i nordsamiske-
(26), lulesamiske- (seks) og sørsamiske områder
(tre), samt at en deltager bor på Østlandet og en
på Vestlandet.
Aldersspennet er fra syv til 88 år.
Hovedtyngden av utvalget er imidlertid voksne
(20), selv om også barn (fire), ungdom (to) og
eldre (fem) inngår.
Personene har alle en eller
annen form for funksjonsnedsettelse.
Disse er av
kognitiv art (f.eks.
utviklingshemming), fysisk
(f.eks.
bevegelses-, syns- og/ eller
hørselshemming), og/ eller psykisk art.
Kjønnsmessig består utvalget av fem gutter, 17
menn, to jenter og syv kvinner.
I tabell 1 gis en
systematisk oversikt over utvalget.
For å ivareta
taushetsplikten i form av anonymisering er mye
av den oppgitte informasjonen inndelt i til dels
vide kategorier slik at deltagerne ikke skal kunne
gjenkjennes.
Tabell 1: Oversikt over utvalget
Fiktivt navn
Språkområde
bosatt i
Kjønn:
Gutt/jente
Mann/Kvinne
Funksjons-
nedsettelsens
art
Livsfase:
Eldre (67 år)
Informant
Signe
Nord-samisk
Kvinne
Kognitiv
Eldre
Personen selv
Laila
Voksen
Ole-Mattis
Mann
Fysisk
Sara
Mor
Ketil
Gutt
Barn
Anna
Østlandet
Jente
Ante
Lule-samisk
Per
Vestlandet
Lars
Søster
Peder
Sigbjørn
Henrik
Berit
Agnete
Olaus
Klaus
Anton
Jon
Sør-samisk
Nikolai
Øyvind
Psykisk
Foreldre
Tomas
+ mor
Kristian
Ungdom
Nils
+ foreldre
Barbro
Kai
Fysisk/ psykisk
Knut
Johan
Rakel
Kognitiv/
fysisk
Marit
+verge
Ragnar
Utvalget kan verken i sammensetning eller utvalgstrekning sies å være representativt for samer med
funksjonsnedsettelse (r), men dette har heller ikke vært en målsetting i denne studien.
Formålet med studien er å øke forståelsen av
funksjonsnedsettelser med samisk bakgrunn.
Økt
forståelse kan gi mange gevinster, og
forhåpentligvis kan en gevinst være å bidra til
økt kunnskap og refleksjon omkring denne
gruppens situasjon blant de som yter
velferdstjenester.
Hverdagsliv, overganger
mellom barnehage og skole, skole og arbeidsliv,
og over i redusert arbeid/ ut av arbeidslivet, samt
demokratisk deltagelse i eget liv, nærmiljø og
storsamfunn er hovedfokus i studien.
Studien er meldt til Personvernombudet for
forskning, Norsk samfunnsvitenskapelig
datatjeneste (NSD) og tilrådd.
Alle informantene
har mottatt skriftlig informasjon om prosjektet,
og har underskrevet samtykkeerklæring (vedlegg
All medvirkning har vært frivillig.
Til sammen er vi 10 forskere, hvorav fire med
samisk bakgrunn, som har gjennomført 31
Når vi har intervjuet barn, har en
eller begge foreldrene deltatt i intervjuene.
Når vi
har intervjuet personer med utviklingshemming
har i enkelte tilfeller verge og/ eller et
familiemedlem vært til stede og deltatt i
intervjuet.
Fire av informantene ønsket å bli
intervjuet på samisk.
Vi benyttet da en
samisktalende person utenfor prosjektet til å
gjennomføre intervjuet.
Intervjuet ble deretter
transkribert og oversatt til norsk.
Vi har benyttet en semi-strukturert intervjuguide
(vedlegg 9), primært bestående av åpne
spørsmål.
Guiden ble utviklet i flere trinn.
Medlemmene i forskergruppa utviklet et utkast
knyttet til de tre hovedtemaene: Hverdagsliv,
overganger og demokratisk deltagelse.
Utkastet
ble videreutviklet etter innspill fra
referansegruppa for prosjektet, og deretter prøvd
ut i et pilotintervju med en representant knyttet
til Sametinget.
Erfaringene fra pilotintervjuet ble
diskutert i forskergruppa, og flere revideringer
gjort før en var enig om en endelig intervjuguide.
Med basis i denne intervjuguiden ble det
utarbeidet en forenklet intervjuguide til bruk ved
intervju av personer med utviklingshemming.
Endelig intervjuguide ble grundig gjennomgått i
plenum i forskergruppen slik at en felles
forståelse av denne lå til grunn før
forskergruppemedlemmene reiste ut og begynte å
intervjue.
Det ble også utarbeidet en forenklet
intervjuguide.
Lydopptaker ble brukt ved alle intervjuene
foruten ett der deltager ikke ønsket at samtalen
skulle tas opp.
Ved sistnevnte ble det tatt
notater.
Vi prøvde ved intervjuene å etablere en
uformell tone med samtale rundt de oppsatte
temaene.
I tillegg åpnet vi for at informantene
kunne fortelle om ting de var opptatt av, og som
ikke inngikk i intervjuguiden.
Informantene
valgte selv hvor de ville intervjues, og de fleste
valgte og intervjues hjemme.
Flertallet av
intervjuene varte i overkant av en time, det
lengste intervjuet vel 2 1/2 time.
En utfordring ved denne typen semi-strukturerte
intervju er at intervjuene blir til i møtet mellom
intervjuer og informant, noe som gjenspeiler seg
også i våre intervju.
Til tross for at samtlige
intervjuere tok utgangspunkt i intervjuguiden er
det til dels stor variasjon i hvor omfattende
guidens ulike temaer er besvart.
I arbeidet med å transkribere intervjuene har vi
skrevet ut disse så komplett som mulig.
innebærer at den muntlige og uformelle formen
er beholdt og gjengitt i den videre bearbeidelsen
av materialet.
Den som gjennomførte intervjuene
laget også et sammendrag av hvert intervju
knyttet til de utvalgte temaene Hverdagsliv,
Overganger og Demokratisk deltagelse.
I tillegg
skrev vi inn stikkord som skulle fange opp andre
aspekter i intervjuet.
Videre i prosessen ble
utsagn fra ulike intervjuer samlet under utvalgte
tema.
En del utsagnene fra intervjuene ble diskutert av
forskergruppa i fellesskap.
For eksempel sier
flere av informantene at de foretrekker å snakke
med fagfolk som enten snakker samisk eller har
samisk bakgrunn.
En av grunnene de oppgir er
at de slipper å forklare så mye.
I forskergruppa
var vi opptatt av hvordan dette og andre utsagn
kunne forstås.
Vi plukket derfor i fellesskap ut
diverse utsagn som vi fant sentrale og ønsket å
bruke i rapporten.
For å øke sannsynligheten for
at utsagnene ble tolket og forstått i tråd med
samisk kultur og verdensanskuelse, ønsket vi
innspill på de utvalgte utsagnene fra de samiske
miljøene selv.
Representanter fra forskergruppa
dro ut til samiske sentre i henholdsvis nord-,
lule- og sørsamiske områder, presenterte de
utvalgte utsagnene og fikk verdifulle innspill på
hvordan disse utsagnene kunne forstås.
Tolkningen av materialet har med andre ord
skjedd i flere trinn, og i samspill med
representanter med samisk bakgrunn.
Enkelte av
representantene hadde for øvrig også tilknytning
til funksjonshemmingsfeltet.
I analysearbeidet har vi i tråd med hermeneutisk
tradisjon både sett etter sammenhenger mellom
de ulike intervjuene, og gått i dybden for å søke
mening innenfor det enkelte intervju.
Gjennom
denne vekslingen mellom deler og helhet vokste
det av intervjuene frem ulike
fortolkningsmuligheter/ meningsdimensjoner.
Innenfor en hermeneutisk meningsproduksjon,
eller rettere, meningskonstruksjon, handler det
om å tolke, oversette, tydeliggjøre, klargjøre og
forstå.
Forholdet mellom å tolke og det som blir
tolket er en interaktiv prosess der kunnskap
produseres i en runddans mellom forskerens
metode, forståelsesramme/ teori og det empiriske
materialet (Wadel, 1991).
Systematikken i
analysearbeidet med datamaterialet framkommer
i runddansen mellom empiri og teori.
I arbeidet med å skrive og fortolke materialet har
vi vært nødt å redusere flere hundre sider med
tekst ned til noen titalls sider, en ganske radikal
beskjæring.
Vi har etter beste evne prøvd å finne
fram til datamaterialets meningsinnhold, men er
oppmerksom på at innholdet baserer seg på en
allerede fortolket virkelighet, som baserer seg på
våre valg av tema og spørsmålsstillinger.
Sammenstillingen av flere intervju kan skape en
forståelse som hver av intervjuene ikke kan
skape alene (Kvale, 1997).
Selv om
framstillingen av det empiriske materialet er å
betrakte som en konstruksjon mellom informant,
forsker og senere de samiske sentrene, er vi, som
Chase (2005), opptatt av at fortolkningene er
signifikant dersom det gir en forståelse innenfor
den sosiale kontekst de stammer i fra.
En form
for analytisk generalisering (Fangen, 2004), som
sammen med materialets gjenkjennbarhet i feltet
(Thagaard, 2003), gir et grunnlag for bedre å
forstå situasjonen til personer med nedsatt
funksjonsevne og samisk (kultur-) bakgrunn.
REFLEKSJONER OVER METODISKE OG ETISKE UTFORDRINGER _________________
Deltagerne i denne studien kan sies å tilhøre en
marginal gruppe både grunnet sin samiske
bakgrunn og funksjonsnedsettelse.
Dette er
forhold som medfører at det bør tas metodiske
og etiske hensyn.
I tillegg innebærer enkelte av
deltagernes alder og diagnose at det i forhold til
disse skal tas særskilte hensyn.
Under de
følgende punktene vil vi presentere metodiske og
etiske refleksjoner knyttet til disse utfordringene.
Samers deltagelse i forskning
Det er et eksplisitt mål for den samiske
forskningspolitikken å bygge bro mellom
tradisjonell samisk kunnskap og vitenskapelig
kunnskap (Bull 2002).
I Sametingets
forskerinnstilling (1996) redegjøres det tydelig
for forskerens eget ansvar overfor det samfunnet
han eller hun forsker i. Videre skrives det fram
etiske prinsipper som skal styre den forskningen
som utføres.
Her slås det fast at forskeren
forplikter seg til å etterstrebe størst mulig lokal
deltagelse, å vise respekt for lokale tradisjoner,
verdier og språk.
I tillegg fremheves det at
forskeren må arbeide ut i fra en grunnleggende
respekt for menneskeverdet og verdigheten til det
samfunnet som er gjenstand for forskning.
Forskningsresultater må tilbakeføres til
samfunnet som har bidratt, og lokale aktører
som bidrar til gjennomføring av
forskningsprosjektet må anerkjennes for arbeidet
de har utført.
Forskergruppe har bestrebet seg på å utvikle
studien i tråd med prinsippene overfor, noe som
har hatt konsekvenser for forskerrollen og
deltagerne i studien.
Vi utviklet et design der vi
la opp til å forske sammen med samer.
Som
redegjort for i metodekapitlet har vi samarbeidet
med samiske representanter og institusjoner både
når det gjelder utviklingen av prosjektet,
rekrutteringsarbeidet, samt som
diskusjonspartnere i analyseprosessen.
Vi har
altså prøvd å involvere de samiske deltagerne og
miljøene i hele forskningsprosessen, hvor vi
istedenfor den tradisjonelle "å forske på" søkte
"å forske sammen med" (Swain & French,
En slik måte å tenke forskning på er i
overenstemmelse med prinsippene redegjort for
ovenfor, samt med prinsippene for
urfolksforskning generelt (Smith, 2012).
For oss
innebærer dette et design basert på en forståelse
av deltagerne i studien som subjekter og som
eksperter i deres eget liv.
I tillegg er fire av
deltagerne i forskergruppen samer.
Underveis i studien erfarte vi at å involvere
samiske representanter og institusjoner er både
tidkrevende og kostbart.
Dette blant annet i
forhold til etablering av kontakt, store avstander
og høye reisekostnader.
Samtidig har prosjektet
hatt begrenset tid og økonomi.
Ressurssituasjonen har med andre ord begrenset
hvor aktivt vi kunne involvere de samiske
aktørene i alle delene av studien.
En
referansegruppe bestående av medlemmer med
samisk bakgrunn og/ eller med
funksjonsnedsettelser har imidlertid stått til vår
disposisjon og bistått særlig ved utformingen av
studien.
At en del av informantene har samisk som
førstespråk har medført enkelte metodiske
utfordringer.
Informantene fikk selv velge hvilket
språk de ønsket å intervjues på.
Intervjuene som
er gjort på samisk måtte oversettes til norsk da
flesteparten av forskergruppemedlemmene ikke
forstår samisk.
Ved oversettelse er det imidlertid
fare både for at noe mening går tapt, og at noe
av innholdet kan endre mening (Kovach, 2009).
Barn og ungdom som deltagere i
forskning
Enkelte av deltagerne i vår studie er barn og
ungdom under 18 år, og er dermed definert som
en sårbar gruppe som har krav på særlig
beskyttelse når de tar del i forskning (Den
nasjonale forskningsetiske komité for
samfunnsvitenskap og humaniora, 2006).
Utgangspunktet er at barn og unge ikke skal
påføres ubehag eller skade som følge av
deltagelse i forskning.
Samtidig kan barn og
unges mulighet til å delta i forskning oppfattes
som en rettighet.
Dette jamfør FNs
barnekonvensjon artikkel 12, hvor barns rett til
å si sin mening og bli hørt fremgår (Backe-
Etter inkorporeringen av
barnekonvensjonen i norsk lov fremgår barns
rett til å bli hørt i en rekke norske lover (Barne-
og likestillingsdepartementet, 2006).
Å la barn
og ungdom selv delta som informanter i denne
studien er således i tråd med den allmenne
internasjonale og nasjonale barne- og
ungdomspolitikkens fokus på å sikre barn og
unge mulighet til innflytelse og deltagelse.
Noe
som kan tale mot barn og ungdoms deltagelse i
forskning er at deres medvirkning sjelden har
positiv innvirkning direkte på deres egen
situasjon (Backe-Hansen, 2009).
I utgangspunktet tenkte vi ikke at deltagelse i
denne studien ville få direkte følger for barna og/
eller ungdommene selv.
Vi fikk imidlertid
tilbakemelding fra enkelte informanter om at
intervjuene satte i gang en bevisstgjøringsprosess
spesielt i forhold til dette med egen kultur.
En av
de foresatte hadde blant annet etter intervjuet
kontaktet sønnens skole for å få opplegget hans
endret, slik at han fikk prøver i et bestemt fag på
samisk og ikke på norsk.
I tillegg til at vi håpet
at studien i framtiden skulle bidra til å bedre
hverdagen for barn og unge med samisk
bakgrunn og funksjonsnedsettelser generelt sett,
vet vi altså at den allerede har hatt innvirkning
på hverdagen til enkelte av de som har deltatt.
I tillegg til foresattes samtykke, har barna og
ungdommene som har deltatt som informanter
selv gitt aksept til å delta.
Videre valgte flere å ha
med mor som støtte under intervjuene.
Utviklingshemmede som deltagere i
Utviklingshemmede har inntil de senere år kun i
begrenset omfang deltatt i forskning (Thorsen &
Olstad, 2005), og forskere har ofte valgt å
snakke med nærpersoner istedenfor med de
utviklingshemmede selv (Tøssebro, 1996;
Tøssebro & Lundeby, 2002).
Blant
begrunnelsene for å utelate utviklingshemmede
fra å ta del i forskning har vært ulike
utfordringer knyttet til deres kognitive svikt
(Mallander, 1999; Tøssebro, 1996).
I de senere
år har imidlertid stadig flere tatt til ordet for
utviklingshemmedes rolle som deltagere i
forskning, og det har i den forbindelse vært
fokusert mye på hvordan man gjennom ulike
forskningsmetoder og -teknikker best mulig kan
sikre utviklingshemmedes deltagelse (Aldridge,
2007; Boland, Daly, & Staines, 2008; Folkestad,
Vårt utgangspunkt er at det metodisk
ikke er noe hinder for at også personer med
utviklingshemming skal ta del i denne studien.
Vi finner videre at utviklingshemmede sin
deltagelse i denne studien, på lik linje med
deltagelsen til personer med andre
funksjonsnedsettelser, kan forankres i sentrale
målsettinger for den norske
funksjonshemmingspolitikken; som full
deltagelse i samfunnet (NOU 2001:22),
selvbestemmelse og brukermedvirkning (St.meld.
Også forskning er en form
for samfunnsaktivitet utviklingshemmede bør ha
mulighet til å ta del i, da de gjennom deltagelse i
forskning kan komme til orde og påvirke forhold
med betydning for egen situasjon.
Internasjonalt
har det vært en økning i det som omtales som
deltagende og frigjørende forskning (Bogdan,
Frigjørende forskning er forskning hvor
deltagerne gjennom forskningsprosessen tilegner
seg nye ferdigheter og oppnår makt, og der
deltagerne kan benytte forskningsresultatene til å
gjøre endringer i eget liv (Walmsley & Johnson,
Sannsynligvis vil ikke funnene i denne
studien automatisk medføre konkrete endringer i
deltagernes situasjon.
Ifølge Traustadóttir (2006)
kan dog det å fortelle sin egen historie i seg selv
være et steg i retning av å tale sin egen sak
offentlig.
I tillegg til å bli lyttet til kan deltagerne
ved å være informanter i denne studien få øvd på
det å fremme egne synspunkter, en ferdighet som
er nyttig også i senere sammenhenger.
At det foreligger et frivillig informert samtykke
er en betingelse for å inkludere noen i en
forskningsstudie.
Personer med
utviklingshemming kan ha vansker med å avgi et
frivillig informert samtykke.
Vanskene henger
dels sammen med deres kognitive fungering, men
også selve informasjonen om hva som
undersøkes og hvordan (Ellingsen, 2009).
For å
sikre at deltagerne med utviklingshemming visste
hva de samtykket til når de sa ja til å være med i
denne studien, utformet vi et forenklet
informasjonsskriv og en forenklet samtykke-
erklæring.
I tillegg gjennomgikk verge denne
informasjonen sammen med aktuell deltager,
samt at de forespurte også ved oppmøte for
intervju fikk mulighet til å trekke seg fra
deltagelse i studien.
Vi utformet videre som
tidligere nevnt en forenklet intervjuguide for å
sikre at deltagerne med utviklingshemming
skulle forstå spørsmålene og ha mulighet til å
svare på disse.
Videre fikk deltagerne tilbud om
å ha med seg noen ved intervjuene om de ønsket,
og enkelte valgte å ha med en pårørende eller
verge som støtte.
Anonymisering
Samtlige deltagere i denne studien er
anonymisert.
Det gis f.eks.
bare en generell
oversikt over deres alder og hvilket språkområde
de er bosatt innenfor, og vide kategorier av type
funksjonshemming, slik at deltagerne ikke skal
kunne gjenkjennes.
Når vi oppgir hvilket samisk
språkområde deltagerne bor i, er dette fordi vi
anser dette som sentral informasjon som kan ha
betydning for hvordan forstå deltagernes
fortellinger om egen situasjon.
kan møtet
med hjelpeapparatet være annerledes i
nordsamiske områder enn i sørsamiske områder
hvor den samiske kulturen er mer under press.
Analysen bygger på transkriberte intervjuer.
enkelte sitater er stedsnavn utelatt eller endret
for å bidra til anonymisering og ivaretagelse av
taushetsplikten.
Når deltagerne som i denne studien tilhører to
minoritetsgrupper, er det tidvis utfordrende å
presentere deltagerne og deres fortellinger uten
at det for enkelte er mulig å gjenkjenne
deltageren.
I Klaus sitt tilfelle er det f.eks.
nesten
umulig å anonymisere slik at ingen gjenkjenner
han, fordi hans kombinasjon av samisk
bakgrunn, type funksjonsnedsettelse og yrke er
ganske uvanlig.
For å sikre total anonymisering
av Klaus, ville vi måtte endret eller utelatt en
rekke opplysninger i hans fortellinger som ville
medført at vi mistet vesentlig informasjon.
Klaus bidro med en rekke refleksjoner og
fortellinger vi gjerne ønsket å ha med i rapporten
tok vi derfor kontakt med Klaus.
Vi spurte hva
han selv tenkte om "faren" for å bli gjenkjent og
drøftet mulige ulemper en eventuelt
gjenkjennelse kunne innebære.
Klaus mente
imidlertid at svært mange uansett kjente til han
og hans situasjon på grunn av at han tidligere
har stått frem i ulike offentlige sammenhenger,
og så heller ikke at en gjenkjennelse ville
medføre ulemper for hans del.
Han samtykket
derfor til at hans beskrivelser kunne anvendes til
tross for at disse kunne medføre gjenkjenning
(tross vår anonymisering med fiktivt navn osv.).
4 HVORDAN FORHOLDE SEG TIL SYKDOM
OG FUNKSJONSNEDSETTELSER
Intervjuene resulterte i en rekke fortellinger og
det var stor bredde i hva informantene var
opptatt av.
Et tema som opptok flere av
informantene var hvordan man innenfor samisk
kultur tradisjonelt forholder seg til sykdom og
Når det gjelder hvordan samer tradisjonelt
forholder seg til sykdom forteller faren til
Øyvind at å prate om sykdom på et vis kan
betraktes som å gi næring til sykdommen.
Faren
mener at dette kan forståes som at man ikke skal
fokusere på negative forhold, men heller bruke
kreftene på det som er positivt i livet.
fremhever moren til Øyvind at "Sånn er kulturen
vår også med at vi er kanskje mer
tilbakeholden", altså at samer er tilbakeholden
med å utlevere seg selv til fremmede.
Rakel deler
denne oppfatningen, og sier at samer helst
unngår å forholde seg til sykdom og plager.
viser til et egenopplevd eksempel:
Den nærmeste familien har jo vært der.
har følt vel, jeg har mange av de andre
slektningene mine da som ikke er liksom
den aller nærmeste familien da, men (...) vi
har jo vokst opp i lag på en måte.
Og det
var veldig mange av dem som trakk seg
unna da jeg ble syk.
Og som liksom ikke ...
De prater ikke om det.
Og det føler jeg er
veldig typisk hos samene da.
At vi er ikke så
åpen på slike ting (Rakel).
Rakel synes det var sårt at familien trakk seg
unna da hun ble syk.
Hun forteller at: " (...) de
som ringte og var nysgjerrige og spurte og de
som kom og besøkte meg på sykehuset, det var
liksom de norske vennene mine".
At hennes
samiske slektninger trakk seg unna og ikke
snakket om sykdommen tenker hun at kan ha
med den samiske kulturen å gjøre.
For eksempel
at " (...) det onde øret kan høre", og da risikerer
du at sykdommen slår tilbake på den som hører.
Rakel sier videre at "Det er kanskje noe sånt
som sitter igjen på en måte.
(...) Sånn som den
der besteforeldregenerasjonen er jo kanskje litt
sånn".
Også andre av informantene viser til at en
innenfor det samiske ikke snakker om sykdom.
Vergen til Marit, forteller at " (...) man skal klare
seg selv innenfor en familie og ta vare på seg
Så skal man jo heller ikke, har jeg blitt
fortalt, helst ikke prate om sykdom eller svakhet
(...) det er også veldig tabu".
Hun mener at ikke
å snakke om svakhet handler om at den som er i
en svak posisjon skal skånes.
Som et annet
eksempel på det samme, forteller hun om
hvordan en innenfor det samiske heller ikke skal
snakke om at man er gravid eller om at man har
et barn med funksjonshemming.
På spørsmål om
sistnevnte kan handle om skam, så svarer hun at
det gjør det ikke.
Hun forteller at de tvert imot
er "jo veldig stolt over barna (...) uansett (...) ".
Moren til Ketil er også inne på noe av det samme
i forhold til å få et funksjonshemmet barn når
hun sier at:
Jeg har en veldig sånn tydelig opplevelse av
at det å på en måte ha en
funksjonsnedsettelse er mye mer akseptert i
den samiske samfunnet.
Samtidig som en
kanskje ikke alltid snakker så veldig mye
om slike ting, så er det veldig akseptert.
(Mor til Ketil)
Mens mor til Ketil snakker om hvordan hun
oppfatter at forholdene er i dag, forteller Mikkel
en historie for å illustrere hvordan han tror at
samer fra gammelt av tenker i forhold til sykdom
og funksjonsnedsettelser:
(...) om en gammel dame som bodde i [...]
Hun var utsatt for en ulykke når hun var
jentunge.
Hun var med faren, de var på tur
til lesning.
De ble tatt av et snøskred.
og broren og faren, alle tre ble tatt.
omkom.
De to andre fant de og klarte å
grave ut.
Men hun (jenta) ble sinnsforvirra
etter det (...) Hun bodde hos folk rundt om i
gårdene.
De tok henne i hus, og hun hjalp til
med litt spinning og.
Og hun var en veldig,
veldig akseptert.
De sa at hvis du ikke tok
vare på henne og ga til de som tigde, så
kunne du få en forbannelse på deg altså.
det skulle du.
Folk var nesten redd for sånne
som var litt mentalt tilbakestående og sånn.
De mente at de hadde magiske evner.
Og
hun her hun levde jo på 1800-tallet (...) Og
hun telefonerte.
Det fantes jo ikke en telefon
i Troms fylke på den tiden, men hun
snakket om at hun brukte ... Hun sa på
samisk at hun telefonerte.
Hun sa at hun
hadde telefonert med Lofoten, og i Lofoten
fortalte de at han Peder var nå på tur hjem
for han hadde skadet foten.
Og dagen etter
(...) så kom han med lokalbåten.
Så folk
hadde respekt for det, og de behandlet folk
som hadde slike handicap på en ordentlig
måte.
(Mikkel).
Mikkel mener det både kunne være familien og
fellesskapet i bygda som tok seg av folk som var
annerledes.
Han opplever imidlertid at i dag har
den samme utviklingen skjedd i samiske miljø
som i samfunnet for øvrig.
at det nå er
institusjoner som har overtatt for det som
tidligere var familiens, eller bygdas ansvar.
Moren til Ketil er derimot av den oppfatning at
det innenfor dagens samiske samfunn fortsatt er
vanlig at folk som er annerledes deltar i det
vanlige samfunnslivet.
De gjør de oppgavene dem på en måte har
anledning til å gjøre, og de blir aldri sett på
som annerledes (...) Man prater med dem
som man prater med alle andre og man
setter seg ned og tar en kopp kaffe.
Altså det
med å være ... altså det er mye større aksept
i forhold til at vi mennesker er jo forskjellig.
(Mor til Ketil).
Mor til Ketil opplever det som " (...) helt idiotisk
(...) " å sammenligne forskjellene mellom hva
som er avvikende og normalt, slik hun mener at
man i dag gjør innenfor det norske helsevesenet.
Hun mener at man innenfor de samiske samfunn
betrakter alle som en del av menneskeheten, og
at det " (...) innenfor der er det masse forskjellig,
og at alle på en måte blir akseptert for den de
er".
Videre ser moren til Ketil både ulemper og
fordeler med denne høge toleransegrensen for
avvik innenfor det samiske.
Hun reflekterer over
hvordan dette: " (...) gjør at man kommer sent i
gang med utredninger og at kanskje mennesker
ikke blir utredet også, mens ... mens det positive
er igjen at alle ... at alle på en måte blir veldig
sånn inkludert".
Moren til Ketil kommer med flere eksempler
som illustrerer hvordan personer med
funksjonsnedsettelser får tildelt ulike oppgaver
etter hva de kan bidra med, og drar parallellen
til barneoppdragelse der unger tidlig dras inn i
voksenarbeid og lærer seg å håndtere kniv,
scooter etc.
Hun opplever at oppdragelsen
handler om å tilegne seg praktiske ferdigheter og
å klare seg.
(...) for eksempel en norsk, en norsk mann
eller kvinne.
Det er nesten et sånn skjellsord
i en samisk sammenheng.
Slik at en sånn
norsk mann som kom på fine dress sko,
eller som ikke ville klare seg i den samiske
naturen.
Ville blitt mye mer (...) sett ned på
enn en som da hadde litt svekket kognitive
ressurser, men som klarte seg veldig fint (...)
i det samiske samfunn og i det her praktiske
... Hva skal jeg si ... livet med fjellet og
vidde og bål og scooter.
Moren til Anna deler noe av de samme tankene
som moren til Ketil.
Hun sier at:
(...) før i tiden så var det jo ikke så mye
diagnoser og sånne ting.
Og der tror jeg at
de sånn som hun [datteren], hun ville bare
vokst opp i miljøet (...) så kunne hun
fungert ganske bra i et samisk miljø.
Der
hun hadde fått sine oppgaver og gjort dem.
(...) At om de ikke hadde noe veldig tungt
rammet av diagnoser, så tror jeg at de små
diagnosene de forsvant bare fordi de var en
del av samfunnet og fellesskapet.
(Mor til
Anna).
Annas mor er altså av den oppfatning av at det
er større fleksibilitet innenfor samiske samfunn,
" (...) at det er ikke sånn at du får et stempel i
panna, sånn som vi er veldig flink til i det
norske".
Andre informanter er imidlertid ikke like
positive til hvordan det samiske samfunnet
ivaretar personer med funksjonsnedsettelser.
Søsteren til Sigbjørn er en av disse.
Hun mener at
"En kan si mye bra om det samiske samfunnet,
men å forholde seg til folk med
funksjonsnedsettelse ... Der er de ganske langt
bak i forhold til samfunnsutvikling ellers".
utdyper ikke utsagnet, men får støtte av sin
mann som mener at det samiske miljøet ikke
ville akseptere et slikt barn.
Det mener han da
også var grunnen til at familien i sin tid valgte å
flytte da de fikk et funksjonshemmet barn fordi
de bodde i et tradisjonelt samisk område.
Nikolai forteller at det i riktig gamle dager, da
man slet med å få mat på bordet, var slik at hvis
en:
(...) samisk person ble syk eller var født
med funksjonshemming.
Ikke kunne fungere
ordentlig, så ble de satt ut i naturen for å
dø.
Eller dersom du ble gammel ble du også
satt ut for å dø (...) Så rått var det!
berge resten av familien.
Derfor mange
plasser som Daumannsflåg og
Daumannsvik.
Plasser hvor personer ble
sendt utfor stupet og på den måten døde.
(Nikolai).
Nikolai er videre av den formening at:
Det var kristningen i Norge.
Samene ble
undersøkt og fikk du et barn med lyter var
det fordi du hadde syndet.
Derfor ikke
vanlig med personer med
funksjonshemming i det samiske miljø, for
eksempel personer med Down syndrom.
Den skamma gjorde at de kvittet seg med
dem.
Han mener derimot at det i dag ikke er skam å
få en unge med funksjonshemming, og at det
heller ikke er heftet noe stigma med ungen.
Fortellingene til flere av de øvrige informantene
våre støtter opp om Nikolais oppfatning.
eksempel forteller mor til Ketil blant annet om
hvordan de før skolestart informerte samtlige
foreldre i klassen om Ketil og hans
funksjonsnedsettelse, slik at foreldrene skulle
kunne besvare eventuelle spørsmål barna hadde
om Ketil.
Videre beretter Tomas om hvordan de
orienterte medelevene om ADHD-diagnosen da
han fikk denne, noe han mener bidro til at de
forsto "hva det var" slik at mobbingen i forhold
til ADHD avtok.
Dette er altså eksempel på
hvordan både en del foreldre og barn i dag er
åpne og snakker om funksjonsnedsettelser.
På den annen side forteller vergen til Marit om
en funksjonshemmet unge hun i dag kjenner til
som familien ikke ønsker å sende i barnehagen
eller på andre aktiviteter.
Hun funderer over
dette, og synes det er litt underlig for familien
virker jo så glade i barnet.
Heller enn å videreføre diskusjonen om i hvilken
grad personer med funksjonsnedsettelser er
akseptert i samiske samfunn, vil vi peke på noen
mulige forklaringer til at informantene opplever
dette ulikt.
Variasjonen kan blant annet henge
sammen med hvilken tidsepoke det er snakk om,
sted og type funksjonsnedsettelse.
Helt konkret
er det stor spennvidde i tidsepokene
informantenes fortellinger om hvordan forholde
seg til sykdom og funksjonsnedsettelser er hentet
fra.
Det er videre mulig at det kan være
geografisk ulike oppfatninger av avvik både
mellom og innenfor de sør-, lule- og nordsamiske
språkområdene, og kanskje også innenfor de
ulike storfamiliene.
Videre kan hvordan en
forholder seg til sykdom og
funksjonsnedsettelser også variere avhengig av
hvilken sykdom eller type funksjonsnedsettelse
det er snakk om.
En kan f.eks.
stille spørsmål
ved om personer som kan bidra med praktisk
arbeid kanskje lettere aksepteres enn personer
som ikke klarer seg selv eller bidrar til
fellesskapet.
at det kan være en forskjell
mellom "små" og "store" diagnoser for å bruke
moren til Anna sitt ordvalg.
På bakgrunn av
empirien i denne studien er det imidlertid kun
grunnlag for å peke mulige måter å forstå den
beskrevne variasjonen av aksept av
funksjonshemmede på, ikke for å trekke entydige
slutninger.
Tradisjonen med lesing blant folk i fra sør-, lule-
og nordsamiske språkområder trekkes frem av
flere av informantene.
Lesing handler kort sagt
om helbredelse ved hjelp av Guds ord.
Ragnar er tydelig på at det er helt vanlig for
samer å bli lest på i forbindelse med ulike plager,
og uttaler at " (...) det [lesing] er helbredelse.
Ja,
det er det virkelig.
De tar bort mye plager i fra
folk".
Faren til Øyvind på sin side forstår
derimot lesingen mer som "Kjærlig omsorg".
Også Ragnar er inne på dette med lesing, og
forteller at " (...) det er samene som har gjort
meg bra.
Ikke leger, ikke den her pisslorten det
er som står med medisindosettene".
Moren til Ketil opplever at tradisjonen med
lesing er innarbeidet også i det norske
Hun skulle ønske at det offentlige
helsevesenet ikke var så dømmende til denne
formen for helbredelse, for dersom den det
gjelder opplever å bli hjulpet så tenker hun at det
er det viktigste.
Moren forteller at hun har
benyttet seg av lesere både på seg selv og sønnen,
og mener det må være en privatsak.
Hun er av
den formening at lesing ikke kommer i konflikt
med norsk skolemedisin, " (...) men jeg skjønner
at veldig mange samer har problemer med å
snakke med sine leger om det fordi at de vil ikke
få aksept for det".
Ketils mor mener at en som
for eksempel har kreft og skal dø bør få aksept
på sine valg og at norske leger kunne " (...) prøve
å sette seg inn i pasienten sin situasjon (...) og
vært mye flinkere til å møte det alternative (...).
Hun er derimot skeptisk til personer som tar
betalt for å lese/ kurere.
Flere av informantene forteller at de selv eller
andre de kjenner til har stoppet blod eller fjernet
smerter ved hjelp av lesing.
Ifølge faren til
Øyvind er lesing helt vanlig, og fortsatt en veldig
viktig del av samisk kultur: "Når folk er sjuk, og
så leser de til han.
Det er helt naturlig.
Altså, det
skjer nesten hver dag.
Altså, hvis det er noen
som blir syk, så er det alltids noen som leser bort
betennelse eller alt ettersom.
Stoppe blod eller
fjerne verking, smerte".
Videre forteller han at:
"Jeg hadde en gammel onkel som (...) stoppet
blod.
Jaja, han stoppet blod.
Altså det funket
jo".
Han legger til at i dette området er lesing så
utstrakt at på folkemunne omtales den som leser
for å kurere ulike plager for "kommunelege 2".
Som det fremgår av den beskrevne empirien
opplever mange av deltagerne at samiske
tradisjoner fortsatt står sterkt når det gjelder
hvordan forholde seg til sykdom og
Dette blant annet i form av
lesing som behandling, og ved at en ikke snakker
om sykdom og funksjonsnedsettelser.
Samtidig
har vi en rekke beskrivelser av hvordan
deltagerne aktivt forholder seg til det norske
Mor til Ketil forteller blant
annet om hvordan hjelpeapparatets bistand har
vært særlig nyttig når det gjelder tilretteleggingen
av sønnens hverdag.
Helt konkret forteller hun
at " (...) fagfolk hadde en viktig rolle i vår
familie.
For det var de rådene som de kom med
(...) blant annet det her med den
forutsigbarheten, og det med å lage de her veldig
tydelige rutinene og sånt.
Andre av
informantene har særlig opplevd at
hjelpeapparatets bidrag med å få på plass en
diagnose og medisinering som positivt.
gjelder blant annet skolegutten Tomas som
beskriver hvordan han før han fikk medisinen
var "høyt og lavt hele tiden.
Og nå når jeg har
brukt medisinen så er jeg bare sånn ... Jeg setter
meg ned hele tiden".
Også andre deler av
hjelpeapparatet får god omtale.
Dette gjelder
NAV som Olaus er veldig fornøyd med:
"Jeg har alle de stønadene (...) som jeg har krav
på.
Det har jeg fått hjelp til (...) De har vært
utrolige mot meg.
De kan si om NAV hva de vil,
men NAV har vært utrolig altså!"
Samtidig forteller enkelte informanter om
negativ respons fra det samiske miljøet når de
velger å bruke det norske hjelpeapparatet som
for eksempel i form av skolemedisinsk
behandling.
Mor til Knut forteller blant annet at
"Jeg har fått mange negative tilbakemeldinger
(...) innen det samiske (...) At han er blitt
medisinert.
Og nei ... Må la de være som de er".
Som det fremgår av beskrivelsene kan det
gjennom ulike tidsepoker se ut til å ha skjedd en
viss endring i hvordan samer forholder seg til
sykdom og funksjonsnedsettelser.
"Lesing" ser
imidlertid ut til fremdeles å være en utbredt
tradisjon blant den samiske befolkningen.
Kanskje er det i dag slik moren til Ketil opplever,
at det ikke er konflikt mellom kommunelege 1
(legen) og kommunelege 2 (leseren).
Mens den
ene bruker kunnskap om den biologiske
menneskekroppen for å helbrede, anvender den
andre de usynlige kreftene som ligger i troen på
de åndelige sidene ved tilværelsen.
I så måte
utfyller legen og leseren hverandre.
5 SOSIALE RELASJONER OG FAMILIEBÅND
Samtlige av studiens deltagere forteller om
vennskap de på en eller annen måte har med
andre.
Ikke alle har like mange venner, og heller
ikke like tette vennskapsbånd.
Videre kan det se
ut som om muligheten til å etablere og
vedlikeholde vennskap henger sammen med type
funksjonsnedsettelse, og muligens også med når
funksjonsnedsettelsen oppstod.
Familierelasjoner
fremstår derimot ikke like tilfeldige som
vennskap, og mange av informantene viser til
samhold og hjelpsomhet når de kommer inn på
familiens betydning for dem i hverdagen.
Familien tar vare på seg og sine.
Når det gjelder vennskap, forteller moren til
Ketil at hun er opptatt av å bygge og pleie
vennskap med andre familier som har samiske
barn.
Hun gjør dette blant annet for å gi barna
tilgang til samisk språk og kultur.
(...) vi passer på når vi er sammen at vi
snakker veldig mye samisk (...) med barna
og så gjør vi ... altså vi er mye sånn på tur
og steker kjøtt og fisker og gjør slike ting
som man nok gjør i den samiske kulturen.
I tillegg kommer hun raskt inn på familiens
betydning både for henne, mannen og barna,
men også mer generelt innenfor samisk tenkning
i form av hvordan man her omtaler familie og
nære venner.
Ketil har jo en veldig stor familie og han har
veldig mange som er veldig glad i han.
jeg tror at, jeg opplever på en måte hele
familien til han Ketil som veldig viktig og da
tenker jeg litt sånn større, ikke bare jeg og
han [mannen] og [broren], men han har
også besteforeldre, tanter og onkler som er
veldig glad i han.
Og så har han jo mange
gudforeldre og det er, ikke sant det her
samiske familieperspektivet.
Slik som
dersom jeg treffer mine, som jeg har gått på
skole med, så heter det skolesøster og
skolebror.
Moren forteller videre at " (...) det er en
fornærmelse å bli kalt ved navn".
Fordi navn
signaliserer distanse.
Som eksempel viser hun til
at det ikke er naturlig for henne å omtale sin
svigersøster med navn, men med benevnelsen på
slektsplasseringen mellom de to.
Og slik er det.
Du skal alltid bruke (...)
slektsbenevnelse, eller en sånn
relasjonsbenevnelse.
(...) Hvis jeg treffer
mine, som: "Nå skolebror, hva sier du i
dag?".
Og da ... og da er det noe med den
relasjonen mellom meg og han som jeg på
en måte peker på (...) Dersom jeg hadde
brukt navn så ville det vært veldig sånn ...
da hadde jeg på en måte tatt avstand fra han
(...) Det her med gudforeldre er veldig viktig
i en samisk setting, og våre unger har veldig
mange gudforeldre.
Og de er veldig ... de er
veldig sånn tydelige ressurspersoner i
ungene våre sine liv da.
Så det med at de er
på besøk hos gudforeldrene sine.
At de er
mye sammen med dem, at de (...) har en
sterk tilknytning til sine gudforeldre.
det er viktig.
I tillegg forteller mor til Ketil at de har mye
familie som de bruker som avlastning, og at hun
(...) opplever at familien er veldig glad i han
Ketil (...), men det er en sånn fin ting at jeg
vet at (...) de har veldig lyst at han skal
komme, og de tar veldig godt vare på han
når han kommer" (Mor til Ketil).
Også Per viser til at familien har vært helt
fantastisk når vi spør om det er hjelpeapparatet
eller familien som har hjulpet han mest når han
trengte hjelp.
Videre forteller han at moren "har
vært veldig, veldig, veldig viktig som psykisk
støtte".
Broren er også en person som han
opplever at har vært veldig viktig i livet hans,
spesielt mens han var under utdanning fordi det
var en vanskelig tid for han.
Når det gjelder
vennskap utover familien så opplever han dette
mer utfordrende, men nevner at han i forbindelse
med en tidligere jobb: " (...) fikk meg to passe
gode arbeidskamerater".
Når Klaus forteller hvilke personer som betyr
mye for han blir rekkefølgen slik:
Glad i [kona].
Så er jeg glad i gamle mor og
min gamle far, og mine søsken, tanter og
onkler.
Vi samer har veldig nære relasjoner
til slekta.
Og slekta og familien har en
sentral plass i mitt liv.
Selvfølgelig også
mine (...) venner, og andre personer jeg har
møtt opp gjennom livet.
(Klaus).
Å ta vare på hverandre er verdier flere av våre
informanter mener er typisk for samer og
innenfor samiske familier og slekter.
Når Olaus
forteller hvem han setter ekstra pris på i livet sitt
så sier han det slik:
Ja, det er jo hun som sitter der [kona].
er klart.
Det er jo hun og barna, og
barnebarna, og ja.
Du kan si hele familien,
hele kjernefamilien betyr jo alt for meg.
pluss at jeg har mange gode venner også.
Det har jeg og.
Jeg har masse, masse gode
venner.
Og kolleger spesielt også da.
omgås jo nesten hver dag (...) Og det betyr
jo utrolig mye (...) (Olaus).
Nikolai mener at samholdet og storfamilien er
viktige forskjeller til det typisk norske.
forklarer at:
(...) vi er vante med store familier med en
stor søskenbarnflokk, og på morssiden har
de 11 søsken og der ifra og ut mange
søskenbarn - 60 søskenbarn.
Og det er
eksempler i storfamilier i samiske miljø at
flere generasjoner bor under samme tak.
Eldste tett på 100 [år] den yngste knapt
året.
Den eldste er nå gått bort.
Men et
imponerende bevis på det samiske
samholdet.
Tilsvarende forteller moren og faren til Øivind at
når det gjelder utfordringene de har i sin lille
familie, så er de "åpne om det her i
storfamilien".
I tillegg er de av den oppfatning
av at: " (...) Samene har større tradisjon for å ta
vare på hverandre.
Og de kvier seg mye lengre, i
større grad før de tar kontakt med norsk
helsevesen".
Også moren til Knut mener at
samiske familier er flinke til å ta vare på sine, og
at dette er veldig viktig også i dagens samfunn:
"Ja, det er veldig viktig.
Veldig viktig for oss i
alle fall (...) den dag i dag".
Selv forteller hun at
de hadde flyttet sørover for å komme nærmere
svigerforeldrene, og ta vare på dem og hjelpe til
med reindrifta.
Selv hadde hun lagt studiene
vekk for å hjelpe innad i familien hans.
(Mor til Knut) forteller at samisk
familierelasjoner er mye tettere enn norske.
eksempel:
"Et søskenbarn er like nærme nesten som en
vanlig søster eller bror.
(...) tremenning det
er for meg et søskenbarn.
Vi kaller det jo
ikke for tremenning.
Vi kaller det for (...)
søskenbarn andre gren (...) en gammelonkel
det er som en bestefar".
(Mor til Knut).
Rakel merker at de norske vennene ikke har
samme forholdet til familien som hun har som
same, men mener det er vanskelig å forklare hva
som er annerledes.
I denne forbindelsen sier hun:
" (...) vi har jo bestemor for eksempel.
Hun er jo
på en måte matriarken da i familien vår".
Vergen til Marit kommer inn på familiens rolle
når det gjelder å ta seg av personer som har en
eller annen funksjonsnedsettelse.
Hun sier:
Men det er litte grann i det der samfunnet, i
det der samiske, med hensyn til at du skal
skåne dine.
Du skal ha dem hjemme og helst
ha dem under dine vinger (...) Det er veldig
mye av det der.
(Vergen til Marit).
Mikkel på sin side mener det er positivt for helsa
at en innenfor samiske miljø har åpnere og
sterkere familie- og vennenettverk rundt seg enn
i det norske samfunnet.
6 SKOLE
Et av de emnene som mange av informantene er
mest opptatt av og forteller mye om er skole.
Kanskje ikke så merkelig av flere grunner.
Skolen er det stedet hvor barn og unge gjennom
oppveksten tilbringer mest tid foruten hjemme,
og en viktig arena for samspill med jevnaldrende.
Blant de sidene ved skolen informantene
fokuserer mest på er; type skoletilbud,
tilrettelegging for læring, språk, mobbing og
vennskap.
Vi innleder med å redegjøre helt kort
for type ulike typer skoletilbud.
Dette slik at
leserne har en viss forståelse for hvilke typer
opplæringstilbud det er snakk om når de leser
informantenes beskrivelser av sine skole-
erfaringer.
På bakgrunn av informantenes beskrivelser
fremgår det at hvilken type skoletilbud de har
hatt, blant annet henger sammen med; i hvilken
tidsperiode de vokste opp, hvilken type
funksjonsnedsettelse de har, samt hvor de bor/
har bodd.
Totalt sett nevnes det i intervjuene en
rekke ulike typer skoletilbud.
Vi innleder dette
punktet med en faktadel hvor vi kortfattet
redegjør for de ulike typene skoletilbud som er/
har vært tilgjengelig her til lands siden
begynnelsen av 1900-tallet og fram til i dag, og
som er relevant i forhold til deltagerne i denne
Vi vil deretter kort beskrive hvilke type
skoletilbud deltagerne har erfaring med i
følgende tidsperioder: 1- rundt midten av 1900-
tallet, 2- mot slutten av 1900-tallet, og 3- fra ca.
2000-tallet og fram til i dag.
Blant de skoletypene som deltagerne har
erfaringer fra er skoler ved de tidligere
sentralinstitusjonene innenfor Helsevernet for
psykisk utviklingshemmede (HVPU), samt ved
familie- og daghjem underlagt HVPU.
Familie-
og daghjem var mindre og mer desentraliserte
institusjoner enn de store sentralinstitusjonene,
og her bodde barn med utviklingshemming og
mottok også et dagtilbud (NOU 1985:34).
Videre har flere av informantene vært elev ved
samiske internatskoler.
Innføringen av rett til
skolegang i 1889 ble nemlig samtidig til en
skoleplikt, noe som medførte at mange samiske
barn ble sendt til internatskole.
Første internat
ble opprettet i 1905, og utbyggingen fortsatte
fram til slutten av 1960-tallet (NOU 2000:3).
tillegg til de samiske internatskolene er det flere
av informantene som er eller har vært elev ved
"ordinære" sameskoler hvor en ikke bor på
internat.
Sameskolen (eller den samiske skolen
som er den formelle betegnelsen) er en del av den
norske fellesskolen, men omfatter den/ de skoler
eller grupper hvor grunnopplæringen i dag følger
Læreplanverket for Kunnskapsløftet - samisk.
Hensikten med den samiske skolen er å legge til
rette for opplæring med basis i samisk språk,
kultur og samfunnsliv (Sametinget, 2011).
Videre er en del av deltagerne elever i vanlig
norsk grunnskole (av enkelte omtalt som
normalskolen).
For øvrig er det enkelte av
deltagerne som er eller har vært elev ved
spesialskoler.
Ved spesialskoler gis opplæring til
en avgrenset elevgruppe utenfor rammen av den
ordinære skolen (St. meld.
som f.eks.
i form av egne skoler for elever med
utviklingshemming.
Midten av 1900-tallet
Mens flere av de eldste og godt voksne
deltagerne i studien startet i vanlig sameskoler
som 7-åringer, var ikke dette tilfelle for flere av
elevene med kognitive funksjonsnedsettelser.
Lars flyttet f.eks.
hjemmefra og på internat som
7 åring.
Her gikk han ifølge søsteren på skole
ved et familie- og daghjem for
utviklingshemmede.
Også Sara gikk på skolen
ved et familie- og daghjem.
Mor beskriver
hvordan Sara mest bare satt der de første årene -
uten spesiallærer, men at hun etter noen år fikk
en lærer som tok seg av henne.
Sigbjørn derimot,
startet opp på spesialskole, men ble etterhvert
sendt til en sentralinstitusjon for
Olaus har ymse erfaring fra sin tid på
internatskole.
Han forteller at han ni år gammel
ble plassert på internatskole, og at:
(...) det var forferdelig tøft.
For det første så
var jeg jo langt unna foreldrene mine.
det var jo ikke som med kommunikasjonen i
dag, med bil og ... (...) Så det var tøffe
tider.
Jeg kunne være der i ukesvis der inne
før jeg kunne komme meg hjem (...) Og de
ungene som bodde rundt inne i området (...)
de kom seg hjem da i helgene (...) Jeg
husker det at jeg bodde jo på guttefløya.
der bodde jeg helt alene fra lørdags
ettermiddag og til søndags (...) Det bodde jo
folk på internatet da.
De som jobbet der, og
hushjelp.
Så jeg fikk jo mat.
Det gjorde jeg,
men (...) jeg ble bare helt totalt overlatt til
meg selv (...) Så det var tøft, det var det,
huff.
Mange ganger man kom hjem og inn
om kveldene.
Man var jo ut og lekte i snøen
med alle de andre (...) Og jeg var jo søkke
våt mange ganger (...) Men det var jo bare å
prøve å tørke klærne sine selv og prøve å ha
dem klar til skoledagen etter (...) Jeg hadde
jo sagt det så mange ganger at jeg savnet
mamma og pappa, men det var liksom sånn
der; slutt å vas.
(...) Jeg husker spesielt
husmora.
Hun var veldig krass (...) det
nyttet ikke å klage noe til henne for det var
bortkastet.
Og herregud jeg var jo et lite
barn (...) Hun (...) var jo ifra den gamle
samiske garden at du skal jo klare deg selv,
koste hva det koste vil (...) Jeg fikk en gang
høre at hvis du ikke slutter å bæse nå så får
du ris.
Og da var jeg ni år gammel ...
(Olaus).
Siste del av 1900-tallet
Selv om flere av deltagerne på slutten av 1900-
tallet fikk begynne i vanlig skole, var det ikke
nødvendigvis på lik linje som sine medelever
uten funksjonsnedsettelser.
Per forteller f.eks.
at
hvordan han med sin hørselshemming:
(...) ble presentert nærmest som psykisk
utviklingshemmet da jeg begynte på skolen.
Jeg husker det ikke selv, men min far ble
veldig forbannet og moren min var veldig
skuffet.
Så da jeg var ferdig med masteren så
gikk hun til rektoren fra den gang, og han
fikk skikkelig gjennomgå.
Så jeg er den med
høyest utdannelse fra det kullet.
kanskje det vanskeligste utgangspunktet"
(Per).
Selv om de begynte i vanlig skole, var det
imidlertid også i denne tidsperioden deltagere
som etter hvert gikk over til spesialskole.
Enkelte
beskriver overgangen til spesialskole som noe
veldig positivt.
Det gjelder blant annet Per som
omtaler de fire årene på spesialskole for
tunghørte.
Han forteller at oppholdet var:
Noe av det morsomste jeg har opplevd.
fikk man kjæreste.
En kunne krangle uten å
bli sett som en idiot (...) Sånn har det aldri
vært i det hørende miljøet.
Du har aldri følt
deg akseptert på samme måte som i det
tunghørte miljøet (...) Jeg har lært å bli
sosial og utrykke meg selv.
Jeg fant
tryggheten til å bli voksen.
(Per)
Også andre av deltagerne startet i vanlig skole,
men ble etter hvert sendt over til andre typer
skoletilbud.
Dette gjelder f.eks.
Marit som
akkurat som i likhet med søsknene ble sendt på
internatskole for samiske barn da foreldrene
drev med rein og flyttet med reinen på
vinterbeite.
Etter et år på internatskolen ble hun
imidlertid sendt til spesialskole.
Selv begrunner
hun overflyttingen som følger: "Også flyttet jeg
et annet sted, for jeg kan ikke følge med".
Blant deltagerne som kun har gått i vanlig skole
er Johan.
Han forteller at tilretteleggingen her
var heller dårlig, men at faren heldigvis kjente
klasseforstanderen godt og fikk forklart litt.
Skolen fra 2000-tallet og fram mot i dag
De fleste av deltagerne som er/ har vært elever
fra 2000-tallet og fram mot i dag, har vært
elever i vanlig norsk eller samisk skole.
Mor til
Ketil beskriver f.eks.
hvordan han i dag er elev i
en klasse i vanlig skole, mest mulig på lik linje
som sine medelever uten funksjonsnedsettelser.
Hun forteller hvordan hun opplever at skolen og
de som foreldre
(...) har hatt samme strategi, og at de også
har vært veldig opptatt av at han skal få
utvikle seg, og han har fått prøve på samme
måte som de andre ungene har.
I den grad
han har trengt støtte så har skolen vært der
(...) Han får være med på det aller meste.
Sånn av timer klassen har (...) Han har vært
med på alt som klassen har hatt av
oppvisninger og ....
Nils som er elev i vanlig skole får hjelp inne i
klassen istedenfor å tas ut til eneundervisning.
Mor beskriver hvordan lærerne er flinke til ikke
å gi for store, vanskelige oppgaver ved at de:
"Forkorter dem og gjør dem lettere (...) så han
ikke føler seg utenfor!".
En av de andre
deltagerne, Anna, er derimot elev ved en
spesialskole for funksjonshemmede elever.
valgte selv å søke Anna til spesialskolen
istedenfor den lokale skolen, og opplever at det
her er mange kompetente ansatte som Anna har
knyttet seg til.
Mor oppsummerer da også at
Anna: "Hun er veldig heldig med det
tilbudet ..."
Å være elev i vanlig norsk skole er ikke
uproblematisk for enkelte.
Knut som i dag er elev i grunnskolen.
opplever at norsk skole "har masse å lære av den
samiske befolkningen og urfolk generelt", som
har en mer praktisk innfallsvinkel.
Hun påpeker
at: "Hvis man sitter hele uka inne i et klasserom
og, skal bare lære det som er i boka så synes jeg
kanskje man ... mister en del ting".
Dette tenker
hun i forhold til norsk skole generelt, men også
spesielt i forhold til elever med særskilte behov.
forhold til elever med særskilte behov viser hun
til sin egen sønn og hans behov for medisiner
som eksempel
Går han på skole så må han ha
medisinering, for der sitter han inne i et
klasserom (...) For at de må sitte i ro (...) Å
sitte i ro og ta inn det de lærer uten å bli
Det er helt umulig (...) Vi lever i
det norske samfunnet som er så A4 som det
er, så må de ha medisinering.
Når vi er ute
til fjells, så er han nesten ikke medisinert i
det hele tatt (...) Om sommeren for
eksempel når vi er til fjells (...), så er han jo
ikke medisinert.
Så, det er klart at, den
norske skole skulle vi virkelig ønske, at de
hadde mye mer praktisk undervisning.
hadde vært så perfekt til de her ungene som
har spesielle behov (...) Vi var så heldige å
ha ett år nå i fjor.
Vi hadde en mannlig
lærer i klassen til Knut.
Og de (...) hadde et
forslag at de kunne ta med ungene ut en
time i uka og ha praktisk læring i forhold til
matematikk.
Og det prøvde han faktisk (...)
Og det hadde jo gått så bra.
Ja, det var så
populært og alle var interessert i matte
plutselig.
Også innholdsmessig tenker mor til Knut at
skolen i større grad burde
(...) ta ungene med ut i naturen og la dem få
en praktisk læring i forhold til vekster og
hva vi kan plukke og, og det synes jo jeg er
veldig viktig at man lærer, lærer dem den
delen av kulturen og, å ta vare på naturen,
og ta vare på det vi har.
(Mor til Knut)
Ifølge foresatte har enkelte av elevene ikke
nødvendigvis blitt tatt på alvor når det gjelder
Dette gjelder blant annet Tomas som er
elev i grunnskolen.
Mor beskriver hvordan hun
"... har måttet stå ekstra på for han.
For han har
jeg måttet gå helt opp til sivilombudsmannen for
å klage".
Mor forteller videre at hun følger opp
skolen veldig tett:
Jeg har forklart hva jeg forventer.
kommer aldri på tale med karakterfritak.
Jeg forventer at inntil neste nasjonale prøve
så skal han faktisk kunne ... For at jeg vet
at dette er et barn med god intelligens (...)
Det er bare at han må få hjelp til å lære (...)
Det krever vi!
Også må vi stå på det da ...
(Mor til Tomas)
Mor til Kristian er også inne på dette med
karakterfritak.
Hun forteller at det har: "... vært
et innspill ved denne skolen her, at med en gang
du har en diagnose så skal du ha karakterfritak
(...) Men jeg har vært litt nazi på det.
nektet!".
Karakterfritak innebærer at elevene
ikke får karakterer i enkelte eller alle fag, noe
mødrene er redd for at kan medføre at
forventningene til sønnene deres reduseres og
dermed også innsatsen fra skolens side for at de
skal lære.
I utgangspunktet opplever imidlertid
mor til Kristian at de har vært veldig heldige
med skolen, foruten på mellomtrinnet.
denne delen av skolegangen til Kristian forteller
hun at: "Lærerne klarte ikke ta til seg hvordan
jobbe med denne typen funksjonshemming og
læring tross oppfølging fra Statped".
Hun viser
videre til at lærerne på grunn av at de selv hadde
problemer med å ta til seg veiledning ville tvinge
dem [familien] inn på familieavdeling sånn at de
kunne lære noe.
Da hadde imidlertid psykologen
sagt at: "Ja, men lærerne får jo ikke komme inn
der.
Det her [familieavdelingen] er viss familien
har problemer, men her er det ikke familien som
har problemer.
Det er jo dere [lærerne] som har
problemer!".
Mor opplyser at Kristian grunnet
utfordringene på mellomtrinnet mistet veldig
mye læring i fagene matte, engelsk og samisk.
Helt konkret uttaler hun at: "Det var tre
vanvittige år!
(...) Det gikk det ene året etter det
andre, ikke sant, og ingenting skjedde!" Per i dag
har imidlertid Kristian en lærer som gjør en
kjempejobb, og mor forteller at lærerne nå
presser Kristian mye mer enn tidligere når det
gjelder læring.
Kristian bekrefter dette: "De
presser meg mye mer.
Jeg synes det er bra med
mye mer å lære.
Jeg vet at han [læreren] hjelper
meg hvis jeg trenger hjelp.
Det gjør ikke alle
lærerne her".
Også andre har en positiv opplevelse av skolens
tilrettelegging for læring, og er fornøyd med
denne.
Dette gjelder for eksempel mor til Ketil.
Hun beskriver hvordan de som foreldre og
skolen:
(...) har hatt et veldig godt samarbeid og at
de forstår veldig godt Ketil sine behov.
de voksne som har jobbet med han har vært
opptatt av at han skal utvikle seg, og det har
vi som foreldre hatt sånn fokus på at han
skal klare seg selv.
Vi har ikke noe tanker
om at han skal bli rakettforsker.
Jeg ... vi er
veldig opptatt av at Ketil skal få bli det på
en måte han ønsker (...) Men vår
hovedmålsetting er at han skal fungere i
hverdagen; så ting som å lese - type
hverdagslesing, og det med å kunne dra på
butikken og betale, å regne ut hva ting
koster, å kunne klokka.
Altså det å kunne
fungere i hverdagen.
Ta en buss, klare å lese
tidtabellen.
Det er viktig for oss (...) Og vi
ønsker at han skal være så selvstendig som
mulig, og det, og den tanken følger skolen.
Foruten selve tilretteleggingen av selve
skoletilbudet, er det flere som nevner at
medisinering i forhold til den diagnosen
deltagerne har, har vært en nødvendig
forutsetning for læring.
både
Knut, Nils og Tomas.
Ifølge mor til Nils tar han
medisinene før han skal på skolen om morgenen,
og han opplyser selv at det hjelper og gjør han
roligere.
Som tidligere nevnt peker mor til Knut
på at han er helt avhengig av medisiner for å
kunne fungere i tradisjonell
klasseromsundervisning.
Mangfoldet blant deltagerne i studien er stort
både når det gjelder alder, type
funksjonsnedsettelse, samisk tilknytning, bosted
osv.
Dette mangfoldet gjenspeiler seg da også
med hensyn til hvilken type skoletilbud
deltagerne har hatt i oppveksten og hvordan
fokuset har vært på språk og opplæring i språk.
Selv om språk er et gjennomgående tema når
informantene snakker om skole, er spriket stort
både med hensyn til hvilket språk deltagerne har
snakket hjemme under oppveksten, hvilket språk
de har hatt opplæring i på skolen, samt hvilket
språk de selv anvender som førstespråk hjemme
og på fritiden.
Samlet sett anvender deltagerne i
ulik grad norsk, og/ eller nordsamisk, lulesamisk
og sørsamisk.
Utdanningspolitisk bakteppe
Det er i dag slik at alle grunnskoleelever i samisk
distrikt har rett til opplæring i og på samisk,
mens utenfor samisk distrikt er det kun samiske
grunnskoleelever som har rett til opplæring i
samisk (jfr.
Opplæringslovens § 6-2).
De eldste
deltagerne i denne studien vokste imidlertid opp
med helt andre rettigheter.
Utover 1800-tallet
vokste det frem et stadig sterkere syn på at
skolen skulle fremme norsk kultur og norsk
språk blant samene, og gjennom diverse
språkinstrukser ble det slått fast at alle samiske
barn skulle lære både å lese, snakke og skrive det
norske språket.
Disse instruksene virket helt
fram til skoleloven av 1959, og var dermed
gjeldende da de eldste deltagerne våre var
skoleelever.
Den beskrevne fornorskningslinjen
ble blant annet effektivisert gjennom utbygging
av internatskoler i de samiske områdene i
perioden 1905 til slutten av 1960-årene.
utgangspunkt i språkinstruksene ble det ved
internatene systematisk jobbet med utrydding av
samisk språk og kultur i skolen.
Fra 1959 åpnes
det imidlertid igjen opp for å benytte samisk som
opplæringsspråk, og i 1969 innføres retten til
opplæring i samisk (NOU 2000:3).
utdanningspolitiske bakteppet er nyttig å kjenne
for å forstå deltagernes historier om sine
opplevelser i skolen.
Samisk som morsspråk og påtvunget
norsk som skolespråk
Flere av deltagerne er vokst opp i hjem hvor det
kun ble snakket samisk.
Dermed var overgangen
stor for de som gikk på skolen på rundt midten
av 1900-tallet, og kun fikk snakke norsk når de
7 år gammel startet på skolen.
blant annet Anton.
Angående skolen uttaler han
"Det var tungt.
Du vet skolen var på norsk og vi
kunne ikke norsk.
Jeg lærte ikke å snakke godt
norsk før i 16-17 års-alderen.
Da var vi evakuert
til [stedsnavn] og da lærte jeg å snakke norsk."
På spørsmål om hvordan det var å gå på skolen
når en ikke kunne språket, svarer han at "På
skolen var det vanskelig ... Og lærerne de hadde
ikke lov å opplære oss på samisk.
I alle fall ikke
på begynnelsen (...) I friminuttene snakket vi
samisk".
Berit som vokste opp med en
hørselshemming har lignende erfaringer som
Anton med en skole hvor det kun ble snakket
norsk.
Hun forteller at hun: " (...) hadde
venninne som også var same, så jeg og hun oss
imellom kunne prate samisk (...) Hjemme
snakket de samisk, men jeg hørte jo ingenting".
Ifølge Berit var det i tillegg til skolen, en
norsktalende venninne som lærte henne norsk.
Marit gikk som tidligere nevnt første klasse på
hva de kalte sameskole, dvs.
en internatskole for
samiske barn.
Akkurat som på skolene til Anton
og Berit, fikk de heller ikke på Marits skole lov
til å snakke samisk.
Marits verge forteller
hvordan en av de andre guttene som ble sendt til
samme skole nesten:
(...) satt og gråt under treet der borte (...) og
han hadde på seg samiske klær og de ble
tatt av.
De fikk ikke bruke samisk, men han
hadde et søskenbarn som gikk sammen med
han på skolen der borte, og de satt og
gjemte seg bort og pratet samisk seg
imellom (Verge til Marit).
Etter første klasse på den samiske internatskolen
ble Marit som tidligere nevnt sendt på
spesialskole i Sverige.
Om dette sier hun selv
"Og jeg ble lei!
(...) Nei, jeg trivdes ikke".
Kanskje ikke så rart når hun her var eneste
samiske elev, samtidig som hun bare kunne
samisk og nå måtte lære seg svensk.
Videre var
avstanden hjem stor, og vergen påpeker at det
dermed ikke var: "ofte de [elevene] kunne
komme hjem til sine foreldre å få trøst".
bakgrunn av disse beskrivelsene er det ingen tvil
om at skolegangen har vært en tøff tid for flere
av deltagerne i studien.
Marit avslutter da også
sin beskrivelse av tiden på spesialskole i Sverige
med å si: "Nå er jeg ferdig, og har det bra!".
Det samiske språket nedprioriteres
begrunnet i funksjonsnedsettelsen
Selv om elever med samisk bakgrunn etter hvert
juridisk sett fikk krav på opplæring i sitt
morsmål fra 1969, fremkommer det av
intervjuene i denne studien at opplæring i samisk
likevel ikke nødvendigvis er noen selvfølge.
Ifølge mor til Kristian mente skolen at sønnen:
(...) burde gå i en norsktalende klasse fordi
at han har de vanskene som han har,
lærevansker.
At han ikke ville klare det her
på samisk.
Så derfor får han norsk (...) Jeg
synes at det er sårt at når man har prøvd å
gjort noe med det, også har ikke systemet
klart å få det til å fungere å gjøre han
funksjonelt tospråklig (Mor til Kristian).
Diskusjonen om elever med ulike former for
funksjonsnedsettelser har kapasitet til å bli
tospråklig er ikke ukjent (Olsen, 2004).
Også i
denne studien har vi imidlertid eksempel på
elever hvor det åpenbart kan stilles spørsmål ved
beslutningen om at de ikke har forutsetninger til
å lære seg både samisk og norsk.
Per som har en hørselshemming og som
selv påpeker at: "Jeg håndterer jo engelsk veldig
bra, så det betyr jo at jeg kunne ha lært samisk
også.
Nå forstår jeg kun noen få begreper ...".
For enkelte av deltagerne i studien er det slik at
de i utgangspunktet har tilgang til undervisning i
samisk på skolen der de går, men at denne kan
være organisert på en slik måte at grunnet sin
funksjonsnedsettelse har de utfordringer med å
nyttiggjøre seg av denne.
Dette er ifølge mor til
Knut en stor utfordring i forhold til hennes sønn
som har ADHD.
På skolen hans er det slik at
samisk undervisningen er lagt opp som tre
samlinger, for eksempel to dager før jul, to dager
etter jul, og to dager på våren.
Problemet for
hennes sønn Knut var at samlingene ble alt for
korte slik at han ikke klarte å slå seg til ro, og
det hele endte med " (...) kaos, tull og bråk",
som hun selv uttrykker det.
Som alternativ
foreslo mor en hel uke på samisk internatskole
for at sønnen på denne måten kunne får et
strukturert og forutsigbart tilrettelagt tilbud.
Ifølge mor fikk hun støtte av BUP og PPT på at
sønnen hadde behov for denne typen
tilrettelegging av undervisningen, men at de ikke
skjønte hvorfor de trengte det samiske.
fikk hun de likevel til å skrive en anbefaling.
Responsen fra klasseforstanderen var at han ikke
skjønte hvorfor de krevde samisk undervisning,
da det var noe en kunne gjøre på fritiden.
hvert fikk de imidlertid til en ordning med uke
baserte samlinger på den samiske internatskolen
fire eller fem uker i året.
Ifølge mor var dette en
god løsning:
Siden han var i lengre perioder, så (...) ble
han satt inn i sånne faste rutiner.
Og der var
det faste måltider, det var faste gjøremål, det
var faste dager (...) For eksempel hvis de
skulle svømme så var det en fast dag hver
eneste gang.
Så han visste hele tiden hva
som skjedde (...) ble ikke noe sånt
uforutsette ting (...) Og han stortrivdes.
han gjorde det.
Virkelig i forhold til å være
her nede og ha bare to dager før jul og ... ja.
Mor forteller videre at kommunen nå har
stoppet dette tilbudet fordi kommunen ikke har
råd til å sende han dit.
Dette synes hun er veldig
synd:
Han vil jo tilbake til den der ...
internatskolen når man har samisk samling
(...) På grunn av at han føler at der hører
han hjemme da, for at der har han jo alt
tilrettelagt liksom.
Så han ville jo tilbake dit,
men siden det ikke er mulig nå da, så er han
jo med i samisk samlingene her nede.
(Mor
til Knut)
En vid forståelse av opplæring i samisk
Mens enkelte som beskrevet ovenfor har opplevd
det å få tilgang til samiskundervisning i skolen
som en kamp, er andre fornøyd med skolens
tilbud.
Blant de som er fornøyd med tilgangen til
samisk i skolen har enkelte valgt en annen form
for samiskundervisning enn den tradisjonelle
samiskundervisningen.
Ketil har f.eks.
en
kognitiv funksjonsnedsettelse som ifølge mor
gjør at han sliter med å tilegne seg samisk språk.
Mor forteller at skolen til tross for dette har
funnet fram til en god løsning på hans
undervisning i samisk.
Hun beskriver hvordan
denne er:
(...) veldig tilrettelagt for Ketil (...) De har
en sånn praktisk tilnærming (...) De kan
lage en del sånne samiske typiske kulturelle
ting på sløyden, eller dra ut å båle.
Samisklæreren er veldig glad i å finne på
forskjellige aktiviteter med ungene (...) Det
er nok veldig mye samisk kultur, og kanskje
ikke alltid like mye språk (...) Og det er jo
veldig bra.
På denne måten opplever mor at
samiskundervisningen gir Ketil tilgang til den
samiske kulturen og bidrar til at han får etablert
en samisk identitet.
Dette til tross for at han i
begrenset grad har forutsetninger for å tilegne
seg det samiske språket.
Mor til Knut er inne på
noe av det samme når det gjelder sønnens
tidligere ukes samlinger for opplæring i samisk
på en samisk internatskole fire til fem uker i året.
Hun beskriver tilbudet som følger:
Vi får jo alt det ... det samiske barn trenger i
forhold til ... til miljø, og det å lære seg, ja,
alt (...) De har jo alt innen reindrift der de
tar ungene med på.
De har jo sånn temauke
(...) Den uka skal vi jobbe med reindrifta for
eksempel.
Så drar de ut og så får de den her
kulturen, og det med å kjenne sin identitet
rett og slett (...) Og det handler om identitet
og det å føle at man (...) kan være seg selv.
Og man trenger ikke å forklare alt hele
tiden til alle andre.
Det å føle seg hjemme
(...) Det er (...) rett og slett veldig positivt
hos samiske barn å få sin identitet inn i
hverdagen, inn i skolesystemet (...) I den
norske skolen så er det eneste de får vite om
samene, det er jo det lille avsnittet som er i
samfunnsfagboka.
Selv om moren til Ketil er takknemlig for at
skolen gjennom sitt opplegg bidrar til at han får
en samisk identitet, er hun samtidig tydelig på at
hennes forventninger til dette er begrenset.
påpeker at selv om hun selvfølgelig kunne ønsket
at:
(...) skolen hadde hatt en samisk
kompetanse som gjorde at de kunne hjelpe
meg i arbeidet med at mine barn skal bli
samisk, også tenker jeg at det tror jeg på en
måte er for mye forlangt (...) Det er ikke
mye samisk kompetanse i den jevne norske
skole, og det tror jeg heller ikke jeg kommer
til å ha veldig store forventninger om (...)
Men det hadde vært fint om de hadde hatt
det (...) kanskje det vi på en måte kan
forvente er (...) at man har en forståelse av
det å være og ha en flerkulturell bakgrunn?
Men akkurat det samiske og å gi ungene
mine samisk identitet, det tenker jeg på en
måte er min jobb som forelder.
Ketil)
Som det fremgår av beskrivelsene er det altså noe
variasjon i hvor store forventninger foreldre har
til at skolen skal bidra til at elevene får etablert
Ulike utfordringer knyttet til
språkopplæring
Vi har i dag tre offisielle samiske språk; nord-,
lule- og sørsamisk.
Til tross for at deltagerne har
tilgang til samisk opplæring i skolen, opplever
enkelte det som en utfordring om de skal gå på
skole eller ta utdanning i et annet samespråklig
område enn det de selv kommer fra.
Et eksempel
på dette er Jon som bor i sørsamisk område og
som reiste nordover for å studere i Finnmark.
Han forteller at
Det var en rar opplevelse den første tiden.
Komme dit og ikke forstå noen ting (...) Det
foregikk veldig mye på nordsamisk.
Den
første tiden før jeg begynte å lære meg å
forstå litt mer nordsamisk og sånt, så var
det rart.
(Jon)
Selv om deltagerne har fått tilgang til opplæring i
samisk språk, kan de altså oppleve det
utfordrende i møte med de øvrige samiske
språkene.
Videre varierer tilgangen til lærere i
samisk blant annet med hvor en bor og hvilket
samisk språk en snakker.
Tilgangen på
lærekrefter er særlig utfordrende for de som
ønsker opplæring i lule- og sørsamisk, da dette
er alvorlig truede språk som det er svært
begrenset hvor mange som behersker.
Mens det i
grunnskolen i Norge i skoleåret 2014/2015 var
1943 elever som hadde nordsamisk, var det kun
henholdsvis 99 elever som hadde lulesamisk og
74 elever som hadde sørsamisk (Rasmussen,
For en av deltagerne i vår studie, Knut, er
dette løst ved at han får nettbasert undervisning i
En annen utfordring knyttet til å få opplæring i
samisk er at enkelte foresatte har opplevd at
denne undervisningen har gått på bekostning av
undervisningen i andre fag.
Mor til Knut
forteller at: "Vi hatt ganske mye problemer med
det egentlig.
Han har mistet mye matematikk og
sånne litt viktigere fag da, som man må ha da for
å få følge med.
Så det har vært (...) litt ... krasj
der da".
Videre er det ikke nødvendigvis bare tilgang til
samiske språk foresatte til deltagerne har
opplevd som en kamp.
Når det gjelder Sara som
har en kognitiv funksjonsnedsettelse, har
foreldrene hatt ønske om opplæring i alternativ
kommunikasjon i form av tegn-til-tale, da de
mente datterens språkutvikling ville hatt godt av
dette.
Ifølge mor har hun slåss for å få til en slik
alternativ språkopplæring i tegn-til-tale, men
opplevde å ikke bli hørt.
Mens flere av deltagerne som redegjort for er
opptatt av å få tilgang til opplæring i eller på
samisk, har andre hatt et ønske om ikke å
snakke samisk.
Barbro forteller at:
Jeg kunne jo flytende samisk da jeg var
liten, men så hatet jeg samisk fordi det
minnet meg så om den forrige familien min,
så det var noe jeg la bak meg og.
Samisk ble
bare mer og mer nedlagt, og jeg ville ikke
snakke samisk og nektet det.
Men så måtte
jeg jo ha det på skolen, og det var da jeg
lærte meg mer samisk.
(Barbro)
I enkelte tilfelle har altså deltagerne måttet ha
opplæring i samisk til tross for at de selv i
utgangspunktet ikke selv ønsket dette.
Barbro ser
imidlertid i dag at det er viktig å kunne noe
samisk " (...) når voksne og gamle folk skal
skjønne deg".
Kort oppsummert kan en altså si at mens mange
av de eldste deltagerne i studien kun fikk
opplæring i og på norsk, er det i dag flere av
deltagerne som får opplæring i eller på samisk.
Samtidig fremgår det imidlertid at tilgang på
opplæring i eller på samisk på ingen måte er
noen selvfølge for elever med
En vanlig definisjon av mobbing er: "En person
er mobbet eller plaget når han eller hun,
gjentatte ganger og over en viss tid, blir utsatt
for negative handlinger fra en eller flere andre
Til tross for at
vi i studien ikke har direkte spørsmål om
mobbing, trekkes mobbing likevel frem i
beskrivelsene av hele tretten (42%) av
deltagernes hverdag og da spesielt i forhold til
skole.
Dette er et høyt tall.
Blant elevene i norsk
skole rapporteres det i 2014 om mobbing blant
13.4% av elevene, og da oppgir 9,5% at de
mobbes kun en sjelden gang (Wendelborg,
Foruten å beskrive de ulike formene for
mobbing deltagerne har opplevd, vil vi også si
noe om hvem de er blitt mobbet av og hvorfor,
samt litt kort om hva som er blitt gjort for å
gripe fatt i mobbingen.
"Jeg har ikke bare gode minner fra skolen".
Sitatet er hentet fra intervjuet med Rakel som i
dag står på terskelen til voksenlivet.
forteller videre at:
(...) Det var ikke så veldig lett å komme fra
en bitteliten sameskole når en var tolv.
miljøet her det var litt, ganske mye tøffere
enn jeg var vant med (...) Ikke sånn fysisk
mobbing eller sånn (...) men fikk jo slengt
det etter meg (...) bemerkninger som
samejævel og sånne ting.
Også var det jo
sånn at man skulle tegne hverandre, så ble
jo jeg tegnet som rein og sånne ting.
(Rakel)
Videre forteller Rakel at hun kunne ha fortsatt å
gå på skolen hun gikk på tidligere, men at hun
hadde blitt mobbet der også.
"Det var litt av
grunnen til at vi flyttet hit.
For der [på den gamle
skolen] gikk det jo litt på at vi ikke hadde rein".
at Rakel har opplevd å bli mobbet både i
norsk skole fordi hun er samisk, og i samisk
skole fordi hun her skiller seg ut ved at familien
ikke har rein.
Hvordan mobbingen skjer, hvorfor og
av hvem?
Dessverre er ikke Rakels fortelling unik.
mobbingen deltagerne har vært utsatt for
kommer til uttrykk i svært ulike former, f.eks.
fysisk, psykisk og verbalt.
Videre varierer
grunnene til mobbingen.
Enkelte mobbes fordi
de har samisk bakgrunn, andre på grunn av at de
har en funksjonsnedsettelse, og i noen tilfeller
kan det se ut som begge deler eller helt andre
forhold virker inn.
Videre opplever elevene
mobbing både fra norske og samiske medelever.
Istedenfor en oppdelt presentasjon av hvordan
mobbingen skjer, hvorfor og av hvem,
presenteres heller mobbehistoriene til noen
utvalgte deltagere.
Dette for å få frem et
tydeligere bilde av situasjonen til de som utsettes
for mobbing i skolen, og av hvordan de har det/
har hatt det.
Berit som er en godt voksen kvinne med
hørselshemming har vært utsatt for ulike former
for mobbing.
Hun forteller at hun først ble
mobbet fordi hun hadde et dårlig språk, dvs.
hun hverken hadde et godt samisk eller norsk
Etter hvert ble hun også mobbet på grunn
av høreapparatet, som hun fikk da hun var 10
år.
Berit prøvde å skjule høreapparatet, og det
endte faktisk med at:
Jeg ødela høreapparatet mitt med vilje.
tråkket på det fordi en gutt i klassen var så
fæl å plage (...) Han slo meg og ødela
ryggsekken min.
Jeg måtte betale for et nytt
høreapparat.
Fortalte det ikke til
mor og far.
Sa bare at det var ødelagt (...)
Det var en del mobbing.
Jeg ble kalt for
dumming, og "hun forstår ingenting".
var mobbing både fra det norske og samiske
miljøet (...) En annen gang var jeg så
tissetrengt på internatet.
Jeg turte ikke å gå
på do.
Satte meg i vinduet, og så fikk en
gutt som sto utenfor alt i hodet.
Fikk kjeft
fra husmor.
(Berit)
I utgangspunktet har altså Berit vært mobbet
særskilt på grunn av sin funksjonsnedsettelse, i
form av dårlig språk og bruk av høreapparat.
Andre deltagere er derimot blitt mobbet primært
på grunn av at de er samisk.
forteller at mobbingen av ham begynte i
fjerdeklassen:
Ja, det var jo (...) at han var dum som en
same.
Han var jo bare dum.
Masse sånn da.
Også har det jo med at han var jo
lettantennelig da.
Siden han har ADHD blir
han veldig ... opp og ned i sånn
følelsesregister.
Så det var jo sikkert veldig
artig å terge han.
Videre beskriver hun hvordan mobbingen
etterhvert gikk veldig langt: "Da lurte de han
ned under en sånn undergang, ved skolen og
banket han opp (...) Og da ville jo ikke han gå
på skolen noe mer (...) Det var en fæl opplevelse.
Både for han og oss".
Ifølge mor var det et år så
mye mobbing og trakassering at de valgte å ta
Knut mest mulig ut av skolen.
Mor opplever det
som at Knut etter hvert rett og slett ble mobbet
ut av klassen, og det endte da også med at han
flyttet og byttet skole.
Knut har altså vært utsatt
for både fysisk, psykisk og verbal mobbing.
Tross at mobbingen opprinnelig tok
utgangspunkt i at han er samisk, har
funksjonsnedsettelsen virket inn på mobbingen
ved at det har blitt ekstra "gøy" å mobbe han
fordi han på grunn av funksjonsnedsettelsen fort
tenner på alle pluggene.
Tomas forteller at han opplever å bli mobbet
nesten hver dag.
Han opplyser at han veldig
mange ganger har hatt lyst til å flytte fra bygda
der han bor, og at dette er noe han enda vil.
Tomas beskriver imidlertid hvordan:
Mange av vennene, altså de hadde for lengst
begynt å mobbe meg for at jeg hadde
ADHD.
Jeg visste ikke hva det var, og de
visste heller (...) ikke at jeg hadde det (...)
Nå vet alle det, og jeg blir ikke mobbet
særlig for ADHD'en.
Så det går bra.
(Tomas)
Når Tomas fikk diagnosen og de orienterte om
denne på skolen, medførte altså dette at
mobbingen ble redusert.
Samtidig beskriver
imidlertid mor hvordan det fortsatt er noe
mobbing og at funksjonsnedsettelsen virker inn
på denne: "Han har noen unødvendige
konflikter, fordi armer og bein ikke er holdt for
seg selv".
Tomas bekrefter dette med å fortelle
om at: "På skolen (...) så kommer jeg borti en
fyr.
Og så blir han sint på meg, og så bare
"klikk", så er jeg borte fra alt.
Og hvis han blir
alt for sint, kan jeg bare dra bort fra skolen (...)
Jeg tar sekken med meg og stikker av".
I enkelte tilfeller er det ikke
funksjonsnedsettelsen i seg selv, men bakgrunnen
for denne som er årsak til mobbingen.
tilfellet for Barbro.
Hun beskriver hvordan hun
gjennom store deler av skoleårene er blitt
mobbet på grunn av oppvekstforholdene.
forteller helt konkret at medelevene sier sånt som
Faren din drikker veldig mye.
Du kommer
også til å drikke veldig mye!
Søsteren din
bruker narkotika (...) og det kommer sikkert
du også til å begynne med (...) På
barneskolen opplevde jeg jo ofte at jakkene
mine ble ødelagt, håret mitt ble klippet, og
det var veldig mye som skjedde.
Videre beskriver Barbro hvordan hun også er
blitt mishandlet av en venninne: "Hun surret tau
rundt meg, hele kroppen min, og så dro hun meg
opp trappen på skolen".
Ifølge Barbro var
mobbingen på skolen såpass omfattende at hun
etter hvert ble så dårlig at hun ble innlagt
innenfor psykiatrien.
Skolegangen til Barbro har
altså vært preget av til dels omfattende mobbing
av ulikt slag, og primært grunnet hennes
oppvekstforhold.
Her er bare noen få av deltagernes fortellinger
om mobbing presentert.
Flere opplever
mobbingen som vanskelig å snakke om og sier
kun litt kort om hva de har opplevd, og vi har
ikke ønsket å skape ubehag med å presse på for
at de skulle si mer om dette vanskelige temaet.
Mobbing er utvilsomt vanskelig for alle som
utsettes for dette, for enkelte av deltagerne i
denne studien har sannsynligvis opplevelsen vært
enda tøffere ved at mobbingen skjedde mens de
bodde på internatskole.
at mobbingen ikke
har vært avgrenset til selve skoledagen, men også
foregikk på ettermiddag og kveldstid.
På grunn
av store avstander hadde enkelte sjelden kontakt
med familien, slik at de i tillegg hadde begrenset
støtte fra familien i hverdagen.
I så måte er det
grunn til å tro at mange av deltagerne vil være
enig med Ole-Mattis sin uttalelse om at skolen:
"Var ikke noe særlig ..."
Hva er blitt gjort for å gripe fatt i
mobbingen?
Mange av deltagerne har altså sterke fortellinger
om mobbing.
Samtidig er beskrivelsene av hva
som ble gjort for å stoppe mobbingen
begrensede.
Barbro som har opplevd mye
mobbing gjennom mange år i skolen, forteller at
lærerne " (...) liksom aldri var der når det
skjedde, og når vi fortalte det sa de bare at vi
skulle legge det bak oss".
Hun forteller videre at
moren var inne til flere samtaler med lærerne
angående mobbingen, men at skolen likevel ikke
grep fatt i denne.
Barbro uttaler også at: "Det er
jo veldig sårt at de ikke har brydd seg ordentlig.
At de ikke har tatt ordentlig tak i det.
Hadde jeg
vært lærer hadde jeg med en gang gått og
snakket med foreldrene, og sagt at sånn kan de
ikke oppføre seg!".
På spørsmål om hva lærerne gjør når han
mobbes, forteller Tomas at: "De bryr seg ikke.
De bare går sånn her: Stopp!
Og så dytter de
dem litt tilbake.
Og så går de bare igjen.
De bryr
seg ikke".
Kristian beskriver lignende erfaringer
som Barbro og Tomas.
Han forteller at han
opplever at lærerne ikke gjør noe, da de ikke sier
noe til klassene.
"Jeg føler i alle fall ikke at de
gjør noe, for det blir aldri bedre!", uttaler han.
Mor påpeker at de må snakke med lærer og
jobbe med mobbingen, men at det tidvis også er
han som misforstår.
Videre kommer mor med
innspill på at hvordan ting går også henger
sammen med dagsformen til Kristian selv: "At
du har fått godt med/ nok søvn, og at det har
vært gode rutiner og sånne ting (...) Da bruker vi
å få veldig god og positiv tilbakemelding, men er
du sliten så går det ofte skeis ..."
I Knut sitt tilfelle valgte foreldrene i første
omgang å gå i dialog med skolen og PPT for å få
til et bedre klassemiljø og få slutt på mobbingen.
Mor forteller at:
Skolen ... ja, gjorde vel det de skal gjøre på
papiret, så (...) ikke noe mer ut av det (...)
PPT gikk vel inn og (...) jobbet vel med
klassen da (...) Vi valgte jo egentlig det året
å ta han mest mulig ut, så det ble jo en del
fravær, men da fikk vi jo, da fikk vi
problemer da med (...) var jo sånn at det var
jo veldig vanskelig å forstå hvorfor vi ville
ta han ut mest mulig.
For han trengte mer
det her praktiske ... praktisk jobbing og, og
I stedet for å sitte på skolen og ha en
forferdelig dag og ikke ha lyst til å gå på
skolen og diverse.
Det var jo ganske ille på
skolen da!
(Knut)
Mor forteller at også PPT i denne perioden lurte
på hvorfor Knut var så mye borte fra skolen, og
at skolen ikke hadde forståelse for dette
fraværet.
Hun utdyper at:
Det er klart han hadde jo nesten tre
måneder fravær fra skolen og det er jo
ekstremt mye i forhold til den ... til den
skolehverdagen og det vanlige skolebarnet,
men for oss så så vi en stor endring.
At han
ble en glad gutt.
Han ble ikke deprimert.
Han skrek ikke hver gang han måtte gå til
skolen, eller kom skrikende hjem.
Da velger
man heller det, enn å sende en unge som
nesten er på randen til å ... å rett og slett har
lyst til å ta livet av seg ... (Mor til Knut)
For mor var det altså ingen tvil om at det var et
riktig valg å ta Knut såpass mye ut av skolen så
lenge de opplevde at mobbingen fortsatte.
tidligere nevnt sluttet imidlertid ikke mobbingen,
og det endte med at Knut byttet skole.
Totalt sett tegnes altså et bilde av en tøff
skolehverdag for mange av elevene med
funksjonsnedsettelse og samisk bakgrunn.
Kristian selv sier: "Det er veldig vondt på
skolen!" En del elever utsettes for fysisk, psykisk
og verbal mobbing, og mobbingen utføres av
både norske og samiske medelever.
Mobbingen
henger tidvis sammen med deltagernes samiske
bakgrunn, andre ganger deres
funksjonsnedsettelse, og i noen sammenhenger
virker begge deler inn.
Videre har deltagerne en
klar opplevelse at det i liten grad har vært prøvd
å gripe fatt og få slutt på mobbingen fra skolens
side.
I utgangspunktet er skole en viktig arena for
samhandling og vennskap med jevnaldrende.
bakgrunn av beskrivelsene til informantene
fremgår det imidlertid at det er store variasjoner
i hvordan elevene med samisk bakgrunn og
funksjonsnedsettelser har det i skolen sosialt sett.
Enkelte har, som Nils, et stabilt nettverk.
Ifølge
mor til Nils holder han fortsatt sammen med en
rekke av de samme guttene som han har vært
sammen med helt siden barnehagen og
skolestart.
Også Tomas har en del venner.
forteller at dette både er medelever som går i den
norske klassen som han selv går i, og i
parallellklassen som er samisk.
Videre beskriver
også mor til Ketil hvordan han er "veldig
godt integrert i klassen og har masse venner i
klassen, og springer ut og leker i friminuttene
For andre av deltagerne er situasjonen en litt
annen.
Dette gjelder for eksempel Kristian som
blant annet uttaler at: "Jeg går veldig mye alene
(...) Det hadde vært kult å ha venner da!
hadde noen, men de var litt mer yngre (...) men,
nå har jeg ikke vært så sosial (...) Sitter mest bare
på data (...) trives best med det!" Mor forteller
at Kristian da han begynte på skolen var sosial
og at det var mye folk rundt han, men at dette
endret seg etter hvert.
Kristian selv opplyser at:
På slutten av barneskolen så gikk jeg hele
tiden alene.
I hvert fall i et og et halvt år i
strekk (...) Men da hadde jeg i alle fall en
venn som het Kai, som i hvert fall var litt
hos meg da før han flyttet (...) Jeg har en
(...) han har begynt å ignorere meg litt (...)
og late som jeg ikke finnes mer".
Jeg går
hvert fall mye alene.
(Kristian)
Kristian forteller videre om mobbingen at
"Egentlig gjør det vondt!".
Mor prøver å trøste
en gråtende Kristian med at det sikkert blir bedre
når han kommer på videregående skole og møter
andre med mer samme interesser som han selv,
men Kristian har ikke særlig tro på dette og
uttaler at: "Det er ingen som har samme
interesser som meg!".
Også enkelte av de andre deltagerne beskriver
hvordan de har mistet venner etter hvert som de
kom oppover i skoletrinnene.
Barbro som forteller at:
På ungdomsskolen så hadde jeg et par
venner, også når ungdomsskolen var over så
mistet jeg de vennene.
Så hadde jeg en venn
fra starten av videregående, og det var
liksom Stina.
Også hadde jeg noen som ikke
var så veldig bra venner.
Så det var jo
liksom sånn at jeg følte at jeg hadde bare en
venn.
Det er altså stor variasjon i den sosiale
situasjonen i skolen til deltagerne i studien, hvor
noen har venner mens andre er mye alene og
opplever ensomhet.
Når vi vet at mange av disse
i tillegg har vært utsatt for mobbing, er det
grunnlag for å trekke slutningen at skolen er
eller har vært en krevende periode for flere av
deltagerne.
7 ARBEID
Arbeid er viktig for oss mennesker av en rekke
årsaker.
Blant annet gir arbeid oss; inntekt og
dermed økonomisk frihet, mulighet til
selvrealisering og til sosial inkludering (Meld.
St.
Kort sagt er det å være i arbeid
en betydningsfull del av voksenlivet.
Samtidig er
det slik at det er langt færre av mennesker med
funksjonsnedsettelser som er i arbeid enn
befolkningen for øvrig (Arbeidstilsynet, 2012).
Ikke minst gjelder dette mennesker med
utviklingshemming som gjerne blir uføretrygdet i
ung alder (Rødevand, 2013).
Hva sier så personene med funksjonsnedsettelser
og samisk bakgrunn i vår studie om arbeid?
Enkelte av deltagerne har opplevd å måtte
redusere sin innsats i arbeidslivet eller helt slutte
å jobbe.
Dette på grunn av sykdom eller skade
som medfører en funksjonsnedsettelse.
beskrivelser presenteres under kapitlet
Overganger.
Under dette punktet om Arbeid
rettes fokus derimot mot hva deltagerne sier om
det å ha vært i jobb, eller det å være i jobb per i
dag.
Flere av deltagerne har vært i ordinært arbeid
hele sitt voksne liv.
Dette gjelder blant annet
Berit som har jobbet både innen handel og innen
offentlig tjenesteyting.
Videre er det stor bredde i
hva deltagerne jobber med.
Klaus jobber f.eks.
innenfor kultursektoren, mens Jon blant annet
har jobbet som bussjåfør og som
industriarbeider.
Andre, som Olaus, jobber
innenfor primærnæringa.
Han har til tross for
sin bevegelseshemning drevet med fiske siden
han var ungdom.
Olaus beskriver hvordan det å
drive fiske er en tøff jobb rent fysisk:
"Det er jo klart at det å slite på sjøen, det
har jo satt sine spor.
Selvfølgelig har det det.
Man har jo skadet fingrer på grunn av frost
og, men det er jo noe som selvfølgelig alle
fiskere får.
Vi fiskere kaller det jo likfingre
sånn som man får.
At fingertuppene blir
snøhvit i frost, og så brenner det og svir litt
når vi kommer inn (...) Jeg har jo litt
smerter i skuldra og smerter i ledd, eller
spesielt fingrer og nakke/skulder-ledd.
det er spesielt når alle fiskere begynner å
bikke 60 år.
Da er de aller fleste nokså
helseløs, for det er mye slit på sjøen (...) Jeg
føler meg ganske så oppegående enda (...)
På sjøen så har jeg jo ikke andre
hjelpemidler enn (...) alle andre fiskere har.
Det er jo det tekniske utstyret i båtene, men
det er jo sånn helt normalt.
Men ellers så,
når jeg kommer på land da er jeg jo
avhengig av rullestol, det er jeg jo, for å
komme meg frem" (Olaus).
Samtidig framhever han de positive aspektene
ved å jobbe som fisker.
At jobben er fysisk
krevende medfører ifølge Olaus at "Jeg har bygd
opp en ganske sterk overkropp.
Både muskler og
ledd fungerer veldig bra".
Videre setter han stor
pris på forholdet til fiskerkollegene:
Vi omgås jo nesten hver dag.
Noen av oss i
hvert fall.
Og det betyr jo utrolig mye.
jeg ser jo bare på kompisene mine, altså
fiskerkameratene.
Jeg tror, det er vel ingen
av dem, som jeg vet i alle fall, som har sett
på meg som noe spesielt funksjonshemmet.
Jeg har vært en kollega og ferdig med det.
Jeg har vært en fisker på lik linje med alle de
andre (...) Men at de har tatt vare på meg.
Ja, det vet jeg de har gjort.
De har vært redd
for meg mange ganger.
Og hvis de ser at jeg
sliter litt, da er det spesielt et par stykker
som kommer og; "Må du slutte å slite.
Kom
igjen, vi skal hjelpe deg".
Så jeg vet at de
holder et øye med meg.
Og hvis jeg er alene
på sjøen og det ryker opp til uvær så er det
bare et lite øyeblikk, så er de på senderen og
vhf-en og; "Hvor du er hen?
Og kom deg på
land" (...) Dem vet jo at jeg er uten foter på
sjøen, altså uten skanker.
Og det er jo tøft
nok når du har føttene i orden når det er
dårlig vær og elendighet (Olaus).
I tillegg til det sosiale peker Olaus her på
hvordan han i jobben sin som fisker opplever seg
likeverdig med sine kolleger og at de bistår om
det trengs.
Også Johan som driver med reindrift
opplever å ha god støtte av kollegene i jobben.
Han forteller at:
Nå har jeg jo vokst opp sammen med mine
kollegaer i grunnen, så ... det er ikke noe
problem og de er veldig flinke til å ta
hensyn.
Så ... blir det for ille så kan jeg bare
dra ned igjen fra fjellet, så da ordner de opp.
Så sånn sett så går det helt utmerket
egentlig.
(Johan)
I tillegg til å bistå når det trengs, opplever Johan
det som en fordel at de er flere familier som
driver sammen og kan avlaste hverandre.
Dermed kan de i rolige perioder ordne det slik at
de har vakt annenhver uke som de kan bruke til
" (...) diverse forefallende, fikse utstyr og slike
ting".
Hovedgrunnen til at Johan har valgt å drive med
rein er imidlertid " (...) de fine dagene til fjells,
det er da du skjønner hva du driver med og
hvorfor det er så viktig å beholde det her og
bevare det".
Han føler seg privilegert som får
drive med dette og opplever en fantastisk frihet i
jobben på fjellet.
Han sier at det:
(...) er jo litt av det å leve av naturen da.
Det er jo ikke noe klokkeslett og sånt som
gjelder der at, og datoer.
Reindriften går
ikke an å planlegge.
Det blir som det blir
(...) Når blir det kalvmerking?
Tja, det blir
når det blir da (ler) ... Klaffer med vær og
føre.
Vind og forholdene må ligger til rette.
Johan opplever imidlertid at den friheten ved
arbeidet i reindriften utfordres i dagens samfunn,
noe som han også mener påvirker helsa:
(...) det blir jo vanskeligere og vanskeligere.
Slaktetidspunkt og sånt.
Krav om å slakte
innen datoer og ... Ikke på helg kan vi slakte
eller så må vi passe på å samle i løpet av ei
helg.
Og da må været klaffe den helga.
mer og mer at man må trosse naturen
istedenfor å jobbe med den (...) Det går på
tvers av ... tradisjonell samisk tenkemåte
(...) Og regnskapet skal jo følge
regnskapsåret og ikke reindriftsåret (...) Det
er jo ikke noe av samfunnet som er oppbygd
rundt det samiske og reindrifta.
Det er vi
som må tilpasse oss på alle kanter i grunnen
(...) Når vi må holde oss til faste tidspunkter
og slikt.
Det er jo, det blir jo et ekstra stress
og en helserisiko og.
Det blir, en må jobbe
hardere for å få til akkurat til den datoen.
Trosse vær og føre og ... (Johan)
Johan forteller videre at mange innenfor næringa
sliter med belastningsskader i armer og skuldre,
noe han også selv har kjent på.
Han forteller
videre at: "Vi prøver å ta tiltak på oss selv da.
Og koste selv, men ofte blir det en billigere
variant på grunn av økonomiske årsaker.
Så
store HMS-tiltak det blir det ikke".
Som et siste
viktige aspekt ved reindriftsjobben føyer Johan
til at "Annerkjennelse for det du driver med og.
Det er viktig, og det ... veldig mange som ikke, ja
de ser ikke viktigheten i reindrift i det hele tatt.
De kunne likså godt ha vært det foruten".
Også flere av deltagerne med utviklingshemming
har tidligere hatt jobber innenfor det ordinære
arbeidslivet, som f.eks.
i kantine eller med
administrative oppgaver som sortering og
ombæring av post i større bedrifter.
I dag har
imidlertid de fleste av dem arbeid ved
tilrettelagte bedrifter eller egne arbeidssentra for
funksjonshemmede, hvor det produseres ulike
produkter som f.eks.
pokaler eller drives med
håndarbeid som strikking og toving.
uttaler om jobben på arbeidssenteret at "Jeg
trives godt.
Koselige folk!", mens Laila om sin
jobb på arbeidssenteret sier at "Det er veldig
morsomt der".
Andre er imidlertid ikke like
fornøyde.
Signe gjentar f.eks.
gang på gang at
"Jeg orker ikke gå på dagsenteret (...) Jeg sluttet
i vinter.
Jeg orket ikke".
Hun har derimot et
klart ønske om hva hun kunne tenke seg å jobbe
med "Vil jobbe med datamaskin (...) Det er mye
bedre å jobbe med datamaskin".
Ole-Mattis er
tydelig på at han kunne tenkt seg å drive med
ved istedenfor å produsere pokaler som han gjør
per i dag.
Han forteller at han tidligere jobbet
med ved, men at de på arbeidssenteret nå har
sluttet med det da det ikke lenger var lønnsomt.
Kun en av deltagerne med utviklingshemming
har hatt arbeid direkte knyttet til det samiske, da
hun en periode jobbet med salg av samiske
suvenirer.
Vergen til Marit forteller videre at det
aldri har vært tatt hensyn til Marits samiske
bakgrunn når det gjelder arbeid, og Marit selv
føyer til at hun synes det er dumt at hun ikke
kan snakke samisk på arbeidsplassen da det ikke
er noen andre som snakker samisk der.
I hovedtrekk beskriver altså deltagerne å arbeide
som positivt og viktig av flere grunner, selv om
arbeidet for enkelte medfører fysiske
belastninger.
Tross sin funksjonsnedsettelse
opplever enkelte at de deltar på likefot som sine
kolleger, samtidig som kollegene bistår når de
trenger det.
Når det gjelder deltagerne med
utviklingshemming har flere det til felles at de
har gått fra jobber innen det ordinære arbeidsliv,
til arbeids- og/ eller dagsentra spesielt tilrettelagt
for funksjonshemmede de senere år.
8 FRITID
Betegnelsen fritid anvendes gjerne om den tiden
der man deltar i valgfrie aktiviteter, og hvor en
ikke er forpliktet til å gjøre noe (Molden et al.,
Dette innbefatter altså den tiden hvor
man har fri fra arbeid, skole eller utdanning.
Aktivitetene man bedriver kan være både
organiserte eller uorganiserte.
Organiserte
fritidsaktiviteter kjennetegnes gjerne av at de er
avtalte på forhånd, ved at de foregår jevnlig på
avtalt sted og tid og ofte er arrangert enten i regi
av frivillige organisasjoner eller det offentlige
Det er et stort mangfold i beskrivelsene av
deltagernes fritid.
Mens enkelte primært
tilbringer fritiden hjemme og er begrenset
involvert i ulik aktivitet og med andre, tar andre
del i en rekke aktiviteter både ute og hjemme og
sammen med mange andre.
Et eksempel på
førstnevnte er Laila, som er godt voksen og
forteller at "... jeg er mest alene" på kveldene.
På spørsmål om hvordan det er svarer hun at
"Det må man akseptere", men gir samtidig
uttrykk for at hun skulle ønske det var mer som
skjedde.
Blant de aktive er skolegutten Nils som i
tillegg til fotball deltar i flere andre typer
organisert idrett.
Videre driver han med flere
former for uorganiserte aktivitet som slalåm og
sykling.
Mor forteller hvordan Nils og
kompisene kan sykle milevis, samt at han er med
på friluftsaktiviteter som jakt og fiske.
Nils sin deltagelse i friluftsaktiviteter som jakt og
fiske bringer oss over til hvordan deltagernes
samiske bakgrunn kan se ut til å komme særskilt
til uttrykk i noen av deltagernes fritid.
gjelder blant annet Olaus som forteller at:
Akkurat nå så har jeg et gammeprosjekt.
holder på å lage meg en gamme.
En ganske
stor gamme som jeg kan bruke som
kombinert grillhus og røykestue så jeg kan
røyke kjøtt i og fisk i og, ja, sånn forskjellig.
Prøve å ta vare på gamle tradisjoner sånn at
de ikke forsvinner (...) For vi hadde jo, da,
jeg var liten, så hadde far en røykestue som
han brukte til røyking av kjøtt, røyking av
fisk (...) Så fant jeg ut at nå er det på tide å
ta vare på den arven og bygge noe nytt.
(Olaus)
Olaus bruker videre på fritiden å dra ut i marka
og hente ved og å dra på bærmyrene osv.
kunne drive med denne typen friluftsliv har han
kjøpt seg både ATV og snøscooter.
at: "Jeg kan jo kjøre nesten hvor jeg vil, både
sommer og vinter.
Vinter med scooter og
sommer med ATV, så det går greit".
skolegutten Tomas er glad i å kjøre scooter og
forteller at han nå har pause fra håndballen "På
grunn av at det er så mye scooterturer og det er
så morsomt ...".
Den samiske kulturen er kjent for å ha et nært
forhold til naturen.
I så henseende kan en tolke
Saras glede over å dra ut på tur og koke kaffe
som et uttrykk for hennes samiske
Det samme gjelder Johan som
forteller at om han skal slappe av så drar han til
fjells.
Videre forteller mor til Ketil hvordan Ketil
er "veldig opptatt av og liker veldig godt å drive
på med (...) typiske samiske tradisjons ting.
liker veldig godt å (...) holde på med lassokasting
eller å lage bål eller ...".
Familien til Ketil er
videre ifølge mor mye på tur og " (...) steker
kjøtt og fisker og gjør slike ting som man gjerne
gjør innen samisk kultur".
Gjennom familien får
Ketil være med på fjellet, jakte, kjøre firhjuling
Mor har gjort seg visse tanker nettopp
knyttet til at det er gjennom familien Ketil får
tilgang til det samiske: "Det hadde vært veldig
fint dersom vi kunne hatt et type fritidstilbud
(...) som var mer knyttet opp mot det samiske
som vi ikke måtte være med på å lage, men det
har vi jo ikke og jeg vet egentlig om jeg forventer
at det skal finnes sånn her heller ...".
Andre av deltagerne tar del i helt andre sider ved
samisk kultur på fritiden.
Det gjelder f.eks.
som er involvert i samisk teater, og Marit som er
på musikk en gang i uka.
Her synger hun blant
annet samiske melodier og opptrer i kofte på
festivaler.
SAMMENHENGEN FUNKSJONSNEDSETTELSE OG FRITID _________________________
For enkelte av deltagerne ser det ut til å være en
sammenheng mellom deres funksjonsnedsettelse
og deltagelse i fritidsaktiviteter.
blant annet Tomas som har ADHD.
Moren til
Thomas forteller at han alltid har " (...) vært
veldig sånn her, aktiv og sportslig og gå på ...
Han tester seg ut og, kroppsbeherskelse har han;
vanvittig god.
Så han er veldig aktiv.
Det har jeg
aldri sett som et problem (...) For det som er den
positive delen med ADHD".
Med utgangspunkt i
denne måten å tenke rundt ADHD på har hun
"... vært veldig på ham.
På at han skal være
aktiv og få brukt mye av energien.
Han er jo et
arbeidsjern uten like".
I praksis har dette
medført at Tomas har vært aktiv både innen
håndball og andre typer organisert idrett, i
tillegg til i å kjøre slalåm og annen ikke
organisert aktivitet.
Videre er Tomas ifølge mor
et råskinn til å jobbe, og bidrar sterkt både med
snømåking, vedhogst og lignende.
Innimellom
kan imidlertid funksjonsnedsettelsen hans
medføre utfordringer også innenfor idretten.
Mor beretter blant annet hvordan Tomas er
vanvittig god å løpe, men at han her ble holdt
tilbake av at han klarte ikke å holde seg i ro og
fokusere, og at han da mistet han interessen for
løpingen.
Mens Tomas sin funksjonsnedsettelse ifølge mor
i hovedsak bidrar til en svært aktiv fritid,
beskriver andre deltagere hvordan deres
funksjonsnedsettelse tvert imot er med på å
begrense deres fritid.
Nikolai tror at om han ikke
hadde hatt sin bevegelseshemning så hadde " (...)
jeg vært mye mer på "letten".
Jeg var den som
var mest aktiv, tok kontakt og drog folk med på
alt mulig, på kafe eller andre sosiale ting".
fritiden hans i dag er mye mindre aktiv
begrunner han dette med at han "... har ikke
mulighet, verken kapasitet og energi er ikke den
samme (...) Det er min familie jeg har mest
kontakt med i dag (...) Jeg har et godt sosialt liv.
Selv om det ikke er så stort som tidligere og ikke
like stor aktivitet".
Olaus er inne på noe av det samme som Nikolai
når han forteller at:
Enkelte dager har man kanskje lyst til å
gjøre ting og så får man det ikke til pga.
funksjonshemminga.
For eksempel det med
høstjakt, elgjakt og rypejakt (...) Så det er jo
litt trasig å se at guttene mine som er sunne
og friske alle sammen, hiver haglen på
ryggen og stryk på rypejakt.
Og så sitter jeg
og ser på at de drar.
Da svir det litte gran,
men jeg vet at jeg kan dra på sjøen og der
klarer jeg det meste, nesten alt egentlig.
For Olaus har for øvrig også hans
funksjonsnedsettelser hatt betydning for valg av
enkelte fritidsaktiviteter.
Olaus var nemlig
tidligere aktivt innen handikapidretten og
beskriver hvordan han da reiste landet rundt og
konkurrerte.
Han forteller at "... det var en
utrolig fin tid (...) Jeg var jo med i masse år og
var på masse fine samlinger".
Av deltagernes beskrivelser av sin fritid går det
frem at flere av barna og ungdommene er mer
aktiv innenfor organisert fysisk aktivitet enn de
voksne.
I hovedsak dreier de organiserte
aktivitetene seg om deltagelse i ulike former for
idrett som fotball, håndball, svømming osv.
Samtidig er flere av barna og ungdommene i
tillegg aktive i form av uorganisert idrett som å
kjøre slalåm, sykle og å trene på treningsstudio.
For enkelte av ungdommene har treningen
betydd mye.
Mor til Kristian beskriver hvordan
"Støttekontakten tok ham med ut på
styrketrening når han var her.
Og han skrøt jo
av han, for ikke sant, han er jo veldig sterk.
fikk gå der og trente muskler og, fikk bygge opp
litt muskler og.
I tillegg er det veldig godt for
selvtilliten hans".
Uorganisert fysisk aktivitet er
imidlertid noe også flere av de voksne deltagerne
driver med.
Dette gjelder blant annet Johan som
forteller at: " (...) nå er det rett ut på ski om
vinteren og jogge på sommeren og (...) drevet
med klatring noen år, det er god trening i alle
fall, for hele kroppen".
Agnete forteller at hun
har en trimsykkel som hun bruker hjemme i
omsorgsboligen, og som gjør at hun føler seg
bra.
I tillegg til fysisk aktivitet, har data en sentral
plass spesielt i livene til mange av de unge.
gjelder blant annet Tomas som forteller at "Jeg
er mest opptatt med pc-en nå", og at det er den
som får mest oppmerksomhet om dagene.
spørsmål om hva han gjør på pc'en svarer han at
han "Spiller.
Kikker litt ... Jeg skal spare til en
sånn ekstrem ... Jeg har spart alle, alle de her
pengene har jeg fått (...) Og det kommer kanskje
til å ta to år".
Å kjøre scooter (moped) er også
noe flere av ungdommene, deriblant Kristian, er
veldig opptatt av.
Han sier at " (...) jeg kommer
kanskje til å ta skuterlappen.
Det er tre i klassen
som har den alt da!".
Kristian er utålmodig etter
å bli 16 for å kunne kjøre scooter, og forteller at
han har øvelseskjørt de siste somrene: "Jeg
driver og tester ut mye rart (...) I begynnelsen så
testet jeg ut å stå helt på siden på setet der, så
begynte jeg å teste litt og klarte nesten å vippe
litt og steile".
Flere av de voksne deltagerne beskriver hva de
liker å gjøre hjemme på fritiden.
Signe forteller
at hun bruker å spille, legge kabal og høre på
musikk på pc 'en sin.
Laila er også glad i spill, og
spiller gjerne Yatzy om hun får besøk.
Et par av
damene er glade i å strikke.
Videre er det flere av
de voksne deltagerne som opplyser at de hører
en del på radio og ser på TV på fritiden.
En del av de voksne er opptatt av å komme seg
ut.
Blant disse er Ole-Mattis som liker å være ute
blant folk og å prate.
Han er mye ute, og stikker
gjerne innom kafeer, går på pub eller på utested.
Også Signe forteller at hun gjerne stikker innom
puben eller og hotellet og kikker.
Videre er hun
veldig glad i å reise, og bruker også å dra på
besøk.
Nettopp å dra på besøk er noe flere av
deltagerne, som Berit og Henrik, trekker fram
som noe de liker å gjøre på fritiden.
For enkelte
medfører imidlertid deres funksjonsnedsettelse
utfordringer om de skal dra på besøk på egen
hånd.
For Henriks del er det f.eks.
ikke enkelt å
orientere seg grunnet hans synshemming.
beskriver imidlertid hvordan han likevel kan gå
til naboen fordi han vet hvor han bor: "Kjenner
veien, kjenner porten.
Du kjenner ned bakken,
og du kjenner stein.
Og du kjenner når du er ved
trappen, da slår jeg med pinnen.
problemer".
Videre oppgir tre av deltagerne at
de er eller har vært engasjert i ulike menigheter.
Andre er involvert i organisasjonsarbeid, noe
som er beskrevet under kapitlet om demokratisk
deltagelse.
Enkelte av de voksne er engasjert i ulike
kulturelle aktiviteter.
Blant disse er Kai som
forteller at han " (...) driver med kunst, maler for
det meste (...) Jeg hadde jo begynt før jul med et
maleri, men siden har vondt i venstre sida hele
veien så er det ikke bare å male".
Barbro er
derimot opptatt av musikk, og synger og spiller
gitar.
Hun forteller at hun liker rock, men " (...)
det er litt sånn vanskelig å spille på gitar, så det
går jo mest på pop når jeg spiller gitar".
Sara er
veldig glad i gammeldans, og deltar på dette en
gang i uka.
Som det fremgår av beskrivelsene er deltagernes
fritid mangfoldig.
For enkelte gjenspeiler deres
samiske bakgrunn seg tydelig i valg av
fritidsaktiviteter, for andre gjør det ikke det.
Videre har deltagernes funksjonsnedsettelse stor
innvirkning på enkeltes fritid, og liten eller ingen
betydning for andres.
For øvrig deltar barna og
ungdommene i større grad i organisert fysisk
aktivitet enn de voksne deltagerne.
9 MØTE MED HELSEVESENET OG ANDRE
HJELPEINSTANSER
Samtlige av informantene vi snakket med hadde
naturlig nok erfaringer fra møter med norske
helse- og omsorgstjenester.
Noen snakket også
om erfaringer i møtet med NAV- systemet.
Behovet for bistand er til dels svært ulikt blant
Enkelte har bare behov for
litt husvask eller annen praktisk bistand i
heimen, eller de har noen timer støttekontakt i
uka.
Andre har mer omfattende hjelpebehov og
bor i omsorgsboliger for eldre, i bofellesskap for
utviklingshemmede, eller i tradisjonelle
eneboliger eller leiligheter.
Personer samisk
bakgrunn og funksjonsnedsettelser står i møte
med helsevesenet og hjelpeapparatet ovenfor
mange av de samme utfordringene som
majoritetsbefolkningen.
I tillegg møter de
imidlertid særskilte utfordringer knytte til deres
samiske kultur og levesett.
Vi starter ut med å
beskrive hvordan noen av deltagerne opplever
møtet med det norske velferdssystemet.
Moren til Ketil er etter å ha fått presentert
informasjon om sønnens kognitive funksjonsnivå
[intelligens] kritisk spørrende til hvilken type
informasjon helsevesenet velger å presentere for
dem som foreldre og hvordan.
Hvorfor er det viktig for meg som forelder å
få vite at av hundre unger som er like gamle
som Ketil så er det to som fungerer dårligere
og 97 som fungerer bedre (...) Hva er det
dere prøver å oppnå?
Hun mener at denne type tilnærming til
annerledeshet og sykdom er " (...) absolutt en
utfordring i det samiske samfunnet, det med å
forholde seg til skolemedisin".
På den annen side
er mor tydelig på at fagfolk innenfor
spesialisthelsetjenestene samtidig har bidratt med
nyttige råd når de skulle tilrettelegge for en
hverdag som sønnen kunne trives med.
Jon er tilfreds med behandlingen og hjelpen han
har mottatt i forbindelse med de helsemessige
utfordringene han har hatt, og til dels fremdeles
sliter med.
Når han kommer inn på hvordan han
opplever NAV- systemet blir han imidlertid
engasjert, og har tydelige meninger om et system
som han oppfatter som håpløst, tungvint og
mekanisk.
(...) NAV-systemet, det er ... (sukker) ... det
er håpløse eller tungvinte system som du
skal komme inn i. Og det, det er ... Du føler
ikke noe altså ... noe ... hva skal en si ...
Det blir så mekanisk alt i hop.
Så, når du
ringer NAV så (...) sier aldri navnet mitt.
Jeg starter med å si at; 0154 God dag.
Og det er jo det de er ute etter
(Jon).
Poenget til Jon er at NAV-ansatte verken er
interessert i navnet hans, eller i han som person.
Derfor kan han like godt presentere seg med
fødsels- og personnummer når han tar kontakt
med dem, fordi det er det de vil vite.
Tilsvarende
kommentarer retter han mot Statens
pensjonskasse:
Og likedan er det også på pensjonskassen
(...) Når du skal ta kontakt med dem så er
det å skrive en mail.
(...) Og er du så heldig
at du får nå tak i en person på, i tale, så (...)
føler man det at nå snakker man med en
sånn introvert.
Ikke en person som, som ja
liker å snakke.
Det er det verste de gjør.
det er ikke noe ... Du føler ikke at det er et
menneske du (...) at vi beveger oss et sted
som samfunn som ikke (...) Ja, der det ikke
betyr noe å sitte å prate og se den andre
Jon sier videre at " (...) det har blitt så galt at du
ikke kan ringe heller, for du føler det at nå stjeler
du tiden til den du prater med".
Fellesnumre og
tilfeldige saksbehandlere mener han er med å
forsterke det upersonlige i systemet og han spør
"Hvilken nærhet har de til ... til 1801?" (hans
personnummer).
Han mener at som person " (...)
betyr [du] ingenting, og at saksbehandlerne er
blinde for hva (...) Det de sier, det ser de ikke
reaksjonen på.
Hva det gjør med meg (...) ".
mener videre at ansatte kunne vist større
toleranse i møte med andre uttrykksmåter enn
den norske, og at dette gjelder både innenfor
helse- og sosialtjenestene.
Med "andre
uttrykksmåter" oppfatter vi at Jon peker på sin
samiske bakgrunn og hvordan denne
bakgrunnen forsterker ubehaget med å bli
redusert til en sak i systemet, framfor et
menneske med tanker, reaksjoner og følelser.
Rakel kommer også inn på det upersonlige i
møtet med NAV-systemet etter at hun på grunn
av sykdom ikke maktet å gjennomføre
videregående skole.
Som mor er Rakel avhengig
av " (...) å ha økonomien på plass da.
Så jeg har
jo måttet krangle en del med NAV og ... alt det
Ja.
Der er det, systemet var veldig firkantet
Hun forteller oss at:
Det har gått greit så lenge jeg ikke har gjort
(noe) på en måte, eller jeg selv har jo villet
gjort noe.
Men NAV synes det var enklere å
sette meg på stønad i stedet for å hjelpe meg
å komme ut i noe.
Når jeg har foreslått noe
selv så har det jo bare vært; Ja, vi får se på
det!
Og så (...) har jeg nå brukt opp enda et
år med rettigheter på diverse stønader og
sånt.
(Rakel).
I likhet med Jon mener Rakel at NAV kunne vist
mer forståelse for det samiske og vært mer
kultursensitiv i møtene med henne.
Søsteren til Lars er utdannet innenfor helse- og
sosialfag.
kunnskapsmangel innenfor
spesialisthelsetjenestene førte til det hun omtaler
som tvang og overgrep overfor Lars.
opplever at i forsøket på å utvikle faglig
kompetanse innenfor helsevesenet i Finnmark ble
det anvendt behandlingsmetoder som "... var
direkte skadelig for min bror.
Det må jeg si.
mener han ble mishandlet".
Som et eksempel på
hva broren ble utsatt for forteller hun følgende:
(...) det verste som skjedde med han var på
90-tallet.
Da ble det laga en spesialstol, og
de hadde funnet ut når han løftet hendene
sine opp til ørene.
Det vet vi i dag at autister
har forestillinger opp i hodet sitt av
situasjoner, av språk og alt, som slår krøll
på seg, eller blir veldig dramatisk, sånn at
det blir skremmende.
Og hver gang han tok
armene opp hadde de observert, at etter det
begynte atferdsavvikene med at han begynte
å slå seg selv.
Han begynte å hyle noe
fryktelig, og han raserte og alt det her.
laget de en spesialstol.
Hadde to personer
sammen med han.
Når hendene kom opp
spratt disse personene opp og holdt han.
satte han på denne stolen.
Det er jo klart at
dette utartet seg.
Det ble bare verre og verre.
Han ble tvangsmedisinert med stikk i
rompa.
Beroligende, da han utagerte sånn at
de måtte roe han ned, da de ikke klarte med
han.
Dette skjedde på en madrass.
Da var
han helt utkjørt (Søster til Lars).
Lars bodde i dette huset over mange år.
Søsteren
er videre opptatt av hvordan broren bare syv år
gammel ble fjernet "Fra et samisk språklig miljø.
Fra et miljø hvor han kjente kodene.
kulturelle holdepunktene til en total fremmed
verden både språklig og kulturelt".
Hun mener
at det medførte ekstrabelastninger for broren at
hans samiske språk og kulturtilhørighet ikke ble
tatt hensyn til.
Hun forteller at: "Fagfolk som
ble hentet fra sør, ikke hadde forståelse for den
samiske kulturen.
Det var ikke et tema noen
gang på noen nivå (...) Det med samisk språk og
kultur det var ikke verdsatt for noen ting,
egentlig".
Søsteren er overbevist om at Lars "...
kunne (...) ha utviklet seg litt bedre dersom det
hadde blitt tatt hensyn til kulturelle kjennetegn.
Ting han husket hjemmefra som kunne
videreføres der i boligen, men det skjedde ikke".
Lars, som i utgangspunktet både forstod og
snakket samisk, pleide å smile når det kom
samisktalende på jobb som snakket samisk
sammen.
I dag snakker broren kun dårlig norsk
og " (...) sier at han ikke vil snakke samisk.
har blitt fremmed for han".
Eksempelet i avsnittet bringer oss over til et tema
som flere av våre informanter er opptatt av,
nemlig språket og språkforståelsens betydning
for kvaliteten på tjenestene.
Å måtte velge språk
Deltagerne i denne studien snakker primært
norsk og/ eller samisk, og en del snakker begge
deler.
I enkelte tilfeller er det slik at foreldrene til
deltagerne har fått beskjed om at barnet grunnet
sin funksjonsnedsettelse vil ha utfordringer med
å lære seg mer enn et språk.
I flere av disse
tilfellene har foreldrene samtidig fått beskjed om
at det er norsk språk barnet skal tilegne seg.
Per som er født med en
hørselshemming.
Han beskriver hvordan man
"På 70-tallet mente at jeg ikke skulle lære
For ekspertene på den tiden mente
sikkert at det ikke var så lurt at man var
tospråklig (...) Så da valgte de rett og slett å se
bort ifra å lære meg samisk".
Per opplever at
dette har hatt til dels store konsekvenser da hele
slekten hans er samisktalende, og han opplever
ikke å få innpass siden han ikke snakker samisk.
I forbindelse med at Ketil strevde med å tilegne
seg språk, forteller mor at de fra
hjelpeapparatets side fikk beskjed om at:
(...) med hans utfordringer i forhold til
språk, så vil vi på en måte anbefale at dere
velger et språk.
Og så er jo det på en måte
opp til dere å velge hva.
Altså, tenke hva
dere synes er mest hensiktsmessig, eller
hvilket språk dere tenker at han i hovedsak
skal konsentrere seg om.
Og det ... og da
valgte vi jo norsk og det var jo en selvfølge.
Hadde vi bodd i [et kjernesamisk område]
så ville vi jo på en måte valgt samisk.
Så det,
så det var jo et valg som vi tok, men det var
... Det er ikke lett, for det er veldig mye
identitet knyttet opp mot språk.
Det hadde
jo store konsekvenser for hele familien, også
det samiske språket i familien.
For da
snakket jo jeg og ungene bare samisk.
nå så måtte alle beskjeder til han gå på
norsk, og det gjorde også noe med broren
sitt språk.
Fordi han nå fikk veldig mye
mindre samisk enn det han hadde fått
dersom jeg hadde snakket samisk med begge
to (...) Men sånn ble det nå (...) Og vi måtte
bare gjøre det beste ut av akkurat den
situasjonen".
Mor synes imidlertid det var tøft å velge bort
Hun forteller at: "Da vi fikk en diagnose
i forhold til Ketil, så tror jeg mye av den sorgen
var på en måte akkurat det (...) Det er så mye
identitet knyttet til språket.
I det du på en måte
ikke kan språk så mister du jo veldig mye av
identiteten".
Mor forteller imidlertid at rådet fra
en psykolog gjorde valget om at Ketil skulle lære
norsk mye enklere: "Hun anbefalte at vi kunne
bruke hjertespråket [samisk] i trøstesituasjoner
eller kosesituasjoner slik som legging og i de
situasjonene.
Og da ... det gjorde det bare så
utrolig mye enklere".
Mor hadde tidligere hørt
historier om barn som strevet med samisk
identitet når de ikke fikk tilegne seg samisk
språk, men hun føler at Ketil: " (...) beviser at
slik er det nødvendigvis ikke.
Han er jo veldig
tilstede og veldig opptatt av og liker veldig godt
å holde på en sånn her ... ja med typisk samiske
tradisjons ting.
Han liker veldig godt å være i
(...) eller holde på med sånn lassokasting eller å
lage bål osv." Videre beskriver mor hvordan:
Ketil vil jo veldig gjerne lære samisk og vi
kan øve på ord.
Enkle ord som stol og si det
gang på gang på gang, men det glir bare ut.
Hans hjerne er laget slik i forhold til språk,
at det på en måte har problemer med å feste
seg.
Men de få ordene han kan, de vil han
veldig gjerne bruke.
Og han er nok den i
hjertet sitt som har en mye sterkere samisk
identitet enn broren på tross av at jeg ikke
har snakket samisk med han, så har han en
mye sterkere samisk identitet enn broren
I denne fortellingen til Ketils mor, er det to ting
hun framhever som hun er veldig fornøyd med.
For det første at de selv (foreldrene) fikk valget
om hvilket språk Ketil skulle ha, og for det andre
rådet om at en kunne bruke samisk som
hjertespråk i kose- og trøstesituasjoner osv.
oppfatter at psykologen som kom med dette
rådet har forstått dette med tospråklighet og det
å tilhøre to kulturer, det å ha en flerkulturell
Språkforståelse i møte med helsevesenet
Særlig en del eldre samer opplever ikke å forstå
informasjon gitt av for eksempel lege.
til Sigbjørn forteller at når foreldrene snakket
med fagfolk innen helsevesenet om sønnen så:
(...) var det bare norsk.
Det har preget
hjelpeforholdet til foreldrene mine; Hvor
ting bare skjer på norsk, og de har samisk
som morsmål, og norsk har de tilegnet seg
etterpå.
Mye av den informasjon de har fått
opp gjennom årene har gått dem hus forbi.
Kanskje også dette med utredning (...)
Kanskje 50% av informasjon bare faller
bort når ting skjer på norsk.
ikke kunnet forholde seg til veldig mye til
hjelpeapparatet fordi alt var på norsk
(Søster til Sigbjørn).
Det ser med andre ord ut til at foreldrene har
gått glipp av viktig informasjon om sønnens
tilstand, og at sønnen ikke har blitt utredet på en
måte som kunne komme både han og familien til
gode i etterkant.
På grunn av foreldrenes dårlige
språkforståelse har søsteren involvert seg svært
mye: "Jeg har på en måte snakket for dem, og nå
er det slik at beskjeder går gjennom meg (...) ".
Heller ikke i dag, i hjemmet til broren, finnes det
ansatte som snakker samisk.
Foreldrene vegrer
seg for å kreve ansatte som snakker samisk og
krever heller ikke tolk når de er på besøk hos
sønnen og snakker med de ansatte.
Moren
hevder at hun forstår;
(...) men hun forstår bare en del av det som
blir sagt.
Og sånn har det vært opp gjennom
hele oppveksten min.
Og det gjelder egentlig
alt mellom det offentlige og foreldrene mine,
at det går dem så hus forbi.
Dette er ting det
norske samfunn ikke forstår noe av.
(Søster
til Sigbjørn).
Kontakten med hjelpeapparatet har blitt utvidet
etter at foreldrene er blitt gamle, fordi hun nå
stiller opp sammen med foreldrene som tolk når
de har time hos lege.
Hun forteller fra et av de
første "tolkeoppdragene" der hun hadde vært
med faren til lege;
Da jeg fortalte hva doktoren hadde sagt
forsto jeg at han ikke hadde fått med seg
hva de hadde sagt, bare en liten del.
legen har ikke forstått at far min ikke
forsto.
Jeg forsto det etterpå, men jeg
snakket ikke med lege om det i ettertid.
der er et alvorlig problem for helse-Norge.
Det er det både for hjelpeapparatet og for
helse-Norge.
Det har jeg følt hele veien.
Hvordan det kan oppleves for foreldrene å være
avhengig av at barna er til stede under
legekonsultasjoner sier ikke denne informanten
noe om, men dette er noe moren til Ketil har
tanker om.
Hun forteller om en bekjent som
gjennom hele livet har opplevd nettopp det å
være avhengig av barna under legebesøk.
Betydningen av å snakke samme språk kommer
tydelig fram i beskrivelsen av hennes første møte
med en samisktalende lege;
(...) en 85 år gammel dame, og hun var
veldig oppegående og frisk.
Hun gråt (...)
og sa: Jeg har veldig flotte barn, og veldig
flotte døtre, men tenk at jeg skulle være 85
år før jeg kunne oppleve å gå til legen og
ikke trenge å ha med meg ungene mine som
hørte på alle mine personlige problem.
hun hadde måttet bruke barna som tolk i
alle år (...) og det hadde hun opplevd som
veldig nedverdigende.
Nikolai har også tanker om hvor viktig språket
er for enkeltpersoner som kommer i kontakt
med norsk helsevesen:
(...) mange av de eldre samene: Når et
menneske blir senil, så går en tilbake i
barndommen.
Og hva skjer med språket til
en person?
Jo selvfølgelig han begynner å
kommunisere bare samisk.
Og går tilbake til
de samiske skikkene.
Da må det være et
apparat som ivaretar dette slik at personen
ikke blir ansett for å være tilbakestående.
Slik at misforståelser unngås i helsevesenet.
(Nikolai)
Som eksempel på språklige utfordringer forteller
Nikolai om en samisktalende beboer på
sykehjemmet som klaget til familien sin over at
hun var så tørst.
Familiemedlemmet henvendte
seg på norsk til personalet og spurte hvorfor
beboeren ikke hadde fått vann.
Som svar fikk de
at hun ikke hadde bedt om vann.
Hun hadde
spurt om dette på samisk til personalet.
Også Lars sin søster har erfart språklige
Hun forteller at:
"Kommuneadministrasjonen i hjemkommunen
som snakker norsk.
De møter aldri opp på
fagmøter eller samarbeidsmøter om min bror".
Hun vil gjerne at broren skal ha et faglig godt
tilbud, men blir møtt med at det er vanskelig å
tilsette fagfolk.
Hun " (...) lurer på om det er den
gamle diskrimineringen av samer som slår til
igjen (...) Det har bestandig blitt sett ned på folk
fra den samiske kommunen".
Samtidig beskriver en av de andre informantene
hvordan høy samisk språkbevissthet innenfor
hjelpeapparatet også kan ha sine negative sider.
Berit er en godt voksen dame med sterkt nedsatt
hørsel, som behersker norsk langt bedre enn
I forbindelse med at hun ble mor for
første gang ble hun innkalt til time hos
helsesøsteren.
Berit forteller:
Jeg følte den gangen jeg fikk mitt barn, da
var jeg voksen, og kom til en helsesøster
her, og hun var fra et samisk sted.
Så sier
jeg: Kan ikke du prate norsk for jeg har ikke
det språket (...).
Hun ble så sint og sa; Du
som er fra et samisk sted kan ikke samisk!
Hun helsesøstera, kunne samisk.
(Berit).
Videre er ikke alle informantene opptatt av at
hjelperne kan snakke samisk.
For mor til Sara er
det viktigste at hjelperne er glade i datteren, ikke
at de snakker samisk.
Hun uttaler: "Hva nytter
det at de er samisktalende hvis dem er kald og
sånn der".
På tross av mange negative erfaringer med
hjelpeapparatet er søsteren til Lars optimistisk
når det gjelder språkforståelse og språktoleranse
innenfor offentlige systemer.
Hun viser til at "På
kommunehuset er det flere ansatte som nå
snakker samisk og dermed vil den samiske
befolkningen få hjelp.
Men det er ikke satt i
system (...), men man er mer positiv til det
samiske språket".
Søsteren er opptatt av at det
særlig innen offentlig forvaltning, men også
blant folk flest, trengs mer innsikt i "de
kulturelle kodene", og da særskilt i
kjernesamiske områder.
Hun mener kulturell
forståelse er svært viktig og språkbevisstheten er
en del av dette.
KULTURFORSTÅELSE INNENFOR HJELPEAPPARATET ____________________________
Språk og kulturforståelse henger tett sammen, og
i løpet av intervjuene var dette tema som ofte
dukket opp i ulike varianter.
Mor til Ketil
forteller at sønnen ofte er på besøk hos sin
samiske familie.
Dette er et bevisst valg fra deres
side, slik at han skal oppleve samisk leve- og
tenkesett fra innsiden.
Foruten disse turene inn i
det samiske kulturlandskapet forteller mor om
hvordan det å ivareta, eller å bygge opp en
samisk identitet også preger dagliglivet og at
dette ikke bare gjelder deres familie.
(...) samiske foreldre som bor i norske
omgivelser snakker om denne kampen.
Eller
en jobb (...) du får på en måte ikke den
Du får den ikke gratis.
Det krever så utrolig mye.
Ikke sant, du må
ha fokus på ..., fordi at det
majoritetssamfunnet det er så sterkt at skal
du på en måte gi ungen din samisk kultur så
krever det at du som forelder tar noen valg.
Og det er en så stor jobb at du skal (...) Du
skal finne samiske bøker, du skal lese dem,
og du skal passe på å ha radioen på samisk,
altså sameradioen i bakgrunnen.
Du må
passe på tidspunktet for det at det er liksom
bare samisk barne-tv på akkurat det
tidspunktet, så da må du være inne slik at
du kan se på det.
Som mor peker på i dette sitatet opplever hun at
mye av ansvaret for den samiske oppdragelsen
ligger hos dem som foreldre, og hun legger i den
forbindelse til at: " (...) jeg kunne jo selvfølgelig
ønske meg at hjelpeapparatet, skole og at de
hadde hatt samisk kompetanse som gjorde at jeg,
at de kunne hjelpe meg i arbeidet om at mine
barn skal bli samisk (...) ".
Mor framhever videre
den sentrale plassen naturen har innenfor samisk
kultur.
Nettopp naturens betydning for samer er noe
også Nikolai er opptatt av at hjelpeapparatet må
forstå viktigheten av å bruke aktivt i
rehabiliteringsarbeid.
Nikolai forteller blant
annet at: "Når jeg var på opptrening.
Der har de
vært kjempeflink til å synliggjøre, å tilrettelegge
for samiske brukere gjennom å ha bygd en
gamme".
Nikolai beskriver også hva å være ute
gjør med han: "[man blir] nært sine forfedre som
har levd der i tusenvis av år.
Man føler seg veldig
nær seg selv på en måte".
Nikolai sine erfaringer med et hjelpeapparat som
har et blikk også for det samiske i sitt arbeid, er
dessverre ikke typisk for de erfaringene våre
informantene deler under intervjuene.
derimot se ut som samer med
funksjonsnedsettelse (r) møter et hjelpeapparat
som i begrenset grad er sensitive for samiske
tradisjoner og verdier.
Ifølge enkelte av våre
informanter er det for eksempel et godt stykke
igjen før psykiatrien kan tilby samer den hjelpen
de selv opplever at de har bruk for.
Ragnar er
opptatt av at psykiatere og behandlere innenfor
psykiatriske behandlingstilbud bør vise interesse
for, og ha kunnskap om samisk kultur og
verdensanskuelse når de skal hjelpe samer.
Ragnar påpeker at:
De prater ikke noe om det samiske.
akkurat som om de er så, så vidt de har tid,
og de har ikke gitt meg noe hjelp (...)
Psykiatrien innenfor norske områder, de vet
ikke om det samiske.
Det er helt blankt.
(Ragnar)
Ragnar forteller at flesteparten av de psykiaterne
han har møtt tilbyr medisiner de mener skal
gjøre han frisk, istedenfor å snakke med og lytte
til han.
Selv er han av den oppfatningen at
tablettene, som han omtaler som "pisselorten",
ikke er til noen hjelp.
Også Rakel deler sine opplevelser fra møter med
psykiatrien.
Hun beskriver opplevelsen hun satt
igjen med etter samtale med en psykiatrisk
sykepleier.
Hun forteller at det for henne ble
" (...) vanskelig å forholde seg til psykiatrien (...)
for oss som er samer fordi ... Det er så vanskelig
... Det er vanskelig å forklare hvordan mitt
forhold til min familie er uten å bli misforstått".
Hun begrunner dette med at man innenfor
samiske familier tenker annerledes enn i norske
familier, og at det å snakke med noen som ikke
har kunnskap om samiske forhold derfor er
Rakel forteller at hun kuttet
kontakten allerede etter første konsultasjon fordi
"Jeg føler det at jeg får ingenting".
Enkelte av informantene presenterer eksempel på
hvordan innsikt i samisk tenkesett kan være til
nytte innenfor psykiatrien.
Blant disse er mor til
Øyvind som beskriver en situasjon der en samisk
pasient ved innleggelsen på et psykiatrisk senter
ble fratatt belte og kniv, hvordan pasienten
reagerte på dette og hva pleier så gjorde:
Har du kniv så er du beskyttet (...) [mot]
onde ånder eller.
Og så hadde NN tatt
kniven i fra vedkommende, men personen
trakk seg bort, helt bort.
Og de fikk ikke
kontakt og de var så frustrerte, men så var
det en sykepleier der.
Og vet du hva hun
gjorde?
Hun ga henne kniven.
Men det er
klart.
Hun visste jo at dersom det skjer noe
så mister hun jobben og alt det der.
Hun ga
kniven til vedkommende.
(...) Og etter at
(...) vedkommende fikk tilbake kniven så
var (...) hun forvandlet.
Det var som natt
og dag.
(Mor til Øyvind).
Poenget er at innenfor samisk tenkning har
kniven tradisjonelt sett vært "Ikke bare et viktig
redskap, men også (...) en gjenstand som
beskytter deg (...) Du går ikke i skogen uten
kniv".
Det er metallet i kniven som beskytter
mot onde makter, ikke kniven i seg selv.
Flere av informantene er oppmerksomme på,
eller har erfaring med utfordringene manglende
kulturell forståelse blant ansatte i helsevesenet
kan medføre.
Johan opplever at i hvilken grad
møtes med kultursensitivitet er noe tilfeldig:
Nå har jeg jo vært heldig å hatt en fastlege
som jeg kjenner personlig og er god kompis
med sønnen hans, så han vet situasjonen
hva jeg driver med sånt.
De har jo ganske
god forståelse, men det er klart det er helt
tilfeldig.
(Johan).
Kanskje er det kunnskapen om og forståelsen for
samisk tenkesett og historie som gjør at SANKS
(Samisk Nasjonalt Kompetansesenter- psykisk
helsevern og rus) får god omtale fra flere av
informantene i studien.
Rakel som tidligere
nevnt kuttet kontakten med psykiatrisk
hjelpetilbud allerede etter første time, beskriver
hvordan hennes opplevelse av kontakten med
SANKS er en helt annen enn med den ordinære
psykiatritjenesten:
(...) det er jo liksom første gangen jeg har
kunne ha pratet med noen uten å måtte
liksom forklare så veldig mye om ... Ja, jeg
kan prate om de problemene jeg har i stedet
for å skulle forklare hvem jeg er og hvor jeg
kommer fra ... og noen ganger føler jeg
liksom at jeg er nødt til å forsvare den jeg er
på en måte og.
I og med at jeg er jo same
uten rein og.
Jeg er både nordsame og
sørsame og jeg har ... gått på norsk skole og
Moren til Øyvind opplevelse av møtet med
SANKS er noe av den samme som Rakels.
mener at ansatte på SANKS er bedre rustet til å
hjelpe samer med psykiske helseutfordringer
nettopp på grunn av deres kjennskap til samisk
historie og tenkesett.
"SANKS forstår oss samer
(...) " uttaler hun, og er samtidig tydelig på at det
gjør ikke det tradisjonelle hjelpeapparatet fordi:
"De hadde ikke kunnskaper om oss samer".
Ragnar ordlegger seg nesten identisk når han
skal forklare hva det er med SANKS som gjør at
han foretrekker dem framfor tradisjonelle tilbud:
" (...) de fatter og forstår det samiske", og noe
senere " (...) Han sier ikke så mye, men han
fatter og forstår (...) ".
På spørsmål om hva det
er norske psykiatere ikke fatter og forstår svarer
han: " (...) Nei, de ... de har ikke ... de går ikke
på dypere vann de ... de vet [ikke om] samer og
kultur og, de er på grunt vann".
Ragnar er helt klar på at norske hjelpere må ta
tradisjonelt samisk tenkesett på alvor, fordi som
han sier:
Kniven den beskytter, og Jesus kors og sølv
og alt det her er beskyttelse og ... Det er mot
onde ånder alt det her.
Og helbredelse (...)
samene vet det at når de blir syk så
henvender de seg til samiske helbredere (...)
Å MÅTTE VELGE - ET FAGLIG VERSUS ET SAMISK TILBUD ______________________
Av intervjuene fremgår det at enkelte har
opplevd at de har vært nødt til å velge mellom et
faglig eller et samisk tilbud.
Blant disse er moren
til Anna som forteller at:
(...) vi fant jo ut at hun skulle få lære
språket, kulturen og hele pakken siden vi
ikke hadde fått gjort det, men da det viste
seg at hun hadde noen funksjonshemminger
så må man velge.
I Norge så er det sånn.
(Mor til Anna).
Da Anna fikk diagnosen valgte den lille familien
å flytte nordfra og til en større kommune sørpå.
Mor til Anna begrunner dette valget som følger:
Nei, altså.
Du må jo velge, for det er jo her
nede tilbudene er.
Altså du må til sentral-
Norge, og her har de jo ikke samisk sånn
typisk (...) så må du velge om du skal være i
en kommune hvor hun kan lære seg samisk
og kulturen og alt det her, eller om du skal
flytte mer sentralt i Norge og la henne få
hjelp til funksjonshemmingen.
Og i hennes
tilfelle så fant jeg ut at det spiller en sånn
stor rolle for henne, at da måtte jeg velge
bort det samiske (...) Så hun vil nok ikke
kunne få noe særlig del i det samiske i det
hele tatt.
Mor sier videre at;
Det aller beste hadde jo vært at det hadde
vært mye mer oppe i nord.
At det hadde
vært et bedre tilbud til henne der, men det
skal nok vanskelig la seg gjøre (...) Men her
nede så har du alt (...) Jeg ville jo gjerne
hatt det samiske miljøet og familien og alt
det her.
Mor reflekterer videre over hvordan hun senere
når Anna blir eldre kan;
(...) sende henne på andre ting, men da har
hun jo allerede gått glipp av den kulturen.
Da er ikke den i hennes normale
verdensbilde.
Så da er det vanskelig å få det
Så jeg vil nok si at hun har egentlig
mistet den samiske kulturen på grunn av at
hun trengte den hjelpen som hun ikke kunne
få der oppe.
Mor som selv er utdannet innenfor helse- og
sosialfag avrunder refleksjonen rundt det å velge
mellom et faglig og samisk tilbud til datteren
som følger:
Ifølge norsk tradisjon og norske lover osv.
og med den utdannelsen jeg har, så har jeg
gjort alt rett i forhold til henne.
Men når jeg
ser på den samiske bakgrunnen min så har
jeg gjort alt feil egentlig.
Jeg har brutt henne
opp fra familien og kulturen og sånn.
Annas mor opplever altså at hun måtte velge
mellom et faglig godt tilbud til datteren og et
samisk tilbud, da datteren fikk sin diagnose.
Dette da samisk kultur i svært liten grad er
tilgjengelig i de områdene av landet der det er
høyest kompetanse når det gjelder ulike typer
Moren til Ketil gjør seg
litt andre refleksjoner i forhold til å gi sønnen
tilgang til samisk kultur.
Ketil og familien bor
nordpå, men ikke på et sted hvor den samiske
kulturen står sterkt.
Det er imidlertid såpass
tilgjengelig samisk kompetanse i området, at
Ketil har opplæring i samisk to timer ukentlig.
Hun er imidlertid oppmerksom på at samiske
foreldre som bor i norske omgivelser snakker om
tilgangen til den samiske kulturen som en kamp.
Til tross for at hun skulle ønske at
hjelpeapparatet osv.
hadde hatt større
kompetanse slik at de kunne hjelpe henne med å
gjøre barna hennes samiske, tenker hun likevel
på denne jobben som hennes ansvar som
forelder.
Selv prøver mannen og hun helt bevisst
å bidra til å gi barna sine en samisk identitet.
Dette f.eks.
ved å snakke samisk til ungene, å
aktivt omgås andre samiske familier og sammen
dyrke typiske samiske aktiviteter som å dra på
tur og steke kjøtt og fisk, og å lage tradisjonell
samisk mat.
Videre drar de flere ganger i året på
besøk til sin samiske familie som blant annet
driver med rein, tar del i jakt, drar på fjellet osv.
Som det fremgår av beskrivelsene til disse to
mødrene, er det til dels store geografiske
forskjeller i hvilket faglig tilbud og hvilket
samisk tilbud som er tilgjengelig i de ulike delene
av Norge.
I den forbindelse opplever altså
enkelte foreldre at de må ta et valg, mellom et
OVERGANGER
Overganger kan blant annet være endring i rolle
eller sosial status og er en naturlig del av
livsløpet.
Det kan f.eks.
dreie seg om overgang
mellom ulike arenaer som skole og barnehage,
men også mellom ulike livssituasjoner som fra å
være gift til å være enke eller enkemann.
varierer hvor mange overganger en har i livet
sitt, og hvordan overgangene er.
De kan være
forutsigbare og følge et noenlunde stabilt
mønster, men de kan også medføre utfordringer
og stress (Tøssebro, 2014).
I det følgende
kapitlet skal vi presentere de overgangene
informantene i vår studie var mest opptatt av, og
deres fortellinger om disse.
Mens samtlige av deltagerne i studien har gått på
skole, er det langt færre som har gått i
barnehage.
En av årsakene til dette er at det rett
og slett ikke var vanlig å gå i barnehage da en
del av deltagerne var barn.
Fra foreldrene til
enkelte av studiens yngre deltagere har vi dog en
del beretninger om overgangen fra barnehage til
Ketil er i dag elev ved den lokale skolen han
sokner til, og går her i en ordinær klasse
sammen med sine jevnaldrende.
Om Ketils
overgang fra barnehage til skole forteller
mor at:
Vi startet jo veldig tidlig.
Jeg tror skolen ble
invitert inn i barnehagen ett og et halvt år før
Ketil skulle begynne på skolen.
Så det ble laget
en plan for overgang sammen med rektor.
hvor meningen var at allerede i januar det året
han skulle begynne på skolen, så skulle det være
klart hvem som skulle (...) jobbe med Ketil det
skoleåret, og at de da skulle begynne å hospitere
i barnehagen.
Da denne avtalte planen ikke ble fulgt på grunn
av større kommunale endringer krevde
foreldrene at Ketils pedagog fra barnehagen ble
frigitt herifra, og fikk følge han videre over i
skolen.
Mor sier at pedagogen som fikk følge
med var veldig bra for deres sønn.
Denne
løsningen gjorde overgangen til skole bedre blant
annet fordi banrehagen jobbet ut fra en spesiell
metode: "Og da fikk vi overført den metoden fra
barnehagen til skolen, med at pedagogen ble
med over og lærte opp skolen første året i
forhold til den metoden".
I tillegg til det
metodiske var det å ha med seg en kjent voksen
over i skolen også en trygghet for Ketil.
beskriver hvordan Ketil:
(...) startet ut med å omtrent gå å holde de
voksne i hånda hele tiden, og så gradvis
begynte han da å fjerne seg ifra den voksne.
De sier at nå er det slik at han springer ut
med de andre, men at noen ganger så kan
han i løpet av dagen bare komme til den
voksne akkurat som for å sjekke at: "jeg
ville bare sjekke om du er her for meg",
også drar han igjen da.
Samtidig som mor er fornøyd med skolens
innsats når det gjelder overgangen barnehage-
skole for sønnens del, er det imidlertid likevel en
ting de som foreldre i etterkant ser at kunne vært
gjort annerledes.
Dette gjelder informasjonen
som de selv valgte å legge frem angående sønnen
på et foreldremøte i forkant av skolestart.
forteller at:
Vi har jo alltid vært veldig åpen, og det var
vi også på det foreldremøtet, men jeg tror at
neste gang så (...) skal jeg ordlegge med på
en annen måte (...) Det som skjedde da var
at foreldrene gikk hjem til ungene sine og sa
at det begynner en gutt i klassen og han er
veldig annerledes.
Da Ketil kom så fortalte
lærerne at de andre ungene var så redd.
turte ikke å leke med han fordi foreldrene
hadde på en måte gitt de så mye
informasjon at de var skremt.
Så det tok
liksom flere måneder før de turte å begynne
å tilnærme seg Ketil, og da synes de jo at
han var en kjempeflott gutt, og det var ikke
noe rart med han.
Så vi burde nok vært mye
mer tydelig til de foreldrene.
For jeg tenkte
jo ikke at de skulle dra hjem og fortelle om
at Ketil var annerledes, men mer at kanskje
når ungene kom hjem og sa at en gutt i
klassen han lager litt mye lyder, Ketil gjør
sånn og sånn.
Så kunne de ha i bakhodet at;
ja, ja, vet du hva, det er nå kanskje sånn han
er.
Det blir nok bra (...) Jeg tror ikke det var
vondt ment (...) Men neste gang så tror jeg
at det er veldig lurt i slike situasjoner å ...
være tydelig i budskapet til foreldrene.
Hva
tenker du at de skal gjøre med (...)
budskapet.
Men det gikk seg i alle fall veldig
fint til, og han har vært veldig godt integrert
i klassen.
Det mor her beskriver er hvordan noe som var
tenkt som et forebyggende grep for at Ketil
skulle bli møtt med forståelse og bli integrert
blant elevene, derimot hadde motsatt effekt ved
at han ble framhevet som annerledes.
medførte at medelevene derimot kvidde seg for å
involvere han i samhandlingen dem imellom.
Anna er i dag elev ved en spesialskole, og også
Annas mor er fornøyd med overgangen fra
barnehage til spesialskolen.
Hun uttaler at: "...
det var jo veldig bra (...) det er jo det beste sånn
som jeg har opplevd".
Mor utdyper denne
uttalelsene med å beskrive hvordan:
De begynte å planlegge da hun startet siste
barnehageåret.
Så planla de der og frem til
jul, og fra januar begynte de å dra opp og
besøke.
Og en dag i uka dro de ned på
Og fikk bli kjent og gjorde
aktiviteter der.
De to som uttaler seg om overgangen barnehage-
skole i denne studien er altså rimelig positive.
kommer imidlertid ikke inn på noe særskilt
tilrettelegging med hensyn til å ivareta barnas
samiske bakgrunn, og hovedfokuset ved
overgangen er rettet mot særlige behov knyttet
til barnas funksjonsnedsettelse.
Mor til Anna er videre fornøyd med samarbeidet
med hjelpeapparatet i forbindelse med Annas
overgang fra barnehage til skole.
På spørsmål
om hun hadde innvirkning på denne prosessen
svarer hun: "Jo, det har jeg.
Men jeg er, men jeg
er jo veldig sånn at jeg har ikke flyttet (...) hit
for ikke å bli hørt.
Så jeg er veldig flink til å
banke i bordet, men altså ikke sånn
bokstavelig".
Videre framhever mor
habiliteringstjenestens deltagelse i
overgangsprosessen:
(...) jeg føler jo at ved overgangen fra
barnehage til skole så ble jeg hørt.
skolen synes jeg er veldig flink å høre.
Så det
var mer med hverdagslige ting som jeg
opplevde at barnehagen ikke hørte.
De sa ja,
men så gjorde de noe helt annet.
overgangen var veldig bra, for der var også
habiliteringstjenesten inne i bildet, for det
var de som utredet henne.
Så tok de og
hadde litt undervisning med barnehagen og
fulgte henne opp litt, og de var faktisk med
der nesten helt til hun ble overført.
Og de
var virkelig på min side, og hvis jeg
opplevde noe jeg ikke ble hørt på så kunne
de også komme med noe til barnehagen så
ble det tatt litt mere på alvor.
Så joda, så
den overgangen var utrolig bra for at de var
inne i bildet i tillegg (Mor til Anna).
Overgangen fra grunnskole til videregående
skole kommer i liten grad opp som tema i
I forbindelse med denne overgangen
trekker også mor til Nils fram
barnehabiliteringen.
Hun uttaler at: "Da skal
han til barnehabiliteringen igjen før han skal til
videregående.
For å se hvilken hjelp han kan
trenge i videregående".
Videre forteller mor at:
" (...) de spurte jo om vi ville ta det i ... (annen
by), og det ville vi jo.
Fordi det er der at vi har
fått hjelp.
Ikke her".
Mor begrunner at de ikke
får hjelp lokalt med at det her er stadige
utskiftninger av utenlandske leger.
Hun forteller
videre at de ved en tidligere anledning faktisk
hadde en samisk lege.
I forbindelse med denne
legen uttaler hun at fordelen med at de ansatte i
hjelpeapparatet har en samisk bakgrunn er at:
" (...) de kjenner til kulturen og vet hvorfor
ungene reagerer på den og den måten.
Og har
kjennskap til samisk barneoppdragelse.".
Overgangen skole-arbeid er flere av
informantene opptatt av.
Blant de som har erfart
at det ikke er lett å få seg jobb etter endt
utdanning er Per, som tross høyere utdanning
har slitt med å få innpass i arbeidslivet.
forteller at han opplever det som enormt
vanskelig å få seg jobb, og at han: "... har søkt
over 200 jobber uten å lykkes".
I forbindelse
med jobbsøkingen beskriver han hvordan han:
(...) gjorde et privat lite forskningsprosjekt
hvor jeg sendte ut 30 søknader.
I 25 av dem
skrev jeg [om funksjonsnedsettelsen min],
og i fem av dem skrev jeg ingenting.
Og på
de 25 søknadene hvor jeg skrev [om
funksjonsnedsettelsen min] fikk jeg ikke
svar fra noen (...) På de fem hvor jeg ikke
skrev noe om [funksjonsnedsettelsen min] så
ble jeg innkalt på intervju på tre av dem.
det er tydeligvis en del, hva skal jeg si?
Organisatoriske fordommer ute og går.
Per opplever at hans streben med å komme inn
på arbeidsmarkedet primært har med hans
funksjonshemming å gjøre.
For å få
arbeidserfaring og bedre sin framtidige mulighet
til å komme seg inn på arbeidsmarkedet har Per
valgt å starte egen bedrift.
(...) det er en veldig spennende jobb i den
forstand at du utvikler deg veldig mye i
forhold kunnskap om hvordan drive bedrift
... så jeg håper det etter hvert kan bidra til
at jeg får en betalt jobb etter hvert.
Bedriften jeg driver nå tjener jeg ikke penger
Vanlig offentlige ansatte tjener det
dobbelte av meg, men jeg er veldig heldig.
Jeg bor hos min mor, og bor gratis og spiser
gratis, og på en sånn måte klarer en å få
hjulene til å gå (Per).
På spørsmål om han har henvendt seg til det
offentlige støtteapparatet for hjelp til å komme
seg inn i arbeidsmarkedet svarer Per at: "Jeg har
liksom lang erfaring med NAV.
Der jeg ba om et
møte, og "Neida, det her gidder vi ikke!" fikk
jeg nesten beskjed om da.
Det var så tåpelig".
Når han ikke fikk napp ved å søke på en rekke
utlyste stillinger, endte han dermed heller opp
med å skape sin egen arbeidsplass.
Per er
imidlertid tydelig på at det er sårt å ikke få
innpass i arbeidslivet.
Han uttaler at:
"Innimellom så blir man litt sånn molefonken
fordi at jeg nærmer meg [...] år og skulle selvsagt
gjerne hatt fast jobb og bolig, unger".
Også enkelte andre av informantene forteller om
liten nytte av møtet med det offentlige
hjelpeapparatet ved overgangen fra skole til
(...) han spesialisten min han sa jo det at jeg
burde jo, ... (ler) burde ikke tenke på å drive
med reindrift (...) Da burde jeg få en
kontorjobb.
Gro mye skjegg og ... Det
skjedde jo aldri (ler) Har verken skjegg eller
kontorjobb ... (Johan).
Johan valgte altså å gå på tvers av spesialistens
anbefalinger, og har jobbet med reindrift siden
han gikk ut av skolen.
Andre, som Olaus som har en fysisk
funksjonsnedsettelse, beskriver et svært negativt
møte med hjelpeapparatet i forbindelse med
overgangen skole-arbeid.
Olaus forteller om et
møte med yrkesrettleder på skolen:
Han [yrkesrettleder] var jo oppi årene da,
men så sa han det at jeg måtte jo gå på
Jeg hadde jo ikke noe
muligheter til å klare meg på noen annen
Jeg ble jo bare sittende hjemme da
sammen med foreldrene mine.
Så du har
INGEN fremtid der ute.
Men så husker jeg
at jeg sa til ham: "Men hva slags tilbud har
jeg her i [x] i forhold til dette her med
utdanning og gå videre med en
utdannelse?".
Nei, sa han.
"Vi har ikke noe
her, men Trastad gård i Troms
[sentralinstitusjon for utviklingshemmede]!"
Du kan sammenligne det med Åsgård
nesten.
"De har tilbud for sånne som deg".
Vet du, jeg holdt på å reise ham til helvete,
og jeg var bare en 15-16 år da.
Så det var
mulighetene jeg hadde.
Jeg skulle liksom
plasseres sammen med andre
funksjonshemmede for å kartlegge hvilke
muligheter jeg hadde til en jobb (...) Hvis
det hadde vært sånn, hvis en hadde sagt
sånn i dag, så hadde han vært uten jobb (...)
Så jeg sluttet skolen når jeg var 16 år.
Etter noen år med praktisk arbeid i hjembygda
opplevde imidlertid Olaus at det begynte å bli litt
stusselig der, da mange av kompisene reiste ut.
Han fant ut at også han ville ut og se mer av
verden, og oppsøkte trygdekontoret for å
undersøke muligheten for å få attføring.
gangen var møtet med hjelpeapparatet mye mer
positivt.
Han fikk til svar at: "Jaja, det var det
ikke noe problem.
De hadde et attføringsinstitutt
Så der var det muligheter for å prøve
å få et opphold for å se om det var noe jeg dugde
til".
Olaus takket ja til tilbudet og reiste
sørover.
Han fant seg fort til rette, og etter endt
opplæringsperiode fikk han tilbud om arbeid ved
en fabrikk.
Etter en kort periode her ble
imidlertid lengselen nordover og etter jobben
utendørs i primærnæringa for stor, og han sluttet
og dro nordover.
Når det gjelder valget om å
slutte i jobben sørpå og dra nordover for å heller
jobbe i primærnæringa uttaler han at:
Så det har jeg angret litt noen ganger da,
men ikke sånn at det plager meg.
Livet mitt hadde jo vært mye, mye
lettere, men det spørs om det hadde vært
noe likere.
Det tviler jeg på!
(...) Det hadde
jo vært lettere selvfølgelig i jobb, og jeg
hadde jo sittet varmt og godt og reparert
ditt og datt, men det hadde nok ikke vært
noe likere enn det livet jeg har hatt.
Jeg har
jo det jeg trenger!
Både materielt og sosialt
så har jeg det jo egentlig slik som man skal
ha det (Olaus).
10.4 FRA FULL DELTAGELSE TIL REDUSERT ELLER INGEN
Flere av informantene opplever at de som følge
av sykdom eller skade har fått en
funksjonsnedsettelse som medfører at de ikke
kan ta del i arbeidslivet på samme måte som
tidligere, eller også ender med å gå ut av
arbeidslivet.
For enkelte, som Mikkel, er dette en
stor overgang.
Han beskriver overgangen fra full
til redusert arbeidskapasitet slik:
(...) sånn som hos meg, hvor det har vært
vanlig med 15-16 timers arbeidsdag.
har vært helt normalt.
Og når du da ser at
du ikke klarer en alminnelig arbeidsdag en
gang uten å gå i kne, så er det jo klart at det
blir en kjempeomveltning i livet.
Da må
man jo begynne å reflektere over hva du
skal gjøre og hva er veien videre (Mikkel).
At kapasiteten er redusert medfører ikke
nødvendigvis at en må ut av arbeidslivet, noe
Mikkel er opptatt av: "Så derfor har jeg i hvert
fall vært veldig opptatt av dette med
rehabilitering og det med å prøve å se på ha slags
muligheter man har".
Han er i gang med
rehabiliteringen og beskriver dette slik: "Ja det
hjelper.
For du lærer ganske mye om hvordan du
skal leve med sykdommen, så det er jo hjelp i
det".
I overgangen har han mye kontakt med
både leger og NAV, noe som har gått veldig
greit.
Han fortsetter:
Men det er klart at det er jo en
kjempeomstilling (...) egentlig alle veier, alle
dører stod åpne og står åpne.
Jeg har hatt
mange muligheter, og måtte begynne å si nei
til både det ene og det andre.
Det er jo en
omstilling.
Ting som man brenner for og er
interessert i.
Men i dag så er jeg jo glad for
at jeg har tatt de valgene jeg har gjort, at jeg
har måttet tilpasse livet mitt til sykdommen.
Men jeg er jo ikke ferdig enda.
Jeg vet jo
ikke hvordan det her vil gå.
Får jeg en ny
[omgang av sykdommen] er jeg antageligvis
ute av arbeidslivet.
Helt.
Nikolai er en av de andre informantene som har
måttet redusere sin innsats i arbeidslivet etter
sykdom som har medført en
Han uttaler om hverdagen
at "I dag er den god.
I begynnelsen var det
ganske tøft.
Ei stor omveltning psykisk og
fysisk".
Han beskriver videre hvordan han har
trent seg opp gjennom rehabilitering, men ikke
tilstrekkelig til at han kunne gå tilbake til jobben
i primærnæringa.
Han utdyper spesielt at den
mentale siden ved overgangen har vært tøff:
(...) ei stund var jeg veldig langt nede (...)
Jeg gikk med selvmordstanker, var helt på
bunnen.
Men tanken på de jeg jobbet
sammen med i lag og foreninger (...) at de
skulle lære at det var bare å gi opp dersom
du sleit.
Det fikk meg til å snu til det
positive.
Det skulle ikke være en lærdom
etter meg, at en ga opp!
[egen utheving]
At det er tøft å ikke klare jobben lenger er noe
Peder også er inne på.
Han beskriver hvordan
det var ikke å klare med gårdsarbeidet lenger
etter at han ble syk:
Av og til så var det fælt (...) Du vet, kraftfor
måtte vi ha (...) Det var jo tunge løft.
Disse
guttene hvor de jobbet.
Og når jeg skulle
være med: Gå nå du unna, gå nå du vekk!
Og det var altså tungt å bli avvist.
Du vet
skyldfølelsen, eller, hvordan skal jeg si,
følelsen av å ikke strekke til var ... Men så
ble vi jo enig (...) Jeg ble jo ikke god, så vi
avviklet da, alt i hop.
(Peder).
Henrik beskriver det som fælt og uføretrygdes og
gi opp en jobb han hadde trivdes med da han
relativt ung ikke klarte jobben lengre grunnet
sykdom.
Jon syntes også det i første omgang var
tøft å gi seg i arbeidslivet, men jobbet mye med
seg selv og kjente etter hvert at det var det riktige
å gjøre:
Jeg ... har jo arbeidet veldig mye med meg
selv da, det der med hvordan det blir og
sånn (...) Og liksom forberedt meg på det.
Og så, den første tida jeg var sykemeldt eller
etter det så ringte de veldig mye i fra jobben
og slikt, og ville ha råd og hvordan gjør vi
Og jeg kjente det liksom hver gang at;
det skal bli godt å komme på arbeid igjen.
Det skal bli godt å ... Å liksom få dratt inn
der lukta av sagmugg (...) og så har det
liksom (...) Nei, jeg kjente at jeg ikke har
ork til det liksom.
Og kjente liksom at nei,
jeg skal prioritere meg selv.
Også har det
liksom vært mer og mer sjeldent at de har
ringt og sånn og.
Da så tenkte jeg sånn at
ok. Jeg er ikke ... jeg er ikke krumtappen
lengre.
Jeg trenger ikke være det heller (...)
Kan ha det bra de årene som har igjen.
Jon beskriver også hvordan det var å motta selve
vedtaket fra NAV om uføretrygd:
Å lese det der det står liksom svart på hvitt
det at; Nei, det anbefales hundre prosent
uføretrygd fordi at jeg har sånn og sånn, og
det er såpass varige skader og vil være så
mye plaget ... Det var litt rart å fordøye.
Det var det.
I dette kapitlet har vi holdt oss til tradisjonelle
overganger, som overganger mellom ulike
epoker eller arenaer.
Om vi går inn i
fortellingene til informantene nevner imidlertid
informantene også enkelte andre typer
overganger knyttet til det å få en diagnose, skifte
i bosted og/ eller boform, og "oppvåkning" i
form av å bli bevisst sin samiske bakgrunn.
utdypes imidlertid ikke i denne rapporten.
DEMOKRATISK DELTAGELSE
Per i dag er det lite kunnskap om hvordan samer
med funksjonsnedsettelse (r) deltar både i
beslutninger relatert til deres eget hverdagsliv (av
Goul Andersen (2004) karakterisert som "small
democracy") og i formelle prosesser (av Goul
Andersen (2004) karakterisert som "big
democracy").
Dette prosjektet fokuserer på
demokratisk deltagelse i tråd med begge Goul
Andersens kategorier, og har som fokus: 1)
deltagelse i beslutninger relatert til eget
hverdagsliv og 2) deltagelse i det politiske liv.
11.1 DELTAGELSE I BESLUTNINGER RELATERT TIL EGET HVERDAGSLIV ______________
I intervjuene har vi kommet inn på
informantenes opplevelse av innflytelse på
utformingen av eget hjelpetilbudet.
gjelder de voksne deltagerne med
utviklingshemming ble selvbestemmelse i
hverdagen raskt et tema.
11.1.1 Innflytelse på utformingen av
hjelpetilbudet
Olaus mener han har blitt godt ivaretatt av det
offentlige.
Særlig opplever han at NAV har vært
flink til å informere om rettigheter.
Ja, så jeg må si det at NAV (...) de har
hjulpet i hvert fall meg veldig mye.
klart at de også har sitt regelverk som de og
forholder seg til (...) Så kan det kanskje
være noen der og som er såkalt
paragrafryttere, men i alle fall de som jeg
har møtt; de har prøvd å sno seg mellom
paragrafene.
I tillegg roser Olaus hjelpemiddelsentralen: " (...)
Og likedan er det når det gjelder
hjelpemiddelsentralen også.
Jeg har fått absolutt
alt som jeg har peket på når det gjelder sånn ting
og tang".
Samtidig har Olaus erfaringer med
hjelpemiddelsentralen som han beskriver som
Et av eksemplene han viser
til er at han som voksen hadde fått tilbud om å
delta innen handikapidretten som
funksjonshemmet, og i den forbindelse søkte om
det utstyret idretten krevde: "Men det var blankt
avslag for jeg var over 20 år så da kunne jeg ikke
få det.
Men var jeg under 20 år, da kunne jeg få
Det er flere av informantene vi har snakket med
som gir uttrykk for at de klarer seg rimelig bra i
hverdagen med hva de klarer selv, sammen med
hjelpen de mottar fra det offentlige og familien.
Jon er en av disse.
Jon mener han for så vidt
klarer seg selv i det daglige.
Etter en liten
tenkepause sier han det slik:
Men jeg er jo veldig tett oppfulgt.
Jeg går jo
(...) hver måned til (...) kontroll.
Så akkurat
der får jeg jo hjelp og så er jeg jo så heldig
at jeg har jo ei kone som er en veldig stor
støttespiller og pusher på og ser og, og ja
(...) jeg har ikke hatt behov for noe sånn
annen hjelp.
(...) Jeg føler det at jeg får hjelp
i gjennom primære helsetjenesten (...) (Jon).
Jon ble uføretrygdet for en tid tilbake.
langt tids sykemelding ba han om å bli vurdert
for uføretrygd.
Han opplevde at " (...) liksom det
lå litt i luften", og føyer til at: "Så selve
prosessen det var det ikke jeg som satte i gang
liksom.
Det var liksom systemet som satte i gang
Jon forteller at han har savnet å være i
jobb, men gir samtidig klart uttrykk for at han er
fornøyd med å ha tid til å " (...) prioritere meg
selv", og mener at uføretrygden gjør at han "kan
ha det bra de årene som jeg har igjen".
rett og slett ikke ork til å jobbe.
Når det gjelder foreldre til barn som ennå er i
skolepliktig alder prøver foreldrene i møte med
hjelpeapparatet etter beste evne å øve innflytelse
på innholdet i hjelpetilbudet også utenfor
skoletiden slik at barna blir møtt på deres
særlige utfordringer.
Et eksempel er moren til
Anna som forteller hvordan hun prøver å
påvirke aktivitetene på avlastningen ut i fra sin
kjennskap til datteren.
Det er imidlertid ikke
alltid hun opplever at de tar henne på alvor.
Blant annet hadde hun advart mot lange bilturer
på svingete veger fordi datteren lett blir bilsyk,
" (...) men de gjorde det likevel: Helt til hun
spydde over hele bilen.
Etter det har de ikke
kjørt med henne dit, men når hun er hjemme så
er det jeg som bestemmer hverdagen".
På spørsmål om det var hjelp å få i møtet med
skole- og helsetjenestene sier moren til Sara at de
hele tiden har måtte sloss litt.
Et eksempel hun
viser til er hvordan hun hadde ønsket at
personalet i boligen til dattera skulle starte opp
med mer strukturert språkopplæring, som
beskrevet tidligere.
11.1.2 Selvbestemmelse i hverdagen
Moren til Ketil er opptatt av å ta sønnen sine
interesser på alvor og å la han prøve å bestemme
selv:
(...) Vi prøver jo å gi han den
selvbestemmelsen som han skal ha i forhold
til hva han har lyst til å holde på med, og vi
har ikke egentlig styrt.
Han får prøve det
han vil prøve, også ser vi om det fungerer
eller ikke fungerer.
Blant dem som derimot opplever det
utfordringer knyttet til selvbestemmelse er Signe.
Signe er en eldre dame som gir tydelig uttrykk
for at hun ikke vil ha noen til å bestemme over
Hun har erfaring med tjenesteytere som
prøver å bestemme over henne, men som hun
sier selv: " (...) det nytter ikke".
Signe er ikke
nådig i sin beskrivelse av disse tjenesteyterne, og
omtaler dem som: "Helt teite folk!
Veldig
dumme folk".
Underveis i intervjuet tar Signe
opp flere forhold som hun ikke er fornøyd med.
Blant annet kommer det fram at hun har genuin
interesse for data og at hun mener datamaskinen
hun har pr.
i dag ikke holder mål.
ønsker hun kurs i bruk av data.
Som hun selv
sier: "Jeg trenger ikke så mye, bare lære litt".
Til
tross for at hun har formidlet disse ønskene
opplever Signe at hun verken får kjøpe seg ny
datamaskin, eller har deltatt på datakurs.
er heller ikke tilfreds med andre sin styring av
hennes økonomi og forteller at de: " (...) bruker
å sperre [kontoen].
Det er ikke lov".
Faktisk er
hun så misfornøyd med dagens situasjon at hun
underveis i intrevjuet utbryter; "Jeg orker ikke,
æsj, jeg rømmer til [...].
Jeg drar til [...].
rømmer.
Jeg søker om leilighet i [...], nå snart".
Laila er også godt voksen og har meninger om
hjelpen hun mottar.
Hun er av den oppfatning
av at hun bestemmer selv innenfor husets fire
vegger, men at "Det er ikke bare bare når du bor
alene".
I løpet av samtalen kommer det fram at
hun har begrensinger på hvem hun får lov å
slippe inn i leiligheten sin.
Et annet forhold hun
er kritisk til er: "Det som er veldig dårlig er at de
bruker å si at jeg er handikappet.
Jeg vet ikke om
det er sant".
Hun fortsetter videre: "Noen sier at
jeg er handikappet.
Jeg skjønner ingenting.
er det?".
Hun vet ikke hva hun skal si når folk
sier slikt, og hun lurer på om de har lov til å si
slikt.
Hun liker heller ikke å bli omtalt som en
person med " (...) nedsatt funksjonevne".
har sagt fra at hun misliker å bli omtalt på denne
måten, men tilsynelatende uten å bli hørt.
Vergen til Marit beskriver Marit som en
selvstendig og selvbestemt dame, som klarer seg
med lite hjelp.
På direkte spørsmål til Marit om
hun opplever at de som kommer og hjelper
henne bestemmer for mye har imidlertid Marit
en klar innvending: "Nei, jeg vil ha samisk.
blir så dårlig.
Jeg blir så lut lei ut av at de prater
Når det gjelder innflytelse på hjelpetilbud viser
det seg at mange av deltagerne opplever å ha
innvirkning på type hjelp og hjelpemidler, men
noe mindre innflytelse på faglige aktiviteter og
konkret innhold.
I forhold til selvbestemmelse i
hverdagen ser det ut til at våre voksne
informanter med utviklingshemming opplever
ikke å bli tatt på alvor i saker som tydeligvis
betyr mye for dem, enten det gjelder kjøp av
data, økonomistyring, hvordan de blir omtalt
eller hvilket språk de må forholde seg til.
Det er flere av informantene, kanskje særlig
foreldre, som opplever at de på ulike måter må
sloss for enten rettighetene til barna sine eller at
de må kjempe for at barna skal få oppfølgingen
de har krav på.
Moren til Sara kommer fra
nordsamisk språkområde.
Hun forteller fra
første gangen dattera var innlagt på sykehus:
Jeg måtte lese en lekse til en.
Herregud jeg
blir litt flau når jeg tenker på det, men jeg
følte de ikke brydde seg om hva jeg sier.
da vi kom dit (...) så var det en (...) Hun så
ikke på henne da vi kom inn.
Hun brydde
seg ikke, gikk forbi sånn der.
Det gikk
kaldt gjennom meg når jeg så på henne, for
hun var jo liksom barnepleier Og så sint jeg
ble.
Da leste jeg henne leksa, skikkelig.
Hun brydde seg ikke.
Hun så ikke på henne.
Hun tenkte vel fysj, den ungen skjønner
ingenting.
(...) Så jeg lærte det der, at man
må si ifra (Mor til Sara).
Moren mener den dårlige behandlingen skyldtes
at de var samisk.
Etter hvert flyttet datteren for
seg selv, og trivdes med det.
Da kommunen ville
flytte datteren til et eldresenter måtte moren på
ny "vise klørne" for å unngå at datteren ble
tvangsflyttet.
Mor mener hjelpeapparatet er
preget av gruppetenkning, mye gjennomtrekk og
ufaglærte blant personalet, men roser enkelte
fordi hun opplever at de er glade i datteren
hennes.
Hun håper at datteren nå skal få bo der
hun bor: "At de ikke begynner å tulle med det
der å flytte".
Intervjuene viser at de langt fleste av
informantene deltar aktivt i det politiske liv.
som informantene utmerker seg ved, er at de
viser at de deltar på grunn av sin samiske
tilknytning.
Dette er ikke udelt positivt, og
samboeren til Johan forteller at han ikke har
ordentlig fri: "Men "uka av" betyr ikke at han
har helt fri. Det vil alltid være noe som skjer i
forhold til reindrifta, samt at han må delta på
flere møter og representere reindrifta." Det å ha
en samisk bakgrunn betyr i noen situasjoner at
man må delta hele tiden og forsvare seg i mange
sammenhenger.
Dette kan bidra til stress og
påvirke helsa deres.
For Johan sin del for
eksempel, kommer dette til syne i det at:
Det er jo ikke noe av samfunnet som er
oppbygd rundt det samiske og reindrifta.
(...) Det er vi som må tilpasse oss på alle
kanter i grunnen.
(...) Når vi må holde oss
til faste tidspunkter og slikt.
Det er jo, det
blir jo et ekstra stress og en helserisiko og.
Det blir, en må jobbe hardere for å få til
akkurat den datoen.
Trosse vær og føre og.
11.3.1 Deltagelse i valg
En rekke av de voksne deltakerne sier at de
stemmer ved lokal- og stortingsvalgene, og noen
færre stemmer i Sametingsvalgene.
halvparten av de voksne informantene står i
Sametingets valgmanntall.
De langt fleste sier at
det er viktig å engasjere seg og stemme ved
valgene.
Noe Peders utsagn på spørsmål om han
står i Sametingets valgmanntall kan illustrere:
Jeg tror det er like viktig som det å være i
det andre, det norske manntallet.
betraktet det slik at vi er jo som stemmekveg
uansett, vi blir leid til benken, og dermed så,
og der er det de andre som bestemmer og
delegerer.
Det gjelder både det samiske og,
både i Sametinget og i Stortinget.
med og bærer dem fram.
Disse her som står
på lista.
Kai er medlem i Sametingets valgmanntall, men
stemmer hverken på Sametingsvalget eller
Stortingsvalget.
Han sier at han ikke er
interessert.
"Jeg bruker å si: samme hvor dritten
kommer, fra høyre eller venstre sida".
Per og
Ole-Mattis bekrefter at de stemmer ved hvert
eneste valg, også Sametingsvalgene.
11.3.2 Medlemskap i politisk parti
Et fåtall av informantene våre oppgir å være
medlem i et politisk parti.
Blant de som oppgir å
ha vært politisk aktiv er Barbro som er medlem
av et politisk ungdomsparti, men var mer aktivt
medlem før.
"Jeg var der ofte før da vennene
mine var der, men så sluttet de å gå dit så var jeg
der et par møter, men nå har det helt slutta".
Videre forteller Per at han nå har flyttet fra
hjemplassen, men at han tror han hadde vært
med i et politisk parti eller hatt et politisk verv
hvis han hadde blitt værende der.
Andre av informantene har over mange år vært
aktiv på en rekke områder.
Mikkel har i lengre
tid vært engasjert i forhold til samisk språk og
kultur, og var derfor tidligere medlem av Norske
Samers Riksforbund.
Men da Sametinget ble
etablert i 1989 tok han et valg:
"Du kan si at når Sametinget ble etablert.
Så, så.
NSR var jo før en kultur, en samisk
kulturorganisasjon.
Selvfølgelig med sterke
politiske undertoner i forhold til både språk
og kultur (...) Jeg valgte da at jeg ville drive
mitt samepolitiske arbeid gjennom (...) -
partiet.
Og jeg meldte meg ut av NSR, og
har ikke stått tilsluttet siden.
Og det her var
jo tidlig på 90-tallet".
Mikkel har vært aktiv i partiet siden da, og har
vært hatt sentrale verv både lokalt og nasjonalt.
Som representant for minoriteten, er det en fare
for at representantene kan regnes som "alibier"
for minoritetsgruppa og automatisk skal fremme
deres standpunkter.
Klaus er medlem av et
politisk parti, og sier selv at mye av hans agenda
er å fremme det samepolitiske.
poengterer at å fremme samepolitiske interesser
automatisk inngår i det å sitte i slike verv:
Men det er klart at det følger jo alltid med
liksom at.
Og det burde egentlig fulgt med
alle politikere, at man også har et ansvar for
den samiske befolkningen.
Men det er klart
at for en som kommer fra dette området så
... så er det en veldig naturlig ting å tenke
Dette kan også sees i sammenheng med det
tidligere nevnte innspillet fra Johans samboer om
at man aldri kan koble helt ut.
Johan bekreftet jo
dette, med å si at man alltid må forsvare seg og
forklare hva man driver med.
11.3.3 Medlemskap i organisasjoner
En rekke av deltagerne er medlem i ulike
Noen informanter forteller om
sterkt og aktivt engasjement i organisasjonslivet.
Saras mor forteller at hun har hatt god støtte og
hjelp fra Norsk forbund for psykisk
utviklingshemmede da hun tidligere var medlem
Lars sin søster er sterkt engasjert i
organisasjonslivet.
Hun er med i organisasjoner
eller utvalg knyttet både til religion, arbeid og
helse.
Hun mener imidlertid at det er
utfordrende med foreningslivet på små plasser,
siden det er såpass personavhengig.
er med i Norsk forbund for utviklingshemmede,
men deltar ikke på møter.
Henrik er med i en brukerorganisasjon både
nasjonalt og lokalt.
Han trekker fram at det er
flere arrangementer der som han deltar på, og
han har god oversikt over andre medlemmer
regionalt.
Foreningsarbeidet går særlig ut på å
håndtere nye saker som kommer fra NAV.
Nikolai forteller at kommunen har et
brukerutvalg for funksjonshemmede, der han
tidligere var medlem.
Nå er han imidlertid ikke
klar over hvem som sitter i utvalget.
også takket nei til å sitte i Helse Nords
brukerutvalg.
Jon har vært engasjert i en årrekke, og har
innehatt verv knyttet til samiske kulturelle
aktiviteter og organisasjoner.
Han sier at "man
lykkes ikke noe særlig med å være
sofademokrat".
Også Olaus forteller om sterkt engasjement.
har blant annet vært aktiv i en
brukerorganisasjon, og innen idretten.
også vært engasjert i lokalpolitikken.
senere tid har han vært involvert i å arrangere
aktivitetstilbud til funksjonshemmede.
Og der er jeg jo og hjelper til da.
Det som
har med båter og gjøre og ditt og datt da.
Der hvor jeg selv klarer å hjelpe til.
Så jeg
mener nå selv at jeg har vært med og vært
aktiv på mange plan her i livet.
Mikkel har ikke bare vært politisk aktiv, men
har også vært engasjert i festivallivet både for å
fronte samisk kultur og for å bidra generelt sett.
Han ble engasjert i ung alder: "Jeg meldte meg
inn i (...) -partiet som tenåring".
Han meldte seg
deretter inn i NSR; Norske samers riksforbund,
og senere inn i samefolkets ungdomsforening.
11.3.4 Engasjement begrunnet i det samiske
Koblingen mot en samisk bakgrunn er en av
årsakene til at enkelte har engasjert seg, enten
politisk eller organisatorisk.
Mikkels
engasjement kan spores direkte tilbake til
Altasaken.
Du kan si at mitt engasjement for det
samiske og min søken etter røtter i forhold
til det samiske, det kom nok under
Altautbyggingen.
Når jeg så liksom på det
som skjedde, så så jeg at den norske stat
gjorde et overgrep mot den samiske
befolkningen.
Det var veldig tydelig for meg
at det her som skjedde var ikke rett.
Det var
helt feil.
Og jeg husker jo da at det kjørte
masse kolonner med politibiler som skulle
nordover.
Mikkel forteller også at han tror at hans samiske
bakgrunn gjør at han er mer ydmyk ovenfor
også andre minoriteter:
Jeg er veldig opptatt av det med asylpolitikk
og flyktningpolitikk, og hvordan man tar
vare på de som kommer til Norge (...)
Kanskje jeg ikke hadde vært så opptatt av
det hvis jeg ikke hadde hatt den bakgrunnen
jeg selv har.
Peder derimot forteller at han ikke trenger å
være med i noen samisk forening for å være
samisk:
Og jeg har jo mange ganger blitt tilspurt om
å være med i en samisk forening.
Det tror
jeg en 3-4 ganger.
Så sier jeg: 'jeg orker ikke
å være med i en forening.
Jeg er sami, og det
er jeg uansett om jeg er med eller ikke'".
Selv vil Peder kun engasjere seg når det samiske
hakkes på eller behandles urettferdig.
"Men jeg
orker ikke å være med når det gjelder for
eksempel paneldebatt og slikt.
Det blir ikke
bedre".
Jon fremhever at det å være sørsamisk i seg selv
innebærer at man må engasjere seg: "Det å vokse
opp som, som, som sørsame det er ... det er å
vokse opp til kamp hele tiden.
Så helt ifra,
ifra barnsbein av".
Jon sier videre at
engasjementet hans involverer alle områder;
reindrift, språk, kultur osv., og dette både lokalt
og nasjonalt og ikke minst kirkepolitisk.
Er du født sørsamisk så er du også født med
det at du er nødt til å kjempe hele tiden (...)
Det er atskillelig mer, mer krevende, du har
ingen plass å gjemme deg.
Sånn som du kan
ikke gjemme deg inni en, i en samisk
majoritet og du kan ikke gjemme deg i
storsamfunnet (...) Selvfølgelig du kan jo
dra som sørsame til Oslo og forsvinne i, i, i
mengden der, det kan du gjøre, men.
du har ikke noe hvilested liksom.
hjemme, det har du ikke.
Og det er alt ifra,
ifra st... kulturuttrykk, språk, næring alt
mulig sånn som... Ja.
Er du i konstant press
og liksom å forsvare og forklare.
Det har
vært sånn, vær sånn ... slitsomt.
Det også,
også ... til og så være i den rollen at du er
nødt til å forklare noe.
Jeg har ikke noe
annet å si.
Nikolai begrunner det at han engasjerer seg i lag
og foreninger med at det er viktig å få fram det
samiske.
"Kjempeviktig å ta del i kulturen.
Derfor er jeg aktiv i lag og foreninger, de er
preget av at vi er i et samisk kjerneområde".
Han fremhever at han ikke er med i samiske lag
og foreninger, men at "i de organisasjoner jeg er
med i synliggjør jeg den samiske kulturen, at vi
er i et samisk område".
Mikkel lurer på om mye av årsakene til
engasjementet blant samer kan skyldes høyere
utdanningsnivå blant den samiske befolkningen
generelt sett:
(...) da en del ungdom herifra begynte på
Og det ga en slik vekkelse over
Nord-Norge i forhold til samisk ungdom.
De kom hjem og engasjerte seg i samiske
spørsmål, og tok tilbake stoltheta over både
språket, kulturen og sin opprinnelse.
11.3.5 Manglende engasjement begrunnet i
funksjonsnedsettelsen
Mens deltagernes engasjement begrunnes i det
samiske, brukes det samiske ikke som argument
for manglende engasjement.
I forhold til det å
ikke engasjere seg begrunner derimot enkelte av
informantene dette med bakgrunn i sin
funksjonsnedsettelse og de helsemessige
utfordringer denne/ disse fører med seg.
Ragnar peker konkret på at helsa har skylda for
at han ikke deltar mer aktivt: "Jeg bruker ikke
være mye på.
Jeg er ikke (...) på møter, ikke (...)
Jeg har vært syk i de her årene.
Jeg har ikke hatt
Jeg har dårlig energi".
Olaus sier at det ikke er alt han har kunnet være
med på i livet, " (...) men der jeg liksom kan, har
følt at jeg har noe å gi, der har jeg prøvd å være
aktiv og være med." Henrik, som ellers er en
engasjert mann, deltar ikke på samepolitiske
møter på grunn av sin funksjonsnedsettelse.
Per har alltid vært politisk interessert, men
begrunner manglende aktivt engasjement med
" (...) litt angst for å ytre meg i forsamlinger".
Per har en hørselshemming, og den bidrar til at
han blir sterkt nervøs i slike forsamlinger.
Hans
engasjement kanaliseres heller til mindre
forsamlinger: " (...) og diskuterte ofte med (...)
ledere.
Kommer med innspill.
Og jeg ser jo det,
at det jeg sier blir faktisk gjennomført.
Altså,
ikke alt, men noe".
Rakel var engasjert i NSR, men måtte trappe ned
på grunn av sykdommen sin: "Jeg var jo medlem
i ganske mange år før jeg liksom begynte å
engasjere meg litt mer da.
Men så ... Ja.
Så rakk
jeg liksom kanskje ikke helt å komme i gang da,
for jeg ble jo syk".
Også Nikolai har trappet ned engasjementet sitt,
han deltok mer aktivt i samfunnsdebatten før.
Da var han i større grad med i foreninger, var
aktiv på sosiale medier og diskuterte politikk.
Årsakene til at han har roet ned engasjementet
ligger i energien.
"Ja, det går på energien.
Det å
prosessere en tanke, å tenke rasjonelt mens man
sitter i det, det kan være heftig i blant".
Klaus derimot fremhever at hans
funksjonsnedsettelse (bevegelseshemmet) ikke
innvirker på engasjementet.
Han er medlem av et
politisk parti, stemmer på valgene og har også
vært nominert på partiets valgliste.
Mye av hans
energi kanaliseres inn i partiet.
"Min
funksjonsnedsettelse hindrer meg ikke i å være
med.
(...) Jeg har jo en kjeft til å bruke, og den
bruker jeg til dels veldig mye.
For å argumentere.
Språket hindrer meg ikke heller".
11.3.6 Sametingets rolle
Flere av informantene kommer underveis i
intervjuene inn på Sametingets rolle.
antyder at Sametinget er støttende til alle,
uavhengig av om du er nord-, lule- eller
"De engasjerer seg i det de kan
engasjere seg i, og det de kan hjelpe oss med".
Han fremhever at det har vært en endring her, at
de nå er mer engasjert i reindriftas saker enn de
var før.
To av de andre informantene (Saras mor
og moren til Knut) har imidlertid andre
erfaringer med Sametinget, og da knyttet til
Sametingets holdning til mennesker med spesielle
behov.
Saras mor forteller at Sametinget etter hennes
mening har en skjev holdning, og at
utviklingshemmede nedprioriteres.
om hvordan de tidligere søkte Sametinget om
økonomisk støtte på et par tusen kroner til et
leiropphold for psykisk utviklingshemmede, men
søknaden ble ikke innvilget.
Og hun fikk til svar at det er ikke
innlemmet i vårt budsjett.
Herregud altså.
Det var ikke tusen og hundre tusener hun
hadde søkt om.
Bare litt penger, noen tusen.
Også hadde, kunne de ikke avse det til de
her psykisk utviklingshemmede.
holdninger er ute og går.
(Mor til Sara).
Saras mor forteller også om et møte mellom
Norsk forbund for psykisk utviklingshemmede
og Sametinget.
Det ble i møtet snakket om
hvordan Sametinget skulle begynne å jobbe med
problemstillinger knyttet til psykisk
utviklingshemmede, men organisasjonen har
ikke hørt noe siden.
"Så de vet vel ikke hva de
skal gjøre".
Moren til Knut forteller at hun har forsøkt å
engasjere sametingsrådet i forhold til at de skal
ivareta barn med spesielle behov innenfor det
samiske miljøet.
Hun fikk da som svar at dette
skulle bli tatt videre, men sier "Jeg så nå
ingenting av det da, så (...) lover sikkert masse
som alle andre politikere".
Hun etterspør mer
åpenhet i forhold til når sametingsrådet er på
besøk i de ulike samiske områdene, slik at det er
enklere å komme i kontakt med dem.
Per er inne på Sametingets rolle i forhold til de
samiske miljøene generelt, og er kritisk til om
Sametinget er løsningen for å løse utfordringene
knyttet til disse miljøene.
Han ramser opp flere
saker som opprører ham: scootere som jager rein
over veien før det kommer biler,
våpenproblematikken, tyvslakting og
overbeitinga.
Han er spesielt opptatt av å
diskutere samiske saker vedrørende reindrifta.
Men "kun som en diskusjons-, som en
sparringspartner, meningsmotstander eller i
meningsfellesskap", og da gjerne på norsk.
mener at det ikke er nødvendig at alt skal foregå
på samisk på Sametinget.
Han fortsetter med at
Når det gjelder Sametinget, så vet jeg ikke
om det er den riktige måten å løse sakene på
(...) Så Sameting og fylkesting, jeg ser ikke
helt om det er løsningen.
Kanskje man
burde hatt flere urfolks, eller urfolk og
urfolk, at flere befolkningsgrupper er
deltakende i en form for felles ting.
11.3.7 Kvinnerollen
Flere informanter har historier om sterke
kvinners kamp for det samiske miljøet, blant
annet i forhold til å skape engasjement.
fremhever at det var mammaen som tok henne
med på NSR-møter.
"Det var jo mora mi som
tok meg med.
På landsmøtet da, da jeg var
fjorten og det var nå sånn jeg ble med på en
måte, ja".
Mikkel forteller at han står i
Sametingets valgmanntall på grunn av sterkt
engasjement fra hans bestemor:
Hun var aldri politisk engasjert, men hun
stemte jo hele sitt liv.
Jeg husker når
Samemanntallet skulle opprettes, så var jeg
hos onkelen og tanta mi på besøk.
Så var
det diskusjon om hva det var, og om de
skulle melde seg i manntallet.
Så spurte
tante mi bestemor; 'skal du mamma sette
deg opp i Samemanntallet?' Og da kom det
kontant fra gamla: 'Ja, det skal ho.
samene har fått en plass hvor bare vi kan
stemme, så er det klart at hun skal være
med'.
Knuts mor trekker fram likestillingen innenfor
det samiske samfunnet, og vektlegger spesielt
hvordan kvinnene har kjempet for rettigheter.
"Så det var faktisk kvinnen som sto fram og
kjempet i politiske, reiste ned til Oslo og
snakket".
Dette var i forbindelse med
opprettelsen av en organisasjon (intervjuet sier
ikke hvilken)
ANALYSE
Det er et klart behov for mer vitenskapelig
kunnskap om livsvilkårene til mennesker med
funksjonsnedsetting med samisk bakgrunn.
kvalitative prosjektet har hatt som
hovedmålsetning å øke denne kunnskapen.
tidligere nevnt, var prosjektets
forskningsspørsmål:
Analysen bygges opp basert på disse
spørsmålene.
Den første delen vil omhandle
opplevelser av eget hverdagsliv.
Del to retter
fokus på overganger, mens del tre ser på
demokratisk deltagelse.
12.1 OPPLEVELSE AV EGEN HVERDAG - DET KULTURELLE MØTET ____________________
En fellesnevner for mange av deltakerne sine
fortellinger om eget hverdagsliv er beskrivelsen
av det kulturelle møtet.
Deltakerne opplever
kulturelle og språklige barrierer ikke bare i møte
med velferdsapparatet, men generelt i hverdagen.
Av intervjuene fremgår at mange samer bærer
med seg kulturelle erfaringer og livsanskuelser
som danner bakgrunnen for deres forståelse og
tilnærming til egen tilværelse og sykdom.
Store
deler av velferdsapparatet har begrenset
kjennskap til en slik forståelse og tilnærming, og
mange av de utfordringene informantene våre
møter på i hverdagslivet, kan henge sammen
med en slik kunnskapsmangel.
Vi vil nå gå nærmere inn på det kulturelle møtet
ved først å beskrive nærmere den samiske
kulturen, for deretter å gå kort inn på
velferdsapparatets kunnskap om denne og
hvordan dette påvirker det kulturelle møtet.
slutt ser vi nærmere på hvilke utfordringer og
muligheter som kan oppstå i det kulturelle
møtet.
12.1.1 En mangfoldig samisk kultur
Hvis man skal snakke om èn samisk kultur, kan
denne tilsies å ha flere kjennetegn:
• språk og språkforståelse (det kan være
seg nordsamisk, lulesamisk eller
sørsamisk)
• tankesett
• slekt og familiestruktur (storfamilien og/
eller siidaen)
• tabuer ("vi snakker ikke om sånt")
• historie (fornorskning og
revitalisering/dekolonisering)
• kommunikasjonsformer
(direkte/indirekte)
• kulturelle koder
• sykdomsforståelse (holistisk syn: at noe
utenfor individet rammer helse)
• religion (læstadianisme) og åndelighet
(læsing og helbedring)
• naturforståelse (krefter i naturen og
tanken om balanse i universet)
I revitaliseringen av den samiske kulturen har
man i økende grad tatt i bruk samiske symboler.
Slik framheving av kulturell egenart innebærer
også en større språklig bevisstgjøring.
Empirien
viser imidlertid at det samiske samfunnet er
mangfoldig og heterogent, og at det selvsagt er
store forskjeller også blant informantenes
livsanskuelser og forståelse av sykdom og
Blant de forhold som ser
ut til å være med på å skape disse variasjonene er
bakgrunn, familie, kjønn, alder og bosted.
Oppfattelsen av egen samisk kultur og bakgrunn
kan altså variere, noe følgende to beskrivelser av
det å bruke kofte kan illustrere.
Den første
beskrivelsen er av faren som holdt på å sprekke
av stolthet da sønnen som den første i familien
på flere generasjoner stilte med samekofte (gákti)
til konfirmasjon.
Det andre eksemplet og
motstykket er Ante, som opplevde at familien
vendte han ryggen da han valgte å stå fram som
samisk ved å gifte seg i samekofta.
De to eksemplene om bruk av kofte viser den
dobbeltheten som mange føler i møtet med den
samiske kulturarven.
Man opplever et dobbelt
stigma (Høgmo, 1986), der individet i sin
identitetsforvaltning må gjøre valg som får
betydelige personlige omkostninger.
Å forvalte
en samisk identitet kan innebære en etnisk
stigmatisering både fra familie og ukjente.
Å
forvalte en fornorsket identitet, kan innebære en
moralsk stigmatisering, at man er en sviker, som
har store omkostninger på det psykologiske
planet hos individet (Høgmo, 1986).
Dette i
tillegg til et savn og sorg over tapt identitet
(Dankertsen, 2014).
Skammen over den samiske kulturarven er
kanskje en av de vanskeligste og viktigeste
barrierene mot revitalisering og dekolonisering
hos så vel enkeltpersoner, familier som
lokalsamfunn (Nergård, 2011).
De beste
eksemplene på en slik splittelse finner vi i
familier der noen regner seg som samisk, mens
andre ikke gjør det.
Slik som vår informant Ante
opplevde med at familien vendte han ryggen da
han tok på seg samekofta.
På den andre siden er
det mange som er stolt av sin samiske herkomst,
og innenfor familier der man har konsensus om
egen samisk bakgrunn får medlemmene støtte
for å forvalte og utvikle sin samiske kulturarv.
12.1.2 Velferdsapparatets forståelse av samisk
kultur - hva skjer i det kulturelle møtet?
Basert på empirien vår, er det forventninger om
at det kulturelle møtet skal foregå mellom en
selv og et velferdsapparat som innehar
tilstrekkelig kulturell kompetanse til at den med
funksjonsnedsettelsen erfarer å bli ivaretatt.
Flere
av informantene oppgir at det er dette de
opplever i møte med SANKS, og som er årsaken
til at de er positive SANKS.
Her blir de forstått
på et dypere plan enn innenfor tradisjonell norsk
psykiatri, og de trenger verken å forklare eller
forsvare hva det innebærer å være same.
Men hva er det da velferdsapparatet må forstå
om samisk kultur?
For det første gjelder dette
normen om at det kan være vanskelig for samer
å prate om sykdom og å utlevere seg til
fremmede.
Empirien vår viser, i tråd med Bongos
funn (2012), at samer ikke snakker om sykdom,
og at de viser en forsiktighet med å utlevere
personlige forhold til fremmede.
Det er tvert
imot et tegn på dårlig folkeskikk å kommunisere
direkte om helseplager, fordi man ikke skal
påføre andre bekymringer på egne vegne.
harmonerer dårlig med prinsippet om
brukermedvirkning som blant annet er forankret
i pasient- og brukerrettighetsloven (Helse- og
omsorgsdepartementet, 1999) og aktivt
handlende pasienter som er fremtredende
innenfor velferdsapparatet.
velferdsapparatet møtes med taushet skyldes
dette, ifølge Marits verge, at det er tabubelagt å
prate om egen sykdom eller
Man skåner personen ved
å være taus.
Ikke å snakke om sykdom gjelder
imidlertid ikke alle informantene, noe som blant
annet gjenspeiler seg blant enkelte av de yngre
som fritt forteller om sin egen eller sitt barns
For det andre må velferdsapparatet få økt
kunnskap om at det å klare seg selv og ikke være
en belastning for andre har en sterk
verdiforankring i tradisjonell samisk tankegang
Moren til Ketil peker på dette
som en årsak til at mange samiske familier
vegrer seg for å oppsøke hjelpeapparatet dersom
de mistenker at noe er galt med ungen.
Vergen til
Marit er tydelig på at selv om en familie ikke
snakker med andre utenom familien om barnet
sitt med en funksjonshemming, så er ikke dette
knyttet til skam.
Tvert imot mener hun at
familiene er veldig stolte over barna sine.
ikke det å klare seg selv er gjennomgående for
alle informantene.
Flere søker å få den hjelpen de
har mulighet for og setter stor pris på denne.
For det tredje, er det et viktig poeng for
velferdsapparatet å være oppmerksom på at det
ikke er vanlig å tenke i diagnoser innenfor det
samiske samfunnet.
Flere av informantene
hevder at det er høy aksept for å ha en
funksjonsnedsettelse innenfor det samiske
samfunn.
Mor til Ketil mener dette kan skyldes
en oppfatning om at alle inngår i den naturlige
menneskelige variasjon, og at folk i det samiske
samfunnet får tildelt oppgaver og funksjoner ut i
fra hva de kan bidra med.
Selv om det å
tilrettelegge for tilgang til og deltagelse i
samfunnslivet generelt er en kjerneverdi i
funksjonshemmingspolitikken i dag (St. meld.
opplever at det samiske samfunnet i større grad
lykkes med dette enn det norske
majoritetssamfunnet.
Vi kan anta at dette blant
annet henger sammen med at mange samiske
samfunn er små samfunn hvor alle kjenner alle
og at praktisk arbeid fortsatt vektlegges, men her
er det behov for mer kunnskap.
del informanter peker på fraværet av
diagnosetankegang innenfor det samiske
samfunnet, oppgir flere av informantene å være
komfortabel med skolemedisinen og dens
diagnosefokus.
De opplever at det å få en
diagnose har vært til god hjelp for å få et
tilrettelagt tilbud i hverdagen.
For det fjerde, har samene tradisjonelt hatt sine
egne behandlingsmetoder for sykdom og lidelser
som kan betegnes som samisk folkemedisin.
Muntlig overlevering gjennom generasjoner har
utviklet en forståelse av sykdom og
behandlingsformer som er nært koblet til krefter
i naturen og tanken om balanse i universet
(Henriksen 2014).
Et eksempel på en slik
tradisjon er oppfatningen av knivstålets
beskyttelse mot onde ånder.
Et tegn på en
holistisk holdning til tilværelsen.
Det vil si at
man er nært knyttet til naturen og den erfarte
åndelige verden.
Lesing er en slik erfart åndelig
verden som jo fremdeles er en levende, og i stor
grad benyttet, del av samisk folkemedisin.
Nergård og Sørlie (2005) mener at oppfatningen
av gode og onde ånder er høyst levende innenfor
samisk virkelighetsforståelse, men at den bare i
liten grad blir kommunisert i møte med et
diagnosebasert norsk helsevesen fordi samer flest
ikke regner med at forståelsen blir tatt på alvor
Mange av informantene
kombinerer imidlertid skolemedisinen og samisk
folkemedisin, og gjør gjerne bruk av disse
parallelt.
12.1.3 Språk og språkforståelse
I vårt materiale finner vi flere eksempler på
hvordan deltagerne med funksjonsnedsettelser og
samisk bakgrunn har vært nødt til å underkaste
seg majoritetssamfunnets språklige herredømme.
Dette gjelder ikke minst i deltagernes møte med
helsevesenet, godt illustrert med foreldrene til
Sigbjørns møte med språkbarrieren.
Foreldrene
til Sigbjørn er i dag eldre mennesker som har
samisk som sitt morsmål.
De har gjennom hele
oppveksten til Sigbjørn og oppfølgingen av hans
funksjonsnedsettelse, møtt et norskspråklig
helsevesen.
I disse møtene har foreldrene har hatt
problemer med å forstå hva legen har sagt, og
dermed gått glipp av vesentlig informasjon
knyttet til Sigbjørns funksjonsnedsettelse og
utredningen av denne.
En undersøkelse om selvopplevd diskriminering
blant samer i Norge viser at én av femten
samiskspråklige respondenter ikke hadde fått
tolk ved lege-/sykehusbesøk selv om de hadde
bedt om det (Josefsen, 2006).
Omtrent hver
tredje respondent opplevde at helsepersonellet
ikke snakket samisk.
Rapporten påpeker at det
kan få fatale konsekvenser for dem som ikke får
tolk i møtet med helsetjenesten, i tråd med hva
Sigbjørns familie peker på.
Et annet eksempel på hvordan den samiske
befolkningen møter språkbarrierer i møte med
det norske helsevesenet er fortellingen om den 85
år gamle damen som brast i gråt da hun for
første gang i sitt liv kunne bruke sitt samiske
morsmål hos legen.
Dette fordi hun endelig
kunne prate med legen om sine personlige
forhold uten at en av døtrene var med og
oversatte samtalen mellom henne og legen.
Selv om den offentlige politikken med
fornorskning overfor samer og samisk språk er
et tilbakelagt stadium, er samisk som et
minoritetsspråk fortsatt under press fra
majoritets språket (Solstad et al., 2012).
viser at tjenestene fremdeles har utfordringer
med å finne gode løsninger på behovet for tolk
og kulturelt tilpasset informasjon som er
tilrettelagt for samer med funksjonsnedsettelser.
Videre ser vi hvordan norskspråklig dominans i
skolen begrenser elever med
funksjonsnedsettelser og samisk bakgrunn sin
tilgang til samisk språk.
På mange måter er
fortellingene en illustrasjon på hvordan det
samiske språket i praksis ender med å settes opp
mot funksjonsnedsettelsen, og hvor det
medisinske aspektet knyttet til det å ha en
funksjonsnedsettelse "vinner" over det samiske
språket.
Valg av språk blir ekstra utfordrende
siden foreldre til barn med språkvansker som
vokser opp i tospråklige miljøer har tillit til
hjelpeapparatet, og gjerne følger deres råd når
det gjelder språkvalg (Olsen, 2004).
En slik tillit
må forutsette at hjelpeapparatet innehar
oppdatert kunnskap om tospråklighet, slik at
deres råd er faglig begrunnet.
Empirien vår viser
at informantene ikke er udelt enige i
velferdsapparatets råd om språkvalg.
vitenskapelige erkjennelse innenfor
hjelpeapparatet at læring og beherskelse av ett
språk snarere styrker enn hemmer læring av
andre språk, er av forholdsvis ny dato (Solstad,
et.
Dette har medført at mange
samiske barn med ulike typer
funksjonsnedsettelser ikke har fått den støtte for
samiskopplæring som har vært nødvendig for at
de skulle bli funksjonelle tospråklige, i både
norsk og samisk språk.
Språk, kultur og identitet hører tett sammen, og
moderniseringsdepartementet, 1987) slår fast
retten til tilgang på samisk både i skolen og ellers
i majoritetssamfunnet.
Det samiske språket og
språkforståelsen blir på mange måter limet som
kobler kultur og identitet.
Et overordnet
spørsmål som da kan stilles er; Hvordan bør
man tilrettelegge for å få tilbake et tapt språk?
Kompetansen innenfor skoleverket om samiske
forhold er svært begrenset (Lile, 2012), og
empirien vår signaliserer tydelig at det ønskes
mer integrering av samisk kultur og språk i
norsk skole.
12.1.4 Mobbing og diskriminering
I de senere årene har vi fått en mengde
forskningsartikler som i økende grad
anerkjenner mobbing/diskriminering som en
determinant for etniske helseforskjeller (Paradies
Det er en sterk sammenheng
mellom selvrapportert etnisk
diskriminering/mobbing og dårligere helsestatus,
på tvers av ulike urfolks-/minoritetsgrupper i
mange land og verdensdeler (Paradies et al.,
I Norge rapporterer samiske voksne høy
grad av etnisk diskriminering sammenlignet med
majoritetsbefolkningen (Hansen, 2011; Hansen,
2012b; Hansen, Melhus, Høgmo & Lund,
I vårt materiale finner vi eksempler på mobbing/
diskriminering på både mellommenneskelig,
internalisert og strukturelt nivå.
At de samiske
brukerne ikke har mulighet til å henvende seg til
tjenesteytere på eget (samiske) morsmål og må
forholde seg til et tjenesteapparat som har lite
kunnskap om samisk hverdagsliv, er et tydelig
eksempel på strukturell diskriminering.
samme gjelder når man som moren til Anna må
ta et valg på om man vil la datteren vokse opp
innenfor samisk kultur og språkområde, eller
skal flytte til et annet område i landet der
datteren får tilgang til spesialisttjenester tilpasset
hennes behov.
Strukturell diskriminering kan
dermed også omhandle et valg mellom samisk
kultur og nødvendig helsehjelp.
Dette er et valg
hvor det samiske ofres med tanke på å sikre den
best, mulige hjelpen i forhold til
funksjonsnedsettelsen.
Noen forteller hvordan de ble mobbet på grunn
av funksjonshemmingen.
Andre deltagere er
derimot blitt mobbet primært på grunn av at de
er samisk, og andre blir mobbet både på grunn
av sin samiskhet og funksjonshemming.
eksempel på internalisert og mellommenneskelig
hverdagsrasisme er verbal mobbing, for
eksempel som i moren til Knuts historie om
"dum same"!
Uttrykket bygger på foreldede
fordommer og stereotypier rettet mot samer.
Nyere forskning (Hansen 2012) viser at det er
mer akseptert blant majoriteten å tulle med
samene, og at man ikke vet hvor grensen går
mellom direkte mobbing og vittigheter.
Situasjonen til samer med en
funksjonsnedsettelse er den at de har en dobbel
risiko for å bli mobbet; på bakgrunn av etnisitet
og på bakgrunn av sin funksjonsnedsettelse, med
andre ord mobbes de på flere arenaer (Hansen,
(under publisering 2016)).
12.1.5 Oppsummering om hverdagsliv
For å svare mer konkret på spørsmålet om
hvordan samer med funksjonsnedsettelse (r)
opplever sin egen hverdag, har vi vist at det som
tas med inn i det kulturelle møtet er viktig.
Her
stilles det krav til at velferdsapparatet er seg
bevisst de kulturelle og språklige aspektene de
har med seg inn i møtet.
Videre er det viktig at
økt kunnskap om den samiske livsanskuelse og
tilnærming til egen helse settes på agendaen.
Denne kompleksiteten i kulturelle og
kontekstuelle forskjeller mellom det samiske og
norske, og variasjoner innenfor den samiske
kulturen må anerkjennes og respekteres.
Målet
for disse kulturmøtene må være at de
profesjonelle velferdsarbeiderne møter
Et av hovedtemaene i studien har vært
"Hvordan opplever mennesker med samisk
bakgrunn og funksjonsnedsettelser viktige
overganger i livet?".
Som det fremgikk av
empiripresentasjonen var ikke dette blant de
tema informantene var mest opptatt av, men
visse overganger ble dog trukket fram og vi vil
her rette fokus mot disse.
Det kanskje mest
slående med informantenes beretninger om
overgangene mellom; barnehage-skole, ulike
skoler, skole-arbeid og arbeid-pensjon, er at
disse primært fokuserer på forhold knyttet til
deltagernes funksjonsnedsettelse og at det kun
unntaksvis henvises til samiske forhold.
En god overgang mellom barnehage og skole
handler om å ivareta barns behov for trygghet i
overgangsprosessen, samtidig som en fra første
skoledag bidrar til tilpasset opplæring for det
enkelte barn (St. meld.
barn med særskilte behov er et nært samarbeid
ekstra viktig.
I hvor god tid planleggingen av
overgangen skal starte og hvor mange som
involveres, vil avhenge av behovene til det
enkelte barn (Utdanningsdirektoratet, 2014).
Empirien vår viser at flere av informantene
opplever at barnehage, skole og andre instanser
som PPT og BUP har bidratt til overgangen
mellom barnehage og skole, nettopp med de
kjennetegn Utdanningsdirektoratet vektlegger.
Dette er neppe tilfeldig, da forskning viser at
overgangen barnehage-skole er den foreldre er
mest fornøyd med (Lundeby, 2006).
det tydelig at også når det gjelder overgangen
barnehage-skole har "funksjonshemmings-
sporet" forrang foran det samiske.
Det er barnas
særskilte behov som følge av
funksjonsnedsettelsen som står i fokus når
overgangen planlegges og fagfolk involveres.
Enkelte foreldre velger også å flytte for å få det
faglige tilbudet de opplever at deres barn bør ha,
selv om de er oppmerksom på at dette går på
bekostning av tilgangen på et samisk tilbud.
I forlengelsen av eksemplet om flytting er det et
poeng at det begrensede fokuset på det samiske
ved overgangen mellom barnehage og skole ikke
nødvendigvis bare henger sammen med hva
ansatte her er opptatt av, men også hva barnas
foresatte selv fokuserer på.
Som det fremgår av
empirien vår er det slik at enkelte av de foresatte
opplever det å gi barnet sitt en samisk identitet
primært som deres eget ansvar om de velger å
bosette seg utenfor hva de selv omtaler som
I hvilken grad de som
foresatte bringer inn det samiske som eget tema
ved overganger vil dermed sannsynligvis variere.
Mens flere informanter var fornøyde med
overgangen mellom barnehage og skole, ytrer
flere av deltagerne misnøye og frustrasjon i
forbindelse med overgangen skole/ utdanning og
Enkelte har da også søkt en masse jobber
uten å lykkes.
Empirien vår er i så måte helt i
tråd med NOU 2001:22 Fra bruker til borger
hvor det påpekes at "Overgangen fra skole til
arbeid er en kritisk fase for alle, og spesielt for
personer som har ulike behov for tilrettelegging"
Deltagerne er særlig kritiske til den
rådgivning/ støtte de har fått i denne overgangen.
Disse funnene er i tråd med blant annet studien
til Legard (2013) som viser til at mange unge
med funksjonsnedsettelser finner den
tilgjengelige støtten ved overgangen etter skole
og utdanning mindre nyttig eller demotiverende.
Blant eksemplene på mindre nyttig/
demotiverende rådgivning i vår empiri er
spesialistens fraråding av Johan til å satse på
reindrift.
Når han anbefales å få seg en
kontorjobb istedenfor å satse på reindrift, kan
dette oppfattes som at det legges større vekt på
funksjonshemming enn å følge opp samisk
kultur og kulturønsker.
Dette kan muligens
henge sammen med at selve
funksjonsnedsettelsen av rådgiver vurderes til å
være av en slik art at å jobbe innenfor reindriften
ikke er noe alternativ, men kan også være en
følge av at rådgiver oppfatter reindriften som en
tøff næring å livnære seg på.
Et slikt råd basert
primært på "det medisinske" knyttet til en
funksjonsnedsettelse, kan av deltagerne oppleves
som at deres samiske bakgrunn ikke tas på alvor.
Om en er vokst opp med et tett forhold til
naturen og reindriften og yrket går i arv, er det å
forkaste reindriften som yrke ikke noe en uten
videre gjør med lett hjerte.
I andre tilfeller er det ikke nødvendigvis
medisinske forhold i seg selv, men i beste fall
mangelfull kunnskap og/ eller uheldige
holdninger som ligger til grunn for de rådene
som gis ved overgangen mellom skole og arbeid.
Dette som i eksemplet med yrkesrettlederens
forslag om å sende Olaus (med fysisk
funksjonsnedsettelse) til en sentralinstitusjon for
utviklingshemmede sammen med andre
funksjonshemmede etter endt skolegang.
Både
eksemplet med Johan og Olaus er i tråd med
annen forskning som viser at unge med
funksjonsnedsettelser opplever støtten ved
overgangen mellom skole og arbeid som preget
av stereotypiske og restriktive holdninger blant
saksbehandlere, samt av standardiserte
hjelpetiltak lite tilpasset den enkeltes behov
Et interessant funn i denne studien er videre
hvordan flere av deltagerne trosser rådene de har
fått ved overgangen mellom skole og arbeid, og
har et valgt å jobbe innen blant annet reindrift
og fiske til tross for sine funksjonsnedsettelser.
For dem står nærheten til naturen og
tilknytningen til næringa så sterkt, at å gjøre noe
annet ikke er noe alternativ.
Reindrifta har
utvilsomt en tydelig forankring innenfor det
Å drive fiske eller jordbruk er vanlig
innenfor det samiske, men også innenfor det
norske samfunnet generelt sett.
Som påpekt av
Dankertsen (2014) kan norsk og samisk i en
nord-norsk sammenheng ikke anses som
"gjensidig utelukkende kategorier som
reflekterer to separate samfunn og kulturer.
er snarere ytterpunkter i et kulturelt og sosialt
kontinuum i en hverdag preget av både norsk og
samisk tilstedeværelse".
I disse tilfellene velger
altså deltagerne det "kulturelle sporet", enten
dette nå er samisk eller norsk, framfor det
"medisinske sporet" som preger den
rådgivningen de er blitt møtt med.
12.2.1 Oppsummering om overganger
Temaet overganger var ikke det informantene i
størst grad trakk fram i intervjuene.
Det ble
uttrykt misnøye særlig om overgangen fra
skole/utdanning til arbeid.
Hovedsakelig gikk
misnøyen på at medisinske årsaker ble vektlagt i
de rådene helsepersonell ga. Rådene sto ofte i
motsetning til de ønsker informantene selv
hadde.
Det overordnede spørsmålet i forhold til
demokratisk deltagelse var: "Hvordan deltar
samer med funksjonsnedsettelse (r) i
demokratiske prosesser?".
Når vi ser på
informantenes demokratiske deltagelse er det
særlig to prinsipper som danner grunnlaget for
deres medborgerskap.
Det første er det etniske
aspektet, deres samiske tilknytning.
Og det andre
aspektet er deres funksjonsnedsettelse.
tidligere vist finnes det lite kunnskap som
omhandler begge disse aspektene.
Det er ikke
tidligere gjort forskning som ser på samiske
personer med funksjonsnedsettelser sin
demokratiske deltagelse og medborgerskapsrolle.
Før vi starter analysen av empirien angående
funksjonsnedsettelser sin demokratisk deltagelse,
er det nyttig å først få en viss oversikt over hva
vi fra før av vet om:
Samers demokratiske deltagelse generelt
sett, og
Personer med funksjonsnedsettelser sin
demokratiske deltagelse.
Selle, Semb, Strømsnes og Nordø (2015) har
nylig utgitt en bok om samisk medborgerskap.
Her peker de på at samer i det samiske
språkområdet er minst like interesserte i politikk
og engasjerte som de som ikke er samer.
innbefatter både engasjement ved valg,
medlemskap i partier og andre former for
politisk deltagelse.
Selle et.
konkluderer dermed med at det internasjonale
synet på urfolk som marginaliserte og
fremmedgjorte i den nasjonale politikken, ikke
stemmer overens med virkeligheten når det
gjelder den samiske befolkingen i Norge.
finner videre at det ikke foreligger noe
konkurranseforhold mellom det samiske og det
norske, og at den samiske medborgeren enkelt
kombinerer sin samiske og sin norske identitet.
Deltagelse i sametingskanalen påvirker ikke
deltagelsen i det norske politiske systemet.
viser seg heller at de som deltar i
Sametingspolitikken i høyere grad deltar i det
nasjonale politiske systemet, enn de samene som
ikke står i Sametingets valgmanntall.
Selle og
Strømsnes (2012) har tidligere vist at den
samiske befolkningen utmerker seg med høy
deltagelse i partirelaterte aktiviteter.
Deltagelsen
er dobbelt så høy innenfor den samiske delen av
befolkningen som i befolkningsutvalget generelt.
I tillegg er det en betydelig høyere andel samer
som oppgir at de har deltatt i arbeidet i et
politisk parti, har deltatt på politiske møter eller
stevner, har kontaktet en politiker, eller har
offentlige verv.
Guldvik, Askheim og Johansen (2010) viser at
personer med funksjonsnedsettelser er
underrepresentert i det representative
demokratiet, og Vegheim (Helmikstøl, 2015)
uttaler at funksjonshemmede nedprioriteres når
det er snakk om at det representative
demokratiet skal speile befolkningen.
Vår undersøkelse kan ikke si noe om graden av
demokratisk deltagelse, men viser at flere er
engasjerte politisk.
Hovedfunnene våre henger
Vi ser at de som har samisk bakgrunn i
mange tilfeller opplever å måtte forsvare denne
bakgrunnen, og å bli regnet som et alibi for de
samiske interessene.
Dette kommer særlig fram i
forhold til de som er involvert i reindrift.
framgår videre av datamaterialet at flere av de
som engasjerer seg uttrykker at de gjør dette med
bakgrunn i sin samiske tilknytning.
begrunner flere sin passivitet med bakgrunn i sin
Selv om vi ikke spurte
direkte om en vurdering av Sametinget, er det
flere av informantene som velger å komme inn
på også dette.
Noen entydige funn er det ikke
her, men det fremgår at det er varierte meninger
om Sametinget.
Det som imidlertid trekkes frem
av enkelte er et spørsmål om Sametinget
nedprioriterer de svakeste, nemlig de med
spesielle behov.
12.3.1 Hvilke interesser målbærer den samiske
medborgeren med
funksjonsnedsettelser?
Som vi viste tidligere, er det slik at man fort kan
oppleve at man må forsvare sin samiske
bakgrunn i flere situasjoner, og vi stilte spørsmål
ved om man oppfattes som et alibi for samiske
interesser.
I dette ligger en frykt for at man
deltar i formelle prosesser kun som en
representant for det samiske, og at man ikke
nødvendigvis får gjennomslag for dette heller.
Dette er Guldvik et.al.
(2010) inne på i forhold
til mennesker med funksjonsnedsettelser.
Ikke
bare er det en forventning om at man skal være
spesielt interessert i å fremme
funksjonshemmedes synspunkter, men det er
også slik at man i stor grad har en egeninteresse
av å sette funksjonshemmedes interesser på
dagsorden.
Dette reiser spørsmålet om man
representerer en sosial gruppe eller om man
deltar på lik linje med andre.
Guldvik et.al.
viser
til Philips (1995 henvist i Guldvik et.al.
når de konkluderer med at det i et demokrati er
nødvendig med både folkevalgte som
representerer sin gruppe (sosial representasjon)
og som representerer sitt politiske ståsted
(meningsrepresentasjon).
Man kan ikke fristille
et menneskes meninger fra personen som står for
For målgruppen i denne rapporten, personer
med funksjonsnedsettelser med samisk
bakgrunn, kompliseres dette bildet ytterligere.
Ikke bare skal de representere den sosiale
gruppen "mennesker med
funksjonsnedsettelser", men de skal i tillegg stå
som representanter for "det samiske".
tidligere sett at flere begrunner engasjementet sitt
nettopp i det samiske, noe som kan tyde på at
dette oppleves som viktigere å kjempe for enn
det å stå som representant for mennesker med
12.3.2 Den samiske tilknytningen vekker
engasjement som funksjonsnedsettelsen
kan svekke
Det at den samiske tilknytningen bidrar til et
sterkt engasjement og at funksjonsnedsettelsen
kan svekke dette, kan forklares ved å se på den
samepolitiske kanalen versus det man kan kalle
"den funksjonshemmede kanalen".
Samepolitikken er på mange måter
institusjonalisert gjennom opprettelsen av
Selle og Strømsnes (2012) peker på
dette nettopp som en mulig forklaring på det
sterke samepolitiske engasjementet.
Etableringen
av Sametinget gjør at det stilles krav til et høyere
aktivitetsnivå blant den samiske befolkningen.
Det er flere verv som skal fylles innenfor
sametingskanalen, dette i tillegg til den
tradisjonelle representative kanalen.
Vi kan
imidlertid heller ikke se bort fra det flere av
informantene våre har vært inne på, nemlig at
det har vært en kamp for å fremme de samiske
Konfliktsakene har vært mange, og
disse har bidratt til at samer har måttet engasjere
seg for å vinne fram, og bidratt til økt kunnskap
og legitimering av samiske interesser.
Strømsnes (2012) viser at dette engasjementet er
sterkere i Norge enn i Sverige og Finland hvor
politiske partier ikke er representert i
Sametingene.
I Norge har de fleste politiske
partier en egen samepolitikk, og norske samer
har i større grad hatt en aktiv demokratisk
Med tanke på personer med
funksjonsnedsettelser sin demokratiske
deltagelse, det vi her kaller "den
funksjonshemmede kanalen", viser Guldvik og
Lesjø (2013) at de fysiske rammebetingelsene for
deltagelse stort sett er tilstede.
De framhever at
for denne gruppen er de "mentale barrierene"
det største hinderet for deltagelse.
Når personer
med funksjonsnedsettelser gjør en innsats for å
bidra innenfor politiske områder, oppfattes de
ofte som om de snakker om seg selv og sin egen
situasjon og ikke som talspersoner for
tematikken generelt sett.
Også innenfor
politikken ser altså stigmatisering ut til å virke
inn, der personer med funksjonsnedsettelser sin
deltagelse oppfattes som annerledes enn
majoritetens.
Guldvik og Lesjø (2013)
konkluderer derfor med at det dessverre fortsatt
eksisterer sosiale barrierer knyttet til likhet og
deltagelse, og at disse vanskeliggjør personer
med funksjonsnedsettelser sin deltagelse i det
demokratiske liv.
Dette bakteppet gir grunnlag for å påstå at
funnene i vår studie, om at funksjonsnedsettelsen
svekker demokratisk deltagelse mens den
samiske bakgrunnen bidrar til økt demokratisk
deltagelse, får støtte fra tidligere forskning.
Vår
undersøkelse er den første som går inn i det som
Guldvik og Lesjø (2013) etterspør, nemlig å se
på hvordan også etnisitet påvirker mennesker
med funksjonsnedsettelser sin demokratiske
Et funn i vår kvalitative studie er at
flere begrunner sitt demokratiske engasjement og
deltagelse i sin etnisitet enn sin
funksjonsnedsettelse, og at funksjonsnedsettelsen
tvert imot anvendes som begrunnelse for
begrenset demokratisk deltagelse.
12.3.3 Hvordan prioriterer Sametinget de med
spesielle behov?
Nettopp funnet vårt om at flere begrunner sin
demokratiske deltagelse i etnisitet enn i
funksjonsnedsettelsen, kan bidra til hvordan
forstå også et annet funn fra empirien; det at det
stilles spørsmål ved om Sametinget nedvurderer
de med spesielle behov.
Vi har ikke grunnlag for
å si at helserelaterte temaer ikke vektlegges sterkt
i Sametinget, men viser til at
Sametingsvalgundersøkelsen fra 2009 (Selle &
Strømsnes 2012) ikke hadde helse som et eget
politikkområde da respondentene ble bedt om å
vurdere hvordan Sametinget vektla ulike
politikkområder .
Sametingets rolle innenfor
helse- og sosialfeltet er klar, og tydelig beskrevet
på Sametingets webside (Sametinget, 2015):
Sametinget har det overordnede ansvaret for
samisk helse- og sosialpolitikkutforming og er
den mest sentrale premissleverandør ovenfor
norske myndigheter i utviklingen av et likeverdig
tilbud til det samiske folket.
I tilretteleggingen av
tjenesten har Sametinget en koordinerende og
pådrivende rolle overfor de sentrale
myndigheter.
I dette ligger et tydelig mandat om å bidra til en
likeverdig tjeneste og øke kunnskapen om
samisk språk og kultur på alle nivå innenfor
tilbudene til mennesker med
Med utgangspunkt i funn i
vår studie, kan det se ut som om Sametinget
fortsatt kan styrke sin innsats for å øke samer
med funksjonsnedsettelse (r) sin mulighet for
12.3.4 Oppsummering om demokratisk
deltagelse
Vi har sett at personer med funksjonsnedsettelser
med samisk bakgrunn i flere situasjoner må velge
om de skal vektlegge deres samiske bakgrunn
eller funksjonsnedsettelsen.
situasjonen innenfor demokratisk deltagelse,
men her vektlegger man kanskje annerledes enn i
de andre situasjonene.
demokratisk deltagelse ser samisk bakgrunn ut
til å fremme engasjement og aktivitet i
samfunnslivet, mens funksjonsnedsettelsen er et
forhold som bidrar til manglende eller redusert
For øvrig ser samer med
funksjonsnedsettelse (r) sin deltagelse i
demokratiske prosesser i liten grad ut til å skille
seg fra andres deltagelse.
Det spesielle er at de
som deltar i sametingskanalen (stemmer ved
Sametinget osv.)
også er aktive på andre
Et annet viktig funn er opplevelsen av
ofte å måtte forsvare samiske interesser i enhver
sammenheng.
Å forsvare slike interesser oppleves
tidvis som en ekstra belastning.
12.4 AVSLUTNING: HVORDAN ER SITUASJONEN TIL SAMER MED
Personene vi har møtt og snakket med i denne
studien har foruten en samisk bakgrunn det til
felles at de har fått en eller annen diagnose i
forbindelse med sin funksjonsnedsettelse.
utgangspunktet er en diagnose ifølge Grue og
... først og fremst en medisinsk merkelapp som
har en administrativ nytte i forhold til
klassifisering av sykdom og behandling av
Diagnoser kan også være grunnlaget for
tildeling av sosiale ytelser, legitimere sykefravær,
Til tross for at offentlige føringer legger en
relasjonell forståelse av funksjonshemming til
grunn hvor funksjonshemming anses som noe
som oppstår i samspillet mellom et individ med
funksjonsnedsettelse og omgivelsene, er den
medisinske forståelsen av funksjonshemming
fortsatt sterkt forankret innenfor
velferdsapparatet.
Både tilgang til og utforming
av tjenester til mennesker med
funksjonsnedsettelser tar, som Grue og Rua
(2010) henviser til ovenfor, langt på vei
utgangspunkt i diagnoser.
På bakgrunn av vår
empiri kan det se ut som personenes øvrige
egenskaper, som etnisitet i form av samisk
bakgrunn, i møte med velferdsapparatet i mange
tilfeller overskygges av fokuset på
funksjonsnedsettelsen, og at etnisitet bare i
begrenset grad tas hensyn til.
En risikerer
dermed å tilby like tjenester som ivaretar
funksjonsnedsettelsen i form av en standardisert
tjeneste tilpasset majoritetssamfunnet og
majoritetskulturen.
Dette gir imidlertid ikke
nødvendigvis noen likeverdig tjeneste fordi et
hjelpetilbud tilpasset samisk tenkesett, verdier,
holdninger og verdensanskuelse må vike plassen
for et hjelpetilbud som ensidig er tilpasset
Et hovedfunn i denne studien er at svaret på
spørsmålet om hvordan situasjonen til samer
med funksjonsnedsettelse (r) er, er at det gir lite
mening å snakke om en situasjon.
et mangfold av situasjoner når det gjelder
hverdagslivet, overgangene og den demokratiske
deltagelsen til samer med funksjonsnedsettelse (r).
Situasjonen til samer med funksjonsnedsettelse
varierer både med oppvekstsvilkår, tilknytning
til egen samisk bakgrunn, kjønn, type
funksjonsnedsettelse, alder og bosted og så
Samtidig er det innenfor
velferdsapparatet fremdeles er et stort behov for
mer spesifikk kunnskap om samisk kultur, språk
og identitet.
På tross av stor forskjell mellom samisk
folkemedisin og vestlig skolemedisin, anvender
mange samer disse parallelt og opplever god
nytte av begge deler.
Innenfor samisk
folkemedisin er særlig tradisjonen med å benytte
alternative behandlere (guvllár, leser,
håndspålegger), det "å bli lest på" levende blant
funksjonsnedsettelse (r) primært har gått på skole
i sitt nærmiljø, viser det seg at tilgangen til
se ut til at fokus primært er på
Tematisk har prosjektet favnet bredt, og sett på
hverdagsliv, overganger og demokratisk
Dette har gjort at vi per i dag har fått
en viss oversikt over situasjonen til samer med
funksjonsnedsettelse (r) på disse konkrete
Det er imidlertid behov for å gå mer i
dybden på enkelte av disse områdene, og kanskje
særlig i forhold til hverdagsliv og demokratisk
I denne studien har vi ikke gått
nærmere inn på mulige forskjeller mellom de
ulike samiske regionene; det nordsamiske, det
lulesamiske og det sørsamiske området.
kartlegge geografiske forskjeller kan gi verdifull
kunnskap, som kan komme hele den samiske
befolkningen i de ulike områdene til gode.
Videre er det aktuelt å se på om funnene fra
denne studien er gjenkjennbare blant samer i de
andre landene (Sverige, Finland og Russland) i
det samiske bosetningsområdet; Sápmi.
vil komparative undersøkelser med Sverige,
Finland og Russland kunne bidra med nyttig
kunnskap og verdifull innsikt.
LITTERATURLISTE
Aldridge, J.
Picture this: the use of participatory photographic research methods with people
with learning disabilities.
Arbeidstilsynet.
En analyse av funksjonshemmedes situasjon i arbeidslivet.
Trondheim:
Direktoratet for arbeidstilsynet.
Backe-Hansen, E. (2009).
Barn.
(Sist oppdatert: 22. juni 2009).
De nasjonale forskningsetiske komiteer.
Retrieved 24. august, 2009, from http://www.etikkom.no/FBIB/Temaer/Forskning-på-bestemte-
grupper/Barn/
Barne- og likestillingsdepartementet.
Rundskriv Q-27/2006 B. Deltakelse og innflytelse fra barn
og ungdom - informasjon og veiledning for arbeidet i kommunene.
Lov 2008-06-20 nr: 42: Lov om forbud mot diskriminering
på grunn av nedsatt funksjonsevne (diskriminerings- og tilgjengelighetsloven).
Barne- ungdoms- og familiedirektoratet.
Slik har jeg det i dag.
Rapport om levekår for
mennesker med utvilingshemming.
Oslo.
Inclusive research and the problems of representation.
Research subjects as people.
Scandinavian Journal of Disability Research, 3 (2), 5-8.
Boland, M., Daly, L., & Staines, A.
Methodological Issues in Inclusive Intellectual Disability
Research: A Health Promotion Needs Assessment of People Attending Irish Disability Services.
Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 21 (3), 199-209.
Bongo, B.
Samer snakker ikke om helse og sykdom - Samisk forståelseshorisont og
kommunikasjon om helse og sykdom.
En kvalitativ undersøkelse i samisk kultur.
(Doktorgradsavhandling), Universitetet i Tromsø.
CRIStin database.
Kunnskapsppolitikk, forskningsetikk og det samiske samfunnet.
I: Den nasjonale
forskningsetiske komité for samfunnsvitenskap og humaniora (red.
), Samisk forskning og
forskningsetikk.
Oslo: De nasjonale forskningskomiteer.
Bø, T. P. & Håland, I.
(2013) Funksjonshemma på arbeidsmarknaden i 2013.
Rapporter51/2013.
Oslo:Statistisk Sentralbyrå.
Båk'te, V. A.
Den samiske befolkningen i Nord-Norge/ SÁMI ÁL'BMUT DAVVI-NORGAS.
Oslo: Statisktisk Sentralbyrå.
Narrative Inquiry.
Multiple Lenses.
I N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.
), The Sage
handbook of qualitative research (3.rd utg.).
Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Dankertsen, A.
Samisk artikulasjon: melankoli, tap og forsoning i en (nord) norsk hverdag.
(nr.
16 (2014)), Universitetet i Nordland, Fakultet for samfunnsvitenskap, Bodø.
Den nasjonale forskningsetiske komité for samfunnsvitenskap og humaniora.
Forskningsetiske
retningslinjer for samfunnsvitenskap, jus og humaniora: vedtatt av Den nasjonale forskningsetiske
komité for samfunnsvitenskap og humaniora.
Aspects of the Lappish minority situation.
Utviklingshemmede (Sist oppdatert 11.02.2009) De nasjonale forskningsetiske
komiteer.
Retrieved 24. august, 2009, from http://www.etikkom.no/FBIB/Temaer/Forskning-pa-
bestemte-grupper/utviklingshemmede/
Deltagende observasjon.
Bergen: Fagbokforlaget.
Getting the picture: Photo-assisted conservations as interviews.
Scandinavian
Journal of Disability Research, 2 (2), 3-21.
Forskningsrådet (1998).
Samisk forskning.
Forskningsrådets utredning.
Goul Andersen, J.
Et ganske levende demokrati.
Århus: Aarhus Universitetsforlaget.
Funksjonsnedsettelse, oppvekst og habilitering Rapport 19/10.
Oslo: Norsk
institutt for forskning om Oppvekst, Velferd og Aldring (NOVA)
Guldvik, I., Askheim, O. P., & Johansen, V. (2010).
Politisk medborgerskap for alle?
Lokalpolitisk
deltakelse blant funksjonshemmede.
Norsk Statsvitenskapelig Tidsskrift, 26 (1), 31-50.
Disability, social groups, and political citizenship.
Disability &
Ethnic discrimination and bullying in relation to self-reported physical and mental
health in Sami settlement areas in Norway: the Saminor study (Vol.
Tromsø: Universitetet i
Tromsø, Institutt for samfunnsmedisin.
Likestillingsstatus blant samer.
En kunnskapsstatus.
Tromsø.
Samehets, fordommer og helse.
I S. Jentoft, J.-I.
Nergård, & K. A. Røvik (red.
Hvor går Nord-Norge?
Et institusjonelt perspektiv på folk og landsdel.
Stamsund: Orkana akademisk
Ethnic discrimination and health: the relationship between experienced ethnic
discrimination and multiple health domains in Norway's rural Sami population.
International Journal
Hansen, K. L. (under publisering 2016).
Umeå: Umeå University.
Ethnic discrimination and bullying in the
Sami and non-Sami populations in Norway: the SAMINOR study.
International Journal of
Hedlund, M., & Moe, A.
De forstår ikke hva som er viktig for oss: helsetjenester og sørsamer.
Steinkjer: Nord Trøndelags Forskning.
Helmikstøl, Ø.
Demokratiforkjemperen.
Tidsskrift for Norsk Psykologforening, 52 (9), 748-749.
Helse- og omsorgsdepartementet (1999) Lov om pasient- og brukerrettigheter (pasient- og
brukerrettighetsloven).
Henriksen, A. M. (2014) Å stoppe blod: Fortellinger om læsing, helbredelse og varsler.
Oslo: Cappelen
Damm.
Høgmo, A.
Det tredje alternativ: barns læring av identitetsforvaltning i samisk-norske samfunn
preget av identitetsskifte.
Tidsskrift for samfunnsforskning 27 (1986).
Norske idealer og samisk virkelighet: om skoleutvikling i det samiske området.
Oslo: Gyldendal.
Funksjonshemmede i samiske samfunn.
Oslo: Høgskolen i Oslo.
Jensen, E. B.
Skoleverket og de tre stammers møte (Vol.
Tromsø: Eureka forlag.
Jentoft S., Nergård J.I.
& Røvik K.A.
(2012) Hvor går Nord-Norge?
: Bind 2: Et institusjonelt
perspektiv på folk og landsdel.
Stamsund: Orkana akademisk.
Selvopplevd diskriminering blant samer i Norge (Vol.
Alta: Norut NIBR
Finnmark.
Justis- og beredskapsdepartementet (2015).
Norges Grunnlov.
Kommunal- og moderniseringsdepartementet (1987) Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold
(sameloven).
ILO‑konvensjon nr.
169 Om urfolk og stammefolk i selvstendige stater (1990).
Indigenous methodologies.
Characteristics, conversations, and contexts.
Toronto:
UNiversity of Toronto Press.
Det kvalitative forskningsintervju.
Oslo: Ad notam Gyldendal.
De vanskelige overgangene.
En kunnskapsoversikt over forskning, politikk og tiltak
for å bedre unge funksjonshemmedes overgang til høyere utdanning og arbeid.
Arbeidsforskningsinstituttet (Ed.
Likestillings- og diskrimineringsombudet.
Likeverdige helsetjenester Fra velvilje til handling for
alle.
Fra velvilje til handling.
Opplæringens innhold - det folkerettslige perspektiv: FNs barnekonvensjon artikkel
Utdanningsrettslige emner / Henning Jakhelln og Trond Welstad (red.).
Hvor skal barnet gå?
I J. Tøssebro & B. Ytterhus (red.
), Funksjonshemmete barn i
skole og familie.
Oslo: Gyldendal Akademisk.
Unge funksjonshemmede.
Selvbilde, sosial tilhørighet og deltagelse i
fritidsaktiviteter.
Oslo: Norsk Institutt for forskning om Oppvekst, Velferd og Aldring. .
Samisk språk - en oversikt.
Samiska i ett nytt årtusende.
Karasjok: Nordmål-
Mallander, O.
De hjälper oss till rätta: normaliseringsarbete, självbestämmande och människor
med psykisk utvecklingsstörning.
(1999:2), Lunds universitet, Lund.
Meld.
Flere i arbeid.
Å leve sin sjel: helse og livskraft blant kvinner i Nord-Troms.
Bodø: Licentia
Forlag.
Å utøve kultursensitivitet overfor eldre beboere på sykehjem.
Universitetet i
Stavanger, Stavanger.
Assimilation of the Sami: implementation and consequences (Vol.
Kautokeino: Resource Centre for the Rights of Indigenous Peoples.
Molden, T. H., Wendelborg, C., & Tøssebro, J.
Levekår blant personer med nedsatt
funksjonsevne.
Trondheim: NTNU Samfunnsforskning.
Knocking on heaven's door.
I Den nasjonale forskningsetiske komité for
samfunnsvitenskap og humaniora (red.
), Samisk forskning og forskningsetikk.
Oslo: De nasjonale
forskningskomiteer.
Nasjonalt dokumentasjonssenter for personer med nedsatt funksjonsevne, & Sosial- og helsedirektoratet.
Full deltakelse for alle?
Utviklingstrekk 2001-2006.
Nergård J.I.
& Mathiesen H.R.
(2005) Det skjulte Nord-Norge.
Oslo: Pensumtjenesten.
Nergård, J.I.
Når slutter en koloniprosess?
I S. Jentoft, J.I.
Nergård & K.A.
Røvik, Kjell Arne
): Hvor går Nord-Norge?
Tidsbilder fra en landsdel i forandring.
Stamsund: Orkana Akademisk.
Nordens Välfärdscenter.
Kunnskapsläge: Personer med funktionsnedsättning och samisk
Stockholm: Nordens Välfärdscenter.
Levekår for psykisk utviklingshemmede.
Oslo: Sosialdepartementet.
Plan for helse- og sosialtjenester til den samiske befolkning i Norge Oslo: Sosial- og
helsedepartementet.
Samisk lærerutdanning - - mellom ulike kunnskapstradisjoner Oslo.
Fra bruker til borger: en strategi for nedbygging av funksjonshemmende barrierer.
Sosial- og helsedepartementet
Makt og kvalitet - hvordan urfolk og minoritetspasientenes
kulturelle erfaring og kunnskap trer fram i møte med helsepersonell i en rehabiliteringsprosess.
In B.
L. L. Kassah, W.-A.
Tingvoll, & A. K. Kassah (Eds.
), Samhandlingsreformen under lupen.
Bergen:
Fagbokforlaget.
Sami speakers are less satisfied with general practitioners'
services.
International journal of circumpolar health., 67 (1), 114-121.
Sosial ulikhet i helse.
En faktarapport.
Folkehelseinstituttet.
De tror ikke han har kapasitet til to språk.
Universitetet i Tromsø, Tromsø.
Mobbing i skolen: hva vi vet og hva vi kan gjøre.
Paradies, Y., Ben, J., Denson, N., Elias, A., Priest, N., Pieterse, A., Gee, G. (2015).
Racism as a
Determinant of Health: A Systematic Review and Meta-Analysis.
doi:
Pedersen, P., & Høgmo, A.
Sápmi slår tilbake: samiske revitaliserings- og moderniseringsprosser
i siste generasjon.
Kárášjohka: ČálliidLágádus.
/ Sápmelaččat Norggas - 40 jagi 40 000.
Raporta/Raport 1/2012.
I Samisk høgskole.
), Samiske tall forteller 5.
Kommentert samisk
statistikk 2012 / Sámi logut muitalit 5.
Cielggaduvvon sámi statistihkka 2012.
Guovdageaidnu/Kautokeino: Sámi allaskuvla / Samisk høgskole.
Samisk språk i grunnskolen og videregående opplæring Raporta/Rapport 1/2015.
Samiske tall forteller 8.
Kommentert samisk statistikk 2015.
Kautokeino: Samisk høgskole.
Reinholdtsen, O. C. (2011).
Likeverdige helsetjenester til en flerkulturell befolkning: en kvalitativ studie
av pasienter med innvandrerbakgrunn og det norske helsevesenet.
(Master), Universitetet i Oslo,
SOR Rapport nr 1 Arbeid.
Sametinget (1996) Utredning om samisk forskning.
Avgitt til Sametinget 5.12.1996.
Sametingsmelding om opplæring og utdanning.
Karasjok: Sametinget.
Helse og sosial.
from http://samediggi.no/nor/Helse-og-sosial
Den samiske medborgeren.
Damm Akademisk.
Samer i parti og valg Rapport 1/2012.
Samiske tall forteller 5.
Kommentert samisk statistikk 2012.
Decolonizing Methodologies.
Research and Indigenous Peoples.
London & New
York: Zed Books.
Samene: En håndbok (Vol.
Karasjok: Davvi.
Solstad, K. J., Balto, A., Nygaard, V., Josefsen, E., & Solstad, M. (2012).
Samisk språkundersøkelse:
Bodø: Nordlandsforskning.
Solstad, K. J., Bongo, M., Eriksen, L., Germeten, S., Britt, K., Lyngsnes, K., & Nygaard, V. (2009).
Samisk opplæring under LK06-samisk.
NF-rapport 3/2009.
Solstad, M., & Dankertsen, A.
Språk må inn ørene og ut munnen.
Ei evaluering av
Fylkesmannen i -Nordlands språktiltak i sør-, lule- og markasamisk områder.
Bodø:
Nordlandsforskning.
Sosial- og helsedepartementet.
Mangfold og likeverd: Regjeringens handlingsplan for helse- og
sosialtjenester til den samiske befolkningen i Norge.
Oslo: Statens forvaltningstjeneste.
Statens reindriftsforvaltning (2014) Ressursregnskap for reindriftsnæringen for reindriftsåret 1. april
Tilgjengelig fra: http://www.reindrift.no/asset/6800/1/6800_1.pdf.
Nasjonal helse- og omsorgsplan (2011-2015): Helse- og
omsorgsdepartementet.
Læring og fellesskap.
Tidlig innsats og gode læringsmiljø for barn, unge
og voksne med sæårlige behov: Kunnskapsdepartementet.
Frihet og likeverd - Om mennesker med utviklingshemming.
Oslo: Barne-,
Likestillings- og Inkluderingsdepartementet.
St.meld.
Samepolitikken Oslo: Arbeids- og sosialdepartementet.
Nedbygging av funksjonshemmende barrierer.
Strategier, mål og tiltak i
politikken for personer med nedsatt funksjonsevne.
Researchin Together: A participatory appoach.
In S. French & J. Sim
(Eds.
), Physiotheraphy: A psychosocial approach (3.
utg.).
Oxford: Butterworth-Heinemann.
Flytting til byer fra distriktsområder med samisk bosetting.
Norsk institutt for by- og regionforskning.
Sørlie, T., & Nergard, J.-I.
Treatment satisfaction and recovery in Saami and Norwegian
patients following psychiatric hospital treatment: a comparative study.
Transcult Psychiatry, 42 (2),
Systematikk og innlevelse: en innføring i kvalitativ metode.
Thorsen, K., & Olstad, I.
Livshistorier, livsløp og aldring: samtaler med mennesker med
utviklingshemning.
Tønsberg: Aldring og helse.
Traustadóttir, R. (2006).
Learning about self-advocacy from life-history: a case study from the United
States.
British Journal of Learning Disabilities, 34 (3), 175-180.
Tøssebro, J.
En bedre hverdag?
: utviklingshemmedes levekår etter HVPU-reformen.
Kommuneforl.
Introduksjon.
I J. Tøssebro & C. Wendelborg (red.
), Oppvekst med
Familie, livsløp og overganger.
Statlig reform og kommunal hverdag: utviklingshemmetes levekår
10 år etter reformen.
Trondheim: NTNU, Institutt for sosialt arbeid og helsevitenskap.
United Nations.
Rights and Dignity of Persons with Disabilities.
Utdanningsdirektoratet.
Veileder: Overganger for barn og unge som får spesialpedagogisk hjelp
eller spesialundervisning.
Tegnspråk i Norden.
I T. Breivik (red.
), Språk i Norden 2012.
Tema: Morsmål,
andrespråk, nabospråk og fremmedspråk: Nettverket for språknemndene i Norden.
Feltarbeid i egen kultur: en innføring i kvalitativt orientert samfunnsforskning.
Flekkefjord: SEEK.
Inclusive research with people with learning disabilities: past,
present, and futures.
London: J. Kingsley Publishers.
Wendelborg, C. (2015).
Mobbing, krenkelser og arbeidsro i skolen.
Analyse av Elevundersøkelsen
VEDLEGG
Vedlegg 1: Informasjonsskriv på norsk
Vedlegg 2: Informasjonsskriv på nordsamisk
Vedlegg 3: Informasjonsskriv på lulesamisk
Vedlegg 4: Informasjonsskriv på sørsamisk
Vedlegg 5: Forenklet informasjonsskriv på norsk
Vedlegg 6: Forenklet informasjonsskriv på nordsamisk
Vedlegg 7: Forenklet informasjonsskriv på lulesamisk
Vedlegg 8: Forenklet informasjonsskriv på sørsamisk
Vedlegg 9: Intervjuguide
Vedlegg 10: Forenklet intervjuguide
Forespørsel om deltakelse i forskningsprosjektet
"Mangfold og toleranse"
Formålet med prosjektet er å øke forståelsen av situasjonen til mennesker med
Med samisk bakgrunn menes i denne
sammenheng at en selv oppfatter seg som samisk, og at en eller flere av ens forfedre har
anvendt samisk språk.
Forskningsmetodisk baserer prosjektet seg på intervju, hvor vi blant
annet ønsker å samle inn bilder og fortellinger.
I intervjuet fokuseres videre særskilt på
opplevelse av egen hverdag, viktige overganger i livet og demokratisk deltakelse.
Prosjektets
resultater skal formidles gjennom en rapport, artikler, kronikker og i undervisning.
Vi ønsker å intervjue deg da dine opplevelser vil være viktige bidrag i prosjektet, og kan
hjelpe oss med å øke kunnskapen om situasjonen til mennesker med funksjonsnedsettelser
med samisk bakgrunn.
I forkant av intervjuet ber vi deg ta tre bilder (papir eller digitalt) som
forteller noe om din situasjon og/ eller er viktig for deg, og ta disse bildene med på intervjuet.
Med din tillatelse kan bildene senere bli brukt i en eventuell utstilling eller som scenografi i et
teaterstykke.
Under intervjuet vil vi bruke diktafon og ta notater.
Intervjuet vil ta fra en til to
timer.
Dersom du samtykker på vegne av ditt barn vil du om ønskelig få tilsendt intervjuguiden vi
bruker for å intervjue barnet.
Som forelder har du også anledning å være til stede under
Det er frivillig å være med og du har mulighet til å trekke deg når som helst underveis, uten å
måtte begrunne dette nærmere.
Dersom du trekker deg vil alle innsamlede data om deg bli
slettet.
Opplysningene vil bli behandlet konfidensielt, og ingen enkeltpersoner vil kunne
gjenkjennes i publiserte rapporter eller artikler.
Opplysningene anonymiseres, opptakene og
bildene slettes når prosjektet avsluttes 31. desember 2016.
Dersom du er villig til å la deg intervjue, er det fint om du skriver under på den vedlagte
samtykkeerklæringen og returnerer den til undertegnede.
Du blir kontaktet for å avtale tid og
sted for intervjuet etter at vi har mottatt underskrevet samtykkeerklæring.
Studien er meldt til Personvernombudet for forskning, Norsk samfunnsvitenskapelig
datatjeneste AS.
Hvis det er noe du lurer på kan du kontakte prosjektleder Line Melbøe Sagen ved Høgskolen i
Harstad på telefonnummer: 77 05 83 42 eller på e-post line.sagen@hih.no.
Hilsen
Line Sagen
Samtykkeerklæring:
Jeg har mottatt muntlig og skriftlig informasjon og er villig til å delta i studien.
Jeg ønsker å intervjues på:
Samisk
Bruk av bildene:
Jeg gir tillatelse til å bruke bildene til utstilling, teater og artikler i etterkant av prosjektet.
Jearaldat searvat dutkanprošektii
"Máŋggabealatvuohta ja gierdevašvuohta"
Prošeavtta ulbmil lea nannet áddejumi daid olbmuid dilis geain lea sámi duogáš ja leat
doaimmashehttejuvvon.
Dán oktavuođas oaivvilduvvo sámi duogáš ahte ieš oaivvilda iežas
sápmelažžan, ja ahte okta váhnen dahje áhkku/áddjá lea hállan sámegiella.
dutkanvuohki leat jearahallamat, maidda mii earret eará háliidat čohkket govaid ja muitalusaid.
Mo ieš vásiha iežas árgabeaivvi, dehálaš dáhpáhusat eallimis ja demokráhtalaš searvan lea
guovddáš jearahallamis.
Prošeavtta bohtosat galget gaskkustuvvot rapporta, artihkkaliid,
kronihkaid ja oahpahusa bokte.
Mii háliidat jearahallat du danne go du vásáhusat leat dehálaččat prošektii, ja sáhttet veahkehit
min nannet máhtu daid olbmuid dilis geain lea sámi duogáš ja leat doaimmashehttejuvvon.
Ovdal jearahallama bivdit mii du váldit golbma gova (bábir dahje digitála) mat muitalit juoga
du dili birra ja/dahje lea dutnje dehálaš, ja váldde daid govaid mielde jearahallamii.
miehtamiin sáhttet govat maŋit áiggis geavahuvvot vejolaš čájáhusas dahje lávdehábmemis
teáhterbihtás.
Jearahallamis geavahuvvo diktafuvdna ja čállojuvvojit notáhtat.
Jearahallan bistá
sullii tiimma/guokte tiimma.
Jus mieđihat iežat máná ovdas de sáhtát oažžut sáddejuvvot jearahallanofelačča man mii
geavahat jearahallat máná jus háliidat.
Váhnemin dus lea maid vejolašvuohta leat mielde
jearahallamis.
Lea eaktodáhtolaš searvat ja dus lea vejolašvuohta geassádit váikke goas, it dárbbaš muitalit
manne.
Jus geassádat de sihkkojuvvojit buot dieđut mat leat čohkkejuvvon du birra.
Dieđut
gieđahallojuvvojit guovttigaskasaččat, ja ii leat vejolaš dovdat ovttage ovttaskas olbmo
raporttain dahje artihkkaliin mat almmuhuvvojit.
Dieđut anonymiserejuvvojit, báddemat ja
govat sihkkojuvvojit go prošeakta loahpahuvvo juovlamánu 31. b.
Jus leat mielalaš searvat jearahallamii, de lea buorre jus čálát vuollái mieđihanjulggaštussii mii
lea mielddusin ja máhcahat dan vuolláičállái.
Duinna váldojuvvo oktavuohta šiehttan dihte gos
ja goas jearahallan galgá dahkkot maŋŋá go mii leat ožžon vuolláičállon mieđihanjulggaštusa.
Dutkanprošeakta lea dieđihuvvon Dutkama Persovdnasuodjalusáittardeaddjái, Norsk
samfunnsvitenskapelig datatjeneste AS.
Jus dus leat jearaldagat dán hárrái de sáhtát váldit oktavuođa Line Melbøe Sageniin Hárštá
Allaskuvllas telefuvnna: 770 58342, dahje e-poastta: line.sagen@hih.no bokte.
Dearvvuođat
Mieđihanjulggaštus:
Mun lean ožžon njálmmálaš ja čálalaš dieđuid prošeavtta birra ja lean mielalaš searvat.
Háliidan jearahallot:
Sámegillii
Dárogillii
Govaid geavaheapmi:
Mun attán lobi geavahit govaid čájáhusas, teáhterbihtás ja artihkkaliin prošeavtta maŋŋá.
Sidá gus oassálasstet åtsådimprosjæktaj:
"Moattebelakvuohta ja gierddisvuohta"
Prosjevta ulmmen le jut galggá buktet lasse diedojt ulmutjij vidjurij birra gænna li duot dát
doajmmahieredime ja gudi sámeálmmugij gulluji.
Sábmen gullut, dádjaduvvam le nav jus dån
ietjat aná sábmen, ja jali duv máddarijs li sámástam.
Åtsådimvuohken le ulmutjijt galggap
ságastahttet, ierit ietján tjoahkkit gåvåjt ja subttsasijt.
Vijddábut de ságastallamijn tjalmostip
sierraláhkáj gåktu ulmutja vásedi ietjasa árggabiejvev, ájnas iellemdáhpádusáj birra ja
demokráhtalasj oassálasstemav.
Åtsådimprosjevta båhtusa galggi gaskostuvvat raporttaj,
artihkkalij, kronihkaj ja åhpadusáv aneduvvat.
Sihtap dujna ságastit gå duv vásádusá sjaddi ájnas diehton prosjæktaj, ja máhtti viehkedit mijáv
dádjadittjat doajmmahieredum ulmutjij vidjurij birra gænna le sáme duogásj.
Gå dån
ságastallamijda boadá, de sihtap jut maŋen válde gålmmå gåvå ma dunji li ájnnasa (juogu dal
páhppáris jali digitála gåvå).
Ja jus miededa, de máhttep dájt gåvåjt maŋŋela vuosádusán
vuosedit jali scenográfalattjat teáhterijn.
Ságastallam le jiednavuorkkáj.
Ságastallam vihpá
birrusij tijmav jali guokta.
Duv namáv ja gånnå dån åro, ja goassa le riegádam ij aktak oattjo
diehtet.
Oassálasste máhttá akta goassa guoradallamijt guodet, siváj tjielggigahtá.
Jus mierredit
guoradallamijs ierit, de duv diedo sjalliduvvi.
Jiednavuorkás sjaddi duv subttsasa ja sága
gádoduvvat
prosjækta
låhpaduvvá
moarmesmáno
biejve
jagen
sidá
ságájdahttemijda
oassálasstet,
de
buorak
jus
vuollájtjálá
tjuovvo
guorrasimduodastusáv ja ruopptot sáddi vuollájtjálláj.
Gå midja oadtjop vuollájtjáledum
loabev, de dunji riŋŋgup guorrasittjat ájgev ja bájkev ságastallamijda.
Åtsådimprosjækta le tjáleduvvam dánna "Personvernombudet for forskning, Norsk
samfunnsvitenskapelig datatjeneste AS."
Jus le juoga gatjádit, de válde aktijvuodav prosjæktajådediddjijn Line Melbøe Sagen, Háštá
allaskåvlån tlf.
77 05 83 42 baktu, jali sáddi mejlav dájna namájn: line.sagen@hih.no.
Line M. Sagen
Mån sidáv ságájdahteduvvat:
Dárruj
Sábmáj
Mån lav oadtjum njálmálasj ja tjálalasj diedojt prosjevta birra ja sidáv dási oassálasstet.
Gåvvåadnema birra:
Vattáv loabev gåvåjt anátjit vuosádusájda, teáhterij ja artihkkalijda prosjevta maŋŋela.
Gyhtjelasse mejtie sïjhth meatan årrodh dotkemeprosjektesne
"Gellielaaketje jïh goerkesadteme"
Prosjekten aajkoe goerkesem lissiehtidh jieledetsiehkiej bïjre funksjovneheaptoes almetjidie
saemien maadtoste.
Saemien maadtoste daennie mieresne dïhte jïjtje meala saemie, jïh akte
eejhtegijstie jallh aahka gon aajjeste saemiestamme.
Prosjekten dotkemevuekie lea
gihtjehtimmie, gusnie sïjhtebe gaskem jeatjebem guvvieh jïh soptsesh tjöönghkedh.
Gihtjehtimmesne sæjhta tjelmide bïejedh guktie almetjh funksjovneheaptoejgujmie saemien
siebriedahkesne jïjtje aarkebiejjien jieledem dååjroeh, vihkeles restemh jieliemisnie jïh guktie
åadtjoeh meatan årrodh siebriedahkesne.
Prosjekten illeldahkh edtjieh reektesisnie, artihkelinie,
kronihkinie jïh lïerehtimmesne vijriebasse buektedh.
Sïjhtebe datnem gihtjehtidh juktie dov dååjresh lea vihkeles prosjektesne, jïh maehtieh mijjem
viehkiehtidh daajroem lissiehtidh jieledetsiehkiej bïjre funksjovneheaptoes almetjidie saemien
maadtoste.
Gihtjehtimmien åvteli sïjhtebe datne golme guvvieh guvviedidh (paehpierisnie jallh
digitaalesne) mah maam akt dov tsiehkien bïjre jiehtedh jïh/jallh vihkeles dutnjien, jïh dejtie
gihtjehtæmman meatan vaeltedh.
Dov luhpine maehtebe guvvide nåhtadidh kaanne
vuesiehtimmesne jallh scenografijine teatereboelhkesne.
Gihtjehtimmien mietie mijjieh
sïjhtebe diktafonem nuhtjedh jïh lahtestidh.
Vaasa medtie akte jallh göökte tæjmoeh
gihtjehtimmiem tjïrrehtidh.
Jis dov maanan åvteste luhpiehth dellie åadtjoeh, jis sïjhth, gihtjehtimmiebïhkedimmiem maam
utnebe gosse maanam gihtjehtidh.
Eejhteginie nuepiem åtnah gihtjehtimmesne meatan årrodh.
Dïhte lea jïjtjevyljehke meatan årrodh jïh dov lea nuepie orrijidh gåess akt datne sïjhth, ih
daarpesjh dam lïhkebe buerkiestidh.
Jis orrijh gaajhkide daatamaterijellem smöölhkedh mejtie
dov bïjre tjöönghkeme.
Bïevnesidie sjædta konfidensiellen vuekine gïetedamme, jïh ij maehtieh
aajne almetjem publiseereme artihkelinie jallh artihkelinie damtijidh.
Dejtie bïevnesidie
tjeakoeslaakan gïetedidh, dejtie baantide jïh guvvide smöölhkedh gåessie prosjekte goeven
2016 galhka.
Jis sïjhth meatan årrodh jïh mijjieh åadtjobe datnem gihtjehtidh, dellie hijven jis datne nualan
tjaalah dïsse luhpiehtimmiebæjhkoehtimmiem jïh bååstide mijjese seedtedh.
Mijjieh datnem
bïeljelibie jïh latjkoem darjodh gusnie jïh gåessie edtjebe gihtjehtidh dan mænngan åadtjoejimh
dam nualan tjaaleme luhpiedimmiebæjhkoetimmiem.
Studije lea beavneme Personvernombudet for forskning, Norsk samfunnsvitenskapelig
Jis dov naan gyhtjelassh maahtah prosjekten åvtehkem Line Melbøe Sagen Harstaden
jïlleskuvlesne telefonnummere: 77 05 83 42 eller på e-post line.sagen@hih.no.
Heelsegh
Luhpie:
Manne leam njaalmeldh jïh tjaaleldh bïevnesh åådtjeme jïh sïjhtem meatan årrodh.
Sïjhtem gihtjehtidh:
Daaroen
Guvvieh åtnose:
Manne luhpedem dijjieh åadtjode guvvide åtnose vaeltedh vuesiehtæmman, teaterisnie jïh
artihkelinie prosjekten mænngan.
Vil du delta i forskningsprosjektet "Mangfold og
toleranse"?
ønsker
vite
mer
om
situasjonen
til
mennesker
med
ulike
Hvorfor vi ønsker å snakke med deg:
Fordi vi tror du kan hjelpe oss med viktige opplysninger.
Vi vil spørre deg om
hverdagen din.
Til samtalen ber vi om at du har med tre bilder av noe som er viktig
for deg (på papir eller digitalt).
Vi vil også snakke om bildene.
Bildene vil senere
bli brukt i en utstilling.
Samtalen blir tatt opp på bånd.
Varighet på samtalen blir
ca.
en time.
Navnet ditt, hvor du bor og når du er født vil ingen få vite om.
Det er frivillig å være med:
Du kan slutte når som helst, uten å måtte si hvorfor.
Dersom du bestemmer deg
for å slutte vil all informasjon om deg bli slettet.
Opptakene fra intervjuene slettes
når prosjektet avsluttes 31. mai 2016.
Tillatelse:
Dersom du er villig til å møte oss for en intervjusamtale må du gi oss lov til det.
Det gjør du ved å skrive navnet ditt på vedlagte svarlapp.
Legg tillatelsen i
svarkonvolutten og send den med posten.
Når vi har mottatt underskrevet lapp
med tillatelse, vil vi ringe deg for å avtale tid og sted for intervjuet
Hvis det er noe du lurer på kan du kontakte Line Melbøe Sagen på tlf.
eller sende en e-post til line.sagen@hih.no.
Med vennlig hilsen
Forskergruppen Mangfold & toleranse
V/ prosjektleder Line M. Sagen
Ekstrainformasjon:
Forskningsprosjektet er meldt til Personvernombudet for forskning, Norsk
samfunnsvitenskapelig datatjeneste.
Høgskolen i Harstad er
behandlingsansvarlig institusjon.
Jeg har mottatt muntlig og skriftlig informasjon om prosjektet og er villig til å
delta.
Navn:
Telefonnummer:
Jeg gir tillatelse til å bruke bildene til utstilling, teater og artikler i etterkant av
prosjektet.
Háliidat go searvat dutkamii "Máŋggabealatvuođa ja gierdevašvuođa"
Nannet áddejumi daid olbmuid dilis geain lea sámi duogáš ja leat doaimmashehttejumit.
Manne mii háliidat duinna háleštit?
Danne go mii jáhkkit ahte don sáhtát veahkehit min dehálaš dieđuiguin.
Mii háliidat dus jearrat
mo du árgabeaivi lea.
Dán ságastallamii bivdit du váldit fárrui golbma gova mat leat dehálaččat
dutnje (bábirgovaid dahje digitálagovaid).
Mii háliidat maid hállat govaid birra.
Govat galget
maŋŋá geavahuvvot čájáhussii.
Mii báddet ságastallama.
Mii ságastallat sullii tiimma.
Ii okta
ge oačču diehtit du nama, gos orut ja goas don leat riegádan.
Lea eaktodáhtolaš searvat:
Sáhtát heaitit dutkanprošeavttas vaikke goas, it dárbbaš muitalit manne.
Jus mearridat heaitit
dutkanprošeavttas de sihkkojuvvojit buot dieđut du birra.
Jearahallamiid báddemat
sihkkojuvvojit go prošeakta loahpahuvvo miessemánu 31. b.
Lohpi:
Jus leat mielalaš minguin deaivvadit jearahallot fertet midjiide addit lobi.
Dan dagat ná: čále
namat vástidanlihppui mii lea mielddusin.
Bija vástidanlihpu konvoluhttii mii lea mielddusin
ja sádde poastta mielde.
Go mii leat ožžon vuolláičállon lihpu mas attát lobi, de mii riŋget dutnje
ja šiehttat goas ja gos mii dahkat jearahallama.
Jus dus leat jearaldagat dán hárrái de sáhtát váldit oktavuođa Line Melbøe Sageniin telefuvnna:
770 58342, dahje e-poastta: line.sagen@hih.no bokte.
Dutkijoavku Máŋggabealatvuohta & gierdevašvuohta (Mangfold & toleranse)
prošeaktajođiheaddji Line M. Sagen bokte
Liigedieđut:
Dutkanprošeakta lea dieđihuvvon Dutkama Persovdnasuodjalusáittardeaddjái,
Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste AS.
Hárštá Allaskuvla lea
dikšonovttasvástideaddji ásahus.
Sidá gus oassálastet åtsådimprosjæktaj:
"Moattebelakvuohta ja gierddisvuohta"
Prosjækta galggá buktet lasse diedojt ulmutjij vidjurij birra gænna li duot dát doajmma
Manen dujna sihtap ságastit:
Na danen gå jáhkkep mijáv máhtá viehkedit ájnas diedoj.
Midja sihtap gullat duv
árggabiejves.
Gå dån ságastallamij boadá, de sihtap maŋen válde gålmmå gåvå ma dunji
li ájnnasa (juogu dal páhpparis jali digitála gåvå).
Sihtap aj daj gåvåj birra ságastallat.
Ja jus miededa, de máhttep dájt gåvåjt maŋŋela vuosádusán vuosedit.
Ságastallam la
jiednavuorkkáj.
Ságastallam vihpá birrusij tijmav.
Duv namáv ja gånnå dån åro, ja
goassa le riegádam ij aktak oattjo diehtet.
Iesjmiellulasj oassálasstem:
gádoduvvat gå prosjækta låhpaduvvá moarmesmáno 31. biejve jagen 2016.
Loahpádusáj birra:
Jus ulmusj sihtá mijáv iejvvit ságastallamijda de viertti midjij loabev vaddet.
Dáv dagá
gå ietjat namáv tjálá dan vásstádusgirjjáj mij dáv girjev tjuovvu.
Bieja vásstádusát
vásstáduskonvoluhttaj ja sáddi poasstan.
Gå midja oadtjop vuollájtjáledum loabev, de
dunji riŋŋgup guorrasittjat ájgev ja bájkev ságastallamijda.
Jus le juoga gatjádit de aktijvuodav válde prosjæktajådediddjijn Line Melbøe Sagen tlf.
770 58342 baktu, jali sáddi mejlav dájna namájn: line.sagen@hih.no.
Åtsådimjuohkusa Moattebelakvuohta ja gierddisvuohta
jådediddje Line M. Sagen
Sierra diehton:
Åtsådimprosjækta le tjáleduvvam "Personvernombudet for
forskning, Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste." Háštá
allaskåvllå le ássjegiehtadallamijs åvdåsvásstet.
Loahpádus:
Mån lav oadtjum njálmálasj ja tjálalasj diedojt prosjevta birra ja sidáv dási
Vattáv loabev gåvåjt anátjit vuosádusájda, teáhterij ja artihkkalijda prosjevta
Sïjhth meatan årrodh dotkemeprosjektesne "Gellielaaketje
jïh goerkesadteme"?
Mijjieh sïjhtebe vielie daejredh jieledetsiehkiej bïjre funksjovneheaptoes
almetjidie saemien maadtoste.
Mannasinie sïjhtebe datnine gaskestalledh?
Juktie vïenhtebe datne maahtah mijjem viehkiehtidh vihkeles bïevnesigujmie.
Mijjieh sïjhtebe dov aarkebiejjien bïjre gihtjedh.
Gaskestallemasse sïjhtebe datne
edtjh golme guvvieh meatan vaeltedh, guvvine maam akt maam dutnjien vihkeles
(guvvieh paehpierisnie jallh digitaalen hammosne).
Sïjhtebe aaj dej guvviej bïjre
gaskestalledh.
Dejtie guvvide sïjhtebe mænngan vuesiehtimmesne utnedh.
Gaskestallemem baantine vöörhkedh.
Gaskestalleme medtie tæjmoem ryöhkoe.
Dov nomme, gusnie årroeminie jïh gåessie reakadih ij oktegh åadtjoeh daejredh.
Dïhte jïjtjevyljehke meatan årrodh:
Datne maahtah saaht gåessie orrijidh, jïh ih daarpesjh jiehtedh mannasinie.
Jis
nænnosth orrijidh dellie gaajhkh bïevnesh dov bïjre smöölhkebe.
Dejtie baantide
gaskestallemistie smöölhkebe gosse prosjekte njoktjen 31.b.
Jis sïjhth mijjem gihtjehtimmie-gaskestæmman råakedh dellie tjoerh luhpiem
dïsse mijjese vedtedh.
Dam naemhtie darjoeh, dov nommem vaestiedasseleahpese
tjaalah.
Bïejh luhpiem vaestiedasseskuahpese jïh påastine dam seedtedh.
Gosse
mijjieh vuelietjaaleme leahpam luhpine åådtjeme, dellie mijjieh dutnjien ringkedh
jïh latjkes sjïdtedh gåessie jïh gusnie maehtebe gaavnedidh jïh gihtjehtidh.
Jis dov naan gyhtjelassh maahtah Line Melbøe Sagen ringkedh tlf.
jallh e-påastem line.sagen@hih.no seedtedh.
Jïjnjh heelsegh
Dotkemedåehkie Mangfold & toleranse/Gellielaaketje jïh goerkesadteme
V/ prosjekten åvtehke Line M. Sagen
Lissiebïevnesh:
Dotkemeprosjekte lea bæjhkoehtamme Personvernombudet for forskning'se,
Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste.
Harstaden jïlleskuvle lea
gïetedimmiedïedteles institusjovne.
Manne leam njaalmeldh jïh tjaaleldh bïevnesh åådtjeme jïh sïjhtem meatan
årrodh.
Nomme:
Telefovnenummere:
Sïjhtem goerehtidh:
Manne luhpedem dijjieh åadtjode guvvide åtnose vaeltedh vuesiehtæmman,
teaterisnie jïh artihkelinie prosjekten mænngan.
Intervjuguide
Introduksjonsspørsmål:
Du bor jo i en samisk bygd/ i ... Kan du fortelle litt om hvordan det er?
Hvordan føler
du at samisk kultur er ivaretatt her?
Hva forbinder du med å være samisk?
Alternativer (rangere i prioritert rekkefølge om villig til dette):
a. Å bruke samisk klesdrakt, spise samisk mat, lytte til samisk musikk osv.
b. Å føle seg som samisk
c. Å snakke samisk selv
d. At en av ens foreldre eller besteforeldre snakker samisk
e. Å stå i samemanntallet
Hvem er du i dette?
Deltar du i noe av det som skjer her (samiske organisasjoner/
foreninger/ aktiviteter)
Kjenner du til dette, og er du evt.
med på dette?
De bildene du har med deg.
Hvor er bildet tatt?
Hva skjedde her?
I hvilken
sammenheng er bildet tatt?
Hva betyr bildet/ene for deg?
Hverdagsliv:
Hvordan fungerer du i hverdagen med hus og med hjelpemidler?
Hva driver du med?
• Hvordan klarer du deg i hverdagen?
Får du noe hjelp?
Er det noen som stiller
opp, familie eller?
• Du er jo same, blir du hjelpen når du går på kontorer og sånt?
• Hva gjør du om dagene, hvordan kommer du deg i gjennom dagene?
Vi har alle både gode og dårlige dager.
• Når du opplever en dårlig dag, hva er det som gjør at du opplever denne som
dårlig?
• Når du opplever en god dag, hva er det som gjør at du opplever denne som
god?
• Hvordan ville du helst at dagene dine skulle være?
Er det noen personer du setter ekstra pris på?
Noen du er ekstra glad for å ha i livet
ditt?
Overganger:
Hvordan opplevde du å komme fra:
• Barnehage til skole
• Skole til videre utdannelse
• Skole til arbeid
• Arbeid til trygd/ pensjonisttilværelse
Var det noe ved å gå fra ... til ... som du ikke likte eller som var veldig bra?
Hvordan var det å forlate familien og flytte for deg selv?
Å få din egen heim?
Hvordan opplevde du det å bli pensjonist?
Var det noe som var negativt, eller noe som
var bra?
Var det noen som tok seg av deg da du gikk fra ... til ...?
• Fikk du hjelp til det du trengte?
• Hvem var det som hjalp deg, og hva slags hjelp fikk du?
Var du med og sa hvordan du ville ha det og hva du trengte da du gikk fra ... til ...?
• Hørte de på deg?
• Fikk du det som du ville?
• Hvem var det som tok deg med på råd?
Demokratisk deltagelse:
Sånn som du har det nå ifht aktiviteter/ hvilken hjelp du får osv.
• Har du valgt det selv, eller er det andre som har bestemt at det skal være slik?
• Er det noe du helst skulle hatt annerledes?
Har det vært noen hinder eller noe som har gjort det lettere å velge hvordan du vil leve
livet ditt?
penger, folk, der du bor, språk, annet?
Bruker du å stemme når det er valg?
• Er du med i noe politisk parti eller har du noen politiske verv?
• Er du med og diskutere politikk og samesaker noen steder, evt.
hvor?
Hva er det som gjør at du ikke er med og stemmer/ i noe politisk parti/ diskuterer
politikk og samesaker?
Enn språket, har det vært noe hindring, evt.
hvordan da?
• Om du er med i politikken; hvordan gikk det til at du ble med?
• Går det greit å være med?
Avslutning:
Kan du fortelle en samisk fortelling/historie som du har blitt fortalt?
Hva legger du i
fortellinga?
Nå når vi er ferdig, er det noe du sitter inne med og har lyst å legge til, eller noen
historier du har lyst til å fortelle?
Noe som er bra eller som ikke er så bra?
Vedlegg 10: Intervjuguide
Forenklet intervjuguide
Har du det bra her du bor i ...... Hva er bra med å bo her?
Kan du fortelle litt om her du
bor?
Hva er det å være same/ samisk?
Å hører på samisk musikk, snakke samisk, føle seg
samisk, stå i samemanntallet?
Er du med på noen samiske aktiviteter her du bor?
(samiske organisasjoner,
foreninger, samlinger)
Kan du si litt om disse bildene?
Hva ser vi her?
Hvorfor
har du med akkurat disse bildene?
Hvordan har du det om dagene?
• Hvordan klarer du deg?
Hvem er det som hjelper deg?
• Hva er det du får hjelp til?
• Hvordan oppleves det å få hjelp?
• Hva holder du på med/ gjør du på dagtid?
• Hva holder du på med/ gjør du om ettermiddagene?
• Hva holder du på med/ gjør du i helgene?
• Hva er en dårlig dag for deg?
(Hva er det da som har skjedd?)
• Hva er en god dag (Hva er det da som har skjedd?)
• Kan du fortelle om drømmedagen din?
Har du noen personer i livet ditt du liker ekstra godt/ noen du er ekstra glad for å ha i
livet ditt, og kan du si litt om disse?
Hvordan var det å begynne:
• i barnehagen?
Fortell litt om den tida - hva husker du?
• på skolen?
• på videregående skole?
• å jobbe/ på arbeid?
• å bli pensjonist?
Var det noe som var bra, eller noe som var dårlig?
• å flytte for deg selv?
Måtte du forlate familien din?
Hvordan var det?
Da du begynte i barnehagen/på skolen/ videregående/ i jobb?
(Velg det/ de alternativ
som passende ut fra informantens alder/ situasjon).
• Hvem var det som hjalp deg?
• Hva slags hjelp fikk du?
• Hva fikk du bestemme selv?
• Hvem lot deg være med å bestemme selv?
• Hva fikk du ikke bestemme selv?
Sånn som du har det nå
• Får du bestemme selv hva du skal gjøre?
Hvem du skal få hjelp av?
Hva du
skal få hjelp til osv.
• Hvordan skulle dagen din være om du fikk bestemme selv?
Er det noe du helst
skulle hatt annerledes?
Kan du si litt om hvordan dagen din da skulle sett ut?
• Er det noe du ikke får bestemme selv?
Hva er det du ikke får bestemme selv?
Kan du si noe om hvorfor du ikke får bestemme dette selv?
Er du interessert i politikk?
• Hvilke saker er viktige for deg?
Hvor pleier du å prate politikk?
Med hvem
pleier du å prate politikk: Hva er det som gjør at du ikke er med og stemmer/ i
noe politisk parti/ diskuterer politikk og samesaker?
Enn språket, har det vært
noe hindring, evt.
Kan du noen samiske fortellinger?
Kan du fortelle meg den?
Hva tenker du om denne
Er det noe vi ikke har prata om som du gjerne vil prate om før vi slutter?
NORDENS VÄLFÄRDSCENTER
- EN INSTITUTION UNDER NORDISKA MINISTERRÅDET
Vi främjar och stärker den nordiska välfärdsmodellen.
Kunskap
Vi samlar erfaren heter från de nordiska länderna inom det
välfärdspolitiska området.
Vidareföring
Vi sprider kunskap via våra aktiviteter och nätverk.
Dialog
Vi skapar dialog mellan politiker, fors kare och praktiker.
Vi arbetar med
Välfärdspolitik
Funktionshindersfrågor
Arbetsinkludering
Alkohol- och drogfrågor
Välfärdsteknologi
Vuodoláhka
1814 gåhtjoduvvá "oavddojahken" vuona histåvrån.
Gå jahke 1814 álgij lij Vuodna Danmárkko‐
Vuodna uniåvnån mij Københámnas stivrriduváj, ja gå jahke låhpaj de lijma sierra stáhtta uniåvnån
Svierigijn.
Vájku Vuodna lij Svieriga siegen de gájbbedin ålles iesjrádálasjvuodav, politihkalasj válgajt
tjadádin ja ådå vuodolágav hábbmijin.
Navti Vuona demokratija åvddånahttjáj.
Dán jage li 200 jage
dallutjis gå dáv vuodolágav oattjojma, ja dav sihtap ávvudallat, ienemusát dan diehti gå Vuodoláhka
le sjielvvi vuodogiergge udnásj Vuona demokratijan.
Vuona vuodoláhka le værálda nubbe vuorrasamos.
Dat mierreduváj Eidsvollan moarmesmáno 17.
biejve jagen 1814.
Danen ávvudallap Vuonan moarmesmáno 17. biejvev.
Rijkkatjåhkanibme
Eidsvollan lij 112 ålmmå gudi lidjin tjåhkanam ådå vuodolágav dagátjit.
Vuostasj biejvij tjállin 11
vuodogárgadisá.
Dá lidjin vuodolága vuodo, ja sisadnin gåktu Vuodna galgaj stivrriduvvat ja
almasjrievtesvuodajt.
Vuodogárgadisájn tjuottjoj aj álmmuk galggá mierredit friddja válgaj baktu.
Vuodoláhka le láhka badjel gájka ietjá lága.
Jus ietjá lága li Vuodolága vuosstij de Vuodoláhka mierret.
Vuodolágan li mærrádusá ma subtsasti gåktu Vuodna galggá stivrriduvvat, almasjrievtesvuoda, ja
gåktu Stuorradigge, ráddidus ja duobbmoståvlå galggi doajmmat.
Vuodoláhka aj mierret gåktu
dábálasj lága dagáduvvi.
Vuodolágan li aj moadda riektá ja vælggogisvuoda.
Riektá dagu åssko‐ ja moalgedimfriddjavuohta,
ma merkahi besa jáhkket gåktu iesj sidá ja javllat dav majt sidá váni ballamis dassta stráffuduvvat.
Vælggogisvuoda dagu hæhttup værov mákset.
Væro diehti oadtjop duola dagu nåvkå skåvlåjt vádtset
ja varresvuodadievnastusáj åvdås ep dárbaha mákset, mij gudi Vuonan årrop.
Ájnnasamos oase 1814 Vuodolágas lidjin:
Álmmuksuverenitehtta, mij merkaj riektá stivrrit ájrrasij baktu gudi li álmmugis válljiduvvam
friddja válgajn
Fábmojuohkemprinsihppa, gånnå fábmo le juogedum nav guhkás gå vejulasj láhkaásadiddje
ja juollodiddje, duobbmijiddje ja tjadádiddje fámoj gaskan
Almasjrievtesvuoda, dagu riektásihkarvuohta, hållam‐ ja moalgedimfriddjavuohta
Stuorradigge le jagen 2014 mierredam ja tjállám ienep almasjrievtesvuodajt Vuodoláhkaj.
Dáv li
dahkam danen gå lágaj baktu li sihtam sihkarasstet jut almasjrievtesvuoda tjuovoduvvi.
Demokratija, fábmojuohkem ja parlamentarissma
Demokratija
Demokratija, mij aj álmmukstivrran gåhtjoduvvá, le stivrrimvuohke gånnå álmmuk válgaj baktu bæssá
vájkkudit politihkalasj mærrádusájda ma mierreduvvi lándan.
Gájka gudi 18 jage ålliji dan jage gå li
válga bessi jienastit.
De besa jienastit dan belludahkaj masi sidá, ja ij aktak ietján oattjo diehtet mav
Juohkkahasj gænna le jienastimriektá bæssá akti jienastit.
Dát le demokráhtalasj válgaj
vuodulasj dåbddomærkka.
Válga tjadá válljiduvvá láhkaásadiddje tjoaggulvis, Stuorradigge.
Fábmojuohkemprinsihppa
Juohkka sebrudagán le muhtemijn ienep fábmo gå iehtjádijn.
Ådåájggásasj vuona demokratijan le
fábmo juogeduvvam nav gåhtjoduvvam fábmojuohkemprinsihpa milta.
Fábmo le juogedum gålmå
sierralágásj ásadusáj gaskan; láhkaásadiddje ja juollodiddje, duobbmijiddje ja tjadádiddje fámoj
Láhkaásadiddje ja juollodiddje fábmo le Stuorradigge, mij máhttá dálásj lágajt rievddadit ja ådå lágajt
Jus ájggu mierredit Vuonan galggá ådå láhka, de galggá láhkaoajvvadusá duogen ieneplåhko
Stuorradikke 169 ájrrasijs.
Vuodolága rievddadime 2/3 ieneplågov gájbbedi.
Tjadádiddje fábmo le ráddidus.
Ráddidus tjadát oajvvadusájt ma li oadtjum ieneplågov Stuorradikken,
duola dagu adnet ienep rudájt skåvllåj, varresvuohtaj ja vedjajda Vuonan.
Ráddidus biedjá aj åvddån
stáhtabudsjehtav gålgådismánon juohkka jage, mij vuoset man ållo rudájt Vuodna máhttá adnet
tjuodtjelij jage ja masi dajt ájggu adnet.
Duobbmijiddje fábmo li duobbmoståvlå.
Lágaj baktu ma li Stuorradikkes
mierreduvvam máhtti duobbmoståvlå duobbmit ulmutjijt
iesjgeŋgalágásj kriminalitehta diehti.
Fábmojuohkem le ájnas, ja Stuorradigge, ráddidus ja
duobbmoståvlå galggi liehket nubbe nuppes
berustahtega.
Dat merkaj ij aktak dajs gålmåjs
ásadusájs besa sehkanit masi då iehtjáda dahki.
Duola
dagu duobbmoståvlå e besa Stuorradikkev vájkkudit váj
galggi bahádagoj stráffav vijdedit.
Parlamentarissma
Parlamentarissma le stivrrimvuohke.
Gå javllap Vuodna le parlamentáralasj de le dat dan diehti gå
ráddidus bissu nav guhkev gå nasjonáltjoaggulvisá ieneplåhko sijájt lágedi.
Nasjonáltjoaggulvis le
álmmukválljidum stáhtaorgádna, ja Vuonan le dat Stuorradigge.
Muhttijn unneplågo‐ ja
ieneplågoparlamentarisma birra giehttop.
De miejnnip unneplågo‐ ja ieneplågoráddidusá.
Unneplåhko le gå ráddidusán ij le ieneplåhko Stuorradikken, ja ieneplåhko le gå ráddidusán le
ieneplåhko Stuorradikken.
Illustrasjonen:
Kongen (gjennom regjeringen): Gånågis (ráddidusá baktu)
Domstolene: Duobbmoståvlå
Fábmojuohkemprinsihppa.
Gálldo: Store Norske Leksikon
Stortinget: Stuorradigge
Länsstyrelsen
i Stockholms län
104 22 STOCKHOLM
981 22 GIRON/KIRUNA
MINORITET.SE
Oassebielen jali oas-
sebiele sadjásasattjan
la riektá riektáássjen jali ássjen
tjuottjudusriektá, diggeriektá,
gittaåbmudakduobbmoståvlå,
birásduobbmoståvlå jali jávr-
reriektáduobbmoståvlå lunna
duobbmogievlijn, mij ållåsit jali
muhtem mudduj aktan gullu
kommuvnaj Váhtjer, Haparanda,
Giron, Bájil ja Övertorneå, suo-
magielav jali meängielav ávkkit
riektáássje jali ássje giehtadalá-
dijn, jus riektáássjen jali ássjen la
tjanos soabmásij dájs kom-
muvnajs.
Dan láhkáj aj sáme-
giella dakkár duobbmoståvlån
duobbmogievlijn mij ållåsit jali
kommuvnaj Árjepluovve, Váhtjer,
Jåhkåmåhkke jali Giron, jus
riektáássjen jali ássjen la tjanos
soabmásij dájs kommuvnajs.
Riektá ávkkit suomagielav,
meängielav ja sámegielav aj
gåbttjå duobbmoståvlåjt gåsi
duobbmo jali märrádus riek-
táássjen jali ássjen mij javladuvvá
vuostasj biehken gujddiduvvá.
Riektá ávkkit suoma-
gielav, meängielav
ja sámegielav riektáássjijn jali
ássjijn duobbmoståvlåjn 13 § mil-
ta gåbttjå riektáv ássjetjállagijt
ja tjálalasj duodastusájt vaddet
dan giellaj, riektáv oadtjot dajt
ássjetjállagijt ma riektáássjáj
jali ássjáj gulluji njálmálattjat
jårggåluvvat dan giellaj ja
riektá njálmálasj sjiehtadallamij
duobbmoståvlå åvdån sáhkadit
dav gielav.
Duobbmoståvllå
galggá ássjetjállagijt ja tjálalasj
duodastusáv dárogiellaj jårggå-
lit, jus ij vuojnunagi la dåssjen.
Ietján galggá duobbmoståvllå
aj rahtjat unneplågogielav ávkkit
aktavuodajn oassebielijn jali
oassebiele sadjásattjajn.
Gájkka riektáássjijn jali ássjijn
ma gåbtjåduvvi riektás suoma-
gielav, meängielav ja sámegie-
lav duobbmoståvlåjn ávkkit
13 § milta la oassebielen jali
oassebiele sadjásattjan gänna
ij la juridijkalasj viehkke, riektá
oadtjot jårggålum duobmov ja
duobbmooarev jali märrádusáv
ja märrádustjielggimav tjálalatt-
jat dan giellaj gå ádnu.
Gut sihtá suomagie-
lav, meängielav jali
sámegielav riektáássje jali ássje
giehtadaládijn duobbmoståvlån
ávkkit 13 § milta galggá dav
ádnot gå riektáássje jali ássje
álgaduvvá jali vuostasj bále
oassebielle galggá riektáássjen
jali ássjen moalgedit.
Jårggålimánulvisáv 14 §
goalmát biehke milta galggá
vahko sinna ádnot dat rájes
gå duobbmo jali märrádus
la diededuvvam, jus dakkár
ánulvisáv ij la åvdebut ádnum
riektáássje jali ássje giehta-
daládijn.
Jus ánulvis unneplågogielav
jali jårggålimev ávkkit, ánodu-
vvá maŋebut gå mij vuostasj
ja nuppát biehkijn javladuvvá
de oadtju hilgoduvvat.
ánulvisáv aj oadtju hilggot jus
la vuojnunagi hiebalgahtes
ulmme.
Jus oassebielen jali
oassebiele sadjá-
sattjan la riektá suomagielav,
meängielav ja sámegielav
gierregin ávkkit, galggá dålkkå
gåhtjoduvvat märrádusáj
milta 5 kap.
9 § gierrekbálkan ja 50-52 §§
tjuottjudusprosässalágan
Suomagiella, meän-
giella ja sámegiella
åvddåskåvllådåjman ja
vuorrasijhuvson
Gå kommuvnna
tjuottjudusguovlon
sajev åvddåskåvllådoajmmaj
fállá 2 a kap.
skåvllålágan (1985:1100), galggá
kommuvnna sajev fállat mánáj-
da gej sujttoaddne dav rávkká
åvddåskåvllådåjman gånnå ålles
jali oase dåjmas li suomagiellaj,
meängiellaj ja sámegiellaj.
Kommuvnna tjuott-
judusguovlon galggá
sunji gut ádnu fállat máht-
telisvuodav ållåsav jali åsijt
oadtjot dat fállam dievnastusás
ja sujtos vuorrasijhuvso ráma
sinna, barggijs gudi máhtti
suomagielav, meängielav ja sá-
megielav.
Dan láhkáj la aj kom-
muvnajda tjuottjudusguovlo
ålggolin, jus kommuvnan li
bargge gudi gielav máhtti.
Jus sierra oare gávn-
nuji oadtju ráddidus
biejadusájt diededit vaj soames
fábmudahka mij la ráddidusá
vuolen galggá tjuoldastuvvat
8 § adnemis.
Sämmiláhkáj la aj
lánndadikkijda ja kommuvnajda
ráddidusá fábmodime maŋŋela
ássjijn ma kommuvnnafábmu-
dagájda guosski.
Tjuovvot galggá mak
tjuottjudusfábmu-
dagá dáv lágav anedi.
diedet biejadusájt makkár
fábmudahka jali fábmudagá
galggi dåbelijtjuovvoma åvdås
Dat dåbelijtjuo-
vvomåvdåsvásstádus ij ietjá
fábmudagáj gähttjoåvdåsvás-
stádusáv unneda.
Fábmudahka manna la
åvddålijtjuovvomåvdås-
vásstádus galggá aj rádevad-
dema, diededime ja sjimugis
dåjmaj baktu viehkedit ietjá
tjuottjudusfábmudagájt lága
adnemijn.
Tjuoldas
Dåbelijtjuovvom j.n.v.
Riektá suomagielav,
meängielav ja
sámegielav
ávkkit
Hallintoalueen ulkopuolella
yksityisillä henkilöillä on oi-
keus käyttää meänkieltä, saamea
ja suomea suullisissa ja kirjallisissa
yhteyksissä hallintoviranomaisiin
asioissa, joissa yksityinen henkilö
on osapuoli tai osapuolen edusta-
ja, jos asian pystyy käsittelemään
työntekijä, joka hallitsee vähem-
mistökielen.
Tjuottjudusfábmu-
dagá galggi barggat
vaj bargge gávnnuji gudi
suomagielav, meängielav ja
sámegielav máhtti gå la
dárbbo aktugattjaj aktavuodajn
fábmudagájn.
Tjuottjudusfáb-
mudagá oadtju
mierredit sierra ájgijt ja sierra
sajev duostutjit guossididdje
aktugattjajt gudi suomagielav,
ságasti, ja sierra telefåvnnåáj-
gijt adnet.
Aktugattjajn la riektá
suomagielav, meängie-
lav ja sámegielav ávkkit ietjasa
njálmálasj ja tjálalasj aktavuo-
dajn tjuottjudusguovlujn man
geográfalasj doajmmabájkke
ållåsit jali muhtem mudduj aktan
gullu unneplågogiela tjuottju-
dusguovlujn.
Dat gullu ássjijda
gånnå aktugasj la oassebielle jali
oassebiele sadjásasj, jus ássjen la
tjuottjudusfábmudahkaj tjanos.
Jus aktugasj suomagielav,
meängielav jali sámegielav ávkki
dakkár ássjen, la fábmudahka
vielggen njálmálasj vásstádusáv
sämmi giellaj vaddet.
Aktugattjajn
gejn ij la juridijkalasj viehkke,
la vil riektá ádnoma maŋŋela
oadtjot tjálalasj jårggålimev ássje
märrádusás ja märrádustjielggi-
mis suomagiellaj, meängiellaj ja
Fábmudahka galggá ietján aj
rahtjat aktugattjajt ietjasa giellaj
duosstot.
åvdedibme ja unneplågogie-
lasa ávkkim galggá sierraláh-
káj åvddånahteduvvat.
Tjuottjudusfábmudagá
galggi rijkalasj unne-
plågojda vaddet máhtte-
lisvuodav bájnatjit ássjijn
ma sidjij guosski ja guhkás
máhttelis rádedit unneplåh-
koåvdåstiddjij dakkár ássjijn.
Rijkalasj unneplågo li
juvdára, roma, sáme,
svieriksuobmelattja ja duornos-
liegega Svieriga välggogisvuo-
daj milta Europaráde rábma-
konvensjåvnå hárráj rijkalasj
unneplågoj suoddjima birra (SÖ
2000:2) ja europalasj njuolga-
dusá rijkadajva- jali unneplågo-
gielaj birra (SÖ 2000:3).
Giellalágan (2009:600) die-
deduvvá rijkalasj unneplågogiela
li suomagiella, jiddisj, meän-
giella (meänkieli), románagiella
(romani chib) ja sámegiella.
Dán lágan li biejadusá
rijkalasj unneplågoj,
rijkalasj unneplågogielaj ja
tjuottjudusguovloj birra ja riektá
birra unneplågogielajt ávkkit
tjuottjudusfábmudagájn ja
duobbmoståvlåjn, ja märrádusá
muhtem välggogisvuodaj birra
åvddåskåvlådåjman ja vuorrasij-
huvson.
Lágan li aj biejadusá lága ad-
nema dåbelijtjuovvoma birra.
Tjuottjudusguovllon
suomagiellaj li kommuv-
na Botkyrka, Eskilstuna, Váhtjer,
Hallstahammar, Haninge, Ha-
paranda, Huddinge, Håbo, Gi-
ron, Köping, Bájil, Sigtuna, Sol-
na, Stockholm, Södertälje, Tierp,
Upplands Väsby, Upplands-Bro,
Uppsala, Älvkarleby, Österåker,
Östhammar ja Övertorneå.
Tjuottjudusguovllon meän-
giellaj li kommuvna Váhtjer,
Haparanda, Giron, Bájil ja
Övertorneå.
Tjuottjudusguovllon sáme-
giellaj li kommuvna Árjepluo-
vve, Árviesjávrrie, Berg, Váhtjer,
Härjedalen, Jåhkåmåhkke,
Giron, Liksjuo, Máláge, Suorssá,
Lusspie, Straejmie, Ubmeje,
Vualtjere, Åre, Älvdalen ja
Luvlieluspie.
Ietjá kommuvna gå ma
diededuvvi 6 § máhtti
diededime maŋŋela bessat
suomagiela, meängiela jali
sámegiela tjuottjudusguovlluj.
Märrádusáv vaj kommuvnna
galggá tjuottjudusguovlluj
oadtjot bessat, váldeduvvá
ráddidusás.
Ráddidus oadtju
biejadusájt tjuottjudusguovlluj
diededit dakkár iesjmiedogis
säbrrama birra.
galggi gå la dárbbo
sjiehtesláhkáj diededit rijkalasj
unneplågojda sijá rievtesvuodaj
birra dán lága milta.
deduvvá sebrudagán la
sierra åvdåsvásstádus suoddjit ja
åvddånahttet rijkalasj unneplå-
gogielajt.
Sebrudahka galggá ietján aj
åvddånahttet rijkalasj unne-
plågoj máhttelisvuodajt anodit
ja åvdedit kultuvrasa Svierigin.
Mánáj kultuvralasj identitehta
Tjuottjudusguovlo
ålggolin la aktugattjajn
riektá suomagielav, meängielav
ja sámegielav ávkkit njálmálasj ja
tjálalasj aktavuodajn tjuottju-
dusfábmudagáj ássjijn gånnå
aktugasj la oassebielle jali oasse-
biele sadjásasj, jus ássje máhttá
giehtadaláduvvat barggijs gudi
unneplågogielav bukti.
Aktugattjajn la agev
riektá suomagielav ja
sámegielav ávkkit tjálalasj akta-
vuodajn Rijkabiejve oahttsij.
láhkáj la aj aktugattjaj tjálalasj
aktavuodajn Justitiekanslerijn,
Oadjodåjmadagájn, Värrofáb-
mudagájn ja Nuppástimoahtt-
sijn (DO) ássjijn gånnå aktugasj
la oassebielle jali oassebiele
sadjásasj.
Riektá suomagie-
lav, meängielav ja
sámegielav fábmu-
dagájn ávkkit
Vuodosuodje
Gájkkásasj
biejadusá
Láhka (2009:724) rijkalasj unneplågoj ja unneplågogielaj birra
Gájkkásasj biejadusá
1 § Dán lágan li biejadusá rijkalasj unneplågoj, rijkalasj unneplågogielaj ja tjuottjudusguovloj
birra ja riektá birra unneplågogielajt ávkkit tjuottjudusfábmudagájn ja duobbmoståvlåjn, ja
märrádusá muhtem välggogisvuodaj birra åvddåskåvlådåjman ja vuorrasijhuvson.
Lágan li aj biejadusá lága adnema dåbelijtjuovvoma birra.
2 § Rijkalasj unneplågo li juvdára, roma, sáme, svieriksuobmelattja ja duornosliegega
Svieriga välggogisvuodaj milta Europaráde rábmakonvensjåvnå hárráj rijkalasj unneplågoj
suoddjima birra (SÖ 2000:2) ja europalasj njuolgadusá rijkadajva- jali unneplågogielaj birra
Giellalágan (2009:600) diededuvvá rijkalasj unneplågogiela li suomagiella, jiddisj, meängiella
(meänkieli), románagiella (romani chib) ja sámegiella.
3 § Tjuottjudusfábmudagá galggi gå la dárbbo sjiehtesláhkáj diededit
rijkalasj unneplågojda sijá rievtesvuodaj birra dán lága milta.
4 § Giellalágan (2009:600) diededuvvá sebrudagán la sierra åvdåsvásstádus
suoddjit ja åvddånahttet rijkalasj unneplågogielajt.
Sebrudahka galggá ietján aj åvddånahttet rijkalasj unneplågoj máhttelisvuodajt anodit ja
åvdedit kultuvrasa Svierigin.
Mánáj kultuvralasj identitehta åvdedibme ja unneplågogielasa
ávkkim galggá sierraláhkáj åvddånahteduvvat.
5 § Tjuottjudusfábmudagá galggi rijkalasj unneplågojda vaddet máhttelisvuodav bájnatjit
ássjijn ma sidjij guosski ja guhkás máhttelis rádedit unneplåhkoåvdåstiddjij dakkár ássjijn.
6 § Tjuottjudusguovllon suomagiellaj li kommuvna Botkyrka, Eskilstuna, Váhtjer,
Hallstahammar, Haninge, Haparanda, Huddinge, Håbo, Giron, Köping, Bájil, Sigtuna,
Solna, Stockholm, Södertälje, Tierp, Upplands Väsby, Upplands-Bro, Uppsala, Älvkarleby,
Österåker, Östhammar ja Övertorneå.
Tjuottjudusguovllon meängiellaj li kommuvna Váhtjer, Haparanda, Giron, Bájil ja
Tjuottjudusguovllon sámegiellaj li kommuvna Árjepluovve, Árviesjávrrie, Berg, Váhtjer,
Härjedalen, Jåhkåmåhkke, Giron, Liksjuo, Máláge, Suorssá, Lusspie, Straejmie, Ubmeje,
Vualtjere, Åre, Älvdalen ja Luvlieluspie.
7 § Ietjá kommuvna gå ma diededuvvi 6 § máhtti diededime maŋŋela bessat suomagiela,
meängiela jali sámegiela tjuottjudusguovlluj.
Märrádusáv vaj kommuvnna galggá
tjuottjudusguovlluj oadtjot bessat, váldeduvvá ráddidusás.
Ráddidus oadtju biejadusájt
tjuottjudusguovlluj diededit dakkár iesjmiedogis säbrrama birra.
Riektá suomagielav, meängielav ja sámegielav fábmudagájn ávkkit
8 § Aktugattjajn la riektá suomagielav, meängielav ja sámegielav ávkkit ietjasa njálmálasj ja
tjálalasj aktavuodajn tjuottjudusguovlujn man geográfalasj doajmmabájkke ållåsit jali muhtem
mudduj aktan gullu unneplågogiela tjuottjudusguovlujn.
Dat gullu ássjijda gånnå aktugasj la
oassebielle jali oassebiele sadjásasj, jus ássjen la tjuottjudusfábmudahkaj tjanos.
Jus aktugasj suomagielav, meängielav jali sámegielav ávkki dakkár ássjen, la fábmudahka
vielggen njálmálasj vásstádusáv sämmi giellaj vaddet.
Aktugattjajn gejn ij la juridijkalasj
viehkke, la vil riektá ádnoma maŋŋela oadtjot tjálalasj jårggålimev ássje märrádusás ja
märrádustjielggimis suomagiellaj, meängiellaj ja sámegiellaj.
Fábmudahka galggá ietján aj rahtjat aktugattjajt ietjasa giellaj duosstot.
9 § Tjuottjudusguovlo ålggolin la aktugattjajn riektá suomagielav, meängielav ja sámegielav
ávkkit njálmálasj ja tjálalasj aktavuodajn tjuottjudusfábmudagáj ássjijn gånnå aktugasj la
oassebielle jali oassebiele sadjásasj, jus ássje máhttá giehtadaláduvvat barggijs gudi
10 § Aktugattjajn la agev riektá suomagielav ja sámegielav ávkkit tjálalasj
aktavuodajn Rijkabiejve oahttsij.
Dan láhkáj la aj aktugattjaj tjálalasj aktavuodajn
Justitiekanslerijn, Oadjodåjmadagájn, Värrofábmudagájn ja Nuppástimoahttsijn (DO) ássjijn
gånnå aktugasj la oassebielle jali oassebiele sadjásasj.
11 § Tjuottjudusfábmudagá galggi barggat vaj bargge gávnnuji gudi suomagielav, meängielav
ja sámegielav máhtti gå la dárbbo aktugattjaj aktavuodajn fábmudagájn.
12 § Tjuottjudusfábmudagá oadtju mierredit sierra ájgijt ja sierra sajev duostutjit guossididdje
aktugattjajt gudi suomagielav, meängielav ja sámegielav ságasti, ja sierra telefåvnnåájgijt
Riektá suomagielav, meängielav ja sámegielav duobbmoståvlåjn ávkkit
Oassebielen jali oassebiele sadjásasattjan la riektá riektáássjen jali ássjen, lenariektá,
diggeriektá, gittaåbmudakduobbmoståvlå, birásduobbmoståvlå jali jávrreriektáduobbmoståvlå
lunna duobbmogievlijn, mij ållåsit jali muhtem mudduj aktan gullu kommuvnaj Váhtjer,
Haparanda, Giron, Bájil ja Övertorneå, suomagielav jali meängielav ávkkit riektáássje
jali ássje giehtadaládijn, jus riektáássjen jali ássjen la tjanos soabmásij dájs kommuvnajs.
láhkáj aj sámegiella dakkár duobbmoståvlån duobbmogievlijn mij ållåsit jali muhtem mudduj
aktan gullu kommuvnaj Árjepluovve, Váhtjer, Jåhkåmåhkke jali Giron, jus riektáássjen jali
ássjen la tjanos soabmásij dájs kommuvnajs.
Riektá ávkkit suomagielav, meängielav ja sámegielav aj gåbttjå duobbmoståvlåjt gåsi
duobbmo jali märrádus riektáássjen jali ássjen mij javladuvvá vuostasj biehken gujddiduvvá.
Oassebielen jali oassebiele sadjásasattjan la riektá riektáássjen jali ássjen tjuottjudusriektá,
Haparanda, Giron, Bájil ja Övertorneå, suomagielav jali meängielav ávkkit riektáássje jali
ássje giehtadaládijn, jus riektáássjen jali ássjen la tjanos soabmásij dájs kommuvnajs.
14 § Riektá ávkkit suomagielav, meängielav ja sámegielav riektáássjijn jali ássjijn
duobbmoståvlåjn 13 § milta gåbttjå riektáv ássjetjállagijt ja tjálalasj duodastusájt vaddet dan
giellaj, riektáv oadtjot dajt ássjetjállagijt ma riektáássjáj jali ássjáj gulluji njálmálattjat
jårggåluvvat dan giellaj ja riektá njálmálasj sjiehtadallamij duobbmoståvlå åvdån sáhkadit dav
Duobbmoståvllå galggá ássjetjállagijt ja tjálalasj duodastusáv dárogiellaj jårggålit, jus
ij vuojnunagi la dåssjen.
Ietján galggá duobbmoståvllå aj rahtjat unneplågogielav ávkkit aktavuodajn oassebielijn jali
Gájkka riektáássjijn jali ássjijn ma gåbtjåduvvi riektás suomagielav, meängielav ja
sámegielav duobbmoståvlåjn ávkkit 13 § milta la oassebielen jali oassebiele sadjásattjan
gänna ij la juridijkalasj viehkke, riektá oadtjot jårggålum duobmov ja duobbmooarev jali
märrádusáv ja märrádustjielggimav tjálalattjat dan giellaj gå ádnu.
15 § Gut sihtá suomagielav, meängielav jali sámegielav riektáássje jali ássje giehtadaládijn
duobbmoståvlån ávkkit 13 § milta galggá dav ádnot gå riektáássje jali ássje álgaduvvá jali
vuostasj bále oassebielle galggá riektáássjen jali ássjen moalgedit.
Jårggålimánulvisáv 14 § goalmát biehke milta galggá vahko sinna ádnot dat rájes gå duobbmo
jali märrádus la diededuvvam, jus dakkár ánulvisáv ij la åvdebut ádnum riektáássje jali ássje
Jus ánulvis unneplågogielav jali jårggålimev ávkkit, ánoduvvá maŋebut gå mij vuostasj ja
nuppát biehkijn javladuvvá de oadtju hilgoduvvat.
Dakkár ánulvisáv aj oadtju hilggot jus la
vuojnunagi hiebalgahtes ulmme.
16 § Jus oassebielen jali oassebiele sadjásattjan la riektá suomagielav, meängielav ja
sámegielav gierregin ávkkit, galggá dålkkå gåhtjoduvvat märrádusáj milta 5 kap.
9 § gierrekbálkan ja 50-52 §§ tjuottjudusprosässalágan (1971:291).
Suomagiella, meängiella ja sámegiella åvddåskåvllådåjman ja vuorrasijhuvson
17 § Gå kommuvnna tjuottjudusguovlon sajev åvddåskåvllådoajmmaj fállá 2 a kap.
milta skåvllålágan (1985:1100), galggá kommuvnna sajev fállat mánájda gej sujttoaddne dav
rávkká åvddåskåvllådåjman gånnå ålles jali oase dåjmas li suomagiellaj, meängiellaj ja
18 § Kommuvnna tjuottjudusguovlon galggá sunji gut ádnu fállat máhttelisvuodav ållåsav jali
åsijt oadtjot dat fállam dievnastusás ja sujtos vuorrasijhuvso ráma sinna, barggijs gudi máhtti
suomagielav, meängielav ja sámegielav.
Dan láhkáj la aj kommuvnajda tjuottjudusguovlo
ålggolin, jus kommuvnan li bargge gudi gielav máhtti.
19 § Jus sierra oare gávnnuji oadtju ráddidus biejadusájt diededit vaj soames fábmudahka mij
la ráddidusá vuolen galggá tjuoldastuvvat 8 § adnemis.
Sämmiláhkáj la aj lánndadikkijda ja
kommuvnajda ráddidusá fábmodime maŋŋela ássjijn ma kommuvnnafábmudagájda guosski.
20 § Tjuovvot galggá mak tjuottjudusfábmudagá dáv lágav anedi.
Ráddidus diedet biejadusájt
makkár fábmudahka jali fábmudagá galggi dåbelijtjuovvoma åvdås vásstedit.
dåbelijtjuovvomåvdåsvásstádus ij ietjá fábmudagáj gähttjoåvdåsvásstádusáv unneda.
21 § Fábmudahka manna la åvddålijtjuovvomåvdåsvásstádus galggá aj rádevaddema,
diededime ja sjimugis dåjmaj baktu viehkedit ietjá tjuottjudusfábmudagájt lága adnemijn.
Kako se upravlja Švedskom
Nåvti Svierik stivrriduvvá
HOW SWEDEN IS GOVERNED
Ráddidus ja Ráddidusdåjmadahka
Stáhtaministar ja stáhtaráde
Nåvti ráddidus barggá
Nåvti Ráddidusdåjmadahka barggá
Ráddidusdåjmadagá doajmma
Fábmudagá
Budjähttaprosässa
Láhkaásadimprosässa
Svieriga sebrudakmodälla
Demokráhtalasj vuogádahka ja máhttá válljit majt sihtá
Svieriga tjuottudusmodälla - gålmmå miere
Svieriga vuodolága
Ulmutjij riektá
Buohtaárvvo
Oahttse
Stáhta gehtjadibme
Svierik väráldin
Svierik ja EU
Svierik ja FN
Nuorttarijkaj aktisasjbarggo
Rijkabiejve sáhkaulmusj juohkka válljima maŋŋela oajvvadusájt buktá ådå stáh-
taminisstarij.
Stáhtaministar de válljiduvvá rijkabiejves ja dahkamusav oadtju
ráddidusáv vuododit.
Ráddidus, stáhtaminisstaris stivrridum, Svierigav stivrri.
Ráddidusán la stáhtaministar ja moadda stáhtaráde, dat javllá minisstara, guh-
tik åvdåsvásstádusguovlojn.
Ráddidus stivrri Svierigav ja l álgadiddje bargon dahkat ja rievddadit lágajt ja
máhttá nåvti sebrudakåvdedimev gájkkásattjat bájnatjit.
Ráddidusán la åv-
dåsvásstádus rijkabäjvváj ja hähttu adnet rijkabiejve dårjav tjadádittjat ietjas
politijkav.
Ráddidus rijkav stivrri, mij merkaj ráddidus iehtjádij siegen:
• oajvvat láhkaoajvvadusájt rijkabäjvváj
• dåjmat rijkabiejve märrádusájt
• åvdåsvásstádusáv adná budjehtas majt rijkabiejvve l mierredam
• åvdås Svierigav EUan
• sädot ietjá stáhtaj
• stivrri stáhta dåjmav
• mierret sierra tjuottjudusássjijn, massta ij ietjá fábmudahka åvdåsvás
stádu sáv válde.
Rievddadisájt majt ráddidus sihtá tjádádit hábmáduvvi oajvvadusán, nåv
gåhtjodum proposisjåvnå, ma guodeduvvi rijkabiejve mierredibmáj.
gárvet aj oajvvadusáv stáhta budjähttaj.
Gå ráddidus la mierredam ássjen, buojkulvissan ådå lága birra jali stáhtabud-
jehta birra, de l ráddidusá dahkamus rijkabiejve märrádusáv tjadádit.
Jus ådå
láhka buktá viesájdiddje oadtju ådå riektájt jali välggogisvuodajt de merkaj aj
ådå dahkamusájt fábmudahkaj mij ássjes åvdåsvásstádusáv adná.
Aktisasj märrádusá
Ráddidus mierret aktisasj märrádusájt gájkka ráddidusássjijn ráddidustjåhka-
nimijn ma li juohkka váhko.
Binnemusát vihtta stáhtaráde hähttuji årrot sadji-
hin vaj ráddidus galggá máhttet mierredit.
Ráddidusmärrádusá li formálalasj
maŋemus instánssa guhka mierredimprosessan.
Ráddidusmärrádusá åvddål la
álu moadda máno barggo virggeulmusjmieren.
Muhttijn ássje máhttá guosskat
moatte stáhtaráde åvdåsvásstádusguovluj.
Dalloj galggá sijá barggijs aktisattjat
gárveduvvat.
Gájkka stáhtaráde hähttuji årrot åvtåmielalattja märrádusá birra
såbadit åvddål gå giehtadaláduvvá ráddidustjåhkanimen.
Bájkoj 6000 ráddidusmärrádusá giehtadaláduvvi juohkka jage.
gávnnu regeringen.se mierredime åvddåla ja maŋŋela.
Ráddidusdåjmadahka l fábmudahka mij doajmmá ráddidusá juohkusin ja rád-
didusáv doarjju bargon Svierigav stivrrit ja ållidit ietjas politijkav.
Ráddidusdåj-
madagán la Stáhtarádedåjmadahka, departementa ja Tjuottjudusåssudahka.
Ráddidusdåjmadagán li bájkoj 4 500 bargge, majs bájkoj 200 li politijkalattjat
virggáj biejadum.
Ráddidusmålssomin virggáj biejadum bargge hiejtti gå gudi
älla politijkalattjat virggáj biejadum joarkki ietjasa bargov.
Stáhtarádedåjmadahka jådet ja aktit bargov Ráddidusdåjmadagán ja åvdåsvás-
stádusáv adná Svieriga EU-politijka aktidimes.
Stáhtaministar la oajvve Stáh-
tarádedåjmadagán.
Juohkka deparetmenta stivran gávnnu akta gitta gålmmå
minisstara, majs akta l departemänntaoajvve.
Tjuottjudusåssudagá oajvve l
tjuottjudusoajvve, gut la virggeulmusj.
Virggeulmutja ráddidusáv viehkedi vuodojt åvdedit ja oajvvadusájt umasse
ráddidusmärrádusájda gárvedit ja guoradallat ássjijt goappátjagá rijkalasj ja
rijkajgasskasasj hámes.
Láhkaásadimprosässa ja budjähttaprosässa gullu
stuorámus barggodahkamusajda.
Virggeulmutja barggi aj stáhta fábmudagáj
stivrrimijn ma li färttáhasj departementaj vuollásattja.
Barggo Europa Unijåvnån (EU) guosská gájkka departementaj doajmmaj, ja
virggeulmutja gájkka departementajs åvdåsti Svierigav EUan ja gárvedi ássjijt
EU-tjåhkanimij åvddåla.
Svierigin la bájkoj 100 ålggorijkafábmudagá.
Ålggorijkafábmudagá li mijá am-
bassáda, åvdåstiddje, delegasjåvnå ja konsuláhta.
Aktan bájkoj 400 honorerra-
konsuláhtaj dahki ålggorijkaåvdåstimev.
Juohkka departementa oajvve l stáhtaráde, dat javllá ministar.
Departemen-
tan máhtti aj ienep stáhtaráde gávnnut gå departemänntaoajvve.
Siján la de
åvdåsvásstádus sierra ássjijs.
Juohkka stáhtaráden la barggojuogos politijka-
lattjat virggáj biejadum virggeulmutjijs, buojkulvissan stáhtatjálle, politijkalasj
ássjedåbdde ja prässatjálle.
Barggomárnándepartemännta
Barggomárnándepartementa åvdåsvásstádusguovlo: barggoiellempolitijkka,
barggomárnánpolitijka, integrasjåvnnåpolitijka, nuppástimássje, ulmutjij riektá
rijkalattjat, svieriga viesájdimvuohta ja unneplåhkopolitijkka.
Finánssadepartemännta
Finánssadepartementa åvdåsvásstádusguovlo: ekonomalasj politijkka, stáhta
budjähtta, värropolitijkka, finánssamárnánássje, spellaássje, rijkajgasskasasj
ekonomalasj aktisasjbarggo, vidnudagá stáhta äjggomijn ja kommuvnnaekono-
middja ja láhkaásadibme.
Várjjofábmodepartemännta
Várrjofábmodepartementa åvdåsvásstádusguovlo: tjoahkkevárjjofábmo, suodje
ja gárvesvuohta vahágijda, hiehtegárvesvuohta, rijkajgasskasasj ráfeåvdedim
dago, álmmukriektá rijdojn doarroräjdoj ja sihkarvuohtapolitijkalasj suolledieh-
totjoaggemássje.
underrättelsefrågor.
Justitiedepartemännta
Justitiedepartementa åvdåsvásstádusguovlo: vuodolága ja láhkaásadibme
stráffariektán, sivijllariektán ja prosässariektán, migrasjåvnnå- ja dårvvobájke-
politijkka, ássje ármo birra riektáássjen ja sierra ietjá riektáássje, demokratidd-
japolitijkka ja oassteássje.
Kultuvrradepartemännta
Kultuvradepartementa åvdåsvásstádusguovlo: kultuvrra ja kultuvrrabarggij
vidjura, kultuvrraárbbe, media, filmma ja idråhttå.
Lánndadáfodepartemännta
Lánndadáfodepartementa åvdåsvásstádusguovlo: ednambarggo ja birásássje
ednambargon, lánndadáfoåvdedibme, miehttsebarggo, guollim ja tjáhtjeávkkim,
boatsojäládus, sámeássje, sjattadakäládus, judossuodje ja judosvarresvuohta,
biebmo, bivddo ja iellesujtto ja alep åhpadus ja åtsådibme areállaäládusájn.
Birásdepartemännta
Birásdepartementa åvdåsvásstádusguovlo: selkadis sahtebirás, klimáhtta,
merra, tjáhtje, biologalasj moattevuohta, luonndosujtto, birásulmmevuogáda-
hka, rijkajgasskasasj birásaktisasjbarggo, aktelasj birra mannam, atomasihkar-
vuohta ja lábttjimsuodje, birásláhkaásadibme, birásteknijkka ja birásåtsådibme.
Äládusdepartemännta
Äládusdepartementa åvdåsvásstádusguovlo: dajvak åvdedibme, energsjiddja,
dålvudime ja infrastruktuvrra, IT ja påvsstå ja äládusiellem.
Äládusiellem åv-
dåsvásstádusguovllo sisanet vidnudallam ja entreprenerravuohta, gáhpustal-
lamfábmo ja dåjmalasj márnána ja åtsådibme ja innovasjåvnnå dárbboulmijn.
Sosiáladepartementa
Sosiáladepartementa åvdåsvásstádusguovlo: varresvuohta- ja skihpasujtto,
álmmukvarresvuohta, mánáj riektá, sáhtusvuohta, vuorrasijhukso, sosiáladi-
evnastus, skihpaoadjo, pensjåvnå, ja ekonomalasj fuolkkedoarjja, stáhta tju-
ottjudus, årudahka, bidtjim ja jáhkkosebrudahka.
Åhpadusdepartemännta
Åhpadusdepartementa åvdåsvásstádusguovlo: åvddåskåvllå ja skåvllå, univer-
sitähtta ja allaskåvllå, åtsådibme, ållessjattukåhpadus, åhpadus dádjadimfunk-
sjåvnnåvuoledimijda, dárogiellaåhpadus sisijåhttijda, álmmukåhpadus, ilm-
medoajmma, buohtaárvvo, nuorapolitijkka ja politijkka sivijllasebrudahkaj.
Ålggorijkadepartemännta
Ålggorijkkadepartementa åvdåsvásstádusguovlo: ålggorijka- ja sihkarvuohta-
politijkka, åvdedibme väráldin ja doarjja, oasestimpolitijkka, viehkke svieriga
viesájdiddjijda ålggorijkan, álmmukriektá ja rijkajgasskasasj ulmutjijriektá, doar-
ronävoj ekspårttågähttjo, rijkajgasskasasj aktisasjbargo rijkaj ja dajvaj ja oases-
tim-, investerim- ja Svierikåvddånahttem.
Letján gå departementa gávnnu aj gájkbadjásasj organisasjåvnnå:
Stáhtarádefábmudahka
Stáhtarádefábmudagá dahkamus la jådedit ja aktidit bargov Ráddidusdåjmada-
gán ja åvdåsvásstádusáv adnet Svieriga EU-politijka aktidimes.
Stáhtarádefáb-
mudagán gávnnu stáhtaminisstara ja EU-minisstara dåjmadahka.
Tjuottjudusåssudahka
Tjuottjudusåssudahka l Ráddidusdåjmadagá aktisasj luohkko ja åvdåsvás-
stásusáv adná departemänttagájkbadjásasj tjuottjudusássjijs.
Sisanet iehtjádij
siegen rievddadis- ja ådåstimássjijs ráddidusdåjmadagán, fábmudagá eko-
nomiddja, barggovaddeássjijt, máhttudaklasedibme, IT-doarjja, girjjevuorkká,
arkijvva ja diaria, ja diededibme ja kommunikasjåvnnå.
Juohkka departementa åvdåsvásstádusguovlluj gulluji muhtem stáhta fábmu-
dagá ma galggi lágajt anodit ja tjadádit dåjmav majt rikjabiejvve ja ráddidus la
mierredam.
Migrasjåvnnådoajmma ja Värrodåjmadahka li muhtem buojkulvisá
stáhta fábmudagájda.
Ráddidus mierret juohkka jage reglerimbrevaj birra fábmudagájda.
Dánna l
tjáledum makkir ulme li fábmudagán ietjas doajmmaj ja man edna biednigijt
máhtti ávkkit.
Ráddidusán li viehka stuorra máhttelisvuoda stivrrit fábmudagáj
dåjmav, valla ij goassak oattjo stivrrit gåktu fábmudahka galggá lágav anodit
jali mierredit aktugasj ássjen.
Fábmudagá mierredi dáv iesjrádálattjat ja diededi
departementajda.
Moatten ietjá rijkan la stáhtaráden fábmo njuolgga dåjmadit
fábmudagáj aktan ájdan bargon.
Svierigin älla dakkir máhttelisvuoda.
Gåhtjo-
duvvá buorggon ministarstivrraj.
Ráddidus åvdåsvásstádusáv adná åjvij (generálladirektöraj) åttjudimes ja bálk-
kimis fábmudagájda.
Dálla gávnnuji bájkoj 350 stáhta fábmudagá
Barggo stáhtabudjehtajn la guhka prosässa mij álggá ienep gå jagev åvddåla
ájggeguovddelis budjähttajáhke álggá.
Prosässa álggá javllamánon gå Fináns-
sadepartemännta ráddidussaj vuoset vuordedum åvdeldimijt sebrudakekono-
middja.
Sjnjuktjamánon dagáduvvi ráddidusrádedime ulme birra stáhtabudjäht-
taj.
Oajvveulmme boahtte jagijda mierreduvvá ekonomalasj gidáproposisjåv-
nån, mij guodeduvvá rijkabäjvváj vuoratjismánon.
Gidán ja giesen barggo joarkká departementajn ja ráddidus oajvvadusájt vaddá
stáhtabudjähttaj boahtte jahkáj, budjähttaproposisjåvnnå, rijkabäjvváj ragátmá-
non.
Gå rijkabiejvve giehtadallá budjähttaproposisjåvnåv de departementa gárvedi
reglerimbrevav fábmudagájda.
Ráddidus mierret reglerimbrevaj birra fábmuda-
gájda jahkemålssusime åvddåla.
Svieriga rijkabiejvve mierret lágaj birra.
Ráddidus álgat ienemus láhkaoajvva-
disájt.
Ráddidus guodá bájkoj 200 proposisjåvnåjt juohkka jage.
Muhtem propo-
sisjåvnå oajvvadi ållu ådå lágajt gå iehtjáda li oajvvadusá rievddadisájda lágajda
ma juo gávnnuji.
Guoradallama ja guoradusjuohkusa
Muhtem ássje majt ráddidus barggá li gassjelappo tjoavddet gå iehtjáda.
didus máhttá dakkir aktijvuodajn nammadit sierra guoradallev (ulmutjav) jali
guoradusjuohkusav (juogos måttijn ulmutjijn) gudi galggi ássjev guoradallat.
Ráddidus buojkot dahkamusáv nåv gåhtjodum direktijvvan guoradalláj jali guo-
radusjuohkusij.
Maŋijbåhtusa tjoahkkiduvvi diedádusán ja almoduvvá ja åledidd-
jen sjaddá.
Gå ráddidus sihtá ådå lágav biejadit de ienemusát návti dagáduvvá:
Stáhta guoradallam nammaduvvá guoradalátjit ássjev.
Guoradusjuogos
jali ulmusj dahkamusav oadtju guoradallat åvdeldimijt masi ráddidus sihtá
tjadá dit.
Ráma dahkamussaj vatteduvvi nåv gåhtjodum guoradusjuogosdi
rektij van.
Gå guoradallam la gárves de guoradalle jali guoradusjuogos diedádusáv
tjállá.
Diedádus rájaduvva fábmudagajda, organisasjåvnåjda, kommuvnajda
ja ietjá oassebielijda gudi oadtju vaddet vuojnojt, nåv gåhtjodum remissavás
stádusá.
Jus moadda remissainstánsa li vuosstij de märrádus máhttá sjad
dat ij ássjev joarkket, jali gähttjalit ietjá tjoavddusijt gávnnat gå majt guora
dallam oajvvat.
Diedádus rájaduvvá aj Láhkarádáj mij gehtjat juridijkalasj vuojnojt.
Ráddidus maŋŋela tjállá oajvvadusáv, proposisjåvnåv, rijkabäjvváj.
Rijkabiejve barggojuohkusijs akta oadtju vuojnojt vaddet oajvvadussaj
(barggojuogosárvvádallam).
Rijkabiejvve jienas proposisjåvnå birra.
Jus dåhkkiduvvá de ådå láhka
máhttá almoduvvat Svieriga riektabiejadustjoahkken, SFS.
Muhtem láhkaásadibme mij Svierigij guosská dagáduvvá Europa unijåvnån.
Muhtem lága ma dåhkkiduvvi EUan li fámon Svierigin váni rijkabiejve mierredak
Demokráhtalasj vuogádahka válljit majt sihtá
Svierik la demokratiddja parlamentáralasj stivrrimvuogijn, mij merkaj gájkka al-
mulasj fábmo álmmugis mierreduvvá.
Lága ásaduvvi rijkabiejves 349 ájrrasij gudi
válljiduvvi álmmugis juohkka nälját jage.
Juohkka válljima maŋŋela rijkabiejve
hållaoajvve oajvvat ådå stáhtaminisstarij.
Stáhtaministar válljiduvvá rijkabiejves
ja dahkamusáv oadtju ráddidusáv vuododit.
Formálalattjat Svierik la konstitutionella monarkiddja gånågisájn Carl XVI Gustaf
stáhtaoajvven.
Monárkan la symbolalasj stáhtaoajvvedoajmma beru seremo-
niella vidnoj.
Gå álmmuk válljima dagáduvvi de li Svieriga bájkoj gietjav miljåvnnå ulmutjijn
jienastimriektájn máhttelisvuohta oassálasstet ja bájnatjit gudi galggi álmmugav
rijkabiejven, lánndadikken ja kommuvnajn åvdåstit.
Jenastittjat gålmån válljimijn galggá 18 jage ållim maŋemusát válljimbiejve.
Letján gå jienastit gávnnuji ietjá vuoge bájnatjit svieriga politijkav.
Muhtem bu-
ojkulvisá li oassálasstet politijkalasj belludahkaj, vuojnojt vaddet guoradusjuohku-
sij ja guoradallamij diedádusájda, ja oassálasstet álmmukjienastimijn.
Juohkka vidát jage li aj válljima EU-párlamänntaj, EU:a ásadusájs ájnna mij la
njuolggaválljidum.
Gájka gudi li viesájdiddje EU-sebrulasjrijkan ja álmmuktjále-
dum Svierigin oadtju jienastit Svierigin.
Svieriga tjuottjudusmodälla - gålmmå miere
Svierig stivrriduvvá gålmån mieren: rijkalattjat, dájvalattjat ja bájkálattjat.
Duod-
den la europalattjat.
Rijkalattjat
Rijkabiejvve, manna l fábmo lágajt vuodit, álmmugav åvdås rijkalattjat.
didus Svierigav stivrri gå dåjmat Rijkabiejve märrádusájt ja álgat ådå lagájt ja
láhkarievddadisájt.
Bargon viehkken ráddidusán la Ráddidusdåjmadahka ja
stáhta fábmudagá.
Dajvalattjat
Svierik la juogadum 21 lenajda.
Juohkka lenan gávnnu stáhta dajvak fábmuda-
hka, lenastivrra.
Muhtem ietjá stáhta fábmudagájn la aj doajmma dajvalattjat ja
bájkálattjat.
Gávnnuji 20 lánndadikke.
Alemus mierrediddje orgána l lánndadig-
gejali dajvakfábmoduvvam.
Kommuvnnaláhka stivrri lánndadikkij dåjmav valla
gávnnu sadje iesjstivrrimij, dat javllá mierreduvvá juohkka aktugasj kommuv-
nan, lánndadikken jali dajvan dan guovlon.
Bájkálattjat
Svierigin li bájkoj 290 kommuvna.
Kommuvna åvdåsvásstádusáv adni ienemus
sebrudakdievnastusás ma gávnnuji gånnå årrop.
Sijá ájnnasamos vidno la
åvddåskåvllå, skåvllå, sosiáladievnastus ja vuorrasijhukso.
Kommuvna stivrri-
duvvi politijkárijs gudi li álmmugis válljidum.
Alemus mierrediddje orgána l kom-
muvnnafábmoduvvam.
Kommuvnnaláhka stivrri kommuvnaj dåjmav valla degu
dajvalattjat gávnnu máhttelisvuohta iesjstivrrimij.
Europalattjat
Svierik gåbtjåduvvá EU:a njuolgadusájs ja oassálasstá prosessan manna ådå
aktisasj njuolgadusá gárveduvvi ja mierreduvvi.
Ráddidus åvdås Svierigav
Europa ráden ja Europa unijåvnå ráden, mij álu gåhtjoduvvá minisstarráden jali
ráde mij mierret njuolgadusájt boahtteájge aktisasjbargguj.
Stáhtaminisstarin la
aj gájkbadjásasj åvdåsvásstádus Svieriga EU-politijka åvdedimes ja aktidimes.
Vuodolága li ietjá lágaj badjela ja ij aktak láhka oattjo vuodolágajt vuosteldit.
ga máhte rievddaduvvat sämmi álkket gå ietjá lága.
Rievddadis rávkká rijka-
biejvve mierret sämmi märrádusáv guovten umasse bálen.
Ájgen märrádusáj
gaskan galggá vil válljim rijkabäjvváj årrum.
Vuodolága guosski stivrrimvuohkáj ja demokratiddjaj, tråvnnåvuorruj, moalg-
gemfriddjavuohtaj ja prienntimfriddjavuohtaj ja ietjá vuodo friddja-ja rievtesvuo-
da:
• 1974 jage svieriga åvdemusvuodoláhka sisanet vuodojt svieriga stáhtas
tivr rimvuohkáj, gåktu ráddidus galggá barggat, makkir vuodo friddja-ja
rievtesvuo da li svieriga álmmugin ja gåktu válljim rijka bäjvváj galggá tjadá
• 1810 jage års suksesjåvnnåårnik njuolgat gåktu svieriga tråvnnå árbbiduv-
vá, dat javllá gut galggá gånågissan jali dråttnigin.
• 1949 jage prienntimfriddjavuohtabiejadus sisanet iehtjádij siegen biejadu
sájt prienntimfriddjavuoda birra ja riektá gájkkásasj ássjetjállagijt låhkåt.
• 1991 jage moalggemfriddjavuohtavuodoláhka njuolgat moalggemfriddja
vuo dav rádion, tv:an, filman ja ådå sjimuk mediajn.
Rijkabiejven, ráddidusán ja ålles stáhta, dajvak ja kommunvna dåjman la åv-
dåsvás stádus ulmusjriektájs vaj e doajeduvá.
Raddidusá guhkaájggásasj
ulmme l nannit ålles roadduj ulmutjij riektájda Svierigin.
Svierigin ulmutjij riektá suoddjiduvvi goappátjagá vuodolága ja ietjá lagáj ja
biejadusáj baktu.
Duodden vil Europa konvensjåvnnå la fámon suodjáj ulmutjij-
riektájda ja vuodo friddjavuodajda láhkan Svierigin 1995 rájes.
Gávnnuji aj ietjá
rijkajgasskasasj såbadusá stáhtaj gaskan ma mierredi ulmutjijriektájt.
Ráddidusá dahkamus åvddånahttet ja suoddjit ulmutjij riektájt dåbddomerkav
vaddá goappátjagá rijkalasj politijkkaj ja ålggorijkapolitijka gájkka åsijda.
Svierigin la guhkaájggásasj árbbedáhpe barggat buohtaárvvoássjij.
Buoh-
taárvvo merkaj nissunijn ja ålmmåjn li sämmi riektá ja máhttelisvuoda gájkka
viessoma guovlojn, buojkulvissan sämmi vidjura barggomárnánin, juogedum
åvdåsvásstádus hejmas ja mánájs ja ekonomalasj buohtaárvvo.
Vilá l fámo ja bájnnema juohkem nissunij ja ålmmåj gaskan umasslágásj sebru-
dagá umasse åsijn.
Politijkka la guovlojs akta manna sjiervvejuohkem la avtaár-
vulasj.
Rijkabiejven la nissunij låhko 45 prosännta ja ålmmå 55 prosännta.
guovlojn, nåv gåk diedalasj guovlon, kultuvran, mássmediajn, svieriga girkkon,
ja äládusiellemin, de nissuna li binnebu mierrediddje virgijn.
Äládusiellemin li
ålmmåj låhko stuoramus, vájku muhtem rievddadisá maŋemus jagijn.
Almulasjvuohtaprinsihppa
Almulasjvuohtaprinsihppa merkaj fábmudagáj, rijkabiejve ja mierrediddje
kommuvnna tjåhkanimij doajmma nåv guhkás máhttelis galggá sadjihin årrot.
Loabedittjat máhttelisvuodav gehtjadibmáj sijá dåjman, de prinsihppa almulasj
ássjetjállagij almulasjvuoda birra l tjáleduvvam avtan vuodolágán, prienntim-
friddjavuohtabiejadus.
Almulasjvuohtaprinsihppa vaddá gájkajda riektáv almulasj ássjetjállagjt låhkåt.
Ássjetjállaga ma duostoduvvi jali rájaduvvi Ráddidusdåjmadagás ja ietjá fáb-
mudagájs, buojkulvissan breva, märrádusá ja guoradallama li ienemusát almu-
Oajvvenjuolgadus la gájkka duostodum ássjetjállaga galggi registarduv-
vat duossto fábmudagán.
Mujttotjállaga ja åvddåbargo e iemeláhkaj almulasj ássjetjállagin árvustaláduvá.
Jus sihtá diehtet makkir ássjetjállaga gávnnuji fábmudagán jali dajt låhkåt de
aktavuodav válldá fábmudagájn.
Almulasjvuohtaprinsihppa merkaj aj virggeulmutjijn ja iehtjádijn gudi barggi
stáhtan, kommuvnan ja lánndadikken la diedediddjefriddjavuohta.
Merkaj siján
la riektá giehttot dakkirij birra ma ietján li tjiehkusa, tjuolldasijn sierra diedojda,
buojkulvissan mediajda, váni stráffuduvvát dan åvdås ja váni barggevadde
diedek gut la diedojt vaddám.
Vuogádahka oahttsij la ájnas doajmma loabedittjat ássje li sadjiha almulasj
fábmudagájn, buojkuldahka l hájedum moatten ietjá rijkjan.
Svierigin li tjuovvo almulasj oahttse:
Justitieoahttse (JO) - jali Rijkabiejve oahttse gåktu almulattjat gåhtjoduvvi
- rijkabiejves válljiduvvi gehtjadittjat fábmudagá ja sijá virggeulmutja tjuovvu
lágajt ma li fámon ja ietjá riektábiejadusájt sijá dåjman.
Justitiekanslerin (JK) li oajvvedahkamusá sujnnit fábmudagájt ja duobbmo-
ståvlåjt ráddidusá åvdås, åvdåstit stáhtav rijdojn duobbmoståvlån, hiebadit
ekonomalasj mávsálvisrávkalvisájt stáhta vuosstij, guoddaliddjen prienntim- ja
moalggemfriddjavuohtariektáássjijn ja ráddidusá juridijkalasj rádevadden årrot.
Oassteoahttse (KO) bälos oasstij ájnas ássjijt vidnudagáj vuosstij duobbmo-
ståvlån.
KO:a oajvvedahkamus la gehtjadit vaj vidnudagá tjuovvo márnánass-
tem-lágav, såbadusnjuolgaduslágav, buvtasihkarvuohtalágav ja mälggat- ja
häjmmavuobddemlágav.
Nuppástimoahttse (DO) åvdåsvásstádusáv adná nuppástimlága ållidimes.
Mánáoahttse (BO) åvdås mánáj ja nuoraj riektájt ja ájnas ássijt FN: konven-
sjåvnå milta, máná riektáj birra.
Máná- ja oahppeoahttsen (BEO) la dahkamus mánáj ja oahppij riektájt ábjjat,
skåvllålága milta.
Konstitusjåvnnåbarggojuogos, KU, la barggojuogos rijkabiejven mij gehtjat
stáhtarádij virggedåjmadusáv ja ráddidusássjij giehtadallamav.
Duodden KU
gárvet ássjijt ma gulluji buojkulvissan vuodolágajda, rijkabiejvvebiejadussaj ja
rijkadárkestiddjij válljimij.
Rijkarevisjåvnnå, mij la fábudahka rijkabiejve vuollásasj, gehtjat stáhta fáb-
mudagájt ja dåjmajt ja gehtjat tjuovvu bagádisájt, njuolgadusájt ja biejdusájt
ja ulme måhkkåj jåvsådi, dat javllá ráddidus ja ietjá fábmudagá ietjasa bargos
åvdåsvásstádusáv adni.
Vissa stáhta fábmudagá li aj gähttjofábmudagá, dat javllá siján la dahkamus
gehtjadit dåjmajt.
Stáhta gehtjat ja doarjju nåvti lánndadikkij, dajvaj ja kommuv-
naj bargov.
Skåvllåinspeksjåvnnå l buojkulvissan gähttjofábmudahka mij skåv-
låjt sujnni, åtsådittjat skåvlå lágajt ja njuolgadusájt tjuovvu.
Svierik la ådåjakmáno 1.b.
1995 rájes sebrulasj EUan 1994 rijkalasj álmmukjie-
nastime maŋŋela.
Sebrulasjvuohta merkaj Svierik oassálasstá EU:a bargon ja
máhttelisvuohta l bájnatjit märrádusájt.
Svierik la gåjt dal ájn ekonomalasj ja moneterra unijåvnå ålggolin, EMU, mij
iehtjádij siegen merkaj sebrulasjrijkajn la euro aktisasj biednigin.
Ragátmánon
2003 lij álmmukjienastibme jus Svierik luluj oassálasstet biednikunijåvnnåj.
Boados sjattaj 55,9 prosännta válljijiddjijs vásstedin e sidá.
Bájkoj 1200 svierik viesájdiddje barggi EUan.
Sijás muhtema åvdåsti Svierigav
ja svieriga oasálasjvuodajt gå iehtjádijn li umasse virge EU:a tjuottudusán, bu-
ojkulvissan Europa kommisjåvnån.
Svierik sjattaj sebrulasj Aktidum násjåvnåjn, FN, 1946, jage maŋŋela gå or-
ganisásjåvnnå lij vuododuvvam.
Dat rájes la dåjmalasj oasálasjvuohta FNan
årrum ájnas oassen svieriga ålggorijkapolitijkan.
Svieriga ráddidus, ieneplågo dårjajn rijkabiejven, árvustallá aktisasjbargov
FNan ájnnasamos ássjetjállagin ásadittjat värálda stuorra viessomássjij.
Dah-
kamus rávkká nanos FNav ja lahka aktisasjbargov bájkálasj organisásjåvnåj,
aktugasj rijkaj ja sivijlla sebrudagájn väráldav birra.
Svierik la 1960-lågo rájes oassálasstám moatten FN:a ráfegáhttim dagojda.
Ienep gå 70 000 svierikviesájdiddje li mälggat ájgev FN-virgev dåjmadam ja
moadda svierikviesájdiddje li barggam FN-såbadiddjen.
Svierik doajmmá moattelágásj FN:a barggoguovlojn.
Rijkka l gávnnum álga-
diddjij siegen ájnas ássjijda.
Jábmemstráffa hiejtedibme, mánáj riektá, apar-
theida hiejtedibme, bijnedimkonvensjåvnnå, ja ietjá guovlojn nåv gåk várjjofámo
unnedimen, birás ja narkotihkavuosteldibme li buojkulvisá ássjijda majda
Svierik la oassálasstám.
Svierik la aj stuorámus vaddijs akta FN:a umasse
orgánajda moattelágásj åvdedimaktisasjbargon.
Aktisasjbarggo njuolgadusáj milta nuorttarijkaj gaskan la boarrásamos ja vij-
desbirástiddje dajvak aktisasjbargo väráldin.
Politijkalasj aktisasjbarggo l vuo-
dodum aktisasj vuojnojn ja sidodin båhtusij måhkkåj jåvsådit mij åvddånahttá
dåjmalasj åvdedibmáj ja laset Nuorttarijkaj máhttudagáv ja gáhpustimfámov.
Nuorttarijkaj ráde
Nuorttarijkaj ráden, mij vuododuváj 1952, li 87 rádeájrrasa Dánmárkas, Suo-
mas, Islándas, Vuonas, Svierigis, Ferasuollus, Ruonaednamis ja Ålándas.
brulattja li rijkaj párlamentajn, nammaduvvi färttáhasj belludagás ja válljiduvvi
parlamentas.
Njuolgga válljima Nuorttarijkaj rádáj e dagáduvá.
Nuorttarijkaj ministarráde
Nuorttarijkaj ministarráde vuododuváj 1971 ja l nuorttarijkaj ráddidusáj aktis-
asjbarggoorgána.
Ministarráde, vájku namma, ij la akta valla moadda ministar-
Moadda nuorttarijkaj fáhkkaminisstara tjåhkani ministarráden moaddi
jahkáj.
Ålggorijka- ja várjjofábmominisstara e oassálasste, ja li Nuorttarijkaj
ministarráde ålggolin.
Ij la diedon hieredis nuorttarijkaj minisstarida tjåhkanit.
Aktavuohta
Ráddidusdåjmadagá duostudahka: +46 8 405 10 00
Påvsstå
Gájkka departementa (ietján gå Ålggorijkadepartemännta):
103 33 Stockholm
Ålggorijkadepartemännta: 103 39 Stockholm
E-påvsstå
Gehtja Aktavuodaj vuollelin dán vebbabielen (www.regeringen.se)
SE-103 33 Stockholm, Sweden
Production: Government Offices of Sweden, Stockholm, September 2013
Fredag 1. februar 2008
NORDSALTEN
lokalavisa
Åhpadibme kurssa-
tjåhkanimåhpadusáv tjuovvu,
gånnå arkeologalasj,
Allaskåvllå Nesnan
kurssatjåhkanimen
Divtasvuonan
Allaskåvllå
Nesnan lij
åvdep vahko
vuostasj
juohkusijn, 7
studentaj
åhpadusfálaldagán
"Sáme
kultuvrradiehto".
Ájggomus lij
buorebut
julevsáme
dåbdijdit.
Samisk kulturkunnskap på agendaen: Fra venstre: Leder for kurset Hans P. Dahl-Hansen, fagansvarlig Jostein Lorås, Ida Grini Jentoft, Ronald
Johnsen, Jonas Slettvoll, fremme fra venstre; Hanni Mosenden og Stein Bjørgen.
Erling Urheim var ikke tilstede da bildet ble tatt.
Sáme kulturdiehto ássjen: Gåro bieles: Kursa njunnjusj Hans P. Dahl-Hansen, fáhkaåvdåsvásstediddje Jostein Lorås, Ida Grini Jentoft, Ronald
Johnsen, Jonas Slettvoll, åvddån gåro bieles; Hanni Mosenden og Stein Bjørgen.
Erling Urheim ij lim danna gå gåvvijin.
geografalasj ja histåvrålasj tiemá
tjadáduvvi, ja sáme sebrudakdille ja
antropologalasj tiemá gåvviduvvi.
Åhpadibme le bielleájggeåhpadus mij 2
jahkebielij badjel tjadáduvvá, 30
oahppotjuokka vaddá ja tjadáduvvá 6
kurssatjåhkanimij skåvlåjagen.
- Mij tjalmostahttep daj moattelágásj sáme
birrasijt ja juohkusijt, ja daj moattelágásj
kultuvralasj åvddånbuktemijt, javllá
fáhkaåvdåsvásstediddje Jostein Lorås.
Åhpadus máhtudagáv vaddá sáme dilij
birra dálásj- ja dålusjájgen, ja le fálaldahka
juohkkahattjaj
oahppomáhtudagájn.
Åhpadus gárvet sáme
tiemáj åhpadibmáj, duon dán dásen
vuodoskåvlån ja joarkkaskåvlån.
Dánna Divtasvuonan lagábuv sihtap
merrasáme kultuvrav guoradallat, ja mijá
mielas Árran ja Måsske buoragit dav
gåvvidi, javllá åhpadusá njunnjusj Hans
P. Dahl-Hansen.
Árranin arkeologa Odd-
mund Andersen lågådaláj aktisasjvuoda
Norrøna ja sáme sebrudagá gaskan birrusij
900 jagijs 1700 jagijda, ja juogos aj oattjoj
oahpestimev kultuvrraguovdátjin.
Una
Elstad sáhkadij kulturmujttobargo birra
julevsáme guovlon, åvddål juogos Måsskåj
manádij.
Dánna guossoduvvin sáme
biebmojn Lillian Urheimas, guhti aj
sáhkadij duoje birra ja daj iesjge?galágásj
gápptedábij birra.
Mikal Urheim lågådaláj
duola dagu sijdda-årniga birra ja dábij birra
dáj guovlojn.
- Lij viehka sierralágásj ja suohtas dav
stuorra væhttsásvuodav iejvvit majt
Måsken iejvvijma, javllá Lorås.
- Suohtas
le midjij nav lahka boahtet ulmutjijda oalle
sáme birrasin, ja midjij le ájnas åhpadibme
gånnå bessap njuolgga gatjádit, aktan
ságastit ja vuojnnet gåktu ulmutja viessu,
javllá Lorås.
Manon Divtasvuonan
studenta
oahpásmuvvin
tsieggimvuogijda gierggeájges gitta dálásj
ájggáj.
Åhpadusán li sáme ja dáttja oahppe, ja
gájka li náv guhkás viehka dudálattja
tjadádimijn.
Ida Grini Jentoft návti javllá:
- Mujna lij binná åvddåmáhtudahka sáme
kultuvra birra, ja muv mielas ij la buorre
gå ep la ienebuv sáme kultuvra birra
skåvlån oahppam.
- Le midjij nav lahka,
valla ajtu nav binnáv diehtep, duoddis sån.
Ronald Johansen åhpadiddjen barggá ja
návti javllá: "Sáme kultuvrra le ållu
ájggeguovddelis gå ådå Finnmárkolágav
ájádallap, valla aj máhttolåpptimin gånnå
sáme kulturdiehto le oassen ådå
oahppoplánajn
vuodoskåvlån
joarkkaskåvlån, javllá sån.
luohkkogirjásj
"Gávnos"
vuodoåhpadime
nasjonálalasj oahppoplána sáme sisano
bargguj dagádum.
Åhpadus gåbddåsit sáme ja dáttja
studentajt gæsot.
Lisa Maria Renfjell
Hemnesas le iesj ællosábme ja suv mielas
le buorre ådåsmahttet máhtudagáv majt
åvddåla le oahppam.
- Mån lev dárogielak skåvlåv vádtsám,
valla dánna ienebuv oattjov oahppat muv
fuolke histåvrå birra, javllá sån.
Divna studentaj mielas le suohtas ålgus
boahtet sáme birrasij, iejvvit ulmutjijt ietjá
bájkijs ja åhpadimev ålgus válldet, ja ij
dåssju auditåvrån åhpaduvvat.
- Gárvvidus skåvlås Nesnan le buorre, gå
li nahkam aktidit bájkálasj bájkij
åhpadusáv ja sæmmi båttå li læhkám
lågådalle Råmså universitehtas, javlli.
Åhpadusá ulmmejuogos li almulasj
virgálattja, studenta, dájddaberustiddje ja
organisásjåvnå, ja ulmme le vaddet
vuodomáhtudagáv sáme ássjijn.
galggá máhtudagáv vaddet bargatjit sáme
ássjij vuodoskåvlån, ja ratjáduvvá galggi
vuosádallat moattelágásj sáme birrasijt
Nordlándan.
Studenta
njuolgga
Vardobájkes Skánes Divtasvuodnaj båhtin,
ja li åvddåla oahpásmuvvam oarjjesáme
birrasijn Majavatnen ja bihtámsáme
kultuvrajn Saltdalan.
Jáhkedahtte ma?emus
kurssatjåhkanibme Jåhkåmåhkkåj jali
Stockholmaj biejaduvvá.
- Muv mielas li sáme ja dárogielak
subttsasa muodugattja, sjabmot Hanni
Mosenden Lesjas Gudbrandsdales.
studentajs
miehtse
kulturmujtojs berusti, ja aj politihkalasj
gatjálvisájs ma li daj moattelágásj sáme
birrasijda tjanáduvvam.
Fredag 2. mai 2008
Tæksta/gåvvå: Børge Strandskog
Åvdutjis gávnnuji nágin gallegasj
oahppogirje julevsámegiellaj.
Kurt Tore Andersena oahppogirjje-
tjoahkke julevsámegielan 5.
- 10. klássaj,
ja aj Kaia Kalstada 4. klássaj.
Divna dá li
hiebaduvvam åvdep oahppopládnaj jages
1997 ja ij Máhttolåpptimij mij tjadáduváj
Navti de uddni e gávnnu
oahppogirje/oahppamnævo julevsáme-
giellaj Máhttolåpptima Sáme oase milta.
- Vuojnunagi vierttip ietja dav dahkat,
miejnni Solveig Skjelnes.
Ja jus sjaddá gåk Solveig Skjelnes ja
Divtasvuona suohkan ájggu, de le juo
tjavtjas vuodo buvtadittjat julevsáme
oahpponævojt Ájluovta skåvlån.
- Miján le máhtudak mij rávkaduvvá.
sæmmi båttå åhpadibme galggá dábálattjat
tjadáduvvat prosjæktaájgen.
Dan diehti e
skåvlå åhpadiddje bierri ienebuv dajna
barggat gå bielle virgen.
Duodden vierttiji
giellatjiehppe ålgoldis viettjaduvvat.
gávnnuji ham moadda nuorra julevsáme
riek buorre giellamáhtudagájn.
Juska siján
ælla pedagogalasj duogos jali åhpadus, de
máhtti buorre bargov dahkat, sierraláhkáj
daj moadda jårggålimbargoj gáktuj ma
prosjæktaj gulluji, miejnni Solveig
Skjelnes.
Dán máhtudak- ja luohkkoguovdátja baktu
Ájluovta skåvlån, galggi oahppe oadtjot
gájbbedum oahppamnævojt ma hiehpi
Máhttolåpptima Sáme oassáj.
Vuostatjin
dá oahppamnævo galggi vuorodam plána
milta, digitálalasj oahppamnævvon
Mañenagi máhtti
mierredit girjjen galggi boahtet.
- Vuostasj oasse prosjevtan sjaddá buktet
digitála oahppovuodov mij aneduvvá
bássan dajda oahppamnævojda ma
Julevsáme oahppam-
nævvobuvtadime
máhtudakguovdásj
Ájluovta skåvllå:
le åhtsåm 10 millijåvnå
Sámedikkes ja
máhtudakdepartementas
gålmå-jahkásasj
prosjæktaj, gånnå
ájggu Ájluovta skåvlåv
julevsáme oahppam-
máhtudakguovdátjin
Ælla gal Solveig Skjelnesan jalik muhtema
Ájluovta skåvlå oahppijs vuojga oahppogirje majt
máhtti vuosedit.
Det er lite de har å vise frem av lulesamiske
lærebøker, rektor Solveig Skjelnes og noen av
samiskelevene på Drag skole.
prosjevtan buvtaduvvi.
Dát oahppovuodo
tjanáduvvá Ájluovta skåvlå næhttaj, ietjas
serverin.
Dán vuodon galggá aj liehket
internæhtta ja máhttelisvuohta sierra
næhttabælláj, subtsas Skjelnes - guhti le
viek ávon gå Divtasvuona suohkan le
gássjelisvuodajt alvos láhkáj duosstum.
Suohkan le juo oasstám dáhtávædtsagijt
ma buorren båhti dán prosjevtan.
Avtajienalasj suohkanstivrra le aj hasodam
oajválattjajt åhpaduslágav rievddadit, vaj
aj sáme oahppijn le riektá hiebalgis
oahppamnævojda ietjasa giellaj.
galla ij le dálla.
Ja ij le dåssju julevsáme
guovlojn gånnå vájlluji oahppamnævo ja
oahppogirje sámegiellaj, navti le aj nuortta-
Dán rahtjalis prosjevtan, gånnå gållomierre
le birrusij 10 millijåvnå gålmå jahkáj,
galggá liehket prosjæktajådediddje,
stivrrimjuogos, referánssajuogos ja
prosjæktajuogos.
Julevsáme tærmma-
juogos sjaddá aj ájnas oassálasste
prosjevtan, dåhkkidittjat ådå bágojt ma
vierttiji
åttjuduvvat
oahppam-
nævvobuvtadimen.
- Lip sáddim vehi iehpedábálasj
åhtsåmusáv.
Dábálattjat girjjealmmudagá
ruhtadårjav
åhtsi
oahppogirjijt/
oahppamnævojt almodittjat.
Valla åskeldip
Sámedigge ja departemænnta buorre
mielajn åhtsåmusáv giehtadalli, ja sávvap
gidáj vásstedi, javllá Solveig Skjelnes -
guhti aj dættot prosjevta baktu 3-4 ådå
barggosaje Divtasvuodnaj ásaduvvi.
- Ja juska miján juo åvdutjis le gárttje, de
galggap nahkat kontåvrråsajijt Ájluovta
skåvlån åttjudit, dajda gudi dájna galggi
barggat, hæjttá rektor.
Gåvvåvuosádus subtsas histåvråv mij la gávgas ja man birra e ájn giehto.
Ulmutja hæhttujin
mánájt rádjat sijdajs oanep jali guhkep ájgev vaj galggin sjaddat "sivilisert" ja "moderni-
sert".
Ájgen 1961-1976 rájaduvvin 1600 inuihtamáná Ruodnáednamis Danmárkkuj
åhpadittjat dánska gielav ja kultuvrav.
Vuosádus aj vuoset tjiegñalis persåvnålasj histåvråv,
mij gullu identitehttaj ja såbadussaj.
Louise Fontain årru Hattfjelldálen.
Sån la båndor, frilancetjálle ja gåvvididdje.
Lågev
jagágin rádjin suv Danmárkkuj, ja dåppe galgaj jagev årrot.
Guhtta jage maññela de esski
ruopptot sijddaj bådij.
Vajálduhttám lij ietjas iednegielav ja ittjij dessti buvte æjgádij
Mij lip nav gijttogisá gå oadtjop vuosedit dáv geldulasj ja tjierggis vuosádusáv Árranin.
Jusska miján sámij guovlon ælla jur sæmmi åhtsålvisá nav gåktu moattes inuihtajn
Ruodnáednamin, de huoman dåbddåp histåvråv mij subtsasduvvá.
Vuoádus la oasse kultuvra valjesvuodajage 2008
Hábmel suohkanoajvve, Rolf Steffensen ráhpá vuosádusáv.
Louise Fontain oassálasstá ráhpamij ja iesj subtsas vuosádusás.
Præssadiedádus:
Gåvvåvuosádus "Varder
-en tilstand av tilhørighet"
Vuosádus "Varder-en tilstand av tilhørighet" Louise Fontainas
vuoseduvvá 14.bve.
moarmesmáno gihtta 20.bve.
biehtsemánnuj 2008.
Fredag 7. november 2008
Tæksta: Ingar N. Skogvold
Jårggålibme: Divte Media AS
Åhpaduslihtto miejnni sáme
oahppamnævojn bierriji liehket
sæmmi ævto gå oahpponævo
girjjedárogiellaj ja ådådárogiellaj.
Sáme oahppij nievres oahppogirjjedile
diehti le girjje diehtodepartemænntaj
rájaduvvam gånnå ájggu rievddadit
åhpaduslágav vaj oahppogirje/
oahpponævo daj gålmmå sámegielajn
nuorttasámegielan, oarjjelsámegielan
ja julevsámegielan li sæmmi ævto
dagu oahppogirje girjjedárogiellaj ja
ådådárogiellaj.
Departemænnta javllá
Stuorradiggediedádusán Giella
vuodoåhpadus julevsámegielan le
ájnas vaj sámegiella galggá sáhka- ja
tjállemgiellan bissot, masi
åhpaduslihtto guorras.
Lihto mielas le
ájnas ulmme lasedit lågov oahppijs ma
sámegielav válljiji, ja vaj
departemænnta viertti oassálasstet
rievddadusáj oahppoplánan vaj
åhpadibme sámegielan aktisattjat
nanniduvvá.
Jus dájna vuorbástuvvat
de le dárbbo oahpponævojt ja
oahppoplánajt sámegiellaj buvtadit
aktisattjat dárogielajn.
Dáv vaj sáme
oahppe galggi sæmmiárvvusasj
Sámedigge ájggu Ájluovta skåvlåv julevsáme guovlo ressurssaskåvllån
dahkat, ja Divtasvuona åhpaduslihtto le guovdásj åhpaduslihtov manen
oadtjum oajvvadittjat rievddadusáv åhpaduslágan ávkken julevsáme
oahpponævvobuvtadibmáj.
fálaldagáv oadtjot ja giela árvov
Stuorradiggediedádusán
Sámepolitihkka (2007-2008), ráddidus
tjalmostahttá sierraláhkáj man ájnas le
sámegielav almulasj háldadusán ja
dievnnumin nannit.
bivddám sámedikkev aktisasjbargguj
sámegiela doajmmaplánav buvtátjit,
vaj vuojnni ållesvuodav udnásj bargos
mij viertti tjadáduvvat sámegielajn.
Vaj sámegiella galggá bisoduvvat
viesso giellan, giella viertti
dåjmalattjat aneduvvat.
Jus galggap
dájna vuorbástuvvát de le dárbbo
fálaldagájs sámegiellaj mánájgárdijn
ja skåvlåjn, ja jut dile hiebaduvvi dasi.
Guokta jage máhtudahkalåpptima álgo
mannela li ilá binná oahppogirje/
oahpponævo daj gålmmå sámegielajn.
oahpponævojn stuorámus mærráj
bierriji liehket sæmmi ævto gå
oahpponævo girjjedárogiellaj ja
Divtasvuona Åhpaduslihto njunnjusj,
Odd N. Jensen, sávvá dájna
oajvvadusájn máhtti jåhtelappot
Aktan julevsáme
oahppamnævoj diehti
barggat julevsáme oahppogirjij/
oahpponævoj buvtadimijn, mij sjaddá
julevsáme álmmugij viehka ájnas.
Sámedigge oajvvát Ájluovta skåvllå
Divtasvuonan galggá julevsáme
guovlo ressurssaskåvllå liehket.
diehti Sámedigge ájggu 2 millijåvnå
gæhttjalimprosjæktaj juollodit.
oattjoj 70 000 kråvnå åvdebut dán
tjavtja plánitjit ressurssaskåvlå
tjadádimev.
Ressurssaskåvllå galggá
julevsáme oahpponævojt buvtadit ja
fállat guhkásåhpadimev julevsáme-
Åhpadusnævo galggi aj
juogeduvvat web-bielen.
Manenagi ájggu Ájluovta skåvllå fállat
åhpadusgárvvidusájt sáme ássjij birra
ietjá vuodoskåvlåjda ja åvddånahttet
aktisasjbarggoprosjevtajt vuodoskåvlåj
svieriga bielen.
Ájluovta skåvllå le
guovtekultuvralasj, dárogielajn ja
sámegielajn sæmmiárvvusasj
åhpadusgiellan.
Skåvlån li 102 oahppe
skåvllåjage 2007/2008, ja skåvllå le
sihke mánáj- ja nuorajskåvllå.
li 11 klássa, gånnå 8 li dárogielak ja 3
li sámegielak.
Ájluovta skåvllå ressurssaskåvllån sjaddá.
Drag skole blir ressursskole
Divtasvuona Åhpaduslihto njunnjusj, Odd N.
Jensen.
Leder i Utdanningsforbundet Tysfjord, Odd
N. Jensen
Fredag 9. mai 2008
- Vuojnnet oahppe lij riek buoragit dáj
prosjevtaj soapptsum, javllá Måske skåvlå
rektor, Gunnar Solstrøm.
Prosjæktabarggo, gånnå fágaj rájáj rastá
barggi,
oajvvebarggamvuohke
teknologijan ja hábbmidimen.
Tiebmá
teknologija
hábbmidibme
moattefágalasj tiebmá gånnå luonndo-
fágan, matematihkan ja duojen aktisattjat
barggi.
Oahppe oadtju moattelágásj
hásstalusájt juo ájádusás gitta buvta le
gárves.
Vierttiji ájádallat ja åvddånahttet
buktagijt
adnuj
árggabiejven.
Aktisasjvuohta luonndodieda ja tekno-
logija gaskan le ájnas, ja luonndofágalasj
prinsihpa le vuodon teknologalasj dåjmav
- Lip riek dudálattja gå mijá skåvllå le
vuostasj mijá guovlon mij le dáv
prográmmafágav adnuj válldám.
li fágajn ålles dálvev barggam ja vuojnnet
dajna soapptsu, javllá Måske skåvlå rek-
tor Gunnar Solstrøm.
Tjavtjas 2006 sjattaj teknologija ja hábbmidibme
oassen oahppoplánajs luonndofágan, duojen, ja
aj matematihkan.
Fáhka le arvusmahttám
oahppijt ja åhpadiddjijt Måsken vaj dajna li
guhkev barggam...
Preben Johnsen 5. klássan le riek dudálasj.
- Mån riek buoragit dási lijkkujiv, lij
suohtas ájádusájn ståhkat ja buktet
juojddáv dassta.
Vuostatjin jáhkkiv
dåssjedis áhta galgaj sjaddat, valla ajtu
juojddá sjattaj, javllá sån.
Oahppe 3.
- 10. klássajn li dahkam
girjjetsaggev, uksakloahkov, serviæhtta-
bisodiddjev ja bijlav.
Vuostatjin barggin
ájádusáj gåktu sijá bijla galggin sjaddat.
Dan mannela páhpermodellav hábbmijin,
åvddål praktihkalasj bargguj álggin duola
dagu suoddamijn ja såjodimijn plástas.
karosserija
lij
gergas,
vierttijin
elektronihkalattjat ja mekanihkalattjat
barggát.
Oahppe mihttijin plána milta,
gånnå motåvrrå, bádnejuvlla ja ledniga
galggin liehket.
Vierttijin aj loaddit.
Mann-
ela li oahppe sierra diedádusáv bargo birra
Máhtti iesj materiálav válljit, valla dan
diehti gå plássta le nav vuogas giehtadallat,
de dav válljijma, javllá Solstrøm.
Buktagis oahppe: Gåro bieles åvdemusán, Kristine girjjetsaggijn ja Ailo bijlajn.
Gåro bieles mannelin Alvin, Isabel ja Preben.
Produktive elever: Foran fra venstre, Kristine med bokstøtte og
Ailo med bil.
Bak fra venstre Alvin, Isabel og Preben.
j j
Hábbmimprosæssa le dagu bálkká ájádusás
gárves buvtaj, ja oahppe bessi dán ådå
fáhkasuorgen
ietjasa
teknologalasj
Elektrihkalasj boarranábár, loaddaboallta
ja ietjá vædtsaga aneduvvi.
Elektrihkalasj
oase biejaduvvi, håjggåmmásjijna
dagáduvvi ja gæhttjaluvvi, ja plásstapláhta
sjaddi ávkálasj ja tjáppa adnogávnnen.
Skåvlå åhpadiddje li kursan læhkám ja
bukti oahppijt bagádallat.
Fága matematihkka ja luonndofáhka li
vædtsakfáhkan
teknologijan
hábbmidimen, madi duojen le stuorra oasse
praktihkalasj estehtalasj vuojnno.
buktaga lidjin gárvvása, de li oahppe aj
prosjæktadiedádusáv tjállám.
Låhpan lij
aj gilposvuodjem lásjmudallamlanján.
- Oahppe ettjin rat lijkku gå biejvve någåj,
ja vuojnnet lij gárvvása ådå dahkamusájda
tjavtja rájes, hæjttá dudálasj rektor.
Ávkálasj árkkabiejvvegávne.
Fága matematihkka, luonndofáhka ja duodje aneduvvi buvtav
gárvedittjat.
Nyttige hverdagsting.
Fagene matematikk, naturfag og kunst og håndverk
brukes for å komme frem til et ferdig produkt.
Fredag 18. april 2008
F.v.
Vilde Hilling Elsbak, Isabell Thomassen og
Thrine Ediassen skal alle på språkskole til England
til sommeren.
Det skal også skolevenninnen Christin
Solberg, som var hos lensmannen for å få seg pass
da bildet ble tatt!
Sidá gus ålggorijkan studerit?
Moattes válljiji studerit avtav vaj guokta
semestera ålggorijkan; udnásj
universitehta bádtji studentajt oasev
åhpadimes ietjá lándan válldet.
Ålggorijkan studerit le ådå ja geldulasj
vásádus, ja duodden aj vuogas
åtsådallam CV:aj.
Tæksta/gávvå:
Maria Mikkelsen
Isabell Thomassen (15, ruvva 16) Måskes,
tjadát 10. klássav dán gidá.
Gå skåvlås
ålli, de sån Torquayaj Englánndaj manná
giellaskåvllåj gålmmå vahko.
Isabell le
ålles nuorajskåvlåv Sismeran vádtsám,
valla Måsskåj jådij nágin vahko dássta
Ajtu Sismera skåvlå åhpadimev
tjuovvu ja galggá eksámav danna tjadádit.
Ja de Englánndaj vaddá.
Dasi manná aktan rádnastis Thrine
Ediassenijn gut le Håkonhalsas.
Torquayan
galggaba aktan sæmmi goahteulmutjij
lunna årrot.
Sæmmi båttå guokta ietjá rádna
Sismera skåvlås Englánndaj galggaba
giellaskåvlåv váttsátjit.
Vilde Hilling
Elsbak (15) ja Christin Solberg (15) æbá
gal Torquayan galga liehket, ájnat
Brightonin.
Englánndaj giellaskåvllåj
Juska vuona studentaj låhko ålggorijkan le vehi
vuollánam, vilá moadda nuora ájggu ålggorijkkaj
manádit åhpatjit - ja svidájt oadtjot ja ålov vásedit.
Ja nágina dajs árrat álggi...
Vuostatjin diedon ájggu Ieññilsgielav
oahppat, valla nuorra næjtso vuorddi
geldulasj vásádusájt
lándan gånnå ælla
gudik guossak
mannam, ja
ávvudalli
iejvvitjit
nuorajt ietjá
rijkajs.
- Ja de
sjaddá buorre
bessat
æjgádijs
gå lip
dåppe.
Ja
oarbbenijs,
måjudalli
G.b.
Vilde Hilling Elsbak, Isabell Thomassen ja
Thrine Ediassen galggi divna Englánndaj gæssáj
Dav aj skåvllåráddna Christin
Solberg galggá, guhti lij lenska milta mannamin
pássav viettjatjit gå dát gåvviduváj!
næjtso.
Sihke Isabell, Thrine ja Vilde
sihti maññela ålggorijkan skåvlåv vádtset
jus navti hiehpá.
Thrinen le guokta
vuorrasap oarbbena gudi libá ålov
manádam, madi Vilden le vuorrasap
viellja guhti boahtte jage USA:an galggá
skåvlåv vádtset.
vuorrasamos gålmmå
oarbbenijs ja le
"vuostasj ålgus".
- Viek ávvudallap,
javlli næjtso.
Manenagi li álgaduvvam moadda doarjjaásadusá studentajda
gudi sihti ålggorijkajn studerit.
Duodden Lånekássa dårjajda
dåhkki aj oadtjot duov dáv stipendav lånudissjiehtadusáj
Lars Theodor Kintel (21) Divtasvuonas åroj jagev Suoman
gasskarijkalasj studentan.
Vuostasj semesterav Helsinkin
lågåj, madi ma?ep semestarav Oulun åroj.
Sån sidáj Suobmaj
jåhttet suomagielav åhpatjit, ja dan diehti gå sujna lidjin
oahpes ulmutja dåppen åvdutjis.
- Oadtjuv buorre mujtojt ja ådå rádnajt, subtsas Lars Theo-
dor ålggorijkkaårroma birra.-"Ájttsiv" aj man buoragit sijdan
soaptsov.
Ajtu ájgov vas ålggorijkkaj, doajvov Australiaj
besav boahtte tjaktjaj ja de vas Suobmaj ådåjagij ma?
?ela,
vájllu ájn vehi åvdås almma láhkáj suomastav, ja dav hálidav
Gå gatjádip jus sujna li ráde iehtjádijda gudi ålggorijkkaj
sihti, javllá Lars Theodor:
- Jåhtet le buorep gå årrot (dålusj sáme báhkotsoabbme)!
Mujte val asto bále gárvedahttját!
Fredag 25. april 2008
Dán jage ådåboahttebálkká
Ájluovta Aline Mikkelsenij
Sån le nannim ietjas
máhtudagáv duojen,
duodjárin barggá ja
barggá vaj nuora galggi
oasev dán kultuvrra-
åhpas oadtjot åvddål
suohkanis jåhttåji.
Dijstagá oattjoj sån ådåboahttebálkáv
æládusfylkkarádes Inga Kvalbuktas
Stokmarknesa fylkkadikken.
Oattjoj
bálkáv gå bisot ja åvddånahttá duojev
- Dát lij ållu vuordek ja alvadahtte.
ham åvvånis diede lidjiv oajvvaduvvam
dán bálkkáj, javllá Aline Mikkelsen (33)
ávos.
Tjavtjan 2004 dagáj sån majt moattes
sávadi, álgij ållesájggásasj julevsáme
duodjárin Ájluovtan.
Fylkkaráde javllá
nuorra bálkkávuojtte gullu ådå buolvvaj
nuorra duodjárijs, gudi bisodi ja
åvddånahtti duojev, ja sijá baktu sáme ja
iehtjáda bessi sáme biktasijda tjágñat ja
dasi ma dajda gulluji.
- Ulmme le nuorra nissuna galggi vuojnnet
boahtteájgev Nordlándan, máhtudagáj
baktu ásadit ietjasa barggosajev.
Dán jage
ådåboahtte arvusmahttá nuorra næjtsojt
duojev åhpatjit, vaj máhtti barggat duojijn
almma virggen, javlaj fylkkaráde Inga
Kvalbukt juogadimen.
- Ittjiv jáhke dákkir unna viddnudahka
besaj dakkir gilppusij oassálasstet, javllá
Mikkelsen, gænna lij máhtto Divtasvuonas,
ja bajássjattaj Hábmerin.
Ållessjattugin
åhpaj duodjuhit ja árbbedábálasj julevsáme
duojev
åhpadusguovdátjin
Jåhkåmåhken åhpaj.
Buvtat árbbedábálasj sáme biktasijt dagu
gáppte ja divna ma dasi gulluji,
sámebájnnum biktasa ja adnogávne.
Sån
aj kursajt fállá ájnegattjajda, skåvlåjda ja
ásadusájda, ja le buojkulvissan fállam
divna suohkanijda Nordlándan duojen
åhpadit.
Måttijn skåvlåjn le vádne
máhtudagás ållidittjat oahppoplánav, ja sån
fállá åhpadimev duojen ja sæmmi båttå
oasev sáme kultuvras.
Sujna l gárves
åhpadibme duola dagu sassneåhpajn ja
sassnesávvijn,
gånnå
åhpadibme
hiebaduvvá juohkka skåvllåj.
Sån le ihkap
ájnna
jåhtte
duodjeåhpadiddjen, ájádusáv duolli
oattjoj.
- Vuojnniv lij dárbbo diedov juohket sáme
kultuvra birra, ja sierraláhkáj duoje birra.
Oajvvesivva gå Ájluoktaj jåhtiv, lij
Ájluovta skåvllå le ájnna skåvllå mij fállá
julevsámegielav vuostasjgiellan vuostasj
klássas.
Ájnas le munji muv 10 jagák
niejdda sámegielav oahppá.
Ja niejddas le
juo vuostasj gáptev gårrum!
Mikkelsen
ittjij ietja bajássjatta sámegielajn ja
duojijn, ja le vásedam jur giella le hásstalus
gå galga sihke oahppat ja åhpadit duojev.
- Duojen gávnnuji dåssju sáme
terminologija ja e dárobágo gávnnu.
ietjam siessá galgaj munji duojev åhpadit,
de dárbahiv dålkåv, ja ájn dalloj lij
gássjelis.
Divna tjuovvu ruoppsis hárpov,
ja dan diehti ålov dádjadip jus dåssju
aktijvuodav vuojnnep, dættot sån.
Mij le de suv visjåvnnå ja sávadus vijdábut?
Plánimin
lip
juo
duodjevidnudagáv Ájluoktaj ásadit, gånnå
juogadip aktisasj masjijnajt ja gånnå
máhttep iehtjádijt åhpadit ja iehtjama
máhtudagájt åvddånahttet.
Ájggop
jådediddjev virggáj biedjat dákkir
vidnudahkaj, ja ihkap navti ulmutja vuojnni
makkir vejulasjvuoda li duojen ja ihkap
ásadimgålo unnu.
Galggá liehket
aktisasjbarggo Sámedikke ja fylka gaskan,
javllá Mikkelsen gut dát ássjes viehka ålov
berus.
- Sávav duodje galggá åvddånahttet
riekta láhkáj vaj máhttep aktelasj birrasav
Divtasvuona suohkan le buoragit
vuorodam mañemus jage, ja le oasstám
buktagijt ASVO:as ja mujsta.
Sávav hadde
máhttá stáhtusav bajedit, dan diehti gå
uddni le duojen vuollegis stáhtus.
Ja áttjak Aline Mikkelsen válljiduváj
Sámedikke referánssajuohkusij mij galggá
barggat
árvvoháhkuhimijn
mannoæládusá æláduskombinasjåvnåj
- Danna li stuorra máhttelisvuoda
aktisasjbargguj
moattelágásj
ulmmejuohkusij gáktuj, javllá mihás ja
ávos bálkkávuojtte.
Dán jage ådåboahttebálkká Aline Mikkelsenij Ájluovtas: - Dán jage ådåboahtte
arvusmahttá nuorra næjtsojt duojev åhpatjit, vaj máhtti barggat duojijn almma virggen, javlaj
fylkkaráde Inga Kvalbukt juogadimen.
Årets nykomlingspris til Aline Mikkelsen fra Drag: - Årets nykomling er en
inspirasjonskilde for unge jenter til å lære seg duodje, slik at de kan satse på duodje som reelt
yrke, sa fylkesråd Inga Kvalbukt ved utdelingen.
Foto: Nordland fylkeskommune
ÅVDDÁNAHTTEM: - Sávav duodje galggá åvddånahttet riekta láhkáj vaj máhttep aktelasj birrasav oadtjot, javllá Aline, guhti buvtat
árbbedábálasj sáme biktasijt dagu gáptev ja ma dasi gulluji, sámebájnnum biktasa ja adnogávne.
VIDEREUTVIKLING: - Jeg ønsker jo at duodje skal utvikle seg i rett retning hvor man kan få et kontinuitet i miljøet, sier Aline, som produserer
tradisjonelle samiske klær som kofte m/tilbehør, samiskinspirerte klær og bruksting.
Arkivfoto: Sander Andersen
Fredag 28. mars 2008
Tæksta: Gunnar Grytøyr
Seminárra, mij le aktisasjbarggo Sálto
dávvervuorká, Stájgo sagaspella ja Árran
- julevsáme guovdátja gaskan, ájggu
tjalmostahttet Stájggo le læhkám, ja vilá
le guovtekultuvralasj suohkan, sáme ja
látte.
Tiebmá man birra ij le ålov
ságastuvvam ja sæhkásij gáhtum ietjá
åsijs suohkana histåvrås.
- Jáhkáv Stájgo histåvrrå viertti
rievdaduvvat boahtteájggáj.
Sáme oasse
le vájkkudam ienebuv suohkana
histåvrråv gå lip sihtam miededit, aj
vikingájgen.
Kulturmujto majt dálátjij
lip norrønan gåhttjum máhtti sáme
kulturmujto liehket, ja dan diehti ihkap
sáme kultuvrra le læhkám sæmmi ájnas
sebrudakåvddånibmáj gå norrøna
Dát seminárra le navti lávkke
almma guovlluj, ja mån sávadav
álgadimev
buorisboahtám.
Prosjæktajådediddjen Stájgo sagaspellan
munji
histåvrrå-
åvddånbuktemijn barggat, ja navti gåk
mån diedáv de le dåssju Lillian Selvik
guhti le sáme kultuvrav tjalmostahttám
sagaspellan, ja mån ájgov dahkat sáme
kultuvrav luondulasj oassen sagaspel-
las.
Navti histåvrrå ienep duolla sjaddá,
javllá Sidsel Bakke.
Sihkarit Stájgon li læhkám sáme juo
ájggá.
Stájgo sijddagirjen, I girjen bielijn
bielijn 79 - 80, Svein Fygle tjállá sáme
årromij birra Stájgon juo gassko 1500-
jagij rájes, valla aj tsuojggi vánesvuodav
gáldojs.
Manep ájgij le aj boahttsuæládus
læhkám muhtem sajijn suohkanin, ja
Sáme Stájggo
Árran - julevsáme
guovdásj, Sálto
dávvervuorkká ja
Stájgo Sagaspælla sihti
tjalmostahttet Stájgo
suohkana sáme
histåvråv.
Dáv ájggu
dárkkelit tjalmostahttet
seminárajn
Engeløystua hotellan
Stájgon, bajelttjállagijn
"Stájggo - Det samiske
Steigen" gasskaváhko
vuoratjismáno 16
årromsajijt Stájgon, sáme bájkkenamájt
ja boahttsuæládusáv Stájgon uddni.
Låg-
ådallam aj sjaddá identitehtamålssoma
birra, iehpetjielgas máttoj ja sierra
ulmusjtjerdalasj
gåvvidibmij birra tjanádum jábmemij,
nannidum bargojn duola dagu Stájgon.
Lågådalle li arkeologa, historikkára ja
ietjá dutke Bådådjos, Råmsås ja Nuortta-
Sáltos.
Duodden bájkálasj historikkára
ja ælloniehkke lahkabirrasijs båhti.
Semináras ij majdik dárbaha mákset, le
navku aktan biebmujn, ja le rabás
juohkka mielos ulmutjij.
Sidsel Bakke og Eva Ditte Donat
uddni Eira fámillja dájna æládusájn
barggá.
- Gássjelis lij gávnnat náginav guhti
máhtij 1800/1900 jagij birra subtsastit,
dalloj sáme gáhtun Stájgo histåvrås,
valla jáhkáv lip gávnnam dajt gudi
ienemusát dan birra máhtti.
oadtjot nav ållo diedov gå máhttelis dáj
ássjij birra, lip dan diehti gåhttjum
skåvllåásadusáv vaj da aj máhtti
oahpásmuvvat Stájgo suohkana sáme
histåvråjn, javllá Eva Ditte Donat guhti
le Sálto dávvervuorká ájras Stájgon.
Aktisasjbargo álgadibme tjalmostahtátjit
"sáme Stájgov" bådij Anne Kalstad
Mikkelsenis, åvddånbuktemnjunnjusj
Árran - julevsáme guovdátjin Ájluovtan.
Sån bivdij Sálto dávvervuorkáv ja Stájgo
sagaspellav, luondulasj histåvrrå-
åvddånbuktema Stájgon, oassálastátjit
seminárraj.
- Dán seminára baktu ájggop
åvddånbuktet histåvrålasj åvddånimev
Stájgon vaj ienep duolla sjaddá gå sáme
histåvrrå oadtju ietjas luondulasj sajev
Stájgo histåvrån.
Buorep diehto sáme
kultuvrra
vaddá
stuoráp
moattegerdakvuodav ja boanndot Stájgo
sagaspellav, sáme sebrudagáv, Stájgo
suohkanav ja Nuortta-Sáltov, tjáleduvvá
præssadiedádusán Anne Kalstad
Mikkelsenis.
Seminárra ájggu gåvvit tiemájt duola
dagu ulmusjtjerdalasj gasskavuodajt li
vikingájgen,
dålusj
merrasámij
Reinflokk
Knedal, Steigen
Fredag 6. februar 2009
Hárjjidallama baktu vuojttá.
Suohtas ståhkat ja oahppat ietjá mánáj siegen ja vuodjamhárjjidallij måvtåstuhttemin.
STEVNE ER TOPPEN.
Høydepunktene er å få vist frem hva man er god for.
Gilppusa li buoremusá.
Buoremus le bessat vuosedit majt buvtá.
ØVELSE GJØR MESTER.
Herlig å få både leke og lære sammen med
andre barn og med svømmelærere som gode motivatorer.
Sij li buoragit bierggim moatten gilppusin
ja hárjjidalli ålles vahkov.
Nieljen
vahkobiejvijn li nielljalåges vuodjamin, ja
dát ávvudahttá njunnjutjav Tove Anita
Mikkelsen Ájluovta Vuodjamjuohkusin...
- Le suohtas gå nav moattes berusti, javllá
sån.
Aktan ietjá ratjigij sån tjadát
vuodjamhárjjidallamijt Ájluovtan, gånnå
aj vuoddje Ulvsváges ja Gásluovtas
oassálassti.
- Lip riek dudálattja gå aj ulmutja ietjá
sajijs diehki båhti.
Hárjjidallam dijstagá
hiehpá buoragijt færjojn Gásluovtas.
Lej
soajtádahka majt ejma ájádalá gå
ållessjattukvuodjamájgev biejajma, valla
dát le ham suohtas, javllá sån.
Moadda juohkusa
Vuoddje li juogedum gålmmå juohkusijda.
Vuostasj juogos le mánájda vuostasj gitta
nælját klássaj ja dát le álggejuogos.
juogos le dajda gudi ienebuv máhtti ja de
la guolmát juogos gudát klássas ulmutjijda
20 jagijda.
Ållessjattukvuodjam le aj álgaduvvam, ja
dát le fáladak masi ulmutja lijkkuji.
bessi ulmutja gudi e máhte vuodjat,
Dåjmalasj vuodjamjuogos
Badjelasj 90 sebrulattjaj,
vargga 50 dåjmalasj
vuoddjij sihke mánáj - ja
ållessjattukåhpadimen
Ájluovta Vuodjamjuogos
riek miellagiddis
stuorábujda ja unnebujda.
åhpadimev oadtjot, ja da gudi ájggu jasska
tjátjen sjaddat bessi dav dahkat
vuodjamåhpadiddjijn.
Duodden Tove
Anita Mikkelsenij li Bjørn Allan Fager-
nes, Beate Mikkelsen Solstrøm ja Luba
Jakobsen hárjjidalle.
Ájggu juogosgilppusav tjadádit
Mánájda li gilppusa rosijnna márfen.
Vuodjamjuogos iesj ájggu gilppusijt
tjadádit gåsi gåhttju bájke ulmutjijt
- Ruvva galggap æjgáttjåhkanimev tjadádit
ja danna galggap åvdedit juogosgilppusa
Máná e vargga asta vuorddet
åvddål bessi vuosedit majt máhtti, måjut
sihke
bårådibme,
fámilljahávsskudallam
diedon
vuojttojuogadibme.
javllamáno
tjadádip
vuojttojuogadimev, ja ådåjakmánon dá
jage
oadtjun
gesisik
vuodjamhæhtov dettajn Drag SK.
Dat lij
riek suohtas mánájda.
Lip aj giehttum
gilppusin
Tverlándan
Åvddåla li buoragit rijbbam
Narvijkan ja Andøyan.
Gilppus rávkká
ienebuv oassálasstijs, valla vuojnnet dajna
soapptsu, javllá Mikkelsen.
- Miján le vilá sadje ienep vuoddjijda,
hasot Tove Anita Mikkelsen.
Fredag 6. mars 2009
Artikkelforfatteren,
professor Røyne
Kyllingstad
Tæksta: Røyne Kyllingstad
Sámeårudagán Divtasvuonan
le guhka åvddåhiståvrrå.
Dánna vuosedip
nágin bágojda konservator Lars Børge H.
Myklevold Divtasvuona musean e-påsta
baktu tjállá: "Merrasáme lidjin (dålutjin)
álu addnesa buktemijn Jávtajs ja
Nordlandsvantsa Láttij viesádijda davep
merraguovlojn.
Sávtsa, gájtsa, gusá ja hesta
lidjin dábálattja sijdajn, svijne ællim
sæmmi dábálattja".
Valla 1700-jagijn
lidjin hæjop ájge.
Dalloj lidjin vargga ilá
ållo viesáda mij guoskaj ressursvuodov.
"Moattes ællosámijs hiejttin boatsojsujtojn
ja ednamav vuodnasåkkijn barggájin, álu
nievres sajijn, gå buoremus sijda lidjin
juo anon."
Navti Olivia ållo hæjosvuodav vuojnij, ja
álu niedav, gå Divtasvuodnaj bådij.
ij lim juhkalisvuohta, nav gåktu ietján
hæjosvuoda-Vuonan.
Læstadianissma le
sivva dasi, mij dættot vuojnnalasj
boanndudagáv ienni gå ednamlasj.
sjattaj álmmuk mij ájmon anij iesjárvov,
juska lij hæjosvuohta.
- Juojddá dálásj
ájggásasj "dánssa gållegálbe birra" ihkap
bierrijma oahppat?
Vuostasj manos Vássján, Måske ja
Vuodnabadá gaskan, mujttal Oliva:
"Galgaj gal duosstel jus vierav ájgoj
guohtsat mij lij tjavtjarásjos njalkas.
Tjiegnalis nuorre lij njuolgga muv vuolen.
Vierttijiv giedaj ja juolgij guotsadit, valla
gådijda gåjt jåvsådiv.
Sierraláhkáj lij
fámillja moadda mánáj majt berustiv.
Årrun gámán dåssju ednamguolbijn man
tjadá jåhkå gålgåj rásjo mannela.
Ietján lij
rájnas ja nav buorre gå lij máhttelis dåben
dåssju ednamsiejnij - ja guolbijn.
Duorggima duonna dánna siejnij milta
lidjin senga, valla ittjij gávnnu juoga mij
viessodávverin máhtij gåhtjoduvvat.
Lidjin
vissjalis, jubmelbalulasj ulmutja gudi
dánna årrun, valla sijdan vuojnnet ij lim
vuodo vattátjit ulmutjijda ienep gå hæjos
viessuj."
Duodden dán gábmáj lidjin sijdan nágin
gámá ja unna dåbåsj.
"Gássjel
le dádjadit mij le hullim dájt sámijt dán
tsækkogis saddjáj årrut.
Valla ulmutja
dánna årru.
Dav rádes buoldav bajás ja
Merrasámij lunna
sijddaj váldátjit, vierttiji ham biebmojt
adnet juohkka biejve manon."
Giesen 1924 oadtju Olivia ja suv
misjåvnnå- ja varresvuodastasjåvnnå
"Fredly" Ájlátten, guossev Olivia åvdep
oajves Dujskan, ieddnes Eva.
guovlon guossidi sámijt Oarjjevuonan: "De
bajás manájma buorástahtátjit vuoras
áhkátjav majt vuostatjin goahtesaljon lijma
iejvvim.
Danna
ettjin
gávnnu
viessodávvera, dåssju ráffe tjiegan.
Ælla dujna bievde?, gatjádij iedne Eva.
Ælla, iv dárbaha, oattjoj vásstádussan,
båråv vuollen iehtjádij lunna.
Ieddne Eva lij ålles hárjjánam siesstet ja
gielldet, valla alvaduváj gå vuojnij man
binnáv ulmusj ienni dárbaj."
Tjavtjan 1921
rahpin Olivia ja suv viehkke ådå
tuberkolosesijdav misjåvnnåstasjåvnån.
Skihpasij, sijdadis mánáj ja barggij lidjin
birrusin 22 ulmutja.
"Gå ij lim máhttelis
mielkev ja ednambarggobuvda nav stuorra
årromsadjáj oasstet, hæhttujma ietja
sjattadit ienemus oasev.
Vierttijma fámoj
sjattadit dav ednamav mij ij lim juo
sjattadum." - navti viessomævto lidjin
dålen, lándav miehtáj.
Manenagi vat åvddåguovlluj manáj
Oarjálattja lij buolvas buolvvaj berustam misjåvnåv ja humanitær viehkev, ij dåssju Afrikan ja Kinan.
Valla aj
duola dagu hæjos sámij gaskan Divtasvuonan.
Álgij komitéajn vuododum Kvinnelig Misjonsarbeiderijs jagen
Komitea guládaláj Oappájn Olivia Uglandajn Fjæres (Terje Vigena sijddabájkke).
Olivia lij dalloj Diako-
nissa Dujskan.
Jagen 1908 nuortas manáj, "Jubmela sidoda milta", gåk iesj moalgedij.
Sån lij Divtasvuonan desik
ållij 70 jage jagen 1935.
Jagen 1948 almodij girjev suv vásádusáj birra Divtasvuonas: "Gånnå hærrá gárvet
bálggáv".
Dát le episstala vuodon.
vuolus goarriji vantsajda giesset ja dálvet
vuodtjan ja muohtan.
Divna majt sijddaj
ájggu doalvvot vierttiji rámbuvdas vihtta
tijma máhttse suhkat rabás vantsajn.
Jus le
stoarmmo, de e sijda vuollelin máhte
gáddáj mannat.
De vierttiji gávav suhkat.
Binná le ráses dåbij birra, ja aktan
giesseguohtomednamij váren máhttin
avtav jali guokta gusá biebmadit, ja aj
nágin sávtsa ja gájtsa.
Ja de le guolle
nuoren, ja riek buorre buolládahka
soahkevuovdes goahteguoran.
tjuottjes barggo le gå galggi sijddaj buktet
jali sijdas doalvvot.
Vuoj gå stoarmmo
ganugahttá sijddamanov rámbuvdas, ja
vierttiji biebmov bårråt majt li oasstám
ienemus åsij smáv sijdajs vuonav sisi.
Sierraláhkáj dan diehti gå smáv
ednambarggo buoreduváj ja almulasj
bagádallamfálaldagá diehti.
buorep vuobddemmáhttelisvuoda guoles.
Ja buorep almulasj varresvuohta-
fálaldahka.
Åvddånibme vibáj gitta 1950-jagijda.
Valla uddni ienemus oasse dájs årromsajijs
li ávttasa, jali dåssju akta jali guokta
vuorrasa dåppe årru.
Goade ja kája ajtu
ájmon aneduvvi, valla dálla loahpesadjen
nuorap buolvvaj.
Ihkap galggap ávon liehket gå dá, ja
moadda smáv sijda tsáhkedis Vuonan,
dåssju jábmi?
Suohkan ållesvuohtan buoragit rijbat,
sierraláhkáj semænntafabrihka diehti
Gásluovtan, Europa ådåájggásamos.
jus ålggorijkak æjgádij ja "doarjodiddjij"
tjalmij tjadá gæhttjap, gudi li ådåájggásasj
økonoma, de le fabrihkka aj sieldes
rabddabielen.
Mujttádav Nato-offisera
gudi rabddabielleduottev oadtjun, gå
vierttijin dievnastit dakkir rabddaguovlon
gå Kolsås Oslo guoran...
FREDLY
Fredag 9. januar 2009
Siri-Petter
Forsanin
Dålusj ájgij lidjin ållo bierna Nuortta-Sálton.
Álu
lidjin bånndurijda ja ælloniehkijda vájvven ja
muhttijn alvot buvijt ja boahttsujt gåddin.
luondulattjat hibmodam bivddo sjattaj bájkálasj
bivddijda.
Valla nágina lidjin smidábuv
iehtjádijs.
Akta dajs lij Siri-Petter.
Sihke sáme ja látte biernav bivddin.
Láttij
biernnabivddem vuojnnet gal ienep
soajttemlahkáj dahpaduváj ja jus dåbddin
buve lidjin njuolgga biernas ájteduvvam.
Sámij biernnabivddem lij ienep dåjmalasj
ja vijddásasj.
Sij árrat birssojt oadtjun -
nav árrat gå jagen 1609 vuojnnep
tjálálvisájn moattes merrasámijs birssojt
adnin, juska ienemus oasse juovsajt ja
biernnasájtijt adnin.
Mannela 1600-jagijn
tjáleduváj merrasámij birra sij "biernajt
bivddi", jagen 1790 tjállá ámmátulmusj
merrasáme li riek smidás vuohttje ja sij
ienemus bierna gåddi - ja jagen 1865
tjuodtju diedádusán bájkálasj lenskas
ienemus oasse biernnabivddijs li sáme ja
sij duolla dálla biernav vuohtji.
Sámijda lij vuojnnet viejddim ájnas
æládustjærdda ja biernnaviejddim lij
buoremus bivddem.
Biernnaviejddim sihke
stáhtusav ja rudájt vattij.
Juska sáme
ienebuv biernav viejddin gå látte, de ajtu
vuojnunagá lidjin gallegattjajda, gåjt 1800-
jagij låhpan.
Muhtem sáme sjaddin tjiehpe
biernnaviejddimin ja biernnadáfojt iesj
åhtsin ja gå ietjá sáme jali látte budáv
rádjin.
Dåbdosamos biernnaskuorggá
Nuortta-Sálton 1800-jagijn lij gal Jon Pe-
dersen Rijas (Suoksajávr-Jåvvå).
Valla dan
tjuohtejage mannegiehtjen, nuorap Petter
Pedersen Loupar (Siri-Petter) sjattaj bájke
åvdemus biernnaskuorggá.
Juska biernnalåhko suv ájgen unnoj, de
bierna.
Moaddi vierttij sån biernnasájtev
adnet biernav gåttåtjit.
Biernnaviejddim
Siri-Petterav moaddi várálasj dilijda
Akti vargga hekkav massij.
rat biernav dæjvvam ja biernna moaret
sunji validij, ja Petter vierttij muorraj
guotsadit bádan.
Danna ådåsit gæhttjalij
birssov láddit, mij nuolet manáj aj tjiehpes
skuorggáj.
Láddidahttijn biernna muora
birra bálij dav vieratjit ja navti skuorggáv
jåksåt.
Valla Petter vuostatjin gergaj ja
biernna hekkas massij...
Siri-Petter riegádij Storvassbotnin dallusj
Hábmerin (dálla Stájgon), valla åroj
ållessjattugin vuostatjin Storvasseidan, dan
mannela Storvassbotnin åvddål sån aktan
fámiljajn Forsanij jåhttåj.
Danna stuor
gámán årrun.
Petter bivdos viesoj ja lij
manemus Hábmerin guhti bivddemav
oajvveæládussan anij.
Gábmá Forsanin lij
aj manemus dán slájas Hábmerin.
Petter
vállduj Márjá Nilsdatter Nikkájn, ja sunnun
lidjin 4 máná, gålmås bajássjaddin; Nils,
Signe ja Petrine.
Buosjes skuorggá Siri-Pettera iellema
gietjen, sån girkkohærrás sakramentajt
bivdij.
Sognepræssta Storaker de
gåbdudakgirdijn Presteidas Forsanij bådij
Petterav ja suv oappáv Smájle Sikkáv
viehkedittjat!
Mánot mannela de vuoras
skuorggá jámij.
Siri-Pettera ja Márjá gábmá Forsanin.
Boarrásaguovtes rievtes bielen,
goalmát (g.b) le Tonny Eliassen .
Husgammen til Siri-Petter og Marja i Forsan, den siste av sitt slag i
Hamarøy.
De to gamle til høyre, tredjeperson (t.v) er Tonny Eliassen.
Fámillja.
Siri-Petter ja áhkká Márjjá
aktan mánáj Petrine (åvddålin rievtes
bielen), Nils (duogen gårå bielen) ja
Signe.
Ålmåj r.b le Jonas Olsen
Storvasseidas.
Familien.
Siri-Petter og kona Marja
sammen med barna Petrine (foran til
høyre), Nils (bak til venstre) og Signe.
Mannen t.h er Jonas Olsen fra
Storvasseid.
Fredag 9.
0ktober 2009
FREDAG 9.
OKTOBER 2009 Nr.
www.nord-salten.no
Løssalg: kr.
TLF.
www.cominor.no
TURKJØRING - SKOLEKJØRING
Side 12
Tysfjord kan bli
uten tannlege
Etter 1. desember kan Tysfjord være uten tannlege.
Frem til da "redder" vikar Lars Lundkvist situasjonen.
Restaurerer kulturskatt
Gammel, ødelagt 1700-talls tømmer erstattes møysommelig med nytt.
Alle "snarveier" er stengt
når Riksantikvaren overvåker restaurering av gamle bygg.
Asle Henriksen (foran) og Ulf Chris-
tensen tilbringer høstdagene i vestveggen på gamle Sagfjord kirke.
I løpet av en måneds tid
regner de med at denne delen av kirka skal være ferdig restaurert.
SIDE 12
Thor og Tove Holand er snart de eneste i
Salten som driver stort med potet, men
enkelte år røyner det ekstra på, som i år.
Våt potethøst
Fredag 9. oktober 2009
Ukeavis for Steigen,
Tysfjord og Hamarøy
Lokalavisa NordSalten AS
Postboks 94 , 8261 Innhavet
E-POST: lokalavisa@monet.no
Steigenmodellen
- hva er nå egentlig det?
Steigentunet er
blitt en modell for
hele landet med
sin organisering
av helse-tilbudet
for kommunens
innbyggere.
hva er egentlig
denne Steigen-
modellen?
Lokalavisa tok en
tur innom for å
sjekke ut hva det
er som er så bra
med nettopp
Steigentunet.
Allerede i gangen
møtes man av et
velkomstskilt som
sier det meste.
Her er alt.
Under samme tak.
Gull verdt å være under samme tak.
Åshild Albrigtsen med pleierne Ellinor Lorentzen, Merete
Lund og Trond Tverback.
- Vi har mange rullestolbrukere og sengeliggende pasienter.
disse pasientene er det gull verd å ha alle helsetilbudne innenfor en og samme bygning.
kan fagfolkene komme opp i stedet for at vi kjører de ned.
Større tilgjengelighet for
brukerne.
Avtroppende
trygdesjef Kristian Hansen:
mener at økt tilgjengelighet
for publikum har vært viktig.
Etter at vi flyttet fra rådhuset
og til Steigentunet fikk vi en
betydelig økning hos oss.
Tidligere var det slik at vi
hadde stort trøkk i
fellesferien.
Da kom barna
hjem til de eldre og skulle
hjelpe dem med ulikt
papirarbeid.
Det har opphørt
og de eldre ordner dette sjøl i
forbindelse med legebesøk
eller andre ærend.
bedre samhandling med alle,
det er lettere å stikke innom
hverandre og når vi har felles
lunsj fjernes de formelle
grensene og vi blir alle bedre
kjent med hverandre.
Det gir
en bedre samhandling oss i
mellom, mener Hansen.
trygdekontoret flytter i
nybygget er det barnevernet
og sosialkontoret som vil
flytte inn i trygdekontorets
lokaler.
Lettvint.
Tannhelsesekretær Mona Larsen og tannhelse-
assistent Caroline Nilsen mener det er lettvint å ha ulike
fagfolk så nært knyttet til hverandre.
- Det er lettvint for de
eldre.
Vi kan raskt stikke innom legene og få informasjon
om hvilke medisiner pasientene bruker.
Det er ikke alltid vi
eller pasientene vet hva slags type medisin de bruker.
får liste fra legen.
Vi har også et godt samarbeid med
helsestasjon og det er enkelt for pasientene.
Da vi flyttet
inn i 2001 var det jo artig at alt var nytt.
Jeg spøker med at
det eneste som var gammelt var meg og røntgenapparatet,
ler Mona Larsen, som også er behjelpelig med å ta bilder
av fingre og tær som kan være brukket.
Felles lunsj gir uformelle
rammer.
Kantinemedarbeider Kjersti
Bjerkås.
sørger for mat til alle
avdelingene og omsorgs-
boligene.
- Veldig mange
spiser lunsj og det er absolutt
et samlingspunkt.
hyggelig arbeidsplass selv
om det også kan være tunge
tak, sier hun og byr på kaffe
og rundstykker.
Mange av de
ansatte i første etasje
benytter seg av kantina, og
dette er med på at de ulike
fagfolkene har et uformelt
møtested.
- Vi blir skuffet om
ikke de ansatte på NAV tar
lunsjen sin her hos oss også
etter at nybygget er innviet,
smiler Bjerkås.
God rekruttering av fagfolk.
Ragnhild Tverback er
avdelingsleder på bogruppe
tre som rommer både
korttidsavdeling,
legevaktsentral, akuttplass,
fødestue og rehabilitering.
Her er det mer enn god nok
sykepleiedekning.
-Vi jobber
veldig tett på hverandre og
her på Steigentunet er det en
egen kultur for at man gjør en
masse ulike arbeids-
oppgaver.
Vi har et luksus-
problem i forhold til å ansette
sykepleiere.
Vi har ikke full
jobb til alle sykepleierne våre.
På denne avdelingen
behandler vi pasienter på lik
linje som sykehuset med
blant annet blodoverføringer,
gir intravenøs væske,
antibiotika og tar EG
prøve.Vårt mål er å gi
pasientene best mulig
behandling i egen kommune
før de eventuelt sendes til
sykehus, og på en forsvarlig
måte sortere ut de som ikke
trenger å reise til sykehus.
har kjempet for denne
plassen i alle år sier tidligere
helse - og sosialsjef.
synes det er en spennende
arbeidsplass hvor man får
prøve seg i mange retninger.
- Man stivner aldri i jobben og
ikke en dag er lik.
De ansatte
er uttrolig tøffe, og det krever
mye av en person å kunne
stole på egen dømmekraft,
med tanke på når man for
eksempel mener at pasienten
bør sendes videre til
sykehus.
Det er denne avdelingen som
er med på det såkalte PreOb
prosjektet (Prehospital
Observasjons- og
behandlingsenhet) hvor man
blant annet jobber med å lage
en generell mal for lokal
observasjon og behandling,
Himmel på jord.
Fysioterapeut
Ninie van Schaik
synes det var
himmelsk å få
samlet alt under
ett tak.
- Man
kan raskt gjøre
avtaler, det er
lett å få tak i folk
og informasjon
og vi blir synlige
for hverandre.
Dette gjør at det
blir lettere å ta
kontakt.
Om det
så er å banke på
døra og få svar
på et enkelt
spørsmål eller ta
lunsj sammen.
1. etasje;
Resepsjon, kantine,
kjøkken - arbeidsstue,
renholdsavdeling, kontorer
som også rommer
kompetansesenteret.
Jordmor, kontor for
psykisk helse, tann-lege,
fysioterapi, fotklinikk,
helsestasjon og lege-
kontor.
Med lege i vakt
fram til kl.
22 alle hver-
dager.
I tillegg er NAV
Steigen Trygd og mat-
tilsynet på Steigentunet.
2. etasje:
Bogruppe 1 og 2, er
pleie-avdelinger,
bogruppe 3 er korttids-
avdeling, legevakt-sentral,
akuttplass, fødestue,
bogruppe 4 er pleie-
avdeling/demens, og
bogruppe 5 er en skjermet
enhet.
Hjemmesykepleien
er også stasjonert her.
Hver bogruppe, som har 8
pasientrom, har eget
personale og ledes av en
avdelingsleder .
Perso-
nalet i 2. etasje arbeider
på tvers av bogruppene
om natten og betjener da
også 3. etasje hvor det er
20 omsorgs-boliger hvorav
8 er leiligheter med
soverom.
Her er det full
døgnbemanning.
FOTO/TEKST: KITTY SKAPALEN
Neste nr.
Fredag
OKTOBER
Ole-Fredrik Nergård, Mikkel André
Nergård, Elias Olafsen ja Jonas
Olafsen gájka oassálasstin "skåvllåj"
Oslon ragátmáno 27.-29. biejve.
Diedon ávvudallin ja hálvva tjoajven
luohkaj åvddål Ájluovtas Osloj
vuolggin.
Ávvudallin iejvvitjit
bállotjiektjijt Lullevuonas ja sijá
vuosstij bállov tjiektjat.
birrusin 160-170 oassálasste, gudi
juohkusijda juogeduvvin, birrusij 16
tjiektjij juohkka juohkusin.
Vuostasj
biejve báhtja hálvva jieppadin, valla
ruvva oassen sjaddin
tjiektjamjuohkusis ja hávsskudallin
bállotjiektjamhárjjidallamij kloahkka
09.30 rájes gitta 15.00 gålmmå
- Mij guosská tjehpudahkaj de
tjiektje Ájluovtas lidjin sæmmi dásen
gå tjiektjijs Lulle-Vuonas.
Teknihkka
Oahppin "The Liverpool Wa
Gå Liverpoola jåhtte bállotjiektjamskåvllå
vuostasj bále lij Oslon, de Abildsøsaljon
tjadáduváj.
Ja bállotjiektjamskåvlån ællim dåssju
máná bájkijs lahkusis.
Nágina lidjin Nuortta-
Vuonas vuolggám oassálastátjit - gitta Ájluovtas!
ja bállotjiektjamdádjadus lij sæmmi
buorre gå sij gudi lidjin oarjját,
vuojnij báhtjaj bájkálasj hárjjidalle
Ronny Nergård.
12 oajvemus åhpadum hárjjidalle
lidjin Osloj háleduvvam Liverpoolas
åhpatjit doajvo nuorajt almma
"Liverpool style soccer".
Hárjjidalle
Liverpoolas lidjin viek tjiehpe,
berustalle ja vájmmelisá ja mánáj
mielajt riek giddijin.
Divna hárjjidalle lidjin iennilsgielaga
ja gájkka iennilsgiellaj javladuváj.
Jáhkedahtte le oassálasstijn ådå
báhkoboanndudahka
bállotjiektjamskåvlåj mannela.
oanegis ájge mannela gullujin sihke
"skills, go, go, go ja well done" daj
moadda saljojs, ja Liverpoola
hárjjidalle tjiektje mielajt ållu
giddijin.
Báhtja Ájluovtas subtsasti
dádjadin vargga gájkka majt javllin.
Duodden bállotjiektjamoahppamij
majt máhtti sijdan Ájluovtan
árkkabiejvijt hárjjidallat, oadtjun
báhtja kursav iennilsgielav dádjadit
ja sáhkadit.
Lullevuonaga ettjin ga
nav ålov nuorttavuonak
hållamvuoges dádjada, ja navti lij
sæmmi buorre iennilsgielav
muhtemij sáhkadit.
Ronny Nergård subtsas hárjjidalle
tjielggasit lidjin
bállotjiektjamfágalattjat huj tjiehpe.
- Dásse hárjjidallamijn lij alla ja
juohkka biejve lij ådå oahppo.
Vuojnnet aj tjalmostahtti
jæhkogisvuodav ja hávsskes
hárjjidallamijt Liverpool Akademian.
Tjiektje ja aj hárjjidalle lidjin
dudálattja biejvij, guhka åsij
bállotjiektjamhárjjidallamij.
Organ-
iserik lij systemáhtalasj ja riek
buoragit gárvedum.
Imálasj gå ittjij
hiemsse sjatta gå nav moadda máná
gudi ettjin nubbe nuppev dåbdå,
galggin dåjmajda oassálasstet gånnå
bagádalle/hárjjidalle bagádin amás
giellaj, javllá Nergård.
Åvdep kaptæjnna, tjiektje ja viehkke
manager Phil Thompson guossidij
skåvlåv manemus biejve.
- Gå lidjiv nuorra ejma
bállotjiektjamskåvlåjt jali hárjjidallijt
ane, ja navti udnásj nuorajn li ienep
máhttelisvuoda smidás tjiektjen
Ja bierriji máhttelisvuodajt
Valla mij agev viertti vuodon
liehket le suohtastallam bállojn ja
hávsskudallat tjiektjamijn, javlaj
Liverpool-jáhtto.
Báhtja Ájluovtas bessin aj
Champions League vuojtov låggnit
mav Liverpool ja John Arne Riise
vuojttin Istanbulan jagen 2005.
Manemus biejve divna oassálasste
diplomav, bállov ja Liverpool-skirtov
Juogeduváj aj medálja
F.v Elias Olafsen, Mikkel Andre Nergård, Ole-Fredrik Nergård og Jonas Olafsen.
Mikkel Andre Nergård
Gåvva/foto: Ronny Nergård
Spillegruppe sammen med Phil Thompson og trener.
- Vi ble oppringt av lensmannen fordi
det var observert et skadet dyr i
Jerv i Leinesfjord
Et jaktlag som tok hånd om
en skadet rein, oppdaget
søndag en jerv like sør for
Steigentunet i Leinesfjord.
området sør for Steigentunet i Leines-
fjord.
Vi utførte et søk etter dyret og fant
en reinokse som hadde fått et strøm-
gjerde rundt ene framfoten og viklet det
inn i geviret.
Mens vi søkte meldte en av
postene at han så spor etter jerv, og like
etter så han selve jerven.
To andre poster
meldte også at de så en jerv som sprang
fra området og opp mot fjellet bak
Naustvik Camping.
Så det er ingen tvil
om at jerven har hatt den skadde rein-
oksen i kikkerten, sier Arne Marhaug
som deltok i jaktlaget.
- Hvor sjelden er det å se jerv så nært
folk?
- Den tida jeg drev med sau så jeg ved to
anledninger jerv i Osan-området, mellom
Botn og Kjølåsen, og senest i dag så jeg
jerv da vi skjøt en elg i Sommerkollen overfor
Marhaug.
Så det er nok på høy tid at sauene
kommer ned fra fjellet, sier Marhaug.
Nergård, Elias Olafsen og Jonas Olafsen
deltok nemlig alle på "skolen" i Oslo
De var selvføl-
gelig spente og det kriblet litt i magen før
avreise til Oslo fra Drag.
De var spente
på å møte fotballspillere fra Østlandet og
få spille mot andre barn fra en annen
kant av landet.
Det var om lag 160-170
deltakere som ble inndelt i aldersgrupper
med ca.
16 spillere i hver gruppe.
første dagen var guttene litt tilbakehol-
den, men de ble fort en del av spiller-
gruppene og koste seg med fotball-
øvelser fra kl.
hele dager.
- Nivåmessig var guttene fra Drag fullt
på høyde med østlendingene.
teknikk og fotballforståelsen var like bra
som hos spillerne sørfra, observerte
guttenes lokale trener Ronny Nergård.
12 toppkvalifiserte trenere var blitt
fløyet inn til Oslo fra Liverpool for å
drille unge og håpefulle i skikkelig
"Liverpool style soccer".
Trenerne fra
Liverpool var utrolig dyktige, engasjerte
og ivrige og med stålkontroll på ungene.
Alle trenerne var engelskspråklige og alt
foregikk på engelsk.
Det vil forundre oss
mye om ikke de fleste deltakerne nå
sitter igjen med et nytt ordforråd etter
fotballskolene.
Allerede etter kort tid
runget både "skills, go, go, go og well
done" på de forskjellige banene, og
Liverpools trenerteam hadde spillerne i
sin hule hånd.
Guttene fra Drag forteller
at det gikk veldig greit å forstå hva som
ble sagt.
I tillegg til å lære mye om
fotball som de kan trene på i hverdagen
hjemme på Drag, fikk guttene intensiv
kurs i å forstå og snakke engelsk.
Østlendingene forsto heller ikke så mye
av den nordnorske dialekten, så det var
faktisk like greit å snakke engelsk til
Lærte "The
Liverpool Way"
Jårggålibme: Divte Media AS/Idar Kintel
Abildsøfeltet var arena da Liverpools omreisende
fotballskole for første gang tok turen til Oslo.
fotballskolen trakk ikke bare til seg lokale unger.
Noen hadde reist helt fra Nord-Norge for å delta
- fra Drag!.
noen av dem også.
Ronny Nergård forteller at det var
tydelig at trenerne var fotballfaglig
meget dyktig.
- Det var høyt nivå på treningene og
stadig noe nytt å lære.
Det virket også
som både fokus på disiplin og humør-
fylte treninger er en vesentlig bestanddel
i Liverpool Akademiets opplegg.
spillere og trenere gav uttrykk for stor
tilfredshet med dagene med intensive,
men lærerike økter med fotballtrening.
Organiseringen var systematisk og meget
godt planlagt.
Utrolig at det ikke ble
kaotisk når så mange barn som ikke
kjente hverandre fra før, skulle delta i
aktiviteter der veilederne/trenerne
forklarte på et fremmed språk, sier
Nergård
Tidligere kaptein, spiller og ass.
mana-
ger Phil Thompson var innom skolen den
siste dagen.
- Da jeg var ung hadde vi ikke fotball-
skoler eller trenere, ungene i dag har
større og flere muligheter til å bli gode.
Og de bør ta dem.
Men det som hele
tiden må ligge i bunn er at man skal ha
det artig med fotballen og nyte spillet,
uttalte Liverpool-legenden.
Guttene fra Drag fikk også løfte
Champions League troféet som Liver-
pool og John Arne Riise vant i Istanbul i
Siste dag fikk alle deltakerne utdelt
Diplom, fotball og Liverpool T-Skjorter.
Det ble også utdelt medaljer til vinnerne
av en uhøytidelig straffekonkuranse som
ble avviklet i hver av gruppene, samt
medalje for beste holdninger/fair play.
Elias Olafsen fra Drag vant medaljen for
beste holdninger/fair play i sin gruppe,
noe som var meget fortjent og artig for
delegasjonen fra Drag.
ay"
NORSK TEKST:
vuojttijda unna
stráffatjievtjastimgilppusin mij
juohkka juohkusin tjadáduváj, ja akta
dasi gænna lij buoremus
miellaguddo/fair play.
Elias Olafsen
Ájluovtas medáljav vuojtij buoremus
miellaguddo/fairplay ietjas
juohkusin, dav sån ánssidij ja viehka
suohtas lij Ájluovta báhtjajda.
Gåvvå/foto: Øyvind A. Olsen, AN
Ole Fredrik Nergård
Med Champion League-trofèet, f.v.
Elias Olafsen, Ole-Fredrik Nergård, Mikkel Andre Nergård
og Jonas Olafsen.
Innhavet ungdomsklubb kr.10.000, Hamarøy-
natta kr.
10.000, Tensing Hamarøy kr.
Skutvik Blandakor kr.14.500,
Tildeling til lag og foreninger i Hamarøy
Driftsutvalget i Hamarøy har
vedtatt å fordele kulturmidler for
2009 til følgende:
Hamarøy Krigsmuseum kr.
Hamarøy pensjonistforening kr 8.000
(prosjektstøtte), Skutvik pensjonist-
forening
3.500, Sagfjord
pensjonistforening kr 3.500, Ulvsvåg og
omegn pensjonistforening kr.
Sagvatn JFF kr 6.000, (utbetales ved
gjennomført prosjekt), Sørbygda Vel-
forening kr 8.000, Søskenheimen kr
6.000, (herav kr 4000 i prosjektstøtte), UL
Fremad kr 0, Hamarøy husflidslag kr.
6.000, Sørbygda skytterlag kr 6.000,
Sagfjord lokalutvalg kr 6.000, UL Øyland
kr 8.000, (prosjektstøtte) og Blindeforbun-
det Nordland kr 2.000.
Søknadene er kategorisert i 5 forskjellige
grupper.
Det er Barn og ungdom, kunst-
formidling, sang og musikk, kulturminne-
vern, eldreaktivitet og øvrige kulturfor-
mål.
Totalt søknadsbeløp var på kr 30.000
og til fordeling ble det gitt kr 35.000.
CyanMagentaGulSvart
Fredag 13. mars 2009
Bálldalahkkoj
fylkkagoaden
Nordlánda fylkkasuohkan diehtomielalattjat barggá
sáme gatjálvisájt tjalmostahttet duon dán pládna-
prosessaj baktu ja aj Nordlánda Fylkkaplána baktu.
Divtasvuonakguoktán le ájnas oasse fylkka-
suohkana sáme ássjij bargon, Heidi Birgitta
Andersen ja Per-Inge Finnesen.
Heidi barggá sáme giella-
konsulænntan, madi Per-Inge le sáme
ássjij rádevadde.
Sunnun li kontåvrå
bálldalahkkoj fylkkagoaden - Æládus-
ja guovlolasj åvddånahttemåssudagán.
Sunnu oajvve le fylkkaráde Arve
Knutsen (Kr.F).
Fylkkasuohkana sáme ássjij bargov
ådåstuhttet lij gåbdes prosessa
háladusán ja aj politihkalattjat.
ådåstuhttem le buktám mærrádusáv
fylkkadikken gånnå Sáme nammadus
le hiejteduvvam, ja sáme ássjij
politihkalasj åvdåsvásstádus le
sirdeduvam fylkkarádáj.
Fylkkasuohkan le guokta
aktisasjbarggosjiehtadusá Sámedikkijn
sjiehtadam, nubbe Trøndelága fylkaj
ja Hedmárko fylkkasuohkanijn sáme
ássjij bargo birra oarjjelsáme
guovlojn, ja nubbe
aktisasjbarggosjiehtadus mij guosská
ålles Nordlánda fylkkaj.
Divtasvuona suohkana oassálasstem
sámegiela háldadimguovlluj le
buktám, adjáj fylkkasuohkanij le
biejadum gájbbádusá sámelága
giellanjuolgadusáj hárráj.
Fylkkasuohkan oadtju
guovtegielakvuoda doarjjagav
- Barggo fylkkasuohkana gájbbádusáj
sámelága giellanjuolgadusáj hárráj le
jådon, miejnni Heidi.
Fylkkasuohkana
dokumenta ja plána ma sámegiellaj
galggi gávnnut, sån álu
julevsámegiellaj jårggål.
Tjoahkkájgæsos fylkkaplánas le
læhkám ájnas dahkamus, sæmmi le
válggatjálos majt fylkkasuohkan le
buvtadam.
Dát julevsámegiellaj
gávnnu ja le duola dagu sáddidum
divna gådijda Divtasvuonan.
aj oassálasstá dábálasj
ássjegiehtadallamin.
- Mån giehtadaláv åhtsåmusájt
giellastipendajda ja dårjajt
giellaarvusmahttem dåjmajda, subtsas
Per-Inge Finnesenin le viek gåbdes
barggobælldo.
- Muv oajvvedahkamus le jådedit ja
giehtadallat gájkka mij sáme ássjijt
guosská fylkkasuohkanin.
Danna le aj
oatsodibme aktisasjbarggosjiehtadusás
Sámedikkijn ja sáme instiusjåvnåj ja
organisasjåvnåj.
Mujna le aj álu
guládallam guoskavasj departementaj
ássjes ássjáj.
Fylkkasuohkanin ájggop
mijá politihkka galggá nasjonálalasj
politihkav tjuovvot, javllá Per-Inge.
Rádevadde le aj tjielgas mij le
"vuodo" juohkka dåjman.
- Fylkkasuohkan galggá dilev láhtjet
vaj sáme oassálasste bessi bargov
buoremus láhkáj tjadádit.
sihke institusjåvnåjda,
organisasjåvnåjda ja ájnegis sábmáj.
Heidi Andersen ja Per-Inge Finnesen
goappátja soapptsoba bargon
fylkkagoaden ja viessádin
fylkkaoajvvestádan Bådådjon.
Valla lin álu "sijdan" Divtasvuonan,
viek álu...
GÅVVÅ/FOTO: JØRGEN MATHISEN, Avisa Nordland
Fredag 14. august 2009
Vuosstebielle
Hamsunij
Duvvá.
Vádtsem Duvváj sjattaj viek buorre tjáppa dálken.
Dánna vádtsijda gáhkkiji.
Hamsunbiejvij
aktijvuodan
vuosedij Liddno
sáme ælla
riekta nav gåktu
Hamsun gåvvit.
Ásadiddje Liddnos ájggu árbbedábijt boahtte buolvajda åttjudit.
Duola dagu eldagis ja rievsaga li merka ma vuosedi gånnå ij
galga dållåsajev dahkat, subtsasti.
Arrangørene fra Liddno er
opptatt av å bringe tradisjoner videre.
- Lyn og ryper er
eksempelvis tegn på at man ikke skal lage bålplass, forteller de.
Tæksta: Karianne Sørgård Olsen
Vájaldime Gilbert Lapp'a væráldin -
Kalstadsijdajs Duvvásijdajda, ájggun
gåvvidit sáme árbbedábijt ja ritualajt
ma li dållåj tjanáduvvam.
Gilbert Lapp le dåbdos Hamsuna girjijs
Rosa ja Benoni.
- Gilbert Lapp ij le nav slintsos ja
duolvas dagu Hamsun suv gåvvit.
le tjáppa ulmusj, sæmmi árvujn dagu
látten, javlla akta ásadiddjijs, Inga
Nanos
Mikkelsen vuoset vuohkáj majna Ham-
sun suv girjijn sámijt gåvvit, ja ájggu
ådåstuhttet dav gåvåv.
- Duola dagu Markens Grøde.
tjuodtju Isak lij saje vuostasj ulmusj.
Valla sáme juo lidjin
danna.
Hamsun ittjij
agev sámijt ulmutjijn
v u o s s t e b i e l l e n
tjuodtjot
dán
vuojnnuj, dættot sån.
Vádtsemoassálasste
Kirsten Andreassen
ja Inger Karlsen
guorrasibá
dási.
Vuojnnám
Hamsuna gåvvidimijt
sámijs, ja navti sihke
Mari Boine konsærtta
dát
vádtsem
mujttádahttá man
nanos ja tjábbe sáme
kultuvrra le, javllaba
rádnatja.
Dåjmalattja
Váttsedijn da birrusij
oassálasste
oadtjun gåvåv gåktu
dållit sáme láhkáj.
- Jus ájgo idjadit, de viertti agev
gatjádit jus besa åvddål oaddá.
dagu eldagis ja rievsaga li merka gå ij
la buorisboahtem.
Viertti aj árranav
dahkat binnemusát avtse lávke tjátjes
ierit, ja ij galga dålån ruodtsit, javllá
Inga Mikkelsen.
Sån subtsas árran le ájnas sáme
árbbedábijn, ja dålåv galga riekta
láhkáj giehtadallat.
- Dát le iellemvuohke, luonndo-
filosofija ja árbbedábe.
Oase ma li
ájnnasa boahtteájggáj bisodit.
vádtsemin galggap gáhkkit hællo
Jáhkáv sjaddá fijna vuohke
juojddá ietjá dahkat gå sjávot
tjåhkkåhit girjálasjvuodasemináran,
tjajmmá sån.
Bálges Kalstada ja Duvvásijdaj gas-
kan lij ájnas vádtsembálggá dålusj
samijda.
Tuva.
Turen til Tuva ble svært vellykka i godværet.
Her tilberedes gáhkko for turfolket.
Gåvvå/foto: Anne Kalstad Mikkelsen
Duvvá rájaduváj sámijs 1860-jagijs ja lij sáme årromsadje desik sijdas
jåhtin 40-50 jage dássta åvddåla.
Álmmuklåhkåmis jages 1900 tjuodtju
sadje le aktisasj ednamin Gielasgiedde, Uteid ja Oppeid sijdaj vuolen.
"Duvvaga" dagu álu gåhtjoduvvin, adnin ietjas skøytav ja ålov bivddin
ja viejddin, duodden Lofotguollimijda.
Gåvvå: Anne Kalstad Mikkelsen
Duvvá - sáme årodahka
Gåvå: Kitty Skapalen
Åvddåla le Árranin kantijnna læhkám
1990-lågo álgon.
Vuostatjin galggá
kantijnna barggijda liehket, valla
ájnegisulmusjviddnudagá æjgát, Roger
Pedersen, ájggu bájkálasj viesáda aj galggi
bessat kaféav ávkálasstet.
- Gæhttjalimájgen ájggop guovdátja
rahpamájgijt tjuovvot, mánnodagás
bierjjedahkaj kl 10 - 16.
åvddålijguovlluj vuojnnep máhttelis-
vuodajt duon dán lávvodagájn rabás adnet,
javllá Pedersen.
Ruoptus Ájluoktaj dijmmá jåhttåj ja le
guovvamáno rájes barggam viddnudagáv
jåhtuj oattjotjit.
Addneguoradallamav le
Vuolledirektørra Kitty Aira le viek dudálasj ådå kaféa-fálaldagájn Árranin.
Kafé Durro jådeduvvá Roger Pedersenis (g.b) ja viehkkekåhkas Kevin Olaisen.
Underdirektør Kitty Aira er strålende fornøyd over det nye kafe tilbudet ved Árran.
Kafé Durro blir drevet av Roger Pedersen (t.v) og hjelpekokk Kevin Pedersen.
Kaféarahpam Árranin
Roger Pedersen (22) Ájluovtas le kantijnav ja
kaféav Árranin rahpam.
De dal bargge ja
bájke viesáda vijmak bårråmsajev guovdátjin
tjadádam ja dat vuosedij nanos berustimev.
- Ájggop bájkálasj - ja sijddabiebmov
stiellit.
Kaféagálvo ja mállása.
Uddni
rahpambiejve le bidos mállásin.
Ienep bargge
Árrana direktørra, Filip Mikkelsen ådå
fálaldagájn viek ávvudallá.
- Dát gal buorre sjaddá.
Gå álgijma
guovdátjav jådedit de lijma binnep
virgálattja ja uddni lip moattes, ja navti
gal le dárbbo kaféaj.
Sávav oadtjop
moadda guollemállása menyan, soajttá
spekesildáv ja ietjá njálga guolev, måjut,
ja sávvá Pedersenij vuorbev.
Vuolledirektørra Kitty Aira le aj viek
dudálasj.
- Dát le viek buorre.
Dálla boahtep varás
káffaj ja máhttep lunsjav ja mállásav dánna
oasstet.
Bårråp aj ålggon gåjt akti vahkkuj
ja de la máhttelis njálga mállásav dánna
Dát buorre sjaddá, javllá sån.
Turisstaájgge vuorddá
Pedersen aj turisstaájgev vuorddá, ja
vuojnná máhttelisvuodav turistajt giesen
dievnastit, ja åvddålijguovlluj ihkap ájn
akta barggosadje sjaddá.
- Muv steviellja Kevin Olaisen (22) le
åhpadum koahkka ja muv álgon viehket,
Iesj li sujna åtsådallama
tsieggim- ja snihkkumsuorges, valla sujna
le agev sávadus læhkám koahkkan barggat.
Ja arvusmahttemav le vuorrasap sámijs
- Mån lev bájke vuorrasap ulmutjijt
guossidam ja tjálálvisájt tjuoggám guolláj
ja biergguj, ja le árvusmahtedum sáme ja
nuortta-vuona biebbmo.
Berustav ålleslasj
åvdedimes biebmos, mij galggá njálggen
vuojnnut ja diedon njálggen májsstet,
måjudallá sån.
Juojddáv gal le oasestam, ja jáhkká sån
viertti ådå vædtsagijt manenagi oasstet.
Suv plánajn le aj catering-oasse.
- Árran le juo åvddålijguovlluj dinngum,
ja vuosstájválldep aj catering dinngumijt
iehtjádijs guovdátja ålgusjbieles, javllá
Pedersen.
Sån le aj sáhkadam ietjá aktøraj, duola
dagu hotellajn Sisnuoren.
- Munji vuojnnet le navti gå ienep fálaldagá
gávnnu, infrastruktuvrra lågnån.
Miján le
máhttelisvuohta buorre biebmojt oasstet,
ja navti sávvap ulmutja árbbedábálasj
biebmov ájggu bårråt, hæjttá ådå
viddnudakæjgát Ájluovtan.
Fredag 16. januar 2009
Gåvvå/foto: Arctic Wilderness Experience
Aktisasjbarggoprosjækta Divtasvuona ja
Jielleváre suohkanij ja Sørkaitum
Samebya gaskan álgaduváj tjavtjan 2002.
Guhtta jage mannela æládusoassálasste
rájá goappátja bielen bivdeduvvi
oassálasstátjit.
Kártta ja diehtomateriálla
Kártta le mihton 1:100 000 ja le buorre
vædtsak gárvedibmáj várrevádtsemijda
dájn guovlojn, mij le Skjomenis nuorttas
Kobbvatnij oarjjás.
Kártta vuoset buorak
láhkáj máhttelisvuodajt bæjvvásasj
vádtsemijda.
Bierri ihkap aj kártav stuoráp
mihtoj adnet, vaj ienep diedojt oadtjo.
- Kártta ållo ávkálasj diedov vaddá
duobddágij ja sjattoj birra.
Jårggåluvvam
julevsámegiellaj,
vuona-
svierigadárogiellaj.
Stig Gælok le riek
buorre bargov dahkam, bærrájgåhtsemijn
sáme bájkkenamájs kártan, javllá Stig
Eriksen, akta prosjæktajådediddjijs.
- Ájggop giehtagirjátjav rievddadit ja
dárkkelappot dav dahkat, ja aj dav
juogadit duon dán sajen vaj ulmutja dav
máhtti åmastit.
Vuojnnep lassemin
berustimev lájdos ja ulmutja hálijdij birra
vádtset, álu Gievsfierdas Vuodnabahtaj
Rádjebálges
buoreduvvá
Guovllo le hiebadahtedum ja kárta ja diedomáteriála li åtsådum.
De le dal ájgge dagojt buktet Rádjebálggáj tjanádum.
Rijkarájan.
Tsiekkim rijkarájan subtsas guokta nasjåvnåj birra.
Duobddága li avkkiduvvam ulmutjijs buolvaj tjadá rájá goappátjij bieles.
Ved riksgrensa.
En varde ved riksgrensa forteller om to nasjoner.
Området har blitt benyttet av folk fra begge sider gjennom generasjoner.
hálidij vádtset, javllá Eriksen.
Ådå låhko kártas aj boahtá.
Tjalmostahttem sáme namájs
Produktåvddånahttemin ájggu barggat
åvddånbuktemijn sáme namáj sisanos.
- Ájggop dajna vijdábut barggat.
namá ålov subtsastij gåktu duobddágin le
ja luondov danna ja aj gåktu buolvaj tjadá
li duobddágijt ávkkidam.
Svieriga bielen
vuorrasap sáme sierraláhkáj berustin dát
riekta galggá sjaddat, javllá Eriksen
Ja sihke Vuonaga ja ålggorijkaga ådå
vuojnov oadtju gåbdep ja stuoráp
muossádimijn, miejnni Eriksen.
Aktisasjbarggo moadda
oassálasstij
- Ajggop aktisasjbargov Nord-Salten
Turlagajn
oassen
vádtsemprográmas
giesen
Guovvamánon mij ájggop aktisasjbargov
álgadit æládusiellemijn rájá goappátjij
bielijn, vaj mannoæládusbuvtaga bálkká
guoran dagáduvvi, javllá Eriksen.
Sån jáhkká vádtsema oahpestiddjij le
mannoæládussaj.
Dánna luonndo ja
kultuvrra giehtalahkkoj vádtsi.
-Ájggop aj Vuodnabat sijdajn
ságastallat rádjebálggáv vijdedittjat,
Nordkalottlájdojn
Vuodnabadás Vájsáluoktaj manná.
dåjmadagájn
jådedimjuohkusijn da guokta
ráddnásuohkana Jiellevárre ja
Divtasvuodna li sihkarasstám
aktisasj vuodov.
Duola dagu libá
goappátja suohkanoajve oasse
jådedimjuohkusis.
Tjoahkken
produktbuvtadimoasse le 2,2
milijåvnåjda merustallam.
dássta le juo Interreg'as juollodum,
ja sihke Divtasvuona suohkan, Nar-
vik Energi ja Vattenfall AB li
læhkám ruhtadiddje.
Svieriga bie-
len le merustallam birrusin guokta
milijåvnå.
- Lip ávon gå dialogav galggap
adnet æládusoassálasstij rájá
goappátjij bielijs, hæjttá Eriksen.
Kártta, giehtagirrje ja video li oase vuosedallamis
rádjebálggás.
Dálla æládusoassálasste bivdeduvvi
bargguj buvtagijt åvddånahttet tjanádum
rádjebálggáj.
Kart, håndbok og video vil være med å markeds-
føre grenseleden.
Nå inviteres næringsaktørene
med i arbeidet med å utvikle nye produkter
tilknyttet Grenseleden.
Fredag 20. februar 2009
Doajmmajuogos DragLAN le ásadibme
mij dán jage tjadáduvvá dijstagás
duorastahkaj snjuktjamáno 10.
biejvijn.
Nav gåk åvddåla sebrudakgoaden
Ájluovtan dáhpáduvvá, dálvveloabevahko.
Dákkir ásadime li dábe sjaddam lándav
birra, biejadum jur skåvlåjda dálvvelåbijn.
Juohkka oassálasste válldá manen ietjas
dáhtámasjijnav ja tjanáduvvá nuppijda,
nubbe nuppijn spellat, internehtan surffit,
fijlajt juogatjit ja ájn ienep.
Valla e dåssju
dáhtá birra tjåhkana.
Moadda spela
- Miján le aj bállotjiektjamgilpos
lásjmudallamlanján ja moadda ietjá
gilppusa, javllá Magnus Paulsen.
Sån le
aktan Thorstein Solstrømajn dá jage
oajvveásadiddje VinterLAN:as.
- Dá jage lip ådå teknihkalasj vædtsagijt
oasstám ja miján li ienep saje.
Sadje le 60
oassálasstijda ja máhttep stuoredit jus le
Budsjehtav aj gærdodip ásadimev
Dáhtáávudallam.
Magnus Paulsen
ja Thorstein Solstrøm gåhttjoba
vidát VinterLAN:aj Ájluovtan
snjuktjamáno nuppát vahko.
DATAPARTY.
Magnus Paulsen og
Thorstein Solstrøm inviterer til den
femte VinterLan på Drag i mars.
LAN Ájluovtan
dálvveloaben
Vidát gierde nuora Ájluovtan VinterLAN:av ásadi.
Dáhtáspella,
bállotjiektjamgilpos ja ietja gilppusa idja-biejvve.
bærrájgåtsåtjit, javllá sån.
Sunnu siegen
gietjas iehtjáda viehkedi teknihkalasj åsijn.
Dijmmá lidjin badjelasj 50 oassálasste ja
dá jage sávvi ådå rekordav, Nuortta-Sálto
stuorámus LAN:an.
Báhtja ieneplågon
Tjáledibme le álggám ja juo li 35
Ienemus oasse li báhtja
Nuortta-Sálto guovlos, valla aj ulmutja
Narvijkas ja Bådådjos.
Muhttijn li galla
næjtso, valla gåsi gáhtu?
- Moadda báhtja ájggu oassálasstet, valla
gånnå li næjtso?
- Vuorddep sijáv, javlli sluohkasit.
Dábálattjat båhti, valla e tjáledahte
åvddålgiehtaj.
Nágina PC:av manen válldi,
valla e gájka.
VinterLAN le dagu åvddåla ásadibme gåsi
ulmutja navku bessi, ja dårjaduvvá
almulasjvuodas.
Sihke Sparebanken Nar-
vik ja Divtasvuona suohkan li doarjjam.
Jus 10. klássav váttsá jali vuorrasabbo le
de besa oassálasstet ja náv le aj gæhttjij
- Goassa le ájggemierre tjáledahttet?
- Le máhttelis tjáledahttet desik ásadibme
álggá, ja jus soajttá lissta le dievas de le
máhttelis duoddebievdev tsieggit, javllá
Simon Paulsen, guhti aktan Johnny
Andersenijn lij oajvveásadiddje åvdep
jagijn.
Ásadiddjijn le sierra næhttabielle,
www.draglan.net .
Dánna gávna sihke
tjáledimsjiemáv, njuolgadusájt, rustiklistav
ja ållo diedov sihke oassálasstijda ja
gæhttjijda.
Ja dajda gudi ettjin åvddåla diede; LAN
mierkki Local Area Network.
LAN Ájluovtan 2004
Gåvvå: Sander Andersen
Norrøn jali sáme?
Stájgo histåvrålasj guovdátja
bargo prosjæktajådediddje
Sidsel Bakke ja Stájgo
histåvrrålága njunnjusj,
Greta Sollie, åvdep
bierjjedagá gåhttjun
arkeologav ja senior-
rádevaddev sámedikken
Arne Håkon Thomassenav,
gehtjatjit ráhposajev
Grådussan ja
Mjeldbávte vuolen.
Arne Håkon Thomassen - vædtsagijn majna ednamav guoradallá - dålutjis sáhkadime Sidsel Bakkejn - madi Greta Sollie dálásjájgijn
guládallá mobiltelefåvnå baktu!
Arne Håkon Thomassen - med et redskap for å ta stikkprøver av jordsmonn - i ivrig samtale med Sidsel
Bakke om gamle dager - mens Greta Sollie har mobilkontakt med nåtiden!
Rábo mannelahkkuj dålusj strádduhåren Grådussan.
Graver på rekke og rad i en gammel strandvoll i Grådussan.
Ulmme gæhttjamijn lij berustahttet Arne
Håkonav ja Sámedikkev guoradallamijn
boandás åvddåráhpobájkij Stájgon, ja
arkeologajda vuostasj diededimev daj
bájkij birra vaddet, mij guosská
seminárav mij galggá ásaduvvat
bajelttjálajn "Døden skal du lide"
Sagaspellavahkon mannela giesen.
Dalloj Lars Erik Narmo, arkeologa ja
dutkamåvdåsvásstediddje vikingmusean
Borgan Lofåhtan aj sjaddá oassálasstet.
Manemus nammadum sjaddá de norrøna
ráhposkihkajt ja ájádallamijt iellema
birra jábmema mannel, madi Arne Håkon
sjaddá åvdåstit sáme oasev.
Moattelágásj rábo
Grådussan li moattelágásj rábo.
baddjen várddasin Bøvika ja Mjeldbávte
vuossti le broanssaájgeráhpo
kuppelgiergij10-20/30 cm
diameterin.
Guovte
parallella sádduhårijn kuppelgiergijs
nuore lahka li gisstorábo ja rábo jårbåp
hámijn guorralahkkuj.
Vuorrasabmusa li
ihkap bajemusán ednambajedime diehti,
ja soajtti liehket birrusij 2-3000 jage
vuorrasa.
Arne Håkon subtsas Porsanger-
lahkkesuollun lij gávnnam
liejkkimgistojt, ma ælla rábo, valla
buvtadumsaje gånnå merrasáme livses ja
uljov svállás, mårsjås ja nuorjos
buvtadin.
Rábo gisstohámijn Grådussan
ælla gal liejkkimgisto, valla ieme rábo,
valla guorras teorijaj, gånnå sáme ja
norrøna viesáda gaskan lij
aktisasjbarggo, ja sáme ja norrøna ihkap
aktan li hávddáduvvam.
Ájnas dahkamus
dálla sjaddá buorre diehtotáblojt dahkat
ma máhtti gæhttjijt diededit ja
bagádallat.
Giese ráhposeminára mann-
ela berustibme dáj åvddåmujtoj birra
lassánit, ja de le ájnas ulmutja diedov
oadtju ma máhtti nannit ja tjiegnodit
iejvvimav dålusj ulmutjij.
Rábo Mjeldbávte vuolen
Bøvika nuppe bielen, Mjeldbávte
vuossti, li aj moada rábo strádduhårijn
giergijs ma li danna.
Uddni li savvám
tjuovggis sebmulij, valla jårbbis rahpam
ienemus rábujn le máhttelis
vuojnnet.
Le miellagiddis ájádallat
moadda boandás ráhposaje li goabbák
bielen Bøvikas - ja histåvrå moadda
jiena tsabmi dunji gå guovlon vádtsá.
Sáme lidjin gal vuostasj ulmutja gudi
dási årrujin, ja ihkap dat nanos
tjalmostahttem norrøna dåjmas dán
guovlon ruovddeájgen ja vikingájgen le
tjiehkam ahte sáme ihkap lidjin
ájnnasappo gå uddni jáhkkep.
Isetráhpo
Hagbardsuollun, gånnå nissun biese sisi
lij biejadum - sáme ráhpodáhpe - ihkap
dav vuoset.
Geldulasj sjaddá gullat majt arkeologa
åvddånbukti giese semináran!
Tæksta/Gåvå:
Bjørn E. Stemland
Idar Kintel/
Divte Media AS
Fredag 23. januar 2009
web-tv ållånime
Jus Sámedigge doarjju prosjevtav
"Julevsáme Youtube", de ihkap ruvva
duohtavuohtan sjaddá.
Nordlánda fylkkasuohkan ja Barggo- ja
sebradahttemdepartemennta li juollodam
300 000 kråvnå gesisik prosjæktaj.
viertti Sámedigge aj doarjjot jus prosjækta
duohtavuohtan
moarmesmánon.
Innovatijva giella nuorajda
Visjåvnnå le julevsámegielav dahkat
miellagiddis ja innovatijvalasj giellan
nuorajda, mij aj sijda ja skåvlå
ålgusjbielen máhttá aneduvvat.
Video-
sáddagij baktu internehtan julevsáme
nuora oadtju iehpeformalalasj ja
interaktijvalasj anov gielas.
Inge
Finnesen
Nordlanda
fylkkasuohkanin miejnni dát le buorre
doajmma.
- Dá nuora li smidá ja sjuggelisá.
Fylkkasuohkanin le næhttabielle Info-
nuorra sáme nuorajda, valla dat ij giddi
nuorajt sæmmi láhkáj gå vihtta jage dássta
Dát le ilá sjávos ja gávkas ja álu
ij ådåsmahteduvvá.
Nuora diehti mij sijáv
giddi ja dahki ietjas láhkáj.
vuorodime li jur giella ja nuora ja návti
prosjækta midjij hiehpá, javllá Finnesen.
Aktisasjbarggoguojme
Prosjækta lij gidán ja tjavtjan 2008
åvddåprosjæktadásen oasseruhtadimijn
Nordlanda fylkkasuohkanis, Sámedikkes
ja STH-fåndas.
Konklusjåvnnån ájggu
prosjevtav joarkket ja náv guhkás le 66%
ruhtadum Nordlanda Fylkkasuohkanis ja
Barggo- ja sebradahttemdepartementas.
Dálla vuorddi vásstádusáv Sámedikkes.
Mihtto le gudá mánnusasj gæhttjalim-
prosjevtav tjadádit, web-tv sáddagij akti
vahkkuj ragátmános 2009.
Valla juo
moarmesmánon ájggu kursajt válldet
filmmasubtsastimen, videobuvtadimen ja
redigerimin.
Gæssáj ájggu studiov tsieggit
ja vædtsagijt biedjat åvddål ragátmánon
rájes ájggu vuostasj bále sáddit.
Gæhttjalimgávdda le moarmesmános
javllamánnuj 2009.
Nuora
dádjadam
aktisasjbarggoguojmijt manen oadtjot.
Gæhttjalimgávdan vuojnnep jus doajmmá.
Ja dan mannela máhttep giehttot jus dáv
dåjmav galggá stuoves juollodimij
ruhtadit, javllá Finnesen.
Sebradahtte giellaarena
Prosjæktatjielggidusán dættoduvvá dákkir
næhttasebrudagá mielav giddiji ja dahki
sierralágásj dynamihkav addnij ietjas
subttsasij vuodon, hiebadum nuorajda ma
ienebuv mediav adni dudádittjat ietjas
subttsasav, ienni gå dåssju iehtjádijda
gulldalit.
Prosjæktajuogos ájggu hiebadit
Web-tv julevsáme nuorajda.
Jus ållåsit ruhtaduvvá de ihkap jåhtuj boahtá tjavtja rájes 2009.
Web-tv for lulesamiske ungdommer.
Med fullfinansiering vil det blir aktuelt fra høsten 2009.
bájkálasj dilev vuollegasj giellafálaldagájn
nuoraj ietjas premissaj milta ja gånnå
giellapolitija e gávnnu.
Tv-media
mielanækto válljiduváj, dan diehti gå
moadda julevsáme buorebut sámegielav
njálmálattjat bukti ienni gå tjálalattjat.
- Mijá mihtto le sebradahttem giellaarena,
gånnå gæhttjalip nav sebradahttet nav ålos
gå ber vejulasj, ienni gå rahtjat duolla
grammatihkav.
Gå ælla vuojga moadda
addne de sjaddá hásstalus ásadit dåssju
addneoassálasstemijn.
Dan diehti ájggop
buvtedit muodugattjav YouTuba ja
bájkálasj-tv gaskan, gånnå da gudi ájggu
bessi vædtsagijt luojkkat ietjas filmajt
dagátjit ma sijddabælláj almoduvvi.
Mihtto le oadtjot julevsáme nuorajt
subtsastittjat nubbe nubbáj videoa ja jiena
baktu, ja arvusmahttet aktijvalasj
giellaanov,
tjuodtju
prosjækta-
tjielggidusán.
Sihke julevsámegiellaj ja
dárogiellaj
TV-sáddaga galggi julevsámegiellaj
buvteduvvat, valla galggá dárogiellaj
tæksta liehket vaj da gudi e buvte sámástit
bessi gielav oahppat.
Jus ulmutja gudi
ságájdahteduvvi
dárusti,
suv
sámegiellaj dubbiji, ja vat tevstav
dárogiellaj tjálli nav gåktu Sáme
ådåssáddagijn TV:an dahki.
- Dá nuora li 20 jagij álgon ja ienemus
oasse li studenta.
Sávvap dá arvusmahtti
nuorajt ja sávvap dá ásadi juojddáv mij
stuoves sjaddá ja mij máhttá joarkeduvvat
nuorap buolvas jus ietja soajttá sihti
karrierajn joarkket.
Ájnas faktåvrrå vaj
rudájt juollodip le jus dát le tjadádahtte,
ja dav de mij miejnnip, hæjttá Finnesen.
Fylkka tjállá duola dagu ahte doajmma
máhttá arenajt ásadit sáme nuorajda
sámástihttjat.
Prosjæktajådediddje Lars Theodor Kintel
ij ájgo vuojga javllat åvddål vásstádus
Sámedikkes boahtá, ietján gå dættot
gijttevasj le fylkkasuohkana dårja åvdås.
Fredag 23. oktober 2009
STUORRA BERUSTIBME.
Duot dát fáhkaulmusj lij sadjiha fáhkabiejvijn psyhkalasj varresvuodabargo gáktuj Nuortta-Sálton.
STOR INTERESSE.
Ulike fagpersonell var på plass under fagdagene for psykisk helsearbeid i Nord-Salten.
Hásstalusá sáme guojmijda.
Familljaterapeuta SANKS'an Reidun Boine le ålov barggam hásstalusáj majt sáme guojme iejvvi
bæjválasjiellemin ja tjalmostahtij makkir vuorddemusá ja dárbo sáme guojme iejvvi almulasj viehkkeapparáhtan.
UTFORDRINGER for samiske par.
Familieterapeut i SANKS, Reidun Boine har jobbet mye med utfordringer som samiske par møter i
hverdagslivet og tok for seg hvilke forventninger og behov de samiske møter i forhold til offentlig hjelpeapparat.
Divtasvuodna, Stájggo ja Hábmera
suohkana ásadin fáhkabiejvijt Hábmer
Hotellan aktan RKK Ofoten.
Birrusij 60
persåvnå Saltdales oarjjás Narvijkkaj
nuorttan oassálasstin daj biejvijn.
Ulmmejuogos lidjin virgálattja
psyhkalasj varresvuodadievnon/
gárevsælgga, sijddaásadum dievno,
NAV/sosialetáhtta, dåktårdievnastus,
mánájsuodjalus, varresvuodastasjåvnnå
ja sierravarresvuodadievno aktan addnij
ja iehtjádij gudi psyhkalasj
Dárbahi gus sáme ietjálágásj
giehtadallamav sijá psyhkalasj vájvijs?
Dáv gatjálvisáv psykologtjiehppe Akkutteaman
SANKS'an, Snefrid Møllersen åvdedij gå
ásaduvvin fáhkabiejve psyhkalasj
varresvuodabargguj Nuortta-Sálton dá vahko.
varresvuodajn barggi.
Visjåvnnå åvddånahtátjit
buorre psyhkalasj
varresvuodasuodjalusáv sáme
álmmugij Vuonan
Vuostasj biejvve lij dåssju sáme
álmmuga vuosstij tjalmostahtedum.
Prosjæktajådediddje SANKS'an, Tone
Finnesen åvddånbuvtij oanegattjat
SANKS'a birra, mij le sáme
nasjonálalasj máhtudakguovdásj.
SANKS'an le nasjonálalasj
åvdåsvásstádus oassálastátjit
åvddånahttemij avtaárvvusasj fálaldahkaj
psyhkalasj varresvuodasuodjalussaj sáme
álmmugij Vuonan.
- Lev riek dudálasj gå nav moattes
tjåhkanin, mij vuoset sábme
jerudaláduvvá varresvuodabarggijs ma
ájggu ienep máhtudagáv ja dádjadusáv
oadtjot sáme varresvuodabargguj, javlaj
Divtasvuonan le SANKS kåntåvråv jagev
adnám ja Finnesen vuoset SANKS'an li
positijvalasj åtsådallama bargos.
- Mij vuojnnep dárbov sihke
ållessjattugijda, mánájda ja nuorajda.
Riek ájnas le mij gávnnup birrasin ja
dárbbo le diedojt, åhpadimev ja
bagádallamav vaddet dajda gudi dájna
ájnas bargujn barggi.
Álu le gåktu
pasiænnta terapeutav iejvvi mij le
ájnnasamos, miejnni Finnesen.
riek dudálasj gå nav moattes li
fáhkabiejvijda boahtám, ij dåssju dajs
gålmmå Nuortta-Sállto suohkanijs, valla
aj ietjás suohkanijs ja ásadusájs fylkan.
Varresvuodadåjmadahka viertti
ietjas miellaguottov sámij
gáktuj rievddadit
Psykologtjiehppe Akutteaman SANK-
SAN, Snefrid Møllersen gatjádij
"Dárbahi gus sáme ietjálágásj
giehtadallamav sijá psyhkalasj vájvij
gáktuj", ja vásstedij tjielggasit e dárbaha.
- Sáme e sierralágásj giehtadallamav
dárbaha, valla varresvuodadåjmadahka
viertti oahppat sámijt iejvvit ja sidjij
avtaárvvusasj giehtadallamfálaldagáv
vaddet, miejnni sån.
Lågådallamin
dættodij gájka lip oasse mijá kultuvras ja
iejvvimin pasienta ja terapeuta gaskan le
ájnas makkir miellaguoddo terapeuta
vuoset.
Jus giehtadallam galggá
vuorbástuvvat viertti liehket aktisasj
semalasjvuohta ja dádjadus
gássjelisvuoda birra ja semalasjvuohta
ulme birra.
- Terapeuta vierttij sosiálalasj dássáj
boahtet gånnå pasiænnta le.
Álu le nav
gå ieneplåhkuj gullu de jáhkkep ulmutja
unneplågoduogátjin aj ájádalli ja dahki
sæmmi láhkáj gå ieneplåhkokultuvran,
valla nav gal ij le, javlaj sån.
Grethe Dunfjeld, guhti le pedagoga
Mánáj- ja nuorajpsykiatralasj poliklinkan
SANKS'an, vuosedij makkir hásstalusájt
terapeutajn li gå sáme klientajn iejvvi.
Kjell Andersen, psykiatralasj
skihppijsujttár Akkutteaman SANKS'an
vuosedij åtsådallamijda
buoredamprosessajn alvos psyhkalasj
vájvij merrasáme guovlojn.
Fredag 25. september 2009
Ælljabivddeveterána.
Anders Kalstad (75), Arvid Westermann (76) ja Nils O. Nilsen (71).
Elgjaktveteraner.
Anders Kalstad (75), Arvid Westermann (76) og Nils O. Nilsen (71).
Gåvvå/Foto: Ingar N. Skogvold.
Slakting er en viktig del av elgjakta.
Og med veteranene Anders og Arvid er jobben i de beste hender.
T.h
gjestejeger Bjørn Berntsen.
Gåvvå/Foto: Hans Ivar Berntsen
Jårggålibme: Divte Media AS, Idar Kintel
Veteranbivdde
Gásluovta
bivddoguovlon
Moatten rubmahin luohkat gå ælljabivddo lahkan.
Tjabu veterána Anders Kalstad (75), Nils O. Nilsen
(71) ja Arvid Westermann (76) dåbddi "tjavtja
tjáppemus dáhpádus" lahkan.
Vargga 30 jage li dá
gålmås aktan Gásluovta bivddoguovlon bivddám.
Jus ga hálvva nuolep
manná gå dålen, de galla nuorap
bivdde oadtju gássjelisvuodajt
Gásluovt-pensjonistajt tjuovvot
váttsedijn.
Dá li ham sjabes ålmmå
gen birra le sáhka, guhka ja
gájkbelak åtsådallamij bivdos ja
luonndoiellemis.
Arvid Westermann lij vuostasj
bivdon jagen '46, aktan áhtjijnis
Albert ja vieljajnis Frans.
- Lijma birssojt tjiehkam doaroájgijn,
majt åtsåjma.
Valla ammunisjåvnnå
vádnunij.
Dan bivdon lidjin miján
dåssju guokta patråvnå.
Vierttijma
jiermmát dajt vuohtjet, vaj oattjojma
moadda rievsaga juohkka skåhtajn.
Ja vuorbástuvájma dajna, mujttal
veterádna, guhti bajássjattaj
Strávnjunjen Hábmerin.
Nils O. Nilsenij le bivddem ja
luonndoiellem agev læhkám
guovdásj oasse iellemis.
Nuorravuoda ájgen lij nágin jage
muhtem mærráj virgálasj
rievsagahtte.
- Barggovádne lij, dan
diehti rievsagahttem
sjattaj ájnas oasse
æládusvuodos.
lij moaddásij
Oarjjevuonan dan ájge,
subtsas sån.
luondos ávkástallá
jagev birra, álu suv
nuppát sijdas, dåbes
Svenjunján.
- Ij mige
vatte dakkir ráfev
mielan gå
luonndovádtsem,
lehkus dal birssujn,
muorjjelihtijn jali
dåssju vuossajn
hárddon, javllá sån.
Anders Kalstada
fámillja lidjin
dåjmalasj ællobargge
gå sån bajássjattaj, ja
dat le sunji vaddám
lahkavuodav luonnduj ja
luonndoadnuj ålles viessomájgev.
Iesj dættot muodugasjvuodajt
ælljabivdo ja boahttsusujto gaskan.
- Sierraláhkáj mij guosská gåktu
luondo merkajt dádjadit, njuovvamij
ja biergo ávkástallamij, javllá 75-
jagák.
Da gålmmå veterána lidjin åvdemusá
Nuortta-Sálton mij guosská
ælljabivdduj.
Divna lidjin vuostasj
bivdon jagen 1975-76.
Anders lij
vuostasj sijás Gásluovta
bivddoguovlon, dalloj aktan Sverre
Romstadajn.
Valla de Nils oassálastij
guovlon, ja nágin jage mannela
Arvid aj.
Dálla da gålmmå
bivdderádna li læhkám vargga 30
jage aktan ælljabivdon Gásluovtan.
Ja e ga ájgo hiejttet.
Divna gålmås nammadi
aktisasjvuodav ja sosiálalasj
sæbrástallamav ájnnasamos oassen
daj vahkojn gå bivddi, duodden
geldulasjvuohtaj bivdon ja gå ávvo
gå bessi ålggon liehket.
bivddoguovllo le hálvva låsså
vádtsemguovllo, gå dievájt bajás ja
vuolus vierttiji tjágnat, navti gåk
Arvid subtsas.
Valla ij væráp gå
sjabes pensjonista nagádi.
sidjij li nuora oassálasste gudi
låsemus åsijt ja viehkamav válldi;
Berntsen-vielja ja Roy Arne
Westermann aktan ælljabednagijn
"Ailo".
Dán tjavtja bivddojuogos
bæssá 3 juhtusa vuohtjet - Vuovsáv,
vátjav ja gálbev.
Eljav li juohkka jage vuohtjám.
vuojnnet le ållo ællja dá tjavtja aj.
Åvdep biejve lij Arvid Westermann
váttsatjime Gásluovta lahka "Ailojn"
gå ållu elja lahka bådij.
Vátjav
gálbijn.
Ja vuoksá...
Fredag 31. juli 2009
Jårggålibme: Divte Media/Lars Th.
AFRAJA,
vajáldahtedum
"sáme-romádna"
Románan "Afraja" (1854) lij sisadno
Nuortta-Vuonas, garrasit låjtij gåktu dáttja
sámijt giehtadallin ja vuobdeduváj viehka
buoragit væráldav miehtáj.
Tjabu bådij
ådåsis prienntimin jagen 2005 USA:n. Valla
ij la goassak vuonadárruj prienntiduvvam ...
Svierigadárogiela prienntimis "Afraja" (1884).
Tjuorggama li tjuorgadum dájddáris guhti vuojnunagi ij lim ietja
sámijt vuojnnám, danen gå biktasa li dujska operakostymaj lágátjin hábbmiduvvam.
Fra svensk utgave av "Afraja" (1884).
Boka er illustrert av en kunstner som åpenbart selv ikke hadde sett
samer, ettersom klesdrakten mer har fått en form som minner om tyske operakostymer.
Dujska Theodor Mügge (1802-
1861) vattij jagen 1844 guovte-
girják mannogåvvidimiv
muhtem manos Skandinavian,
Vuona bielen manádij gitta
Hammerfestan.
Manádijn
tjoahkkij aj inspirasjåvnåv ja
tiemáv aj tjáppagirjálasjvuoda
girjijda.
Akta dájs sjattaj
muhtem romádna nuortta-vuona
birrasis, "Afraja;
romantihkalasj subtsas alla
nuorttalis", almodum
dujskagiellaj jagen 1854.
Mügge lij juo dåbdos
subtsastjálle, ja subttsasin
"sámeiseda" Afrajda birra li aj
eksohtalasj ja dijdalasj oase
rijkkaoasen ja sáme iellemijn
ma li guovdátjin.
Dáhpádusá
románan mij le badjel 500 biele
guhkke le gájkin åvdemusát
biejaduvvam Tråmsså - Ivgo
guovlluj, valla sisadná aj
gåvvidimijt Lufåhtaguollimis ja
hievedibme nuorttavuona
luondos Sálton ja Viestarmeran.
Romána dáttja sámijt iebdedi,
aj oasestiddje gudi gåvviduvvi
"garravávmulattjan ja viehka
stuorrásin".
Ednamriektárijdo
nuorttan aj ihti.
Theodor
Mügge iesj tjielggij muhtem
ságájdahttemin avijssaj New
York Tribune sån lij Tråmsån
vuojnnám dokumentajt dassta
mij galggá liehket manemus
dikkes, duobmos ja tjuovvovasj
hekkadahttem muhtem sámes.
Dát lij dáhpáduvvam akta
buolvva åvddål sån lij guossen
dåppe, subtsastij Mügge.
Guoddalus lij noajdástallam, ja
amerika stuorra avijssaj subtsas
Mügge manen guoddaluvvam
sábme noajdástaláj dánska
oasestiddjij: Mån sijáv
vasjodav, ja diváj vasjodav, gå
dij lihpit muv lándav válldám!
Romána konflikta hæjttá aj
navti jut "sámeiset" Afraja
duobbmiduvvá jábmemij
noajdástallama åvdås bahágurik
sundes ja boaldeduvvá dålå
nanna Tråmså tårjan.
åvdås duobbmo ålliduvvá,
tjuorvvu Afraja álmmugij
tårjan: -Ehpit la dij rievvára
gájka, gudi lihpit suoládam
mijás majt åmastijma?
Ehpit
gus dij mijáv vasjoda?
gus mijáv bilggeda ja
doalvoda?
Romána låhpan ietjá oajválattja
ássjev válldi, sunndi
stráffuduvvá ja muhtem lágásj
rievtesfertukvuohta vuojttá
manemussaj.
"Afraja" jårggåluváj moatte
giellaj ja ruvvaláhkáj sjattaj
rijkajgasskasasj buorre
vuobdde girjje.
USA:an båhtin moadda ådå
prienntidusá namájn "Afraja.
Life and love in Norway".
jagen 1865 lidjin boahtám 7
prienntima márnáni - ja
muhtem girjálasjvuodadåbdde
javlaj "Afraja" lij akta
buoremus girjijs ietjas buolvan.
Mannela le girjje vat ådåsit
prienntidum USA:an,
manemusát jagen 2005.
Jagen
2007 biejaduváj digitaliseridum
versjåvnnå Googlej - gånnå
máhtá låhkåt.
Dan vuodon le
prienntim jages 1865.
amerikána prienntim jages
1854 máksá badjel 1000 kråvnå
antikvariáhtajn.
Aj girjjetjálle sijddalándan
Dujskan le romádna moaddásit
prienntiduvvam - muhtemijn le
vuollebajelttjála "Kønig von
Lappland", iehtjádijn li namá
dagu "Verrat am Lyngenfjord"
ja "Der Zauberfürst von
Tromsö".
Moaddása dájs li
vehi rievddaduvvam ja
hiebaduvvam nuorap låhkkijda.
Sæmmi Svierigin dáhpáduváj.
Danna bådij vuostasj prienntim
juo jagen 1856 madi divráp
pienntim aktan tjuorggasij bådij
Valla Vuonan ij la "Afraja"
goassak ålgus vattedum ...
Tjielggidus soajttá liehket girje
oajvveulmme tjielggasit lej
ládat rasismav sámij vuosstij
mav Mügge lij ájttsam ietjas
manon Nuortta-Vuonan.
soajttá ittjij hieba oajválattjajda
jali almmudusájda ájggegávdan
gånnå nasjonalissma ja
árbbedábálasj vuona kultuvrra
Nuorttavuona guollára
Nordnorske fiskere
lij guovdátjin.
Moaddása sijás
gudi lidjin åvdemusán dán
nasjonalrijdon vuonarijka
iesjdåbdo diehti lidjin sæmmi
båttå sámij dárojduhttema
doarjodiddje.
Soajttá ettjin
gierda romána garra lájddamav
dáttja guottojs sámij gáktuj?
Mügge
Fredag 1. oktober 2010
Ja jur dát le manemus ájgen ájggeguovd-
delissan sjaddam.
Suohkanij, ásadusáj ja
priváhta berustiddjij gaskan.
tsiekkadusárbbe sisadná laftidum goade,
boahttsunjuovadagá, skilltarskiejá, lijd-
detsieggidum návsste ja vil ienep.
Valla gåktu máhttá javllat muhtem
tsiekkadus le sáme tsiekkadus?
- Makkir tsiekkadusá ja tsiekkadusbirra-
sa li sáme soajttá liehket gássjelis árvus-
tallat.
Sámedigge oajvvát ienni gå avtav
tjielgas definisjåvnåv gávnnat, luluj
vuogas gávnnat muhtem vuodokriterijijt
tsiekkadusá kultuvralasj gullevasjvuoda
Návti le ienep valjesvuohta ienni
gå stuoves definisjåvnå milta, javllá
Árran julevsáme guovdátja Ronny
Nergård.
Sámedigge dat sáme kulturmujtojt ja
kultuvrrabirrasijt háldat ja sáme kultur-
mujto li automáhtalattjat suodjaluvvam
jus li vuorrasappo gå 100 jage.
ådåsap tsiekkadusá soajtti aj suodjaluv-
- Ierit ietján le muhtem boahttsunjuo-
vadahka Sálltoduoddarin suodjaluvvam
danen gå danna le alla suodjalamárvvo,
vájku tsieggiduváj 1951-52.
Stuorra dárb-
bo le sáme tsiekkadusájt duodastit.
dáv ep dagá de soajttá tsiekkadusá alla
suodjalimárvujn gáhtu, sierraláhkáj dak-
kir guovlojn gånnå sáme tsiekkadusá
ælla vuojga dåbddusa jalik dåhkkidum,
javllá Nergård.
Árvustaládum le gávnnuji sulle 1200
automáhtalasj suodjalum tsiekkadusá
Vuonan, dajs 250 Nordlándan.
Vihtta
krieterija li dagádum viehkken gå galggá
árvustallat ma li sáme tsiekkadusá.
Ladneståhpe Vuollnán
Mannel gå sáme tsiekkadusárbbe le
ienep vuoroduvvam li moadda priváhta
æjgáda válldám aktijvuodav Árranijn
gatjálvisájn le gus siján sáme kultuvrra-
mujtto jali ij.
- Muhtem ladneståbe æjgá-
da Vuollnán válldin mijájn aktijvuodav
mannel gå lidjin Bájkkeavijsav låhkåm ja
sihtin diehtet ienebuv goade birra.
Ud-
násj æjgáda e diede jus ietja li sáme ja
Sáme tsiekkadussuodjalibme
ájggeguovddelis
Sáme tsiekkadusá li ienep
gå gámá ja låvdagoade.
Merragáddeårro sáme li
dimmbargådijt tsieggim
moadda tjuode jage juo.
Gávnnuji tsiekkadusá ma
sámijda tjanáduvvi, ajtu e
gájka diede da li sáme
fámiljajs tsieggidum jali
anedum.
Almma sáme guollárbåndorsijdda.
"Amandus-ståhpe" Buorgon,
Amandusá namán, guhti áhkájnis Olga lijga manemusá gudi dåhppe
årojga.
Såj dåppet jådijga 1960-jagij sinna ja navti de vuobdeduváj udnásj
æjgádij fámilljaj gudi aj li Amandusa fuolke.- Álgo rájes lidjin æjgáda usjudallam goadev gajkkot danen gå jáhkkin ij lim vejulasj dav
divudit.
Ettjin ga tsiekkadussuodjalimes berusta jalik nagá iesj ruhtadit.
Manenagi gå divudibme le åvddånam li æjgáda/fámillja
berustahttjám divudimes.
Ájnna vuohke Buorgguj bessat le vantsajn.
Bájkálasj máhtudakguodde ja tjálalasj gálldomateriála duodasti sáme
tjanástagáv, ja jut årromsadje le sáme fámiljas ásaduvvam.
Goahte le buorre buojkulvis dallusj gådijs, ja sierralágásj gå dat le nav
buoragit bisoduvvam, ja aj akta dajs gallegasj sáme gådijs mij máhttá árbbedábálasj sáme guollárbånndurkultuvrraj tjanáduvvat
Návti le danna alla suodjalimárvvo, javllá Nergård.
Buorggo ja Vuollná le ietján aj sáme årromsadje, ednambarggo ja
guolástus ájnnasamos æládusá.
Uddni ij aktak Vuollnán åro jagev birra.
Autentisk samisk fiskebondehjem.
"Amandus-stua" på Borg, navngitt etter han Amandus, som sammen med sin hustru Olga, er de siste
som benyttet stua til boligformål.
De flyttet fra gården på 1960-tallet og den ble da solgt inn i familien til dagens eiere som for øvrig er
slektninger av Amandus.
- Eierne hadde i utgangspunktet tenkt å rive huset fordi de ikke trodde det var mulig å restaurere den.
De hadde
heller ikke interesse for bygningsvern eller økonomiske muligheter til å gjøre det selv.
Etter hvert i denne prosessen har eierne/familien
fått interesse for bevaring av bygningen og entusiasmen er blitt stor.
Eneste ankomstmulighet til Borg er ved hjelp av båt.
Lokale
kunnskapsbærere og skriftlig kildemateriale bekrefter den samiske tilknytningen, og at husmannsplassen ble etablert av en samisk
Boligen er representativ for sin tid, og sjelden ettersom den er så godt bevart, og en av få kjente samiske boliger knyttet til
tradisjonell samisk fiskebondekultur fra Tysfjord.
Dette gir den svært høy verneverdi, forteller Nergård.
jáhkedahtte ællin vuostasj æjgáda sáme.
Ajtu diehtep Vuollná ja Divtasvuodna le
sáme guovllo ja goade sámijs aneduváj.
Duola dagu manádin vuonajs ja sier-
raláhkáj Oarjjevuonaga dåppe idjadin gå
girkkuj galggin Gásluoktaj.
Ladneståben
idjadin ja suhkadin idedijt ja iehkedijt
Gásluovta ja Vuolná gaskan.
Vuodnaårro
sáme aj dåppe idjadin gå lidjin ietjá
måhke davvelin.
Ladneståhpe le oassen
duobddága kultuvrrabirrasis ja dåppe li
sáme aj årrum muhtem ájge.
Vuollnán sáme kultuvrrabirás gånnå
diehtep moadda sáme li årrum.
Sá-
medikke kriterijij milta máhttep javllat
ladneståhpe 1850-80-jagijs le sáme kul-
turmujtto, subtsas Nergård, guhti le
ávon gå priváhta æjgáda válldi Árranijn
aktijvuodav ja sihti aktan barggat váj dá
ájnas tsiekkadusá várajda váldeduvvi.
Gå li divvomijn ållim galggá tsiekkadus,
sijdda ja kultuvrraduobddák liehket vu-
osádussadjen bájke dávvervuorkájda.
Skåvllåklássa le ájnas ulmmejuogos,
valla goahte galggá aj asstoájggegoaht-
en aneduvvat æjgádijs.
Duodastit, divudit ja bisodit
Sáme tsiekkadusáj duodastahttijn sihti aj
guovlolasj tsiekkadussuodjalimmáhtud-
agáv låggnit ja bájkálasj sebrudagáv ja
æjgádijt diehtten dahkat.
li bájkálasj snihkkára divudam, váj sáme
tsiekkadusáj divudibme máhtudahka
luluj lassánit.
Ájggegávda ja moattevuohta
Tjáledum tsiekkadusá gulluji iesjguhtik
ájggegávdajda, æládushiebadibmáj ja
årudagájda.
Vuosedi aj moattevuodav
háme ja ájge gáktuj, ja li tjanádum sáme
guollárbånndurkultuvrraj, boahttsubarg-
guj ja markasáme kultuvrraj.
Dálátjij li
tsiekkadusá Ibboluovtan Oarjjevuonan,
Buorgon ja Haugenin Vuollnán aktan
Strumbon tjáledum.
Tjoahkkáj li gietjav
tsiekkadusá vihtta tsiekkadusbirrasijn
Ienemus oasse alla suodjal-
imárvujn.
- Ietján gå ståhpe Lapplægerin, mij lij
viehka nievres dilen, lip sihkardime jali
divvomin juohkka tsiekkadusáv, javllá
Tsiekkadusá vuojnnusij bukti sáme anov
ja sajev duobddágijn ja navti vuosedi
histåvrålasj merkav, mij vas sáme kultu-
Jårggålibme: Divte Media AS/Lars Th.
"Kulturmujto li juohkka lágásj merka
almatjij dåjmajs mijá fysihkalasj birrasin,
aktan bájke masi histåvrålasj dáhpádusá,
åssko jali árbbedáhpe tjanáduvvi."
Ronny Nergård
vrav ja ident-
itehtav nanni.
Nav gåhtjo-
dum "guoros"
bájkátja li udd-
ni giesseår-
romsadjen ja
æjvvalimsad-
jen fuolkkáj.
Tsiekkadusá
sjaddi dagu
diehtogálldon
sáme kultuvra
Fredag 3. september 2010
NuorajTV le sámegielak næhtta-tv
man ulmmejuogos le nuora ju-
levsámedáfon.
Guokta nuora galgga-
ba miellagiddis ássjijt, suohtas ássjijt
ja ådåsijt dahkat ja almodit dajt sierra
næhttabælláj.
Oajvvegiella l sámegiella, valla ássje
jårggåluvvi dárogiellaj vaj le dádja-
dahtte aj dajda gudi e ållu buoragit
- Næhtta-tv baktu sihtap ásadit are-
nav gånnå julevsámegiella gullu ja
aneduvvá nuoraj gasskan - nuoraj
árvoj vuodon, javllá redaktørra Maria
Mikkelsen (23).
- Sihtap adnet sám-
egielav ietjá ja ådå láhkáj gå mij le
árbbedábálasj adno.
Sån le esski ållim journalisstaåh-
padusájn Voldan, ja le sijddaj jåhtåm
prosjevtajn bargatjit.
Såj Simon Piera
Paulsenijn (22), gut aj le Divtasvuo-
nas, galggaba Ájluovtan barggat ådå-
jagijda.
- Dát le huj geldulasj prosjækta, ja
måj lin vuorbálattja gudi bessin
Ietjálágásj fálaldahka
julevsámenuorajda
Boahtte vahko álgaduvvá ådå ja ietjálágásj
mediafálaldahka julevsámenuorajda:
"NuorajTV" le namma.
Sunnu Simona barggo le dahkat ássji-
jt ma guosski ja berustalli sámenuora-
jt.
Ájnas oasse prosjevtas le aj ahte
nuora ietja máhtti oassálasstet ja
ietjasa filmajt næhttasijdon juohket.
- Filma máhtti juohkkaláhkáj dagádu-
vvat ja vájku man birra liehket, ájnna-
samos ássje le adnet sámegielav majt
buktá, javllá Simon.
NuorajTV le gæhttjalimprosjækta ja
vihpá ådåjagijda.
Sámedigge, Norlán-
da Filkkasuohkan ja Ådåstahttem-
háldadus ja girkkodepartementa pros-
jevtav doarjodi.
Gárvedimijn libá goappátja tjadádam
filma -ja tv-kursav.
Ja ragátmánno 8.
biejve dåhkki vuojnnet vuostasj al-
modusájt.
- Dát le ållu ådå åtsådallam munnuj.
Valla Maria duogátjin journalistihkas
ja Simona máhtudagájn mij teknihkkaj
gullu, le munnun buorre vuodo.
Áv-
vudallin álgget, ja jáhkkin jåhtelit
oahppin ja åvddånahttin, javllaba
måvtugis nuora.
Prosjevta baktu bessin
barggat vájmmoássjijn - julevsámeg-
iela boahtteájgge - sæmmi båttå gå
barggo le geldulasj ja guoskavasj
goappátjijda, javllá Mikkelsen.
Fredag 3. desember 2010
Jårggålibme: Divte Media AS / Ingrid Kintel
Guoradalle Trude Rauken guovdádtjin
Klimaforskning le ságastam sijájn gudi
turismas viessu Senjan ja Viestarálen.
Diedibme subtsas turistaj birra gudi sihti
Nuortta-Vuona tjoasskemav bessat
Tysfjord Turistsenter, akta
ájnegattjajs gudi dálvveturismajn barggi
mijá guovlon, giehttu sæmmi
åhtsådallamij birra.
- Ulmutja li dudálattja, sierraláhkáj li
ållessjattuga Oarjje-Svierigis dudálattja
basádismáno tjoasskemijn, subtsas Tys-
fjord Turistsentera bookingoajvve
Yvonne Wessmann.
Dálkke
Guoradallam vuoset turistaj miella
dálkkáj le gåk vuordedahtte: e boade
Nuortta-Vuodnaj stráddujn velludalátjit,
valla turistadievnastus javllá båhti
vuorddemusáj dálkev ja tjoasskemav
Savddaj e gal turista lijkku,
sihti viertov vaj vuojnni luondov mijá
dáfon.
- Guosse li ávon gå bessi vuojnnet
nuorev, várijt ja divrijt.
Sierraláhkáj áv-
vusi vuojnnemis goasskemav, sarvav ja
tjævráv.
Ja diettelis aj guovsagisáv.
Vásse lávvodagá guovsagis libjjahij, ja
dan iehkeda kloahkko gávtsen divna
vehka Dussnagæhtjáj ja Hierenjárggaj
mannin, ja muhtema tjabu várráj goarrijin
guovsagisáv gehtjatjit, subtsas Wess-
man.
- Gåktu tjalmostihpit sámevuodav?
- Moaddása alvaduvvi gå gulli li sáme
dáfon, ja berusti dassta.
fálaldahka Árranij vuolgget, valla suddo
gå guovdásj ij le rabás ájllegij.
Turista
má danna sihti guorrit åvddål sijddaj
Tjoasskem turistajt loaggá
Turista manádi
Nuortta-Vuonan luondo
diehti, ja e tjoasskemis
vuojga hárru, jus
dåssju jielagis le.
Rijk-
aguovlon le berustibme
sámevuodas
vuojnunagá lassánam.
Vuorbástuvvi luonndosafarijijn.
Juska ij desti sválláv Divtasvuonan gávna, li turista dudálattja gå le jielagis ja viertto.
Natursafarier
selger.
Til tross for at man ikke lenger finner spekkhoggere i Tysfjorden, er mange av turistene strålende fornøyde med kaldt vintervær.
Turista tjoasskemij lijkkuji.
Bookingoajvve Yvonne Wessmann
vuojnná vejulasjvuodajt Svieriga
álmmugin.
- Ållessjattuga Oarjje-
Svierigis li dudálattja tjoasskemijn,
subtsas.
Turistene liker kaldt vær.
Bookingansvarlig ved Tysfjord
Turistsenter, Yvonne Wessman ser
et stort potensiale i det svenske
markedet.
- Middelaldrende
svensker er svært godt fornøyd med
kaldt og klart vær, forteller hun.
vuolggi.
Mij giehttop sámij birra dán
guovlon, ja åvddålijguovlluj gal vierttip
tjalmostit sámevuodav ja birrusij luon-
dov ienni gå sválláv, javlla Wessman.
Ja sij gudi dálvveguovddela guossidi,
gieseduvvi boadátjit ruopptot gæssáj.
- Gæhttjalip guossijt loaggot ruoptus
gæssáj, biejvvebájttemijn idjaguovddela
ja ietjálágásj luondujn dalloj.
vejulasjvuodajt Svieriga álmmugin.
Sijájn
le guhkep loahpe gå Vuonarijkan,
muhtemijn vihpá giesseloahpe gietjav
vahko.
Lip oadtjum gullat dáppe
Stuorgietten le hávsske liehket, gå le nav
unna bájkásj.
Ulmutja soaptsu dákkir
sajátjin, javllá Wessman.
Guoradalle Trude Raukena ságájdahtte-
ma mannoæládusájn le oasse prosjevtas
"Arctic Climate Change, Tourism, and
Outdoor Recreation (ACTOR) ", ja pros-
jevta oajvvemåhkke le oahppat ienebu
gåktu dálkádakrievddama máhtti
vájkkudit mannoæládusáv nuorttan.
Gåvvå/foto:
FRODE JENSSEN
Fredag 5. mars 2010
DEN GODE HVERDAGEN.
Ulike tiltak skal gjøres for å
skape den gode hverdagens for demente.
ANNA KUOLJOK fra Drag tiltrådte 1. januar stillingen som prosjektleder for et 3-årig nasjonalt
program for personer med demens med samisk bakgrunn.
uoradallama vuosedi birrusin
lahkke dajs
demænssaskihpudagájn li
guoradaláduvvam ja
diagnostiseriduvvam.
Dat vuoset riek
moattes ælla diedov skihpudagá birra
oadtjum ja bagádallamav
máhttelisvuodaj birra viehkev åtsåtjit.
Árra diagnosa vaddá buorre
máhttelisvuodajt hiebadahtátjit iellemav
buoremus láhkáj demænssaskihpudagájn.
Ájggu fálaldagájt buoredit
Kuoljok le ådåjakmáno 1 biejves 2010
virggáj biejadum prosjæktajådediddjen
gålmmå-jahkásasj demænssaprográmmaj
ulmutjijda sáme duogátjijn.
le oasse Demensplan 2015, gånnå ulmme
le bajedit kvalitehtav ja lasedit
máhtukvuodav dievnnofálaldagájn
- Gåktu li dievnnofálaldagá sáme
addnijda uddni?
- Prosjækta galggá åttjudit diedov
kvalitehta ja sisano birra
dievnnofálaldagájn ulmutjijda demensajn
gænna le sáme duogásj.
Jagen 2010
tjadáduvvá stáhtusguoradallam
dievnnofálaldagáj birra daj niellja
nuorttalamos fylkajn, subtsas Kuoljok.
Demensa merka
Demænssa doalvvu hæsodibmáj,
dåbddomerkaj duola dagu
mujtodisvuohta, hæboduvvam
diedulasjvuohta, gássjelisvuoda
bæjválasj dahkamusáj ja rievddam
ulmusjvuoges.
Dåbddomerkaj suojmma
ihti.
Lågev gitta lågenanguokta jage
skihpudakåvddånibme le dábálasj.
mujtodisvuohta vájkkut
barggomáhtukvuodav ja demænssa
máhttá mujtodisvuodav åvdedit.
Árggabiejve rutijna máhtti gáhtot ja
sjaddá juorrulibme gå diehttelis ássje
dálla vierttiji mujttáduvvat ja bagáduvvat
gåktu dahkat.
Dá li merka juojddá le
boasstot ja dárbaj lagábuv
guoradallamijt.
Ulmutja demensajn
Mujtodime,
valla ælla
vadjáluvvam
Uddni li birrusij 70 000 persåvnå Vuonan
demænssaskihpudagájn.
Jáhkki birrusij 10 000 persåvnå
skihpudagáv oadtju juohkka jage.
Kontåvrråsajijn
Divtasvuona suohkanin le Anna Kuoljok Ájluovtas virggáj
biejaduvvam varresvuodadirektoráhtan bargatjit
máhtudaklåpptimijn, diededimijn ja bagádallamijn
demænssabargon sáme suohkanijn.
máhtti málestit, valla vajálduhttet
mállásijt guossodit.
Liegga biebbmo
boaldeduvvá ja vuodnápláhta e
jáddiduvá.
Ulmusj demensajn máhttá
vajálduhttet álkkes bágojt jali máhtti
bágojt adnet ma li boasto vidjurin, vaj
gárgadisá sjaddi gássjelisá dádjadit.
Máhtti jánndurav jårggåli ja biejvev
idjan adnet, ietjas goahteguoran målådit
ja gássjelisvuodajt oadtjot sijddasis
gávnadit.
Demænssabarggo
ássjen suohkanin
Barggodahkamusá 3-jahkásasj
demænssaprográmman galggá álgon
tjadáduvvat suohkanijn sámegiela
Kuoljoka barggo
sjaddá álgadit åvddånahttem- ja
máhtudakprosjevtav, diededit ja
bagádallat suohkanijt ja fylkajt lándan
gånnå li dementa ulmutja sáme
duogátjijn.
Åtsådallamvuosedibme ja
værmádaknannim li aj oasse bargos.
- Majt máhtti suohkana dahkat buorebut
hiebadahtátjit ulmutjijda demensajn
sáme duogátjijn?
Suohkanijn sámegiela háldadimguovlon
le prográmmaájgen sierralágásj stuorra
máhttelisvuohta doajmmat ja adnet
hásstalusájt, buorre dåjmajt ja ájádusájt
dåjmajda dementa ulmutjijda sáme
Prográmmaájgen ájggop
åvddånahttet ja gæhttjalit ådå dåjmajt ma
ma?enagi diehtobælláj biejaduvvi vaj
juohkkahasj gudi sihti galggi dåjmajt
gávnnat ma doajmmi, javllá Kuoljok.
Vuorodi moadda dåjma
Vuorodamoase li guoradallam ja
diagnostiserik, biejvve- ja
giehpedimfálaldagá, barggo lagámusáj,
hiebaduvvam årromfálaldahka ja
máhtudaklåpptim.
- Máhtudahka sáme duogátja sisano birra
ja gåktu dat huksovidjurav vájkkut
dementa ulmutjijn le uddni
soajttemláhkáj varresvuoda ja
huksobarggijn ja aj háldadusåjvijn.
Prográmma le oasse Nasjonálalasj sáme
åhpadusskihppijsijdas Kárásjågån mij
ájggu åvddånahttet ja gæhttjalit
åhpadusprográmmav sáme duogátjin.
Uddni ælla da guoradallamnævo ma
gávnnuji hiebaduvvam ulmutjijda sáme
duogátjijn ja ihkap muhtema ulmutjijs
sáme duogátjijn ma li guoraduvvam li
boasto diagnosav oadtjum.
doajmma le dan diehti nævojt åttjudit ma
máhtti guoradallat ja bagádallat ulmutjijt
sáme duogátjijn.
Prográmma galggá aj
guoradallat ja diededit "buorre dåjmaj"
birra ma gávnnuji jali åvddånahteduvvi
suohkanijn lándan birra, subtsas
Kuoljok.
Unnagasj le buorre
- Unna skihppijsijddaåssudagá ja
aktisasjårroma uvsajn hágánij li
buorebuv gå skihppijvieso stuorra
åssudagáj ja uksa guhka boadáldahkaj.
Nav demænssahukso le buorre hukso
gájkajda, javlaj dallusj varresvuoda ja
huksoministar Sylvia Brustad gå
åvddånbuvtij ráddidusá ådå
Demenssaplánav 2015 jagen 2007.
Udnásj huksodievnno ij le nuoges
hiebadahteduvvam ulmutjijda
demensajn.
Ájggomus le rievddadit ja
hiebadit huksodievno máhtudagáv,
organiserigav ja arkitektuvrav.
galggá demænssapládna dájda dievnojda
ådå ja ienep dåjmalasj huksoprofijlav
Sierraláhkáj galggá bargaduvvat
gålmmå oajvveássjij; uvsav hágánij, ij
guhka boadáldahkaj,
biejvvedoajmmafálaldahka ja diehto ja
Buorre biejvve
Le ållå diehtemahtesvuohta
demænssavájvijda ja dan diehti
dárbaduvvá diehto ja máhtudahka.
Ráddidusá bieles le ulmme læhkám
hiebadahttet vaj juohkkahasj galggá
iellemkvalitehtav, jasskavuodav ja
mávsulasj árggabiejvijt dåbddåt, vájku
sujna le alvos skihpudahka ja
doajmmafámodisvuohta.
Pládna le namáv oadtjum "Buorre
biejvve".
- Mij le "Buorre biejvve" demænnta
ulmutjij sáme duogátjijn, årrum oarjje-
julev- jali nuorttasáme guovlon sjaddá
akta oajvvehásstalusáj dan 3-jahkásasj
demænssaprográmman ulmutjijda sáme
duogátjijn, javllá Anna Kuoljok.
Tæksta:
Kitty Skapalen
Divte Media AS/Idar Kintel
Fredag 5. november 2010
Sujna lij stuoves barggo, buorre bálkká,
esski lij goadev oasstám, ja lij aj Divtas-
vuona álmmugis luohtádusáv oadtjum ja
nav suohkanstivrraj válljidum tjavtjan
Duodden lidjin Ingen moadda luohtádus-
dåjma, politihkan ja aj ietjá láhkáj.
Sujna lij
stuor ráddnavehka ja iesj lij vissjalis.
hávsskes ja gisjugis æjgáda ja oarbbena
gudi suv doarjodin.
- Muv iellemin ittjij vargga mige vájllu,
javllá iesj.
Skihppáj
De dáhpáduváj juoga mij suv iellemav
jårgestij vuolus-bajás.
Ådåjakmáno 5. bie-
jve 2009 oattjoj Inge Olsen Ájláttes
vuojnnamslágav.
Dát nuorra ja dåjmalasj
Sujna le sierralágájs subtsas, Inge Olsen Ájláttes
Divtasvuonan, guhti vargga guokta jage dássta
åvddåla, gå lij 25 jagák, oattjoj vuojnnamslágav.
Vilá
rahtja varrásin sjaddat, valla huoman de lidjin
ájádusa iesjsårmmima hárráj ma lidjin værámusá.
- Lij sieldes låssåt gå rumáj gálnaj.
Ájádallagåhtiv gåktu buoremus láhkáj máhttiv ietjam iellemav oanedit, javllá Inge Olsen.
- Å bli nesten totalt invalid var et fryktelig fall.
Og det hadde gått så langt at jeg tenkte allerede på praktiske måter å ende mine dager på, sier Inge Olsen.
ålmåj hæhkkat ij lim desti nav dåjmalasj
gå åvddåla.
Inge vilá ságastit buvtij, valla
rubmaha gåro bielle gálnaj.
Dálla de nahka tjáppagit gåro juolge nan-
na duolmastit, ja gåro giedav vehi låggnit.
Valla dárbaj huoman viehkev bæjválasj
Låssis ájge
Inge le moatte láhkáj skihpudagáv
vásádallam, ja dajna aj diehta gåktu le
psyhkalasj varresvuodajn rahtjat.
Sihtá
iemeláhkáj barggat ja rádnaj siegen lie-
hket degu åvddåla, valla skihpudahka le
suv vájvástallam vaj ij le máhttelis
Ja dakkir dilen li aj ájádusá bad-
jánam ietjas hehkav oanedittjat.
Inge lij juo usjudallam gåktu galgaj dav
dahkat vaj ietjas lagámusá ettjin galga
suv gávnnat varran ja biledum.
Dav de
máhtij dahkat sijá åvdås.
Plána lidjin
gárvvása, valla sjielmá nanna moattoj.
Ájnna máhttelisvuohta
- Låssåt lij gå iellem jårgijdij dassta mij
munji dåbdduj buorre iellemin.
Giehppis
mielajn åvddåliguovlluj gæhttjiv, ja muv
iellemin ittjij vargga juoga vájllu.
Sjaddat
vargga ållu dåjmagahtes lij sieldes låssåt.
Mujna lidjin alla mihto, ja gå dajt ittjiv
jåvså de ájádusá iesjsårmmima birra
båktåluvvin, javllá Inge Olsen.
Hárjjánam lij usjudalátjit galgaj rijbbat -
agev.
Máhttsat bargguj ja dåjmajda lahkke
jage vuojnnamslága mannela vas.
nav álkke gal ij lim.
Iellemav oanedit lij
ájnna máhttelisvuohta sunji.
- Iv mån dájna bierggi.
Ij la mujna energija
jali máhttelisvuohta ietjam mihtojt jåksåt,
ja ij ga iehtjádij vuorddemusájt ållit.
Gijttevasj
Rahtjam le, ja vilá låssis ájádusáj rahtjá.
De dal mierredam le bloggigoahtet dáj
ássjij birra.
Juohket ietjas ájádusájt ie-
htjádij, ja vuosedit oasev dassta mij le
hálvva tabua moaddásijda.
Sjaddam le
dálkkasa lágásj sunji.
- Mån lev åtsådallam gåktu iellem målssu,
valla dálla lev hárjjánam dajna viessot.
Vierttiv gijttet fámiljav ja doarjjofálaldagáv
dan åvdås, javllá 27-jagák gut ij jáhke sån
gudik goassak dåjmalasj vil sjaddá.
Åtsådallamijt juohket
Inge le oahppam låssis ájádusáj barggat,
ja diehtá viehkke gávnnu.
Sihtá juogadit
ietjas åtsådallamijt vaj iehtjádijda viehkken
máhtti boahtet, ja ulmutja lulun ságas-
tahttját iesjsårmmima birra.
Esski gå subt-
sastallagådij ietjas dile birra, de viehkev
- Guhkes ájgev ittjiv majdik
aktasik giehto, valla gæhttjaliv gåvvidit
ietjamav gievrran.
Dát lij værámus majt
máhttiv dahkat.
Manep ájge lev gal
nahkam vierrat dajt , ja de ietjam lunna
mierrediv: manen galgav aktu guoddet
dájt åtsådallamijt, gå ihkap viehkken ie-
htjádijda soajtti sjaddat.
Nav de aj ietjam
lagámusá buorep láhkáj dádjadahtji man
låsså dille mujna le læhkám, ij le gal agev
vuojga álkke læhkám.
- Iv máhte dåssju
ietjamav ájádallat
Sander Andersen,
NRK Sami Radio
Divte Media AS/
Fredag 7. mai 2010
Æjvvalibme varresvuoda birra ja girjjeåvddånbuktem
Æjvvalip vas dijstagá moarmesmáno
11.biejve kl.
julevsáme guovdátjin.
Dá bále le tiebmá mij le geldulasj ja
sierralágásj; Lågådahttem- varáv
tjadnat.
Anni Margaret Henriksen boahtá
subtsastittjat ja lågådalátjit ietjas girje
birra Å stoppe blod - fortellinger om
læsing, helbredelse, varsler og hjelpere,
(Varáv tjadnat- subttsasa lågådahttema,
buorránime, oavddusij ja viehkediddjij
birra) majt sån åvddånbuktá Árranin-
julevsáme guovdátjin, vuostasj bále
Nuortta-Sálton.
Vuojnunagá de le dárbbo varresvuoda
birra ságastallat iehtjádij gå dåssju
dåktårijn aktu allasis.
Dá æjvvalime
varresvuoda birra li ájnnasa gå ulmusj
dárbulasj diedojt ja máhtukvuodav
varresvuoda gatjálvisájda vuogas ja
buorre láhkáj oadtju.
Doajvvop dá
æjvvalime buvtitji aj ienep dádjadusáv
varresvuodabarggijda ja álmmugij ietján.
Girjje majt Henriksen le tjállám boahtá
diedojs moattet ságájdahttemijs ulmutjij
Nuortta-Tråmsån ja Alle-Finnmárkon.
Muhtema dájs le dallutjis gå
sosialantropologija oajvvefáhka-
prosjevtajn bargaj.
Subttsasa girjen li
sahte ulmutjij åskulasj jáhko praktiserim
iellema gássjelis ájgij sinna åvdep ja
dálásj ájges, sierraláhkáj vásádusáj birra
ma lågådahttemij gullu.
Lågådahttem le
nuorttavuonak oahpes buoredimvuohke.
Girjen le aj tiebmán gåktu
skåvllåmedisijnna dákkár diedojt
ávkástallá, duola dagu Universitehta
skihppijvieson Tråmsån.
Árranin le muhtem girjje oasen.
Sávvap buorisboahtemav gájkajda, ja
doajvvop jut varresvuodabargge
oassálassti Anni Margaret Henriksena
åvddånbuktemij.
Vuostasj æjvvalibme varresvuoda birra lij vuoratjismáno 21.
Ålos æjvvalin ja mannela lip buorre diedojt dássta
- Smáv sámegielaj dille le alvos.
dárbahip lasedit máhtov dáj gielaj birra
nannitjit nanos ja viesso gielaj
boahtteájgev, javllá stáhttaráde Rigmor
Aasrud.
Sån le viehka ávon fylkkamánne
berustimes giellabargon, ja gå barggi
ienep arenajt ásadimdiehti oarjjel- ja
julevsámegielajda.
fylkkamánnen le
koordinerimåvdåsvásstádus oarjjel- ja
julevsámegiela åhpadusá gáktuj, ja
dåjmalattjat barggá gielajt nannit ja
bisodit.
Jagen 2010 li plánim moadda
dåjma mánáj, nuoraj ja ållessjattugij
Máhtudaklåpptim sáme
åhpadiddjij vuoksjuj le aj plánidum.
Muhtem dåjma li aktisasjbarggon aktan
ietjá guojmij Vuonan ja Svierigin.
Nordlánda fylkkamánne le ájnas
aktisasjbarggoguojmme gå galggap
tjadádit dåjmajt sámegiela
doajmmaplánan oarjjel- ja
julevsámegielaj gáktuj.
Dá dåjma låggniji
dáj smávva gielaj dilev, javllá
stáhttaráde.
Sáme prográmma l joarkedum jages 2007
ja vihpá lågev jage.
Prográmma gåbttjå
dutkamsuorgijt giella, girjálasjvuohta,
kulturvuoge, demográfia, viessomdile ja
iellemkvalitehtta, njálmálasj dábe ja
árbbemáhtto, máná ja nuora, luohko ja
riektádile ja ådåájggásasj
Lasedi dårjav
julevsámegiellaj
Julev- ja oarjjelsámegiela nannimdiehti li rudá
Dutkamráde sáme duktama prográmman dán jage
lasedum 1,65 milliåvnå kråvnåjda, fylkkamánne
gielladåjma jagen 2010 doarjoduvvi 1,7 milliåvnå
kråvnåj.
Duodden juolloduvvá 150 000 kråvnå
prosjektaj "YouTube på lulesamisk".
Maria Mikkelsen le redaktørran virggáj biejadum "YouTube på lulesamisk" prosjevtan.
Sunji viehkken galggi 1-2 guojmmebargge, ja
prosjekta galggá Ájluovtas dåjmaduvvat.
Maria Mikkelsen ietjas journalisstaåhpadusájn ålli dán gidá.
Maria Mikkelsen er ansatt som redaktør for "YouTube på lulesamisk".
I tillegg skal 1-2 personer knyttes til prosjektet, som skal drives
med base på Drag.
Maria Mikkelsen er ferdig utdannet journalist.
sebrudakåvddånibme.
Ájnas ulmme
prográmmajn le viehkedit rekrutterimij og
máhtudakåvddånibmáj, åvddånahttet
sámegielav dutkamgiellan ja
rijkajgasskasattjat barggat.
Dutkamav
gaskustit sámeálmmugij, adjáj
sámegiellaj, dættoduvvá.
- Ráddidusá ulmme l láhtjev dilev nanos
boahtteájggáj Vuona sámegielajda.
Oarjjel- ja julevsámegiela li
unneplåhkogiellan adjáj sáme
aktijvuodan, ja li UNESCOs gåhtjodum
alvos ájtedum giellan.
Gå Divtasvuona ja
Snåasen suohkana li sámegiela
háldadusguovlon le ájnas dát
oassálasstem buktá nannidum
dutkamrahtjamusáv oarjjel- ja
julevsámegiela hárráj.
Prosjekta YouTube på lulesamisk oattjoj
150 000 kråvnå doarjjan jagen 2008.
ga vehi mannunij de le prosjekta jådon
vas.
Divtasvuona-viddnudahka Kintel
AS dat álgadij ja galggá prosjevtav
tjadádit dajna ájádusájn interaktijva
arenav ásadit gånnå julevsámegielak
nuora bessi gielastisá adnet.
Maria
Mikkelsen Ájluovtas, guhti dán gidá
ietjas journalisstaåhpadusájn ålli Volda
allaskåvlån, le redaktørran virggáj
biejadum.
Sunji viehkken galggi 1-2
guojmmebargge.
Prosjekta galggá
Ájluovtas dåjmaduvvat.
doarjju dåjmav 150 000 kråvnåj jagen
Gálldo: www.stortinget.no
Fredag 8. oktober 2010
Slidjagruvvon Funtan.
Lars Børge Myklevold ja Svein Berg libá goabbák boarrimrájgev gávnnam - gæhttjalimdåjmas jagen 1901.
I blygruva i Funta.
Lars Børge Myklevold og Svein
Berg har funnet hvert sitt borehull - fra prøvedrifta i 1901.
Gåvvå/Foto: Sander Andersen, NRK Sami Radio
Minerála ja geologija moaddásij mielav
giddi, ja le aj sierra segmænnta man-
noæládusán.
Dan diehti le Ofoahtá
guovlloráde juollodam 250.000 kr girjje-
prosjæktaj.
Evenásje, Nárvijka, Bálága ja
Divtasvuona suohkana, aktan guovlo
vidnudagáj, lij muodugasj lågov vad-
dám.
Da Museum Nuorta museajs ma
gulluji dán guovlluj li åvdåsvásstádusáv
oadtjum diedojt åttjudit ja girjev tjállet.
Museum Nuortta le bálkkim fáhkaul-
mutjijt Direktoráhta minerálháldadusás
girjev tjálátjit (åvdep Bergvesenet).
Giesen vuolggin gehtjatjit ájnas sajijt.
Divtasvuonan li diedon dåbdos kvarts-
ja feltspatgávnnusa Ájluovtan ja Benas-
uollun ájnnasa, aktan guohpárgruvvujn
Stuorgietten.
Valla daj maK'emus biejvij
mediaássjij åvddåla lij galla amás iene-
musájda Divtasvuonan le gávnos slidja-
málmas - geldulasj, ja aj tjierggedis
histåvråjn.
Museum Nuorta bájkálasj oajvve, Lars
Børge Myklevold, subtsas slidjagávnos
Divtasvuonan vuostasj bále nammaduv-
vá major Schnitlera rádjáeksaminas-
jåvnnågirjen 1740-jagijs.
- Gå sån Divtasvuonav guossidij lens-
mánne Schnitlerij vuosedij slidja-
tjuokkárav riek ållo slidjarijn majt lij oad-
tjum "Oarjje-sámes Svierigis".
Dássta viedtjin sáme bivdde slijáv liejkkitjit luodajt,
jáhkedahtte moadda tjuohte jagij tjadá.
slidjagávnos Divtasvuonan tjiegaduváj láttijs ja
oajválattjajs.
Dát dálátjij amás oasse suohkana
geologalasj histåvrås galggá
dal sajev oadtjot girjje-
prosjevtan bákte-
ásadusáj birra
Ofuohtán.
sábme ittjij galla sidá subtsastit gånnå
dáv slidjamálmav lij gávnnam.
Dalloj
oajvvadij Schnitler Sálto sunndáj tjállet
loakkátjit sámev gávnnusav vuosedit-
tjat, jali nákko tjadá dárbulasj diedojt
åttjudit.
Jus dákkir tjierggis vájkkudim-
nævo aneduvvin ep galla diede, javllá
Myklevold, guhti subtsas biskoahppa
Gunnerus aj nammadij slidjagávnnusav
nágin lågevjage mannela.
- Jus oajválattja dalloj diehtin gånnå
slidjagávnos lij, ep riekta diede.
Dádja-
dahtte le sáme tjiehkin gávnnusav.
Dassta slijáv viedtjin luodajt liejkkitjit, ja
dan ájgen lidjin vargga dåssju sámijn
birsso.
Jus gávnnusav iktin oajválattja
sjaddin dav válldet, ja de ettjin dasti
slijáv nåvkå oattjo, javllá dávver-
vuorkkáoajvve Lars Børge Myklevold.
Vásse biejve lij Myklevold, aktan oahpe-
stiddjijn Svein Berg ja NRK'a Sander
Andersen, Funtan Divtasvuonan,
birrusij 400 mehtera nuore badjel.
Vádt-
sájin Jågåsijdas, Skåhpejávre vásuk ja
bálggá milta ájde badjel Funntaj.
1901 gávnaduváj slidja dánna.
Subtsas-
tuvvá nuorra sámenæjttso dav gávnaj,
madi nubbe subtsas ålmåj Jågåsijdas dav
gávnaj.
Dalloj gæhttjalin dåjmadit
Slidjaguojttem.
Funnta 2010 tjavtja.
Skattejakt.
Sander Andersen og Svein Berg.
Gåvvå/Foto: Lars Børge Myklevold, Museum Nord/Tysfjord museum.
Amás slidjagruvvo Funtan
Fredag 9. april 2010
MIELLUSA.
Gålmmålåges tjåhkanin álmmuktjåkanibmáj mij lij Måsken bierjjedagá bæssásjvahko åvddåla.
ENGASJERTE.
Et trettitalls personer møtte opp på folkemøtet som ble holdt på Musken skole fredag før påskeuka.
Gáddáj lávkkiji.
Moattes båhtin jåhtelisvantsajn Ájluovtas åvdedittjat Måske boahtteájge
ássjev.
GÅR I LAND.
Kom mann- og kvinnesterke med hurtigbåten fra Drag for å tale
Muskens fremtid sin sak.
Gålmmålåges tjåhkanibmáj båhtin ja
moattes sijás båhtin ájnnna måhkijn
Ájluovtas jåhtelisvantsajn prosjektav
dårjudittjat.
Ájggu kulturmujtojt
ruvva tjáledit
Sámedigge le juollodam 300.000 kråvnå,
ij 500.000 nav gåk álgon loabedin.
Tjielggidus le guoradallam biologalasj
valljudagás ja kulturmujtuj tjáledibme ij
dálla tjadáduvá.
Dasi álmmuktjåhkanibme
murkestin.
- Vuostatjin vierttiji kulturmujto
tjáleduvvat ja vierttip ednamæjgádij
guládallat gávnatjit jus li makkirak
hieredusá ruvto milta ja jus soajttá
máhttelisvuoda, javlaj barggojuohkusa
nubbenjunnjusj Nils O. Nilsen.
åhtsålij sámediggepolitihkkárijt ja
sierraláhkáj vuosstebielev.
oasse oassálasstijs lidjin vuorrasappo ja
nuora lidjin binneplågon.
Valla danna
lidjin aj vuorrasappojs gudi li rahtev 50-
60 jage vuorddám.
Ja Kaja Andersen (84)
lij tjielgas: - Muv vuostasj ájádus le
álmmuk.
Vierttip iesj barggagoahtet.
Vuostatjin vierttip ednamæjgádijt tjáledit
ja gullat jus sihti ednamav vaddet.
álgov oadtjop.
Álmmuk máhttá aj
kulturmujtojt tjáledit, javlaj, ja
doarjoduváj tjåhkanimes gen mielas lij
buorre ájádus.
Åvdeduvvin måråstime
makkir kulturmujto máhtti gávnnat
guovlon, ja nammaduváj dålusj rábo ma
ælla tjáleduvvam.
Juorrulibme jus le
fágalattjat nanos iesj tjáledit gatjáduváj.
- Máhttá Árran oassálasstet
kulturfágalasj máhtudagájn mij siján le, ja
Rahte-niegov e luojte
Måskega li gárvvása vijdábut bargatjit juska
hådjånin gå Sámedigge ittjij loahpádusá milta
bielle millijåvnåv juolloda.
Dát åvddån bådij
álmmuktjåhkanimen masi barggojuogos gåhtjoj
bierjjedagá bæssásjvahko åvddåla.
navti lij dat máhttet liehket sijá viehkke
Måskesebrudahkaj, javlaj Harrieth Aira,
masi tjåhkanibme guorrasij.
Bisodit bájkálasj dåjmav
Barggojuohkusa njunnjusj, Ronny
Nergård hasodij tjåhkanimev galgalulujin
bájkálasj dåjmav bisodit.
suohkan le mierredam prosjevta åvdås
vásstádusáv válldet jus oadtju, valla
barggojuogos oajvvat gålmmå vihtta
ájrrasis bájkálattjat válljiduvvi.
- Lip
dudálattja tjåhkanimijn.
Suohkan le
vuosedam mielav ja doajmmelisvuodav.
Lip dåjmadam vaj ulmutja li bessam
vuojnojt ja árvvalusájt ássje birra buktet
ja vilá jáhkkep åvddåprosjækta máhttá
tjadáduvvat ja aj oajvveprosjækta rahtev
åttjudittjat, javlaj mielos Nergård.
Doajvvo Musken Laks'aj
Barggojuohkusa ulmme le læhkám rudájt
åttjudit åvddåprosjæktaj ja nav aj
åvddålij sjaddá.
Dálla luohtedi Musken
Laks AS'aj gudi li 60 000 kråvnå
juollodam.
Åhtsin 200 000 kråvnå.
- Barggojuohkusin lidjin stuorra
vuorddemusá Musken Laks galggin
nannusit oassálasstet ruhtadimbielen
Måskerahtes.
Oadtjun konsesjåvnåjt
navku jagen 2002 álggoálmmuk-
perspektijvajn vuodon.
Duodden dajda
guhtta bájkálasj barggosajijda mij dát
vattij, vuorddep ienebuv, javlaj Ronny
Dálla bierri vidnudahka måttijn
millijåvnåjn ruhtabáhtsusijn stuoráp
sebrudakåvdåsvásstádusáv válldet ja
oassálasstet infrastruktuvra
buoredimdiehti.
- Rahtásj 14 km.
Ma li da
dan stuorra aktijvuodan?
- Dát le
biehttem sáme bájkálasj sebrudagá
vuossti.
- Musken Laks stuorra
luohkkojt vuonas viedtjá, de vierttiji aj
juojddáv ruoptus vaddet.
- Musken
Laks'an le
millijåvnnå-
ruhtabáhtsos,
kråvnå binná
rudá.
- Ep la
dudálattja 60 000
- Rudá
vuodnarájge davás manni, dåssju
virgálattjaj værrorudá báhtsi.
millijåvnå ma loabeduvvin gå
konsesjåvnåjt navku oadtjun gáhtun.
Dát le biehttem Måskesebrudagá
Návti muhtema javllin.
Rahte ja
sebrudakguoradallam
Barggojuohkusa tjálle, Lars Th.
tjielggij rahteprosjækta manná
sebrudakanalysaoase buohta gånnå le
Lip miellusa
ja dasi jahkep
KAJA ANDERSEN
stuoráp gållomerustallam gå
rahtedahkama åvddåprosjevtan.
Sebrudakguoradallam galggá sisadnet
æláduslåpptimav, guoradallamav ja
skåvlå anov åvddålijguovlluj.
- Divtasvuona
suohkan dåjmat
dáv prosjevtav
lahka
aktisasjbargujn
Árranijn, ja
tjoahkkáj le
gållomerustallam
1 millijåvnå kråvnå.
Dá guokta
prosjevta li juogedum mij guosská
ruhtadibmáj, valla le aktisasj ulmme:
Måske boahtteájgge, subtsastij Kintel.
Goappátjijn juohkusijn le gesisik
stivrrimjuogos.
- Ájggop suohkanav prosjevta
dåjmadiddjen ja sihtap vilá buoragit
Sámedikkijn guládallat, tjoahkkájgiesij
Fredag 10. desember 2010
Divte Media AS / Ingrid Kintel
Moaddása lidjin tjåhkanam aktan
hávsskudalátjit ja lávlotjit.
Dán iehkeda
åvddåla lij Duodje Nordlánnda javllam
siján lij tjiegosvuohta tjanádum
hávsskudallamij.
Ja dán iehkeda hiebaj
suollevisáv bigodit.
- Dáv lip guhkes ájgev juo vuordatjam.
Sihtap guddnedit ulmutjav guhti le
luottajt duolmmum duodjeværáldij ja
ihkeva stuor bargov duoje åvdås
dahkam, javlaj Duodje Nordlánda jåde-
diddje, Svenn-Egil Knutsen Duolljá.
Dála tjuovvu Svenn-Egil Knutsen Duoljá
hålla vuojttáj guddnebálkás:
- Duodje, sierraláhkáj dibmaduodje, le
årrum suv hárdesvuohta ja iellem vargga
viessomájgev.
Árabu tjavtjan ållij sån
"muhtem" jage.
Vilá le duodje ja goarrom
suv iellem.
Sån lij vuostasj ulmusj Hellmåvvås guhti
realskåvlåv váttsij.
Gásluovtan lij dat.
Jahket åvddåla váttsij Fylkkaskåvlån
Fuoskon.
Sån lij ájnna næjttso danna
låhkåmin fysihkav ja kjemifágav - suv
klássan lidjin guhtta báhtja duodden dán
næjttsuj gen birra dálla giehtov, ja gåk
iehtja javllá: "mån lidjiv giehttjit báhttja
klássan".
Sån lij vuostasj nissun formannskáhpen
Divtasvuona suohkanin ja vuostasj
njunnjusj Sáme nammadusán Nordlánda
fylkkasuohkanin, dát lij jagen 1981.
le barggam vissjalit ássjij ma guosski
sebrudagáv, årrum buosják, vijses ja
hoallá.
Sån le vuojnnám tjielggasit
åvddålijguovlluj mij guosská
avtadássásasjvuohtaj, 1960-lågon.
Sån le barggam duodjeåhpadiddjen
Duodjebálkká
Vuodnabat-
Gáddjáj
Duodje Nordlánda ja
Árrana åvdås sávaj
Svenn-Egil Knutsen
Duolljá gájkajda buoris-
boahtem biebbmo- ja
lávllomiehkedij julevsáme
guovdátjin vásse
bierjjedagá.
Danna sån
duodjebálkáv Kaja
Andersenij vattij,
guhtimusj le duojijn
viessomájgev barggam.
vuodoskåvlån 70-lågo vuostasj jagijt,
Gásluovta skåvlån, gånnå giehtoj sámij
viessoma birra duodden biebbmokursaj
skåvlå gievkanin.
Sån le aj barggam
joarkkaskåvlån ja allaskåvlån.
oassálasstij vuostasj duodjekursan
Nuortta-Vuona åhpadiddjijda.
lågon formaliserij ietjas máhtudagáv gå
lågoj duojev Alta allaskåvlån vuostasj
jagev, ja nuppát jagev Guovddagæjnon.
Lev aj gullam sån bagádaláj ietjas åhpa-
diddjijt gåktu goarrot ja duodjuhit.
Sån le jagij tjadá åhpadam, åvddåla ja
mannela, Bådåddjo allaskåvlån, vuo-
doskåvlån ja ållessjattuk-åhpadimkursa-
jn, iehketkursajn.
Ja vilá ulmutja suv
guossidi ja sihti viehkev.
"tjiehkusin" bagádallá iehtjádijt ietjas
goarromlanján.
Lev gullam 1970-lågon
ásadin duodjekursav biednagoaden
Ájluovtan.
Sån lij akta idealistajs gudi vuododin
duodjeorganisásjåvnåv Julevsámij Duo-
dje.
Dat lij jagen 1981.
Sån le aj
tjåhkkåham rijkkaorganisásjåvnån Sáme
Duoje stivran, ja ájrrasin Sáme Åhpadus-
ráden.
Sån le diehttelis uddni sebrulasj
Duodje Nordlándan.
Sån le sjuggelis duodjár ja le åvddån-
buktám duov dáv tjáppa biktasav:
-gástadibmáj, -skalluj, -hejajda, -hávd-
dádibmáj, ja ietjá dakkir dáhpádusájda.
Vilá vuojnnep suv skirtov anon.
ådåájggásasj variánnta dålusj julevsáme
káránskirtos.
Sån le gårrum gáptijt, gahperijt, båvsåjt,
skirtojt ja snjisskum avijt ja listojt.
Låhtåm le vuoddagijt, bárggeldam ábn-
nasijt biesses ja dájves.
Gårrum le
doahkogáptijt, tjállám julevsáme doahko-
girjev aktan skándaj ja vadjasij majt ieht-
ja le sárggum.
Sån le tjiehpes bivtas-
goarro ja diedon moattebelak duodjár.
le sån ga ballam gæhttjalimes ábnnasij
barggat majna ienemusát kárána barggin;
duola degu nijbe, guvse ja ietjá duoje
tjoarves ja dávtes.
Jus sån illim, de iv jáhke lijma vuojnnet
nav ållo gáptegisájt uddni.
Sån le duojev vuojnnusin dahkam
Divtasvuona rájáj ålggolin.
Sån la
kurssim Svieriga bielen, mannam duok
diek ietjá duodjárij siegen vuosádalátjit
duojev ja snjisskomteknihkav duola
degu Hamburgan Tysklándan, ja iesj
diehtá gånnå le sån mannam?!
Guovte jage dás åvddåla oattjoj Divtas-
vuona suohkana guddnebálkáv ietjas
bargujn duojijn.
Nav gåktu gullabihtit; sån le iehtja
"duodjeinstitusjåvnnå".
Ja sæmmi láhkáj
máhttá javllat giela birra.
Moattes,
sierraláhkáj giellakonsulenta ja ietjá
giellabargge, gå dárbahi rádev giellaj
duon dán báhkuj ja grammatihka hámij
birra, de le sån viesso báhkogirjje gæss-
ta moattes ávos bessi gatjádallat.
Munji le dát stuorra guddne gå besav
Duodje Nordlánda åvdås ja Julevsáme
Duoje åvdås, aktan sijá åvdep ájrrasijs ja
ietján julevsáme duodjárijs duoppet
dáppet.
Mij sihtap uddni guddnedit
Vuodnabat-Gádjáv.
Gáddjá, dån le viehkedam ja sujttim ie-
htjádijt ja illa åvvå asstam goarrot káffa-
vuossatjav allasit?!
Ja dála dunji juojddá
majt iv jáhke le åvddåla vuojnnám - dát
le jáffovuossa aktan jáfoj javllarusstimij.
Mij sávvap dunji gájkka buorev, ja sáv-
vap vieso buoragit gåjt de tjuohte-
jagágin, vaj máhtá mijáv bagádit ja gærg-
gat ietjat prosjevtaj, duola degu dav
ájnas prosjevtav duodjeterminologijajn
mij aj le nav dárbulasj sámegiellaj.
Bálkáv vattij, fármastuváj.
Svenn-Egil Knutsen Duolljá, Duodje Nordlánda jådediddje vattij duodjebálkáv Kaja Andersenij.
Nordlánda vattos lij káffavuossa káfaj, jáffovuossa jáfoj, giedjek ja 2000 kråvnå.
Gav pris, fikk klem.
Svenn-Egil Knutsen Duolljá, leder i Duodje Nordlánnda overrekte duodjepris til Kaja Andersen.
Gaven fra Duodje
Nordlánnda inneholdt en kaffepose med kaffe, en melsekk med mel i garvet skinn, en blomst og en pengegave på kr kr 2000
ALLE FOTO:
ANNE KALSTAD
MIKKELSEN
Hávsskudallam låptån.
Biebbmo- ja lávllomiehkedij lidjin moattes tjåhkanam.
Hávsskudallin lávllagij ja njálga biebmoj.
Trivelig på loftet.
Mat- og sangkvelden trakk
mange, som koste seg sammen med blant annet samiske sangtradisjoner og god mat.
Fredag 12. februar 2010
Romsdals-præssta Thomas von Westen
lij oadtjum dahkamusáv
Misjåvnnåkollegijis Københavnan sámijt
ristadit, ja dahkamusájn álgij
sávresvuodajn ja hárdesvuodajn.
1717 ásadij sån skåvlåv Roandemin mij
galgaj misjonerajt ja åhpadiddjijt åhpadit
bargguj sámij.
Oanegis ájge mannela
lidjin moattes sijás barggamin sáme
Hábmer oattjoj
sámeskåvllååhpadiddjev juo jagen 1718,
valla vierttij suv juohket Divtasvuonajn
ja Stájgojn.
Giesen 1721 bådij oarjjevuonak ja
teologa Jens Kildal Ofuohttáj bargatjit
misjonerran Thomas von Westena
Sámemisjåvnån.
Sån vuostatjin
Herjangenij årruj sisnemusán
Ofuohtvuonan ja danna vállduj -
sámenæjtsojn.
Nágin jage mannela bátsij
sån árbben ja jåhttåj Divtasvuodnaj
gånnå ådåsit vállduj, nissunijn
Gásluovtas.
Tjårruj årrujga.
Kristiansen
ietjas lågådallamin Jens Kildala iellemav
ja bargov snivva tjuovgadij, ja tjalmostij
- Lej sámemisjåvnå Jens Kildal avtagærddásasj misjonerra jali sluogas
misjåvnnåstratega?
Dat lij tjuolmma majna åsskodiehtte Roald Kristiansen
álgadij tiebmáiehkedav Árranin mánnodak iehkeda.
Ja vásstádus; ienep
manep gå vuostasj tjuottjodus...
Avtagærddásasj
jali sluogas?
Roald Kristiansen le vuostasjamanuenssa Råmså Universitehta åsskodieda instituhtan.
Mánnodak iehkeda lågådaláj sámemisjonera Jens
Kildala birra, guhti 40 jage åroj Tjåron Divtasvuonan.
Roald Kristiansen er førsteamanuensis ved Institutt for religionsvitenskap ved Universitet
i Tromsø.
Mandag kveld holdt han foredrag om samemisjonæren Jens Kildal, som var bosatt på Tjårnes i Tysfjord i 40 år.
suv misjåvnnådåjmav - barggo mij
moatte láhkáj iehtjádijs árvustaláduváj
juo Kildala ájggásattjajs.
Thomas von
Westen lij riek mihá Kildala bargos,
madi suv tjuovvovasj, Hans Skanke
miejnnij Kildal ittjij bargov tjadáda.
Mannemus ássje máhttá liehket dan
diehti gå Skanke ja Kildal lijga sæmmi
njunnjusjvirggáj åhtsåm.
Skanke miejnni
aj gå Kildal lij válldum sáme nissunijn,
de ittjij máhte tjadádit bargov gåk galgaj.
Kildal álgon Sálton bargaj, valla Fuolldá,
Hábmer, Divtasvuodna ja Ofuohtta lij aj
suv guovlon.
Mannela sån aj Viestirállaj
rájaduváj ja dan mannela sjattaj sån von
Westena fábmodus Nordlándan sierra
dahkamusájn bærrájgæhttjat misjonerajt
ja skåvllååhpadiddjijt.
Dán bargo diehti
vierttij ålov manádit ja dan diehti
tjuohkkij ållo diedojt sáme åsskodábij
birra, mij dagáj suv ájnas diehtovadden
von Westenij ja misjåvnnåj ietján.
Juska
Jens Kildalan lij stuorra
misjåvnnåguovllo, de juska astadij
misjåvnnåmanojt válldet Svierigij.
skåvllådåjmadahkaj, ja gå dát skåvllå- ja
tjåhkalvisdåhpe tsieggiduváj de sáme
máná oadtjun buorep skåvllåfálaldagáv
gå látte.
Ja oajvveåvdåsvásstediddje
åhpadimes sámijs Divtasvuonan ja
Hábmerin sjattaj jur Jens Kildal.
sjattaj dá sáme nuora gehtjaduvvin
sæmmi smidása låhkåt ja
katekissmamáhtudagán gå látte.
Misjåvnnåbarggo sámegielaj tjadáduváj
Jens Kildal jámij nágin jage dan åvddåla.
Sån jámij jagen 1767, badjelasj 80 jage
vuoras.
Madi ietjá teologa adnin
mielosvuodav misjonerran álggon ådå ja
"buorep" præsstagåhttjomijda, bargaj
Jens Kildal sámemisjåvnån ålles
Sån aj moaddi dikken
sámij ássjijt åvdedij, sierraláhkáj mij
guoskaj oasestiddjij
buollemvijnnavuobddemav 1700-jagijn.
- Jens Kildal lij galla idealissta, ja jus ij
lim riek sluogas, de lij gåjt smidás
misjåvnnåstratega.
Ij lim avtagærddásasj
vájván nav gåk Hans Skanke ájgenis
tjuottjodij, tjoahkkájgiesij Roald Kristi-
ansen dajda 7-8 gulldaliddjijda gudi
lidjin Árranij tjåhkanam mánnodak
iehkeda.
Lidjin máhttet liehket ienep gulldaliddje.
Doajvodahtte sjaddá gå Árran mannela
gåhttju tiebmáiehkedij gånnå ájggu
tjalmostahttet ietjá åskulasj oajvev
Divtasvuonan, namálattjat dat giehtos
sognepræssta Olaf Holm
Børge Strandskog
Jårggålibme: Idar Kintel /
Thomas von Westen
Gå Thomas von Westen lij Gásluovtan
jagen 1722 sjiehtadij sån sámij
Tjåron ja Rábekjuvson galggin
skåvllå- ja tjåhkalvisdåhpe tsieggit.
Hábmerin lij præssta Schjelderup
tjoahkkim sámijt gitta Stájgos
tjåhkanittjat Karlsøyaj Sagfjordan
gå Thomas von Westen (ja Jens
Kildal) bådijga Divtasvuonas.
Sáme dánna lidjin nannusit
tjanádum sijá ájttegij jáhkkuj ja
tjuovvun dålusj dábijt.
Misjonera vierttijin dan diehti
guhkev Karlsøyan liehket, ja
guokta biejve åhpadij ja bagádi
Thomas von Westen sijáv.
sæmmi bále oattjoj diehtet
gávnnujin moadda værrodimsaje
lahkusin ja nággij sámijt vuosedittj
at dajt sajijt.
Misjoneraj bále
vierttijin sáme biejsstet ja boalldet
værrodimsajijt.
Sæmmi bále mierreduváj skåvllå- ja
tjåhkalvisdåhpe aj Karlsøyaj galgaj
tsieggiduvvat.
Dán láhkáj misjåvnnå
álgadij ájnas bargov
Dát rámát jages 1633 le ihkap Jens Kildal iesj
adnalam.
Jáhkedahtte dát gulluj Kildala vielljaj,
guhti ájgenis Gásluovtan åroj.
Uddni le árvvogávnne
Førden.
Denne bibelen fra 1633 kan Jens Kildal
selv ha holdt i. Den tilhørte sannsynligvis bror til
Kildal, som i sin tid var bosatt i Kjøpsvik.
I dag
befinner klenodiet seg i Førde.
Fredag 12.november 2010
Buorisboahtem dájddavuosádussaj Árranin
GIERDU (Gievlle) æjvvuribme sáme duojen ja
dájddaværáldin.
GIERDU- æjvvuribme sáme dájddaværáldin le
geldulasj vuosádus sáme dájdas ja hásstalusájs
ja dágástimijs sáme dájddaværáldin.
GIERDU vuosádusán le dájdda RiddoDuottar-
Museajs - Sáme Dávvervuorkás, gånnå li
nuorttarijkaj miellagiddimus tjoahkke sáme
dájdas.
GIERDU (Gievlle-buojkuldahka) máhttá
gåvvit aktijvuodav ja gievlev, juoga mij
guovdásj symbovlla sáme kultuvran.
GIERDU jali GIEVLLE sáme dájddaværálda
MÁNNODAGÁ BASÁDISMÁNO 15.
BIEJVE KL.
Rabásájge: Árggabiejvijt 8.00-15.30.
Vuosádusájgge:
Basádismáno 15. b.
- javllamáno 5. b.
æjvvuribme, vuoset dájda åvddånahttemij ja
moattegerdakvuohtaj.
Vuosádusán le dájdda moaddásijs Nuortta-
rijkaj tjiehpemus dájddárijs: Lena Stenberg,
Geir Tore Holm, Synnøve Persen, Daban Da
(Asbjørn Forsøget og Gjert Rognli), Alf Salo,
Annelise Josefsen, Outi Pieski, Ingunn Utsi,
Monica L. Edmondson, Britta Marakatt-
Labba, Marja Helander, Arnold Johansen,
Jørn Magnus Langseth, Rose- Marie Huuva,
Edil Sande, Andreas Sarri, Anna-Stina Svakko,
Aslaug Juliussen, Folke Fjellström, Randi
Marainen ja Bente Geving.
GIERDU le vuosádusturnéa masi fáladuvvá
gaskostibme Kultuvralasj skåvllåvuossas
(Den Kulturelle Skolesekken).
Seminára ja
diehtotjállaga fáladuvvi aj.
GIERDU le hiebadum mannat Nuortta-
Vuonav 2009-2011 jagijt.
buvtadiddje li SKINN.
Prosjækta le ruhtaduvvam dájs:
FRITT ORD, Kulturkontakt Nord, Norsk
Kulturråd, DKS Nordland, DKS Finnmark,
Samisk Kulturfond og ABM-utvikling.
Lulesamisk medisinsk ordbok.
En svært glad helse- og omsorgsjef Lill-Tove Hansen kunne forrige uke
presentere to rykende ferske bøker for blant annet Helsedirektoratet, som i forbindelse med planene om et
helse- og sosialsenter var på besøk i kommunen.
Vásse vahko vuosádaláj varresvuoda- ja sosialoajvve Lill-Tove
Hansen guokta ådå girje.
Vuostasj girjje le dialog-girjje nammadum
"Sámástit varresvuoda- ja huvsosuorgen", ja nubbe girjje le medisi-
jnalasj báhkogirjje dárogielas - julesábmáj ja julevsámes -
Suohkana barggo varresvuodatermaj álgaduváj juo gáktsa jage
dássta åvddåla, gå ittjij gávnnu tjoahkkidum varresvuodater-
minologija julevsámegiellaj.
Bargadum le tjoahkkimijn termajs ma
aneduvvi njálmálattjat ja tjálalattjat.
Duodden li ådå terma dagádum
gånnå bágo e sámegiellaj gávnnu.
- Terma åvddånbuvteduvvi rubmaha milta, ja biejadum iesjdagádum
sjiemáj sisi gånnå báhko le tjáledum sámegiellaj, dárogiellaj ja
latijnagiellaj.
Svieriga sámedigge hasodij svierigadárogielav aj
oassen dahkat, ja nav de sjattaj rájddo svenska terminologijaj aj,
subtsas Lill-Tove Hansen.
Duodden le dagádum snivva gåvvidimbarggo skihpudagájs, gånnå
skihpudahka tjielggiduvvá namájn, dilijn, tjerdajn ja gånnå rubmahin
gávnnu.
Duodden girjijda li aj kurssanævo dagádum sámegiel-
dialogaj vuodon, majt dárogielak varresvuoda- ja huksobargge bessi
- Sjaddá almulajs ávvudallam basádismáno 16. biejve, javllá Hansen.
Divtasvuona suohkan le guhkev fállam sámegiela kurssimav ietjas
barggijda, ja uddni li sámegielak varresvuodabargge Ájluovtan,
Dragstunet Huksovieson, ja Gásluovta skihppijvieson.
Ij le agev nav
- Ájggop dal intensivkursajt ásadit barggijda varresvuoda- ja huvso-
suorgen gånnå oahppi sámástit.
Tæksta/gåvvå:
Medisijnalasj
báhkogirjje
Vijmak le dánna.
Báhkogirjje mij
galggá Divtasvuona sujtto- ja
huksosuorgen aneduvvat.
Fredag 13. august 2010
Johan Turi
ja "Muitalus
sámiid birra"
Knut Hamsun le guoddaluvvam iebdes miellaguottoj
diehti sámij vuosstij.
Valla sån lijkkuj Muitalus sámiid
birra ja lij asjmen vuona ja svieriga oajválattjaj
giehtadallamis sámijs nav gåk mujttaluváj Johan Turia
girjen.
Dánna le Line Merete Skarvik Hamsunguovdátjin.
Knut Hamsun har vært beskyldt for rastiske holdninger
til samene.
Men han likte Muitalus sámiid birra og var
provosert av de norske og svenske myndighetenes
behandling av samene slik dette ble skildret i Johan Turis
bok.
Her Line Merete Skarvik på Hamsunsenteret
Johan Turi (1856-1934) tjálij
gålmmå girje ietjas viessomájgen.
Muitalus sámiid birra jages 1910 le
vuostasj girjje sámes tjáleduvvam ja
almoduvvam sámegiellaj.
Dá jage le 100 jage dat rájes gå Johan Turi almodij
Muitalus sámiid birra.
Turi lij vuostasj sábme guhti
almodij girjev sámegiellaj.
- Girjen li girjálasj kvalitehta
maj vuodon le árvvogis låhkåt dav aj uddni, oajvvat
Line Merete Skarvik (27) Postnesas Hábmerin.
Skarvik ållidij árabut dá
jage mastergrádav Ak-
tisasj girjálasjvuo-
dadiedan NTNUan Roan-
demin, girjijn Muitalus
sámiid birra tiebmán
masterdahkamusán.
miejnni girjje diehttelis le
klassihkar.
- Máhttá
lågåduvvat fáhkagirjjen ja
tjáppagirjálasj girjjen,
essayaj ja álmmukiellem-
mujttalimij.
Giella le
boandás ja subttsasa li
vilá uddni miellagiddisa.
Girjje le ájnas histåvrålasj
dokumænnta, miejnni
Girjje Muitalus sámiid
birra le ællosámij iellema
birra álgon 1900-jagijs,
ájgen gå dárojduhttem li
garras.
Lij rahtjalibme
duobddágij birra, gånnå
gruvvodåjmadibme ja
ednambarggo rijdduj
bådij dålusj sáme iellem-
vuogijn.
Girjen li aj ållo
sáme mytologijaj birra.
Johan Turi iesj tjuorgaj
iesj girjev, stuorra, hálv-
va álkkes tjuorggamij ma
oassálasstin dan geldulasj
girjjen majt sjattaj.
Line Merete Skarvik le
giesen barggam oahpes-
tiddjen Hamsun-
Danna gávn-
nap vuosedimev Johan
Turija ja Muitalus sámiid
birra vuosádusá vuostasj
etásjan.
Ja le buorre siv-
va dasi.
Jahke mannela
gå girjje almoduváj tjálij
Knut Hamsun riek
rámmpo árvustallamav
VGan.
Sån lij girjev
låhkåm dánskagiellaj ja
alvaduváj dassta.
"Johan Turi er en slik
prægtig Mand, man har
faaet til overs for ham,
man vil hjælpe ham og
hans Folk.
skrevet en av de mærke-
ligste Bøker jeg har læst
på lenge."
- Girjje oattjoj vuogas
árvustallamijt aj ietjá
árvustallijs, duola dagu
Svierign ja Suoman,
javllá Line Merete Skar-
vik, guhti diedet Muit-
alus sámiid birra jagij
tjadá le almoduvvam 11
gielajda, aj japanagiellaj,
valla imáj vilá ij dárogiel-
- Valla nav gåk mån lev
dádjadam de le ájádus
almodit dárogiellaj dálla
ávvojagen, valla iv diede
man guhkás li jåvsådam
dáj plánajn, javllá sån.
tjálij gålmmå girje ietjas
viessomájge.
Sån lij ál-
gos Guovddagæjnos,
valla viesoj Jukkasjärvi-
duobddágijn Svierigin,
Torneträska ja Gieruna
ådå gruvvosebrudagá
lahka.
Suv lahkabirrasin
lej ienep dåbdos tjiehpes
stálppebivdden ienni gå
girjjetjállen.
Sån dåbdåj
ællosujttoiellemav
lahkusit, valla iesj buore-
musát lijkkuj vuovnnot
bivddemin ja guollimin.
Vaj Johan Turi oattjoj
almodit girjijt galggá
dánska álmmukiellem-
dutke Emilie Demant
oadtjot ålov gudnes.
Såj
æjvvalijga togan akti
jagen 1904, ja oattjojga
buorre aktijvuodav,
vájku lidjin giellagáss-
jelisvuoda.
- Jáhkkep Demant
måvtåstuhtij suv girjijt
tjállegoadátjit.
æjvvalime mannela jagen
1904, sjiehtadijga Emilie
Demant galgaj ruoptus
vat mannela boahtet ja
galgajga aktijvuodan
girjjeplánajt jåhtuj biedjat,
subtsas Line Merete
Skarvik.
Prosessan girjev tjállemin
åhpaj dat nuorra dánska
nissun dav vierdev sám-
egielav vaj máhtij jårg-
gålit Turija sáme tevstav
dánskagiellaj.
almodus Muitalus sámiid
birra jagen 1910 lij dan
diehti nuorttasámegiellaj
ja dánskagiellaj.
100-jageávvudallam al-
modusás girjev le aj áv-
vuduvvam sierra vu-
osádusájn Råmså Uni-
versitehtan.
Johan Turi (1856-1934) skrev tre bøker i løpet av sitt liv.
Muitalus sámiid birra fra 1910 er
den aller første boka skrevet av en same og utgitt på samisk.
KILDE: Nettside,
Fredag 15. oktober 2010
Vuojnunagá le ådå vuojnnan julevsáme
giela hárráj iditjime.
Ádjáj ja áhkoj skáb-
mo dárojduhttemájge rájes hálvva du-
ogátjij gáhtu gå vuojná udnásj nuoraj
mihá mielav ietjasa giela ja árvo hárráj.
Sámegiella le trendy
Ja ælla dåssju sáme gudi sihti julevsám-
egielav oahppat.
Stuorra oasse dárogie-
lak nuorajs li berustahtjam sámegielav
oahppamis, juska e huoman lahka
fuolkev ane gudi sámásti.
- Itjjiv åvvånis majtik álgos máhte, valla
muv mielas le geldulasj giella, subtsas
Marte G. Kleivan Bálágis.
Såj klássarád-
najn Nora Mari Iversen (16) libá válljim
sámegielav oahppat dá jagev.
- Moattes mijájs Bálágis lip mælggadav
sihtam sámegielav oahppat, valla javlli
ælla åhpadiddje.
Le sæmmi luondulasj
sámegielav válljit gå ietjá gielajt.
geldulasj danen gå le ållu ietjálágásj, ja
moadda nuora sihti sámegiellav uddni
oahppat, giehttu Marthe.
Nuoraguovtes
guorrasibá sámegiella le sjaddam
trendy.
Bivnos guhkesåhpadibme
Birrusij guovtelåges adni åhpadimev
Árranis dá jage.
Muhtema Trøndelagas,
muhtema Ofuohtás, muhtema Finmarkos
Dá vahko ásadij Árran
oahppijæjvvalimev
divna nuorajda gudi
oadtju sámegiella-
åhpadusáv sijás dá
skåvllåjagev.
ja muhtema Nuortta Sáltos.
Niellja Losa-
oahppijs Ájluovtan li guovte sámegiel-
latijma juohkka vahko, akta dajs le
Christin Solberg (16).
- Manen le dån sámegielav válljim?
- Hállo lij oahppat juojddáv.
Mujna le
áhkko gut sámás, ja sámegielak rádna,
munji de sjaddá suohtas máhttet unnán.
Guláv gå rádna ja iehtjáda sámásti, ja
åvddåla tjuovvuv nehtasijdov Infonuor-
ra mij dálla le gáhtum.
Madi ienebu åh-
pav, dadi ienebu dádjadav majt áhkko
telefåvnån giehttu sámegiellaj, måjut
Christin.
NuorajTV
Maria Mikkelsen álgadij mánnodagá
giehttomijn gåktu NuorajTV.no barggá
vájmmelis nuoraj ja anátjit sámegielav
ietjasa næhttasijdon.
Moattes oahppijs
rámmpu bargov.
- Suddo gå dåssju le gæhttjalibme-pros-
jækta javlaj rádjáj, javllá Christin.
Oahppijæjvvalimen galggi oahppe gæht-
tjalit filmav stiellit.
Ja jus ietja sihti, de
almoduvvá filmma nuorajtv.no.
Dåbddu buorren
Olga Gælokij (16) lij álkke sámegielav
Tjanádum le Tierrekluoktaj, ja
sámegiella le viesso ietjas lahka fuolken.
Ja sån le mihá sábmen liehket.
Åvddål
åhpadibme Árranin álgij, lij sån árrat
Lijkku guovdátjin vájaldit; gæht-
tjat filmajt, gielav gullat subttsasij baktu,
ja gåvåjt guovllat ietjas fuolkes.
- Dåbddu nav buorren.
Dát le oasse
mujsta.
Dála li muhtema muv fuolkes
gåvvidum, javllá ja gæhttja Annde-
tjæhtjásis guhti duojijt vuosádallá avta
gåvån.
- Iv dádjada manen gielav nav gádodit
sihtin, javllá Olga håjet.
Sujni le sáme-
vuohta luondulasj ja ájnas oasse ielle-
Lagás ja gieres.
Olga Gæloka (16) mielas dåbddu buorren guovdátjin vájaldit, gåvåjt gæhttjat ja subttsasijt gullat ietjas sámevuoda birra.
Kjent og kjært.
Olga Gælok (16) kjenner det er godt å vandre rundt på senteret, se bilder og høre fortellinger om sine samiske røtter.
mis.
- Gehtja, dåt nejtsusj ruoppsis biktasij le
mån, subtsas sån ja vuosádallá gåvåv
bienas Tjierrekluovtan muhtem jagij
- Gå ulmutja gulli mån lev sábme, de
gatjádi tuvsán gatjálvisájt.
Li gus dujna
buohttsu?
Åro gus gámán?
Dá li dålusj
gatjálvisá.
Mån farra javlav mij lip asfalt-
sáme, tjajmmá Olga ja subtsas sån lijkku
gåvvit ja sujne le blogga sihke dáro- ja
Usjudallamvuohke
le rievddam
Oahppijæjvvalime tiebmá le njálmálasj
giella ja girjálasjvuohta.
- Dánna li oahppe moatte gielalasj dási-
js, subtsas Anne Silja Turi Árranin.
Iesj
le sujna sámegiella iednegiellan ja lij
akta dajs gen åvdås sámegiella åh-
padusgiellan sjattaj 1990-lågon.
- Dalloj moattes ettjin dádjada manen
sámegielav skåvlån galgajma oahppat.
"Gåktu dal máná sámegielajn galggi
bierggit?" javllin.
Rievddam le dát.
Udd-
ni le sjaddam luondulasj sámegielav
Usjudallamvuohke le rievd-
dam, tjielggi Anne Silja.
Ráddnavehka subtsasti sij ienemusát
dárusti gaskanisá ja muhttijn sámegiella
gullu.
- Álgos ittjij áhkko vuojga lijkku mån
galggiv sámegielav oahppat, valla dálla
vuojnnu degu ienep dasta berus.
gatját gåktu manná, majt dahkap, ja majt
lev oahppam.
Jus le máhttelis, de
joarkáv sámegielajn boahte jahkaj aj.
Sidáv ájn vil ienep oahppat, hæjttá
Nora Marie Iversen ja Olga Gælok libá dåbddåm nubbe nuppev
mánávuoda rájes.
- Áddjá Ájlátten årru, mån lev danna årrum, ja giesijt
lev dánna.
Dánna le muv fuolkke.
Lin gal mihá sámevuodas, javllaba
Jårggålibme: Divte Media / Ingrid Kintel
16-jagága.
Nora Marie Iversen og Olga Gælok har kjent hverandre siden barndommen.
- Bestefar bor på Helland og jeg har både bodd
her og vært her om somrene.
Her er slekta våres.
Ja vi er stolte av å være samer, forteller de to 16-åringene.
Mihá ietjasa
Fredag 16. april 2010
Girjjevuorkkár Paivi Alanen Hábmera girjjevuorkán fállá sáme girjijt, filmajt ja musihkav sierra åssudagán girjjevuorkán Oppájden.
Bibliotekar Paivi Alanen på Hamarøy bibliotek kan tilby både samiske bøker, filmer og musikk i egen avdeling på biblioteket på Oppeid.
Vájku li moadda mehtera sáme
girjálasjvuodajn, musihkajn ja filmajn, ja
suojmma ienebut sjaddá, vájku Alanena
mielas ilá suojmma manná.
Ij ållo
almoduvá, ja diedo ja vuobddemdiedo
almodusáj birra ij vargga gávnnu ja le
soajttemláhkáj.
Iesj artihkkala tjálle
girjjevuorká hilldujn girjijt ja musihkav
gávnaj, aj bájkálattjat almoduvvam, maj
birra ij le goassak gullam.
- Álu båhti almodusá smáv lågon, ihkap
ekonomalasj siváj diehti, valla bierri gåjt
liehket da vierdev vaj bájkálasj
girjjevuorká oadjtu gesisik vaddusav,
hasot Paivi Alanen.
- De máhttep mijá láhkáj oassálasstet vaj
girje ja musihkka oahppásin sjaddi ienep
ulmutjijda, javllá.
girjjevuorkán
Gájkka gåvå / Alle foto: Terje Strandskog
Åvdep lávvodagá ásaduváj World Cup hierggevuodjemin Harstad Travsaljon.
Hierggevuodjema birás lij dálvvemárnán dåjmaj divna álldarijda, ávvudallamij ja
suohtastallamij, siednadájdda duola dagu dåbdos Adjagasajn ja sáme
biebbmokultuvrra.
Ja sjattaj álmmukávvudallam, birrusin 3000 guossij finálan.
bessin ulmutja tjangedit nágin dajs buoremus hierggevuoddjijs væráldin, valla lij aj
hierggevuodjem hávsskudallama diehti, gånnå hierggevuoddje ællim la riek nav
profesjonalalattja.
Saljon lij sjålle - vájku dálkke målsoj, lidjin guhka gárggása ja
hálvva bisádakgássjelisvuoda.
Hábmer ájggu almulasj
sáme namájt ja galbajt
sámegiellaj, ja ihkap
sjaddá oasse sáme
Hábmera girjjevuorkán le
girjjevuorkkár Paivi
Alanen sierra sáme
åssudagáv åttjudime.
Hábmera girjjevuorkká le girjjevuorkká
mij galggá bájkálasj álmmugij ja Knut
Hamsun joarkkaskåvlå skåvllåoahppijda
girjijt, musihkav ja filmajt luojkkat.
Sierraláhkáj dajda oahppijda gudi
sámegielav oahppi skåvlån le ájnas
girjjevuorkká máhttá sáme tihttalijt
luojkkat.
- Ælla gal nav moattes gudi sámegielav
oahppi dá skåvllåjage, valla da gudi
oahppi, li vissjalis addne girjjevuorkás ja
sáme åssudagás, javllá Alanen.
Girjjevuorkkárin li gártjedum ressursa, ja
viertti vuorodit.
- Oasstep filmajt ja musihkav duodden
fáhka- ja tjáppagirjálasjvuohtaj.
Vuorodip almodusájt julevsámegiellaj ja
bájkálasj buvtadimev, valla miján li
moadda tihttala nuorttasámegiellaj.
Duodden li diedon girje dárogiellaj ma
guosski sáme kultuvrav ja histåvråv,
subtsas Alanen.
Luojkkam ja adno girjjevuorká sáme
åssudagás målssu vehi.
- Jus skåvlå tjadádi sierra prosjevtajt
sámij birra de lassán.
Sierraláhkáj gå
sáme álmmukbiejvve tjadáduvvá
vuojnnep sáme girjálasjvuoda
berustibme lassán, musihkkaj ja filmmaj,
hæjttá Paivi Alanen.
Hierggevuodjem World Cup
Fredag 17. september 2010
- Oasse dassta majt Holm tjállá sámij
birra, le muv mielas sieldes.
gå usjudallap mijá præssta lij.
Risstalasj
Rasista
- jali ájgenisá máná?
"..... Jeg tror, Lappen er omtrent uimodtagelig for det, vi kalder høiere Kultur, altsaa den Kultur,
hvorpaa vi nu lever.
Han har, saavidt jeg kan skjønne, ikke Betingelser for at danne ordnet Samfund-
sliv for Flid, Regelbundethed, og en vis Disciplin i alle forholde, som tilhører alt høiere Samfundsliv."
Olaf Holm i "Kvinnelige Missions Arbeidere" 1907
Åvdep biejve ásadij Árran julevsáme guovdásj
tiebmáiehkedav Olaf Holma ja Knut Hamsuna birra ja
sunnu miellaguottoj sámijda ja gåktu sámij birra
tjálijga.
Geldulasj sjattaj - ja moadda vuojno.
Lijga
girjjetjálleguovtes rasista jali dåssju ájgenisá máná?
bájkálasj Holm-diehtte.
Manemus jagijt
le gávnadum riek mielagiddis diedov dan
tjálle presta ja suv áhkátja birra Louise.
/ Idar Kintel
Aktan åsskodiehttijn Roald Kristiansen
Råmså universitehtas ja girjálasjvuo-
daåvddånbukte Ronald Altinusajn
Hamsunguovdátjis lij Sørensen akta
lågådallijs Árrana tiebmáiehkedin.
Bájkkehistorihkkár Sørensen le gávnnam
ållo rasisstalasj rugev Holma
girjálasjvuodan.
Ajtu viggá ándagisluo-
jttet Olaf Holma miellaguottojt:
- Luojttit ándagis, ij diede majt tjállá!
Anáv Holm ij lim rasissta, dat nammadus
ittjij gávnnu ájgenis, ep máhte suv du-
obbmit dálásjájgen.
Ittjij dádjada alvos-
vuodav massta tjálij.
Suv duogátja diehti
tjálij gåk dagáj, le iesj ájgenisá mánná ja
daj miellaguottoj ma dalloj lidjin.
sajen bierrip gæhttjalit dádjadit máhtud-
agáv mij lij daj rugij duogásj majt nav álu
buvtij ja navti vuoledit vuosstemielajt,
javllá Nils Kristian Sørensen ja duoddi:
- Sáddnám de vierttip aj miededit rasista-
lasj ruge gávnnuji aj mijá tjuovggidum ja
gierddis ájgen, álu nievret tjiegadum ietjá
mielaguottojn.
Ep la ietja nav guhkás
ållåm.
Navti le aj álkkep ándagisluojttet
Olaf Holmav suv miellaguottojt, miejnni
Sørensen.
Tiebmáiehkedin Árranin moattes ságas-
tin tjuovvo ságastallamin daj gålmmå
lågådallij sárnnusij mannela.
Kaja
Andersen lij akta dajs:
- Dåssju mån ietjam sinna máhtáv diehtet
jus lev illastuvvam jali ij.
Ij ietjes dav
munji máhte subtsastit.
Ja mån dåbdåv
riek illastum ja báktjiduvvam dajs miel-
laguottojs majt duola dagu Holm ja Ham-
sun åvdedijga.
Mijá værddogisvuohta
mijás váldeduváj, giella mijás váldedu-
váj, miejnni Andersen - ja subtsastij
ietjas bajássjaddamis, ájgen gå ettjin
galga sámástit ja sáme kultuvrra ja ident-
itehtta vuosstáj bargaduváj ja binnep
árvov oattjoj.
- Dan diehti ájgguv "suoddjit" ietjam
mánájt vaj ettjin galga åtsådallat sæmmi
gå mån, moatte láhkáj ierit válljijiv sáme-
vuodav ietjam mánájs, subtsastij Kaja
Andersen.
Muhtema miejnniji soajttá liehket gieh-
Anne Kalstad Mikkelsen.
Gåvvå: ØYVIND A. OLSEN
pep Holmav ándagisluojttet suv garra
moalgedimijs gå Hamsunav ándagisluojt-
Holm oarjját bådij ja ittjij buorebuv
dádjada, madi Hamsun nuorttan bajáss-
jattaj ja beras luluj diehtet.
Valla Anne Kalstad Mikkelsen tjielggasit
vásstet:
- Bierrip spádáv spádán gåhttjot, ja ij
bælostit Hamsunav jalik Holmav.
goappátja moalgedijda garra rasisstalasj
miellaguottojt sámij vuosstij.
Dav vierttiji
udnásj dutke dádjadit.
Sij vuojnnet iene-
musát berusti dieddjidit ja bælostit, ienni
gå almma láhkáj ållit bihko rasismajn majt
åvdedijga.
Nazista lidjin ihkap aj "ájgen-
isá máná".
Valla ælla gal miján læhkám
gássjelisvuoda tjielggasit hilggot dajt
miellaguottojt majt åvdedin...
evangelium le guojmmeg-
ieresvuohta, avtaárvvusas-
jvuohta ja muodugasjvuo-
hta jubmela åvdån, ja de
lesj má riek låssåt gå
præssta tjállusij ja håla
baktu javlaj sáme ællim
sæmmi árvulattja gå iehtjá-
Ållu risstalasj jáhko
Jáhkáv galla dát
sámijt vájkkudij, miejnni
Sån lij ásadiddje ja tjåhkan-
imjådediddje dan tiebmáie-
hkedin.
Kalstad Mikkelsen
ij diede jus Vuona girkko le
rahtjam girkko ålmmå Olaf
Holma ålgodim miell
aguottoj.
- Ihkap le muddo girkkuj
gijttet læstadianalasj
gåhttsåmav gå lidjin sadji-
hin gå girkko iesj lidjin
åskeldahtes sámij vuosstij?
Bájkkehistorihkkár ja pens-
joneridum åhpadiddje Nils
Kristian Sørensen le
Kaja Andersen
Nils Kristian Sørensen
Olaf Holm
Knut Hamsun
Fredag 18. juni 2010
BERTIL ERIKSEN gæjggá dasi mij jáhkedahtte le báktesárggom sáme bieggajubmelis
Knedalen Stájgon.
BERTIL ERIKSEN peker på det som trolig er en ristning av en samisk vindgud i Knedal i
Steigen.
Bertil Eriksen gávnaj gåvåstagáv gå akti
birrusij gålmmå jage dássta åvddåla
váttsij dålusj gæjnov mij manná fámilja
sijdas Knedalen.
Iehkedisbiejves
sæhkása sjaddin ma vuosedin dav unna
gåvåstagáv majt muhtem ulmusj le báktáj
sárggum - gæjno gassko.
Eriksen
diededij gávnadisáv, ja arkeologa ja
seniorrádediddje Sámedikken Arne
Håkon Thomassen ja arkeologa
Martinius Hauglid bådijga gåvåstagáv
lagábujt gehtjadittjat.
- Dán guovlon li ienep gávnadisá ma
vuosedi sáme li dáppe åvdep ájgij årrum,
valla ep le tjáledam dajt riekta láhkáj vilá.
Sávav dav dá giese dahkap.
Mij guosská
gåvåstagáv mij gávnaduváj, de le
miellagiddis moatte siváj diehti.
Vuostatjin vuoset dát sáme
báktesárggomdájdav ådåsap ájges, ja
mijá mielas le dát gåvåstahka
bieggaålmmå muoduk sáme goabddásijs.
Dát máhttá vuosedit
báktesárggomdájdda aneduváj aktan
ietjá åvddånbuktemvuogij, ja aj guhkijt
åvddåla gå lip jáhkkám.
Le aj
Sáme bieggaålmåj
STAJGON?
BÅLNE.
Bertil Eriksen tjåhkkåj bålnij nanna tsiekkadusá bátsujdisán mav jáhkká soajttá
liehket sáme årudahka.
Bájkkásasj årro galla jáhkki lavnnjeskiedjá le dánna tjuodtjum.
TUFTER.
Bertil Eriksen sitter på tuftene etter en bygning som han tror godt kan være av
samisk opprinnelse.
Lokalbefolkningen mener imidlertid at en torvsjå har stått her.
Gåvåstahka mij le sáme bieggaålmmå muoduk
gávnaduváj alludagán sárgoduvvam Øverdaljávre
lahkusin Knedalen Stájgon.
sárgoduvvam sadjáj mij ij le dábálasj
dákkir sárggomijda.
Sadje Knedalen le
tjiegadum ja ij le mierkkidum dagu ietjá
báktesárggoma ma li gávnadum, duola
dagu Áltán.
Gåvåstahka, mij le
sáhtsoulmusj giedaj ja juolgij, le aj
sierralágásj ietjá báktesárggomijs ma álu
gåvvidi bivdov ja guollimav ja li
bårråmusfálo lágásj dålutjis.
Vuohke dát
gåvåstahka le dagáduvvam le aj riek
ietjálágásj ietjá dåbdos
báktesárggomdájdajs, ja navti le riek
mielagiddis gávnadis, javllá Arne Håkon
Thomassen guhti le seniorrádediddje ja
arkeologa Sámedikken.
Hásstalus
Thomassena milta stuorámus hásstalus
le gávnnat jus dåhkki máhtudagáv
goabddása birra 16-1700 jagijs adnet
tjielggitjit báktesárggomijt 3-4000 jage
Kristusa riegádime åvddåla.
gatjálvis mij ij le vásstedum le man diehti
gåvåstahka le jur dasi sárgoduvvam,
rievtes giedajn ja gåro juolgijn nuortta-
oarjás guovlluj.
Báktesárggomdájdda
ARNE HÅKON THOMASSEN
dábálattjat sárgoduvvin luondon
rijbadittjat, lasedit máhttelisvuodajt
bivddemin ja guollimin, jali juokkirik
værrodibmen.
Gå nágin le bieggaålmmåv
báktáj sárggum de le vierttim læhkám
gåvåstahtedum sisadno, ja ihkap ietjá
gávnadisá guovlon máhtti dákkir
gatjálvisájt vásstedit.
Jur lahkusin li aj
bålne tsiekkadusás majt bájkkásasj årro
jáhkki lij lavnnjeskiedjá, valla Bertil
Eriksen jáhkká máhttá liehket gábmá.
Giese arkeologalasj guoradallama
doajvodahtte bukti gatjálvisájda
Bieggaålmåj (biekka ja stoarmo
jubmel) værroduváj dan diehti gå
ulmutjijda buorep viessomdilev máhtij
Fredag 19. mars 2010
Ingrid Solvang Hábmeris ja suv
boaddnjerávkke Trygve Solvang
oattjojga ájgenis rájadum girjev
Hábmera åvdep soknepresta Jan Harra
árbbátjis.
Gå soknepræssta jámij fruvva
Harra mielas gálasjguojme Solvang lijga
sjæhttása dav vuorkkitjit.
- Sálmmagirjje le hilldon læhkám
moadda jage desik usjudalliv muddo l
dal dav rievtes giedajda åttjudit, subtsas
Ingrid Solvang.
Sån guládaláj Árranijn vaj dat birrusin
115 jahkásasj girjje máhtij
vuorkkiduvvat.
Guovdátja
vuolledirektørra, Lars Magne Andreas-
sen le dudálasj guládallamijn Solvangas.
- Mån dalága guládalliv læstadianalasj
biednagådijn Fredbo gåsstå girjje
formálalattjat luojkaduváj 1960-jagijn
soknepræsstaj Hábmerin.
Sijá mielas lij
buoremus jus Árran vuorkkij dav
sierralágásj sálmmagirjev, javllá sån.
Sierralágásj sálmmagirjje
Sámedikke ij
dálkádakkonferánsan
Sámedigge ij ájgo oassálasstet vuostasj
álggoálmmugij dálkádakkonferánsan.
Tjielggidus
le ekonomalasj ressursa e gávnnu jali
máhtukvuohta oassálastátjit.
Gåhttjom boahtá
Bolivia presidentas guhti le gåhttjum duola dagu
álggoálmmukåjvijt ja væráltåjvijt
dálkádakkonferánssaj gånnå ednama riektá sjaddi
(NRK.no/sami)
Julevsáme sálmma-
girjje jages 1895
bådij riekta æjgádijda
mannel gå lij iehtjádij
giedajn guhkijt.
Sáme båva
Dán girjen gávna oasev subttsasijs majt Just
Qvigstad ájgenis tjoahkkij Nordlándan, mij
vuostasj bále le girjjen almoduvvam, tjáleduvvam
doajmme julevsámegiellaj Anders Kintelis ja Kåre
Tjihkkomis.
Girjje ájggu låhkkåj hárjjidallamav vaddet tevstajt
sámegiellaj låhkåt, ja aj gåvvidimev
girjálasjvuodasjá?
?aris Sáme båva ja
dålusjsubttsasa.
Låhkke sæmmi båttå oahpástuvvá
njálmálasj subtsastallamdábijn.
- Buorre gå girjje vuorkuduvvá ja le riekta
æjgádij bådij, javllá Ingrid Solvang guhti
sálmmagirjev Árranij buvtij.
- Det er fint at boka blir tatt vare på og er
kommet tilbake til sin rette eier, sier Ingrid
Solvang som leverte den salmeboka til Árran.
Vuorkudallá.
Lis-Mari Hjortfors Árran julevsáme guovdátjin dan sierralágásj julevsáme
sálmmagirjijn.
Dávvervuorkudagá duogátjin gånnå girjje vuorkuduvvá.
Tar vare på.
Lis-Mari
Hjortfors ved Árran lulesamisk senter med den sjeldne lulesamiske salmeboka.
Her med
magasinene i bakgrunn hvor boka blir godt oppbevart.
4. sadje AWG'an
Divtasvuona-næjttso Naima Nergård (14)
4. sajev oattjoj buoremus båhtusin
Arktalasj dálvvegilpustallamijda
Canadan.
4. sajev oattjoj aktan
guojmmetjuojggij 3 X 5 km
vuorrotjuojggamin, klassisk.
Ietján oattjoj
17. sajev 750 mehtera friddjateknihkka ja
21. sajev 5 km klassisk.
- Miján le sierralágásj dávvervuorkudagá
vuorkudittjat dávverijt ja hasodav aj
iehtjádijt gænna li dávvera, tekstijla,
páhppára jali ietjá gávne mijájn
guládallat vuorkudime hárráj.
gávne álu álbbu dábálasj sinnailmen,
valla miján le dávvervuorkudahka vaj
máhttep gávnijt bisodit manep ájgijda.
Sån duoddi gávne æjggumriektá ij gádo.
- Ep mij gávnijt oattjo, valla dåssju
vuorkkip dajt, javllá sån.
Sálmmagirjje 1800-jagij manegietjes le
julevsámegiellaj tjáleduvvam dalusj
tjállemvuogijn.
Andreassen jáhkká girjje
le sierralágásj.
- Gávnnuji ihkap nágin priváhta æjgon,
valla le galla girjje majt sihtap vuorkkit,
Sáme gielladille
Sámegiela tjállemvuohke le
rievddaduvvam moaddi dat rájes gå
vuostasj girjje sámegiellaj almoduváj
Uddni daj gålmåjn
sámegielajn; nuortta-, julev- ja
oarjjesámegielan li sierra tjállemvuoge.
Sámegielan le nuorra tjállemgiella ja
vuostasj girje sámegiellaj almoduvvin
1600-jagijn.
1600-1700-jagijn sámegiel
girjálasjvuohta tjáleduváj sæmmi
tjállemgielajn gå vuona- ja
svierigadárogielan, valla 1800-jagijn
sáme bokstáva båhtin.
Lars Levi
Læstadius aneduvvá vuostasj tjállen
julevsámegielan jagen 1840.
1900-jagij
álgon åvddånahtij K.B.
Wiklund
tjállemgielav mij aj nuortta- ja
oarjjelsámegielan aneduváj.
Julevsámegiela tjállemvuohke
mierreduváj jagen 1983 ja dát
tjállemvuohke svieriga- ja
vuonadárogiela alfabehtajt adná.
Rádediddje ja etnologa Árranin, Lis-Mari
Hjotforsan le háldadimvásstádus
dávvervuorkájs, tjoaggemis ja
duodastimes kulturhiståvrålasj diedos.
Suv mielas sálmmagirjje le mielagiddis.
- Jáhkedahtte ælla nav moadda
sálmmagirje vil ma li nav ájmon dagu
dát, valla iv galga sihkarit javllat man
moadda gávnnuji, javllá sån.
- Ájádus le Árran galggá liehket sadje
gånnå ulmutja máhtti vuorkkit ietjas
gávnijt riekta láhkáj, dan diehti hasodip
ulmutjijt gænna li dávvera mijájn
guládallat.
Fredag 19. november 2010
Ij la dåssju hásstalus KHjs:aj, valla navti
le aj dille ålles rijkan.
Bargaduvvam le
ålleslasj strategijan rekrutterimijn sáme
åhpadussaj, mij dálla le guláskuddamin.
Ij gal dat avtabále udnájs gássjelisvuo-
dajt tjoavde.
Gássjelis dille Bådådjon
- Åhpadiddjeåhpadus guhkev vihpá.
Buorre le gå rijkkadásen bargaduvvá
hásstalusáj, valla luodjomláhkáj ij dát
viehkken boade oahppijda gudi uddni
giellaåhpadusáv vuorddi, javlla Nord-
lánda åhpadusfylkkaráde, Trud Berg
Fylkkaráde ja Nordlánda fylkka-
suohkan vájlluhi giellaåhpadiddjijt.
Dille
Nordlándan le gássjel moatten sajen,
valla Bådådjon le stuorámus hásstalus.
- Suddo gå dát dille oahppijt vájkkut.
Dahkap majt máhttep dilev buoredittjat
ja åhpadiddjijt åttjudit, valla udnátjij ij le
ájn tjoavdedum, javllá fylkkaráde.
Fylkkasuohkan aktan guovte joark-
kaskåvlåj stádan gæhttjal dal aktijdit
gássjelisvuodav tjoavdátjit.
fylkkaráde ij vuollána:
- Ep la dájna ássjijn ållim.
Jus gávnnuji
muhtema Bådådjon giellamáhtudagáj ja
Giellaåhpadiddje vádnuni
- Moaddi lip virgev gæhttjalam biejadit, ja
snuoggam lip juohkka sajen jus åhpadiddje
sámegiella máhtudagájn gávnnuhi.
Ep la
vuorbástallam, javllá skåvllåoajvve Sigurd Winther.
Knut Hamsun js:an ælla giellaåhpadiddje.
gudi åhpadit máhtti, válldit aktivuodav
mujna, javllá Trud Berg fylkkasuohkana
TV-tjalmostibme
åhpadiddjevádnu
Bájkálasj NuorajTV tjalmostij åhpa-
diddjedilev reportásja baktu (http://
nuorajtv.no).
Danna vuojnnusij bådij
binnemusát 7 oahppe e åhpadimev oattjo
julevsámegielan, juska rávkadus le lága
baktu duodastum.
Akta dájs le 18-jagák
Viktor Paulsen, oahppe Bodø joark-
kaskåvlån.
Aktan klássaguojmij lij sån
juo árrat diededam giellaåhpadimev sám-
egielan hálijdij.
Gássjelisvuoda tjuov-
vun, gå skåvlå tijma ettjin hieba
guhkesåhpadime hárráj.
Viktorin ij le
læhkám giellaåhpadibme dán tjavtja.
- Vajálduhtáv majt juo lev oahppam, gå
iv gielav besa adnet.
Ja gå sjaddá muddo
munji åhpadit gielav nuppe buolvvaj, de
iv ane juojddáv åhpadit, javllá
NuorajTV:aj.
Sávvá nanos giellamáhtudagáv
Le rasjes åhpadiddjedille tjabu julevsáme
guovlon Nuortta-Sálton, ja dát vájvet
skåvllåoajvev Sigurd Wintherav Knut
Hamsun joarkkaskåvlån.
- Dát vuoset julevsámegiela rasjes dilev
nav gåktu le, javllá.
Skåvllåoajven li
stuorra visjåvnå sámevuoda hárráj
skåvlån.
- Mij lip guovte-kultuvralasj skåvllå, ja
lijma sávvat sámevuohta lij ájn vil tjielg-
gasabbo sjaddat.
Åhpadiddje giella-,
kultuvrra- ja histåvrråmáhtudagáj lij
viehkken boahtet sámevuodav ietjama
skåvlån tjalmostit, jáhkká Winther -
guhti joarkká tjielggit oahppe KH joark-
kaskåvlån gudi sávvi giellaåhpadimev
sámegielan oadtju åhpadusáv riektáj
milta, juska åhpadiddjedille le rasjes.
Sámegiellaåhpdibme le uddni Árrana
- Oahppe oajvveskåvlån Hábmerin oad-
tju guhkesåhpadimev Árranis ietjamij
studion, ja oahppe Ájluovtan oadtju
åhpadimev Árranin.
Dát buoragijt doajm-
má, valla buoremus luluj liehket jus
tjoahkkit lijma máhtudagáv ietjama skåvl-
låj, javllá Sigurd Winther.
Winther huoman doajvvu dille bárrán
- Miján li læhkám moadda
riek tjiehpes sáme oahppe skåvlån
manemus jagijt, gudi dal joarkki åh-
padusájn allaskåvlåjn ja universitehtajn.
Ihkap muhtema ihti dánna åhpadiddjen
akti, sávvá skåvllåoajvve.
Viktor Paulsen (18), gen fuolkke le Divtasvuonas, le oahppe Bodø joarkkaskåvlån.
akta sijájs gudi dá tjavtja ælla sámegielåhpadimev oadtjum.
Gåvvå: NuorajTV
Árrana baktu oattjo guhkesåhpadimev julevsámegielan, vuodo- ja joarkkaskåvllådásen.
Árran álgadij dán láhkáj åhpadit guovvamáno 1999.
Solvår Knutsen Turi subtsas dievdedum kapasitehta
birra, valla oajvvegássjelisvuohta duola degu Bodø joarkkaskåvlå hárráj le tijmmapládna.
Skåvllå ij le nahkam tijmajt gávnnat ma oahppijda ja Árranij hiehpi.
- Dájna vierttiji skåvlå árrat juo
bargggoahtet, hasot Turi.
(På bildet Sandra Nystø)
Victor Paulsen (18), som har sterk tilknytning til Tysfjord, er elev ved Bodø videregående
Han er en av dem som i høst ikke har fått den samiskundervisningen han har krav
Fra NuorajTV
Jårggålibme: Divte Media AS /
Subttsasa riegádime ja
jábmema birra sáme sijdajn
Harald O. Lindbach, Else Kleppe ja Lis-
Mari Hjortfors li lagábuj 6 máno
duodastimprosjevtajn barggam mij le
bajásgiessem- ja jábmemdábij birra sáme
sijdajn Divtasvuonan ja Hábmerin.
Lagábuj 30 ságájdahttema li
tjadáduvvam sábmáj ja dárruj.
Subtsastiddje le 15 jahkásattjajs gitta 80
jahkásattjajda.
Subttsasa ja tjállusa
åvdep ájgijs li avijsa, gåvå ja
jiednabáddima li aj guovdátjin læhkám.
Duodden de li avtav dá jagásj
konfirmántajs tjuovvum filmmakamerájn
adjáj.
Duodastimprosjækta "Riegádimes jábmemij" mij
2009-tjavtja álgeduváj låhpaduvvá dal dán
moarmesmáno álmmuktjåhkanimijn gånnå juohkusa
barggo åvddånbuvteduvvá.
Prosjevta ulmmen le aj årrum
dokumenterit árbbedábálasj sáme
diedojt.
Dát diehto máhttá buktet
åvddån guovdásj árvojt sáme
sebrudagán ja aj viessomvuogijt.
Máhtti gus dá árbbedábe ja diehto midjij
uddni majdik buktet?
Ja gåktus de
boahtte buolvaj?
Ådåstuhttem ja láttájduvvam le dahkam
nav vaj muhtem dájs dábijs gáhtomin li.
Prosjevtas åvddånboahtá jut moadda
dábe li iellemin ájn, muhtema vas e desti
Moadda árbbedábe le
ietjájduvvam, ja muhtema li ihtám.
Tjoahkkimbargos boahtá åvddån jut
muhtem dábe ma li jábmema birra ja
hávddádimij aktijvuodajs ælla rat
rievddam.
Diedon tjuovvu jasskavuohta
ja oahpes dille dájt dábijt gå ieme láhkáj
li.
Mij gullu riegádimijda, de le ållo
Sáme tsaggeieddne ij das
gávnnu ja riegádimbájkken le Narvijkka
ja Bådåddjo.
Konfirmásjåvnnå le de ájnas.
Berraha ja
rádna tjåhkani ja ávvodibme máhttá
moadda biejve bissot.
Prosjevtas åvddån
boahtá moattes li sáme bielijt ietjas
iellemin åhtsåmin.
Gáppte lij vargga
gáhtum avtav gaskav.
Dálla skalluj låhki
vargga gájka gáptijn.
Moattes
subtsastiddjijs li ietjas
konfirmásjåvnnåájges Gásluovtan
subtsastam.
Sábmen Gásluoktaj
vuodnasåkkijs láttij sæhkáj boahtet lij
sidjij låssåt.
Gájkka uvsa dåbddujin
dahppot, valla ulmutja vuodnasåkkijs
diehtin guovtev gålmåv goadev gånnå
uvsa lidjin rahpasa.
Prosjevta birra oattjo gullat
álmmuktjåhkanimen moarmesmáno 31.
biejve Árranin.
Gájka li buorisboahtám
tjoahkkimbargo birra gulátjit.
Ådå gåvå
aj vuoseduvvi.
Moadda dájs árbbedábijs
le aj sæmmiláhkáj gå ietjá viesádij lunna
dájs bájkijs.
Buorisboahtem tjåhkanibmáj.
adjáj gullat majt dij dáj birra javllabihtit.
AnneKalstad Mikkelsen
Árran
Fredag 22. oktober 2010
Ulmme tjåhkanimijn lij juohket ja oasev
válldet åtsådallamijs ja såbadusbargguj
Oarjje-Afrikan ja Nuortta-Sálton.
Mihto,
vuoge ja aktisasjbarggo ietjá ásadusáj lij
juoga mij giehtadaláduváj.
Heidi Strand Mathisen le resurssajuo-
hkusin, mij manep ájgev ij la doajmmam,
gå le dárbbo gávnnat buoremus mierijt
prosjevta hárráj.
- Hálijdip dal jåhtuj boahtet vas.
Årrop
guovte-kultuvralasj sebrudagán, ja le
dárbbo ságastit nievres mujtoj birra.
Åvddåla le sámeálmmuk dagu tjiega-
dum, ja dát ulmutjijt vájkkut aj udnásjga
Såbadusprosjækta vibáj 3-4 jage,
valla dåbddåp ep la ájn dajna gærggam.
Åhtsåp dal buoremus vuogev gåktu
vijdábut galggap barggat, javllá Mathis-
Dåhkki gus mujtojt buo
Dát lij tiebmá gå resurssajuogos Såbadus-
prosjevtan Nuortta-Sálton gåhttjun rabás
tjåhkanibmáj vásse vahko.
Oarjje-Afrikának
Michael Lapsey ja Themba Lonzi gudi bådijga
"Institute for healing of Memories" Cape Townas
lijga sierraláhkáj gåhtjodum.
Åvdep jådediddje såbadusprosjevtas,
Rolf Steffensen, lij sån guhti gåhtjoj
afrikánajt boahtet.
- Dát le buorre máhttelisvuohta oahppat
Oarjje-Afrikas.
Geldulasj le gullat sijá
åtsådallamijt ja båhtusijt.
Såbadusbargo
baktu Oarjje-Afrikan lev oahpástuvvam
Themba Lonzijn, guhti åvdebut le jåde-
dam seminárajt sáme- ja oarjje-afrikána
nuoraj gaskan.
Ållu vuostasj workshopa
rájes, jagen 2005, lip åtsådallam siján li
buorre vuoge ma li mijá vájmojda jåk-
såm.
Oahppat máhttep dáj vuogij birra,
ja gæhttjalit lahkanit nubbe nuppev ja
gássjelisvuodajt ietjamij sebrudagán,
javlaj Steffensen.
Ressurssajuogos
såbadusprosjevtan
Resurssajuohkusin prosjevtan li Rolf
Steffensen, Heidi Strand Mathisen,
Ingar Kuoljok, Solvår Turi ja Anne
Kalstad Mikkelsen.
Ingar Kuoljok
buorástahtij sámegiellaj, dárogiellaj ja
iennilsgiellaj ja javlaj dán semináratja
baktu lij hállo oahppat nubbe nuppes
dáppe Divtasvuonan ja Oarjje-Afrikas.
Árrana vuolepdirektørra, Lars Magne
Andreassen, gåhtjoj afrikánajt buoris-
boahtem.
- Dát le ájnas tjåhkanibme dan proses-
san gånnå sihtap buoredit ietjama muj-
tojt ma li sáme identitehttaj tjanádum.
Dárbahip giehttot dán birra ja joarkket
prosessajn mij juo le álgadum, vierttip
tjuovvot dav bálggáv.
Miján le buorre
viehkke vuogijt gávnatjit ja mujtojt bu-
oredittjat.
Lev ávon ja gijttevasj guossi-
dimes Oarjje-Afrikas.
Siján le ållo mijáj
juogadit, ja buorre inspirásjåvnnån midj-
ij, javlaj Andreassen.
Muddo såbadit
Instituhtta Cape Townan semináraj
baktu dahki sierra ságastallamjuohkusijt
gånnå oasslasste bessi subtsastit ietja-
sa vásádusáj birra.
Instituhta jåde-
diddje, Michael Lapsey, javllá dåbdås-
time duogen le jus galggá nahkat vies-
sot ietjas vásádusáj.
- Tjiegadibme le læhkám ájnas oasse
dassta mij le dáhpáduvvam.
Dárbahip
dåbdåstit, valla oajvvegássjelisvuohta
le álu ieneplågo dádjadahtesvuohta
dåbdåstimes, javlaj.
Lapsey le manádam væráldav birra subt-
sastime ietjas histåvråv.
Bådij njuolgga
TID FOR FORSONING.
Michael Lapsley inspirerte ressursgruppa i forsoningsprosjektet i Nord-Salten da han besøkte Árran forrige uke.
MUDDO SABADIT.
Michael Lapsey lij inspirásjåvnnån ressurssajuohkusij såbadusprosjevtan Nuortta-Sálton gå Árranav vásse vahko guossidij.
Institute of Healing Memories
.Vuododum 1998.
Ásadi seminárajt
Oarjje-Afrikan ja ietjá lándajn gåktu
nievres mujtojt buoredit.
Tjalmosti gåktu
násjåvnå histåvrrå almatjav vájkkut.
Fáktá
Onsdag 22. desember 2010
Bårjås le diedalasj ájggetjála mij akti
jahkaj almoduvvá Báhko álmmudagás
Árran - julevsáme guovdátjin.
Girjje
prienntiduvvá 600 eksemplárajda, ja
hadde le dåhkkidahtte; 110 kr.
Bårjås sisadná luonndo- ja kultuvrra-
árbev.
Dav tjielggi redaktørra Lars
Magne Andreassen åvddåbágonis 2010
le ÅN:a rijkajgasskasasj luonndovaljes-
vuohtajahke.
Duodden oattjojma Vuo-
nan jagen 2009 ådå luonndosuodjalimlá-
gav, Lov om forvaltning av naturens
mangfold, njálámasj gielan
Luonndovaljesvuohtaláhka.
Linda van der Spa ja Ronny Nergård
álggeba artihkkalijn sáme tsiekka
dussuodjalime birra.
Dat le aj stuorámus
artihkkal.
Manemus jagijt li moadda
tsiekkadussuodjalimprosjevta
tjadáduvvam julev- ja oarjjelsáme
Artihkkaltjálleguovtes
åvddånbukteba manemus jagij bargov,
dættodibá dav mij le Divtasvuonan
dagádum, sáme tsiekkadusáj identi-
fiserima bargos gitta sihkarasstem ja
divodimprosjevtajda.
Artihkkal gæhttjal
aj vásstedit manen le nav ájnas sáme
tsiekkadusárbev bisodit.
Goahte mij le várajda váldedum le
Magdalene Normanne mánná-
vuodasijdda Hierenjárgan.
Dat le dal
oassen Museum Nord / Tysfjord
museumis.
Beate Heide tjállá
værálthárjjánam, lesbalasj nissuna birra
guhti lij gåvvididdje, guhti påstav rabáj
ja dámmpahávsajt duostudij, ja dievdij
ålles 103 jage ja gen mannela li 6000
glássapláhta gåvvånegatijvaj báhtsám.
Moadda dajs portrettgåvå Divtas
vuonas/Hábmeris.
Akta gåvåjs le dan
jage Bårjjåsa skálmán.
Artihkkalin mij ájádusájt tsahkkit gåvvit
psykologa Sigmund Elgarøy, SANKS
bargge, manen dárbaj tjielgga politihka-
lasj prinsihpav jut psyhkalasj varres
vuodasuodjalus mij galggá sáme álm-
mugij hiebaduvvat, hæhttu
åvddånahteduvvat dialogan daj bájkálasj
sebrudagáj masi dát guosská, gássjelis-
vuodaj ja aj viehkkemetodaj gáktuj.
Jon Petter Gintala ja Viktor Solbakkena
artihkkalijn dættoduvvá gåktu luonndo
le kultuvra materiálalasj vuodo.
Hærvvás ja buorre!
Muhtema javlli ij sjatta
almma javlla åvddål li
sihkara Bårjås le javla-
muora vuolen.
Ja jus le
nav vuorbálasj, de le dán
bále aj ållo masi máhttá
ávvudallat.
Dán jage Bår-
jås le sæmmi alla dásen
gå lip hárjjánam 1999
Álggoálmmugin ja tjerdalasj
unneplågoálmmugin Vuonan le sámijn
sierralágásj riektá materiálasj kultuvr-
rasuodjalussaj.
Dát ássje le dåbdos ássje
vuostamuttjan boatsojsujtos gånnå
histåvrålasj adno ja álmmukriektálasj
vælggogisvuoda nannusit suoddjiji
boatsojsujtov æládussan ja sáme
kultuvra vuodon.
Sáme riektá merra
gáttijn ælla tjielggam, ja dan diehti ep ga
diede jus guollebiebbmam ja ådå
æládusá sæmmi lágásj njuolgadusáj milta
guoskaduvvi.
Artihkkalinis gåvvit Gintal
ådå luonndovaljesvuodalága ájnnasa-
mos åsijt, ja gåktu láhka sáme berustimijt
sisadná.
Duohtat aj marin
suodjalumplánav Divtasvuonan, ja jus
nasjonalpárkkaplána Divtasvuodna-
Oarjjevuodna galggi vas bajás
váldeduvvat jali låhpaduvvat.
manemus ássje mierreduvvá jagen 2011.
Bruce Moren-Duollja dålusj sádnesvuo-
dajt ládádallá ietjas artihkkalin sámegielaj
Hilggu lahka aktijvuodav suomag-
ielajn ja miejnni alleeuropa gielaj bájn-
nom le vijddáp gå åvddåla le jáhkkám.
Moren-Duollja tjállá aj sámegiela li muo-
dugattja, valla sæmmi båttå ållu
ietjálágátja.
Konkluderi sámegiela ælla
giellasuorge avtat gielas ájnat iesj
guhtiklágásj giela.
2010 guovvamáno, oassen Nuortta-Sálto
sáme biejvijs, lij vuostasj amanuensan
Roald E. Kristiansen åvddånbuktem
misjonera Jens Kildala birra Árranin.
åvddånbuktem gávnnu dán jage Bår-
jjåsin.
Lij sámemisjåvnå Jens Kildal
avtagærddásasj misjonerra jali lij gus
sluogas misjåvnnåstratega?
Jens Kildal
lij Thomas von Westena favorittmisjon-
eraj gaskan ja sjattaj misjåvnnåjåde-
diddje sadjásasj sierralágásj
åvdåsvásstádusájn Nordlánda
nuorttalap oase åvdås.
Anna Gustafsson åvdet moadda
miellagiddis gatjálvisá ietjas artihkkalin.
Mij le duodje?
Ienemus anedum dád-
jadus duojes le sáme giehtabarggo.
le gus gukse duodje, duodjuha gus gå
snihkku?
Gustafsson le moadda divtas-
vuonagij ságastam ietjas sosialantro-
pologa doaktargrádaåhpadusá
Anne Silja Turis artihkkal, ájnna mij le
julevsámegiellaj tjáledum, le giellabiesij
birra, da niellja giellabiese ma li manemus
guokta jage ásaduvvam.
Sån konkluderi
giellabiese li vuorbástuvvam danen gå
nuora ietja dåjmalattjat oassálassti plán-
imin ja tjadádimen.
Sån aj dagástallá jus
le vejulasj ådå giellaarenajt ásadit, duola
dagu digitála teknologija ja sosiála
media.
Bårjås sisadná aj gålmmå viehka miellag-
iddis artihkkala sáme dábij birra, Divtas-
vuonas ienemus oassáj.
Else J. Kleppe
tjálij sáme mánnávuoda birra, Lis-Mari
Hjortfors konfirmánntadábij birra, madi
Harald Lindbach gåvvit dábijt jábmema
ja hávddádime aktijvuodan.
Divna dá
artihkkalij vuodon li ságájdahttema ma li
guokta manemus jage dagádum, oassen
duodastimprográmmas "Fra vugge til
grav".
Bårjås le hámestis gávnnam, viehka
buorre le aj.
Ájggetjála ålgus vatteduvvá
sæmmi hámen dagu gájka 11 åvdep jage,
le fijna páhppárin prienntidum ja
hávsske le tjalmmáj.
Gåvvåválljim, ja -
adno le viehka buorre.
Bårjjåsin le viehka
alla dásse, ja ánssit moadda låhkkijt aj
sáme birrasij ålggolis.
Divte Media AS / Lars Th.
Gåvvå: Ronny Nergård
Fredag 23. juli 2010
SPRELSKE UTFORDRINGER.
I gymsalen i Musken skole var det mu-
lighet for å prøve seg på luftakrobatikk.
Álgadiddje ja prosjevta jåde-
diddje Odd Levi Paulsen le
- Riek dudálasj lev.
sæbrrin dåjmajda, ja dáv
boahtte jahkaj aj lij dåhkkit
ásadit, javllá.
Moadda dåjma gávnnujin, ma
lidjin buoremus láhkáj koordin-
eridum Paulsenis aktan viehkkij.
DSJ (Doajmmasiebrre Julev-
Sabme), Árran julevsáme
guovdásj Gielabiese baktu,
Sálto Sáme Siebrre, Liddno ja
Duodje Nordlánnda aktan ása-
din dá jahkasasj dáhpádusáv
sæmmi vahko gå Hellmocupa lij.
Vahkko lij julevsáme kultuvrraj,
giellaj ja valástallamávvuj.
- Álgos sávajma ienep dåjma
nuorajda mijá dáfon, maj vuodo
le sáme árbbediedon, -gielan ja -
Ulmme le nuorajt
diedulattjan dahkat ietjamij
sáme viessomvuoge birra.
År-
rop sierralágásj tjáppa rijk-
aguovlon gånnå dålusj sáme
árbbedábe vilá uddni li viesso;
gal máhtudahka ja subttsasa
gulliji, subtsas álgadiddje
Paulsen.
7 nuora várrevádtsemij sæbrrin
Ájláttes Måsskåj, ja dánna
dåssju sámegiella gulluj.
Árbbedábálasj biebbmo.
Sáme biebbmokursan duola dagu gáhkkijin.
TRADISJONSRIK MAT.
Samisk matlagingskurs med blant annet gáhko.
Julevsáme vahkko vuorbástuváj
Vásse ájllega
ásaduváj Ju-
levsáme vahkko
Divtasvuonan,
gånnå lidjin
moadda mielag-
iddis dåjma
mánájda,
nuorajda ja ål-
lessjattugijda.
Tjálle: Kitty Skapalen
Jårggålibme: Divte Media AS/Ingrid Kintel
Måsken giellagoahte tsieggidu-
váj mij ålles vahkov tjuottjoj.
- Ájnas le gå giella gullu.
Oa-
jvveulmme prosjevtajn lij nannit
ja giellabargujn joarkket, aktan
kultuvrajn ja árbbedábij.
Sálto Sámesiebrre NSR fálaj
ulmutjijt sæbrrat kurssaj
Trapes-Luftakrobatikk (sirkush-
árjjidusá), DSJ ásadij bállotjiekt-
jamskåvlåv mánájda ja nuorajda
(6-17 jage) Hellmocupa åvddåla,
20 sæbrrin Duodje Norlánda
duodjekurssaj, biebbmokursav
birrusin låges tjuovvun.
Birrusij
50 gulldalin lågådallamij "Kul-
turbasert næringsutvikling
blant unge i lulesamisk om-
råde".
Lars Th Kintel lågådaláj
aktan Romeo Singh Gillajn, tjálle
Indias guhti giehtoj man ájnas
måvtåstuhttem le gå galggá
ietjas ulmijt jåksåt.
Dáv lågådal-
lamav Singh Gill gåhtjoj "Drøm-
mepasningen".
- Hávsskes vahkko le læhkám.
Aktabuohta gå sámevuohta
åvddån låggniduvvá, de aj
aktan hávsskudallap vahkov
miehtáj mij ålliduvvá Hellmo-
cupajn.
Dá jahkasajs cupan
oassálasstin vihtta ålmmåjuo-
hkusa, gålmmå nissunjuohkusa,
duodden báhttja ja næjttso-
tjiektjamij.
Lidjin birrusij 120
Nav de vahkko
vuogas láhkáj ålliduváj, låhpat
Buosjes tjiektje.
Bállotjiektjamskåvllå mánájda ja nuorajda gaskan 6-
17 jage.
Ivrige spillere.
Fotballskole for barn og ungdom fra 6 til 17 år.
Sjuggelis barggo.
Kårttådahkam workshop.
KREATIV UTFOLDELSE.
Workshop i kortlaging.
Fredag 26. november 2010
Muorra, sáddu ja spiedjil.
Oahppe 4.-10. dásen
Stuorgiette Bajássjaddamguovdátjin gæhttji Ingun Utsi
dájdav, Speilbilde.
Ij la agev álkke sjávo tjuodtjot.
Tre,
sand og speil.
Elevene i 4.-10. klasse ved Storjord
Oppvekstsenter ved Ingun Utsi's kunstverk, Speilbilde.
Ikke helt enkelt å unngå å komme borti verkene som
befinner seg på golvet og veggene.
Vuosádus GIERDU- labudibme sáme
dájddaværáldin le ådå geldulasj
vuosádusprosjækta mij guosská sáme
dájddaj, ja daj dágástallamijda ja
hásstalusájda ma sáme dájdaværáldin
gávnnuji.
Vuosádusán li dájddadago
Riddo Duottar Museas - De Samiske
Samlinger, mij le akta Nuorttarijkaj
ienemus geldulasj dájddatjåhkkijs.
GIERDU le vuosádusturnea ja
åvddånbuktemfálaldahka Den Kulturelle
- Ja dåla biejvve ihtá!
Dav javllin oahppe Stuorgiette bajássjaddam-
guovdátjis, gudi guossidin ådå vájaldusvu-
osádusáv Árran julevsáme guovdátjin.
Skolesekkenij.
Oahppe Stuorgiette
bajássjaddamguovdátjin li akta moatte
skåvlåjs ja mánájgárdijs gudi bessin
tjuovvot åvddånbuktev SKINNan,
dájddárav Nina Jo Melbøe.
Dánna lidjin
tjuollusa, mállaga, gåvå ja
filmmavuosádusá.
SKINNa
oajvvemåhkke le organiserit ja
vuosádallat dájdav rijkaguovlon,
sierraláhkáj nuorajda ja mánájda.
Åvddånbuktemfálaldahka le dagádum
vaj tjuovvu udnásj oahppoplánajt, ja le
bagádallam åhpadiddjijda.
Dættodam li
mánájt ietja dåjmadit.
Vuosádus le
Nordlánda, Råmså ja Finnmárko
oahppijda fálaldahka.
GIERDU le nuorttasáme báhko, mij
julevsámegiellaj sjaddá gievlle.
Gievlle le
guovdásj gåvåstahka sáme kultuvran.
GIERDU -labudibme sáme
dájddaværáldin vuoset
moattebelakvuodav dájdan.
oadtjun vuostak vuosádusáv vuojnnet
monterijn ja siejnijn, duodden ånifilmmaj.
Dát båvtij reksjåvnåjt oahppij gaskan,
gej mielas lij hálvva suorgganahtte
filmma.
Filmma subttsasav giehttu-
"And, the moment from the past".
Ådåájggásasj åvddånbuktemvuogij
baktu vuoseduvvi dáhpádusá åvdep
ájgijs ja subtsas gåktu vássám ájge
máhtti dæhppot.
Oahppe bessin duov dáv dájddabargov
Vuostasj dájddadahko le
guolbe guovddela, ja oahppe månni mij
dát soajttá liehket.
Man muoduk le dát,
gatját Nina Jo Melbøe.
- Bállo náhkes aktan boahttsutjårvijn,
chili bálluj dabrijdum, tjoarve boahttsus
ruoppsadin bájnnidum ja náhkke
boahttsus, vásstedi máná.
- Miján li iesjgengalágásj vuojno.
Gåvvidibme le aj åvddånbuktemvuohke,
ja dán gåvån li ådåájggásasj momenta ja
åvdepájggásasj momenta kontrásstan
nubbe nubbáj biejadum, subtsas
Melbøe.
Dánna le káffagåhppå ja fádi nubbe
nuppe vuosstáj biejadum, muorrabargo,
vuodjagierggetjuolos ja væssko
guolletjuomas.
Árbbedábálasj sáme
materiála illustreridum moatte láhkáj.
- Mij le dát?
Gatjádahkes máná imájdalli
mij dájddadago máhtti liehket.
- Diktim ja stiellim illustrasjåvnåjs - dat
le dájdda, subtsas Melbøe.
Dájddavuosádusáv gæhttjat le
muhtemijda ållå ådå åtsådallam.
Muhtema tjuovvu berustiddje mielajn,
iehtjáda e rat másja sjávo tjuodtjot.
- Iv dádjada manen dáv dahkap, javllá
akta.
Dát lij suorgganahtte, javllá nubbe.
Vieledit dájddadagojt le aj oasse
oahppamis.
Oahppe ájádalli gåvå milta.
- Åvddåla ij lim buorre sábmen liehket,
javlla akta næjtsojs, ja gæhttjá gåvåv mij
vuoset guovte identitehta sæmmi gåvån.
Labudimes avta bieles nubbáj målssu
nissun biktasijt, gáptes dábálasj
båvsåjda, mij vuoset guovte
identitehtajt.
Gassko guolbe le tjuollus.
Dánna viertti várrogisájt duolmmot vaj
sáddu ij hájeduvá.
- Gåktu le dájddavuosádusán liehket?
- Suohtas, javllá akta mánná, guhti le
ehpalgáhkov båråtjit ja sáftav jugátjit
badjen, gå 45 minuhta geldulasj
vájaldibme sáme dájddaværáldin le
nåhkåm.
Bállo náhkes ja boahttsutjårvijn.
Oahppe tjuovvun dájddárav ja åvddånbuktev Nina Jo
Ball med hår og reinsdyrhorn på.
Elevene ble guidet gjennom utstillingen av
kusntner og formidler Nina Jo Melbøe.
Fredag 27. august 2010
Ájluovta skåvllå.
Stuoves låhko sáme oahppijs.
Neljadisoasse Ájluovta skåvlå oahppijs
le sámegiella vuostasjgiellan.
Drag skole.
Stabilt antall samiskspråklige elever.
Vel en
fjerdedel av elevene ved Drag skole har samisk som førstespråk.
Dán gasskaájggásasj virge duogásj le
sjiehtadus Árrana ja Bådådjo Allaskåvlå
gaskan, mij álgaduváj 2007 gidá.
Sjie-
htadus guoskaj Álggoálmmukdutkama
instituhta ásadimev.
Mihtto dutkamin-
stituhtajn le nannidit dutkamav, åh-
padusáv, åvddånahttembargov ja åvd-
dånbuktemav fágajgasskasasj álggoálm-
mukperspektijvajn.
Dási gullu aj varres-
vuoda dutkam ja åvddånahttem, álmmuk-
varresvuohta ja iesjhukso, duodden
bájkálasj ja rijkajgasskasasj værmádagáj
nannim.
Ájluovtan li dudálattja ressursa-
jn Fred Andersen guhti ietjas máhtud-
agáj le Árranij tjanádum.
- Fred Andersen le ájnas fágalasj res-
surssa Árranij, dutkaminstituhta ásadi-
men ja aj fágalasj åvddånahttembargujn
ietjas fáhkasuorgen; álmmukvarresvuo-
hta ja iesjhukso.
Suv berustibme dássta
sjaddá nannit - ja ávkken boahtet åvd-
dånahttemdahkamusájda varresvuoda
hárráj julevsáme guovlo viesádijda, javllá
direktørra Filip Mikkelsen, gut sæmmi
båttå tsuojggi Andersena moatte-
jahkásasj værmádahka doarjjon sjaddá
Árranij fáhkaguovdátjin.
vuoset dasi gå Fred Andersen lågådallá
nasjonálalattjat ja rijkajgaskasasj varres-
vuodakongressajn.
- Ájnas le ávkkit ressurssaulmutjijt ma
gávnnuji lahkabirrusin.
Dákkir ulmutjijs
- Vuogas Árranij!
Ienemus oasse sámegielak oahppijs li
nuorajskåvlån, gånnå 14 sámeklássan
vádtsi.
Da 12 vuostasjklássagijs gudi
tjavtjan álggin, le lahken sámegiella vu-
ostasjgiellan.
Lågenanakta oahppe li
vuododásen (1.-4. klássa), gålmås gas-
skadásen (5.-7. klássa) ja de då lågenan-
nieljes nuorajdásen (8.-10. klássa).
dáj oahppijn le sámegiella vuostasjgiel-
Ájluovta skåvlån le læhkám åvdås-
vásstádus julevsámegielak åhpadimes
1985 jage rájes.
Vuostasjgiella-
åhpadusán åhpaduvvi divna fága sáme-
giellaj mánájskåvlån, ja vargga divna
fága nuorajskåvlån.
Ájluovta skåvllå le ruhtadårjav duoss-
tum skåvlåv åvddånahtatjit sáme
Stuoves låhko sámegielak oahppijs
105 oahppijs li dal 28 sámegielajn vuostasjgiellan
Ájluovta skåvlån.
resurssaskåvllån.
Guhkesájggásasj miht-
to åhpadusá hárráj le åvdåsvásstádusáv
válldet guhkásåhpadimes julevsáme
oahppijda Divtasvuona suohkanin ja aj
åbbå rijkan.
Ájluovta skåvllå galggá
stuovesájggásasj julevsáme resurssas-
kåvllå vuodoskåvlån liehket, ja åvddån-
ahttem- ja doajmmaruhtadårjav duosstu.
- Vilá åhpadiddjijt vájllup ja ep la ållu
jåhtuj boahtám bargujn, javllá skåvlå
jådediddje Britt-Karin Storvik.
Sámegiel-
laåhpadiddje galggi adnet oasev åh-
padusájges bargatjit oahpponævoj, ja
hásstalus le ådå åhpadiddjijt gávnnat
gudi skåvlå sámegiellaåhpadusáv máhtti
- Fred Andersen le ájnas fágalasj ressurssa
Árranij, javllá direktørra Filip Mikkelsen.
Bårggemáno 16. bve rájes le Stájgo åvdep
suohkandálkudiddje gasskaájggásasj virgev Árran
julevsáme guovdátjin oadtjum, båddåsattjat jagev.
ep gávna moaddásav dánna lahkusin.
Vuogas lij midjij Fred Andersenijn sjie-
htadusáv dahkat, javllá Árran-direktørra.
Ja åvdep suohkandálkudiddje le juo
ietjas ådå kåntåvråv adnuj válldám ju-
levsáme guovdátjin:
- Vuostatjin galgav ållit gájkka dataj
demensstudias.
Dán kåntåvrån lev juo
ålles siejnev dævddám skálmáj
Steigentunet:is.
Dan mannela galgav
ietjam værmádagáv adnuj válldet gå
ásadahtjap dutkaminstituhtav Árranin,
lahka aktijvuodajn Bodø Allaskåvlåjn.
Norlánda fylkasuohkan li juollodam
biednigijt prosjæktaj, ja ájádus le
stuoves institusjåvnnån dahkat
jahkásasj ruhtadårjajn.
Juo le akta virgge
biejadum dutkes Ubbmemis guhtimusj
gålgådismáno 1. bve álggá, subtsas Fred
- Dutkaminstituhta perspektijvva gåb-
dugijt gåbttjå, valla fylkasuohkan le
álmmukvarresvuodabargov ájnnasamos
barggon, ja dát má le ietjam fáhkaguovl-
lo.
Valla gal hásstalusá muv aj duosstu.
Gájkka barggo galggá álggoálmmukper-
spektijvan dáhpáduvvat, ja mujna le ållo
oahppat sámij giela, árbbedábij ja kultu-
vra hárráj.
Gatjáduvvam lev dagátjit
guoradallamvædtsagav hiebadahtedum
sámij giellaj ja kultuvrraj.
Ássje le nav;
moattegielaga gudi demensav oadtju,
gahttji ruopptot ietjasa vuostasjgiellaj,
ja e dádjada ietjá gielajt.
Danen viertti
vædtsagijt adnuj válldet gånnå aj sáme-
gielak pasientaj rievtá bærrágåtseduvvi.
Ja dát bierri dáhpáduvvat ålles Helse
Nord:an, åhpådiddjeallaskåvlåjn, skihppi-
jsujtárskåvlåjn ja ájnas virgijn álmmuk-
varresvuodabargon, javllá Fred An-
dersen - guhti ávvudallá ådå dahka-
musájda validit.
Tæksta: Børge Strandskog/Gunnar Grytøyr
Fredag 29. oktober 2010
Ietjá bágoj javladum lip buorre mudduj
boahtám økonomalasj ja teknihkalasj plánajn
gåktu vedjav Måsskåj oadtjot.
Stivrrimjuo-
hkusa jådediddje Ronny Nergård le viehka
-Lidjiv álggotjåhkanimen Sweco Norgejn
dijstagá ja viehka geldulasj ájgge le miján jur
dálla, javllá Nergård.
Gárves javlajda
Dálátjij vuojnnet åvddåprosjekta soajttá
ålliduvvat ådåjagijda.
- Mav Sweco Norge åvddån biedjá sjaddá
viehka ájnas boahtte bargguj ja dan duogen
mierreduvvá jut prosjektajn joarkká, javllá
Åvddåguoradallam sisadná skåvvepros-
jevtav mij gåvvit ja kártti fysihkalasj ja økon-
omalasj birástagájt prosjekta gáktuj, ietjá
bágoj javladum de galggi gájka gålo ma
vedjaj gulluji tjielggat.
Væddja- ja tunne-
laguhkkudahka aktan væddjastandard gal-
ggá gåvviduvvat ja gålo galggi aj kalkul-
eriduvvat vuodon politihkalasj mærrádussaj
jut galggá joarkket.
- Mij le gus de boahtte lávkke gå åvddå-
prosjekta ålliduvvá?
- Gå åvddåprosjekta le ålliduvvam de sjaddá
politihkalasj barggo gånnå hæhttu ráddid-
usás ja stáhtas rudájt ádnot sjielvvi
rahtebiggimij.
Valla esski gå åvddåprosjekta
ålliduvvá de diehtep makta jáhkedahtte
plána li.
Jus gålo duola dagu avta millijárd-
daj merustaláduvvi de ij le jáhkedahtte
væddja boahtá.
Dáv hæhttu árvustallat
skåve milta mij åvddån biejaduvvá, javllá
Boadosguoradallam ij gullu åvddå-
prosjektaj.
Uddni ij gávnnu regulerimpládna
Måske hárráj.
- Måske-Gidádime regulerimplánajn máhttá
barggat vijdábut vedja dagi.
Valla man
stuorak regulerimpládna galggá, mierreduv-
vá massta Sweco åvddån biedjá.
Gå kárt-
tadiedo li gárvvása, boahtte vahko álgon,
båhti Sweco guovlov lagábut guoradalátjit.
Geologa galggá aj árvustallat guovlov.
Hásstalus le guovllo le nav rádes, valla
geologa gávnna hiebalgis rahtesajev.
Aktan ruhtadam
Sámedigge le juollodam gitta kr.
doarjjaj åvddåprosjektaj Måskevæddja dajna
gájbbádusájn Divtasvuona suohkan galggá
prosjektaæjgádin.
Musken Laks AS ja
Nord-Salten Kraft li goappátja juollodam kr.
Lasermihttim mij le dagádum mierkki buore-
mus gárvedime li vedja prosjekterima gáktuj
Måske-vedja åvddåpros
buorre jådon
Måske-vedja åvddåprosjekta le ållåsit ruhtaduvvam, Salt-
en Kartdata le laserijn mihttim væddjaruvtov ja Sweco
Norge le oadtjum bargov ålles prosjevta gålojt mihttit.
ja regulerimplána bargo gáktuj.
- Navti oadtjop aj jáhkedahtte båhtusav mij
guosská gåggu væddja galggá aktan jalás-
timij, devdadisáj ja massebálánsajn.
Nágin
vahko dássta åvddåla lij Salten kartdata
guovlov gehtjadime helikopterijn, javllá
Måskevedja barggojuogos dat le guhti le
Divtasvuona suohkanij vaddám åvdås-
vásstádusáv åvddåprosjevtav tjadádit.
Juollodime li aj suohkanij vattedum, guhti le
ietjas tjadnam åvddåprosjevtav tjadádit.
Aktan tjanádum
jåhtelisvantsa dåjmajn
MuskenSenter AS le åvddåla guoradallam
vedjav Måsskåj.
Pládnaguovllo le E6 rájes
Sagpollenis, Tjáhppisjávre oarjjeallebielen
gitta Måsskåj ja prosjekta le Divtasvuona
suohkanis giehtadaláduvvam.
MuskenSent-
er AS milta le prosjekta dal sjávvunam
danen gå boadosguoradallam gájbbeduvvá.
Ássjepáhppárijn tjuodtju fylkkasuohkan le
miedek mij guosská prosjevtav ruhtadit
udnásj jåhtelisvanntsadoajmmarudáj.
Hál-
dadusoajvve vuoset prosjekta galgaj
ruhtadaláduvvat Måske æládusprosjekta
baktu, gånnå elfábmobiggim ja viejekbu-
vtadibme lij guovdátjin.
Háldadusoajvve
Konrad Sætra le buorremielak prosjevta
åvddånime hárráj dán rádjáj ja vuoset ak-
tisasjbarggosjiehtadussaj barggojuohkusijn,
ålgoldis væhkkáj ja ålgoldis ruhtadibmáj.
Vijdábut dættot Sætra prosjekta le buoragit
sajáduvvam Måske årroj gaskan ja prosjekta
doarjoduvvá almulasj ásadusájs ja priváhta
viddnudagájs.
Måskevedja åvddåprosjekta le vuodon gå
galggá mierredit jus prosjekta le tjadádahtte
teknihkalasj tjoavddusij ja merustaládum
gållodásijn aktan tjuovvovasj ruhtadimmod-
ellaj gáktuj.
Dan mannela hæhttu mierreduv-
vat galggá gus boadosguoradallamav
tjadádit mij ierit ietján tjielggá gåktu birás,
luonndoboanndudagá ja sebrudahka rievd-
dá.
Jus åvddåprosjekta boados sjaddá væddjat-
janástahka Måsskåj le vejulasj de suohkan
åvddånimplánav jåhtuj biedjá mij sisadná
boadosguoradallamav ja regulerimplánav
aktan barggat dan vuoksjuj jut prosjekta
økonomalattjat vuoroduvvá ja vuojnnusij
boahtá fylkkasuohka plánajn.
Guovlov kárttimin.
Salten Kartdata le guovlov mihttim ja Sweco Norge le oadtjum bargov
Kartlegger området.
Salten Kartdata har foretatt målinger i området og det er Sweco Norge
veiprosjektet.
Onsdag 29. desember 2010
Prosjækta, mij næhtta-tv baktu ásat me-
diafálaldagáv julevsáme nuorajda, le
vihtta máno vihpam.
Barggeguovtes
Maria Mikkelsen ja Simon Piera Paulsen
libá alvos ássjijt ja aj suohtas ássjijt
almodam næhttasijdduj
www.nuorajtv.no, gånnå gájkka sámeg-
iellaj buvteduvvá.
Vuorbástuvvam
Dåjmadiddje Maria Mikkelsen (23) mielas
le NuorajTV moatte láhkáj
vuorbástuvvam:
- Le tjielgas julevsáme nuora dákkir
fálaldagáv dárbahi.
NuorajTV le sjaddam
diehttelis oasse nuoraj rutijnajs nehtan,
ja nuora ságasti ja dágástalli mij
NuorajTV:an dáhpáduvvá, javllá sån.
Prosjevta ulmme le læhkám ásadit
iehpeformálalasj sámegielak arenav
julevsáme nuorajda.
Næhtta-tv baktu
galgaj julevsámegiella gullut ja
aneduvvat iehpeformálalasj ja sebra-
dahkes láhkáj nuoraj gaskan.
- Njálmálasj giella ja ietjálagásj adno le
NuorajTV:av ådå ja geldulasj giella-
arenan ásadam.
Dat laset giella árvov ja
nanni nuoraj identitehtav.
Ávvusav gå
NuorajTV:
dárbulasj fálaldahka!
Gæhttjalimprosjækta NuorajTV le vuorbástuvvam.
Álgadiddje dal ruhtadimev åhtsi joarkedittjat fálald-
agáv julevsáme nuorajda, mij bådåsattjat ådåjagijda
hiejteduvvá.
vuojnáv man moattes NuorajTV:av adni,
aj da gudi ælla vuojga sámegielav
oahppam, javllá Mikkelsen.
- Moadda vuosedime
Filmma ienemus gæhttjij le 1300
vuosedime, madi gasskemierre ietján le
birrusin 400.
Dat le guokta gålmådisoase
julevsámegielagijs (Moren-Duolljá, Bår-
jås 2010) NuorajTV le aj moadda
addnevideojt oadtjum, mij lij ájnas
oasse fálaldagás:
- Gasskamærrásattjat lip avtav videoav
vahkkuj ietjama addnijs oadtjum, ja dat le
ihkeva buorre.
Le suohtas vuojnnet
gåktu nuora prosjevtav birástahtti, javllá
mihás Mikkelsen.
Barggijda le læhkám hásstalus ållu ådå
fálaldagáv hábbmit.
Valla segadibme
suohttasij ja alvos ássjij gasskan le vuoj-
nunagi vuorbástuvvam.
- Diehttelis máhttá ájn åvddånit jali
buoredit NuorajTV-fálaldagáv.
Buvtadime álgos ragátmánnon le sihke
konsepta ja bargge bæjválattjat åvd-
dånam.
Lin ållu manemussaj
gæhttjalam ådå láhkáj ássjijt hábbmit, ja
gæhttjalam ådå fálaldagájt dagu chatta ja
blogga, låhpat dåjmadiddje Mikkelsen.
Doajvvu boahtteájgge
ruhtaduvvá
Åvddåprosjekta le Sámedikkes, Nordlán-
da fylkkasuohkanis ja Ådåstuhttem-,
háldadus- ja girkkodepartementas
ruhtaduvvam.
Dálla doajvvu prosjekta-
jådediddje Lars Theodor Kintel oadtju
rudájt 2011 jage doajmmaj aj:
- Sáddim lip åhtsåmusáv ruhtadime gák-
tuj vaj máhttep joarkket, ja vuorddep
vásstádusáv árrat 2011:n. Doajvvop
oajválattja aj árvvon adni ja vuojnni
dárbov NuorajTV:as.
Oarjjelsáme guovlluj vijdedit
Kintel doajvvu prosjevtav vijdedit
oarjjelsáme guovlluj aj, ja åhtså rudájt
prosjektavirggáj mij máhttá dáv plánit ja
organiserit.
- Oarjjelsáme nuorajn li sæmmi
hásstalusá ja dárbo dagu julevsáme
nuorajn; giella hæhttu gullut ja
Gå vuojnnep gåktu pro-
sjækta l dánna vuorbástuvvam, de
jáhkkep oarjjelsáme guovlon aj
vuorbástuvvá, javllá Kintel.
Dan láhkáj le dálla oajválattjaj duogen
mij vijdásappot NuorajTV:ajn dáhpá-
duvvá.
Jus manná nav gåktu álgadiddje
doajvvu, de la NuorajTV vas
jåhtuj boahtám 2011
sjnjuktjamáno.
Simon Piera Paulsen
Fredag 30. april 2010
SAME GUOLLARA.
Robin, Ingjerd ja Charlotte berustalli gå Lis-Mari subtsas sáme guollára ja suv áhkátja birra.
SAMISKE FISKERE.
Robin, Ingjerd og Charlotte følger interessert med når Lis-Mari forteller om den samiske fiskeren og kona hans.
Giellahiståvrrå.
Birrusij 20 oahppe ja åhpadiddje Knut Hamsun js:as Stájgon åhpaduvvi
sámegiela birra - dárogielfága oahppoplána milta.
SPRÅKHISTORIE.
Drøyt 20 elever og lærere fra Knut Hamsun vgs i Steigen får
undervisning om det samiske språket - i samsvar med læreplanen i norskfaget.
Tæksta: Bjørn E. Stemland
Mannela gå vuodjamåhpadibme lij
nåhkåm, oahppe guovte juohkusijda
juogeduvvin ma oahpestuvvin Árranin -
ja åhpaduvvin moadda ássjij birra sáme
kultuvran, ja manemussaj bessin oahppe
gullat lågådallamav sámegiela udnásj
dile birra.
Vuolepdirektørra Lars Magne
Andreassen vuosedij kártan julevsáme
guovlov, mij le Nuortta-Sáltos gitta
Julevuj.
Sámij gaskan ælla rijkajrájá, ja gå
le sáhka sámij nasjonálbiejve birra
(guovvamáno 6. biejve), le duolla
biejvev sámij álmmukbiejvven gåhttjot.
Lars Monsena miellagiddis
almmavuohta-rájddo gåhtjodum "Ingen
grenser" tjadáduváj jur dán guovlon, ja
Lars Magne, guhti diehtá man tjábrrás
duobddága li, javllá sujna lidjin
gássjelisvuoda læhkám danna vádtset.
Julevsáme etnologa Lis-Mari Hjortfors
vuosádaláj dávvervuorkájt oahppijda.
Duola dagu subtsastij sån sámijn lidjin
vanntsabiggimárbbedábe gitta
gasskaájgen.
Guolben dávvervuorkán li
sárgoduvvam báktedájda Badjelánda
nasjonálpárkas Svierigin ja Leiknássjes
Badjelándan li gávnnam
báktesárggomijt stuorra vantsas sivloj,
rikkasij ja bårjjåsij, boahttsujt ja guolijt
stuorra Virihávrre ja Vastenjávrre birra.
Lars Børge Myklevold, dálla virggáj
biejadum Musea Nuorttan
Divtasvuonan, miejnni dá
báktesárggoma li 800 - 1300 jagijs m.Kr.,
ja jáhkká aj báktesárggoma lij
Divtasvuonagijs dagádum dan diehti gå
válkká julevsáme guovdátja tjadá daggu
vásij.
Gábddásav ålggolis buktin
Lis-Mari subtsastij aj alek tyddja
gábddásin ij le sámijs iesj dagádum, valla
le tjuohte jagij tjadá buvtaduvvam
ålggolis.
Le sæmmi tyddja mij le
doarroålmmåj uniformajn Englandan gitta
Sámijn ælla nágin
árbbedábe tydjajt snjissjkot, dåssju
Oasse ietjama
sáme duogátjis
Mánnodagá dá vahko
lidjin LOSA-klássa ja
aktisasjfágalattja Knut
Hamsun js:an Stájgon
Ájluovtan vuojadimen ja
oadtjun aj gåvvidimev
sámegielas ja kultuvras
Árranin.
dåbdos Ålmåjvággerádno.
snjissjku tjáppa, bájnos báttijt ja avijt
majna gápptijt hiervviji, ja dát le dáhpe
mij vilá bisoduvvá.
Vuosedij aj
oahppijda sáme snjissjkomijt moadda
hárpoj giergijda tjanádum anátjit hárpojt
nubbe nuppes.
Ietján subtsastij sån nordlandsvantsa
birra mij dávvervuorkán vuosáduvvá
gånnå sáme ålmåj ja nissun guolliba.
Sámij gaskan ålmmå ja nissun lijga
dássásattja, ja nissuna vantsan lij
dábálasj ja ittjij vuorbedisvuohta dav
tjuovo - nav gåk moadda tjerdalasj láttij
milta!
Dárojduhttempolitihkka
ja udnásj sáme
Lars Magne sáhkadij dárojduhttem-
politihka birra, mij vibáj gitta 1980-
jagijda, gå sáme dåhkkiduvvin álmmugin
dán rijkan.
Sån miejnni lij duola dagu
sosial-darwinissmas jådedum.
Oajválattja ájggun viehkedit sámijt alep
dássáj, bajedit alep kultuvrraj.
kulturrahtjamus.
Oajválattja aj ballin
viesáda nuorttan ællim sæmmi åskåldisá
dagu ietjá sajijn rijkan, ja sihtin sijáv
dárojduhttet.
Duogátjin lij tsarrijkka
Suobma-Ruossja.
Dan diehti álgaduváj
giellapolitihkka mij galgaj sámijt ja
guojnajt dárogielagin dahkat.
Sån aj
vuosedij Návuodnaj gånnå 44%
viesádijs adnin ietjasa sábmen jagen
Jagen 1950 låhko lij vuollánam 0%!
Ij lim dan diehti gå sáme gáhtun, valla
hiejttin åvdedit sáme duogátjav gå
álmmuklåhkke gatjádin.
Moaddásijda
sámevuohta lij juojddá mij åvdepájgijda
gulluj - juojddá majt ettjin sidá
mánájdisá vaddet.
Dat aj gielav guoskaj.
Sáme nuoraj identitehtta
Mannela sáhkadij bihtámsáme
juohkkahattjaj lij ájggomus oahppat
gielav mánájdisá boahtteájgen.
li håjen gå e buvte sámástit nav buoragit
gåk lidjin sihtat.
Muhtemijda le gatjálvis
boahtám sijá sámevuohtaj gå e buvte
buoragit sámástit.
Giella le identitehttaj
tjanádum, ja le dan diehti ájnas.
nuora dåbddi le hásstaliddje sáme
Valla li aj mihá, gievroduvvi,
ja adni ressurssan moattekultuvralasj
duogátjav.
Elin Anita ja Lars Magne goappátja
dættodi gávnnuji gátto sámij vuossti,
nav gåk aj láttij ja muslijmaj vuossti.
Ájnnasamos le diedov åhtsåt vaj ep
sieradusájt dagá ma ihkap e ulmutjij
gaskan gávnnu.
Stereotypija.
Lars Magne Andreassen vuosádallá láttij
dábálasj dádjadusá birra sámijs - ja álu le duohtavuodas
ållu ietjá.
STEREOTYPIER.
Lars Magne Andreassen viser en
utstilling av nordmenns tradisjonelle oppfatninger av
samene - ofte nokså langt fra virkeligheten.
rádediddje Elin Anita
Sivertsen guoradallama
birra sáme
nuorajidentitehtas majt le
15 nuoraj gaskan
tjadádam vásádusáj birra
gåktu le liehket nuorra
sábme.
Duola dagu
subtsastij nissun sån
boahttsuj bargaj,
eliteserien tjievtjaj, bargaj
mastergrádajn ja oasev
ålggorijkan åroj, ja dan
diehti ulmutja imáj sunji
gæhttjin gå ittjij sjiehta
dábálasj dádjadussaj
sámij birra!
Ulmutja
vuorddi sáme li ållu ietjá
dassta majt álu li.
oasse dajs gev sån
ságájdahtij ettjin sámásta,
valla sihtin sámegielav
Fredag 30. juli 2010
Dåbdos
gibttse
Englándas
gudi vierttijin
máhttse
mannat jagen
1904: William
C. Slingsby
(åvdån) ja
Howard
Priestman.
Manemus
nammadum
ålmmåj gal
ittjij Stefjord-
Ánndá vuojga
jáhke.
Itjjij ga
nagá tjåhkåv
Anders Nilsen Gintal (Stefjord-Ánndá) ságastij álu várrevádtsij gudi tjåhkåv ájggun
jåksåt, aj da gålmmåsij gudi tjåhkåv jåksin jagen 1910.
Anders Nilsen Gintal (Stefjord-Ánndá) hadde kontakt med en rekke av tindebestigerne som
forsøkte seg på Stetind, også med de tre som lyktes sommeren 1910.
Sábme gal stuorlåttev gåddålij, ja
tjåhkå nanna besaj gållev jávrátjis goa-
jvvit.
Ietjá subttsasin javladuvvá gål-
leguolátja dán jávrátjin vuodjin.
Tjåhkå vuollelin, bájken namájn Váss-
já, li sáme buolvaj milta årrum.
åroj duola dagu åhpadiddje ja sárnne-
diddje Anders Nilsen Gintal, gev aj
Stefjord-Ánndán (1850-1939) gåht-
tjun, ja sån lij dåbdos ulmusj dan ájgen
gå viesoj.
Stefjord-Ándá bárnne, Si-
mon Andersen, littjisj Státtáv moaddi
Stádda ja Stefjord-Ánndá
Moadda subttsasa ja båva tjåhkå tjiegosvuodaj
birra le Státtátjåhkå sierralágásj hámes
Subttsas stuorlåtte birra le akta
dåbdosamos subttsasijs.
gibttsum.
Simon lij oahpestiddjen vár-
revádtsijda gudi oarjjás båhtalin, duola
degu Peter Wessel Zapffe.
Jagij miehtáj ællim aktak tjåhkå nali
lågo álgon gæhttjalin moaddása Stát-
tátjåhkåv jåksåt.
Ja váre birra
subttsánin.
Stáddá gåhtjoduváj juvellan
Nuortta-Vuona várijs; várre mav ittjij
nagá jåksåt.
Juo 1800-lågo álgon gæhttjalij
mihttimoffiserra aktan Divtasvuon-
hærrájn Olaf Holm, tjåhkåv
Ejga val jåvså.
láhkáj manáj aj dalusj ájggásasj
dåbdos várrevádtsijn, dujska Paul
Grussfeldajn, gå gæhttjalij tjåhkåv
jåksåt aktan nubbe dåbddusijn, nuort-
tavuonak Martin Ekroll 1888 giese.
Carl Hall, guhtimusj nållåv tsieggij ja
namáv vattij lulle vuoleptjåhkkåj (Halls
fortopp), vierttij aj moaddot aktan
Mattias Soggermoenijn jagen 1889.
Biejvvet mannela gå lidjin Hábmerin
Tilthornetav gibttsum, sugáduvvin
Áhkávuonav sisi ja båhtin Vássjáj.
Nuppe ideda Státtátjåhkåv gibttsogåh-
tin, ja dan biejve jåksin dasi mij uddni
gåhtjoduvvá Halls fortopp.
Idjadin
váren, ja biejvvet mannela idij Stef-
jord-Ánndá, guhtimusj giehtoj
subttsasijt dá guoktáj.
Mannela máhtij
subtsastit gåktu oajvve lij råhttim gå
Carl Hall lij ájvon stávttjum.
Jahketjuohtemålssoma mannela ájn vil
ienebu gæhttjalin tjåhkåv jåksåt, nágina
dájs lidjin iennilsgielaga.
William C.
Slingsby jagen 1904 Stáddáv náv gåv-
vidij: "The ugliest mountain I ever
saw".
Howard Priestman lij nubbe
iennilsgielak, guhtimusj guokta rádnaj
siegen aj vierttij moaddot.
Priestman ja
suv rádna Stefjord-Ándá ságajda båh-
tin, ja sábme galla ittjij vuojga sidjij
Valla, duoddistij Stefjord-Án-
ndá, jus hæhkkat dáv nahkin, de ettjin
aktak sjatta jáhkket jus ettjin gål-
leguolátjijt vuolus buvte...
Jage gållin ja vilá Stáddá alme vuosstij
vanádij.
Ællim aktak nahkam tjåhkåv
Esski jagen 1910 nahkin vuos-
tasj ulmutja.
Snjilltjamáno 30. biejve
dan jage da gålmås vijmak tjåhkåv
jåksin.
Ferdinand Schjelderup, Carl
Willhelm Rubenson ja Alf Bonnevie
Bryn slávggijin Vuona slávgájn bam-
bussoappátja nanna, majt fáron lidjin
válldám.
Siján lij buorre dálkke, ællim
gal dåjn ietjájn åvddåla agev læhkám.
Dá gålmås lidjin aj Vássján idjadam, ja
sij aj lidjin Stefjord-Ándájn sagastam,
guhti lij juo 60 jage dævddám.
Giehtoj
dánna lidjin ulmutja ålles væráldis
læhkám, ja subtsastij aj dalloj gå lij
Carl Halla siegen læhkám badjen váren
20 jage dan åvddåla.
Tjåhkås vuojnnin Schjelderup, Ruben-
son ja Bryn gå Vássjá-sáme Gásluoktaj
biednaj vuolggin.
Dá máhttin de dav-
ven ådåsav subtsastit; de dal nållå
tsieggiduváj Stáddán!
Sæmmi biejve lij
mihttimoffiserra ietjá tjåhkå nanna
lahkusin, ja dábálattjat luojoj gå ij lim
nållå Státtátjåhkån.
Majdis jáhká gå
tjijkkarin ielvij ulmutjijt nållåv tsieg-
gimin...
Státtátjåhkkå le uddni suodjaluvvam
sáme kultuvrramujtto.
Mari Boine
Dánska gibttse Carl Hall (g.b) ja Mathias
Soggemoen.
Stefjord-Ánndá sunnuv
guossidij badjen Halls fortoppan jagen
Den danske klatreren Carl Hall (t.v) og
fjellføreren Mathias Soggemoen.
De fikk
besøk av Stefjord-Ánndá oppe ved Halls
fortopp i 1889.
musihkkavideov ietjas lávllagij "Vuolge
mu mielde Bassivárái" (Vuolge muv
manen ájlis várráj) Státtá guoran bádd-
ij.
Lávla le vierrevuoda birra mij le
sámijda gullum buolvaj milta, ja lávlla-
ga vuodo le Stáddá ájlis várren.
GÁLDO: Kjerstin Klæboe -
Sommer i Hamsuns Rike
2010, tevsta næhttabielen
www.stetind.nu, ja girjje
Trollfjell Leif Ytterenis.
Gijtto Leif K. Klæboej
histåvrålasj diedoj åvdås.
jåksåt.. (Gåvvå Turtagrø Hotellas 1900,
oasse gåvås)
Berømte engelske klatrere som forgjeves
forsøkte seg på Stetind i 1904 - William C.
Slingsby (foran) og Howard Priestman.
Sistnevnte ble ikke levnet noen sjanser til å
nå toppen av Stefjord-Ánndá.
Og lyktes da
heller ikke ... (Foto fra Turtagrø Hotell
1900, utsnitt)
Fredag 2. september 2011
- Lev áttjak virggáj álggám ja dát le muv
goalmát vahkko, måjudallá Tuorda
sijvvusit ja subtsas divna barggo-
dahkamusá ælla ájn mierredum.
galle le bargos, dav gåjt dættot.
- Muv barggodahkamusá li vuostatjin
tjállagijt jårggålit, suohkana virgálattjajt
bagádallat ja aj åhpadit.
Sávav mij aktan
ietjá instánsaj duola dagu Árranijn
nahkap ådå giellaarvusmahttem dåjmajt
ásadit ja ihkap moattelágásj prosjevta ja
e dárbaha liehket dåssju gielladåjma,
subtsas Tuorda.
Sån riegáduváj ja bajássjattaj Jåhkå-
måhken ja le årrum måttijt jagijt
Jielleváren.
- Avtav gaskav åhpadiddjen barggiv ja
sierraláhkáj julevsáme gielajn, subtsas
Jiellevárre ja Divtasvuodna li lahka sihke
julevsáme suohkanin ja fuolkken.
- Diehtep ham nubbe nuppe birra rájáj
goappátjijn bielen ja ávvudaláv buore-
but oahpástuvvat ulmutjij dánna Divtas-
vuonan ja åttjudit aktijvuodav suohkanij
gaskan rijkarájá goappátjij bielen.
Julevsáme giellaj ja kultuvrraj
buoremussan.
- Boahtá gus Divtasvuona suohkana
næhttabielle julevsámegiellaj
- Dav ep le vilá mierredam.
Ådå giellakonsulænnta
Britt-Inger Tuorda (47) Jielleváres le ålles
virggáj biejadum Divtasvuona suohkana ådå
giellakonsulænntan.
mierreduvvat jus gájkka galggá sáme-
giellaj jali jus dåssju muhtem tevsta
galggi jårggåluvvat ja næhttaj
Le ållo barggo dajna, ja
gájkka ij le tjielgas, javllá Tuorda.
Jiellevárre suohkan le aj oasse sáme
háldadimguovlos ja oadtju giellarudájt
svenska stáhtas.
- Jáhkáv Jiellevárre ja Divtasvuodna li
buohtalattja mij guosská tjalmo-
stahttemav sámevuodas ja adni sæmmi
hásstalusájt, valla muv dádjadus le
Vuona bielen li hálvva guhkebuv
boahtám, aj dåssju virggáj biedjamijn
sierra giellakonsulentas, majt ælla
Svierigin dahkam.
Jáhkáv Vuonarijkka le
lávkátjav åvddålin.
Sámevuohta
Jåhkåmåhken le ienep vuojnnusin gå
Jielleváren, miejnni sån.
Iesj oattjoj gájkka åhpadimev Svieriga
dárogiellaj skåvllåájgen, valla sujna lij
viesso sámegiella sijddagiellan.
- Sidáv hasodit divna nuorajt sámegielav
Oahppat låhkåt, tjállet ja
sierraláhkáj ságastit sámegielav.
dárbahip sáme máhtudagáv ja navti aj
aktijvuodav nannip ietjama gaskan
fuolkken, miejnni sån.
Jielleváren ælla bájkálasj jali
guovlloavijsajn julevsáme bielle navti
dagu Bájkkeavijssa Nuortta-Sálton.
Magasijnna akti mánnuj, Samefolket
sámegiellaj almoduvvá.
Valla dav lij ådå
giellakonsulænnta sihtat rijkarájá nuppe
bælláj oadtjot.
- Mujna le sávadus Norrbotten-avijsa
galggi vahkkusasj sáme artihkkalijt
Le ájnas signálla sámijda, bessat
låhkåt ájggeguovddelis ássjijt ma mijáv
guosski ietjam iednegiellaj."Dálla ájggu
Giellakonsulænnta.
Britt-Inger Tuorda (47) le esski virggáj biejadum ålles virgen
Divtasvuona Suohkana giellakonsulænntan.
Dálla ávvudallá buorebut oahpástuvvat ietjas
fuolkijn rijkarájá dá bielen.
Språkkonsulent.
Britt-Inger Tuorda (47) er nytilsatt i 100%
stilling som språkkonsulent i Tysfjord kommune.
Nå gleder hun seg til å bli bedre kjent
med sitt eget folk på denne siden av riksgrensen.
ådå bargujn Divtasvuonan jåhtuj
boahtet, ja manenagi ájggu ålgus
ulmutjijt iejvvitjit."
- Ájgov ålgus guossidittjat ja ulmutja li
diedon buorisboahtem mujna gávnadit.
Dåhkki boahtet kontåvrå milta dánna
rádevieson Gásluovtan jali munji ringut.
Ja buvtáv mån sihke dárogielav ja
julevsámegielav, måjot sån.
Vuostasjgierdejienastiddje.
Olga Gælok (17) ja Janette Knutsen (19) aktan Hábmer GB:a
suohkanoajvvekandidáhtajn Kjersti Steinsvåg Hansen.
- Nuora li uddni gatjádam majt ájggop
nuoraj åvdås barggat, mij lip vat ruoptus hasodam ja gatjádam majt sihti, subtsas Hansen.
Førstegangsvelgere.
Olga Gælok (17) og Janette Knutsen (19) sammen med Hamarøy's SP's
ordførerkandidat Kjersti Steinsvåg Hansen.
- Ungdommene her i dag har spurt oss hva vi gjør for
ungdommene, vi igjen har utfordret tilbake og spurt hva de vil ha, forteller Hansen.
Valla man diehti le nav ájnas nuorajt
hásstalit?
Mánájoahttse milta li moadda
ájnas sivá nuorajda jienastimriektáv
Sij ålov suohkana dievnojt ja
bájkálasj fálaldagájt adni ja dåbddi
rubmahin gåktu le liehket nuorran
lagosbirrusin, ja diehti mij le ájnas vaj
sijá buolvva galggá soapptsot.
Nuorajn
le máhtudahka mav bájkálasj sebrudahka
Gå 16-jagágijda almma
jienastimriektáv vaddep, nággip
politihkkárijt nuoraj ássjij barggat.
Dåss-
ju jus nuora oadtju almma vájkku-
dimfámov oadtjop politihkkárijt
argumenteritjit nuorajda válgga-
rahtjamusán.
Ja gå jienastusriektáv 16-
jagágijda vaddi, sjaddá gasskamærrásasj
vuostasjgierdejienastiddje 18 jagák, ij 20
jagák, nav gåk uddni.
Návti e divna
vuostasgierdejienastiddje jåde sijddas-
uohkanis åvddål máhtti vájkkudit
bájkálasj politihkav jienastime baktu.
Ájggu jienastit
Ragátmáno 12. biejve 2011
oadtju 16-jagága Divtasvuonan
jienastit vuostasj bále.
le akta guoktalåk suohkanijs ma
li gæhttjalimårnigis oassen.
Janette Knutsen (19) ja Olga Gælok (17)
libá goappátja mierredam.
Diehteba gudi
sunnu vuostasj histåvrålasj jienav
Olga gåjt diehtá, Janette ij le ållu
sihkar.
Gasskavahko lij skåvllå-
ságastallam Hábmerhallan gånnå
politihkkára nuorajt iejvvijin.
- Lep oadtjum buorre diedov, valla lev
juo mierredam, subtsas Olga (17).
Ráddnas Janette Knutsen ij le ållu sihkar
vilá.
- Jienastihppe gus sæmmi belludagáv?
- Dav ep diede, tjajmmaba ja nubbe nub-
báj gæhttjaba.
Vahko duogen de libá jienastum,
bájkálasj sebrudahkaj buoremussan.
Fredag 4. februar 2011
Åsa Nordin le julevsáme guovlo svieriga bieles (Jielleváres).
Sujna le Ph.d-eksábma
sáme åhpadusás Ubbmema Universitehtas ja le dutkamrádediddje Árranin.
Åsa Nordin kommer fra lulesamisk område på svensk side (Gällivare).
Hun har Ph.d-
eksamen i samiske studier fra Umeå universitet og forskningsrådgiver på Árran.
Ulmutja ietjá sebrudagájs li
histåvrå tjadá sámijt gæhttjam
måttij tjalmij: muhttijn
imálussjamijn, iehtjáda vas
fantásija baktu, muhtema dutke
diedalasj tjalmij, iehtjáda
kameralinsaj baktu ja dájddárij
tjalmij, muhtema roaddomijn, ja
muhtema li vas mijáv sihtam
ietjájduhttet." (Árrana vuosádusás").
Tjuorgastahka Richard Lovettis:
Norwegian Pictures (1885)
"Folk fra andre samfunn har
gjennom historien sett på samene
med mange forskjellige øyne: noen
med undring , andre med ganske
livlig fantasi, noen med forskerens
vitenskapelige briller,
andre gjennom kameralinse og
kunstnerblikk, noen med respekt,
mens andre har ønsket å forandre
oss" (fra Árrans utstilling").
Illustrasjon fra Richard Lovett:
Dav miejnni dutkamrádevadde Árranin,
Åsa Nordin.
Boahtte mánnodagá jådet
seminárav sáme guovlo dutkama birra
Árran julevsáme guovdátjin.
Ásadibme
le oasse sáme biejvijs Nuortta-Sálton,
ma iehkedis álggi.
Åsa Nordin subtsas sáme álmmugin li
guhka åtsådallama dutkamijn.
aktisasj dádjadus dutkij birra le; båhtin,
válldin ja vuolggin, ja sáme iesj ettjin jali
vuorjját oadtjun dutkama båhtusij birra
Gávnnuji aj moadda buojkulvisá
guoradallama li tjadáduvvam vuogij milta
ma li illastam ja máhtti vierredahkkon
gåhtjoduvvat.
Dåbdos buojkulvisá li
gállomihttim sámijs ja sámij ráboj rahpam
ja sáme sjelehtaj gádodibme guora-
dallamdiehti.
Sæmmi bále le tjielgas sáme sebrudahka
dárbaj dutkamav.
- Udnásj dilen massá sáme álmmuk ienep
diedojt gå mij buvtaduvvá.
Dille mij le
aktisasj moadda álggoálmmugij gaskan.
Ållo bájkálasj diedo maseduvvi jus e
duodastuvá ja guoradallamij baktu
joarkeduvá, tsuojggi Nordin.
Aktan Nordlánda universitehtajn le
Árran sáme dutkaminstituhtav
ásadahttjámin.
Sáme sebrudagá árvo ja
dárbo galggi liehket dutkaminstituhta
dåjmaj vuodo.
Duodastahttema,
tjielgastahttema ja åvddånbuktema baktu
galggá instituhtta sáme sebrudagáv
nannit ja åvddånahttet.
- Sáme sebrudagán le ållo diehto mij le
árvulasj aj væráltvijddásasj aktijvuodan.
Moadda dádjadi allerijkaj iellemvuogen li
negatijva vájkkudusá luonnduj ja luon-
ndoressursajda, sæmmi bále gå vuojnni
álggoálmmugijn le viessomvuohke mij
buorebujt bærrájgåhtså biologalasj
valljudagáv ja ekologalasj guoddelis
Båhtin,
válldin,
vuolggin...
Ienemus oassáj li ájggomusá læhkám buore, valla
dutkam sámij ja Sáme birra le histåvrålattjat
ienemusát dagádum dutkijs ålgusjbieles.
li álu sjaddam dan milta.
- Vierttip iesj mierijt ja
ássjijt åvdedit dutkamij.
Vuosedit guoradallama
máhttá liehket sáme sebrudahkaj ávkken, ja jut
ájnas le iesj oassálasstet.
Jårggålibme: Divte Media/Idar Kintel
Dat le akta sivájs gå
mij sáme aj galggap guoradallat.
vaddá midjij máhttelisvuodajt politihkav
ja sebrudagáv vájkkudit ietjama ævtoj
milta, guovlulattjat, nasjonálalattjat ja
rijkajgasskasattjat, miejnni Nordin.
- Valla ájnnasamos le jut guoradallama
ma tjadáduvvi, sáme perspektijvas
tjadáduvvi vaj diedo ma gaskostuvvi
væráldij li nav gåk iesj dav dåbddåp.
diehto ja dat kultuvrra majna lip
bajássjaddam, le iehtjádijda aj ájnas.
Juohkka sebrudagán le riektá dutkat
ietjas njuolgadusáj ja árvoj milta.
Ja sáme
dutkam bierri ienemusát sámegiellaj,
dættot Nordin.
- Ietjam giela ano tjadá sjaddá giehpep
sáme diedov ja sáme árvojt åvdedit.
Navti aj gádodip dav dábálasj ja
tjanádum gáddalimev guoradallamij ja
dutkij vuosstij sámij gaskan, jáhkká Åsa
Nordin.
Seminárra mánnodagá le rabás gájkajda.
Duodden Åsa Nordina lågådallamij,
sjaddi sárnnusa iehtjádijs aj, duola dagu
bájkálasj moalgedime duola dagu May-
Judith Amundsenis
ja Inga Karlsenis.
Fredag 4. mars 2011
Dát diedjam ållu oarjján suohkanin,
Stáhtamiehtse ednamin, ij ga boade
æládusberustimij vuosstij - juska li
vuosedam máhttelisvuoda mij guosská
tjáhtjefábmodulvvadibmáj.
Gållerijdda le alusjbielle Slunkajávre
rijdas, mij le Giehttjitjávre vuosstij.
Bájkke stuoreduvvá miehttsesuodjalime
diehti, ja Gållerijdda sjaddá de oasse
Sagvassdalen luonndoreserváhtas
gånnå Giehttjitjávrre ja bájkke oarjjealás
udnásj reserváhtas oassen sjaddi.
Luonndoreserváhtta
Giehttjitjávren
Suohkanoajvve Nicklasson Bálágin le moaren, ja
moadda suohkana Helgelandan ælla læhkám
dudálattja gå Gånågis stáhtaráden le mierredam
suodjalit 21 miehttsebájkijt Nordlándan.
Hábmerin
ælla aktak assjmam Gållerijda suodjalimes..
Guovllo le ærádis stuorra, ráddjidum
vákkudahka oabmásap biehtsevuomijn ja
stuorra areála soahkevuomijn.
Bær-
rájgåhtsem luonndoreserváhta luonndo-
vuodos le aj ájnas sáme kultuvrraj ja
æládusávkástallamij.
Bájkke le oasse
Stájggo-Hábmer tjieldes, gånnå bajep
boahttsulåhko le 1800 boahttsu.
Guoskaduvvam guovllo ienemusát
aneduvvá Labba-sijdas, gidá, giesse ja
tjaktjaguohtomij.
Bájkke galggá máhttet
aneduvvat boatsojbargguj aj suodjalime
mannela.
Boatsojbargguj ájgoduvvá
moattejahkásasj dåhkkidusá hálda-
dimplána milta mij le guovlloplána milta,
vaj æládus máhttá tjadáduvvat duhtadim
Luonndosuodjalime direktoráhtta
mierredi gænna le háldadimfábmo, ja
sáme berustime galggi bærrájgåtseduvvat
dan háldadimårnigin mij ásaduvvá.
"Vil uddniga ságasti stuorra vuovdde-
tjuollama birra mij lij Sagvassdalenin
1800-lågo låhpan ja 1900-lågo álgon.
Stuortjuollam, gåktu gåhtjoduvvá, virg-
gáj biejaj ienemus oasev vákke ålmmåjs
20-jage ájggudagán.
Doajmma almma
láhkáj álgij jagen 1886 diedoj milta, ja
laseduváj 1890-lågon ja ådå jahketjuode
Manemus tjuollam vákken lij dálvve
Dát le tjáledum diehtotáblluj Sjuende-
vassdåben.
Dá tjuoladagá li bájnedum
biehtsevuomev, ja le dahkam vaj ájnas
tjåvdaelementa dagu oabme muora li
gallegattja, ja e vargga gávnnu jábma
muora.
Vuobme ij le duohtaduvvam
manemus 100 jage, ja vuojnnu dan diehti
buorre luonndomiehttsen.
Jur Sjuendevassdåbe duogen le biehtse
mij le monumenta lágásj, báhtsadis duo-
dastiddje dan biehtsevuovdes mij lij dájn
guovlujn åvddål tjuollagåhtin.
Le alluk ja
ihkeva stuorra biehtse birrusin 80 cm
diamehtera, ruobes bárkojn ja vijdes
kråvnåjn.
Soahkevuome li ienemusát dábálasj
tjærdda mij guosská miehttsehámev.
Oasse dassta le hálvva suolggat,
sierraláhkáj dælnos buoldajn gájtsagisáj-
jali ietjá suohkkis sjattadagáj.
Muorra li
ienemusát hálvva smávvasjattuga ja
gávnnuji binná jábma soage.
Ietjá åsijn le
soahkevuobme ienep tjalsas ja muhtem
sajij aj stuoráp muoraj, sierraláhkáj
udnásj reserváhtan ja dan birra.
Sagvassdale luonndoreserváhtan
vuojnnet ij le duohtadum.
Duodden daj
nammadum guossasáddjimbældojda
ådåájggásasj ietjájduhttema li dåssju
gallegasj dåbe jåhkånjálmudagán ja
luspen Giehttjitjávren ja Gudátjávren.
Duodden lij muhtem vantsa ma li giese-
dum Giehttjitjávre luspen, ja aj bálges mij
jurra vuojnnu Giehttjitjávre
nuortasjbielen.
Miehttsedåhpe Sjuendevassbotnin.
Skogstue i Sjuendevassbotn
Jur Sjuendevassdåbe duogen le biehtse mij
le monumenta lágásj, , báhtsadis
duodastiddje dan biehtsevuovdes mij lij
dájn guovlujn åvddål tjuollagåhtin.
Rett bak Sjuendevasstua står det ei
monumental furu, et gjenstående rest-
element som vitner om hvilken furuskog
som sto i disse traktene før Storhogsten.
Fredag 4. november 2011
Duvvosijdda merrabieles.
Tuvagården sett fra sjøsiden.
Lis Mari Hjortfors kulturmujtojt duodastahttá.
Lis-Mari Hjortfors dokumenterer kulturminner.
Foto/gåvvå: Oddmund Andersen
arkeologalasj kártaj
tjavtja bállemijs Duvvo-
råggåmis ja
árbbedáhpediedoj
tjoahkkimis
åvddånbuvteduvvi
sierra diedádusán ja
artihkkalin boahtte jage
Bårjjåsin.
med de arkeolog-iske
kartene fra høstens
utgravinger på Tuva-
gården.Resultatene fra
utgravingene og
innsamlingen av
tradisjonsstoff vil bli
presentert i en egen
rapport og i en artikkel
i neste års Bårjås.
Arkeologa ja seniordutke Oddmund
Andersen le aktan rádevaddijn ja etno-
logajn Lis-Mari Hjortfors Duvvo-pro-
sjevta åvdås vásstedam.
Arkeologalasj
råggåma tjadáduvvin ragátmánon.
Sæmmi ájge barggagåhtin tjoahkkimijn
njálmálasj diedojs ulmutjijs gænna li
diedo Duvvo birra ja ulmutjij birra gudi
danna årrun.
Dát barggo joarkká javlajda
ja ihkap aj boahtte jage."Álgos lidjin
jáhkkám lij máhttelis gávnnat bátsudisájt
årromsajes ja dåjmas guovlon nav
mannet gå 15-1600 jagijs.
Valla navti ittjij
geva.
- Ejma nagá gávnnat arkeologalasj
duodastusá årromguovlojs guhkebuv
manus gå 1800-jagijda, javllá Oddmund
Galla li vilá muhtem
analyjssabåhtusa pollenguoradallamijs
majt vuorddi, valla Andersen ij jáhke da
ådå konklusjåvnåjt bukti.
guoradallama máhtti ájgev mierredit
goassa ulmutja vuovdev ja miehtsev
adnegåhtin, goassa pollen soages ja
bietses målsoduváj rásse-pollenijn ja
bátsudisáj gårnnesáddjimijn.
analyjsa aneduvvin duola dagu gå
guoradallin báhppavieso guovlov
Gásluovtan.
- Arkeologalasj diedo majt lip gávnnam
vuosedi sæmmi diedojt majt diehtep,
Duvvoj årrujin birrusij 1870, miejnni
Ulmusjlåhko jages 1875 le vuostasj
tjálalasj duodastahttem årudagá birra
Duvvon.
Dalloj årrun ulmusjlågo milta
gålmmå familja sijdan, divna sáme.
aktak nammaduvá ednambarggen jali
ruoddijiddjen, valla miehttsebarggen,
guollárin ja tjæhttárin.
Dát merkaj jagen
1875 ij lim vássám nav guhka ájgge dat
rájes gå lidjin dasi årrum.
Dáv duoda-
stuvvá aj Jon Pedersen Duvvos guhti
tjállá åhtsåmusán goahtebánnkaj jagen
1905; "Duobddák le aktisasjmiehttse, mij
le ruoddidum ja åruduvvam áhtjestimes".
Jona æjgáda lidjin Paul Pedersen (Borje)
ja Inger Jonsdrt (Saulo).
Dá gålmås, Jon
Ij le nav oabme
dagu álgos jáhkkin
Konklusjåvnå dá rádjáj
tjavtja arkeologalasj
råggåmijs Duvvosijdan
Hábmerin Árran julevsáme
guovdátjis dåjmadum,
duodasti diedojt tjálalasj
gáldojs sijda ruoddima ja
årudagáj birra birrusin
ja æjgáda, lidjin jáhkedahtte vuostatja
gudi Duvvuj
årrujin.
Duvvos jåhtin 1960-jagijn.
jagijt li da bátse tsiekkadusáj æjgáda -
John Magnus, Tordis ja Even Johnsen -
berustallam bisodit sijda histåvråv ja
bisodit gådijt ienemusát nav gåk lidjin
álgo rájes.
Sámedigge le rudáj doarjo-
dam, ja Árran, Museum Nuortta ja
Hábmera suohkan li oassálasstám.
ulmme le læhkám ásadit Duvvov sáme
åvddånbuktemsijddan.
Dát barggo le
ganugahteduvvam rijdo diehti æjgátdile
birra guovlon.
Árrana arkeologalasj
råggåm ja árbbedáhpediedoj tjoahkkim
Duvvo-sijda iellema birra li læhkám
berustahtek dáj rahtjalis plánaj.
- Diedojt majt mijá prosjevta baktu
åttjudip sjaddi vaddet ådå máhtudagáv
sáme histåvrå birra Hábmerin ja sjaddá
liehket stuorra ávkken jus vuorbástuvvi
ásadimijn sáme åvddånbuktemsijdajn,
miejnni Oddmund Andersen.
Gå pro-
sjækta le gållåm de li oadtjum diehtet
duola dagu Skogbruksmusean Elverum-
an li miellagiddis gávne Duvvo-sijdas
sijá vuorkájn.
- Sierraláhkáj suohtas le mij gåhtjoduvvá
tjievresguvkkaliddjen Duvvos, mij le
gullum Joakim Jonsenij, nammadum
Duvvo Jona bárnne.
Dájna tjievrrev
guvkkalin bivdedijn.
Bivddo ja guollim
lidjin ájnas æládusá
ulmutjijda Duvvon.
Ájggop gæhttjalit dav
luojkkat Skogbruks-
museas.
Ihkap vilá
gávnnuji ulmutja gudi
máhtti vuosedit gåktu
dakkir guvkkaliddjijn
bitjádin, hæjttá Odd-
mund Andersen.
Fredag 6. mai 2011
Dijstagá gåhtjoj Andreassen barggijt,
stivrrajådediddjev Tone Finnesen ja
Divtasvuona suohkanoajvev Anders
Sæther aktisasj ávvudallamij, guovdátja
ådå åvddånibme hárráj.
Juska ij le ållu
ådå guovdátjin, de li Larsan ájádusá
gåktu guovdásj galggá aktisattjat
barggat iehtjádij.
-Sihtap lagáp aktisasjbargov Divtas-
vuona suohkanijn.
Suohkanin ælla heva
ressursa, danen sjaddá ájnas aktisas-
jbargujn, sierraláhkáj giellabargo gáktuj,
javllá Lars Andreassen.
Aktisasj hásstalusá
Divtasvuona suohkan le oasse giella-
háldadimguovlos, ja le Vuonabiele
oajvveguovllo julevsámegiela hárráj,
dan diehti le Andreassena mielas ájnas
aktisasjbargujn Árrana ja suohkana
- Árran sihtá aktan suohkanijn barggat,
ja nav le aj nuppe bieles Suohkanstivrra
snjuktjamáno 23. biejve mierredij
Árrana direktørramålssom
Aktisasjbarggo julevsáme åvddånime gáktuj.
Stivrrajådediddje Tone Finnesen, Árrana ådå direktørra Lars Magne Andreassen ja suohkanoajvve Anders Sæter sihti aktan barggat
julevsáme kultuvra åvddånahttemdiehti.
Samarbeider om den lulesamiske utviklingen.
Styreleder Tone Finnesen, nytilsatt direktør ved Árran Lulesamisk Senter Lars Magne
Andreassen og ordfører i Tysfjord kommune, Anders Sæter ønsker å samarbeide bredt for å videreutvikle den lulesamiske kulturen.
Árran julevsáme guovdátja almulasj direk-
tørramålssom le juo tjadáduvvam, ja direk-
tørra Lars Magne Andreassen galggá
guovdátjav boahtte guhtta jage jådedit.
prosessav álgget, gånnå ulmme le lagáp
aktisasjbarggo ja ávkkit dajt
máhttelisvuodajt ma gávnnuji giela,
Árranin le åvdebut læhkám
guojmmesjiehtadus Ájluovta skåvlåjn,
gånnå oahppe oadtju barggoh
árjjidallamav.
Dálla vuojnnep dárbov
ålles suohkanav dán årnigij avtastahttet.
Moarmesmáno 6. biejve tjåhkanip
sjiehtadusá birra rádodittjat, subtsas
Andreassen.
Sån le aj gåhttjum Hábmera-, Stájgo- ja
Oarjjefuoldá suohkanijt aktisasjbargguj.
- Divtasvuona suohkanin le sierra dille,
gå suohkan le oasse giellaháldadim-
Le sihke ájnas ja sávadahtte
lagábut aktan barggat.
Dan láhkáj
ressursa buorebut háldaduvvi, ja álkkep
sjaddá ulmijt jåksåt jus aktidip.
Árrana
bieles ij le sáhka suohkanis bargojt
rijbadit, valla ávkkit ressursajt ma
Aktan tjoavdeduvvi aktisasj
hásstalusá buorep láhkáj.
Ådå duobddága
Andreassen gåhttju ulmutjijt árvvalusájt
- Mij lip gullisa.
Árrana sadje lahkabir-
rusin le målsudahkes ja
åvddånahtte.
Ja buorre le gå Nuortta-
Sálto suohkana li válldám stuoráp åvdås-
vásstádusáv sámevuodas.
Vierttip
gávnnat ietjama sajev dáj ådå duob-
ddágijn.
Jus náginijn li ájádusá majna
Árran bierri barggat duodden dasi man
åvdås juo barggap, de le dåssju buktet
dajt ájádusájt.
Stivrrajådediddje Tone Finnesen jáhkká
jur dat aktisasjbarggo iehtjádij le ájnas
guovdátja åvddånahttemij.
- Makkir vuorddemusá li stivran ådå
direktørraj?
- Árran oadtju buorremielak ja fágalasj
smidá direktørav, guhtimusj aj ájádusájt
ja ássjijt tjadát.
Árrana vuodogiergge le
giella, ja dav sihtap tjalmostit.
Prosjevta
ma li álgadum, galggi joarkket, javllá
Tone Finnesen.
- Barggap duola degu
dutkaminstituhtajn, ja sjaddi tjåhkanime
Nordlánda universitehtajn boahtte
vahko, giehttu Finnesen.
Lars Andreassen duoddi:
- Galggap vilá barggat ietjama guovd-
dadåjmaj, valla ihkap Árran manenagi
oadtju ietjá dahkamusájt boahtteájggáj.
- Makkir tiemáj birra le sáhka?
- Sjaddá luondulasj árvvaladdat sáme-
giela ålgodisævtojt suohkanin,
mánájgárden, ållessjattukåhpadusán
sámegielan ja ietjá fágaj, guhkes
åhpadimen ja oahpponævo.
Árrana oassálasstem Ájluovta ja Måske
åvddånahttembargon, kultuvrrabálggá
ásadibme ja gåktu máhttep Ájluovta
varresvuodaguovdátja ásadimev
vájkkudit, nammat Andreassen.
Ressursajt suohkanin bisodit
Suohkanoajvve Anders Sætera mielas le
ájnas sáme ressursajt suohkanin bisodit.
- Mij ávkijt le Divtasvuona suohkanij
aktisasjbargujn Árranijn?
- Lagáp giellabarggo ja aktisasjbarggo
oahpponævoj hárráj le ájnas.
Ájluovta skåvlåjn ressurssaskåvllån
hiejteduvvá gæssáj, ja dájna prosjevtajn
sihtap joarkket suohkanin, javllá Sæter.
Andreassenij le sjiehtadus
aktisasjbargujn Divtasvuona suohkanijn
oasse stuoráp strategias, gånnå Árran
dárbaj ienep aktisasjbargov guovdátjav
-Miján li ávkálasj aktisasjbargo
moaddásij, valla dárbbo le værmástagáv
stuoredit, javllá Andreassen.
Fredag 7. januar 2011
Gåvvå/foto: Ronny Nergård
Dá gatjálvisá giehtadaláduvvi manemus
Bårjjåsin, artihkkalin tjáledum senior-
dutke Bruce Morén-Duolljá baktu.
Ådåsap dutkam lingvistajs, antro-
polågajs, arkeologajs, historihkkárijs ja
genetihkkárijs vuoset sámegielajn le
boandás ja giddis histåvrrå, mij ij le nav
gåk åvddåla jáhkeduvvam.
Duola degu ij
le sámegiella vuojga lahka suomagiellaj,
ja sámegielak ájttega ællim avta homo-
genalasj juohkusis gudi Asias båhtin
aktisasj uralalajs gielajn, gåktu dålusj
diedalasj dutkam giehttu.
- Sáme guorri moatte juohkusijs gudi
Skádasasuolluj båhtin sierra
ájggegávdajs, guovlojs ja gielaj.
le udnásj sámegielan ájn vil masjvalis
histåvrrå gå finno-ugralasj namma javllá.
Vájkkudus ietjá alle-europealasj gielajs le
ájn vil stuoráp gå lijma jáhkkám, subtsas
Morén-Duolljá.
Sámegielajn li moadda vuorjjás giella-
åhpalasj vuoge ma máhtti liehket oassen
tjoavddusis gåktu ulmutjij giela ja jærm-
más prosessa doajmmi.
- Sámegiela vierttiji oadtjot máhttelis-
vuodav åvddånit ja bisoduvvat, gå dajn
le juoga sierralágásj væráldij fállat, javllá
Bruce.
Gielladuodastahttem-
Sáme giellafámiljan le guhkes ja moatte-
belak histåvrrå, ja le geografalattjat
Muhtem giela li gaskanisá
Juska giela geográfija hárráj
li oabllum, de huoman binnep gå 30 000
uddni sámásti, ja 90% dájs li nuortta-
sámegielaga.
UNESCO (ANa organisa-
sjåvnnå åhpadussaj, diedaj ja kultuvrraj)
milta li divna sámegiela ietján gå nuortta-
sámegiella ájteduvvam- jali vargga
gáhtum giela.
Julevsámegiella aj.
- Valla ij le ájnak binná giellaaddne mij
sámegielajt ájttá.
Ietjá giela, binnep
giellaaddnij, ælla ájteduvvam giela.
Muhtem sivá sámegielaj dilláj le gå vájllu
dåhkkidibme, rievtá ja ressursa.
Mávsulasj
Gåsstå li sámegiela
ihtám?
Le julevsáme-
giella ietjas giella jali
dåssju giellasuorgge?
Manen le nav ájnas ju-
levsámegielav bisodit?
ájnnasamos sivva le gå giella vuorjját
aneduvá sijájs gudi gielav máhtti.
láhkáj e nuoges máná åhpa gielav lahka-
birrusin, gånnå giella le dábálasj oasse
iellemis.
Ájnna vuohke gielav bisodit le
adnuj válldet, hasot Moren-Duolljá.
Sån dal álgat duodastahttemprosjevtav
mij le nabdedum "Mávsulasj".
nieljejahkásasj aktisasjprosjækta Råmså
Universitehta ja Árran julevsáme
guovdátja gaskan, ja álgaduvvá jagen
- Dát gal le rahtjalis prosjækta.
Juska ud-
násj nuoraj adnem julevsámegielas le
bárránam ja buorránam, ienemus oasse
giellaaddnijs li badjelasj 50 jage.
ájnas álgadit duodastahttemav,
tjielggidusáv ja vilá barggat bisodimijn
Dav majt prosjevtan tjoahkkip
sjaddá ávkken dutkijda, åhpadiddjijda,
oahppijda ja ietján ålles giellase-
brudahkaj, subtsas Bruce.
Mávsulasj báhkogirjje,
moallánahkko, báhko ja subtsas
Prosjækta le juogedum moadda fáttajda.
Oasse prosjevtas le udnásj báhkogirjij
vuodon ma juo gávnnuji, ja ietjá oasse le
báddit ulmutjijt moatte buolvajs ja
moatte giellasuorgijs Vuonan ja Svierigin.
- Båhtus sjaddá tjálalasj ja njálmálasj res-
surssa mij sebrudahttá bágojt,
moallánagájt, hållamvuogijt ja subttsasijt.
Internehta baktu dåhkki dav jåksåt, ja
jårggåluvvá vuona- ja svierigadárogiellaj
ja iennilsgiellaj.
Divna máhtti dav nåvgå
adnuj válldet, giehttu Morén-Duolljá.
Suv mielas máhttá systemáhtalasj duo-
dastahttem viehkedit buorep tjielggi-
dussaj ja buorep pedagogalasj
oahpponævojt dahkat.
Buorep
tjielggidus julevsáme báhkostruktuvras
moatte suorgijn ja buolvajn máhttá aj
vájkkudit guoradallamav giela sosiála
bielijs.
- Máhttá aneduvvat duola degu
oahpponævvon ja dáhtáprográmmaj mij
viehket ulmutjav duollatjállemijn ja
automáhtalasj jårggålimijn, subtsas
Ájggu tjoahkkit subttsasijt, båvajt,
vásádusájt ja dåbdojt -juohkka buolvajs,
vaj ájnas kultuvralasj máhtudagá ja
árbbedábe bisoduvvi.
- Muhtem tiemá duohtadalli
árbbedábálasj máhtudagáv, iehtjáda li
vas ådåájggásattja danen gå julevsáme-
giella le viesso giella.
Nuorra giellaaddne
dárbahi ådåájggásasj terminologijav ja
moallánagájt anátjit julevsámegielav ådå
arenájn.
báhkomoattegerdakvuohta
Sámegielajn li miellagiddis biele ma li ållu
sierralágátja: masjvalis bágo sieradusáj
ma li ájnnasa bágo sisano hárráj.
Ja sier-
ralágásj jiena.
Juohkka sámegielbágon
máhttá ienep diehto liehket gå ietjá alle-
europealasj gielajn, duola degu dárogie-
Sámegielak substantijva, pronome-
na, adjektijva ja verba såjåduvvi ja
suorguduvvi iesjgengalágásj vuogij
Substantijva suorgudisgietje baktu
subtsastuvvá gut substantijvav æjggu,
ja dárogielan dárbahuvvá ienep gå
dåssju akta báhko sæmmi dilev tjielg-
gitjit.
Buojkulvissan le aj
jiednaavtastallam gånnå bágon li
muhtem guhka vokála, mij dåssju
gávnnu muhtem sámegielajn, eestagielan
ja afrikánalasj gielan kalenjin.
- Sieradusá nuortta-, julev- ja oarjjesáme-
gielajn li nav tjielggasa, nav de viertti
dajt sierra giellan gåhttjot -ja ij dåssju
giellasuorggen, hæjttá seniordutke
Bruce Morén-Duolljá
Diedo sámegielaj birra
* Aktse viesso giela
* Ienemus ájtedum giella Europan
* Vihpam le moadda tuvsán jage
* Árbbedábálattjat gullu finno-
ugralasj oassáj urála giellafámiljas
* Dábálattjat ælla sámegiela
gaskanisá dádjadahtte
* Sámegiela li sierra giela, ælla
giellasuorge sæmmi gielas
* Julev-, nuortta- ja oarjjelsámegiela li
almulasj giela Vuonarijkan
Fredag 7. oktober 2011
Indigee- indigenous entrepreneurship le
prosjækta man ulmme le oadtjot ienep
álgadiddjijt Barentsguovlon, álggo-
álmmukkultuvrajn vuodon.
ulmme le viddnudagáj lågov lasedit,
oadtjot ienep virgálattja ja åttjudit lagáp
aktisasjbargov rijkajrájáj rastá.
ja manemus konferánssa ásaduváj ruoss-
ja stádan Naryan-Mar nuorttan Ruoss-
jan, gånnå komi-, vepsa-, nenetsa-, ja
sáme nuora lidjin tjåhkanam åhpatjit
álgadit ja åvddånahttet viddnudagájt ja
diedon værmádagáv oadtjot.
Dán konfe-
ránsa mannela le ulmme nuorajn galggi
liehket da nævo ja máhtudagá majt dár-
bahi viddnudagáv jådedit jali ásadit.
Filmma ja kultuvrra sjaddi
geldulasj subttsasin.
Birrusij 50 nuora lidjin tjoahken Ruoss-
jan ja akta dajs lij julevsábme Odd-Levi
Paulsen guhti le Divtasvuonas.
Odd-
Levia mielas le læhkám árvulasj ietjas
viddnudagá åvddånahttema diehti
Naryan-Maran liehket.
- Lev aktijvuodav oadtjum geldulasj
Badjelasj 70 nuorra
álgadiddje oassálasstin
prosjæktaj rájá rastá.
Oassálasstij gaskan lidjin
julevsáme nuora Vuonarij-
kas ja aj svieriga bieles.
Indigee mij le oanedibme
Indigenous entrepreu-
neurship, le prosjækta mij
galggá arvusmahttet
ienep ulmutjijt
viddnudagájt ásadit
Tæksta/gåvå: Ellen CecilieTriumf
Juogosrádevaddem vaddá gájkajda ájalvisájt,
gåro bieles: suomak Lasse Åker-mann,
svænsska Aslat Simma, ruossjak Vladimir
Gusev, dålkkå Nastya ja Lars Theodor Kintel
Grupperådgivning gir nye ideer til alle, fra v.
: finske lasse Åkermann, svenske Aslat Simma,
russiske Vladimr Gusev, tolk Nastya, og Lars
Theodor Kintel
ulmutjij ietjá rijkajn, jáhkáv dat sjaddá
ávkken ietjam åvddånahttemij, javllá
Odd-Levi dudálattjat.
Odd-Levi Paulsen-
in le juo åtsådallama mij guosská pro-
sjæktajådedibmáj, ja dálla filmma-
buvtadimijn barggá bielleájgev.
- Muv sávadus le máhttet viessot film-
mabuvtadimes, mån lijkkuv subtsastallat
ja filmma le riek buorre vuohke dasi,
javllá Odd-Levi ja joarkká, - Julevsáme
kultuvran li moadda subttsasa ma ælla
subtsastaládum ja ájgov mijá kultuvrav
væráldij åvddånbuktet, subtsas nuorra
boahtte filmmabuvtadiddje.
Hálijdi Indigee 2
Ruossjaj båhtin aj rádevadde Vuonas,
Svierigis, Ruossjas ja Amerigis.
Sijáj
barggo lij rádijt vaddet daj dárboj milta
ma lidjin Indigee nuorajn joarkket ja ållit
sijá viddnudakplánaj.
Tiemá duola dagu
buvtahábbmidibme, ekonomija,
oasestibme ja "business strategy" lidjin
muhtema tiemájs majna rádevadde
máhttin viehkedit.
Indigee prosjækta
låhpa guovlluj manná dá bále.
Prosjækta-
jådediddje Lars Miguel Utsi javllá pro-
sjækta le nav vuorbástuvvam vaj sihti
álgadit Indigee 2 prosjevtajn.
ulmme lij oadtjot ienep ulmutjijt viddn-
udakájádusájt åvddånahtátjit vaj iesj
viddnudagájt ásadi, ma máhtti álggo-
álmmugij kultuvrraj ja árbbedábijda
tjanáduvvat.
- Lip vuojnnám moadda buorre ájádusá
oassálasstijs, duojes ájádusájda ma
guosski boatsojsujttuj, guollimij ja -
bivddemij, mannoæládussaj ja turissmaj,
valla aj viddnudakájádusájda gånnå
ådåájggásasj hábbmidibme ja gåvå le
vuodon, subtsas dudálasj prosjækta-
jådediddje.
Buorre rádevadde
li árvulattja!
Prosjevtan li læhkám birrusij 70
oassálasste ålles Barentsguovlos ja siján
le iesjgengalágásj duogásj.
rijkan le sierra stuoves rádevadde mij
galggá liehket duola dagu mentor,
viehkedit prosjæktaájádusáj ja viehkedit
viddnudakplánaj, tjielggi Lars Miguel
Oassevállde bessi gæhttjalit jus nahki jiermmát ságastit gå dal mak investor galggá
ájalvisviddnudagá mávsánisáv árvustallat.
Odd Levi Paulsen gassko, suomak Lasse (g.b.)
ja svænsska Pavva tjuovvoba.
Deltakere får teste ut om de klarer å holde hodet kaldt når
en liksom investor skal vurdere lønnsomheta til idebedriften.
Odd Levi Paulsen sitter i
midten, finske Lasse (t.v) og svenske Pavva følger med.
Utsi ja joarkká:
- Rádevaddijn li iesj åtsådallama gåktu
ájádusáv viddnudahkaj åttjudit,
jáhkkemis le dát ávkken læhkám Indigee-
oassálasstij bagádaládahttijn, subtsas
prosjæktajådediddje guojmmebarggij
Akta rádevaddijs lij Lars Theodor
Kintel gænna li åtsådallama
viddnudakásadimijs Divtasvuonan.
- Le læhkám riek miellagiddis
oassálasstet prosessan ja vuojnáv
moadda buorre ájádusá, javllá Lars
Theodor Kintel oassálasstij birra ja
joarkká, - Muv mielas galggap liehket
dudálattja jus gåjt 2-3 ådå viddnudagá
ásaduvvi Indigee-oassálasstij ájádusájs,
miejnni Lars Theodor Kintel, guhti
åtsådallamij baktu diehtá man ållo
barggo le viddnudagáv ásadit.
"Dálla le
gåjt Indigee nuorajn værmástahka majt
máhtti adnet gå galggi ietjas
viddnudagájt ásadittjat ja manemussaj
vuobddet ietjas buktagijt ja dievnojt
ietjasa kultuvrajn vuodon.
Prosjektaoajvve Lars Miguel Utsin le
pep-talk låvdagoaden aktanrádevadde
Lars Theodor Kintel, rádevadde Anders
J.H.
Eira, Christina Henriksen (Barents-
sekreteriáhtta ja oassálasste Ánne Marja
Guttorm Graven.
Prosjektleder Lars Miguel Utsi har pep-
talk i lavvu sammen med rådgiver Lars
Theodor Kintel, rådgiver Anders J.H.
Eira,
Christina Henriksen (Barents-sekretar-
iatet) og deltaker Ánne Marja Guttorm
Graven.
Nuorttaguovllonuora
álgadimmielajn
Fredag 8. april 2011
Peder Johnsen r. 1854 lij ruoddára ja biernnaskuorggá
Suoksavuom-Jåvvå bárnne ja lij Suoksavuom-Anna æddnu/
tjiehtje.
Åroj ålles iellemav dan ávdas sijdan, gånnå jámij
vuostasj doarrojagij sinna.
Peder Johnsen f. 1854 var sønn til rydningsmannen og
bjørnejegeren Jo i Makkvatnet og onkel til Anna i
Makkvatnet.
Han levde hele sitt liv på den avsidesliggende
gården, der han døde ett av de første krigsårene.
Dájt biejvijt tjadáduvvá 2011 girkkotjåhkanibme Tøns-
bergan.
Dánna ájggu mierredit geldulasj strategiplánav,
gånnå ájádus le sáme girkkoiellemav system-áhtalattjat
ja tjielggasit ælláskahttet
Vuona girkkon.
"Julevsáme giellaguovlon le vuostatjin
bájkálasj girkko Divtasvuonan, ja muhtem mærráj Háb-
merin ma li ásadam girkkulasj dievnnofálaldagáv sáme
girkkoiellemav bisodit.
Bájkálasj girkkon Divtasvuonan
le sierralágásj åvdåsvásstádus julevsáme girkkoiellema
hárráj gå gullu sámegiela háldadim-
Luondulasj le ávkkit bájkálasj girkkov Divtas-
vuonan sierra stuorrudahkan julevsáme girkkoiellemin.
Le dåssju akta girkkohærrá julevsáme
guovlon guhti julevsámegielav buktá.
Ja sån hæjttá
virgestis pensjåvnåjn nágin jage duogen... Julevsámeg-
Sámedigge ájggu guoradallat galles bukti sámástit
Vuonarijkan.
Aktan muhtem departementaj ájggu sáme
álmmuga gielladilev snivva guoradallat.
Båhtusa galggi
Sámedikke milta aneduvvat hábbmit ja dåjmajt álgadit
ma gielajt bisodi ja åvddånahtti.
Båhtusa galggi aj
aneduvvat hábbmit sámedikke diedádusájt sámegielaj
30 jage dás åvddåla lij vilá máhttelis gádjot sáme sijdav
Suoksavuomjávren Hábmerin.
Lidjin miesskamin, valla
juska moadda goade lidjin tjuodtjomin ja
le tjalmostahteduvvam ienebuv
manemus jagijt.
Bájkálattjat le
tsiekkadusprosjækta, gånnå
Museum Nuortta ja Árran li oasse,
sáme tsiekka-dusájt ja kulturmujto-
jt guoradallagoahtám ja
åbddådahttjám.
Valla ållo le gáh-
tum åvddål náv guhkás jåvsådin...
Ájggu sámegiela
anov guoradallat
Girkkotjåhkanibme strategi-
plánav giehtadallá
máhttelis åbddidit.
Jiermmá liehket ilá mannet ij le álu
sjuggelis doajmma, valla jus dalloj lidjin gávnnut kultur-
mujttojage ja bájkálasj tsiekka-
dussuodjalimprosjevta, de li dát sijdda Hábmera ja Stáj-
go rájá guoran vuoroduvvat.
Jus de lij uddni liehket
máhttelis vuosedit ålles márkkosáme sijdav - geldulasj
ja miellagiddis histåvråjn.
Suoksavuomsijdda ruoddidu-
váj jur
åvddål 1850 ja ulmutja danna årrun gitta birrusij 1960.
Årrojs lidjin "dåbdos
ulmutja" duola dagu biernnaskuorggá Jon Pedersen
Rijas (Suoksavuom-Jåvvå) ja báhtariddjij låvsså ja aktu-
vieson Anna Pedersen (Suoksavuom-Anna).
Uddni li
divna goade sijdan lábllam, miesskam ja vargga gáh-
tum, ja miehttse ja ávttso li kultuvrraduobddágav ruop-
tus válldám.
Sijdda mij gádoj
iella le riek ájtedum giella.
Sámelága milta galggá Di-
vtasvuona suohkanbáhppa julevsámegielav buktet",
tjuodtju strategi-plána oajvvadusán.
Dahkamus guosská duola dagu guoradallam
galles bukti sámegielav adnet ja makkir mærráj, man
ålov sámegiella aneduvvá, gåktu æjgáda gielladilev
válljiji mánájdisá ja man moattes sihti sámegielav
Fra åpningsgudstjenesten kirkemøtet 2011 (kirken.no)
Fredag 9. desember 2011
Anne Kalstad Mikkelsen ønsker at at lavvoen brukes tradisjonelt, hvor felleskapet rundt bålet er det sentrale.
Dav subtsas Anne Kalstad Mikkelsen,
guhtimusj le åvddånahttemin tjubugav
muoras sæmmi adnosuorgen gå dábálasj
låvdagådijn.
Dálla barggá dahkamijn
guovte slája tjubugis, mij galggá
tsieggiduvvat buojkulvissan
Rádjebálkkán Gievsfierda ja Rijttjema
Ietjas tjubugijn ájttegijt guddnet
- Risstin-tjubugijn sidáv
guddnedit sáme nissunav.
Jali tjielggasappot javla-
dum, sidáv nissunvuodav
ja sámevuodav guddnedit.
- Munji le Risstin-tjubuk sierralágásj
prosjækta.
Ávvusav; tsieggidahttijn ja
gå tjåhkudaláv sisbielen.
Munji sjaddá
ássje náv; Risstin-tjubugijn lahkanav
allasim, dagáduvvá sadje ietjam sáme-
vuohtaj ja nissunvuohtaj, javllá Kalstad.
Sunji Risstin-tjubuk gåvvit iellemárvov.
- Tjåhkanaddat dålå birra ja aktijvuohta
ednamijn láhtjá dilev aktijvuohtaj ja
lahkavuohtaj.
Jus Stoltenberg lij
tjåhkanimijt ásadit Risstin-tjubugin gå
ietjá stáhtaoajve guossidin, de jáhkáv
ságastallama ja mærrádusá lidjin
rievddaduvvat, måjut sån.
Ihkap Oslo le
ilá guhkken ierit Risstin-tjubugij, valla
gåk Anne javllá:
-Dåhkki má álgget Nuortta Sálton.
mielas bierrijma divna adnet Risstin-
tjubugav gånnå ráfev gávnnat.
Ietjas ájttegijt guddnet
Tjubuga li oadtjum namáv Risstin, ja
sivva le dasi.
- Sidáv guddnedit måttijt Risstinijt ietjam
fuolken.
Akta dajs le Risstin Suoner,
muv máttar-máttaráhkko áhtje bielen.
Sån lij ælloniehkke Oarjjefuoldán.
jage gå ællo njirrá slædojt vuolus, jábmá
aj boaddnjes.
Sån báhtsá gáktsa mánáj,
valla huoman anet fámiljas tjoahken ja
divna viessu ja máná bajássjaddi.
jåhtå manenagi Stájgguj ja Hábmerij
ietjas mánáj, gudi li boahttsuæládusájn
joarkkám.
Gå mån gástaduvviv ij lim
dábálasj sáme namájt adnet, da
dárojduhteduvvin.
Risstin rievdaduváj
Kristinij.
Ja mån oadtjuv namáv Anne
Kristin.
Gå nuorra lidjiv, hálijdiv målssot
Kristin namáv Risstinijn, valla ittjiv
goassak dav dagá.
Dálla lev juokkirak
láhkáj válldám namáv ruoptus Risstin-
tjubuga baktu.
Suv mielas sáme symbåvlå ja
arkitektuvrra vádnun Nuortta Sálton.
- Svieriga bielen li smidá sámevuodav
vuojnnusij buktet, ja sáme biggimmáh-
tudagáv bisodit.
Jáhkáv luluj midjij
gievrrudahkan jus árvov vattijma sáme-
vuohtaj ietjamij bájkijn.
Muorratjubuk dálke milta
Dábálattjat le tjubuk dagádum
soahkedæhkágijs ja låvda tekstijlas.
Valla Anne Kalstad Mikkelsen diehtá
iesj gåktu dálvve máhttá målssot
tjoasskemis rássjuj, ja gåktu dábálasj
låvdagoahte ruvva bæjsstan dakkir
dálkken.
- Moaddása li grillgådijt ja segajt
åttjudam.
Dåhkki má diedon dat, valla
mån berustav árbbedábálasj máhtudagás
ja bájkálasj ressursajs bisodimes.
duogátjijn álgadiv Risstin-tjubugav, mij
le bietses dagádum.
Hásstalus le læhkám
dahkat árbbedábálasj låvdagoade muo-
dugav, gånnå dålå birra tjåhkanip.
viertti tjoavddusav gávnnat gåktu
suovva ålgus bæssá, sæmmi båttå gå
rássjo ij galga sisi bessat.
Iv la ållu
gærggam, valla de dal lev tjoavddusav
láhkanime.
STH-ráde le biednigijt
juollodum prosjæktaj, ja riek buorre le
Ja de iv la má Risstin-tjubugav ållu
aktu dahkam.
Boaddnjám tjåskåjt sáhkku,
ja ietjam mága li ájnas máhtudagáv
buktám.
Hadde ja rávvim:
Da gudi sihti dákkir tjubugav åttjudit
vierttiji dal ájn vuordatjit, danen gå le
åvddånahttema vuolen.
- Muhtema li juo dinngum.
suohkan le avtav Rádjebálggáj dinngum,
ja Divtasvuona ASVO aj.
Sij sihti avtav
Risstin-tjubugav mij galggá rabáduvvat
moarmesmáno 28. biejve, gå
viddnudagán le rabás biejvve.
mánájgárdde le aj mujna sjiehtadime,
subtsas Mikkelsen.
- Ja makkir hadde le?
Tjubuk le åvddånahttema vuolen, ja
hadde le tjanádum makkir tjoavddusav
gávnav riehpenrájggáj.
Fredag 10. juni 2011
Ulmme le girkko barggij sáme giela ja
kultuvra dádjadusáv åvdedit, gudi
vierttiji gielav buktet jus suohkan le
oasse sáme giellaháldadimguovlos.
Duodden åhpatjit gielav, moaddásij
mielas lij ávkálasj ja dárbulasj oadtjot
dádjadusáv kultuvralasj máhtudagás,
ja ij dåssju gielas.
Avtaárvulattja
Kurssajådediddje lij Heidi Andersen, ja
kurssa vibáj gålmmå biejve.
kurssa moarmesmánon, ja de joarkká
ragátmáno ja basádismáno.
Vuodon
kurssaj le julevsáme kultuvrra, ja Heidi
tjielgastuhtij julevsáme giela histåvråv,
giellajienajt ja jiednadimev, ja aj gåktu
buorástahteduvvá.
- Sierradus le buorástahttemin sámij ja
dáttjaj gaskan.
Jus ietjamav diedulattjan
dahkap nubbe nuppe kultuvraj hárráj, de
dájt sierradusájt buorep láhkáj dádjadip.
Álkkep sjaddá adnet goabbák guojmeska
Girkko bargge
sámegiellakursan
Girkko ålmmå ja nissuna oahppi sáme vidjurij birra.
Hærrá, pråvstå ja ietjá girkkobargge Bájddaris Nárvijkkaj
oassálassti giellakurssaj, ja kurssajådediddje le Heidi
Kirkens kvinner og menn lærer mer om det samiske.
Prester, proster og andre kirkelige ansatte fra Beiarn i sør til
Narvik i nord deltar på språk-kurset, som blir holdt av Heidi
Vásse vahko ásadij bisspaguovlloráde
julevsáme giellakursav barggijda Oarjje-
Hålogalánda bisspaguovlon.
árvvon.
Sámij gaskan le riek ájnas gåktu
ulmutjijt duosstop.
Sáme/læstadiánalajs
aktijvuodan ij ulmusj dåssju giedajn
buorástahte, ájnat fármijn, giehtoj
Girkko, mij buolvaj tjadá le oajválattjajt
gåvåstam ja dárojduhttemij
oassálasstám, sihtá dal ietjas barggij
baktu oahppat ienep sáme kultuvra birra.
Aktu berustiddjijs le Bådåddjo
oajvvepråvsstå Elin Vangen, gut javllá:
- Dási lip mælggadav juo ávvudallam, ja
kurssa le riek dárbulasj.
Aktan suohkanhærráj ja ietjá barggij
girkkon oassálasstá kurssaj mij le
ásadum bisspaguovllorádes.
Kurssaåh-
padiddje Heidi Andersen ávvus gå nav
moaddása kursas berusti.
- Vuoj man hávsske.
Girkko almulasj
ándagisádnom le akta ássje, nubbe ássje
le gå girkko bargge vuosedi berustimev
jur dán ándagisádnomis ja nav giella-
kursav ásadi.
Kurssa le ávkálasj bargo
hárráj, valla moaddásijn le persåvnålasj
miella sámegielav oahppat.
Hávsske le
dav gullat, javllá.
Sáme liturgija
Sámelága giellanuolgadusáj milta le
sámeálmmugin rievtá girkkodievnas-
tusájda sámegiellaj.
- Oarjje-Hålogalánda bissmavielden le
sierra åvdådsvásstádus julevsámegielas,
subtsas diakåvnnårádediddje Brita Bye,
guhti sierraláhkáj sáme ássjij
bisspaguovlloáden barggá.
- Kurssa oahpásmahttá barggijt julev-
sáme giellaj ja -kultuvrraj.
Sáhka le ident-
itehta birra, gånnå kultuvrra ja giella li
ájnnasa, javllá Bye.
Heidi Andersen le aktan iehtjádij julev-
sáme liturgijaj jårggålibmáj oassálasstám,
ma dal li dåhkkiduvvam ja jubmeldievna-
stusájn aneduvvi.
Suohkanhærrá Divtas-
vuonan, Magne Kolvika mielas le riek
buorre gå giellakurssa ásaduvvá.
- Dát le álggokurssa, dåssju gålmån
biejven, valla sávadahtte joarkeduvvá,
javllá Kolvik ja joarkká, - Uddni ij sáme-
giella vuojga girkkon aneduvá, ja udnásj
sámegiela anojn lip suojmma lahkanam.
Dan diehti gå lip oasse sáme giella-
háldadimguovlos lågåduvvá agev
rámmáttæksta ja áhttje mijá goappátja
gielajda, duodden aj lávloduvvá edesik
akta sálmma sámegiellaj, javllá Kolvik
guhti buktá sihke tjállet ja låhkåt julev-
Sáme perspektijva
Suohkanhærrá ja sárnnediddje Bájddaris
gihtta Narvijkkaj lidjijn tjåhkanam.
Muhtema li hárjjánam sámegielav adnet,
iehtjádijda le ållu ådås.
Ulmmejuogos le
bargge gudi e sámegielav buvte.
baktu galggá Andersen aj oassálasstijt
oahpásmahttet julevsáme lávllom-
vuohkaj.
- Galggap dålusj sálmajt lávllot, ja
hárjjidallat lávllomvuogev, mij le
læstadiánissmaj tjanádum.
aneduvvá sierralágásj vuohkáj, subtsas
Jagen 2005 almoduváj julevsáme
sálmmagirjje.
- Dålusj sálma li hálvva sierralágátja ja
dajt adnep sierra sáme kultuvrra-
symbåvllån, javllá Andersen.
De dal esski le almodum ressurssa- ja
ulmmetjalos mij máhttá aneduvvat
vædtsagin gå bájkásasj åsskoåhpadus
gárveduvvá.
Nav sáme perspektijva
bisoduvvi åsskoåahpadusán
tjoaggulvisáj gånnå li sáme máná ja
nuora.
Sáme plána álggobágon
dættoduvvá åsskoåhpådusá ulmme:
sámij giella galggá gullut, ja sjaddat
luondulasj oassen Vuona girkkos.
Fredag 11. februar 2011
Gåvvå: Sandra Nystø Ràhka
Jåhkåmåhkke-márnánin le guhka
histåvrrå ja aneduvvá aktelasj
árbbedáhpen mij le vihpam ienep gå 400
Nuortta-Europa stuorá-
mus dálvveávvudallam
Jåhkåmåhkke besaj gåhttjot 406. dálvveávvudal-
lamij guovvamáno vuostasj vahko.
Ja moadda
lågevtuvsán guossij ietjas rijkas ja ålggorijkajs
máhtij árbbedábálasj márnán fállat moadda
buorre kulturmuossáddimijt.
Oahppevuosádallam
Akta dajs gudi vuosádaláj Jåhkåmåhken
lij Berit Andersen Guvsám (24).
Bajássjaddam Steinkjeran, máttoj
Divtasvuonas ja dálla årru Jåhkåmåhken,
gånnå duojev låhkå Sámij åhpadus-
- Gåktu lij duv mielas jahkásasj márnán?
- Le suohtas ulmutjijt iejvvit, oahppásijt
ja ådå ulmutjijt.
Gå li nav moadda ásadusá
de gávnná juojddáv mielludahtte, subtsas
Dát lij vuostasj bále sån duojev
vuosádaláj ja lidjin nuppát jahkásasj
oahppe duodje-suorgen gudi bessin
vuosádusán oassálasstet.
- Muv mielas dát márnán le duodalattjat
riek buorre márnán.
Dánna li almma gálvo
duola dagu sassne, náhkke ja duodje
buorre kvalitehtajn.
Dát le muv nælját
jahke dánna ja le nav suohtas.
Ålles
suohkan ietjájduhteduvvá gå nav
moattes diehki båhti nágin biejve,
Dán jagásj tiebmá lij Slow Food ja
moatten sajen Jåhkåmåhken málestuváj ja
guossoduváj njálga, rájnas ja rievtes
biebbmo, biebbmoábnnasij lagámus
guovlojn buvtaduvvam árbbedábálasj
vuogij.
Dánna lij máhttelis májsstet,
lågådallamijt gulldalit ja oasestit ådå
geldulasj gálvojt.
Ásadiddje sihti dån juo
guovvamáno 2.-4. biejvijt boahtte jage
márnánij vuorkki.
Stuoves márnánsaje ásaduvvin
sáme dálvveårromsajij lahka svieriga
gånågisvieldes 1600-jagij álgon.
dalloj lij nannit stáhta dárkestimev sáme
álmmuga birra nuorttan ja skáhtev
gájbbedit, dikkev tjadádit ja jubmela
bágov sárnnedit.
Márnánsadje sáme-
ednamin jage tjoasskásamos ájgen lij
ávkken moatten láhkáj.
Sáme lidjin
tjoahken dálvveårromsajijn miehttse-
bájkijn boahttsuj dálvveguohtomsajen,
ja jieggnudam tjátjádagá sjaddin riek
hiebalgis válkkama oasestiddjijda,
stáhttadievnastiddjijda ja girkko
ålmmåjda.
Uddni li márnánbiejve sjaddam
ájnas tjåhkanamsadje sámijda, ja
iehtjádijda, ja le sjaddam Nuortta-
kalottena stuorra turisstamagnehtta.
Histåvrålasj márnán vibáj guhtta ålles
Vahko álgaduváj sådnåbiejve
jubmeldievnastusájn oabme girkkon, mij
tjuovvu jubmeldievnastusvuogev 1600-
jagijs.
Histåvrålasj márnán gæhttjal
åttjudit muossádimev márnánis nav gåk
lij 400 jage dát åvddåla ja tjadáduvvá
dålusj márnánsajen.
Dánna oasteduvvá
ja gálvo duola dagu gårnnejáfo,
sijddadagádum vuojddasa, biktasa,
sassne ja boahttsubierggo lånoduvvi.
Moadda dåjma tjadáduvvi ålles vahko ja
le máhttelisvuohta oassálasstet
márnániellemin nav gåk li dahkam
moadda buolvaj rájes.
Subttsasa, dållå,
lávllom ja káffa buoragit aktan hiehpi.
Histåvrålasj márnán rabáduváj
sådnåbiejve loavggágárggájn párkas.
Berit Andersen Guvsám (24) hadde utstilling under Jokkmokk marknaden med
egenproduserte duodje-produkter.
Berit Andersen Guvsám (24) vuosádaláj ietjas duojev Jåhkåmåhke márnánin.
Fredag 11. mars 2011
Sáme girkkoráden, mij jådeduvvá Anne
Dalheimas, li duola dagu Divtasvuonak
Ingar Nikolaisen Kuoljok ja biskoahppa
Tor B. Jørgensen sebrulattja.
Girkko le ja le læhkám ájnas oasse
moadda sámijda.
Duodden liehket
åsskosebrudahka le girkko aj læhkám
ájnas guodde kultuvralasj ja åskulasj
árbbedábijs ma li tjoahkkim ulmutjijt
iellema moadda åsijn.
Gitta jages 1859 le girkko åvdås-
vásstádusáv válldám julevsáme
giellaguovlon, valla esski 1990-jagij
manegiehtjen julevsámegielav
åvdedahttjájin bájkálasj girkkon Divtas-
Ienep julevsáme-
giella girkkon?
Dán vahko le Sáme girkkoráde tjåhkanam Hars-
tadan.
Tjåhkanime ájnnasamos ássje lij 9 ju-
levsáme liturgijaj dåhkkidibme.
vuonan.
Edna gijtto suohkanbáhppaj
Magne Kolvikaj, guhti bådij suohkanij
Javlaj åvddåla sæmmi jage
adnegådij Kolvik sámegielav åsijn jub-
meldievnastusás.
Gåjt akta lávlla láv-
loduvvá sihke dárogiellaj ja sámegiellaj,
akta rámátværssa lågåduvvá
goappátjijda gielajda ja "Áhttje mijá"
guovte giellaj lågåduvvá.
Dán láhkáj le
tjadáduvvam dáj jagij tjadá.
Valla ij le
tjadáduvvam rahtjama dagi.
Ælla gal
gájka dåhkkidam "Áhttje mijá, guhti le
almen...".
Åvdep åskulasj girkkovádtse
ettjin boade jubmeldievnastusájda gånnå
Magne Kolvik lij hærrá, ja båhtin dåssju
gå sadjásasj hærrá dievnastin.
- Le akta oasse gudi e åvvånis sidá gul-
lat sámegielav Divtasvuona girkkojn,
akta stuorra oasse gassko gen mielas le
buorre gå báhppa goappátjijt gielajt
adná, ja akta oasse gen mielas le ilá
binná sámegiella jubmeldievnastusájn.
Valla buoredum le manenagi.
Vuossteháhko Divtasvuonan ij le nav
stuorre gå vuostasj jagijn, subtsas
Magne Kolvik.
Suohkanbáhppa vuojnná julevsáme
liturgijaj dåhkkidimev ájnas
mihttomierren girkkuj Divtasvuonan ja
- Valla ij dan diehti ietjastis gullu ienep
julevsámegiella girkkujn.
Liturgija galggi
låhpalattjat dåhkkiduvvat Girkkotjåhkan-
imen vuoratjismánon, ja dan mannela
ájggu biskoahppa njuolgadusájt dahkat
gåktu dá máhtti aneduvvat, subtsas
Kolvik.
Ådå julevsáme liturgija li
hiebadahtedum dábálasj dárogielak
liturgijaj jårggålime ma uddni aneduvvi,
ja guosská allamæssuj, gástadussaj,
konfirmasjåvnnåj, hedjaj, hávddádibmáj,
skalluj skihpasij lunna, suddo-
dåbdåstibme ájnegis ulmutjijda,
skallojubmeldievnastussaj ja gådij
buorissjivnnjedibmáj.
- Dát merkaj jus soabmása sihti hejav
julevsámegiellaj, de dav oadtju.
Muhtema sihti aj sierra
jubmeldievnastusájt julevsámegiellaj
Divtasvuonan, valla vuojnná dav jus dá
tjadáduvvi, javllá suohkanbáhppa.
Sáme girkkoráde njunnjusj, Anne
Dalheim, tjállá præssadiedádusán gå
liturgija julevsámegiellaj li almulattjat
dåhkkidum Vuona girkkon, de bæssá
julevsámegielav girkkon ælláskahttet.
Valla vásádusá Divtasvuonan mårådi:
- Dát mujttát ságastallamav sámegiel-
galbaj birra mij le Råmsån ja Bådådjon
Gå sámevuohta vuojnnusij
boahtá, de badjáni oasse dárojduhttemis
ja dåbdo dan milta muhtemij lunna,
oajvvat Dalheim.
Suohkanbáhppa Magne Kolvik le iesj
julevsámegielav oahppagoahtám
moadda jagij badjel.
Sån dættot sån ij
vilá buvte dav vierdev vaj máhtá
dábálasj ságastallamav tjadádit
julevsámegiellaj, valla dav vierdev vaj
máhttá jubmeldievnastusájt ja ietjá
girkkulasj dåjmajt tjadádit.
- Ájnnasamos oasse muv báhppadåjmas
le risstalasj ságav sárnnedit.
Dát báhko
åvdet duola dagu ietjá ulmutjijt ja
kultuvrajt vieledit.
Ja juska iv lijkku
bágov "såbadibme", de iv gávna ietjá ja
buorep bágov.
Dát le akta sivájs gå lev
válljim årrot Divtasvuonan.
Dánna le vilá
ållo mij ij le ållidum, miejnni 65 jahkásasj
Álldar merkaj sujna li
dåsju gallegasj jage vil åvddål
pensjonissta sjaddá.
Gávnnat ådå girk-
kohærráv suv mannela julevsáme giella-
máhtudagájn soajttá sjaddat gássjelis.
- Diedon dát máhttá sjaddat hásstalusan,
massta biskoahppa aj berus.
muhtem dåjma li jåhtuj biejadum dilev
buoredittjat.
Árabut dán jage tjadádijma
låhkåmkursav hárjjidallat låhkåt ja lávllot
dáv ådå liturgijav julevsámegiellaj gånnå
19 oassálasstin, daj gaskan biskoahppa
iesj, hæjttá Magne Kolvik.
Sokneprest Magne Kolvik sammen med en del konfirmanter 2010.
Arkivfoto: Paul Gælok
Fredag 12. august 2011
Sámedikki jienastuslohku - loahpalaš listu Sametingets
valgmanntall - endelig oversikt
Viestarme válggabijrra/Viesttarmeara válgabiire/
Vesthavet valgkrets:
5 Gielda
Álmmáiolbmot
Nissonolbmot
Kommune
Menn
Kvinner
1805 NARVIK
1837 MELØY
1838 GILDESKÅL
1839 BEIARN
1840 SALTDAL
1841 FAUSKE
1845 SØRFOLD
1848 STEIGEN
1849 HAMARØY
1850 TYSFJORD
1851 LØDINGEN
1852 TJELDSUND
1853 EVENES
1854 BALLANGEN
1857 VÆRØY
1859 FLAKSTAD
1860 VESTVÅGØY
1865 VÅGAN
1866 HADSEL
1867 BØ-I-VESTERÅLEN
1868 ØKSNES
1870 SORTLAND
1871 ANDØY
1874 MOSKENES
1901 HARSTAD
Publisert av Somby, Dina Nilsdatter.
Sist endret 14.06.2011 av Amundsen, Roy
Tálla náv guhkás vuosedi lasev 48 ulmutjij
gudi li tjáledahttám sáme jienastuslåhkuj
Viestarmera válggabijran.
Sámedikke båddåsasj diedo vuosedi
ållåsit 1456 ulmutja li Viestarmera válgga-
bijrraj tjáleduvvam, masi da gålmmå
Nuortta-Sálto suohkana gulluji.
lasse 48 ulmutjij jages 2009.
8 Stájgos li
registreridum, 25 Hábmeris ja 272 Divtas-
vuonas.
Tjanos álggoálmmugij
Akta dajs guhti sáme jienastuslåhkuj
tjáledahtij guhtta jage dát åvddåla le
Rose-Mari Moen Stájgos.
- Mån lev agev mielastam ietjam sáme
máttojs ja tjadnusav álggoálmmugij.
lev råhtåsam vuoduj, juska lev iene-
musát stádan årrum.
Stuorra åsijn
berrahis nuorttan sjattaj luondulasj
usjudallat mujna lidjin sáme ájttega,
Jur dav ieddnes gávnadij.
Girkkogirjen gávnaj ietjas máttaráhkov
Viestaráles ja gå dási vuosedij lij
gæhppat sáme jienastuslåhkuj tjáledit.
- Gå æddnám ietjas tjáledahtij lij ávvo
munji sæmmi dahkat.
Oabbám Ingunn
Moen Reinsnes aj tjáledahtij ja le sjadd-
am sáme gåvvådájddár.
Dåbddu riek
buoragit buoredit dav vierredagov mij le
sáme álmmugi vuossti dagáduvvam.
Muv máttaráhkko vállduj láttijda ja navti
sámevuohta gádoj, sáme luotta gáhtun,
Jus sámevuodav ruoptus válldá de
vuoset gudnev ájttegijda vaj e
vajálduhteduvá.
- Iv le oadtjum njuolgga sáme kultur-
árbes, juska æddnám gáptev munji åstij
gå lidjiv guovte jagák.
Lev ávon gå
niejdama dási miellusin.
Sunniva (ruvva
18) le mielos sámevuohtaj ja sávaj
gáptev konfirmasjåvnnåj, majt iesj
viehkijn Viestaráles gårruv oabme
skánda milta.
Lip sáme juska ep la adnám
láhka tjadnusav sámevuohtaj, javlla
Rose-Mari Moen.
Lev gus almma sábme?
Muhtema e dåbdå nuoges sábmen gå
sámijt iejvvi gænna le giella anon ja ba-
jássjaddam sámevuodajn.
dåssju dat mij guosská.
Sáme árbbe le aj
guddnedit ájttegijt, ma li vuojnne-
mahteduvvam.
Ja jur sávadus sáme
kulturárbev joarkket le akta sivájs gå
sáme jienastuslåhkuj tjáledahtij.
- Muhtem oase mujsta li ham sáme ja
majt manen vijdábut váldáv, sæmmi båttå
gå boahtte ájgge ij diehttu.
Valla lev
mielos láhkáj duostoduvvam sáme bir-
rusin ja sæmmi aj Sunniva.
Sujna lij na-
nos vásádus Árranin gå vuorrasap kujn-
na sunji javlaj lij buorre gå sáme máddag-
ijt vuosedij gå gáptev anij.
Sån lij iesj
dárojduhttám ietjas mánájt.
subtsastij Divtasvuonan lidjin nuoges
kultuvrraguodde vaj sámevuohta bisoj.
Munji dåbddu buorre Árranin liehket ja
iv le guossak dåbddåm mån iv le nuoges
Lev agev sebrudagáv berustam
ja dåbddu ájnas munji tjáledahttet,
Rose-Mari Moen jådij ruoptus áhtjes
DIEDO
Viestarmera válggabijrra gåbttjå bájkev
Meløyas oarjjás Siellakvuodnaj nuorttan
ja guosská Viestarálev ja Lofåhtav.
Tjoahkke låhko le náv guhkás le 14 180,
mij le lasse 290 ulmutjij jages 2009.
Låhpalasj lågo båhti gå lågo bær-
rájgåtseduvvi, birrusin gålgådismáno 1.
Ájggemierre tjáledahtátjit lij biehtse-
máno 30. biejve ja gájkka tjáledibme
dallutjij le vuodo válggaj guovte jage
duogen, mij tjadáduvvá aktan Stuorra-
diggeválgajn tjavtjan 2013.
jienastuslåhko le registar jienastiddjij
gænna le riektá jienastit válgan
Sámediggáj.
Jus duodasta dån ietjadav
sábmen aná, le 18 jagák jali dævdá 18
jage válggajage, dujna le sámegiella
sijddagiellan jali dujna li jali li læhkám
æjgáda, ádjá jali áhko jali máttaræjgáda
gænna li sámegiella sijddagiellan, jali le
mánná ulmutjis guhti tjuodtju jali le
tjuodtjum sáme jienastuslågon de
máhtá tjáledahttet sáme
jienastuslåhkuj.
sijddabájkijda ja
gietjav jage dás
åvddåla åstij sån
fámilljasijdav Ytre
Skotsfjordan.
nuppe bielen le áhtjes
sijddabájkke, Kvan-
dalsmoen.
Sån subtsas
ij le jáhkedahtte áhttjes
aj máhttá liehket sáme
máttojs.
- Sån máhttá Áhtje
mijáv ja namáv duon
dán vædtsagij sáme-
Juoga vierttim
le dáhpáduvvam mij
dahká sámevuodav
ienep tjiegaduvvam
Stájgon gå Divtas-
vuonan, valla iv
juorrula gå jáhkáv
sámevuohta le læhkám
ienebut vuojnnusin
Stájgon åvddåla, javllá
Moen dåbddå ienep
ulmutjijt lahkabirrusin
Stájgon gænna li sáme
mátto, valla gudi ælla
le sáme jienastuslågon
tjáleduvvam.
diehti e tjáledahte ij sån diede.
- Le viesso kulturiellem Stájgon ja lij
liehket buorre jus lij gávnnut sáme sie-
brre gånnå lij dåhkkit ássjijt giehtadallat,
tjoahken liehket ja várajválldet kultur-
árbev massta lip oasse, hæjttá Rose-
Mari Moen.
Nielljalåkgávtses
tjáleduvvam
Viestarmera
válggabijrraj
Ved at hun selv har
valgt å melde seg
inn i samemann-
tallet gjør det at hennes barn (døtrene Marte Mari og
Sunniva på bildet) og barnebarn lettere også kan melde
seg inn i manntallet, ved å vise til samisk stammor.
den måten gjør Rose-Mari Moen en forskjell for den
yngre generasjonen.
BEGGE FOTO: PRIVAT
Fredag 14. oktober 2011
Duobddágin le stuorra diehtoárbbe, ja le
ájnas referánssa julevsáme identitehttaj
ja kultuvrraj.
Divtasvuodna nammaduváj
aktan svieriga Sámeednamijn væráltárb-
beguovllon, ja le aj oajvvadum suodjalu-
vvam nasjonálpárkkan.
Bájkálasj vuosstálasstem
Vuona sámijda le væráltárbbe læhkám
máhttelis gålmmå sajijn, da åtsådallama
ma li vuogajduvvam li tjalmostahttám
nágin gássjelisvuodajt ma álggoálmmuga
ietjá sajijn lij vásedam.
Vuona nasjonál-
párkaj ådå plánajn mij bådij jagen 1992,
Divtasvuodna-Oarjjevuodna oajvva-
duváj boahtte nasjonálpárkkan, aktan
Låarte-Skæhkerijn oarjjelsáme guovlon.
Divtasvuodna-Oarjjevuodna lij aj
nammadum vijdedibmen svieriga
væráltárbbeguovlos Laponia.
- Mij le sierralágásj dán ássjijn le gå
sáme álmmuk guovlon vuosteldij.
Ettjin
sidá nasjonálpárkav jalik værált-
árbbeguovlov.
Vuona nasjonálpárk-
kaaktijvuodan le sierralágásj gå dákkir
bájkálasj vuosstálasstem, ja sáme
vuosstálasstem, dåhkkiduváj.
Boatso-
jæládus guovlon mij sjattaj nas-
jonálpárkkan Låarte-Skæhkeren ittjij
lágeda nasjonálpárkav, ja argumenterijin
sæmmi láhkáj, valla ettjin sijá argu-
mentajt dættoda.
Bájkálasj vuosstá-
lasstem lij aj riek ájnas sivva gå Divtas-
E sidá værált-
árbbestáhtusav
vuodna-Oarjjevuodna ittjij sjatta Vuona-
biele Laponian, dan diehti gå bájkálasj
dåhkkidibme le ájnas UNESCOj ja World
Heritage Commiteeaj, subtsas Gro Ween,
dutke Oslo Universitehtan.
Sån le tjállám diedalasj artihkkalav sámij
ja væráltárbe birra mij le UNESCOa
væráltárbbelista birra, mij álu gåhtjo-
duvvá oavdos lisstan.
- Lissta le oavdos moatte láhkáj.
Rijkkaj
le árvvo jus li moadda saje værált-
árbbelistan, ja sadje dánna duodas
ájnasvuodav kultuvrajn, histåvrålasj
ájgijn, jali sajijn, ålles væráldij.
Hæjos
rijkajda berustibme majt væráltárbbe-
stáhtusav tjuovvu máhttá doarjodit
bisodimijn ájnas kultuvrraárbijs, majt
rijkka iesj ij buvte mákset.
Berustimijn
máhttá aj tjuovvot ienep turissma, ådå
barggosaje ja ienep sisboahto.
vuojnos le gæhppat vuojnnet dåssju
buorre bielijt væráltárbbestáhtusijn.
Valla dádjadi gus álggoálmmuga
væráltárbev dán láhkáj, gatját Gro Ween.
Sån le tjállám artihkkalav gånnå tjalmos-
tahttá vuona sámij åtsådallamijt væráltár-
bijn ja mij almoduvvá ájggetjállagin "In-
ternational journal of heritage studies".
Stuorra sieradusá
giehtadallamin
Julevsáme njunnjusattja argumenterijin
dalloj Divtasvuonda-Oarjjevuodna lij
unna ja várnnahis sáme unneplågo
guovddaguovllo ja suodjalibme sjattaj
ålov vájkkudit sijá luonndoanov.
- Julevsáme bieles argumenteriduváj ådå
nasjonálpárka ettjin galga vuododuvvat
sáme guovlojn åvddål Sámeriektá-
Gro Ween, dutke Oslo Universitehtan.
Gro Ween, forsker på Universitetet i Oslo
Vuodnabahta/Divtas-
vuodna oajvvaduváj
jagen 2006 UNESCOa
væráltárbbelisstaj
viesso julevsáme
årudagá diehti aktan
dan oavdos luondujn ja
dålusj kultuvrra-
duobddágijn å
dåájggásasj rievddamij
dagi.
Valla julevsáme
iesj e sidá dákkir
stáhtusav.
Området har stor kunnskapsverdi, og er
vesentlig som referanse for lulesamisk
identitet og kultur.
Tysfjord ble sammen
med det svenske Lapplandsområdet
nominert til verdensarvområde, og er
også foreslått fredet som nasjonalpark.
Lokal motstand førte frem
For norske samer så har verdensarv vært
aktuelt på tre ulike steder, de erfaringene
som har blitt gjort peker på ulike prob-
lematiske aspekter som også urfolk andre
steder har fått føle på.
I forbindelse med
Ny landsplan for norske nasjonalparker
som kom i 1992, så ble Tysfjord-Hellemo
lansert som kommende ny nasjonalpark, i
likhet med Blåfjella-Skjækerfjella i det
sørsamiske området.
Tysfjord-Hellemo
var også foreslått som en utvidelse av
den svenske verdensarvområdet Lapo-
nia.
- Det spesielle med denne situasjonen
var at den samiske befolkningen i områ-
det sa nei.
De ville hverken ha nasjonal-
park eller verdensarvområde.
I norsk
nasjonalparksammenheng er det unikt at
slik lokal motstand, og samisk motstand,
førte frem.
Reindriften i området som
skulle bli nasjonalparken Blåfjella-Skjæk-
erfjella ønsket heller ikke nasjonalpark,
og argumenterte på liknende vis, men de
argumenterte for døve ører.
Lokal mot-
stand var også en svært viktig årsak til
at Tysfjord-Hellemo ikke ble et norsk
Laponia, ettersom lokal samtykke til
verdensarv etablering er viktig for
UNESCO og World Heritage Committee,
forteller Gro Ween, forsker på Univer-
sitetet i Oslo.
Hun har skrevet en vitenskapelig artikkel
om samer og verdensarv som handler om
Vil ikke ha
verdens-
arvstatus
nammadus Finnmárko oarjjelin li sijá
konklusjåvnåjt buktám.
svieriga sámijs, ja sierraláhkáj boatso-
jæládusás Laponian ællim ga vuojga
miellusa.
Laponia suodjaluváj ihkap
stuorámus åjdåmiehtseduobddágin
Euoropan, valla aj (ICOMOSA ja lista
gåvvidusás sajes) duobddágin ma
åvdåstuhttin sierralágásj kultuvralasj
vuogev, akta dajs mannemus sajijs
væráldin gånnå duobddága li
hábbmiduvvam, ja gånnå vilá viessun
"ájttegij láhkáj" ja jåhtin gávdaj milta
aktan biebbmojuhtusij.
Ietjá sajijs værál-
din, duola dagu Oarjje-Afrikan ja
Australian, li åtsådallam li stuorra
sieradusá gåktu álggoálmmuga
Oarjje-Afrikan, duola
dagu álggoálmmuga sjuovviduvvin
Isimangaliso Wetland Parkas dan diehti
gå danna ájgguji luondov suodjalit.
guosská Ayers Rock Australian, Abori-
ginagij kultuvrra le oasse suodjali-
mulmes, ja dát merkaj sjaddá giehpebuv
joarkket udnásj luonndoanujn, ja navti le
aj máhttelis mierredimoassálasstemijn.
Sæmmi båttå le dákkir tjielggidus
giehpedibme, miejnni Ween.
Væráltárbbesuodjalibme le vuododum
nasjonálalasj suodjalimnjuolagusájs.
Aborigijnaga gudi æjgguji Ayers Rockav
oadtju oassálasstet mierredimen Ayers
Rocka birra, madi álggoálmmuga Isiman-
galison Oarjje-Afrikan e dav oattjo de ij
dát UNESCOv guoska, javllá Ween.
- Dát guosská ienebuv lágajt dajn rijkajn
gånnå væráltárbeduobddága li.
álggoálmmuga galggi oadtjot mierre-
dimoassálasstemav ja juokkirik suodja-
limev adnoriektájs aktan væráltárbbe-
stáhtusijn, de juohkka rijkka dav vierttiji
suodjalit, javllá Ween.
Sierra njuolgadusá
Juska gávnnu sáme boatsojsujtto ja
sáme li sadjihin ienemus åsijn vuona
nasjonálpárkajn de ælla dagáduvvam
sierra njuolgadusá gåktu hiebadahttet
joarkke sáme anujn.
- Dáv aj julevsáme sáhkajådediddje
tsuojggijin Divtasvuona-Oarjjevuona
Dát le ulmme gå vuosteldin
suodjalimev, åvddål Sámeriektá-
nammadus Finnmárko oarjjelin le
konklusjåvnåv buktám.
Dát lij mierre-
diddje gå sáme riektá dåhkkiduvvin,
ájnasvuohta luondo anos vuodon sáme
kultuvran dættoduváj, åvddål máhttin
sjiehtadallat suodjalimev ja suodjalim-
háme birra, javllá Ween ja vuoset Jon
Petter Gintala artihkkalij Bårjjåsin.
Sån subtsas vuododibme nasjonálpárkas
Divtasvuodna-Oarjjevuodna le sierra
sjiehtadallamijt oadtjum.
Sæmmi båttå le
Birássuodjalimdepartementa dille
Sámediggáj rievddaduvvam ja aj mij
guosská sáme sadjihimev nasjonálpárka-
jn dat rájes gå bådij Ådå pládna
nasjonálpárkajda (1992).
- Dát pládna doajmmá vilá.
Divtasvuod-
na-Oarjjevuodna le mannemus párkka
dajs ma almoduvvin oassen "Ådå rijkka-
plánas".
Birássuodjalimdepartementan lij
vuostatjin sávadus ållit vuododimijn dán
nasjonálpárkas jagen 2010, plána milta.
Mannela 2011 sjattaj ållidimájgge.
manedum gåjt dal ájn.
Hellemobotn/Tysfjord
ble i 2006 foreslått til
UNESCOs verdensarv-
liste på grunn av sin lev-
ende lulesamiske boset-
ting i kombinasjon med
storslått natur og gam-
melt kulturlandskap uten
moderne tekniske inn-
grep.
Men lulesamene
selv vil ikke ha en slik
status.
UNESCO's verdensarvliste, som noen
ganger blir kalt for den magiske lista.
- Listen er magisk på mange måter.
betyr prestisje for et land å ha mange
steder på verdensarvlisten, og en plas-
sering her bekrefter viktigheten av en
kultur, en historisk epoke, eller et sted,
for hele verden.
For fattige land kan den
oppmerksomhet som verdensarvstatus
innebærer gi støtte til vedlikehold av
viktig kulturarv, som landet selv ikke har
råd til.
Oppmerksomhet kan også med-
føre økt turisme, nye arbeidsplasser og
økte inntekter.
Ut fra et slikt perspektiv
er det lett og bare se de positive sidene
ved verdensarv status.
Men er det slik
urfolk oppfatter verdensarv, spør Gro
Ween.
Hun har skrevet en artikkel hvor hun ser
på de norske samiske erfaringene med
verdensarv og som vil bli publisert i
tidsskriftet "International journal of
heritage studies".
Stor forskjell på
urfolks behandling
Lulesamiske ledere argumenterte den gan-
gen for at Tysfjord-Hellemo var kjerneom-
rådet for en liten og sårbar samisk minor-
itet og at vern ville ha store konsekvenser
for deres naturbruk.
- Det ble fra lulesa-
misk hold argumentert for at ingen nye
nasjonalparker burde etableres i samiske
områder før Samerettsutvalget for om-
rådene sør for Finnmark hadde kommet
med sine konklusjoner.
Erfaringene fra de
svenske samene, og spesielt reindrift-
snæringen innenfor Laponia var heller ikke
særlig positive.
Laponia var vernet som
kanskje det største villmarksområdet som
var igjen i Europa, men også (i følge ICO-
MOS og beskrivelsene av stedet på lis-
ten) som et område som representerte en
unik kulturell praksis, en av de siste
stedene hvor landskapet var formet av,
og hvor man fremdeles levde på 'forfed-
renes vis' og praktiserte sesongbasert
nomadisk husdyrhold.
Fra andre steder i
verden, som for eksempel Sør-Afrika og
Australia, så har man erfart at det er stor
forskjell på hvordan urfolk behandles.
Sør-Afrika, har for eksempel urfolk blitt
fordrevet fra Isimangaliso Wetland Park
fordi det her er naturen som skal vernes.
tilfelle Ayers Rock i Australia derimot, er
Aboriginsk kultur en del av verneformålet,
og det betyr at det å fortsette eksister-
ende naturpraksiser blir mye lettere, og
dessuten at det er mulig å oppnå med-
bestemmelse.
Samtidig så er en slik be-
skrivelse en forenkling, mener Ween.
Verdensarvbeskyttelse er basert på eksis-
terende nasjonale verneforskrifter.
At Ab-
originerne som eier Ayers Rock får med-
bestemmelsesrett over Ayers Rock, mens
urfolkene i Isimangaliso i Sør-Afrika ikke
får det handler derfor ikke så mye om
UNESCO, ifølge Ween.
- Det handler mer om lovverket i landene
disse verdensarv områdene befinner seg
i. Om urfolk skal få medbestemmelsesrett
og ha noen form for beskyttelse av sine
bruksrettigheter i forbindelse med verde-
snarvstatus, så er det opp til det enkelte
land å sikre, sier Ween.
Spesifikk retningslinjer
På tross av at det finnes samisk reindrift
og samisk tilstedeværelse i et flertall av
norske nasjonalparker har det ikke vært
laget spesifikke retningslinjer for hvordan
man kan tilrettelegge for eksisterende
samisk bruk.
- Det var jo også dette lulesamiske tals-
menn påpekte i forbindelse med kampen
om Tysfjord-Hellemo.
Dette var årsaken
til at de sto mot vern, frem til Samer-
ettsutvalget for områdene sør for
Finnmark fikk konkludert.
Det var av
avgjørende betydning at samiske ret-
tigheter ble anerkjent, at viktigheten av
naturen som det materielle grunnlaget for
samisk kultur ble understreket, før man
kunne gå inn i nye forhandlinger om vern
og verneformål, sier Ween og viser til Jon
Petter Gintal's artikkel i Bårjås.
Hun forteller at etableringen av nasjonal-
parken Tysfjord-Hellemo har medført egne
forhandlinger.
Samtidig har det skjedd mye
med Miljøverndepartementets forhold til
Sametinget og samisk tilstedeværelse i
nasjonalparker siden Ny landsplan for nas-
jonalparker (1992).
- Denne planen gjelder for øvrig fremde-
les.
Tysfjord-Hellemo er siste park ut av
de som ble annonsert som en del av 'Ny
landsplan'.
Miljøverndepartementet
hadde først et ønske om å sluttføre etab-
leringen av denne nasjonalparken i 2010, i
tråd med den opprinnelige planen.
Senere
ble 2011 satt som sluttføringstidspunkt.
Foreløpig er det utsatt.
TEKST:
KITTY
SKAPALEN
Fredag 15. april 2011
Jårggålibme: Divte Media/Ingrid Kintel
Girjjebussa le vuojnnusin, ja buorre åvdåstiddje julevsáme kultuvras.
Sihke vuodje Rune Knutsen ja girjjevuorkkár Sigmund Johnsen
ávvudallaba ådå vuojánav ja girjjevuorkáv adnuj válldet, ihkap juo jagen 2011.Bokbussen er en godt synlig ambassadør for lulesamisk
kultur der den ferdes.
Nå ser både sjåfør Rune Knutsen og bibliotekar Sigmund Johnsen frem til å kunne ta i bruk et nytt og moderne
kjøretøy og mobilt bibliotek, kanskje allerede i løpet av 2011.
Jus biedniga Sámedikkes galggi
juolloduvvat, viertti Divtasvuona
suohkan dievnastit fálaldagáv ájn vil 10
Dát bådij åvddån gå formann-
skáhppe ássjev giehtadaláj vásse di-
jstagá.
Háldadusoajvve oattjoj
fábmodusáv ådå girjjebussav åttjudit
Sámedikke rávgadusáj- ja almulasj
oasestimnjuolgadusáj milta.
Ådå girjje-
bussa ruhtaduvvá Sámedikkes, duodden
refusjåvnnå lasseárvvodivudis ja udnásj
girjjebussa vuobddem.
Doajmmabudsjæhtta le badjelasj 2 mil-
liåvnå kråvnå.
Divtasvuona suohkan le
girjjebussa æjgát, ja Divtasvuona girjje-
vuorkán le dåjma åvdåsvásstádus.
Huoman le suohkanin dåssju unnep
ruhtagållo doajmmaj.
Ruhtadibme aj
doajmmaj boahtá Sámedikkes, fylkka-
suohkanis ja addnesuohkanijs Bálák,
Evenássje, Narvijkka, Hábmer, Divtas-
vuodna, Oarjjefuolldá, Fuossko ja Jielle-
várre.
Åvdebut li aj suohkana Stájggo ja
Jåhkåmåhkke ásadussaj oassálasstám,
valla li fálaldagás dal ålggunam,
Jåhkåmåhkke nav mannet gå 2010.
Divtasvuona álmmukgirjjevuorkká ja
Julevsáme kultuvra
jåhtte åvdåstiddje
Vuorbástuvvam le, julev-
sáme girjjebussa, mij 8
suohkana guossit.
Valla le
dal muddo målssusibmáj.
Sámedigge le juo
åvddågiehtaj ruhtalo-
ahpádusáv vaddám 2,4
milliåvnå ådå bussaj, ja
bussa sijddasuohkan Di-
vtasvuodna le juo pro-
sessav álgadam.
girjjebussa aktan barggi oasestimijn,
girjijs ja ietjá mediajs, ja le aj aktisasj-
barggo girjjevuorkáj Jielleváren.
Nav de
nanniduvvá máhtudahka girjjevuorkájn
julevsáme guovlon.
Girjjebussa sjaddá
gåvvån vuorbástuvvam aktisasjbargos
suohkanij gaskan, gå julevsáme guovlov
svieriga bielen guossit.
Girjjebussa le dåjmalasj åvdåstiddje
sáme kultuvras gå vuosádallama ja
lågådallama aneduvvi; duodjevuosá-
dallama, sáme doahkkoteáhtar, subtsas-
tallambåttå ja tjálleguossidime.
Moaddá-
sijn gejna ij la máhttelisvuohda guorristit
"dábálasj" girjjevuorkáv, li addne dán
fálaldagás.
Divtasvuonan girjjebussa
ganuk gietja sajijn.
Udnásj girjjebussa le "vájbbamin" moat-
te jage vuodjemis.
- Hoajddogållo le lassánam manemus
Muddo le ådå bussajn, javllá girjje-
bussa vuodje Rune Knutsen.
Girjje-
vuorkkár Sigmund Johnsen vuojnná
vejulasjvuodajt gå stuoráp bussa viet-
tjaduvvá.
- Vaddá midjij buorep máhttelisvuodajt
vuosádalátjit ietjama sáme kultuvrav,
moatte láhkáj, javllá Sigmund.
Johnsen
tjielggasit vuojnná bajássjadde buolvan
le ietjá ja mielos vuojnno sámijda, nav
gåk ij lim gå iesj lij bajássjaddama vuo-
len.
- Máná sihti oahppat ienebu sámij
birra gå åvddåla.
Jiermmát gatjádalli, ja
sihti álu gulldalit gå subtsastaláv, javllá
girjjevuorkkár.
Girjjevuorkkárin le sivva liehket dudálasj.
Manemus jagij luojkkama girjijs, musihk-
as ja filmajs li badjela 10.000.
Alvos
stuorra låhko, jus usjudallap sierradusájt
dábálasj girjjevuorká hárráj.
Girjjebussan
li birrusin 3500 girje ja jiednagirje máná
jda, nuorajda ja ållessjattugijda.
Dåhkki
ja luojkkat girjijt, musihkav ja videojt ma
li sámij birra.
Sámegielak girjijt dåhkki
luojkkat, valla aj gájkkásasj girje dáro-
giellaj gávnnuji.
Girjjebussan gávna aj
diedojt juohkka sebrulasj suohkanij
birra, ja diedojt Sámedikkes.
Divtasvuona suohkan le aj rudájt adnám
girjijt oasestittjat, ja dá oasestime
mávseduvvi suohkanrudájs sáme
dåjmajda, duodden girjjebussa ietjas
butsjetta milta.
Vuorkán li aj muhtem
antikvárra girje ja tjállusa, ja åvdåsti
suohkana girjjevuorkkáfálaldagáv buorre
Filip Mikkelsen har fratrådt som Arran-direktør
Styret i Árran Lulesamisk senter og Filip Mikkelsen er blitt enige om en avtale
knyttet til Mikkelsens fratreden som direktør for Árran.
Som følge av avtalen fratrer
Mikkelsen som direktør pr.
14. april 2011, og Lars Magne Andreassen overtar som
ny direktør fra samme dato.
I og med den inngåtte avtale er partene kommet til full
enighet og det er ingen gjenstående spørsmål mellom partene og begge parter er
fornøyde med løsningen, uttaler nestleder Sonja Steen i en pessemelding sendt ut
i går.
Avtalen som er inngått er konfidensiell mellom partene og kommentarer ut
over pressemeldingen vil ikke bli gitt.
Fredag 16. september 2011
Præssadiedádusán vuoset departemæn-
nta dajda 133 millijåvnåjda majt Ráddidus
le biedjam avtastallamådåstussaj jagen
Suohkana máhttin rudájt åhtsåt
plánimij ja ásadibmáj avtastallampros-
jevtajs.
Divtasvuona suohkan åtsåj 1,8
Ienep dåbddusa li divna subttsasa
tjáhtjeitjá birra Sáttonjárgjávren.
Mij le
vat vuojnnusij boahtám...
Dá bále, nágin vahko dássta åvddåla,
moattes ihtagav sæmmi båttå vuojnnin.
Ihtak, gåvvidum gåmoprábman, mij
ruvva manáj tjáhtjegieran ja stuorra
bárojt jávren dagáj.
Li læhkám
muodugasj dáhpádusá moaddi ja duolloj
dálloj manemus 100 jagijt.
Moattes li
buohtastahttám dav gåmoprámajn,
iehtjáda vas li gåvvidum ihtagav unna
oajvátjijn ja guhka rubmahijn, 3-4
mehtera guhkke.
Vuostasj ja ihkap ienemus dåbdos
vásádus tjáhtjeitjás le jages 1910:"Avta
Tjáhtjeihtja
Sáttonjárgjávren
Akta Rumbojávrijn gålgåj akti ájmodis stuorra
"viessok" gáddáj ja dasi mieskaj.
Moadda sáme
vuojnnin nierav, ja jáhkkin lij birrusin 4-6 mehtera.
Muodugasj subtsas subtsastuváj Suoksavuomjávres
Hábmerin/Stájgon.
giesseijá sugáj Oline Sandnes jávre rastá
biebmujn boadnjestis, Steffen, guhti lij
dimmbarijt tjuollamin nuppe bielen.
Buorre dálkke lij ja loadtje.
Oline
hávsskudaláj, ja ságastaláj báhtjatjin
guhti manneduopton tjåhkkåjij.
Hæhkkat
vanntsa juojddáv dejvadij, ja nav garra-
sit vaj báhtjasj duoptos gahtjaj.
Iesj jurra
starjaj.
Dánna galgaj liehket ráfes tjáhtje,
valla dåbdduj dagu lij
gáddáj suhkam, jali tjåskå nali.
Oline rijpij
badjel guovlastij, ittjij vargga duosta
jáhkket majt vuojnij.
Stuorra, sjievnnjis
viessok tjáhtjegieran spæhkkalij vaj
tjáhtje risjijdij suv badjel.
Viessok gádoj.
Ittjij juorrula.
Vuojnnám lij tjáhtjeitjáv.
Dán giessebiejve jagen 1910 jáhtto
tjáhtjeitjá birra Sáttonjárgjávren
dagáduváj.
Ja vilá viessu, 100 jage
mannela...
Illustrasjon i Hamarøy
Bygdebok, bind 1,
Bodvar Skutvik.
Stuor hådjånibme Divtasvuonan då biejve gå
diedádusáv oadtjun Varresvuoda- ja huksodeparte-
mentas ettjin rudájt oattjo åvddåprosjæktaj guovllo-
medisijnalasj/moattekultuvralasj guovdátjij
Dan diehti prosjækta máhttá hiejteduvvat.
millijåvnå kråvnå sijá åvddåprosjæktaj.
Aktisasjbargujn direktoráhtajn le aj suo-
hkan bálkkim Árrana rádevaddev, Fred
Andersen, dagátjit båddåsasj plánajt
dákkir guovdátjij.
Departemænnta juol-
lodij 24 millijåvnå dá bále, valla prosjæk-
ta Divtasvuonan ittjij rudájt oattjo.
oattjoj suohkan 200.000 kråvnå åvd-
dånahtátjit elektråvnålasj ájáduslånudal-
lamav sujtto- ja huksodievnoj, dåk-
tårkontåvråj ja varresvuodadåjmadagáj
gaskan aktan ráddnásuohkanij Hábmer,
Stájggo ja Bálák.
NRK sáme Radioj javllá hiejtte suo-
hkanoajvve Anders Sæter sån le håjen ja
alvaduvvam gå departemænnta ittjij
rudájt juolloda.
- Vuojnnet rabddaguovllo-Vuodna ja
sáme e vat vuoroduvá, javllá sån.
doarjoduvvá Filip Mikkelsenis, guhti lij
akta dajs gudi álgadij bargov guovdátjijn
vidnudagá Drag Utviklinga baktu.
- Vuojnáv dåssju 800.000 kr rudájs
Nuortta-Vuodnaj båhtin.
Ij mige sáme
prosjevtajda.
Dát le vargga skandálla,
miejnni Mikkelsen, guhti jáhkká hilgod-
ibme ja prosjækta giehtadaláduvvá gå
ådå suohkanstivrra barggagoahtá.
Ælla rudá
varresvuoda-
guovdátjij
Fredag 16. desember 2011
ÁRRAN-DIREKTØR holdt foredrag for over 80 NAV-ansatte i Ofoten.
Tæksta: Geir Smelror
Duodden aj bállotjiektjamklubba Mjøl-
nera hárjjidalle ja jådediddje, Ivar
Morten Nordmark, lågådaláj arvus-
mahttema ja bavrrima birra.
Divtasvuona ASVO jådediddje, Beate
Ráhka Knutsen, lij aj gåhtjodum, ja
subtsastij sijá viddnudagá birra mij le
åvddånime vuolen.
Giehtoj aj gåktu
dåhkki hiebadit bargov ja åhpadusáv.
Máhttsap Lars Andreassenij.
Sån álgij
ietjas lågådallamav giehttomijn gå akti lij
rádnas gatjádam jus máhtij subtsastit mij
buorre barggobirás lij?
Dav de ráddnas
ittjij diede, danen gå jurra lij barggam
viessomájgenis!
Dát subtsas giehttu gåktu bargodibme ij
la oasev válde aktijvuodas, birrusis.
Barggobirás moattekultuvralasj
barggosajijn lij aj juoga man birra
Andreassen giehtoj, gånnå duohtadaláj
rabás ja dahpadum organisasjåvnåjt.
Árranav åvddånbuvtij guovdátjin gånnå
muhtem mærráj dahpadum systebma le,
moattebelak barggobirrusijn; stuor
sieradusáj álldara ja bargoj hárráj.
Bargon gájbbeduvvá máhtukvuohta ja ij
etnisitehtta.
Ij viertti sábme liehket Ár-
ranin bargatjit.
- Akta mijá hásstalusájs majna barggap,
le dåbddo "mijá" birra, ja "mijá institu-
sjåvnnå", jårkij Lars.
Ja aj ájnasvuohta aktisasjtjåhkanimij,
fágalattjat ja háldadime hárráj.
Nav
bargge oahpástuvvi nubbe nuppe
barggodilij.
Sajátjin gå Ájluovtan, gånnå Árranav
gávnnap, le dábálasj lahka fuolkke- ja
ráddnavuodaj barggij gaskan.
De le aj
ájnas rádjánis barggo-prosessaj, vaj ij
sjatta juorrulibme rollaj, habilitehta ja
profesjonálitehta hárráj.
Árrana direk-
tørra subtsastij aj gåktu barggobirás
guovdátjin galggá luojttet iehtjádijt
Lågådallam Áhkkánjárgan
NAV Ofoten ásadij
fáhkabiejvev badjel 80
NAV-barggijda Ofuohtá-
guovlon, ja danna Árrana
direktørra, Lars M.
Andreassen, lågådaláj
buorre barggobirrasa
ájnasvuoda birra ja
hásstalusá dan hárráj.
oasev váldátjit sijá barggosajes.
- Sihtap liehket rabás guovdásj.
vierttiji bessat liehket sáme ietjasa láhkáj.
Gávnnuji moadda "rávvissáme", gejna li
sáme ájttega, valla gudi ihkap e dåbdå
ietjasa sábmen danen gå e gielav máhte
jali e gápptáj tjána.
Dá galggi aj
dåbddåt ietjasa buorisboahtem Árranin,
javlaj Andreassen, ja jårkij:
- Sidáv aj galggá luondulasj liehket
dádtjaj diehki boahtet.
Árran berus mijá
aktisasj histåvrås, juska diedon sáme
bielev tjalmostip.
Hæjto bielen direktørra aj guorristij
dágástallamav namá birra Narvik/
Áhkkánjárgga.
Larssa ittjij jáhke lij sáhka álmmuga balo
birra jur sáme nammaj, ij ga vuosstemiel-
la sámevuodas, valla farra ballo
massemis ietjas identitehtav, sijdda-
dåbdov.
Hiejtij javllamijn ahte Vuonarijkan lip ilá
mælggadav ålgodam sáme namájt.
- Miján le aj sijddadåbddo tjanádum
sáme namájda, javlaj Lars Magne
Lájttálisá Divtasvuona ruhtaadnuj
Sáme birrusa li murkestam gå Divtas-
vuona suohkan le oajvvadam sáme giel-
lavirgijt Prestegårdstunet skihppijsijdan
ja Ájluovta skåvlån gádodit.
li Ájluovta skåvlå sámegielak oahppij
æjgáda gujttim åvddånammadusá sáme
giellarudáj ano oajvvádussaj.
Divtas-
vuona budsjæhtta giehtadaláduvvá
uddni suohkanstivran.
Thomas Amundsen
hárjjidalle Stabækan
Gåktu Bájkkeávijssa åvdep vahko tjálij, lij
Ájluovta Thomas Amundsen akta åhttsijs
hárjjidallebargguj Stabæka nuorraåssudagán.
Dálla galggá sáme rijkajuohkusa hárjjidalle álgget
hárjjidallen Stabækan ådåjagij mannela.
joarkká sáme nissunij rijkkajuohkusa hárjjidallen.
Fredag 17. juni 2011
Jårggålibme: Divte Media AS/
-Ávvudaláv dagu mánná, javllá Thomas,
guhti le juo stállav dahkamin gånnå
galggi sulle 20 næjtso turnerigij.
ájllega Svierigij vuolggá árvustalátjit
makta hiebalgis tjiektje dåppe gávnnuji.
Galggá Sáme
nissunjuohkusav
jådedit Itálian
Karriæra álgij FC Hulløy ásadimijn báhttjalanján jagen
Dálla galggá Thomas Amundsen (28)
Ájluovtas Sáme rijkajuohkusav jådedit Viva World
Cupan Milanon snjilltjamáno gassko.
Jus galga Sáme rijkajuohkusa åvdås
tjiektjat de galggá sáme vierregis.
-Tjiektje galggi ålles Vuonas, aktan
Svierigis, javllá hárjjidalle Thomas, ja
nammat moadda dåbdos namá vuona
alemus divisjåvnås ja rijkkajuohkusis
gudi soajtti hiehpat.
Bájkálasj tjiektjij
gaskan le Rebekka Kvalvik Hansen
Bådådjos, fuolkijn Gásluovtas, hiebalgis
tjiektje.
Thomas Amundsenin le hárjjidalle-
åtsådallam FC Hulløya buorre
nissunjuohkusis, le hárjjidallam
Harstadin, Ørn/Hortenin ja Hardhausan,
le B-hárjjidallen låhkåm ja le viehka ållo
inspirasjåvnåv oadtjum Nils Arne
Eggenis Eggen-skåvlån Orkdalan
dijmmá.
Goarssá le Sáme rijkajuohkusa
hárjjidalle bargo åvdås mav oattjoj Sáme
bállotjiektjamlihtos ja jådediddjes Mikkel
Isak Eira (Farmen-Mikkel).
-Diedon le stuorra guddne dákkir bargov
oadtjot gå lev dåssju 28 jage vuoras,
javllá studænnta ja áttjak virggáj
biejadum rijkajuogoshárjjidalle.
Ietján le
stuorra vuojtov priváhta iellemin aj
oadtjum mannemus jage.
Dav aj
bállotjiektjama ja næjtsojda gejt
hárjjidallá.
-Ruojav dahkin.
Dálla hæhttujiv
låssudagáv binnedit..
Dát lij 2010 ragátmáno.
Thomas Amund-
sen viehkkuj dalloj ålles 148 kg.
operasjåvnå mannela, ållo hárjjidallama
ja jiermálasj bårråmusá mannela le
låssudahka binnum ålles 60 kg:aj
binnebuv gå jagen.
Buorre åvddånibme!
Danen le Thomas Amundsenin match-
låssudahka 88 kg ja ruvva gárves rijka-
juogoshárjjidallen.
Geldulasj barggo.
Doajvvu sujna galggá nav buorre láhka
gå vejulasj turnerigij Itálian.
- Sjattasj má álkke næjtsojt fáron oadtjot
Milanoj.
Dat le ham værálda åvdemus
måvttå-stádaj gaskan, måjut
rijkajuogoshárjjidalle.
Merrasábme Anders Larsen Návuonas
(Kvænangen) riegádij jagen 1870.
juohkka jage 1895 rájes gitta 1920 lij
åhpadiddjen duoppen dáppen
Dalloj viehka vissjalit sáme-
giela åvdås bargaj.
Aktan vieljajnis
vuododij juo jagen 1903 dav mij gåht-
joduvvá vuostasj sámesiebrren.
bådij avijssa Sagai Muittalægje, mij
bådij juohkka nuppát vahko jages 1904
gitta jahkáj 1911, gå ruhtadile diehti
hiejteduváj.
Avijssa sámeaktivistaj
avijssan gåhtjoduváj.
Anders Larsen lij
dåjmadiddjen ålles ájgen.
Avijssa ietjas
vuojnov giellapolitihka gáktuj návti tjálij:
"Sáme e bierri vuosteldit jut ietjasa
máná dárogielav galggi oahppat, valla
Sámeaktivissta, avijssaalmodiddje ja romantjálle:
Anders Larsen
juohkka sábme galgaluluj ietjas iedne-
gielav ságastit." Sagai Muittalægje lij
aj ájnas gå vuostasj sáme stuorra-
diggeájras, Isak Saba, jagen 1906
válljiduváj.
Romádna Bæivve-Alggo sisadná
miellagiddis gåvvidimijt merrasámij
iellemis, ja tjuovvu oajvvepersåvnåv
Ábo Eira iesjgenga oasen iellemin.
Anders Larsen vuoset dárojduhttem-
politihka vájkkudusájt sámegiellaj ja
sámij ietjas iesjdåbdduj.
Romána ulmme
lij sámij unnepdåbdov dáttjaj gáktuj
binnedit ja lij aj protessta vuona
sebrudagá sámij álbedime vuosstij.
Romádna ij la ájn dárogiellaj ålgus-
vatteduvvam, valla jagen 2010 almoduváj
jiednagirjjen Davvi Girji
almmudagás.
Manenagi Anders
Larsen vájbaj ja hådjånij
vuosstebiekkan fág-
gádimes sámij ássje
Jagen 1918 jådij
Fálesnuores Finmárkos
Santoarggaj Trondene-
san, ja dat rájes ettjin
åvvånis boade sáme-
politihkalasj javllamusá
Sagai Muittalægje almoduváj
ájggegávdan 1904-11.
Avijssa
berustimev oattjoj jur åvddål javlaj
(2010) gå NRK ájtsaj dåbdos Lars
Monsena áddjá lij læhkám akta
abbonentajs.
Sagai Muittalægje ble
utgitt i perioden 1904-11.
Omtale og
oppmerksomhet fikk avisen like før jul
(2010), da NRK hadde funnet ut at
bestefar til rikskjendis Lars Monsen
hadde vært en av abonnentene.
Gåvvå/foto: NRK Sápmi,næhttaavijssa/
nettavisen.
Larsenis guhti åvddåla lij nav vissjalis.
Trondenesan lij åhpadiddjen gitta
pensjoneriduváj jagen 1940 ja dåppe
jámij jagen 1949.
Hinnaj ållit unna
girjátjijn Mærrasámiid birra åvddål
jámij.
Dát dárogiellaj almoduváj jaget
mannela Just Qvigstadajn jårggåliddjen.
Esski jagen 1979 almoduváj original-
Jagen 1910 bådij Muittalus samid birra mij lij vuostasj
girjje sámegiellaj.
Girjje ja tjálle le åvdebut gåvvidum
Bájkkeavijsan.
Ij ållu sæmmi dåbdos le vuostasj
romádna sámegiellaj, Bæivve-Alggo.
Romádna
tjáleduváj åhpadiddjes Anders Larsenis ja almoduváj
ietjas almmudagán 2 jage Muittalus samid birra
mannela, jagen 1912.
Fredag 18. mars 2011
IKKE FORNØYD.
Sametingsrepresentant for Norske Samers Riksforbund (NSR) Miriam
Paulsen er ikke fornøyd med de nye tildelingskriteriene for tospråklighetstilskudd som nylig
er vedtatt.
- Det gir lite forutsigbarhet, mener hun.
FORNØYD.
Ordfører i Tysfjord kommune,
Anders Sæter mener at Tysfjord har gode
muligheter for å utvikle gode tiltak og få
økonomiske tilskudd til å utvikle det
lulesamiske språket.
Suohkanoajvve Anders Sæter lij moadda
tjåhkånimijn Sámedikke ållestjåhkanime
åvddåla, ja suv mielas dåhkki viessot
dájna binnedimijn.
- Dán mædusájn huoman rijbadip, javllá.
Modælla ulmij
Gouvtegielakvuodarudá dássta duohku
juolloduvvi modella baktu mij ulmijt
tjuovvu, gånnå vuodo le merustallam
gålmåjn åsijn.
Dát goasská divna avtse
suohkanijt háldadimguovlon.
Modælla le
juogedum vuodo-, dievnastum-, ja åvd-
dånahttemåsijda.
- Båhtus ådåsamos mærrádusájs le rievd-
dam ruhtadårja vuodo-oases, mij le
juogedum divna suohkanij gaskan -ja
dálla sjaddá 35% tjoahkke dårjas.
Diev-
nastumoasse gåbttjå 40%, ja åvddånaht-
temoasse bissu 25%.
Mijáv ij dát rievd-
dam vuojga vájkkuda, valla dijmásj jages
vájllup 700 000 kråvnå, majt vierttip gåbt-
tjåt åvddånahttemåsijn.
Jáhkáv máhttep
guovtegærddáj dårjav lasedit, javllá
suohkanoajvve.
Tjoahkkáj li rudá åvddånahttemoasen 10
milliåvnå kråvnå.
Sámedikkeájras (NSR) Miriam Paulsen ij
le dudálasj rievddadusáj.
- Ietjam ja NSR'a mielas bierriji guovte-
gielakvuodarudá ållåsattjat gie-
htadaláduvvat.
Tjoavdos ruhtadårjajn
giellaprosjevtajda háldimguovlo ålgusj-
ja sisbielen, gåsstå doarjja viettjaduvvá
aktisasjrudájs, bierri aj giehtadaláduvvat.
Sámedikke ieneplåhko ij le ga ájádallam
Sámelága rievddadimijt, jali ådå suohkan-
ij oassálasstemav háldadimguovlluj.
Danen NSR doarjju oajvvadusáv gånnå
udnásj biejadusáv bisodit.
Dajt buorre
bielijt Sámedikkeráde oajvvadusás dåhk-
ki avtastahttet udnásj biejadusájn, duola
degu stivrrimvuohke ulmij baktu ja ak-
tisasjbarggo suohkanij.
Nav de ájnegis
suohkana e majdik mase.
Sæmmi bále
vuojnnep stuorra stádasuohkana degu
Áltá ja Råmsså árvustalli sæbrrat giel-
laháldadimguovlluj.
Vuona Sámij Rij-
kasiebrre (NSR) sihtá vuorddet desik
rievddadusá Sámelágan li dagádum,
åvddål ådå juollodusmærrádusá sáme
suohkanij gaskan árvustaláduvvi, javllá
Suohkanoajve Sætera mielas ij Divtas-
vuona suohkan mase ållo rudáv.
Åvdep vahko Sámedigge giehtadaláj ådå njuolga-
dusájt juogadimes guovtegielakvuodarudájs.
Divtasvuodnaj dát sihtá javllat doarjja binnu birrusij
700 000 kråvnåj jahkaj.
- Farra nuppe guovlluj.
Midjij sjaddá
buorep dille dáj rievddadusáj maKK'ela.
Mijá vuodo sjaddá åvddånahttemoasen,
gånnå aktan Sámedikkijn sihtap barggat
gålmmå jage.
Suohkan viertti åvddånaht-
templánav dahkat boahtte 3 jahkaj (2012-
2014), ja jáhkáv buorep sjaddá gå udnásj
modælla.
Vierttip åvddål javllamáno 1.
bve sjiehtadusáv dahkat åvddånahttema
hárráj, ja Árranijn aktijvuodav gávnnat.
Ådå modælla nanni åvddånahttemdårja
vuodov Divtasvuonan, ja stuovesvuo-
dav vaddá.
Då unnep suohkana Divtas-
vuodna, Snåasa, Loabat ja Gáivuodna
buorep láhkáj doarjoduvvi, javllá suo-
hkanoajvve.
Paulsen lij huoman vuojnnet suohkanoa-
jvve Sæter lij duostutjam rievddadimijt
ietjá láhkáj.
- Muv mielas suohkanoajvve ij tjielgga
vuojne rahtjamusáv gielaj dássádusá
Ráddidus le doajmmaplánan tjál-
lám man ájnas le sierralágásj dåjmalasj-
vuodajn nannitjit julev- ja oarjjelsámeg-
ielav, ja nav de luluj ruhtadoarjja julev- ja
oarjjelsámegielak suohkanijda lassánit.
Åvddånahttemdoarjja sjaddá prosjev-
taháme baktu, ja nav e stuoves virge
sjatta gávnnut.
Dievnastumdoarjja
binneduvvá, ja farra stuoráp suohkanij-
da ávkken sjaddá.
Divtasvuona suo-
hkanin li hásstalusá fáhkaulmutjijt gávn-
nat, duola degu skihppijviesujn.
Unna
suohkanin gå Divtasvuonan li dárbo ma
vierttiji gåbtjåduvvat, degu ietjá stuoráp
Viertti liehket avtadássásasj-
vuohta suohkanij gaskan háldadus-
guovlon, javllá Paulsen.
Anders Sætera mielas stuovesvuohta
nanniduvvá sjiehtadusáj baktu, ma galg-
gi vihpat 3-jahkasasj gávdav.
- Danen gå ådåsamos suohkana gielahál-
dadusguovlon vuoroduvvi, daj siegen
julevsáme, vuojnáv buorre máhttelisvuo-
dajt Divtasvuodnaj, javllá sån.
Sávvá avtaárvvusasj gielajt
- Gå ráddidus åvddånbuvtij doajmma-
plánav sáme gielajda gidán 2009, dættod-
in man ájnas lij tjalmostahttet nuortta-,
julev-, ja oarjjelsámegielav avtaárvvusat-
tjan.
Nav gåk mån ássjev vuojnáv, e dá
rievddadusá guovtegielakvuodadårjan
tjuovo ráddidusá doajmmaplánav sáme
Dåjma bierriji stuovvot, duod-
den máhttelisvuodav láhtjet åvddånaht-
temij julevsámegielas.
Julev- ja oarjjel-
sámegiella æbá le vuoroduvvam dårjajn,
valla ruhtadoarjja le farra binneduvvam
35-40% vuododårjas udnásj vuoge vu-
DUDÁLASJ.
Divtasvuona suohkana
suohkanoajvve, Anders Sætera mielas li
Divtasvuonan buorre vejulasjvuoda dåjmajt
jåhtuj biedjat ja ruhtadårjav lasedit
julevsámegielav åvddånahtatjit.
IJ LE DUDÁLASJ.
Sámedikkeájras Vuona Sámij Rijkasiebren (NSR) Miriam Paulsen ij le
dudálasj ådå juollodibmemærrádusáj guovtegielakvuodadårjan ma esski li mierredum.
- Ij
vatte stuovesvuodav, javllá sån.
- Gåbttjå 9 suohkana ja 3
fylkkasuohkana
- Ådå juollodummærrádusá jages 2012
- Merustallamvuodo gålmmå åsijda
juogedum:
Vuododoarjja 35%,
Dievnastumdoarjja 40%.
Juogeduvvi
automáhtalattjat váni
ruhtalåhkodiedádusájn.
Åvddånahttemdoarjja 25%, rávkká
dárkkelis ruhtalåhkodiedádusáv.
Doarjja
hiebaduvvá dåjmaj milta ja
aktisasjvuodajn Sámedikkijn.
- Divtasvuona suohkan dijmmá oattjoj 3
milliåvnå kråvnå guovtegielakrudájs.
- Gájbbádusá: Sámegielak bargge,
bargge gudi li giellaåhpadusáv
tjuovvum, ássjij diededibme, diehto,
sjiemá, sámegieltæksta næhttabielen,
guovtegielak tjállusa jnv.
osstij, javllá sámedikkeájras Miriam
Divtasvuona suohkanráde guláskudda-
moajvvadusá milta doarjju rievddadimev
mærrádusásj suohkanij ja fylkkasuo-
hkanij guovtegielakvuodadårjav, mij dal
ulmij milta stivrriduvvá.
Duodden javlli
binnedibme le prinsihpa vuosstij mij
galggá nannit sámegielav háldadus-
Guláskuddamvásstádusán mij
Sámediggáj vatteduváj dijmásj javl-
lamáno, tjállá Divtasvuona suohkan
åvddånahttemoasse bierri ájn vil ienep
dættodit innovatijva ja kreatijva plánajt
gå gudik goassak le juolloduvvam suo-
hkanijda, javllá tjállus.
JUOLLODIMMÆRRÁDUSÁ
árvustaláduvvi gålmmå jagij
rjjo
Ruhtadoarjjo
binnedum
Fredag 18. november 2011
Árran giellabiesse-prosjevtav gidán 2009
álgadij.
Dåjma ulmme le julevsámegielav
nannit, ja njálmálasj giellamáhtudagáv ja
anov lasedit.
Dát prosjækta le hiebaduv-
vam 16-30 jagágijda gudi julevsáme-
gielav muhtem mærráj dádjadi, valla e
duosta ságastit ja aj sidjij gudi gielav juo
Sanna Vannar (16) Jåhkåmåhkes lij
vuostasj bále Árrana giellabiesen, ja
soaptsoj.
Suv mielas le ájnas rijkkarájáj
rastá barggat:
- Buorren dåbddu gå
le luondulasj sámástit
Árran julevsáme
guovdásj le vas ásadam
giellabiesev nuorra
julevsámegielagijda,
avtsát bále.
Fádda lij
guollit ja guolev sláhkkit
ja gárvedit ja málestit.
Dán bále lidjin
lågenanvidás tjåhkanam
giellabæssáj Vuodna-
badán ållu Divtasvuona
sisgietjen åvdep ájllega.
-Ájnas le munji dåbddåt dáppe besav ja
galgav sámástit.
Dat le nav buorre
dåbddo sierraláhkáj gå diedáv då ietjá
oassálasste aj sæmmi láhkáj dåbddi.
ham álu sjaddap dåbddåt lip dåssju
muhtem gallegattja gudi sámásti dåjn
mijá sijdabájkijn ja navti sjaddá miján
sierralágásj aktijvuohta, javllá sån.
Galggá dal ienep
oassálasstijt "guollit"
Árrana rádevadde Lars Filip Paulsen lij aj
Árrana áttjak virggáj biejadum rádevadde Lars Filip Paulsen lij háhkamaden, dálla galggá dal giellabiesijda ienep oassálasstijt guollit.
Árrans nyansatte rådgiver Lars Filip Paulsen fisket i auårsklakken, nå skal han ut å fiske flere deltagere til giellabiesse.
Præssadiedádus
Gåvå: Lars Th.
Giellebiesen havsskudallamin.
Bra stemning på giellabiesse.
fáron guollimin:
- Mån lav esski dán virggáj álggám,
galgav dal boahtte giellabiesijt
plánigoahtet, galggi edesik guokta vil
dán skåvllåjage ja diedon aj Julevsáme
vahkon snjilltjamánon dagu lip åvddåla
ásadam.
Galgav dal ienep oassálasstijt
"guollit", javllá Paulsen.
Giellabiesse-prosjekta le ruhtadårjav
oadtjum Sámedikkes ja Nordlánda
fylkkasuohkanis.
Árrana direktørra Lars
Magne Andreassen le gijttevasj gå oa-
jválattja dákkir dåjmajt doarjju.
Luluj aj
luondulasj jut Divtasvuona suohkan
manenagi dákkir dåjmajt doarjju danen
gå suohkana guovtegielakvuodarudá
dåjmaj milta juolloduvvi.
Dát le dal
goalmát jahke mij giellabiesijt ásadip.
Hæhttup sámástit Árrana ja skåvlå
ålggolin jus gielan galggá boahtteájgge,
ja giellabiese li dal boahtám stuoves
årnigin.
Julevsáme giella Árranis
vuoroduvvá, låhpat Andreassen.
Trond Edvard Paulsen sájdev giesij.
Trond Edvard Paulsen fikk sei på kroken.
Fredag 19. august 2011
Campbell (1821-1885), adelsfuolkes, lågåj
realfágajt ja histåvråv, valla gattsaj aj
jurisstaåhpadusáv.
Ienemus oasev suv
ållessjattuk iellemis åroj Londonin gånnå
advokáhttan bargaj ja gånnå sujna lidjin
moadda almulasj virge.
Valla ienemus
oasev ájgestis gålij ållu ietjá ássjijda.
Campbell le ienemusát dåbdos gå sån lij
dat guhti tjåkkij gælak álmmuksubttsasijt
ja njálmálasj árbbedábev - skohtaj
vásstádus mijá ietjama Asbjørnsen ja
Moej.
Dáv dagáj ájgen gå gælak álbedu-
váj binnepárvvusasj giellan mij hæjojs,
dármedimijs ja jáhkkarádagijs ságastuváj.
Campbell bisodij moadda tjuohte
subttsasa mujtodibmen sjaddamis.
Sujna lidjin moadda berustime ja tálenta
- ja dajt aj adnuj váldij guhkken ierit
ietjas sijddalándas.
Tjiehpes amatørge-
ologa lij, ja berustij gåktu duobddága
lidjin dagádum.
Smidá lij aj tjuorggat ja
mállit.
Dat lij sunji ávkken gå gålgåj,
sierraláhkáj Skádasasuollun.
Sujna lidjin
aj vaddása lingvisstan ja manenagi buvtij
sihke spánskagielav, dujskagielav ja
Sábme - "My second love"
Sån lij vuostamuttjaj gaskan guhti sámijt ja
sámij iellemav gåvvidij mállima baktu.
Valla badjel
150 jage gållin åvddål skotlánda adelålmmå John
Francis Campbella tjáppa mállaga dåbddusin
sjaddin Vuonan.
"skádasasuollugielav" ja sámegielav aj.
Campbell berustij ålov Skádasasuollus ja
vuolgij diehki duolloj dálloj ájggegávdan
Sierraláhkáj berustij Nuortta-
kalohtas ja Sámeednamis.
Campbell tjabu
gåvvidij Sámev "my second love"
mannel skotlánda váre, ja lij moaddi
dáppe gállidime.
Guossidij Råmsåv ja
Finmárkov juo jagen 1849, ja Vuonav ja
muhtem mærráj Nuortta-Vuonav aj jagijn
Skottlánda
adelsålmåj lij duodden vissjalis
várreulmusj ja guollár, sierraláhkáj
luossaguollár, ja dat lij aj viehkken
berustibmáj luondos ja álmmugis
Sierraláhkáj ietjas manojn Nuorttakalo-
htan jagijn 1851 ja 1852 tjuorgaj Campbell
ålov dassta majt vuojnij, ja bájnnij
mannela tjuorggamijt tjáppa
akvarellajda.
Campbell lij snivva
váksjodiddje, luondov ja álmmugav, ja
akvarellajn le stuorra histåvrålasj árvvo.
Dá gåvå li læhkám girjij sinna skohta
nasjonálgirjjevuorkán Edinburghan, ja
dåssju muhtem mærráj li læhkám
dåbddusa Skottlánda ålggolin.
2009 ajtu Tråmså Universitehtta viettjaj
dájt vajáldahtedum dájddabargojt
ruopptot vadjáluvvamis.
Vuosádus "My second love, Lapland",
mij Universitehttagirjjevuorkán
vuosáduváj, vuosedij moadda akvarellajs
ja lij hábbmidum mannon Helgeláttes
gitta Áltáj ja vuolus jågåj milta
Haparandaj Bottenvikenin - måhkij
Nuorttakáppaj ja Dædnuj.
Sij gudi
vuosádusáv guossidin vuojnnin tjáppa
duobddágijt, stádagåvåjt, luossa-
guollimav ja gájkinåvdemusát moadda
gåvå sáme iellemis.
Moadda Campbella akvarellajs li aj in-
ternehttaj biejadum; http://
www.theapricity.com/forum/
showthread.php?t=12398
Sosialantropolog Marit Myrvoll.
Brita Pollan.
Lågådallam le oasse semináras ásadum
Stájgo histåvrråsiebres, álmmukåsko
birra; risstalasj teologajs nåjdijda.
Semi-
nárra sjaddá Hotell Engeløystuan
snjilltjamáno 27. biejve.
Tematiseriduvvá
gåktu buorediddje válljiduvvi, ja gåktu
buorediddje máhtudagáv háldaduvvi.
Marit Myrvoll (57) le sosialantropologa
ja dutke Norsk institutt for kulturminne-
forskning, Råmså universitehtan.
Riegáduváj ja bajássjattaj Bådåddjon,
valla áhttjes le Stájgos.
Barggam le åhpa-
diddjen Tverlándan 10 jage, oajvve-
tjállen sáme siebren ja Sámedigge suv
rahpamvásstálattjan biejaj jagen 1989.
Sån le aj barggam Riksantikvaran ráde-
vadden suodjalimes sáme kulturmujtojs.
Ienemus oasse suv dutkam sámij gaskan
le dagádum julevsáme guovlon, ja áttjak
disputerij dutkamtjállusijn åsko ja jáhko
birra udnásj sáme bájkálasj sebrudagán
Sujna le læhkám stuorra
dutkamprosjækta jábmema birra duola
degu Stájgon ja Oarjjefuoldán.
dán dutkamis åvddånbåhti girjen "Nord-
lands kulturelle mangfold".
sáme histåvrråj berus aj Marit Tibetas, ja
tjálij oajvvefáhkadahkamusáv Dalai Lama
demokratiserikprosessa birra rijkka-
báhtariddjen.
- Lidjiv lahkke jagev diehtotjoahkkimin
Indian, ietjam 13 jagák bárnijn.
iedne hállo væráldin snuoggat antro-
pologan ittjij hieba gå lidjiv aktuhuv-
sulajs ietjam mánnáj gut åhpadusáv
buoremusát Vuonarijka skåvllåsystema
baktu galgaj válldet.
Nav de ruoptus
Nordlánndaj jåhtiv.
Danna doktorgrádav
álgadiv mij guoskaj duohtavuoda-
dádjadusáv ja åskulasjvuodav bájkálasj
sáme sebrudagán Divtasvuonan, gånnå
Noajdes
låhkkåj
Sagaspillvahko lågådallá sosialantropologa Marit Myr-
voll máhtudakdábij birra ja sáme buoredime ja
lågådime birra moatten åskulasj suorgijn ájges ájggáj.
gávtse máno årruv.
Guoradalliv gåktu
álmmukåssko lij jårgijdam risstalasj duo-
htavuohtaj.
Åvddånboahtá gå Jubmela
namma jali ruossa suoddji gadnihij
vuosstij, javllá Marit.
Jábmemij
Guok sjattalvisá vuojnnamin hieredin
Marita dutkamav, ja vierttij oahppat
låhkåt ja vádtset ådåsit operasjåvnå
Danen ij le disputerim åvddål
esski áttjak.
Gasskabåttå le huoman
dutkam sámij ja dáttjaj dádjadusájt
jábmeba hárráj.
Diehtotjoahkkimav
tjadádij duola dagu Stájgon.
- Guoradalliv gåktu ulmutja jábmemav
giehtadalli.
Rubbmelasj jábmema birra ij
le sáhka, valla jábmemoavddusij birra, ja
gåktu dajt gåhttjop.
Sæmmi le viessom-
biejvij hárráj, jus jáhkeduvvá dá biejve li
juo álgo rájes biejadum ja mierredum.
Nabdedibme mánás le álu jábmám fuolkij
milta, subtsas Marit.
Dálkudiddje
- Dáj ássjij birra galga Stájgon gieht-
tot?
- Iv jur dájt ássjijt giehtadalá.
Gávnnu aj
goalmát oasse majt lev guoradallam, ja
man birra lev doktorgrádan tjállám.
Dálkudime birra.
Dábálattjat juogeduvvá
dálkudibme gålmmå åsijda; fáhkamedisi-
jnna, ietjá duodde medisijnna ja
árbbedábálasj medisijnna.
Mån galgav
sáhkadit árbbedábálasj sáme medisijna
birra ja dav juogáv almmavuodad-
ádjadusáj jali åsskoj milta.
Álgáv sáme
nåjdijn, guhti lij dálkudiddje sáme
religiåvnån.
Risstalasjvuodan gávnnap
dábálasj ristagis låhkkev, guhti doajmmá
moatten sajijn vilá uddni.
gávnnu majt gåhttjop ådå åskulasj-
vuohta, ja dav tjuovvu ådå-noajdde.
le buorediddje dan almmavuoda-
dádjadusán ådå-åskulasjvuodan, gånnå
li riek moadda moattelágásj oase ja
jáhkkovuoge ma máhtti liehket aktij-
Valla sáme ådå-noajdde
viedtjá ienemusát almmavuodadád-
jadusáv sáme åsskos, mij muv dádjadusá
milta ij le viesso uddni.
Ådå-åskulasj-
vuohta sámij gaskan le galla viesso, ja
uddni vuojnnep moadda sáme ådå-
nåjdijt.
Guoradallap muodugasjvuodajt
ja sieradusájt, majt li joarkkám ja mij le
ådå, javllá Marit Myrvoll, guhti dálla
guoradallá bijtámsámij dilev, mánáj ja
nuoraj identitehtav, oassen stuorra
Vuona-Svierik prosjevtas.
Myrvoll, guhti iesj le sábme, le
mielastum sáme politihkkaj ja histåvrråj
guhka ájgev.
- Álgij åhpadusájn sebrudakdiedon
Råmså Universitehtan, gånnå álggiv mij
gåhtjoduvvá sáme åhpadusá ja ulmus-
jtjerdalasj gasskavuohta mij mannela
gåhtjoduváj sosialantropologijan, ja dasi
mielastuvviv.
Mån tjálliv Nordlánda
fylka bargo birra sáme kultuvrajn, mij lij
luondulasj gå mujna lij duogásj sáme-
politihkkárin.
Nordlánnda lij 80-jagijn
åvdåstiddje fylkka mij oattjoj sáme ássjijt
fylkkakulturpládnaj, ja muhtem ájgev
tjadáduvvin sáme kulturkonferánsa
juohkka jage.
Muv mielas le riek ájnas
ienep diedojt åttjudit sámevuoda birra
Nordlándan, ja le riek buorre gå ådå
Nordlánda Universitehtta dav berus,
javllá Myrvoll, guhti ávvudallá gehtjatjit
Sagaspelav vuostasj bále dá giese.
Marit Myrvoll ájggu aj vuosedit filmav
árbbedábálasj sáme låhkke birra.
Filma
namma le "Just a Natural Thing" ja le
dagádum T. Haugsethas ja I. Achiccias
Seminára nuppe oasen
galggá Brita Pollen lågådallat álm-
mukåssko ja ristagis teologaj birra
gálldon åvddårisstalasjvuodan Vuonan.
Mannela ájggu Tove Mjellanger
subtsastit suv versjåvnåv "Ginnunga-
gap" ja girjje-prosjevta birra majna
Fredag 21. januar 2011
Ulmme le dahkat njuolgadusájt gåktu
bierrip ja máhttep oatsodit
maneldisbáhttsijt sáme guovlojn.
- Ájggop guoradallat hæhkkajábmemav
ja maneldisbáhttsijt sáme guovlojn dan
diehti gå tiebmá vargga ij la
Dákkir jábmem
sieraduhttá luondulasj ja vuordedahtte
jábmemis gå maneldisbáhttse e dåssju
váseda suorgov massemis, valla aj
traumajt vásedi.
Hæhkka ja sieldes
jábmema mannel sjaddá álu post-
traumahtalasj reaksjåvnå ja masjvalis
suorggo maneldisbáhttsijda.
diehtep ienebuv gåktu maneldisbáhttse
åtsådalli dilev, de le máhttelis boahtte-
ájgen buorep fálaldagáv vaddet, subtsas
psykologa ja stipendiáhtta Lena Slettli
Gundersen.
Prosjækta galggá vihpat
gålmmå jage aktan ja gitta jahkáj 2012.
Kulturdádjadus
Prosjækta galggá guoradallat gåktu kul-
tuvralasj dile máhtti nannit, jali binnedit,
maneldisbáhttsij máhtukvuodav
gávnatjit iellemij vas vásádusá mannel
mij moaddásijda vuojnnu dádjadahtes ja
håjes.
Nammadus maneldisbáhttse
vuoset dajda gudi báhtsi hæhkka ja
sieldes jábmema mannela, ja dåbddi
ietjasav lahka guoskadallam.
- Ieneplåhko álmmugis Nuortta-Vuonan
almulattjat ja sáme guovlojn sierraláhkáj,
årru smáv bájkijn, ja navti moattes
guoradaláduvvi hæhkkajábmemij.
aspækta dán aktijvuodan le berajvuoda
árvvo moadda sámij gaskan.
Berajvuohta
le guovdálasj sosiálalasj ja gasska-
vuodalasj perspektijvan, ja sámij gaskan
le aj vijdedum berajnammadusá.
Berraha
ma láttij gaskan nammaduvvi goalmát- ja
næljátlávven, ålgop berraha, álu sámij
gaskan li dássásattja vuostasjlávijda ja
aneduvvi lahka berrahin.
Duotteduvvam
berraha li aj riek ájnnasa moaddásijda,
gånnå "berajvuoda" åttjuduvvi
ristaæjgádij ja gájmij baktu.
Árvvo
berrahij máhttá dahkat vaj moattes
dåbddi ietjasav maneldisbáhttsen gå
muhtem hæhkkat jábmá, javllá
Álgon dákkir prosjevtan le binná diedo
lågo birra vejulasj diehtovaddijs/
maneldisbáhttsijs ma årru sáme
- Mij lip suohkandåktåra baktu
guládallam maneldisbáhttsij, ja sij iesj
máhtti mierredit jus sihti prosjevtan
oassálasstet jali ij.
Suohkandåktårijn li
diedo hæhkkajábmemij birra suohkanin,
Viehkke maneldisbáhttsijda
Sáme varresvuodadutkama guovdásj
Råmså Universitehtan le ságájdahtte-
goahtám maneldisbáhttsijt gæssta
nágin lagámusájs le jábmám.
valla ietján gå ållu lagámusáj birra de ælla
siján diedo gudi lidjin ulmutja lahka.
Ságájdahttema tjadáduvvi manel-
disbáhttsij sijdan jali hiebalgis almulasj
huodnahin, gånnå iesj sihti.
Dålkkå
aneduvvá gånnå le sávadahtte, subtsas
E diede fálaldagá birra
Udnásj biejve ij gávnnu duodastahtedum
diehto maneldisbáhttsij birra sáme guov-
lojn.
Vuonarijka oajválattjajn le ulmme
sáme álmmuk galggá adnet avtaárvvusasj
ja sæmmi máhttelisvuodajt varresvuoda ja
sosialdievnojn, mij merkaj fálaldahka
galggá hiebaduvvat sáme addnáj ja ij
dárbaha liehket sæmmi fálaldahka dagu
ietjá vuonarijka álmmugij.
maneldisbáhttsijn le stuoráp vádá psy-
hkalasj, fysihkalasj ja sosiálalasj
gássjelisvuodajt oadtjot, ja álu rahtji
ájgev, de moattes giehtadalli massemav ja
suorgov buorak láhkáj.
- Dan diehti le ájnas guoradallat makkir
varresvuodaåvdedim faktåvrå ma li
viehkedam maneldisbáhttsijt
hiebadalátjit håjes dilijda ja viessot
surgujn ja massemijn.
Dádjadibme makkir
vidjura ma li dahkam vaj maneldisbáhttse
nahki viessot manepájgen ávkálasj láhkáj,
máhttá vaddet ávkálasj diedov mij máhttá
aneduvvat klinihkalattjat ja hieredimijn,
miejnni Lena Gundersen.
Ulmme le oadtjot binnemusát 150
diehtovaddijt moadda sáme guovlojs
prosjevta kvantitatijvalasj oassáj, ja
dássta vas tjuoldeduvvi 15-20
diehtovadde kvalitatijvalasj
tjiegnudakságájdahttemij.
oassálastátjit guoradallamin le vierttim le
massám avtav lagámusájs hæhkka-
jábmemin (hæhkka mánnájábmem,
iesjsårmmim, sårmen jali ietjá sieldes
jábmemijn), ulmusj vuojnná ietjasav
lagámussan, maneldisbáhttse le 18 jage
jali vuorrasabbo ja jábmem dáhpáduváj
gaskan 6 máno ja 7 jage rájes.
Terapeutalasj árvvo
Guoradallam tjadáduvvá moattelágásj
sáme guovlojn (Sisnep-Finnmárkko,
merra, márkko-, julev-, ja oarjjelsáme).
Prosjækta le tjanádum guokta guovdálasj
sáme institusjåvnåjda, Sáme varres-
vuodadutkama guovdásj ja SANKS,
gænna li guoskavasj fágalasj ja kultuvra-
lasj máhtudagá varresvuodadutkamin ja
psyhkalasj varresvuodasuodjalimen.
- Sáme kultuvran li njuolggidusá ma javlli
dån ij galga iehtjádij sáhkadit hielles ja/
jali negatijva priváhta ássjij birra, ietján
gå lagámus fámilljaj.
Sávvap manel-
disbáhttse vuojnni dav ávkálattjan
oassálasstet dákkir addnenjuolggidum
dutkamin, máhttelisvuodav majt dálla
Hæhkkajábmem le hielles
guoradallamtiebmá ja máhttá dåbddus
låssåt guládaláduvvat iehttse persåvnå
jábmema birra.
Uneplåhkoperspektijvan
dákkir oassálasstem máhttá moattelágásj
siváj diehti liehket ienep hielle.
vuoset lasse låhko guoradallamijs
maneldisbáhttsij hárráj ij le gássjelis
dutkat hielles ássjij birra.
Moattes sihti
dutke, viehkkeapparáhtta ja iehtjáda
galggi oahppat sijá dile birra.
muhtema åtsådalli oassálasstemav
báktjasin, de manela tjielggiji sij e
sánarda ja ihkap sjaddá viehkke dádja-
dahtesvuodan jus máhtti iehtjádijt
Jus tsuojggiji vánesvuodajt
viehkkeapparáhtan jali iehtjádijn le
máhttelis dahkat vaj iehtjáda oadtju dav
viehkev majt ietja ettjin oattjo.
muhtema åtsådalli ságájdahttem vaddá
máhttelisvuodav tjadádittjat vásádusáv
máhtulasj fáhkaulmutjijn.
åtsådalli dát máhttá liehket
"terapeutalasj árvvo".
Jus aktak maneldisbáhttse sihtá
oassálasstet prosjevtan máhtti guládallat
Gundersenijn mejla baktu:
lena.slettli.gundersen@uit.no
Viehkke maneldisbáhttsijda.
Psykologa ja stipendiáhtta Råmså Universitehtan, Lena Gundersen sihtá guládallat maK'eldisbáhttsij
sáme guovlojn gudi li vásedam hæhkkajábmemav fámiljan.
Hjelp til etterlatte.
Psykolog og stipendiat ved Universitet i Tromsø, Lena
Gundersen ønsker å komme i kontakt med etterlatte i samisk område som har opplevd brå død i familien.
Jårggålibme: Divte Media / Idar Kintel
Fredag 21. oktober 2011
Tæksta: Geir O. Smelror
Bæjválattjat gávnnap suv Rádevieson
Gásluovtan gånnå le barggam Nav-
bagádallen ruvva gålmmå jage.
Daniel
riegáduváj guhtta oarbbenij Guovdda-
gæjnon sis-Finnmárkon.
Gå ieddnes
skihppáj riegádahttema mannela de
"biejaduváj" biebbmosijddaj dåssju
guovte máno vuoras.
- Lidjiv vuorbálasj ja båhtiv guokta låjes
nissunij lusi gudi lijga tjanádum bájke
pinsetjoaggulvissaj.
Biebbmoiednij
lunna buoragit viessuv, ja muv
iednegiella sjattaj dárogiella.
Manenagi
oahppiv sámegielav, javllá Daniel gen
mielas lij riek vuorbálasj gå oattjoj
bajássjaddat guovte kultuvraj.
jáhkká sån le suv ienep gierddisin
dahkam ja gåbdep mielav vaddám gå
dálla årru guovtekultuvralasj suohkanin
dagu Divtasvuodna.
Sarons dal
Gå bajássjattaj láhka tjadnasij pinse-
tjoaggulvissaj de Daniel árrat mierredij
majt sidáj dahkat.
- Diedon vájkkuduvviv, valla dåssju
positijvalattjat.
Oahppiv ålov Jubmela,
åsko ja guojmmegieresvuoda birra ja aj
ávon sjaddiv tjuodjamij ja lávllomij.
Jáhkáv dát lij sivva gå 16-jagágin jåhtiv
Danmárkkuj ja danna Rámmátskåvllåj
álggiv.
Gå jagev danna lidjiv læhkám de
álggiv rámmát- ja misjåvnnåskåvllåj
Sarons dalan Kvinesdalan dåbdos Aril
Edvardsena lunna.
Ådååhpadum
Daniel, gut val ietján?
Suv namma le Johan Daniel O. Hætta, valla ienemusá
suv Danielin dåbddi.
Nuorráj ja vantsajda lijkku juska
le Guovdda-gæjnon bajássjaddam.
Ja le riek ájnas
berustiddje bájkálasj sebrudagán.
pastorin pinsetjoaggulvisán iejvvij aj
suv gejna válldujiv.
- Lijma nav nuora, gå válldujma mujtáv
vierttijma dåhkkidusáv goappátjij
æjgádijs oadtjot.
Gállasjvuohta vibáj 16
jage, ja oattjojma gålmmå buorre máná
gudi uddni li munnuj vihtta mánájmáná
vaddám.
Divna årru dálla Råmsån.
Suodjalimsujttár hestaj
ájggeájidallamin
Da gudi dåbddi Danielav buoragit diehti
sujna le stuorra hukso iehtjádij birra ja
sierraláhkáj dajda doajmmahieredimij ja
vuorrasap ulmutja.
- Lev agev ulmutjijda lijkkum ja sierra-
láhkáj dajda gudi ælla nav ressurs-
sagievra.
Dát lij jáhkáv akta sivájs gå
åhpaduvviv suodjalimsujttárin ja jåhtiv
ruoptus Guovddagæjnnuj bargguj
åssudakjådediddjen famillja ja
biejvvesijdan.
Gå danna åroj berustahttjáj hestajs ja aj
hæsstaguovdátjav álgadij.
- Ienemusát lidjin gietjav hesta stállan ja
munji lij dát suohtas asstoájggedoajmma.
Hesta li riek buorre ja jiermmás juhtusa,
javllá Daniel, guhti bájken oattjoj namáv
"Hæssta-Daniel".
Valla guhtta jage dan
mannela vierttij hiejttet asstoájgge-
dåjmajnis allergija diehti.
- Dat lij låsså mærrádus, valla ællim muj-
na ietjá máhttelisvuoda, javllá sån.
Divtasvuodnaj jåhttåj
Sån guodij sijddabájkev Guovdda-
gæjnov bargo diehti Hámmárfestan
doajmmahieredum mánáj habilitetjuo-
hkusin Finnmárkon.
Dán bargon lij
vargga gålmmå jage åvddål Divtas-
vuodnaj ja Gásluoktaj jådij jagen 1997.
Suv vuostasj barggo lij Divtasvuona
Skihpa- ja vuorrasijsijda jådediddje.
Guokta jage mannela målsoj bargguj
doajmmahieredimij konsulænntan.
- Dát barggo vattij munji máhttelis-
vuodav oahpástuvvat ålles Divtas-
vuonan ja oadtjuv moadda buorre
rádnajt vuonav miehtáj, subtsas Daniel
goarssát.
Æhttsá nuoren liehket
Vantsajn manádit nuoren le juojddá masi
Daniel riek buoragit lijkku.
Jus asstá de
nuorráj manná vantsajnis.
Låbijn manná
guojmijnis muhttijn guhkep manojda
Lofoahttaj ja Hárstáj.
Máhttá usjudallat
gåktu akta guhti le Finnmárkkoduoddarin
bajássjaddam máhttá nuorráj nav lijkkut
vaj jådediddjedåjmav le válldám Hund-
holmen og omegn båtforenigin?
- Nuoren liehket le munji buoremus
vuojnadallam.
Gå lijkkuv nuorráj ja
tjáhtjáj de máhttá dat boahtet dan diehti
gå bajássjaddiv jåhkågátten Guovdd-
agæjnon.
Mij le buorep gå bæjvádagán
vantsajn vuonan gålggåt ja sájdátjav
bivddet vuossjatjit?
Jus juojddá
gåhtjoduvvá "buorre iellem" de le gåjt
dát oasse dassta, miejnni sån.
Gássjelisvuoda vuornnot
Daniel gåvviduvvá ulmutjin gæssta
máhtá viehkev ádnot juohkka ássjen.
jus gatjáduvvá de ij álu vuorno.
sujna gáktsa luojvojdåjma jådediddjen
jali sebrulattjan nammadusájn ja rádijn.
Jus galggá juojddáv nammadit de le sån
jådediddje Hundholmen båtforenigin ja
Oajvveluohtádusulmusj fáhkasiebren
Delta.
Duodden li sujna moadda sáme-
politihkalasj dåjma.
Ja manemus
suohkanválgan válljiduváj suohkan-
stivrraj Barggijbelludagás.
- Gåktu le máhttelis nav ålov
oassálasstet?
- Muv mielas de li ilá moattes gudi agev
vuornnu ienni gå bájkálasj sebrudagán
Muhtema vierttiji oassálasstet
Duodden de lev sosiálalasj ulmusj
guhti lijkkuv sebrudagán berustallat.
Lijkkuv gå juojddá dáhpáduvvá, låhpat
Daniel.
Fredag 23. september 2011
Pressemelding, Sven Roald Nystø,
styreleder Reiseliv i Hamsuns Rike
Vuonan le sáme mannoæládusá
åvddånibme asski álggodásen.
Sáme mannoæládus le vuorodum Ham-
sun Guovlo Mannoæládusá bieles.
Sáme mannoæládus åvdeduvvá
Hamsun Guovlo Manno-æládus (HGM) ja Árran julev-
sáme guovdásj bivdiji berustiddjijt sáme mannoæládus
tjåhkanibmáj dijstagá gålgådismáno 4.b.
Ulmme æjvvalimijn le ságastallagoahtet prosjevtav mij
lulu sáme mánnoæládus buktagijt dán guovlon
åvddånahttegoahtet.
Juoga mij rávkká sáme vuojnnuji,
gávnnu miella barggovidjurijt láhtjet ja barggat
duodden gierddisvuodajn.
le Hamsun, kulturmujto, luonndo-
vásádusá ja nasjonalpárka.
Binna le
sáme mannoæládusá hárráj dagádum.
- Dávva sihtap njuolggit aktan Árran
julevsáme guovdátjijn.
Mijá ájggomus le
åvdedit sierra prosjevtav mij lulu måttijt
jagijt bissot jus rudálasj viehkijt
gávnnap.
Ietjá hásstalus le diedon ul-
mutjijt gávnnat gudi sihti sáme
mannoæládusájn barggat.
Gájbeduvvá
de soabmásijn le ájálvisá majt máhttá
fáláldahkan åvdedit majt nágin oasstá.
Diedo bájkkálasj samevuodas le ájnnasa
dákkár dilijn, javllá HGMa stivrrajåde-
diddje Sven-Roald Nystø.
Le dárbbo ahte Árran sæbrrá bargguj gå
siján le sáme kulturmáhtudak.
barggo le diedojt åvdedit.
Nuppe bieles
ulmutja aj båhti Árranav gehtjatjit ja
Árranin vierddi de juoga majt vuosádalli.
Dát bielle vierddi Árranin åvddålij
guovlluj buoreduvvat.
Dájna sjaddá
Árran prosjevtan barggat.
Dan buohta li
aj fállam prosjæktajådedim
åvdåsvasstádusáv guoddet.
guovlon e hájn gávnnu sáme
mannoæládusa viddnudagá ma nahki
prosjæktajådedim åvdåsvásstádusáv
guoddet.
Dasi Árranin le juo divna
dárbo sajenisá.
Mangemus jagijt li sáme viddnudagá
Divtasvudnaj ásadum.
Mij manno-
æládussaj guosská akta dajs oahpes
turistajt ja nubbe biebmoj guossot dajt.
Enamus oasse sáme mannoæládus
viddnudájs li guovlojn gånnå sáme li
ieneplågon.
Binná le dajs duobddágijn
gånna sáme li unneplågon.
Enas oasse
dajs li berajviddnudagá.
Svierigin li
ienep sáme mannoæládus viddnudagá.
Danna li tjavggasappot ja árabut bargga-
goahtám sáme viddnudak åvddånimijn.
- Dan diehti le juo vidjura sajenisá akti-
sattjat rájá rastá Svieriga bælláj bargga-
Fra markedet i Jokkmokk 2011.
Markedet ble besøkt av over 40000 besøkende.
FOTO: SANDRA NYSTØ RÀHKA
goahtet.
Nordlánda fylkkkasuohkana ja
Origo Nord viddnudagá åvdåstiddje
guossidin Divtasvuonav ja Hábmerav
árabut dán tjavtja sáme mannoæládus
berustiddjijt kárttitjit.
Origo Nord le
Sámedikke ja Finnmarko, Nordlanda ja
Råmså fylkkasuohkanij bieles bálkkidum
stuoráp sáme mannoæládusprosjevtav
jagijda 2011-2013 åvdedittjat.
Dæddo
biejaduvvá márkanvuodo buvttadibmaj,
vuobddemij ja márkanfievrridibmáj ja
gælbbolåptimij.
Dási libá sige Árran ja
Hamsun Guovlo Mannoæládus sæbrram.
Hamsun Guovlo Mannoæládus le dájt
mangemus jagijt rievddadamprosessav
Såbadam le guovte jahkáj
aktisasjbarggo sjiehtadusáv Divtas-
vuona, Hábmera, Oarjje-Fuolda ja Stájgo
suohkanij.
Sjiehtadusá baktu le Hamsun
Guovlo Mannoæládusán rudálattjat
vuodo binnátjij milta barggat.
duodde rudájda jus lulu sáme mán-
noæladusprosjækta tjadáduvvat.
Fra SAMISK UKE i Nord-Salten
Sven Roald Nystø er styreleder i Reiseliv i
Hamsuns Rike, her sammen med daglig
leder Bente Ness.
Fredag 25. november 2011
Gåvå: Valnesfjord helsesportsenter
Gámán guossoduvvá bidos ja gáhkko.
Gåro bielen prosjæktajådediddje Erling Urheim ja rievtes bielen Anfinn Pavall.
Bidos og gáhkko for inviterte gjester i gammen.
Til venstre prosjektleder Erling Urheim og til høyre Anfinn Pavall.
Prosjækta galggá sámemánáj ja -nuoraj
oatsodimev nannit.
Prosjækta le
ruhtaduvvam Sámedikkes ja Varres-
vuodadrektoratas.
Sáme addnij
oatsodibme
Valnesfjordan
Valnesfjord Helsesportssenter (VHSS) álgat
jahkasasj prosjevtav sámeálmmuga oatsodimdievnoj
julev- ja oarjjelsámij bájkijn.
ælloniehkke Arnfinn Pávval, guhtimusj aj
galggá prosjektaj oassálasstet.
Guovdásj
ávvudaláj prosjevta álgov åvdep vahko,
åvddåmbuktemijn ja juojgajn barggijda ja
iehtjádijda.
- Hávsskes ávvudallam lij, ja dan ulmme
lij tjannget barggijt ja iehtjádijt gev
prosjækta guosská.
Buorre le gå
guovdátja oajvemusá barggi nav alvos
láhkáj dáv prosjevtav jåhtuj oattjotjit,
javllá Urheim.
Arnfinn Pávval le ælloniehkke ja
árbbedábij guodde.
Sån årru
Valnesfjordan ja sujna le stuorra
máhtudahka ulmutjij ja sáme iellema
Sáme luonndomáhtudahka,
árbbedábálasj máhtudahka, duodden
filosofijaj li ájnnása prosjevtan, gånnå
Pávval dáv máhtudagáv bessá juogadit.
- Sån dán bargguj tjanáduvvá dan láhkáj
gå galggá åvddånbuktet ietjas ájádusájt
ja juogadit máhtudagáv moatten ássjen
ja suorgen.
Arnfinn le ájnas bisodiddje
árbbedábálasj máhtudagás.
lahkavuohta luonnduj le ájnas gå dåjma
galggi tjadáduvvat, ja aktan galggin
hiebadit ållåsasj varresvuohtafálaldagáv
vuodujn sáme gielan ja kultuvran.
Galggap aj suohkanij ságajda, ja sávvap
le vuodo buorre aktisasjbargguj.
aj guoradallat dárbojt.
Gájkka le geldulasj
barggo, javllá Urheim.
Tjåhkånibme
varresvuodadåjmadagájn
Ietjasin li moadda sjuggelis ájádusá
gåktu dát máhtta dagáduvvat.
- Galggap gámáv, jågåv ja luondov adnuj
Ja gájkka viertti hiebaduvvat
juohkka akta addnáj.
Uddni ij gávnnu
fálaldahka sámemánájda ja-nuorajda, ja
hásstalus le dáv juohkusav oadtjot
dåbdåtjit ietjasav jasska
varresvuodadåjmadagán.
hiehpá buoragit VHSSa filosifiajn.
Barggat sáme dimensjåvnåjn luondon le
geldulasj, ja moatte elementa galggi
hiehpat aktan.
Dat la mijá dahkamus.
Sámij árvvo le ålles fámiljav berustit, ja ij
dåssju dav ájnna ulmutjav, subtsas ådå
prosjæktajådediddje.
- Gávnnuji gus konkreta buojkulvisá?
- Moaddásijda le "låhkåm" duola degu
várkes, ájnas ja dárbulasj.
Dav viertti
alvos láhkáj duosstot, ja dåhkkidit.
- Ulmme le åvddånahttet
VHSSav julev/oarjjelsáme
máhttoguovdátjin oatsodime
hárráj, ja manenagi adnet
buoremus máhtudagáv
tjoahken dánna.
vaddet sæmmi buorre
fálaldagáv sámeálmmugij,
ja sijá dárbojt giela ja kultuvra hárráj
Dát guosská sierraláhkáj
mánájda ja nuorajda, javllá guovdátja
direktørra Iselin Marstrander.
Sáme varresvuohtafálaldahka
Erling Urheim, Ájluovtas, le biejadum
virggáj prosjæktajådediddjen.
Sujna li
iesj giella- ja kultuvrramáhtudagá, mij le
ájnas jut dákkir åvdåstuhttembarggo
galggá vuorbástuvvat.
Suv guojmme le
Iselin Marstrander
Bisodiddje
árbbedábálasj
máhtudagás.
Anfinn
Pavvall subtsastij gåktu
dåhkki árbbedábálasj
máhtudagáv adnuj válldet
tradisjonsbærer.
Anfinn Pavvall fortalte om
hvordan samisk
tradisjonskunnskap
kunne brukes som
ressurs ved sentret.
Tråmså universitehtaskihppijviesso le
láhtjám dilev vaj máhttelisvuohta le
sierra lanján "lågåduvvat".
guoradallat makkir láhkáj máhttep dánna
Valnesfjordan dahkat, javllá Urheim.
Prosjækta ájggu tjalmostit mánáj
æjvvalimev oatsodimdievnastusájn ja
manenagi fálaldagáv vaddet mij hiehpá
sijá dárbojda.
- Sæmmi båttå gå avtajæbddásasj
dievnastus le ulmme, le aj æjvvalibme
varresvuodadievnastusájn ájnas
vuosedittjat ahte juohkkahattja
identidehtta, giella ja kultuvralasj
tjanástahka dåhkkiduvvá, låhpat Urheim.
Prosjevta ulmme le tjadnat sáme
máhtudahkbirrusijt ja suohkanijt aktan
vaj máhtti barggat
oatsodimdievastusájt
åvddånahtatjit ma tjalmosti
julev- ja oarjjelsáme
álmmugav.
Sáme subttsasa ja båva.
Erling Urheim låhpadij videovuosedimev HaKKá båvajn.
Sjøsamiske sagn.
Erling Urheim avsluttet med å vise en video basert på et sjøsamisk
sagn: "Hangá".
Fredag 26. august 2011
Návti gætjájdallá Fred Andersen vejulasj
åvddånimplánav dan giehtos varresvuo-
da- ja sosiálguovdátjij Ájluovtan.
Åvdep
suohkandálkudiddje Stájgon, dálla ráde-
vadde Árranin, le bálkkiduvvam direk-
toráhtas ja suohkanijs dagátjit båddåsasj
plánav dákkir guovdátjij Divtasvuona ja
Guovddagæjno suohkanijn.
na le åhtsåm departementas 1,8 mill
åvddåprosjæktaj.
Åhtsåmájggemierre lij
bårggemáno 1. biejve ja suohkan
vásstádusáv vuorddá oanegis ájge
Le álu nammadum Avtastallamådåstus
mij dahká vaj suohkana jahkemålssoma
rájes duoddiduvvi stuorra, ájnas ja ådå
dahkamusá varresvuodasuorgen.
Sierraláhkáj gå vuorrasijlåhko
boahtteájggáj lassán de lip vierttim
juojddáv dahkat binnedittjat noadev
skihppijviesojn.
sirddá dan diehti moadda dåjma
skihppijviesojs suohkanijda.
suohkana e máhte dassta bessat.
Jus e
dahkamusájt tjoavde de hæhttuji mákset.
- Dát vaddá suohkanijda ådå
hásstalusájt, ja siján le råhtto, tsuojggi
Fred Andersen.
hiebadit dálkudibmáj "unnep"
skihpudagájt vaj skihppijviessuj e
dárbaha rádjat.
Ja galggá liehket
máhttelisvuohta pasientajt árabut
skihppijviesojs ruoptus válldet.
Avtastallamådåstus rávkká dan diehti
nanos bájkálasj dåjmajt.
- Ållåsit dálkudit ja oatsodibme gájbbet
suohkana vierttiji máhtudagáv låpptit.
Dálkudiddje vierttiji máhtudagáv låpptit,
ja fysioterapija, ergoterapija ja
skihppijsujttárdievnno vierttiji
nannusappo vuoroduvvat, tjielggi
Sån vuoset åtsådallamijda
Steigentunan, gånnå sån miejnni
Ådå dahkamusá gájbbedi
ådå tjoavddusijt
Guovllomedisijnalasj guovdásj Ájluovtan le aj válggaássjen sjaddam.
Aktisasjlissta Rievtesbelludagá, Gårobelludagá, RáB ja
iesjrádálattja, åvdet dáv ájnas ássjen.
Dán listan tjuodtjoba Fred Andersen ja Pernille Krogh Storøy.
Nubbenkandidáhtta Storøy, guhti le
åssudakskihppijsujttár Ájluovtan/Måsken, dættot Avtastallamådåstus Divtasvuodnaj stuorra hásstalusájt vaddá.
- Åvddålijguovlluj sjaddá Guovllomedisijnalasj guovdásj Ájluoktaj positivalattjat vájkkudit ålles varresvuoda- ja huksodoajmmaj
Divtasvuonan, javllá Storøy - guhti aj jáhkká guovdásj máhttá hiebadahttet suohkangasskasasj aktisasjbargguj, duola dagu mij guosská
sijddaskihppijsujttárijt.
Det distriktsmedisinske senteret på Drag er også blitt valgkampsak.
Felleslista Høyre, Venstre, KrF og Uavhengige har dette som en av
sine fanesaker.
På denne lista står både Fred Andersen og Pernille Krogh Storøy.
Andrekandidat Storøy, som er avdelingssykepleier for
Drag/Musken, understreker at Samhandlingsreformen vil gi Tysfjord store utfordringer.
-På sikt vil et Distriktsmedisinsk senter på Drag ha store positive ringvirkninger for hele helse- og omsorgstjenesten i Tysfjord, sier Storøy
- som også tror senteret vil legge til rette for utvidet interkommunalt samarbeid, blant annet når det gjelde hjemmesykepleie.
bájkálasj oatsodibme le juo sæsstám
millijåvnåjt sebrudahkaj.
Dát måvtugis prosjækta Divtasvuonan
doarjoduvvá ållåsit Helse Nordas.
Dási
duoddi aj dat duohtavuohta dákkir
guovdásj Ájluovtan sjaddá ájnna
guovdásj dárbulasj julevsáme giella- ja
kultuvrramáhtudagájn.
- Helse Nord le biejaduvvam hiebadittjat
buorre varresvuodadievnov sáme
Prosjevta tjadá vuojnnep dát
barggo máhttá várajdaváldeduvvat,
javllá Andersen.
Helse Nord miejnni máhtudaklåpptim
suohkanijn ja buorre aktisasjbarggo
skihppijviesoj ja suohkanij gaskan
sjaddá vaddet riek buorre fálaldagáv
suohkanijn ja binnedit dárbov
skihppijviessuj rádjat.
Avtastalla-
mådåstus ij galla galga dahkat vaj
ulmutja gænna le dárbbo
skihppijviessoviehkes e galga dav
- Ájnnasamos dán dásen le aktisas-
jbargov suohkanij ja skihppijviesoj
gaskan nannidit fágalasj dásen, vaj
oahppi nubbe nuppes ja ásadi buorre
vuogev mij bisot buorre fálaldagáv ja
sæmmi vuorodimev, tjállá Helse Nord-
direktørra, Lars Vorland.
Plánidum guovdásj Ájluovtan sjaddá
oadtjot moadda dåjma; dåktårkontåvrrå,
skihppijsijdda, varresvuodastasjåvnnå,
suoddjidum oasse pasientajda
demensajn ja oasse linedim dálkudibmáj.
Vijddábut usjudalli sierrahuksodievnov
psykiatrijan ålles Nuortta-Sálltuj, duola
dagu sierra kontåvrrå SANKSaj (Samisk
nasjonalt kompetansesenter - psykisk
helsevern).
Plániduvvá aj sierra
åssudahka viddnudakvarres-
vuodadievnnuj ja HMS-viehkke æládus-
iellemij guovlon.
Guovdátjin galggá aj
liehket fálaldahka guovlloåhpadimen ja
bagádallamij varresvuodabarggijda ja
sáme giella- ja kultuvrramáhtudagán
sierraláhkáj.
Plániduvvi aj hárjjánim-
barggosaje skihppijsujttárstudentajda ja
studentajda gudi sihti ja dárbahi sáme
máhtudagáv, duodden aj dutkam ja
åvddånahttem aktisasjbargujn rijkaguov-
lo guokta universitehtajn ja SANKS:ajn.
- Dákkir ásadimijn máhtti agev tjuovvot
duoddevájkkudusá ja navti aj ådå dahka-
musá, miejnni Andersen, gen mielas
suohkana Nuortta-Sálton li ilá
unnagattja vaj divna galggi oadtjot
divna dåjmajt.
- Muhtema vierttiji guovlojda
biejaduvvat, ja sjaddi diedon Ájluoktaj
ásaduvvat jus guovllomedisijnalasj
guovdásj dasi tsieggiduvvá, miejnni
Stuorámus oasse jages
2012 sjaddá mannat álggo-
prosjæktaj, jage 2013 álgo
máhttá Divtasvuona
suohkan formálalattjat
mierredit ásadimev ja
tsieggimav - ja jaget
mannela, jagen 2014,
máhttá ihkap ådå Guovllo-
medisijnalasj guovdásj
sáme giella- ja kultuvrra-
máhtudagájn gárves
tjuodtjot Ájluovtan.
Fredag 28. oktober 2011
Båttåtjin væránndábiggimis bæssá
bájkkeavijssa girjjetjállijn ságastit gænna
le sijdasj Siljárbáhkon Hábmerin.
girjijt åhtså ja subttsán miellusit.
- Valla man diehti nuorrasámegiellaj, ja
ij julevsámegiellaj aj?
- Dav viertti girjjealmmudagás gatjádit,
Valla sån subtsas miellusit
oahppogirjijs majt le tjállám manemus
jagev.
- Le hávsske diededimijt oadtjot dasi
majt lev tjállám, javllá Lindbach.
Dá bále
le joarkka ietjá girjijda ma almoduvvin
åvdebut dá jage.
Dán girje bajelttjála le
"Logan vel eambbo", "Låhkåt gal
buvtáv" Girjje le oahppijda nuppát gitta
nælját klássajs ja le oahppe giella- ja
girjálasjvuodagirjje låhkåmij ja tjállemij
sámegiellaj vuostasjgiellan.
Ja dánna le
duot dát ássje.
Girjen li tjuorggasa ja
bágo, oanep tevsta ja subttsasa dålutjis.
Subttsasa væráldis ja nuorttarijkalasj
javllaávvudallamis, subttsasa, fábela,
biebbmobagádusá, bagádallama låd-
dekássasnihkkumij, dramatiseridum
tevsta, gåvvårájdo ja dahkamusá.
- Le tjáledum nav lahka sáme árgga-
bæjvváj mij le máhttelis, javllá Lindbach.
Moattebájnuk tjuorggasa
Duodden Lindbachaj li aj ietjá girjjetjálle
oassálasstám girjijn.
Da guokta girje
"Logan vel eambbo" ja barggogirjje li
oasse oahppotjoahkkes girjijs "AÁBC"
ja "Logan fal" nuppát gitta nælját dássáj.
- Guokta skåvllågirje aktan barggogirjij li
esski almoduvvam ja Bjørn With le
tjuorggam girjijda, sån le aj Siljárbáhkon
årrum, subtsas Lindbach.
Girjijn li moattebájnuk tjuorggasa ja aj
gåvvårájdo.
Oahpponævo nuorttasámegiellaj
Girjjetjálle Siljárbáhkos, Harald O. Lindbach
le dá tjavtja almodam guokta ådå oahppo-
girje - nuorttasámegiellaj.
Duot dát ássje oahppogirjijn.
Harald Lindbach le oahppogirjijt nuorttasámegiellaj
Jus båhti oahppogirje julevsámegiellaj sæmmi girjjetjálles ij diehttu.
Litt av hvert i lærebøkene.
Harald Lindbach har skrevet nordsamiske lærebøker.
det blir lulesamiske lærebøker fra samme forfatteren er usikkert.
- Le bierik girjjealmmudahka gudi jáhkki
mån máhtáv dav dahkat, måjot sån.
girjjealmmudahka le IDUT almmudahka.
- Da jáhkki mån máhtáv, måjudallá sån
loabdet.
Ep gal huoman dåbdå suv loab-
ddásin, valla duodalattjan ja njuolgga.
- Fága tjanáduvvi aktij ja riekknimdahka-
musájt ja nágin iennilsbágo låhkåm-
girjen gávnná, subtsas Lindbach, guhti
álgos sidáj girjev hábbmidit statistihka
milta man álu gávnnap juohkka bok-
stávav sáme bágujn, måjudasstá sån.
- Statistihkalattjat galgajma álgget bok-
stávajn G. Valla dav ittjij girjjealmmu-
dahka dåhkkida.
Valla sån miejnni le sierralágásj gå li
fonetihka birra giehttum dán
áldarjuohkusij.
- Fonetihkka giehttu jienadimorgána
anatomija ja fysiologija birra, gåktu
giellajienajt jienadit, ja dánna bessi
oahppe gæhttjalit ja guoradallat
jienadimev ja gåktu njálmev ja tjåddågav
labuda jienadittjat dajt moattelágásj
giellajienajt, subtsas sån.
Girje li juo juogeduvvam ja anon
oahppijs.
- Jáhkáv ja sávav girje li geldulattja.
manemus bielijn guokta næjtso ságast-
allaba.
Akta nuorttasámegiellaj ja nubbe
julevsámegiellaj.
- Le gus máhttelis dát aj sjaddá ju-
levsáme oahpponævvon ja ij dåssju
nuorttasámegiellaj?
- Iv dav sidá.
Ihkap gássjelisvuodagráda
rievddaduvvá ja ihkap ij hieba dasi.
gåjt sjatta njuolgga jårggåluvvat, subt-
sas girjjetjálle.
Valla Lindbach tjállá ietjá
girjijt låhkkijda.
- Valla e sjatta ienep oahpponævvogirje,
måjot sån sluohkasit.
Fredag 29. april 2011
Samer utrustet egne mannskap og båter til Lofotfiske.
Her skildret av Milton J. Burns: Lappiske fiskere vender hjem fra Lofoten.
(Bårjås
Den amerikanske kunstneren Burns (1853-1933) var i Norge og "Lappland" i 1899.
Barggo dahkorássetjiektjamsaljojn le juo
jåhtuj boahtám, ja tjuovvu ájggemierijt ja
ekonomalasj mærrádusájt.
Vuodobarggo
moarmesmánon ålliduvvá, ja dalloj galggi
aj 28kW-tjuovggarustiga dåjman liehket.
Dahkorásse le dingudum, ja plánaj
milta biejaduvvá biehtsemáno vuostasj
Drag Aktivitetspark le Divtasvuona suo-
hkanis åhtsåm 2 milliåvnå ruhtadoarjjan
galmmahállav tsieggitjit.
Biednigijt åhtsi
esski vuododum Merraæládusá kultuvr-
ra- ja æládusfåndas.
budsjehteriduvvá 6,5 milliåvnnåj, guovte
jahkaj.
Åhtsåmusán tsuojggiduvvá gåktu
Dahkorásse ålggon ja sinna
Drag IL le dáhkorássetjiektjamsaljov dahkamin.
Drag Aktivitetspark sihtá galmmahállav
dahkorásijn tsieggit.
Ájluokta le åvddånahttemin.
Barggosaje
li lassánime, ja dárbbo le fáhkaulmutjijda.
Dan hárráj le tjiektjamhálla vuogas,
suohkanij ja priváhta viddnudagájda.
Jus Drag Aktivitetspark prosjevtav nahki
tjadádit, oadtju Ájluokta Nuortta-Sálto
vuostasj dahkorássetjiektjamhállav.
Åhtsåmusán aj åvddån boahtá ietjá
adnosuorge hállaj gå fotbállo/válastallam.
Dåhkki stuoráp márnánijt ja vuosádusájt
ásadit, duola degu jahkasasj Ájluovta
Doajmmamárnánav.
Plánaj milta galggá
hálla liehket 43 x 65 mehtera, madi
tjiektjamsalljo sjaddá 40 x 62 mehtera.
Nordlánda histåvrrå birra galggi gålmmå
girje tjáleduvvat ja juohkka oasse Nord-
lánda histåvrås galggá tjáleduvvat ållu
dålutjis gitta udnátjij.
Nordlánda fylka-
suohkan le prosjæktavásstediddje, valla
le bálkkim Nordlánda Universitehtav
fágalasj bargov tjadádittjat.
Professor Alf Ragnar Nielssen le bargo
dåjmadiddje ja fágalasj vásstediddje, ja
bargguj le sujna girjjekomitea doarjjan.
Vihtta dutke arkeologija- ja histåvrrå-
fágalasj máhtudagájn li virggáj biejadum
dán bargguj.
Bargadahttijn li aj
ásadahttám muhtem seminára, gånnå
lidjin lågådallama fáhkaulmutjijs ájnas
histåvrålasj tiemáj birra aktan ságastal-
lamij, sárnnosij bájkálasj histåvrrå-
fáhkaulmutjij ja iehpeformálalasj
æjvvalime ja ságastallama ulmutjij duon
dán duogátjijn.
Gájkajn aktisasj miella
fylka histåvrå gáktuj.
Vidát seminárra galggá tjadáduvvat
Mosjøenin moarmesmáno 25.-27. biejve.
Danna galggá sáme histåvrrå ja industri-
histåvrrå tjalmostahteduvvat.
oassáj, moamesmáno 26. biejve, li bied-
jam bajelttjállagav "Tjiegadum sáme-
vuohta".
Dánna galggá duola dagu
Bjørg Evjen, guhti le tjállám Divtasvuona
bájke histåvråv, subtsastit "tjiegos"
sáme duoddima birra industrijaj.
Biejvvet
åvddåla galggá Ellen-Astri Lundby
åvddånbuktet ja vuosádallat suv filmav
Min mors hemmelighet - tjiegadum
sámevuoda birra.
Nordlánda fylkka le guhkke ja giedtse.
Fylkan le guhka merragádde mij le
bájnnim ulmutjij ájádusájt ja dåjmajt ájgij
tjadá.
Nuorre le ienebut viehkken
aktijvuodav tjadnat ienni gå dav hieredit.
Valla Nordlándan le aj sisednam ja
Seminárra Nordlánda
sáme histåvrå birra
Barggo Nordlánda
histåvråjn åvddån
plána milta.
Moarmes-
máno mannegietjen
tjalmostahteduvvá
sáme histåvrrå semi-
náran Mosjøenin.
duoddara ma li ulmutja iellemijt birástaht-
tám, ja ma li ulmutjijt tjadnam rádnajda
rájá nuppe bielen.
Fylka topografija ij le
guossak máhttelisvuodav vaddám
homogena álmmugav ásadit.
Álmmuk le
agev læhkám moattetjerdak gånnå
juohkusa li rijddalam ja vilá rijddali
nubbe nuppijn, valla aj moattevuohta mij
le lasedam ja gåbttjåm moattelágásj
juohkusij dárbojt.
Lufåhtaguollim le
ihkap ienemus sierralágásj dan láhkáj,
gånnå guollára ålles fylkas - sáme ja
látte - li æjvvalim ja ávkástallam dat
árvulasj luohkkos, jáddi, sæmmi bále gå
buktin máhtudagáv ja vædtsagijt ma
ettjin Lofåhtan gávnnu, duola dagu
vantsa.
Ja de sijddaj moaddun ådå
vásádusáj ja åtsådallamij - ja doajvo-
dahtte muhtem ekonomalasj båhtusij.
Histåvrråtjoahkke Nordlánda birra
galggá ålliduvvat jagen 2013/14, ja
galggá ållåsit gåvvidit ekonomalasj,
sosiálalasj, politihkalasj ja kultuvralasj
åvddånahttemav fylkan ållu dålutjijs
gitta udnásj bæjvváj.
Álgos jagen 2008
lij prosjevta budsjæhtta 10 millijåvnå
Torsdag 29. desember 2011
Jårggålibme:Divte Media AS
Girjje gåvviduvvá gållegruvvon gájkajda
gudi sáme histåvrås, iellemvuoges ja
dábijs berusti, ja akta dajs ájnnasamos
gáldojs julevsáme giela birra.
Girjen
gåvviduvvá boatsojsujtto ja iellem
boahttsubarggen jagev birra.
sisadná aj moadda båva ja subttsasa
Jåhkåmåhke guovlos.
Anta Pavasson Pirak riegádij Sirggán
Æjgáda lidjin ællosáme.
Girjen subtsas Anta Pirak gåktu ieddnes
ja mannela vielja suv åhpadin låhkåt,
mannela iesj åhpaj tjállet gå moattedij
dav mij girjijn tjuottjoj.
Anta lij
Anta Pirak
ja Jåhttesáme viessom
Jagen 1937 almoduváj vuostasj tjáppagirjálasjvuoda girjje julevsámegiellaj.
Anta Piraka Jåhttesáme viessom gåvvit Jåhkåmåhkke-sámij iellemav navti gåktu
lij sulle 100 jage dássta åvddåla.
oahppelis, manáj åhpadiddjeseminárraj ja
muhtem jage bargaj sáme mánáj åhpa-
diddjen.
Sæmmi båttå lij sujna ietjanis
ællo mav gáhttij.
Manenagi sjattaj
gássjelis dajt guokta virgijt kombinerit,
danen åhpadiddjen hiejtij ja ællobargguj
álgij ålles virgen.
Jåhttesáme viessom tjáleduváj 1926
tjavtja.
Anta Pirak ja girkkohærrá Harald
Grundström moaddi æjvvalijga muhtem
turisstasiebre hyhton.
Anta subtsastij
julevsámegiellaj, girkkohærrá tjálij mij
javladuváj.
Åvddåbáhkuj girjjáj mij
moadda jage mannela almoduváj, tjálij
Grundström Anta Piraka birra ahte
"viehka buoragit mujttá ja sujna le
sjuggelis gåvådallam, ahte ållu
mánnávuoda rájes lij dålusj båvajt ja
histåvråjt berustam majt suv æjgáda ja
iehtjáda lidjin guhka dálvveiehkedijt
subtsastam".
Grundström vuostatjin girjev svieriga-
dárogiellaj jårggålij ja nabdij dav En
nomad och hans liv ja almoduváj jagen
Dat vijdes láhkáj Jåhkåmåhkke-
sámij iellemav gåvvit.
Mánájståhkusa,
oasesmano Ubbmemij, åhpadibme,
ulmutjahttem, urudisá ja duodje.
gájkinåvdemusát boatsojsujto jagev.
Snivva gåvvit boatsojsujtov gåktu lij
åvddål motåvrå ja ådå ájgge bådij, ja
navti le árvogis gálldo máhtudahkaj
boatsojsujto birra gåktu dåjmaduváj 100
jage dássta åvddåla.
4 jage mannela, jagen 1937, bådij girjje
julevsámegiellaj, vuostasj girjjen
åvvånis.
Harald Grundstrømaj lidjin
Anta Piraka tjállusa ávkken gå girkko-
hærrá mannela almodij báhkogirjestis
Lulelapsk ordbok nuppát væráltdoaro
Anta Pavasson Pirak jámij jagen 1951, 60
* Muhtema Pirak-slevtan ávkkijin vuo-
na biele guohtomednamijt.
Guhti árve-
dahtte lij Anta Piraka tjiehtje, Anders
Hovasson Pirak, jådij Hábmerij
fámiljajnis 1870-lågo álgon, valla fellaj
håjes láhkáj juo jgen 1873.
Girkko-
hærrá tjállusij milta girkkogirjen de
manáj jiena tjadá Rivtakvuonan
(Sisnuoren), besaj gáddáj, gånnå
mannela gávnnin jábmám.
hærráj diedoj milta lij jábmám
vájbbamis.
Áhkásj Botel (Nilsdtr
Kallak) ja bárnnes Pava mannela
guhkijt årojga muhtem gámán
Sáttonjárggagåben.
www.samer.se (Sápmi)
Hábmera girkkogirjje
Anta Pirak.
Foto: Ludwig Wästfelt/Ájtte.
Fredag 1. juni 2012
Jårggålibme:Divte Media AS/Lars Th.
Árran le vuoratjismáno rájes guokta
Sámásta-kursajt tjadádam gasskavahkojt
ja duorastagájt juohkka vahko.
vihpi 12-13 vahko 3 máno bádjel.
Sámásta I le sidjij gudi e åvvånis sáme-
gielav buvte, madi Sámásta II kurssaj le
vuostasj kurssa vuodon, ja sidjij gudi
vehi sámegielav juo åvdutjis bukti.
Kursa li biejven ja åhpadibme le ålless-
jattugijda.
Kursa li hiebadum sidjij gudi li
diededam, ja gájkajda rabás ja hiehpi
álggijda ja sidjij gudi juo vehi bukti.
Kursa li navti, madi oassálasste iesj
oahpponævoj åvdås máksi.
Valla vájku
Árran le gæhttjalim hiebadit buoremus
láhkáj de ælla jur dievas kursa.
-Lulujma gal 30 oassálasstij nagádit,
javllá Samuel Gælok, guhti sávvá ienebu
lulujin kursajda oassálasstet.
Goappátja kursajn li tjoahkkáj 10
oassálasste, vihtta guhtik.
-Gæhttjalip buoremus láhkáj kursajt
stuoves ájgijn tjadádit ja hárjjánam
dábijda oadtjot.
Valla kursa li
prosjevtajda tjanádum.
Doarjja Nord-
lánda fylkkasuohkanis ja Sámedikkes
vatteduvvá mannel gå kursa li jåhtuj
Ruoppsislistan
Sámegiella le UNESCO ruoppsis listan
ájtedum gielaj.
Guovte vahko duogen
åvddån biedjá sámedikkeráde muhtem
varás guoradallamav mij vuoset sáme-
giela dilev uddni.
Moatten sajen
Vuonan li sámegiela hoallij låhko alvos
láhkáj binnum.
Ragátmánon galggá
Sámedigge giehtadallat muhtem
diedádusáv giela gáktuj.
Akta dåjmajs
majna politihkkára li barggamin le
oadtjot ienebujt sámástittjat.
Ráddidus le aj diededam dárbaj sáme-
gielajt ienebut vuorodit.
Sámegielaj
doajmmaplánan javllá ráddidus ierit
ietján:
"Sámegielaj boahtteájgev nannit gájb-
bet aj ájnegis sámes jut sån iesj
gæhttjal ietjas máhtudagáv nannit ja
åvddånahttet, gielav adnet nav moadda
aktijvuodan dagu vejulasj, ja nav
guhkás gå vejulasj sámegielastis
boahtte buolvajda sirddet."
Dåssju muhtem gallegattja
giellakursajda oassálassti
Moadda rabás saje li
goappátja julevsáme
giellakursajn
- Gávnnuji aktse sámegiela
- Ienemus ájtedum giellajuogos Europan
- Moadda tuvsán jahkásasj histåvrrå
- Dábe milta klassifiseriduvvam oassen
suoma-ugralasj oavses urála giellamádda-
gis.
- Sámegiela li álu gasskasattjat dádjadahtes
- Aneduvvi iesjguhtik giellan, ij giellasuorggen
avtat gielas
- Jagen 1992 mierreduvvin duoddemær-
rádusá sámeláhkaj biehtsemáno 12.
Láhka mierret sáme- ja
dárogiela li dásseárvvusasj giela, ja
muhtem lagábut mierredum háldadim-
guovlon le sámegiella dárogielajn
dássásattjan almulasj aktijvuodan.
- Jagen 2000 merustaláduváj sulle 25.000
sámásti Vuonan.
Nuorttasámegiella dat ien-
emusát gullu.
- Ådå giellaguoradallam åvddån buvteduv-
vá 2012 biehtsemáno.
Plass til flere.
I Sámásta I er det fem elever, tre var bortte da Lokalavisa stakk innom.
Foran Ragnhild Orndal (35), tv, Brit Renate Kibsgård (26) og lærer May-Judith Haukeland
Amundsen.
-Det er flinke og motiverte elever, skryter læreren.
-Det er fint at det gis undervisning på dagtid, det gjør det enklere i forhold til familien, mener de to mødrene, som har satt
seg fore å påvirke sine barn til å lære samisk.
biejaduvvam.
Beras lulujin stuoves ájge
ja stuovas doarjja, oajvvat Gælok.
Dálven le aj Sámásta 3-kurssa læhkám
iehkedijt sidjij gudi sihti dav bargo
maDálven le aj Sámásta 3-kurssa læhkám
iehkedijt sidjij gudi sihti dav bargo ma
-Gæhttjalip aj Sámásta 4-kursav ásadit,
javllá Gælok.
-Gåktu dån jáhká galggá ienep
oassálasstijt oadtjot?
-Jáhkáv aj le ruhtadile duogen fámiljajda.
Jus lidjin permisjåvnåv oadtjot aktan
bálkkájn de lij dat ålov tjoavddám.
duola dagu Divtasvuona suohkan, mij le
sámegiela háldadimguovlon, lij máhttet
vaddet friddja aktan bálkkáj, sierraláhkáj
barggijda varresvuoda- ja huksosuorgen
ja bajássjaddamsuorgen, de lidjin ienebu
sijájs oassálasstet, miejnni Gælok.
Åhpadus le navti jut oassálasste
hæhttuji iesj barggat vehi tjåhkanimij
-Gájbbeduvvá oassálasste barggi viehka
ålov aktu, sihke giellaåhpajn, bágoj ja
dahkamusáj.
Sierraláhkáj nuorajt åhtsåp,
vuogas jus æjgáda gejn li smáv mánátja
gudi galggi gielav vijddásappot boahtte
buolvajda sirddet, låhpat Gælok.
Fredag 3. februar 2012
-Viehka ájnas barggo dálla dagáduvvá
Stájggo le sierralágásj
dilen danen gå siján le juo Steigentunet,
mij ham duodas juo le bájkálasj- jali
guovllomedisijnna guovdásj.
Geográ-
falasj guhkkudagá Nuortta-Sálton ja
Bådåddjuj ja Narvijkkaj mierkki Divtas-
vuona allebælláj ja Habmerij ávkken jus
galggá guovllomedisijnna guovdátjav
ásadit, aktan dat jut suohkana li sáme
suohkana.
Gå ælla nuoges viesáda de ep
aktu ruhtadårjav oattjo, danen sjaddi dá
guokta ássje ájnnasa, miejnni Rolf Stef-
fensen, guhti Sálto Guovllorádev jådet ja
åvddåla lij stivrrajådediddje Sunnhet i
Saltenin.
Sæmmi oajvvat Hábmer Gårobelludagá
Tor Valle.
-Hábmer ij dáv aktu nagá ja hæhttup
suohkanrájáj rastá barggat, javllá Valle
guhti vuojnná fáhkabirrasa máhtti suo-
hkanrájáj rastá aktan barggat.
-Dákkir guovdásj luluj ålles álmmugij, ja
bierrip doarjjot dav mij Divtasvuonan
Ep åvvå galga vissjat
jáhkket galggap mak sierra fálaldagáv
dåssju Hábmerij ásadit ja hæhttup
gæhttjalit barggijt suohkanrájáj rastá
ávkkit, javllá sån.
KOLS-pasientaj
skihppijviessogiehtadallam
lassánam 350%
Opposisjåvnnå Divtasuonan, Fred An-
dersenijn ja Filip Mikkelsenijn åvde-
musán, sihtin åvddåprosjevtajn álgget
valla ettjin dårjav oattjo Bb:as ja TPL:as
Fred Andersen sievet
Álmmukvarresvuodainstituhta stati-
stihkkaj iellemdile ja varresvuoda gáktuj
gájka lánda suohkanijn, mij áttjak al-
moduváj.
Ij la jurra hávsske låhkåt gåktu
Divtasvuona varresvuoda dille værrán.
-KOLS-pasienta lassáni 346% Divtas-
vuonan ja dát le alvos lassánibme sihke
Hábmera ja Stájgo gáktuj.
Dát boahtá
dassta gå varresvuohtabarggo Divtas-
vuonan le jagij tjadá hælbbaduvvam ja
dálla hæhttu "catch up", javllá Andersen
tjielggasit Divtasvuona suohkanij.
oajvvat guovllomedisijnna guovdásj
Ájluovtan le dagu hiebadum
avtastallamådåstussaj.
-Dákkir guovdásj le jur majt ådåstus
gájbbet, tjuottjot Andersen.
Valla ieneplåhko Johan Daniel Hættajn
(Bb) ja Jan-Einar Pedersen (TPL)
oajvvadi ietjá láhkáj.
Dárbahi ienep
prosjevta birra diehtet ja danen ássjev
ruopptot åvddånammadussaj sáddijga.
-Ilá stuorra iehpesihkarvuohta le
ruhtadime gáktuj.
Dárbahip sæmmilágásj
mærrádusájt Hábmeris ja Stájgos åvddål
gå mierredip jus dát le vejulasj, miejnni
Sån javllá ij sierra medisijnna guovdátjav
dárbaha ja vuoset ådå dåktårkontåvrråj
mij vas le dåjman Ájluovtan.
-Ij littja gus sluogas dajt 12 boarrásijsa-
jijt majt lihpit mierredit biggit, dákkir
guovdátja sisi ásadit, ruhtadime diehti?
-Iv rat diede le gus sluogas dajt 12 sajijt
biggit.
Avtastallamådåstus ienep dåjmajt
sijdan vuorot, danen gatjádav jus dajt
dárbahip.
Suohkanin li juo gássjelisvuo-
da danen de sjaddá gatjálvis jus duodaj
le riekta ådå tsiekkadusájt tsieggig-
oahtet, javllá Pedersen.
Ij la ga rat diede jus sjaddá álkke
spesiálistajt guovllosuohkanijda åttjudit.
-Tjabu skihppijviesojn li gássjelisvuoda
ja gåktu de mij rabdaguovlojn galggap
nahkat sijájt åttjudit, gatját.
-Miejnni gus sæmmi mærrádusá
gájbbeduvvi Stájgon ja Hábmerin dåss-
ju åvddåprosjekta diehti?
-Ålles ássjáj.
Gájka hæhttuji juo vuostasj
biejve rájes sæbrrat.
-Na majt daj 300.000 kråvnåj ma juo li
Divtasvuona suohkanis åvddåprosjek-
taj juolloduvvam?
-Da rudá li juo Ájluovta dåktårkontåvrråj
PreOb-sajij gáktuj suohka-
nin barggap gasskamuddoårnigijn.
Divtasvuona suohkanin li tjiehpes
bargge, gudi dájna nagádi, miejnni
Sån aj suohkandåktårav åhtsål.
-Suohkandåktår, sujna gænna le alemus
medisijnnafágalasj máhtudahka, ij le dán
guoradallambargguj sæbrram, dat le
viehka suddo, miejnni Pedersen.
Valla opposisjåvnnåj ij le dát nuoges.
Vijddásap ássjev gehtjadi ja vuosedi
sihke Varresvuodadirektoráhtta ja Helse
Nord li juollodam ja signálajt vaddám
vejulasj le guovdátjav ásadit.
-Hæhttup dáv vejulasjvuodav goappátjij
giedaj doahppit, ja ájnas le avtajienalasj
suohkanstivrramærrádusájn jus galggap
dáv nahkat, javllá Mikkelsen.
-Luovas hárpo økonomija, dåjma ja
tsieggima gáktuj li jur da ma galggi tjiel-
gaduvvat åvddåprosjevta baktu, masi
juo li oadtjum 850 000 kråvnå ruhta-
dibmen.
Ja ienep ruhtadibme gávnnu jus
dåssju avtajienalalasj suohkanstivrra
dav mierret, miejnni Mikkelsen.
Sån aj dákkir guovdátjav duktama ja
fágalasj åvddånahttemij tjadná, mielas
rekrutterimperspektijvan.
-Fágalasj guovdátjijn soajttá åttjudip
studentajt ja iehtjádijt gudi oadtju
praksismáhtudagáv sihke medisijnna-
fágan ja julevsáme gielan ja kultuvran.
Dat soajttá sjaddat sierralágásj kombi-
nasjåvnnå mij beras luluj sisijåhtemav
lasedit, miejnni sån.
Avtastallam máhtudagá gáktuj
Mikkelsen ja Andersen oajvvadibá
guovdásj luluj stuoráp virggeprosentav
vaddet barggijda sierramáhtudagájn.
-Uddni le miján kreftskihppijsujttár
Stájgon 20% virgen ja ræssta lij sijd-
daskihppijsujton.
perspektijvan hæhttup ávkkit dav
máhtudagáv mij guovlon gávnnu ja
dákkár medisijnnaguovdátjin máhttep
fállat sierravarresvuodadievnastussaj
ienep, javllá Andersen.
-Divtasvuona suohkan mierredij juo
jagen 2002 12 boarrásijsijddasajijt ásadit,
valla dat ij la goassak suohkana pládna-
bargguj sajájduvvam.
12 sajij ásadibme ij
le økonomalasj vuogas ja ilá divras
Guovllomedisijnna
guovdásj jali ij?
Åvdep vahko Divtasvuona
suohkanstivra ieneplåhko
ássjev åvddåprosjekta
Doareskultuvralasj
Varresvuoda- ja sosialguovdásj
rájaj ruopptot åvddånamma-
dussaj, danen gå ettjin diede
nuoges mij dát merkaj.
mannela Hábmera
suohkanstivra suohkan-
politihkkára oajvvadin dákkir
guovdásj bierri Ájluovtan
tsieggiduvvat ja miejnniji jur
sáme perspektijvva le ájnas jus
galggá nahkat Guovllo-
medisijnna guovdátjav
Divtasvuodnaj/Hábmerij ásadit.
Ássje galggá tjuovvo åvddånammadustjåhkan-
imen giehtadaláduvvat åvdås vas ruopptot suo-
hkanstivrraj sáddiduvvá.
Prosjekta doarjoduváj
Nuortta-Sálto suohkanijs guovvamáno 7.
Bie-
jve 2011 ja le åvddånahtedum aktan Sáme nas-
jonála máhtudakguovdátjijn (SANKS).
Prosjek-
tatjielggidus ja guoradallam le dagádum Varres-
vuodadirektoráhta guládijn ja le snivva Avtast-
allamådåstussaj hiebaduvvam.
Nordlánda fylk-
kasuohkan, Helse Nord ja Nordlánda fylkkadåk-
tår ássjev doarjju.
Varresvuodadirektoráhtta le
jagen 2011 juollodam 550 000 åvddåprosjektaj
ja åvdep mærrádus Divtasvuona suohkanin lij
300 000 kråvnå prosjektaj juollodit.
Filip Mikkelsen, Fred Andersen og Lars Filip Paulsen
- Det er viktig det arbeidet som gjøres i
Tysfjord nå.
Steigen er i en særstilling
siden de allerede har Steigentunet, som i
sum framstår som et lokal- eller distrikts-
medisinsk senter.
De geografiske av-
standene internt i Nord-Salten og til/fra
Bodø og Narvik vil for Tysfjord vest og
Hamarøys del faktisk være en fordel med
tanke på å opprette et Distriktsmedisinsk
senter, samt at kommunene er samiske
kommuner.
Siden antallet innbyggere er
altfor lavt vil ikke vi kunne få økonomisk
støtte alene, derfor vil disse to faktorene
være avgjørende, mener Rolf Steffensen,
som sitter som leder i Salten Regionråd
og tidligere var styreleder for Sunnhet i
Salten.
Det samme mener Tor Valle i Hamarøy
Venstre.
- Hamarøy klarer ikke dette alene og det
er nødvendig å få til et interkommunalt
samarbeid, sier Valle, som ser for seg
ulike fagmiljøer som samarbeider på
tvers av kommunegrensa.
- Et slikt senter bør være for hele befolk-
ningen, og vi bør støtte opp om det som
gjøres i Tysfjord.
Det er urealistisk å tro
at vi skal bygge et eget tilbud kun for
Distriktsmedisinsk
senter eller ikke?
I forrige uke sendte posisjonen i Tysfjord kommunestyre saken om
et forprosjekt for et Tverrkulturelt Helse-og sosialsenter på Drag
tilbake til formannskapet, med begrunnelse om at de hadde for lite
informasjon om hva dette innebar.
Dagen etter tok politikere i
Hamarøy kommunestyre til orde for et slikt senter på Drag og
mener at nettopp det samiske perspektivet vil være avgjørende for
å få et Distriktsmedisinsk senter til Tysfjord/Hamarøy.
KITTY SKAPALEN
Hamarøy og må kunne se på muligheten
av å benytte arbeidskraften over kom-
munegrensene, sier han.
350% økning av
sykehusinnleggeler av
KOLS-pasienter
Opposisjonen i Tysfjord, med Fred An-
dersen og Filip Mikkelsen i spissen,
ønsket å komme i gang med forprosjek-
tet, men ble nedstemt av Ap og TPL i
Tysfjord.
Fred Andersen viser til Folke-
helseinstituttets statistikk over levekår
og helsetilstand i alle landets kommuner,
som nylig ble lagt ut.
Materialet er ikke
akkurat optimistisk lesing med tanke på
sykdomsbildet i Tysfjord.
- Det er 346% økning i Kols tilfeller i
Tysfjord og dette er en formidabel økn-
ing i forhold til både Steigen og
Dette er et resultat av årelange
forsømmelser av helsearbeidet i Tysfjord
kommune, og som må "catches opp",
sier Andersen, med klar tale til Tysfjord
kommune.
Han mener at et distriktsmedisinsk sent-
er på Drag er som skreddersydd for sam-
handlingsreformen.
- Et slikt senter er akkurat i tråd med det
reformen krever, mener Andersen.
Men posisjonen med Johan Daniel Hæt-
ta (Ap) og Jan-Einar Pedersen (TPL)
mener noe annet.
De trenger mer
kunnskap om prosjektet og sendte
dermed saken om å gå for et forprosjekt
tilbake til formannskapet.
- Det er altfor mye usikkerhet rundt fin-
ansieringen.
Vi er avhengige av at
Hamarøy og Steigen gjør et likelydende
vedtak før vi tar stilling til om dette er
mulig, mener Pedersen.
Han mener at man ikke trenger et eget
medisinsk senter og viser til det nye
legekontoret som er i drift igjen på Drag.
- Vil det ikke være lurt å bygge de 12
sykehjemsplassene som er vedtatt å
bygges inn i et slikt senter, rent økono-
misk?
- Jeg er ikke sikker på at det er rett å
bygge de 12 plassene.
I følge samhan-
dlingsreformen legger man opp til mer
hjemmebaserte tjenester, så spørsmålet
er om det er behov for det.
Kommunen
sliter allerede så spørsmålet er om det er
riktig å begynne å bygge noe nytt, sier
Han er også usikker på om det er så lett å
knytte til seg spesialister til utkantkom-
munene.
- Sykehusene sliter jo allerede med det
så hvordan kan vi i utkanten klare å få de
hit, spør han.
- Mener du at et likelydende vedtak må
gjøres i Steigen og Hamarøy for kun
forprosjektet?
- Hele greia.
Alle må være med fra dag
- Hva med de pengene som allerede er
bevilget fra Tysfjord kommune på
300 000 til forprosjektet?
- De pengene er allerede brukt på lege-
kontoret på Drag.
For PreOb-plasser i
kommunen jobbes det med en overgang-
sordning.
Det er dyktige folk i Tysfjord
kommune, som vil få dette til, mener
Han etterlyser også deltakelse fra kom-
munelegen.
- Kommunelegen, som den med høyst
medisinsk faglig kompetanse har ikke
vært med på dette utredningsarbeidet,
noe som er meget uheldig, mener Peder-
Men for opposisjonen holder ikke dette.
De ser større på saken og viser til at
både Helsedirektoratet og Helse Nord
har gitt bevilgninger og signaler på at
det er mulig å få til et senter.
- Vi må se på det mulighetsrommet som
er, og det er viktig med et enstemmig
kommunestyrevedtak for å få dette til,
sier Mikkelsen.
- De løse trådene vedrørende økonomi,
Forts.
neste side
FAKTA
Saken vil bli behandlet i førstkommende
formannskapsmøte før det igjen blir sendt
tilbake til kommunestyret.
Prosjektet ble
støttet av kommunene i Nord-Salten den
7. februar 2011 og er utviklet i samarbeid
med Samisk nasjonalt kompetansesenter
(SANKS).
Prosjektbeskrivelsen og utred-
ningen har skjedd i dialog med Helsedi-
rektoratet og er nøye tilpasset Samhand-
lingsreformen.
Den er støttet av Nordland
Fylkeskommune og Helse Nord og også
Fylkeslegen i Nordland er positiv.
Helsedi-
rektoratet har i 2011 bevilget 550 000 til
forprosjektet og tidligere vedtak i Tysfjord
kommune gikk inn for 300 000 kroner
dåjmadit juohkka årromsaje åvdås.
doajmma- ja ruhtadimhásstalusáv
tjoavddá navti váj aktij tjadná moadda
doajma dagu PreOb-saje ja ietjá
avtadagá guovllomedisijnna guovdátjin,
miejnni Fred Andersen.
Jus ælla sænngasaje tjiehpes barggij
skihppijviesos ållidum pasientajt duos-
tudihttjat de suohkana hæhttuji mákset
4000 kråvnå jánnduris.
Dát soajttá sjadd-
at divras Divtasvuona suohkanij.
-Guovdátjijn gånnå li 12 boarrásijsijd-
dasaje, PreOb-sadje, psykiatria jánndur-
váktajn, bávtjasbinnedibme, poliklinihk-
ka, sierrapsykiatria, SANKS ja
viddnudakvarresvuodadievnastus ålles
Nuortta-Sálltuj máhttá giehpedit
gållonoadev dajs boarrásijsijddasajijs,
miejnni Andersen.
Gå dievnastusájt ja dåjmajt návti tjoahkki
de buoret rekrutterimav, fáhkaåvddå-
nimev ja dutkamav ja álmmugij buorep
varresvuohtafálaldagáv fállá.
Avta-
stallamådåstus gájbbet suohkanij
varresvuodasuorgen hæhttu
máhtudagáv låpptit viehka ålov ja gå
dievnastusájt tjoahkki dagu prosjek-
tatjielggidus gåvvit de buoret dákkir
máhtudagá rekrutterimav ja åvddånaht-
Dievnnofálaldagán galggá
duodden suohkangasskasasj ja guovlo-
lasj vuorodibme, ja muhtema dajs ájnna-
samos dahkamusájs Avtastallamådås-
tusán hæhttuji juogeduvvat suohkanij
gaskan ja suohkanrájáj rastá tjoavde-
duvvat, miejnni Andersen.
Muhtema li ballam jut psykiatria pasienta
dákkir guovdátja sisi galggi, valla dasi
Andersen návti vásstet:
-Ij le sáhka psykiatria skihppijsijdas ájnat
hæhkkaviehkes sidjij gudi balli, soajtti
ietjas sårmmit ja gudi li håjen, sæmmi
láhkáj dagu siján gænna le giehpes-
vuolssje dåktåris viehkev oadtju, javllá
Sihtá ienebuv diehtet
Jan-Einar Pedersen ja ieneplåhko sihti
gájkka vejulasjvuodajt gæhttjat.
-Hæhttu almma láhkáj dagáduvvat.
Mak-
ta dákkir guovdátjin le boahtteájgge
ruhtadiles mierreduvvá, javllá sån.
Opposisjåvnå bieles e åvvånis dádjada
jut juo åvddånbiejadum diedo mij le
sihke Helse Nordas ja Varresvuoda-
direktoráhtas dåhkkiduvvam ij le nuoges
gåjt dal åvddåprosjevtav álgadit vu-
ostatjin.
-Gå ieneplåhko javllá dát ij la fágalattjat
tjanádum de iv dádjada majt miejnniji.
Åvddåprosjekta le doarjodum sihke
Varresvuodadirektoráhtas ja Helsa
Nordas.
Sij li garvvám sihke Varres-
vuodadirektoráhtav ja Helse Nordav,
javllá Mikkelsen.
HAMARØY.
Rolf Steffensen og Tor Valle
drift og bygging er noe som nettopp skal
gjenomarbeides i et forprosjekt, som
allerede er finansiert med 850 000 kroner.
Og mer kan være på tur, dersom et en-
stemmig kommunestyre går inn for det,
mener Mikkelsen.
Han ser også et slikt senter opp mot
forskning og faglig utvikling, gjerne i et
rekrutteringsperspektiv.
- Med et faglig senter kan vi tiltrekke oss
studenter og andre som vil kunne få
praksiskompetanse både på det medi-
sinsk faglige sammen med lulesamisk
språk og kultur.
Det kan bli en unik kom-
binasjon, som vil kunne gjøre oss mer
attraktive for tilflytting, mener han.
Samhandling
om kompetanse
Mikkelsen og Andersen mener også at
det kunne gi større stillingsprosent for
fagarbeidere med spesialkompetanse.
- I dag har vi en kreftsykepleier i Steigen
i 20% stilling og resten i hjemmesykeple-
ien.
I et Nord-Salten perspektiv må vi dra
nytte av den kompetansen som finnes i
regionen og i et slikt medisinsk senter vil
det kunne gi spesialisthelsetjenesten
mer å tilby, sier Andersen.
- Tysfjord kommune vedtok å etablere 12
sykehjemsplasser i 2002, men det har
aldri blitt innarbeidet i kommunens
planarbeid.
Etablering av 12 plasser vil
være økonomisk urasjonelt og for dyrt å
drifte pr boenhet.
Løsningen funksjonelt
og økonomisk er å knytte flere funksjon-
er som PreObs plass og andre enheter til
et distriktsmedisinsk senter, mener Fred
For uten en sengepost med kvalifisert
personell til å ta seg av utskrevne syke-
huspasienter vil kommunene måtte
betale en døgnpris på 4000 kroner.
kan bli dyrt for Tysfjord kommune.
- Med et senter som innholder 12 syke-
hjemsplasser, Preob-plass, psykiatri med
døgnvakt, lindrende behandling, polik-
linikk, spesialist psykiatri, SANKS og
bedriftshelsetjeneste for hele Nord-
Salten vil man kunne forsvare driften av i
utgangspunktet 12 sykehjemsplasser,
mener Andersen.
En slik samling av tjenester og funksjon-
er vil skape grunnlag for rekruttering,
fagutvikling og forskning og gi befolk-
ningen et langt bedre helsetjenestetil-
bud.
Samhandlingsreformen krever en
betydelig kompetanseøkning i kommune-
helsetjenesten og samlingen av tjenes-
tene slik prosjektbeskrivelsen skisserer
gir nettopp muligheten for rekruttering
og utvikling av en slik kompetanse.
Tjenestetilbudet må i tillegg ha en in-
terkommunal og regional vinkling, og
noen av de viktigste oppgavene i Sam-
handlingsreformen må fordeles mellom
kommunene og løses på tvers av kom-
munegrensene, mener Andersen.
Det har vært noen røster som har vært
redde for at psykiatriske pasienter skal
inn i et slikt senter, men til det svarer
Andersen slik.
- Det er ikke psykiatrisk sykehjem men et
akutt hjelpetilbud for de med både angst,
suicidal risiko og depresjon, på lik linje
med de som har lungebetennelse som får
hjelp hos legen, sier Andersen.
Vil ha mer info
Jan-Einar Pedersen og resten av posisjo-
nen vil ha alle mulige scenarier på bor-
- Det må gjøres på en ordentlig måte.
Har
et slikt senter livets rett må vi se på fin-
ansieringen, sier han.
For opposisjonen er det uforståelig at
ikke det allerede fremlagte materialet,
som er godkjent fra både Helse Nord og
Helsedirektoratet er nok i første omgang
til å starte på et forprosjekt.
- Når posisjonen sier at dette ikke er
faglig forankret da skjønner ikke jeg hva
de mener.
Forprosjektet er støttet av
både Helsedirektoratet og Helse Nord.
De har overprøvd både Helsedirektoratet
og Helse Nord, sier Filip Mikkelsen.
Julevsámegiella-konferenssa
16 - 17 biejvijt Jåhkåmåhken
Dunji gut gielajn barga, äjgát, åhpadiddje ...
Lågå ienep mijá ruoptosijdon!
Konferanse Julevsámegiella
i Jåhkåmåhkke 16.
- 17. februar
For deg som arbeider med språket, foreldre, lærere ...
Les mer på vår hjemmeside www.samernas.se
... sier Britt-Inger Tuorda, samisk språkkonsulent i Tysfjord kommune.
Vi starter feirin-
gen kl.
11 00 og holder på til kl.
Det blir tale for dagen ved ordføreren, sang og
servering av kaffe og kaker.
- Så mandag 6. februar er det bare å møte opp på rådhuset i Kjøpsvik å bli med på
feiringen av dagen, sier Tuorda.
GEIR O. SMELROR
KOM PÅ RÅDHUSET OG FEIR DAGEN, oppfordrer Britt-Inger Tuorda.
Velkommen til
feiring av same-
folkets dag !
Jan Einar Pedersen
Sápmi- Vår del av världen
PRESSEMELDING:
Välkommen til utställningsöppning av Sápmi-
vår del av världen.
Åpner måndag 6 febr kl 13.00
Ájtte, Svenskt Fjäll-och Samemuseum i
Jokkmokk har producerat en vandringsutställ-
ning om samerna.
I utställningen visas Kate Kärrbergs doku-
mentärfoton om samiskt liv, kommenterade med
Ájttes föremål.
Fotograf Kate Kärrberg har un-
der många år samlat ett rikt bildmaterial från
samiskt liv i Norrbotten.
I Sápmi, vår del av
En vandringsutställning med foton och föremål om Samerna och
om Laponia, Lapplands världsarvsområde.
världen visar hon det bästa i urval.
Ájtte har formgivit utställningen och komplet-
terat med texter och gamla och nya föremål från
Ájttes samlingar.
Utställningen öppnas 6 februari kl 13.00 av
ordförande i Tysfjord kommune Tor Asgeir Jo-
hansen.
Rådgivare/etnolog Lis-Mari Hjortfors guidar i
utställningen.
Utställningen visas på Árran 6
februari-11 mars 2012.
SELJORD
Nordens største countryfestival!
Ca.
25 topp countryband For 14. gang!
14 timers non stop musikk SjøormCountry
Stor campingplass med gode fasiliteter
Stort Amcar-treff 18 års aldersgrense
35055164 www.countryfestivalen.no
Fredag 3. august 2012
Ronny van der Spa
ájggu åbddit gámáv
majt suv máttaráddjá
Anders tsieggij
Bælkkávárráj
ønsker å restaurere
gammen som hans
olderfar Anders satte
opp på Belkafjellet i
Juo uddni bierjjedagá le sån várráj
doalvvomin vædtsagijt gábmáj, mij le
láhkon Bælkká badjel Rudnávuonan.
Gábmá mij tsieggiduváj álgon 1950-jagijn
le oalle ja le tjanádum dålusj sáme
guollárbåndorkultuvrraj dajn guovlojn,
gånnå miehttseluohkko lidjin sierraláhkáj
- Diehtep gábmá ålov aneduváj giesse-
jahkebielen, duola dagu bivddimin,
guollimin, viejddimin ja muorjjimin.
Li
dåssju gallegasj gámá ma li dán
muoduga vuona bielen, ja dá rádjáj
dåbddåp dåssju avtav ietjá.
Dan diehti le
Bælkkágámán suodjalusárvvo.
Jus åbd-
dimbarggo ij álgaduvá dát ájnas ja
hálvva vuorjjás kulturmujtto máhttá
láhpput, miejnni Ronny van der Spa.
le prosjæktajådediddje, valla sujna le
viehkke áhtjestis Anders ja oappástis
Linda.
- Munji le sierraláhkáj ájnas åbddit
gámáv boahtteájggáj, dan diehti gå
tsieggiduváj ietjam máttarádjás Anders
Anders årruj Bælkkáj Rud-
návuonan aktan fámiljajnis 30-jagijn, ja
sihke sån ja suv áhkká lijga álgos
boahttsusáme svierikbieles, gudi årrujga
Divtasvuodnaj.
Anders lij muv ádjá Åge
Amundsena áhttje ja áddjá muv æddnáj
Karin Amundsen.
Mannemus
nammadum le ednamæjgát Bælkán ja
jáhkedahtte gámá æjgát, subtsas Ronny.
Buorre aktisasjbarggo
Sån tjadát prosjevtav ájnegis ulmutjin ja
lahka aktisasjbargujn Museum
Nuortajn, Divtasvuona Museajn ja Árran
Åbddi Bælkkágámáv
Ronny van der Spa aktan fámiljajnis ájggu
bisodit sáme bivddimgámáv Bælkkáváren
Rudnávuonan Divtasvuonan.
Dårjajn Sáme-
dikkes ja moadda tijma væhkálahk-
bargujn le ulmme åbddit gámáv vaj
máhttá vas aneduvvat juohkkahattjas.
Sån ájggu gámáv suodjalit, bisodit ja
tjalmostahttet åbddima baktu vaj
ienebuv aneduvvá.
- Sávvap ulmutja dájn guovlojn gámáv
vas adnegåhti bivddemij, guollimij ja
várrevádtse gudi Bælkkávárev váttsatji
juohkka jage, javllá van der Spa.
Uddni gávnnu bisoduvvam kulturbirás
Bælkán, mij máhttá tjanáduvvat árra sáme
guollárbåndorkultuvrraj, ja mij le registreri-
dum nasjonálalasj kulturmujttodáhtábásan
Askeladden, duola dagu goahtebirás,
gierggebuodo ja fieksegábmá.
Dá kultur-
mujto ja gábmá aktan dahki sáme kultuvrra-
duobddágav.
Jus gábmá ij åbddiduvá dát
kulturvvraduobddák gáhtogoahtá, miejnni
Ronny van der Spa.
Allerede i dag fredag er han i gang med å
frakte utstyr opp på fjellet til gammen,
som står på høyfjellsplatået ovenfor
Bealgga i Grunnfjord.
Den er bygd tidlig
på 1950-tallet og fremstår som autentisk
og er knyttet til den tidligere samiske
fiskebondekulturen i området, der ut-
marksressursene var særlig viktige.
- I følge de opplysningene vi har så ble
gammen mye brukt i sommerhalvåret,
blant annet i forbindelse med jakt, fiske,
fangst og bærplukking.
Den skal være
en av få slike gammer i det lulesamiske
området på norsk side, og så langt vi
kjenner til finnes det sannsynligvis bare
en tilsvarende.
Derfor har Belkagammen
svært høy verneverdi.
Dersom restaure-
ringstiltak ikke iverksettes vil et viktig og
relativt sjeldent samisk kulturminne gå
tapt, mener Ronny van der Spa.
Han står
som prosjektleder, men har også god
bistand fra sin far Anders og sin søster
- For meg er det spesielt ønskelig å beva-
re gammen for ettertiden, ettersom den
ble bygd av min oldefar, Anders Amund-
sen. Anders bosatte seg i Bealgga i
Grunnfjord sammen med sin familie på
30-tallet, og både han og hans kones
familie var opprinnelig svenske rein-
driftssamer, som slo seg ned i Tysfjord.
Anders var far til min morfar Åge
Amundsen og farfar til min mor Karin
Sistnevnte, som er grunneier
i Bealgga i dag, er sannsynlig eier av
Restaurerer Belkagammen
Ronny van der Spa og hans familie vil bevare den
gamle samiske jaktgammen på Belkafjellet ved
Grunnfjorden i Tysfjord.
gammen, forteller Ronny.
Forbilledlig samarbeid
Han gjennomfører prosjektet som privat-
person og i nært samarbeid med Muse-
um Nord - Tysfjord Museum og Árran
lulesamisk senter.
Med støtte fra Same-
tinget og mange timers dugnadsarbeid er
målet å restaurere gammen slik at den
igjen kan benyttes til glede for almenhe-
ten.
Han ønsker at gammen skal vernes,
bevares og synliggjøres gjennom restau-
rering og økt bruk.
- Vi ønsker at folk i området tar gammen i
bruk igjen, og kanskje spesielt den sa-
miske lokalbefolkningen, som benytter
området til jakt, fiske, fangst og friluftsliv
i sommerhalvåret og øvrige som benytter
seg av området, fortrinnsvis jegere, fis-
kere og fjellvandere som ferdes på Ba-
elgga-fjellet hvert år, sier van der Spa.
Vern gjennom bruk
Den praktiske delen av prosjektet be-
gynte i fjor sommer med løyping av ne-
ver, men selve hoveddelen skal gjen-
nomføres i løpet av første halvdel av
august i år.
Gammen.
Her er Linda van der Spa i gammen, ti 1980.
Foto: Anders Van der Spa
- Restaureringen vil hovedsakelig omfat-
te nytt never- og torvlag, innerklednin-
gen av fjellbjørk erstattes der det er nød-
vendig.
Det skal også legges stein, lages
nytt inngangsparti og legges nytt gulv
av bjørkeris.
Ny ovn skal settes inn.
vurderes også etablering av lufteventiler
under dørterskel samt montering av
rustfri ovn, forteller Ronny van der Spa.
Han vil så langt det går benytte seg av
lokale materialer som fjellbjørk, torv fra
myrområdene og stein fra nærområdet
rundt gammen.
- I tillegg til bevaring av kulturminnet for
ettertiden vil det være gledelig å kunne
reetablere et tidligere godt brukt alterna-
tiv til overnatting på Bealgga-fjellet.
Turfolk i alle aldre vil til alle årstider
kunne oppleve et "sus av fortiden" ved
å besøke og benytte seg av et samisk
kulturminne, som det i dag bare fins to
kjente av i sitt slag i det lulesamisk områ-
det på norsk side.
Dermed vil vi både
bevare et viktig kulturminne for etterti-
den, samt sørge for at det synliggjøres.
Gjennom bruken av gammen vil man
kunne bidra til at samisk kultur og identi-
tet ivaretas og videreutvikles i fremtida.
Jeg håper også at dette kan bidra til at
andre tar initiativ til å bevare bevarings-
verdige bygg, for det gir jo et historisk
sus å kunne se tilbake i tid, avslutter
OLSOK
på Korsnes
På tradisjonelt vis ble det feiret Olsok på Korsnes siste helga i juli.
Det var godt med folk som koste seg med rømmegrøt, kaffe og
kaker.
Etter gudstjenesten kirka møttes folk på Korsnes Museum,
hvor det ble servert rømmegrøt og grillmat.
Komiteén i Korsnes menighetsråd.
Fra venstre, Solfrid Kristiansen, Anne Olavsen,
Anne Mari Johansen og Anne Grete Amundsen.
Foto:
Rolf Lian
Suodjalibme ano baktu
Praktihkalasj oasse prosjevtas álgaduváj
åvdep giese moallumijn biesev, valla
oajvveoasse galggá tjadáduvvat
vuostasj lahken bårggemános dá jage.
- Åbddim sjaddá ienemusát ådå
biesse- ja lavnnje, sisbielle lagimijn
målsoduvvat gånnå le dárbbo.
Gierge
galggi aj bårdoduvvat, ådå boadáldahka
dagáduvvat ja duorggiduvvat ådåsit.
Ådå vuodná galggá biejaduvvat.
Usjudallap dahkat ventilasjåvnåv sjielmá
vuolen ja gábmáj biedjat vuonáv mij ij
ruosto, subtsas Ronny van der Spa.
Sån ájggu nav guhkev gå le máhttelis
adnet bájkálasj materiálajt duola dagu
lagim, lavnjev jækkástagájs ja giergijt
gámá lahka.
- Duodden bisodibmáj kulturmujtos
manep buolvvaj sjaddá suohtas ásadit
idjadimsajev Bælkkáváren nav gåk
Várrevádtse divna álldadrin
máhtti juohkka jáben vásedit oasev
dålusj ájges guossidime ja adnemin sáme
kulturmujtov, ma udnásj biejve gávnnuji
dåssju guokta julevsame guovlon vuona
Navti ájggop bisodit ájnas kultur-
mujto boahtteájggáj, ja aj gámáv
tjalmostahttet.
Adnema baktu gámás
máhttep oassálasstet bisodibmáj ja
åvddånahttemij sáme kultuvras ja
Sávav dát máhttá mielav
vaddet iehtjádijda bisodittjat dålusj
tsiekkadusájt, gå dát vaddá máhttelis-
vuodav gæhttjat manus ájgev, hæjttá
Gábmá.
Dánna l Linda van der Spa gámán, 1980-jagij álgon.
Det finnes i dag et bevart kulturmiljø i
Bealgga, som kan knyttes til den tidligere
samiske fiskebondekulturen, og som er re-
gistrert i den nasjonale kulturminnebasen
Askeladden, blant annet hustomt, stein-
gjerde og fjøsgamme.
Disse kulturminnene
og gammen utgjør samlet et samisk kultur-
landskap.
Dersom gammen ikke restaure-
res vil dette kulturlandskapet forringes,
mener Ronny van der Spa.
Fredag 4. mai 2012
Feltarbeid.
Mange gamle boplasser er besøkt og beskrevet.
Her Mikal Urheim.
Rávdda le akta bájkijs gånnå árbbedáhpe gálggá tjårggiduvvat boahtte prosjevtan "Várreviessom".
Erling Urheim guhti le prosjækta-
jådediddje goappátjijn prosjevtajn le gåvvidum soames jage dássta åvddål.
Rávdda som er en av plassene der tradisjonskunnskapene skal dokumenteres i neste prosjekt "Várreviessom".
Bildet av Erling Urheim
som er prosjektleder for begge prosektene er tatt for noen år siden
Erling Urheim le aktan suv 80 jage
vuoras áhtjijn Mikal Urheim tjårggim
gåktu jáhke vibáj sámebájken Divtas-
vuonan 50 jage dássta åvddål.
Gåktu
bierggijin gå nuorre ja luondo lij vuodo
viessomdilláj ja ruhtadilláj?
"Årssyklus for en sijdda i en samefjord
for 50 år siden" le vihpam gålmmå jage ja
áttjak låhpaduváj.
Prosjæktaj le doarjo-
dum Sámedikkes 100.000 kråvnåj ja Árran
ja Museum Nord li læhkám
aktisasjbarggoguojme.
Árbbediehto ja tjuovggidus mij le
tjoahkkiduvvam, le stuorra kultur-
histåvrålasj árbbe.
Le læhkám roatto
tjårggidit gåktu nuorre ja luondo le
læhkám njalla vuonasámij sijddalahá ja
guollár kultuvraj Divtasvuonan, ja makkir
barggo ja dahkamusá ma gulluji juohkka
jáhpáj.
Ålmmåjda, nissunijda ja mánájda.
- Máhttep javlat prosjevtatjadádibme lij
ållu loahppalåhpan, jus adnep dav
moallánagáv vihtta minuhta
lågenanguoktáj, gå árvustallap
diehtovadde álldarav ja hælsov, moalget
Erling Urheim.
Gidájt gå
iellem ællá ...
Sáme jagen li gáktsa
jábe ja álggá gidájn gå
iellem ællá.
Ja juohkka
jáhpáj gulluj dahkamusá
ja barggo.
Geográfalasj guovllo mij válljiduvváj
prosjevtan lij Måsske ja Oarjjevuona
oarjjebielle gitta Vuodnabahtaj.
Diehto-
vadde li tjalmostam sijdajt Måsske, Sis-
Vássjá ja Vuodnabahta.
- Dárbbo le læhkám gártjedit mij guosská
geográfalasj guovlluj vaj dåhkki
giehtadallat dáv prosjevtav buoremus
láhkáj, subtsas Urheim.
Tjårggidumbarggo le báddidum jiedna-
báddáj ja diehtovadde li læhkám Mikal
Urheim, Kaja Andersen, Marta Nystø,
Kari Johnsen, Eldbjørg Klingan ja Laila
Spiik (Svierigabieles).
Mikal Urheim,
Kaja Andersen ja Marta Nystø li
oarbbena gudi li bajássjaddam Vuodna-
badán.
Subttsasa tjanádum bajkijda
histåvrålasj ja árbbedábálasj árvojn li
tjårggiduvvam gåvåjn ja Mikal Urheim le
subtsastam gåvåj milta.
Subttsasa guovlojs loavddet aj várre-
bájkijt lahkusin: Njallajávrre, Måskåsj,
Diehtotjoahkkim.
Moadda dålusj årudagá li guossidum ja gåvvidum.
Læjbbá ja gitta Rávddaj lullen.
Mikal
Urheim subtsas aj oasástallamis Svieriga
biele Vájsáluovta sámij ja Oarjjevuona ja
Rudnávuona sámij gaskan.
oasástallam ja ietjá dile iellemis Oarjje-
vuonan le gåvviduvvam prosjevta
oajvvediedádusá 38 bielijn ma li
tjáleduvvam julevsámegiellaj Mikal
Urheima baktu.
-Bårggemáno mannegiehtjen årrujma
várráj Njallajávre lahkusin.
biejve subtsastij áhttjám subttsasijt ma
gulluji iellemij váren boatsojsujtojn,
ulmutjij birra gudi akti viessun ja doaro
ájges - báhtariddjijtrafihka birra ja
sierraláhkáj suoma merrakaptæjnna
Ålandas guhti hávveduváj Dujskajs ja
jámij váren, javllá Erling Urheim.
-Ejma oattjo tjadádit gájkka majt lijma
ájádallam.
Sihke ájgge ja ruhtadoarjja li
ráddjidum, javllá Urheim.
Ja sån le juo
álggám ájádallat ådå ja stuoráp
prosjevtav, aj dá bále aktan áhtjenis
Mikal Urheim.
-Dalloj galggá iellem váren liehket
oajvvetiebmán, gånnå láttakkultuvra
tjalmostahteduvvá.
Boatsojsujtto sjaddá
aj oasse prosjevtas, subtsas Erling
Urheim, guhti le åhtsåm ruohtadårjav
Sámedikkes ja doajvvu jåhtuj boahtá
jage birán.
Fredag 5. oktober 2012
- Sjiehtadallama li læhkám miellusa ja
joarkki sámedikke åvdedimev duojes
æládussan, javllá rádesebrulasj
Dálla gávnnu rievddadimoajvvadus.
Oajvvadus le guláskuddamij
gålgådismáno 1.
Biejve, gånnå
oajvvaduvvá sámejienastimstivrra
suohkanijn gånnå jienastumlåhko le
binnep gå 30 de galggi tjálalattjat
diededit jienastiddjijt le siján le dåssju
máhttelisvuohta árabut jienastit jienastit
sámedikkeválgan.
Diededibme galggá
jienastiddjijt jåksåt åvddål ára
jienastibme álggá.
Máhttelisvuohta
jienastittjat válggabiejven le vuojnnet
ájnas válggaoassálasstemij.
jienastamguoradallam le gávnnam sivvan
vuollánibme válggaoassálasstemij le gå
institusjåvnålasj birástahka
sámedikkeválgan lij rievddam.
årrom suohkanin nievrep sáme birrusijn
ij le sivva vuollánibmáj, valla tjielggidus
vuollánibmáj le gå jienastimlihte ælla
sæmmi sadjihin gå åvddåla.
Árvvedahtte
le jienastiddje ilá manet ájttsi dåssju
máhtti árrat jienastit (ájggemierre le
Nievres sajij jienastimlihtijda
Dát le akta tjielgadusájs masi sáme jienastam-
guoradallam vuoset gå guoradalli manen
jienastuslåhko Sámedikke jienastusán le binnum.
manemus bierjjedagá åvddål
válggabiejve).
Soajttá duodden le
hieredibme jienastiddjáj råhtos gávnnat
gånnå suohkanin le árra jienastibme.
Ådå årnigin mij bådij jagen 2009 tjuodtju
jienastiddje suohkanijn gånnå li binnep
gå 30 jienastiddje, e desti besa jienastit
válggabiejven - valla bessi dåssju árabut
Sáme jienastimguoradallam-
prográmma duodas viehka stuorra
vuollánimev válggaoassálasstemin
válggadáfojn gånnå li suohkana binnebu
gå 30 jienastiddjij.
Vuollánibme
oarjálamos niellja válggadáfojn le Oarjje-
Vuodna válggadáfon - 14,4% (Oarjje-
Vuodna), Oarjjelsáme válggadáfon -
7,3% (Trøndelag fylka, Oarjje-
Norlánnda) Allemera válggadáfon - 6,5
% (gasska ja nuortta Nordlánnda, Oarjje-
Råmsså) ja Gáisi válggadáfon - 4,2%
(gasska ja nuortta Råmsså).
nuorttalamos válggadáfojn Finnmárkon li
Sámedikkeválgga
Sámedikkeválgga tjadáduvvá
ragátmánon juohkka nælját jage,
stuorradikkeválga aktijvuodan.
Vállji-
duvvi 39 ájrrasa gietjav válgga-
birrusijs.
Boahtte sámedikkeválgga
tjadáduvvá tjavtjan 2013.
gallegasj jali e gávnnu suohkana binnep
gå 30 jienastiddjij, ja dánna le stuoves
válggaoassálasstem.
Rievdadimoajvvadus sjaddá guosskat
ienemus oasev Vuona suohkanijs.
Ådå æládussjiehtadus duodjáj
Sámedigge ja duodjeorganisá-
sjåvnnå Samiid Duodji ja
Duojariid ealáhussearvi ásadin
dá vahko æládussjiehtadusáv
duodjáj mij guosská 2013.
Marianne Balto.
Sjiehtadusán jahkáj 2013 le mierre 9,4
millijåvnå.
- Le sierraláhkáj ávos gå sjiehta-
dallambiele lij guorrasam prosjevtav
jådedit mij guosská mærkka-
gálvvotsieggimav, vuobddemav ja
vuobddembargov, javlla Marianne Balto.
Sån subtsas dát le ájnas barggo mij gullu
mávsánisvuodav æládusán, gå duodje
ienep sadjihin sjaddá ja duoje hadde
lassán.
Sjiehtadallambiele lij aj guorrasam
boahtte jahkáj
máhtudahkabajedimdåjmajt vuorodit.
Årnik doajmmarudáj le tjalmostuvvam ja
rádeájras Marianne Balto le ávon gå
biele li guorrasam årnigav árvustallat.
Gálldo: www.sámedigge.no
Gallegasj sáme li læhkám nav
dåbddusa, gåjt dal muodos, dagu
Petter Nilsen Wadnim (1855-1935).
Oarjje-Fuoldá - gåvvår Lyder
Kvantoland Petter Nilsav gåvvij ja
gåvvå poasstakårttån sjattaj mij ålov
vuobdeduváj.
Petter Nilsannin lij ællo
Fuoldán ja Hábmerin, ja Hábmerin aj
guhkev åroj.
Gå vuorastuváj åroj
aktan áhkátjijnes Sagfjordbotnin
Fuoldán.
De lidjin divna niellja máná
jábmám.
Bárnnes Amund sårmen jámij
ja guokta nuoramusá, Ano ja Petra,
tuberkolose skihpudagás jámijga.
Divna gålmås ållessjattugin jábmin
1920-jagijn.
Petter Nilsa
Fredag 6. januar 2012
Girkkogábmá Ájluovtjávrregátten.
Anna ja Ingar Kuoljok ájádallaba tsieggit girkkogámáv Ájluovtjávrregátten, gånnå ulmutja bessi
siettosvuodav gávnnat ja ganugasstet árggabiejvijt.
Kirkegamme ved Dragsvatnet.
Ekteparet Anna og Ingar Kuoljok planlegger å sette
opp en kirkegamme ved Dragsvatnet, som folk kan søke til for å finne ro og refleksjon i hverdagen.
FOTO fra NRK's sending
Girkkogábmá Ájluovtjávrregáddáj
Jårggålibme: Divte Media AS/Jørgen Kintel
Anna ja Ingar Kuoljok ájggoba girkkogámáv
tsieggit doajmmapárkan Ájluovtjávrregátten.
Tsieggimloahpe le gárves ja dálla
vuorddeba desik tille gáhtu åvddål
máhtteba tsieggimbargojn álgget, mij
galga væhkkálakkoj bargaduvvat.
-Manen girkkogámáv?
-Ájádus le gábmá galggá liehket bájkke
gånnå ulmutja máhtti siettosvuodav
gávnnat ja ájádallat.
Ráfálasj bájkke
ájádusájda ja råhkålvisájda.
máhtá identitehtav nannit ja ietjanit
oahpástuvvat.
Sáhka le identitehta birra
ja jut gávnnu bájkke gånnå besa ietjas
láhkáj liehket, subtsastibá da guovtes.
- Girkkogábmá le tjáppabájken jávrre-
gátten, 100-200 mehtera váttsáldagá
milta, danna máhtá gavnat siettos-
vuodav majt dárbahip árggabiejven.
-Diehki máhttá boahtet bæjválasj biktasij
ja nádudallat lahkavuodav.
Váttsáldahka
sjaddá hiebaduvvat sidjij ma lij juolgijs,
subtsastibá álgadiddje.
Ja jur ráfe, identitehta ja aktidit
árbbedábev le læhkám jådedimfábmo
girkkogámá ájádusá duogen.
-Mij lip vuodov biedjam gábmáj majt lip
åvddåla tsieggim, árbbedábálasj háme
milta, valla unnán stuoráp, subtsas Ingar
Arvusmahtedum libá svierigabieles,
gånnå muodugasj girkkogámá gávnnuji.
Dálla vuojnneba duon dán modellajda ja
duodasti girkkogábmá ij le biddnustalle
ietja girkkojda ja biednagådijda.
-Sjaddá ienni lasádus gå biddnustalle.
Unna bájkásj gå dárbahip ietján gå stuor
girkkov jali biednagoadev, javllaba.
Ja Ingar Kuoljok, guhti barggá advo-
káhttan subtsas ahte le máhttelisvuohta
fiesstit párrajt ma sihti ietjá válda
birástagáv.
- Galggá gus tsiekkadus fiesstiduvvat?
- Galggá.
Biskoahppa la moalgedam ahte
sihtá oassálasstet tsiekkadusá
fiesstimin, subtsas Ingar Kuoljok.
Rabás girkkogábmá ájádusáv libá
svierigabieles viedtjam.
- Le ienep dábálasj dákkir girkkogámáj
rijkkarájá nuppe bielen, gånnå iejvvi
dákkir gámájt gå le várijt vádtsemin.
Girkkogábmá tsieggiduvvá sæmmi
ájádusá milta ja sjaddá birrusij 30
kvadratmehtera, 5x6 mehtera, javllá
Ingar Kuoljok.
-Hiehpá buoragit unnep tjoaggulvisájda,
30-40 ulmutjijda, ja ålgusjbielle
hiebaduvvá váj sjaddá sadje ulmutjijda
tjuodtjot ålggolin.
Girkkogábmá sjaddá
rabás gájkajda, javla Kuoljok.
Gámá
sisbielen sjaddá álltára lágásj ja muorra-
vuodná gånnå dåhkki dållit váj sjaddá
bivval.
Ja diehttelis lavnnjidum.
Tsieggimbarggo galggá ienemus oassáj
væhkkálakkoj dagáduvvat.
-Ep la åhtsåm ruhtadårjav ájn, ájádallap
tsieggit ietjama barggofámojn ja
væhkkálakkoj bargojn, gå tille ednamis
Prosjevta namma le Sápmi Business
Bootcamp ja Pia Huuva la prosæssajåde-
diddje.
-Sáme nissuna li dåjmalattja ja dárbahi
juojddáv barggat ja dáv fálaldagáv váj
barggo máhttá joarkket åvddålijguovlluj,
javllá Pia Huuva.
Bootcampa (majt máhttep buohtastahttet
hieredusláhttojn) vihpá vihtta biejve
Jåhkåmåhken 2012 moarmesmáno, gånnå
oattjo åvddånahttet ietjat ájádusáv,
buktagijt jali dievnastusáv.
Sápmi Business Bootcamp
Svieriga Sáme Rijkkasiebrre fálli kursav sáme
nissunijda oasesájádusájn Norr- ja Västerbottenin.
jådediddje Ella Carin Blind ja prosæssa-
jådediddje Pia Huuva subtsastibá sjaddi
vuosedit åvddånimvuogijt gåktu oadtjot
buorre buktagijt.
Pia Huuva subtsas ahte
e sjatta barggat viddnudakplánaj ja
dokumentaj.
Dánna sjaddá rahtjamus ja
lásjmudallambiktasa.
- Jus dujna le buorre ájádus majt sidá
gæhttjalit de oattjo dán bootcampan
iehtjádijs ájádusájt ja oajvvadusájt.
jáhkkep ja doajvvop oassálaste juohki
åtsådallamijt ja værmástagáv váj máhttá
joarkket bargojn.
Sihti sáme nissuna ma oassálassti válldi
ájádusáv fáron, valla muhttijn le buorre
ierijda biedjat dav ájádusáv ja barggat
ållu ietjá ássjijn, váj oattjo åtsådallamijt
majt válldá ruopptot ietjas bargguj.
-Mijá visjåvnnå le ahte galggá sjaddat
jahkásasj dáhpádus.
Ájnnasamos le ahte
sámenissuna máhtti værmádagástisá
vijdedit, aktan barggat, oahppat nubbe
nuppev dåbddåt ja vuojnnet gåktu
ávkástallat buoremus láhkáj váj máhtti
vuobddet ienep buktaga ja dievnastusá
majt máhtti fállat, javllá Pia Huuva.
Gálldo: Jokkmokk.se/Oddasat.se
gáhtu, javllaba Anna ja Ingar, ma vu-
ostásjbále subtsastallin ájádusá birra
NRK Sábme Ådåsijn åvdep
jage javllamáno.
Fredag 10. februar 2012
"Sápmi - vår del av världen".
Lis-Mari Hjortfors oahpestallá gæhttjijt vájaldamvuosádusán Jåhkåmåhkes
"Sápmi - vår del av världen".
Lis-Mari Hjortfors guider publikum gjennom vandreutstillinga fra Jokkmokk.
ORDFØRER Tor Asgeir Johansen holdt
fine taler på begge sider av fjorden og
åpner her marsipankaken i Kjøpsvik, fint
pyntet med det samiske flagget.
Árran julevsáme guovdátjin ávvudallin
biejvev hålaj, lávllagij, árbbedábálasj
biebmoj, gáhkoj ja vuosádusrahpamijn.
Direktørra Lars Andreassen bivddi
suohkanoajvev Tor Asgeir Johansenav
hållat.
Johansen sávaj gájkajda vuorbbe
biejvijn ja rabáj vuosádusáv "Sápmi -
vår del av världen"
-Ávon lev gå diehki uddni gåhtjoduvviv,
ja boadáv njuolgga rádegoades
Gásluovtan, gåsstå lidjin varrudagá.
Stuor ávvo la rahpat vuosádusáv, mij
guosská liehket sábme uddni, javlaj
Johansen.
-Sáme kultuvrra le moattebelak, degu
dáttja kultuvrra le.
Árran le ájnas
máhtudakguovdátjin ja aktan Divtasvuo-
na suohkanijn máhttep sámegielav ja
kultuvra nannit.
Aktan barggap ja mielos
Sámij álmmukbiejvve
- Sámij biejvve
Sámij álmmukbiejvev ávvudallin mánnodagá Árranin,
Divtasvuona ASVO:n, Gásluovtan, Strávnjunjen ja
Oppájden.
Ájluovtan lij ávvudallam vijdedam "sámij
biejvijda" - boahttsuæládusájn oajvvetiebmán.
ságastip ássjijt ja buorrel áhkáj ássjijt
tjoavddep, javlaj suohkanoajvve, åvddål
gå sávaj gájkajda buorre ja hávsskes
ávvudallamav.
Inga Karlsen ja Divtasvuona Demens-
siebrre almmudij girjev "Sáme biebbmo
vuorrasijda" ja fállin biebbmomájstátjav
Biejvve låhpaj mæssojn
Ájluovta/Ájlátte girkkon girkkokáfajn ja
gáhkoj Árranin.
Gásluovtan lij suohkanstivrrahuonaj
rádevieson gárves ávvudallamijda.
lidjin dåssju birrusij guovtelåges
tjåhkanam de bessin gullat sáme-
lávllagijt, hålajt ja káfajn ja gáhkoj
hávsskudallat.
Suohkanoajvve Tor
Asgeir Johansen håla baktu nammadij
man ájnas le Divtasvuona suohkanij
oassen liehket sáme giellaháldadimguov-
los ja suohkana visjåvnnå le "Guokta
kultuvra, aktisasj boahtteájgge".
-Divtasvuonan le Árran julevsáme
guovdásj sierralágásj ja ájnas sáme giela
ja kultuvra dilláj, ja le álggorájes åvd-
dånam máhtudakguovdátjin.
Suohkan ja
Árran aktan máhtti ájn boahtteájggáj
sámegielav ja kultuvrav nannit, nammad-
ij sån.
-Sjaddup buorebu mielos ságastit
ássjijt ja ij hárrut nievres ássjijda.
buorrevuohta dassta sjatta, låhpadij
suohkanoajvve hålastis.
Håla mannela åvddånbuvtij Karl Edvard
Urheim lávllagav "Nuorttobiegga" Ing-
hilda Tapios.
Tæksta: Kitty Skapalen/Geir O. Smelror
Gåvå: Hannah Prescher/Geir O. Smelror
Lars Andreassen ja/og Inga Karlsen
Samefolkets dag mandag ble markert både på Árran
og Tysfjord ASVO, i Kjøpsvik, i Leinesfjord og på Inn-
havet og Oppeid.
På Drag har man utvidet feiringen
med "samiske dager" - med reindrift som hovedtema.
På Árran lulesamisk senter ble dagen
behørig markert med taler, sang, tradis-
jonell servering, festkaker og utstilling-
såpning.
Her ga direktør Lars Andreas-
sen ordet til ordfører Tor Asgeir Jo-
hansen, som gratulerte med dagen og
åpnet utstillingen "Sápmi - vår del av
verden".
-Jeg er glad for å bli invitert hit i dag, og
kommer rett fra rådhuset på Kjøpsvik,
som overbringer hilsninger.
stor glede å åpne utstillinga, som han-
dler om det å være same i dag, sa Jo-
- Samisk kultur er mangfoldig, slik norsk
kultur er.
Árran er et viktig kompetanse-
senter og sammen med Tysfjord kom-
mune kan vi styrke lulesamisk språk- og
La oss arbeide sammen og frem-
snakke det positive og finne gode løs-
ninger sammen, sa ordføreren, før han
ønsket alle de fremmøtte en god og
trivelig markering av dagen.
Inga Karlsen og Tysfjord Demensforen-
ing presenterte boka "Samisk mat for
eldre" og bød på smaksprøver i auditori-
Dagen ble avsluttet med gudstjeneste
i Drag/Helland Kirke med kirkekaffe og
kaker på Árran.
I Kjøpsvik var kommunestyresalen på
rådhuset var pyntet til fest.
Selv om det
bare var et tjuetalls personer som møtte
fikk de høre fin samisk sang, taler og
servert kaffe og kaker.
I sin tale her kom
Gijtton tjáppa lávllagijs oattjoj Urheim girjev ja skierrov.
Sæmmi oattjoj Ella Nilsen, gut
ávvudallamav gárvedij.
Som takk for fin samisk sang fikk Karl Edvard Urheim ei bok og en
CD.
Det samme fikk Ella Nilsen, som ordnet til markeringen.
Strávnjunnje mánájgárdde aj sáme biejvijda oassálastij.
Dánna hávsskudallin dålå birra bidosijn ja gáhkoj.
Innhavet barnehage deltar også på samisk uke.
Her koser de seg med bios og gahkko rundt bålet.
Ordfører Tor Asgeir Johansen innpå
viktigheten av at Tysfjord var innlemmet
i det samiske språkforvaltningområdet
og at kommunens visjonen var "To
kulturer, en felles god fremtid".
- I Tysfjord spiller Arran-Lulesamisk
senter en spesiell viktig rolle for samisk
språk og kultur, og har siden åpningen
utviklet seg til et betydelig kompetanse-
senter.
Sammen med kommunen
kan Arran bidra til en fortsatt
styrking av samisk språk og
kultur, mente han.
- La oss bli
bedre på å fremsnakke positive
ting og ikke låse oss fast i saker
vi oppfatter som negative.
fører sjelden mye godt med seg,
sa ordføreren til slutt.
Etter talen frem-
førte Karl Edvard Urheim sangen
"Nuorttobiegga" av Inghilda' Tapio som
oversatt til norsk betyr "Nordavind"
Tekst: Kitty Skapalen/Geir O. Smelror
Foto: Hannah Prescher/Geir O. Smelror
Samefolkets Dag
- Samiske dager
På Tysfjord ASVO tirsdag; Uteliv med lassokasting, steking av pinnebrød, vedklyving og
båltenning.
Dáhpe Sámij álmmukbiejven.
Gudát jagen manneláhkoj la Johan Daniel Hætta guossidime Pæsatun mánnágárdev Gásluovtan sámeálmmukbiejven.
Dánna subtsas
álmmuksubttsasijt, goabddáv tsábmat, lávllu ja juojggá.
Dát dáhpáduváj mánnágárdde ietjas loavddagin gånnå lij dållå ja duolje.
Hætta subtsas álmmukbiejve lidjin vargga 30 máná ja
ållesjattuga guossen låvdagoaden.
-Hávsske lij ja máná tjuovvun majt subtsastiv, sierraláhkáj gå vuosediv sáme addnogálvojt, dassi lidjin miellagiddisa.
Manutjissaj bessin divna máná
oassálasstet goabddetsábbmemij, vaj bivvalap dálkke sjaddá, juo lip dal galmmasis vájbbam.
Vuojnos dal ájllegij jus ij dálkke bárrána, måjot Daniel.
Fast tradisjon på Samefolkets dag.
For 6. året på rad møter Johan Daniel Hætta opp i Pæsatun barnehage i Kjøpsvik på Samefolkets dag.
Her forteller han samiske eventyr, slår på
trommer, synger og joiker.
Alt dette skjer i barnehagens egen lavvo der det for anledningen er tent bål og lagt ut reinskinn.
Hætta forteller at han i løpet av markeringen hadde nærmere 30
barn og voksne på besøk i lavvoen.
- Det var veldig god steming og barna fulgte oppmerksomt med på det jeg fortalte, spesielt da jeg viste frem samiske bruksgjenstander, det var de
veldig interessert i. Til avslutning fikk alle barna være med å tromme frem mildere vær, for nå er vi lei av frosten.
Så får vi se frem mot helgen om det ikke blir mildere vær, sier Daniel
Almodibme biebbmogirjátjis Sámij biebbmo vuorrasijda Divtasvuona
demenssiebrre stivra baktu.
Inga Karlsen ja Elin Øgsnes fállaba
májstev árbbedábálasj sáme biebmos biebbmogirjátjis.
Lansering av matheftet Sáme biebbmo vuorrasijda - samisk mat for
eldre ved styret i Tysfjord Demensforening.
Inga Karlsen og Elin Øgsnes
serverer tradisjonelt samisk mat fra sitt mathefte.
Árran kafea låptån: Oahppe Ájluovta skåvlås ásadin låpptåkáfeav
káfajn ja gáhkoj, sisboados le klássamannuj Englánndaj vuoratjismáno.
Arran kafe på loftet: Elever fra Drag skole hadde loftskafé med kaffe
og kaker, inntekten gikk til klassetur til England i april.
Álmmukbiejvvehålla ja rahpam vájaldamvuosádusás
"Sápmi - vår del av världen" Divtasvuona suohkanoajvve
baktu Tor Asgeir Johansen.
Oalges bielen, direktørra Lars
Magne Andreassen, gåro bielen Samuel Gælok ja Lis-Mari
Hjortfors.
Nasjonaldagstale og åpning av vandreutstillinga
Sápmi - vår del av världen ved ordfører i Tysfjord, Tor
Asgeir Johansen.
Til høyre, direktør Lars Magne
Andreassen, til venstre, Lis-Mari Hjortfors.
og Samuel
Gælok.
Markeringen startet med flag-
gheising klokken 10.00 og Same-
folkets sang.
Som en del av kroppsøvingsf-
aget var elevene på 8. og
9.årstrinn ansvarlig for planleg-
ging, forberedelse og gjennom-
føring av aktiviteter for
skolens øvrige elever.
Alle aktiviteter var lagt til isen
på Hamnvatnet og i strålende
sol kunne alle prøve seg på
lassokasting, isfiske, hinder-
Samefolkets dag ute i det fri
Drag skole mar-
kerte Samefolkets
dag med uteaktivi-
tetsdag for alle
skolens 97 elever.
løype og rebusløp på skøyter.
tillegg var det mulig å teste
hurtighet når to og to fra hver
klasse målte fart og krefter i
kortbaneløp på skøyter.
Hock-
ey-køllene var også framme og
en gruppe gjennomførte hock-
eyøvelser.
De ansvarlige elevene sørget
også for bål og grilling av
pølser.
En hyggelig og fin overraskelse
var det at Per Labba kom til
skolen og hadde med seg en
helt hvit rein som slett ikke lot
seg forstyrre av
mange skuelystne.
Skolen deltok videre
i uken på aktiviteter
på ASVO og Árran.
Noen elever fra 1.-
4.årstinn besøkte
ASVO på tirsdag og
onsdag var alle kom-
munens 5.klassinger
på Árran mens 6. og
7.årstrinn var på
ASVO.
Tekst/foto:
Drag skole
Tirsdag var det et godt besøkt og
svært interessant seminar på
Arran der reindrift var tema.
Miklal Urheim var en av
foreleserne.
Lokalavisa kommer tilbake til
seminaret i neste utgave.
Samisk uke på Tysfjord Asvo.
fra tirsdagens utearrangement.
lærer man å tenne bål.
Til Lokalavisa sier hun at hun
selv har samiske røtter.
finner hun det viktig å få til en
bevisstgjøring både hos de som
er av samisk slekt og de som er
etnisk nordmenn.
Dette gjør
man ved å prøve å vise noe av
rikdommen i den samiske kul-
turen.
I skolen kan man få fokus på
samisk kultur gjennom tverrf-
aglig arbeid, for eksempel ved å
studere samiske symboler og
prøve å lære noen samiske ord
og tall.
Videre ved å fortelle
samiske legender, og gjennom
musikk å høre på alt fra joik til
Samefolkets dag
i LEINESFJORD
Ved Steigenskolen
Leinesfjord har man
i mange år hatt som
tradisjon å feire
Samefolkets dag.
Pådriver for dette
har vært SFO-leder
Nina Einarsen.
Tekst/foto: Aasmund Gylseth
Nina Einarsen sitter ved leirbålet og forteller samiske legender.
Barna følger spent med.
Tom Hind demonstrerer hvordan man kaster lasso.
Etterpå får alle
elevene forsøke.
"ny" samisk musikk.
Dessuten
er det viktig å fortelle hvordan
samene lever i dag.
Det er mor-
somt å se at skolebarna blir
engasjert, og enda morsommere
å se at innvandrerbarn vi har i
Leinesfjord lett identifiserer seg
med utfordringene minoritetsbe-
folkninger møter.
Jeg er stolt av min samiske
herkomst, og derfor ønsker jeg
at andre også skal lære om
samisk kultur, og kanskje forstå
den bedre.
Steigen er jo fra gam-
melt av en del av det samisk
område, sier Nina, før hun
trekker hetta over hodet og
skynder seg ut i kaldværet til
ungene som venter.
På rådhuset i Steigen
hadde de heist det
samiske flagget.
Utfordrer
Tysfjord
kommune
Sálto sámesiebrre-NSR oppfordrer Tysfjord kom-
mune til å utarbeide en god og helhetlig politikk for
samisk språk og å vise at visjonen; "To folk - en
felles god framtid" er mer enn tomme ord.
- Det bør skje ved at samisk språk
og kultur gjennomsyrer alt av plan-
er for Tysfjord kommune og at også
politikken er med på å høyne sta-
tusen til lulesamisk språk, skriver
foren-ingen v/leder Hugo Kalstad
(bildet) i brev til kommunen.
SSS-NSR er fornøyd med forslaget
til visjon som Tysfjord kommune
har utarbeidet; "To folk - en felles
god framtid".
For at disse fine ord
skal få et innhold må det konkretis-
eres i kommuneplanen og under-
liggende planer hva Tysfjord kom-
mune skal gjøre for å synliggjøre
satsingen på samisk språk og kul-
tur.
- Tysfjord kommune er den eneste
kommunen i Norge der lulesamisk
språk er sidestilt med norsk.
SSS-
NSR er overbevist om at en sterk-
ere satsing på samisk språk er et av
grepene som vil gjøre Tysfjord til et
attraktivt sted å bo å leve.
De tre
satsingsområdene; velferd, næring
og bolig er selvsagt alle viktige.
Men vi mener at å satse på et av
områdene der Tysfjord kommune er
unik (lulesamisk språk) vil være et
lurt grep for å bidra til å snu den
negative befolkningsutviklingen
som Tysfjord er inne i, heter det i
brevet der man viser til den store
mobiliseringen som skjedde i andre
halvdel av 1980-tallet, bl.a.
opprettelse av samisk barnehage og
egne samiske klasser på skolen.
-Årskullene fra den tid, som hadde
samisk som førstespråk er nå i
midten av 20-årene.
En sterkere
satsing på samisk i Tysfjord vil
gjøre det mer attraktiv for disse å
bli boende og/eller bosette seg
"hjemme".
Satsingen må da være
reell og gjennomgripende på alle
områder i kommunen.
Vi vet det er
mange som vil leve og bo i et miljø
der det er mulighet for å kunne lære
samisk, snakke samisk, få samisko-
pplæring til sine barn både i
barnehage og skole og få offentlige
tjenester på samisk.
For mange er
samisk så viktig at de velger å flyte
"hjem" for at barna skal få op-
plæring i samisk.
Det er derfor
viktig, for det første at kommunen
kan tilby en samisk-opplæring som
er topp og dernest legge til rette på
de andre områdene for at folk blir
boende, skriver SSS-NSR
De foreslår videre at kommunen
oppretter en bredt sammensatt
resursgruppe som kommer med
forslag til en revidert språkplan;
som beskriver hvordan kommunens
satsing på samisk språk skal være.
- Målet må være å snu den negative
utviklingen vi mener lulesamisk har
i samfunnet.
SSS-NSR mener at
Tysfjord kommune som den eneste
er et offesielt språk har et spesielt
og stort ansvar for å legge til rette
for at lulesamisk styrkes.
ansvar har Tysfjord kommune først
og fremst ovenfor sin egen samiske
befolkningen, men også ovenfor
verdenssamfunnet siden UNESCO
har satt lulesamisk på listen for
alvorlig truede språk.
kommunes politikk må være med
på å høyne statusen til lulesamisk,
for uten en statushøyning er det
vanskelig å gjennomføre effektive
og gode tiltak, heter det i brevet,
hvor det også listes opp flere ek-
sempler på hva foreningen ønsker
at en slik plan skal inneholde.
- SSS-NSR vil også minne om at
kriteriene for tilskudd til kom-
munene som er i samisk for-
valtningsområde er endret.
Endrin-
gen har medført et mindre direkte
tilskudd, men åpner for tilleggsbev-
ilgninger til gode, konkrete tiltak.
For å finne frem til disse gode tiltak
bør kommunen benytte seg av det
engasjement som finnes i befolk-
ningen.
Vår forening vil svært gjerne
bidra, skriver leder Hugo Kalstad til
slutt i brevet fra SSS-NSR.
BØRGE STRANDSKOG
Fredag 10. august 2012
Gitta 1999 rájes li guhkásåhpadimev
fállam julevsáme guovdátjis Ájluovtan.
2000 rájes le Solvår Turi dán åvdås
vásstedam.
Subtsas doajmma le vehi
målsudahkes, valla ajtu lassánime.
- Gå vássám skåvllåjahke álgij lij miján
åhpadibme 14 oahppij Knut Hamsun
js:as.
Duodden lidjin oahppe Frydenlund
js Narvijkan, Bodø ja Bodin js Bådådjon,
Meløy js aktan Sáme js Gárásjågån.
Duodden muhtem vuodoskåvllåj
Tråmsån, diedet Turi.
Árranin lidjin
niellja åhpadiddje dájna barggamin
vássám skåvllåjage, 3,5 jagevirggen.
- Åhpaduslága milta le juohkka sáme
oahppen riektá åhpadussaj, vájku dal
gånnå årru lándan.
Dat mierkki skåvllå
galggá juohkka sáme oahppáj
muhtemlágásj sáme åhpadusáv fállat,
vájku oahppe sáme
giellaháldadimguovlo ålggolin årru,
joarkká Turi guhti javllá Árran
gájkinåvdemusát joarkkaskåvllå
sihtá sáme guhkás-
åhpadimev tjårggit.
Árran julevsáme guov-
dásj aj tjårggiduvvá.
Gápptegoarrom
Áttjak virggájbiejadum duodjebagádalle
Lilian Urheim gáppteseminárav jådet, mij
le rabás gájka berustiddjijda.
Bårggemáno låhpan álggá ja vihpá
gålmmå iehkeda ja avtav biejvev,
ájggudagán bårggemáno 29. biejves gitta
ragátmáno 1. bæjvváj.
(gasskavahkos
lávvodahkaj).
Dán gáppteseminárraj boahtá Anna-
Stina Svakko Bårjjåsis viehkken.
Sjielvvi
kurssaj hæhttu diededit, valla seminárra
le rabás.
Sij gudi sihti gáptev goarrot,
hæhttuji ietja gábddásav åttjudit.
Lilian
Urheim máhttá viehkedit.
aktijvuoda åvdås vásstet, e-poassta:
lilian.urheim@arran.no, mobijlla 906 84
Sån sjaddá tjavtja plánaj birra diededit
manenagi.
Duodjeprosjekta le Sámedikkes ja
Nordlánda fylkkasuohkanis doarjodum.
Duodjeseminára ja kursa
Árran galggá aktan
Tysfjord ASVO ja Duodje
Nordlánnda ásadit moad-
da seminára ja kursa
julev- ja bihtámsáme
guovlo duojen tjavtja
Sihti kvalitehtav tjårggit
åhpadusá åvdås vásstet.
- Ájluovta skåvllå lij vuodoskåvlå
resurssaskåvllå, valla dijmásj rájes ettjin
desti lágeda dav.
Dálla dát
guhkásåhpadibme ienemus oassáj
Bådådjos fáladuvvá, javllá Solvår Turi.
Ij sån ballá Åhpadusdirektoráhta ja
Nordlandsforskniga prosjevtas.
- Diedon agev árvustallap ietjama
bargov.
Skåvlå li buorremielaga.
li aj sæmmi mielas, vájku muhttijn le
låssåt guhkásåhpadimijn, sierraláhkáj
sidjij gudi li dåssju gallegattja jali ållu
aktu ietjasa skåvlån, låhpat Solvår Turi,
gænna galggá permisjåvnnå virgestis
Árranin boahtte skåvllåjage.
sadjásin galggá Ingrid Kintel barggat.
Solvår Turi
(facebook)
ELEVTREFF fjernundervisning Arran 2010.
Sametingsrådsrepresentant Ellinor Marita Jåma fikk flere innspill fra det lulesamiske miljøet.
Juska sáme giellapolitihkka ulmme le
lasedit giellaaddnijt dåmaduváj
tjåhkanibme dárogiellaj, dåssju akta
ájádus sámegiellaj åvdeduvváj, ja
jårggåluváj Divtasvuona giellakonsu-
lentas.
Sámedikkeráde le barggamin
sámedikkediedádusájn sámegiela gáktuj
ja hálijdij árvvalusájt ja oajvvadusájt
giellaaddnijs boahtteájge giellapolitihkka
Lij rádeájras Ellinor Marita Jåma
guhti hállidij åvddånbuktet árvvalusájt
julevsáme guovlos.
-Le ájnas iejvvit álmmugav ja ij dåssju
sámedikkeájrrasijt, álgij Jåma, guhti
árabut sæmmi biejvve lij suohkanstivran
-Lip vuorbástuvvam moatten ássjijn,
valla dárbahip árvvalusájt dijás gåktu
máhttep dilev buoredit, javlaj.
Sámedikkerádáj le viehka ájnas jut sáme
sebrudahka boahtteájge giellapolitihka
bargguj sebradahteduvvá, ja sidáj
ájádusájt, oajvvadusájt ja lasse diedojt
makkir hásstalusá li giella- ja giella-
åvddånahttemin.
Sámegielaj tjielga-
dibme, mij Sámedikke ållestjåhkanibmáj
åvddån biejaduváj vuoratjismáno 18.
biejve dán jage, le gielladiedádusá
Tjielgadibme gåvvit muhtem
Álmmuktjåhkanibme giela birra
Mánnodagá gåhtjoj
Sámedikkeráde rabás
álmmuktjåhkanibmáj
sáme giellapolitihkka
Badjelasj
guovtelåges båhtin
Árranij.
oajvvehásstalusá giela gáktuj.
-Tjielgadime oajvvevuorodime li sámeg-
ielaj addne, sámegiela adno, giella-
fágalasj åvddånibme ja Sámedikke roalla
ja mierredimfábmo giellapolitihkan,
Sámedikkediedádus sámegiela gáktuj
galggá Sámedikke nævvon gå
åvddålijguovlluj galggá sámegielav
nannit ja åvddånahttet, ja danen le ájnas
jut nav moadda giellabirrasa dagu
vejulasj li bessam ietjasa hásstalusájt ja
ájádusáj boahtteájggáj åvdedit, javlaj
Jåma.
Ájádusájt, reaksjåvnåjt ja oajvvadusájt
galla oattjoj sijájs gudi båhtin, gudi ettjin
dåhkkida Sámedigge ij lim dålkåv
tjåhkanibmáj gávnnam, ja jut julevsáme-
giella le giellasuorggen gåhtjoduvvam
giellatjielgadimen.
-Mån lav suorgganam ja vargga tjierrov.
Man åvdås lip mij rahtjam divna dáj jagij.
Lip mij ruopptot 50-jagijda, usjudij akta
gulldaliddje.
Jåma tjielggi lidjin navti tjállám váj
bargov álgedit.
Sån le rámpudam nuorajt Divtasvuonan
gåktu li gielav adnegoahtám ja Sáme-
dikke fálaldagájt adnám.
-Dá nuora lij oadtjum sámegielav gullut
tøff ja vuosedij prosjæktaj NuorajTV, mij
dálla galggá oarjjelsáme dáfon
gæhttjaluvvat.
Jåma miejnnij vuorrasijn le stuorra
máhtukvuodav, majt ij dåhkki ájádallat
universitehtagráda gáktuj.
-Mij hæhttup adnet vuorrasijt ienebut, ja
oattjoj vásstádusáv.
-Guhti tjuovvu jus suohkan gåtset sijá
vælggogisvuodajt?
Gåk dille le uddni le
suohkan mierredam gádodit giellavirgev
skihppijsijdan Gásluovtan ja
sámemánájgárden, javlaj akta
gulldaliddje, guhti oajvvadij lagámusá
máhttin liehket bærrájgæhttje ja diededit
makta suohkan vuorbástuvvá giella-
bargojn.
Ietjá oajvvadus li vaddet
fylkkamánnáj fámov gåtsedit giellalágav.
Jåmå sidáj ådå sámegielagijt.
-Le gus ulmme gájka galggi sámástit jali
muhtem gallegattja viehka tjiehpe
Bierriji gus gájka Vuonan vehi
sámegielav buktet ja galgaluluj sáme-
giella bákkulattjan sjaddat skåvlån.
Sámedigge dárbaj vásstádusájt.
ieneplåhkoálmmuk sámegielav adnuj
válldet, jali le gus dat dåssju identitehttaj
Gatjádav váni vásstádusáv
vaddemis.
Álmmugijn rádudallap, javllá
Jåma guhti oajvvadij dåssju fantasia dat
ráddji gåktu máhttá gielav åvddånahttet.
Akta sijájs guhti lij boahtám subtsastij
sån sámegielav åhpaj esski 10. klássan.
-Ij le goassak ilá mannet álkket, valla
galgaluluj viehka ålov vuorodit skåvlån,
váj oahppe li gárvvása nuorajskåvlån
alla dásen låhkåt, oajvvadij sån.
Aj stipenda nuorajda, fálaldagá bo
arrásijda huvson ja gájkaj gålmåj gielaj
dásseárvvo lidjin ássje ma låggniduvvin.
-Sámedigge bierri vuojnnet julevsáme-
giella le ájtedum ja dárbaj suodjalusáv,
javlaj akta gulldaliddjijs.
Ietjes vas
visjåvnåjt, strategijav ja ulmijt åhtsålij.
- Vuojnnet dagu gájkka dåssju gålkkå
tjanástagá dagá.
Hæhttu aktijdit ja
juogadit fámov.
Moadda aktøra li.
ij gávnnu makkirlágásj bærrájgæhttje
jalik gujttimsadje ja álmmuk le asjmen gå
ij diede gejna válldet aktijvuodav.
tjielgas ja bierri tjielgaduvvat gænna le
åvdåsvásstádus massta.
Oajvvaduváj aj
Sámedigge bierrij ienep seminárajt ásadit
váj giela vuojnnusij buktem ja dádjadus
jut dat le ájnas nuorajda aj boahtá.
Árran le guláskuddaminstánssa ja
galggá tjálalasj guláskuddamjavllamusáv
buktet åvddål biehtsemáno 1. biejve.
Direktørra Lars Magne Andreassen návti
javlaj:
-Uddni le njuolgga ieridisá gåktu giela
Galggi avtaárvvusattja
ienni gå sæmmilágátja.
Ájnas le duosstat
javllat smáv giela vieleduvvi.
Julevsáme-
giella le ájtedum ja bierri dåhkkit gielajt
iesjguhtikláhkáj giehtadallat sisKálattjat.
Ulmme le giela galggi dásseárvvusattjat
åvddånahttet, oajvvadij sån.
Gæhttjalam lev dáppe sámástit valla oattjov dåssju "hæ" ruopptot.
Galgalulujma gájka sámástit, javlaj Josef Pittja guhti julevsáme birrasav
vuona bielen guossidij.
Josef Pitta fra Sverige var den eneste som tok ordet på lulesamisk.
- Jeg har forsøkt snakke samisk her, men jeg
får et "hæ" tilbake.
Vi burde alle snakke samisk, mente han, og ba Sametinget sørge for gode tilskuddsordninger.
Fredag 12. oktober 2012
Rádjebálges lij álgos Oarjjevuonas
Divtasvuonan Áhkkájávrráj Jielleváren,
valla mannela guhkeduváj goappátjij
gietjijn ja le uddni aj Jågåsijdas
Rijttsemij, gæjnojn 8,2 mijla guhkke.
Vájaldimbálges rassti Nordlándabálggáv
ja vaddá navti moadda máhttelisvuodajt
vájaldimijda oarjás ja nuortas.
Aktisasjprosjækta Divtasvuona ja
Jielleváre suohkanij ja Unna Tjerusj
sámesijda gaskan álgaduváj tjavtjan
kulturmujtto-
duobddágijn
Grenseleden/Rádjebálges/Gränsleden ásaduváj
ådå EU-prosjevta baktu gånnå vuonarijka, sáme ja
svieriga almulasj instánsa oassálasstin.
Dálla li
guokta ådå låvdagoade sadjáj boahtám rádjebálggá
milta vuona bielen.
Bårggemánon 2007 Rádjábálges
almulattjat rabáduváj.
Dat rájes le
læhkám avtaraják åvddånahttembarggo.
Dálla ájggu gæhttjaladdat låvdagoadev
muoras (Risstin-låvda) muhtem sajijn
bálggá milta.
Prosjækta, gånnå le mierre
324.000 kr, le aktisasjbarggo
Divtasvuona suohkana ja Anne Kalstad
Mikkelsena baktu, guhti le Risstin-
loavddagav åvddånahttám.
fylkkasuohkan le prosjevtav doarjodam
Divtasvuona suohkan 94.000 kråvnåj.
Åvdutjis li gålmmå dåbe tsieggiduvvam
vuona bielen bálggá milta.
Dá giese
guokta Risstin-loavddaga várráj
doalvoduvvin, Anders-gárde guoran ja
Muvrrajávre lahka.
Svein Berg le
jådedum bargov váren dá giese.
læhkám ájnas bargon Rádjebálggájn
moadda jage.
- Sihke loavddaga ja vuorkudagá
buvtaduvvin Vuodnabadán ja
háleduvvin helikopterijn.
Majt vierttip
dahkat le guolbev ja vuonájt biedjat.
Muorrabiergas le juo sajen, javllá Berg.
Ratjik Gásluovtas jáhkká Rádjebálggán li
stuorra vejulasjvuoda.
- Rádjebálges tjadná guokta rijkajt ja
gålmmå kultuvrajt aktij, ja hiebadahttá
vaj ienep ulmutja bessi ávkálasstet dav
valjes luonndo- ja kulturhiståvrålasj
duobddágav mij le váren.
Bálggá li
buoragit mierkkidum ja máhtti aneduvvat
giesse dálvve.
Dálla lip aj oadtjum ådå ja
rievddadum kártav, subtsas sån.
Stig Eriksen le låvda-prosjevta
Sån nannusit jáhkká
prosjækta sjaddá oassálasstet
ælládahttemij kulturduobddágis ja
ekonomalasj árvvoháhkuhibmáj.
- Vuosedime baktu dajs kultur- ja
luonndoárvojs bálggá duobddágin, de
gæhttjalip berustimev båktet
luonndoiellemij guovlon.
kulturmujtojt bárrusij oadtjop,
oassálasstep aj bisodittjat dav diedov
mij gullu birrusij.
Barggap
duodastahttemijn bálggá histåvrås, dajt
bátsudisájs ulmutjijs majt vilá máhttep
vuojnnet, ja dav diedov dajsta ja daj
birra gudi li årrum dánna, javllá Eriksen.
Sån miejnni aj prosjækta tjadná sáme
tsieggimdábijt histåvrålasj ja anedum
vájaldimbálggájda buorre láhkáj.
- Risstin-låvda vuodo le árbbedábálasj
låvda, sæmmi båttå gå aktit udnásj
dárbojt.
Prosjækta máhttá dan diehti
oassálasstet sihkarastátjit ja
åvddånahtátjit sáme árbbedábálasj
diedojt sáme tsieggimvuogij birra.
tsieggimvuoge ma li gáhtomin, miejnni
Stig Eriksen.
Divtasvuodna ja Nuortta-Sáltto le
árbbedábálasj sáme duobddák, gånnå
sáme li viessum ællosujtos, guollimis,
bivddemis, ednambargos ja
tjoahkkeæládusájs.
Tsiekkadusá ja
årromsaje dålen lidjin hiebaduvvam
dalusj iellemij.
Låvdagoade, gámá, skiejá
ja njalla lidjin dábálasj sáme tsiekkadusá.
Valla diehto daj birra ja ano birra
Nuortta-Sálton le vargga gáhtum.
Dát le vuosstebiellen sáme guovlojda
svieriga bielen rájás.
Jus maná bijtám- ja
julevsáme guovlojda svieriga bielen
máhtá vuojnnet dålusj tsiekkadusá li
åbddiduvvam ja várajda váldeduvvam.
Duodden moadda ådå sáme tsiekkadusá
aneduvvi.
- Prosjevta vuodo le lahkavuohta
luonnduj, sáme kulturduobddága ja
sierralágásj luonndomuossádime.
Sæmmi bále sáme tsiekkadusá sjaddi
bájnnit duobddágav ja vuojnnusij
boahtet riekta láhkáj.
Gå dålusj
árbbedábe aktiduvvi ådå dárboj de
jáhkkep dát dárkes identitehtav
åvdedittjat, tsiekkadusáj baktu
Prosjækta navti
oassálasstá soapptsomav åvdedittjat
sáme arkitektuvra baktu, hæjttá Eriksen.
Jårggålibme:Divte Media AS/Idar Kintel
VUORDDI.
Barggojuogos gárvet duostotjit Risstin-loavddagav Andersgárde lahka.
VENTER.
Her forberede arbeidslaget seg til å ta imot Risstin-lavvoen ved Andersgjerdet.
ÅLLIM.
Barggojuogos ålli bargujn Muvrrajávren.
FERDIG.
Arbeidsgjengen avslutter jobben på Røysvatn.
Fredag 13. april 2012
Corneliussen ja suv mannoguojme
Skilkká-váre badjel vádtsin åvtå giesse-
biejvve - rássjon.
Skilkkán ávvudalli
geologa gå iejvviji ulmutjijt
Gudbrandsdal'as.
Lij dagu iejvvit
Konjáhkka ja rejnamielkke
1874 giese manáj geologa Olaf Aabel Corneliussen
moatten guovlon Nordlándan.
Muhtem jage mannela
subtsastij mano birra artihkkalin turistasiebre jahke-
oahppásijt, tjállá.
Manno joarkká nuortas
Sagjávrij rastá, åvddål várráj tjágK'i,
Måsskåj.
Dálla le siján sáme
oahpestiddje.
Sån guoddá biernnasájtev,
danen gå urudisájt máhttá iejvvit,
subtsastuvvá.
Corneliussen subtsas
sieldes juovaj birra, muohtaskábla ja
tjáhttjás jågåj birra.
Låsså manno
luondon.
Åvddål tjágni vuolus
merragáddáj, iejvviji ællosámev ja suv
fuolkev unna vákkátjin.
Rejnaællo låhko
le badjelasj guoktatjuode.
Corneliussen
sihtá oastet rejnavuostáv ja - mielkev.
Dåhkkiduvvá dat, tjállá sån.
Buoragij
ájgás boahtá manenagi.
guossoduvváj rejnamielkijn, buorre
májstijn ja buojdde dagu gáhpa, sjabmot
Máksun ja gijttolisvuodan åhtså
konjáhkav ja sámijt guossot.
Sjattaj
hávsskesájgge låvdagoaden, lij rájnas ja
tjábbe, tjállá Corneliussen, åvddål
gáhtjadi vijddábut nuortas.
Geologa guhkes Norlánda manno hiejtij
Fagernesan Ufuohtán.
Olaf A. Corneliussen sjattaj mannela
gruvvo oajvve Sulisjielmán.
ILLUSTRASJON
Biehtsemáno gassko ásaduvvá Sápmi Awards Jåhkåmåhken.
La aktisasjbarggo-
prosjækta Jåhkåmåhkke suohkana, sámijsijdaj, sámesiebrre ja sámeorganisasjåvn-
nåj suohkanin.
Koordináhtor Nils-Henrik Sikku sihtá ja doajvvo ásadus sjaddá
jáhkasj sámedáhpádus gájkka sámijda.
Sjaddá juogeduvvam guddnebálká kate-
gorijajn árbbedábálasj biebbmodájdda ja máhtodak, ájnas ájggásasjmusihkka
sámeguovlojn, duodje, dájdda ja kultuvrra ja nuorra boahttsusáme.
Guddnebálká
Gálldo: samefolket.se
"Vuodna" ja Lars
Andreassen goalmádin
Avijsaj Fremoverij javlla dudálasj Lars
Andreasssen dåbddo la vuojttám
guolmát sajev.
- Boahttet finálaj lij muv
mielas stuor dáhpádus, javlla Andreas-
sen, gut oadtjoj åvddånbuktet suv
lávllagav birrusin 1000 gulldaliddjijda
Guovddagæjnon bæssásjiehkeda.
Árrana direktøra la iesj tjállám lávllagav,
valla viehkev la oadtjom rádnasj
Vuodna-prosjevtan.
Dán geldulasj
musihkka prosjevtan adni Lars
Andreassen, Anders Øgsnes,
Johannes For-manowski ja Anders
Skoglund Krist-iansen ambisjåvnåjt
gåvvidit látte ja sáme manov
árbbedábálasj iellemis
udnásj åniájggásasj iellemin.
"Vuodna"
la prosjevta vuostasj, ållidum lávlla.
Valla båhti ienebujt ...
Vuojtte lávllomgilppusin Sáme Grand
Prixan sjattaj 16 jahkásasj Inger Karoline
Gaup lávllagijn "Oainnát go".
Jahkásasj sáme giesseávvudallam
Jåhkåmåhkken - gájkka sámijda.
Fredag 14. september 2012
Gut le sáme ålmåj?
Álgos li dássáduskonferánsa dábálattjat læhkám
nissunijda ja sisadno nissunperspektijvajn.
Dalla
åvddånimvuogev rievdadi ja sáme ålmåjkonferánssaj
gåhttju.
Nuortarijkaj ministarráde formann-
skáhppe jagen 2012, aktan sámedikkijn,
máná-, dássádus- ja sebradahttem
departementajn sáme ålmåjkonferánssaj
Konferánssa le nammadum
"Ålmmåj iellem sáme aktijvuodan" ja
Råmsån ásaduvvá basádismáno álgon.
Njunnjusjbarggo
- Doajvvop konferánssa arvusmahttá
aktisasjbargov lassánimijn dasádusás
sámij gaskan.
Doajvvop aj lassán diedov
gåbddudagá ja sieradusáj birra sáme
ålmåj iellemijn subtsas rádevadde Marie
Helenedatter Aarbakke KUN diehto- ja
dássádusguovdátjin.
KUNan le
åvdåsvásstádus mij gullu organiserimij
ja fágalasj prográmmaj konferánsan.
- Dahkamusá lij geldulasj ja miellagiddis.
Njunnjusjbarggo.
Ij la guossak åvddåla
tjadáduvvam.
Ja muhtema lidjin vehi
gáddálisá gå álgijma.
Valla gå lijma
álggám ruvva buosjesvuohtaj målsoj,
subtsas Aarbakke.
Suv mielas le sáme
ålmåjkonferánssa dárbulasj.
Diedov
vaddá demográfalasj juohkusa birra gen
birra li ållo jáhto, ja diehto, gåbddudak ja
sieradusá álu vájllu.
Li galle stereotypia
sáme ålmmås, álu riek nievre, javlla
Aarbakke.
"Jalla sábme"
Åvdep vahko dåbdos sábme
bloggatjálle Pål Hivand
duohtastij ássjev.
Delbastij medijav,
sáme medijav aj, dan diehti gå tjálli ássjij
birra ma åvdedij duodas gåvvidimev
"Jalla sábme".
Vuodon Hivanda tjállusij
lij gå soames bæggalij sáme vierttijin
besat árbbedábálasj sáme biktasijda
tjágnat militeran ja doaron.
Dassta sjattaj
tjállusa sihke Vuona ja Svieriga pressan.
- Premissa mij vuoseduvvá dán ássjen le
"Vuona sáme gájbbedi" sáme
árbbedábálasj biktasijda gárvvunit
doaron.
Gájbbedip?
Ep.
Akta sábme
gájbbet... guhkálasj oasse dán ássjen le
gå tjabu sáme media ij nagá luohpat
tjállemis dakkir ássjij birra gånnå ájnegis
jalla sábme gåvviduvvá... Tjallá Hivand.
Sáme ålmmå
dássádusåvdåstiddjen
Konferánssa Råmsån ájggu sáme
ålmmåv gåvvidit ietjá láhkáj.
- Mij la ájnas sunji, majt barggá, majt
miejnni?
Sávvap dættodit sáme ålmmåjt
Dássádusoasálassten - juohkusin
gænna le ållo åmastit jus dássádus
lassán, ja juohkus mij máhttá ietjastis
vaddet nannitjit ietjasa ja nuppij dilev.
Gullu moadda dásijn rájáj rastá, sámij
sebrudagán ja berrahij sissnela.
ålmmåj hásstalusájt ja tjehpudagájt duon
dán bæjválasj vidjurin gehtjastit.
degu varresvuodav, bajássjaddamdilev
ja barggoiellemav, tjáledum le
gåhttjomin.
Ålles Nuorttarijkas
Konferánssa dættot åvddånahttemav,
máhttelisvuodajt ja aktisasjbargov, ja
gåhttju sáme politihkkárijt ságastallamij
konferánsa giehtjen.
Dajn 11 álgadiddjijs
li guoradalle, politihkkára ja ulmutja ålles
Nuorttarijkas ma juohki ietjas
vásádallamijt ja ájádusájt.
Sjaddá aj
hávsskudallam árbbedábálasj ja
ådåájggásasj láhkáj, ja nuorttarijkalasj
sáme dássádusguddnebálkka
juogaduvvá.
Tjåhkanime ja
konferánssaoajvve le
viddnudakrádevadde Johan Ailo Kalstad
(34), gænna li berraha Divtasvuonas ja
Hábmeris.
Konferánssa hiehpá juohkkahattjaj gudi
barggi sáme gatjálvisáj, dássádusájn ja
avtaárvvusasjvuodajn, almulasj suorgen
ja iesjmiellusasj organisásjåvnån.
Diededime ájggemierre le gålgådismánno
Biejve, subtsas Marie Helenedatter
Divte Media AS/Adrian N. Mikkelsen
KONFERANSEN arrangeres på Fram-
senteret i Tromsø.
ILLUSTRASJONSFOTO
Gåvvå/foto: KITTY SKAPALEN
Fredag 16. mars 2012
Sáme garraduodje.
Sihke muorra ja
divrredávte li ábnnasa, aktan gåvådallamijn
ja máhtudagájn sjaddá tjáppa buvta.
Samisk, hard duodje.
Både tre og
dyrebein brukes, sammen med fantasi og
kunnskap blir det fantastiske produkter.
Nijbbebuvtadibme ij la jådon læhkám guhkes ájgen.
Dálla sihti jåhtuj oadtjot garraduojev.
Dánna Anders Paulsen vuoset suv nijbijt, nuppijda arvusmahttemij.
Gb Inge Olsen,
Anders Paulsen, Renate Mikkelsen, Albert Fagernes, Lars Magne Andreassen ja Beate Ráhka-Knutsen.
Knivmakeriet har ligget brakk en god stund.
Nå vil de blåse nytt liv i sløydvirksomheten innenfor duodje.
Her er det Anders Paulsen som viser frem en av sine kniver, til motivasjon
for de andre.
Tv Inge Olsen, Anders Knutsen, Renate Mikkelsen, Albert Fagernes, Lars Magne Andreassen og Beate Ráhka-Knutsen.
Guhkev la bargaduvvam sierra
bagádallamvirgijn duojen.
Lagáp ij la
guossak læhkám.
Ådå resursajn sihti
oadtjot moattelágásj dåjmajt jåhtuj, ma
máhtti duoje fáhkabirrasav nannit.
-Duodjesiebrre Duodje Nordlánnda li
álgadam prosjevtav ja duodjebirás le
barggam bagádallamvirgijn (bagádallam-
dievnastusájn) duojen julevsáme-
Sihti duojev ælládit ja nannit
Árranij, Divtasvuona
ASVO:j ja Duodje Nord-
lánndaj le juollodam varg-
ga akta millijåvnå duojev
åvddånahtátjit julev- ja
bihtámsáme guovlojn.
guovlon 1982 rájes.
Aktisasj åhtsåmus lij
mijás, Árranis ja Tysfjord ASVO:s Sáme-
diggáj áttjak bagádallamvirggáj duojen
mijá guovlon, javlla Duodje Nordlánnda
jådediddje Heidi Andersen.
Ij la jådon læhkám
Javllarájes la Divtasvuona ASVO
dijstagájt ásadam rabás goadev
duodjeåssudagán Árrana tjællárin.
Garraduodje, duola dagu nijbijt dahkat, ij
la jådon læhkám guhkes ájggáj.
sihti vat dáv dåjmav jåhtuj oadtjot.
Renate Mikkelsen, Inge Olsen ja Albert
Fagernes sihti ienebujt sæbrrat.
Æjvvalam lip juohkka dijstagá javlaj
Rabás la divnajda sihke nissuna ja
Dánna la divna vædtsaga majt
dárbaha ja ienep galggap oastet, javlla
Albert Fagernes.
-Galggap ståvlåjt ja bievdijt oadtjot vaj la
máhttelis hávsskudallat bargadahttijn,
Ájggomus la vuobddet buvtajt gå
dal ájn.
-Moattes lij guossidam ja miellagiddisa
læhkám, valla lav javllam hæhttup dal
vuostak buvtadit, javllá Fagernes.
-Suohtas oahppat duodjuhit ja oahppat
duov dáv teknihkav, javllá Inge Olsen.
Sån la oahppam ietjas teknihkav ja
vædtsagijt adnet, dåssju avtajn varres
giedajn.
-Sjaddá mihá gå la iesj duodjuham, javlla
Renate Mikkelsen, gut vuostatjin sihtá
nijbijt vattáldahkan vaddet ietjas
-Sjaddá árvulasj, majt ij máhte biednigij
buohtastahttet gå la iesj duodjuham,
moalget sån.
Sosiála ja oahppi ålov
Ja aj Divtasvuona ietjas nijbbeduodjár
Anders Paulsen guovlat dán dijstagá.
-Viertti adnet boahttsutjoarvev, måjot
E aktak sjatta væráltvuojtte ijá bajelt.
Gájbbeduvvá hárjjidallam ja ájgge.
viehka ållå gierddisvuohta ja miella-
giddisvuohta.
Dálátjij lip adnám muorav
ábnnasin, valla la boahttsutjoarvve ja
ibenholta gárves.
Ij la gájbbedum
åvddåmáhtukvuohta jus sidá sæbrrat.
-Jus gávna miellagiddisin ja jus la
gierddis da sjatta tjiehppe.
nijbbe sjaddá sierralágásj ja hiebadum
addnijgiehtaj.
Oahppap nubbe nuppes.
Lip ájádallam tjåhkanit iehkedijt aj, javllá
Suv mieles bierri liehket máhttelis ájge
duogen duoje baktu oahppotjuorgajt
oadtjot ja dan láhkáj aktidit åhpadusájn.
-Doajvvop oahttjop duodje bagádallev
Vuona bielen julevsáme guovlon, gånnå
vuojnnep stuorra dárbov, javllaba Beate
Ráhka-Knutsen ja Lars Magne
-Dárbahip soabmásav gut máhttá
bagádallat ja mielludahttet.
Ájgebirán
soajttá vájbbap ja dalloj la ájnas oadtjot
ienep arvusmahttemav ja máhtudagáv,
duoddi Fagernes.
Almodit virgijt
Árrana direktøra, Lars Magne
Andreassen vuojnná dárbov almodit
duodjevirgijt.
-Åvddånibme ja åhpadibme la ájnas ja le
sáhka hiebadime birra, oasen duojev
Budáldimes æládussaj
la mijá ulmme ja sihtap ulmutjijt ma máhtti
dahkat duodjebirrasav, váj máhttep fállat
moattelágásj kursajt.
Guoradallamin lip
ressursajt, ja hasodip ulmutjijt mijájn
guládallat, javlla direktørra, guhti ájádallá
sihke vuododimkurssa, fáhkakurssa ja
oahppomanno Svierigij le oasen duoje
máhttolåpptimis.
-Ålles virgge le, miejnni sån.
Duodjebirrasij la ájnas fágalasj
bagádallev oadtjot.
-Åtsåjma gålmmå jahkásasj prosjevtav ja
oattjojma dåssju åvtåv jagev.
kråvnåj Sámedikkes ja 300 000
Nordlánnda Fylkasuohkanis máhttep
bálkkit fáhkapersåvnåv, mij le lávkke
riekta guovlluj.
Valla sidáv dættodit jut
dárbbo le fáhkapersåvnåjn duojen, gut
máhttá julevsámegielav ja åvddånbuktet
julevsáme árbbedábev, duola dagu
hábme, ábnnasij adno ja girjja.
Gájbbeduvvá persåvnåv nanos
fáhkamáhtudagájn.
Gielav åhpa
buoremus láhkáj gå gielav
praktihkalattjat aná, javlla Duodje
Nordlánda jådediddje Heidi Andersen.
Fredag 17. februar 2012
Hugo Kalstad holdt foredrag om lulesamisk reindrift i Nord-Salten på forrige tirsdags vellykkede seminar på Árran, blant annet om egen
families lange tilknytning til reindriften i området.
Selv har han tatt opp tradisjonen, og er involvert i reindrift på Hulløy i Tysfjord.
Birgit
Labba (t.h) representerer også tradisjon.
Familien har hatt reindrift i området siden 50-tallet.
Dallutjij lidjin læhkám moadda dåjmalasj
boatsojsujttojuohkusa guovlon,
subtsastij Hugo Kalstad åvdep dijstagá
semináran Árranin sáme vahko
Kalstad miejnnij boatsoj-
sujttoidentitehtta vuona bielen ju-
levsáme guovlon ájn le viesso ja nanos,
ja jut dát oasse bájkálasj sáme identi-
tehtas álu ij åvddån boade.
gæhttjoboahttsujsystebma ájnas
duoddeæládussan vájkkudij váj moad-
dásin lij lahka aktijvuohta boatsojsujttuj.
-"Juohkkahattjan" lidjin boahttsu,
snjuhttjij Kalstad.
Vuosedij mærkkapro-
tokollajda ma vuosedin gænna lidjin
gæhttjoboahttsu, ja Boatsojsujttoláhkaj
jages 1987 mij nammadij dåjmalasj,
bájkálasj ælloniehkijt.
Hugo Kalstad hålaj julesáme boatsosujto birra Nuortta-Sálton åvdep dijstagá viek buorre semináran Árranin, ierit ietján ietjas fámilja
guhkesájggásasj tjanos guovlo boatsojsujttuj.
Sån le iesj árbbedábes berustáhttjám, ja sujna li boahttsu Vuollnán Divtasvuonan.
Labba (o.b.)
aj árbbedábev åvdet.
Fámillja le boahttsuj barggam guovlon 1950-lågo rájes.
- "Juohkkahattjan"
lidjin boahttsu
Divte Media AS/Lars Th.
Jage 1916-17 lidjin
hiehtejage Nuortta-
Sálto boatsojsujttuj.
Jábma boahttsu
lidjin juohkka sajen,
duola dagu Kalvåggi-
etten Hábmerin.
Labbav svájnnasin.
Moadda jage
åvddålijguovlluj lij Heikka Labba ja suv
fámillja sij gudi æládusáv åvdedin.
Labban lij boatsojsujtto dáppe gitta
jahkáj 1934, gå Bálágij jådij.
De lij
boatsojlåhko lassánam.
Vadnem-fámillja lidjin ietjasa boahttsujt
lárkkam juo jagen 1926.
Ja sij lidjin dat
"ieme" julevsáme boatsojsujttojuogos
mij guhkemusát jårkij.
Oarjjevuona tjield-
en lidjin doaroj mannela dåssju 20
Dá boatsojsujttojuohkusa lidjin tjieldijn
Oarjjevuodna, Hábmer, Mørkvatn
(Rivtagjávre), Skotstind (Stájggo) ja
Fánnkávárre (Folda).
Dánna lidjin jagen
1890 tjoahkkáj 2500 boahttsu.
Valla daj
nammadum hiehtejagij 1916-17
maKK'ela lidjin binnep boahttsu
báhtsám.
De ælloniehke "hiehtetjo-
avddusij" guorrasin; siján gænna vil
lidjin boahttsu, bálkkijin Henrik (Heikka)
Boatsojsujtto ja ælloniehke
lågo álgon)
Divtasvuonan: Kuorak, "Finna",
Biebmo Mikkel (Kuoljok), Gælok
(etterhvert), Tjihkkom, (Sliedda,
Kintel)
Hábmerin: Vadnem, Habrel, Sliedda,
(Vantar), Hejkka Labba
Stájgon: Goango, Vadnem, ihkap
Saulu
Oarjjefuoldán: Petter Nilsa (Vad-
nem), Kjersti Suonger (Huvva Vad-
nema árbbásj) og suv
maK'eldisboahtte, duola dagu
Johan ja Andreas Johnsen
Håkjerringnes.
boahttsu báhtsám, madi Kalstad-fámillja
ja John J. Langås (Vadnem) moadda jage
dåjmadin 6-700 boahttsuj ma lidjin
dálvveguohtomin Hábmerin ja giesse-
guohtomin Mørkvatn tjielden.
Boahttsulåhko gal unnoj manenagi.
John
i Langåsen hiejtij jagen 1965, ja sæmmi
jage lidjin Karl ja Nils Kalstadan dåssju
80 boahttsu vil.
Oanegasj mannela såj aj
hiejtijga, ja árvvedip sulle 1970 lij
árbbedábálasj julevsáme boatsojsujtto
hiejtedum.
Valla ællim ållu nåhkkum boahttsujs
Hábmer ja Mørkvatn tjieldijn.
Svænsska
Guttorm Labba fámiljanis dajt ávkkij.
Labba lij åvddåla Nils ja Karl Kalstad
åvdås ræjnnuham, ja jagen 1970 lidjin
sujna 700 boahttsu.
Dát fámillja ájn
boahttsuj barggá dáj guovlojn.
Haraldsen, gut álgo rájes le Valdresas,
árat nuorttalij jådij, åroj 40 jage Sand-
nessjøenin åvddål jådij Divtasvuodnaj
aktan boadnjátjijn, Harald Haraldsen,
guhti lij riegádam ja bajássjaddam
Uddni årru Hildur Drags-
tunan.
- Hildur le biejvelábttje dáppe Drags-
tunan, subtsas åssudakskihppijsujtár
Pernille Krogh.
Gå Hildur gávnaj sámegieloahppogirjev
majt institusjåvnå adná årrijda, badjánij
hállo gielajn oahpásmuvvat.
Ja sujna lij
hállo allasis oahpponævojt åttjudit.
- Lidjiv Árranin ja didtjiv sámegiel-
oahppogirjijt Hildurij, ja sån le viek
gijttevasj gå le oadtjum, javllá Krogh.
Dijmmá lij Hildurin vuosádus Árranin (ja
maKK'ela Váhtjerin) aktan niejdajnis
Åse Haraldsen ja áhkkovijn Ingri.
Nordnorskenis
sámegielbágojt
ålgot oahppat
Hildur Haraldsen le ietjas guhka iellema åtsådam
ja moadda hásstalusájt tjadádam, aj dájda tjadá
suv gåvvåtjuolldemij.
Dálla 86-jagák sámegielav
viehkegahtá oahppá.
Vuosádusá tiebmá lij sjaddo/
åvddånahttem.
Ja dán nissunij ij le
vuojnnet álldar hieredus sjadduj ja
-Mij lip viehka mihá iednes gå doajmmá
ja ij vuollána, javllá niejddas Åse Har-
aldsen.
-Le nav ávon luonnduj ja máhttá namájt
divna låttijda ja tjáppa giedjegijda.
Åvddål tjuoldij stuorra gåvvåtjuolldema
hærvvan almulasj bájkijda.
ájge le dåssju smáv tjuolldemijt dahkam
áhkkovijda divrre- jali låttemotijvaj,
subtsas niejdda.
- Manen sidá sámegielav oahppat?
-Muv boadnjásj, Harald Haraldsen lij
dálkudiddje ja bajássjaddam Divtas-
Vuohpam bajássjattaj "Svar-
tholan".
Ettjin goassak skámo diehti
sámásta, subtsas Hildur, gut miedet
gássjel le ådå gielav oahppat.
guhtta mánáj, áhkkon ja máttaráhkon le
sån suv dåjmalasj iellema tjadá hár-
jjánam ráhtjat.
- Ådå ássjijt oahppat le aj vuojnnam-
hárjjidallam, måjut sån.
Dragstunan li
moadda sujttára gudi sámásti, Hildur
máhttá sijá máhtudagáv ávkkit.
-Le hávsske gå mánájgárdde ja skåvllå
båhti midjij lávlutjit, lávllu sihke dáro-,
iennils- ja sámegielaj.
Årro siegen
lávludi, subtsas Krogh.
Dan láhkáj máhttep javllat Hildur Harald-
sen le åvddågåvvån moaddásijda.
Ulmusj ajtu guovte soabbáj vijssu, ja
ájn vásuk.
Oahppá julevsámegielav
viehkegahtá.
Hildur Haraldsen ij le
goassak suv guhkes iellemin sámástam.
Dav sihtá rievddat ja le oahppogirjijt
julevsámegiellaj oadtjum.
- Ij le guossak
mannet oahppat juojddá ådå, måjot sån.
Åssudakskihppijsujtár Pernille Krogh le
viehkedam oahppogirjijt åttjudit.
Lærer
seg lulesamisk på egenhånd.
Hildur
Haraldsen har aldri snakket samisk i sitt
lange liv.
Det vil hun endre på nå og har
fått seg lærebøker i lulesamisk.
- Det er
aldri for sent å lære noe nytt, smiler hun.
Avdelingssykepleier Pernille Krogh har
hjulpet til med å skaffe lærebok.
Fredag 19. oktober 2012
Ganugi kontåvrrålájgo máksemav
Margits Minnen ådåjakmánno 1. biejves
ja prosjækta låhpaduvvá.
julevsámijs báhtsi, dárbujn jur dájs
Pasiænntavuosedibme juohkka SANKSa
åssudagájda Finnmárko ålggolin le
laseduvvam.
Dárbbo bagádallamis ja
åhpadimes le sierraláhkáj lassánam ja
ienep almulasj instánsa li SANKSajn
guládallam aktisasjbargo hárráj.
Divtasvuona suohkanijn li ásadam
aktisasjsjiehtadallamav ja skåvllå dárbov
vuojnná.
- Divtasvuona åssudahka le åssudagájs
gånnå li læhkám binnemus hásstalusá.
Geografalattjat le gájkka tjoahken.
ietjá suohkana jali tjiehppevarres-
vuodadievnastusá gejna vierttip vieledit.
Dan diehti le læhkám álkke aktisattjat
barggat juohkka dásen.
Stuorámus
hásstalus le gå dárbbo dievnastusájs le
lássánam, ja dan diehti e bargge nagá
gåtsedit divna gatjálvisájt.
Danen lip
vuojnnám dárbov ressursajt duoddit jus
galggap dárbov gåtsedit, tjuovggit
prosjæktajådediddje Tone Amundsen
(åvddåla Finnesen).
Pasiænntalåhko lassán
Sivva ganugahttemij le ekonomalasj
ressursa.
Helse Nord ja Helse Finnmark
æbá le juollodum rudájt joarkka
doajmmaj.
Le læhkám guovllokontåvrrå
Divtasvuonan gålmmå jage ja dalloj le
SANKSa ruhtavuorkká prosjevtav
dårjudam.
Ulmme Divtasvuona, Snåsa ja
Oslo kontåvråjn le åvddånahttet
avtaárvulasj fálaldagáv psyhkalasj
varresvuodasuodjalimen sámijda
vuonarijkan.
Dálátjij vuojnnet li dájna
vuorbástuvvam.
Diededibme duola dagu
Ájluovta skåvlås vuoset le ájbas dárbbo
SANKSas Divtasvuonan.
Háldadusoajvve Divtasvuona suohkanin
vuoset aktisasjbarggoådåstibmáj, mij
gájbet avtaárvulasj varresvuoda- ja
huksofálaldagáv sámijda, dættot dárbov
nannistam SANKSas.
- Divtasvuona kontåvrråj le tjanádum
ålles fáhkavirgge ja aktisasj nasjonálalasj
fáhkajuogos mij laviehkedam klinihkalasj
bargujn, bagádallamijn ja åhpadusájn.
Lågo ma gulluji dåjmalasj pasientajda
gudi årru dábálasj sisválldemguovlo
ålggolin, li lassánam juohkka åssudagán,
javlla Amundsen.
Lassánibme le sierraláhkáj stuorre
mánná- ja nuorrapsykiatrian (BUP) ja
Divtasvuona suohkan le suohkanijs
Finnmárko ålggolin gånnå le stuorámus
pasiænntalåhko ma ávkástalli SANKS-
BUP fálaldagájs, ja lågo li årrom
"Diededibme Ájluovta skåvlås le mij
vuojnnep ájbas dárbov SANKSas
Divtasvuonan"
" Gullam lip tjiehpes lågådallijt nanos
Le midjij vaddám muhtem
mærráj "dádjadimev" ja lip
"oahpásmuvvam" sáme kultuvrajn ja le
midjij aj vaddám dádjadimev gåktu
dárbahip ienep máhtudagáv dán birra
vaj galggap máhttet buorre dievnov
sámijda fállat."
Ij la stuoves fáhkavirgge Divtasvuonan.
Prosjæktajådediddje Tone Amundsen dárbov vuojnná
SANKSa joarkká guovllokontåvråv Divtasvuonan ja ådå láhkáj
organiseriduvvá guokta barggij.
Valla ådåjakmáno 1. biejves
gannuduvvá lájggimsjiehtadus Margits Minnejn Ájluovtan ja
båddåsattjat ij le ruhtadibme joarkátjit dåjmav.
Ingen fast fagstilling i Tysfjord.
Prosjektleder Tone
Amundsen ser behovet for at SANKS fortsatt har regionkontor
i Tysfjord og omorganiseres med to ansatte.
Men fra 1. januar
er leieavtalen på kontorlokalene ved Margits Minne på Drag
sagt opp og foreløpig er det ikke midler til videre drift.
SANKS ålgus Divtasvuonas?
SANKSa (Samisk nasjonalt kompetansesenter -
psykisk helsevern) addnelåhko ja bagádallamdievno
li lassánam dan ájgen gå le læhkám guovllokontåvrrå
Huoman soajttá ådåjagij mannela
stuovvása ålles prosjæktaájgen.
Ållesjattuk
pasiænntalåhko le aj lassánam ja Divtasvuona suohkanin
le stuorámus pasiænntalåhko SANKSan Finnmárko
Boahtteájggásasj organiserim
SANKS li aktisasjsjiehtadallamav åttjudam Salten DPSajn,
Nordlánda skihppijviesujn ja Divtasvuona suohkanijn.
aj oassálasstám prosjevtan "kultuvrragasskasasj
varresvuodaguovdásj" aktan Divtasvuona suohkanijn ja
aj aktisattjat barggi Valnesfjorda
Varresvuodavalástallamguovdátjijn.
SANKS lij
ressurssajuohkusin prosjevtan "Sámij
luonndomáhtudahka ressursan buorep varresvuohtaj ja
iellemkvalitehttaj".
- Vuojnunagi hiebadibme terapautaj sáme kultuvrra-
máhtudagájn li sámijt oatsodum viehkev åtsåtjit ja
fálaldagáv ávkástalátjit.
Vuosstebiellen li bargge
diededam sijan le ilá ållo barggo ja la hásstalus aktu
Danen vierttip árvustallat ådå organiserimav,
subtsas Amundsen.
Sån ájggu modellav gånnå nanni
fágalasjvuodav ja jasskavuodav guovllokontåvråjn.
Dåhkki dav ásadit jus li guovtes juohkka kontåvrån.
Aktisasjbarggo suohkanvarresvuodadievno ja
sierravarresvuodadievno baktu le ráddidusá
avtastallamådåstusá milta.
- Vuojnnep addnelåhko le lassánam ja vuojnnep aj gå lip
vuojnnusin addnijda ja varresvuodabarggijda de le
álkkep mijás viehkev gatjádit.
Miján le ájbas hállo
joarkket, javlla Tone Amundsen.
Valla vuostasj viertti ruhtadibme åttjuduvvat.
Fredag 20. januar 2012
PER INGE FINNESEN le
ådåjakmáno 1. biejve rájes
jådediddje Fylkkamánne guovte-
jahkásasj prosjevtas.
Sujna le
sæmmi båttå muhtem mærráj
permisjåvnnå sáme rádediddjen
Nordlánda fylkkasuohkanin, valla
galggá joarkket bargujn avta
biejve vahkkuj fylkan.
PER INGE FINNESEN er fra 1.
januar leder for Fylkesmannens
to-årige samiske prosjekt.
har samtidig delvis permisjon fra
stillingen som samisk rådgiver i
Nordland fylkeskommune, men
skal fortsatt arbeide en dag i uka
på fylket.
Fylkkamánne Hill-Marta Solberg le
loabedam nanos vuorodimev oarjjel- ja
julevsámegielajs.
- Sámij dille sjaddá ájnnasabbo gå
mærrádusá váldeduvvi Fylkkamánne
lunna Nordlándan.
Dan diehti vuorodip
bargov sámegielaj, le Solberg åvddåla
javllam.
Mærrádusá suohkana ja fylkkasuohkana
dásen li riek ájnnasa gielav ja kultuvrav
bisodittjat ja åvddånahtátjit.
Stáhtta
rámmajt biedjá dåjmajda, ja ådåstuhttem-,
háldadus- ja girkkodepartemennta le dan
diehti aktan Fylkkamánnijn Nordlándan
álgadam álggoprosjevtav.
- Fylkkamánne vuorodime duogásj le
miededibme máhtudahka sáme dilij birra
le nievrre almulasj dåjmajn.
departementajn li dahkamusá ma máhtti
vájkkudit sáme gielav ja kultuvrav.
sæmmi båttå le binnep mærráj guovdde-
lasj sámepolitihkalasj vájkkudusá
departementajs vuollálasj dåjmajda,
tjielggi prosjæktajådediddje Per Inge
Finnesen.
Divna gålmmå almulasj sámegiela
aneduvvi Nordlánda fylkan, ja moatten
guovlon le tjoahkke årudahka sámijda.
Dát guosská nuorttasámegiellaj
Evenássjeguovlon, julevsámegiellaj
Hábmera/Divtasvuona-
guovlon ja oarjjelsáme-
giellaj Hattfjelldalen
ja Granen.
Dáj guovloj
ålgusjbielen sáme
duonna dánna årru fylka
moatten suohkanijn,
gånnå sáme årro
ienebut sihti adnet
dajt dåjmajt ma
gávnnuji ja
Sámegiella ienebuv
vuoroduvvá Fylkkamánnes
Ådåjakmáno 1. biejve 2012 álgij Nordlánda fylkka-
mánne guovte-jahkásasj álggoprosjevtav gånnå
oajvveulmme le lasedit máhtudagáv sáme giela ja
kultuvra birra suohkanijn sáme álmmugijn.
jådediddje le Per Inge Finnesen Divtasvuonas.
masi riektá li tjanáduvvam.
- Vuojnnep aj ahte stuorámus stádajda
ienep sáme årruji.
Máhtudahka sámij dilij
birra le huoman nievrre ienemus suo-
hkanijn.
Dajna luoboj årromijn sáme
álmmugin, ja gallegasj årro sáme
duogátjijn moadda suohkanijn,
hásstalusá sjaddi moadda ja moatte-
belaga, tsuojggot Finnesen.
Fylkkamánne le måttij jagij tjadá åmastam
máhtudagáv sámij dile birra, sierraláhkáj
åhpadussuorgen, ja navti le siján buorre
vuodo prosjevta åvdås vásstedit.
sjaddá oassálasstet lasedittjat
máhtudagáv sáme giela ja kultuvra birra
suohkanijn gånnå le sáme álmmuk,
vijddábut åvddånahttet Fylkkamánne
bagádallerållav sáme ássjijn, aktan
systematiserimijn ja diededimijn
åtsådallamijs majna le árvvo ietjá
fylkajda.
- Bargadahttijn prosjevtajn sjaddá
ájnas vieledit suohkanij iesjstivrrimav
ja ij biedjat sierra sámepolitihkalasj
dahkamusájt suohkanijda.
Dahkamus
sjaddá hiebadahttet ja arvusmahttet
suohkanijt vieledittjat sáme dilijt gå
plániji ja åvddånahtti dievnno-
fálaldagájt.
Dán perspektijvan
sjaddá aj ájnas iejvvit suohkanijt
daj æjvvalimarenajn ma juo li
ásaduvvam, miejnni Per Inge
Álggoprosjevta guhkkudahka
galggá liehket 2 jage, ja prosjevtan
le ekonomalasj rámma badjelasj 2,2
milijåvnå kråvnå.
Fylkkamánne jåde-
diddjejuogos le prosjevta
stivrrimjuogos, ja referánssajugos
galggá ásaduvvat ájrrasijs departe-
mentas, Sámedikkes, KS-as, Nordlánda
fylkkasuohkanis, Nordlánda universi-
tehtas, sáme kultuvrraguovdátjijs ja
sáme organisasjåvnåjs.
Prosjæktajåde-
diddje sjaddá referánssajuohkusa tjálle.
Dan diehti gå dát sjaddá álggoprosjækta,
gånnå prosjevta båhtusa máhtti
vájkkudit makkir tjoavddusijt departe-
menta boahtteájggáj válljiji ietjá
suohkanijda sáme álmmugijn, de ij le
dåssju sávadahtte, valla aj dárbulasj
prosjevta åtsådallamij gáktuj dutkat.
Fredag 20. april 2012
Vuostasj seminárra ásaduvváj ASVO:n
vásse duorastagá.
Fred Andersen
tjuovggadij histåvråv, álmmukvarresvuo-
da definisjåvnåv ja sieradus varresvuoda
åvdedimbargo ja kurativ giehtadallama
- Álmmukvarresvuohta le uddni
moallánahkkon sjaddam ja berustip
moattelágásj tiemáj birra ja oahppat
ienebut.
Ájnas la liehket diedulasj ja
diehtet gåktu máhttep dåbddåt
symptåvmåjt, majt dahkap ja gåktu, javllá
Divtasvuona ASVO bæjválasj jådediddje
Beate Ráhka-Knutsen.
Dan diehti Ráhka-Knutsen javllá gávnnu
dåssju akta universalmedisijnna
viessomvuohkeskihpudagáj vuosstuj.
-Dat le lásjmudallam ja rubbmelasj dåjma.
Álmmukvarresvuodaorganiserik.
Divtasvuona ASVO tjalmosti álmmukvarresvuodav ja fálli seminárav ja lásjmudallamkårtåv, sihke barggijda ja gájkajda gudi buorre varresvuodav
gåtsedi.
Árrana rádevadde, Fred Andersen lågådallá álmmukvarresvuodabarggo birra.
Folkehelseorganisering.
Tysfjord ASVO vil sette søkelyset på folkehelse og tilbyr både
seminarer og treningskort, både for de ansatte og alle andre som er opptatt av å ivareta ei god helse.
Her er det rådgiver ved Árran, Fred Andersen som holder foredrag om
folkehelsearbeidet generelt.
Álmmukvarresvuodas
ja viessomvuohke-
skihpudagájs berusti
Divtasvuona ASVO
sihti ienebu galggi
varresvuodas berustit
ja ásadin seminárav
mij gullu viessom-
vuohkeskihpudagájda.
Gåvvå: Tysfjord ASVO
Divte Media AS/Jørgen Kintel
ASVO álmmuk-
varresvuodav
tjalmosti
Vaddá gievrap vuosstálasstemfámov
viessomvuohkeskihpudagájda, miejnni
Ja jur dav le Divtasvuona ASVO
åvdedam manemus jagijt.
lásjmudallamguovdásj rabáduváj birrusij
gålmmå jage dássta åvddåla ja tjaktjaj
sihti stuoredit lásjmudallamguovdátjav.
-Dánna sjaddi aktisasj lásjmudallama
duola dagu spinning, aerobic ja dánssa
dan láhkáj sjaddá sadje ienep addnijda,
javllá Ráhka.
Suv mielas bierriji ulmutja vuojnnet
álmmukvarresvuodav stuoráp aktijvuo-
-Guovlojn dárbahip ulmutja ma lij varres
ja dåjmajn.
Mij gájkajt dárbahip, gånnå
juohkkahasj la ájnas váj guovlobájke
galggi liehket jådon, javllá sån.
Varresvuodafágalasj
åvddånahttembarggo
Åvdep suohkandálkudiddje Stájgon,
Fred Andersen barggá uddni Árran
Julevsáme guovdátjin rádevadden ja
ságastij histåvrå, álmmukvarresvuoda
definisjåvnå, láhkavuodo, sieradus
varresvuodaåvddånahttema ja
skihpudakduostodim bargo ja kurativ
giehtadallama gaskan.
-Tjuovgadiv álmmukvarresvuodav ja
tjalmostiv dasi mij vadda buorre varres-
vuodav ja organiserik álmmukvarres-
vuodabargos.
Vuojnnep álmmukvarres-
vuodav ållesvuodan dálkudime ja
vahágahttemij vuoksjuj.
-Le gus sieradus álggoálmmugij ja dáttjaj
gaskan mij guosská vádá
skihpudagájda?
-Moattelágásj faktåvrå gávnnuji ma
aktan li buorre jali nievres varresvuohtaj
berustahtek tjerdalasjvuodas.
båttå vuojnnep sosiálalasj ja kultuvra
Valla dutkama hárráj le ájnas
problematihkka ja ulmusjárvvo
gradederiduvvá, rasisma muhtem mærráj
gávnnu ja vil uddnik dáhpáduvvá.
dát rávkká ållu ietjá lahkanimev ássjáj,
javllá Fred Andersen.
Boahtte tjåhkanibme le moarmesmánon
ja dalloj tjalmostuvvá suovastim
hiejttem.
-Fred Andersen la gávnadus ja mij
hálijdip suv adnet nav guhkev gå sujna
le máhttelisvuohta, javllá Beate Ráhka-
Knutsen.
-Sån la vuogas ålmåj, gev le álkke
dádjadit ja sujna l ållo máhtto.
Mij ásadip
tjåhkanimijt biejven ja doajvvop ulmutja
máhtti tijmav siesstet tjåhkanimijda.
rabás gájkajda.
vuona ASVO tjalmosti álmmukvarres-
vuodav ja fálli seminárav ja
lásjmudallamkårtåv, sihke barggijda ja
gájkajda gudi buorre varresvuodav
Árrana rádevadde, Fred An-
dersen lågådallá álmmukvarres-
vuodabarggo birra.
Fredag 20. juli 2012
Guttorm Aasebøstøl suohkana bieles
buvtij dadnefádiv, giedjektjadnusav ja
tjáppa marsipangáhkov
- Iv heva sámásta, valla oahppam lev
vuorbbádusáv sávvát riegádambæjvváj,
subtsastij sadjásasj suohkanoajvve ja
duoddistij Divtasvuona suohkanij le
stuorra guddne gå siján le 100 jagák
viesát.
16 jage li gållåm vásse báles gå
suohkanin lej 100 jagák.
Duodden suohkana berustibmáj bådij aj
vuorbbesávadusá Gånågisás telegrám-
ma baktu.
Ålov vásedam
Ellen Nikoline Knutsen jali "Bæsta"
gåktu Ájluovtan gåhtjoduvvá riegádij
sjnjilltjamáno 14. biejve Råssenjárgan
Divtasvuonan ja lij gietjav oarbbenis
vuorrasamos.
John Knutsenijn vállduj,
valla árbbátjin bátsij aktan gietjav mánáj
gå lij 47 jagák.
Bagádus guhka ja buorre
Bæsta 100 jage ållij
"Bæsta": - Midjij gájkajda le "Bæsta" gieruk, subtsas gåro bieles máttaráhkkov Silvia Ellingsen ja áhkkova Vianni ja Magda Knutsen
"Ho besta": - Vi er alle så glad i "ho besta" sier fra v. oldebarne Silvia Ellingsen og barnebarna Vianni og Magda Knutsen.
Tjuohtejagák Ellen Nikoline Knutsen aktan
áhkkovij máttaráhkkovij ja máttarmáttaráhkkovij
sadjásasj suohkanoajvev duostoj, ietjas sijdan
iellemij Ellena milta le barggat ja Jubmelij
jáhkket.
Mælggadav tsaggeieddnen
bargaj ja bargo baktu le ådå divtas-
vuonagijt væráldij viehkedam.
tjuohtejagák Bjørkvikan årru nuoramus
bárne ja suv fámilja siegen.
Mánájs berus
Ellena 68 áhkkova, máttaráhkkova ja
máttarmáttaráhkkova li suv gærrá-
sabmusa.
Siján le aj stuorra hukso
"Bæstas".
Máttaráhkkov Silvia Elling-
sen subtsas Ellen le vilá tjielgas ja
gájkajt dåbddå, valla le hálvva tjalmijs ja
bieljijs.
- Vierttip vuodjet suv duok diek
Ájluovtan ulmutjij guossáj.
Ellen le
juohkkahattjaj gieres, soajttá dan diehti
gå agev le iehtjádijt huksam ja gieres-
vuodav vuosedam, subtsas Silvia.
Rabás ávvudallam
Vásse lávvodagá lidjin birrusij 300
guosse dåppet dáppet Ellenav
ávvudallamin.
Lidjin njálga biebmo,
håla, lávllaga ja hávsskudallam.
- Tjuohtjejagák hávsskudallamij
oassálasstij iehkedisidjaj, subtsas Silvia
ja "Bæsta" lij riek gijttevasj sávadusáj
åvdås ja diehttelis aj gájkka vattáldagájs
åvdås majt oattjoj dán stuorra bæjvváj.
Ellen Nikoline Knutsen, 100 jage/år
Fredag 21.september 2012
Stig Urheim jagen 1961 riegádij.
Jagen 1987 rievddadij ietjas namáv berraha nammaj Gælok, mannela duoddistij ietjá berraha namáv,
Riemmbe, mij gaskanamman sjattaj.
Jagen 2000 Gælok duostoj Nuorttarijkalasj sámeráde girjálasjvuoda guddnebálkkáv.
Sån le 14 girje
almodam ja le navti girjjetjálle ienemus almodimij julevsámegiellaj.
Stig Urheim blei fødd i 1961.
I 1987 endra han etternavnet til familienamnet Gælok, senare la han til et annet familienavn, Riemmbe, som
mellomnavn.
Gælok fikk i 2000 Nordisk sameråds litteraturpris, og er med sine 14 bokutgivelser uten tvil den som har publisert mest på
Stig Gælok lij dalloj 18 jagák ja oahppe
skåvlån, gånnå lidjin tjavtjan 79 gæhttjalam
sámegiella åhpadusáv åttjudit.
Álgij girje
baktu Sáme åhpadusrádáj.
Dán girjjáj lidjin
13 oahppe vuollájtjállám ja dassta sturra
álgij.
- Jus lidjiv diehtet båhtusijt girjes, de iv
lim rádjam.
Oahppe vuollájtjállin æjgádij
dåhkkidimij dagá.
Ja ettjin divna æjgáda
dan dåjmalasjvuohtaj lijkku, subtsas Stig
Gut ålov dán diehti tjadádij.
Muhtema vuollájtjállijs vuollájtjállagav
gæssádin, ietjáda vas nággiduvvin
æjgádijstesa vuornotjit girjjáj lidjin
vuollájtjállám.
Gælok diededuvváj bulkkáj,
guoddaluváj dokumænntavieredime ja
"ulmusjtjærddatjáledime" diehti.
- Ássje lij munji unugissan ja vibáj moadda
Riegádimvájvve
julevsámegiellaj joarkkaskåvlån
Tjavtjan 1980 álgadij
Hábmera joarkka-
skåvllå åhpadimijn
julevsámegielan
(dálla Knut Hamsun
js).
Ittjij sturá dagi
sjatta.
Dan birra Stig
Gælok gájkka
diehtá...
jage, gitta jahkáj 1984.
5 jage muv nuora
iellemis gålåj nálsodibmáj ja nievres láhkaj
giehtadaláduvvat, subtsas Stig Gælok.
Jagen 1984 dille tjåvdij duola dagu
såbadimráden.
Guoddalusá Gæloka
vuossti dåssjiduvvin, ja buohttidusáv
oattjoj illastime åvdås.
Buohttidusáv anij
advokáhtav mávsátjit.
Stig Gælok dádjat ássje soajttá vuolsjoj.
Guhkesájggásasj dárojduhttem mannela,
badjelgæhttjama ja niejdeduvváma
sámevuodas, de moattes sámijs sihtin
guodet sámevuodav ja årrot oalle dádtjan.
- Navti lij ilmme sijddabájken dalloj.
Soames
sábme Divtasvuonas moalgedij dán ássje
birra 1960-jagij sinna: "Báhko sáme ij galga
nammaduvvat juogo tjálalattjat jalik
njálmálattjat" Subtsas Gælok
Vájku lij edna sturra ja ållo unugis dåbdo,
de huoman sámegiella åhpadibme
ásaduvváj Hábmera joarkkaskåvlån
tjavtjas jagen 1980.
Dalloj lij 75 jage dassta
lidjin
julevsámegiellan åhpadam Vuona skåvlån.
Fálaldahka gádoj gå unijåvnnå Svieriga ja
Vuona gaska låsjkijduváj jagen 1905.
- Galla jáhkáv åhpadibme sámegielan
álgaduváj
guovte
vuodoskåvlåjn
Divtasvuonan sæmmi jage.
diehti histåvrålasj jáhke julevsámegiellaj,
Gæloka mielas.
Hábmera joarkkaskåvllå lij mielos
álgadibmáj gitta álgos.
- Vásedijma skåvllå lij mielos mijá
oajvvadussaj, gånnå sijddabájken
dåbdåjma murkestimev.
Rektor lij mielos,
ja moadda åhpadiddjijs viehkedin
åttjudittjat sámegiella fálaldagáv.
Kåre
Urheim (dálla Tjihkkom) biejaduvváj
virggáj åhpadiddjen.
Sån lij oahppam
julevsámegielav
tjálet
sámij
åhpadusguovdátjin Jåhkåmåhken, mujttal
Uddni 33 jage mannela le åhpadibme
sámegielan diehttelisvuohta bæjválasj
skåvlåbiejven, ja aj julevsáme guovlon.
Dáhpádus Hábmerin jagen 1980 lij
histåvrålasj.
Jur dán birra le soajttá
sierraláhkáj vuogas mujttádit jur dán
vahko, gå ájn vil mihttomierre
julevsámegiellaj le jåvsåduvvam, gå
bacheloråhpadus
Norlánda Universitehtan rabáduvváj
dijstagá - 21 studentajn (gehtja artihkkalav
- Vuorddiv Nordlánda Universitehta muv
gåhttjun bacheloråhpadus rahpamij, da-
nen gå mån vuojnunagi lev julevsámegiella
skåvlån "áhttje".
Valla ietjas rijkan ij oattjo
gudnev, subtsas hådjånam Gælok
bájkkeavijssaj.
Gælok guládalláj UiN'ajn
gidán ja gahtjadij jus ettjin sidá suv
gåhttjot rahpamij.
UiN ij la gávnnam dáv
ávkálasj.
- Le årrum guhka gæjnno.
Uddni li sáme
riektá dåmaduvvam ållu ietja láhkáj ja
sierraláhkáj buorebut gå dalloj.
Ij le vuojga
man birra máhttá luodjot, uddni le dille
ietjájduvvam, javlla Stig Gælok.
Ságastallam Stig Gælokin ja ságájdahttem mij
le viettjadum girjes "Samisk skolehistorie"
Sven Lund:as le årrom vuodon dán artihkkalij.
Fredag 21. desember 2012
Suohtas gávnadus.
Seniordutke Árranin, Oddmund Andersena mielas li bárkkog-
ávnadusá riek miellagiddis ja gåhttju várrevádtsijt Hábmerin ja Divtasvuonan gæhttjat jus
vuojnni muodugasj oabme bietsijt, ma ådå máhtudagáv tjiehki.
Artig funn.
Seniorforsker ved Árran, Oddmund Andersen synes barkefunnene er svært
interessante og oppfordrer turgåere i Hamarøy og Tysfjord om å være på utkikk etter
lignende gamle furuer, som skjuler ny kunnskap.
- Dát le riek suohtas, subtsas
seniordutke Oddmund Andersen
gávnadusáj birra, ma li dálátjij årrom
dåbddåmahtes.
Luonosvákken
Sálatvuomen le Árran aktisattjat
barggam Nesna allaskåvlåjn, ja Norsk
institutt for skog og landskapajn.
Gávnnam li badjelasj tjuohte muora
merkaj bárkkimis, ma li bárkkiduvvam
ruoptus gitta 1700-jagijda.
Dutke diehti
gudi ja manen sij gudi Sálatvuomen
årrun 1700-jagij sinna muorajt bárkkijin.
Máttabårrajn mærosti makkir jagen
bárkko le gádoduvvam.
- Biehtsen li ållo c-vitamijna, ja lij ájnas
biebbmolasádus, duola dagu
gålågattatjit skihpudagás skjørbuk.
Sáme råggåj tjoaggin guolmmasav ja
dan badjel dållijin.
Dan láhkáj de
guolmmusa guosmoduvváj.
máhttin vijdábut jåråldit jáffoj ja segadit
rejnamielkijn juokkirik ráktsaj, subtsas
Hábmerin ja Divtasvuonan li moadda
muora ma li bárkoduvvam dán láhkáj,
valla ælla ájn dajt guoradallam.
Bárkkomuora: nielljatjuode jage vuoras muora ja vilá sjabes biehtsemuora.
Skog og landskap: Fire hundre år gamle og fortsatt friske furutrær.
Gåvvå/Foto: Ken Olaf Storaunet, Skog og landskap
Oabme muora vaddi
ådå máhtudagáv
Nielljatjuode jage vuoras muorajn li subttsasa.
Bárkkoháve oabme biehtsemuorajn bihkusi sáme
árbbedábev gå ávkástallin guolmmasav ájnas
biebbmolasádussan.
- Vuojnnám lev moadda dákkir muorajt
sihke váren ja bájkálasj vádtsembálggájn
Hábmerin ja Divtasvuonan.
Vuojnnám lip
muorajt, valla ep la rat dádjadam ma lidjin
ja ep le dåbddåm dajt merkajt.
Midjij lij
ållu amás, subtsas Andersen, gut
gåhttju várrevádtsijt kámerajn ja GPSajn
diededit jus vuojnni dájt oabme, valla
lassjes biehtsemuorajt.
Tjiegadum máhtudahka
Vuosstebielen sámijda, ládde bárkkij
divna muorav jali lággij muorajt, valla
sáme válldin dåssju guolmmasav.
de nielljatjuode jage vuoras muora ietjas
subttsasav uddni subtsasti.
- Vuostasjamanuensis Jostein Lorås
Nesna allaskåvlån nrk.noaj subtsas akta
vihke manen dát máhtudahka le
tjiegadam le soajttá dan diehti gå
bárkkotjoahkkim lij hæjosvuohtaj
- Ep rat majdik diede dán birra, dan diehti
gå uddni ij la árbbedáhpe tjanádum
bárko adnuj.
Ij la aktak gut máhttá dán
birra subtsastit.
Láttij kultuvran le
bárkkolájbbe hæjosvuohtaj tjanádum,
javlla Andersen.
Bárkko le mælggadav sáme kultuvran
Bihtámsámegiella guovlon li
bárkkummerka muoran ma li 2800 jage
- Danen dåhkki dåssju várodit bárkko
sáme árbbedáhpáj gullu.
Sæmmiláhkáj gå
moadda ietjá ressursa ma li luondon ájgij
milta tjuohpaduvvam.
Ietjá arktalasj
álggoálmmuga lij aj bárkov ávkástallam.
Luonosvákken le manemus bárkkim
tjáledum jahkáj 1888, ja vuojnunagi dan
mannela vuohke gádoj.
Ietjá váksjuma li
dagáduvvam Lávggobadán ja Svierigin,
subtsas Andersen, gen mielas le riek
suohtas vásstádusáv gávnnat.
- Åvdebut bæggalin eldagisáv, valla
dálla le gávnadum siján gudi bárkkijin lij
stuorra máhtudahka muorra birra ja
suodjalin muorav gå dåssju guolmmasav
válldin avta bieles muoras, subtsas An-
dersen, ja jáhkká várrevádtse máhtti
muossádimev oadtjot.
Etnologa ja rádevadde Árranin, Lis Mari
Hjortfors le oassálasstám prosjevtan, mij
la jådeduvvam vuostasjamanuensis
Nesna allaskåvlån Jostein Loråsas.
Fredag 23. mars 2012
Tjuojalvis la oasse stuoráp mu-
sihkalasj prosjevtas "Vuonaga"
majna aktan barggi Johannes
Formanowski Gásluovtas, An-
ders Skoglund Kristiansen
Hábmeris ja Anders Øgsnes.
Vuostasjvuosádus
Lokstall1'an.
-Prosjækta la vuosádus mij la
subtsas vuodnaálmmuga birra -
sámij ja láttij manno
árbbedábálasjiellemis udnásj
råhtos iellemin.
Ja juojddá ietján
duodden.
Gájkka le iesjbuvta-
dum, lahkke sámegiellaj (Lars
Andreassen) ja dárogiella tevsta
(Johannes Formanowski) ja
instrumenta tjuojalvisá mujsta,
subtsas Anders Øgsnes.
Ja boahtte dálvveávvudallam-
vahko Áhkkánjárgan sjaddá
Juojggá Divtasvuonav
Bæssásjiehkeda oassálasstá Árrana
direktørra Lars Magne Andreassen Sámi
Grand Prixa finálan.
Juojgga majt galggá
åvddånbuktet la hievedus vuodnaálmmugij
Julevsáme guovdásj Lulesamisk senter
Gullsmed
Inge-Lise Kolsrud, Storjord
presenterer
smykkekolleksjonen Áhkká
på Árran lulesamisk senter
Onsdag 28. mars kl 11.00
Modellutvalget er inspirert
av historisk smykkemateriale fra lule- og sørsamiske
Utstillingsperiode: 28. mars -1. mai
Prosjektet er støttet av Innovasjon Norge og Sametinget.
"Pynten tilbake"
Gållesmirjár
Inger-Lise Kolsrud, Stuorgiettes
Vuoset hærvvakolleksjåvnåv Áhkká
Árran julevsáme guovdátjin
Gasskavahko snjuktjamáno 28. b. Kl 11.00
Hærvvatjoahkkáj li dålusj herva julev- ja oarjjelsámes
Vuosádusájgge le: Snjuktjamáno 28. biejves
moarmesmáno 1. bæjvváj
Prosjækta le doarjodum Innovasjon Norges ja Sámedikkes.
"Herva li ruopptot"
vuostasjvuosádus Lokstall1'ån.
Valla juo dálla lij báhtja
gárvedime ja buvtadime majt
galggi åvddånbuktet, Anders
Øgsnesa studion.
- Vuostasj tjuojalvis mij le
gárves buvtadum le "Vuodna",
gånnå Lars M. Andreassen
juojggá Divtasvuonav, javllá
Øgsnes.
Tjuojalvis bådij finállaj, ja le
dálla akta guhtta finálistajs Sami
Grand Prixan.
- Mån lav iesj buvtadam ja
tjuojalvisáv spellam vehi
bájkálasj viehkijn Jan Erik
Stenas (sax) ja Tim Skau (Bass),
goappátja Áhkánjárgas, javllá
Dálvveávvudallamvahkon
sjaddá liehket sihke gåvvåvu-
osádus, tevsta ja musihkka.
- Sávvap Frank A. Jensenav
oadtjop tevstajt åvddånbu-
vtátjit.
Iesj lav mån arvus-
mahtedum suv girjijs,
sierraláhkáj girjes Lengselens
år, javllá Øgsnes.
Sihtá Troilltampav
jåhtuj oadtjot
La Árrana direktørra gut galggá
Nuortta-Sáltov ja Nordlándav
Sami Grand Prix gilppusin
åvdedit, mij ásaduvvá bæssás-
jiehkeda Guovdagæjnon.
- Sidáv ålles guovllo luluj
musikálalattjat luluj åvddånit ja
niegadav Troilltampenav juolgij
nali oadtjot vas, buorak luluj jus
lij sáme profijlla ájn de vil,
muhtem lágásj musihkka-
festiválla, subtsas Andreassen.
Suv mielas ij la gássjelisvuohta
liehket sihke sáme institusjåvnå
direktørra ja sæmmi bále
musihkajn barggat.
-Munji la ållu dábálasj.
Musihk-
ka la oasse mujsta majna iv
máhte hiejttet juska lav oadtjom
ådå virgev, javllá sån.
Dálla hasoduvvi gájkka jienastit
tjuojalvisáv Nuortta-Sáltos
Sami Grand Prixan, mij
ásaduvvá bæssásjiehkeda.
- Sij gudi tjuojalvisáv lijkkuji
bierriji jienastit, javllá sån guhti
aj ájádallá skierrov dahkat dá
Jårggålibme:Divte Media AS/Jørgen Kintel
Anders Skoglund Kristiansen, Lars
Magne Andreassen og Anders Øgsnes
Fredag 23. november 2012
Åvdep giese Berit Kolbeinsen Nordhei,
álgos Bogenis Divtasvuonan, valla
årrum le Bådåddjon jages 1963, álgadij
facebook-juohkusav.
- Mån lev berajguoradallam muhtem
jagev, ja vásedam dákkir bielijt
ávkálattjan.
Mujna lij sierra åtsådallam
muodugasj facebook-juohkusis Oarjjelij
Fuoldás, ja usjudalliv Divtasvuodna lij
dárbaham dakkir bielev.
Berit Rolf Lianijn guládalláj, ja
teknihkalasj viehkijn Vegar Skogvollas lij
"Før Tysfjord" dåjman muhtem biejve
Riek buoragit le
vuosstájváldedum.
Álgos suojmma
manáj, mij la dábálasj gå ådå facebook-
juohkusa ásaduvvi, valla oassálasstem
lassánij.
Dijstagá dán vahko sebrulasj
låhko juohkusin jåvsåj 540 ulmutja.
Moattes li riek dåjmalattja.
Ragnhild Lien le akta dajs.
Sujna li riek
ållo diedo berrahij ja bájkálasj dilij birra,
berustime ja moadda jage guoradallamij
baktu, ja sån ávos juohká ietjas diedojs.
Sån sierraláhkáj le ávon gå bielle
aneduvvá ulmutjijs goappátjij kultuvrajs
Divtasvuodna åvddåla...
Facebook aneduvvá
moatteláhkáj.
viehkkenævvon
Juohkusin
"Tysfjord før" æjvvali
divtasvuonaga gudi
bájkálasjhiståvråv berusti
guovte kultuvras.
Boados
le riek ållo ådå bájkálasj
diehto
Divtasvuonan, ja le navti aktisasj
"prosjæktan" sjaddam ja aj
æjvvalimsadjen sámijda ja láttijda.
- Divtasvuodna åvddåla vuoset
tjielggasit suohkan le kultuvralasj
suddadimvuodná.
Ja vuoset miján le ållo
oahppat nubbe nuppes.
oassálasstep ållo diedoj Divtasvuona
histåvrå birra, javllá Ragnhild.
Ietjá vissjalis addne Divtasvuodna
åvddålin le Hilde Grønbeck Amundsen
(41), årrum Elverumaj, valla álgos
Stuorgiettes.
Sån jådij Divtasvuonas
jagen 1993-94, valla le bisodam lahka
tjáleduvvam riek ållo
kommentára ja ådå
diedo.
Akta dajs vásij
badjel 75 kommentára
då biejve, subtsas
Hilde - guhti le akta
biele rievddadiddjijs.
Dat merkaj sån máhttá
gáhttit ja tjállagijt
gádodit jus muhtema
galggin hiebalgahtes
kommentárav tjállet.
- Le riek buoragit
udnátjij mannam, valla
lev hasodam ulmutjijt
dárogielav anátjit.
lip ilá ålos gudi ep
sámegielav dádjada,
javllá Hilde Grønbeck
"Divtasvuodna
åvddålij" le dálla
biejadum badjelasj
tjuohte gåvå.
gåvå ulmutjijs, valla aj
gåvå gådijs ja
duobddágijs,
ulmusjvegas ja
æládusiellemis.
diedoj ja kommentáraj
le dát sjaddam
sierralágásj gálldon
Divtasvuona histåvrå
Massta riek ålos
aj árvon adni.
moadda sebrulattja
båhti nuorttas ja
oarjját, sisrijkas ja
ålggorijkas.
Ja vil
ienebu galggi sjaddat...
aktijvuodav sijdda-
- Bajássjaddiv
Stuorgietten, muv
æjgáda danna årroba ja
mujna le fuolkke lahkke
bájken.
Diedon mujna li
nanos tjadnasa
Divtasvuodnaj, dættot
Hilde le aj vissjalis
berajguoradalle, ja le
adnám moadda
"bájkkebielijt"
facebookan, sierraláhkáj
Nuortta-Råmsås gånnå
sujna li ållo berraha.
Divtasvuodna åvddålij le
sån biedjam ållo dålusj
gåvåjt, ietjas tjoahkkes ja
Magdalene Normanna
valjes vuorkás.
Gåvåjda
duoddi diedojt mij ja
gudi li gåvån, jus dav
Ja jus ij dav
diede, de máhttá liehket
muhtema gudi diehti,
gudi máhtti tjoavddet ja
duoddit.
- Muhtem gåvåjda li
Divtasvuodna åvddåla.
"Nils Parelius Andersen
(Botel-Nils) - stram kar i
kongens klær".
badjelasj tjuohte gåvåjs
biejadum mielos
facebook-juohkusij.
gåvån Nilsas li badjelasj
30 kommentára...
Tysfjord før.
"Nils
Parelius Andersen
Ett av
flere hundre bilder lagt ut
på den populære
facebook-gruppen.
bildet av Nils har ført til
over 30 kommentarer ...
Buojkulvis gåvås Magdalene Normanna vuorkás -
almoduvvam Divtasvuodna åvddålin.Eksempel på foto fra
Magdalene Normanns arkiv - publisert på "Tysfjord før".
17. mai på Storjord midt på 50-tallet
(utsnitt).
Foto lagt ut på facebook av Viggo
Grønbech.
Fredag 24. februar 2012
Divtasvuonak Anders Kintel le viek ålov barggam ådå julevsáme-dáro báhkogirjijn mij
gávnnu internehtan.
-Mån lav spænnta gåktu ulmutja duostudi báhkogirjev ja vuordáv lájtov
rievddadibmáj, javlla sån.
Tysfjerdingen Anders Kintel har lagt ned mye arbeid i den nye lulesamisk-norsk ord-
boka på nett.
-Jeg er spent på mottakelsen og forventer å få innspill til endringer, sier han.
Foto/Gåvvå: Kevin Johansen,
Fylkesmannen i Nordland
Báhkogirjev gávna internehtan,
www.giellatekno.uit.no bielijn: http://
victorio.uit.no/webdict/ak/nob2smj/
index.html
http://victorio.uit.no/webdict/ak/smj2nob/
www.divvun.no.
Dat mierkki vuostasj julevsáme-
vuonadáro ja vuonadáro-julevsáme
báhkogirjje histåvrån.
Åvdep ájgge la aneduvvam ienemusoassáj
julevsáme-svierigadáro báhkogirjje.
Divtasvuonak Anders Kintel le sån guhti
le bargojn rahtjam.
- Ienebuv ja ienebuv sihti julevsáme-
gielav oahppat ja åhpadimev julevsáme-
Álkkes vædtsak dagu digitála
báhkogirjje sadjihin la åhtsåluvvam
julevsámegielan.
Dálla l nåvkå ja
juohkkahasj máhttá dav ávkástallat, javllá
dudálasj Inga-Lill Sundset, Barggij-
belludagá sámediggeájras Viestarmera
válggabijran.
Nåvkå gájkajda
Julevsámegiella le akta dajs unnep sáme-
gielasj ja aneduvvá sámijs Nuortta-Nord-
lándan, guovddaguovllo le Divtas-
vuodna ja Jåhkåmåhkke - Jielleváre
guovllo Svieriga bielen.
Sámediggeráden
la sámegiella oajvvevuorodibmen ja akta
dajs ájnnasamos dåjmasj dán jage
budsjehtan le læhkám oasstet riektájt
Anders Kintela báhkogirjjáj.
- Sámediggeráde le ávon gå báhkogirjje
vijmak almoduvvá gajkajda ja doajvvu
báhkogirjje vissjalit aneduvvá.
Diedáv
moattes lij vuorddám báhkogirjev, le viek
ájnas barggo julevsámegiela bisodime,
nannima ja åvddånahttema vuoksjuj,
javlla rádeájras Ellinor Marita Jåma.
Anders Kintel le báhkogirjijn juo moadda
jage barggam.
Båddåsasj versjåvnnå le
dálla rabás gájkajda guhti berusti báhko-
girjes.
Ij majdik mávse ja gávnnuji birrusij
18.500 bágo sihke dáro-sáme ja sáme-dáro.
-Dat la båddåsasj versjåvnnå ja doajvvop
addne vuojnojt, kommentárajt ja mierkki-
dusájt bukti.
Bargaduvvá dievas digitála
versjåvnåjn báhkogirjes, majna doajvvop
jage birán ållip.
Sæmmi båttå bargaduvvá
báhkogirjev girje hábmen oadtjot, javllá
Julevsáme báhkogirjje
vijmak internehtan
Vásse bierjjedagá digitála julevsáme-dáro
báhkogirjje almoduváj julevsámegiela konfe-
ránsan Jåhkåmåhken.
Vájves barggo
Anders Kintel Divtasvuonas le åhpadiddje
ja sujna le oajvvefáhka sámegielan.
barggá universitehtalektorin Nordlánda
universitehtan, gånnå sujna le
fáhkaåvdåsvásstádus julevsámegielas.
Åvddåla le barggam åhpadiddjen
vuodoskåvlån ja vuostasjkonsulænntan
åvdep Sáme åhpadusráden ja alla-
skåvllååhpadiddjen Bådådjo allaskåvlån.
Sån le giellaguru julevsáme giellaguovlon
vuonabielen ja le moadda jage juo
barggam julevsámegielajn.
Ájrastij Ådå
testamenta julevsámegiela jårggålumjuo-
hkusij ja Vuona Girkko liturgijav julev-
sámegiellaj, sámegielaj máhttolåpptim
oahppopládnajuohkusij ájras, ja
Bihtámsáme báhkogirje referánssa-
juohkusa ájras.
Læhkám la ájras Sáme
giellaráden ja Sáme giellanammadusán, 10
jage dåjmajn.
Viek stuor noade mij
guosská julevsámegiellaj.
Valla iesj åhpaj julevsámegielav tjállet
esski 30 jagágin.
-Muv vuostasj giella le julevsámegiella,
valla vuostasj bále gå oassálasstiv
giellakurssaj lidjiv 30 jage vuoras ja dalloj
muv arvusmahttem giellaj álgij, subtsas.
Just Qvigstada báhkotjoahkkim Divtas-
vuona guovlos ja Harald Grundströma
julevsáme-svierigadáro báhkogirjje le
vuodomateriállan aneduvvam.
le iesj tjoahkkim bágojt ja moallánagájt
Divtasvuonan manemus 20 jage.
-Báhkogirjje le gasskastuorrusasj dárogie-
la aktijvuodan, valla sámegiela aktijvuo-
dan le viehka stuorra báhkogirjje.
-Mujna le agev man nanna tjáláv sålbån ja
tjoahkkiv moallánagájt ja bágojt gå ulmutjij
ságastav.
Giella la agev rievdaduvvamin.
Nuorap buolvva adni bágojt ja
moallánagájt ådå aktijvuodajn, valla
gæhttjalip oabme bágojt bisodit ja adnet
dajt ådå bágojt.
Gássjelisvuohta le læhkám
dáro-sáme åsijn gávnnat riekta nyánsav
bágojda.
Sámegiela luonndotermajn li
ienep nyánsa gå dárogiela luonndoterma,
valla politihkka ja sebrudak terminologi-
jan álu hæhttup ådå bágojt dahkat
luojkkambágojs majoritehtagielajs,
dábálattjat dárogielas.
Navti le galla ajtu
vargga juohkka gielan, dárogielan li ådå
bágo ja vieresbágo ienemusoassáj aktij
biejadum luojkasbágojs iennilsgielas.
VELDIG GLAD.
Rådsmedlem Ellinor
Marita Jåma i
Sametingsrådet.
Foto: Corinne Svala
Ibanez, Sametinget
Anders Kintel le
åhpadam julevsáme-
gielan (LU1 ja LU2)
Nordlánda universite-
htan ja 2012 tjavtja rájes
fállá Universitehtta
Bachelor-åhpadusáv
-Miján li agev læhkám
studenta LU1 ja LU2
kursajn ja jáhkáv sjaddi
riek moadda oahppe
bachelorgrádan, javlla
Vuorddá lájtov digitála
báhkogirjjáj.
-Diehttelis lav
spænnta, moattes li dáv
báhkogirjev vuorddám,
Fredag 24. august 2012
Dålusjájgge ja boahtteájgge.
Inga Karlsen lij plánakomitean ja lij ájnas gå lidjin ásadimen julevsáme guovdátjav.
Uddni le mánágárddedoajmma ájnas oase guovdátja dåjmas.
- Gulldalit álmmugav gå galggabihtit åvddånahttet guovdátjav, javlaj Karlsen.
Fortid og fremtid.
Inga Karlsen satt i plankomitéen og var med på å trekke i de rette trådene for å få
etablert et eget lulesamisk senter.
I dag er barnehagedriften en av grunnpilarene i driften av senteret.
- Lytt til grasrota og ta det med videre i utviklingen av sentret, sa Karlsen.
Gåvvå/Foto: Kitty Skapalen
Bierjjedagá guovdásj mujttádahtij 20-
biejvev dallutjis gå Drådnik Sonja
Árrana vuodogiergev biejaj
bårggemánon 17.
Biejve jagen 1992.
Inga Karlsen ja Sverre Norås lijga sierra
guosse dán iehpeformálalasj
mujttádahttemij.
Goappátja subtsastijga
plánabarggos ja hiebadimes mij gulluji
vuodogierge biedjamij.
- Sávajma ietjama goadev.
Gå guovdálasj
oajve vuosedin Kárásjjågå kulturgoahtáj
de vierttijma kártav gávnnat, måjådij
Karlsen, gut dalloj lij ájggomkomitean
aktan Ivar Jacobsijn ja Terje Ellingsenijn.
Ságasti
Bájkálasjhiståvrrådiehtte Sverre Norås
subtsas davvevuorkká le ájnas árvvo
- Arkitæktaj Knut Eldbyaj subtsastiv
galgaj dåssju gábmagijda tjágnat ja
ålggon mannat ájádusájt tjoaggemin ja
dassta goadev sárggot.
Gåk mån diedáv
de li tjabu vinndegijn dán tsiekkadusán
guddnebálkáv oadtjum.
Árran le dagu
lájddistiddje gå nuores boadá, ja le
tsieggiduvvam tjáppa sadjáj, Noråsa
mielas, ja subtsasti guovdásj ij la dåssju
- Dánna sáme vuojnnanav dåbåv, dánna le munji
rájnna ilmme, danna lev friddja, Inga Karlsen
moalgedij, gå Árrana plánidum bargo birra subtsastij.
Jårggålibme:Divte Media AS / Idar Kintel
miehtebiekkan læhkám.
- Dát la riek buorre goahte, dánna
ságastallap ja tjåhkanip.
Dánna le sáme
histåvrrå ja subttsasa bisoduvvam, ma
soajttá lidjin gáhtot jus ij lim guovdásj
sjaddam, subtsastij sån ja dajna vuorbev
sávaj boahtte 100 jagij.
Oajvvadusá álmmugis
Guovdásj mujttádahtij
vuodogierggebiedjamav slávggá
giessemijn bieredak ideda ja mannela lij
æjvvalibme káfajn barggijda ja frukta ja
jiegna mánnágárddemánájda mánájda,
aktan ietjá berustiddjij.
suohkanoajvve, Tor Asgeir Johansen lij
suohkana bieles rádjam
giedjekvarrudagáv ja
vuorbbesávadusájt.
Direktørra Lars
Andreassen vuorbev sávaj.
- Julevsáme rahpasij væráldij ja værált
julevsámijda, måjådij Andreassen.
le birrusin 12-15 máná sámegiella
mánágárden mij guovdásj dåjmat ja
barggosaje li lassánam manemus 20 jage.
- Álgon lidjin dåssju 7-8 barggosaje,
dalla le sulle 40 barggosaje.
Dát le ienep
gå álgos ájgojma ja le ávos lassánibme.
Valla 20 jagágin lip vilá nuora.
Lip ålov
tjadádam, valla vilá le ållo majt ep la
Miján li ådå ájggomusá ja
ådåstuhttep aj vuorrasap ájggomusájt.
Ep la rat mierredam jur majna Árran
galggá barggat, valla miján le lissta
dahkamusáj majt ájggop vuorodit.
sihtabihtit Árran galggá liehket
boahtteájgen, gæhtját direktørra.
Vájku sáme sebrudagán "agev" lij
læhkám tjåhkanime, sihke
læstadianisman ja fuolkken, de lij
muhtem láhkáj aj gåhttjom ulmutjijda
sáme birrasa ålggolin, bessat vuojnnet ja
oahppat julevsáme birrasav mijá
guovlon, gå mierredin dahkat julevsáme
guovdátjav.
Dållåsajev tsieggit -
Árranav.
Navti le dádtja oahppam
julevsámij birra ja aj rádnastallam
julevsámij.
- Drådnik Sonja subtsastij dalloj 20 jage
dás åvddåla gåktu miján gájkajn le
dárbbo diehttet ietjama identitehta birra.
Árran tjalmostahttá sáme iellemav ja
kultuvrav, ja dajna galggá aj joarkket
boahtte 20 jage, subtsas Lars Magne
Dán goaden...
Drådnik Sonja biedjá symbåvlålasj
gavnijt vuodogierge guoraj.
Anders Nystø
Dronning Sonja legger ned de
symbolske gjenstandene ved grunnstenen,
assistert av Anders Nystø.
Gåvvå/Foto: Kjell Arne Bredesen
Fredag 26. oktober 2012
- Dát la prinsihppaássje, le stuorra
semalasjvuohta formannskáhpan
barggat rahte åvdås mij manná
vuonagáttev Ájlátte ja Måsske gaskav,
álgadij suohkanoajvve Tor Asgeir Jo-
hansen gå ássje suohkanstivran
giehtadaláduváj dijstagá.
bájkálasjpolitihkkára suohkanstivran
ettjin formannskáhpe árvvalusájn
duhtada, valla sihtin doarespolitihkalasj
rievddadimoajvvadusáv ja moadda
argumenta bievddegirjjáj tjáleduvvin ja
mierreduvvin.
Jan Einar Pedersen (TPL),
Edvard Olav Stenbakk (Ap) ja Filip
Mikkelsen (aktisasjlissta) lidjin
ávkástallam båttåtjav tjåhkanimes
tjielgastahtátjit ja tjielggitjit mij sjattaj
avtajienalasj mærrádusán.
Lidjin moadda
argumenta tjáledum.
Rahte Måsskåj
vaddá ådå máhttelisvuodajt
luonndoressursajt ávkástallat
(fábmoressursa, merraressursa ja jus
soajttá minerállaressursa) ja rahpat
Vuododusá aktididdje, Per Arne Ráhka,
váldij muhtem duojev manen,
ienemusoase luojkadum Divtasvuona
Asvos.
Ráhka Ieddne, Susanna Knut-
sen, aktan Velaug Jakobsenijn, Sylvia
Nystøajn, Elisabeth Paulsenijn ja Adele
Nystø Ráhkajn lidjin duodjára.
POLITIHKAJGASSKASATTJA.
G.B Edvard Olav Stenbakk (Ap), Jan Einar Pedersen (TPL)
ja Filip Mikkelsen (Aktisasjlissta) åvdedin ådå mærrádusoajvvadusáv mij vuorot rahtev
Mærrádusoajvvadus suohkanstivras avtajienalattjat doarjoduváj dijstagá.
TVERRPOLITISK.
Edvard Olav Stenbakk (Ap), Jan Einar Pedersen (TPL) og Filip
Mikkelsen (Samarbeidslista) presenterte et nytt forslag til vedtak om satsing på veg til
Musken.
Forslaget fikk tirsdag kommunestyrets enstemmige tilslutning.
Rahte Måsskåj le vuona álmmugijs årrom rávkalvis ja le duolla
dálla ássjen læhkám maK'emus 50-60 jage.
Suohkanstivrra
Divtasvuonan joarkká dal ássjijn ja gåhttju guovlulasj ja stáhtalasj
oajválattjat rahteássjev vuorodittjat rudáj hárráj.
besalvisáv boandás luonndoguovlluj mij
máhttá buoredit máhttelisvuodajt
manno- ja turissmaæládussaj.
Oajvvadusán le dættodam Måsske ja
ietjá vuona bájke lij ájnnasa bisodittjat ja
åvddånahtátjit julevsáme árbbedábijt ja
viessomvuogijt, duodden le bájkkásasj
årrujn gájbbádusá buorre
dievnastusfálaldagájda sæmmiláhkáj gå
iehtjádijn sebrudagán.
Gudi oajvvadusáv
buktin dættodi jut almulasj oajválattja li
moaddi moalgedam badjásasj sávadusáv
bisodit ja åvddånit årudagáv
Oarjjevuonan ja Måsken.
Oajvvadus ja
avtajienalasj mærrádusán Divtasvuona
suohkan gåhttju sihke guovlulasj ja
stáhtalasj oajválattjat vuorodit
rahteprosjevtav Måsskåj rudáj hárráj.
Álggoprosjevtan mij ålliduváj árat jagen
2011, viddnudahka Sweco AS
tjoahkkájgiesij rahte fylkkarahtemierij
milta vuonagáttev Ájláttes Måsskåj luluj
mákset 377 millijåvnå.
Politihkajgasskasasj
semalasjvuohta
Måsskerahte hárráj
Vuododus Divtasvuodna-Kirisji ávvudallin 20 jage ráddná-
suohkanin árabut dá tjavtja.
Dalloj lij vuododus aj gåhtjoduvvam
adnodájddavuosádussaj stádan, namájn Kirisji Mosaihkka
dájddafestiválla.
Sáme kultuvrraárbbe
Moattes, aj ruossjaga, tjadni sáme
kultuvrav boatsojsujtujn, valla lisj dávk
lagábu kultuvrav duodjáj tjadnat.
Duodjuhit ja duojev adnet le
ruohttsodum sáme kultuvrraj ja la
sierraláhkáj identitehttaj tjanádum.
Duodje Ruossjan.
Per Arne Ráhka duoje birra subtsastij ja
duoje sisano birra sáme kultuvrraárben.
Duodji i Russland.
Per Arne Ráhka fortalte litt om hva duodji
er og hvilken betydning den har i den samiske kulturarven.
Duodjevuosádus Ruossjan
Ruossjaga riek berustin
ja lijkkujin julevsáme
dájdalasj oassáj.
Badjelasj 100 bájkálattja
oassálasstin juohkka
slája gåvåj, máleriaj ja
ábnasdájdaj.
Fáron Divtasvuonas lidjin duodjebuvta
duola dagu káffavuosa, fáhtsa, náhkkegahpera,
gápptegahpera, mánágábmaga ja vuoddaga ja ave.
- Ejma máhte nav ållo duojev buktet, valla oahpásmuvvin
gåjt duojijn, javlaj Per Arne Ráhka.
Ittjij slipsajn boade,
valla bádderiggasijn boahttsutjoarves, sáme motijvaj
hiervvidum.
Vuosádusásj.
Mielos
ruossajga oahpásmuvvin
duojijn ja sassneduodjáj ja
snjissjkomijda riek
berustin.
Miniutstilling.
Interesserte russere fikk et
lite innblikk av duodji og
både skinnproduktne og de
fargerike båndene var
spesielt interessante.
Fredag 30. mars 2012
Árrana stivrrajådediddje Sonja Steen
rabáj vuosádusáv.
- Inger-Lise la geldulasj manov dahkam
Norsk Folkemuseumis gitta Stuorgæddáj
ja Árrani.
Sån la åvddåla ådåsis hábbmim
silbav 1600-jagijs, dálla gávnnu Norsk
Folkemuseumin.
Ådå vuosádusán le
sihke ådåhábbmim ja joarkkehábbmimav,
javllá Steen.
Kolsrud la buktám edle metálla
Østlándas Divtasvuodnaj ja la
arvusmahtedum ulmutjijs ja luondos.
Buvtas la geldulasj aktidus silbas,
glássas, råhtåsj, skiddes ja adámis.
- Muv sierralágásj berustibme julev-
sámelibjajs álgij gå lidjiv låhkåm girjev
"Finnfolket fra Ofoten" majt muv
berrahasj Knut Kolsrud la tjállám, madi
bargaj etnografalasj oahpojn.
gåvvi herva anov gáptijn.
Sámeálmmuk
Herva li ruopptot
Gållesmirjártjiehppe
Inger-Lise Kolsrud
Valdresas, guhti dálla
årru Stuor-gietten
Divtasvuonan, rabáj
gasskavahko ietjas
libjjahábbmim vu-
osádusáv Árranin.
anij hervajt ienebut gå dáttja dájn
guovlojn, dát lij miellagiddis ja sihtiv
gávnadit ienep dán ássje birra.
Árbbedábálasj silbba la vargga gáhtum
dán guovlon, valla Svieriga bielen la
galle árbbedábálasj silbas ja ietjá hervas,
subtsas Kolsrud.
Suv oahppobájkke la
læhkám Svieriga bielen.
Oabme tjanástagájn rijbat sån adnet
miellagiddis luondoábnnasijt dagu
njoammel- ja oarreskittev ja adámav
boahttsus ja dan láhkáj hábbmit juojddá
ådå boahtteájggáj.
Lis Mari Hjortfors ja
Viktor Paulsen lijga libjjamvuosádalle, ja
guottijga hervajt ja libjajt.
- Mujna le læhkám buorre viehkke Lisas
Divtasvuona ASVOs gut la muv
viehkedam aktidit skittev ja libjajt , gijtto
sunji.
Libja lij sihke ålmmåjda, nissunijda
ja mánájda, tjabu nuora lij berustahttjám
libjja anov luondoebnajs, javlaj Kolsrud,
åvddål fálaj gæhttjijt vuosádusáv
gehtjatjit.
Buvtajt máhtá rávvit njuolgga
hábmáris dajda gudi sihti oastet.
Vuosádus Árranin.
Praktihkalattjat Árrana stivrajådediddje Sonja Steen, libjjavuosádalle Lis Mari Hjortfors ja Viktor Paulsen aktan gållesmirjártjiehppe Inger-Lise Kolsrud avta
vuosádusá guoran mij la gåhtjodum "Beskytt meg/Suoddji muv".
Gierkav, Maria-symbåvllå ja symbåvllå goabddás.
Utstilling Arran.
Det praktiske med Styreleder i Árran Sonja Steen, mannekengene Lis Mari Hjortfors og Viktor Paulsen sammen med gullsmedmester Inger-Lise Kolsrud ved en av
installasjonene kalt "Beskytt meg".
Komsa, Maria-symbolet og symboler fra runebomma.
Brukbart med
folk på
utstillingsåpning
Fredag 1. november 2013
Åhpa julevsámegielav
telefåvnå baktu
Dálla máhtá julev-
sáme báhkogirjev
ietjat telefåvnån
Kárásjåk-
vidnudahka Abc-Com-
pany E-skuvla AS
almot dálla áhpav,
vuostak julev-
sámegiellaj, dan
mannella oarjje- ja
Julevsáme báhkolistan li aj
jiednaversjåvnå bágojs, vaj besa gullat
gåktu bágov riekta jienastit.
- Teknologalasj báhkolissta le
boahtteájgge, danen dáv áhpav dagájma,
subtsas vuobddemdirektørra ABC E-
skuvlan, Jan Skoglund Paltto NRK.no/
sami:aj.
Vuodo báhkolisstaj le tjoakkeduvvam
julevsáme næhttakursajs majt e-skuvla le
fállam juo moadda jage.
Elektråvnålasj báhkogirjen, majt gávna
ietjat smart-telefåvnnåj jali næhttadielluj,
li 3000 julevsáme bágo.
Áhppa Bágo
dåhkki nåvkå viedtjat App storas.
Paltto
jáhkká áhppa le riek buorre viehkken
sidjijda gudi sihti julevsámegielav
- Le buorre viehkkenævvo, sierraláhkáj
jus dæhpo ja ij gávna bágov majt
dárbaha, javlla sån.
Oarjjesáme áhppa
Åvddånibme, ja sierraláhkáj tjoahkkim
julevsáme bágojs jiednabáhkolisstaj le
vihpam moadda jage.
Ienep sáme áhppa
li boahtemin.
E-skuvla le ruvva gárves
oarjjelsáme áhppav almmudittjat.
- Vájllup vilá muhtem tjuode bágo
oarjjelsáme áhppaj, de la gárves, subtsas
Paltto.
- Le gus divras dáv áhpav viedtjat?
- Ij la, dábálattjat ælla áhpa divrrasa.
lip biednigijt dási biedjam ja oadtjum
dårjav buvtadittjat, javlla bæjválasj
jådediddje Kirsi Paltto bájkkeavijssaj.
E-skuvla skåvlåjda fállá oahppomnævojt
sámegiellaj nehtan ja fálli aj
guhkásåhpadimev oahppijda
Ållesjattugijda nehta baktu kursajt fálli
nuortta-, julev- ja oarjjesámegiellaj, ja
moattekultuvralasj dádjadimen.
- Julevsámegielan li niellja dáse man
gaskan besa válljit.
Julevsáme 1-2-3-4 le
ájádaládum ulmutjijda gudi vehi jali e
åvvånis máhte julevsámegielav åvdutjis
ja sávvi gielav oahppat, subtsas Paltto.
Kurssa fállá ådåájggásasj tiemájt, edna
jienav ja jiednabáhkolistajt ma li
viehkken bágojt jienadittjat.
Mikrofåvnnådåjmajn máhta báddit ietjat
jienav ja buohtastahttet ietjat
jienastimev jienastimijn kursan.
- Máhta válljit kursav webåhpadiddjijn
jali iesjåhpadussan.
Vásedusá vuosedi
åhpadus le buorep jus dujna le
persåvnålasj webåhpadiddje guhti
gåtset, divvu dahkamusájt, guládallá
skájpa baktu ja gatjálvisájt vásstet.
Valla sidjij gudi le dárbbo báhkogirjen
guovlastit, de máhtá dav viedtjat áhppa
baktu app storeas.
Stuorra åvddånibme
viddnudahkaj mij ásaduváj jagen 2000.
- Dán jage lip sjaddam almulasj
dåhkkiduvvam næhttaskåvllå.
mávseduvá ruoptus majt iesj le máksám
skåvllånævoj åvdås gå åhpadimev
låhpada, javllá Kirsi Pallto.
Duodden oahppojnævojda ja áhpajda de
le álgge åttjudit suohtas låhkåmav ja
oahppamav gåvvårájdo baktu (Bamse-
værálda gievramus biernna), juojgajt
oahppat Sámeednama tjiehpemus
juojggijs ja oahppoárvulasj næhttabiele.
"Facebook ja áhpa li
ájnnasa bisodittjat
sámegielav"
Abc-Company E-Skuvla AS
· Sáme digitála almmudahka ja næhttaskåvllå
· Buvtadi oahpponævojt nehta baktu
sámegiellaj ja sámegiela birra
· Fállá guhkásåhpadimev sámegiellaj
· E-Skuvla ájggu fállát buoremus kursajt ja
oahppojnævojt nehtan nuorttaguovlon
Kirsi og Jan Skoglund Paltto
Illustrasjonsfoto:
NRK Sapmi
Fredag 2. august 2013
Ávos oassálasste várreskåvlån Vuodnabadán.
Glade deltakere på fjellskole i Hellmobotn.
Ulmme lij ålggon årrot ja viessot dålusj
sijda láhkáj.
Luondulasj bæjválasj
dahkamuhá tjalmostahteduvvin, duola
Gåvå: Erling Urheim
Jårggålibme:Divte Media AS/
Adrian N. Mikkelsen
Várreiellem
Åvdep vahko lidjin birrusin guoktalåges tjoahken
várreskåvlån mij vibáj niellja biejve ja gånnå base-
campa lij Vuodnabadán
Karoline suojnij.
Karoline med sennagress.
dagu málestibme, muorajt tjoagget ja vies-
sot dålusj sámij árbbedábij milta.
Ja lij
sierraláhkáj suohtas gå nav moadda máná
Vi lærte å lage sámegáhkko på helle.
aktan æjgáda lidjin skåvllåj diededam.
Kalle Urheim Urheim Kunst & Håndverkas
ja Elena Paulsen aktan Divtasvuona
suohkanijn
jådedin
skåvlåv
oassálasstema hárráj vuojnnet ållesjattuga
ja máná dasi lijkkujin.
- Lev riek dudálasj tjadádimijn vájku ejma
asta divna majt lijma usjudallam.
Lågenanaktse jage li gållåm dallutjis gå
dákkir várreskåvllå åvdep bále ásaduváj
ja doajvov máhttá sjaddat jahkásasj
ásadus, javlla Urheim.
Prosjæktaj galggá álkke sæbrrat gå ij
dárbaha sámegielav buktet ja iesjmákso lij
dåssju guhtik 300 kr.
suohkan ájggu sámegielav nannit ja
åvddånahttet suohkanin, sjiehtadusáj
baktu bájkálasj oassálasstij.
luonndo gåvvidimijn.
Mikal Urheim (81) aj
sebradij ja subtsastij duola dagu makkir
sebmula aneduvvin rappsan ållu dålen,
gåktu jågån vájaldit ja nav vijddábut.
lij buorre viehkken åvddånbuvtátjit
julevsámegielav,
árbbedábijt
árbbediedojt.
Nuoramus oassálasste lij
bielnuppe jagák ja vuorrasamos
gáktsalåkakta, ja dajnas de hiebaj
juohkkahattjaj.
Gå lidjin låvdagoaden ja
teltan idjadam, guollim ja sáme biebmojt
málestam, de sjattaj váren viessot muhtem
biejvev sihke mánájda ja ållesjattugijda
sámevuoda nannidussan ja diedulattjan
dagáj.
- Váren le luondulasj arena
sámástittjat ja oahppat sáme
iellema birra, Urheima mielas,
guhti riek mánájs alvaduváj gå
nav ålov sámástin.
- Oassálasste bæjvádagán
vásedin, gåktu gámán viessot
ja dahkamuháj dagu luondo
biebmojt málestit, muorajt
tjoagget, gejnudagájt gávnnat,
rádjánisvuodav ja duodden
dálkkáj gárvedit.
- Dájt biejvijt lij ienemus oassáj
tjáppa dálkke, valla váren
tjuossku ijájt ja dasi de
gárvedijma, javlla Urheim.
Guollim ja subtsastallam lij aj
oassen skåvlås ja åvddånbuktin
aj gåktu dålen sjattojt adnin.
Kártta ja kompássa lidjin aj anon
ja oahpásmuvvin aj sáme
Fredag 6. desember 2013
Åvdedime sáme
mannoæládusáv
nuorttan
Novadis, Nordlandsforskning ja Nordlánda
fylkkasuohkan tjalmostin sáme muossádimijt
workshopan Nuorttavuona muossádibme-
konferánsan Spålavuolen, mij lij basádismáno álgon.
- Konferánssa lij geldulasj ja
arvusmahtte, javllá Erling Urheim, guhti
ietjas viddnudagá baktu duov dáv
fálaldagáv fálat sihke turistajda ja
iehtjádijda ja vuojnná aj moadda
máhttelisvuoda ma sáme muossádimijda
guosská.Sihke Nord Norsk Reiseliv
(NNR) ja Reiseliv i Hamsuns Rike (RHR)
bieles le sáme mannoæládusá
åvddånahttem akta sijá
mærkkagálvvostrategijas.
NNR:an aj luonndodáhpádusá ja
tjuovgga, arktalasj ja vil duodden
merragádde ja merragáddekultuvrra.
- Gå sáme kultuvrra le akta nielja
oajvvevuorodimåsijs NNR:a
mærkkagálvvostrategiján, de le ájnas
muossádimebuvtagijt gånnå le sáme
kultuvrra ja histåvrrå vuodon, Urheima
miela milta.
Iesj sávvá åvddånahttet duola dagu
rábas næhttabielev sáme gåvåj ja
duodden åvddånahttet duov dáv
buvtapáhkev mij le sáme muossádimijda
Urheim tjuovvu
álgadimåhpadimev Start Opp Salten ja
sihtá hiebadit suv
viddnudakájggomusáv julevsáme
kultuvrajn ja luondojn vuodon.
Birrusij 25 oassálasste sáme
viddnudagájs, Nordlánda
fylkkasuohkan ja Nordlandsforskning
oassálasstin ja workshopan dagástallin
Spålavuolen.
Dagástallin gatjálvisáj
birra mij le sáme muossádime ja mij
båktå vækságis dåbdojt sáme
muossádime hárráj?
Lij aj ságastallam
mij gulluj vuobddemvejulasjvuohtaj ja
ulmmejuohkusij, majt sáme oassálasste
máhtti fállat,
muossádibmehábbmim,
oallevuohta ja
máhttelisvuoda
duon dán
muossádibmedåjmajda
ja konsepta ma
Ájggomus le stuore-
dit sisanov sáme muossádimijn
guoskatjit jáhtojt, kultuvrav ja
aktijvuodav luonnduj.
rijkavijddásasj gålmmå jahkásasj
åvddånahttemprosjækta álgaduváj mij
gåhtjoduvvá "Samisk reiseliv i Nord-
Norge" (SriNN).
Dánna li niellja 20
viddnudagás Divtasvuonas ja ulmme le
dahkat buorre værmádagájt,
vuobddemulmmelasj buvtaåvddå-
nahttem, máhtudahkanannim,
máhtudahkabuvtadibme.
ASVO, Liddno Adventures DA, Árran
julevsáme guovdásj ja Reiseliv i Ham-
suns Rike oassálassti dán prosjæktaj,
mav Origo Nord AS jådet.
- Árran gálggá oajvveåtsålvisáv
fylkkasuohkanij hábbmit snjuktjamáno
Mij lip juo jådon åvddåprosjevtajn
dagátjit oajvveprosjevtav.
Sjaddá
pilotprosjækta, mij namma le
"Mannoæládus julevsáme guovlon".
Referánssajuohkusin li aj Reiseliv i Ham-
suns Rike ja Divtasvuona Suohkan.
Árran le aj oasse SriNN:as.
Dá li guokta
sierra prosjevta, valla ma galggi
aktisattjat barggat, subtsas direktørra
Árranin, Lars Magne Andreassen, gut
tjåhkkåj stivrrimjuohkusin
åvddånahttemprosjevtan.
Bájkálasj sáme mannoæládus le heva
binná
åvddånahteduvvam
ja danna vuojnnu
vejulasjvuohta
dagátjit ienep
barggosajijt
muossádime,
biebbmoturisma,
idjadimsajij ja
duoje aktijvuodan.
- Majt vierttip dahkat le sámevuodav
tjalmostahttet subttsasij baktu sáme
bájkálasj histåvrås ja tjalmostahttet
sámevuodav sæmmi ålov gå dáro hárráj.
Dát le máhttelis márnánfievrridime,
galbbima baktu, buorre buvta baktu,
destinasjåvnnåviddnudagáj ja
muodugasj dåjmaj siegen.
Reiseliv i
Hamsuns Rike le má adnám sámevuodav
vuodon mannoåvdedibmáj guovlon juo
Ájnnasamos le soajttá
dálla aktisattjat åttjudittjat buorre páhkijt
ma vuobddi.
Dat guosská sihke dábálasj
turisstaj, valla aj sidjij gudi årru muhtem
tijma ierit.
Mannoæládus sebradahttá aj
sijájt gudi kursaj ja konferánsaj diehti jali
åhpadime ja muodugasj siváj diehti
båhti, dánna máhttep smidábun sjaddat.
Buojkulvis fálli Hamsunguovdásj ja
Árran åhpadibmepáhkijt
joarkkaskåvlåjda fylkan.
Dáv máhttep
viehka ålov vijdedit, Andreassena
mielas.
Áttjak lidjin muhtem viddnudagá
åhpadusmanon Ådå Zealándan
álggoálmmuga maoria birra oahppat, ja
ienep máhtudagáv åttjudit
álggoálmmukturisma hárráj.
- Riek ålov åhpajma ja lij aj ávkálasj.
Maoria li tjiehpe mannoæládusájn.
Javlli
siján le sierra kombinasjåvnnå luondos,
kultuvras ja ulmutjijs ma dåssju danna
Sæmmiláhkáj máhttep mij
javllap.
Kombinasjåvnnå luondos,
kultuvras ja ulmutjijs Nuortta-Sálton
dåssju dáppe gávnnu.
Sihke
sámegielagijda ja dárogielagijda.
dåssju tjiehpebun sjaddat dav
- Sáme kultuvrra ja
histåvrrå gálggá liehket
ájnnasamos sivvan
manátjit loahpáj
Nuortta-Vuonan.
Prosjækta "Sáme mannoæládus Nuortta-Vuonan" le mierre gålmmå jahkáj ja dan budsjæhttamierre le 11 milijåvnå kråvnå.
Guovdásj oasse oajvveprosjevtas sjaddá guládallat
mannojådediddjij ja mannoviddnudagáj, sáme muossádimij oasestiddjen, ja åvddånahttet arenav gånnå fáladiddje ja oasestiddje bessi gávnadit.
Ájggomussan le nasjåvnålasj sáme
kultuvrra -ja mannoæláduskonferánssa boahtte jage.
Uddni li dåssju gallegattja jali e åvvånis gávnnu vuobddemorgána ma sáme buvtagijt hiebadi ja vuobddi, juogu de aktu jali iehtjádij
siegen.
Prosjektet "Samisk reiseliv i Nord-Norge" har en ramme på tre år og med en budsjettramme på 11 millioner kroner.
En sentral del av hovedprosjektet vil være å ha dialog
med turoperatører og reisebyrå, som kjøpere av samiske opplevelser, og utvikle arena der tilbydere og kjøper kan møtes.
Det planlegges en nasjonal samisk kultur -og
reiselivskonferanse neste år.
I dag er det få eller ingen salgsorgan som pakker og selger samiske produkter, verken for seg eller i kombinasjon med andre.
Her er det rådgiver for
reiselivet, Ann-Jorid Pedersen i Mimir AS, som holdt foredrag i Svolvær under Nord-Norsk Opplevelseskonferanse.
Foto: Julev Gåvå/Erling Urheim
dasi gullu
mihásvuohta.
Maoria li viehka
mihá ietjastis ja
ietjas duogátjis
ja dav aj
vuosedi, subtsas
Árranin galggá
gahttjalit
tjoahkkit
bájkálasj
mannoæládu-
soassálasstijt.
- Vissásit aktan
galggap nahkat
æládus-
guosská
kultuvrra-
æládusáda
gånnå li stuorra
vejulasjvuoda.
Prosjækta aj guosská
máhtudahkalasedibmáj, dajnas le
geldulasj ájgge mij dal boahtá, javllá
Fredag 4. oktober 2013
Anette Langås Larsena åvddånbuktem dutkamis låhkåma birra buoragit duostoduváj Divtasvuona suohkanstivras.
Anette Langås Larsens presentasjon om forskningen på læsing ble godt mottatt av kommunestyret i Tysfjord.
Langås Larsen, guhti l riegádam ja
bajássjaddam Divtasvuonan, le
guoradallam dáv sierra tiemáv.
boahtá bágos låhkåt, ja vuoset låhkåmij
åskulasj versas soames skihpudagá jali
vájve diehti.
Låhkåmij gullu varáv
stieggit jali várkev gádodit, báktjasav,
psyhkalasj vájvijt ja buojkulvissan
vártov gádodit lågådahttemijn soames
tevstas, álu åskulasj vuodujn.
ietjas prosjæktajådediddjijn Nina Foss
Nasjonála Dutkamguovdásj Duodde ja
Ietjá Dálkudimes Råmså Universitehtan
(NAFKAM) åvddånbuvtijga prosjevta
gávnadusájt Divtasvuona suohkanstivra
tjåhkanimen ragátmánno 17. biejve.
- Ságájdahttám lev guokta ålmmå ja
lågenanakta nissuna Divtasvuonan gudi
barggi dálkudiddjen, skihppijsujttárin ja
varresvuodabarggen ja sijá
gasskavuodav skihppijda gudi aktidi
låhkåmav ja skåvlåmedisijnav, sihke
ájnegattjat ja juohkusin.
Dutkamprosjækta le lahka aktisasjbarggo
Divtasvuona suohkanijn, oassálasste
dutkamin li ienemusát åttjuduvvam
varresvuoda- ja huksooajve baktu,
subtsastij Langås Larsen.
Låhkåmin le guhká dáhpe dánna
nuorttalin, valla gávnnu binná dutkám
Låhkåmav dutká
Anette Langås Larsen le guoradallam gåktu
varresvuodabargge Divtasvuonan duosstu skihppijt
gudi aktidi låhkåmav ja skåvllåmedisijnav.
mij gullu varresvuodabarggij kultuvralasj
dádjadusás låhkåmis.
Dutkam psyhkalasj
pasientaj anos árbbedábálasj låhkkijs
vuoset sáme pasienta viehkev åhtsi
låhkkijs ienebuv dádtja pasientajs.
- Åvdep ja ietjama dutkamijn vuodon,
ájggop ådå prosjevtan lagábuj
guoradallat gåktu varresvuodabargge
háldadi pasientajt gudi viehkev gávnni
skåvlåmedisijnan ja árbbedábálasj
låhkåmin.
Makkir åtsådallama li
varresvuodabarggijn háldadimijn
pasientaj gudi aktidi låhkåmav ja
skåvlåmedisijnav julevsáme guovlojn?
Majt diehti varresvuodabargge låhkåma
Gåktu vájkkut varresvuodabargge
ietjas tjerdalasj ja kultuvralasj duogásj
åtsådallamav ja dádjadusáv
árbbedábálasj låhkåmis?
Ja gåktu
sáhkadi varresvuodabargge gaskanisá
låhkåma birra, javlaj Anette Langås Lar-
sen Divtasvuona suohkanstivrra-
politihkkárijda.
Árbbedáhpe
Larsena ságastallama
varresvuodabarggij vuoset muhtema
låhkåmav tjadni sáme árbbedábijda ja
muhtema e. Valla gájka guorrasij låhkåm
risstalasj dábijda gullu.
Sij jáhkki
pasienta adni låhkåmav ja jáhkki låhkåm
le dábálasj suohkanin, valla e gávna dav
vuosstebiellen skåvlåmedisijnnaj.
vieledi pasienta jáhkov låhkåmij, dan
diehti gå le dábálasj suohkanin,
sierraláhkáj sámij gaskan.
- Låhkåm guosská ålov.
Muhtema javlli
gullu unnep vájvijda duola dagu
varrastieggimij, gádodibme vártojs,
báktjasijt, bádnevárkev ja nav
vijddásappot.
Madi iehtjáda vas giehto
alvos vájvij birra duola dagu
bårredávdda, psyhkalasj vájve ja nav
Gå varresvuodabarggijt
ságájdahttiv åtsådallamij birra låhkåma
hárráj, de álu mujsta gahtjadin jus
priváhta ulmutjin gatjádiv jali
fáhkabarggen.
Moaddása subtsastin
priváhta åtsådallamij birra låhkåma
hárráj, jali subttsasij birra majt lidjin
gullam, javlaj Langås Larsen.
sieradin priváhta ja barggo åtsådallamij
gaskan mij gulluj låhkåmij.
Varresvuodabargge gev Larsen
ságájdahtij ællim oahppam majdik
låhkåma birra, jali ietjá árbbedábálasj
buoredimvuogij birra ietjas åhpadusán.
Dav majt diehtin, lidjin oahppam
bajássjaddadahttin suohkanin gånnå dát
Máhtudagáv låhkåma birra li
åttjudam subttsasij ja åtsådallamij baktu,
jali soames berrahin le lågåduvvam.
vájllu máhtudahka duostodittjat dáv
barggosajen.
- Varresvuodabarggij milta almulasj
virgen le gássjelis sáhkadit gaskanisá
låhkåma birra.
Gullut le tjanádum
tabutiebmán, ja danen ij ulmusj dan birra
sáhkada almulattjat, ja sierraláhkáj
varresvuodabarggen.
Vuojnnet lågådime
birra ij bárep nammaduvá ietján gå ietjas
sosiála juohkusin ja ietjas tjerdalattjaj.
Sæmmi bále le dát ájnas pasientajda gudi
jáhkki låhkåmij dan diehti gå máhttá
fámojt åttjudit gå le skibás, javlaj Anette
Langås Larsen gut diededij
vejulasjvuoda birra joarkátjit dutkamav.
Sån le åvdebut tjadádam sæmmi
guoradallamav "dábálasj" ulmutjij gas-
kan gudi viehkev gávnni låhkki lunna
soames suohkanin Nuortta-Råmsån.
Suohkanstivra oassálasste buoragit
duosstun åvddånbuktemav, ja muhtema
hållamståvlås subtsastin ietjasa
åtsådallamij birra låhkåma hárráj.
- Jáhkav le máhttelis dahkat dáv oassen
åhpadusás UiTan, sierraláhkáj jus
buohtastahtá båhtusijt goappátja
Vuojnedahtte le sierra
dárbbo máhtudahkaj dán birra
varresvuodabarggij gaskan, javlaj
seniordutke ja prosjæktajådediddje Nina
Foss åvddånbuktema mannela.
Prosjækta le ruhtaduvvam Nordlánda
fylkkasuohkanis, SANKSas, Sámedikkes,
Guovdásj huksodutkamis, NAFKAM,
Sáme guoradallamguovdátjis ja Árran
julevsáme guovdátjis.
Fredag 5. april 2013
Filmma sihtá gæhttjijda dålusj sáme
dijdav vuosedit, sæmmi båttå dagu
gæhttje bessi gæhttjat moadda vuorrasij
dåbdojt huksodievnastusán.
gåvvit ájnegis ulmutjij tjiegadum
máhtov, ja man ájnas le tjiegosvuodajt
boahtte buolvvaj gaskostit åvddål ájgge
l vássám.
Filma fádda le ájnegis ulmutjij
tjiegnalis máhtto man ruohtsa li dålusj
sáme åskon, ja gåktu muhtem gássjelis
politihkalasj dille vargga dáv
árbbediedov gádot ålles boahtte ájgijda.
Gatjálvis mij de báhtsá le galla dákkir
vuorbedis dile gávnnuji ietjá sajijn?
oanesfilmav
doarjju
Julev film oattjoj sámedikkerádes
juollodum rudájt ietjas oanesfilmmaj
"Bonki"
Tæksta: Præssadiedadus Samediggi
- Mij "Bonki" filmav
doarjjop danen gå dat
dokumenteri sámevuodav
ájggeguovddelis ja
ådåájggásasj birrasin,
javllá Sámedikkeráde Vibeke Larsen.
Filma álggo le muhtem dijdda Nuortta-
Råmsås, ja dan vuodon le duohta
histåvrrå.
Oajvvepersåvnnå le hoavkes
vuoras ålmmå guhti muhtem
institusjåvnån Nuortta-Råmså guovlon
årru.
Gájka jáhkki hiebdes le, danen gå ij
aktak sujna buvte guládallat.
Gitta
dallutjij gå ådå bargge, nissun Sis-
Finnmárkos dåhku álggá.
Sån ájttsá
oajvvepersåvnån le muhtem alvos
tjiegosvuohta mav sihtá ilmodit.
galggá Ivgumuotki dáfojn báddiduvvat,
Solhov institusjåvnnåtsiekkadusájn
eksteriørra- ja interiørrabirástagán
histåvrråj.
Filma ietjá ruhtadiddjij gaskan le
Nordlánda fylkkasuohkan ja ålle
budsjæhtta le 2,15 millijåvnå.
vihpá sulle 15 minuhta.
- Filmma le nanos media gå galggá
subtsastallat, aj gå sáme hásstalusá ja
subttsasa galggi subtsastuvvat.
Julev
Filma "Bonki" le ájnas viehkken sáme
filmmabuvtadibmáj, ja åvdet aj dav lase-
dum berustimev sáme filmas, låhpat
sámedikkeráde Vibeke Larsen.
Tæksta: Præssadiedadus NSR
Vájku la vilá nuorra,
de li sujna juo
åtsådallama
kulturbargos ja
politihkalasj
Siebrre Julev-
sáme (DSJ)
Nuorajpolitihkkár
Divtasvuonas
Viktor Inge Paulsen Ájluovtas le
20 jage vuoras ja le nomineridum
nuppát sadjáj Vuona Sámij
Rijkasiebre (VSR) lisstaj Sáme-
dikkeválggaj Viestarmera
nuorajda, dat le gal sihkar, javllá Paul-
sen. Gå galgaj jåhtet de lij luondulasj
válljit Guovddagæjnov.
- Ájnas sivva
manen válljijiv jur Guovddagæjnov, le gå
sidáv årrot sajen gånnå máhtáv nannit
ietjam identitehtav.
Gå åhpav
nuorttasámegielav de aj sjattav
smidásabbo julevsámegielan.
Sávav aj
sjaddat tjiehpep duodjár, javllá Paulsen,
guhti sierraláhkáj berus duojes ja la
duola dagu allasis sliehpáv gårrum.
Paulsenin li aj åtsådallama politihkalasj
bargos, dallutjis gå tjåhkkåhij nuoraj
fylkkadikken Nordlándan tjavtjas 2010
tjaktjaj 2012.
- Muv mielas lij miellagiddis
barggat politihkalasj ássjij nuoraj
fylkkadikken, valla dåbddiv ittjiv
nuohkásav oattjo barggat daj ássjij ma
lidjin munji ájnnasabmusin.
berustav sámepolitihkalasj ássjijt, ja muv
vásádusá vuona politihkalasj systemajn
li sivva manen iv la tjáledahttám vuona
politihkalasj belludahkaj, hæjttá Paulsen,
2. kandidáhtta VSR:a listan Vestarmeran.
(Runar Myrnes Balto)
stivrrajådediddje, ja le Julevsáme Vahko
prosjæktadåjmadiddje.
vahkko le julevsáme kultur- ja
giellavahkko man sisadno li dåjma ja
kursa julevsáme árbbedábij nali
vuododum, ja vahkon tjadáduvvá
dábálasj HellmoCup.
- Munji le ájnas åvdedit sáme kultuvrav
Vierttip åttjudit ienep
sáme dáhpádusá Divtasvuonan, ja dan
diehti bargav mån julevsáme vahkujn.
Muv mielas le ájnas jut nuora oadtju
sáme fálaldagájt ma sáme identitehtav
nanniji, javllá Paulsen.
Sån gielav ja kultuvrraássjijs berus ja
sávvá máhttá daj ássjijn liehket buorre
åvddågåvven.
- Sávav mij nuora galggap
sámástit ja gáptijn vádtset ienebuv gå
uddni dahkap, ja hálidav oassálasstet
vaj sjaddá luondulasj dav dahkat,
joarkká lisstaájras.
Mannel gå lij guhka ájgev bargov
åhtsåm Divtasvuonan ja ittjij oattjo, de la
dal Guovddagæjnnuj jåhtåm.
- Vierttip
barggat ienep barggosajij åvdås
Odd Levi Paulsen
Fredag 8. februar 2013
Urfremføring.
Jiena hadde for
anledningen oversatt
Tysfjordsangen til
lulesamisk og fremførte
vakkert både den,
samenes nasjonalsang
"Sámi soga lávlla" og
flere.
Ådå nasjonála ájllek?
Vuostasjåvddånbuktem
.Drag Jiena lij dán
bæjvváj jårggålam
Divtasvuona lávllagav
julevsábmáj ja
åvddånbuktin tjábbát
sihke dav ja sáme
vierrega lávllagav ja ietjá
lávllagijt.
Biskoahppa bådij njuolgga Hábmeris
gånnå lij ávvudallam biejvev
rádeviesson, dassta Árranij manáj
åvddål gå vuonav rasstij Gásluoktaj.
lij riek ávon gå besaj oassálasstet
ávvudallamin goappátjij bielen
Divtasvuonas.
Ietjas hålan oajvvadij
biejvve viertti nasjåvnålasj ájllegin
- Guovvamánno 6.
Biejvve viertti ådå
ájllegin sjaddat Vuonarijkan.
máhttep ávvudallat, aktisasjvuohta
nanni åvdedimev, javlaj sån ja vuosedij
dan tjáppa dálvvebæjvváj, muohttagijn,
bæjvádagájn ja sáme ja vuona slávgá
aktan lipsjodin, ma aktan dahkin buorre
birástagáv bæjvváj.
- Dát le ájnas biejvve sámeednamij ja
dádtjada Vuonan.
Ådåájggásasj biejvve
oabme álmmugij.
Biejvve le má
slávggimbiejvve ålles Vuodnaj, dættodij
Jørgensen giehtoj gássjelisvuodaj birra
ma soajttá ihti gå la unneplågon ja majt
sámeálmmuk la vásedam.
giella le ájnas ja vájku bukta japana
gielav de rat skurnnjel gå galggá adnet
dajt gallegasj bágojt majt la
julevsámegiellaj oahppam.
- Symbåvlå lij ájnnasa, sihke slávggá,
giella ja galba.
Lev mihá ietjam stádas
Bådåddjo gånnå galba li goappátjij
gielajda, jur dagu Divtasvuonan ja dálla
aj Hábmerin gånnå li sáme galbajt
åttjudime.
Viessop aktan.
Gasskavahko sáme álmmukbiejvve
ávvudaláduváj moatte sajen Nuortta-
Sállton.
Árranin biskoahppa Tor B. Jørg-
ensen ja Drag Jiena tjuovgadin biejvev.
álmmuga avtalágásj duobddágin, javlaj
Jørgensen, åvddål gå sávaj vuorbbe
biejvijn ja buorissjivnnedij gájkajt.
Assto li ulmutjij ságastit åvddål gå
vuonav rasstij Gásluoktaj, gånnå galgaj
rádevieson hållat.
Le oajbbum
Direktørra Lars Magne Andreassen rabáj
biejvev, gånnå mánájgárdde, skåvllå ja
ållesjattuga lidjin tjoahken.
- Uddni ávvudallap 20 jage sáme
álmmukbiejvev, valla gávnnuj juo
mælggadav åvddål moattes dijás lijda
riegádum.
Biejvve ij la nåvku boahtám,
sæmmiláhkáj gå jienastamriektá
nissunijda ittjij nåvku boade.
Soames le
oajbbum riektáj sámástittjat mánájgárden
ja skåvlån, javlaj Andreassen.
Vuosedij
dálla le lågev jage dassta gå biejvve
sjattaj almulasj slávggimbiejvven.
- Vuona slávgájn galggá slávggit, valla
Hiervvidum.
Are Tjikkom (10), oahppe
Ájluovta skåvlån, lij gápptáj tjágK'am ja
mihát vuosedij væskov biejvvegåvåstagájn
majt le iesj gårrum, mij aven gahtsahij.
Galla lij vehi gássjel goarrot, sierraláhkáj
biedjis sasnev, dåbdåstij sån.
I finstasen.
Elev ved Drag skole, Are
Tjikkom (10) hadde tatt på sin kofte og viste
stolt frem egenprodusert taske med
solsymbolet på, som hang i beltet.
-Det var
litt vanskelig å sy, spesielt det hvite
skinnet, innrømmet han.
sáme slávgájn besa iesj válljit.
Sån lij riek dudálasj biejvijn mij fálaj
fágalasj dåjmajt oahppijda,
dájddavuosádusáv ja girjjealmmudagáv.
- Dálla le sjiehtes ájgge tjalmostahttet
duov dáv sáme temátihkav, javlaj Andre-
assen, ja vuosedij dasi majt Divtasvuona
ASVOj lij åvddånahttám ja aj gåktu
biejvve måttijn sajijn ávvudaláduvvá
ålles vahkov.
Drag Jiena rabáj sáme vierraga lávllagijn
ja åvddånbuktin aj Divtasvuona
lávllagav julevsábmáj, mij dán
aktivuohtaj lij áttjak julevsábmáj
jårggåluvvam Erling Urheimas.
Navti lij
vuostasj åvddånbuktem dán lávllagis
julevsábmáj.
Mannelij lij girjjealmodibme,
jubmeldievnastus ja girkkokáffa.
Ávvogáhko ávvobæjvváj.
Klássa Ájluovta skåvlån ja sijá æjgáda lidjin báhkkum ja
gahpagáhkujn guossodin.
Festkaker på festdagen.
10. klasse ved Drag skole og deres foreldre sto for baking og
servering av bløte kaker.
Ruhtadoarjja kursajda/kursene
støttes økonomisk av:
Julevsámegiela álggoåhpadus Árranin
- Sámásta 1 og 2
Árran álggá guovtijn julevsámegiela åhpadusájn ållessjattugijda Sámásta 1
Kursa li rahpasa gájkajda gudi sihti julevsámegielav oahppat.
Sámásta
2 le sidjij gudi åvdutjis vehin máhtti.
Sámásta 1 le juohkka gasskavahko 09.00 - 14.00
Sámásta 2 le juohkka duorastagá 09.00 - 14.00
Juohkka kursan li 70 åhpadimtijma tjoahkkáj.
Sámásta 1 álggá gasskavahko guovvamáno 13. biejve kl 09.00,
Sámásta 2 álggá duorastagá guovvamáno 14. biejve kl 09.00,
Kursa li navku ja gájkajda rahpasa.
Oahppámnævojt kurssaj oattjo Árranin
Diededimev kursajda ja diedojt kursaj birra vattá telefåvnå 75 77 51 00 jali
mejla poassta@arran.no baktu.
Ienep diedojt vaddeba Lars-Filip Paulsen jali Samuel Gælok: tlf.
Gehtja aj mijá giellarijmov dánna:
http://www.arran.no/arrana-giellarijmmo-2013.5148479-240161.htm
Lulesamisk begynneropplæring på Árran
Árran starter opp to lulesamiske språkkurs for voksne, Sámásta 1 og 2.
Kur-
sene er åpne for alle som ønsker å lære seg lulesamisk.
Sámásta 2 er be-
regnet på de som kan litt samisk fra før.
Sámasta 1 foregår på onsdager kl 09.00-14.00.
Sámásta 2 foregår på torsdager kl 09.00-14.00.
Hvert kurs er på totalt 70 undervisningstimer.
Sámásta 1 starter onsdag 13. februar, og siste kursdag er 29. mai.
Sámásta 2 starter torsdag 14. februar, og siste kursdag er 30. mai.
Kursene er gratis og åpne for alle.
Kursmateriell kan kjøpes på Árran.
For påmelding, ta kontakt med Árran på tlf: 75 77 51 00 eller e-post:
poassta@arran.no
For mer informasjon om språkkursene, kontakt Lars-Filip Paulsen eller
Samuel Gælok, tlf.
Se også vår språkkalender, via lenken:
Biskopen kom rett fra Hamarøy hvor han
markerte dagen på rådhuset, så til Árran
før han krysset fjorden over til Kjøpsvik.
Han viste stor glede over å være med i
feiringen på begge sider av Tysfjorden.
Han kom i sin tale med forslag om at dagen
bør bli en nasjonal helligdag.
-6. februar bør bli en ny helligdag i Norge.
Sammen kan vi feire dagen, fellesskap ska-
per utvikling, sa han og viste til den flotte
vinterdagen, med snø og sol og vaiende
norske og samiske flagg i vinden, som
satte en perfekt ramme rundt dagen.
-Dette er en viktig dag for Sápmi og for
alle nordmenn og Norge.
Det er en mo-
derne dag for et gammelt folk.
Denne da-
gen er flaggdag for hele Norge, understre-
ket han.
Jørgensen viste til at det kan være van-
skelig å være minoritet, noe Samefolket
har fått erfare.
Han viste til at språket er en
viktig faktor og sa at selv om han har lært
seg japansk, vegrer han seg fremdeles for
å bruke det lille av ordforråd han har lært
seg på lulesamisk.
-Symbolene er viktige, både flagg, språket
og skilting.
Jeg er stolt over min by Bodø
som har skilting på begge språk, akkurat
som i Tysfjord og nå Hamarøy som jobber
med å få samisk skilting.
Vi lever et samliv.
To folk i ett territorium, sa Jørgensen, før
han gratulerte med dagen og velsignet
Han tok seg tid til å snakke med folk før
han tok turen over til Kjøpsvik for å holde
tale i rådhuset.
Ny nasjonal helligdag?
Onsdag ble samefolkets dag markert og feiret
flere steder i Nord-Salten.
På Árran var det biskop
Tor B. Jørgensen og Drag Jiena som kastet glans
over dagen.
Ny nasjonal helligdag.
-Et naturlig sted å være, og det er en stor opplevelse å være her,
sa biskopen som foreslår Samefolkets dag som ny nasjonal helligdag.
-I første omgang
kunne de tre-fire nordligste fylkene gjøre det, ja man kunne lage en kampanje for det,
oppfordret biskopen.
Ådå nasjonála ájllek.
Dåbddu luondulasj dánna liehket, ja le stuorra muossádibme
dánna liehket, javlaj biskoahppa ja oajvvat sáme álmmukbiejvev ådå nasjonála ájllegin.
Álgon lij máhttelis gålmmå-niellja nuorttalamos fylkajn, dåhkkit lij ratjástimev dan hárráj
dahkat, bádtjij biskoahppa.
Har kjempet
Det var direktør Lars Magne Andreassen
som åpnet dagen, hvor både barnehagen,
skolen og voksne var samlet.
-I dag feirer vi 20 år for samefolkets dag,
men dagen har eksistert lenge før mange
av dere ble født.
Dagen har ikke kommet
av seg selv, på lik linje som stemmerett for
kvinner kom av seg selv.
Noen har kjem-
pet for retten til å snakke samisk i barneha-
gen og skolen, sa Andreassen.
Han viste til at det er ti år siden denne
dagen ble en offentlig flaggdag.
-Det norske flagget skal man flagge med,
mens det samiske er valgfritt.
Han var godt fornøyd med dagen som
bød på både faglig opplegg for elever,
kunstutstilling og boklansering.
-Dette er en fin anledning til å synliggjøre
ulik samisk tematikk, sa Andreassen, og
viste til det som Tysfjord ASVO i lengre
tid har utviklet og at dagen mange steder
har blitt til ei hel ukes markering.
Urfremføring
Drag Jiena åpnet med samenes felles na-
sjonalsang "Sámi soga lávlla" og frem-
førte Tysfjordsangen på lulesamisk, for
anledningen nyoversatt til lulesamisk av
En aldri så liten premiere
med andre ord.
Det ble senere på dagen både bok-
lansering, gudstjeneste og kirkekaffe.
Kunstutstilling og maleverksted.
Elevene i Tysfjordskolene fikk både omvisning i
kunstutstillingene og eget malerverksted.
Det ble godt mottatt.
Dájddavuosádus ja mállimbåddå.
Oahppe Divtasvuona skåvlåjn vuoseduvvin
dájddavuosádusán ja oadtjun sierra mállimbåttåv.
Dát buoragit duostoduváj.
Markerte samenes dag
Samenes nasjonaldag 6. februar ble
markert også i Leinesfjord med tale av
ordføreren, flaggheising, sang og
samiske tradisjoner.
LEINESFJORD
Heiser sameflagget.
Her heiser Eilif Jensen det samiske flagget
utenfor rådhuset i Leinesfjord med ordfører Asle Schrøder (t.v.
), ansatte
på rådhuset og elever fra barneskolen som tilskuere.
Eventyr.
Nina Einarsen (i midten) leser samiske eventyr i lavvoen.
Alle foto: GUNNAR GRYTØYR
Lassokasting.
Hanna for også god dreis på lassoen etter å ha fått instruksjoner av Eva Ditte Donat.
Kjøpsvik skole har samisk utstilling på Rådhuset i Kjøpsvik.
KJØPSVIK
Kulturellt innslag: 1-2 og 4. klasse ved Kjøpsvik synger her "Bæ, bæ lille lam" på samisk.
Lærer er Astrid
Grundvold.
Foto: Geir Smelror
Anna Kuoljok holdt tale med
tema om samiske kvinner og 100-
års jubileum for kvinners
stemmerett.
Sameflagget vaier over prestegården i Kjøpsvik.
Elevene i 1.-4. klasse fremførte "Bæ, bæ lippatjam" og en sang om
reinen i forbindelse med flaggheising ved skolen.
Foto: Ingar N. Skogvoll
Det ble bekreftet da direktør ved
Árran Lulesamisk senter, Lars
Magne Andreassen, overleverte
det nye styringsdokumentet for
de neste fire årene.
Til stede var
styreleder Sonja Steen og
sametingsråd Vibeke Larsen.
Styringsdokumentet er et verk-
tøy som institusjonen skal jobbe
mot de nærmeste fire årene og
som legger klare mål og strate-
gier for virksomheten.
Driften for-
deler seg som foregående år på
barnehage, språksenter, museum
og forskning & utvikling (FOU).
Og selv om det ikke er de store
endringer i driften, sier direktør
Lars Magne Andreassen at det
skal satses enda sterkere på selve
- Vi skal fremdeles satse sterkt
på språket og samisk skal utvi-
kles til hovedspråk på Árran, sier
Andreassen, og viser til at selve
språket er en av de viktigste fak-
Lulesamisk blir
hovedspråket ved
institusjonen og de
igangsatte prosjek-
tene som duodje
og grenselos-
prosjektet videre-
føres i de neste
årene.
Nytt styringsdokument på plass.
F.h direktør ved Árran, Lars Magne Andreassen, styreleder Sonja Steen og sametingets visepresident Vibeke
Larsen, her i intervju med NRK.sapmi.
Samisk blir hovedspråk
på Árran
torene som viser tilhørighet.
Men også andre prosjekt som
videreføring av duodjekompe-
tanse og grenselosprosjektet vil
bli prioritert.
- Det vil bli videreføring av
duodjeprosjektet, som vi har fått
veldig mye positiv tilbakemelding
på og også grenselosprosjektet
vil bli videreført, sa samtingsråd
Vibeke Larsen til NRK.sapmi.
vil det bli et nært samarbeid med
riksantikvaren om grenselos-
Styreleder Sonja Steen
forteller at Forskning og Utvik-
ling (FOU) vil bli videreutviklet
hvor man opprettholder samarbei-
det med Universitetet i Nordland
og deltar i forsknings- og
utviklingsnettverk.
Johan Daniel Hætta (t.v) har fortellerstund om samiske tradisjoner i lavvoen i Pæsatun barnehage.
Ingar Kuoljok og Kirsti Knutsen forsyner seg av bidos.
Lager kniv.
Her lager Magnus en kniv mens Sidsel Bakke
koker styrkedrikk ved å legge varme steiner i gryta.
LEINES-
FJORD
Tæksta/gåvvå: Ragnhild Lien
Divtasvuona ASVOa jådedime baktu le
Rádnastallam vahkkosattjat ásaduvvam
2012 tjavtja ja 2013 gidá, guokta tijma
vihpá ja ållåsit le 19 váhko ásaduvvam.
Fálaldahka le buoragit
vuosstájváldedum ja 71% mánájs adnin
fálaldagáv.
Ulmme lij aktan
hávsskudallat - julevsámegielajn
guládallamgiellan, majna prosjækta le
19 váhkoj
rádnastallamijn máná ienemusát
sámásti.
Viertti liehket galle
ållesjattugijs váj sjaddá buorre sáme
ságastallam ja váj tjårggiji divna máná
bessi sáme ságastallamij, javlli
Rádnastallam jådediddje.
Æjgáda li aj
miellusa fálaldagájn ja sijá mielas le
ájnas juhte joarkeduvvá.
Dálla le
åvdåsvásstádus Árranij sirdeduvvam ja
direktørra Lars Andreassen tjårggit
fálaldahka joarkeduvvá buoremus
láhkáj gå máhttelis.
Giellaarena mij le
vuorbástuvvam
Rádnastallam le
sámegielalasj
asstoájggefálaldahka
mánájda 1-7.
Klássan
gejn le sámegiella
åhpadimgiellan
Hávsskes æjvvalibme Divtasvuona ASVOn, mannemus Rádnastallamin.
Jådediddje Divtasvuona ASVO Beate Ráhka-Knutsen, Rádnastallamjådediddje Mathias Mikkelsen, Inga
Mikkelsen, Ingrid Kintel, sadjásasj Siri Nystø Ráhka.
Duogen: Soahkanoajvve Tor Asgeir Johansen.
Hyggelig sammenkomst på Tysfjord Asvo, da avslutningen av Radnastallam ble
markert.
Fra venstre: Leder Tysfjord ASVO Beate Ráhka-Knutsen, Rádnastallamledere Mathias Mikkelsen, Inga Mikkelsen, Ingrid Kintel, vikar Siri Nystø Ráhka, bak: ordfører Tor Asgeir
Boandás-Anders ja
áhkásj Boletta
(Jovasdtr
Oajvedibme) ja
sunnu niejda Inga ja
Ristin aktan ælov
sujttijin.
Goappátja
niejdas nuorra jagij
sinna sårmen
jámijga.
Árbbedábij
milta Boandás-
Boandás-Anders
Gåhtjoduváj "boandás-Anders" suv stuorra
ællo diehti.
Tjuottjoduvvá Anders Pettersen
Vaddnemin lidjin sulla 1000 rejna bajemusát.
Anders álu juojgaj ietjas
surgov gå lij ålggon jali
várijt vádtsij.
Mælggadav gulluj.
Javllin vájku ulmutja
ettjin dádjada juojgav de
máhttin gullat dát lij
"surggojuojgga".
niejdajt biestij stuorra
oasse hærdo vuodos
gádoj.
Biebbmobárnne
ja niehpe Jon Jonsen
Håkjerringnesas
manemussaj æddnuv
árbbij.
Manebuj
gåhtjoduvváj Lánásse-
Jåvvån.
vuorastuvájga årojga
Anders ja Boletta
Vielggisgierjåhkågátten
Goajvojávre guovlon.
Sadje gåhtjoduvváj
Boandásanders-
giedden.
Danna adnin
berunáhkárattjav ja
gallegasj gájtsa mielke
Dálvijt lidjin
gájtsa Vuoras-Piera
fievsen Skielkkán.
Birrusij 1885 lij
Boandás-Anders riek
vuorbedis ja sårmen
nårråsav dåjij.
Ittjij savá
ja dajnas ittjij nagá
vádtset.
Ietjastis guokta
såppij duok diek giesij.
Vuoratjismáuvjve 189j.
Vuoratjismániino 29.
Biejve boandás-Anders
jámij ietjas gámán
Vielggisgierjåhkågátten.
Vuoras-Piera Skielkká
Boandás-Andersav
viettjaj hestajn ja
gierrisijn ja
doalvoduvváj
Karlsøy:aj gånnå
hávddáduváj.
Boletta
manemus jagijt
Lánásen åroj.
Fredag 12. april 2013
Sivva le suollun li moadda sáme hávde
Vánatjasuoloj le
årrom hávddádimsadje sáme álmmugij
Divtasvuonan 1000-1200 jagijs gitta
1800-jagij loahppaj.
Jagen 1876
Vánatjasuoloj duodastuváj
girkkogárdden, jáhkedahtte sihke dáttja
ja sáme dav adnin gitta jahkáj 1910.
Girjen Fra en nordlandsk Prestegaard
(1923) subtsas suohkanbáhppa
Divtasvuonan 1878-1884, Olaf Holm,
ietjas vásádusáj sáme hávddádime birra
Vánatjasuollun, kapihttalin En
begravelse blant Lapper.
Dárkkelappot li aj guoradallam
Vánatjasuollu kulturhiståvrålasj árvov,
duola dagu arkeologa dr. Aut.
Audhild
Schanke.
Dimáj dámoj le tjielggiduvvam
suv girjen Graver i ur og berg - samisk
gravskikk og religion fra forhistorisk
til nyere tid (2000).
Suollun gávnnuji aj
hávde ma ælla mierkkidum.
Ednamhávde
Sihti Vánatjasuolluv
suodjalit
sihtá Vánatjasuoloj,
Gásluovta, Vuollná ja
Jågåsijda gasska galggá
kulturmujtton suodja-
luvvat nælját paragráfa,
nuppát lahtasa milta -
girkkogárdden.
dutkijs gehtjaduvvi gasskamuddon
vuodohávde dábijs risstalasj
hávddádimijda, dan diehti gå
ednamhávde gávnnuji vuodohávdij
guoran suollujn moadda sáme
årromguovlon.
Dát - ja duodden
njálmálasj ja tjálalasj mujttalusá, duodas
Vánatjasuoloj le árbbedábálasj sáme
hávddádimsuoloj.
Gå suoloj hávddádime
li dåbdos, de le rádeålmmåj Konrad
Sætra mielas jut suoloj gálggá
suodjaluvvat automáhtalasj
ráfájduhttema vuolláj.
Dajna de
guoradaláduvvam kulturmujtto, udnásj
tjáledimijn, aktijvuohtaj biejaduvvat
sáme suolojhávddádimeárbbedábe milta.
Uddni le dåssju oasse suollus
suodjaluvvam.
Askeladden
kulturmujttodáhtábása milta li
girkkogárddesaje ja girkkogárde
automahtalattjat suodjaluvvam.
Arkeologalasj saje, gierggehårresalljo ja
arkeologalasj ájnegismujtto -
hávddegierggehårre, tjielggiduvvá
"iehpetjielgas suodjalimsládjan" dán
dáhtábásan.
Dillediedádusán
gehtjadimmåhke mannela jagen 2006,
Askeladden kulturmujttodáhtábásan
låhkåp saje Vánatjasuollun li nievres
dilen gasskasijs, båvnijs ja muorajs
savvum.
Duodden lij gássjel gávnnat
hávdijt ma ællim mierkkidum, ja
girkkogárdde gárdev ja gálmmegoade
sadje ittjij gávnnu.
Aktan Divtasvuona girkko aktisasjrádijn
sávvá åvddånammadus, guhti ássjev
dagástallin tjåhkanimen åvdep vahko
duorastagá, barggojuohkusav ásadit
oassálasstij aktisasjrádes,
bájkálasjhiståvrålasjlágas, Museum
Nord, Árran dávvervuorkás ja suohkana
háldadusás.
Ulmme le árvvaladdat ja
gárvedit bisodimev ja ienep árvvusasj
suodjalimev Vánatjasuollutjis gå uddni.
Gálggi aj árvustallat jus suollu galggá
automahtalattjat suodjaluvvat
kulturmujttolága nælját paragráfa nuppát
lahtasa milta.
Avtajienalasj
åvddånammadus dav mierredij.
Tæksta/gåvvå: Gunnar Grytøyr
Jårggålibme:Divte Media AS/Adrian N. Mikkelsen
Fredag 15. februar 2013
Børge Strandskog/Ragnhild Lien
Låhkåmgirjje unnemusájda
- ja muhtem ållesjattugijda
Ådå låhkåmgirjje julevsámegiellaj unnemusájda,
valla dåhkki aj álggogirjjen ållesjattugijda.
Sáme álmmukbiejvve guovvamáno 6.
Biejvve mierkkij álgov giellajahkáj 2013
Dalloj ådå julevsáme
låhkåmgirjje 1. dássáj almmuduváj.
dån måj le Rachel Nergårdas
tjáleduvvam ja almmuduvvam girjje-
almmudagás Báhko Árran julevsáme
Tjálle gut la Divtasvuonas ja barggá
åhpadiddjen, le iesj dárbov vuojnnám
alfabehttagirjes ja álggogirjes
unnemusájda gudi li iesski álggám
julevsámegielav låhkåt.
Nergård la
åhpadiddje sámeskåvlån Jielleváren ja aj
åhpadiddje guhkásåhpadimen
Låhkåm le akta vuodomáhtudagájs mij
tjalmostuvvá Máhtudaklåpptimin,
oahppoplánaj sihke vuodo- ja
jårggåskåvlån.
Almodibme Mån dån måj
le doarjoduvvam Sáme-
dikkes.
Girjje le 70 biele ja li
moadda tjuorggasa, ja
motijvaj ma sáme máná
Juohkka bokstáva
le tjanádum soames
Dáhpádussaj lijga sámeklássa 1S ja 2S kåvråv dahkam majt Bjørn Fagernes jådedij.
Unna Solveig Árrana Mánájgárdes lij soames láhkáj kåvrråj sehkanam stuorra mánáj siegen.
Kåvrrå lávloj guokta lávllaga julevsábmáj.
For anledningen dannet samiskklassene S1 og S2 ved Drag skole et kor som ble ledet an av Bjørg Fagernes.
Lille Solveig ved Árran
Mánnágárdde klarte på "uforklarlig vis" å snike seg med i koret, sammen med de store barna.
Det gikk bare godt.
Koret sang to sanger på lulesamisk.Divna gåvå/alle foto: Ragnhild Lien
gåvvåj.
Klássaladnjaj gatsostittjat
gávnnuji sierra gåvå sæmmi tjuorggasij
gå girjen.
Bokstáva ma ælla sáme
alfabehtan li aj siegen.
Manemusán
girjen li muhtem biele åni tevstaj.
Rachel Nergård ittjij máhte oassálasstet
gå girjev almodin, Danen rádevadde
Árranin, Päivi Alanen girjev almodij
aktan åhpadiddjijn Ájluovta skåvlån
Bjørg Fagernes.
Fagernes le
oassálasstám referánssajuohkusin
låhkåmgirjjáj.
Sån dættodij girjen le
stuorra árvvo dan diehti gå oahpponævo
julevsábmáj li vuorjjá.
Mån dån måj le låhkåmgirjje mij le
ájádaláduvvam 1. klássagijda, valla Bjørg
Fagernes májnoj girjev álggogirjjen
vuorrasappojda, aj ållessjattugijda.
Almodibme julevsáme låhkåmgirjes lij
ájnas dáhpadus ja oassálasste mánáj ja
ållessjattuga Árrana auditoriuman dáv
vuosedin.
Duodden Árran
Mánájgárddemánájda lij skåvllå
åvdåstuvvam oahppijs sámeklásajs,
suohkana 5. klássagijs ja muhtem
åhpadiddjijs.
Prienntidus gænna le
åvdåsvásstádus layouta ja designa
åvdås oassálasstin, aktan ietjá
berustiddjij.
Bjørg Fagernes ja Päivi Alanen girjev almodin.
Bjørg Fagernes og Päivi Alanen stod for boklanseringen.
RACHEL NERGÅRD (Pressefoto)
Fredag 15. november 2013
Gáhkko ja liegga sáffta gámán aktan åhpadiddjijn John Gunnar Skogvold.
Klappakaker og varm saft i gammen sammen med lærer John Gunnar Skogvold.
Sáme kultuvrra ja
histåvrrå tijmmaplánan
Dá jage li sihke 8.
9. klássaga Gásluovta
skåvlån ájgev
hiebadam bargatjit
guokta vahko sáme
kultuvrajn ja histåvråjn.
Dán jahkásasj tiemá lidjin duola dagu
riektá sámegiellaåhpadibmáj, sámegiela,
sámij histåvrrå, sáme Amerigijn, dålusj
subttsasa, juojgga ja ietjá sáme
musihkka, Læstadius ja læstadianissma,
noajdástallam, ællosujtto ja
guohtomguovlo, duodje, gábmá ja sáme
biebmo.
Ienemusoase skåvlåbiejvijs dán guokta
vahkujn aneduvvin Divtasvuona
kultuvrajn ja histåvråjn buorebut
oahpásmuvvat, ja sierraláhkáj sáme
histåvråjn ja kultuvrajn, dålusj ja udnásj
ájge.
Lågådallamij, låhkåma,
ságastallamij, dahkamusáj, ja
praktihkalasj dåjmaj baktu li buoragit
oahpásmuvvam ájnas åsijn dan lahka
kultuvras ja histåvrås.
Giellaåvdediddje
Divtasvuonan, Arnhild Lindbach,
diededij riektáj birra sámegiella-
åhpadibme hárráj, giehtoj juojga birra ja
juojga dábij birra, ja duodden aj
juojgastij.
Bruce Morén Duolljá gielaj
birra lågådaláj, ja dættodij sámegielajt.
Båhtusa sáme vahkojs le tjáppa girjátjin
sjaddam ja aj hærsskomállásin aktan
åhpadiddjij ja skåvlå rektorijn.
Giellaåvdediddje Divtasvuonan, Arnhild Lindbach, diededij riektáj birra
sámegiellaåhpadibme hárráj, giehtoj juojga birra ja juojga dábij birra, ja duodden aj
Språkutvikler i Tysfjord, Arnhild Lindbach, informerte om rettigheter til
språkopplæring, fortalte hva joik er og bruk av joik, samt bidro med noen fine joiker.
Sjuohppimin lásjmudallamtijman.
Tobias Westgård sjuohppi boahttsuv Kristoffer
Nilsen madi Håkon Olsen ja Maria Jakobsen gæhttjaba.
Fra lassokasting i kroppsøvingstimer.
Tobias Westgård fanger reinen Kristoffer Nilsen
bivånet av Håkon Olsen og Maria Jakobsen.
Bruce Morén Duolljá gielaj birra
lågådaláj, ja dættodij sámegielajt.
Bruce Morén Duolljá holdt
foredrag om språk, og da med
vektlegging av samiske språk.
Torsdag 16. mai 2013
Duodden le Sámedikke Ann Irene Sæter,
kontåvråjn Ájluovtan, gænna le
váksjárstáhtus sæmmi
prográmmadåjman, ja dajnas aj julevsáme
máhtudagáj ja dárboj birra viehkedit.
- Valla mån ájrastav Sámedikkev ja
Sámedikkerádev prográmmadåjman, ij
sierraláhkáj julevsáme guovlov, dættot
Sæter, gænna le hållamriektá, valla ij la
sujna jienastimriektá stivran.
Jienastimriektá le gal Oddmund Ander-
sin.
Suv mielas le ájnas julevsáme
guovllo ja Nordlánnda oadtju
Dutkamráden vájkkudit.
De le
máhttelisvuohta bájnedit gåsi dårja
dutkamprosjevtajda juogeduvvá.
- Vájku stivran diehttelis le alemus
åvdåsvásstádus ålles sámeednamis, de
le munji ájnas tjalmostit sierraláhkáj
julevsáme guovlov ja Nordlándav, ja
viehkken liehket dårjav åttjudittjat mijá
guovlon, subtsas sån.
Dutkamráde le
åvdebut aktisasjbargov doarjjam "Et-
niske relasjoner i nordre Nordland i his-
torisk perspektiv", mij UIT:a professor
Lars Ivar Hansenis jådeduváj, valla
háldaduváj Árranis.
Dát 4-jahkásasj
prosjækta, gånnå Oddmund Andersen lij
ájnas oasse, tjadáduvváj moadda jage
dás åvddåla.
Dálla doajvvo Andersen
ådå, bájkálasj prosjevta doarjoduvvi
Dutkamráde baktu.
Ájnnasamos ulmme Dutkamráde
prográmman sáme dutkama hárráj le
sáme dutkamav nannit, sihke lågoj ja
kvalitehta gáktuj.
Sávvi sámij sebrudagá
valjesvuodav ja variasjåvnåv tjuovgadit.
Prográmma gálggá gåbttjåt
kulturåvddånbuktem, demográfia, vies-
somdille ja viessomkvalitehtta, njálmálasj
árbbedáhpe ja árbbedábálasj
máhtudahka, máná ja nuora, ressursa ja
riektádille jaådå ájggásasj sáme
Julevsáme jiena
Dutkamráden
Árrana seniordutke
Oddmund Andersen le
válljiduvvam ådå
sebrulattjan Dutkeráde
sáme dutkama
prográmmadoajmmaj.
Dát vadda julevsáme
guovlo sáme dutkamav
ájnas ja ådå jienav -
ájnas juohkusin.
sebrudagá tsieggim.
gasskamutton ietjas 10-jahkásasj plánan
2007-2017, ja rudá ma ruvva almoduvvi,
badjelasj 20 milijåvnå, aneduvvá
prográmma manemus, stuorra
almodusán.
- Prográmman le vijdes dutkamsuorgge ja
tiemá, ja rudá ruvva almoduvvi.
Rudá
juogeduvá dutkamprosjevtajda ja
doktorgrádastipendajda, ja duodden aj
almodibme ja ásadusdoarjjan.
Almodibme gåbttjå gájkka prográmma
tiemájt, subtsas Oddmund Andersen.
Åhtsåmusájggemierre le ragátmáno 4.
biejve, ja ådå prosjevta máhtti de
álgaduvvat guovvamánno 1. biejve rájes
Fredag 16. august 2013
Lávvodagá suohkanoajvve ja báhppa Rolf Steffensen sárnnedij idedisjubmeldievnastusán stuorloavddagin.
Julevsábmáj dålkkuj Lars
Theodor Kintel.
Ordfører og prest Rolf Steffensen preket under morgengudstjenesten i storlavvoene.
Han ble tolket til lulesamisk av Lars
Rolf Steffensen Hábmeris ja Ingar
Kuoljok Divtasvuonas lijga guokta
oassálasstijs Nuortta-Sáltos, gudi aktan
Michael Lapsleyajn Oarjje-Afrikas
ásadin sierra seminárav såbadime birra.
Ja såbadibmeprosessa sámij ja dáttjaj
gaskan tjalmostahteduváj.
Danna aj ådå
girjje såbadibmeprosessaj birra
vuoseduvváj.
Dan namma le "Dåbdijdit
vássám ájgev - Hábbmit boahtte ájgev",
ja le oajvvadus girkkolasj
såbadibmebargguj Sámeednamin.
Lapsley, Steffensen ja Kuoljok li tjállám
gålmmå artihkkala ålles lågenanguovtes.
Lapsley le báhppa, guhti anti-
apartheidrijdoájge giedajt láhpij
bummbaj ja le Healing of Memories-
guovdátja oajvve Oarjje-Afrikan, ja sån
le moaddi Divtasvuonav ja Hábmerav
guossidam.
Sujna li åtsådallama
såbadallambargos moattet sajes væráldin
ja aj álggoálmmugij gáktuj.
le nubben jådediddje guhti julevsámijt
åvdåstahttá Sáme girkkoráden ja aktan
báhpajn ja suohkanåjvijn Rolf
Steffensenijn libá goappátja læhkám
ájnnasa såbadibmeprosjevtan Nuortta-
Sálton.
- Manen le dát barggo nav ájnas ja
miellagiddis dunnuj?
- Munji le ájnas dan diehti gå guláv
dárbahav dav ietjam iellemin.
Dárojduhttem sámijs le skábmodieblle
majt gájka li gierddam, mån aj.
viehkke ja oassálasstem le danen
persåvnålattjat måvtåstuvvam, valla
vuodon le aj dádjadus juhte
institusjåvnå gen åvdås lev læhkám ja
lev njunnjusj, girkkon ja suohkanin, le aj
sierra åvdåsvásstádus, javlla Rolf
Steffensen.
Ingar Kuoljoka mielas dagáj
dárojduhttemájgge váj ulmutja jáhkkin
dárogielaga lidjin sámijs buorep.
- Midjij le dánna ållo boasstot dagádum,
ja ålov hæhttu dahkat váj buorrán - ja
jus galggap ållånit ulmev, guokta
kultuvra ja akta aktisasj buorre
boahtteájgge dáppe Nuortta-Sálton,
javlla Kuoljok.
Majt såbadimijn miejnnip?
Le gus såbadibme dåssju hiejtedit
vájves vássám ájgev, jali le gus gåktu
rievtugattjat háldadip vássám ájgev,
udnásj ájgev ja boahtte ájgev?
oajvvegatjálvis girjen, mij dagástallá
såbadimhásstalusájt ja såbadimbargojt
Sáme Girkkobiejve
Moadda tjuohte
oassálasste Nuortta-
rijkajs ja Ruossjasj
lidjin ájllegin tjåhkanam
sáme girkkobiejvijda
Muoffien (Mo i Ranan).
Lågenanguokta artihkkalij
baktu - gånnå fágalasj dagástallam le
lávgga praktihkalasj åtsådallamijda -
sisadno bájneduvvá vuojnos teologijas,
psykiatrias, sebrudakdiedas, teáhteris,
jussas ja diakonias.
- Gåktu le såbadibmebarggo viehkken
læhkám Nuortta-Sálton?
- Såbadibmeprosessa ma stuorra
rievddadusájt dahki álu mælggadav vihpi
ja soajttá moadda jage.
Prosjevtav majt
duolli jådediv lij ilá unnagasj ja ittjij ålov
rievddada.
Valla midjij gudi
oassálastijma, girkko diedulasjvuohtaj
rollaj ja såbadibmedárbbuj sámij ja
dárogielagij gaskan, le læhkám stuorra
árvvo, javlla Steffensen.
- Såbadibme guosská aj duohtavuodav
vierrevuodaj birra subtsastit.
Åvdåsvásstediddje dåbdås
vierrevuodav, ietjas åvdåsvásstádusáv
ja ietjas vigálasjvuodajt.
Dan mannela de
viertti ándagis almulattjat anoduvvat ja
divvot vierrevuodajt ma li dagádum jali
ietjáláhkáj buohttit.
rievddadusájda váj ij ådåsit dáhpáduvá.
Åvdåsvásstádus aj viertti tjårggiduvvat.
Dát le såbadibme dåjman ja guosská
sihke guovdátjin, bájkálattjat ja ulmutjij
Dáv viertti dahkat Nuortta-
Sálton, Kuoljoka mielas.
Sáme girkkoiellem rájáj rastá
Ulmme sáme girkkobiejvij le nannit,
ådåstuhttet ja arvusmahttet sáme
girkkoiellemav rájáj rastá ja vuosedit
vuonnalasj, teologalasj ja dájdalasj
boanndudagáv sáme girkkoiellemin.
Gálggá aj viehkedit sámegielajt nannit ja
liehket tjåhkanimsadje ulmutjijda vájku
makkir álldarin ja makkir girkkoj gulluji.
Sáme girkkobiejvve gálggi liehket
miellagiddisa nuorajda ja lasedit
dádjadusáv sámij ja dáttjaj gaskan.
Girjje hiehpá juohkkahattjaj gænna le
berustibme såbadibmeprosessajs
sámeednamin ja åbbålattjat
såbadibmegatjálvisájs, ja duohppit
sierraláhkáj girkko vásstediddje rollav
dán hárráj.
Dav vuojnná vuolep namás
Oajvvadusá girkkolasj
le aktisasjbarggo Girkkolasj
åhpadibmeguovdásj nuorttan (KUN) ja
sáme girkkoráde gaskan, ja le oase
KUN:a gudát Praktihkalasj girkkolasj
jahkegirjes.
- Girjje le ájnas tjállagin sjaddám.
Lev riek
ávon gå lev bessam viehkedit, låhpat
Steffensen, masi aj Kuoljok guorras.
DIEHTOLÅDA
Sáme girkkobiejve
Histåvrålasj ednamin.
Muoffie válljiduváj
gå stáda le nav tjadnum sámijda.
Mo
girkko, stáda guovdátjin, sámijda
tsieggiduvváj jagen 1723 Thomas von
Westenis.
Moa vuostasj skåvllå aj sámij
diehti tsieggiduváj.
Skåvllå lij Moholmenin,
stáda vuorrasamos oasen.
Sihke Mo
girkko ja Moholmen li láhka
festivállabájkkáj.
Sáme girkkobiejve le ásadus gájkka
sámijda, sáme girkkoiellemij Vuonarijkan,
Svierigin, Suoman ja Ruossjan.
Goalmádis dán jage ásaduváj ja
vuostasj bále Vuonan
oarjjesámeguovlon.
Ásadus le tjanádum sáme girkkoiellema
åvdåstahtte orgánajda lutheralasj
álmmukgirkkojn nuorttarijkajn.
Ortodoksalasj árbbedábe ja sáme
Ruossjan aj sebradahteduvvi.
Åvdebut le ásaduvvam Jåhkåmåhken
Svierigin (2004) ja Anárin Suoman
Ásadiddje le Sáme girkkoráde, Vuona
girkko, Sáme ráde, Svieriga girkko, Oulu
bisspaguovllo, Evangelisk-lutheralasj
girkkon Suoman, Aktisasjráde risstalasj
girkkojda Barents-guovlon, Rana
suohkan ja Rana girkkolasj aktisasjráde
Fredag 19. april 2013
Ávkálasj gávne.
Gunnar Östman Inga ja Sanna Larsson Sáme Duojes Jåhkåmåhkes vuosedibá gåktu jåhtemviesso loavddagin
dáhpáduváj.
Nyttige ting.
Gunnar Östman Inga og Sanna Larsson fra Sameslöjdstiftelsen i Jokkmokk viser hvordan nomadelivet i
lavoen kunne arte seg.
Garra- ja dibmaduodje.
Gunnar Östman Inga vuosedime muhtem gávne ma vierttijin
rájdo fáron liehket gå lidjin guohtomis guohtomij elujn jåhtemin.
Sihke garra- ja
dibmaduodje le oassen vuosádusás ja vuoset ájvanduojev.
Hard og myk duodje.
Gunnar Östman Inga viser litt av alt det praktiske som måtte
være med på en raid når man var underveis fra ett beite til et annet sammen med
reinflokken.
Både hard og myk duodje inngår i utstillingen og viser førsteklasses
samisk håndverk.
Dát le akta
gatjálvisájs
vuosádusán
"mánáj rájddo", mij
vijmak le jåvsådam
guovdátjij.
Rájddo le 14 rejna muoras ja danna li aj
gálvo guokta sijdajda, juogedum
dálvverájdduj guhtta gierrisij ja avta
noaderájdduj.
Birrusij 30 duodjára li
badjelasj 200 gálvo duodjuham.
Vuosádusá ulmmejuogos le máná gaskal
6-12 jage, valla le sæmmi miellagiddis
ållesjattugijda gå mánájda.
Kulturhiståvrålasj ståhka
Mánáj rájddo le kulturhiståvrålasj ståhka
mij le manádam Svierigin ja Vuonan jages
Bagádiddje Gunnar Östman Inga ja
Sanna Larsson Sáme Duojes
Jåhkåmåhken lij bagádallam sihke
åhpadiddjijt ja barggijt gejn le miela
bagádallat juohkusijt ma sávvi adnet
vuosádusáv ståhkamij ja åhpadime
Mij esski le suohtas vuosádusájn le gå
besa ståhkat divna gálvoj.
- Ælla dánna plastihka, måjåt Gunnar
Östman Inga, ja ájvan dibma- ja
garraduojev vuoset.
- Gávne vuoge ja masi li aneduvvam le
tjielggidum rájdon.
Rájdon li gájkka
gálvo dallutjis gå sáme boahttsuj jåhtin
giesseguohtoma ja dálvveguohtoma
Máhtá árbbedábálasj duoje birra
Gåktu le duodjujuvvam luondo
ja jåhttesáme iellemij milta, dalloj gå
ájdov tjuovvun.
dádjadusáv duojes dahkat ja
moallánagájt ma dasi gulluji,
Mánáj rájddo le
buvtadum Sáme Duojes Jåhkåmåhken.
Dåssjedibme ij besa
rájdo fáron
Gálvojt majt dárbahin jåhtteviessomin,
vierttijin liehket jådedahtte.
gávnen lij sierra sadje ja dåssjedime lij
buorgodum.
Vædtsaga li hábbmiduvvam
ja praktihkalattjat gæhttjaluvvam makta
Jus gávnne lij ávkálasj de besaj
rájdo fáron.
Rádevadde Ragnhild Lien Árranin le riek
mihás gå vuosádus vijmak
Divtasvuodnaj le jåvsådam.
- Vijmak nagájma rávvit mánáj rájdov.
Sámedigge le vuosádusáv ruhtadam ja
dan diehti aj le vuosádus Divtasvuodnaj
jåvsådam.
Dálla doajvvop skåvlå ja
mánájgárde Nuortta-Sáltov miehtáj
ávkken gávnni rájdduj oassálasstet.
Vuosádus le miellagiddis sihke mánájda
ja ållesjattugijda, subtsas Lien, gut
gåhttju berustiddjijt Árranav guládallat
rávvitjit såbadimev.
Siebre ja iehtjáda li
aj buorisboahtem.
- Rájddo lij miellagiddis ållesjattugijda gå
åvddånbuvtijma vuosádusáv
gasskavahko iehkeda, ållesjattuga gudi
sihti vuojnnet rájdov li buorisboahtem,
javllá Lien.
Gåsstå boahtá gå vuolggá?
Fredag 21. juni 2013
Ådå bussa, ådå ålgusj hærvva, ådå
girjálasjvuohta ja ådå doajmmasåbadus
Árranijn.
Dajnas de libá gárves ådå
skåvllåjahkáj ja vuodjet suohkanis
suohkanij ja sáme girjálasjvuodav, filmajt
ja duojev fállat.
Mannamin
Åvdep vahko Johnsen giehtoj giella- ja
girjálasjvuodasemináran Árranin.
Álgij ja
låhpadij dav juojgajn majt lij iesj dahkam.
- Sisadno tjielggi gåk la manoj nanna,
duola dagu duoddarin ja váren ja
buoragit hiehpá munnuj gudi lin álu
mannamin, måjut Johnsen.
Ja dán vahko libá oarjás mannamin Moaj
gånnå galggi guorrasit gåktu bussa
galggá hiervviduvvat.
Gå le sáme
girjjebussa de má dat ålggolis aj galggá
- Miján li muhtem tjuorggama ma sáme
kultuvrav vuosedi.
Lin riek dudálattja
ådå bussajn, valla vuojnnusij buktem le
aj ájnas, javllá Johnsen.
Duodden sáme girjálasjvuohtaj ja
filmajda le girjjebussan sierra
duodjevuosádus, mij le læhkám bivnos.
Vuosádus galggá aj sadjásis.
- Ulmutja berusti, ja sierraláhkáj nuora
sihti diehtet mij la, javlla Johnsen, ja
subtsas gábmaga ja ietjá vædtsaga
guossijt mielastuhttá.
Árran girjjebussa
dåjmav válldá
Girjjevuorkkár Sigmund
Johnsen ja vuoddje Rune
Knutsen libá álu manoj
nanna, sunnu baktu bessi
máná, nuora ja
ållesjattuga luojkkat girjijt
ja filmajt sáme kultuvra
Jur dálla libá
mannamin Mo i Ranaj
gånnå ådå julevsáme
girjjebussa galggá
hiervviduvvat.
Binnep luojkadum
Vuoddje Rune Knutsen le tjuovvum álgo
rájes jagen 2001.
Julevsáme girjjebussa
æjgát le Divtasvuona suohkan ja
dåjmaduvvá Divtasvuona girjjevuorkkás
Dálla gálggá Árran
gæhttjalimprosjæktan dåjma åvdås
vásstedit, mannel gå åvdåstiddje
Divtasvuona suohkanis, Árranis, Sijti
Jarnge, Sámedikkes ja Nordlánda
fylkkasuohkanis lidjin tjåhkanam gidán.
Gitta jahkáj 2008 luojkkam lassánij 13 000
luojkkamijda.
Jages 2008 li luojkkama
binnum 9000 luojkkamijda jagen 2011 ja
7500 luojkkamijda jagen 2012.
Ajtu ælla
guossij lågo rievddam.
- Jagen 2004 lidjin sulle 5000 guosse ja
jagen 2012 sulle 6000 guosse.
Valla sivva
binnedibmáj le tjanádum dasi jut
suohkana skåvlåjt avtastahtti dan diehti
gå oahppij låhko le binnum, duodden li
digitála luojkkamij lågo lassánam, javlla
Johnsen.
Vájku guosse binnep luojkki de skåvlå
berusti sáme kultuvras viehka enas.
gå máná guorristi Sigmunda lunna
bussan, oahppá sån sijáv muhtem
sámegiellabágov, juojgav jali låhkåj
- Dajnas de sámegiellaj hárjjánij, ja ij
sidjij abmasin sjatta.
Sjaddá sæmmi
luondulasj gå iennilsgiella ja ietjá giella,
Sigmunda mielas.
Ådå ådåájggásasj nævoj.
Dánna le sihke projektor, lerret ja TV ja guosse bessi filmajt gehtjadit ja sáme girjálasjvuodav låhkåt gå
girjjebussav guossidi.
Nytt moderne utstyr.
Her er det både prosjektor, lerret og tv installert så de besøkende kan både se film og lese
samisk litteratur når de besøker bokbussen.
Sigmund Johnsen subtsastij julevsáme
girjjebussa birra giella- ja
låhpadij ietjas giehtov juojgajn mannama ja
jåhtema birra.
Vargga dagu girjjebussa.
Sigmund Johnsen fortalte om den
lulesamiske bokbussen under språk- og
litteraturseminaret på Árran.
Han både
startet og avsluttet sin presentasjon med
joik om det å være underveis og bevege
seg fra et sted til et annet.
Litt sånn som
bokbussen gjør.
Fredag 22. februar 2013
Namma: Lars Magne Andreassen
Jage: 45
Virgge: Árrana direktørra
Famillja: Aktugasj, valla iv la aktu,
mujna li moadda ráddna goappátjij
sjiervijs.
Viellja familjajn gudi
Ankenesan årro ja berraha oabllát
Vuonan ja Svierigin.
Gåsstå boahtá: Ieddne le
Áravuomes Narvijkan.
Áhttje le
Tjierrekluovtas Divtasvuonan.
Årrom
lav Duola degu Bådådjon, Råmsån
ja manemusát Guovddagæjnon.
Gånnå dálla årru: Ájlátten
- Mihásvuohta alebun
Jus divtasvuonaga dåbdåsti suohkan-
visjåvnåv "Guokta almatja - aktisasj buorre
boahtteájgge", de luluj mihásvuohta stuoráp
nasjonálaváres sjaddat, jáhkká Lars Magne
- Goassa Divtasvuodnaj jåhttij ja mij
duv diek giesij?
- Bajássjaddiv Narvijkan, tjuoldus
muhtem jage Áravuomen mánnávuodan,
lev Divtasvuonan læhkám vargga
juohkka loaben dan mannela.
lev aj Divtasvuonan årrum duola dagu
gå hiejttiv joarkkaskåvlås ja
doarrodievnastusás.
Vuostatjin barggiv
åhpadiddjen Måsken 1988-1990
ájggudagán, ja barggiv Árranin 1996-
2000 ájggudagán, ja manutjissaj
ruopptot jåhtiv jagen 2007
-Manen Divtasvuodnaj jåhti jagen
· Åhpadusáv válldiv Bådådjon ja
Mujna le ámmáteksábma, jali
mastergrad sebrudakdiedan.
Barggam
lav aj doktográdajn sæmmi fágan, valla
ittjiv asta ållit åvddål gå virgev målssuv.
- Mij la gájkin buoremus dåppe gånnå
dálla åro?
· Dabdá bargo le lahkavuohta berrahij ja
Várdudahka værándás
Ájlátten ja bargos le buoragit tjårggidum
gåvåj baktu Facebookan.
- Lidjin gus muhtem láhkáj hásstalusá
gå jåhti?
· Jåhtiv soames láhkáj sijddaj vas ja da-
nen ij lim jur jåhtem sierralágásj.
Mælggadav usjudalliv jus galggiv jåhtet,
persåvnålasj ássjij diehti - danen gå
vierttijiv juojddáv guodet - valla
gávnadiv sijddaj sihtiv ja julevsáme
ássjij barggat.
Uddni ålov manádip ja
moaddásijn le buorre ruhtadille ja danen
dåhkki årrot åvtå sajen ja ajtu álu
manádit, juogu de bargo baktu jali
priváhta.
Danen årrot vissa sajen ij la
nav tjarggat gå åvddåla?
-Le gus mige mij la duv alvaduhttám
dassta gå jåhttij?
Lev miellusit alvaduvvam semasvuodas
ja væhkkádakmielas Ájluovtan ja
Ájlátten.
Ulmutja li riek bargál
aktisasjvuoda åvdås.
Sámevuohta le
ienep dåhkkidam gå åvddåla.
- Gåktu le dábálasj biejvve dujna?
· Bargguj ållo ájgge gållå ja manádav
ålov tjåhkanimij diehti.
Ij le agev sæmmi
hávsske dan diehti gå asstoájgge binnu.
Ietján de lijkkuv girjijda ja filmajda ja
gæhttjalav ájmon anedit musihkav.
Muhttijn oassálastáv ájllek gilbbusijda
sjáhkan mij le muv nubbe budáldibme.
Sávav assto luluj dahkat mij la buorren
allasim; Ulmutjit guossidit ja váttsatjit.
Mij la stuorrásamos sieradus
- Divtasvuonan årrot ja årrot Bådådjon
ja Råmsån?
· Divtasvuonan diehttelis ij le sæmmi
moattebelak fálaldahka gå Bådåddjon ja
Lev aj åhtsålam buorre
musihkka sebrudagáv Guovddagæjnon,
gånnå årruv manemus jagev åvddål gå
diehki jåhtiv.
Áttjak lip muhtema
sehkanam ja ásadam Vuonaga/Fjordfolk
musihkalattjat dánna vuonan.
Danna lev
ienep luondon gå da ietjá sajijn gånnå
lav årrom.
Lahkavuoda diehti, valla aj
mujto ja gulludime diehti.
Várijt váttsatjit
vuonan le dagu ietjas kultuvralasj luottaj
milta vádtset.
- Gåktu sidá divtasvuonagav gåvvidit?
- Hmm.. Berus vuonas, bivddemis,
hyhtos, sjiervverållajs, muorjijs, guolijs,
tjiektjamis, bájkálasj politihkas,
aktisasjvuodas ja luoddnok guorrasimes,
åskos, kultuvras ja iehpekultuvras,
tjerdalasjvuodas, iesjdåbdos j.n.v.
Vuodna dahká muhtem njuolgadusájt
divtasvuonaga iellemij, valla ietján gå
muhtem girjagis de lip gájka
moattelágátja ja dábálasj divtasvuonagij
le soajttá man ietjálágátja li nubbe
nuppes!
- Massta viertti suohkan sierraláhkáj
årrot mihá?
- Gå lij válljim "Guokta almatja - aktisasj
buorre boahtteájgge" bajemus
visjåvnnån.
Ælla nav moadda suohkana
dán rijkan gudi dættodi almasjriektájt ja
kultuvrav, sihke dáttjajda ja sámijda.
Javlav dagu Alemusriektájustitiarius
Carsten Smith: " Diehtep sáhka le liehket
jali ij liehket ålles kultuvrraj ja divna majt
la tjoahkkim almatja viessoma tjuohte
jagij tjadá ja almatja ájádusá joarkket
nannimin.
Dán vuossti unnuji ietjá ássje
mijá rijka kultuvrrapolitihkan."
Divtasvuodna le oasse sáme
Jus nahkap dav
dádjadit, de mihásvuohta sjaddá
stuorábun gå Stáddátjåhkkå.
dáttja oahppi dal sámegielav, valla mij
sáme vierttip ietja válldet
åvdåsvásstádusáv.
Árranin le stivrra
mierredam sámegiella gálggá
oajvvegiellan åvddånahteduvvat.
máhttelis jus gájka suohkanin árvov
vuojnni ja májnnodi mijáv.
Valla sihtá
åvtåv ássjev dættodit: Gå Árran ienep
sámegielav vuorot, de ij dat mierkki mij
dáttjajt ja sámijt gudi e sámegielav máhte
ålgus guodep.
Dárogielagin le dån
buorisboahtem diehki.
Árran sihtá vilá
væráldijn guládallat ja sebrudaksá-
gastallamij oassálasstet ja dávver-
vuorkká galggá vilá årrot
almulasjávkálasj institusjåvnnå
sebrudagán j.n.v.
Valla jus sámegiella
galggá åvddånit de vierttiji soabmása
gielav dåjmalattjat adnet, jus
julevsámegiella galggá bissot ja viessot.
Danen vierttip dáv dahkat.
Mij lip
avtaárvulasj sáme vájku gielav máhttep
jali ij, valla dat la ietjá ássje.
Vájku
sámástip gå li dáttja siegen de ij la danen
gå sihtap náginav ålgodit, valla giellaj
árvov vaddet.
- Gut duv mielas suohkanin viertti
rámpoduvvat?
- Vieledav sijájt gudi soames láhkáj li
åvdåsvásstádusáv válldám - juogu de
njunnjutjin, iesjmiellulasj
organisásjåvnåjn ja politihkan, jali
huksoulmutja priváhta iellemin.
moattes gudi ålov vaddi allasisá, ja e
nuohkásit rámpoduvá, gå vuordeduvvá
galggi gievra liehket.
Vierttip ienep
giedjegijt guhtik guojmmásimme vaddet.
- Le gus iejvvim bájkkejuhtusav?
- Lev, valla ij la sierralágásj judos mij
bájkkáj gullu - valla soajttá le álggep
ájttsat sijáv unnep bájken gå stádan.
Bájkkejudos ij la ietján gå "janteloven".
Le boaktjot hålla ja dåssjedis sága,
oabme sjiervvarålla, amásballo ja
homofobia, tjielgga udnodisvuohta ja
iebdesvuodadåbdo.
Bájkkejudos la
aktisasjvuoda bahá tjiehtje.
árvo ja dádjadusá ulmutjahttemij morálla
birra le buorak, valla ij gå aneduvvá
ulmutjit "giddit".
Oajvvadav
Divtasvuodna suohkan, gå ådå
arealplánav dahki, dahki sierra sajev
bájkkejuhtusij!
- Majna doajvo máhtá viehkedit
bájkálasjsebrudagán?
- Bargo baktu doajvov besav viehkedit
váj suohkana visjåvnnå jåhtuj
biejaduvvá.
Persåvnålattjat iv la
bájkkejuhtusa gæhttjalimijs bessam.
Ietjam hágánij lev dahkam unna
árranattjav gåsi muhttin tjåhkkidav ja
gæhttjalav buolldet hálov dåssjev
Lev oassálasstám væhkádagán
dáppe Ájluovtan gånnå
"åvdedumsáhka" le guovdátjin.
ásadam álmmuktjåhkanimev, ja sihtap
vuorodit dav mij bájkev sierralágátjin
dahká ja åvdedit årrommielav.
doajvov musihka baktu ienebu sábmáj
lávllu ja juojgga vas badján.
Jus li assto
de galggiv sjáhkka kursav ásadit.
- Makta le suohkanin gålggåm?
- Skámojn javlav iv la læhkám divna
vuonaj sinna suohkanin.
Oarjjevuodna ja
Spællá li báhtsám aktan várij badjelin.
Iv
jáhke sidáv Stáddáj guotsadit.
Tjuottjov
farra sienan tuvsán ulmutjij åvdån gå
dåk guotsadit.
- Mij la tjáppemus sadje suohkanin?
- Gássjelisvuohta le gå ij gávnnu sadje
mij ij la tjábbe!
Danna le sælldát tjábbe ja
muhttin vajálduhttep.
Dijmátjin lidjin
mujna guosse Suomas ja USA:as.
Manájma duola dagu Måsskåj, ja sijá
baktu sajev vuojnniv ådå tjalmij.
sidáv muossádimijt de manáv vuona sisi
-Når flyttet du til Tysfjord, og hva var
det som trakk deg hit?
-Jeg vokste opp i Narvik, med unntak
av noen barneår i Vassdalen, og jeg har
vært i Tysfjord i så og si alle ferier siden
den gang.
Jeg har også bodd i Tysfjord
et par ganger etter at jeg avsluttet gym-
naset og militærtjenesten.
Først som
lærer i Musken i 1988-1990, så arbeidet
jeg på Árran perioden 1996-2000, og til
slutt flyttet jeg tilbake i 2007.
-Hva gjorde du før du flyttet
til Tysfjord i 2007?
-Jeg tok min utdannelse i Bodø og
Har embetseksamen, eller
mastergrad, i samfunnsvitenskap.
har også arbeidet med en doktorgrad
innen det samme faget, men den er per
nå lagt på is, ettersom jeg ikke rakk å
fullføre den innen jeg byttet stilling.
- Hva er det største godet med
å bo der du bor nå?
-Foruten jobben er det nærheten til
slekta og naturen.
Utsikten fra veran-
daen på Hellandsberg og på jobben er
godt dokumentert gjennom bilder lagt ut
på Facebook.
- Byr det å ha flyttet på noen
spesielle utfordringer?
-Jeg flyttet på et vis hjem igjen så det var
ikke spesielt i seg selv.
Jeg tygget lenge
på om jeg skulle flytte, av personlige
grunner - fordi jeg måtte velge bort noe
annet - men fant ut at jeg ville hjem og
jobbe med det samiske.
I dag er vi så
mobile, og mange av oss har rimelig
ordnet økonomi, så man kan godt bo et
sted og likevel være på reise ofte, enten
gjennom jobben eller privat.
Derfor er
det å bo et bestemt sted kanskje ikke like
viktig og altomfattende som det var før?
-Er det noe som har overrasket deg
siden du flyttet?
- Jeg er positiv overrasket over samhol-
det og dugnadsånden på Drag og
Hellandsberg.
Folk står virkelig på for
Det samiske er også langt
mer akseptert enn tidligere.
-Hvordan ser en vanlig dag ut for deg?
- Jobben krever mye og jeg reiser en god
del i forbindelse med møter.
Jeg liker ikke
dette bestandig like godt, fordi fritida
spises opp.
Ellers er jeg er glad i bøker
og film, og jeg forsøker å holde musikken
ved like.
Min andre hobby, sjakken, får
jeg dyrket gjennom en sjelden helge-
turnering nå og da.
Jeg skulle ønske jeg
oftere tok meg mer tid til å gjøre mer av
det jeg har godt av; besøke folk og gå
-Hva er den største forskjellen på å bo i
Tysfjord og å bo i Bodø og Tromsø?
- Tysfjord har selvsagt ikke samme
mangfoldet av tilbud som i Bodø og
Jeg har også savnet det gode
musikkmiljøet i Kautokeino, hvor jeg
bodde siste året før jeg flyttet.
Nylig har
en gjeng vi kaller Vuonaga /Fjordfolk
slått oss sammen musikalsk her i fjorden.
Jeg er langt mer tilstede i naturen her
enn jeg var på de andre plassene jeg har
bodd.
Det henger sammen med nærhe-
ten, men også minnene og tilhørigheten.
Å gå tur i fjellene i fjorden er å gå i egne
kulturelle fotspor.
-Hvordan vil du beskrive den typiske
tysfjordværingen?
- Hmm... Opptatt av fjorden, jakt og
hytta, kjønnsroller, bær og fjellet og
fisken, fotball, lokalpolitikk, samhold og
uenighet, religion, kultur og ukultur,
- Stolthet høyere
enn STETIND
Tar tysfjæringer inn over seg kommunevisjonen om
"To folk- en felles god fremtid", vil stoltheten rage
høyere enn nasjonalfjellet, tror Lars Magne Andreas-
Navn: Lars Magne Andreassen
Alder: 45
Yrke: Direktør på Árran
Familie: - Enslig, men ikke ensom,
da jeg har mange gode venner av
begge kjønn.
Bror med familie som
bor på Ankenes og slekt godt spredt
utover i Norge og Sverige.
Kommer fra: Mor fra Vassdalen/
Áravuopmi i Narvik.
Pappa fra Nord-
bukt/Tjierrekluokta i Tysfjord.
Bodd i
blant annet Bodø, Tromsø og senest
Kautokeino.
Bosatt nå: Hellandsberg i Tysfjord
FORTSETTELSE neste side
gå Stáddá
Jårggålibme:Divte Media AS/Adrian Mikkelsen
berrahasajijda Tjierrekluoktaj ja Hujtagij.
Dá guokta saje li oadtjum ietjasa
- Dåbdå gus bájkálasj politihkav?
- Diedon sámegielas berustav.
Sávav
suohkan ja ulmutja duodasti "guokta
almatja - aktisasj buorre boahtteájgge"
Viertti liehket duola dagu buorre
sámegielåhpadibme sihke mánnágárden
ja vuodoskåvlån.
Dát gájbbet diedulasj
válljimijt mij guosská juohkkahattjaj ja ij
dåssju sámijda.
Gå vuorodip sámegielav
de hullip ulmutjijt sijddaj jåhtet jali diek
årrutjit.
Dássta suohkan tjijnni, ja de la
máhttelis bisodit ja ásadit fálaldagájt ma
soajttá ietján e boade.
varresvuodaguovdásj gájkajda
Vierttip sehkanit sijá vuosstij
gudi javlli sámegiella ij gullu
aktisasjvuohtaj.
Åvdep stuorradikke-
válgan Åvddånimbelludahka oattjoj
lagábuj gålmmålågev prosenta jienajs
Åvddånimbelludahka li agev
oajvvadam binnedit ruhtadårjav
sámegiellaåhpadibmáj, sáme mánná-
gárdijda, sáme kultuvrraj ja sáme
girjálasjvuohtaj.
Jus lij dát dáhpáduvvam
de lij Árran stieggiduvvam, máná ællim
sámegiellaåhpadusáv skåvlån oadtjum
j.n.v.
Suohkan lij láhppet sulle 60-70
barggosajijt álggon.
Ja iv galla jáhke sij
gudi Åb:av jienasti Divtasvuonan sihti
dáv, valla baláv mij luluj sámegielajn
dáhpáduvvat jus Åb:a fámov oadtju jus
sjaddá ráddidusmålssom.
- Sjatta vilá dánna årrot?
- Lev goadev oasstám Ájlátten ja
vieledav barggokontráktaj mij vihpá 6
Dan mannela iv diede.
viessomájgev lev årrom muhtem jagev
duon dán sajen ja soajttá vas jådåv.
Majt sidá javllat iehtjádijda gudi
usjudalli Divtasvuodnaj jåhtet?
Danna oadtjobihtit
gájkka man birra niegadihpit ja ájn vil
etnisitet og identitet og så videre.
Fjor-
den setter noen rammer for livet for
Tysfjordværingen, men bortsett fra noen
mønstre er vi så forskjellige alle sammen,
at det typiske er å være ulik de andre!
-Hva synes du kommunen bør være
spesielt stolt av?
- Å ha valgt å ha "To folk- en felles god
fremtid" som overordnet visjon.
ikke mange kommuner her i landet som
har så godt fokus på menneskere-
ttigheter og kultur, både for nordmenn
og samer.
Jeg sier som tidligere Høyeste-
rettsjustitiarius Carsten Smith: "Vi vet at
det gjelder være eller ikke være for en hel
kultur med alt hva den har samlet i seg
av et folks liv gjennom århundrer og av
folkets tanker om å bygge videre.
Mot
dette blekner de fleste andre saker i vårt
lands kultur-politikk".
Tysfjord er en del
av samisk språkforvaltningsområde.
Klarer vi å ta dette helt inn over oss, vil
stoltheten rage høyere enn Stetind.
Mange ikke-samer lærer seg nå samisk,
men vi samer må først og fremst ta an-
svar selv.
På Árran har styret vedtatt at
samisk skal utvikles til å bli hovedspråk.
Dette klarer vi dersom alle i kommunen
synes det er verdifullt og klapper oss på
skuldrene.
Men jeg vil samtidig påpeke
én ting: At Árran satser mere på samisk,
må ikke sees på som om vi stenger ute
bufolk og samer som ikke kan samisk.
er velkommen med norsk språk hit.
vil fortsatt kommunisere med omverd-
enen og delta i samfunnsdialogen, og
museet skal fortsatt være en allmennyt-
tig institusjon i samfunnet og så videre.
Men noen må rett og slett bruke samisk
aktivt, om lulesamisk skal videreutvikles
og overleve.
Derfor må vi gjøre dette.
er like gode samer om vi kan språket eller
ei, men det er en helt annen sak.
snakkes samisk med bufolk tilstede
handler heller ikke om utestengelse, men
å gi språket verdi.
-Hvem i kommunen vil du gi en rose?
- Jeg har fått stor respekt for de som på
ulikt vis tar på seg ansvar - det være seg
som ledere, som frivillige i organisasjo-
ner og politikken, eller som omsorgsper-
soner i privatlivet.
Det er så mange som
gir mye av seg selv, og som ofte ikke får
noe klapp på skuldrene, da det forventes
at de skal være de sterke.
Vi bør gi hver-
andre blomster oftere.
-Har du truffet på bygdedyret?
- Ja, men det er ikke et særegent dyr på
bygda - det er kanskje bare lettere å få
øye på det her enn i byer.
Bygdedyret er
ikke annet enn janteloven omsatt i prak-
sis.
Det er baksnakkelse og rykte-
spredning, foreldete kjønnsroller, frem-
medfrykt og homofobi, god gammeldags
misunnelse og mindre-verdighets-
komplekser.
Bygdedyret er fellesskapets
slemme onkel.
Felles verdier og oppfat-
ninger om oppførsel og moral er bra, men
ikke når de brukes for "å holde folk på
plass".
Jeg foreslår at Tysfjord kom-
mune, nå når de lager ny arealplan, setter
av et eget område til bygdedyret!
-Hva håper du at du kan bidra med i
lokalsamfunnet?
- Gjennom jobben håper jeg jo å kunne
bidra til at kommunens visjon omsettes i
praksis.
Personlig er jeg ikke fritatt for
bygdedyrets fristelser.
I hagen har jeg
laget en egen liten árran, hvor jeg nå og
da setter meg ned og forsøker brenne
opp lysten på å bidra til drittkasting.
har vært med i en liten dugnad blant folk
her på Drag om å ha "framsnakking" som
motto.
Vi har hatt folkemøte, og ønsker å
fokusere på det som gjør stedet så spesi-
elt og å fremme bolyst.
Ellers håper jeg at
jeg gjennom musikken kan bidra til at
flere synger på samisk og tar opp joiken
igjen.
Hadde bare tida strukket til, skulle
jeg arrangert kurs i sjakk.
Har du fått utforsket kommunen?
- Jeg har med skam å melde ikke vært i
alle fjordene i kommunen.
Sørfjorden og
Mannfjorden med fjellene ovenfor gjen-
står.
Jeg står over å klatre opp på Stetind.
Jeg står heller på scenen fremfor tusenvis
av mennesker enn å gå opp der.
-Hva er den vakreste plassen i kommu-
nen?
- Problemet er å finne et sted som ikke er
vakkert i kommunen!
Det er så himla vak-
kert her at jeg tror vi noen ganger er
blinde for det.
Jeg hadde besøk av et par
venner fra USA og Finland sist sommer.
Vi dro blant annet til Musken, og gjen-
nom dem så jeg stedet med nye øyne.
jeg skal føle det vakre drar jeg inn fjor-
den til slektstedene Tjierrekluokta og
Huitag.
De har fått egne sanger/joiker.
-Har du satt deg godt inn i kommune-
politikken?
- Det sier seg selv at jeg er opptatt av det
Jeg ønsker at kommunen og folk
virkelig tar inn over seg dette med "to
folk- en felles god fremtid".
Vi må for
eksempel ha god samiskundervisning i
barnehagen og grunnskolen.
Dette forut-
setter bevisste valg som angår alle, ikke
bare samer.
Ved å satse på det samiske
frister vi folk til å flytte hjem eller bosette
seg her.
Dette tjener kommunen på, og vi
kan opprettholde og etablere tilbud som
kanskje ellers ikke vil komme.
Eksempel-
vis helsesenter for alle på Drag.
Vi må stå
sammen mot de som mener det samiske
ikke hører hjemme i fellesskapet.
Ved
siste stortingsvalg fikk Fremskritts-partiet
nærmere tretti prosent av stemmene i
Fremskrittspartiet har i alle år
foreslått å kutte økonomisk støtte til
samiskundervisning, samiske barnehager,
samisk kultur, samisk litteratur og så
Hvis dette skulle gjennomføres,
ville Árran måtte stenge, ungene ville
ikke få samiskopplæring i skolen lengre,
og så videre.
Dette ville koste kommunen
nærmere 60-70 arbeidsplasser bare til å
begynne med.
Jeg nekter å tro at de som
stemmer FrP i Tysfjord virkelig vil dette,
men jeg er likevel redd for hva som kan
skje med det samiske hvis Frp kommer til
makten ved et eventuelt regjeringsskifte.
-Er du kommet for å bli for godt?
- Jeg har kjøpt hus på Hellandsberg og
forholder meg til åremålskontrakten på 6
Etter det vet jeg ikke.
Jeg har hele livet
bodd noen år på hver plass og kanskje
rører jeg på meg igjen.
-Hva vil du si til andre som vurderer å
flytte til Tysfjord?
- Velkommen skal dere være!
Her får dere
nesten alt dere kan drømme om og mere
til.
KARIANNE
SØRGÅRD OLSEN
Skuterkjøring I
Steigen Jeger og fiskeforening har fått til-
latelse til å bruke én snøskuter til trans-
port av ved, ovn og materialer fra Balkjosen
og inn til foreningshytta på Storvasseid.
De har også fått tillatelse til å kjøre inn
Storvatnet og til grensa for naturreservatet
rett nedenfor hytta i Stordalen.
Tillatelsen
gjelder i perioden fra 13. februar til 30. april
i år og begrenses til to turer fra Balkjosen
til Storvatnet og ellers nødvendig kjøring
på selve vannet.
Tillatelse gjelder kun på
is og snødekt mark og med tillatelse fra
berørt grunneier.
Skuterkjøring II
Kevin Gregersen, Leinesfjord, har fått til-
latelse til å kjøre inntil ti turer med snøsku-
ter fra egen bopel til Bjøllfårra under Dal-
tind, der Leinesfjord grunneierlag nylig
har satt opp en skjeltersjå.
Kjøringen skal
skje fra boligen, over jordene på Stormyra
og langs traktorvei fram til skjeltersjåen.
Gregersen, som ble lam i begge beina og
varig funksjonshemmet etter en ulykke,
begrunner søknaden med at han ønsker å
komme seg på tur i skogen og brenne bål
sammen med familie og venner.
Han søkte
også om tillatelse til å kjøre langs en av-
merket trasé fra Bjøllfårra, over skoggrensa
ved Daltind og tilbake til Storlia for å hente
ved for en kamerat, men denne ble avslått
begrunnet med at behovet for hjelp i dette
tilfellet syntes svært lite, og at teigen var
liten og vanskelig tilgjengelig.
Skuterkjøring III
Allskog ved Rune Moen, Tollef Mykleby
og Per Olaf Fladset eller eventuelle leie-
kjørere har fått tillatelse til å benytte inntil
tre snøskutere for taksering av verdier i
forbindelse med erstatningsoppgjør for
skog etter vernet av Storvatnet naturre-
servat.
Tillatelsen gjelder i perioden fra
Oppdraget er
gitt av regjeringsadvokaten og direktora-
tet for naturforvaltning og gjelder alle nye
verneområder i Nordland.
Tillatelsen er gitt
fra nærmeste tilgjengelige bilvei og til
vernegrensen for naturreservatet ut fra
hva som er praktisk i henhold til vær og
Årsmøte
Skutvik IL
Skutvik skole.
Saker som ønskes tatt
opp på årsmøte må sendes Jorun
Hansen innen onsdag 13. mars.
Enkel servering.
Avis
Opplag Løssalg Endring
Lokalavisa NordSalten
Meløyavisa
Lofot-Tidende
Ságat
Sortlandsavisa
Svalbardposten
Vesteraalen Avis
Øksnesavisa
Fremover
Brønnøysundavis
Lofotposten
Saltenposten
Andøyposten
Våganavisa
Stabilt
opplag for
Lokalavisa
Lokalavisa NordSalten har hatt et
godt og stabilt 2012.
I 2011 hadde vi
den største opplagsøkningen blant
LLAs aviser (Landslaget for
Lokalaviser) i Norge, med en økning
på over 12%.
Det var derfor
spennende å lese 2012-tallene, som
viser en liten nedgang på 1,1% med 33
aviser.
Det totale opplaget ble på
Det betyr at avisa holder
stillingen som Nord-Norges største
ukeavis.
-Det er vi svært godt fornøyd med.
fryktet større nedgang etter den
rekordstore veksten i 2011.
Det slo
ikke til, heldigvis, sier redaktør Børge
Strandskog.
Tallene viser en god stabil
opplagssituasjon for avisa og det er
spesielt løssalget som holder seg
overraskende bra, sammenlignet med
lignende aviser.
Nedenfor kan man
lese opplagstallene for de mindre
lokalavisene i vårt område.
Regionavisa AN hadde en opplags-
nedgang på noe over 600 eksemplarer.
Skilting på Nes-
veien i Hamarøy
Etter ni ukers ventetid har Line Næss, Skut-
vik nå fått svar fra Hamarøy kommune
vedrørende sin henvendelse om skilting
av fylkesvei 661,Nesveien.
beklager sen tilbakemelding og viser til at
Hamarøy kommune ikke har skiltmyndighet
på denne aktuelle veien, det er det Statens
vegvesen som har.
Henvendelse vil der-
for bli fremmet som innspill til den årlige
rulleringen av kommunal Trafikk-
sikkerhetsplan, som vil skje i løpet av vå-
Skutvik havn
finansieres av
næringsfondet
Kommunestyret behandlet i møte
07.02.2013 grunnavståelse og videreutvik-
ling av Skutvik havn.
Det ble vedtatt å
avsette kr 1,3 mill i budsjettet for 2013 til
fase en og prosjektet vil finansieres av
næringsfondet.
Som startfinansiering og
for å komme videre med arbeidet avsettes
det en mill kr finansiert av næringsfondet i
budsjett 2013.
Fylkeskommunen søkes om
medfinansiering forprosjekt.
Behandlin-
gen skjedde i lukket møte.
Dát åvddånboahtá sijda
guláskuddamjavllamusán
suohkanoassepládnaj rubbmelasj dåjma
ja luonndomuossádimij hárráj 2013-2016.
- Udnásj ådåájggásasj sebrudagán
vargga juohkkahattjan le GPS æjgon, ja
dárbbo dárkkelis mierkkimis bálggájs ja
lájdojs guovlon ij le mijá vuojnos
dárbulasj.
Mij oajvvadip mierkkim
tjadáduvvá sáme árbbedábij milta, gånnå
mierkkim vargga ij vuojnnu, valla
huoman la tjielgas.
Viertti diehtet mav
galga åhtsåt gå vájalda mierkkimij milta,
tjálleba jådediddje Mareno Mikkelsen ja
sadjásasj jådediddje Heidi Andersen.
Oajvvaduvvá miehttseduobddága/
duoddara álgon diededuvvá bálggáj
birra, duobddága ano, kulturárbbedábij
ja bájkkenamáj birra, gåktu bálggá li
mierkkidum ja vaj duodden kártta
dagáduvvá miehttse- ja
várreduobddágijs gånnå aj sáme
bájkkenamá tjáleduvvi.
- Sáme bájkkenamá li sáme histåvrålasj
kulturmujto, ma vaddi ájnas diedov
bájkálasj histåvrå birra, dålusj vájaldimij,
årudagáj ja duobddága ano birra.
Bájkkenamájn li árbbediedo ma bierriji
várajdaváldeduvvat ja li dan diehti
Sáme bájkkenamá máhtti
subtsastit jus guovllo le manádahtte jali
ij, ja vaddet ájnas diedov mij ihkap le
gáhtum dárogielan.
Hábmer ja Stájggo li
agev læhkám oasse julevsáme Nuortta-
Sáltos, ja aj dánna gávnnuji diedon
moadda sáme bájkkenamá ma bierriji
tjoahkkiduvvat ja aneduvvat, tjállá
sijdda
guláskudda-
mjavllamusán.
Sijdda ij ga sidá
hiebadahttet
edna adnuj
guovlos ja
vuoset pládnaj
oajvvaduvvá
tsieggiduvvat gapahuka ja dållåsaje.
Låvdagoade ja gámá luonndomateriálajs
li árbbedábálasj sáme årudagá ja sjaddi
riek hiebalgisá idjadibmáj ja
vuojnadibmáj.
- Ienni gå gapahukav tsieggit de
Vuodnabat sijdda oajvvat låvdagådijda
ja segajda, sáme árbbedábálasj
tsiekkadus luonndomateriálajs, ma li riek
buorre suoje dálkkáj ja bieggaj.
Sáme kultuvrraduobddák
Sáme kultuvra tjanos luonnduj le agev
læhkám nanos.
Ulmutja li viessum
E sidá bálggájt mierkkit
Vuodnabat sijdda ij
sidá bálggájt mierkkit,
valla sihti åvdedit
sáme adnemdábijt mij
gullu vádtsemij.
Sijda, sládjogiette,
guohtomguovlo,
nuorre, miehttse ja
váre dåbdduji dagu
oassen sijdas ja da
ma vaddi tjadnasav.
Drådnik Sonja.
Drådnik Sonja ja ietjá várrevádtse oavdos Vuodnabadán vierttiji iesj
bálggáv várráj gávnnat ja oahppat sáme anov guovlos jus Vuodnabat sijda vuojno vieleduvvi
suohkanplánan rubbmelasj dåjma ja luonndomuossádimij hárráj.
Dronning Sonja og
andre fjellfarere i storslåtte Hellmobotn må sjøl finne veien opp fjellet og lære seg samisk
bruk av området dersom Hellmobotn grunneierlag sine syn blir tatt hensyn til i
kommunedelplan for fysisk aktivitet og naturopplevelser.
Foto/gåvvå: Heidi Andersen
luondon ja luondos.
Vieledibme luondos
ja luonndofámojs ja guoddelis
ávkástallam luohkojs le sáme
árbbedábijda tjiegnalit tjanádum.
- Máhttet luondov friddja adnet ilá
moadda rievddamij ja hieredusáj dagi le
ájnas oasse
sáme iellem-
kvalitehtas.
Stuorra oase
luondos ja
åjdåmiehtses
ja Nuortta-
Sálton ma
uddni
vargga
duohtadahtik, li ja li læhkám sáme
kulturduobddága.
adno guovlos máhttá liehket gássjel
vuojnnet luondon, gå álu várrogisát li
luondov ja duobddágav ávkástallam.
Ållo le savvám ja gáhtum juo.
sáme kulturmujto li várnnahisá
biejsstemij.
Luonndo le sijdda
Luohko miehtsen, váren ja nuoren li
agev læhkám tjuohppamguovlo ja gåsstå
viedtjat ájnas lasádusáv viessomij ja
sisbåhtusij.
- Dát le vilá ájnas midjij gudi gullup
Vuodnabahtaj.
Tjadnusa fuolkkáj le
ájnas guovlluj gånnå aktak e åro, mij
dálla le mijá "asstoájggeduobddák".
Fuolkke, fuolke årromsadje ja luotta
fuolke bargos ja dåjmas dahki tjadnasav.
Sijda, sládjogiette, guohtomguovlo,
nuorre, miehttse ja váre dåbdduji dagu
oassen sijdas ja da ma vaddi tjadnasav.
Dát nanos tjanos le ájnas vuodo
bisodittjat fámilja ja fuolke dålusj
årromguovlojt ja dajt adnet tjuohppamij,
rekreasjåvnnån ja asstoájggedoajmman.
Dát vaddá midjij iellemkvalitehtav,
tjálleba Mikkelsen ja Andersen, moadda
tjuohte maneldisboahttij åvdås
Oarjjevuonan.
Bálggámierkkima vuosstij.
Vuodnabat
sijda jådediddje, Mareno Mikkelsen, le
moadda tjuohte maneldisboahttij åvdås
Vuodnabadán oajvvadam bálggáj milta e
galga galbajt tsieggit, valla farra
hiebadahteduvvá sáme adnuj duobddágis,
duola dagu sáme bájkkenamáj adno ma
subtsasti ålov duobddágij birra.
Imot stiskilting.
Leder i Hellmobotn
grunneierlag, Mareno Mikkelsen, har på
vegne av flere hundre etterkommere i
Hellmobotn bedt om at det ikke skiltes
langs ferdselsårene i området, men at det
heller legges til rette for samisk bruk, som
eksempelvis samsike stedsnavn som sier
mye om terrenget.
DIEDO Vuodnabat Sijdda/
Hellmobotn Grunneierlag
· åvdåsti ednamæjgádijt ja árbulahájt
priváhta ednamij Vuodnabadán.
· uddni badjelasj 200 ulmutja gulluji
Vuodnabahtaj fámilljan jali fuolkken.
· sijdda le organiseridum dålusj sijdda-
prinsihpaj milta, semalasjvuoda baktu
aktisasj mierredimorgádna ednamæjgádijs
ja maneldisboahttijs Vuodnabadán.
· Sijda sebrulattjajn le æjgát- ja adnoriektá
sissKálasj åsijn Oarjjelvuonan.
Fredag 25. oktober 2013
- Gatjálvis le liehket
nav gåktu ulmusj le
- Vuorddám lidjiv
værámusáv.
ænndu la buoragit
mannam, buorebut gå
vuorddiv, javllá Svenn-
Egil Knutsen Duolljá.
Jagen 2001 lej sån
vuostasj sábme
julevsáme guovlon
guhti åvddånbådij
homofijllan, jagen 2009
lej sån vuostasj sábme
guhti vállduj náginijn
sæmmi sjierves.
Dá vahko rabáduváj sirddevuosádus
"Bájkálasj mujtulvisá" Árranin.
subtsastuvvi avtse iesjgenga ulmutjij
subttsasa, ålles rijkas, ma li merkajt
vaddám, gænna li sierra subttsasa
subtsastit, gudi li iejvvim bájkkejuhtusav
ja gudi li rahtjam liehket nav gåktu li.
Ulmutja gev vuosádusán iejvvi li Rose
Marie Køhn, Kadra Ahmed Noor,
Ashlam Ahsan - ja Svenn-Egil Knutsen
Duolljá.
- Sjaddá ållo berustallam avta bále, måjut
Svenn-Egil - ja usjudallá åvdep vahko
prográmmav "Sinnasnekker'n", gånnå
aktan gállasjålmmåjn Bruce ja "unna
goadásj miehtsen" Ájluovtan ållo
berustimev oattjoj.
Svenn-Egil ållessjattugin åvddånbådij
homofijllan tjavtjan 2001.
Guhka pros-
essa mannela.
Ja sæhkálak dåbdoj.
álkke.
Ij åvvånis.
- Munji lij giehpedibme, dåbdduj dagu
låsså noade ålgijs váldeduváj.
Iv lim
juojddáv boasstot dahkam.
Lidjiv sæmmi
ulmusj majt lidjiv agev læhkám.
ulmutja oadtjun muv duosstot nav gåk
lidjiv.
Valla diedon aj usjudalliv fámiljav,
æjgádijt ja oarbbenijt, rádnajt.
Lej hálvva
gássjelis sidjij aj álgon.
Balliv
værámusás, ålgoduvvat.
Svenn-Egil bajássjattaj Måsken ja
Ájluovtan, tjadnasijn læstadianissmaj.
Divtasvuonan le læstadianissma
nannusit tjanádum sámevuohtaj, ja
árbbedábálasj ristagis árvo li ájnas oasse
Homofilija ij la sierraláhkáj
árvvon anedum dán birrusin.
Tjanádum li
moadda gátto.
Juska homofilija muhtem
mærráj dåhkkiduvvá læstadianalasj
birrusijn, de ij la huoman "dåhkkidum"
viessot navti.
Gå ådås lagosbirrusin gulluj, de Svenn-
Egil vállji manádit muhtem ájgev.
- Guhka ja buorre loahpe Portugalan, nav
guhkás ierit gå máhttelis.
Madi ulmutja
bessin sáhkadit gaskanisá, subtsas sån.
Ja vierttij gárvedit åvddål sijddaj manáj.
Ja reaksjåvnå båhtin, buoragit ja nievret.
- Vehi smadje sjattaj, valla ienemusát
positijva diededime.
Nuorajn li læhkám ja
ájn ienep "ja de majt"-vuojnno dási,
madi moadda vuorrasijda le læhkám
gássjelis dåhkkidit, javllá Svenn-Egil.
Bájkkejudos lej huoman oassálasste
sivva manen Svenn-Egil Divtasvuonas
jådij sæmmi jage.
Ájluovtajn
buohtastahtedum le Råmså stuorstáda.
Danna máhtij Svenn-Egil viessot
homofijllan ja ulmutja vuojnnet ettjin
berusta.
Ja danna aj iejvvij Bruceav,
amerikanarav guhti mannela sjattaj suv
gállasjålmmån ådåjakmánon 2009.
Hávskes seremonija Diggevieson
Råmsån sjattaj vuostasj sáme
"homohedja" Vuonarijkan, dåssju nágin
vahko mannel gå ådå gállasjvuodaláhka
doajmmagådij.
Munnuj hedja lij juokkirik láhkáj dåssju
hedja.
Dåbdduj luondulattjan munnuj.
Sæmmi bále le válldut symbåvlålasj
dáhpádus.
Munnuj lej duodastit ietjama
gieresvuodav nubbe nubbáj.
Ja ihkap lin
oassálasstám værjoduhttet juojddáv mij
le læhkám iebdes ja gássjelis.
Ájnegis
ulmutja máhtti sierradusáv dahkat ja
vájkkudit ja væráldav buoredit.
Mannela
diehtep aj ietjá sáme Divtasvuonas li
"skáhpas" ålgus boahtám, subtsas
Svenn-Egil.
Ja jur dákkir vuorjjás subttsasa, dagu
Svenn-Egila, galggá sirddevuosádus
Árranin vuosádallat, jienajn ja gåvåj.
Subttsasa moattebelak Vuonarijkas.
Ulmutjij birra gudi li åvdån vádtsám.
Svenn-Egil Knutsen Duolljá válljij
tabuav boarkkit homofilija birra sáme
sebrudagán ja vattij homofijlajda
muodov.
Dáv dagáj dan diehti gå sihtá
liehket dav gev la.
- Gatjálvis le liehket nav gåktu ulmusj le,
åskeldit ietjas dåbdojt, ja bessat viessot
ietjas iellemav, tjuottjot sån.
Moatte jagij mannela Råmsån le Svenn-
Egil ruoptus Divtasvuodnaj jåhtåm aktan
ietjas Bruce Morén-Duolljájn.
"Unna
goadátjij miehtsen".
Iesj barggá
nuorttarijkalasj giellaprosjevtajn,
GiellaGálldo, kåntåvrråsajijn Sámedikken
kulturguovdátjin Árranin.
Bruce le dutke
Råmså Universitehtan ja ruvva
vuostasjamanuensis Nordlánda
Universitehtan.
Dåbddåba buoragit
vuosstájváldedum lagosbirrusin,
soapptsoba ja buoragit adneba.
- Soajttá gehtjaduvvin "imálattjan", ij
ållu A4, valla dåbddin dåhkkiduvvam ja
buorisboahtem.
Bájkkejuhtusav en
ielve...
Fredag 29. november 2013
Tjálle Harald O. Lindbach Siljárbáhkos le
hæsstaj Rositaj gielav vaddám,
moattejahkásasj Hábmervierik Bjørn
With le tjuorggam ja Hábmernæjttso Nan
Persen, dåjmadiddje Idut almmudagán,
girjátjav almot.
- Harald le sjuggelis tjálle ja
resurssaulmusj gejna buoragit aktan
barggap, subtsas dudálasj dåjmadiddje
Nan Persen.
Bájkálasj histåvrrå
gåvvårájddon
Vuodon subttsasis gåvvårájddogirjátjin
le bájkálasj histåvrrå ja iesj diehtá jus
tjálle hæssta
Siljárbáhkon le
tjállev
arvusmahttám?
Subtsas vállda
mijáv bálggá milta
sámeednamin,
fiervás åvtå bájkes
ja várráj ietjá
Stuorra ja
njálga láttaga, guole jávrijn ja
skåvllåmánná rahtedis bájkes várráj
vádtsemin, hestajn Rosita
noadehæsstan.
Vuostasj julevsáme
gåvvårájddogirjásj
Almmudahka Idut
le áttjak vuostasj
gåvvårájddogirjátjav
almodam julevsáme-
Gålmås
Hábmeris lij dajna
barggam.
- Subttsasa vuodo le dalloj gå lidjiv
åhpadiddje Måsken ja miján lij
skåvllåmanno, subtsas Lindbach, gen
mielan subtsas le mælggadav læhkám ja
dálla, lahka aktisasjbargujn tjuorggijn ja
åhpadiddjijn Bjørn With, le ållidam
gåvvårájdov.
- Bjørn le mælggadav Siljárbáhkon
barggam ja munnun le goappátjijn
juonga lágásj vetoriektá bargguj, ja
aktan lin guorrasam tjoavddusijda majna
lin dudálattja, subtsas tjálle.
40 biele guhka gåvvårájddogirjásj le
boanndát Bjørn Withas tjuorgaduvvam,
guhti moadda jage Hábmerin åroj ja dálla
le åhpadiddje Narvijkan.
Sáme almmudahka
Dåjmadiddje ja Hábmernæjttso Nan Per-
sen (gástaduvvam Mydske) ja le
riegádam ja bajássjaddam Tranøy fyran.
Gå áhttjes ja fyraålmåj Hans Mydske
jámij de lij Nan 11 jagák, ja fyraskierres
jådij Tranøyaj ja manenagi Oppeidaj, ja
danna åroj madi joarkkaskåvlåv váttsij.
Gieresvuohta suv Porsánguj Finnmárkon
doalvoj.
Boaddnjes
Åge Persen lij
moadda jage
dassta åvddåla
álgadam Idut
almmudagáv.
Jages
girjálasjvuodajn ja
gielajn barggam.
Jages 2001 le sån
stuoves bargov
adnám almmudagán, mij le aktisattjat
Lindbachajn barggam 1994 jage rájes.
sujna le almma vieledus girjálasjvuoda
bargos mav sijddalahá Siljárbáhkon le
- Harald le ållesjattugin sámegielav
oahppam ja ælla gájka dav dahkam.
Vie-
let bájkálasj kultuvrav, javlla Nan, gut
ittjij iesj goassak iednegielav åhpa, vájku
ieddnes Berit lij julevsábme.
- Dalloj ij lim åhpadibme julevsámegielan
ij ga mánnágárden, nuorajskåvlån jali
Valla nuorttasámegiella åhpajn de dádjat
vehi julevsámegielav.
- Gåvvårájddogirjátjin le álkkes tæksta ja
hiehpá sihke mánájda ja ållesjattugijda.
Álkkep le gåvvårájdov låhkåt, ij la dagu
girjev låhkågoahtet.
Dánna li moadda
tjáppa gåvå ja oanes gárgadisá, ja le
hiebalgis ådåálggijda ja máhtalgijda, suv
Ájggop almmudit gåvvårájddogirjátjav
sihke nuortta- ja oarjjesámegiellaj.
Nammaduvvam
girjálasjvuodaguddnebálkkáj
Almmudahka boahtteájggáj vuorot
girjálasjvuodav, prosa ja mánnágirjijt ja
almmut aj nuorramagasijnav mij
almoduvvá vihtti jahkáj.
Guokta girje
almoduvvam Idut almmudagás li esski
nammaduvvam nuortalasj ráde
girjálasjvuodaguddnebálkkáj 2013.
guddneduvá, valla gå nammaduvájma lij
mihtos ja arvusmahtte, dåjmadiddje
- Signe Iversen (tjálle) ja Sissel Horndal
(tjuorgge) lijga nammaduvvam mánná- ja
nuorragirjálasjvuodaguddnebálkkáj
mánnágirjijn "Manugánda ja Heike".
Tjálle Sollaug Sárgon lij nammaduvvam
diktatjoahkkijn "Savvon bálgáid
luottastit", Idut almmudagás
almoduvvam jagen 2010.
Diktatjoahkke
lij Sollaug Sárgona vuostasj almodus.
Dát le vuostasj bále Nuortalasj Ráde
guddnebálkáv vaddá mánáj- ja
nuorajgirjálasjvuohtaj ja lip viehka mihá
nammadusájn, javlla Nan Persen.
Vuostasj bále vuojtte Nuortalasj Ráde
guddnebálkás ivteduvvin avta buohta
gå guddnebálkkájuogedibme, ja gevaj
guddnebálkkágallan Operagoaden Oslon
gålgådismáno 30. biejve.
- Lij stuorra vásádus dåssju dåppe
liehket, subtsas Nan.
Dálla le almmudahka dal vuostasj
gåvvårájddogirjátjav julevsábmáj
almmudam.
Girjásj máksá 99 kråvnå ja
viertti liehket bigos javllavattáldahka
mánájda juohkka álldarin.
Dat ja ietjá
tjáppagirjálasjvuoda girje dåhkki oasstet
njuolgga almmudagás telefåvnå baktu,
mejla baktu jali nehta baktu dinngut jali
girjjeoassásin.
Girjásj aj Árran julevsáme
guovdátjin vuobdeduvvá.
Harald ja Rosita miehtsen barggamin.
Harald Lindbach le tjállám gåvvårájdov hesta
Rosita birra ja várrevádtsemis sámeednamis.
Hæssta Siljárbáhkon le Haralda fáron
miehttsimin ja le dálla aj ietjas gielav oadtjum gåvvårájddogirjátjin julevsámegiellaj.
Harald og Rosita på jobb i skogen.
Harald Lindbach har skrevet tegneserien om hesten
Rosita og en fjelltur i Sameland.
Hesten i Skilvassbakk er med Harald på skogrydding og
har nå også fått sin stemme i et eget tegneseriehefte gitt ut på lulesamisk.
Almmudahka Idut AS
almot
Tjuorgas
Rositas
Fredag 5. september 2014
Amund Johnsena subtsas le oasse vuosádusás BRUDD mij Árranin rabáduváj åvdep vahko.
Rádevadde Anne Kalstad Mikkelsen le
åvdåsvásstediddje vuosádusás - mij vil ienep sajij rijkan vuoseduvvá.
Amund Johnsens historie er en del av utstillingen BRUDD som
ble åpnet på Árran i forrige uke.
Rådgiver Anne Kalstad Mikkelsen er lokalt ansvarlig for utstillingen - som vises flere steder i landet.
Gåktu sáme giehtadaláduvvin doaro
mannela le akta Vuona
mannájdoarohiståvrå stuorámus
skámojs.
Rádjálåvså ettjin almulattjat
gijteduvá jali rámpoduvá dan várálasj
bargo åvdås majt tjadádin doaro jagij
sinna, valla dan sadjáj farra
doarrádaláduvvin ja gáddalahteduvvin.
Esski jagen 2005 Gånågis Harald
vájvahij rámpodisvuodas rádjálåvsåjs ja
sijá báhttsijda, gå Sámedikkev rabáj dán
jage, 60 jage mannel gå doarro hiejtij.
dát guhká rámpodisvuohta ja
tjuodjelimvánesvuodas dagáj nav jut
rádjálåvså ja sáme birrasa ettjin vuojga
dájt tjierggis dáhpádusájt nammada.
Vásádusá ettjin subtsastuvá, ja ettjin
gåjt tjáleduvá.
Ja muhtem mærráj le aj
nav subtsas mij subtsas Strávvásj
Amunda birra.
Amund Nicolai Johnsen riegáduváj
Skotsfjordmarkan Stájgon jagen 1907,
valla unna mánátjin Hábmerij bådij aktan
æjgádij ja oarbbenij muhtem jage mann-
Rádjálåvsså guhti
Sachsenhausenij virdduj
Vuosádus Brudd, mij
åvdep vahko Árranin
rabáduváj, åvddånbuktá
moadda amás, sjievnnjis
subttsasa mijá histåvrås -
dagu subtsas Amund
Johnsena birra Strávvátjis
Hábmerin.
Sån giddiduváj
tuskajs ietjas
rádjálåvsådåjmas ja
dåbdos fángaårruhij
Sachsenhausenij virdduj.
ela.
Áhttjes Jonas Johnsen (Vaddnem)
lij dalloj oasstám sijdav Strávvátjin, mij
la udnásj bæjvváj fuolkke æjggu.
Sijddan ij aktak dasti åro, ja le guoros
læhkám moadda, moadda jage.
Amund Johnsen åroj divna mánná- ja
nuorra jagijt Strávven ja danna vilá åroj,
gå Ella Labbajn vállduj jagen 1934,
ællosáme Henrik (Heika) Labba niejdda.
Lagámus jagij mannáj Mielkkevággáj
Bállágin jåhtin, gånnå Amund vuohppas
ællosujttuj oassálasstij, madi sujna ja
Ellajn aj lidjin sierra boahttsu.
Gå doarro álgij, Amund manenagi
låvssågådij aktan iehtjádij, duola dagu
Vuohpes.
Dán ájge javladuváj Henrik
Labba virggáj biejaj ienep svájnnasijt gå
dárbahij.
Amunda hárráj lidjin sieldes båhtusa.
Akta báhtariddjijs majt låvssij rájá
badjel, lij gåvvimapparáhtta manen ja
gåvvij juohkusav báhtariddjijs ja
rádjálåvsåj Svierigij váttsedijn.
Ja sihke
gåvvå ja mujttalus báhtarimes soames
avijssaj bådij Svieriga bielen.
Tuska
delegasjåvnnå Stocholman dáv ájttsin,
ja diedojn sihke namájn ja årromsajijn,
de lij álkke tuskajda Amundav gávnnat.
Sån giddiduváj snjuktjamánon jagen
1943, vuostak giddagissaj Tråmsån, ja
nágin máno mannela sirdeduváj Grinij,
dassta tuska Sachsenhausenij tjavtjan
sæmmi jage.
Danna sjattaj dasik doarro
hiejtij, nievres dilen.
Binná biebbmo, ållo
dænntjá ja båddåsattjat lij sån
hæggavádán skihpudagás.
Javladuvvam le jut rijbadij dåssju dan
diehti gå akta fánngaguojmijs, giehtos
Arnulf Øverland, biebbmotsuhttsev
sujna juogij.
Valla ålos jábmin, huj ålos.
Valla Amund rijbadij.
Røde Kors-páhke
dilev buoredij doaro låhpan, valla gå
bieddjis bussa båhtin giddagisájt
viettjatjit de lidjin guojrre ja fámodime.
Oanegattjav lij Svierigin åvdås gå
ruoptus Bálágij jåvsådij.
Ienemus oasse
ælos lij gáhtum ja dajnas aj
viessomuháv massáj.
Såj Ellajn
mierredijga oarjás jåhtet aktan mánáj,
gånnå Amund barggagådij
ræjnnuhiddjen Dagali ja Skurdalen reins-
kompania åvdås Hardangerduoddarin.
Åstij manenagi aj ietjas boahttsujt ja
sujttogådij Årdalsvárijn Valdresin.
Jagen 1949 goadev åstij Tuftlian Geilon.
60-jagij álgon Amund hárddos sjattaj, ja
gå lij bárnedis de vierttij boahttsujt
vuobddet ja jagen 1962 tsieggij niellja
gámá mij uddni le nasjonpárka
guovddelin, váj turisma sjaddá ådå
viessomuj sunji, Ellaj ja 6 niejdajda.
viddnudahka le vilá dåjman.
Amund
jámij jagen 1970, 63 jage vuoras.
Ietjas tjierggis vásádusáj birra doaro
jagijs ja sierraláhkáj Sachsenhausenis
ittjij vuojga giehto...
Fredag 8. august 2014
Låhkåmusán gávnnu.
- Måj oajvvepersåvnåjn li hálvva muodugattja, valla iv lim mån guossak dahkam dagu sån.
Mån gávnnuv låhkåmusán, valla man rádjáj le låhkkij duogen
- Galla lev alvaduvvam divna árvustallamijs.
Sæmmi båttå le luondulasj gå dárogielgirjes ienebu berusti gå sámegielgirjes.
Finnes i stoffet.
- Hovedpersonen og jeg har mange likhetstrekk, men han gjør ting jeg aldri ville gjort.
Jeg finnes i stoffet, men i hvor stor grad, er opp til leserne å avgjøre.
-Det har vært
overveldende og overraskende med all responsen.
Samtidig er det naturlig at ei bok på norsk får mer oppmerksomhet enn ei bok på samisk, sier Sigbjørn Skåden om sin første bok,
javllá Sigbjørn Skåden suv vuostasj dárogielak girje birra.
Sigbjørn Skåden le ájgge-
guovddelin ietjas vuostasj
románajn dárogiellaj.
Våke
over dem som sover
tiemátiseri fámov ja
hæsodisvuodav moatte
sáme buolvaj tjadá.
Hamsunbiejvijn guossidij Skåden
Hábmerav, girje birra subtsastittjat.
Girjen le dálátjij viehka buorre
árvustallama, ja le akta dajs girjijs mij le
ienemusát luojkadum Tråmså
girjjevuorkán.
Skåden iesj le Skánes
Oarjje-Råmsån, ja le almmudam guokta
diktagirje ja románav, gájka sámegiellaj.
Girjijn Våke over den som sover,
almoduvvam Cappelen Damm baktu, le
sån dárogiellaj målssum.
- Munji le amás, dárogiellaj tjállet, ja
almoduvvat dákkir dåbdos
girjjealmmudagá tjadá.
Ja duodden le
geldulasj gå li nav ållo vuojno ja
árvustallama; luodjomláhkaj ij la
máhttelis sæmmi láhkáj jus sámegiellaj
tjállá, javllá Skåden.
Objevtas subjæktaj.
Vájku ij la
sámegiellaj, de la tiemátihkka muhtem
mærráj sámij birra.
Skåden
fábmogasskavuodajt guoradallá; Gåktu
ulmusj le juogu dal subjæktan, jali
iehtjádij fámo objæktan.
berajhiståvrån manus manná.
- Gænna le máhttelisvuohta ráddit?
Dárojduhttem ja nasjåvnnåtsieggim
sámijda vájkkudij, sierraláhkáj
vuojnnusij boahtá muhtem subttsasin.
Subttsasa máttaráhkon ælla fámo.
suv bárnijs vuosteldahttjá vierredagov,
valla juhkalisvuohtaj boahttu.
Ja de la
ieddne subttsasin.
Sån le akta 68:ijs, ja
ráddigoahtá fámov mij ij la sujna
goassak læhkám, subtsas tjálle.
Girje oajvvepersåvnåjn ja
oajvvesubttsasijn le ietjáláhkáj.
dájddárin fábmo mav boasstot adná.
- Måj oajvvepersåvnåjn lin ludtjusattja,
måj lin sæmmi sáme bájkátjin
bajássjaddam, ja munnun le sæmmi
Máhttet lij liehket mån, valla
sujna la prosjækta - korståhka - mij le
guhkken ierit muv ulmusjvuoges.
Aktu
allasis le dat vuogas prosjækta, valla
dav majt dahká iehtjádij vuosstij le
mælggat ierit dassta mij le dåhkkidahtte.
Hálvva sieldes sjaddá, subtsas Skåden.
Várálattjat láhka.
Girje oajvvesubttsas
gåvvit dájddára viessomav
Guovddagæjnon jagen 2007, sån le
dåppe danen gå galggá dahkat
oajvvebuvtav stuorra vuosádussaj.
Prosjevta vuodon le dat vijdes
råhtsatjimássje mij bájkev suorggidahtij
nágin jage dassta åvddåla.
Romádna le
tjielggiduvvam dagu "várálattjat lahka".
- Tjáláv ietjam almma subttsasa sisi, váj
besav javllat juojddáv seksualitehta ja
fámo birra.
Girje oajvvepersåvnnå ájggu
"bávkodahttet rugev", ilmodit
vigedisvuohta ij åvvå gávnnu, javllá
tjálle, gut oattjoj soabmásav
Guovddagæjnos girjev lågåtjit, ja
tjårggitjit sån lij "rájáj sisbielen" gå
sebrudagáv gåvvidij.
Hamsun-dásen.
Valla Våke over dem
som sover, le ienep gå bihko
unugisvuohta.
Árvustalle li bajedam
Skådena luondogåvvidimijt, ja gåhttju
dajt sæmmi dásen gå Knut Hamsun.
- Dat le imálasj ja le májnudibme mav le
gássjel dåhkkidit.
Dan diehti gå mån
heva persåvnåjda ájádusáj oahpástuvá,
dibdáv birrasav mujttalit; luonndo rahpá
ulmutjij sisbielev, tjielggi tjálle, guhti le
riegádam jagen 1976.
Árvustalle li aj ájttsam Skåden adná
stuorra åvddåbokstávav gasskavuoda
namájda; persåvnåj namá li
Máttaráhkko, Ieddne ja nav vijdábut.
- Muhtemij mielas ihkap histåvrålasj
sekvensa e rat aktan hieba.
sån dahkam stuorbokstávav tjanástagá
Ja mijájn gájkajn le ham dát
aktisasj: Juohkkahattjan le læhkám
áhkko ja ieddne, subtsas Sigbjørn
Skåden, guhti le tjállám gáktsa
versjåvnå románas åvddål gå
almoduváj.
Divna barggo le vuojnunagi
tjuohppusav vaddám.
Girjje massta árvustalle
rámmpu guoradallá
fámov ja hæsodisvuodav
Fredag 9. mai 2014
Gåvvå: Sander Andersen, NRK Sapmi
Asplan Viak le virgeduvvam
máhttelisvuodajt gávnatjit ájggomusájs,
majt ájggu jåhtuj biedjat guovdástagán
Ájluovtluovtan.
Kuoljoka ájggomusá li
sihke galleria, årudagá, kontåvrå ja
æládus aktan hotellajn ja guossodimijn.
Ednama ma li usjudallam ásadibmáj
gåbtjåduvvi Ájluovta guovdastagá
reguleringsplánas, mij le reguleriduvvam
årudagájda ja æládusájda ja luovtastagá
dievddemij.
Valla dajnas gå pládna le
guovvamános jagen 1980 de ådå
reguleringspládna hæhttu dagáduvvat
ja danen åhtså Kuoljok 100 000 kråvnå
Divtasvuona suohkanis ja
merraæládusruhtafåndas ådå
reguleringsplána bargojda.
Prosjevtav li
åvdebut åvddånammadussaj vuosedam.
Máhttelisvuodabargo ulmme le
åvddånahttet konsepthámev
smávveplánaj ja galggá aneduvvat
vuodon joarkke prosessan regulerima
hárráj ja dajnas rámmaåhtsåmussaj.
Ájnegasjviddnudahka Njunjes, Anna ja Ingar Kuoljokijn, åhtsåba ásadit sihke galleriav, guossodimsajev ja idjadimsajev Ájluovta guovdastagán.
Dánna Ájluovta doajmmamárnánin
2011, gånnå juohkka jage oassálassti låvdagådijn, biebmoj ja muossádimij.
Enkeltforetaket Njunjes, med Anna og Ingar Kuoljok, søker å etablere både galleri, serveringslokalet og
overnatting i sentrum av Drag.
Her under Drag Aktivitetsmarknad 2011, hvor de årlig stiller med telt, mat og samiske opplevelser.
Låvdagoahtegalleria
ja kafea Ájluovtan?
Anna Kuljok ja suv viddnudahka Njunjes
ájggu galleriav ja hotellav tsieggit Ájluovta
guovdastagán.
Bájkálasj viddnudahka "Njunjes", jådeduvvá
gállasjguojmeguoktás Anna ja Ingar Kuoljokis ja
le jage 2009 ásadime rájes vuorodam sáme
guossodimev ja sáme muossádusájt.
Gå SDH-nammadus ja sáme ájrrasa
galggin dágástallat árvvalattadum
guovllomedisijnalasj
varresvuodaguovdátjav (TDMS)
Ájluovtan mánnodagá, ittjij NRK
Sáme journalissta Sander Andersen,
jali ietjá media, besa tjåhkanimev
tjuovvot.
NRK ittjij rat dasi lijkku ja
sijá mielas vierttiji dákkir tjåhkanime
tjadáduvvat bihkusin farra gå
måsskusin.
"Avtaárvvusasj varresvuoda-
dievnastusáj birra giehttu gitta
uvsaj duogen", næhttabielen tjálli.
Gievras fámo Divtasvuonan vilá
barggi guovdátjav Ájluoktaj
åttjudittjat, vájku Divtasvuona
suohkan ij sidá prosjevtav tjadádit
ja ráddnásuohkana Hábmer ja
Stájggo li skurnnjeluddam
prosjevtav doarjodit.
julevsáme birrasijda le ájnas
guovdátjav ásadit Árrana modella
láhkáj, gånnå sihke dutkam ja
varresvuodadievnastusá
tjoahkkiduvvi sæmmi rábe vuolláj.
Ij diehttu jus barggi ietjá tjoavddusij
gå TDMS.
tjåhkanimes
ålgus bálke-
stuváj
Kártta.
Njunjes dárbaj dårjav regulerimij ednamis gnr/bnr 60/107 ja 60/108 Ájluovta
guovdastagán, gånnå ájggomus le ásadit galleriav, årudagájt, kontåvråjt ja æládusájt aktan
hotellav ja guossodimev.
Kart.
Njunjes har behov for bistand til regulering av eiendom
med gnr/bnr 60/107 og 60/108 i Drag sentrum, hvor man ønsker å etablere galleri, bolig,
kontor og næring samt hotell og servering.
Fredag 20. juni 2014
- Ælla lahkám åhttse riekta
máhtudakgájbbádusáj, subtsas hiejtte
rektor, Sigurd Magne Winther.
Skåvllå le adnám Árran julevsáme
guovdátjav sámegiella åhpadime gáktuj,
guhkásåhpadime baktu.
Ja navti sjaddá
aj 2014/2015 skåvllåjahkáj.
- Árran le guhkev åhpadam ja siján li
tjiehpes åhpadiddje, ja nav de nuora
oadtju dav majt galggi riektáj hárráj,
dættot Winther.
Oahppijlåhko sámegiellaåhpadimen le
målssum gávtse ja lågenanvidá oahppij
gaskan, valla boahtte skåvllåjage li
dåssju gålmmå oahppe gudi ájggu
sámegielåhpadimev tjuovvot.
- Álgos dán skåvllåjáhkaj lidjin gávtses
tjáledam sámegielåhpadibmáj, valla gå lij
guhkásåhpadibme de vidás ettjin
huoman åhpadimev sidá.
Ávastav le
dan diehti gå soabmása åtsådalli
guhkásåhpadibme ij sidjij hieba.
Árvvedahtte sávvin farra dábálasj
åhpadimev, javllá Winther.
- Diedá gus manen ehpit nagá
E sámegielåh-
padiddjev gávna
Goalmát jage juo ij la
Knut Hamsun joarkka-
skåvllå nahkam sáme-
gielåhpadiddjev åttjudit.
Dajnas jáhkedahtte skåvlå
sámegieloahppijt massá.
Hiejtte rektor Knut Hamsuna
joarkkaskåvlån, Sigurd Winther dåbdås le
gássjelis sámegielåhpadiddjijt åttjudit
skåvllåj Oppájden.
- Soajttá vierttip
incentivajt ienebut konkretiserit, javllá sån.
Avtroppende rektor ved Knut Hamsun
videregående skole, Sigurd Winther
erkjenner at det er vanskelig å rekruttere
samisklærere til skolen på Oppeid.
- Vi må
nok konkretisere incentivene mer, sier han.
sámegielåhpadiddjijt åttjudit?
- Gássjelis le vuojnov bajedit dan birra.
Gávnnuji moadda tjiehpe nuora gudi
vállji sámegielav fágan ja gænna le
máhtudahka åhpadittjat, valla muhtema
farra åhpadusáj joarkki ja sihti ietján
dahkat gå åhpadit.
Galla lulujma adnet
ållesvirgev Oppájden, dan diehti gå dat
la ájnas skåvllåbirrasij ij dåssju
giellaåhpadime hárráj.
máhttá viehkedit máhtudagájn ja
diedulattjan dahkat ietjá oahppijt sáme
histåvrå ja kultuvra hárráj, ja dan láhkáj
buoredit sáme perspektijvav skåvllåj,
javllá rektor.
Skåvllå sávvá liehket luondulasj
vuostásjválljim julevsáme oahppijda.
- Sij li ájnnasa ja buorre oasse
skåvllåbirrasis.
Ep la dåssju
guovtekultuvralasj skåvllå sámegielajn
ja dárogielajn, valla moattekultuvralasj
skåvllå moadda ålggorijkalasj oahppi
sihke sentralskåvlås ja Hábmera
gasskarijkalasj guovdátjis, javllá
Winther.
- Lihpit gus gæhttjalam vaddet
incentivajt gå sámegielåhpadiddjijt
åttjudihpit?
- Diedon galggi miján soames
máhtudakrávkalvisá ja dán jage ællim
åhttse máhtudagáj.
Valla vuojnnep jus
galggap juojddáv nahkat de vierttip
fálaldagájt buktet ja láhtjet váj
miellagiddisin sjaddá.
Gávnnuji dåssju
gallegattja dájna máhtudagájn ja dan
diehti le luondulasj ahte le stuorra
gilpustallam dáj fáhkaulmutjij birra.
galggá fáhkaulmutjit åttjudit de le
máhttelis biedjat incentivajt mij gullu
- Skåvlån le agev læhkám buorre
aktisasjbarggo Árranin guhkásåhpadime
Sij li dahkam ja vilá dahki riek
buorre bargov, valla sávvap diedon
ietjama åhpadiddjijt, valla dallutjij lip
dudálattja Árranijn.
Árran fállá uddni guhkásåhpadimev 20
oahppijda vuodo- ja joarkkaskåvlån,
juogedum guhtta joarkkaskåvlåjda (Akta
Råmså fylkkasuohkanin ja vihtta
Nordlándan).
FJERNUNDERVISNINGSELEVER på elevtreff på Arran i oktober 2010.
De fortalte at det var blitt
trendy å lære seg samisk.
Isabell Thomassen, Jonas Paulsen, Christin Solberg, Nora Mari
Iversen, Marte G. Kleivan og Olga Gælok.
barggobiejve tjádadibmáj,
bálkká ja soajttá doarjjagav,
- Jus soames dáv ássjev de
låhkå ja mielastuvvá de galggá
ber aktijvuodav válldet, måjåt
ja duoddis:
- Ep la ájn mierredam gudi sjaddi ådå sáme oahpestiddje, javllá
prosjæktajådediddje Risten Länsman Sáme allaskåvlån Guovddagæjnon.
- Dav oadtjop diehtet Riddu Riddu festiválan snjilltjamánno 11.
Biejvve,
javllá sån
Sáme oahpestiddje li gålmmå nuora gudi li virgeduvvam manádittjat
Vuonav miehtáj, valla sierraláhkáj sáme guovddaguovlon, diededittjat
nuorajt sáme kultuvra ja dilij birra.
Sij sierraláhkáj joarkkaskåvlåjt guossidi,
valla aj ietjá guovddelis sajijt gånnå nuora tjåhkani.
Sáme oahpestiddje
åhpaduvvi Sáme allaskåvlån Guovddagæjnon, mij la Sáme oahpestiddjij
tjadádime ja dåjma fágalasj åvdåsvásstediddje.
Mannel åhtsåmájggemiere
biehtsemáno 1. biejve lidjin gietjas gudi lidjin åhtsåm.
Skåvllå sávvá
åhttsijt nuortta, julev- ja oarjjelsámij guovlos ja le nuorajt bádtjim ålles
rijkas, ja sierraláhkáj báhtjajt, åtsåtjit.
Mánnodagá dán vahko lij audition gietjav åhttsijda
gudi lidjin åhtsåm oahpestiddjen boahtte skåvllåjahkáj.
Dåssju akta gietjajs lij julevsáme guovlos.
Ådå sáme oahpestiddje
Fredag 14. mars 2014
Julevsáme Vahkkuj ådå
prosjæktajådediddjev åhtsi
Sidá gus dån Julev-
sáme Vahkov jådedit?
Doajmmasiebrre Julevsábme (DSJ) åhtsi
ådå prosjæktajådediddjev guhti máhttá
jahkásasj Julevsáme Vahkov jådedit.
Valla dálátjij ij le aktak diededam.
jådediddje Odd Levi Paulsen guhti sihtá
nágin iehtjádij bargov vaddet, hasot
gájkajt gudi julevsáme gielas ja
kultuvras berusti diededit.
- Prosjæktajådediddje bierri dakkár guhti
åvdåsvásstádussaj lijkku ja berustit, ja
åhtsåp náginav guhti le badjel 18 jage,
javllá Paulsen.
Vidát jahke
Dán giese le vidát jahke doajmmavahkko
ásaduvvá.
Ja degu agev le rahtedis
sebrudahka Måsske Divtasvuonan
gånnå dáhpáduvvá.
Vahkko le
snjilltjamáno goalmát vahkko gå
Divtasvuonav miehtáj li ulmutjijs galle
giesseårudagájn.
-Dákkir barggo ja tjadádibme le ávkálasj
máhtto ja mákso le dan duogen man
stuorra ruhtadibme prosjevtan le ja
makkir prosjevta tjadáduvvi.
vájmos sávvap náginin le
vejulasjvuohta ja miella prosjevtav
joarkket, javllá Doajmmasiebrre
Julevsábme (DSJ) dårvodis
stivrrajådediddje Viktor Inge Paulsen.
Sáme vahkko le julevsáme giela,
kulturárbe ja histåvrå nali tsieggidum, ja
dan ulmme le liehket alkoholahtes,
hávsskes ja jasska vejulasjvuohta
giesen sierraláhkáj sáme nuorajda, valla
aj fálaldagáj sihke mánájda ja
Vahkon li moadda
iesjgengalágásj dåjma degu julevsáme
dibmaduodje kurssa,
bállotjiektjamskåvllå ja dábálasj Hellmo
Cup.
Li aj vádtsem- ja guollimgilppusa,
giellabagádalle ja ållo ienep.
- åhtsåp berustiddje ulmutjav gænna le
miella dási, sáme ássjijs berus ja le
gárves badjel válldet geldulasj ásadimev
mij gielav ja kultuvrav dættot.
Organisasjåvnå oajvveulmme le sáme
gielav, identitehtav ja kultuvrav åvdedit,
gånnå sáme máná ja nuora li
oajvveulmmejuohkusa, ja Julevsáme
Vahkko le ájnas oasse dát bargos, javllá
Odd Levi Paulsen.
Stuoves ruhtadibme
Sámedikke budsjehta
Vahkko le juo bessam stuoves
ruhtadibmáj Sámedikke budsjehtan.
Ásadibme le aj ruhtaduvvam rudájs majt
åhtså ja ietjas rudáj ja le oadtjum
doarjjagav duola dagu Nordlánda
fylkkasuohkanis, Siesstembánnka 1
Nuortta-Vuonas ja Divtasvuona
suohkanis.
- Dijmmá lij budsjæhtta 680.000 kråvnå,
massta kr 130.000 lij kafeadoajmma, sulle
Sámedikkes, 150.000 Nordlánda
fylkkasuohkanis ja 100.000 Divtasvuona
Miján li 200.000 kråvnå
stuoves ruhtadibmen Sámedikkes ja
miján le aktisasjbarggosjiehtadus
Divtasvuona suohkanijn mij merkaj 2015
rájes oadtjop 100.000 kråvnå sijájs.
Navti li dá rudá juo gárvvása váni
åhtsåmis, mij álu le låsemus barggo,
miejnni åvdep jådediddje.
Vuoset aj ådå prosjæktajådediddje duo-
gen le makta galggá ienep rudájt åhtsåt
dájda duodden.
- Ja prosjæktajådediddjen le aj
barggevehka, 6-8 gudi vásstedi iesj
guhtik ássje åvdås plánidijn ja
tjadádimijn ja navti ij "aktu" barga.
Duodden li gájka 2014 åhtsåmusá
sáddiduvvam ja navti ij ådå
prosjæktajådediddje dárbaha
ruhtadimijn barggat dán jage.
máhttá stivrra dahkat.
- Mij sihtap mijá ásadibme galggá
liehket dakkir gånnå julevsáme máná ja
nuora bessi liehket dåssju gudi sij váni
dættos stuorrasebrudagás, ja jut máhtto
julevsáme dábij, giela ja kultuvra birra
buolvas buolvvaj åhpaduvvi, javllá Odd
Levi Paulsen.
Sån hasot gájkajt gudi
julevsámevuodas berusti, aktijvuodav
Máhtá aktijvuodav válldet
stivrrajådediddjijn Viktor Inge
Paulsenijn telefåvnån 952 95 985.
ARKIVFOTO: LULESAMISK UKE 2010
Fredag 21. februar 2014
Dágástallin TDMS ja sáme varresvuohta- ja sosiáldievnastusájt Nuortta-Sálton.
Henrik Olsen, Rolf Steffensen, Ann-Mari Thomassen, Asle Schrøder ja Tor Asgeir Johansen.
Vuorkkágåvvå dållågádde tjåhkanimes Árranin ådåjakmánon.
Diskuterte TDMS og samiske helse- og sosialtjenester i Nord-Salten.
Henrik Olsen, Rolf Steffensen, Ann-Mari
Thomassen, Asle Schrøder og Tor Asgeir Johansen.
Arkivbilde fra "bålmøtet" på Árran i januar.
Lávkke TDMS:a guovlluj?
Duodden suohkanåjvijda Asle Schrøder,
Tor Asgeir Johansen ja Rolf Steffensen,
sámedikkeráde Ann Mari Thomassen ja
Henrik Olsen, lij aj Gunhild Thunem
KUN:as tjåhkanimen.
- Sámediggáj le ájnas juhte sáme
pasientajn li avtaárvulasj varresvuohta-
ja sosiáldievnastusá dagu álmmuk ietján.
Danen le riek buorre gå tjåhkanimen
guorrasijma SDH-nammadus dálla
åvdåsvásstádusáv válldá tjadádimes
prosjæktaoajvvadusáv
gasskakultuvralasj bájkkemedisijnalasj
guovdátjij, subtsas rádeájras Henrik
Suohkanij bieles guorrasin SDH-
nammadus aktan sáme sebrudagájn
galggá TDMS:a prosjæktaoajvvadusáv
Ulmme le åvddånbuktet ássjev
suohkanstivran divna gålmmå
suohkanijn.
Åvdep TMDS-prosjevta
prosjæktajådediddje Fred Andersen
dádjat signálajt SDH-nammadusás ja
Sámedikkes miellusin.
Varresvuodafágalasj gájbbádusá ja
gájbbádusá máhtudahkaj vierttijo
bærrájgåtseduvvat, ja vuordedahtte
bájke viesáda ja sáme birás bessi
prosjevta åvddånahttemij sæbrrat.
Prosjækta gálggá dievnastusájt fállat
ålles álmmugij Divtasvuona alusjbielen
ja viesádijda lagosbirrasin gånnå le
sávadahtte ja ávkálasj, tjállá Andersen
låhkkijtjálan udnásj avijsan.
- Oajvveulmme sihke suohkanijda ja
sámedikkerádáj le sáme álmmuk
julevsáme guovlon bessi adnet
varresvuohta- ja sosiáldievnastusáv mij
le hiebaduvvam sámegiella kultuvra
Danen de vuojnnu dát buorre
tjoavddusin, Divtasvuona suohkanoajve
Tor Asgeir Johansen milta gut duodden
le SDH-nammadusá jådediddje.
Åvdep bierjjedagá
guovvamáno 14. biejve,
tjåhkanin SDH-suohkan-
oajve, sámedikkeráde
ájrrasa ja KUN:as
dágástalátjit varresvuohta-
ja sosiáldievnastusájt
sáme addnijda ja
pasientajda, Nuortta-
Sálton åbbålattjat, valla aj
gasskakultuvralasj
guovdátjav (TDMS)
Duorastagá ja bierjjedagá åvdep vahko lij vuostasj smirjjo digitála subttsasij
hárráj ja tjadáduvváj Árranin.
Árran le oasse prosjevtas "Doarromujtto Nuortta-
Sálton".
17 oassálasstijn, ájnegattja ja åvdåstiddje dávvervuorkájs ja almulasj
háldadusás, lidjin muhtem ávkálasj ja arvusmahtte biejve, oahppin ålov ja båhtusa
lidjin soames geldulasj subttsasa, ma li digitálattjat almoduvvam.
Riek árvulasj
gehtjastit.
Subttsasijt gávna næhttabielen http://krigsminner.blogspot.no.
Digitálalattjat subtsastuvvam
- Nuortta-Sáltos
Kristin Bolgård Kulturrádes lij máhtulasj ja berustiddje kurssaásadiddje aktan Beate
Heidejn Sortlandas.
Kristin Bolgård fra Kulturrådet var kunnskapsrik og engasjert
kursholder sammen med Beate Heide fra Sortland.
Gåvvå/foto: Árran
Fredag 8. april 2016
FREDAG 8.
APRIL 2016 Nr.
TURKJØRING
SKOLEKJØRING
Løssalg: kr 30,-
i Nord-Salten
ÅR
FJERNING
AV GAMLE
BILVRAK
Bogøy Bil-
og Landbruks-
verksted AS
8288 BOGØY
Har du bilvrak stående som du gjerne
vil bli kvitt?
Vi henter og leverer til vraking.
Vi beholder vrakpanten for jobben.
VÅROPPRYDDING?
8260 INNHAVET
Kraftige reaksjoner i
Hamarøy på NFKs kutt-
forslag i hurtigbåt og ferge
- Henger ikke
på greip!
SIDE 2-3
Da Korsnes fikk
vei og fergeleie
Sterk kost i Steigen
I forrige uke var Krisesenteret i Salten på besøk i Steigenskolen i Leines-
fjord der de møtte både lærere og elever.
Wanja Sæter i Krisesenteret var
svært glad for å ha med Angelica Kjos som fortalte en sterk historie om
kampen for å overleve etter å ha vært utsatt for overgrep.
Niende-
klassingene Elise Adolfsen, Hanne Gregersen og Julie Thomassen syntes
historien til Angelica Kjos var sterk kost, men håper den kan
bidra til at andre som trenger det kan bli sett og hørt.
SIDE 11
Produksjon:
Trykk:
AN Trykk, Bodø
75 77 24 50, e-post: lokalavisa@nord-salten.no Ansv.
red.
: Børge Strandskog
Åpningstid
redaksjonen:
Mandag-torsdag
Nordland Fylkeskommunes for-
slag om kutt i ferge og hurtigbåt
langs hele Nordlandskysten har
vakt harme og engasjement i
Nord-Norges distrikter, og debat-
ten har rast både i lokalaviser og
sosiale medier siden forslaget til
nytt ferge- og hurtigbåtkart ble
lagt frem 4. mars.
Beskjeden fra
Stortinget er at Nordland bruker
for mye penger på sjøveis sam-
ferdsel, og rammene skal reduse-
res med 280 millioner frem mot
I Hamarøy er hurtigbåt-
forbindelsen mellom Skutvik,
Bodø og Svolvær foreslått ned-
lagt, med anløp til Skutvik kun i
løpet av helgene.
Vestfjordferga
som går Skutvik - Skrova - Svol-
vær sommerstid skal ifølge for-
slaget fjernes helt.
- Vil ha negativ effekt for utvik-
lingen av området.
Flere aktører i
turistnæringen er bekymret både
for næringsutviklingen i området
og at kuttene skal ha negativ ef-
fekt på bolyst og bosetting.
dem er Arne Andrè Solvang, di-
rektør for Hamsunsenteret på
I fylkesrådets mål og
bestilling står det dog at tilbudet
- etter foreslåtte kutt - fortsatt
skal bidra til nettopp nærings-
utvikling og bolyst.
- Hva er din kommentar til fylkes-
rådets mål i lys av kutt-
forslagene?
- Dette henger ikke på greip.
må huske på at vi er et av områ-
dene i landet med lengst veg til
flyplass og større sentra.
Vi opp-
fatter dagens tilbud som et
"minimumstilbud".
Det er svært
uheldig at den direkte kommuni-
kasjonen over Vestfjorden for-
svinner helt, uttaler Solvang på
vegne av Hamsunsenteret.
Sen-
teret har cirka seks stillinger i til-
legg til sesongarbeidere, og for-
venter rundt 24 000 besøkende i
Solvang mener en dramatisk
forverring av kommunikasjons-
Det mener Arne Andrè Solvang, direktør
ved Hamsunsenteret, om fylkesrådets mål
om at ferge- og hurtigbåttilbud fortsatt skal
bidra til næringsutvikling og bolyst etter
foreslåtte kutt.
Lokalavisa har vært i kontakt
med flere næringslivsaktører i Hamarøy som
er bekymret for lokalsamfunnets framtid hvis
kuttforslagene går gjennom.
MARIE BUNES
tilbudet vil ha negativ effekt på
utviklingen av området, og tror
Hamsunsenteret,
andre
næringslivsaktører og hele lokal-
samfunnet går en vanskelig tid i
møte dersom forslagene blir ved-
tatt.
- Dette vil skape en tøffere jobb
for oss på Hamsunsenteret å klare
å holde oppe besøkstallene i nær
fremtid, men det skaper i tillegg
problemer for vår langsiktige sat-
sing i de ulike markedene vi sat-
ser på.
Kommunikasjonstilbudet
er viktig for næringsliv og privat-
personer, og reduksjoner kan gå
ut over bolyst.
Folk i dag vil ha
fleksibilitet, og kontakten mot
fylkeshovedstaden er viktig for
alle typer tjenester, handel, helse
Forringet tilbud kan redu-
sere troen på muligheter innen
næringslivet, skremme bort grun-
dere, og vi går glipp av viktige
vekstimpulser.
Vi må ikke under-
slå hva dette kan bety psykolo-
gisk i et område som har mange
marginale forutsetninger for po-
sitiv samfunnsutvikling, sier Sol-
vang.
Taper omsetning, frykter fra-
flytting.
Direktøren for Hamsun-
senteret er ikke alene om å rea-
gere på fylkets kuttforslag.
Bente
Ness ved Ness Camping på Skut-
vik spår en dramatisk nedgang
for
hennes
sesongbaserte
reiselivsbedrift dersom kuttene
blir en realitet.
- Fergetrafikken via Skutvik-Svol-
vær utgjør 70-80% av omsetnin-
gen, og da gir resultatet og frem-
tidsutsiktene seg selv.
NFK skal
være utviklingsaktør i Nordland,
og dette er lite offensivt.
både regionale og sentrale myn-
digheter og politikere er Nord-
land Gullkysten.
Vi må ikke
glemme at denne Gullkysten er
bygget opp rundt dagens infra-
struktur, og for Hamarøys del vil
det rive ned allerede etablerte
samarbeider mellom aktører.
I til-
legg stoppes muligheten for å
samarbeide med Lofoten, vår
nabo i vest, og har store konse-
kvenser for hele nordre Nordland
ettersom det tar bort en mulighet
for skape reiselivsprodukter og
samarbeide om disse.
Nasjonalt
satser vi på reiseliv og havbruk -
og begge er næringer som ikke
kan sentraliseres.
Det er viktig å
huske, mener Ness.
Hun frykter
fraflytting fra deler av kommu-
nen.
Det samme gjør Harald
Bolsøy, innehaver av Skutvik
Fiskecamp.
- Jeg tenker at hvis ikke ferga og
hurtigbåten går så blir dette en
fraflyttingsplass.
Det blir håpløst
å bo på Skutvik og hele lokal-
samfunnet blir sterkt skadeli-
dende.
Også for Skutvik Fiske-
camp kan det føre til redusert ak-
tivitet.
Det er mange som kom-
mer til Skutvik fordi de skal med
ferga over til Lofoten, og hvis de
ikke kan det vil færre komme hit,
sier Bolsøy, som har gjester fra
hele Europa under sesongen.
Enkelte mer rammet enn andre.
På Tranøy er det variasjoner i
hvor stor grad den enkelte be-
drift tror de kan bli rammet.
Inne-
haverne av Dorotheas Fryd og
Dorotheas Ly mener de blir har-
dere
rammet
privat
enn
bedriftsmessig.
Villy Sund, som
driver det populære turistmålet
Tranøy Fyr sammen med kona
Inger, tror derimot det vil få
næringsmessige konsekvenser
for deres bedrift.
- I dag er det mange som benyt-
ter anledningen til å overnatte på
Tranøy Fyr på veien mot Lofo-
Disse benytter for det meste
ferga fra Skutvik til Svolvær på
ferden videre.
Det vil for bedrif-
ten Tranøy Fyr bli en økonomisk
utfordring å markedsføre denne
trenden, som nå blir en avstikker
fra E6 på Ulvsvåg for de som
ferdes til Lofoten.
Så er det alle
sykkelturistene som kommer med
hurtigbåten, disse vil vi ikke se
lengre på tur over gangbrua til
fyret.
At totalbildet for fremtiden
blir både krevende og en økono-
misk utfordring er det ingen tvil
om, mener Sund, som kan fortelle
om en solid utvikling for deres
bedrift så langt, med en
omsetningsøkning på 300% på
seks år.
rådets mål om fortsatt nærings-
utvikling og bolyst i lys av kutt-
- Ja, hva betyr vel fine ord når de
ikke har noe innhold.
Hadde po-
litikerne virkelig hatt visjoner for
fylket de har tatt på seg ansvaret
for å styre, så kunne de gjort føl-
gende for næringsutvikling og
bolyst i distriktene.
Tenk hvilken
perle, hvilke utvikling, hvilken
turistrute åpning av kystriksvei
fra Bodø over Kjerringøy, Stei-
gen, Hamarøy ,videre med ferga
Skutvik-Svolvær ville blitt.
Opp-
leve nærhet til naturen og alle
småstedene på turen, istedenfor
å sende folk til havs mellom Bodø
og Moskenes.
Forslagene til po-
litikerne vitner til de grader om
mangel på sunn fornuft, hvis ikke
den underliggende årsaken er
ønske om å lure oss i distriktene
inn i veipakke Salten, er uttalel-
sen fra Sund.
Vibeke Stavøy og Geir Solli, inne-
haverne
av
bakerikafèen
Dorotheas Fryd overnattings-
plassen Dorotheas Ly, tror ikke
de vil rammes bedriftsmessig av
eventuelle kutt i ferge og hurtig-
båt, da de fleste av deres gjester
har Dorotheas som planlagt mål i
Butikken på Oppeid også
berørt: Kjøpmann Kuldeep Singh
er ikke tvil om at også den snart
nyåpnede Spar-butikken på
Oppeid vil lide tap dersom ferga
og hurtigbåten fra Skutvik
forsvinner.
Spår negativ utvikling: Arne Andrè Solvang, konst.
direktør ved
Hamsunsenteret, spår en negativ utvikling for området dersom
forslagene om å legge ned ferge og hurtigbåt mellom Skutvik, Bodø og
Svolvær går gjennom.
Arkivfoto.
Kan miste 70- 80% av omsetningen: Bente Ness (innfelt) ved Ness
Camping er en av aktørene innen turistnæringen som vil rammes hardt
av forslagene.
- Fergetrafikken via Skutvik-Svolvær utgjør 70-80% av
omsetningen, og da gir resultatet og fremtidsutsiktene seg selv, sier
Ness.
- Dette henger ikke på
Kraftige reaksjoner i Hamarøy på NFKs kuttforslag
Frykter fraflytting: Harald Bolsøy ved Skutvik Fiskecamp tror Skutvik
blir fraflyttet hvis ikke ferga og hurtigbåten går.
Kritiske: Villy og Inger Sund driver Tranøy Fyr er kritiske til NFKs
kuttforslag: - Forslagene til politikerne vitner til de grader om mangel på
sunn fornuft, sier Villy Sund.
Fremmer ikke bolyst: Vibeke Stavøy og Geir Solli er innehaverne av
Dorotheas Fryd og Dorotheas Ly på Tranøy.
De mener kuttforslagene
ikke fremmer bolyst, og vil ramme hele kommunen hardt selv om de ikke
frykter at deres egen bedrift vil bli nevneverdig berørt.. Arkivfoto.
utgangspunktet og ikke som et
stopp på veien.
- Som helhet vil kommunen
rammes hardt av forslagene,
men tar vi turismen på Tranøy
der vi er, tror vi ikke det vil
merkes i nevneverdig grad.
er den private delen av Hama-
røy foruten om Skutvik som blir
rammet hardest.
Det fremmer
ikke bolyst og det rammer de
bedriftene som på grunn av
plassering langs leia får sine
varer levert på denne måten og
også naturligvis en del av sine
gjester, sier Stavøy og Solli i
en kommentar til lokalavisa.
- Vil dere ha Nordland med i
Norge eller ikke?.
Det er det
krasse spørsmålet kjøpmann
Kuldeep Singh på Oppeid ret-
ter til stortingspolitikerne i ho-
vedstaden, som har pålagt fyl-
keskommunen de store kuttene.
- Å kutte så dramatisk i sjøveis
transporttilbud i distriktene er
som å fjerne en blodåre i krop-
pen.
Det kan man ikke gjøre,
det er viktig for kontakten med
andre deler av regionen.
Utlen-
dinger kommer for å se Nord-
Norge, ikke Sør-Norge.
man sørge for tilbud som sti-
mulerer og legger til rette for
turisme og næringsliv her nord.
Jeg vil gjerne invitere noen av
dem opp hit til Nord-Norge på
min regning, så kan de få se og
oppleve de mulighetene som
finnes her, sier Singh, som
snart skal åpne ny Spar-butikk.
Totalt 38 millioner kroner er in-
vestert, og planlagt shopping-
senter skal åpne neste høst.
- Vil din egen bedrift lide øko-
nomisk dersom forslagene blir
vedtatt?
Det er klinkende klart.
vil alle i region Nord-Salten,
mener kjøpmannen.
Prosessen videre .
NFK har i
løpet av mars hatt møter med
alle berørte kommuner i Nord-
land, og presentasjons- og inn-
spillsmøter i flere deler av fyl-
ket.
På sine nettsider informe-
rer NFK om at når innspills-
møtene er gjennomført, vil den
administrative
styrings-
gruppen gå gjennom inn-
spillene og gjøre forslaget fer-
dig og oversende det til fylkes-
rådet i mai måned.
Etter planen
vil saken sendt på ordinære
høring til kommuner og
intresseorganisasjoner med
tanke på behandling i fylkes-
tinget i oktober.
Representan-
ter fra Hamarøy har deltatt på
to innspillsmøter, sist onsdag
6. april i Svolvær.
greip!
i hurtigbåt og ferge:
- Å stille et ja eller nei-spørsmål
blir kanskje å sette ting på spis-
sen, og flere alternativer kompli-
serer det hele.
Så jeg ville ikke
brukt folkeavstemning om jeg
hadde vært ordfører.
Jeg ville hel-
ler ha involvert innbyggerne på
en annen måte, sa lederen i Kom-
munal- og forvaltningskomiteen
Helge André Njåstad (FrP) til
NRK Nordland mandag.
- Jeg mener allikevel at det er rett
å bruke folkeavstemning i og med
at dette er et såpass stort spørs-
Det er tross alt kommunen
vår og lokaldemokratiet vårt som
står på spill, så jeg mener det er
viktig å høre hva folk mener.
kan ikke bare la oss tvinge av
Stortinget som skviser oss med
økonomiske virkemidler for å få
oss til å slå oss sammen, så jeg
mener det er en del andre ting
som betyr noe i det lange løp.
- Men det er jo dere som politi-
Mener folke-
avstemning
er rett
Ordfører Asle Schrøder (Sp) mener fort-
satt at det er rett å be folket i Steigen om
sin mening om eventuell kommunesammen-
slåing, selv om det denne uka ble kritisert av
blant annet departementet.
GUNNAR GRYTØYR
Her sitter ordfører Asle Schrøder med den politiske plattformen for Ytre
Salten-alternativet som Steigen kan bli en del av.
kere som vet mest om hva dette
handler om.
Blir det ikke da feil å
skyve ansvaret over på folk
flest?
- Vi vet nok litt mer enn folk
flest, men ikke så veldig mye mer.
Det er så mange usikkerhets-
faktorer at det vil være mye hel-
ler ikke vi klarer å få på plass.
Dessuten legges det opp til at
detaljene skal forhandles fram til
den endelige sammenslåingen i
2020, etter at alt egentlig er av-
gjort.
Men dette er likt for alle
kommunene.
Nå skal vi prøve å
få så mye som mulig på plass før
vi går i gang med folkemøtene,
og så får folket si sin mening
basert på den informasjonen de
har tilegnet seg.
Deretter blir det
opp til oss politikere å ta den
endelige avgjørelsen, sier ordfø-
rer Asle Schrøder.
Men han innrømmer at de kan få
et delikat problem dersom for-
skjellene er små, eller at valg-
deltakelsen blir under 50 prosent.
Skifter dieselanlegg på Måløy
Kystverket Nordland har meddelt Steigen kommune om at de vil skifte
det gamle dieselanlegget på Måløy-Skarholmen fyrstasjon som ble fre-
det som kulturminne i 1999.
Arbeidet er ikke søknadspliktig siden ingen
bygningsmessige endringer skal gjøres, men Kystverket ønsker å orien-
tere Steigen kommune om arbeidene som er tenkt avsluttet innen okto-
De fem gamle dieseltankene i glassfiber inklusive lednings-
nettet skal skiftes ut, og rommene skal rengjøres og males.
Det elektriske
ledningsnett til brannanlegg og lys skal skiftes ut, og det samme skal
dagens takbelysning, unntatt armaturer i tankrommet.
Samarbeidsavtale Tysfjord-Hamarøy
Hamarøy og Tysfjord kommune har inngått en samarbeidsavtale vedrø-
rende arbeid med mindreårige i Tysfjord kommune.
Èn dag i uken skal
helsesøster Mallin Andreassen i Hamarøy arbeide opp mot Tysfjord stat-
lige mottak for enslige mindreårige flyktninger.
Tidsrom for arbeidsforhol-
det varer i den tid jordmor i Tysfjord arbeider for Hamarøy kommune.
SØNDAG 10.
APRIL
Kirkene
Tanker mot helg
Av prest i Hamarøy
Terje Ness
KJENTE
kjære
OBS!
Frist for innsending: onsdager før kl.
E-post: lokalavisa@nord-salten.no
STEIGEN
LEINESFJORD KAPELL KL.
- Gudstjeneste med nattverd.
HAMARØY
HAMARØY KIRKE KL.
- Gudstjeneste med dåp.
Kirkekaffe og årsmøte
Alle er velkommen.
Min kjære mann, kjæreste pappa og svigerfar,
snille morfar og farfar, bror, onkel,
kompis og kollega.
Magne Tormod Leif
Berntsen
Raus, sterk, og sta.
Vi savner deg.
Skutvik, Harstad, Oslo, Stavanger
og Habberstad.
Eva
(kone)
Heidi, Per, Johan
(barn)
Espen, Anja, Magda
(svigerbarn)
Karoline, Tobias, Agathe, Torje,
Nikolai og Kristian
(barnebarn)
Øvrig familie
Begravelse fra Hamarøy kirke
Alle som kjente og var glad i Magne
er velkommen.
2 år
Vi vil gjerne gratulere far-
mor og Torfar sin aller
beste venn, han Edward i
Rønvika med 2-årsdagen
10. april.
Vi ønsker deg en
superduper bursdagsfeiring,
med masse namnam og
pakker!Vi gleder oss til å
feire sammen med deg.
er veldig glade i deg fin-
ingen vårres.
Stor klem fra
farmor og Torfar på Tver-
Sivert Berg 4 år
Hipp hurra for verdens
beste go-gutt og lillebror
Hå-
per dagen ble super.
Stor
bursdagsklem fra mamma,
pappa, Oda Amalie og An-
drea Sofie.
Edward 2 år
Hipp hipp hurra for ene-
stående Edward som blir to
år på søndag.
Gratulerer
kjempemasse med dagen
lille venn, jeg håper du får
en kjempeartig bursdag!
Kjæmpegla i dæ og savner
dæ masse!
Resten av stor-
familien hilser også til deg.
Stor klem fra tante Tintin
(Tina) i Tromsø.
Kjære Edward
Gratulerer hjerteligst med
2-årsdagen din den 10.
april.
Jeg håper du får en
kjempeflott bursdag, og jeg
gleder meg til du kommer
på besøk.
Klem fra olde-
mor Liv.
Takk
for all oppmerksom-
het og omtanke i for-
bindelse med Arne
Skaars bortgang.
Willgunn, Elin og
Kristin
Tirsdag 9. april og tre tirsdager til fremover,
blir det gratis vaffelkafé i Hamarøy kirke fra kl.
Alle er velkommen, liten og stor, gammel
og ung og alle midt i mellom.
Så blir det baby-
sang for babyer og foreldre, fra kl.
Eveline Vik 1 år!
Familiens lille sjarmtroll Eveline, fyller 1 år 10. april!
Gratulerer så masse med dagen lille venn:) Gleder oss til å
feire deg med familien og alle vennene dine.
Mange klem-
mer fra mamma, pappa, Madelen og Nicholas.
8 år
Hipp hipp hurra for snille og tøff Tom-Sebastian som fyll
8 år 9. april.
Gratulerer så masse med dagen.Gleder oss til
å feire bursdagen din.Vi glad i deg.Klem fra mamma og
pappa.
DØDSFALL
Fredag 8. april: Kirkegammen på Drag kl.
"En stille stund".
Lørdag 9. april: Korsnes kirke kl.
Tårnagentgudstjeneste v/kateketene Edgar-
Stark og Heidi.
TYSFJORD
søndagens preken
tekst (Markus, ka
finner vi den utrolige
historien om Jesus som
metter 5000 menn
(pluss kvinner og barn)
med 5 brød og 2 fisker!
Jeg vil gjerne dele noen
tanker om hva som står
mer i fokus i teksten
enn selve underet.
Rent
teologisk forstår vi best
slike underhistorier som
manifestasjoner av Jesu
makt og rolle, de viser
til at Guds rike er nær,
hos dem, om enn ikke i
hele sin fylde.
Undrene
peker på Jesus.
Og for-
herliger Jesus.
Hva viser så Jesus oss?
Jo, at han ser mennes-
kenes behov, først
disiplenes behov for
hvile, som han da la mid-
lertidig til side for det
som var større: folkets
behov; behov for mat,
ja, men enda mer: beho-
vet for Gud, for Guds
velvilje og kjærlighet,
for tilhørighet og mening.
Han kjente på deres ånde-
lige behov.
Jesus kjente medfølelse,
empati.
Empati/medfølelse er kan-
skje den aller viktigste av
de 16 kategorier emosjo-
nell intelligens er delt inn
i. Empati er som en radar,
som scanner og søker og
tar inn informasjon fra
omgivelsene, slik at en god
respons kan formes og
settes ut i livet.
Empatien
er en radar som engasjerer
seg, føler med ...
Jesus så .... og hadde med-
følelse, kjente empati, ja
endog medynk ...
Så trer Jesus sin empati i
aksjon: han føler ikke bare,
men går aktivt inn i situa-
sjonen og gjør noe med
den.
Slik viser han oss Gud.
Bibelens Gud er ikke in-
aktiv, uaffektert og uinter-
essert.
Nei, Gud går inn i
vår situasjon, føler hva vi
føler, føler med oss, en-
dog lir med oss.
Den jødiske (senere for-
fatter), Eli Wiesel, for-
teller fra en morgen de
ble stilt opp i leirens
gjørme, foran galgene,
for å måtte være vitne
til henginger av med-
fanger, som represalier.
En anonym stemme i
den store flokken ropte
ut i innbitt fortvilelse
idet medfangene ble
hengt: "Hvor er Gud
nå?"
Etter et øyeblikks still-
het, kom svaret fra en
annen medfange: "Han
dingler fra repet" ....
Jeg synes å huske at
Jesu
navn
betyr
Immanuel: Gud med oss
I dag blir ho mor Ella Kjær-Olsen 80 år.
Vi gratulere ho så
masse med dagen og gleda oss til å feire dagen i lagmed dæ
i Bodø.
Vi e gla i dæ!
Stor bursdagsklæm fra Linda, Johne,
Børge og Sigrid m/familier.
Kristin Mehus Staurbakk
Hipp hurra førr superpia vårres som bi 1 år søndag 10.
april!
Ingen e så go som du.
Suss og klæm frå mami og
papi.
Dette er Sigurd Johan
Sandberg Leonthin
Helene Marie sin lillebror, Sigurd Johan, ble født 12. feb.
på Ullevål Sykehus.
Han veide 3900 gr og var 52 cm lang.
Stolte foreldre til to er Mari Elisabeth og Anders.
Vi gra-
tulerer!
Hilsen bestemor og bestefar på Oppeid.
Lea Valle Olsen
fyller 7 år
søndag 10. april, gratulerer
så mye med dagen fineste
lillesnuppa vårres.
Vi er
uendelig glad i deg!
Suss &
klem fra Elias, Isak, Tilde,
Marius og Mamma.
Hipp, hurra for han Edward
Jakobsen som fyller 2 år på
søndag den 10. april.
Vi gle-
der oss til å komme og feire
bursdagen sammen med
deg.
Håper du får en SU-
PER dag med sjokolade-
kake og masse pakker.
Kjempemange bursdags-
klemmer fra bestemor og
bestefar i Bakkan, onkel
Martin og fra tante Ka-
trine, onkel "Turbo" og
Sigmund.
Elbjørg Lagård ble 64 år i
går 7. april.
Gratulerer unge
dame.
Kjærlig hilsen Lis-
beth, Viktoria, Elias, Ann,
Elaine og Raymond.
Siv og
Einar-Arve hilser også.
er kjempeglad i deg!
Onsdag 6. april gikk flag-
get utenfor Steigentunet
til topps for Sigrid Nilsen
som fylte 100 år.
Sigrid er fra Tro i Leines-områ-
det, og har bodd på Steigen-
Ungdommelig 100-åring på Steigentunet
tunet de to siste årene.
På da-
gen fikk hun gratulasjonsbrev
fra Kong Harald.
I brevet stod følgende:
Fr.
Sigrid Nilsen - mine hjer-
teligste gratulasjoner i an-
ledning av deres 100-års fød-
selsdag.
Harald R.
Ordfører Asle Schrøder møtte
opp på rommet til Sigrid, der
flere familiemedlemmer var
samlet, for å gratulere, og over-
rakte blomster på vegne av Stei-
gen kommune.
Sigrid sa til ord-
føreren at hun var veldig for-
nøyd med å bo på Steigentunet.
Lokalavisa slutter seg også til
gratulantene!
Fra fritids-
til bolighus
Therese og Freddy Wist
har søkt Hamarøy kom-
mune om bruksendring av
et hus i Steinbakkan fra
fritidshus til bolighus.
Fa-
milien på fire skal flytte
tilbake til Hamarøy og bo-
sette seg i Steinbakkan.
Støtte til
skoletur
10. klasse ved Hamarøy
sentralskole har fått
elev) i støtte fra Hamarøy
kommune for å reise på
skoletur med Hvite busser
Vil forlenge
flytebrygge-
avtalen
Langnesvika Båtforening
har søkt Steigen kommune
om fornyelse av tillatelsen
til å ha flytebrygge og land-
anlegg i Langnesvika, etter
at Kystverket har delegert
denne behandlingen til
Anlegget, som
i dag består av 27 båt-
plasser, båtutsett og slip,
ble sist godkjent i 2011.
Søker om
utvidet elgjakt
Kristian Hansen har på vegne av jaktlagene i Hel-
dalisen jaktvald og jaktlagene i Storvatn jaktvald
som ligger rundt Nordfoldfjorden, søkt Steigen kom-
mune om å få forlenge tiden for elgjakt til medio
november eller helst ut november.
Bakgrunnen for
søknaden er at det ofte er dårlig vær i tida rundt
slutten av elgjakta, og i dette området er de avhen-
gige av å komme til og fra med båt til mange av
valdene.
For jaktlagene i Heldalisen elgvald er det
problemene med å komme seg over Nordfoldfjorden
som er dominerende, særlig etter at det rutegående
tilbudet i realiteten er fjernet.
For jaktlagene Alv-
enes-Balkjosen, Lommeren, Nøtnes, Bjørsvik og
Storvatnet har været mer begrenset i den daglige
jakta som jegerne er avhengige av båt for å delta i, i
tillegg til at det kan være vanskelig å komme seg
over fjordene.
Hansen viser blant annet til at et av
jaktlagene i fjor mistet en båt under uværet på vei
hjem fra jakta, og ulykken i Storvatnet der to per-
soner havarerte, noe som medførte en vanskelig
redningsoperasjon der blant annet redningshelikop-
teret ikke kom inn på grunn av dårlig vær og lokale
forhold.
Hansen understreker derfor at søknaden
om utvidet elgjakt kun dreier seg om sikkerheten til
jegerne.
Bakgrunnen er at Reiseliv i Ham-
suns rike ikke lenger fungerer op-
timalt etter at flere kommuner har
meldt seg ut, og at daglig leder er
sluttet.
Fred Eddy Dahlberg (V) var skep-
tisk til avtalen, og hadde en fø-
lelse av at Hamarøy burde hatt
tettere kontakt med Narvik.
Så han
Rådmann Bjørn Skog opplyste om
det tidligere vedtaket om å selge
Mellombygda barnehages lokaler
når barnehagen flytter i nye loka-
ler, men at flere etater i kommu-
nen har signalisert behov for lo-
kaler.
I tillegg har en gruppe be-
stående av Marte Hovlund (pro-
sjektleder for Housing First i Ha-
marøy), Bente Haukås og Ingrid
Kjevik (rus- og psykiatri-
tjenesten), Ingrid Bergande (le-
der for folkehelse- og frisklivs-
sentralen), Niclas Granheim
(prosjektmedarbeider Housing
First) og Jannita Olvik (leder for
Frivilligsentralen i Hamarøy) for-
slått å etablere en møteplass/
flerbrukshus spesielt knyttet til
særlig sårbare grupper i de ledige
lokalene etter Mellombygda bar-
nehage.
Det er endringer i retningslinjene
for Husbankens grunnlån som
åpner for at private utbyggere kan
få grunnlån i Husbanken for byg-
ging av utleieboliger hvis de har
avtale om tilvisningsrett med en
Målet er å skaffe flere
utleieboliger i det ordinære mar-
kedet, flere kommunalt disponerte
utleieboliger og bidra til å skape
et mer profesjonelt utleiemarked.
En tilvisningsavtale er i denne
sammenhengen en avtale mellom
utleier/utbygger og kommunen
som forutsetter at avtalen gjelder
for 20 år fra utbetaling av grunn-
lånet, og skal være tinglyst på
eiendommen, at kommunen hen-
viser sine boligsøkere til boligene,
men leieavtalen inngås mellom
Blir ikke med i Visit Bodø
Formannskapet i
Hamarøy vedtok ons-
dag at Hamarøy kom-
mune ikke skal inngå
en samarbeidsavtale
for 2016 med destina-
sjonsselskapet Visit
Bodø til en kostnad
på 50.000 kroner
pluss moms, slik ad-
ministrasjonen hadde
foreslått.
var ikke sikker på at dette var rett
bruk av pengene.
Også May Valle
(V) var usikker på veien videre,
men Britt Kristoffersen (Sp) opp-
fattet at dette kun var en
markedsføringsløsning for året
2016, og at veien videre vil bli
staket ut senere.
Hun foreslo der-
for at ordføreren tok et møte med
reiselivet i Hamarøy snarest mu-
lig.
Rigmor Lien (Ap) var i ut-
gangspunktet redd for at Hama-
røy vil bli "slukt" av Visit Bodø
gjennom en slik avtale, men ser
også viktigheten av å vedlike-
holde markedsføringen av kom-
munen.
Hun ville heller bruke
pengene på markedsføring i Lo-
foten.
Ordfører Jan Folke Sand-
nes (H) viste til at forslagene til
nytt rutekart vil forlenge avstan-
den til Bodø betraktelig, og tenkte
et møte med Visit Bodø var på sin
plass før en avtale ble underteg-
FORMANNSKAPET i Hamarøy diskuterte samarbeid om reiseliv.
Både (f.v) May Valle, Rigmor Lien, Britt Kristoffersen, Fred Eddy Dahlberg og
ordfører Jan Folke Sandnes hadde ordet i debatten - som endte med at man ikke ville inngå samarbeidsavtale med Visit Bodø for 2016.
Utleieboliger
i Hamarøy
Hamarøy vedtok
onsdag enstemmig å
be administrasjonen i
samarbeid med Hus-
banken om å gå i
dialog med tilbydere
som har meldt sin
interesse for å reali-
sere utleieboliger i
Hamarøy kommune
ved tilvisningsavtaler.
utleier og boligsøkeren, at kom-
munen ikke har noen forpliktelser
i forhold til selve leieforholdet,
og et løpende og godt samarbeid
mellom kommunen og forvalter av
Fram mot realisering av
et prosjekt legger Husbanken opp
til tre "avtaler" som gir forutsig-
barhet.
Da fristen for å melde sin inter-
esse var utløpt var det sju inter-
essenter i Hamarøy: Singh Invest
AS ønsker å bygge fire til åtte
leiligheter på Oppeid, Blankbygda
Eiendom AS ønsker å bygge fire
tre-roms leiligheter på Oppeid,
NordSalten Boliger AS har ikke
spesifisert antall og lokalisering,
Dalshammeren AS anslår at det
er behov for ti til tolv enheter på
Skutvik, men skisserer et prosjekt
på åtte utleieleiligheter i samar-
beid med en lokal entreprenør,
Sørbygda Eiendom AS har et pro-
sjekt på fire til åtte utleieboliger
på Skutvik, Tranøy Opplevelser
AS har et prosjekt på fire utleie-
boliger på Tranøy, og Sivertsen
Trebygg AS har et prosjekt på
fire til seks utleieleieboliger på
Skutvik.
Innspill til NTP
Formannskapet i Hamarøy skal utarbeide en høringsuttalelse til
Nasjonal Transportplan 2018-2029 som legges fram for endelig
godkjenning av kommunestyret.
Der skal blant annet stam- og
riksvegnettet, styrking av Nordlandsbanen, videreføring av jern-
banen nordover, flyplass Bodø/Evenes, havner og farleder og
sikkerhet og beredskap være med.
GUNNAR
GRYTØYR
Etablering av
møteplass
Formannskapet i Hamarøy gikk imot forslaget
om å etablere en møteplass/flerbrukshus i
lokalene til Mellombygda barnehage, men
foreslo å videreføre tanken, men i andre lokaler.
May Valle (V) mente det var be-
hov for å se på helheten når det
gjelder kommunens behov for lo-
kaler, blant annet fordi Telenor-
bygget ikke er optimalt utnyttet.
Hun mente Marielund ikke var
rette lokaler for denne gruppen,
men at lokaler i Hamarøyhallen
ville være et bedre alternativ.
Britt
Kristoffersen (Sp) var enig med
Valle, og viste til at kommunen
har kjøpt en fantastisk møteplass
på Oppeid som kalles Hamarøy
Internasjonale Senter, og at den
bør utvikles videre i stedet for å
gjøre det til en institusjon, slik
det kan se ut som nå.
Så hun for-
slo at ideen om en slik møteplass
utredes videre, men at andre mer
egnede lokaler vurderes.
Og slik
ble det.
Nytt styremedlem
Formannskapet i Hamarøy valgte Elin Eidsvik som nytt medlem av
styret i Nord-Salten Kraft AS.
May Valle (V) må tre ut av styret på
grunn av sitt verv som varaordfører, i henhold til aksjonæravtalen
mellom eierkommunene.
Varsel om pålegg
I et brev til Hamarøy kommunale boligstiftelse varsler Salten Brann
IKS om pålegg etter manglende tilbakemelding på branntilsyn hos
Innhavet bofellesskap.
Fristen for tilbakemelding gikk ut 22.
februar, men gis ny frist til 22. april.
KAD-plasser
i kommune-
styret tirsdag
En av sakene i tirsdagens
kommunestyre i Tysfjord er
om det lar seg gjøre å eta-
blere kommunal akutt-
medisinsk døgnplass (KAD)
på Dragstunet.
Innstillingen fra administrasjonen
er at det med bakgrunn i kommu-
nens økonomiske situasjon ikke
er mulig å opprette en slik KAD-
plass.
Rådmannen viser til at eksiste-
rende KAD-plass, som leies på
sykehuset i Narvik, oppfyller fullt
ut lovens krav til forsvarlighet.
En opprettelse av ekstra KAD-
plass på Dragstunet vil stille nye
krav til legetjenesten i Tysfjord
kommune, og den faglige vurde-
ringen er gjort fra blant andre
helse- og omsorgssjef Lill Tove
Hansen, leder i pleie og omsorg
vest,
Morten
Aspaas
og
kommuneoverlege Tavs Qvis.
Kommuneoverlegen mener at
opprettelse av KAD-plass på
Dragstunet vil kreve en egen
KAD-vakt, bemannet av kommu-
nens fastleger, og at det ikke vil
være arbeidsmessig- og medi-
sinsk forsvarlig å pålegge legene
ytterlige vaktarbeid.
Leder pleie
og omsorg Morten Asspaas vi-
ser til at omgjøring av helsefag-
arbeiderstilling ikke bare kan om-
gjøres til sykepleierstilling, hvor
man ikke vil klare å gi forsvarlig
helsehjelp til beboerne som i dag
har mye oppfølging i det daglige.
Saken vil nok skape engasjement
og diskusjon i kommunestyre-
salen i Tysfjord.
Se for øvrig saken på neste side.
Det har fått en faggruppe på Drag
til å reagere og de har sammen
utarbeidet en detaljert plan over
hvordan man med noen grep kan
etablere dette lovpålagte tilbu-
det på Dragstunet.
Det er lege
Fred Andersen, sykepleier Jo-
hanne Ellingsen og sykepleier og
HMS-koordinator Ragnhild Lien
som har utarbeidet saks-
utredningen, som de nå håper
kommunen kan enes om.
- Det er opprettet en midlertidig
- Vi er i startgropen og har hittil,
som tidligere år, operert med
OBS-plass (observasjonsplass)
som KAD-plass.
Nå har kravene
til KAD-plass endret seg noe fra
da dette ble lovbestemt, slik at
man for eksempel ikke trenger full
bemanning når KAD-plassen
ikke er i bruk.
Også responstiden
for legen er endret noe på, sier
Gustavsen.
- Ser dere på mulige løsninger
med Tysfjord?
- Personlig kunne jeg tenke
meg i fremtida at det ville være
bra å få til noe i fellesskap i Nord-
Salten, både på grunn av øko-
nomi og styrket fagkompetanse.
Men dette er et kommunalt an-
svar, så enn så lenge forholder vi
Foreslår KAD-plasser og felles legevakt ettermiddag på Drag
Bedre utnyttelse
av fagkompetansen
Alle kommuner
skal ha kommunale
øyeblikkelige hjelp
plasser fra 1. januar
I dag kjøper
Tysfjord kommune
denne tjenesten fra
Narvik sykehus, fordi
man ikke har klart å
enes om hvor tilbu-
det skal ligge.
KAD for Tysfjord på Narvik sy-
kehus.
Dette er lite hensiktsmes-
sig for befolkningen på Tysfjord
vest som tilhører Nordlands-
sykehuset HF, skriver de i nota-
Kommunal øyeblikkelig hjelp
plass (KAD) skal være et allmenn-
medisinsk tilbud som skal gis til
dem som har behov for observa-
sjon, behandling og tilsyn, men
som ikke har behov for innleg-
gelse i sykehus, der innleggelse i
KAD kan erstatte innleggelse i
Tysfjord kommune har
søkt Helsedirektoratet om etable-
ring av KAD på Prestegårdstunet
sykehjem, men har fått avslag.
- Uten fast sykepleier 24 timer i
døgnet syv dager i uka, og uten
legedekning vil det ikke la seg
gjøre, sier Andersen, som viser
til at man har kompetansen på
Drag til å oppgradere bemannin-
gen til flere sykepleierstillinger.
Han og sykepleierne Ellingsen
og Lien mener at Dragstunet, som
ivaretar omsorgen for personer
med en lang rekke alvorlige so-
matiske og psykiske lidelser, kan
tilrettelegges for slike øyeblikke-
lige plasser.
- Hovedbygningen på Drags-
tunet har flere boenheter hvor to
pasienter bor sammen.
KAD fore-
slås opprettet i en av de sentralt
beliggende boenhetene med kort
avstand til stue/vaktrom og
hovedinngang.
Nordlands-
sykehuset HF har signalisert at
de vil kunne godkjenne KAD på
Dragstunet, sier Andersen til lo-
kalavisa.
Endringen av Dragstunets sta-
tus til å omfatte KAD krever opp-
bygging av forsterket kompe-
tanse ved institusjonen.
Drags-
tunet har i dag to helsearbeidere
på natt.
En av disse turnusene
kan oppgraderes til sykepleier-
stilling.
På dag og kveld må det
også være sykepleier hele uken.
- Det er viktig å presisere at en
ikke har ment å tilføre Dragstunet
nye stillinger, men å oppgradere
noen av de stillinger en har i dag
fra helsearbeider til sykepleier,
understreker Andersen.
Faggruppen har også gjennom-
arbeidet en fullstendig turnus-
plan for KAD på Dragstunet, som
viser at det må 5,8 sykepleier-
stillinger til for å få en fullstendig
turnus for sykepleiere med full
- Dragstunet har tre stillings-
hjemler for sykepleiere fra før.
hjelpepleierstillinger må derved
oppgraderes til sykepleierstilling,
sier Andersen og legger til:
- Kommunestyret har vedtatt
nedbemanning i alle sektorer i
kommunen, også i helse- og
omsorgstjenesten.
Opprettelse
av KAD ved Dragstunet vil kom-
pensere for effekten av eventu-
elt nedbemanning, da det tilføres
friske midler ved etablering av
KAD.
Felles legevakt.
Det er også kom-
met forslag om å se på mulighe-
ten for å opprette et samarbeid
Må løses lokalt
I Hamarøy har man heller ikke fått på
plass KAD-plass, men helse- og omsorgs-
leder Torodd Gustavsen sier at det vil
komme på plass i løpet av 2016.
oss til at dette skal løses i kom-
Vi har en faglig dyktig
arbeidsstokk som gjør en god
jobb, og den tette dialogen mel-
lom sykepleiere og lege har gjort
at vi de siste årene har hatt null
liggedøgn
ved
Nordland-
sykehuset, noe som viser at vi
klarer å ta hånd om de som tren-
ger denne pleien, sier Gustavsen.
- Vil det være nødvendig å
gjøre store fysiske endringer for
å få godkjent KAD-plass i Hama-
røy?
- Vi har arealer på bygde-
heimen og plassen er ikke låst
opp til et rom, så plass har vi, sier
Gustavsen, som sier at de geo-
grafiske utfordringene i Nord-
Salten gjør at man må tenke lo-
kalt.
- Det krever at vi løser ting
lokalt, sier han.
Johanne Ellingsen
Ragnhild Lien
Lovpålagt.
Sammen
med sykepleier Johanne
Ellingsen og sykepleier
og HMS-koordinator
Ragnhild Lien har Fred
Andersen utredet
hvordan det kan
etablere Kad-plasser på
Dragstunet.
om felles legevaktordning for
Hamarøy og Tysfjord på ettermid-
dag og kveld.
- Det vil gjelde fra klokka 15.30 til
klokka 22.00 alle hverdager.
denne tid overtar den interkom-
munale legevakta på Innhavet.
Dette kan halvere utgiftene til
kveldslegevakt for begge kommu-
nene og redusere arbeidsbelast-
ningen for legene, noe som i sin
tur kan bedre rekrutteringen og
stabilisere legedekningen i de to
En slik omorganise-
ring vil passe som hånd i hanske
med en KAD-plass på Drags-
tunet, gjerne for begge kommu-
nene, mener Andersen.
Kurshelg for pårørende
til personer med demens
april
Kurset avholdes helga 22.-24.
april på Steigentunet.
Kurset er gratis.
For nærmere opplysninger og påmelding, kontakt Pia Olsen,
telefon 480 34 356, e-post: pia.olsen@steigen.kommune.no
Påmeldingsfrist: 10. april
Arrangør: Steigen kommune i samarbeid med Kløveråsen.
Kurset er et tilbud til deg som har
et familiemedlem eller en nær
venn med demenssykdom.
Personen med demens kan bo
hjemme eller på institusjon.
Gjennom faglige forelesninger,
plenums- og gruppesamtaler får
du kunnskap om demens og
treffer andre pårørende i samme
situasjon og fagpersoner med
kompetanse på området.
TEIGEN KOMMUNE
Jobbnorge.no
Søknad til kultur- og
næringsfond
Steigen kommune inviterer med dette enkeltpersoner,
foretak eller organisasjoner til å søke midler fra
kommunens kultur- og næringsfond.
Fondenes midler skal nyttes til finansiering som kan
fremme kultur- og næringsliv og stimulere til trivsel,
bolyst, nyetableringer, bosetting og tilflytting.
Bevilgninger fra kultur- og næringsfondet gis som
tilskudd og fremmes gjennom: www.regionalforvaltning.no
Spørsmål kan rettes til næringskontoret v/Per Løken,
per.loken@steigen.kommune.no, telf 99 51 87 44.
Steigen kommune har også et tiltaksfond som kan
yte lån til ulike næringsprosjekter.
Retningslinjene for fondene og annen informasjon
finnes på www.steigen.no
Studiested Steigen:
Avdelingsleder
Tysk 1
Spansk 2
Søknadsfrist 17. april
Spesialundervisning inntil 20%
Naturfag YF
Matematikk
Søknadsfrist 25. april
Stillingsressursene er kombinerbare.
Nærmere informasjon - henvendelse
til skolen tlf.
MATKROKEN STORJORD SØKER ETTER
Butikkmedarbeider/vikar
Liker du å jobbe med mennesker?
Og ønsker du å
gi kundene våre gode handleopplevelser?
Matkroken Storjord søker butikkmedarbeider/vikar.
Arbeidsoppgaver:
• Kassererarbeid • Kundebehandling
• Varehåndtering • Forefallende butikkarbeid
Personlige egenskaper:
• Må være fylt 18 år • Punktlig
• Utadvent og ærlig • Serviceinnstilt
• Ryddig • Godt humør
Søknad og CV sendes daglig leder Øyvind
Johansen på e-post: post@ojmaskin.no
SØKNADSFRIST 18.04.16
i samarbeid med lokalavisa og
Les annonsene på
www.medier24.com/stilling
Vil du jobbe i
lokalavis?
Her er ledig stilling:
Vere med å utvikle
ei lita lokalavis?
Storfjordnytt
søkjer redaktør /
dagleg leiar
Søknadsfrist: 1. mai
SKIFERHELLER OG LAPPHELLER
TIL SALGS
Oppeid, 8294 Hamarøy,
www.hamaroy.kommune.no
Hamarøy kommune har brukte skiferheller og lappheller
til salgs.
Skiferheller.
pr.
kvm.)
Dekker ca.
Lappheller.
Eventuelle spørsmål kan rettes til teknisk sjef Petter Staal
Bud sendes til postmottak@hamaroy.kommune.no eller
Hamarøy kommune, postmottak, 8294 Hamarøy
Budfrist: 20. april 2016
frantz.no
Skiaktiviteter i Steigen 2016:
Lørdag 9. april
Kobberløpet
Malm IL
Lysløyperenn:
Mandager kl.18.00
Klubbrenn/skiskyting
IL Løken
Onsdager kl.17.30
Klubbrenn
Steig IL
Onsdager kl.18.00
Nordfold IF
Onsdager kl.19.00
Steigen SK
Kontaktpersoner:
Steig IL:
Pia Olsen.
Telf.
Steigen SK:
Merete Kristensen.
Nordfold IF:
Ketil Hansen.
Leines IL:
Kenneth Larsen.
IL Løken:
Håvard Olsen.
Softis i kremmerhus 38,-
Softis i glutenfri kjeks 38,-
Softis i kjeks
Softis i beger
Soft-
isisisisis
Fritt valg av tilbehør - strø eller topping
Tid for å røre litt på seg?
Et besøk i trimrommet til Sagfjord IL kan være
et steg i riktig retning.
Utleie via resepsjon
Hamarøy Hotell.
Trenger du påfyll av energi i mørketiden?
Da anbefales et besøk i vårt solarium.
Ny forskning
viser at et besøk i solariumet har bedre helse effekt
enn en teskje tran om dag!!!
Innhavet Svømmebasseng
Innhavet Svømmebasseng er åpent for utleie
til private og grupper.
Kontakt resepsjon på
Hamarøy Hotell for detaljer og priser.
Nå kan du forhåndsbestille plass!
FOLKEBAD: Lørdag kl.
Småbarn kl.
DA
DAGENS MIDD
GENS MIDD
GENS MIDDAAAAAG
GG
Buffét serveres fra kl.
Dagens på buffét
alle dager
Fredag 08.04
Fårikål
Vårt lokale lam fra Krokan Gård og kokte poteter
Lørdag 09.04
Salatfest
Lag din egen salat med favoritt tilbehør
Søndag 10.04
Elgsmåsteik
Med erterstuing, gulrøtter, tyttebær og kokte poteter
Mandag 11.04
Plukkfisk
Med bacon-baconfett, gulrøtter, flatbrød
og kokte poteter
Tirsdag 12.04
Lundal kjøttpølser i brunsaus
Med kålstuing, gulrøtter, tyttebær
og hjemmelaget potetstappe
Onsdag 13.04
Hawaifilet
Grillede og gratinert hamburgerfilet med ananas
og ost, med salat, dressing, bearnaisesaus
og ovnsbakte poteter
Torsdag 14.04
Markens Grøde bacalao
Denne klassiske rett laget slik vårt kjøkken mener
den skal være, med ferskt bakverk
Fredag 15.04
Reinsdyrbuljong
Buljongkjøtt av rein, margebein, rotgrønnsaker
Lørdag 16.04
Pizzabuffet
Med tilbehør som hører til
Søndag 17.04
Marinert svinenakke
Med grønnsakssymfoni, soppsaus og kokte poteter
2009 Toyota RAV4 X 2,2 D-CAT automat
selges for kunde
Kilometerstand: 65 300
Meget godt utstyrt bil som fremstår strøken.
• Dieselvarmer med fjernkontroll
• Frontbøyle med ekstralys • Stigtrinn • Skinninteriør
• Navigasjon • Panserbeskytter • Tilhengerfeste
SINGH snart klar for nyåpning
Et mye større og luftigere lokale
med bedre vareutvalg er det som
venter kundene når Oppeid en-
delig får butikken sin tilbake.
Brannen som slukte gammel-
butikken og skadet deler av ny-
bygget ved årets begynnelse
førte til tapte inntekter, permitte-
ring av ansatte og 2-3 millioner
kroner i ekstra investerings-
kostnader for kjøpmannen.
etter 3,5 måneders knallhardt ar-
beid er Spar-butikken snart oppe
og går.
- Arbeidet etter brannen har
gått fantastisk bra.
Både Skanska
og alle underleverandører
omstillet seg og jobbet veldig
raskt for at vi skulle komme i
havn, og de har gjort en kjempe-
jobb.
Før 15. april skal alt bygge-
arbeidet være ferdig både inn-
vendig og utvendig, forteller
Singh.
Totalt 38 millioner kroner
er investert i nybutikken, og 12-
15 ansatte kan nå se frem til en
arbeidshverdag igjen.
- Vi skal også ha utvidede
åpningstider både hverdager og
lørdager, og Posten kommer til
butikken etter sommerferien, in-
En flunkende ny
Spar-butikk på Opp-
eid er endelig snart
klar for åpning,
knappe 3,5 måneder
etter at gammel-
butikken brant ned.
- Nå er vi sterkt til-
bake, smiler kjøp-
mann Kuldeep
Singh, som åpner
nybutikken 21. april.
Fasade: 15. april legges
siste hånd på verket både
innvendig og utvendig.
Snart klar for åpning: Kjøpmann Kuldeep Singh åpner den flunkende nye Spar-butikken på Oppeid 21. april, knappe 3,5 måneder etter at
gammelbutikken brant ned.
formerer Singh.
Tjenester som
MyPack og tipping blir tilgjen-
gelig, og Singh ønsker etter hvert
å snakke med DNB om mulighe-
ter for å ha minibank i butikken
ettersom bankfilialen på Hama-
røy legges ned.
21. april inviteres hele lokal-
samfunnet til å være med på åp-
ningen av nybutikken.
Dagen startet imidlertid med at
elevene i de største klassene fikk
gjennomgå et selvforsvarskurs
før de fikk se film og noe under-
visning, mens krisesenterets le-
der Wanja Sæther snakket med
lærerne i fire timer om krise-
senterets arbeid, vold i nære re-
lasjoner og voldsutsatte barn.
Pilotprosjekt.
- Krisesenteret i
Salten er eid av Bodø kommune,
men vi har en samarbeidsavtale
med 13 kommuner i Salten, og vi
ønsker å gi noe tilbake til disse
som er med på spleiselaget.
blir slike fagdager/seminarer
holdt i Bodø, men vi ønsker å
komme ut for å møte folk i kom-
munene, og i år har vi valgt å
fokusere på skolene der vi gir en
fagdag som både angår elever
og lærene.
Vi har også bedt sko-
lene invitere de de selv vil, og
deriblant håper vi at også politi-
kere kan komme, sier daglig leder
Wanja Sæther i Krisesenteret i
Men hun tar også gjerne en invi-
tasjon til de samarbeidende kom-
munestyrene for å vise hva de
bruker pengene til, selv om hun
tror de har klart å vise hva de står
for, blant annet ved å være et av
landets mest aktive krisesentra i
Hun tror også at de repre-
senterer et attraktivt tilbud som
mange kommuner ønsker å være
en del av, som Steigen og Hama-
røy som har vært med i mange år.
Besøket i Steigen er et pilotpro-
sjekt som to kommuner har fått
Forrige onsdag var
Krisesenteret i Salten
på besøk i Steigen-
skolen i Leinesfjord
der de møtte både
lærere og elver, og
andre som er knyttet
til deres arbeid.
Angelica Kjos fortalte
en sterk historie om
kampen for å over-
leve etter å ha vært
utsatt for overgrep.
Niendeklassingene Elise Adolfsen, Hanne Gregersen og Julie Thomassen syntes historien til Angelica Kjos
var sterk kost, men håper den kan bidra til at andre som trenger det kan bli sett og hørt.
Lydhør forsamling.
Det var en lydhør forsamling som lyttet til Angelica Kjos sin sterke historie, og så filmene hun viste.
Kjos sang også noe av sangene hun snart skal gi ut på plate.
seksuelle overgrep.
Løvetanna
vokser som kjent gjennom både
asfalt og betong.
- Jeg håper alle her har voksne
rundt seg som tør å spørre.
Læ-
rerne mine så nok problemet, men
turte ikke å ta ordentlig tak i det.
Derfor endte det slik, sa Kjos
avslutningsvis.
Interessant og lærerikt.
klassingene Elise Adolfsen,
Hanne Gregersen og Julie Tho-
massen var tidlig på dagen med
på selvforsvarskurset som ble
arrangert i forbindelse med krise-
senterets besøk, og det var vel-
dig bra.
De syntes også histo-
rien til Angelica Kjos var sterk
kost, men hadde også lært mye
som de ikke visste fra før om
krisesenteret og det de gjør.
- Det har vært en interessant og
lærerik dag som vi sikkert vil ha
med oss biter av for resten av
livet.
Det gir oss også inspira-
sjon til å hjelpe dersom vi ser
noen som er i en situasjon der de
- Tror dere det finnes elever her
på skolen som kunne trengt slik
hjelp?
- Det er det helt sikkert, men det
synes ikke så godt på dem.
Kan-
skje blir det letter både å opp-
dage slikt, og for de som sliter å
søke hjelp etter å ha vært gjen-
nom denne dagen, sier de tre.
- Jeg har en sterk klump i magen
etter å ha hørt historien til
Angelica Kjos, og om det arbei-
det som Krisesenteret i Salten
gjør.
Derfor føler jeg det er viktig
å si til dere elever at det er mange
i skolen - og ellers her i salen -
som kan hjelpe dere dersom det
trengs, sa rektor Anne Sofie Skog-
vold etter å ha gitt en pakke med
leker til ungene på krisesenteret,
og blomster til de tilreisende.
Daglig leder Wanja Sæther i Krisesenteret i Salten var glad for å ha
artist Angelica Kjos med som offer og forteller om overgrep, men ikke
minst som bevis å at det går an å komme seg ovenpå igjen.
delta i mot en liten ekstra beta-
ling, og nå skal de tilby det
samme opplegget til resten av
deltakerkommunene, og Sæther
håper skolene takker ja til dette
viktige tilbudet.
Sæther sier at de har ofre - også
fra Steigen og Hamarøy, som har
vært gjennom deler av Angelica
Kjos sin historie, men at det er
svært sjelden at én person har
vært gjennom alle de grusomme
hendelsene som hun forteller om.
Derfor synes hun det er godt å
ha henne med som eksempel på
en som har opplevd alt dette, og
som kan fortelle om det.
Og ikke
minst at det går an å komme seg
ut av de traumene et slikt liv kan
- Jeg håper vi gjennom denne
dagen har gitt både lærere og
elever "nye briller" som de kan
se både enkeltpersoner og klas-
sekamerater gjennom, det er i
hvert fall målet vårt, sier Sæther.
Løvetannbarn.
Dagen ble avslut-
tet med Angelica Kjos og hen-
nes sterke historie om veien til-
bake til "livet" etter å ha opp-
levd både vold, seksuelle over-
grep, menneskehandel og rus-
misbruk.
Angelica kom fra Irak
som fireåring, og hadde allerede
som toåring sett sin søster bli
skutt.
I Norge ble hun mishand-
let av sin stefar og dopet og solgt
som sexslave av sin onkel, noe
som gjorde henne til stoff-
misbruker i en alder av 11 år.
Musikkterapi hjalp henne tilbake
til et rusfritt liv, og i dag har hun
vært rusfri i tre år og fire måne-
der, hun har fått seg kjæreste og
skal snart gi ut sin første plate.
Hun kaller seg selv et Løvetann-
barn, et sosialfaglig populær-
begrep om barn og unge som kla-
rer seg gjennom oppveksten på
tross
umulige
oppvekstforhold med for eksem-
pel rus, vold, omsorgssvikt og
Rektor Anne Sofie Skogvold hadde en sterk klump i magen etter å ha
vært gjennom denne dagen, og minte elvene om at det er mange i skolen
som kan hjelpe dersom det trengs.
Humørfylt
100-årslag
Som seg hør og bør kom ordfører Jan Folke Sandnes
på besøk da Olav Jakobsen på Innhavet fylte 100 år på
tirsdag denne uka.
Statslosen, krigsveteranen og
amatørkunstneren Olav har vært behørig presentert
og omtalt i Lokalavisa ved flere anledninger opp gjen-
nom årene; en spennende og trivelig kar - med mye å
fortelle.
Jubilanten har noen helseplager, men er frem-
deles å se i "gatebildet" på Innhavet.
Den store mar-
keringen av 100-årsdagen skjer nå på lørdag.
Foto: PRIVAT
Valg av leder AMU Hamarøy
Arbeidsmiljøutvalget (AMU) har vedtatt
rådmannen som leder fra arbeidsgiversiden
og hovedvernombudet som sekretær fra ar-
beidstakersiden for 2016.
Utsettelse av buss-
oppstillingsplass
Hamarøy kommune har fått utsatt bygges-
tart av bussoppstillingsplass foran Spar-
Det kommer frem i en
e-post fra vegvesenet til kommunen.
rinnelig skulle bussoppstillingsplassen
være ferdig 1.11.2016, men på grunn av
brannen i butikklokalet ved begynnelsen
av året er byggestart altså utsatt med nes-
ten ett år.
Rådmannen
ut mot
kontroll-
utvalget
Rådmann i Tysfjord,
Oddbjørn Nilsen,
reagerer kraftig på
kontrollutvalgets
saksbehandling, som
har behandlet en rekke
kontroversielle saker
og investeringer gjort i
Tysfjord kommune de
siste årene.
- I flere saker er framstillingen
helt feil fordi muntlige redegjø-
relser er gjengitt i protokollform,
uten at vi har fått muligheter til å
komme med tilsvar.
Vi kjenner
oss rett og slett ikke igjen i fram-
stillingen.
Det har vært en uhold-
bar saksbehandling, uttaler råd-
mannen til Avisa Nordland.
Han har nå laget et notat for å
kunne opplyse kommunestyret,
når det i neste uke skal behandle
kontrollutvalgets bilagskontroll
av Drag vannverk og Stetind-
hallen, samt komme med tilsvar
til kontrollutvalgets protokoll.
Kontrollutvalgets leder, Ann
Aashild Hansen reagerer ifølge
avisa og NRK Sapmi sterkt på
rådmannens reaksjon.
-Det er kontrollutvalget som kon-
trollerer administrasjonen, så han
har ikke noen mulighet til å vur-
dere sakene.
Han kan selvfølge-
lig uttale seg, men ikke påvirke
saksbehandlinga og vedtakene
til kontrollutvalget.
Da blir det jo
helt feil, og da trenger vi ikke
kontrollutvalg.
Kontrollutvalget
er jo nemlig valgt av kommune-
styret for å kontrollere både ad-
ministrasjonen, ordfører og even-
tuelt formann-
skapet ved
behov, sier
Hansen
NRK Sapmi.
Tirsdag er det
styre i Tys-
fjord hvorav
dette er en av
sakene
på
sakslista.
Reagerer på
rådmannens
utspill, leder i
kontrollutvalget
Ann Aashild
- Jeg har arbeidet i flere år for å få
kommunen til å søke om Vinmo-
nopol i Leinesfjord, og endelig
fikk vi positivt svar i fjor.
Vinmo-
nopolets folk var her på befaring
2015 ble det beste året i COOP Steigens historie, slo styreleder
Torbjørn Hjertø fast da han åpnet årsmøtet i COOP Steigen på Stei-
gen Vertshus forrige torsdag.
23 medlemmer fikk høre at bedriften
hadde et driftsresultat i 2015 på 2.276.962 kroner, en økning på 531.808
kroner fra året før.
Den har en egenkapital på nesten 12 millioner
kroner som tilsvarer 55,4 prosent.
I 2015 foretok de en stor investe-
ring med utskifting av alt av kjølemaskiner på alle tre avdelingene.
Samtlige av styrets medlemmer ble gjenvalgt, med unntak av ansatt-
representant Ronald Pettersen som ble erstattet med Salve Kildahl.
Styret består dermed av Torbjørn Hjertø (leder), Eilif Jensen (nestle-
der), Solfrid Fredriksen, Hilde Sivertsen, Thomas Fjordbakk Jensen,
Salve Kildahl og disponent Atle Gundersen.
Fortsatt leder.
Torbjørn Hjertø (t.h.)
ble av årsmøtet gjenvalgt som
leder for styret i COOP Steigen, og Eilif Jensen som nesteleder.
Tidenes beste
for Coop Steigen
Polet i Leinesfjord
åpner torsdag 2. juni
Men det hadde ikke
skjedd om ikke Atle
Gundersen hadde tatt
tak i saken, både som
privatperson og som
disponent i COOP
for to år siden, og da hadde vi
tilgjengelige lokaler i butikken
vår, men da var det Bø i Vester-
ålen som ble valgt.
Dermed tok vi
lokalene i bruk til andre ting, så
da det endelig ble klart at vi skulle
få pol i Leinesfjord, var lokaler
det første vi måtte ta tak i, fortel-
ler Atle Gundersen.
Det var ledige lokaler i Heste-
skoen, men Vinmonopolets ville
være i handlegata, og dermed tok
Gundersen kontakt med de eneste
som hadde ledige lokaler der,
nemlig daglig leder Bengt Han-
sen i Nordnorsk Veisikring AS.
- De var innstilt på å leie ut til
Vinmonopolet, men da de fikk vite
at leien var på vel 20.000 kroner
per år, og at de selv måtte stå for
de bygningsmessige kostna-
dene, ble svaret nei.
Det var rett
og slett uaktuelt.
Dermed hang
hele etableringen i en tynn tråd,
forteller Gundersen.
Han hev seg imidlertid rundt og
fikk de andre butikkene i Leines-
fjord med på et spleiselag som
dekker materialkostnadene, og i
tillegg 10-15 dugnadsarbeidere
som ville ta på seg arbeidet.
Der-
med aksepterte Nordnorsk Veis-
ikring leieavtalen, og nå er arbei-
det i full gang.
- I går var prosjektleder Rune
Ødegård på befaring i lokalene,
og han var godt fornøyd.
vi må være ferdige med alt innen
18. mai, for to dager etter kom-
mer Vinmonopolets folk for å
innrede butikken, og det er be-
stemt at åpningen blir torsdag
2. juni, sier Gundersen.
Det er daglig leder ved Vinmono-
polet i Glasshuset i Bodø, Maria
Strand, som skal bestyre polet i
Leinesfjord som blir åpent 12 timer
i uka på dagene torsdag, fredag og
lørdag.
Men altså: Hadde ikke Atle
Gundersen tatt tak i saken på egen
hånd ville vi ikke fått polutsalg i
Steigen, det er helt klart.
Atle Gundersen har allerede lagt
ned en god del dugnadstimer for å
få lokalene til Vinmonopolets
utsalg i Leinesfjord klart til
åpningen 2. juni, men det er nå
hardkjøret begynner.
Materialer.
Her bærer Atle Gundersen og sønnen Marius inn
materialer til det nye polet i Leinesfjord.
Men i følge Gundersen har
Vinmonopolet strenge krav til materialvalg, så mye må spesialbestilles
fra Oslo.
FRED
FREDA
AA
AAG 8.
APRIL:
FREKVENSER:
Småtindan 103,8 Botnheia 106,0
Hamlot 104,1 Kjøpsvik 106,7
Studio i Leinesfjord
Studio på Oppeid
E-post: post@radionordsalten.no
www.radionordsalten.no
Meldinger om arrangement o.l.
meldes innen torsdag kl.15.00
Radio Nord-Salten er på nettradio www.radionordsalten.no
Det er alltid sending på våre frekvenser, selv stillheten er vår.
Hør på Radio NordSalten - bruk Radio NordSalten.
Ansv.
redaktør er Petter Pettersen.
Styreleder Bj.
Bertheussen 991 67 206
MUSIKKPROGRAMMET går fra kl 22.00 til kl 23.00.
Programleder Anita Nilsen.
Reprise tirsdager kl.
"NATTSVISKER" er på luften fra kl 23.00 til 01.00.
Program-
ledere: Petter Pettersen og Lill-Arna Moen (Repr.
tirs.
Sendingen kommer fra studio i Leinesfjord.
Musikksendingen blir sponset av: Lokalavisa Nord-Salten,
lokalavis for Steigen, Tysfjord og Hamarøy, og Klea og
Krushuinna, Leinesfjord.
Sponsorer for Nattsvisker er:
Hamarøy hotell, Innhavet og Steigen Vertshus, Leinesfjord.
PENSJONISTRADIO: Reprisesendinger av pensjonistradioen alle
fredag kl.19.30 med reprise søndag kl.
Frida Fredly
intervjuer Alma og Karl Kristensen
Kommunestyremøte Tysfjord tirsdag 12. april
BOSCH
Laser-
avstands-
måler
GLM 40
HEY'DI
Basic +Plus
avrettings-
masse
Lagerførte
ytterdører
VI LEVERER ALT
FRA GRUNN TIL TAK
FRA KR
HANDY KAMPANJEDAGER HOS
BYGGER'N - DITT LOKALE BYGGEVAREHUS
- BOLIGSERVICE AS -
Oppeid,
8294 Hamarøy
Se våre tilbud: www.byggern.no
- STEIGEN -
Ålstadøya Trelast AS,
8289 Engeløya
Tilbudt jobb
Susanne Reuber (Skutvik) er
innstilt til stillingen som hjem-
mehjelp/personlig assistent i
Hamarøy kommune.
Stillingen
er en fast stilling med en
stillingsstørrelse på 90%.
Fra butikk
til bolig
Harald Bolsøy (Skutvik) har
sendt en søknad til Hamarøy
kommune om bruksendring fra
butikk til bolig.
Omsøkte lokale
er en del av grunnetasje i tidli-
gere butikk.
Formålet med søk-
naden er å avhjelpe bosetnings-
situasjon for en ung arbeidsta-
ker i full jobb.
Pensjonistene
høystbydende
Ulvsvåg og Omegn pensjonist-
forening la inn det høyeste bu-
det på gamle Ulvsvåg skole.
De får dermed kjøpe eiendom-
men for 100 kr.
Slå sammen nordover
med Ofoten-kommunene
Slå sammen med kom-
munene i Indre Salten i sør
Dele kommunen i to
mellom nord og sør
Forbli egen kommune
Blankt
Hamarøy
Slå sammen med kommu-
nene i Indre Salten i sør
Steigen
Slå sammen kommunen
med Bodø
De ba kommunestyret vedta for-
slag til intensjonsavtalen med
Indre Salten, men vil at
forhandlingsutvalget skal få full-
Meningsløs folkeavstemning?
Alle de tre Nord-
Salten kommunene
har bestemt seg for
å holde folkeavstem-
ning 29. mai om
kommunereformen.
Nå blir politikerne, ikke bare i
Nord-Salten, men også i de øv-
rige kommunene som har valgt
en slik rådgivende folkeavstem-
ning, kalt feige.
I Tysfjord blir
det lagt frem fem alternative løs-
ninger.
- Det er helt meningsløst, sier
professor Asbjørn Røiseland ved
Nord Universitet i Bodø til NRK
Sapmi nylig.
Røiseland sier alt annet enn "ja"
eller "nei" ikke gir mening i fol-
keavstemninger og mener det er
en myte at folkeavstemninger er
noe av det mest demokratiske
verktøyet vi har.
- Det er ikke et egnet instrument,
spesielt når man har flere ulike
alternativer.
Blir det for kompli-
sert, dropper folk å stemme, sier
Røiseland til NRK.
I Tysfjord vil folket få fem mulige
valg, mens i Hamarøy og Steigen
legges det frem to mulige alter-
nativer på stemmeseddelen.
Høyre-politiker i Tysfjord, Lars
Filip Paulsen satte i siste
formannskapsmøte spørsmåls-
tegn ved hvor formålstjenlig det
vil være for Tysfjord å ha fem
alternativ.
- Med fem alternativer risikerer
man å få rundt 20% på hver, og
hva gjør vi da, spurte han.
Ordfører i Hamarøy, Jan Folke
Sandnes mener at en folke-
undersøkelse ville gitt et bredere
beslutningsgrunnlag, men forhol-
der seg til tidligere vedtak om å
gjennomføre en folkeavstem-
ning.
- Et "ja" eller "nei" alternativ vil
ikke gi noe informasjon utover
selve svaret.
Hadde man hatt en
folkeundersøkelse ville man ha
kunnet lese mer data ut fra alder
og geografisk tilhørighet, så sånn
sett mener jeg det blir et svakere
beslutningsgrunnlag, sier Sand-
nes.
- Tror du Hamarøy kan leve med
det såkalte O-alternativet, og be-
stå som egen kommune i frem-
tida?
-Personlig så tror jeg vi vil få
store utfordringer.
Vi kan nok
klare oss de nærmeste årene, men
på lang sikt vil det gi utfordrin-
ger med stadig press på inntekts-
kilder og nye oppgaver.
Et inter-
kommunalt samarbeid kan fun-
gere en tid, men vil kreve mer
etter hvert som oppgavene blir
større og dette vil gi mer byrå-
krati, sier Sandes.
Alternativene
Tok intensjonsgrunnlaget
til etterretning
Hamarøy tok onsdag
denne uka intensjons-
grunnlaget mellom
kommunene Hamarøy,
Fauske, Saltdal, Sør-
fold og Tysfjord til et-
terretning.
makt fra kommunestyret til å be-
arbeide og revidere forslag til in-
tensjonsavtale og bygge videre
på de innspillene som kommune-
styret gir i april, og den dialogen
forhandlingsutvalget får i folke-
møtene i mai.
Endelig forslag til
intensjonsavtale Indre Salten
legges fram for kommunestyret i
løpet av juni 2016.
May Valle (V) syntes grunnlaget
var et greit dokument, og syntes
forholdene i de enkelte kommu-
nene var kjempeinteressant.
Sær-
lig at Hamarøy er den eneste kom-
munen som har pluss i regnska-
pet, og at barnevernet fungerer
godt.
Hun var dermed i tvil om
hva man egentlig vil oppnå med
en sammenslåing, og savnet en
utredning om null-alternativet.
Britt Kristoffersen (Sp) fulgte opp
Valles syn på dokumentet, og
konkluderte med at det egentlig
fortalte at Hamarøy har det meste
på stell.
Fred Eddy Dahlberg (V)
hadde flere kritiske innvendinger
til intensjonsgrunnlaget som han
mente var for lite utfyllende, og
hadde flere konkrete forslag til
tillegg og endringer som han ville
sende over til forhandlings-
15. juni skal kommunestyrene
vedta hva de går for og dette
skal være inne hos Fylkesman-
nen 1. juli.
1. oktober skal Fylkes-
mannen oppsummere kommune-
nes ståsted og rapportere til de-
partementet.
Neste vår vil et nytt
kommune- og fylkeskart kunne
være på plass.
En av mulighetene for innbygg-
erne i bådeTysfjord og Hamarøy
er å gi sin stemme til alternativet
Indre Salten.
5 kommuner er blitt
enig om et intensjonsgrunnlag -
der Fauske er utpekt til et
kommende kommunesentrum.
- Rundt 50.000 kr er investert i
oppgradering av utstyr og cirka
10.000 kr er investert i kursvirk-
somhet, forteller Rune Rønning
Sivertsen om sin nyeste geskjeft,
NordSalten Dekk.
Snekkeren driver allerede sitt
eget tømrerfirma, Sivertsen Tre-
bygg AS, på tredje året og er
således ingen nykomling i næ-
ringslivet.
Inspirert av bestefa-
ren etablerer han nå NordSalten
Dekk og skal tilby tjenester innen
bildekk.
Ambisiøs og godt i gang
1. januar gikk startskuddet for
nyetableringen, og han er alle-
rede godt i gang.
Våren står på
trappene, og vinterdekkene må
byttes med sommerdekk.
- Jeg har allerede lagt om åtte
sett til nå, og har seks bestillin-
ger som venter, forteller Sivert-
sen. Arbeidet gjør han på etter-
middags- og kveldstid og i hel-
ger, utenom hans vanlige jobb
som tømrer.
- Blir det ikke veldig mye ar-
beid?
Når skal du ha fri?
Bestefars lokaler: Det blir ikke stille i lokalene til bilverkstedet Skutvik Auto AS i Nordvåg, som Hugo
Rønning drev i en årrekke.
Når Rønning pensjonerte seg til nyttår ville barnebarnet Rune Rønning Sivertsen
videreføre drift i lokalene, og har etablert NordSalten Dekk her.
Satser friskt på bildekk
Dekkskifte, dekk-
vask, salg og oppbe-
varing av bildekk på
dekkhotell.
Rune
Rønning Sivertsen
på Hamarøy satser
friskt med nyetab-
lerte NordSalten
Dekk i bestefarens
lokaler for tidligere
Skutvik Auto AS.
- Neida, det går bare godt,
smiler gründeren og tobarnsfar-
en, som er bosatt på Haukås.
Det er altså ikke noe å si på
arbeidsviljen, ei heller ambisjo-
nene.
- Jeg har hele Nord-Salten som
marked.
Målet mitt er å tilby de
beste tjenestene til de beste pri-
sene, sier Sivertsen, som holder
til i bestefarens gamle lokaler for
Skutvik Auto AS i Nordvåg, mel-
Satser på bildekk: Rune Rønning Sivertsen satser friskt på bildekk.
Med det nyetablerte NordSalten Dekk tilbyr han tjenester som dekkskifte,
dekkvask, salg og oppbevaring av bildekk på dekkhotell.
lom Skutvik og Oppeid.
I bestefars hjulspor
Det var Hugo Rønning som i juni
1984 åpnet bilverkstedet Skutvik
Auto AS, og her trådte Sivertsen
i sine barneår.
Interessen for bil
ble tidlig vekket, og tok for alvor
til da han fikk sin egen for snart
10 år siden.
- Siden da har jeg holdt på
mye med bil.
Jeg synes det er
veldig artig.
For fire- fem år siden
begynte jeg å tenke på at jeg ville
videreføre drift i bestefars loka-
ler når han pensjonerte seg, som
han gjorde til nyttår.
Han synes
det er artig at jeg går i hans fot-
spor, forteller Sivertsen.
NordSalten Dekk tilbyr han det
meste av tjenester innen dekk:
salg, skifte, vask og dekkhotell.
- Det er mange som ikke vet
hva det er.
Dekkhotell er når man
oppbevarer dekkene over seson-
gen etter dekkskifte.
Så når man
nå legger om til sommerdekk, så
kan jeg vaske og oppbevare
vinterdekkene her, frem til neste
dekkskifte, forteller Sivertsen,
som har beslaglagt en garasje og
låve hos bestefar som skal gjøre
nytten som dekkhotell.
- Foreløpig er det god plass.
Så får vi se etter hvert, hvor fort
det fylles opp, smiler Sivertsen.
Boka Mat i Salten - helt natur-
lig, er et produkt av Salten Friluft-
råds prosjekt "Robuste Salten-
unga", som flere barnehager i
Salten er med på, blant annet Lei-
nesfjord.
De har over to år hatt
"høsting" som tema, og boka byr
derfor på oppskrifter med råvarer
rett fra naturen, som diverse saf-
ter, elgkjøttkaker, sevjesnurrer og
mye mer.
- Det har vært artig å følge
barna i dette prosjektet, og det
har gått fra mange "æsj" til at de
fleste i barnehagen har smakt på
både egen hjemmelaget kaviar,
med rogn fra fisker Bjørnar i Vik-
ran, til andre spennende retter,
sier pedagogisk leder Silje
Isaksen.
- Vi har i prosjektperioden fått
vært med på mye bra kursing o.l.,
og lært oss mye nyttig som vi nå
bevisst bruker i hverdagen.
Sammen med barna høster vi nå
oftere fra naturen og lager vår
Boklansering i barnehagen
- og kanskje blir det tur med danskebåten?
Tirsdag 5. april
inviterte Leinesfjord
barnehage til bok-
lansering.
med flere barneha-
ger i Salten, blant
annet Skutvik, har
Robuste Salten-
ongas tema "høs-
ting" blitt til en helt
unik oppskriftsbok.
Vil reise med danskebåten.
Erik peker stolt på
seg selv i boka, og lurer på om de får penger nok
til å reise med danskebåten.
Det har han gjort
før, og det var så gøy at han vil vise den til hele
barnehagen.
I følge han manglet det bare én
krone på tidspunktet.
KAROLINE O.
A. PETTERSEN
Skål i forfriskende krøkkebærsaft.
framme f.v: Alexandra 6 år, Petter 5 år, Nabe 5 år, Erik 5 år og Sakarias 6 år.
De eldste barna i barnehagen
signerte bøker på tirsdag.
Bak f.v.
pedagogiske ledere Marit Sjøvoll og Silje Isaksen, og styreleder Reidun Adolfsen til høyre.
egen mat utendørs eller inne, til-
føyer hun.
Under boklanseringen ble det
servert hjemmelaget krøkkebær-
saft med "bobler", og flatbrød
med hjemmelaget kaviar.
De eld-
ste barna signerte bøker med
egne navn, som foreldre og be-
steforeldre kunne få kjøpe med
seg hjem.
Pengene går til barne-
hagen og det skal holdes et de-
mokratisk valg på hva de skal
brukes til.
Da lokalavisa spurte noen av
barna hva de ville kjøpt for pen-
gene om de fikk bestemme alene,
kom der flere gode svar: "Kan-
skje vi kan reise med danskebå-
ten?", spurte Erik 5 år, "Jeg ville
kjøpt en hel butikk eller mer pen-
ger for pengene", sier Zakarias 6
år, "Jeg ville kanskje kjøpt et
slott", sier Nabe 5 år.
Boka/heftet koster en hundre-
lapp og blir å få kjøpt på Coop
Leinesfjord for de som ikke kunne
møte på lanseringen.
Mer om pro-
sjektet "Robuste Saltenunga",
kan en lese om på Salten Friluft-
råds nettsider.
Full rulle.
Det var mange som kom
innom boklanseringen og ville kjøpe
oppskriftsboka Leinesfjord
barnehage har bidratt i.
Det ble dannet en privat
veikomitè for bl a at Korsnes
skulle få vei, en plan som staten
overtok og de startet i 1916
arbeidet som skulle knytte Kors-
nes til resten av området og bli
et sentralt sted for veiforbindel-
sen i nord og ferjeleie Korsnes-
Skarberget.
Privat initiativ.
- Det startet med
et lokalt og privat initiativ til
etablering i 1904 av en veikomitè
som ønsket å bygge vei fra
Korsnes mot Storjord.
Prosjektet
deres ble viderført av staten i
1915 med tegning av veikart og
oppmåling av Korsnesveien og
arbeidet med veien startet i 1916
- altså for 100 år siden.
bygde veien i flere etapper med
mange arbeidslag på forskjellige
steder som på Korsnes, Leiknes,
i Bogen og på Storjord, forteller
Tormod Bredesen fra Korsnes.
- De startet veibyggingen på
Korsnes og antagelig bygde de
den kontinuerlig videre sørover
og jeg anslår at i 1928 sto veien
Selv om det ikke var
vei til Korsnes annet
enn sjøveien eller en
gikk til fots langs
bergene, sto allikevel
Korsnes sentralt
både med båttrafikk
og hurtigruteanløp.
Sentralt sted.
Hurtigruteanløp på Korsnes.
Postkort, enerett Sverre Norman (utsn
Da Korsnes fikk vei og
BILRUTE.
- Da veien var ferdig fra Korsnes til Sørkil, startet Harald Hansen fra T
sønnen ved siden av bilen som ble kjøpt i 1928, bildet er tatt i Sørkil, forteller Tor
finner en bilde av rutebilen samt ruteplanen
mellom Korsnes via Storjord
over Tortenåshøgda og til Sørkil
ferdig, for da kjøpte Harald Han-
sen fra Tortenåsen seg bil og
opprettet egen bilrute mellom
Sørkil og Korsnes med 4 avgan-
ger pr uke, forteller Bredesen
Bussrute.
"Hvis skibene er
forsinket forbeholdes ruten
utført derefter" står det på bil-
ruteplanen som er å se ved
Korsnes Museum.
Her er også
eldre bilder fra tiden før veifor-
bindelsen kom til stedet og av
veien da den var nyanlagt på
Korsnes.
- Ca 1938 sto ferjekaia her på
Korsnes ferdig og ferje-
forbindelsen kunne åpnes.
resulterte i at det ble det satt
opp egen bussrute og folk
kunne reise mellom Fauske og
Narvik, opplyser Tormod Brede-
sen, snekker med stor kunnskap
og interessere for lokalhistorien.
Hovedveien.
- Veien mellom Sør-
kil og Korsnes ble med andre
ord del av hovedveien til Fauske
og videre sørover når veien over
Saltfjellet og Korgfjellet etter-
hvert ble ferdigstilt.
- Den het
riksvei 50 og jeg husker ennå
skiltene som sto langs veien.
Idag er det E6, mens strekningen
Bognes - Korsnes er fylkesvei.
Under krigen bygde tyskerne
ferjekai i Bognes og da var det
en periode ferjeforbindelse både
fra Korsnes og Bognes til Skar-
berget inntil krigen var slutt,
etter den tid har Bognes hatt
forbindelsen over Tysfjorden,
opplyser Bredesen ved Museet
på Korsnes.
Egen veikomitè.
- Ja, det var en
privat veikomitè som begynte
planleggingen av veiene i områ-
det her og utga et hefte som
ILDSJEL.
- Her er bilde fra da veien ble bygd på Korsnes, forteller Tormod Bredesen, lokalhistorieinteressert
ildsjel ved Korsnes Museum.
Før veien kom til Korsnes var sjøveien og båten fremkomstmiddel
Et sentralt sted i Tysfjord:
Thorfinn Johansen tilfeldigvis
fant på loftet i barndomshjem-
met sitt og som vi har fått til
Museet her på Korsnes, forteller
Bredesen videre.
- Den viser
oppstarten til veiprosjektet med
etablering av en komitèen i 1904,
hvem som deltok på befaring og
nitt)
g ferjeleie
Tortenåsen bilrute mellom stedene.
Her står
rmod Bredesen.
På museet på Korsnes
oppmålinger, bestemmelse av
materialdimensjoner og overslag
over utgiftene bl a til brua over
Leikneselva (den gang kalkulert
til kr 150,-) og Bogenelva (kr
270,-), opplyser Bredesen ved
Museet.
Veikomitèen arrangerte årlige
fester, veibasarer osv til inntekt
for planlagte veier og fikk god
støtte lokalt og mange møtte på
foreningens møter.
Veifondet
gav økonomiske bidrag til flere
veiprosjekt i Storjordområdet og
da stat og kommune etterhvert
overtok ansvaret for veibyggin-
gen av Korsnesveien, ble fon-
dets midler fordelt og restbelø-
pet på kr 2000 gitt til
Sanitetsforeningens Helsehus-
prosjekt i Bogen.
Den private
veikomiteen var aktiv til 1961 og
en har trolig foreningen å takke
for ideer, planlegging og økono-
misk støtte til veiprosjekt som
Storjord - Østvika, Botn - Kal-
vik, Korsnes - Tysnes.
På agen-
daen sto også vei Kalvik - Selje-
nes, men denne ble ikke bygd.
FERGELEIE PÅ KORSNES bygges og den første ferjetrafikken over
Tysfjorden kunne starte like før krigen.
Det ble lagt ned stor innsats og
i 1938 kunne ferjeforbindelsen mellom Korsnes og Skarberget åpnes.
De eldre fotoene er utlånt
fra Korsnes Museum.
Kjell
Hveding har hjulpet til med
scanning av bildene.
VEIKART fra 1915 med planlagt
vei fra Korsnes, kartet er på
Korsnes museum
MYE ARBEID og godt arbeid skulle til for å bygge og konstruere ei bru
dengang og flotte byggverk ble det!
Her er fra Storjordbrua
FOTO/TEKST: ÅSE HARALDSEN
MENINGER
Det skal brukes hundrevis av millio-
ner unødvendige kroner langs
nordlandskysten, hvis forslaget til
nytt samferdselskart går igjennom.
Paradoksalt nok skal dette skje ak-
kurat når turistnæringa i Lofoten en-
delig opplever lønnsomhet, også i vin-
tersesongen og kan satse sterkere på
helårsturisme, forøvrig dagens glad-
sak i NRK Nordland.
Samme år fin-
ner Nordland Fylke det for godt å
fjerne infrastrukturen inn til Lofoten.
Men tilbake til saken.
Det er mange ting som skurrer når
det gjelder økonomien og Nordland.
Hva skal man egentlig se på, hva kan
medregnes, hvorfor går penge-
strømmen slik den gjør, mye ut og
mindre inn, og hvorfor er det så lite
igjen til Nordland Fylke å forvalte til
samferdsel?
Samtidig som det
investeres så mye i nord?
investeres det så mye i nord?
Hvor-
for er mange av nordlands-
kommunene så fattige?
Må det være
slik?
Noen deler samsvarer så inder-
lig dårlig at en kan lure på om det er
kontakt mellom de ulike forvaltnings-
nivåene.
Hør bare her:
De siste årene har Kystverket (Sta-
ten) investert mange millioner i ny
hurtigbåtoppmerking og andre far-
ledsforberedende tiltak fra Sandes-
sjøen og nordover til Bodø.
Nærmere
bestemt 70 millioner de siste sju åra.
Nå gjenstår nordre Nordland.
Planen er blant annet å bruke 100
millioner
utdyping
nyoppmerking av Grøttøyleia.
prosjektet skal stå ferdig i 2017, altså
det året hurtigbåten foreslås nedlagt
gjennom Grøttøyleia.
Eller, det er
sant; Den
skal jo gå til Skutvik i helgene pluss
Tysfjord kommune disponerer en bra
bygningsmasse, da mest bolighus
hvor det aller meste er ubrukbart kan
ikke leies ut.
Dette er i seg sjøl full-
stendig tragedie der politikerne ikke
har avsatt midler til vedlikehold, og
den nu siste bygninga er Margits
Når en leser aviser, hører på radio
eller ser på Tv, så er det mange poli-
tikere, forskere eller andre forståseg-
påere som bruker ordet eldrebølgen i
forbindelse med at antall eldre for-
ventes å øke.
Det fremstilles nær-
mest som en stor katastrofe at antall
eldre vil øke i løpet de nærmeste årene
og en kan nærmest forstille seg et
snøras, jordras eller en tsunami som
vil ramme landet.
Resultatet vil bli at
en ikke greier å skaffe dem den pleie
og omsorg som eldre mennesker tren-
ger.
For det første er det negativt å fram-
stille det faktum at det blir flere el-
dre, som en bølge som vil skylle inn
over landet.
De fleste av dagens pen-
sjonister er oppegående mennesker
som er en ressurs for fellesskapet og
det er ingen grunn til å tro at de som
blir pensjonister i løpet av de neste
10 til 20 år vil være noe dårligere.
Tvert om så vil resultatet av de siste
års fokusering på folkehelse g i en
positiv gevinst.
Det andre er at det er bare en liten del
av dagens pensjonister som er pleie-
trengende og den andelen vil på sikt
Skip O'hoi!
at det vurderes
ei sommerrute
mellom Bodø-
Svolvær!
Videre plan-
legges det å
ferdigstille
strekningen fra
Bodø til
Svolvær med
nyoppmerking
i 2017 eller 2018, avhengig av bevilg-
Dette er beregnet å koste 35 -
40 millioner.
Tilsammen utgjør dette
210 millioner kroner, i merkearbeid
og utbedring av leiene bare langs
nordlandskysten opp til Svolvær.
I tillegg planlegges det å ferdigstille
hurtigbåtmerking i Hadselfjord-
bassenget og Øksnesbassenget, med
en total kostnadsramme på 17 mil-
lioner kroner.
Her var Jørn Sørvig,
prosjektleder for gruppa som har ut-
arbeidet utkastet til det nye
samferdselskartet for sjø, mer uklar
på hvordan de tenker seg endringene
da han presenterte det nye kartet
4.mars.
Annet enn at det også her skal
effektiviseres, økonomisk.
Hva er poenget med fortsatt store,
statlige investeringer i områder der
hurtigbåt og ferge ikke skal gå fra
I såfall er det ei gedigen sløsing
av skattebetalernes penger - penger
som kunne vært brukt på en mye mer
konstruktiv måte for nordlands-
Hvis båtene ikke skal gå.
Hilsen Mette Bolsøy,
innbygger i Steigen kommune,
daglig leder i Aasjordbruket AS
i Skrova
Bygningsmassen til
Tysfjord en skandale
Minne på Drag som skal tømmes
omgående, det er forferdelig.
I Kjøps-
vik er det mange boligenheter som er
elendig forfatning og ikke kan benyt-
tes.
Kristian Larsen, Kjøpsvik
Eldrekatastrofe ventes
prosentvis
reduseres.
I dagens
debatt er
det en tendens
til å sette
likhetstegn
mellom antall
pensjonister
og behovet for
pleie og en kan lure på om det er for å
forsterke denne forventede bølge fø-
lelsen.
At dette vil kreve økonomiske res-
surser tror jeg de fleste av oss for-
står, men det burde de sentrale poli-
tikerne av ulik valør kunne ha sett for
minst 20 år siden, i stedet for å tro at
frislipp vil løse alle utfordringene.
Vi trenger å stå sammen for å skape
en forståelse for at dagens og mor-
gendagens pensjonister er en ressurs
og ikke farlig tsunami og skal vi klare
det må de unge pensjonister slutte
seg til vårt fellesskap.
Ingvald Sørensen, leder
Pensjonistforbundet Nordland
Sametinget vedtok i 2006 at det skulle
etableres
forsknings-
dokumentasjonsvirksomhet om
grenselostrafikken under 2. verdens-
krig.
Oppdraget ble gitt til Árran.
året etter ble det nedsatt en prosjekt-
gruppe som skulle ta seg av prosjek-
Tre hovedmålsettinger.
Prosjekt-
gruppa bestod av Marianne Neerland
Solheim fra Barents-instituttet, som
var faglig ansvarlig for prosjektet,
Oddmund Andersen fra Árran var
prosjektleder, og professor Jens-Ivar
Nergård fra Universitetet i Tromsø
var medlem.
For det første skulle det gjennom-
føres en historiefaglig dokumentasjon
av grenselostrafikken i de samiske
områder generelt - og i Tysfjord spe-
sielt.
Videre skulle det gis en kultur-
faglig dokumentasjon av den samiske
grenselostrafikkens plass i norsk
krigs- og etterkrigshistorie.
skulle prosjektet foreta en analyse av
de samiske grenselosenes manglende
anerkjennelse etter andre verdenskrig.
Stort undersøkelsesområde.
Tys-
fjord fikk en sentral plass i prosjek-
tet, som også skulle undersøke Sør-
fold, Hamarøy samt Ballangen og
Narvik, Gratangen og Lavangen - og
Jokkmokk og Gällivare i Sverige.
Et omfattende dokumentasjons-
materiale ble hentet fra Riksarkivet i
Stockholm, fra Landsarkivet i
Härnösand, fra Bundesarchiv i
Freiburg og Berlin, fra Riksarkivet i
Oslo, fra Statsarkivet, fra Arkiv i
Nordland og fra Privatarkiv ved Nor-
ges Hjemmefrontmuseum.
Intervjuer.
De fleste som var gren-
selos under krigen er gått bort.
de få gjenlevende grenselosene ble
intevjuet.
I noen tilfeller intervjuet
man folk som var født under og etter
krigen og hadde hørt historiene i sam-
og ettertid.
I boka som er utgitt som et resultat
av prosjektet, var det i alt 44 infor-
manter.
Den største gruppen på 16
personer er fra Tysfjord, men også
informanter fra Fauske, Sørfold, Ha-
marøy, Ballangen, Narvik, Gratangen
og Lavangen er med.
Fra svensk side
Grenselos i
grenseland
Onsdag 30. mars
holdt Dr. art.
mund Andersen fra
Árran et foredrag på
Steigen folke-
bibliotek i Leines-
fjord om samisk og
norsk losvirksomhet
i Nord-Salten fra
30 interesserte var
til stede.
BJØRN ERIK STEMLAND
Interessant foredrag.
Rundt 30 tilhørere fulgte interessert med i det
omtrent timeslange foredraget.
Dr. art.
Oddmund Andersen fra Árran (med ansiktet mot publikum)
blir her introdusert av Eva-Ditte Donat fra Nordlandsmuseet.
viser fram boka som ble resultat av grenselosprosjektet:
GRENSELØS I GRENSELAND Samisk og norsk losvirksomhet i
nordre Nordland og Sør-Troms 1940-1945.
ble det intervjuet 10 personer.
Tyske geværlag langs grensen.
begynnelsen av krigen trodde ikke
tyskerne det ville bli noen trafikk over
grensen, men da det i 1942-43 ble
dokumentert en viss trafikk, særlig
gjennom Hellemobotn, etablerte tys-
kerne flere geværlag der for å stoppe
denne aktiviteten.
Lokalsamfunnet i Tysfjord regis-
trerte grensepasseringer allerede i
1942, og sogneprest Kolbjørn Varm-
ann tok initiativ til å opprette en hjel-
petjeneste som skulle sørge for trans-
port inn fjordene, skaffe utstyr og
overnatting for flyktningene - og en-
delig losing over grensen, som oftest
besørget av samer som var godt kjent
i de store områdene.
Økning i flyktningetrafikken.
Fra
1942 ble det en markert økning i tra-
fikken over grensen til Sverige.
I alt
var det rundt 50 000 personer som
flyktet denne veien under krigen.
Tysfjord flyktet 3 000, i perioden fra
1942 - med en sterk økning fra 1944
til krigen var slutt.
Som fluktårsaker nevnte Oddmund
Andersen at det etterhvert ble mat-
mangel.
En del norske offiserer var
ettersøkt av tyskerne - også de som
jobbet i motstandsbevegelsen, og
flyktet for å komme unna.
Mange ville
unngå tyskerarbeid/arbeidstjeneste,
noen fulgte etter familien, og distrikts-
lege Hans Sandberg i Tysfjord mente
at noen flyktet på søken etter et
bedre liv.
Hvem flyktet?
Det var en broket
forsamling av folk som flyktet.
Noen var fra regionen, noen kom
fra andre regioner, og mange var
utenlandske.
Andersen nevnte en-
gelskmenn, tyskere, polakker, rus-
sere, finlendere, hollendere, belgi-
ere og franskmenn.
Mange av disse
var knyttet til Organisation Todt,
en halvmilitær organisasjon som
samarbeidet med den tyske hæren
om ulike byggeprosjekt i Norge.
Noen av dem var dårlig utstyrt.
Avstandene på svensk side før
man kom til folk var enorme, og
vinterstid kunne det være svært
kaldt og masse snø.
Resultatet ble
at noen døde underveis.
Liten ære levnet losene etter
krigen.
Til tross for at grenselos-
ene gjorde en formidabel innsats
for å hjelpe flyktninger under kri-
gen, ble de levnet liten ære etter
krigen, og mistenkt for landssvik.
De ble beskylt for å ha lost for
kort, at de tok betaling, at de plyn-
dret de utlagte depotene, at de ar-
beidet for tyskerne, og at noen av
flyktningene døde etter at de hadde
passert grensen.
Saken mot
grenselosene ble imidlertid henlagt
Fra lokalt hold kom det krav om
at grenselosene skulle hedres for
sitt arbeid under 2. verdenskrig,
og dette ble senere støttet av Sa-
metinget.
Kongelig unnskyldning.
Under
sin tale til det 5. nyvalgte Same-
tinget i 2005 kom Hans majestet
Kong Harald inn på grenselosene
da han sa følgende:
- 60 år etter avslutningen av an-
nen verdenskrig er det fremdeles
mennesker som er merket etter
det de selv, eller deres familiemed-
lemmer, opplevde under krigsår-
ene.
Grenselosene i Tysfjord risi-
kerte liv og helse for å hjelpe an-
dre til et fritt liv i Sverige.
Vi må i
dag beklage at de, og deres etter-
latte, ikke har fått den anerkjen-
nelse de fortjener.
Sparebank 1 Nord-Norge legger ned
en del filialer der også banken i Hama-
røy forsvinner sier Kristian Larsen på
telefon fra Kjøpsvik.
Det er alltid kjedelig for en del perso-
ner vil jo alltid ha en viss lokal til-
knytting til sin lokalbank, og i dette
tilfellet har jeg hørt at også folk i om-
Representanter for politikere og ad-
ministrasjon i Saltenkommunene +
Røst og Rødøy har forhandlet fram
intensjonsavtaler
kommunesammenslåinger.
Avtalene
har blitt presentert uten noen synlig
entusiasme fra de fleste forhandler-
nes side, og forhåpentligvis har de
blitt mottatt med enda mindre entu-
siasme av kommunenes innbyggere.
Bakgrunnen for denne tids- og
kostnadskrevende prosessen er poli-
tisk press og økonomiske trusler fra
kommunalminister Jan Tore Sanner
og hans håndgangne byråkrater, som
reiser rundt i kommunene og propa-
ganderer gigantkommunenes velsig-
nelser.
I mars var kommunal- og beredskaps-
direktør Silja Ildgruben fra Fylkes-
mannen i Nordland til stede på kom-
munestyremøte i Hamarøy, der hun
kunne fortelle at ett av målene med
reformen er å gi gode og likeverdige
tjenester til alle.
Som det ofte har blitt
gjentatt, viser alle levekårs-
undersøkelser at innbyggerne i små
kommuner jevnt over er mer fornøyd
med tjenestetilbudene enn innbyg-
gerne i store kommuner, så målet er
kanskje at alle skal bli like misfor-
nøyde?
Nevnte direktør hadde også
nerver til å trekke fram styrket lokal-
demokrati som et argument for
sammenslåinger!
Hundrevis av lokal-
politikere i landet blir overflødige hvis
resultatet av den planlagte reformen
blir slik Sanner og co ønsker, og dette
skal altså styrke lokaldemokratiet?
Man må nesten til fiksjonens verden
med George Orwells "nytale" i ro-
manen "1984" for å finne liknende
eksempler på misbruk av språket til
å forvrenge virkeligheten.
Hvis noen
lokalpolitikere fra Steigen eller Ha-
marøy skulle ha mulighet til å delta
på kommunestyremøter i Bodø eller
på Fauske, hvor mye ville i så fall
deres stemmer telle?
En kommune har tradisjonelt vært den
minste administrative enheten i et
land.
Den skal være et område som
innbyggerne har en historisk og følel-
sesmessig tilknytning til, og der vi
har rimelig oversikt over geografi og
befolkning.
Hvis for eksempel gigant-
konstruksjonen Ytre Salten blir en
realitet, vil den få en avstand på over
200 km fra Lundøya i nord til Rødøy
i sør, og omtrent det samme fra Røst
ute i havet til svenskegrensa.
Det blir
Norges nest største kommune i areal
og den desidert mest usammenheng-
ende kommunikasjonsmessig.
den nye veitraséen gjennom Sørfold
blir en realitet, vil kjøretida fra nord-
lige Steigen til kommunesenteret
Bodø kanskje bli redusert til 2 timer,
like lang tid som det tar å kjøre tvers
gjennom Belgia!
Og mesteparten av
veistrekninga vil gå gjennom nabo-
kommunen Indre Salten.
"Naturlig
Tysfjord kommune skal etter planen
snart få på plass veinavn på vest-
sida, bl.a.
på Drag.
I den forbindelse ønsker jeg at Olivia
Ugland skal få en vei oppkalt etter
seg, enten på Drag eller på Hellands-
berg.
I dag kjenner kanskje ikke mange til
Olivia Ugland.
I Årbok for Tysfjord
årgang 5 - 1987, side 62, skriver
Borgfrid Jacobsen en interessant ar-
tikkel om Olivia Uglands innsats
gjennom 28 år i Tysfjord, med ut-
gangspunkt på Hellandsberg, hvor
hun fikk i gang eget tuberkulosehjem,
i ei vanskelig tid med fattigdom og
Senterpartiets lokallag fra Hamarøy,
Tysfjord, Steigen og Sørfold møttes i
Kobbelv 2.april 2016, og vil uttrykke
felles bekymring for de utfordringene
vår region står ovenfor.
Samferdsel.
Vi er glade for satsin-
gen på ny E6 gjennom Sørfold.
- påpeker nødvendigheten av at tun-
nel gjennom Ulvsvågskaret må tas inn
igjen i Nasjonal Transportplan
(NTP).
Vi er gjort oppmerksom på at
Kobbskartunellen planlegges stengt
når ny E6 er etablert gjennom Sør-
fold.
Dette er en utfordring for sik-
kerhet og beredskap, og for kommu-
nikasjonene til og fra nordre del av
Sørfold, noe som også berører region-
ens tilgang til Kobbvatn og Gjerda-
Internt gir dette en splitting av
nabogrender i nordre Sørfold.
Forslaget på nytt hurtigbåt- og
fergekart for Nordland betyr en
rasering av Nordlandskysten.
Hur-
tigbåten NEX II Svolvær-Bodø er for
mange av oss langs kysten et mye
mer effektivt kommunikasjonsmid-
del, enn transport via vei.
For å opprettholde bosetting og næ-
Uttalelse fra Senterpartiet,
region Salten Nord
ringsliv i Nordland og distriktene ge-
nerelt er det helt avgjørende å ha sjø-
veis kommunikasjon både sørover og
Ny næringsetablering krever
forutsigbarhet.
Usikkerheten knyt-
tet til drift av fergesambandet Skut-
vik-Svolvær gjennom flere år har vist
hvor vanskelig det er for reiselivsnæ-
ringen å planlegge sine aktiviteter og
ytterligere investeringer.
Havbruk og
reiseliv er nasjonale satsingsområder,
og disse næringene kan ikke
sentraliseres.
Vi er med andre ord
avhengig av å opprettholde levende
kystsamfunn som kan videreutvikles.
Dette krever hensiktsmessig infra-
struktur.
Reduksjon i postens tilbud
Næringslivsaktører i regionen opple-
ver store utfordringer knyttet til le-
vering av pakker.
Eksempel: En pakke
som skal til Mørsvikbotn blir liggende
på Fauske, fordi landpostbudene kun
bringer hentelappen ut til postkas-
sen, og ikke pakken.
Hjemlevering kan
bestilles etter at hentelapp er kom-
met, noe som innebærer to virkedagers
forsinkelse.
Alternativet er å hente
Farvel til lokaldemokratiet?
bo- og arbeids-
område"?
Slike "kommuner"
vil trenge et nytt
administrativt nivå
under seg hvis det
fortsatt skal være
aktivitet i ut-
kantene.
Mer og
dyrere byråkrati
er uunngåelige
resultater, noe erfaringene fra
kommunereformen i Danmark tyde-
lig viser.
Hvor mye blir det da igjen til
skoler og sjukehjem i utkantene når
prioriteringene skal foretas av politi-
kere som må ta fram Nordlandskartet
for å finne ut hvor disse institusjo-
nene ligger?
Det vil føre til misfor-
nøyde innbyggere, evinnelige
lokaliseringskrangler og sentralisering
av befolkninga; eller tror noen at et
mirakel skal gi stikk motsatt resultat
her enn i Danmark?
Heldigvis skal vi jo få lov til å si vår
mening i rådgivende folkeavstemnin-
ger, men det pågår en fordekt kam-
panje for å undergrave resultatene av
disse.
På én og samme dag (4/4) sto
først en professor ved Nor-Univer-
sitet fram på lokalnyhetene i P1 og
fortalte hvor lite forutsetninger van-
lige mennesker hadde for å mene noe
om disse kompliserte spørsmålene,
og hvor feige politikerne var som ikke
bare bestemte alt over hodene våre.
Kveldsnytt på NRK1 ble resultatene
fra folkeavstemninger i Sogn- og Fjor-
dane kommentert.
På tross av jevnt
over klare nei-resultater ble det foku-
sert på hvor vanskelig det var å tolke
Leder av kommunalkomiteen
på Stortinget, Helge André Njåstad,
sto fram med nøyaktig samme bud-
skap som nevnte professor i Bodø.
Njåstad tilhører for øvrig Frp, som
har programfestet at folkeavstemnin-
ger skal være bindende, men altså ikke
i akkurat denne saka.
Og jaggu duk-
ket ikke Steigens egen ordfører Asle
Schrøder også opp og ikke visste helt
om han skulle følge sitt Senterparti-
hjerte eller kapitulere for alt dette
kompliserte.
Men det er ikke kom-
plisert!
Spørsmålet er om vi fortsatt
skal ha mulighet til å bo i hele landet
med et variert næringsliv og livskraf-
tig lokaldemokrati, eller om vi skal
bli tvunget til å klumpe oss sammen i
stadig større byer.
Det er velgerne
som har gitt politikerne sitt mandat,
og politikerne bør lytte til deres råd.
Gå mann og kvinne av huse på valg-
dagen og sørg for at valgdeltakelsen
blir så stor og resultatet så klart at
det ikke kan mistolkes.
Og til de 16-
og 17-åringene som får lov til å
stemme: Bruk stemmeretten!
deres framtid det gjelder.
Tormod Stensland,
Rødt Steigen
Veinavn på Drag
sykdom for mange.
Hennes pioner-
arbeid innen helsearbeidet her i kom-
munen er lite påaktet i ettertid, slik
jeg ser det.
Å gi henne et veinavn vil i
det minste vise henne en heder hun
fortjener for sin store, uselviske og
oppofrende innsats i Tysfjord innen
viktig helsearbeid fram til 1938.
Kjøpsvik finner vi Varmanns vei og
Kokaas vei.
La oss nå få Olivia Ugland
vei på Drag eller Helland!
Noen kil-
der om Olivia Ugland: Bjørg Evjen:
Tysfjord kommune 1869-1950, samt
nevnte årbok.
Hilsen Ulf Smines
Banken forsvinner
selv, noe som betyr å kjøre 16 mil.
Dette mener vi er urimelig.
Privat-
personer rammes på samme måte.
Særlig ser vi utfordringen for de som
trenger medisinpakker fra apotek.
må man passe på å be om å få dette
sendt som brevpost ellers blir det også
liggende.
Kutt i postombæringen innebærer
også at legekontorene i distriktene
ikke lengre kan ta blodprøver på fre-
Dette medfører et forringet til-
bud til pasienter i distriktene.
Senterpartiet vil ha levende lokal-
samfunn og gode nærmiljø.
Dette for-
utsetter en infrastruktur som dekker
våre behov.
Kobbelv 2. april 2016
Hamarøy Senterparti
Bente Melby Ness
Tysfjord Senterparti
Bjørnar Grunni
Steigen Senterparti
Øystein Laxaa
Sørfold Senterparti
Gisle Hansen
rådet Drag - Storjord benyttet ban-
ken på Hamarøy.
I området Drag er det ingen banktje-
nester etter at Sparebanken Narvik
tok bort den minibanken som tidli-
gere var der og det er bre å beklage.
Utdanningsforbundet Hamarøy v/
Ingrid Engan har sendt en
høringsuttalelse til Hamarøy kom-
mune i forbindelse med nedleggelse
eller opprettholdelse av skoledelen
ved Ulvsvåg Oppvekstsenter.
to forslagene som kommunen pre-
senterer er nedleggelse eller ny
kretsinndeling.
Da det ikke er ar-
beidstakere igjen i skoledelen av
Ulvsvåg Oppvekstsenter per i dag
er det uaktuelt å belyse arbeidsta-
kernes rettigheter, som er
Utdanningsforbundets primære
Utdanningsforbundet om
Ulvsvåg Oppvekstsenter
interesse.
Høringsuttalelsen peker
derimot på en mulig fremtidig arbeids-
situasjon for ansatte dersom skole-
delen opprettholdes.
Dersom elevtallsutviklingen holder
stand vil det i 2021 være 11 elever
4.klasse).
Med 11 elever vil antallet
lærerstillinger bli så vidt lavt at det er
svært sårbart ved fravær, dette vil bli
noe mindre sårbart med 14 elever og
4 klasser og dermed flere ansatte.
Utdanningsforbundet konkluderer i
sin høringsuttalelse med å anbefale at
dersom Ulvsvåg skole skal reåpnes
bør dette være for 1.
Dersom elev-
tallsutviklingen holder stand vil det
og 14 elever (1.
- 4.klasse).
11 elever vil antallet lærerstillinger
bli så vidt lavt at det er svært sår-
bart ved fravær, dette vil bli noe
mindre sårbart med 14 elever og 4
klasser og dermed flere ansatte.
Utdanningsforbundet konkluderer
i sin høringsuttalelse med å anbe-
fale at dersom Ulvsvåg skole skal
reåpnes bør dette være for 1.
Bietsisjsuoloj guovddelin vuojnnu Lofotvárijn duogátjin.
Bekkenesholmen sees i midten av bildet med Lofotveggen i bakgrunnen
Tæksta: Åse Haraldsen
Guollár Rudolf Jakobsen la moaddi gátten læhkám Bietsisjsuollun Fisker Rudolf Jakobsen har ofte vært i land på Bekkenesholmen
Vuona vuostasj luonndoreserváhtta
Bietsisjsuoloj
Divtasvuona davvegietjen, Skárffabávtes nuorttaallelin
ja Hierenjárgas lullelin la suollusj.
Viehka sierralágásj
suollu - Bietsisjsuoloj - danen gå la Vuona vuostasj
luonndoreserváhttá!
Sivvan suodjalibmáj la bietsisj.
Torbjørn Storjorda girjen jages 1998:
Tysfjord Divtasvuodna - Samiske og
norske stedsnavn tjielggiduvvá
Dárogielnamma "Bekkenesholmen"
boahtá sáme bágos biehtje.
biehtje ja biehtse Divtasvuonan
javladuvvá, valla huoman la biehtse
dábálamos.
Oabme tjállagijn 1750-jagijs
tjáleduvvá suoloj namma návti,
"Bekiesholm".
- Bietsisjsuoloj la jasska ja unna
reserváhtasj 438 dekarij ja gå
suodjaluváj jagen 1928 de la danen gå
suolon la merrabietsisj mij sjaddá
tjuottjes birrasin ja tjierreednamin.
Árvvedahtte merrabiehtse la viehka
vuoras, valla ep la tjoaggám åtsålvisájt
váj diehtet lijma jur man vuoras.
Gå lip
Divtasvuonan de galla goarristip
reserváhta milta gånnå ij la dåssju
merrabiehtse mij la suodjaluvvam, valla
divna sjatto aj.
Besa muorjjit, valla ij la
loahpe tjoagget sjattojt reserváhtas.
Ielle li aj suodjaluvvam, javllá Stáhta
luonndooahtse (SNO) Geir Håkon Ol-
sen, Nordlánda åssudagás Bådådjon ja
duoddis Nordlándan merrabiehtse
gávnnu aj ietjá sajijn, duola dagu
Teksmonan Meløya suohkanin.
Ulmme Bietsisjsuollu suodjalimes la
bisodit suolggis, unnesjattuk ja bådos
merrabietsev aktan divna luondulasj
sjattoj ja iellij ja divna luondulasj
ekologalasj prosessaj.
sierralágásjvuohta le gå ij la vuojga
vájkkuduvvam ja danna l aj bådos
merrabietse vuovdde, javladuvvá
ráfájduhttemmærrádusán.
- Mån lav moaddi gátten læhkám
Bietsisjsuollun, subtsas guollár Rudolf
Jakobsen Hierenjárgas.
- Danna l nav
jasska!
Álu lav muorjjimin ja
káfastallamin Sandvikán mij la nav
loajtos.
Dåssju unna vantsatjijn dåk
besa, valla guollimvantsajn de sildáv
buodov dåk, dajnas gå danna l suoloj
davvelin la dille hiebalgis sildáv lássitjit.
Akti ájgenis ulmutja suollun årrun,
danna li bátsidisá muvras ja gættátjis
suoloj nuppe bielen, subtsas Jakobsen.
Bietsisjsuoloj åvddåla gåhtjoduváj
álmmukmiehttsen, valla dálla l
luonndoreserváhtta ja Stáhtta l
åmastiddje ja gullu Stáhta
luonndooahtse bájkálasj kontåvrråj
Bådådjon.
Duodden merrabæhtsátjij la
suollun aj ligge, ja rosenrot ja iellijs
nammaduvvá hávsagusj, guolleskávlle
ja tjievres.
- Bietsisjsuoloj la stáhta æjggo ja gå lip
Divtasvuonan de goarristip
luonndoreserváhta milta gånnå ij dåssju
merrabietsisj la ráfájduhttedum, valla
divna sjatto, diedet Geir Håkon Olsen
Stáhta luonndooahtses, Bådådjo
åsudagás.
- Bekkenesholmen eies av
Staten og når vi er i Tysfjord ser vi innom
naturreservatet hvor ikke bare kystfurua
er fredet, men all vegetasjon, opplyser
Geir Håkon Olsen i Statens Naturoppsyn,
avd Bodø.
BEKKENES-
HOLMEN
Like ved innløpet til
Tysfjorden, nordvest for
Skarberget og øst for
Korsnes er det en liten
holme.
Det spesielle med
denne - Bekkenesholmen,
er at den er Norges første
naturreservat!
Årsak til
vernestatus er kystfurua.
I Torbjørn Storjords bok fra 1998: Tys-
fjord Divtasvuodna - Samiske og norske
stedsnavn står det at stedsnavnet
Bekkenesholmen trolig kommer av det
samiske ordet biethje som betyr furu.
biehtje og biehtse blir brukt i Tysfjord om
furua, men mest brukt er biethtse.
I gamle
dokumenter fra 1750-tallet skrives navnet
på holmen som "Bekiesholm".
- Bekkenesholmen er et stille og lite reser-
vat på 438 dekar og da den ble vernet i
1928 var det pga sine forekomster av den
kortvokste kystfurua som vokser i tøft
miljø med skrint jordsmonn.
Vi antar at
kystfurua der er rimelig gammel, men vi
har ikke gjort prøver slik at vi kan si ek-
sakt alder.
Når vi er i Tysfjord, ser vi
innom reservatet hvor ikke bare kystfurua
men all vegetasjon er fredet mot skade og
ødeleggelse.
Det er tillatt å plukke bær,
men forbudt å ta planter fra reservatet.
Fugle- og dyrelivet er også fredet, opply-
ser Geir Håkon Olsen i Statens Natur-
oppsyn (SNO), Nordland avdeling Bodø
og tilføyer at i Nordland fins kystfuru i
flere reservat, blant annet på Teksmona i
Meløy kommune.
Formålet med fredning av Bekkenes-
holmen er å bevare en fattig, kortvokst og
glissen kystfuruforekomst med alt natur-
lig plante- og dyreliv og med alle de na-
turlige økologiske prosessene.
Av spesi-
elle kvaliteter kan nevnes at området er
lite påvirket og representerer en typisk
utforming av fattig kystfuruskog, heter
det i fredningsvedtaket.
- Ja, jeg har vært på land på Bekkenes-
holmen mange ganger, forteller fisker Ru-
dolf Jakobsen fra Korsnes.
- Det er så
stille der!
Jeg pleier å se etter bær og ta en
kopp kaffe i Sandvika hvor det er så fint.
Det er kun med småbåt en kommer seg
dit, med fiskebåten pleier jeg å ha silde-
steng der, dvs at jeg setter silda i lås like
utenfor holmen hvor det er fine forhold
for det.
Det har bodd folk på øya for lenge
siden, mener en kan se rester etter både
en mur og jordslette på baksiden av hol-
men, forteller Jakobsen.
Bekkenesholmen ble tidligere kalt nasjo-
nalpark, men har nå status som naturre-
servat, eies av staten og ligger under Sta-
tens Naturoppsyn sitt lokalkontor i Bodø.
I tillegg til kystfuru finner en på Bekkenes-
holmen planter som rosenrot og røsslyng/
kystlyng og av dyre- og fugleliv nevnes
havørn, fiskemåke og oter.
Tekst:
ÅSE HARALDSEN
Norges første naturreservat
For navnene kan fort glemmes når bru-
ken av et område endres.
De gamle som
en gang brukte utmarka aktivt er borte
og nyere generasjoner og tilflyttere kjen-
ner ikke til de lokale navnene og hvor-
for de heter som de gjør.
Gjennom prosjektet "Stadnamn-pro-
sjektet" i regi av Arkiv i Nordland blir
nå disse stedsnavnene skrevet ned og
beskrevet.
Nå ønsker Hamarøy Historie-
lag innspill på stedsnavn i kommunen.
- Arkivar ved Nordland fylkeskom-
mune, Inge Strand kommer til Hamarøy
for å snakke om dette prosjektet i slut-
ten av april og vi ønsker gjerne innspill
både i forkant og i møtet, sier leder i
historielaget Idar Sørensen.
Han var selv med på den spede begyn-
nelsen på 80-tallet og trodde at hele
prosjektet var dødd ut, inntil man for ei
tid siden tok det opp igjen.
- Jeg ble veldig overrasket, men glad,
for det er gjort et kjempearbeid, mener
Han henviser til nettsida hvor man fin-
ner alle disse lokale stedsnavnene og
ber folk om å gå inn og lese fra sitt
område, og eventuelt gi beskjed om det
er feil eller mangler ved det som alle-
rede er registrert eller legge til navn
som ikke allerede er registrert.
- Strand vil ta for seg både det gamle
og det nye prosjektet, og snakke om
hvordan man samler navn og hvordan
de registreres inn i systemet, forteller
Leder i Hamarøy Historielag, Idar Sørensen ber folk om å gå inn på nettsiden og se
stedsnavnene i Hamarøy, og eventuelt justere opplysninger eller komme med nye.
Og så
håper han at folk møter opp når historielaget får besøk av Inge Strand fra
fylkeskommunen i slutten av måneden.
Hamarøy inn på
stedsnavnprosjekt
Det startet for rundt
30 år siden, det som Ha-
marøy historielag i dag
er en del av.
Nemlig å
samle inn lokale steds-
navn i kommunen og få
det skrevet ned.
Inge Strand er sekretær for redaksjons-
komiteen og Nordland fylkeskommunes
koordinator for prosjektet og historiker
og har arbeidet hovedsakelig med økono-
misk historie og lokalhistorie.
Det er samlet nærmere 200 000 stedsnavn
på store og små lokaliteter fra alle kom-
muner i fylket, fra åkerkapper til fjellvid-
I tillegg til stedsnavnene er det sam-
let informasjon om hvert enkelt navn, for
eksempel om opphav, og om natur- og
kulturkategorier.
Digitalt kartverk og
internett har de senere år åpnet nye mu-
ligheter for å gjøre materialet tilgjengelig
for allmenheten.
For å kunne utnytte disse
mulighetene har det vært nødvendig å
posisjonsbestemme (kartfeste) stedsnav-
Kartfestingen har vært en svært omfat-
tende og ressurskrevende oppgave.
er
blitt en del av Nordlandsatlas, som er et
samarbeid mellom Fylkesmannen i Nord-
land og Nordland fylkeskommune.
Resultatet er tilgjengelig på http://
nordlandsatlas.no/flexviewers/Stadnamn/
- Ved å zoome inn til målestokk 1:20 000,
kommer de innsamlede navnene frem.
å klikke på punktet kommer tilleggsinfor-
masjonen frem, forklarer Sørensen, som
gjerne tar imot hendvendelser fra folk og
som håper mange kommer på møtet i slut-
ten av april.
- Det blir på Oppeid og blir annonsert i
lokalavisa så snart vi har datoen, forteller
Bakgrunn
"Stadnamnprosjektet"
• "Stadnamnprosjektet" har
samlet inn nærmere 200 000
stedsnavn fra Nordland
• Inngår som en del av
Nordlands-atlas.
• Ble opprettet i 1988, først
knyttet til Kulturavdelingen og fra
1995 som en del av Arkiv i
Nordland
Løsning i nr.
12: Vakker strand i Steigens skjærgård
2 Flax-lodd til: Synnøve Sørensen, Thalleveien 3, 8010 BODØ
Nord-Salten kryssord
Send løsningen til: Lokalavisa NordSalten, p.boks 94, 8261 Innhavet
eller på e-post: lokalavisa@nord-salten.no innen onsdag kl.
2 Flax-lodd til vinneren.
Av Inger Susæg
VISE
TIL
SINT
BAKKE
INNG.-
PENGER
TRE-
SORT
LINJE
TYST
TILLAT
-ELSE
SAGN
KONGE
MAR-
OKKO
PLASS
VINJE
STED
SKRI-
VER
YTTE
LAND
FASE
LOGA-
RITME
POLITI-
GREN
PADLE
GRIS
SØYLE
RAGE
EKS-
PRESS
FIRE
SYK
LEVE-
REGEL
ÅTSEL-
DYR-
ENE
NYN.
PRON
MER-
KE
SAMA-
RIUM
AKTIV
SVAR-
ORD
ARVE-
STOFF
FLY-
DEL
ART.
BRYST
VANSKE-
LIG-
HETER
STEM-
ME
EIE
P.R.
SANS
FLATE-
MÅL
FOR-
NØYES
FOR
ALLTID
KNISE
NÅDDE
LIDE
UTROP
FRANSK
EPLE
BE-
VEGET
TYNN
MALING
STAV-
KIRKE
VÆSKER
MANN-
SKAP
DIM
BOK-
HANDEL
BY
DØSTE
MOR-
ENEN
JENTE-
NAVN
EPOS
HUS
VED-
VARER
SYK-
DOM
YRKE
ANNON
-SERTE
EN I
ENG-
SENGE-
BUN-
NENE
KLØNER
GUTTE-
I lyse og trivelige
lokaler med flott ut-
sikt over Kjøpsvik
havn kan man nå
nyte en kopp kaffe
og ta en prat med
Her har Håvard Jacobsen, daglig
leder i Kjøpsvik Eiendom AS,
åpnet Kjøpsvik havn servicesta-
sjon vegg i vegg med butikken i
havneområdet.
I tillegg til et stort rom med
kaffemaskin med kortterminal
inneholder servicestasjonen toa-
lett, dusj, vaskemaskin og tørket-
rommel.
Så her er det flere gode servi-
cetilbud for både reisende og an-
dre som ferdes i havneområdet.
Servicestasjonen er åpen for alle
og er kommet i stand som et sam-
arbeid mellom Jacobsen og Tys-
fjord kommune.
Håvard Jacobsen forteller at
han i tillegg til oppussing av lo-
kalene og innkjøp av utstyr, skal
gjøre en del arbeider utendørs.
Til sammen blir dette en investe-
ring på ca.
300 000 kroner som
både gjør området mer attraktivt
og forhåpentligvis blir til glede
for både fastboende og reisende.
Servicestasjon i Kjøpsvik havn
Tekst/foto: Ingar N. Skogvold
Salg - Service - Bilutleie
Autorisert bilverksted
NORD SALTEN AUTO
8276 ULVSVÅG
BOLIGSERVICE AS
Oppeid, 8294 Hamarøy
BYGGMESTER
ØISTEIN STEFFENSEN
NYBYGG • GRUNNARBEID • RESTAURERING
Fagkunnskap gir trygghet
MB Regnskap
Skutvik AS
NARF
Autorisert regnskapsfører
8290 SKUTVIK
8260 INNHAVET TLF.
Org.nr.
Online
tipping
PRESTEID - 8294 HAMARØY
SHELL
hele veien
STOKLAND
Stoklands Bilruter
OPPEID, 8294 HAMARØY
NYBYGG - TILBYGG
RESTAURERING - BUTIKK
8260 Innhavet
Mob.
frode@enganbygg.no
Størst og best utvalg
Byggevarer - Fargehandel - Trelast
Leca - Jernvarer - Fiskeredskaper
REGNSKAP - LØNN - FAKTURERING
KONTORTJENESTER - RÅDGIVNING
Autorisert Regnskapsbyrå
AVD.
INNHAVET
Narvik og Kjeldebotn
Epost: alfa@amesto.no
Ulvsvåg Maskin
& Transport AS
v/Per Vidar Steffensen
Gravemaskin - Hjullaster - Kranbil
Krokløftebil m/containerutleie
8276 Ulvsvåg - Tlf.
Landbruksarbeid - Graving - Gårdsag
Grøfting/drenering - Brøyting/strøing
Forefallende arbeid
NORDKIL GÅRD - TLF.
Nybygg, tilbygg og rehabilitering
MUR OG BETONG
Byggmester Bjørn Dypvik
snekkern.as
Info / bestilling tlf.
E-post: post@gjestgiveriet.net
www.gjestgiveriet.net
Ta med en venn - og kom innom!
Torkjell Nilsen
BoligTakst & BoligTest
torkjell@boligtaksering.no
www.boligtaksering.no
Takstøkonom
SENTRUMSGÅRDEN
MOTELL
Oppeid, 8294 Hamarøy.
Booking:
www.blankbygda-overnatting.no
TRIVELIG MOTELL
MED HØY STANDARD
HILLING
SERVICESENTER
8260 Innhavet - Tlf.
HELE
VEIEN
Transport
Matjord
Singel/grus
• Tomter
• Veier
• Jordbruks-
arbeid
8261 Innhavet - Tlf.
LAGER av matjord og kalk både
på Oppeid og i Sagfjord-området
Hamarøy Vekst AS
Hjemmeside:
www.hamaroyvekst.no
Vedsalg • Bokutsalg • Fairtrade
Vi utfører ulike serviceoppdrag
Din frisør
ÅPNINGSTIDER:
Man.
og tirs.
Ons.
og tors.
Fredager
Lørdager
Stengt
8289 ENGELØYA • TLF.
Mobil Ståle Pettersen 950 55 707
HAMARØY • TLF.
Haneseth Nord-Salten AS
E-post: stt@haneseth.no
STEIGEN • TYSFJORD
www.haneseth.no
Selskapet bygger
BOLIGER OG
NÆRINGSBYGG
Vi tilbyr prosjekt-
utvikling - fra idé
til ferdigstillelse.
E-post: bernt@bbi.no
www.bbi.no
E-post: smarthytter@gmail.com
www.limtrehytter.com
SNEKKERTJENESTER:
Nybygg (hus, hytter, garasjer og naust)
Tilbygg • Renovering • Takarbeid
Mur og betong • Flislegging m.m.
Bruk det lokale næringsliv i Hamarøy
Servicehall
Moderne bilvaskemaskin
Tilhengerutleie
AVIS bilutleie
E-post: planb371@gmail.com
MALERMESTER
RØDSTEN AS
Maling, tapetsering, gulvlegging.
Mester med over 30 års erfaring.
Ta kontakt for et kostnadsfritt prisoverslag!
8294 HAMARØY
• Verditaksering • Skadetaksering
• Boligsalgsrapporter
• Rammeverksted
Euronics Skutvik
www.facebook.com/haakon.apold.as
Tlf: 75 76 58 00 E-post: post@apold.as
Salg av hvitevarer, brunevarer,
mobiltelefoni og datautstyr
Takrenner • Takhatter • Taksikring
Pipebeslag • Bygningsbeslag
Tømrer / Snekkerarbeid
Ness - 8290 Skutvik
E-post: firmapost@nordsaltenblikk.no
REGNSKAP
KONTORSERVICE
HELNESSUND - 8285 LEINES
N•A•R•F AUTORISERT REGNSKAPSFØRER
Totalregnskap innen bedrifter/fiskeri
JORD * SKOG
HAGE * FRITID
Ålstadøya
FÔRSENTRAL
v/FALCH AALSTAD - TLF.
For levering av:
* KRAFTFÔR
* TILSKUDDSFÔR
* GJØDSEL m.m.
OLJESERVICE AS
Bensin - diesel - fyrolje - smørolje
- Transport Bodø-Steigen
- Flyttetransport
- Serviceverksted
- Dekk - dekkservice
LEINES - Tlf.
LERO DATA da
8283 LEINESFJORD
Stasjonære PC-er - Bærbare
Virusfjerning / opprydding
Nettverk
lero@lero.no
BESTILL ELEKTRIKER
OG TELEMONTØR
direkte på våre nettsider
eller på tlf.
Nordsalten VVS
Mobil (Knut Kalvik) 957 73 392
SENTRAL
GODKJENNING
Steig Transport utfører alle oppdrag
innenfor transport av masse og grus,
høvling og brøyting.
8283 Leinesfjord
Salg av grus, singel, pukk,
skoten stein og matjord
Vi graver veier, drenerer,
og utfører tomtegraving
Ta kontakt for et tilbud!
DU RINGER - VI BRINGER!
Bistand årsregnskap og ligningspapirer
Regnskapsførsel - Bistand internkontroll
Rådgivning
firmapost@asjord.no www.asjord.no
boliger og
næringsbygg.
Arntzen Revisjon
Statsautorisert revisor og autorisert
regnskapsfører Gry Arntzen
Utfører alt innen regnskap og revisjon
Kalvdalen, 8286 Nordfold
E-post: gryarntzen@gmail.com
Bogen Næringspark, 8288 Bogøy
Man., tirs., tors kl.
Onsdag
Etter avtale
Maskinsentralen AS
Mob.nr.
• Kommunaltekniske anlegg • Fjellarbeid
• Masseforflytning / transport
• Veier/tomter • Grus, singel og pukk
• Autorisasjonsklasse D1
Berg, 8289 Engeløya - tlf.
35 års erfaring innen yrket.
Tar små og store oppdrag.
Ring for priser og tilbud.
arnasonbygg@gmail.com
- Regnskap
- Lønn
- Fakturering
- Kontortjenester
- Rådgivning
Håndverkerservice
Wierschke
FLIS & PUSS & MUR
BERG - 8289 ENGELØYA
Rehabiliteringsarbeid
Service til oppdrettsnæringen
www.boteriet.no
Slipsett, vedlikehold, motorbytte
og service av alle typer båter.
Bruk det lokale næringsliv i Steigen
- STEIGEN
ÅLSTADØYA TRELAST AS
Ålstadøya, 8289 Engeløya.
Levering og oppføring av: HIBAHUS/HYTTER - landbruksbygg
- restaurering osv.
Salg av: Byggevarer - fargehandel - trelast
- Leca - jernvare - støypsand - armering m.m.
Steigen Øytransport
Vi transporterer byggevarer/utstyr/
personer til og fra alle øyer
Du ringer - vi henter og bringer!
Alt innen hage
og steinlegging
• Beplanting, plen, beskjæring, hagestell
• Belegningsstein, støttemur, kantstein
Bartlomiej Kawa - Steigen, Nord-Salten
401 65 964, bartkawa16@gmail.com
Facebook: Din Gartner-Kawa AS
Konsept, utførelse,
vedlikehold
PROFFUTLEIE NORD
Epost: post@proffutleienord.com
www.proffutleienord.com
Hesteskoen, 8283 Leinesfjord
EL FO AS
REGISTRERT
ELEKTROINSTALLATØR
Steigen Vekst as
Bjørkeved, opptenningsved.
Div.
oppdrag.
Godkjent bilverksted.
Utleie lift, stillas, kapellhenger.
"Søstre i
Vekst": Re-design og håndarbeid.
Vi tilbyr arbeidsmarkedstiltak fra NAV.
Kontakt oss på tlf.
eller på mail: post@steigenvekst.no
Vi gir mennesker muligheter og skaper
verdier i lokalsamfunnet ...
Furulund, 8283 Leinesfjord
www.nordskotbrygge.no - tlf.
OVERNATTING - BÅTUTLEIE - SJØSPORT
www.ribsteigen.no - tlf.
CHARTER - EVENTS - EKSPEDISJON
MINIGRAVER
Vi har solid utstyr, kort og langtidsleie
Utleie av minigraver, båt og ATV
Takseringsfirma
KARL A. GULLIKSEN
Taksering av bolig
og landbrukseiendom.
Skadetaksering
Medlem av NTF
NORGES TAKSERINGSFORBUND
Brødrene
Johansen
SKYSSBÅTER
* Barnehage
* Fjernundervisning
* Lulesamisk språk
Julevsáme guovdasj
Lulesamisk senter
* Museum
* Duodje
* Forlag
Internett:
www.arran.no
Alt innen rørleggertjenester
Olav Kjær
Thor Arne Storvik
AS
ADVOKAT
Ingar Nikolaisen Kuoljok
Postboks 26, 8271 Ájluokta - Drag
www.kuoljok.no
Anita S. Nergård
Mássøra
Medisinsk massasje
Øreakupunktur
www.anitanergard.no
8270 DRAG Tel.
Vi vasker, stryker og reparerer ditt tøy
Vi leier ut sengetøy og duker
Vi selger ved, strøsand og gaveartikler.
ÅPNINGSTID:
Mandag-fredag: 8-15
Service på
varmepumper
Fastpris kr.
Nord-
salten VVS, tlf.
VI TILBYR
• Pukk
• Singel
• Vei grus
• Støpesand
Hos oss kan du hente selv eller få tilkjørt
Kontakt
• 8275 Storjord
• Tlf.
TIL LEIE
Hytte i Gjerdalen
Eirik Jensen, Sagvatnan Jeger
og Fiskeforening.
Hytte i 7. vann
Jann Eirik Jensen, Sagvatnan
Jeger og Fiskeforening
Hytte v/Sjettevann
Fullt utstyrt, sengeplass for
6-8 personer.
Kontakt HJFF
8289 ENGELØYA
Tømrer/snekkeroppdrag • Blikkenslagerverksted
Service og reparasjon av utenbordsmotorer,
samt div.
småmotorer •
• Div.
sveiseoppdrag
Ronny Brunes tlf.
epost: ronny.brunes@gmail.com
Marius Mehus tlf.
epost: m_mehus@hotmail.com
NÆRINGSLIV I STEIGEN
Åpningstider:
ETTER AVTALE
STORJORD
E-post: kjopsviktrelast@btkjeden.no
Industriveien 14
Bruk det lokale næringsliv
i Tysfjord
Kurt Jessen
Kay Jessen
www.jessenas.no
Drag Snarkjøp
ÅPNINGSTIDER 2016
Man-fre
Lørdager kl.
Velkommen til en
trivelig handel hos oss!
Rimelige
raigrasballer
Halm, høy og høyensillasje til
salgs.
Ved til salgs
I storsekker og i løs vekt.
Mandelpotet
Ekstra stor.
Lokaler til leie
sentralt på
Engeløya
3 rom som egner seg til konto-
rer, terapi, frisørsalong.
Stort
fellesareal i tillegg.
Samlet pris
Kan leies hver for
Ta kontakt med Inger
Susæg, tlf.
Utebord
Heimsnekra.
Laget av 148 mm
x 36 mm trykkimpregnert furu.
Sitteplass til åtte personer.
Engeløya.
Rundballer
mva.
stk.
Engeløya tlf.
Rustfri dieseltank
for båt 37 x 75 cm (rund).
Vind-
skille i bølgealum.
For båt.
x 20cm, selges billig.
Gårdstank
i glassfiber med pumpe, 270 x
Honda moped
2012-mod., rød, lite brukt, som
ny.
Skotsk høylandsfe
selges.
For nærmere opplys-
ninger ring tlf.
Opel Zafira
Eu-godkj.
des.
sel, 2 L motor.
Bilen er i god
stand.
VHS-
filmer/
PC-spill
VHS-filmer
selges 10 kr
per stk.
PC-
spill selges 50
kr per stk.
Må
hentes
Drag.
Ring 902
Tikka Kombi
Cal.
1/2-5x20 SHIRSTONE.
FUNNET
Briller
funnet på veien i Buvåg 5/4.
Ring tlf.
Har du punkterte, duggete
eller sprukne isolerglass?
ALLTID LAVE PRISER!
ALT I GLASS
OG GLASSARBEID
En gang i uka
i Steigen - Tysfjord - Hamarøy
Vedklyver
Park & Garden vedklyver m/
stativ til salgs.
Hamarøybunad
til dame / jente (også tilb./sølv).
Str.
post@daniellaramsdal.com
ØNSKES KJØPT
Et meget fornøyd publikum på nærmere femti fikk oppleve en
fengende konsert i dag på Trivselsstua på bygdeheimen, Oppeid.
var det bare kjente låter, gamle slagere og populærmusikk fra
Ønskekonserten.
Musikken ble profesjonelt fremført med en ny snert,
med dans og fantastisk opptreden.
De nye konsertstedene i Salten, kan
bare glede seg.
Vi takker Pensjonistforeningen som serverte kaffe og
nydelige kaker.
På programmet stod et nennsomt
utvalg av de mest populære revy-
visene i Norge etter krigen.
ble på alle måter et trivelig gjen-
syn og gjenhør med norsk revy-
tradisjon for de ca.
40 publikum-
merne i Steigen.
God publikumsrespons.
Konser-
ten på Steigen Vertshus, som ble
avsluttet med tittellåten En herre
med bart, ble en fest for de eldre,
som er vokst opp til dels før og
Syngende dukker.
svigermor, Evensen, Kjærringa og
jeg ble framført, dukket Svigermor
og Evensen opp som håndholdte
dukker som sang med.
Artig!
Den kulturelle spaserstokken
- i Hamarøy og Steigen
De to unge
musikalartistene
Charlotte Jenssen
og Thale Krogtoft
Jensen turnerte i Ha-
marøy og Steigen
først i denne uka
sammen med pianis-
ten og moromannen
Sveinar Aase som er
distriktsmusiker i
Sørfold.
gjennom hele etterkrigsperioden.
Det var mange smil og gjenkjen-
nende nikk når Tuppen og Lille-
mor, Enerhaugen, Grønnmalt
benk i parken og andre svisker
dukket opp.
Da Hovedøen ble
avsluttet med noen formanende
ord til unge elskende, fortalte
Sveinar Aase at en av publikum-
merne i Hamarøy utbrøt spon-
tant: - Og det der søng dokker
no!
Enkle rekvisitter.
Sveinar Aase
Gamle Svarten.
Pianisten brukte et slags blåseorgel for å få til hovklapringen fra hesten, og Charlotte Jenssen spilte på ukulele.
Thale Krogtoft
Jensen til høyre.
inviterte en av jentene til dans i
Husmannspolka og skiftet fra
piano til trekkspill, noe som ab-
solutt passet til sjangeren.Til
Gamle Svarten klapret han heste-
tramp på et slags blåseorgel mens
Charlotte Jenssen spilte på uku-
lele.
Og da jentene framførte Svi-
germor, Evensen, Kjærringa og
jeg - var Svigermor og Evensen
med som dukketeaterfigurer.
Under Otto Nielsens sang fra de
innsatte på Grini "Det har vi",
fikk publikum være med på re-
Fornøyd publikum i Steigen.
De fleste publikummerne var av den eldre garde.
De ga velfortjent applaus til
de flinke artistene.
frenget som var trykt opp på bak-
siden av programmet.
Det var en stund snakk om å
fjerne de statlige bevilgningene
til Den kulturelle spaserstokken.
Det ble det heldigvis ikke noe av,
for slike konserter kvikker opp
tilværelsen for oss som begyn-
ner å dra på årene, og bidrar til å
holde liv i musikere og sangere
som ofte har problemer med å få
tilstrekkelig med oppdrag.
SPORT
& FRITID
Slik beskriver Mikael Pedersen,
prosjektleder og hovedtrener for
innebandylagene til Barents
Games, innsatsen til ungdom-
mene fra Hamarøy IL.
Mathilde
og Sebastian gjorde en kjempe-
innsats under kampene, og det
endte med gull for jentene og
bronse for guttene.
- Etter et 4-2-tap for de rus-
siske jentene lørdag, i en kamp
hvor de norske jentene brente
enorme sjanser, snur vi på søn-
dag og vinner 7-0.
Det holder til
sammenlagtseier og gull.
spillerne Mathilde Leivseth fra
Hamarøy og Anna Isabella Jo-
hansen fra Dønna hamrer inn mål,
skriver Pedersen i en kommentar.
Norges jentelag spilte kun mot
Russland, mens guttene spilte
mot både Russland, Sverige og
Norsk gull og bronse
i Barents Games 2016
- Mathilde Leivseth (15) storspilte og
Sebastian Helland Olsen (15) scoret
drømmemål da innebandylagene deres vant
henholdsvis gull og bronse under Barents
Games i Murmansk i helga.
Norsk gull i årets Barents Games: Jentelaget i innebandy sørget for gull til Norge under årets Barents Games i Murmansk.
Lørdagens 4-2 tap mot Russland snur søndag og de norske
jentene vinner storslagent 7-0.
Mathilde Leivseth fra Hamarøy IL bak til høyre.
Foto: Egon Leonhardsen/ Nord-Norge Bandyregion
Finland.
Også guttene gjorde det
skarpt, selv om de ikke nådde
helt til topps i år.
- Guttelaget fikk en kjempes-
tart lørdag mot Russland.
spill fra målvakten, hat-trick på
vår mest målfarlige spiller, et van-
vittig godt kollektiv og en stor
Hamarøygutt med drømmemål fra
midtbanen sørget for en fantas-
tisk 8-2-seier, fortsetter Peder-
sen. Selv om guttene måtte ta til
takke med bronse etter tap mot
Sverige og Finland mener han
guttene kan være utrolig stolte
over storseier mot Russland og
et hederlig tap mot et lag fra ver-
dens nest beste innebandy-
nasjon, Finland.
Bronse til guttene: Guttelaget tar med bronse hjem til Norge, etter en
tøff kamp mot Norrbottens regionslag fra Sverige (0-13), knepent tap mot
Finland (2-4) og fantastisk seier over Russland (8-2).
Sebastian Helland
Olsen fra Hamarøy IL bak til venstre.
Foto: Nord-Norge Bandyregion
Leder i fotballgruppa, Beate Knut-
sen Pedersen hadde litt av en
logistikk å ta seg av.
For det er
mange hensyn å ta når små løpe-
villige fotballivrige unger, som
også har reist langt, er utålmo-
dige på å spille mest mulig utpå
banen.
-Det blir færre kamper på oss sjøl,
for at alle lag skal få spille, fortel-
ler Pedersen.
Det var spillere i grunnskolealder
fra Steigen, Hamarøy og Ballan-
gen i tillegg til Tysfjord som møt-
tes til duell.
Og det var stinn
brakke i hallen denne lørdagen,
hvor foreldrene fylte tribunen og
fulgte sine barn, og sørget for
både mat og drikke underveis.
Turneringen har blitt den største
Fenomenal F
Totalt 38 lag og rundt 250 spil-
lere var i aksjon da Kjøpsnes
idrettslag inviterte til fotballcup
i Stetindhallen sist lørdag.
i regionen.
-Etter ønske fra Ballangen har vi
også fått plass til dem, noe som
gjør
det
utfordrende
logistikkmessig å få på plass alle
kampene.
Men vi ligger foran skje-
maet, smilte Pedersen, som viste
til at man har god dialog med tre-
nerne underveis i arrangementet.
-De eldste spillerne i idrettslaget
hjelper til med å få lagene utpå
banen snarest mulig.
God organi-
sering betyr mer spilletid utpå
banen, smiler Pedersen, som skrøt
av både foreldre og ungdommene
som deltok.
To av dem var i se-
kretariatet, tiendeklassingene Si-
mon Millerjord og Martin
Nicolaisen.
-Vi satt her i fjor også og det er
Spilleglede.
Under årets Energicup i Stetindhallen var det fokus på spilleglede
Stor logistikk.
Leder i Kjøpsnes IL Bjørn Johansen og leder i fotballgruppa Beate Knutsen Pedersen var godt
fornøyde med arrangementet og skrøt stort av både foreldre og ungdommer og andre som hjalp til med å
arrangere Energicupen i Stetindhallen sist helg.
Kjøpsnes IL.
Nora, William, Vigner og Arne Magnus slo i hjel litt
tid sammen i gangen utenfor garderobene.
- Det er dumt at vi må
vente ei stund før neste kamp, mente de, men var glad for at det
ikke var deres tur for å reise langt denne fotballhelga.
Ballangen MP10.
- Det er artig, og slitsomt, sa en godt fornøyd gjeng fra Ballangen, som er glad for å kunne
delta på Energicupen i Stetindhallen.
De hadde med fem lag og gledet seg stort til at deres egen fotballbane
blir spilleklar ute i vårværet.
artig, sa guttene, som etter en tolv
timers økt ved bordet selv skulle
utpå banen lørdag kveld i halv ti
tida.
Det ble spilt fotballkamper
fra klokka 9 til 23.
- Vi har prøvd å tilpasse kampene
best mulig, både med hensyn til
fergetider for de som kommer
lengst utenfra og for de aller min-
ste, som skal slippe å bli for lenge
utover dagen.
Det blir en lang dag
og det er mange hensyn å ta, smi-
ler sjefen, som da lokalavisa snak-
ker med henne er i ferd med å
gjøre plass til enda en kamp.
-Vi ligger 12 minutter foran skjema
så dette skal vi få til, smiler hun
og understreker at det er selve
spillegleden som har fokus og
ikke nødvendigvis resultatene.
- Vi har satt inn mindre mål og
erstattet de andre med håndball-
Da slipper vi 10-0 kamper.
Derfor publiserer vi heller ikke
kampresultatene, understreket
Det er tredje gangen at Energi-
cupen arrangeres og er den stør-
ste turneringen som foregår i
Nord-Salten.
Det er også det stør-
ste arrangementet idrettslaget
gjennomfører i løpet av året.
Le-
der for Kjøpsnes IL, Bjørn Johan-
sen skryter at dugnadsgjengen.
-Det gjøres en formidabel jobb
og Beate har gjort masse arbeid i
forkant og brukt mye av sin fritid
på dette.
Hallen betyr alt, sier Jo-
hansen, som forteller at den blir
veldig mye brukt av alle alders-
grupper gjennom uka og til ulike
aktiviteter.
-Klart vi er stolte av hallen vår,
og vi er glade for at foreldrene
stiller opp.
Alle er like viktige i
dette arbeidet for å få gjennom-
ført et vellykket arrangement, me-
ner Johansen.
da rundt 250 spillere i alderen 1. til 10. klasse møttes sist lørdag.
Speakerne i sekretariatet.
Simon Millerjord og Martin Nicolaisen hadde full kontroll og sørget for at alt gikk
rett for seg.
Steigen MP10.
Knallartig!
Tommelen opp fra Steigen-spillere, som gjerne tok en lang dag i Stetindhallen og ga
full innsats.
Foreldrene bidro i kiosken.
- Vi er
veldig glad for at Camilla Sandnes og Neyy
Beate Molvik tok på seg seg ansvaret for å
få kioskbemanningen til å gå opp og takk
til alle foreldrene som stilte opp, sier leder
i fotballgruppa Beate Knutsen Pedersen.
Foto/tekst: KITTY SKAPALEN
OTBALLCUP
Hvor i Nord-Salten
er dette?
Send forslag innen onsdag kl.
og bli med i trekningen av Flaxlodd!
FORENINGER
& LAG
GRATIS ANNONSERING FOR
Årsmøte i Venner
av Flatøy fyr
fredag 8. april kl 19.00 i Gammel-
huset til Marthe-Rita og Sivert Kris-
tiansen i Leirvika.
Vanlige årsmøte-
saker.
Saker som ønskes tatt opp bes
meldes til gre-soll@online.no innen
1. april.
Vel møtt.
Optimisten
har lørdagskafé
lørdag 9. april fra kl.
14.00 i helsesenterets Kantine.
Alle er hjertlelig velkommen til ei tri-
velig stund med loddsalg - kakelotteri
og kaffe med gode kaker til.
Det plan-
legges også en liten basar/lørdagskafe
til høsten, og alt av gevinster mottas
med stor takk.
Kontakt Astrid Berg
Jakobsen tlf.
ster.
Åpen hall i Steigen
for barn og unge lørdag 9. april kl.
12-14 i allhuset.
Velkommen.
Lagsmøte LHL Steigen
lørdag 9. april kl.
18.00 på Dyping
Grendehus.
Overlege Rolf Salvesen
ved nevrologisk avdeling Nordlands-
sykehuset foreleser om: Hjerneslag,
forebygging og behandling.
Hjerneslag
er et svært aktuelt tema som er LHLs
satsingsområde i år.
Det blir også
ALLSANG med Geir Gulbrandsen.
Kaffe med enkel servering.
også salg av årer, så hvis du har en
liten gjenstand tar vi imot med takk.
Møtet er åpent for alle, og kanskje
kan det bli en svingom.
Styret
Feltskyting
Ytterstrand skytterlag
Søndag 10. april kl.
11.00 arrange-
res lagmesterskap i feltskyting for alle
klasser på skytebanen i Laukvika.
i Hamarøy menighet
Søndag 10. april etter gudstjenes-
Årsmøte i Helnessund
Båtforening
søndag 10. april kl: 19:00 på båt-
huset.
Saker som ønskes tat opp på
årsmøte, må være meldt til styer se-
e-post: annkri06@online.no
Styremøte Tysfjord LHL
mandag 11. april kl 17.00 med på-
følgende lagsmøte kl.
Møtene
er på dagsenteret.
Det blir kaffe og
loddsalg, husk gevinst.
Gamle og nye
medlemmer ønskes velkommen.
Sty-
ret
i Hamarøy historielag
tirsdag 12. april kl.
senterets kantine, Oppeid.
Vanlige
årsmøtesaker etter vedtektene.
Saker
en ønsker skal tas opp på årsmøtet
må meldes inn til:
idar.soerensen@gmail.com
innen 8. april.
Vennekafé på Røde
Kors-stua i Nordfold
onsdag 13. april kl.
Velkom-
men!
Årsmøte Kjøpsvikvågen
båtforening
Norcems klubbhus.
Vel møtt!
Årsmøte i Nordbygda
Invest
andelslaget for bygdas egen nær-
butikk, onsdag 13. april kl 19 på
Matkroken Tranøy.
Alle er hjertelig
velkomne!
Møte Sagfjord
pensjonistforening
torsdag 14. april kl.
havet eldresenter.
Vanlige møtesaker.
Bevertning og åresalg.
Husk gevinst.
Gamle og nye medlemmer ønskes
velkommen!
Styret.
Steigen Pensjonist-
forening har møte
lørdag 16. april kl 14.30 på Verts-
huset i Lenesfjord.
Buss som vanlig.
Alle velkommen.
i Finnøy båtforening
søndag 17. april kl.
rås Gård.
Vanlige årsmøtesaker etter
vedtektene.
I tillegg tas opp forslag
om å investere i framføring av strøm
til kaianlegget på Håkonhals.
Hjartøyas Venner
har basar
på Båtbua i Nordfold søndag 17.
Det blir orientering
om framdriften på Hjartøya.
Salg av
kaffe, kaker og lynlotteri.
Gevinster
mottas med stor takk.
Alle er hjerte-
lig velkommen.
Årsmøte Nordbygdens
forsamlingsshus
onsdag 20. april kl 18.00 på huset.
Vanlige årsmøtesaker: årsmelding,
regnskap 2015, budsjett, valg av
styre.
Saker som ønskes tatt opp på
årsmøtet må meldes til leder innen
17. april, tlf.
Leines grendelag
torsdag 21. april kl.
Nybrygga i Helnessund.
Kom på
Nybrygga og vær med på å diskutere
saker som er viktige for oss som bor
på Leines, og for å treffe sambygdin-
ger i hyggelig lag.
Saksliste er publi-
sert på Facebook og ved oppslag.
Vårmarked på
Bogen Kultursenter
lørdag 23. april kl 12-15.
Her kan
du selge og kjøpe hva du måtte øn-
ske; hjemmelagd, brukt eller nytt.
blir anledning til å kjøpe mat av di-
verse slag og kaffe/te.
Vi åpner dø-
rene for rigging kl 11, mens arrange-
mentet åpner kl 12.
Har du behov for
å rigge kvelden før er det mulig fredag
Pris for standplass: Unger
under 18 år: Gratis.
Voksne over 18
år: 200 kr for et bord, 100 kr for på-
følgende bord.
De som har med egne
bord 100 kr for ett, 50 kr for
påfølgende.
Påmelding på sms til 911
54 181 eller på e-post:
rosmoen@online.no
i Sagvatnan JFF
søndag 24. april kl.
gammelskola Sandens.
Vanlige årsmø-
tesaker.
Medlemsmøte Hamarøy
onsdag 27. april kl.
huset til Tranøy IL.
Alle velkommen,
ta gjerne med en gjest.
Årsmøte i Polden
kystlag Hamarøy
Fredag 29. april kl.
marøy bygdetun.
Vanlige årsmøtesa-
ker.
Prosjekt Draget, orientering om
planene & status for finansieringen.
Innmeldte saker (styret i hende se-
nest 1 uke før).
Alle (også helt nye)
medlemmer velkommen!
17. mai-buffét på Drag/
Helland samfunnshus
Plasser må
forhåndsbestilles, frist 29. april.
Pris:
barn u/ 4 år gratis.
Bordbestilling på
: 94 25 65 62, eller liste som ligger
på Spar Drag.
LHL-Steigen inviterer
til busstur til Senja
og Sør-Troms
juni.
Medlemmer fra Hama-
røy er også velkommen.
Påmeldings-
frist 9. mai.
Kontakt: Arvid Nødtvedt,
a-noedtv@online.no
Drag Aktivitets-
Marknad / Ájluovta
doajmmamárnán 2016
arrangeres lørdag 18. juni.
I den for-
bindelse ønsker vi "salgsboder".
Kontakt Ellisi på:
elisi.b.k@gmail.com eller tlf.
Hamarøy pensjonist-
forening arrangerer
buss- og hurtigrutetur
27. og 28. juni for medlemmer og
andre interesserte.
Stoklands buss
starter kl.
08.30 fra Oppeid.
I Har-
stad får vi en kabonade m/kaffe på
Scandic Hotell før vi møter guiden
som vil guide oss på Adolfkanonen,
Trondenes kirke og Historisk senter.
Overnatting med middag og frokost
på Scandic Hotell, før vi går ombord
i Hurtigruta tirsdag morgen kl.0 8.30.
Underveis til Svolvær spiser vi lunsj
ombord.
Fra Svolvær tar vi ferge til
Skutvik, hvor en stoklandsbuss mø-
ter oss.
Pris pr deltaker er kr.
alt inkl.
forutsatt 20 deltakere.
På-
melding til Elsa tlf.
Blodsporprøve
Steigen Hundeklubb
arrangerer ordinærprøve og klubb-
mesterskap 2. juli.
Påmeldingsfrist
4. juni til kitty-o@online.no.
spørsmål ring 47604937.
Det er i til-
legg bevegelig blodsporprøve i tids-
Påmeld.
2 uker
før.
Samme gjelder bevegelig fersk-
sporprøver som er i tidsrommet 10.
juli til 30. nov. Det er blodsporkurs
Se www.steigenhundeklubb.net
arrangerer flere kurs i vår, valpekurs,
handlerkurs, blodspor og agillitykurs!
Se www.steigenhundeklubb.net for
mer informasjon.
Hamarøy husflidslag
har strikkekafé
i lokalene på Oppeid mandager kl.
Du kan også få kjøpt garn og
pinner, samt endel husflidsprodukter.
Strikkekafé
på ASVO Drag
Hver mandag kl 19.00.
Alle er hjer-
telig velkomne.
Babysvømming
i Leinesfjord
Det er tilbud om babysvømming (0-
2 år) i Leinesfjord annenhver tors-
Nytt kurs starter opp etter vin-
terferien.
Interesserte kan ta kontakt
m/Sofie Moe, tlf.
post@deneventyrligereisen.no
LHL Steigen minner
om bassengtrening
annen hver tirsdag kl.
varmet basseng i ukene 3., 5., 7. osv.
Vi har plass til flere.
Stiens Venner
ønsker velkommen til innholdsrikt
turområde i Kalvik!
Her kan du gå på
tur til Tjeldhamn, Seljenes, Sandvann,
Kalvikvann, Furuhågen, Forså, Klub-
ben, Nesset, Forså-fjellet, Osen, trim-
kassa ved skogsveien og sist men ikke
minst Utsikten.
Stiene er skilta, rydda
og merket.
God tur!
Skogholt Grendehus
leies ut til fest, bursdager, bryllup,
konfirmasjon, begravelse etc.
Lille-
salen m kjøkken kan leies ut til mø-
ter.
Kontakt Trond A. Amundsen tlf
Grendehus til leie
i Stamsvik
for tilstelninger og overnattinger, fullt
utstyrt kjøkken.
Fine omgivelser nært
havet.
Lyst og trivelig.
Oppstillings-
plass for bobiler og campingvogner
med tilgang til strøm.
For informa-
sjon ring Karin Lillejord på tlf.
utleie
Bogøy i Steigen, leies ut til møter,
selskaper, konfirmasjon, bursdag,
bryllup, begravelse m.m.
Godt ut-
styrt kjøkken.
Gratis internett.
takt Rose-Mari Moen tlf.
Nordbygdens
Forsamlingshus
leier ut lokaler til forskjellige ty-
per arrangement.
Fullt utstyrt kjøk-
ken.
For nærmere informasjon, kon-
takt leder Britt Kristoffersen på tele-
Tranøy & omegn IL
leier ut klubbhuset
på Helland til mindre arr.
Fullt ut-
styrt.
Kontakt: Marie Helland, tlf.
Velkommen til en uformell møteplass for kvinner.
På Hamarøy Hotell, Innhavet: 14. april,
Alle dager kl.
På Innhavet oppvekstsenter: 27. april,
Er du nettopp flyttet til Innhavet-området,
har du bodd her bestandig, eller bare i noen år?
Velkommen er du til et hyggelig treff.
Arr: Innhavet Sanitetsforening
KVINNETREFF PÅ INNHAVET
Løs den ene eller begge opp-
gavene, og send løsningen (e) til:
Lokalavisa NordSalten, pb.94,
8261 Innhavet eller på e-post:
lokalavisa@nord-salten.no
innen onsdag kl.
2 vinnere får 2 Flax-lodd hver
Vinner Puslekryss nr.
2 Flax-lodd: Marit Pedersen, Pb.
Vinner Kryss og tvers nr.
2 Flax-lodd til: Øyvind Runar, Øvre Langbråten 14,
Vinner Hvor i Nord-Salten i nr.
Riktig svar: Hamnbakkan, Drag
2 Flax-lodd til: Julie Jessen, Bjørkvik, 8270 DRAG
Egen kunst-
utstilling i
Bodø
Mange kjenner Heidi Frich Ander-
sen som sokneprest i Tysfjord.
visste du at hun også er maler?
morgen lørdag åpner hun egen salgs-
utstilling på Låven Galleri i Bodø, der
et tjuetalls malerier blir stilt ut i de tre
neste ukene.
Hun har hatt tegning og
maling som hobby hele
livet, og er hovedsakelig
selvlært.
Seks år gammel
lærte hun perspektiv-
tegning.
Og fra sin 12 år
eldre kunstnersøster har
hun hentet mye god in-
spirasjon og fått god
støtte.
-Min søster har, sammen
med andre, oppfordret
meg til å ha en egen
salgsutstilling og nå skal
jeg altså ha det, sier hun
og innrømmer at hun er
spent på mottakelsen.
Naturmystikk.
Den vik-
tigste inspirasjonen til
bilder finner hun i den
nordnorske naturen, med
spill av lys og mørke,
årstidenes store variasjon
og naturelementer som
jord, hav, luft og lys.
også menneskets plass i
denne naturen er viet
oppmerksomhet, særlig
menneskets litenhet un-
der en høy himmel og
store fjell.
Andersen be-
skriver selv sine malerier
som delvis figurative.
- Jeg beskriver bildene
som naturmystikk og
drømmende og kan be-
skrives som naturens sjel.
Naturen trenger ingen
oppussing, smiler hun og
legger til:
-Jeg har lært meg til å
sette pris på alle årstider,
for hver årstid har sin
sjarm og skjønnhet.
Andersen har laget egen
nettside hvor bildene er
stilt ut, og for dem som
ikke kommer seg til Bodø
de neste tre ukene, kan
man ta en titt her.
fleste arbeidene er olje-
malerier, og også noen
akvarellmalerier.
- Jeg håper folk finner
glede i bildene mine,
glede i det visuelle, sier
hun og mener at vi alle
har mye å hente i nettopp
det visuelle.
- Det handler mye om å ta
i bruk de ulike evnene vi
har og skape noe.
gjennom kunsten kan man
Sokneprest i Tysfjord og kunstmaler.
Heidi Frich Andersen åpner salgsutstilling med
sine malerier i morgen i Låven Galleri i Bodø.
Utstillingen varer fra 9.- 30.april.
Bildenekan
også sess på hennes nettside: heidi-frich-andersen.no
Moren.
Menneskets litenhet
i den store naturen.
av trykken fremkommer ikke
bildets farger helt lik som
originalen.
uttrykke seg på en annen
Det er stillestående
øyeblikk i tiden, som man
gjennom maleriene gjør
evig.
Jeg opplever at det
er morsomt og får krefter
av det.
Det er godt å bryte
litt ut av det man ellers
jobber med, mener pre-
sten og malerinnen, som
ønsker velkommen til
vernissage med dikt-
lesing, musikk og bobler i
morgen lørdag.
- Det hadde vært veldig
hyggelig om folk fra
Nord-Salten, som er i
byen, stikker innom, smi-
ler Heidi Frich Andersen,
som så absolutt er åpen
for utstillinger også i
Nord Salten.
-Men først får jeg ta
denne, smiler hun.
Høst i paradiset.
Via bildene ønsker Andersen å gi glede og ettertanke.
Høstnatt.
Lysets og årstidenes stadige skiftninger er fanget på lerretet.
15. april
Henrik Barruks tacktal
Thursday, 27 March 2008 19:37 - Last Updated Thursday, 27 March 2008 19:39
Muv hållame
Månna mujtáb guh lib unnie, gåssie vuoras almatjh nålggsin sámien jah guktie sijjan báguoh
diejven muv vájmuob.
Nuv leä jimmátjh guktie såmmásh báguoh mähtth vájmuob deävddiet.
Månna mujtáb guh lib nuorra jah tjidtjie subtstij suv áhkán bijrra.
Muv tjidtjie leä guvluos jahtáme gåssie rånttjuo leä áhkán gáptieb gájkkuolame:
"Banná rånttjuo áhkán gáptieb gájkkuolij."
Nuv leä jimmátjh guktie daggáreh báguoh mähtth vájmuob deäjvvat.
Månna mujtáb guh lib sjaddame jah älggub sámiengielub báhkadit.
Bijjielen guektteluhkie jábieh leäh vassáme.
Dan tijjien lin alvvies vánieh gieh mähtten sámiengielub báhkadit.
Muvsnie lij jimmátjh niehkuo: váddiet jietjájde máb jijtja leäb vuöpttiestame, mijjan
båndásvuohta.
Aktan ájgien såmies almatje muŋŋien budij jah jehtij: Mandehte leä dajna gielpuominne?
Majddie leä vuorránema?
Jus sadnán hålub: Månna leäb gellen ájgien gihtjame dab, majddie leäb vuorráname?
Valla guh skeneh, giella leä muv deäjvvame.
Bijkuos leä dán biejvien, nåvváj vuorahke máhttá áj árvuob ådtjuot.
Månna dan sagga ovvadib gåssie riŋggen muŋŋien jah subtsten ahte leäb dán jábien
gudnieárvuob udtjame.
Dájna árvuojne ij leäh barra muv jah muv barguob dåbddastahttáme,
valla nåvváj åbba ubmejesámien gielub.
Vuostak sijdub muv fuelkieb gijttiet gieh leäh ållásine muv stårjjame, jah bednegh máb dállie
ådtjuob sijdub biejjat ruopttijde muv fuölkkije gieh leäh áj májsáb mojssame.
Miŋŋieln sijdub muv tjidtjieb gijttiet gie leä suv vuorkáste vaddáme.
Månna sijdub áj gijttiet Olavi jah Raili Korhonen gieh leägan dan sagga muv viehkietame jah
muŋŋien jáhkkáme.
Jah sijjije gieh leäh vaddáme muŋŋien lievnuos báguojde gåssie bargguo leä lussade sijdub
gijttiet.
Jieŋa gijttuo!
Institutionen för idé- och samhällsstudier
Nya vatten, dunkla speglingar
Industriell kolonialism genom svensk vattenkraftutbyggnad
i renskötselområdet 1910-1968
Åsa Össbo
Industriell kolonialism genom svensk vattenkraftutbyggnad i
renskötselområdet 1910-1968
Copyright©Åsa Össbo
ISSN: 1651-5455 Skrifter från Centrum för Samisk forskning nr 19
Omslag: "Djupa smutsvatten" av Anders Sunna
Layout omslag: Hans Karlsson, Print och Media, Umeå universitet
Elektronisk version tillgänglig på http://umu.diva-portal.org/
Tryck/Printed by: Print och Media, Umeå universitet
Umeå, Sverige 2014
Ráfehisvuođa siste
Ofredad by
Ráfehisvuođa siste vuoigńa siida I vånda andas byn
ođđačázi baluin báhtaraddet
flyr i skräck för nya vatten
Dulvi báisa oruhagaide
Vattnet stiger högt mot boplatserna
Váigatvuođain gođiid sirdit
Med möda flyttas kåtorna
jalges dievaid, ruonas gittiid
släta backar, gröna vallar
losses mielain fertejit guođđit måste de lämna med tungsint håg
Golgangeainnut váivin šaddet Vandringsvägarna blir svåra
lossa noađđebáttiid vuolde
under tunga bördors band
ođđa báikai saji dahkat
till ett nytt ställe för en boplats
Árpmukeahtta sápmelaččat
Utan nåd är samerna
rissejuvvun johtimii
piskade att flytta
Luonddueanan, jogat, jávrrit Landskapet, bäckar, sjöar
fávlin, nuorrin, áhpin šaddet blir djup, sund, öppet hav
oaidnemeahttun ravddat
osynliga vid randen
Jávrri dulvi lahkanadda
Sjöns högvatten närmar sig
ráfehisvuođa biekkat bossut ofredsvindar blåser
Paulus & Inger Utsi, Giela Gielain 1974
Svensk översättning: Elli Sivi Näkkäläjärvi & Per Mikael Utsi
ii
FÖRORD
Kristallklart fjällvatten, jag lutar mig över fören på båten för att se gamla
landsvägen som vi ljudlöst svävar över.
Far ror, mor vittjar näten, syster spår
fångsten.
Först vill jag tacka min familj, Tommy, Ossian, och Astor, vi har nu äntligen
kommit fram till att skriva dessa avslutande och inledande rader.
Jag har varit förunnad att ha tillgång till tre engagerade handledare under hela min
doktorandperiod.
Oräkneliga tack till Patrik Lantto som bär ansvaret för att detta
avhandlingsarbete ursprungligen kommit till.
Din kunskap, förhållningssätt och tilltro
har varit oersättlig under denna resas gång!
Erland Mårald har med konstruktiv kritik
och en underlättande noggrannhet skärskådat mina texter.
Jon Moen, har möjliggjort
resor och kurser som vidgat vyerna, och vid tillfällen jag behövt det, visat ett stort
förtroende för det jag gör.
Stort tack till er båda!
Denna avhandling är en del av ett
större forskningsprojekt med ett långt namn.
Givande resor och diskussioner har jag
haft med mina doktorandkollegor i projektet, tack till Annette Löf, Tim Horstkotte och
Isabelle Brännlund.
Forskningsrådet för miljö, areella näringar och samhällsbyggande,
Formas, och Humanistiska fakulteten vid Umeå universitet har finansierat min
forskarutbildning.
Göran Gustafssons stiftelse för natur och miljö i Lappland och
Stiftelsen J.C. Kempes minnesfond har bidragit med resemedel.
Kollegorna, genom åren, på Centrum för Samisk forskning, Per Axelsson, Isabelle
Brännlund, Gretha Gustafsson, Eva J:sson Lönn, Lena Karlsson, Patrik Lantto,
Gabriella Nordin, Åsa Nordin Jonsson, Moa Sandström, Kristina Sehlin MacNeil, Peter
Sköld, Krister Stoor, Charlotta Svonni och Maria J. Wisselgren har bidragit till en
lärorik och fantastisk tid med givande arbetsrelaterade diskussioner såväl som
vardagsprat.
Ett stort tack också till er alla uppe på "finfyran" dvs.
DDB och CBS, för
trevlig avkoppling från avhandlingsarbetet vid luncher, fika och korridormöten.
tack till Gullan Olofsson, Berit Eriksson och Berith Abrahamsson på DDB för hjälp med
boende på sluttampen.
Utan kunnig och hjälpsam arkivpersonal skulle denna avhandling vara tunnare.
Stort tack till Carola Jonasson på Mark- och miljödomstolen, Östersunds tingsrätt och
Britt-Marie Granberg på Mark- och miljödomstolen, Umeå tingsrätt.
Tack till Cuno
Bernhardsson och personalen på forskningsarkivet, Umeå universitet samt till
Gertrude Kuhmunen på Ájttes arkiv och Britt-Marie Barruk på SSR.
Tack till Klas
Persson och Kjell-Ove Klemensson, Jovnevaerie sameby, tack också till Vilhelmina
Norra sameby.
För värdefulla referenser vill jag tacka Christina Allard, Finn Olav
Nystad, Sverre Fjellheim och Ingwar Åhrén.
Tack till Annette Löf, Tore Andersson och
iii
Tommy Streling för värdefulla diskussioner och referenser.
Stort tack till två ovärdeliga
kollegor, Gretha Gustafsson och Kicki Adolfsson Jakobsson, som med tålamod har rett
ut mina projektfinansiella och anställningsmässiga frågor.
Under denna avhandlingstid har jag haft många goda läsare som kommenterat mina
texter.
Förutom ett stort kollektivt tack till Cesam-seminariet, Norrsam-nätverket och
seminariet på Idé- och samhällsstudier vill jag tacka Bosse Sundin, Henrik Åström
Elmersjö och Åsa Nordin Jonsson, som gav synpunkter i ett tidigt stadium.
Anna-Lill
Ledman, AnnaSara Hammar, Anna Sténs och Helena Ekerholm läste utkast till artiklar
då avhandlingen skulle bli en sammanläggning, tack för det.
Tack till May-Britt Öhman
och Finn Arne Jørgensen som gav värdefulla och uppmuntrande kommentarer vid
mittseminariet.
Min slutläsgrupp, Martin Hultman, Björn Norlin och Krister Stoor får
ett särskilt stort tack för att rikta in mig på slutspåret.
Ett stort tack också till Bertil
Bengtsson som i textens olika skeden, dock mot sluttampen, gett mycket givande
kommentarer.
Otaliga tack riktas till er som ställt upp i slutskedet: Isabelle Brännlund,
Anna-Lill Ledman och Elsa Reimerson har läst delar av manuset; Maria J. Wisselgren
hjälpte mig med tabellerna och gjorde siffertexter mer begripliga; Kristina Sehlin
MacNeil språkgranskade engelskan.
Jag vill även tacka Stefan Sandström för kartor,
Anders Sunna för att jag fått använda "djupa smutsvatten", samt Miliana Baer, Nils-
Olof Sortelius, Kenneth Saarstav och Valborg Wiinka för översättning.
Åter till upprinnelsen, ett barndomslandskap vid ett industrialiserat vattendrag.
Denna bok tillägnas vindpinade, snart bortvittrade barndomsstigar.
Gäjka och Ubmeje, februaridagar 2014
iv
TJOAHKKÁJGÄSOS
tjátje,
tjáhppis
spiejildime.
Industridjalasj
kolonialissma
dáttja
tjáhtjefábmobidtjima tjadá boatsojsujttoednamin 1910-1968
Gå dáttja jávrijt ja änojt dulvvadahtjin de álgij akta dajs vuostasj plánidum stuoráp
ekploaterima ma sjaddin ållo sajijn boatsojsujttoednamin Svieriga rájij sinna.
diedalasj tjállaga vuodo manná maŋŋekolonialak gähttjamguovlos gånnå Svieriga
politijkka ja praktijkka sámij, räjnárij ja Sámeednamij vuosstáj guoradaláduvvi
kolonialissman tjáhtjefábmobidtjima gávttuj.
Åtsådallam álggá daj vuostasj stuoráp bidtjimij boatsojsujttoednamin 1910-lågon,
ja joarkká gehtjadimijn lágaj hárráj ma álkkedin tjáhtjefábmobidtjimijt nubbe
väráltdoaron.
Maŋutjissaj guoradaláduvvi vuossteháhko ja vuojnno ma sjaddin
máhttelis 1950- ja 1960-lågojn, iehtjádij siegen gå vuododij rijkkalihtov svieriga
Gehtjadibme manná 1968 rádjáj ja sämmi jage bådij árvvádallam ådå
boatsojäláduslága birra.
Gå dáttja jávrijt ja änojt dulvvadahtjin boatsojsujttoednamin de tjadáduvvin
institutalasj
rábmaverkajn
tjáhtjelágas,
boatsojguohtomlágas
boatsojäládusadministrasjåvnå mindárimes, ma vuojnodibmen dahkin boatsojsujtov
äládussan ja räjnárij rievtesvuodajt tjáhtjeriektáássijn.
Fábmudagá ja bidtjijiddje
håladin ja barggin industrikolonialak diskursas gånnå rievtesvuoda ja histårjjå
máhttin bånjudallat bidtjijiddjemiellogisvuoda ávkkáj.
Håladime tjadá "álmmuga
buoremussan" bidtjiduvvin Svieriga tjáhtjefábmovuogádagá, vuododum hálbes
energiddjaj nuorttat ja dassta sjattaj riektálasj ålgustjuolldemin ja unnediddje
riektáäjgádin
miellodiddjen.
vuogádagán
räjnára
nievrep
riektásajádagáv ednambarggijs, ja sáme boatsojsujto ålggolin nuppástallin ienebut.
Dulvvadime
unnedin
boatsojguohtomednamijt
vaj
binnáp
máhttin
boatsojäládusán barggat.
Sáme riektáoajbbom 1950- ja 1960-lågojn dagáj vaj ulmutja juorrulahtjin jus
bidtjima lidjin diehttelis.
Sáme rievtesvuoda hárráj de åvdedibme suojmabut manáj gå
muhtem riektáássje ettjin guoradaláduvá tjielggidusájn jut lidjin juo duobbmoståvlån.
Industrikolonialak diskurssa ja stivrrim tjáhtjefábmopolitijkas hásteduvvin huoman
rievddadit muhtemijt sijá vuojnojs boatsojsujto ja räjnárij hárráj.
Valla sáddnan la de
báhtsin ietjá vuojno mälggadij gå sáme vuornoduvvin saje ja bájnatjibme
sámefoanndabiednigij badjel ma galggin ekploaterima vahágijt unnedit.
Översättning: Nils-Olof Sortelius
v
vi
ABSTRACT
Urre tjaatjieh, tjiellketet vuöjneme.
Faamoen vallteme jeänoede tsieekedeme saamien
ätneme sisnie 1910-1968.
Aneteme jeänoiheste lih maitie vuosts stuore aneteme guh ussjedemme lih, guh
narretih stuore oasieh saamien ätnemeste Ruotsienne.
Dahte leh supsteteb guktie
tsieekedeme jeätjtatteih saamieh, buutsesaamieh jah saamien ätneme jah Ruotsie
faamoen dahkeme jah vihtietit, aj giehtjetdihke mierreteme jeänoih faamoeh.
Giehtjete allka vuosts stuore tsieekedemeh buutsätnemenne 1910 - 1920 jaapienne
jah jorrkeleh giehtjetemeh laagahenne guh tsieekedeme giehpetin muppie ätneme
doaroenne.
Mahketennie giehtjedihke vuössietietib jah mieletib guh tjuöttjelit 1950
jah
jaapienneh.
urre
buutselaagab
tjaaledihke.
Tsieekedeme
jeänoesne
dahkedihke
viehketalleh
tjaatjielaagaeste
buutsegootemelaagaeste
oajvedemes
laapeveäsoemeste.
Gautan
sjatteih
buutsebarrkeme jah buutsebuörie ieh gihtjeih elltie riekte eretvalltedihke.
Faamoe jah
veäsoke riektesvuote jah autebiejvieih veäsoede jiitjide dahkein.
Dah jiehteih
tsieekedemeb gaihke allmetjeh hevonemes lin.
Gaihke otjoin alpies njuöie saamien
ätnemeste jis riektesvuote juhteih faamoesse jah veäsokesse.
Buutsebarrkoejaih
riektesvuoteh unnebe sjatteih.
Tsieekedemeste gaihkeh barrsjeh dahkeih gootemeb
unnebe jah dahkeih juhtemin garhtjies sjatteih jah buutsebuörie uhttseteih.
Saamien doaroe 1950 - 1960 jaapienne viehkieih juoremeb lassanit tsieekedemesne.
Saamien riekte bööteih suöjmielaaka auteles.
Faamoe jiehteih tsalloe lih
lagastoahpoesne guh tsakkesteih.
Dah naggatalleme tsieekedejan huoloeme jah
jeätjatatteh vuöjnie buutsebarrkoejah jah buutsebarrkoe.
Lihkan lik dohkoe ieh
buutsebarrkoejah faamoe bietnegenne buutsebarrkoesse vattedihke.
Översättning: Kenneth Saarstav och Valborg Wiinka
vii
New Waters, Reflections of Obscurity.
Industrial Colonialism through the Swedish
Hydropower Development in the Reindeer Herding Areas 1910-1968.
Hydropower development was one of the first systematic large-scale exploitations in
the reindeer herding areas within Swedish borders.
Therefore, this thesis departs from
postcolonial approaches wherein the Swedish state policy and practice towards Sami,
reindeer herders and Sápmi, the Sami homeland, is analysed as colonialism in relation
to hydropower development.
The study spans over the first large-scale hydropower projects in the reindeer herding
area during the 1910's and 1920's, continuing with the decreased legal security during
the second world war, and finally the opposition and opinion in the 1950's and 1960's,
enabled by the establishment of a national association for Swedish Sami, SSR.
The industrialisation of watercourses in the reindeer herding areas were brought
about by the works of an institutional framework consisting of the Water Act and the
Reindeer Grazing Act together with the tutelage of a Lapp Administration.
These
institutions made invisible both reindeer herding as an industry and the herders rights.
Authorities as well as hydropower companies acted and argued within an industrial
colonial discourse.
One technique was the re-writing of history and of the herders'
rights in favour of power developers.
The Swedish hydropower system was built up
based on cheap energy from the North, at the expense of stakeholders' rights.
This was
made possible by arguing that exploitation was for the sake of "the common good".
When reindeer herders eventually were noted in the process, reindeer herding was
regarded as a vested interest and reindeer herding rights as a privilege given to the
Sami by the state.
In this system reindeer herders were given a more vulnerable legal
position than farmers, in addition non-reindeer herding Sami were in some aspects
even more affected by discriminating structures.
By damming the watercourses, the
grazing lands were reduced which affected the amount of herders that could practice
reindeer husbandry and thereby also the amount of individuals holding Sami rights.
During the 1950's and 1960's the self-evidenced hydropower development was
questioned by a Sami struggle for justice.
With regards to Sami rights, the situation
was more stagnant due to the state avoiding official investigation of certain legal issues
that were object for trial.
However, the industrial colonial discourse and the governing
of hydropower politics were challenged and the authorities changed some of their
notions of reindeer herders.
Nevertheless, the Sami were denied representation and
viii
involvement in governing the finances that were aimed at alleviation of the
consequences of various interferences in the herding area.
Keywords: Sami History, Reindeer Husbandry, Hydropower Development,
Industrial Colonialism, Governmentality, Discourse Analysis.
Språkgranskning: Kristina Sehlin MacNeil
ix
ANVÄNDA FÖRKORTNINGAR
ÁA
Ájttes arkiv
CA
Civildepartementets arkiv
HLA
Landsarkviet Härnösand
JuA
Justitiedepartementets arkiv
JorA
Jordbruksdepartementets arkiv
KVS
Kungliga Vattenfallsstyrelsen
LJA
Lappfogden i Jämtlands arkiv
LNNA
Lappfogden i Norrbotten Norras arkiv
LNSA
Lappfogden i Norrbotten Södras arkiv
LNÖA
Lappfogden i Norrbotten Östras arkiv
LVA
Lappfogden i Västerbottens arkiv
LW
Lennart Wallmarks arkiv
MVD
Mellanbygdens vattendomstol
NLLA
Norrbottens läns landskanslis arkiv
NVD
Norrbygdens vattendomstol
PP
Porjus Pionjärverket
RA
Riksarkivet
RBL
Renbeteslagen
RNL
Rennäringslagen
SBL
Svenskt Biografiskt Lexikon
SET
Samefolkets Egen Tidning
Sf
Samefolket
SO
Sameombudsmannen
SSR
Svenska Samers Riksförbund
SVKF
Svenska Vattenkraftföreningen
SVV
Statens Vattenfallsverk
UTR
Tingsrätten i Umeå
VL
Vattenlagen
YK
Yngre kommittéarkivet
ÖLA
Landsarkivet Östersund
ÖTR
Tingsrätten i Östersund
x
INNEHÅLL
INLEDNING
Syfte och frågeställningar
Vetenskapssyn
Den postkoloniala utgångspunkten
Teoretiskt ramverk
Reflexiv forskning
Metod
Forskningskontext
Disposition
FRÅN JORDBRUKSKOLONISATION TILL INDUSTRIELL KOLONIALISM
Samerna och staten
Renbeteslagen och dess institutioner
Renskötsel i historiskt perspektiv
Industrialiseringen av vattendragen
DE FÖRSTA INDUSTRIALISERINGARNA AV VATTENDRAGEN I
RENSKÖTSELOMRÅDET
Det första steget mot industrialisering av Stora Luleälv
Försöken att dämma Nean 1912-1922
Suorvas första dämning 1919-1923
Institutionell struktur för kolonialmaktens suveränitet
TILLFÄLLIGA DÄMNINGAR MED KRIGET SOM FÖREVÄNDNING
Beredskap och kris 1939-1943
Förändringsarbetet påverkar vattenlagen 1944
Förlängd kris 1945-1952
Det tillfälliga och kritiska läget som förevändning
RÄTTSOSÄKERHET OCH OSYNLIGGÖRANDE: KRISLAGENS TILLÄMPNING I
Burvattengruppen
Ringselet och Sädvajaure
Suorvas tredje dämning - regleringar och anpassningar
I de tillfälliga dämningarnas tid
MOTSTÅNDET MOT INDUSTRIALISERINGEN AV VATTENDRAGEN OCH
KAMPEN FÖR RÄTTIGHETERNA
Riksförbundets inledande arbete
Folkbildningsaktioner och folkrörelser i opinionen
xi
Nya tongångar i vattenkraftdiskussionen
UTREDNINGAR MEDAN UTBYGGNADERNA PÅGÅR
Norrländska vattenkraftfrågor
Västerbottens län, VASO och Lilla Lule älv
Renbetesmarkerna
Mot en rennäringslag
Industrialiseringen och renskötselrättens rationalisering
INDUSTRIELL KOLONIALISM GENOM VATTENKRAFTUTBYGGNAD
Industrialiseringen av vattendragen i renskötselområdet
Möjligheter att tillvarata rättigheter och intressen
Aktioner och genomslag
Konsekvenser för rennäringen och det samiska samhället
Slutord
KÄLL- OCH LITTERATURFÖRTECKNING
Otryckta källor
Tryckta källor
Elektroniska källor
BILAGOR
Bilaga 1.
Det samiska landet fortsätter att förödas och skändas, allt i
namn av den ekonomiska nyttan.
Men nyttan är icke för
samerna, som dock har den första rätten till landet, utan för
folk och landamären långt borta från samernas land.
ekonomiska krafterna - manifesterade i den statliga
kapitalismen och handhavda av teknokraterna - driver sitt
blinda spel på samernas land och vatten.
Det finns en lång erfarenhet av utifrån kommande naturresursexploatering i Sápmi,
samernas land,1 ingrepp som utfördes på uppdrag eller med godkännande av svenska
myndigheter, statliga verk samt riksdag och regering.
Exploateringarna antog stor-
skalighet under 1900-talet, främst genom utbyggnad av vattenkraft.
Gynnsamma
hydrologiska och geografiska förhållanden i framförallt norra Sverige bidrog till att
vattenkraften tidigt blev basen i det svenska elsystemet,2 ett faktum som kvarstår ännu
idag.
Under nederbördsrika år bidrar vattenkraft med upptill 50% av elproduktionen
i Sverige.3 Vattenkraftens betydelse förväntas dessutom att öka av den planerade ut-
byggnaden av vindkraften, som reglerkraft vid de tillfällen vindkraft inte kan
användas.4
Det inledande citatet från den samiska tidskriften Samefolket, skrevs i samband
med rättsprocessen kring den fjärde dämningen av Suorvasjöarna.
De flesta av remiss-
instanserna hade avrått exploatering, även själva beslutsinstansen, vattendomstolen,
hade funnit dämningen otillåtlig med hänsyn till inverkan på rennäringen.
Frågan
hänsköts till regeringen vars första åtgärd var att för Riksdagen föreslå ett intrång i
Stora Sjöfallets nationalpark, ett indirekt godkännande av en ytterligare dämning vid
Suorva.5 Citatet och dess sammanhang kunde lika gärna vara hämtat från 2010-talet,
en tid av etableringar och prospekteringar av gruvor i Sápmi.
1 Sápmi är nordsamiska, (Sábme och Saepmie på lule- respektive sydsamiska) och en tämligen ny benämning
för Samernas land i Norge, Sverige, Finland och Ryssland som tidigare kallades Sameätnam.
Som sin
föregångare har ordet Sápmi mer än en innebörd, det refererar till samernas land, samernas språk och
samiska folket.
Andrea Amft, Sápmi i förändringens tid 2000, s. 13.
2 Se Nils Forsgrens Porjus: Pionjärverket i ödemarken, 1982; Suorva: dammbygget i vildmarken, 1987;
Harsprånget: storverket som aldrig höll på att bli av, 1995. samt Krafttag i norr, 1992; Jonas Anshelm,
Vattenkraft och naturskydd 1992; Eva Jakobsson, Industrialisering av älvar 1996; Evert Vedung och
Magnus Brandel, Vattenkraften, staten och de politiska partierna 2001.
3 Svensk Energi http://www.svenskenergi.se/sv/Om-el/Elproduktion/ [2011-08-24].
4 Energimyndigheten http://energimyndigheten.se/sv/Forskning/Kraftforskning/Vattenkraft/ [2012-06-12].
Rennäringen är en arealkrävande näring och i dagens Sverige bedrivs renskötsel
inom ett område som motsvarar närmare hälften av landets yta.
Områdets storlek kan
bedra, eftersom hela ytan inte kan användas till renbete.
Stora arealer utgör
impediment och vattendrag bortsett från de ytor som upptas och fragmenteras av
infrastruktur och annan samhällsutbredning.
De ytor som kan användas för renskötsel
till renbete nyttjas heller inte med samma intensitet året runt, utan säsongsmässigt och
ibland olika från år till år.
Genom sina specifika egenskaper erbjuder markerna också
olika kvaliteter som betes- och uppehållsland för renarna.6 Områdena utgör emellertid
en helhet som vid ingrepp av olika slag störs, inte bara i närområdet utan oftast också
helheten och områdets arrondering.
Ett vedertaget synsätt inom forskning med samisk tematik är den samiska
rådigheten, över individuellt och kollektivt hävdvunna marker, som bestod framtill
slutet av 1700-talet.
Då kom samiska rättigheter i Sverige att urholkas allteftersom
statens intressen i området ökade.7 Detta intresse kom till uttryck i en politik som
uppmanade till jordbrukskolonisation och sedermera industrialisering.
Samtidigt
skedde en överföring till kronan av det som tidigare erkänts som samers enskilda och
kollektiva marker genom att myndigheten som skötte inskrivningar på dessa land,
häradsrätten, förlorade inskrivningsuppgiften till länsstyrelserna under tidigt 1800-
tal.
Den samiska renskötseln i Sverige utövades från 1800-talets slut under statlig
kontroll genom renbeteslagar - utarbetade utan samiskt inflytande - och sedermera
med en särskild myndighet för dess övervakande, lappväsendet.
Genom renbetes-
lagarna, RBL, kollektiviserades samernas land till renbetesenheter, så kallade
lappbyar, där renskötarna endast tillerkändes nyttjanderätt till markerna.8 Eftersom
den allmänna uppfattningen hos lagstiftaren vid 1800-talets slut var att nomader inte
kunde förvärva äganderätt, kunde staten överta rätten till rikedomarna som man såg i
gruvmöjligheter, skogsbruk och vattenkraft.9 Genom lagförändringar 1971 försvann en
6 Enligt Sametingets hemsida är den totala arealen som samebyarna använder ca 240 000 km², vilket
motsvarar drygt 50% av Sveriges areal.
7 Se Nils-Johan Päiviö, Lappskattelandens rättsliga utveckling i Sverige 2001; Mattias Åhrén, "Indigenuos
Peoples' Culture, Customs, and Traditions and Customary Law - The Saami People's Perspective." Arizona
Journal of International & Comparative Law 21 (2004): 63-112; Lennart Lundmark, Samernas Skatteland
2006; Nils-Johan Päiviö, Från skattemannarätt till nyttjanderätt 2011, s. 91.
Se även Israel Ruong, Samerna
i historien och nutiden 1982, s. 51f.
8 Sedan rennäringslagen 1971 kallas lappbyar samebyar.
Lappbyar hade i vissa områden funnits innan
renbeteslagen medan termen och indelningen var helt ny för andra områden.
På vissa håll, företrädesvis i de
nordligaste delarna, bedrevs redan renskötseln mer kollektivt, Päiviö 2011, s. 185.
9 Eivind Torp, "Renskötselrättens grunder" SvJT 2012, s. 712; I Sverige och övriga Norden kan den allmänna
uppfattningen om äganderätt till renbeteslanden sägas vara likartad fram till skattefjällsdomen 1981.
Se
närmare NJA 1981, s.1 (Skattefjällsmålet).
Att samerna vid avvittringen inte skulle tillräknas någon
äganderätt hängde samman med förhoppningen om framtida utvinningar av de rikliga mineraltillgångarna.
Patrik Lantto, Lappväsendet 2012, s. 51.
del av förmynderiet och möjligheter öppnades för ett mer självständigt närings-
utövande, även om förändringen till en början var begränsad.10 Förloppet bär tydliga
koloniala drag som kan jämföras med andra kolonialstaters agerande gentemot urfolk.
Kolonialism kan beskrivas som implementeringen av en utifrån kommande makts
utövande av politisk dominans och inlemmandet av undersåtar i sin ekonomiska
struktur.11
Den ständigt pågående störningen av vattendragen för elproduktion i renskötsel-
området har under en lång tid orsakat problem i form av fragmenterade marker,
förstörda och farligare flyttleder samt dränkning av kulturlandskap.
Sametinget som
är den samiska befolkningens folkvalda organ sedan 1993, har understrukit att
myndigheter och bolag till övervägande del bortsåg från renskötselns och det samiska
samhällets behov, vid planeringen och genomförandet av vattenkraftutbyggnaden.12
Tidigare forskning rörande vattenkraftutbyggnad har främst fokuserat på fenomenet
utifrån ekonomiska, teknologiska och sociala aspekter.13 När det gäller forskning som
berör vattenkraftutbyggnad i renskötselområdet är det enstaka dämningsprojekt som
studerats, exempelvis Suorva inom Norrbottens län.
Dämningen genomfördes i flera
etapper från 1919 till 1971 och medförde omfattande, kontinuerlig inverkan för
renskötseln i området.14
Det saknas således för Sveriges del en mer övergripande studie som synliggör hela
det samiska området inom landets gränser, i relation till förändringar på vatten-
kraftens och renskötselns områden samt den allmänna samhällsutvecklingen.
I en
sådan studie är det också viktigt att väga in koloniala aspekter av den svenska
vattenkraftutbyggnaden i renskötselområdet.
Avhandlingens syfte är att studera och analysera den svenska vattenkraftutbyggnadens
politik och praktik i renskötselområdet samt reaktioner inom renskötseln och det
samiska samhället mellan åren 1910 till 1968.
Vattenkraftutbyggnaden sätts in i ett
kolonialt sammanhang som under den undersökta tidsperioden övergår från jord-
brukskolonisation till industriell kolonialism.
Undersökningen går inte in i detalj på
11 Ania Loomba, Colonialism/Postcolonialism 2002, s. 2f; Robert J. Hind "The Internal Colonial Concept" i
Comperative Studies in Society and History Vol.
12 "Sametingets syn på vindkraft" 2009.
13 Staffan Hansson, Porjus - en vision för industriell utveckling i övre Norrland 1994; Anshelm 1992;
Jakobsson 1996; Vedung & Brandel 2001.
14 Patrik Lantto, Att göra sin stämma hörd 2003; May-Britt Öhman, Taming Exotic Beauties 2007.
hur vattenkraften har påverkat renskötseln, det har redan varit föremål för både
offentliga utredningar och mer interna undersökningar,15 snarare analyseras de
tidigare studierna utifrån fokus på kumulativa konsekvenser för rennäringens utövare.
Genom att använda maktkritiska verktyg som governmentalitets- och diskursanalys
riktas fokus mot uppbyggandet och upprätthållandet av ett institutionellt ramverk för
politikområdena vattenkraftutbyggnad och renskötsel.
Framväxandet av en modern välfärdsstat och det så kallade folkhemmet är en
process som löper genom denna avhandlings undersökningsperiod och utbyggnaden
av vattenkraft utgör en beståndsdel i detta bygge.
Trots att kolonialstaters utnyttjande
av kolonier varit förutsättningar för välstånd och kapitalism är det sällan koloniala
aspekter har analyserats kring exploateringen av Norrlands naturresurser som grund
för skapandet och upprätthållandet av välfärdssamhället.16 Det hänger troligen
samman med dels den i forskningen överlagrade föreställningen om Sverige som icke-
kolonialmakt, dels en ovilja att i politiska sammanhang artikulera en skuld som i så fall
borde återbördas.17 Med tanke på att vattenkraften utgör en betydande del i Sveriges
elproduktion tillsammans med mineralutvinning och virkesuttag inom renskötsel-
området handlar det om avsevärda summor.
Industrialiseringen av vattendragen i Sverige har en lång och sammanflätad historia
med renskötseln.
Vid en jämförelse med övriga Sápmi finns det emellertid ingen studie
som ger en överblick och beskriver den samlade utbyggnadshistorien med särskild
hänsyn till samisk renskötsel.
Kolahalvön anträdde sin industrialisering under 1930-
talet och den hårda deporteringspolitiken som fördes under Stalintiden.
De områden
där samisk renskötsel bedrivs på Kolahalvön är också rika på vattenkraftresurser och
under slutet av 1930-talet byggdes de första vattenkraftstationerna för att elektrifiera
järnvägen till Murmansk.18 I Norge blev regleringen av Tunnsjøen 1946 början på
arealinskränkningar för rendriften i Østre Namdals reinbeitesdistrikt i Nord-
Trøndelag fylke, även om mindre regleringar och kraftverk hade utförts inom vissa
HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
kraftverksbygget vid Harsprånget i Norrbottens län, 25/10 1950; HLA, NLLA, DIb:37 Utredning om värdet av
de skador som uppkommit på renbete genom reglering av Suorva-sjöarna i Norrbottens län, 28/6 1951;
Vattenbyggnadsföretags inverkan på renskötseln i Västerbottens län 1960; SOU1966:12; Vattenfalls skrift
Vattenkraften och rennäringen 1986, som bygger på den då tjugo år gamla renbetesmarksutredningen.
(eds.)
Decolonizing Nature, 2003, s. 22f; Taiaiake Alfred
& Jeff Corntassel, "Being Indigenous.
Resurgences against contemporary Colonialism" I Government and
Opposition Vol.
40 (4) 597-614, 2006 För Sverige se exempelvis Sverker Sörlin, Framtidslandet 1988; se även
David Loeffler, Contested Landscapes/Contested Heritage 2005; Öhman 2007.
17 Peter Johansson, Samerna - ursprungsfolk eller minoritet?
18 G. P. Luzin, M. Pretes & V. V. Vasilev, "The Kola Peninsula: Geography, History and Resources" i Arctic
vol.
reinbeitesdistrikt redan under 1910-talet.19 En av de första utbyggnaderna som
berörde renskötseln i Nordlands fylke var Røsvatnet 1953-1957, nära gränsen till
Sverige i Hattfjelldal och Hemnes kommuner.20 Utbyggnaden av Altevatn (inte att
förväxla med den kända utbyggnaden av Altaälven) i Troms fylke 1957 berörde främst
svenska samer.21 Under 1950-talet skedde Lokka och Porttipahta-dämningarna i
Finland, Enareträsk hade reglerats 1946 med konsekvenser för fisket.
Den första stora
reduktionen av renbetesmark för samer i Finland kom med Sompi-reservoaren i slutet
Den storskaliga vattenkraftutbyggnaden kan således sägas tidigt drabbat
renskötselområdet inom Sveriges gränser.
Det gäller även sett utifrån den statliga
vattenkraftens historia, då den nyligen inrättade Kungliga Vattenfallsstyrelsen 1909
projekterade en kraftstation vid Bårjås/Porjus i Sirges/Sirkas respektive Unna
Tjerusj/Sörkaitums samebyars renbetesland.
Samebyarna kom snart att möta
intrånget av de extensiva dämningarna av Suorvasjöarna och, jämte andra samebyar,
sedermera den totala industrialiseringen av Luleälvarnas vattensystem.
Den första
delstudien berör uppbyggandet av det institutionella ramverket kring, och styrningen
av, vattenkraftutbyggnad och renskötsel genom att studera tre tidiga utbyggnader.
Fallstudierna utgörs av Porjus kraftverk under åren 1910 till 1915 och Suorva-dammen
som byggdes 1919-1923, båda i Norrbottens län, samt försöken av dämma Nean i
Jämtlands län under åren 1912 till 1922.
I samband med andra världskrigets utbrott tillkom en krislagstiftning där det gavs
möjlighet att utan långdragna tillståndsförfaranden utföra tillfälliga regleringar vid
redan existerande dammar.
Denna tidsperiod är omnämnd i tidigare forskning men
har inte djupgående studerats med fokus på det område som kom att drabbas hårdast,
nämligen Norrland.23 I den andra delstudien genomförs dels en diskursanalys av
19 Sverre Fjellheim, Nord-Trøndelag fylke.
20 Bård A. Berg, Mot en korporativ reindrift: Samisk reindrift i Norge i det 20.
Århundre eksemplifisert
gjennom studier av reindrift på Helgeland, 2000, s. 268f.
21 Kjell Haagensen & Atle Midttun, Kraftutbygging, konflikt og aksjoner, 1984, s. 23f; Se även Bård A. Berg,
"Norsk reindriftspolitikk etter 2.
Verdenskrig - en politikk for utvikling eller avvikling?" i Thomassen & Lorås
Spenningenes land.
Nord-Norge etter 1945, 1997; Bård A. Berg, "Den samiske retten til reindrift i
Norge og Sverige ved overgangen til et nyt århundre" i Lantto, P. & Sköld, P (red) Befolkning och bosättning i
22 Jukka Nyyssönen, Everybody recognized that we were not white 2007, s. 162 ff.
23 Mats Rolén, "Vattenkraft och naturskydd" i Återblickar, 1991, s. 189-209; Anshelm 1992; Lena Bäckman,
"Opinioner om vattenkraft" i Rolén, M. & Boden, B. Dragkampen om vattenkraften 2000, s. 178-207;
Vedung & Brandel 2001, s. 52f; Margareta Biörnstad Kulturminnesvård och Vattenkraft 1942-1980 2006;
Bosse Sundin & Richard Pettersson "Sigurd Curman, Nämforsen och 'Det kultiverade kraftverket'" i Mårald,
Erland (red.)
När dalen var röd och kusten blev hög 2008 s. 103-137.
krislagens tillkomst och diskussionerna kring lagförändringarna som kom att följa från
1939 till 1952, dels en undersökning av krislagens tillämpning i renskötselområdet.
Den stora vattenkraftutbyggnadsepoken brukar dateras till 1950- och 1960-talen
och det är också då ett organiserat motstånd blir alltmer synligt både bland samiska
aktörer, bland annat genom etableringen av Svenska Samers Riksförbund, SSR, men
också i samhället i stort.
Den tredje delstudien fokuserar dels den fortsatta styrningen
av vattenkraftutbyggnadspolitiken i renskötselområdet men även reaktionerna från
samiska aktörer på styrningen och exploateringarnas inverkan på renskötseln.
Studien
sträcker sig till 1968 och betänkandet om en ny rennäringslag som presenterades
samma år.
Övergripande frågeställningar som kopplas till de olika empiriska delstudierna är:
Hur har den svenska industrialiseringen av vattendragen i renskötselområdet
gått till över tid?
Hur har frågor kring vattenkraftutbyggnad representerats i
argument och vilka metoder har använts för att legitimera utbyggnader?
Hur har renskötarnas möjligheter att tillvarata sina rättigheter och intressen
förändrats över tid?
På vilka sätt har renskötselns utövare agerat och reagerat och vilket
genomslag och bemötande har handlingarna fått?
Vilka konsekvenser har industrialiseringen fått för rennäringen och för det
samiska samhället?
Att det förflutna är i ständig förändring genom att människor studerar det utifrån nya
perspektiv, sina egna biografier och positioner är ett fenomen som diskuterats flitigt
inom historievetenskapen.
Det förgångna är inte bortgånget eller dött, utan lever kvar
i nuet på samma sätt som samtidens värderingar och synsätt påverkar uppfattningen
om historien.24 Att finna historien i en sann form någonstans i det förflutna strävar
troligen få av dagens historiker efter.
Spår av fragment ur skärvor sätts samman till
historievetenskap men meningarna är ändå delade kring hur mycket tonvikt som ska
läggas på den enskilde forskaren och samtiden.
Att utgå från historikerns egen samtid
åtföljs inte sällan av skällsord som anakronism och ifrågasätts utifrån en för
historieämnet förgivet tagen obligatorisk strävan mot objektivitet.
En inställning som
i grunden har att göra med en lojalitet mot ett inneboende värde i det förflutna som
Sara Edenheim, Anakronismen.
Mot den historiska manin 2011; Kim Salomon "Den kulturella
vändningens provokationer" i Scandia 75:1, 2010 s. 61-85; Keith Jenkins, Refiguring History 2003; Nick
Tosh "Anachronism and retrospective explanation: in defence of a present-centered history of science", I Stud.
Hist.
Phil.
Sci.
(ändå!)
anses går att nå och överföra till samtiden i en så ren form som möjligt.
Utövandet av historia som enbart epistemologi - läran om hur man kan nå kunskap
och vad man kan veta - lever kvar, när historieskrivandet kunde ses som öppet och
just i ständigt skrivande.25
Att studera idéer, praktiker, institutioner och strukturer i det förflutna som påverkar
nutiden snarare än att söka vad som faktiskt hände i det förflutna, kan enligt Mats
Beronius sägas vara ett genealogiskt förhållningssätt.26 Detta förhållningssätt har sin
källa i Michel Foucaults tankegångar som i sin tur till stor del inspirerades av Friedrich
Nietzsche.
Utan att fördjupa mig alltför mycket kring genealogin enligt Foucault, är
tanken att visa ingången till de teoretiska utgångspunkterna och analytiska verktygen
som kommer att användas i avhandlingen och hur det hänger samman med min syn
på historieskrivning.
Genealogin tar sin utgångspunkt för uttolkandet av det förflutna
i nuet och vad som i nuet är levande från en viss tid och på vilket sätt.
När jag fäster
blicken på politiken kring rennäringen, samers rättigheter och naturresursutvinning
är de strukturer, praktiker, institutioner och idéer som lyser igenom tiderna präglade
av ojämna maktförhållanden baserade på maktcentrum och periferi.
För att belysa dessa maktförhållanden är utgångspunkten tankegångar som utvecklats
inom ett postkolonialt teoretiskt fält.
Istället för att se kolonialismen som ett avslutat
kapitel vill jag i likhet med vad Ania Loomba påpekat angående postkoloniala
perspektiv, se kolonialismen som en pågående process där post-prefixet understryker
en medvetenhet om att en viss avkolonialisering ägt rum som fått olika konsekvenser i
olika områden.27 Den postkoloniala utgångspunkten utgör ett specifikt sätt att belysa
hur makt verkar i och mellan samhällen.28 Även om historikern kanske inte kan
komma undan att själv kolonisera det förflutna genom att påtvinga det de egna
tolkningarna, definitionerna och förståelsen, ofta med en känsla av ett slags facit i hand
sker detta trots allt i temporal asymmetri.
En senare författare kan inte påverka en
tidigare, bara tolkningen av dennes verk och tolkningen av denne som person vilket
påverkar en ny historieskrivning, och det är först när historieskrivningen, dess uppgift
26 Mats Beronius, Genealogi och Sociologi 1991, s. 50.
28 Hanna Wikström, Etnicitet 2009, s. 61.
eller syfte diskuteras, som det blir synligt.29 Det innebär utifrån en postkolonial
utgångspunkt en medvetenhet om att inte helt kunna frigöra sig från den koloniala
diskursen.
Under mellan- och tidig efterkrigstid sökte anti-koloniala teoretiker och praktiker
alternativ till västvärldens dominans.
Koloniala och postkoloniala studier har till stor
del utvecklats med utgångspunkt i bland andra Aimé Césaires och Frantz Fanons
tankegångar.30 Koloniala studier utfördes under 1970-talet ofta med marxistisk ut-
gångspunkt som betonade ekonomiska strukturer och centrum-periferi beroenden.31
Nya tankegångar fick genomslag som påverkade och diversifierade fältet, vilket kan
kännetecknas av Edward Saids Orientalism (1976).
En gemensam utgångspunkt kan
ändå sägas vara att trots att avkolonialisering har skett på många håll, påverkar den
koloniala periodens diskurser, maktförhållanden och strukturer fortfarande världen.
Post-prefixet i postkolonial teori har ofta kopplats ihop med det post-
strukturalistiska projektet, den språkliga och kulturella vändningen och sanningen
som föränderlig och multipel beroende på ifrån vilken position du talar.32 Ella Shohat
har framhållit att den koloniala erfarenheten riskerar att relativiseras då den används
i postkoloniala termer som verktyg om människor och områden som förtryckts i olika
utsträckning.33 Vändningen har också delat upp det koloniala och postkoloniala fältet,
och kritik har riktats från bland andra Benita Parry och Shohat mot lingvistiskt
orienterade postkoloniala teoretiker för att inte betona ekonomiska och materiella
förutsättningar och erfarenheter.34 Postkoloniala studier har även ansetts till stor del
vara av urban härkomst vilket gör att de kan passa sämre för glest befolkade områden,
det kan därför uppkomma centrum-periferi problem i att inta en generaliserande,
global postkolonial position.35
Postkoloniala teoretiker som Homi K. Bhabha och Gayatri Chakravorty Spivak har
tagit avstånd till försök att akademiskt återupprätta pre-koloniala kulturer utan
analyserar skärningspunkten mellan kolonialmakten och de koloniserade, det så
kallade tredje rummet.
Det pre-koloniala tillståndet anses alltid omarbetat av den
29 Edenheim 2011, s. 12f; Det går dock inte att förneka att i vissa fall vet nutidsmänniskan vad som hände
efteråt, vilket den historiske aktören inte gjorde.
Samtidigt utgör dem en av länkarna till det historiska
30 Benita Parry, "The Postcolonial: Conceptual Category or Chimera?" Yearbook of English Studies Vol.27,
32 Anne McClintock, "The Angel of Progress: Pitfalls of the term 'Post-colonialism'" Social Text No.
(84-98), 1992, s. 86ff; Ella Shohat, "Notes on the 'Post-colonial" Social Text No.
koloniala perioden och erfarenheten så att det inte längre är tillgängligt i sin
ursprungliga form.36 Både Spivak och Bhabha har rönt kritik från bland andra Parry
för att underbygga och bidra till en pågående kolonialisms effekter och att frånskriva
den koloniserade aktörskap och röst.37 Hybriditet, mimicry och det tredje rummet,
begrepp som Bhabha har lanserat, kan ses utifrån den mittemellanplacering som den
koloniserade ges, en placering som också påverkar kolonisatören men, enligt kritiker
som Arif Dirlik, utan att rucka på maktbalansen.38
Under senare tid har det strukturella synsättet inom fältet kritiserats för att undanta
individens roll och en föränderlig social kontexts betydelse i koloniala och
neokoloniala projekt.39 Problemet med att balansera aktörs- och strukturperspektiv är
något jag märkt i min undersökning.
Därför söker jag nyansera det koloniala och
använda det specifikt med hänsyn till de förhållanden som har format kolonialismen
och den koloniala erfarenheten i det område som undersöks.
Med dessa utgångs-
punkter vill jag rikta fokus på hur materiella och immateriella faktorer samverkar och
underbygger varandra; den koloniala situationen är både en djupgående ekonomisk
och sedermera kapitalistisk intervention och en kulturell omdaning efter kolonial-
maktens idéer om vad som ska gälla i området, en slags kolonial internalisering som
Valentin Mudimbé har kallat en "kolonisation av sinnena".40
Kolonialism i svensk kontext
Användandet av begreppet kolonialism i denna avhandling kräver en närmare
definition.
Utgångspunkten är att det område som idag utgör renskötselområdet i
Sverige, är ett område vars tillhörighet är omstridd.
Enligt vedertagen uppfattning har
Jämtland varit svenskt sedan 1645 och Lappland har enligt den svenska
historieskrivningen ansetts som herrelöst land, vilket genom skatteuppbörder och
jordbrukskolonisation kommit att betraktas som svenskt, åtminstone sedan Karl IX:s
tid.41 Genom att undvika begreppen kolonialism och kolonialisering i traditionell
36 Gayatri Chakravorty Spivak, "Can the Subaltern Speak?" I Morris (red.)
Can the subaltern Speak?
Reflections on the history of an idea 2010, s. 256f; Homi K. Bhabha intervjuad av Rutherford, J.
"Det tredje
rummet" I Thörn, H. m.fl.
) Globaliseringens kulturer, 1999, s. 285ff.
37 Benita Parry, "Problems in Current Theories of Colonial Discourse" i The Post-Colonial reader 1995, s.
; Se även Stephen Legg, "Beyond the Europoean Province" I Space, Knowledge and Power 2007a, s. 277f.
39 W. Beinart, K. Brown & D. Gilfoyle, "Experts and expertise in colonial Africa reconsidered: Science and
interpretation of knowledge" African Affairs 108/432, 2009 (413-433).
40 Valentin Y. Mudimbe, The Idea of Africa 1994, s. 54f, 213.
41 Flera forskare framhåller också att uppfattningen om Lappland som herrelöst land är en bakvänd
historieskrivning från 1800-talet och att det finns många belägg som talar för erkännande av samers
äganderätt till sina marker, Lennart Lundmark "Formlös förvaltning och flyktiga rättigheter" i Lundmark, L.
historieskrivning har förhållandet till andra staters agerande och dominans över folk
och kulturer slätats över till förmån för neutralare begrepp, som kolonisation och
kolonisering, vilka då avsett den svenska statens strävan att befolka områden och
utvinna naturresurser i utkanterna av det uppfattade kungariket.42 Begreppen intern
kolonisation/kolonialism43 kommer inte att användas i föreliggande avhandling, då
det innefattar ett förgivet tagande av Sápmi som ett svenskt territorium, vilket i
förlängningen legitimerar den svenska mjukare kolonialismen och den kanoniserade
historien om nationalstaten Sverige.
Ur det perspektivet kan svensk historieskrivning
sägas anammat "The Blue Water Thesis" eller idén om saltvattenskolonialism, enligt
vilken kolonialism bara kan ske på andra sidan hav och inte inträffa inom ett lands
uppfattade gränser.44 Denna tes osynliggör förhållandet att även nybyggarna i
lappmarken, oavsett ursprung, också kan betraktas som koloniala subjekt och
tillskrivas en kolonial erfarenhet.
I Sverige, med stora glest befolkade ytor finns
exempel på kolonial maktutövning i synnerhet gällande Norrland.45
Befolkningstäthet och närhet till centralmakten ger bättre förutsättningar medan
annan etnicitet än svensk och från normen avvikande livsföring, beteende och
utseende kan medföra sämre förutsättningar.
Det är alltså inte enbart en etnisk-
/minoritetsdimension i kolonialismen utan även en centrum-periferi dimension, där
vissa områdens befolkning kan utsättas för kolonial politik oavsett vilka som bor där.
Tydligast är dock den etniska dimensionen.
Men när det gäller samer handlar det om
den statliga synen på renskötare som de enda samerna och att de icke-renskötande
samerna oftast ansågs som svenskar och innehade då en annan position.46
Med den exploatering, bland annat genom vattenkraftutbyggnad, som följer under
1900-talet framstår begreppet industriell kolonialism som användbart.47 Samtidigt
& Rumar, L., Mark och rätt i Sameland 2008, s. 117f; Kaisa Korpijakko-Labba, Om samernas rättsliga
ställning i Sverige-Finland 1994; Päiviö 2011.
42 Lindmark 2000, s. 15f; Gunlög Fur Colonialism in the Margins (2006) s. 6ff.
43 För Sápmi och Sverige, se Lawrence, 2009, artikel 4, s. 7f; Lantto 2000; för internationella förhållanden se
Hind 1984; Hechter, Michael, Internal Colonialism.
The Celtic Fringe in British national development.
Minnerup & Solberg (red.
), First World, First Nations, 2011; Rebecca Hall, "Diamond Mining In Canda's
Northwest Territories: A Colonial Continuity" I Antipode vol.
44 James Anaya, Indigenous peoples in international law 2004, s. 54; Johansson 2008, s. 84.
45 Se exempelvis Lennart Lundmark, Koloni i norr 1971; Sörlin 1988; Lundmark 1982; Kenneth Awebro &
Tim Senften, Gamla gruvor i Jokkmokk, 1995; Bäärnhielm 1978.
Se även Bo Malmberg Kronotorparlandet
46 Ulf Mörkenstam, Om "Lapparnes privilegier" 1999, s. 234; Erik-Oscar Oscarsson "Osynlighetens
dilemma" i Nordisk Ekumenisk Orientering 1994:4, s. 18-21.
47 Begreppet har använts i studier kring kolonialism i Afrika, se Anthony D. King, "Colonial Urban
Development: Culture, Social Power and Environment" I The Journal of Modern African Studies 1978, Vol.
16:03 (518-520); se även Åsa Össbo & Patrik Lantto, "Colonial Tutelage and Industrial colonialism" i
Scandinavian Journal of History 2011, 36:3 (324-348).
Begreppet Industriell kolonisation har använts av
måste poängteras att den period jag undersöker är en period då medvetenhet om
rasismens och kolonialismens följder i andra länder successivt växer sig starkare.48 Av
vikt att belysa blir därför dels myndigheternas goda vilja som blir paternalistisk då den
anser sig veta bättre, dels okunskapen om de egna åtgärdernas konsekvenser, vilket
omnämns som etnisk blindhet.
All historieskrivning kan betraktas som etnisk.
Det är när en utifrån
majoritetssamhällets perspektiv bortglömd eller oskriven historieskrivning present-
eras som det kan bli uppenbart att den historieskrivning som vanligen möter
människor har ett kön, en etnicitet eller ras, en klass, en sexualitet, ett mått av förmåga
och en tids-rumslig plats.49 Den som passar in i och ställer upp på majoritets-
beskrivningen behöver sällan visa, förklara eller försvara den positionen.
Denna
undersökning är inte inriktad på samer som grupp utan främst på renskötseln, men
eftersom renskötseln i Sverige är en näring begränsad till en specifik etnicitet bör
begreppet klargöras.
Det finns många olika sätt att närma sig begreppet etnicitet.
Företrädare för olika
teoretiska perspektiv använder begreppet på skilda sätt.
Kultur och etnicitet kan ses
som statisk, där kulturer är möjliga att avskilja från varandra.50 Andra mer organiskt
fungerande definitioner ser etnicitet som beteckning av befolkningsgrupper som
kulturellt skiljer sig och som främst genom social organisering, har bevarat sin
särprägel under längre tid.51 Den postkoloniala teoretikern ser kulturell tillhörighet
som stadd i ständig förändring och är kontext- och situationsberoende.
Etnicitet ses
inte som en egenskap utan något som uppstår i förhållande till något annat.
Det finns
även skillnad i om gruppen ser sig själv som grupp och gemenskap, eller om det är en
utomståendes kategorisering.52
Den svenska politiken kan sägas ha skapat eller institutionaliserat en viss etnisk
kategori när renskötande samer gavs samiska rättigheter och andra ställdes utan.
Etnicitet får därför många bottnar i de samiska sammanhangen, där renskötseln i vissa
kretsar anses vara ett bärande fundament, medan andra grupper i det samiska
flera författare varav vissa har kolonialismen med som en fond, se bl.a.
Rebecca Hall 2013; Liza Piper
Industrial Transformations in Subarctic Canada 2008.
49 Se exempelvis Jenkins, Keith, Re-thinking History 1991, s. 17; Nira Yuval-Davies, "Belonging and the
politics of belonging" i Patterns of prejudice 2006:3 (199-202); Lee Edelmann, No Future.
Queer theory and
the death drive 2004.
51 Fredrik Barth, Ethnic gropus and Boundaries 1969; Thomas Hylland Eriksen, Etnicitet och nationalism
samhället anser att det samiska innebär många andra aspekter.53 Detta visar på att
samer och renskötare inte är beteckningar för en homogen eller statisk grupp.
Begreppet etnicitet och etnisk används i avhandlingen då personer tillskrivs eller väljer
tillhörighet till en grupp men även beträffande vad som inte uppfattas av en utifrån
kommande, just på grund av personens etnicitet och etnocentrism.
Etnocentrism,
förgivettaganden med utgångspunkt i den egna kulturen, ses här ha en grogrund, och
kommer främst till uttryck, i majoritetsbefolkningars omedvetenhet om eller
förnekande av en egen etnicitet.54 Etnocentrism kan uppfattas som oskyldigare än
rasism men att kategoriseras och särbehandlas på grund av etnicitet eller ras kan ses
ha likadana sociala effekter.55 Här uppstår då frågan om de kulturhierarkiska synsätt
som genomsyrat den svenska politiken gentemot samer inte är att likställa med rasism,
om nu skillnaden endast gäller att ordvalet ras inte förekommer så ofta i
källmaterialet.56
Det är sällan majoritetsbefolkningar talar om sina etniciteter, åtminstone inte i
Sverige, där synsätten har gått i vågor från flera befolkningsgrupper under kungen till
föreställningen om en etnisk svensk befolkning med landskapsmässiga skillnader i
slutet av 1800-talet.
Ändå står normen och pekar på den som synes avvika.
I forskning
som analyserar arkeologins förändrade värdegrunder diskuteras att den svenska
förhistorien inte behövde förklaras till skillnad från den samiska och andra
minoriteters förhistoria som ofta uppfattats som, och blivit brickor i, legitimitets-
anspråk gällande rätt till land.57
Den för undersökningen aktuella tidsperioden kännetecknas bland annat av att Sverige
övergår från att vara en parlamentarisk kungamakt till att vara en parlamentarisk
demokrati.
I följande avsnitt introduceras en analytisk ram som sedan övergår i en
presentation av de redskap och den analysmetod som används.
För denna avhandling
krävs verktyg som kan analysera hur makt fungerar samt hur makt och kunskap
produceras och reproduceras.
53 Christina Åhrén, Är jag en riktig same?
55 Wikström 2003, s. 41; Rasbegreppet är en social konstruktion som fortfarande har implikationer i den
fysiska världen och inmänniskors tankevärld.
56 Se exempelvis Lundmark 2002; Lantto 2012, s. 25f.
57 Se Carl-Gösta Ojala, Sami Prehistories, 2009, s. 103; se även Sara Hagström Yamamoto, I gränslandet
mellan svenskt och samiskt, 2010, s. 50ff.
Maktrelationer, maktutövning och styrning
För Michel Foucault och de som burit hans tankegångar vidare, manifesteras makt-
begreppet för den tidigmoderna perioden i suveränen och kungamakten och
karaktäriseras av dominans där den underordnade har litet eller inget manöver-
utrymme.
Vad som sedan konstituerar en maktrelation i det moderna samhället är inte
längre hotet om våld även om det kunde vara dess primitiva form, sista utväg eller
sanna jag.
Snarare utgör maktrelationen ett sätt att agera, vilket inte riktas direkt och
omedelbart emot andra, "Instead, it acts upon their actions: an action upon an action,
on existing actions or on those which may arise in the present or the future".58
En maktrelation kan endast artikuleras gentemot fria, erkända handlande subjekt.
Samtidigt försvinner friheten när makt utövas och makten är sålunda produktiv i
skapandet av sociala subjekt med varierande handlingsutrymmen.59 Styrandemakten
utgår från fria individers handlingar men likväl kan vålds- och styrandemakten inte
helt separeras från varandra, snarare underbygger de varandra med styrandemakten
som överlägsen härskarmakten och disciplineringsmakten i den moderna perioden.
Styrandemakten bygger på kunskap/maktrelationer integrerade i särskilda in-
stitutioner alltifrån staten till familjen.
Makt existerar inte i sig utan manifesteras i
maktrelationer som är beroende av olika kunskaper, arkiv och krafter att relatera till.
Denna makt definieras som biomakt, makten över livet som riktar in sig på individen
och samhället med särskilda tekniker.
Styrandemaktens reglering av den individuella
så väl som samhälleliga kroppen utövas inom skiftande områden som kan uppfattas
som självständiga från staten, såsom ekonomi, samhälle och befolkning.60 I fråga om
den svenska politiken och tillämpningen av politiken gentemot samer är biomakten
påtaglig, exempelvis i de uppgifter som lappfogden ålades inhämta kring renskötares
reninnehav och tillhållsorter under olika delar av året, familjeförhållanden samt över-
vakning av samebarnens utbildning.61
Maktutövning är enligt Foucault "a way in which certain actions modify others."62
Att styra är i dessa termer att strukturera ett möjligt handlingsfält för andra.
märkliga förhållandet mellan maktrelationer, maktutövning och frihet som både
förutsätter och utesluter varandra, bottnar i ett system av sociala nätverk som staten
58 Michel Foucault, "The Subject and Power" Critical Inquiry vol.
59 Foucault 1982, 789f; Michel Foucault Power/Knowledge 1980, s. 118 ff.
En plantageägare som fångar in en
förrymd slav utövar inte makt, det är i Foucaults mening istället en våldshandling.
60 Stephen Legg, Spaces of Colonialism 2007b, s. 2f; Mitchell Dean Governmentality: Power and Rule in
modern Society 2010, s. 63.
61 Instruktion för lappfogden I Jämtland, 1885; Instruktion för lappfogden i Norrbotten, 1889; Instruktion
för lappfogden i Västerbotten, 1895; Instruktion för lappfogdarna 1938, bilaga 3 i Lantto 2012.
tar över under denna period.
Maktförhållanden har blivit governmentaliserade, det
vill säga framarbetade, effektiviserade och centraliserade under statliga institutioners
beskydd.
Det är en makt som staten tar över från kyrkan som Foucault därför har
benämnt pastoral makt.
Men det är också i detta förhållande, maktrelation -
maktutövning - frihet, som motstånd och konfrontation kan återfinnas.63
Stephen Legg sammanfattar en del av kritiken som framförts från det postkoloniala
fältet av bland andra Said, Spivak och Bhabha, mot den koloniala frånvaron och
eurocentrismen i Foucaults tankeverk om makt.
I kritiken regerar tanken om
kolonialism som en saltvattenskolonialism, då Foucault kritiseras för en inriktning på
komplexitet, skillnad inom samhällen, snarare än multiplicitet, skillnad mellan
samhällen vilket kritikerna förordar.
Legg ser medvetenheten kring kolonialismen
emellertid som en "frånvarande närvaro" hos Foucault.
Under ytan finns utrymmet för
kritik och studium av koloniala maktstrukturer även om Foucault mycket sällan
explicit uttalar orden.64 Studiet av skillnad både inom och mellan samhällen blir
möjligt utifrån den geografiska kontext jag undersöker där det går att skilja mellan ett
majoritetssamhälle som tvångsinkluderar alla och ett minoritetssamhälle eller ett
perifert samhälle som existerar utanför majoriteten.
En annan kritik kretsar kring aktörskap och tolkningar av Foucaults maktbegrepp
som ett "spindellöst nät".
Said menar att diskursens förgivet tagna anonymitet måste
utmanas och att människors vilja till makt situeras.65 Enligt Mitchell Dean som arbetat
vidare med begreppet governmentalitet, är frågan "vem styr" inte aktuell då den
bortser från maktens och styrandeteknikers öppna och föränderliga karaktär.66 Legg
menar att motståndets lokala gestaltning blir viktig, där medvetenheten om aktör-
skapet och motståndet hos de individer som styrandet riktas mot aldrig kan ses helt
konstituerad av makten och styrandet.67 Foucaults kritik av det västerländska tänk-
andet är implicit en icke-västerländsk positionering som bidragit till att begreppen
trots kritik funnit grogrund och utvecklats inom det postkoloniala fältet.
Governmentalitet
Det moderna styrandets politiska rationalitet, av Foucault benämnt governmentality,
fokuserade inte som det äldre furstestyret på att införa lagar utan snarare användes
lagar taktiskt i det arrangemang de ingick för att uppnå särskilda mål, "the conduct of
64 Legg, Stephen, "Beyond the European Province" 2007a, s. 266ff.
65 Edward W. Said, The World, The Text, and the Critic 1991, s. 220, 245ff.
conduct".68 En uppsjö mångfaldiga taktiker blir styrandets instrument, där kunskap
om det och dem som makten riktas mot blir avgörande för att legitimera makt-
utövningen.
Denna strävan efter kunskap skapar kategoriseringsbehov som resulterar
i inkludering och exkludering, vilket kan exemplifieras av hierarkin mellan fjällsamer
och skogssamer i renbeteslagstiftningen samt uteslutningen av icke-renskötande
samer från de samiska rättigheterna.69 Governmentalitet undersöker hur makt och
auktoritet utövas i det moderna samhället och blir användbar för att belysa hur
medborgarna regleras i välfärdsstaten.70
Governmentalitet har använts i en kolonial miljö av bland andra David Scott och
Stephen Legg, som har fokuserat de historiskt konstituerade kunskap/makt komplex
vilka har format den politiska suveräniteten i koloniala projekt.71 Den avgörande
tekniken är inte exkludering av människor i klassiska koloniala termer utan snarare
"the introduction of a new game of politics".
För att räknas som politiska subjekt måste
de koloniserade rätta sig efter de regler som sätts utifrån.
Grundvalen för detta nya
politiska spel är "the construction of a legally instituted space where legally defined
subjects could exercise rights, however limited those might have been."72
Rättssystemet och dess officiella rum - i föreliggande avhandling exemplifierat i
renbetes- och vattenlagstiftningen - ristar in en ny slags rättvisa i det koloniserade
området med regler som de koloniserade måste svara emot.
Den koloniala politiska
rationaliteten tränger undan de ursprungliga verksamheterna och organisationssätten
på sådant sätt att de gamla vanorna bara är tänkbara och realiserbara genom den nya
ordningen.73 Genom denna nya ordning kan de sägas ha kolonialiserats.
I den koloniala institutionella terrängen är styrandemakten snarare ett samspel
mellan ett eller flera center och lokaliteter än en vertikal envägskommunikation där
även de styrande kan finna sig styrda.74 Governmentalitetsanalysen handlar egentligen
inte om hur styrning fungerar eller ser ut, snarare är den enligt Rose, O'Malley och
Valverde just en diskursanalys som undersöker varför ett visst fenomen problem-
atiserats, varför det blivit objekt för vetenskaplig kunskap och varför det lett till att
olika sociala praktiker utvecklats.
Den identifierar framväxten av ett särskilt system,
68 Foucault, "Governmentality"i The Foucault Effect 1991 s.
belyser ännu ett av
Foucaults användande av dubbel betydelse i ordet conduct som hänför både till utövande och uppförande.
70 Kenneth Hultqvist & Kenneth Pettersson, Foucault.
Namnet på en modern vetenskaplig och filosofisk
problematik 1995, s. 25f.
71 David Scott, "Colonial Governmentality" Social Text, 1995 (43) 191-220; Legg 2007b.
Kursiv i original.
73 Scott 1995, s. 212f, 215; Se Kerstin Eidlitz Kuoljok, Den samiska sitan - en utmaning, 2011, s. 80f.
och utforskar dess konstituerande element och kunskapen som systemet är beroende
av och ger upphov till.75 Vidare undersöks de makttekniker som styrningen använder
och vad som är nödvändigt för en särskild regim av styrandepraktik, bland annat hur
de som ska styras formas och till vad - men också hur och utifrån vilken kunskap
styrningen motiveras.76 På så sätt korresponderar flera dimensioner i en govern-
mentalitetsanalys med diskursanalys, genom synlighet som inriktar sig mot hur frågor
och problem representeras, hur vissa saker framhålls medan andra undanhålls, genom
epistem, karaktäristiska sätt att tänka för att producera sanning och ändrande av
praktik, genom identifikation där vissa identiteter förutsätts inom styrandepraktiker
och ger upphov till nya, genom etos som utgör de värderingar som är inneslutna i och
som investeras i den tillfälligt vinnande diskursen och dess avlagringar.
Att identitets-
former främjas och förutsätts av olika praktiker och styrandeprogram ska inte
förväxlas med ett reellt subjekt, subjektivitet eller subjektsposition; styranderegimer
bestämmer inte former av subjektivitet, snarare lockar de fram, främjar, understöder,
premierar och tillskriver olika kapaciteter, kvaliteter och status till olika aktörer.77
Slutligen vill jag markera ett avsteg jag gör från governmentalitetsanalysen vars
syfte är att studera styrningstekniker och inte själva implementeringen av och
reaktioner på styrningen.
I avhandlingen är det främst de diskursiva förutsättningarna
och diskursiva effekterna av exploateringarna som står i fokus.
Det handlar om hur det
institutionella ramverket kring vattenkraftutbyggnad och rennäringen byggts upp, och
hur styrningen av vattenkraftutbyggnadspolitiken och rennäringspolitiken har sett ut
i relation till varandra.
Men det handlar också om reaktioner på styrningen genom
motståndet mot vattenkraften och kampen för rättigheterna under 1950-talet och
framåt.
Aktörer och intressegrupperingar
För att konkretisera aktörer och intressegrupperingar i undersökningen tar jag
inspiration från en modell över en hybrid ekonomi som har utvecklats i studiet av
hållbara utvecklingsmöjligheter i urfolksområden i Australien.78 I stället för att se två
sektorer, state och market, utgöra ekonomin läggs en tredje sektor till, som kallas
75 Nikolas Rose, Pat O'Malley & Marina Valverde "Governmentality" Annu.
Rev.
Law Soc.
78 Altman, Jon C. "Development options on Aboriginal land: Sustainable Indigenous hybrid economies in the
twenty-first century." I L.Taylor, G.Ward, G.Henderson, R.Davis, & L.Wallis (eds.)
The Power of Knowledge,
the Resonance of Tradition, (34-48), 2005, s. 35f.
customary.
Sektorerna genomskär varandra och visar på hur en aktör kan ha sin
hushållning och sina intressen inom olika sfärer eller flytta mellan dem.
I min
användning ser den ut som nedan.
Aktörs- och intressegrupperingar.
Efter Altman 2005.
Med denna modell kan aktörerna i denna avhandling placeras i tre olika intressesfärer
som genomskär varandra (1,2,3).
Tre aktörsgrupper ges till en början en till synes
statisk karaktär, som modellen hjälper till att nyansera.
Statliga institutioner,
administrationen och dess utövare som länsstyrelser, samt lagstiftningen och
domstolsväsendet hamnar i den statliga/offentliga sfären (1), där Vattenfall i sin
statliga planerings-, utrednings och förvaltningsfunktion initialt också hamnar.
Renskötseln och dess utövare utgör den traditionella sfären (2) jämte småbrukare och
andra enskilda intressenter.
Privata kraftbolag och dess organisationer hamnar i
marknadssfären (3).
Det är dock möjligt för ageranden och aktörer att hamna i de
mellansfärer som visas, där är lappfogden ett exempel på en aktör som ofta står mellan
den statliga och den traditionella (4), men kan också hamna i den mittersta (7) på
grund av aktörens egna men också den offentliga intressesfärens del i
marknadsintresset.
Enskilda renskötare och renskötare som grupp kan också ha
intressen som sammanfaller med både marknaden (6) och det offentliga (4).
Vattenfall
utgör också en sådan aktör i sin funktion som affärsdrivande statligt verk vars
intressen sammanfaller med marknadens (5).
Modellen tydliggör dock inte skillnader inom den traditionella sfären, där
renskötseln, jordbruket och andra enskilda intressen kan antas ha varierande och
motstående intressen.
Småbrukarintresset får därför ingå i den traditionella sfären när
det inte direkt understöds från ett offentligt eller marknadsintresse.
I den moderna staten är den verkställande makten antingen vald av folket eller
utsedd av ett folkvalt parlament och fattar beslut som överförs till praktik av en
professionell och nominellt neutral förvaltning.
Verkställandet är underkastad en
konstitution och rättsregler samt är redovisningsskyldig gentemot den lagstiftande
församlingen, riksdagen.
Lagarna som beslutas av riksdagen uttolkas och verkställs in
sin tur av domstolssystemet och säkerhetsinstitutioner som polisen.
Statsformeringen,
skapandet av dessa enhetliga institutioner, är en långdragen komplex process med
drag av tvång och underkastelse och vars centrala motiveringar varit i behov av
erkännande från staten att den primära målsättningen för styrandet är dess befolk-
nings hälsa, lycka, välgång och välfärd.
Likväl ses staten inom governmentalitets-
analysen som en mytifierad abstraktion, där olika grupper har olika möjlighet att
påverka.
Problemet med legitimitet är knutet till en uppfattning om staten som ett
lagstiftande organ och nyansering av denna uppfattning tar fasta på den mängd aktörer
som genomför det reella styrandet.79 En problematisering av styrande är i högsta grad
något som är både lokalt och materiellt men även centralt och mer abstrakt.
ifrågasätter hur vi själva formar och inriktar vårt eget och andras "conduct" - utövande
av uppförande, genom att lika mycket fokusera utövandet av styrande och styrandet av
uppföranden.
Den teoretiska ramen av kolonial, pastoral makt och governmentalitet kan belysa
situationen i Sverige, där kolonial politik karaktäriserats som mjukare, kännetecknat
av uteslutande av lokala kunskapers roll, vilket förvandlade människor till icke-aktörer
i vissa frågor.
Istället privilegierades en hegemonisk planeringsmentalitet mellan
parter med likartade intressen som negligerade och exkluderade potentiellt
motstående parter.80 En mentalitet som har tagit närmast korporativa former, som till
exempel samarbetet att utveckla teknologi mellan Statens Vattenfallsverk och ASEA.81
Det koloniala för denna avhandling definieras därför som inte bara berörande vad och
80 James C. Scott Seeing like a State 1998, s. 6.
81 Här avses inte den korporatism som kännetecknade det fascistiska Italiens statsideologi 1923-1944, utan
snarare vad som kallas en liberal korporatism där organisationer anses frivilligt grundade.
Staten ses inte ha
inflytande på hur val av ledning eller vilka som utses som representanter.
Bo Rothstein, Den korporativa
Däremot är det omvända förhållandet ifråga, att organisationerna har inflytande på hur
statens områden utformas.
Fridlund 1999; Erland Mårald, Svenska miljöbrott och miljöskandaler 1960-
hur stater och myndigheter beslutar, verkställer och administrerar utan även aktörer
inom en marknadssfär utgör tentakler i och styrs av en kolonial diskurs, politik och
praktik.
Vattenfallsstyrelsens agerande i utbyggnadsmål måste ses både som den
ekonomiske aktörens, men även det statliga bolaget och verket som ska tillvarata
allmänhetens intresse.
Hur stater agerat för att genomföra storskaliga samhällsförbättringar har
analyserats av James C. Scott som framhållit hur kartläggningar, själva synliggörandet
är en viktig beståndsdel i vad som kallas "high modernism".
Denna modernism tar sin
utgångspunkt i tilltron till kontinuerligt vetenskapligt såväl som tekniskt framåt-
skridande, den ökade kontrollen av naturen men även den mänskliga naturen när
tekniska och sociala ingenjörer riktade sin blick mot samhället.
Scott fokuserar på
"Authoritarian High Modernism" vilken analyseras inom främst fördemokratiska och
auktoritära stater.82 Därigenom skapas ett motsatsförhållande där demokratiska
samhällsskick verkar vara lyhörda inför lokal opinion gällande implementerandet av
storskaliga samhällsförbättrande åtgärder.
Scott riskerar därför att missa den subtila
styrningen av vissa frågor.
Men som Tina Loo och Meg Stanley har framfört angående
vattenkraftutbyggnad i Kanada, handlade high modernism inte om att utesluta lokala
kunskaper utan snarare att annektera och använda vissa delar av dem strategiskt och
översätta dem till en "high modernist" diskurs.83 Denna omvärdering av Scotts
tolkning av högmodernismen faller inom ramen för den governmentalitetsanalys som
används i föreliggande avhandling, där uppmärksamhet även vänds mot osynlig-
görande.
Med medvetenhet om att kartor är en del av en strategisk omvandling av
utvald lokal kunskap till vad jag vill kalla ett industrikolonialt synliggörande och
läsliggörande, kommer den följande framställningen ändå använda kartor för att
synliggöra renskötselområdet och de industrialiserade vattendrag som förekommer i
avhandlingen.
I kartorna och i bilagan anges vattendragen med de namn som återfinns
i källmaterialet vilket i många fall återspeglar en försvenskad ortografi.
En utgångspunkt för denna avhandling är således att det existerar och reproduceras
ett ojämnt maktförhållande mellan de inblandade aktörerna, vilket har rötter i ett
pågående kolonialt förflutet.
Under en lång tid var forskning med samisk tematik ett
verktyg i och för kolonialiseringen och en del av den koloniala diskursen.
Idag har
83 Tina Loo with Meg Stanley, "An environmental history of progress: Damming the Peace and Columbia
forskningen möjlighet att, som Rauna Kuokkanen föreslår, vara en del av en
avkolonialiseringsprocess där metoder och verktyg, etiska riktlinjer och ett
ömsesidigare utbyte av kunskap ges prioritet.84 En sådan utgångspunkt riktar fokus
mot såväl forskarna som akademin där forskare oavsett bakgrund måste foga sig i den
meny av möjligheter som erbjuds inom de akademiska disciplinernas diskurser.
Värdet av att släppa in andra perspektiv, metoder och kunskapssyner är något som
artikuleras genom postkoloniala studier.
Det kan som Ragnvald Kallenberg har
föreslagit, handla om att inta en intellektuellt ödmjuk position, där insikten om de egna
begränsningarna och de förgivettagna metoderna öppnar för en dialog med andras och
annat slags vetande.85 Men inkluderingsprocesser kan vara lika genomsyrade av
maktrelationer som exkluderingens processer.86 Inkluderandet kan till exempel med-
föra osynliggörande och exkludering av andra, och detta representativitetsproblem är
karaktäristiskt för samernas situation i Sverige där stora delar av den samiska
befolkningen står utanför de rättigheter som fåtalet samebymedlemmar innehar och
kan utöva.
I föreliggande avhandling har jag strävat efter synliggörande dels av
människor och dels av exkluderingsmetoder.
Eftersom undersökningen behandlar
renskötseln vägs även situationen för icke-renskötande samer i relation till renskötseln
in i beaktandet, då vattenkraftutbyggnad med reducerade marker som följd bidragit
till en ökad exkludering av samer från renskötseln och därigenom de samiska
rättigheterna.
Som Ritu Birla skriver:
How can we write a history of colonialism that does not presuppose a constant,
undifferentiated and/or homogenous postcolonial victim, while still
accounting for the violent transformations and the effectivity of colonialism?87
Birla fångar här med sin fråga en viktig problematik som mynnat ur reflektioner kring
Gayatri Spivaks arbete som handlar om representationens dubbla karaktär, den
filosofiska, konstnärliga som finns i framställandet samt den mer politiska,
företrädandet.88
84 Rauna Kuokkanen, "From Research as Colonialism to reclaiming autonomy" in Ethics in Sámi and
Indigenous Research 2008, s. 49; Linda Tuhiwai Smith, Decolonizing Methodologies 1999.
85 Ragnvald Kalleberg, "Om vitenskapelig ydmykhet" i Samisk forskning og forskningsetikk 2002, s. 152.
86 Richard Howitt & Sandie Suchet-Pearson, "Ontological Pluralism in Contested Landscapes" in Anderson,
Domosh et.
Al (eds.)
Handbook of Cultural Geography, 2003, s. 559.
87 Ritu Birla, "Postcolonial Studies: Now that's history" i Morris, Rosalind C., Can the subaltern speak?
88 Gayatri C. Spivak, "Appendix: Can the subaltern speak?" i Morris, Rosalind C., Can the subaltern speak?
I denna avhandling är det viktigt att den svenska industriella kolonialismen kan
beskrivas nyanserat utan att framställa samer som offer eller passiva.
Det krävs en
balanserad syn på aktörskapets förutsättningar över tid och därför är det viktigt att
också definiera vad som kan vara handling och motstånd då källmaterialet i den tidiga
perioden oftast är statligt producerad.
Det går inte att bortse från att renskötare i
början av undersökningsperioden innehade en ekonomisk, social och kulturell
ställning som till stor del hindrade möjligheterna att agera samt att ett förmynderi-
tänkande och praktik från myndigheternas sida länge hängde kvar.89 Men allteftersom
erfarenheterna ökade, ökade också erkännandet och efterfrågan av renskötarnas
kompetens.
Politikutformningen i det moderna samhället är mer ömsesidig än tidigare
perioder och uppbyggt av olika parters ageranden, även om det ligger en tröghet i
institutioner.
När det gäller relationen mellan samerna och staten kan denna tröghet
vara mer utpräglad.
Det koloniala arkivet
Under arbetets gång har jag återkommit till tankegångar kring den akademiska
historievetenskapsproduktionen och den enskilda forskarens ansvar men också makt-
position som del av denna produktion.
Ann Laura Stoler visar på ett sätt att närma sig
området,
In treating colonialism as a living history that informs and shapes the present
rather than a finished past, a new generation of scholars [...] 'prowl' new
terrain as they re-imagine what sort of situated knowledge have produced
both colonial sources and their own respective locations in the
'historiographic operation'.90
Den historiografiska operationen i sin tur synliggörs av Michel deCertau som "a
combination of a social place, 'scientific' practices and writing" 91 och i den koloniala
terräng vi fortfarande befinner oss i, finns anledning att fästa uppmärksamhet mot
dessa platser, praktiker och skrivningar.
"It is in terms of this place that its methods
are established, its topographies of interest can be specified, its dossiers and its
89 Se Mörkenstam 1999; Lantto 2001; Lantto 2011.
90 Ann Laura Stoler, "Colonial Archives and the arts of Governance" Archival Science Vol.2 (1-2) 2002 (87-
91 Michel deCertau, The Writing of History 1988, s. 57.
interrogation of documents are organized."92 Det postkoloniala perspektivet och
källmaterialet kräver en metod som inser sin egen innefattning i det som studeras.
insikten om omöjligheten att helt förflytta sig själv ut ur den diskursiva praktik
forskaren och individen befinner sig i, blir en historieskrivning med en genealogisk
ansats också en berättelse om samtiden.93
Källmaterial
En omläsning av det "koloniala arkivet" har företagits,94 där dess byråkraters och
aktörers röster sätts i en kontext av andra koloniala strukturer som inbegriper
medvetande kring och synliggörande av vissa aktörers tolkningsföreträden, av
mötesordningar, protokollgenres samt dokumentations- och utredningskulturer.
Alternativa vägar som det till synes inte blev någonting av, är också viktiga för att
belysa individers påverkan och tillfälligheterna i processen som lett fram till dagens
situation.95 I detta sammanhang har det framstått som viktigt att lyfta fram de samiska
aktörer som gör sina röster hörda i detta material.
Jag vill instämma med
urfolksforskaren Peter Kulchyski som menar att "Decolonization involves a righting
and a writing of names",96 även om jag inte kan garantera att föreliggande
historieskrivning är "rättvisare" utifrån den enskilda individen eller det samiska
samhället.
En risk som jag tar i min avgränsning av undersökningen till renskötseln, är att i
vattenkraft- och exploateringssammanhang, ja, överhuvudtaget gällande samiska
frågor har staten, lagstiftare och myndigheter främst haft renskötande samer och
renskötseln i åtanke när det kommer till frågor om rättigheter och ersättningar.
Det är
ett synsätt som jag riskerar att reproducera om det inte tydligt framhålls att
renskötseln alltid varit en del av ett större samiskt sammanhang.
Sammanhang som
rymmer många fler näringar och levnadsätt som fiske, jakt, handel, hantverk,
sedermera jordbruk, boskapsskötsel och vanligt förvärvsarbete såväl som eget
företagande.
Därmed ingår också fler aktörer än renskötande samer.
Jag behåller
därför min avgränsning då det är svårt att i det källmaterial jag behandlar dela upp
sakägare efter etnicitet, som inte alltid anges.
Det är då enklare med klart angivna
lappbyar och dess medlemmar.
Etnicitet anges när det nämns i materialet såsom
93 Iver Neumann, Mening, Materialitet, Makt 2003, s. 137.
94 Stoler 2002; Mudimbe 1994, s. 17, 213, har använt begreppet "Colonial library" för att referera till den
uppsjö av källor som berättar kolonialmakternas historia om och beskrivning om "Afrika".
95 Stoler 2002, s. 88f; Se även diskussion om källmaterialet i Nordin 2002, s. 36f; Neumann 2003, s. 137.
96 Peter Kulchyski, Like the Sound of a Drum 2005, s. 21.
gällande samiska nybyggare, fiskare, torpare och arbetare.
Eftersom avgången ur
renskötselnäringen är en central faktor i analysen, ringas en del konsekvenser in för
det samiska samhället.
Källmaterialet består främst av domstolsmaterial från Norr- och Mellanbygdens
vattendomstolar som hanterade tillstånd för utbyggnad av vattenkraft.
Arkiven finns
hos mark- och miljödomstolarna vid tingsrätterna i Umeå respektive Östersund.
är dels domböcker där samtliga sammanträden i olika vattenmål finns samlade årsvis.
Dessa som har använts för att kartlägga utbyggnader då det saknas diarium över
ansökningarna.
Dels akter från själva vattenmålen som utgör en väsentlig del av
källmaterialet.
Somliga akter kan vara tiotusentals sidor, vilket gör det svårt att kunna
sätta sig in i alla aspekter, och en del utbyggnader har också utförts i flera etapper.
Eftersom den tidigaste utbyggnaden utfördes innan vattendomstolarna hade inrättats,
har Vattenfallsstyrelsens arkiv, Porjus pionjärverket använts där den rättsliga
processen kring utbyggnaden återfinns.
Lappfogdens arkiv i de olika renskötsellänen har använts med medvetenheten om
att lappfogdens förmyndarposition lämnar ett begränsat utrymme för att spåra
renskötarnas åsikter och agerande.
I den tidiga perioden av vattenkraftutbyggandet,
då samtida jämförande samiska källor är svåra att komma åt,97 är det främst lapp-
fogdens agerande som kan utläsas och analyseras.
Konseljakter från justitie-
departementet har använts för att studera underlagen till och diskussionerna vid
lagförändringsarbetet gällande krislagen.
För att få samiska perspektiv på förändringarna och exploateringarnas
konsekvenser används protokoll från SSR:s landsmöten som finns tryckta och tid-
skriften Samefolkets Egen Tidning, SET, från 1961 Samefolket, Sf.
Även arkiv från
Samernas folkhögskola och tillhörande Lennart Wallmark som var rektor på
folkhögskolan används för den senare perioden.
Protokoll, utredningar, brev och remisser analyseras kontextuellt utifrån de
källkritiska betänkligheter som reser sig kring detta material.
Materialet följer en viss
genre, till exempel lappfogdens protokoll från de lagstadgade mötena med lappbyarna.
Dessa mötesprotokoll skulle innehålla vissa element såsom upprättande av renlängd,
anmälan om flyttning, hörande om arrenden med mera.
Husbönderna och renskötarna
fick oftast inte i förväg veta vilka frågor som skulle behandlas och gavs därför inte
tillräckligt med tid att överväga och diskutera frågorna.
Dessutom skrevs protokollet
av lappfogden som kunde, där han ville, korrigera avvikande eller oönskade åsikter
97 Samefolkets Egen Tidning började ges ut 1918.
Men tidskriften berör vare sig Suorvadämningen eller
andra regleringar i renbetesområdena förrän på 1950-talet.
innan det sändes in till myndigheterna.98 Det kan då vara vanskligt att låta mötes-
protokollen reflektera renskötarnas åsikter och ageranden.
De bör istället främst
betraktas som de åsikter renskötarna lyfte på mötena, vilka sedan lappfogden valde att
lägga fram.
Eftersom denna avhandling undersöker tiden fram till 1968 används termen lappby
i undersökningen.
Med 1971 års rennäringslag, RNL, infördes sameby som legal term
vilket innebar rättigheter och skyldigheter som skiljde sig från lappbyns.
De två
begreppen har därför olika innebörd ur ett rättsligt perspektiv.99 Inom rennärings-
nämnden och SSR hade man emellertid i början av 1960-talet börjat använda sameby
och kämpade för att detta skulle bli den nya beteckningen i RNL.
Mot bakgrund av
styrningen av rennäringspolitiken anser jag att det finns ett syfte att behålla den
koloniala beteckningen till dess att ett skifte sker inom politikområdet.
Däremot vill
jag i samband med att lappbyarna nämns första gången hänvisa till den by som idag
berörs, i den mån det går eftersom byindelningen idag är annorlunda än vid 1886 års
RBL.
Protokollen från Vattendomstolen kan vara dels syneförrättningar som utgör långa
vandringar genom terrängen, där man allteftersom studerar problem och möjliga
lösningar och där ett antal personer kommer och går under färdens gång.
Dels kan
protokollen innehålla domslut eller andra beslut, där det är lättare att identifiera vilka
som närvarade, och texten följer oftast en viss given uppställning.
Muntliga källor kan vara viktiga för att studera renskötselns villkor då de samiska
samhällena inte i någon större utsträckning lämnat skriftligt källmaterial efter sig.100
Egna företagna intervjuer är också en metod som har övervägts för att skapa nytt
material.
För de delstudier som ingår i avhandlingen har intervjuer främst varit
möjliga för den senare tidsperioden, medan behovet av samiskt perspektiv är mest akut
i den period som ligger, enligt min mening, för långt tillbaka i tiden för att nå genom
intervjuer idag.
För att metoderna och materialet i de olika delstudierna inte ska skilja
sig för mycket har jag därför avstått från att göra egna intervjuer.
Det hade dock kunnat
balansera den officiella prägel som källmaterialet har och öppnat för samiska
renskötarperspektiv som fattas under den tidiga perioden.
I den senare tidsperioden
finns mer tillgång till samiska perspektiv genom Samefolkets egen tidning och SSR:s
protokoll.
I diskursanalys är språket navet allt kretsar kring, språkets huvuduppgift är att skapa
mening, till skillnad från andra sociala praktiker, vilka skapar mening som en slags
biprodukt.
Där mening är en förutsättning för handlingar blir också diskursanalysen
ett studium av förutsättningar för att handlingar ska äga rum.101 Minsta gemensamma
nämnare för diskursanalytisk forskning kan därför sägas vara att språket anses ha en
avgörande betydelse för verkligheten, då det är genom språket, i någon form,
verkligheten får mening och förmedlas till andra.102 Detta innebär en social-
konstruktionistisk grundinställning som inte behöver medföra att det inte skulle finnas
något utanför språket, snarare att vi inte har tillgång till eller kan kommunicera
verklighet utanför språket (i någon form).
Att ingenting skulle existera utanför texten
kan förstås som att detta något/ingenting måste sökas i sin av mening fyllda sociala
manifestation.
Diskursens räckvidd stannar inte vid språket utan innefattar också den
materiella världen, där tal och text har fysiska och sociala konsekvenser som, i den
mån de institutionaliseras, underbygger och blir en del av en (tillfälligt) vinnande
diskurs.103
Diskurs är i den kritiska diskursanalysen en social praktik som också står i
dialektiskt förhållande till andra sociala dimensioner, vilket innebär att den både är en
handling som påverkar och konstituerar den sociala världen och en handling som är
socialt och historiskt situerad och konstitueras av andra sociala praktiker.104 Från den
kritiska diskursanalysen hämtar jag främst Norman Faircloughs analys av den
diskursiva praktiken.
Den tar fasta på vilken sorts text eller tal det är fråga om,
texten/talets sammanhang och dess intertextualitet, det vill säga att en text eller ett
uttalande alltid är beroende av historiska texter och tal, och formar även de framtida
utsagorna.105
Den kritiska diskursanalysens fokus riktas både mot de praktiker som konstruerar
föreställningar om världen, om sociala subjekt och relationer, om maktrelationer samt
mot den verkan dessa konstruktioner har i främjandet av särskilda gruppers intressen.
I detta ingår således en förändringssträvan då uppgiften är att belysa den diskursiva
praktikens upprätthållande av en social värld och dess relationer som tillgodoser
102 Marianne Winther Jørgensen & Louise Philips, Diskursanalys som teori och metod 2000, s. 15.
104 Norman Fairclough, Norman, Discourse and Social Change 1992, s. 39f, 71, 84; Winther Jørgensen, &
ojämlika maktförhållanden.106 Det är således människors förståelse av verkligheten
och hur dessa exempelvis artikuleras, kommuniceras och kodifieras i lagar, politik och
institutioner, som analyseras.
Denna grundinställning riktar återigen fokus på
forskningen och forskaren som en del av det som ska förstås, och vars förståelse
strukturerar forskningsresultaten.
En viktig diskursanalytisk ståndpunkt är därmed
att inta en mot-ställning i förhållande till metod i vanlig mening som innebär att
analysen inte kan företas från en utifrån-position.
Tillvägagångssättet kunde hellre
benämnas strategi än metod, och har att göra med vad diskursanalysen anser sig kunna
undersöka, nämligen hur vi får kunskap om världen.107 Diskursanalysen involverar
analytikern i det som analyseras.
För genomskinlighetens skull följer en närmare
beskrivning av tillvägagångssättet i följande sektion.
Den koloniala texten och arenan
En viktig språngbräda från den anonymiserade diskursen som Foucault (och andra)
har kritiserats för, är att balansera "subjektets död" och de epistem som subjekten
enligt diskursanalysen ses enrollerade i. Det handlar om att kontextualisera, se
sammanhangen kring, aktörer och texter.
Textens materialitet är knutet till arkivet,
som enligt Foucault inte utgörs av dokument utan manifesterar gränserna "för vad som
är möjligt att uttala, bevara, minnas, reaktivera och tillägna sig."108 Men var slutar
arkivet och var börjar den sociala praktiken är en fråga som infinner sig, när relationen
mellan arkivens karaktär och komponenter och dess relationer knutet till grupper och
institutioner, analyseras.
Arkivet utmanas också av andra röster, de tystade och
uteslutna.
En diskursanalys av vattenkraften och renskötseln i ett arkiv av tystnad
kring rennäringen måste någonstans ha en genealogisk utgångspunkt, en utgångs-
punkt i en nutida kunskap om långvariga konsekvenser för rennäringen och den
samiska kulturen.109 Därför undersöks diskurs och praktik parallellt, som till exempel
i kapitel fyra, som är en undersökning av diskursen kring, och vattendomstolarnas
tillämpning av, krislagen i renbetesområdena.
De diskursiva arenor jag studerar är dels den offentliga politiken kring vattenkraft
som institutionaliseras genom lag, dels den tillämpning och uttolkning som sker
genom domstolarna, myndighetsutövare, kraftbolag och olika sakägare.
Den svenska
politikens arena för samefrågor har studerats av Ulf Mörkenstam som framhåller
106 Winther Jørgensen & Philips 2000, s. 69 ff.
materialet, bland annat förarbeten till lagar, lagtexter och offentliga utredningar som
en specifik typ av text, författad av utsedda personer, strukturerade efter viss ordning
där sammanhanget, den kommenterande karaktären och intertextualiteten
framhävs.110 Här kommer också den specifikt koloniala intertextualiteten att vara en
analysaspekt som genom undersökningens tidsperiod utgörs av en agrarkolonial
diskurs, med jordbruket som utgångspunkt, vilken utmanas och efterträds av den
industrikoloniala.
Hugh Beach har använt begreppet ekokolonialism för att fånga
uppfattningen hos många samer om att den ekologi som framhålls, både i medier och
bland beslutsfattare idag, blir ännu ett kolonialt verktyg där samernas rättigheter
kommer i skymundan.111 Det kan då vara intressant att spåra en ekokolonial diskurs,
även om den ligger utanför denna avhandlings undersökningsperiod.
Diskurs utgör ett särskilt sätt att kommunicera en förståelse av världen, som
samtidigt bottnar i och etablerar mänskliga praktiker och institutioner.
Diskursanalys
spårar debatters språkliga regelbundenheter och utforskar de sociala rum där dessa
regelbundenheter verkar.
Det "koloniala arkivet" är en fysisk och mental lämning som
samlar och manifesterar en sådan diskurs.
En viktig funktion blir då att uppmärk-
samma dem det varken skrivs eller talas om.112 Det kräver en kompletterande kunskap
och problemställning: exempelvis genom en vetskap om ifall vattenkraftregleringar
utfördes i renbetesområden, hur kom det sig att renskötseln inte omnämns i debatten
kring lagar och lagförändringar?
I detta sammanhang blir tillträde och tillgång till
diskursen viktig, och vad som där definieras och anses vara legitim kunskap och
legitimt aktörskap som samtidigt belyser demokratiska dimensioner av den specifika
förståelsen eller kommunikationen.113 Ännu en diskursiv arena jag studerar är således
den motbild som möjliggjordes genom samerörelsens, SSRs och Samernas folkhög-
skolas arbete.
En av diskursanalysens fördelar som berörts ovan, är att möjliggöra studier av
språkets betydelse för politiken och den spårbundenhet som uppkommer när diskurs
institutionaliseras i lagar och politiska inriktningar.
Politik kan, enligt Maarten Hajer
och Wytske Versteeg inte reduceras enbart till strategiska beteenden.
Det måste ses
utifrån att det finns "discursive categories that have an 'epistemic' quality, inaccessible
to subjects" som ändå styrs av dessa strukturer i sitt tänkande och handlande i relation
111 Hugh Beach, "Political Ecology in Swedish Saamiland" i Anderson, D.G.
& Nuttall, M.
Cultivating
Arctic Landscapes.
Knowing and Managing Animals in the Circumpolar North, 2004, s. 121 (110-123).
112 Maarten Hajer & Wytske Versteeg.
"A Decade of Discourse Analysis of Environmental Politics:
Achievements, Challenges, Perspectives" in Journal of Environmental Policy and Planning.
Vol.
till diskursiva element som är föremål för ständiga överväganden, förhandlingar och
konflikter.114 Diskursiva kategorier ses då som mer tröga, närmast oföränderliga
komponenter i en diskurs då dess betydelse är mer fastlåst i relation till andra
betydelser i den totalitet som utgör diskursen.
Det är i dessa trögrörliga kategorier som
jag anser att intertextualiteten återfinns.
Diskursen utmanas av spårformerande
händelser eller dislokationer som exempelvis kriser och krigsutbrott, där en diskursiv
kamp om att låsa fast vissa betydelser kan uppstå.
Samtidigt modereras möjligheten
till förändring av den intertextualitet och spårbundenhet som återfinns i institution-
aliserade diskurser såsom lagstiftning och policys.115
För denna undersökning blir det centralt att analysera den same- och rennärings-
politiska diskurs och praktik, samt den vattenkraftpolitiska diskurs och praktik såsom
invävda i varandra och vilka skapar och upprätthåller subjektspositioner och
institutioner, för de som involveras i dessa.116 Subjektens självständighet i förhållande
till dessa diskurser och praktiker kan variera men också deras ständiga arbete med att
finna den egna positionen inom diskursen.117 Diskursanalysen möjliggör således dels
att ställa hur-frågor men också att analysera konsekvenser och effekter.
Exempelvis
hur vattenkraftutbyggnad har motiverats över tid, och dess uppgift blir då att
undersöka de processer där kampen om fastställandet av utsagornas betydelse pågår
och där vissa fixeringar närmast uppfattas som givna eller "naturliga".118 I förlängning-
en kan också konsekvenser studeras av dessa motiveringar för politik och praktik.
Trögheten, där vissa procedurer eller tillstånd blivit rutin, konsekvenser blir ett
upprätthållande, en makt, ett normaliserat tillstånd där aktörers intressen skapas
utifrån vad som i en varaktig diskurs uppfattats som det följdriktiga.
Den politiska
maktaspekten som diskursanalysen söker fånga kan definieras som "striden om att
låsa fast diskursen i syfte att uppnå en önskad effekt" och därpå följer att striden om
vad som är följdriktigt inte är det avgörande utan snarare effekterna av den striden.119
I detta avsnitt förhåller jag mig till den forskning som utförts när det gäller relationen
mellan samerna och den svenska staten, ursprungsfolk och naturresursexploatering
främst med tonvikt på samiskt relaterad forskning och vattendragens industrialisering
118 Hajer & Versteeeg, 2005 s. 176; Winther Jørgensen & Philips 2000, s. 32.
i Sverige.
Slutligen presenteras det tema som ligger närmast avhandlingen, studier
kring rennäringen och industrialisering-en av vattendragen i renskötselområdet.
Samerna, renskötseln och den svenska staten
Den svenska politiken gentemot samer har studerats utifrån olika ämnen och
perspektiv.
Statsvetaren Ulf Mörkenstams avhandling Om "Lapparnes privilegier" är
en diskursanalys av föreställningar kring samiskhet hos lagstiftaren och hur dessa har
format den svenska politiken gentemot samer.
Studien visar på komplexiteten när det
gäller särskilda rättigheter och dess konsekvenser över tid inom ett politikområde.120
Ett postkolonialt perspektiv framkommer i freds- och utvecklingsforskaren Peter
Johanssons avhandling, Samerna - ett ursprungsfolk eller en minoritet?
Johansson
behandlar de svenska officiella diskurserna kring samernas folkrättsliga ställning, som
ursprungsfolk eller minoritet, från 1980-talet till 2005.
Individens rättigheter anses
skyddad av minoritetsdiskursen medan kollektivet aldrig riktigt accepteras som ett folk
i folkrättens fulla betydelse, då detta kunde innebära rätten till eget landområde eller
rätt till självbestämmande.121
En studie som går närmare in på politiken gentemot samer, dess konsekvenser och
reaktioner bland de berörda, är historikern Patrik Lanttos avhandling, Tiden börjar på
nytt, där samernas politiska mobilisering fram till 1950 analyseras.122 Lantto har också
fortsatt sin studie av den politiska mobilisering bland samer efter det att Svenska
Samers Riksförbund, SSR, bildades och belyser den inriktning riksförbundet valde
som gick i linje med statsmaktens syn på samer som renskötande, då organisationen
grundades på lappbyarna.123 De båda studierna visar både anpassning till och mot-
stånd mot statligt satta ramar för samisk näring och kultur.
I boken Lappväsendet
studerar Lantto den statliga administrationen av renskötseln från tillblivelse intill
myndighetens upphörande 1971.
I fokus står motiven för lappväsendets tillkomst och
utveckling, hur lappväsendet betraktade samerna som grupp och hur renskötseln och
renskötare beskrevs.
Lappväsendets roll i den svenska politiken gentemot samer
undersöks också samt hur relationen var mellan myndigheten och den politiska
samerörelsen.
Lantto bedömer att lappväsendets och lappfogdarnas position var själv-
ständigare i jämförelse med USAs och Kanadas liknande myndigheter.
Åtminstone
framtill till 1962 då lappväsendet lades under en central myndighet, lantbruks-
120 Mörkenstam 1999.
styrelsen.
Den svenska koloniala myndigheten beskrivs som mindre centralt styrd, och
att den enskilde lappfogden hade stor betydelse för politikens genomförande.
var upp till varje individ att applicera en central politik och förordningar,124 vad utgör
då det koloniala om det koloniala enbart ses som en central maktutövning?
svenska kolonialismen mot samer bör därför ses som ett idé- och åtgärdsprogram
producerad initialt på central nivå för att allteftersom även utformas på lokal nivå då
lappfogdarna, när de etablerat sig som tjänstemän i början av 1900-talet, fick stort
inflytande på utformningen av politiken riktad mot samer och rennäringen.
Urfolk och naturresursexploatering
I forskning kring urfolk och naturresurser har exempelvis Eivind Torp ringat in hur
renskötselrätten i Sverige står i förhållande till mark- och resursanvändningsrätt.125
En stor skillnad mot andra länder är dock att samerna inte fullt ut är accepterade som
urfolk i bemärkelsen att de har vissa landrättigheter som till exempel har blivit
resultatet av ratificeringen av ILO 169 i Norge och av urfolkspolitiken i USA, Kanada,
Australien och Nya Zeeland.
Det handlar också om den svenska statens politik som
ensidigt fokuserat på renskötseln och därmed bidragit till att försvåra en uppgörelse
med den koloniala historien.
När det gäller studier kring vattenkraft och vattenrätt utifrån ett urfolksperspektiv i
Västra Kanada, menar Kenichi Matsui att äldre forskning med fokus enbart på
kolonialmaktens förtryck alltmer frångås till förmån för studier med aktörsperspektiv.
Vissa aspekter går dock inte att frångå, till exempel rätten att utnyttja naturresurserna
som har utvecklats utifrån ett äganderättscentrerat perspektiv, där 1800-talets ny-
bildade regionala politiska och rättsliga kulturer uppfångade äldre koloniala/imperial-
istiska ekonomiska strukturer.
En huvudingrediens i den processen var omformandet
av allmänna lagar till att gynna statens användande av naturresurser, det vill säga en
omdefiniering av gemensamma resurser till privat eller statlig egendom.126 För denna
undersökning är det viktigt att studera om industrialiseringen av vattendragen i
Sverige bär likheter med den processen.
I efterdyningarna av World Commission on Dams,127 skrev Patrick McCully Silenced
Rivers som ger en internationell överblick av större dammbyggnaders politiska, sociala
125 Eivind Torp, Renskötselrätten och rätten till naturresurserna, 2008.
126 Kenichi Matsui, Native Peoples and Water Rights.
Irrigation, Dams and the Law in Western Canada.
127 Ursprunget till World Commission on Dams var det hårda motstånd mot "large dams", dvs.
dammar
högre än 15 meter, hos påverkade samhällen och de utomparlamentariska organisationerna i världen, särskilt
de som inriktade sin kritik mot Världsbankfinansierade projekt, sedan mitten av 1980-talet och framåt.
och ekologiska aspekter.
McCully pekar på maktaspekterna, att det ofta är urfolk,
etniska minoriteter eller marginaliserade grupper som drabbas av dammprojekt,
eftersom områden med rika och inflytelserika människor inte utgör bra dämnings-
platser.
Fördrivning på grund av dammbyggnationer är ofta särskilt hård mot dessa
grupper och kan vara dödsstöten mot redan hårt exploaterade samhällens marker och
resurser.
Tvångsförflyttningarnas trauma fördjupas med ursprungsfolkens starka
andliga band till sina marker.
På ett övergripande kulturellt plan rubbas också de
samhälleliga relationerna och sedvänjorna då de är baserade i det gemensamma hand-
havandet av resurserna vilket utgör grunden för ekonomin.128
Rebecca Hall har i en studie av diamantgruvor i Nordvästra Kanada använt
begreppet industriell kolonisation mot bakgrund av en kontinuitet i urfolkens förluster
och fördrivning, till följd av en kanadensisk kolonialism med välvilja som argument.129
Vattendragens industrialisering i Sverige
Studier kring politiska och sociala aspekter av vattenkraften i Sverige har gjorts av
historikern Eva Jakobsson i avhandlingen Industrialisering av älvar.
Jakobsson
analyserar den omvandling av älvar till tekniska system som blev möjlig till viss del
genom 1899 års förordning om kungsådreresolutioner men som kom att förverkligas
helt i 1918 års vattenlag.
I studien understryks naturuppfattningar som kulturellt
betingade, jordbrukarna som förlorade sina betes- och odlingsmarker var inte "en
grupp i pakt med naturen" utan hade sin egen instrumentella syn på naturen.
rytmen i vattensystemet låg bortom de ingrepp som jordbrukarna själva kunde utföra,
den räckvidd som industrialiseringen nådde separerade tiden från naturen.130
Jakobsson belyser den tidiga perioden, innan vattenlagen 1918 som en tid då mer
lokala hänsyn kunde tas i utbyggnadsprocesser då häradsrätten var den beslutande
instansen.131 En slutsats som kan stämma för de södra delarna av landet dit Jakobsson
förlagt sin närstudie.
Men med ett postkolonialt perspektiv kan en sådan slutsats
ifrågasättas gällande just samiska lokala intressen då renskötande samer genom 100
första uppgift var att ordna en oberoende översikt av alla Världsbankfinansierade stora dammprojekt.
Kommissionen kom att bestå av både motståndare och förespråkare.
En slutrapport upplyste om vilka
åtgärder som skulle vidtas för drabbade människor, behovet av att utreda rättvisefrågan i distribueringen av
vinster och förluster av projekten, samt behovet av att förbättra de sociala och ekologiska tillstånden vid
befintliga dammar.
De centrala figurernas uppgifter och hemvister blev också fastställda.
McCully analyserar
och kritiserar denna utredning i sin utökade upplaga som kom 2001: Patrick McCully, Silenced Rivers 2001,
s. xix, xxii.
131 Jakobsson 1996, s. 161; Eva Jakobsson "Norsk och svensk vattenkraftutbyggnad.
En komparativ studie" i
Polhem: Tidskrift för teknikhistoria 1992 (10), s.252.
år av jordbrukskolonisation bytts ut mot assimilerade samer eller inflyttade personer
som nämndemän i häradsrätten.132
Evert Vedung och Magnus Brandel har studerat 1900-talets utbyggnadsepok med
fokus på de politiska partierna och statens agerande.133 Författarna delar in 1900-
talets kraftutbyggnadsepok i fem vattenkraftregimer, som börjar med grundartidens
regim 1880-1918, den obrutna utbyggnadens regim 1918-1961 som slutar med freden
i Sarek, partsavtalens regim 1961-1972, Det statliga riksplaneskyddets regim 1972-
1975, och Den energipolitiska planhushållningens regim från 1975.134 Med ett strikt
fokus på politikens aktörer är frågan om inte det motstånd suddas ut som faktiskt kom
till stånd under 1950-talet och särskilt ur lokala och samiska aktörers perspektiv.
I en studie kring kulturminnesvårdens relation till vattenkraftutbyggnaden har
förra riksantikvarien Margaretha Biörnstad analyserat framväxten av den ex-
ploateringsarkeologi som sades ge en helt ny kunskap om och syn på Norrlands
förhistoria.
1939 års krislag och oppositionen mot den snabba utbyggnaden i mellan-
norrland lyfts fram som en bidragande orsak till att samarbete mellan reglerings-
föreningar och riksantikvarieämbetet inleddes.
Det framstår som om fornminnes-
vården fick en skjuts av de i utbyggnaderna inblandade aktörerna som den inte skulle
ha fått annars, trots att en ny fornminneslag fanns som stöd.
Biörnstads framställning
visar också på att en närmast korporativ tanke fanns hos många av ämbetsmännen,
som resulterade i en tämligen okritisk inställning till utbyggnaderna ifråga om
bevarande av natur- och kulturmiljö.135
Jonas Anshelm har analyserat opinionen mot vattenkraft genom tidskrifter från
naturskydds-, hembygds-, miljö- och älvräddarrörelser framtill 1990-talet.136 En
närmast enig mening rådde enligt Anshelm, om det goda i vattenkraftutbyggnad
framtill 1940-talets slut.
Ett mer utbrett motstånd vaknade dock under 1950-talet och
det stämmer även tidsmässigt överens med när frågan börjar artikuleras inom
Även om viktiga motståndsinsatser markeras, är fokus liksom i Vedung
och Brandels studie, på ett riksplan där lokala och folkgruppsinitiativ lätt överskuggas
för en allmännare riksdebatt.
Historikern Lars J. Lundgren har i en studie av natur-
skyddspolitiken i Sverige uppmärksammat de protester mot vattenkraftutbyggnaden
132 Lundmark 2008, s. 109; Lundmark 2006, s. 105f; Nils-Johan Päiviö pekar på förlusten av häradsrätten
som "lokal rättslig arena där samerna haft ett direkt inflytande över sin egen markanvändning till en regional
myndighet där de fick ett ringa inflytande." Päiviö 2011, s. 196.
133 Vedung & Brandel 2001.
som restes under 1910-talet.
Bland de etablerade naturskyddare som höjde sina röster
mot vattenkraften och ingreppet i Stora Sjöfallets nationalpark med den första Suorva-
dämningen, noteras även de invändningar mot företaget lappfogden gör såsom tales-
person för renskötseln och renskötarna.137 Dessa invändningar kan behöva nyanseras
utifrån lappfogdens ämbete och vad lappväsendet var för slags myndighet.
Teknikhistorikern Staffan Hansson har i sin avhandling studerat tillkomsten av
Porjus kraftverk som en del av en vision för industriell utveckling i Norrland.
inriktas på aktörer och nätverk men fokuserar främst på de aktörer som rör sig inom
en industriell och teknisk intressesfär.
Samer och renskötare, länsstyrelse och
lappväsende, är inte närvarande i det fokus på mer centrum-präglade aktörer som
karaktäriserar Hanssons framställning.
Det är de stora aktörerna, de centrala och
slagkraftiga argumenten och motiven som kommer till uttryck även om vissa enskilda
mindre mäktiga aktörer också märks.
Men samiska aspekter på Porjus fortsatta
historia, efter att den förste samiske ägaren tvingas sälja sin fallrätt, lyser med sin
frånvaro.138 Nils Forsgren har i en rad böcker beskrivit Porjus, Suorva och
Harsprångets utbyggnader samt kraftutbyggnad i Mellannorrland på uppdrag av
Vattenfall och Porjus arkivkommitté men inte utan att en viss kritik av utbyggnaderna
går att läsa mellan raderna.139
Renskötsel och industrialiseringen av vattendragen
Den tidigare forskningen om svensk vattenkraft i renskötselområdet är inte
omfattande.
Historikern Patrik Lantto har behandlat hur SSR och samerörelsen gav
sig i kast med frågorna och i den undersökningen har Suorva studerats närmare.140
Teknikhistorikern May-Britt Öhman har också Suorva som exempel när svensk
utvecklingsassistans till Tanzania analyseras.
Öhman menar att samerna inte var
osynliga utan att de osynliggjordes av svenska staten när de opponerade sig mot
omvandlingen av vattendragen samt att protesterna mot vattenkraften från 1950-talet
ledde till att samerna synliggjordes.141 Osynliggörande är ett begrepp som vuxit fram
inom det feministiska teoretiska fältet och förtar inte ett aktörskap.
Snarare pekar
osynliggörande i likhet med de begrepp som kommer att användas här, på aktörers och
strukturers sätt att orkestrera möjliga fält att agera på.142 Gertrude Hanes har beskrivit
139 Forsgren 1982; Forsgren 1987; Nils Forsgren, Den effektfulla älven 1989; Forsgren 1992; Forsgren 1995.
dämningarna av Suorva baserad på egen tidigare forskning och genom att använda
intervjuer och domstolsmaterial i boken Vaisaluokta under 100 år, vilken ger inblick
i de direkta konsekvenserna för samerna och renskötseln.143
Renskötseln och vattenkraft som forskningsfält har blivit mer uppmärksammat i
Norge, där Altakonflikten är ett återkommande tema för de som skriver på området.
Detta är rimligt då tillkomsten av det norska Sametinget kan ses som ett, om något
fördröjt men direkt, resultat av kontroverserna kring Altautbyggnaden.144 Bland andra
Ivar Bjørklund, Terje Brantenberg och Robert Paine har skrivit om det statliga ingrepp
som Altautbyggnaden innebar med explicit fokus på renskötseln och samisk kultur.
Hotet mot den samiska kulturen och inte bara mot renbetet, är en viktig aspekt.145 I en
antologi har Kjell Haagensen och Atle Midttun sammanställt essäer om vattenkraft-
konflikter i Norge.146 Bård A. Berg har i sin avhandling om förändringar i renskötseln
vattenkraftutbyggnad på Helgeland som ett exempel.147 Arvid Holte har i en hoved-
fagsopgave i geografi tagit fram en metod för bedömning av ingreppen genom ett antal
fallstudier av utbyggnadsprojekt.148 I dessa studier saknas emellertid en analys av de
koloniala aspekterna.
I Finland har historikern Jukka Nyyssönen behandlat vattenkraften som en del av
samernas politiska rörelse.
Under 1950-talet skedde Lokka och Porttipahta-
dämningarna.
Enareträsk hade reglerats 1946 med konsekvenser för fisket.
Men den
första stora reduktionen av renbetesmark för samer i Finland kom med Sompi-
reservoaren i slutet av 1950-talet.149 När det gäller renskötseln och andra exploatering-
ar har sociologen Rebecca Lawrence behandlat vindkraften med paralleller till tidigare
exploateringar.
Lawrence lyfter fram den svenska demokratiska modellen och tron på
att kunna balansera konkurrerande intressen.
Denna modell har inte lyckats tillvarata
samernas rättigheter och intressen utan har ständigt agerat utifrån vad den politiska
majoriteten uppfattat vara det allmännas bästa.150
143 Hanes 2000, se även Hanes B- och C-uppsatser: Gertrude Hanes Nutti, "Karesuandosamer i Vaisaluokta
och Änonjalme.
Dislokationens och vattenregleringarnas inverkan på deras näringar och hushållning" Opubl.
B-uppsats i historia, Umeå Universitet 1987; Hanes-Nutti "Samernas rättsliga ställning vid de tre första
Suorva regleringarna".
Opubl.
C-uppsats i historia, Umeå Universitet 1988.
144 Einar Niemi, "Kategorienes etikk og minoritetene I nord.
Et historisk perspektiv" i Samisk forskning og
forskningsetik 2002, s. 35.
145 Ivar Bjørklund & Terje Brantenberg, Samisk reindrift - Norske ingrepp 1981; Robert Paine, Dam a river,
damn a people?
146 Haagensen & Midttun 1984.
148 Arvid Holte, Reindrifta og virkinger av kraftutbygging- et metodeforsøk.
149 Jukka Nyyssönen, Everybody recognized that we were not white 2007, s. 162 ff.
Eftersom industrialiseringen av vattendragen har inverkat på stora områden och
många människors liv i Sápmi ingår den jämte andra faktorer i olika studier.151 Andrea
Amfts avhandling Sápmi i förändringens tid tar upp förändringar inom renskötseln
och det samiska samhället med fokus på genus- och etnicitetsrelationer.
Här framhålls
övergången till en penningekonomi som en betydelsefull faktor jämte andra orsaker
till de stora förändringar som det samiska samhället mött under 1900-talet.152 En
tendens finns dock att reproducera vad jag uppfattar som en statligt konstruerad syn
på både samer och på rennäring: rennäringen sågs som ett system mellan kris och
relativ balans och där avsikten var att renskötseln successivt skulle avvecklas och de
överflödiga renskötarna assimileras.
Amft väger inte in den historiska dynamiken i
rennäringen såsom en del bland andra samiska näringar som haft en rytm av ingång
och utgång innan statens regleringar gav upphov till ett sårbarare system.
Amfts
ambition att framhålla samiskt aktörskap och interna förklaringsfaktorer tenderar att
förta de externa faktorernas inverkan och lägger också skuld på samernas eget
handlande utan att till fullo beakta koloniala strukturer.
Icke desto mindre är Amfts
analyser och framställning av intervjumaterialet, särskilt gällande exploateringar, en
värdefull referens för denna avhandling.
Jan-Åge Riseth har studerat två områden i Norge med olika utkomst av rennäringen
trots liknade förutsättning under en period som kännetecknas av teknologisk för-
ändring.
Riseth pekar på några moderniseringsfaktorer inom renskötseln från 1960 till
1990, som står att finna i ett mer bofast levnadssätt, den ökade motoriseringen i det
dagliga arbetet, en utökad marknad för renprodukter, införande av konsumtionsvaror
samt en integrering i det nordiska välfärdssamhället.
Renskötseln har förändrats från
att ha varit ett sätt att leva till att bli en yrkessysselsättning.153 Åsa Nordin har däremot
framhållit att renskötseln fortfarande är ett sätt att leva, en livsform som man väljer
att vara kvar i, och att valet inte kan reduceras till ekonomiska bevekelsegrunder.154
Sammanfattningsvis kan det konstateras att när det gäller renskötsel och vatten-
kraft har forskningen ofta fokuserat samma projekt, Suorva för Sverige och Alta för
Norge, vilket är motiverat då det var kännbara projekt med tydliga konsekvenser för
såväl de samiska som de omgärdande samhällena.
I dessa skildringar ter sig dock de
tidiga utbyggnaderna och faktorerna kring den forcerade utbyggnaden under 1950-
151 Skildringar om renskötseln förändring över tid i olika samebyar finnas att tillgå, exempelvis Bergstrand
153 Jan-Åge Riseth, Sami Reindeer management under technological change 2000, s. 3.
154 Åsa Nordin, Renskötseln är mitt liv.
En analys av den samiska renskötselns ekonomiska anpassning
och 1960-talen såsom underutforskade, samtidigt som koncentrationen kring vissa
projekt ger skenet av att övriga delar av området varit tämligen förskonade.
Det är en
uppfattning som undersökningarna inom ramen för denna avhandling ska nyansera.
Vad jag vidare gör, jämte de kanoniserade nationalekonomiska och teknologiska
argumenten och perspektiven, är en skrivning av den svenska industrialiseringen av
vattendragen i ett kolonialt sammanhang där fokus även riktas mot geografisk,
tidsmässig och kulturell distansering och diskriminering.
På så vis kan denna studie
lägga ytterligare en pusselbit till historieskrivningen om vattendragens industrial-
isering, om rennäringen och de samiska samhällena.
Ett bakgrundskapitel följer närmast efter denna inledning.
Arbetet har sedan delats in
i tämligen kronologiska delstudier som var för sig undersöker olika delar av frågeställ-
ningarna.
Den första delstudien, kapitel tre, behandlar de tidigaste industrialisering-
arna av vattendragen i renskötselområdet utifrån de institutionella utrymmen som
bereddes aktörer såsom myndigheter, bolag, tjänstemän, renskötare och lokal-
Tidsmässigt rör den sig i de första decennierna av 1900-talet.
Utbyggnaden av vattenkraft i norra Sverige i samband med elproduktion för
fjärrkonsumtion, kom att bli möjligt först med överföringstekniken under 1930-talet.
Den andra delstudien, kapitel fyra, behandlar därför tiden under och efter andra
världskriget och den krislag som stiftades vid krigsutbrottet samt det lagförändrings-
arbete som skedde under perioden på vattenkraftutbyggnadens område.
I kapitel fem
följer en fallstudie av tillämpningen av krislagen i tre fall där Burvattnet, Sädvajaure
och Suorvas tredje dämning studeras.
De sista empiriska kapitlen sex och sju behandlar 1950- och 1960-talen då rensköt-
ares motstånd mot vattenkraftutbyggnad synliggjordes och underlättades dels genom
etableringen av Svenska Samers Riksförbund och förbundets samarbete med natur-
skydds-, hembygds- och turistintressen på regional och nationell nivå.
Övergripande förändringar för dessa områden skisseras i det följande kapitlet där
en bakgrund tecknas och uttolkas och en överblick ges av de förändringar som sker
inom renskötseln respektive på vattenkraftutbyggnadens område.
En avslutande
diskussion sker i kapitel åtta i förhållande till tidigare forskning och sammanfattar
också resultaten.
FRÅN JORDBRUKSKOLONISATION TILL
INDUSTRIELL KOLONIALISM
Står vid en strand En strandlös strand
Se dig omkring!
Gamla stränder finns inte mer
Främlingar har tagit dem Deras behov är gränslöst
Jag ser människors kamp i det öppna vattnets storm
Den rätt som var vår finns inte mer
Främlingar har tagit den Deras behov är gränslöst
Ur "Strandlös strand", Paulus Utsi Följ Stigen, 2000.
Den samiska befolkningens historia är sammanvävd med en förlust av land och
naturresurser allteftersom de nordiska kungamakternas intressen i området ökade och
de respektive staternas gränser formerades.
Statsmakternas syn på, och behandling av,
samerna har varierat genom århundradena mellan ett självständigt organiserat
samhälle som skatteuttag fördelades på, och en utdöende folkspillra i behov av
lagskydd.155 I detta kapitel ges först en bakgrundsteckning rörande samer i Sverige
med fokus på relationen till staten, därefter presenteras rennäringens institutionella
rum och renskötseln beskrivs kortfattat.
En beskrivning av vattenkraftutbyggnadens
institutioner och dess regelverk följer därpå.
Samerna är ett ursprungsfolk som bor i fyra länder, Sverige, Norge, Finland och
Ryssland.
I dagens forskning och diskussion kring urfolksrätt handlar det inte om vem
som var först på en specifik plats för att beteckna ett urfolk utan att "en grupp ska ha
en historisk koppling till de folkgrupper som fanns på platsen vid tiden för koloni-
sering eller erövring av den grupp som idag dominerar området".156 Samerna anses
ändå vara de som först mer än tillfälligt uppehöll sig i fjällmarkerna och de omgivande
155 Patrik Lantto, "Nationell symbol, etnisk markör eller utdöende näring?" I Lantto, P. & Sköld, P (red)
Befolkning och bosättning i norr, 2004; Bertil Bengtsson, Samerätt 2004, s. 31ff; Lennart Lundmark, "Från
ursprungsbefolkning till invandrargrupp.
Samerna i svensk forskning under 1800-talet" i Brändström, Kjell-
Arne (red.
), Bilden av det samiska, samerna och det samiska i skönlitteratur, forskning och debatt, 2000.
skogsmarkerna i det som kom att bli Sveriges nordliga områden.157 Det är också tydligt
i den första renbeteslagen från 1886.
Syftet med lagen var att minska konflikterna
mellan jordbruket och renskötseln och i förarbetena erkändes med självklarhet
samernas besittningsrätt till sina betesområden i Lappmarken, den var utan tvekan
äldre än kronans.
Det var vinterbetesområdena och om de skulle lagfästas som
diskussionen rörde.
Men den tidens lagstiftare var influerade av de kulturhierarkiska
och rasistiska tankegångar som florerade vid 1800-talets slut i Europa och västvärlden,
om att nomadiserande folk inte kunde upparbeta äganderätt till de marker de
använde.158 Därför förbisågs den gamla samiska rätten i renbeteslagen, en rätt som
genom århundradena successivt skurits ner.
Man förbisåg även det faktum att på flera
håll både i Jämtland och Lappland var renskötare redan bofasta och bedrev jordbruk
vid sidan om renskötseln.159
För denna framställning är det dock viktigast med en beskrivning från den tid, 1500-
tal, när kungamakten börjar agera kring det område som samerna levde i. Det är också
då ett skriftligt källmaterial uppkommer i form av dokumenterade uppbörder som
visar vilka som befann sig i dessa områden.160
Tiden före kolonisationen
Även om meningarna går isär om vad som kan sägas vara ursprungligt samiskt, finns
källor som belägger ett kollektiv, som i forskningen getts namnet siidasamhället.161
Detta samhälle disponerade ett område vilket övervakades och styrdes av en byarätt
eller kåtating som fördelade marker och fiskevatten inbördes mellan hushållen.
Familjer eller släktgrupper använde olika resursområden under olika tider på året och
huvudnäringarna varierade mellan jakt och fiske, insamling av växter och bär,
småskalig semi- och nomadiserande renskötsel samt handel med pälsverk och torrfisk.
I Jämtland finns även tecken på en tidig bofasthet.162 En släktgrupp använde samma
157 Bengtsson 2004, s. 31, hänvisar till det svåra källäget och den omstridda historien men vill ändå sluta sig
till ett sådant uttalande.
Tidigare forskning har gått i vågor om huruvida samerna var först på plats.
Den så
kallade "fremrykningteorin" som Yngvar Nielsen lanserade på 1890-talet och som fick stort genomslag
menade att samerna kommit österifrån och sedan gått söderut för att komma till området kring Trondheim på
Den teorin gick emot de förhärskande uppfattningarna om samerna som ett ursprungligt folk i
norr.
159 Gudrun Norstedt, Lappskattelanden på Geddas karta 2011; Ingwar Åhrén, Kraantje - Gransjön 2011.
160 Lundmark, Lennart, Uppbörd, utarmning, utveckling 1982 s. 7f, 171f; Statens rätt till "ödemarkerna" i
norr diskuteras av Lennart Stenman, Avvittringen i Västerbottens län 1983, s. 25.
161 Siida är nordsamiska, inlånat till svenska som sita, och betyder by eller flyttlag.
Siida/Sita avser gruppen
eller flyttningslaget samt tillhörande renhjord men också dess betesland.
Se Berit Inga & Ida Sunna,
Renskötarkvinnor.
Om renen, landskapet och språket 2013, s. 10.
162 Se Eidlitz Kuoljok 2011; Lundmark 2006, s. 20f; Bertil Marklund, "Några teoretiska aspekter vid studiet
av skogssamiska lappskatteland" 2005, s. 62-65; Åhrén 2011.
områden år efter år och rätten till markerna kunde även föras över till nästa generation.
Om stora förändringar skedde i gruppstorleken kunde byarätten överföra ett område
från en krympande grupp till en växande grupp.
Vid midvinter samlades byns grupper
på en bestämd plats för att bland annat hålla ting och idka handel.
Det var till de här
vintervistena som kronans uppbördsmän kom i mitten av 1500-talet då den svenska
statsmakten började agera i Lappmarken.
Dessa samlingsplatser centraliserades av
kronan 1605, då exempelvis Jokkmokk, Dálvvadis vilket betyder vinterboplats på
lulesamiska, utsågs till vinterviste för samer i Lule lappmark.163
Den tidiga kolonisationen
Från kronans perspektiv fanns till en början inget intresse eller vinst i att förändra
samernas samhällsorganisation.
Det var dessutom svårt att kontrollera fångst-
samhällen och nomadiska kulturer som använder stora svåråtkomliga områden.
Skinnhandeln med samerna var mycket lönsam och kronan var därför försiktig i sin
behandling av samerna.
Det gick inte att komma över skinnen genom förtryck, då
skulle samerna istället handla med konkurrenterna Norge eller Ryssland.
En relativt
varsam hållning från svenska kronans sida gentemot samerna bestod till slutet av
Det fanns dock undantag till exempel i början av 1600-talet då Karl IX
prövade orimliga skattehöjningar eftersom matvaror ansågs mest lämplig ur krigs-
hushållningssynpunkt, men också i samband med kronans gruvdrift i fjällområdet.164
Den svenska överhögheten befästes initialt genom samer som handlade med och
skattade till svenskutsända birkarlar och fogdar i ett område utan några specifika
gränser dragna, sedan även genom nybyggare, som odlade jorden och skattade till
svenska kronan.
Vissa trakter såsom Jämtland hade dessutom nyligen tillhört
Danmark-Norge.165 Förändringar i skatteuttagen påverkade samerna, i mitten och i
slutet av 1500-talet tog kronan ut skatten främst i skinn och pälsverk som efterfrågades
på den europeiska marknaden.
Omställningen blev därför stor med Karl IX:s skatte-
ordning 1602 då matvaror ansågs mest lämplig ur krigshushållningssynpunkt.166
Torrfisk, renkött och renar som uppbörd ställde helt andra krav på samerna.
Detta har
enligt Lennart Lundmark påverkat ett samiskt fångstsamhälles övergång till ren-
nomadism.167 Det är en teori som har ifrågasatts dels utifrån geografiska skillnader
inom Sápmi, dels eftersom ett skriftligt källmaterial inte fanns att tillgå som visar
163 Lundmark 2006, s. 21; Ulla Svedell, Finska och samiska ortnamn i Sverige 2001.
165 Lars Rumar, "Avradsland, skattefjäll och avvittring i Jämtlands län" 2008, s. 172f.
situationen innan övergången.168 År 1695 lades skatten åter om att gälla kollektiv upp-
börd och skatteland samlades till Lappbyar där sådana inte förut funnits, på vissa
ställen, i Jämtland till exempel, kom de att fortsätta ha formen av siitor.169
Häradsrätten
Den svenska häradsrätten påbörjade sin verksamhet i Lappmarken under första
hälften av 1600-talet och det svenska rättsväsendet hade då anpassat sig till
byorganisationer i hundratals år.
Genom nämndemännen hade böndernas lokala
sedvanerätt stort inflytande på rättskipningen, vilket även gällde för Lappmarken.
Domstolens uppgift var att finna en balans mellan ortens sedvanerätt och rikets lag.
Lappmarken, där häradshövdingen bara besökte varje tingslag några dagar per år,
bestod hela nämnden av samer.
De enskilda familjernas områden döpte de svenska
myndigheterna till lappskatteland.
Men varken domaren eller fogden hade kännedom
om de geografiska förhållandena och de släktförhållanden som åberopades vid tvister.
Därför skötte även i fortsättningen lappbyn i praktiken fördelningen av lappskatte-
landen men efter 1695 års reform även själva skattefördelningen.170
Så länge samerna stod ekonomiskt starka kunde de upprätthålla de oreglerade
rättsliga förhållandena.
Men samerna fick en svagare ekonomisk ställning från 1700-
talets sista decennier.
Det berodde på intensivare renskötsel, det vill säga att hjordarna
hölls för tätt när vajorna skulle mjölkas så att sjukdomar spreds.
Det berodde också på
svåra vargår och ökad nybyggeskolonisation som delade skattelanden och ledde till
tvister om betesland samer emellan.
Samernas nyckelroll i handelssystemet gick alltså
tillbaka samtidigt som andra näringar började utvecklas i Norrland.
Då stod de
oreglerade förhållandena öppna för länsstyrelsen att begagna sig av eftersom det inom
den myndigheten funnits missnöje sedan 1600-talet kring häradsrättens hantering av
lappskattelanden.
Under en tid då en ung, oerfaren och till på köpet olämplig härads-
hövding tillträdde sin tjänst, passade länsstyrelsen på, enligt Lennart Lundmarks
beskrivning, att ta över inskrivningarna på lappskatteland från häradsrätten.
Jord-
naturen, vem som stod som ägare till fastigheten, blev betraktad annorlunda, vad som
hade betraktats som skattejord blev kronojord.
Samernas rätt urholkades.
Markerna
kom att betraktas som kronans.171
168 Lars Rumar, Historien och Härjedalsdomen, 2014. kap 5.4 [under utgivning].
169 Päiviö 2011, s. 97; Vintersitan som tillkommen genom kolonialmaktens påverkan diskuterats i Eidlitz
Observera olika stavningar av siita respektive
siida beror på geografisk och språklig belägenhet.
Siida är den nordsamiska stavningen; Lantto 2012, s. 43.
Idéer kring rätten till markerna
Kolonisationsförloppet i samernas land har formats av idéerna kring rätten till det som
av staten betraktades som ödemarker men också av prioriteringen av vissa näringar
som förväntades ge staten bäst avkastning.
Till en början respekterades samernas rätt
till marken, den var att betrakta som skatteböndernas rätt, vilken under 1600-talet inte
var jämförbar med en modern äganderätt.172 Kronan gav bergsbruket och gruv-
näringen företräde framför jordbrukskolonisation och jordbruk genom olika slags
privilegier samt med 1683 års Skogsordning som syftade till att säkra skog för bergs-
brukens bränslebehov.173 Sedan åtminstone Lappmarksplakaten 1673 och 1695 men
främst Lappmarksreglementet 1749 har områdena bebyggts och uppodlats av
människor av olika ursprung som i någon mån gjort intrång på den ursprungliga
befolkningens levnad.
Bland dessa nybyggare var många samer som slog sig ner på sitt
eller någon annans skatteland.
Vissa byar, åtminstone i Västerbottens län, bestod till
stor del av samer som tagit upp nybyggen, blivit klockare i kyrkan eller samer som gift
sig med bybor och sina bofasta släktingar.174
Idén om att nybyggare och nomadiserande samer kunde samsas om samma livsrum
eftersom de förde så pass olika näringar - den så kallade parallellteorin - kom till
uttryck i lappmarksplakaten.
Samer förutsattes ägna sig åt renskötsel och nybyggare
företrädesvis kreaturshållning och odling men fick även idka jakt och fiske i liten
utsträckning.
Staten gav frihet från skatt ett antal år och livslång frihet från
knektutskrivning till den som satte sitt bo och odlade upp Lappmarken.
Men bosätt-
aren skulle alltså inte inkräkta på samernas näringar, renskötsel, jakt och fiske.175 Men
då tog myndigheterna inte i beaktande att förutsättningarna var små att livnära sig på
enbart jordbruk i området och att jakt och fiske i stor utsträckning skulle bli
nödvändiga komplement till det svåruppodlade området.
Dessutom var de bästa
odlingsplatserna ofta mjölkningsvallar som användes med jämna mellanrum av ren-
skötaren som var innehavare av det skattelandet.
Det var kring jakt, fiske och
173 Stenman 1983, s. 26f, 29; Lennart Lundmark, "Skogsordningen 1683 och äganderätten till Lappmarken", i
Lundmark, L. & Rumar, L. Mark och rätt i sameland 2008, s. 13ff.
174 Se Norstedt 2011; Ossian Egerbladh, Ur Lappmarkens bebyggelsehistoria Stensele 1741-1860 1972 s. 161.
Johan Thomasson, "Skattlapp" från Granbyn insynade nybygge på Mårten Nilssons, Umbyn, skatteland 1744
utan Nilssons samtycke; Se även Gunnar Lindgren, Kolonisationen av Umbyn 1995.
175 Lantto 2000, s. 36f; Nordin 2002, s. 42f; Lennart Lundmark, "Samernas jakt- och fiskerätt i Lappmarken
och Jämtland före 1928" i Lundmark, L. & Rumar, L. Mark och rätt i sameland 2008, s. 149.
nybyggarnas odlings- och slåtterställen de stora konflikterna skulle gro.176 Myndig-
heterna fick efterhand överge parallellteorin och gjorde det till nybyggarnas fördel.
När en modern äganderätt uppkommer, i slutet av 1700-talet med Gustaf III
förenings- och säkerhetsakt, hade samernas ställning försvagats och de kom att
nonchaleras i uppgraderingen.
Men innan dess upprätthöll lappbyn och häradsrätten
gammal praxis för att samerna hade en stark ställning och renskötseln expanderade,
samernas näringar var viktiga för kustlandets ekonomi.
Därför fick också samerna
goda villkor när nybyggesstadgan förnyades i lappmarkreglementet 1749 och vid
gränsuppgörelsen med Danmark-Norge 1751.177
Mellan åren 1751 och 1753 drogs Lappmarksgränsen och denna gränsdragning har
tolkats som en protektionism, som inte specifikt var riktad mot samerna utan för att
skydda lappmarkens skattelandsinnehavare mot kustböndernas fiskeräder i samernas
och nybyggarnas område.
Samtidigt lagstiftades om den gränsöverskridande
renskötselns betes-, fiske, jakt och handelsrätt mellan konungarikena Sverige-Finland
och Danmark-Norge i ett tillägg till gränstraktaten 1751.
Detta tillägg, kallat
Lappkodicillen, har betraktats som ett mycket viktigt dokument för samernas sedvane-
rätt men flera forskare har även lyft fram negativa konsekvenser för samerna.
Lapp-
kodicillen kan ses dels som ett fastslående av att samerna kunde vara ägare till
lappskatteland, och dels ur perspektivet av ett påtvingat val av medborgarskap som
innebar att land i princip bara kunde ägas i "hemlandet".
Detta medförde, åtminstone
i norra Lappland, att de renskötande samerna använde markerna inom lappbyn mer
kollektivt.178
Länsstyrelsen styr
Kolonisationen i Lappmarken tog sakta fart för att eskalera under första hälften av
1800-talet, vilket föranledde samverkan men också konflikter mellan nybyggare och
renskötare.179 Under denna period förändrades också Kronans anspråk på mark-
Ekonomiska och fastighetsrättsliga principer började tillämpas och de gamla
fursteanspråken översattes gradvis till en modern äganderätt.
Behandlingen av lapp-
skattelanden där länsstyrelsen slutade ge samer besittningsrätt till sina skatteland, helt
utan direktiv från högre ort, visar att rätten till mark hanterades på ett mer godtyckligt
176 Lars Rumar, "Kampen om hässjorna" I Lundmark, L. & Rumar, L. Mark och rätt i sameland 2008, s. 59f.
178 Lantto 2000, s. 36ff; Päiviö 2011, s. 195; Lantto 2010, s. 9; Kodicillen åberopas ofta till stöd för att
samerna kunde ha äganderätt till marken, en annan uppfattning om kodicillens betydelse kommer fram hos
HD i Skattefjällsmålet, se NJA 1981, s. 203ff.
179 Nordin 2002 har studerat skötesrensystemet som en viktig länk mellan befolkningsgrupperna, se s. 179ff.
sätt än i övriga Sverige.
Föreskrifterna från 16- och 1700-talen om jordeböcker tillämp-
ades inte i Lappmarken förrän 1825.
Lappbyarna började föras in i jordeböckerna
under rubriken "kronojord under enskild disposition" 1858 vilket betydde åborätt eller
upplåtelse på grund av särskilda stadganden.
Hela lappbyar lades nu in som skatteland
i jordeboken med en skattesumma och jordnaturen uppgavs vara kronojord.180
Den överordnade rätten till jakt och fiske var lappskattelandsinnehavarens, en rätt
som kunde inskränkas genom att nybyggare fick en begränsad rätt till husbehovsfiske
och jakt.
Men det var också något som ändrades i och med att länsstyrelsen övertog
hanteringen av lappskattelanden.
Fisket i Lappmarken blev formellt fritt för alla 1852
och jakten 1864.
Dessa stadgor gällde på oavvittrad kronomark där det inte var annat
bestämt exempelvis genom urminnes hävd.
Hela lappmarken var dock oavvittrad, och
samernas urminnes hävd till fisket och jakten åsidosattes vilket en jakt och fiskeri-
utredning konstaterar på 1920-talet.
Trots att också 1886 års renbeteslag borde ha för-
nyat kunskapen om dessa rättigheter hos lokala myndigheter, förbisåg man samernas
förstlingsrätt till jakten och fisket.181
Avvittringen
Avvittringen var en administrativ åtgärd som innebar att vad som betraktades som
kronans mark avskiljdes från enskildas och samfälligheters marker.
Det innebar bland
annat att nybyggen skulle skattläggas, få sina gränser fastställda och tilldelas den andel
skog som krävdes för att hemmansägaren skulle klara sig på sin lott.
Den inleddes
under mitten av 1600-talet i södra Sverige och blev en långdragen process som avslut-
ades i Norrbotten 1915 och på 1920-talet i Västerbottens län.182 Avvittringen utfördes
efter skilda principer i olika delar av landet och den fick därför olika konsekvenser även
i de tre renskötsellänen.
I 1824 års avvittringsstadga framkommer att en annan syn på
vad som ansågs vara ödemarker hade fått genomslag, att den uppodlingsbara marken
i enskild ägo gav mest nyttan för staten då den genererade skatteintäkter till kronan
och gynnade befolkningsutvecklingen.183 Enligt denna stadga, som inte tog renskötseln
med i beräkningen, inleddes avvittringen i Jämtlands län på 1820-talet.
Därför för-
lorades stora renbetesarealer, främst vinterbete, till privat ägo och avvittringen fick
avbrytas 1841.184 Staten insåg efterhand konsekvenserna för renskötseln, efter samers
klagan, och sökte minska förlusterna genom att avkastningen från avverkning av skog
på kronans mark fonderades för inköp av renbetesfjäll, vilka i den processen blev om-
definierade till statlig mark.185 Jämtlands läns skogsfond slogs samman med Jämt-
lands läns lappfond och sedan samman med de andra länens lappfonder till Statens
Lappfond 1943, sedermera Samefonden från 1971.186
I avvittringsstadgan för Västerbottens och Norrbottens län 1873 hade myndig-
heterna tagit lärdom av konsekvenserna i Jämtland och tog större hänsyn till
rennäringen.
Samerna fick använda renbetet på kronans mark under hela året, men
dock enbart vintertid på mark i enskild ägo som de av sedvana använt.187 Förutom att
en tidig kolonisering uppstått kring de gruvor som etablerades under 1600-talet i
Torne, Lule och Pite Lappmark hade kolonisationen hunnit längre i Västerbottens län
än i Norrbottens län.188 Sålunda kunde staten "behålla" större områden i norra Lapp-
land än i södra utan att nybyggarna och lappskattelandsinnehavarna för den skull fick
behålla alla sina insynade ströängar och de med markerna följande strand- och
fallrätterna.189 Stora skogsarealer i Mellannorrland föll i privata händer under när
avvittringen genomfördes där, vilka kunde realiseras i reda pengar när trävarupriserna
steg under mitten och slutet av 1800-talet och då bolagen insett värdet av skogen.
statligt ägda bruk kunde inköpas av bolag vilket blev utvecklingen i Norrbotten.
framväxande skogsindustrin började utnyttja de norrländska inlanden genom
flottning.190
När avvittringen vunnit laga kraft erhöll kronan fullständig äganderätt till de
marker som inte tilldelats andra.
De kallades överloppsmarker eller kronoparker och
var egentligen avsedda att indelas i nybyggen där så var möjligt.191 I det här samman-
hanget kan kolonial agrarianism nämnas som en diskurs och ett effektivt verktyg att
skilja människor från människor och människor från land och vatten.192 Kenichi
Matsui har i studier från andra urfolksområden hänvisat till den lockeanska natur-
rätten som grunden till jordbrukets utveckling och ideologiska dominans i den
koloniala expansionen på bekostnad av urfolkens moderjord och sätt att nyttja
markerna.
Äganderätten till land etablerades enligt John Locke genom investerat
arbete för nyttigt bruk av landet med särskilt avseende på jordbruk.
Tanken att inte
185 Se Israel Ruong, Samerna i historien och nutiden 1982, s. 60f.
Maj:t:s rennäringskungörelse SFS 1971:438 §16.
188 Erik Bylund, Koloniseringen av Pite Lappmark t.o.m.
I kompensation tilldelades nybyggarna del i allmänningsskogen.
190 Jan Jörnmark, Skogen, staten och kapitalisterna, 2004, s. 31, 271ff; Nordin, 2002, s. 63
äga mer än vad man kunde bruka, stammar också från Locke och skapar en
fundamental skillnad mellan nybyggare och icke-agrara urfolksamhällen.
I början av
1900-talet blev den koloniala äganderättsprincipen en avgörande faktor i föreställ-
ningar om urfolkens vattenrätt i västliga Nordamerika.193 Samma äganderätts-
principer som underlättat för jordbrukskolonialismen möjliggör en övergång till
industriell kolonialism och sålunda jordbrukets tillbakagång över tid.
En process som
troligen liknar den svenska.
I analysen kring industrialiseringen av vattendragen
kommer därför, som tidigare nämnts, begreppen agrarkolonial respektive
industrikolonial diskurs, att användas.
Gränser och gränsöverskridande
Struktureringen av nationalstaternas gränser i samernas land utfördes till en början
med respekt för samernas sedvana och hävd men i slutet av 1800-talet framstår de
alltmer som brickor i ett stormaktspolitiskt spel.
I Norge, som efter Freden i Kiel 1814
löstes från den politiska föreningen med Danmark och tvangs in i en union med
Sverige, bedrevs en medveten förnorskningspolitik, främst riktad mot kvänerna, där
exempelvis jord enbart såldes till norsk-talande.
"Hotet" från öster ansågs bäst kunna
tryggas med en norsk befolkning och samer och kväner, finskättade i Nordnorge, sågs
närmast som en säkerhetsrisk.194
Norska staten ville även begränsa eller upphäva svenska samers betesrätt i Norge.
1751 års gränstraktat kom att utredas från 1843, och 1883 stiftades den svensk-norska
renbeteslagstiftningen, Faellesloven.
Då hade redan de första ryska gränsstängning-
arna skett mot Norge 1826, i och för sig genom avtal, och 1852 stängdes den norsk-
finska gränsen.
Ryssland stängde slutligen den svensk-finska gränsen även för svenska
samer 1888.195 Stängningen blir början till det som Lars Norberg har beskrivit som en
svensk undfallenhetspolitik gentemot Norge gällande det gränsöverskridande ren-
betet.196 Svenska samer förlorade därmed successivt alltmer av sitt sedvanebete, med
stor konsekvens för den samiska befolkningen då tvångsförflyttningar av samer inom
Sverige använts som en lösning istället.197 Innan renbeteslagen kom till var en samisk
194 Einar Niemi, Einar, "Kategorienes etikk og minoritetene i nord.
Et historisk perspektiv", i Samisk
forskning og forskningsetikk 2002, s. 27f; Johannes Marainen, "Tvångsförflyttning av samer", " i Norrbotten
196 Udtja Lasse, Begrav mitt hjärta vid Udtjajaure 2007.
197 Hanes 2001; Marainen 1996; Åhrén, Ingwar, "Tvångsförflyttning eller dislokation", i Norrbotten 1976/77
strategi att byta medborgarskap till det som passade renskötsel och utkomst-
möjligheter bäst.198
Odlingsgränsen
För att skydda renbetesmarkerna beslöt statsmakten 1867 att en odlingsgräns skulle
dras i Lappland, väster om den fick inte fler nybyggen anläggas.
Men inte förrän 1890
hade den definitiva odlingsgränsen beslutats och trots det beviljades upplåtelser av
olika slag därefter.199 Odlingsgränsen hade diskuterats sedan tidigt 1800-tal och det
motiverades inte utifrån att skapa en gräns ovanför vilken renarna skulle befinna sig
efter sista april, utan främst för att skydda renbetesmarkerna mot fler nybyggen.
så kallade parallellteorin hade definitivt övergetts.
Under tidigt 1800-tal hade det även
varit tal om att skydda vinterbetesmarker för renskötseln men den frågan blev det inget
av med förrän renbeteslagen 1886.200
Men den statliga protektionismen gentemot renskötseln bör ses utifrån ekonomiska
perspektiv, initialt gällande att renskötseln var en näring som kunde bedrivas i
områden där andra näringar inte kunde bedrivas.
Beskyddet kan också betraktas
utifrån en agenda som visar sig allt mer i slutet av 1800- och början av 1900-talet, om
naturresurser som skulle utnyttjas.
Staten skulle då tillhandahålla en rätt för ren-
skötseln, där det fanns möjlighet att undanta mark för samhälleliga eller industriella
Det kan jämföras med naturskydds- och nationalparkslagstiftningens utform-
ning 1909, där de områden vilka kom i fråga utgjordes av mark som betraktades som
ekonomiskt värdelös.201 När den agrarkoloniala diskursen hade decimerat utrymmet
för skogsrenskötseln men även fjällrenskötseln främst i skogslanden eftersom jord-
bruk i fjällen var mycket svår, kom den begynnande industrikoloniala diskursen som
återfinns i vattenlagen 1918 och renbeteslagen 1928 att ta sikte mot fjällrenskötselns
året-runt-område.
Sedan den svensk-norska renbeteslagen och den första renbeteslagen (RBL) stiftades
i Sverige 1886 har staten reglerat renskötseln och dess utövare och på många sätt
kontrollerat den samiska befolkningen.
Att lösa konflikter mellan bönder och rensköt-
199 Lundmark 2006, s. 154; Lennart Stenman, Ströängar - ett svenskt exempel på rättssäkerhet 2004, s. 31.
201 Lars J. Lundgren, Staten och naturen.
Naturskyddspolitik i Sverige 1869-1935.
are har ansetts vara lagstiftarnas ursprungliga intention samt att säkra renskötseln
som en specifik samisk sysselsättning, med områden avsatta för detta ändamål där det
följde särskilda rättigheter.
Renbeteslagarna gav kollektiv nyttjanderätt till de
områden som samer hade bebott och använt för sina olika levnadssätt långt innan
staten gjorde några territoriella anspråk i området.
En huvudtanke bakom kollektiv-
iseringen var effektivare utnyttjande av de tidigare enskilt och ojämnt använda
I senare tid har detta utbyte av individuell rätt till en andelsrätt i lappbyn
karaktäriserats som ett rättsövergrepp.202
I 1886 och 1898 års lagar antyddes att endast vissa i den samiska befolkningen,
aktiva renskötare, hade tillgång till rättigheterna, och det blev explicit uttalat i 1928 års
lag.
Denna regel skapade grupper med olika rättigheter inom det samiska samhället
och gäller fortfarande som rättighetsgrund.203 Ulf Mörkenstam har belyst hur dåtidens
lagstiftare resonerat, att renbeteslagen innebar särrättigheter som måste motiveras
utifrån ett tydligt särskiljande från den övriga befolkningen av den grupp som till-
erkändes rättigheterna.
Ett annat viktigt inslag var att rättigheterna och skyldigheterna
var kollektiva, vilket fick stor betydelse för en enskild sames rättigheter.204
I RBL stadgades om tiden för vinterbetet - det vill säga tiden då renarna tilläts vistas
utanför året-runt-markerna som låg ovanför odlingsgränsen i Västerbottens och
Norrbottens län samt inom renbetesfjällen i Jämtlands län och på kronans mark
nedom odlingsgränsen - från den första oktober till sista april.205 Områdena som av-
satts till renbetesland delades in i lappbyar oavsett om det funnits sådana samman-
slutningar i området innan, med det förbehållet att endast de som själva erhållit rätt
till det eller vars förfäder tillhört lappbyn eller ägt rätt att vistas inom området fick
uppehålla sig där under sommartid.
206 I varje lappby skulle en ordningsman finnas
som utsågs av medlemmarna.
Ordningsmannen skulle vara länken mellan renskötarna
och myndigheterna och bland annat "befordra god ordning" inom byn och anmäla
förseelser mot lagar.207
Självklarheten i att tränga undan och omforma det ursprungliga samhället är en
kolonial tanke som återfinns i renbeteslagen.208 1886 års renbeteslag utgick från att
205 Odlingsgränsen var inte beslutad vid RBL 1886, men i RBL 1898 inbegriper lydelsen gränsen som en
markör för året-runt-markerna.
206 Termen refererar inte till en by i vanlig bemärkelse utan både till ett geografiskt område där medlemmar i
byn har renskötselrätt samt till medlemmar i denna samfällighet.
markerna ovan odlingsgränsen var statliga och renskötselrätten kodifierades som en
nyttjanderätt.
Områdena bestod både i av sedvana kollektivt och individuellt ut-
nyttjade områden samt individuella skatteland.
Rent formellt blev skattelanden
avskaffade i och med RBL 1886 och hade på myndighetsnivå försvunnit i Norrbotten.
Däremot använde lappfogden i Västerbottens län skattelanden strategiskt i samband
med upprättandet av byordningar, för att hålla renskötarna lugna med att förespegla
att den gamla ordningen gällde.
Det var en metod som samerna snart genomskådade
beaktat den kritik som riktades från vissa lappbyar då gränserna mellan olika
skatteland var okända för renskötarna.209 I lappfogdeinstruktionen inom Väster-
bottens län 1895 omnämns lappskattelanden explicit som delar av betesområdet.210
Avsikten var alltså att avskaffa skattelanden och det har i forskningen visat sig att
lagstiftaren trodde sig ha gjort detta, men de efterföljande årens praktik vittnar om att
så inte var fallet.
Skattelanden fortsatte att vara enheter och gränser som användes
både av myndigheterna och av samerna själva.
Bland annat i Arjeplog, Jokkmokk och
Gällivare levde skattelanden kvar i renskötarnas dagliga praktik långt in på 1900-
talet.211 Om det uppstod betesbrist eller trängsel på markerna hade länsstyrelsen rätt
att besluta om överflyttning av renskötare till närmaste lappby där utrymme fanns,
principen var att den som ägde egna renar eller hade andra samers renar i sin vård
samt hade längst koppling till området i fråga, fick stanna kvar.
I praktiken fungerade
det dock inte på det viset utan det fanns utrymme för godtycke.212
Vidare reglerade lagen renskötarnas kollektiva rättigheter och skyldigheter: en
sådan rättighet var att använda skog, men inte till att uppföra bostad, visthus eller
stängsel utan tillåtelse från skogsförvaltare, samt att jaga och fiska i de områden de
uppehöll sig med renarna.
Renskötarnas skyldighet var bland annat att ta den minst
skadliga vägen över enskild mark och att betala ersättning för intrång på annans mark
och uppehåll i vinterbetesområdet utöver lagstadgad tid.
Renskötseln hade också
skyldighet att vika undan för jordbruk, så till vida att de skulle få andra marker
anvisade.
I lagen fanns också en paragraf som stadgade att skogsrenskötsel måste vika
för fjällrenskötsel och var ett uttryck för hur myndigheterna till en början idealiserade
och prioriterade fjällrenskötseln.
Denna inställning kom att ändras under 1930-talet
då synen på skogsrenskötseln förändrades och en lappfogdetjänst tillsattes för skogs-
210 Kungl.
Förordningar m.m.
gällande Lappväsendet inom Västerbottens län.
Transumt av nådigt brev den
18 oktober 1895 rörande Lappfogdens åligganden, Umeå 1914, s. 88.
211 Lantto 2000, s. 39 samt not 10, s. 58; År 1897 godkände länsstyrelsen i Västerbottens län en inrymning på
skatteland.
området.
Under 1950- och 1960-talet blev skogsrenskötseln snarast en förebild för
rationaliseringen och den framtida rennäringen.
Trots det stod ändå paragrafen kvar i
lagen, vilket blev föremål för många debatter och bidrog till att många skogssamebyar
under SSR:s tidiga år inte anslöt sig till riksförbundet.213
De marker som var möjliga att använda till slåtter och bete vilket tillsvidare inte
orsakade renskötseln skada, kunde upplåtas för arrende.
Det gällde även fiske och jakt.
Sådana upplåtelser kom att beslutas av länsstyrelsen efter att renskötarna hördes i
ärendet.
Samerna ansågs inte kapabla till gemensamma beslut om avtal utan fråntogs
rätten att själva upplåta sina forna marker.
Avgifterna från upplåtelserna inflöt till
lappfonderna och användes till förmån för renskötseln.214
Andra inbyggda mekanismer, som fick effekter i senare uttolkningar av lagen och i
senare lagar, var att samerna skulle vara tacksamma för statsmakternas välvilliga
Staten upplät sina marker till renbete och avlönade lärare till samernas
Allt utan att samerna "behövde" betala skatt.
Dessa koloniala, patriarkala tanke-
gångar, som korresponderar till Kiplings berömda ord "the White mans burden",
benämndes "Lapprivilegiet".
Att samerna enligt myndigheternas syn privilegierades,
samtidigt som de nekades betala skatt, snarare skapade och upprätthöll en konfliktnivå
gentemot dem som inte erhöll dessa rättigheter.
Idén om lapprivilegiet, att de rensköt-
ande samernas rättigheter var en förmån förlänad av staten, var tydligt etablerat i
förarbetena till 1928 års renbeteslag.215
Kolonialt förmynderi
Lappfogden var den statligt utsedde tjänsteman som skulle övervaka lagens efterföljd
bland renskötarna.
Ämbetet kom till 1885 för att lösa konflikter som uppstått i
Jämtland före den första renbeteslagstiftningen 1886.
Lappväsendets och lappfogdens
förmynderi kan ses manifesterat bland annat i att de förde renskötarnas talan i olika
frågor samt hade rätten att besluta om tvångsslakt av renar och tvångsförflyttning av
familjer som en lösning i områden med för högt renantal.216 Detta myndighetsstyre
reser frågan som Lars Thomasson har ställt angående fogdeväldet "som passiviserade
samerna och förhindrade, i varje fall allvarligt fördröjde, den utveckling mot själv-
ansvar och delaktighet som genom demokratiska processer i övrigt samtidigt växte
fram på andra samhällsområden."217 Ett exempel som visar lappfogdens långtgående
217 Lars Thomasson, Ur jämtlandssamernas nutidshistoria.
En mer än hundraårig kulturkamp 2002, s. 77
befogenheter var övervakningen av de åtgärder som myndigheterna ansåg nödvändiga
"för att främja lappbarnens ändamålsenliga uppfostran och undervisning."218 Citatet
från lappfogdeinstruktionen för Västerbotten från 1895 vittnar om det helhetsgrepp
den svenska renskötselpolitiken kopplade kring renskötande samer och även kring de
icke renskötande samerna i sitt osynliggörande av dem: det är "lapp-ska-vara-lapp"-
politiken som börjar göra intåg under denna tid.
Det var kyrkoherden i Karesuando,
Vitalis Karnell, som myntade begreppet i den feministiska tidskriften Dagny 1906:
Gynna gärna lapparna på allt sätt i deras näring, gör dem till sedliga, nyktra
och nödtorftigt bildade människor, men låt dem icke läppja på civilisationen i
öfrigt, det blir i alla fall bara ett läppjande, men det har aldrig och skall aldrig
bli till välsignelse.
Lapp skall lapp vara.219
Politiken fick sin tydligaste inramning i retoriken kring utbildningsfrågorna och
nomadskolan.
Illustrerande i sammanhanget är det faktum att ingen lappfogde var
uttalat same.
Torkel Tomasson ansökte men fick avslag just på grund av att han var
same och förutsattes vara för partisk för uppdraget.220
Den svenska samepolitikens framväxt tog sig administrativa uttryck: främst med
etablerandet av en myndighet som implementerade politiken, lappväsendet.
myndighet förlades till länsstyrelsen i de tre nordligaste länen, Norrbotten, Väster-
botten och Jämtland men var i verkligenheten tämligen självständig.
Från början
bestod lappväsendet endast av lappfogdar, en i varje län och hade tillkommit som en
tillfällig lösning för att hantera problem i de respektive länen.221 Patrik Lantto har
beskrivit lappväsendet som den "oplanerade myndigheten" och länsstyrelserna kom
att betrakta det övervakningsarbete lappfogdarna utförde som viktigt och värdesatte
den kunskap om renskötselns frågor som de bidrog med.222 Det ledde till att lapp-
väsendet blev en mer permanent myndighet och fick sedermera utökade resurser.
tillkomsten av en underordnad befattning i form av lapptillsyningsmän 1913, vilkas
huvudsakliga uppgifter var att mer direkt övervaka och assistera renskötarna ute i
renskogen, samt delningen av Norrbottens lappfogdedistrikt 1916 för att stärka lapp-
väsendets administrativa räckvidd, kan arbetet sägas alltmer inriktas mot att övervaka
218 Kungl.
gällande Lappväsendet inom Västerbottens län 1914, s. 88, min kursiv.
I de
båda äldre instruktionerna för Jämtland (1885) och Norrbotten (1889) talas om att "främja det uppväxande
släktets undervisning".
219 Vitalis Karnell "Lapparna och civilisationen" i Dagny 1906, s. 48.
renskötarna och samerna.223 Eftersom lappväsendet innehade en relativt självständig
position inom ramen för länsstyrelserna, kom de personer som utnämndes till lapp-
fogdar under de tidiga decennierna att utöva ett stort inflytande över hur arbetet
strukturerades och hur RBL och andra lagar tolkades.224
Lappfogden och tillsyningsmannen - som bland annat skulle hålla sig väl insatt i
förhållanden som rörde samerna och deras renar samt vara ett stöd i vissa frågor som
de inte ansågs klara själva såsom ekonomi och gemensamma beslut - avspeglar den
herdeuppgift som staten övertagit från kyrkan och delegerar ut lokalt.
Michel
Foucaults Pastoral power begrepp ringar in hur subjektiveringen av individen sker
genom att den moderna staten tar upp tankegods och uppgifter från den kristna kyrkan
och dess institutioner som var stadd på tillbakagång i ett alltmer sekulariserat
samhälle.225 Denna makt har frälsning som sitt yttersta syfte och är inte kommender-
ande, dess utövare framstår istället som beredda att offra sig för församlingens
frälsning.
Trots det ser inte makten enbart till hela samhället utan också till varje
individ specifikt och genom hela livet.
Den pastorala makten utövas genom kännedom
om människors tankar, deras insida och innebär en kunskap om individerna och en
förmåga att styra dem vilket den svenska politiken riktad mot samer och uppbygg-
naden av dess administration visar.
Den moderna staten ska dock inte ses som en
storhet utvecklad ovan huvudet på individer utan som en raffinerad struktur där
individer kan integreras, villkorat av att individualiteten kan stöpas i en ny form och
underkastas en uppsättning specifika mönster.226 Här anknyter begreppet till govern-
mentalitetsanalysens identifikation, där vissa identiteter förutsätts och ger upphov till
nya identiteter inom olika styrandepraktiker.
Den anknyter också till synlighet, vilka
idéer och föreställningar som präglat beslutsfattare och verkställare inom ett styr-
ningsområde.
Denna typ av utveckling förespeglar deltagande och demokrati inom
ramen för ett förmynderibaserat system.
Den framväxande svenska välfärdsstatens politik som ingrep i människors privatliv
riktades inte enbart mot samer.
Etniska svenskar med vad som uppfattades som
avvikande beteende eller fysik blev också föremål för ingripanden, bland annat genom
tvångssterilisering.
Den diskriminerande politik, till exempel på utbildningsområdet,
som riktades mot folkgrupper som resande, romer och tornedalsfinnar visar att
225 Engelskans subject har dubbla betydelser vilket Foucault uppmärksammar.
Han verkar dock vara ute
efter just dubbelheten i ordets innebörd av å ena sidan underkastelse, å andra sidan självmedvetande och
samvete.
Michel Foucault, The Subject and Power 1982, s. 781.
samerna inte var ensamma som utsatt grupp under denna tid.227 Att lägga till den
koloniala aspekten till denna biomakt blir då intressant för att se hur det kan nyansera
uppbyggnaden av den svenska välfärdsstaten.
Inom politiken och även i forskningen har det länge ansetts att den svenska statens
agerande mot samerna inte går att jämföras med kolonialmakters ageranden och
behandling av länders ursprungliga invånare.
Ett synsätt som utgår från en tanke om
saltvattenkolonialism, att det måste ligga ett hav emellan kolonialmaktens moderland
och koloni och därmed förutsätter att Sápmi alltid varit en del av Sverige, Norge,
Finland eller Ryssland.
Kolonisationen av samernas land har i forskningen framställts
som fredlig under en lång tid, med övervägande drag av assimilation.228 Men om
renbeteslagarna betraktas, dess motiv och konsekvenser både på kort och på lång sikt,
med en urskiljning av vilka slags rättigheter vissa samer tillerkändes samt hur kronans
syn på Norrland som Sveriges Indien, framstår begreppskomplexet kolonialism som
användbart för att uttolka händelseförloppet.229
Konsekvenserna av detta statliga agerande spelar fortsatt stor roll i dagens sam-
hälle, där fråntagande av ansvar över egna förehavanden och resurser är det främsta
exemplet.
Skatteuttagen under 1500- och 1600-talen är exempel på kolonialmaktens
politiska dominans, liksom inlemmande av samer i en ekonomisk struktur.
Mer tydligt
blir det vid slutet av 1700-talet då upplåtelser på lappskatteland övergick från att
hanteras av häradsrätten, en instans som historiskt hade stark samisk och lokal
anknytning, till länsstyrelsen vilket medförde att landen förlorade statusen som
skattejord och kom att betraktas som kronans mark.230 Här hänger politisk dominans
samman med samernas förlust av land och resurser: där statens planer för omvandling
av naturresurser till ekonomi - gruv-, skogs- och vattenkraftexploatering men också
jordbrukskolonisation för skatteintäkter - blir en förutsättning för kapitalism.231
Tydliga inslag är också det parallella fördrivandet av traditioner, språk och vanor
som företogs genom bland annat kristnandet och skolväsendet i det svenska nations-
byggandet i norr.
I undervisningen var det centrala att samerna skulle kristnas för att
227 Yvonne Hirdman, Att lägga livet till rätta 2010; Maja Runcis, Steriliseringar i Folkhemmet 1998; Norma
Montesino Parra, Zigenarfrågan, intervention och romantik 2002; Bo Hazell, Resandefolket 2011; Sara
Edenheim, Begärets lagar 2005; Maja Hagerman, Det rena landet 2006; David Nilsson Ranta, Nödhjälp på
villovägar 2008; David Sjögren, Den säkra zonen 2010.
228 Se Johansson 2008, s. 149f, 245ff., för en diskussion om Sveriges självbild som en icke-kolonialmakt.
229 Orden "I Norrland hava vi inom våra gränser ett Indien, blott vi förstå att bruka det" tillskrivs Axel
Oxenstierna utan egentliga belägg, medan ett uttalande om att Pite Lappmark kunde bli svenskarnas
Västindien kan tillskrivas riksrådet och bergsbrukssakkunnige Carl Bonde 1635.
Se Göran Bäärnhielm, I
Norrland hava vi ett Indien 1978, s. 5.
231 Robert J. C. Young Postcolonialism 2001, s. 23f; Loomba 2002, s. 6ff.
bli undersåtar, snarare än att överkomma språkliga barriärer.
Det var viktigt att de
samiska katekterna, vandrande lärare, behöll sitt språk för att kunna kristna sina
fränder.232 I Indien var kolonialmaktens utbildningsmotto att forma mellan kolonial-
isterna och "the millions whom we govern; a class of persons, Indian in blood and
colour, but English in taste, in opinions, in morals and in intellect",233 vilket kan jäm-
föras med kyrkans och statens utbildande av samer till präster, tolkar och lärare för
andra samer.234
Sedan samerättsutredningen 1986, då tolkningen gjordes att samerna inte hade
utsatts för kolonialism i samma utsträckning som andra koloniserade folk, har dock en
minister, Annika Åhnberg, bett om ursäkt för statens agerande genom tiderna och även
Svenska Kyrkan bad samerna om ursäkt 2006 för sin koloniala mission.235 Dessa händ-
elser är uttryck för de böjningsmönster som präglat en motsägelsefull svensk politik
men också för att undgå vad som kommit att kallas "the politics of embarrassment"
eller "national shame" i olika aktionssammanhang.236
Vad Samerättsutredningen bland annat anförde mot tankegångar kring en svensk
kolonialism var att övertagandet av samernas land skedde successivt och långsamt,237
en process som förmodas varit utan våld.
Men administrativa, assimilerande metoder
kolonialiserar genom osynliggörande, tystande och skambeläggande av kulturella
uttryck.
Dessa förment fredliga metoder skymmer dock inte de långsiktiga kon-
sekvenserna och den fördjupning av kolonialismen som sker under 1900-talets
industrialisering och modernisering, med en framväxande välfärdsstat som inkluder-
ade människor i olika utsträckning.
Att belysa denna, av statliga utredningar nedtonade eller onyanserade sida av
förhållandet mellan staten och samerna, vilket kan ses ha skapat en spårbundenhet -
en slags institutionell trögrörlighet - med starka koloniala inslag, kan fördjupa tolk-
ningarna av det förflutna och förståelsen av dagens situation.238
Moderna avtal som uppmuntrar till urfolks delaktighet i vattenkraftutbyggnad kan
ses både som en utmaning av den gamla koloniala relationen mot något nytt, eller som
233 Thomas B. Macaulay, 1835, citerad i Spivak 2010, s. 250.
234 Lindmark 2000; Lindmark, Daniel, En lappdrängs omvändelse 2006, 23ff, 100f; Ruong 1982, 58f.
235Johansson 2008, SOU 1986:39; Samiska frågor i Svenska kyrkan.
Svenska Kyrkans utredningar 2006:1,
236 Günther Minnerup & Pia Solberg First world, first nations 2011, s. 9-11; Sara Ahmed, The Cultural
Politics of Emotions, 2004, s. 108f; Sara Ahmed, "Declarations of Whiteness, the Non-Performativity of Anti-
Racism", Borderlands Vol.
238 Se Jacob Torfing "Path-Dependent Danish Welfare Reforms" in Scandinavian Political Studies vol.
en risk att följa i samma spår med en mer legitimerad exploatering som följd.239
Etablerandet av vattenkraft har i forskning setts som det sista steget i en fördrivnings-
process, mot bakgrund av att den ursprungliga befolkningen tvingades lämna avse-
värda delar av sitt land åt jordbrukare så att deras jaktområden blev lidande.
När de
själva sedan slog sig ned som jordbrukande kom en ny våg nybyggare och tog den mest
produktiva marken.240 I jämförelse med den samiska historien har de nord-
amerikanska koloniala relationerna dock haft en avtalstradition där urfolken har
erkänts som part och därmed en tidig urfolksrätt, om än begränsad och med
segregerande konsekvenser i realiteten.241 Den moderna internationella urfolksrätten
är tillkommen i en, om än kulturellt sammanflätad, kolonial diskurs som inte kan
negligeras.
Kanske är Altautbyggnaden i Norge det främsta exemplet, när utbyggnaden
väl genomfördes blev den norska staten tvungen att gå med på utredning om samernas
rättigheter som kom att leda till upprättandet av ett sameting i Norge.242
I den svenska koloniala situationen, kan den pastorala aspekten belysas trots att
Foucault menade att det knappast rörde sig om en omsorg för alla utanför kretsen av
kolonisatörer.243 Det handlar inte om en överenskommelse mellan två likbördiga
parter vilket kan belysas av förarbetena till den första RBL 1886 där det ansågs vara
svenskarnas ansvar som det folk som hade makten att stifta lagar vilka skulle gälla för
"båda folken" inom nationen.244 Snarare handlar det om en hegemonisk process, där
subjektet ska läras och därmed förstå sitt eget bästa, något som särskilt gällde dem
tillhörande en grupp som ansågs stå lägre i hierarkin.
Ett fördolt icke-konsensus, en
kolonisation av sinnena.245 Det behövdes också en kader av herdar som kunde
materialisera statens vägledande men självuppoffrande uppgifter.246 Till denna kader
kan länsstyrelsens, lappväsendets och ibland även kammarkollegiets tjänstemän föras.
239 Stephen M. Hoffman, "Engineering Poverty: Colonialism and Hydroelectric development in Northern
Manitoba" in Martin, T & Hoffman, S. M.
Power Struggles: Hydro Development and First Nations in
Manitoba and Québec 2008, s. 119.
240 Brian Craik,"Governance and Hydro Development in Québec and Manitoba" in Martin, T & Hoffman, S.
M.
Power Struggles: Hydro Development and First Nations in Manitoba and Québec 2008, s. 282.
241 Bjørklund & Brantenberg 1981, s. 125 ff; Lennart Lundmark, "Lappen är ombytlig, ostadig och obekväm"
- svenska statens samepolitik i rasismens tidevarv, 2002, s. 71f; Minnerup & Solberg (red.)
First World,
First Nations, 2011, s. 3.
242 Eva Josefsen, "The Norwegian Sámi Parliament and Sámi Political Empowerment" i Minnerup, Günther
& Solberg, Pia (eds.)
First World, First Nations 2011, s. 33.
244 Eivind Torp, "Renskötselrättens grunder", Svensk juridisk tidskrift 2012, s. 711.
246 Pastoral power har ofta använts inom forskning som har att göra med kyrkans och religiösa
sammanslutningars arbete.
Se Miika Pyyhkkönen, "Deportation vs.
Sanctuary.
The Rationalities,
Technologies, and Subjects of Finnish Sanctuary Practices" Refuge Vol.
Från att kungen fordom hade krävt undersåtens uppoffring för att skydda tronen,
iklädde sig den moderna, avpersonifierade staten herdeuppgiften och utövade och
distribuerade den pastorala makten genom sina olika avdelningar och tjänstemän.
relation skapas mellan individen och helheten, och en möjlighet förankrat i ett
epistem,247 att tala och styra i termer av det allmänna och det allmännas bästa.
sådan relation framställs staten, genom dess företrädare, som beredd att offra sig för
både individen och det allmänna.
Och omvänt kan individen förväntas att offra sig,
inte längre för nationen eller kungatronen, utan just för det allmännas bästa.248 James
Waldram har visat att den land- och resursalienation som urfolk i Västra Canada
utsattes för gällande både landfördrag - så kallade treaties - och senare, vattenkraft-
avtal, utfördes primärt genom att vädja till det allmännas bästa.
I förhållande till urfolk
som ur flera perspektiv kan betraktas som åsidosatta, blir då frågan: hur allmänt det
allmännas bästa egentligen kan tänkas vara?249
Motstånd och mobilisering
De överlagrade svårigheter som jordbrukskolonisationen åsamkat renskötseln ledde
till kritik.
Den politiska mobiliseringen bland samer började under det tidiga 1900-
talet med bland andra Elsa Laula, Torkel Tomasson, Gustaf Park och Karin Stenberg
som förgrundspersoner.
Patrik Lantto har uppmärksammat att industrialiseringen
inte blev föremål för protester inom den tidiga rörelsen utan exploateringen av
renbetes-markerna var en fråga som man tog itu med först när Svenska Samernas
Riksförbund, SSR, bildades 1950.
Den första artikel som berör vattenkraftutbyggnad i
Samefolkets Egen Tidning, SET, kom först 1953 och tidningen började ges ut 1918.
Detta har förklarats med tidningens redaktör, Torkel Tomassons svårighet att ensam
täcka in många områden samt den mindre kontakten med, och det man uppfattat som
ett svalare politiskt engagemang från de delar av Sápmi, främst Norrbottens län, där
vattenkraft och gruvdrift tidigt gjort avsevärda intrång.250
Det kan också, som Johannes Marainen påpekat, ha att göra med det spända läge
som uppstod i renbeteskonventionens bakvatten, där frågan om tvångsförflyttningar-
na som just påtvingade för Karesuandosamerna, överskuggades av de problem som
uppstod när två renskötselmetoder kolliderade.
Problematiken med kolliderande
Blake,"Pastoral Power, Governmentality and Cultures of Order in Nineteenth-Century British Columbia",
Transactions of the Institute of British Geographers, Vol.
247 Epistem definierar villkoren för kunskap genom att sålla ut vad som är möjligt att uppfatta som legitim
kunskap.
Michel Foucault, Power/Knowledge 1980, s. 197.
249 James Waldram, As Long as the Rivers Run 1988, s. 174ff, 179.
metoder fick stor plats i tidningen.251 Kanske kan det förklara att utrymme inte gavs
eller energi fanns för vattenkraftkritik.
Mer troligt är att även om kritiken inte återfinns
i de källor som undersökts, kan motstånd inte bortskrivas.
Senare uppgifter tyder på,
att det fanns underlag för missnöje och kritik redan tidigt, som vid lappriksdagen 1942
i Arvidsjaur, till exempel.
Dessutom måste den tillsynes frånvarande opinionen eller
motståndet också ses utifrån att endast fyra sjöar i Norrland hade reglerats för
elkraftutvinning fram till 1936, då kraftöverföringen från Norrland till Svealand och
Götaland blev möjlig.252 Innan dess utgjordes vattenkraftutbyggnaden i Norrland
främst av enstaka större kraftverk och mindre lokala kraftstationer.253
Ett intressant exempel är dock den otillåtna reglering som gjordes vid Rappen och
Labbas, Rahppen-Lábbás, i Piteälven, av och för Sikfors Aktiebolag redan 1931.
Bolaget använde den flottningsdamm som uppförts 1919 och tilltaget uppdagades när
det uppstod problem för renskötseln i Luokta-Mavasvuomas lappby, idag Luokta-
Mávas sameby.
Renarna gick över den torrlagda strömmen och det krävdes ett
stängsel för att inte merarbete skulle uppstå med renströvningar.
Bolaget hävdade
dock att det fanns ett gammalt stängsel och att de inte åsamkat renskötseln några
svårigheter.
Länsstyrelsens rekommendation till vattendomstolen blev på inrådan av
lappfogden att bolaget som villkor för dämningen skulle uppföra och för framtiden
underhålla ett renstängsel mellan sjöarna Rappen och Skärfajaure.
Vid ett
vattendomstolssammanträde beskylldes renskötarna för att inte vakta renarna som de
borde och därav följde att renarna sprang över strömmen.
"Numera voro de så
förvildade att de ej kunde vaktas" uttalar en av hemmansägarna i bygden.
Bolaget fick
dock bekosta uppförande och men inte underhåll av stängslet, ett krav som drogs
tillbaka efter överklagan.254 Att renskötseln åsamkades framtida kostnader genom
underhåll av stängsel, för att minska verkningarna av externa ingrepp, var ingen fråga
som länsstyrelsen tog långvarig strid för.
Under 1900-talets första decennier var utbildningspolitiken gentemot samerna en
fråga som tillsammans med andra förmynderiaspekter gett upphov till uttrycket "lapp-
ska-vara-lapp"-politiken, där barn till fjällrenskötande samer inte tilläts att gå i vanlig
252 Dessa var Suorva i Stora Lule älv, Hotagen i Indalsälven samt Havern och Holmsjön i Ljungan.
Erik
Upmark, "Vattenkraft och Sjöregleringar".
Svenska Vattenkraftföreningens publikationer 381.
253 Tidiga större kraftverk var exempelvis Hissmofors 1896 i Indalsälven; Sikfors 1912 i Piteälv; Porjus 1914 i
Stora Luleälv; Norrfors 1926 i Umeälv; Hammarforsen 1928 och Sillre 1933 i Indalsälven.
254 UTR, NVD, Ans.
D. 33/1937 Rappen och Labbas, Skrivelse från lappfogde Erik Malmström till
länsstyrelsen i Norrbottens län 6/9 1935, aktsid 50; Skrivelse från lapptillsyningsman Nils Ranberg 23/7
1935, aktsid 51-53; Skrivelse från Munksunds aktiebolag till Länsstyrelsen i Norrbottens län 30/8 1934, aktsid
55; Vattendomstolens protokoll den 18/8 och utslag den 20/10 1937, citat aktsid 88; Vattenöverdomstolens
skola, utan skulle hållas vid de näringar som ansågs passa dem bäst.
Nomadskolans
kvalitativt sämre undervisning i förhållande till folkskolan och dess hälsovådliga miljö
var en viktig fråga för den tidiga rörelsen.
I Sverige höll samer landsmöte den första
gången 1918 med anledning av 1917 års revideringsförslag av RBL.
Ett andra
landsmöte hölls 1937 i kölvattnet av 1936 års lapputredning och det tredje landsmötet
kallades med anledning av köttbesiktningskommittén.
Det fjärde landsmötet 1950 blev
också SSR:s konstituerande.255 Från 1950-talet involverades samerna och renskötarna
mer i de frågor staten behandlade som berörde dem.
Frågan om exploaterings-
motståndet har satts i samband med ett förändrat klimat efter andra världskrigets slut
och det faktum att det nu fanns en organisation som kunde sägas representera
samerna, SSR.
Trots det ifrågasatte lappfogdar, både före och efter förbundets
tillkomst, rörelsens drivande personer såsom icke-representativa för samerna.
Därför
blev det också viktigt att grunda förbundet på lappbyarna och renskötseln efter
statsmaktens definition av samer som renskötare, och särskilt fjällrenskötseln vilket
föranledde splittring internt.256
Rationaliseringen i efterkrigstidens Sverige kom också att påverka renskötseln och
här kan vattenkraftens konsekvenser ha varit en bidragande faktor, vilket kommer att
beröras i kapitel sex och sju.
Rationaliseringssträvanden exemplifieras i att den nya
lagstiftningen 1971 kom att benämnas Rennäringslag, RNL.
Lappbyarna blev ekonom-
iska sammanslutningar och bytte namn till Samebyar.
I RNL var det dock tydligt att
det enbart var renskötsel som fick bedrivas inom samebyn som ekonomisk förening.
Som individer kunde renskötarna bedriva annan verksamhet.
Lappfogdarna som vid
reformen 1962 hade ändrat beteckning till Förste konsulent i renskötselfrågor, behöll
då i stort sett sin funktion.
Samtidigt som RNL stiftades avskaffades lappväsendet i en
separat förordning och konsulenterna men även övriga tjänstemän som önskade, kom
att ingå i lantbruksnämnderna.257 Lagändringen i det avseendet kan karaktäriseras
som kosmetisk, åtminstone till en början, då samma personer bytte i stort sett bara
titlar och administrativ kontext.258 Däremot kom samebyn som associationsform och
dess interna struktur att förändras radikalt och gavs ett självstyre inom givna ramar.
Renskötselns fundament är relationen mellan omgivningen, renen och människan och
renens beteende som till stor del utformar hur rennäringens verksamheter bedrivs.
säsongsmässiga flyttningarna styrs av renens biologi och fysiologi i samklang med
andra ekologiska faktorer som beteskvalitet, insektsmängd, temperatur, vind- och
snöförhållanden.259 Beroende på sedvanerätten hos antingen en fjällrenskötande eller
en skogsrenskötande grupp, vilket i sig formades av geografiska aspekter som var
sommarbetet fanns, vandrade fjällsamerna med sina djur från skogsregionen och
kustområdet där de varit under vintern, följande älvdalar nordväst till fjälls där de
stannade under sommaren, medan skogssamerna migrerade inom ett mindre område
nedanför fjällkedjan.260
I en del forskning görs skillnad mellan renskötsel och rennäring som begrepp.
renskötsel avses då den omvårdnad, omsorg och uppsyn som riktas mot renarna ute i
markerna medan rennäringen avser renhjorden som ägarnas avkastningsgenererande
resurs och inbegriper ekonomi.261 I föreliggande avhandling görs dock inte den åt-
skillnaden, utan termerna används synonymt.
I den statliga begreppsanvändningen
står renskötsel för allt inom näringen och lagstiftningen kallas renbeteslagar innan
rennäringslagen 1971 då användandet av begreppet näring blir dominerande.
Det finns också en distinktion mellan intensiv och extensiv renskötsel, där den
intensiva metoden oftast avser ett småskaligt, traditionellt sätt att hålla djuren under
nära övervakning för att kontrollera avel, möjliggöra tämjning av drag- och packdjur,
och för att mjölka vajorna.
Med extensiv skötsel menas oftare en storskalig
djurhållning som under vissa tider kan skötas av ett fåtal personer.
Dessa två skötsel-
varianter är dock inte varandras motsatser, de bör idag snarare ses som grader på en
skala som ändras under olika delar av renskötselns årscykel och i relation till olika
variabler som klimat och rovdjurstryck.262
Medan det är möjligt att tala om dessa skötseltypers samexistens och samverkan på
senare tid i teorin, har dessa varianter en historiografi i Sverige som daterar den
extensiva renskötselns genombrott i norra Norrbotten redan under 1800-talet.
om det fanns tendenser till extensifiering redan tidigare även längre söderut, blev den
ett inslag när nordsamiska renskötare tvångsförflyttades under första halvan av 1900-
talet.
Under 1930-talet hade det extensiva renskötselsättet blivit ett tongivande inslag,
260 Aronsson, Kjell-Åke, Forest reindeer herding AD 1-1800: an archealogical and palaeoecological study
in northern Sweden 1991, s. 6f.
vilket skapade problem när två skötselpraktiker kolliderade.
Från statligt håll sågs den
intensiva initialt som den genuinare formen medan den extensiva verkade för-
slappande och uppmuntrade renskötarna att bli bofasta då de inte längre behövde följa
renens minsta rörelse.263 Efter landsmötet i Arvidsjaur 1937 kom en av samerörelsens
främsta företrädare, Gustaf Park, att alltmer förespråka den extensiva renskötseln och
under 1950-talet kom nya ideal att influera renskötselpolitiken.
Rationalisering och
effektivisering blev viktiga och riktade in renskötseln mot storskalig köttproduktion.
Mjölkning och intensiv vaktning ansågs som gammalmodig och att hålla hjordarna
samlade för längre perioder var ohälsosamt för renarna.
Det ansågs även att kalvarna
fick mindre mjölk, vilket inverkade negativt på deras tillväxt.264
En av förutsättningarna för rennäringen har alltid varit tillgången till fungerande
beten.
Tillgången har varit begränsad av svårartat klimat och strategierna att klara av
vädrets och klimatets dynamik är en generationsöverförd kunskap hos renskötare,
men konkurrerande markanvändning och en pågående devalvering av rättigheter som
hotar tillgången, är av en annan karaktär vilket kräver andra strategier.265 Staten har
dock under en lång tid strukturerat förutsättningarna för renskötseln, vilket
historikern Lennart Lundmark uppmärksammar i sin avhandling.
Skatteuttagen från
samerna kan ses som ett exempel, där behovet från kungamakten många gånger kom
att styra vilken livsföring som var lämpligast.266 Senare tids kartläggning av lappskatte-
land visar på hur kolonisationen av samernas skatteland, där en skogssamisk
renskötseltyp i högre grad samexisterade med fjällrenskötseln, tränger undan en del
samer upp till fjälls medan andra samer blir nybyggare på sina eller andras
skatteland.267
Renskötselåret
En generaliserad årscykel för renskötseln kan beskriva årets början vid kalvningstiden
som vanligen inträffar i maj på lågfjällens sydsluttningar för fjällrenar eller i
skogslandet för skogsrenar där tillgång till bete för årstiden är god.
Det är en tid då
vajan, renkon, är känslig för störningar vilket kan leda till att kalvar lämnas, därför är
det viktig med rikligt bete i vajans närområde.268 Beroende på rovdjurstryck blir ren-
265 Nordin 2007; Brännlund, Isabelle & Axelsson, Per,"Reindeer management during the colonization of
Sami lands: A long-term perspective of vulnerablility and adaptation strategies" 2011.
267 Marklund 2000, s. 74; Se även diskussion i Norstedt, Gudrun, Lappskattelanden på Geddas karta 2011,
skötaren upptagen med att på avstånd övervaka renarna.
Härefter inträder en lugnare
period under försommaren för både renar och renskötare, innan värmen kommer med
alltför mycket insekter i björkskogen.
Sommaren innebär att renen söker sig till högfjället eller på vidder där värme och
insekter kan undkommas.
Under sommaren samlas kalvarna till märkning där det
gäller för renskötaren att identifiera sin vaja och märka kalven med det egna renmärket
vilket består av en unik kombination snitt i renens öron.
Märkningen företas i hagar
på fjälltoppar eller som var vanligare förr, på uddar i sjöar som i stor utsträckning
försvann vid vattenkraftutbyggnad.
Kalvmärkning och höstskiljning är idag vanligtvis
de tillfällen då flertalet i samebyn involveras i arbetet.
Renskötaren får under sommar-
en ofta vända på dygnet för att använda den svalaste tidpunkten för arbete.269 Naturliga
gränser mellan olika samebyars områden förstördes av vattenkraftutbyggnad genom
torrlagda älvfåror vilket resulterat i att stängsel eller merarbete fått sättas in.270
Bild 2:1 Vid kalvmärkningstid.
Foto: Författaren.
När frostnätterna kommer börjar renen söka sig till björkskog och myrar, där tillgång
till gräsbete, löv och örter är god men även svamp lockar.
Renen bygger nu upp det
fettlager som ska ta den genom vintern och det är då viktigt med betesro och de får då
270 Se exempelvis ÁA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-1960, Yttringar och erinringar, Jokkmokks
sameförening till Kammarkollegium 29/11 1956.
ofta vara i "vildan".271 Före brunstperioden som infaller under senare delen av septem-
ber, samlas de ännu av sommarbetet feta sarvarna till slakt.
När frosten kommer under
sensommaren försämras betets näringshalt och renen går över till annan föda.
renarnas brunstperiod infaller en lugnare period för renskötarna som kan ägna åt
andra saker inom företaget.272
När snön har lagt sig söker sig renarna till kvarvarande grönska i skogsområden och
på myrar så länge kylan inte är för sträng och snötäcket är relativt tunt.
Därefter sker
en gradvis övergång till lavbete.
Vattenkraftutbyggnad i dessa områden kan leda till att
värdefulla betesmarker, bland annat älvbeten, inte längre kan brukas vid de tidpunkter
renarna passerar på flyttningen eller uppehåller sig på höstvinter eller vårvinterbete.273
De öppna älvarna skapar högre luftfuktighet, med dimbildning som följd som i för-
längningen kan orsaka isbeläggning på lavar och i ett senare skede under vinter blir
skaren svårare att gräva igenom.
Även om det övre snötäcket är mjukt kan det nedersta
lagret svårligen grävas genom.
Vattenfall har i skriften Vattenkraften och rennäringen
dementerat att så kallad nedisning skulle uppstå vid utbyggda vattendrag, men
vittnesmål om och oro kring detta förekommer ofta i källmaterialet som undersöks i
föreliggande avhandling.274
Vandringen påbörjas nu mot vinterlandet och renarna samlas för skiljning till
vintergrupper och till slakt.
Denna skiljning företas i ringhagar försedda med särskilda
hägnader dit de olika renskötarlagen drar sina renar.
Nuförtiden är många flyttleder
avskurna av vägar och de frusna vattendrag, vilka tidigare tjänat som flyttväg är öppna
på grund av vattenreglering.
Detta leder till att vinterflytten av renar måste ske med
lastbil för många samebyar, vilket skapar merkostnader i form av dyra transporter och
utfodringar samt fördröjningar i arbetet.275
Oreglerade vattendrag är vanligen uppdelade i forsar och större sel, lugnvatten eller
sjöar.
Det var över isbelagda sel eller sjöar samt längs med vattendragen man kunde
flytta innan vattendragen reglerades och isar och strandlinjer blev mer förrädiska och
många gånger förstörda.276 På samma sätt utgjorde det oreglerade, under vintertid
273 Se ÁA, LW, F:15, E:1 Messaure, Protokoll vid undersökning 28/5 1958; ÁA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering
Porsi 1956-1960, Yttringar och erinringar, Jokkmokks sameförening till Kammarkollegium 29/11 1956.
274Vattenkraften och rennäringen 1986, s. 12; För ett annat perspektiv se: HLA, LNÖA FXVI: 50 Suorvas
första reglering, PM rörande älvregleringarnas sannolika inverkan på klimatet i Norrland;
"Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET 1956:1, s. 7; Protokoll från SSR:s landsmöte 1958, s. 19.
275 Apmut Ivar Kuoljok, Mitt liv som renskötare 2008, s. 129; Amft 2002, s. 44; Protokoll från SSR:s
276 "Suorvaregleringen i riksdagen" i Sf 1967:1, s. 13; Kuoljok 2008, s. 129.
öppna strömdraget en gräns mellan olika samebyars betesmarker.
När älvar dämdes
upp med tillskapade sjöar och sel samt torrlagda älvfåror som resultat skedde ofta
sammanblandningar mellan byarnas renar vilket ledde till merarbete för renskötarna.
Dämningarna störde renarnas invanda vandringar och det kunde ta flera år innan
renarna upptäckt att isen blivit en säker gångbro där det förut varit strömt och
lömskt.277 Inverkan av vattenkraftutbyggnader måste därför ses som en total kull-
kastning av renskötselns markanvändning och en omvandling till vad Eva Jakobsson
karaktäriserat som storsamhällets industriella användning av naturen.278
Uppdämda vattendrag inverkar som nämnts på klimatet som blir mildare under
hösten och försenar isläggningen och bärigheten just under flytten till vinterlandet.
Milt väder innebär ofta snö som förorsakar issörja på vattendragen.
Flyttade man över
sjöarna som brukligt var, medförde det stora umbäranden för renarna eftersom sörjan
frös fast och skadade klövarna på djuren.
Renarna kunde också frysa fast och dö i den
svallis och issörja som uppstod när vattennivån höjdes under isen.279 När vatten-
ståndet varierar, kan vakar bildas överallt på isen och vid snöfall trycks isen ned och
vattnet upp.
Enligt närboende vid Storavan-Uddjaur, Stuoráván-Ujják, blev det ingen
bra is av det vattnet som kommit upp på isen.280
I mindre grupper (siidor) hålls renarna under vintern åtskilda och flyttas mellan
olika betesmarker i barrskogsområdet som även de ofta är fragmenterade av olika slags
ingrepp.
Senhösten och höstvintern när snön har fallit har av Israel Ruong
karaktäriserats som renskötarens hårdaste arbetsperiod.
I mars och april, beroende på
snö- och betesförhållanden, påbörjas åter färden mot vår- och kalvningslanden i fjäll-
regionen eller skogssamernas renars kalvningsland i skogsområden.281 Vårflyttning
sker oftare än vinterflytten på marken, som i äldre tid.
Älvnära beten som blir tidigt
snöfria är synnerligen viktiga för djurens överlevnad under vårvintern och för att få
277 ÁA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-1960, Yttringar och erinringar, Skrivelse från Serri lappby
till Norrbygdens Vattendomstol, 29/6 1957; Kuoljok 2008, s. 129; Gällande torrlagda älvfåror och strömmar
som renhinder, se UTR, NVD, Ans.D.
33/1937 Rappen och Labbas, Skrivelse från lappfogde Erik Malmström
till länsstyrelsen i Norrbottens län 6/9 1935, aktsid 50; Skrivelse från lapptillsyningsman Nils Ranberg 23/7
279 "Suorvaregleringen i riksdagen" i Sf 1967:1, s. 13.
280 ÁA, LW, F15, G1 Västerbotten vattenreglering 1955-1964, Skrivelse från Gustaf Park och Israel Ruong till
Norrbygdens Vattendomstol 29/4 1957 samt bilaga 3, Bofasta svenska sakägares vittnesbörd om
regleringarna, fördärvade isar på Storavan-Uddjaur, Yrkanden om ersättning för intrång på
renskötselnäringen.
kraft att vandra till vår- och kalvningslandet.
Det var dessa beten som dränktes först
vid kraftverksbyggen och sjöregleringar.
Kring sekelskiftet 1900 betraktades Norrland i den offentliga debatten som ett
"framtidsland" med naturresurser som vattenkraft, gruvmöjligheter och skog.283 Sett
från den framväxande industrins perspektiv vid denna tid fanns det hinder för ut-
nyttjandet av vattenkraften.
Här nedan följer en överblick av förändringen på vatten-
rättsområdet från slutet av 1800-talet och framåt.
Strandägarrätten, det vill säga "jordägares rätt till vatten å hans grund" har
historiskt sett haft en stark ställning i svensk vattenrätt jämte principen om det
naturliga flödet.
Det innebar också att ingen strandägare fick förstöra annan strand-
ägares intresse vid vattendraget.
Det skandinaviska rättsinstitutet Kungsådran
illustrerar detta: en del av det strömmande vattnet, en tredjedel, som ansågs vara
kungsådra fick inte hindras, det låg utanför strandägarens kontroll och var både en
inskränkning i äganderätten och en garant för det naturliga flödet.
Denna vattenfördel-
ningsprincip hör till stor del samman med det förindustriella samhället.284
I 1880 års vattenrättsförordning kom kungsådran att ges ny definition vilken gjorde
det svårt att bestämma dess omfång.
Förordningen kritiserades som hämmande för
industrin.
Sjöar gick inte att reglera när en tredjedel av vattendragens bredd på det
djupaste måste hållas öppen.
Utbyggnaden av vattenkraften ansågs ha avgörande
betydelse för Sveriges framtidsutsikter då energiproduktionen i landet var beroende av
import av kol vilket belastade ekonomin och i förlängningen hindrade utvecklingen för
industrin - de stora kraftkonsumenterna.
Genom 1899 års kungsådreförordning tilläts
överbyggande av kungsådra genom regeringsbeslut.
Industri- och agrarintresset hade
nalkats en tillfällig kompromiss.285
Kungsådreresolutionerna visade sig leda till långa utredningar och principen om
naturligt flöde hindrade möjligheten att reglera efter efterfrågan och behov.
Vatten-
fallskommittéen tillsattes 1899 för att utreda möjligheter att införa skäligt bruk som
fördelningsprincip och en större möjlighet för strandägare att tillvarata vattenkraften.
HLA, LNÖA BI:24, Till Norrbygdens vattendomstol ang Vattenfallsstyrelsens ansökan om
tillstånd att anlägga en kraftstation med damm vid Porsiforsen i Jokkmokks sn.
Bilaga Serri
skogslappbys erinringar och påminnelser; ÁA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-1960, Yttringar och
erinringar, Jokkmokks sameförening till Kammarkollegium 29/11 1956; ÁA, LW, F: 15, D:1 Vattenregleringar
Porsi 1956-1960, Om Suorva fyra, Renskötsel, s. 4.
Detta hade föregåtts av frågan om privata eller offentliga intressen skulle tillåtas eller
ges förtur i kampen om vattenkraften.
Betänkandet 1903 betonade försiktighet och
fortsatt utredning då den överföringsteknik som hade slagit igenom på 1890-talet ännu
inte var tillfredställande när det gällde långa sträckor, något som karaktäriserar
Sveriges geografi med de vattenrikaste och brantaste forsarna i ett otillgängligt norr.286
En permanent vattenfallsstyrelse föreslogs 1908 för att förvalta statens vattendrag
som kunde bli föremål för arrendering för vattenkraftutvinning.
Kungliga Vattenfalls-
styrelsen inledde sin verksamhet 1909 med att för statens räkning projektera ett
kraftverk i norr som skulle säkra kraft till elektrifieringen av malmbanan.
Samma år
skapade de privata vattenkraftintressena sin organisation, Svenska Vattenkraft-
föreningen (SVKF).287
Vattenfallsstyrelsen var också verksam och delaktig i att under nästan hela 1910-
talet utreda en ny vattenlagstiftning som skulle underlätta för den framväxande
Vid krigsutbrottet 1914 blev kraftbolag och myndigheter också varse det man
stundtals hade använt som argument för att underlätta vattenkraftutbyggnad, att
Sverige innehade en sårbar position ifall importen av kol beskars.
Vattenkraften
uppfattades som det inhemska "vita kolet" och blev alltmer viktigt att utnyttja.288 1918
var den nya lagstiftningen klar att sjösättas och den utgjorde ett mastodontverk på 14
kap, där vissa kapitel kunde uppgå till 113 paragrafer, karaktäriserat som "ogenom-
trängligt även för den juridiskt bevandrade".289 1918 års vattenlag tillkom under tiden
då demokratiska principer ännu inte slagit igenom i samhället.
Det faktum att lagen
inte genomgick några större förändringar förrän 1954, till förmån för utbyggnadernas
motstående intressen, gör att lagen framstår som välvillig mot industrin.
Idag
försvårar den gamla vattenlagens tillstånd, som gavs för all framtid, miljöanpassning
och effektivisering av gamla kraftverk då kraftbolagen är rädda att förlora dessa
evighetstillstånd genom den gamla lagen, vilket en nyprövning enligt miljöbalken
kunde innebära.290
288 Lars J. Lundgren, Staten och naturen.
289 Bertil Bengtsson, citerad av Vedung & Brandel 2001, s. 43; Karl Henrik M. Högstedt Vattenlagen av den
290 Olga Petriks, "Future of Hydropower in Sweden" 2010, s. 10.
Vattenkraftindustrialiseringens regelverk
Trots att regelverket kring industrialiseringen av vattendragen - som i allra högsta
grad rörde Norrland - och renbeteslagen var barn av samma tid, slutet av 1800-talet,
syns det vara vattentäta skott dem emellan.
Renskötseln återfinns inte i vattenlagstift-
arnas efterlämnade diskussion i utredningar och förberedande arbeten.291 Med 1918
års vattenlag kom de hinder som fanns i tidigare förordningar att starkt reduceras men
strandägarerättsprincipen behölls.
Syftet var att underlätta utnyttjandet av vattenkraft
även om det fanns vissa begränsningar i förhållanden till allmänna intressen.
privata och allmänna intressenas position kring vattendragen hade dock försämrats i
den nya lagen då utbyggnad för elektricitetsalstring gavs företräde framför andra
former av vattenföretag, vilket medförde expropriationsrätt för, eller tvångsdelaktighet
i, en enkel vattenkraftutbyggande majoritet.
Detta innebar att om hälften av ägarna av
ett strömfall vill bygga ut tvingades den andra hälften med i företaget.292
Fem vattendomstolar tillsattes i landet,293 vilka bestod av en vattenrättsdomare, två
vattenrättsingenjörer samt två vattenrättsnämndemän som hade lokal anknytning.
Den lokala anknytningen var viktig, vilket bland annat Carl Lindhagen kämpade för att
inkludera i vattenlagen.
Lindhagen från socialdemokratiska arbetarepartiets vänster-
flygel och även en tid borgmästare i Stockholm, gjorde sig känd som "samernas riks-
dagsman" och som försvarare av naturresurserna i norra Sverige både mot privata
bolagsintressen och mot kallsinnig socialisering, vilket kom till utryck i skyddet för
småbrukares rätt till jord.294 Därmed behölls en viss lokal insyn i dessa ärenden då
vattenmålen flyttades från häradsrätterna till specifika vattendomstolar.
Lindhagen
arbetade under 1920-talet bland annat med att få tidsbegränsade koncessioner istället
för de evighetstillstånd som gavs genom vattenlagen samt att den "döda" tillåtlig-
hetsuträkningen skulle överges, utan gehör i riksdagen.295
Enligt vattenlagens materiella beslutsregler skulle den ekonomiska tillåtlighets-
principen gälla, vilket innebar att nyttan av ett företag måste uppgå till byggkost-
naderna, skadan på den byggandes egen egendom, tre gånger skadan på annans åker
293 Söderbygdens med säte i Växjö, Österbygdens med säte i Stockholm, Västerbygdens med säte i
Vänersborg, Mellanbygdens med säte i Östersund (lades ner mellan 1932 och 1949), Norrbygdens med säte i
Umeå och senare även ett i Luleå (1946).
294 Sörlin 1988, s. 237, 245 ff; Jakobsson 1996, s. 164 ff; Det fanns en kluvenhet hos narodnikern/folkvännen
Lindhagen mellan vattenkraftradikalismen och omsorgen om den produktiva fädernesjorden.
Jörnmark
Lindhagen använder ordet "döda" i sin framställan och syftar på den ekonomiska
uträkningsmetoden.
och äng samt två gånger skadan på övrig egendom tillhörande andra.296 Denna princip
var gynnsam för kraftbyggarna, vilka kunde finna strategier för att få skadan bedömd
så låg som möjligt genom förhandsförvärv av fastigheter som kunde skadas och att
propagera för omöjligheten att på förhand beräkna skada på renbetesland.
Förutom
det knappa hinder som tillåtlighetsprincipen utgjorde, där jordbruk innehade en
särskild position, fanns också skadan på allmänna intressen som ett hinder för
utbyggnad.
Dessa var ifall: Ett avsevärt antal bofasta personer berövades sina
bostäder; En större verksamhet där många hade sitt uppehälle måste läggas ned eller
minska sin drift väsentligt; Odlad jord av betydande omfattning sattes under vatten
eller skadades; Fiskerinäring av stor betydelse försämrades; Naturförhållanden
varaktigt förändrades så att minskad trevnad uppstod för närboende; Förlust för
landets flora och fauna befarades; Förändrade klimatförhållanden uppstod.297
Dessa formuleringar gav stort utrymme för tolkningar: hur bedömdes vad som
skulle betraktas som "avsevärt", "större verksamhet", "många", "betydande omfatt-
ning"?
Praktiken visar också att dessa paragrafer inte efterlevdes, då hela byar kunde
dränkas om nyttan betraktades som avsevärd.298 Det ställdes snarare i relation till den
förväntade nyttan av företaget och en glest befolkad landsända eller fåtaliga sakägare
hade liten möjlighet att påverka tillåtligheten.
På ett antal punkter negligerar också
dessa bestämmelser intressen och livsföring som ligger utanför en jordbrukande
befolknings; renskötseln, kultur- och rekreationsvärden samt de forskningsmässiga
värdena av vattendragen får först på 1970-talet större vikt i dessa sammanhang.299
Beslutsvägarna var genom vattendomstolen enbart, genom vattendomstolen med
underställning till regeringen, samt genom vattendomstolen med förbehållsbeslut från
regeringen (Kungl.
Maj:t under föreliggande undersökningsperiod).300 På detta vis
avlastade det politiska systemet sig själv, men när det gällde statliga vattenkraft-
utbyggnader måste Vattenfallsstyrelsen äska medel för varje enskilt företag och genom
denna ordning kunde riksdagen avgöra en utbyggnadsfråga i dess linda genom
godkännande eller avslag i statsbudgeten.
Alla beslutsvägar kunde överklagas till
högsta instans utom beslutet från regeringen.301
298 För Gardikens och Ajaures reglering se Ivar Strand, Kraftens tid 1992; Se även romanen Birger Ekerlid,
De tvångsförflyttade 2013; För Storjuktans reglering, se Gunda Sjögren, Åbacka 1975.
Se även Bo Rosén, Den
glömda miljödebatten, 1987, s. 52f.
Ytterligare tre bestämmelser i vattenlagen är viktiga att nämna för vad som under-
söks i denna avhandling, dels tillhandahållandet av kraft åt kringliggande bygd, den så
kallade bygdekraften och dels de avgifter som ålades utbyggaren för regleringar som
orsakade skada, regleringsavgifter.
Båda dessa faller under lagens fjärde kapitel som
rör särskilda villkor beträffande större vattenkraftanläggningar och vattenregleringar.
Den tredje bestämmelsen handlar om fiskeavgifter.
Ifall ett utbyggt strömfalls
ursprungliga vattenkraft uppgick i oreglerat lågvatten till minst 500 turbinhästkrafter
skulle byggnadens ägare vara skyldig att tillgodose kringliggande bygds behov av kraft.
För detta ändamål kunde intill en tiondel av den årliga kraftproduktionen, storleken
bestämdes av vattendomstolen, avsättas för att användas av bygdens hantverk,
småindustri eller lantbruk, eller till belysning eller uppvärmning.302
Om en reglering ökade den uttagbara kraften i ett strömfall med 500 turbin-
hästkrafter ålades strömfallsägarna att utbetala en årlig avgift om minst tio öre och
högst tre kronor per turbinhästkraft som vattenkraften ökades med.303 Beloppet
bestämdes av vattendomstolen och hänsyn togs till ändrade avrinnings- och vatten-
ståndsförhållanden samt den olägenhet och fördel som uppstod för omkringliggande
bygd.
Hänsyn togs också till kostnaden för företaget samt den betydelse utbyggnaden
hade för varje strömfall.
Avgifterna skulle användas för förebyggande, minskande och
gottgörelse av skada, eller olägenhet som vållades genom företaget där domstolen inte
utdömt ersättning.304 Tillgodoseende av andra ändamål för den drabbade bygden
kunde åtgärdas om avgifterna räckte till, såsom åtgärder för jordbrukets främjande
eller beredande elkraft för samfärdsel, jordbruk, hantverk eller annat för befolk-
ningens behov.
Årliga fiskeavgifter skulle utbetalas vid dammbygge med ett belopp som varierade
mellan tio och högst etthundra kronor för varje sekundkubikmeter som kunde uttas
vid lågvattenmängd.
Hänsyn skulle tas till om fiske fanns och ifall det skadades samt
graden av inverkan av byggnaden.306
Tekniska termer i vattenlagen
Vattenreglering avser i vattenlagen en ändring av vattenföringen i ett vattendrag till
förmån för ett annat vattenföretag, med vilket menas kraftanläggning, vattentäkt eller
industri.
För kraftändamål delas vattenregleringar in i tre olika typer, flerårsreglering,
303 Beloppslatituden ökade med tiden.
304 Avgifterna användes dock inte alltid för dessa ändamål.
årsreglering och korttidsreglering.
Flerårsreglering sparar vatten i ett magasin - en
sjö eller annan naturlig vattensamling, eller en genom uppdämning av ett vattendrag
tillskapad bassäng - under ett vattenrikt år för att ta ut det under senare, vattenfattiga
Årsreglering innebär att vatten magasineras under vattenrika delar av ett år,
särskilt i samband med vårflod, för att avtappas när vattenföringen för kraftverken är
otillräcklig.
Korttidsreglering sker genom att vatten sparas under tider av veckan eller
dygnet då kraftbehovet är litet, exempelvis söndagar, helgdagar samt nattetid för att
utnyttjas då kraftverkens belastning och sålunda kraftens värde är som högst.307
Vattenlag och renskötsel
Mellan åren 1918 och 1954, då lokala myndigheter och organisationer gavs mer insyn
på planeringsstadiet, utgör vattenlagen en rigid struktur till förmån för utbyggarna.
Den har karaktäriserats som en "ordnad diskurs med en utvald krets av deltagare",308
där renskötselns intressen och utövare inte ingick eller representerades.
specificerade detaljerat hur en ansökan skulle utformas och bestämde vilka som var
legitima sakägare.
Vidare fastslogs hur ansökan skulle behandlas av övriga offentliga
instanser.
Ett förfarande etablerades som började med sökandens fullgörande av
ansökan, följt av en kungörelse av projektet.
Efter det startade domstolen de under-
sökningar som bedömdes nödvändiga för att avgöra företagets tillåtlighet.
Sakkunniga
utsågs på olika områden som till exempel vattenbiologi, isförhållanden och vinter-
vägar, skogsbruk och flottning.309 Frågor rörande vad som kallades "lappväsendet"
kom snart att behöva sina experter, vilka ofta var lappfogdarna som senare biträddes
av renskötare.
Det är dock viktigt att hålla i åtanke att i vattenmål talades om ren-
skötseln och rennäringen som lappväsendet, vilket inte hade att göra med myndig-
heten som sådan.310
Beaktat lagstiftningens materiella utgångspunkter och ensidiga fokus på jordbruket,
uppstod problem för renskötselns intressen.
Hur kunde renskötseln inkluderas i den
ordnade diskurs av kategorier som vattenlagen erbjöd?
Skulle betesmarken betraktas
som åker och äng; renar, båtar och kåtor - skulle dessa betraktas som övrig egendom?
Hur förhöll sig regler om markersättning då renbeteslagarna endast gav kollektiv
nyttjanderätt och inte privat ägande?
Hur garanterades sedvanerätten på privatmark
307 Rolf Strömberg, Vattenlagen med kommentar 1984, s. 194, 28.
310 Lars Thomasson understryker i sina artiklar om vattenregleringar att man under en viss tid talade om
lappväsendet som både den myndighet som var satt att övervaka samerna och såsom samernas gemensamma
civilrättsliga rättigheter.
Se exempelvis Sf 1995:1, s. 21
om den överdämdes?
Kom någon värdering av skadan till stånd ifall Staten, genom
Vattenfallsstyrelsen, var utbyggare och följande RBL hävdade sig som ägare till
markerna och ansåg renskötarna som arrendatorer?
Enligt VL skulle penning-
ersättningen för fast egendom som var "besvärad av nyttjanderätt eller rätt till servitut"
bestämmas var för sig, arrendatorn eller nyttjanderättsinnehavaren skulle få gott-
görelse.311
Förändringar i vattenlagen
En del förändringar av lagstiftningen skedde dock.
Avvittringen fick som nämnts
konsekvenser för vattenrättigheter och 1926 stiftas en lag som skulle återbörda de
utmål - fastigheter för tänkta kraftverk eller dammfästen - som staten skurit ut från
hemman och fastigheter vid avvittringen i Västerbotten efter 1916, men dock inte i
Norrbotten.
Det visar sig enbart vara bokstavsbekännelser då staten behöll största
delen av dessa fastigheter.312
Under andra världskriget tillkom en beredskapslag vars motivering, användning
och efterdyningar är föremål för kapitel fyra.
Denna lag kan sägas vara ett ordentligt
steg tillbaka i en utveckling som kunde ha gått mot större rättssäkerhet för andra
sakägare än exploatörerna.
Krigstidens lag hävdes i och med 1952/54 års ändringar
som också innebar att lokala myndigheter, organisationer och enskilda skulle ges mer
insyn i projektplanerna.
Men krislagen fanns ändå kvar, redo att användas, framtill
1962 då den förändrades.
Till följd av den opinion som väckts mot vattenkraftutbyggnad under det tidiga
1950-talet kan en ny tid skönjas i början av 1960-talet.
Bland annat krävde SSR att
rennäringen skulle skrivas in i vattenlagen.
Resultaten blev inte bokstavligen utan att
"andra näringar av betydenhet" skrevs in med 1961 års vattenlagändring.
Därmed
ansågs rennäringens och SSR:s krav vara tillgodosedda.313 Lagen innebar också ett
förbud mot det som blivit praxis för utbyggarna: att igångsätta stora arbeten på land
innan tillstånd till byggande i vatten hade godkänts av vattendomstolen.314 Förhand-
lingar hade tagits upp mellan exploatörer och naturskydd, turistintresse och SSR och
ett avtal träffades, skämtsamt kallat Freden i Sarek 1961 som samerna inte godtog då
man ansåg att den slöts enbart mellan "vattenkraftintresset" och "naturskydds-
312 Fallet med Abelvattnet och Gejmåns kraftstation finns diskuterat i Svante Isaksson, När staten stal
markena 2001.
intresset".
Stora renbetesområden skulle fortsätta att offras för vattenkraften.315 Ren-
skötande samer vann dock en viktig delseger samma år, när Högsta Domstolen i målet
om Malmesjaures reglering fastslog att lappbyn kunde agera som juridisk person och
föra talan inför domstol samt tilldömas ersättning för förlorat renbete.316
Riksdagen avslog 1963 motioner om värn av Talma- och Saarivuoma-samernas
intressen i det norska vattenmålet Altevatn.
Motionerna berörde också Bjerka-Plura
projektet som skulle inverka på Umbyn, idag Ubmeje tjeälddie, Ran, Gran och Svaipa
lappbyar.
Ansvaret förlades till Lappväsendet att hålla reda på vilka norska
utbyggnader som berörde svenska samers norska renbete men skulle dock betänkas i
konventionsarbetet med Norge.
Sedermera fick Talma och Saarivuoma av Høyesteretts
dom 1968 ersättning för förlorat renbete i Norge.317 En dom som skyddade Talmas rätt
till området i renbeteskonventionen med Norge 1972.318 Riksdagen avslår 1965
motioner om utredningar kring Vindelälvens utbyggnad.
Enligt Vedung och Brandel
kom Vindelälven att räddas genom ett komplext samspel mellan elkraftsdiskursens
förändringar, den ekologiska forskningens etablering bland annat vid Umeå
universitet, samt att vindelälvskonflikten hade sitt ursprung i en allmän diskurs om
den yttre miljöns sårbarhet.319
Riksdagen bemyndigade nytt intrång i Stora Sjöfallets nationalpark 1966 för den
fjärde Suorva regleringen.320 När vattenlagsutredningen tillsattes 1968 skulle den ta
tag i de krav på förändring av lagen som länge hade rests.
Lagförändringsarbetet har
satts i samband med ett stärkande av den offentliga sektorns grepp över samhälls-
utvecklingen, vilket kan ses exemplifierat av den fysiska riksplaneringen som på-
börjades 1965, bygglagsutredningen 1968 och miljöskyddslagen 1969.321 I förslaget till
miljöskyddslag fanns vattendomstolarna med som tänkbar prövningsmyndighet för
miljöskyddsärenden - en gemensam prövningsinstans för vatten- och miljömål som
senare blev fallet i Miljöbalken 1999 - men förslaget blev utbytt mot en koncessions-
nämnd för miljöskyddsärenden.
Vattenlagsutredningen fick i uppdrag att tillse
behovet att foga in utbyggnadsverksamheten i samhällsplaneringen, vilket också
medförde att prövningssystemet och det materiella innehållet i 1918 års vattenlag
315 Lantto, 2003, s. 135; Rosén, 1987, s. 85 anser att även naturskyddet skrev under med blandade känslor då
avtalet innebar att 28 "objekt" räddades från utbyggnad medan lika många offrades.
renbeteslagstiftningen 1970, s. 99f, 105f.
318 Tom G. Svensson, Samernas politiska organisation 1973, s. 103f.
skulle ses över.
Utredningens delbetänkande SOU 1970:40 föreslog en tillfällig reform
i väntan på en övergripande lagändring och gällde främst regeringens prövning rör-
ande byggande i vatten och att vattendomstolarna skulle inordnas i den nya tingsrätts-
organisationen.
Lagändringen 1971 ledde bara till att regeringens obligatoriska
prövningsrätt skulle utvidgas till att gälla företag (utbyggnadsprojekt) av betydande
beskaffenhet och inte enbart de större sjöarna som förut.
"Kronärtskockprincipen"
gällande stora företag - att bygga ut en sträcka i taget utan helhetssyn på ett
vattensystem, frångicks i och med att regeringen måste ta hänsyn till projekt som
aktualiserades av det som förelåg för prövning.322
DE FÖRSTA INDUSTRIALISERINGARNA
AV VATTENDRAGEN I
RENSKÖTSELOMRÅDET323
Motiven för storskalig vattenkraftutbyggnad i Sverige har ofta förklarats i termer av
tron på framsteg och utveckling tillsammans med ett ökat behov av energi för att föda
industrialisering och modernisering.324 I början av 1900-talet omgärdades vattenkraft-
en med förväntningar som kan jämföras med dagens förhoppningar kring vindkraft.
Vattenkraften framställdes som en frälsare, inte för naturen och miljön som i dagens
ekomoderna diskurs utan för nationen, varande en i stort sett outnyttjad inhemsk
resurs vilken skulle lösa industrins energiproblem.
Eftersom kol användes för att
generera kraft var Sverige, som saknade tillräckliga inhemska kolkällor, beroende av
import från bland annat Storbrittanninen.325 En utbyggnad av vattenkraft för el-
ektricitetsproduktion ansågs som en uppgift av stor nationell betydelse eftersom det
förväntades befria landet från importberoendet.326 För att uppnå detta mål riktade
staten uppmärksamheten mot norra Sveriges inland och fjällområden där merparten
av de utbyggnadsbara vattendragen i statlig ägo var belägna.327
I detta kapitel studeras de första storskaliga vattenkraftutbyggnaderna som skedde
i renbetesområdena med utgångspunkt i hur renskötseln och renskötarna uppmärk-
sammades och involverades i utbyggnadsprocessen.
I utbyggnadsprojekten Porjus,
Nean och Suorva analyseras de förutsättningar som tillhandahölls genom det regelverk
som under denna tid etablerades kring renskötseln och kring vattenkraftutbyggnad
samt de handlingar olika aktörer företog.
Svenska statens incitament för, och
ageranden och praktik kring, vattenkraftutbyggnad i renbetesområdena står i fokus
samt problematiken att staten kan betraktas som "rättsvårdare"328, utbyggare samt
representant för en "andra sida" i vattenmål, det vill säga ett allmänt intresse.
Här
väcks också frågan om inte maktanspråk och särintressen gömmer sig bakom
argument som "det allmänna intresset".
323 Kapitlet bygger till viss del på Össbo & Lantto 2011.
Samma fallstudier ligger till grund för
artikeln men avhandlingskapitlet utgör en djupare studie med fler detaljer och större omfång i material och
analys.
326 Förslag till grunder för upplåtelse av dels viss vattenfall, beträffande vilka Kronans äganderätt är eller
kan förväntas bliva föremål för tvist, dels ock av vissa Kronan tillhötiga strömfall m.m., 1915, s. 21-22.
För de förväntningar som i den offentliga
debatten riktades mot Norrlands naturresurser vid sekelskiftet, se Sörlin 1988, s. 9ff.
Karta 3:1.
Sápmi - Norrbottens, Västerbottens och Jämtlands län.
Skapad av Stefan
Sandström
Med en governmentalitetsanalys riktas fokus mot styrande och uppbyggandet av ett
ändamålsenligt institutionellt ramverk där människor inkluderas villkorat av att de
måste rätta sig efter regler som sätts utifrån.
Detta har i koloniala studier av David
Scott kallats ett politiskt spel eller arrangemang vilket har som yttersta syfte att
legitimera en kolonialmakts suveränitet.329 Suveräniteten i detta fall gällde rätten att
utnyttja och utvinna vattenkraften.
Det institutionella ramverket består här av ren-
beteslagen, RBL, det relativt unga och expanderande lappväsendet, 1918 års vattenlag
med Norrbygdens vattendomstol, samt den statliga exploatören Vattenfallsstyrelsen.
Frågeställningarna rör hur och varför renskötares rättigheter, intressen och
kunskaper uppmärksammades och inkluderades i projektplaneringarna och
domstolsprocesserna samt hur renskötarna agerade och vilka möjligheter som fanns
för dem att tillvarata sina rättigheter.
Källmaterialet består av Vattenfalls arkiv, Porjus Pionjärverket, och lappfogden i
Norrbottens läns norra och södra distrikts arkiv för att studera Porjus kraftverk som
utfördes mellan 1909 och 1915.
För att studera försöken att dämma Nean 1912 till 1922
har lappfogden i Jämtlands läns arkiv, särskilt inkommande skrivelser och mötes-
protokoll, använts.
Suorva-akten från Norrbygdens Vattendomstol, Vattenfalls arkiv
och lappfogden i Norrbottens läns norra och södra distrikts arkiv har använts för att
studera processen kring den första dämningen vid Suorva 1919 till 1923.
Vattenfalls
Porjus-arkiv är mycket omfångsrikt och mina sökningar har inriktat sig på det som rör
rättsliga förhållanden kring Porjusutbyggnaden och där har jag upptäckt att frågor
kring renskötseln kallat "lapparnas förhållanden" tas upp först senare, i anslutning till
första dämningen av Suorva.
När det gäller Suorva har jag sökt i Vattenfalls arkiv för
att komplettera det som saknas i Vattendomstolens akter.
Förfarandet och praktiken
inom den institutionella inramning som utgörs av dels RBL och dels vattenlagen, ska
nu studeras närmare.
Porjusselet och området kring Porjus, lulesamiskans Bårjås betyder segel,330 användes
som betesmark och flyttningsled för Sirkas och Sörkaitums lappbyar, idag Sirges och
Unna tjerusj samebyar.
Det visar Petter Ivarsson Tuolja från Sirkas, då han 1918
anmäler att den vanliga flyttvägen förbi Porjus var stängd så att de nu kunde flytta över
Porjusselet som de brukat göra innan kraftverksbygget.331 Detta retroaktiva tillkänna-
givande får stå som inledning till processen om kraftverket i Porjus.
En av de första uppgifter som Kungliga Vattenfallsstyrelsen fick på sitt bord var att
säkra den elektriska energin för malmtransporten med järnväg i norra Sverige.
Valet
stod mellan två förslag: ett kraftverk i Vakkokoski i Torneälv - Järnvägsstyrelsens
förslag, och Vattenfallsstyrelsens förslag, Porjus i Stora Luleälv.
Porjus ansågs ha
många fördelar enligt ett synsätt som satte agrara näringar främst, beläget i vad
Vattenfallsstyrelsen i ansökan ansåg vara vildmark där få berördes till skillnad från
den jordbruksbygd som påverkades i Torneälvdal där älven utgjorde gräns mot
Det avgörande var dock de framtida möjligheter till utbyggnad som erbjöds
uppströms Porjus i Stora Lulejaure och relaterade sjöar, och nedströms ingick planer-
na på ett kraftverk vid Harsprånget.332 Riksdagen gav tillstånd till projektet 1910.
Porjus kan därigenom ses det första steget mot den totala industrialiseringen av Stora
Luleälv och i synnerhet det extensiva intrång i renskötseln, och i den nyligen tillkomna
nationalparken Stora Sjöfallet, som dämningarna vid Suorva skulle komma att
innebära.
Den samiske nybyggaren vid dammfästet
Att lokala sakägare hade liten möjlighet att försvara sina rättigheter kan åskådliggöras
av de rättsliga turerna och motståndet som ägaren av marken vid dammfästet bjöd
utbyggarna.
Den samiske nybyggaren Erik Abraham Olofsson Rim, som enligt Nils
Forsgren kallade sig Olsson, vägrade länge att sälja sin vattenrättsfastighet vid älven.
Porjushemmanet, om nittiofem hektar, förvärvades dock av Vattenfallsstyrelsen i
december 1909 efter långvariga försök.
Enligt ett brev 17 december 1909 till konungen
hade underhandlingarna inte avlöpt väl och man övervägde att motivera en
expropriation av hemmanet.
Olofsson Rim omnämndes som "Porjuskungen" då han
ansågs ha gjort en förtjänst både på försäljningen av fastigheten och att sedan förse
anläggningsarbetarna med bostäder och mat.
Vattenfallsstyrelsen inköpte snart också
hela hemmanet för att kunna kontrollera bland annat bostadsfrågan.333
331 HLA, LNSA, AI:2, Protokoll fört vid sammanträde med Jokkmokkslapparna 1-3/2, 1918.
Karta 3:2.
Sirkas och Sörkaitums betesområde med Stora Sjöfallets national park, Porjus
kraftstation och Suorva dammen.
Skapad av Stefan Sandström.
Genom avvittringen hade vattenrätten tillskrivits kronan 1890, under de senare
motsägelsefulla förbehållen om att kunna användas för "farleders öppnande [Porjus
kraftverk täppte till farleder], sjöars uttappning, ovanför belägna ägors befrielse från
öfversvämmningar [Porjus översvämmade ovanför belägna ägor] m.m."334 Att kronan
fick använda vattenrätten till kraftutvinning som just orsakade de skyddade för-
behållen skada är ett exempel på omskrivning av historiska överenskommelser.
Olofsson Rim inledde en rättslig process mot Vattenfallsstyrelsen om fallrätten, som
prövades ända upp i Svea Hovrätt, vilken han slutligen förlorade.335 Relationen mellan
Vattenfallsstyrelsen och Olofsson Rim blev alltmer problematisk, Olofsson Rim hade
varit anlitad som meterologisk observatör vid de förberedande undersökningarna men
han hade enligt Vattenfallsstyrelsen kommit att "försumma" dessa uppgifter och från-
togs arbetet 1911.336 Försummelsen kan utifrån omständigheterna ses som ett direkt
motstånd mot ett intrång vars konsekvenser inte kunde förutses vid processens början.
Erik Abraham Olofsson Rim vägrade sedermera att medverka vid invignings-
ceremonin för kraftverket 1915, en protest i sin frånvaro vilket rönte stor
uppmärksamhet i tidningarna.337
Porjusverkets vidare bygg- och rättsprocess
Förfarandet i byggnadsprocessen visar att Vattenfallsstyrelsen förutsatte att få göra
utbyggnaden, domstolsbedömningarna gällde bara hur.
Redan 1911 hade Vattenfall
hunnit med avsevärda landskapsomvandlande arbeten, som uppförande av bostads-
hus, reservkraftverk, hängbro samt sprängningar och betonggjutningar för dammar
med mera.338 Häradsrätten höll synegång i Porjus samma år för prövning av de villkor
dammbyggnaden och tunneln skulle utföras på.
Det var således inte fråga om tillstånd
eller ej, implicit var beslutet i riksdagen nog.
Sakkunniga biträdde häradsrätten i
handläggningen men bland fiskeriintendent, flottningschef, jägmästare och ingenjörer
finns ingen representant för renskötseln eller lappväsendet.339
Utbyggnadsprojektet innebar en uppdämning av Stora Porjusselets vattenstånd
varigenom en del av dess stränder dränktes.
Området ansågs av häradsrätts-
utredningen vara beläget "inom kronopark, består af skogsmark och mindre värdig
336 Meddelanden från Kungl.
Vattenfallsstyrelsen no.
8, Redogörelse för arbetena med Porjus
kraftverksbyggnad intill utgången af år 1911 1913, s. 58, 70.
338 Kungl.
Vattenfallsstyrelsen 1913, s. 70, 78ff, 95.
339 HLA, SVV, PP, F I: 41, akt 95: Utdrag av protokollet vid Jokkmokks lappmarks tingslags häradsrätts syn i
äng, hvarför den skada, som åstadkommes genom uppdämningen, är synnerligen
ringa i förhållande till den nytta, som vattenverket vinner genom densamma."340
Därigenom uppmärksammades inte området som renbetesland.
Enligt de dåtida
expertutlåtandena existerade varken allmänna vattenvägar eller transportvägar på
vattendraget:
Som allmän farled för närvarande ej förekommer i den del av vattendraget,
som af anläggningens första utbyggnad, kommer att beröras, hvarken längs
efter eller tvärs över älfven, kan någon inkräktning i berörda afseende ej i
frågakomma341
De rättsliga ramarna tillät ett osynliggörande av den samiska markanvändningen.
trots att det samiska mark- och resursanvändandet inte uppmärksammas i
utredningarna för Porjus kraftverk, vilket ovanstående citat visar, vittnar det ökade
antalet arrenden för jakt, fiske och slåtter som godtogs eller avslogs av lappbyns
husbönder vid mötet inför lappfogden om ett ökat tryck på resurserna i deras område.
Avslagen motiverades oftast utifrån om upplåtelsen orsakade intrång på renbetet eller
flyttvägarna.342
Kunskapsproduktionen i utredningen var inställd på utbyggarnas tolk-
ningsföreträde: inverkan på fisket i övre Porjusselet bedömdes som "helt säkert ringa,
helst i rättsligt hänseende, enär stränderna ju tillhöra kronan."343 Utredningsmannen,
fiskeriintentendent I. Arvidsson saknade kunskap om eller ignorerade det faktum att
renskötarna hade fiskerättigheter längs med de vattendrag de flyttade efter.
synnerhet ovan odlingsgränsen på det som ansågs vara kronans mark tillfrågades ren-
skötarna om upplåtelser av fiske på dessa områden.
Vad som var viktigt i ett samman-
hang föll bort i vattenkraftsammanhanget.
Staten uppmärksammade och såg sig som
beskyddare av samernas rätt i förhållande till tredje part ifråga om arrende men inte
när det gällde situationer där staten "återtog" sina rättigheter i fråga om
Ett statligt förhållningssätt som var grundat i dåtidens syn på de
samiska rättigheterna som ett privilegium givet av staten.
341 HLA, SVV, PP, FI:95: Utdrag av domboken vid Jokkmokk lappmarks tingslag, 1/2 1912, s. 7.
342 HLA, LNSA, BI:1 Skrivelse till konungen från Lappfogden 1930-10-17, aktsid 684; HLA, LNNA, BI:1
Utgående skrivelser, Concept protokoll III 1910-1918; HLA, LNNA, A I:1, Protokoll Sammanträde med
lappbyarna i Gellivare socken, 22/3 1922.
343 HLA, SVV, PP, FI:95: Utdrag av domboken vid Jokkmokk lappmarks tingslag, 1/2 1912, s. 7.
I utredningen nämns inte heller inverkan av järnvägen som 1911 hade nått Porjus
förråd.
1914 var kraftstationen färdig att börja producera elektricitet, och följande år
ansökte Vattenfallsstyrelsen om en ny reglering av sjöarna ovanför Porjus.
344 Tillstånd
till den utökade dämningen av Porjusselet beviljades 1915.
Sökandens äganderätt
deklarerades över stränderna längs med Lulejaure som var
beläget inom skogsområdet, men ovanför odlingsgränsen.
Stränderna utgöras
till huvudsaklig del av kronomark och bebos av enstaka lappar och svenska
nybyggare, som livnära sig medelst fiske.
De av nu ifrågavarande reglering
medförda förändringarna [...] framkalla icke någon skada å jord.345
Domstolens etnocentrism framkommer i synen på jordbruket som modernäring då
eventuell inverkan på samernas och nybyggarnas fiske inte diskuteras.
Följande en
agrarkolonial diskurs, diskuterades inte heller överdämnigen av renbetesmark och
flyttvägar.
Tillståndet beviljades då domstolen beräknade att dämningarna varken
skulle orsaka skada för någon som ägde jord uppströms eller nedströms och heller inte
inverka menligt på annan egendom, fiske eller allmänna intressen i vattendraget.
av anledningarna till detta var att
[E]n del ägare [sic!]
vid Luspen och vid sjön som disponerats av enskilda, hade
Kronan numera genom ägoutbyte förvärvat, så att all mark som komme att
beröras av anläggningen [...] befunne sig under Kronans omedelbara
disposition.346
I domstolsmaterialet nämns varken renskötare eller lappväsendet och det framstår
som att länsstyrelsen och lappväsendet var passiva i denna process.
I lappfogde-
materialet finns ingen information om de planerade eller pågående byggnations-
arbetena för husbönderna i byarna att ta ställning till under åren 1910-1914.
Eventuellt
motstånd eller frågor kring utbyggnaden var en icke-fråga belägen på avstånd från
renskötarnas påverkan.
Järnvägen till Porjus å andra sidan som byggdes rakt genom
Sirkas urgamla flyttled skapade svårigheter.
Renskötare krävde ett stängsel för att
skydda renar från att bli överkörda av tåget.
Det stora antal människor som nu
uppehöll sig i Porjus var också ett problem, eftersom nykomlingarnas hundar jagade,
344 Kungl.
Vattenfallsstyrelsen 1913, s. 66; Forsgren 1982, s. 76.
345 HLA, SVV, PP, FI:40, akt 89: Domslut Jokkmokk häradsrätt 18/10 1915, s. 9.
stressade och ibland också dödade renar.
Erik Nilsson Kuoljok och flera andra
renskötare krävde att lappfogden skulle agera.347 Lappfogden informerade inte härads-
rätten om dessa problem, men i ett fall agerade han, när husbönderna i Sörkaitum 1914
krävde att broar skulle byggas för att med ackjorna kunna komma över de djupa
järnvägsdikena.
Lappfogden fick löfte om snar lösning från landshövdingen.
Dessförinnan hade Sörkaitums byakassa fått bekosta fjärdingsmannen Gustaf
Nordwalls utstakande av var dessa broar skulle placeras med bästa hänsyn till
samernas flyttningsvägar.348
Olika faktorer kan förklara lappväsendets passivitet inför Porjusutbyggnaden.
Lappfogden i Norrbotten under denna tid, Julius Hultin, var född 1856 och hade
tidigare tjänstgjort som länsman i Jukkasjärvi, norr om Kiruna innan han utsågs till
lappfogde 1897.
När Porjus diskuterades och initierades närmade sig Hultin slutet av
sin karriär, arbetet framstår som ostadigt vilket kan spåras i hans årsberättelser som
blev kortare och mer oberäkneliga under de sista åren.
Detta kan troligen ha haft att
göra med åldern och yrkets fysiska påfrestningar, särskilt i Norrbotten vilket var det
geografiskt största distriktet, där lappfogden förväntades resa över stora ytor, ofta till
fots eller med skidor.
I detta kan delvis förklaringen till Hultins begränsade
inblandning i arbetet omkring utbygganden i Porjus återfinnas.
Hultin var dessutom
kritisk mot renskötselns organisering och utveckling i länets sydligare områden, vilket
inbegrep Jokkmokk och Gällivare, där samerna enligt Hultin blivit alltmer försumliga
i skötseln av renarna.
Denna attityd kan ha bidragit till det ointresse gentemot de
tänkbara konsekvenserna av Porjus-utbyggnaden som materialet avspeglar.
Projektet
sågs dessutom troligen som en isolerad händelse och inte som den första av många
framtida kraftutbyggnader i området.349 Men lappfogdens och lappväsendets ointresse
för intrånget inverkar på renskötarnas möjligheter att agera och tillvarata sina
rättigheter.
Lappfogdens uppgift att vid möten med renskötarna förmedla och lägga
vikt vid andra aktörers och myndigheters ageranden och krav på renskötseln ska inte
negligeras vid denna tidsperiod då lappväsendet visserligen ännu är ungt men ändå
etablerat i sin roll som övervakande myndighet gentemot renskötarna.
347 HLA, LNNA, BI:1 Concept protokoll III 1910-1918, 342, Utkast till protokoll Jokkmokk, 1/2 1911; EII:1a:
Erik Nilsson Kuoljok m.fl.
till Lappfogden, 16/5 1911.
348 HLA, LNNA, BI:1, Concept protokoll III 1910-1918, 412, Utkast protokoll sammanträde med lappbyar i
Gällivare socken, 28/12 1914; Bok IV, 718, 720, Yttrande till KB 12/2 1915; Bok IV, 777, Svar från KB, Walter
Renskötare involveras i arbetet
Per Persson Parffa och hans hustru Brita Johanna Sikku i Tuorpons lappby med
sommarviste i Staloluokta vid Virijaure, hade från år 1913 och in på 1920-talet anlitats
som vattenståndsobservatörer av Vattenfallsstyrelsen.
Vattenfallsstyrelsens kontroll-
anter uppvisar dock en ambivalens över tillförlitligheten av observationerna trots att
Parffa var både läs- och skrivkunning samt besatt erforderliga kunskaper för uppgifter-
na.
Det berodde mer i att "meddelade instruktioner till observatören tycktes också en
del hava brustit" än vad som ändå inte underlät att påpekas, att man av observatörerna
"av här ifrågavarande slag ej får begära alltför mycket".350 Trots den paternalistiska
inställningen låter Vattenfallsstyrelsen tidigt en del viktiga uppgifter skötas av samer
som bodde i det berörda området, där en aspekt är att det troligen inte fanns några
andra att tillgå i dessa milsvida, glest befolkade trakter.
Även om Vattenfall indikerar att regleringar av högre belägna sjöar i vattensystemet
planerades vilket bland annat vattenståndsmätningar i Virijaure indikerar, nämndes
inte renskötseln i relation till en reglering av Lulejaure.351 Sökanden underlät att göra
en utökad utredning om inverkan på fisket i Lulejuare samt om vattenvägar och
transportleder.
Det diskuterades inte heller huruvida de ägoutbytta och på så vis
bortkopplade landägarna och arrendatorerna endast var fiskare eller ifall de nomad-
iserande renskötarna i området överhuvudtaget kunde bli ägoutbytta från sina fiske-
Andrea Amft har i sin avhandling lyft fram en kombination av renpest,
dåliga betesår och rovdjursangrepp som anledningar till att många i Lulesamiskt
område under 1910-talet förlorade renar och övergick till bofasthet med fiske som
basnäring.352 För dessa samer kom en vattenreglering med negativa följder på fisket
att slå mot deras nuvarande näring samt genom en reduktion av marker, även försvåra
ett återinträde i rennäringen vilket på sikt innebar en förlust av samiska rättigheter.
Det norska Trondheims elektrisitetsverk ämnade vid planeringen av en reglering av
Nean i Jämtland, att skapa en 13 kilometer lång sjö med en yta av 20 km².353 Rensköt-
arna i Mittådalens och Handölsdalens lappbyar involverades tidigt i frågan och avslog
Trondheimsverkets första ansökan 1912.
Lappfogden informerade länsstyrelsen att
350 HLA, SVV, PP, FI:43, Åtgärder, Reseberättelser, Reseberättelse 1920, s. 4; Citat s. 5; se även Bilaga 7, s. 8.
351 Planer på att reglera Suorvajaure och närbelägna sjöar, Virijaure och Satisjaure framkommer i material
från 1914 där nämns ingenting om renskötseln men dock om Svenska och samiska nybyggare utefter
stränderna.
HLA, SVV, PP, FI:43, Förslag till reglering av Stora Luleälvs källsjöar.
193, Volym 3: Lappkommittén yttrande om Nean 14/5 1921.
renskötarna hade understrukit förlusten av det bästa gräsbetesområdet men hade
instämt att det skulle kunna kompenseras med ett stängsel som utbyggaren föreslag-
it.354 Stängslet som ämnades dras längs den Svensk-norska gränsen, skulle underlätta
för renskötseln och göra dämningsföretaget förmånligt inte bara för renskötarna och
Trondheims elverk, men också för svenska staten som annars skulle behöva finansiera
den dyra avgränsningen.
När Trondheimverkets ansökte om utbyggnad en andra gång
1917, artikulerades lappfogdens inflytande och övertalningsförsök, men renskötarnas
motstånd kan också märkas:
Tilladelse blev dengang ikke givet, da opdæmningen blev fraraadet av de
lapper, som hadde ret til renbeite paa det omraade, som ville bli oversvømmet.
Dette forhold er imidlertid nu ændret, idet lapperne sidste sommer gjennem
forhandlinger med lappefogden i Jämtland har faat nærmere forklaring
angaaende opdæmnigen.355
Vid ett möte med Trondheimsverket 1917 uttalade renskötarnas representanter, Olof
Liljedahl och Nils Jonasson Ringdahl, ett starkt stöd för att ett effektivt stängsel skulle
byggas för att hindra renar att vandra in i Norge.
Även om det mesta av byarnas bete i
Neadalen skulle förloras, fanns det liknande betesmarker tillgängliga på andra platser
i deras distrikt.
Ett stängsel skulle innebära att andra områden kunde användas på
bättre sätt och därför kunde effekterna av stängslet uppväga förlusten av gräsbetet i
dalen.
Den konstgjorda sjön kunde tjäna som en naturlig barriär mellan de båda
byarna och hindra att renarna blandades under tiden som betet längs riksgränsen
användes.356
I fallet med Nean var lappfogden, Abraham Staaff mer aktiv i förhandlingarna än
sin kollega Hultin i Norrbotten, vilket kan förklaras med en klar skillnad i deras
situation.
Staaff hade även han en bakgrund som kronolänsman innan han blev utsedd
till lappfogde 1905, han var åtta år yngre och fortfarande i början av sin yrkesbana i
vilken han skulle stanna till 1929 och visa sig mycket aktiv.
Renskötselområdet i
Jämtland är i förhållande till Norrbotten relativt litet, vilket underlättade arbetet för
lappfogden.
Staaffs syn på samerna, hur de skulle leva och utöva renskötseln kan sägas
vara paternalistisk i den meningen att han ansåg sig som utomstående veta deras bästa
och han tog tillfällen i akt att förändra förvaltningen efter sina egna principer.357 År
Dnr 77 till Länsstyrelsen 7/11 1912.
355 ÖLA, LJA, FIX b: 16: Magistraten i Trondhjem till Länsstyrelsen i Jämtland, Ansökan 10/2 1917, s. 4.
356 ÖLA, LJA, AI:7, Protokoll sammanträde med Mittådalens Lappby, 12/3 1917.
1915 initierade han till exempel en uppdelning av de existerande åtta lappbyarna till
fjorton för att förbättra övervakningen av renskötarna och deras näring.358 Staaff
ikläder sig den pastorala maktutövningen i det att han såg det som sin plikt att agera
som förmyndare för samerna och att skydda dem från externt inflytande vilket kan ha
påverkat honom i fallet med Nean, där initiativet kom från Norge.
Under denna tid
pågick dessutom förhandlingar mellan Sverige och Norge gällande den gränsöver-
skridande renskötseln och även om en konvention inte skulle komma att undertecknas
förrän 1919 var det sannolikt att samerna i Jämtland kunde förlora sin rätt till renbete
i grannlandet.
Gränsen skulle då behöva stängslas längs vissa sträckor för att hindra
renarnas överfart till Norge.
I vattenmålet Nean fanns en möjlighet för svenska staten
att uppnå detta och samtidigt undslippa kostnader.
Renskötseln vid Nean blev då en
bricka i spelet om renbetet mellan länderna.
Karta 3:3.
Nean med Handölsdalens och Mittådalens samebyar samt Sylsjön, det magasin
som tillskapades under 1950-talet.
Förhandlingarna kring Nean skulle dock inte leda till någon enkel och snabb lösning.
Under de följande åren dök nya aktörer upp på den svenska sidan.
Vattenfallsstyrelsen
ålades ett remissyttrande 1918 där man som villkor för dämningen föreslår en
överenskommelse mellan länderna som tillförsäkrade en svensk reglering av Neans
norska motsvarighet, Femunden, Klarälvens källsjö på norska sidan.359 Återigen blir
renskötseln vid Nean en spelmark men nu i ett vattenkraftpolitiskt spel.
Trondheims-
verkets svar på förslaget var att Vattenfallsstyrelsen uppenbarligen negligerade dem
vars intressen hotades mest, nämligen renskötarna i området, för att säkra svenska
intressen och framtida kraftprojekt som inte ägde någon jämförbarhet, då en reglering
av Femunden ansågs mer värdefull än Nean ur ett kraftutbyggnadsperspektiv.
Ännu en remissinstans var den statliga Lappkommittén som under åren 1919 till
1923 utredde den "interna lappfrågan" när den externa frågan ansågs vara löst genom
beteskonventionen med Norge.361 Kommittén förespråkade en skyndsam behandling
av ärendet.
Intrånget på betesmarkerna ansågs vara betydande men på grund av att
renantalet i området var relativt lågt bland annat på grund av svåra vintrar,362
bedömdes de resterande markerna tillräckliga i kombination med nyttan av det
utlovade stängslet.
Frånsett användandet av områden i direkt anslutning till riks-
gränsen skulle jämtlandssamernas betesrätt i Norge upphöra 1923 och hårdare regler
för skadeersättningar skulle införas.
Att förhindra en "reninvasion" till Norge blev nu
viktigt och stängslet som Trondheimsverket utlovade betraktades som en lämplig
åtgärd för att uppnå detta mål.
Eftersom områdena var avsatta till renskötselns
exklusiva nyttjande borde all kontant skade- och intrångsersättning samt arrende-
avgiften gå till Jämtlands läns lappfond.
Kommittén var enig om många frågor som
renskötarna hade lyft fram såsom att hundar inte skulle tillåtas i området och att
byggnader av tillfällig natur skulle flyttas från platsen när byggarbetet var färdigt.
Därtill ansåg de kommitterade att om inte ansökan snart kom under behandling av
vattendomstolen utan blev fördröjd av myndigheterna, befarade man att staten i
slutändan skulle få bekosta stängslet.363
Under 1922 skrev flera renskötare till lappfogden och underströk betydelsen av
renstängslet.
En av dem var Lars Larsson Kråik som poängterade vikten av att båda
Kungl.
Vattenfallsstyrelsen till regeringen, 23/4 1918.
360 ÖLA, LJA, F IX b:16: Akter och domar i vattenrättsmål, Nean: Brev från Trondhjems magistrat till
361 Kommittén hade Samisk representation genom bl.a.
Torkel Tomasson och Gustaf Park men deras
deltagande och inflytande anses ha varit begränsat.
362 HLA, NLLA, DIb:37 Utredning om värdet av de skador som uppkommit på renbete genom reglering av
Suorva-sjöarna i Norrbottens län, 28/6 1951, s. 7f.
3: Lappkommitténs yttrande angående Nean, 14/5 1921.
stater bekostade stängslingen: "Det vill jag icke säga att Sverige alenast skall uppföra
stängslet för det är af lika behov av Norska lappar som det höres har de gjort fram-
ställning om."364 Samma år blev Trondheims elverk förhindrad av norska regeringen
att gå vidare i sina förhandlingar med svenska myndigheter, dammprojektet i Nean
blev lagt på is innan det återupptogs till behandling, först 1934, sedan 1947 i en ny
ansökan för att under slutet av 1950-talet komma till utförande.365
Den ekonomiska inramningen av utbyggnadsprojekten är tydlig med Nean och
Porjus som vid en ytlig betraktelse ter sig som varandras motsatser.
I Porjusmålet
existerade inte renskötseln i planeringen, i fallet med Nean var renskötselns intressen
ett tungt vägande argument.
Vid närmare anblick framträder dock statens national-
ekonomiska intressen: den förhärskande synen i båda fallen vara att områdena endast
kunde användas för renskötsel, åtminstone tills något annat dök upp.
I Porjus var den
svenska staten exploatör med industriell utveckling i området som ett mål; med Nean
fanns inte det alternativet då älven avrann till Norge.
Det nationalekonomiska
intressets prioritering manifesteras i försöken att undvika finansieringen av ett
nödvändigt och kostsamt renstängsel utmed gränsen, ett behov som förstärktes med
den svenska politiken i och med renbeteskonventionen 1919.366
Det regleringsmagasin som kallas Suorva bestod ursprungligen av sju sammanlänkade
sjöar och ligger nio mil uppströms Porjus.367 Vattenfallsstyrelsen ansökte 1919 om att
dämma utflödet från Suorvajaure och höja vattennivån med nio meter.
Dämnings-
området låg inom Sirkas och Sörkaitums året-runt-marker samt Stora Sjöfallets
nationalpark.
Men utan någon större diskussion i riksdagen bröts det av skada hotade
området ut ur nationalparken för att tillåta projektet.368
Tjänstemännen i Norrbottens läns lappfogdedistrikt kom denna gång att ha en mer
aktiv roll.
Två lappfogdar arbetade nu i länet, J.O.
Holm, från Svapavaara,
Nedertorneå, som anställdes 1915 och Claes Österberg från Edefors, Överluleå, som
utsågs till lappfogde 1916 då Norrbottens län delades i två distrikt där gränsen gick
364 ÖLA, LJA, F IX b:16, L. Lars Kråik till Lappfogden, 22/9 1922; Se även Nils Nilsson till Lappfogden, 2/6
1922; Olof Liljedahl till Lappfogden, 7/7 1922.
PM om villkor för koncession; Bilaga Överenskommelse Trondheims
Borgmesterkontor till Konungen, 24/4 1934, s. 2; ÖTR, MVD, Ans.
366 Udtja Lasse, 2007, s. 57-59; se även diskussion i kapitel 2.
367 Dessa sjöar benämns i vattendomstolsprotokollen som Päskajarnga, Napeljargna, Alemusjaure
Sjåtnjajarnga, Luoktanjarkajaure, Årrojarnga, Nikkojarnga samt Råtjajaure/Ruotjajaure.
UTR, NVD, Ans.D.
3/1919 Suorva, Avd II, Koncept Hemställan till Kungl.
precis genom Stora sjöfallet och det som kom att bli Suorvamagasinet.
Holm och
Österberg representerar en förändring i lappfogdeyrket som blir tydlig från 1910-talet.
Emedan lappfogdar tidigare hade rekryterats bland lokala statstjänstemän, särskilt
länsmän, hade de fogdar som utsågs från detta decennium och framöver en akademisk
utbildning och saknade ofta en etablerad inflytelserik position i lokalsamhället.
På ett
sätt kan detta vara ett resultat av att yrkets förpliktelser utökats och att ansvars-
fördelningen förändrats, vilket krävde akademiska kvalifikationer.
Både Holm och
Österberg hade arbetat i statliga utredningar om renskötseln och därigenom förvärvat
epitet som "lappexperter", vilket bidragit till att de av myndigheterna betraktats som
lämpliga kandidater för lappfogdetjänsten.369
Redan år 1917 utsåg länsstyrelsen i Norrbottens län Holm och Österberg att
undersöka Suorvaprojektets inverkningar på renskötseln.
Lappfogdarnas undersök-
ning fann att förlusten av betesområden för Sirkas och Sörkaitum skulle bli ringa men
att en ny flyttled måste skapas då den gamla blev satt under vatten.
Enligt Österberg
var den mest oroande aspekten det stora antal människor som skulle bosätta och
uppehålla sig i området under byggnadstiden.
Fiske och användande av stora områden
skulle störa renskötseln och hundar som togs med ansågs vara ett särskilt stort
problem,370 vilket man troligen lärt från det nya samhället i Porjus.
Österberg ansåg
vidare att
Den av Kungl.
Vattenfallsstyrelsen sökta rättigheten kan givetvis ej nekas
endast med hänsyn till lapparna och deras näring, men med rättighetens
beviljande böra dock sådana villkor förbindas, att olägenheterna för lapparna
i möjligaste mån förminskas.371
Renskötseln skulle inte få stå i vägen för vad som uppfattades som en rätt för statens
bolag.
Men Vattenfallsstyrelsen borde dock betala en årlig avgift till länets lappfond för
rätten att dämma vid Suorva.
Lappfogdens förhandsinformationsläge och förmyndar-
position gör att denne, utan inblick från renskötarna, levererade ett utlåtande som i sin
form av skrivbordsprodukt inte uppmanade till någon eftertanke gällande renskötselns
Lappfogdarnas okunskap initialt blev ett alibi för exploateringen.
370 UTR, NVD, Ans.
D. 3/1919 Suorva, avd I: Bilaga 3 till ansökan, Lappfogde Claes Österbergs utlåtande, 8/2
Renskötares kunskap
Vid domstolens första syneförrättning vid Suorva infann sig en schaktmästare från
Porjus vid namn Ivar Kuorak som blev utfrågad om konsekvenserna för renbetet och
flyttningslederna.
Kuorak var född och uppvuxen i en renskötande familj och han lyfte
fram liknade aspekter som lappfogdarna hade gjort men med tydligare referens till
renskötarna.372 Varken lappfogden eller några aktiva renskötare var närvarande vid
detta tillfälle, även om Kuorak hade arbetat som renskötare var han inte förordnad från
länsstyrelsen att agera som rådgivande om, eller sakkunnig på, renskötselns område.
Däremot var han anställd av Vattenfallsstyrelsen och kom senare att sammanställa
namnuppgifter på sjöar, holmar och öar belägna inom Suorvamagasinets uppdäm-
ningsområde inom ramen för den etnologiska undersökning som Vattenfallsstyrelsen
ålades att utföra.373
Genom Kuoraks, Olofsson Rims och Persson Parffas arbetsuppgifter kan man
konstatera att lappväsendet inte hade monopol på att förmedla kontakter och uppgifter
från externa bolag i renskötselområdet.
Vattenfallsstyrelsen vände sig åtminstone
initialt direkt till samer.
Men genom att Kuorak agerade representant eller sakkunnig
för renskötseln vid den första synegången visar att Vattenfallsstyrelsen gick förbi ett
led i byråkratin.
Kuorak anlitades även när det gällde att föreslå åtgärder för den
försvårade övergången för renar vid Vuojat Ätno.
En prestigestrid verkar ha upp-
kommit där lappfogdarna, uppbackade av vad de anförde vara ett stöd från
renskötarna, föreslår en fast broförbindelse, där Kuoraks förslag var ett simningsställe.
Brobygget försökte Vattenfallsstyrelsen avstyra genom att åta sig att transportera över
renkalvarna vid för högt vattenstånd.374 Ivar Kuorak var uppvuxen inom Sirkas lappby
och sade sig ha för avsikt att återvända till näringen och torde därför vara insatt i och
mån om renskötseln och de lokala förhållandena i området.375 Lappfogdarna torde,
efter några år i arbetet och med det stöd de hade från renskötarna, även ha sådan
kunskap, därför är dessa förslag svåra att bedöma.
Kuorak kan lika gärna ha gått
Vattenfallsstyrelsens ärenden för att avstyra ett fördyrande brobygge, som att veta och
förmedla vad som passar bäst för rennäringen medan lappfogdarna kan ha föreslagit
vad som föll dem själva bäst in, med ett påstått stöd från renskötarna.
372 UTR, NVD, Ans.
373 HLA, SVV, PP, FI:47 Vattenrättsfrågor, Etnologiska undersökningar; N.K.
Sundblads brev till Stig Bergsjö
Den etnologiska undersökningen uppges i Biörnstad 2006 vara försvunnen.
374 HLA, SVV, PP, FI:47 Vattenrättsfrågor, Åtgärder rensimning, N.K.
Sundblad till Vattenfall, 29/7 1921;
Förslag till anordnande av simningsställe, 10/3 1922; N.K.
Sundblad till Vattenfall, 15/3 1922; Lappfogde
Österberg till N.K.
Sundblad till Vattenfall, 15/8 1922; N.K.
Sundblad till
Sundblad till Vattenfall 28/10 1922.
375 UTR, NVD, Ans.
29ff
Kungligt medgivande
Lappkommittén konsulterades om Suorva 1920 och gav ett andra utlåtande 1923.
I det
första ansåg man sig inte ha fått nog kunskap eller information för att bedöma de
verkliga inverkningarna på området vilket vittnar om att processen gick litet för
snabbt.
Men gällande förlusten av betesmarker och kalvningsland torde effekterna
säkert bli betydande.
Förlusten kunde dock överkommas eftersom det fanns lämpliga
områden tillgängliga i närheten.
Gällande de beräknade ökningarna av renhjordarnas
storlek och de planerade tvångsförflyttningarna från andra lappbyar till detta område,
en följd av renbeteskonventionen, kunde dämningen orsaka trängsel på beteslanden.
Kommittén var enig med lappfogdarnas krav och uttalade sitt stöd för förslaget om en
avgift till lappfonden som villkor för dämningen.376 Med ett kungligt medgivande, där
bestämmandet av villkoren för företaget sköts på framtiden, gav vattendomstolen
tillstånd att påbörja arbetena i Suorva 1921 och tillstånd gavs också för viss dämning
utan att kravet att beräkna den ekonomiska vinningen av företaget hade uppfyllts.
Detta förfarande blev föremål för protest från Kammarkollegiet som företrädde de
allmänna intressena.377 Om lagen gav utrymme för att frångå reglerna om beräkningen
av företagets nytta är oklart.
Däremot gav lagen utrymme för vattendomstolen att
hemställa om konungens medgivande vid byggande i vatten "av synnerlig betydelse för
näringslivet eller för orten eller eljest från allmän synpunkt" även om hinder mötte
enligt den ekonomiska tillåtligheten och de allmänna intressena.378
Alternativ rättstolkning
Kammarrådet Tom Wohlin anförde att det tidigare i målet framhållits från "det
allmännas sida" att samernas rätt att nyttja renbetesmarkerna inte var av "prekarisk
natur", vilket jag tolkar som att rätten var säker.
Ett precario-bruk är ett tålt bruk och
innebär att ägaren i princip kan säga upp bruksrätten även om den pågått länge,379
vilket enligt Wohlin alltså inte var fallet med samernas renbetesrätt.
Eftersom kronan
inte var berättigad att för fiskaliska, skattemässiga, intressen disponera över denna rätt
torde det följa, enligt Wohlin, att intrång på denna rätt måste av vattendomstolen
betraktas som ett intrång på egendom tillhörig annan, alltså renskötarna.
Att detta
376 UTR, NVD, Ans.
D 3/1919 Suorva, avd I: Lappkommitténs yttrande till Norrbygdens vattendomstol, 30/1
377 UTR, NVD, Ans.
D. 3/1919 Suorva, avd II: Kungl.
Medgivande, 22/4 1921, aktsid.
154-156; NVD Protokoll
3/8 1921; Utdrag NVD Protokoll och Utslag meddelat 8/4 1922, aktsid.
Suorva, avd I: Anförande av kammarrådet T. Wohlin med bilaga, 21/3 1922, aktsid.
379 Falkanger, Thor & Falkanger, Aage Thor, Tingsrett 2007, s. 309.
gällde för enskildas fiskerätt som skadades av regleringen, var uppenbart.380 Kammar-
kollegiet gav här en annan rättstolkning än den som kommit att tillskriva staten rätten
att vid exploateringar urholka renbetesrättens karaktär.
Denna Wohlins tolkning vann
inte genomslag, men fanns dock kvar vid sidan om i diskussioner kring kraftutbygg-
nader.
Den tolkning som fick genomslag i rättsprocessen var baserad på en kollektivisering
av renskötseln som en enhet över hela landet och en föreställning om renskötande
samer som ett kollektiv, inte individer.
Denna tolkning gav också staten rätt att
disponera över vissa av samernas rättigheter, vilket exempelvis fått konsekvensen att
ersättning för förlorat renbete inte har gått till det berörda hushållet, gruppen eller
lappbyn, utan till lappfonden för att kollektivt distribueras efter behov för hela landets
renskötsel.
Wohlins alternativa tolkning skulle kanske inte avkolonialiserat rättssystemet men
om den fått gehör kunde det åtminstone på ett tidigare stadium gett renskötarna rätt
till ersättning för förlorad och dämningsskadad renbetesmark.381 När den första ren-
beteslagen debatterades i riksdagen och särskilda utskottet på 1880-talet, ifrågasattes
aldrig samernas rätt till renskötsel på året-runt-markerna.
I fokus stod istället
huruvida rätten till vinterflyttningarna skulle lagstadgas eller inte, och främst vilka
konsekvenser det skulle få för enskilda jordägare.
Om renskötselrätten på året-runt-
markerna ansågs så självklart, där samerna hade en rätt på grundval av besittnings-
tagande av marken som idag kallas ockupation, reser sig frågan varför denna rätt är
totalt frånvarande något decennium senare i diskussionerna kring vattenlagen och
utbyggnaderna i Porjus.
Att tolka till fördel för industri och vattenkraftutbyggnad hade
dock sin idégrund i förarbetena till 1886 års RBL där renskötselns utövning inte ansågs
ge upphov till äganderätt.382 De svenska lagstiftarna bar och tillämpade samma tanke-
gods som kolonisationspolitiken gentemot de nordamerikanska och australiensiska
urfolken där åsidosättande kunde ske när det gällde att för staten säkra resurser av
omfattande karaktär.383
Vid 1910-talet framstår ett statligt ägande av renbeteslanden som närmast självklart
och synsättet fastställdes under 1920-talet av en utredning om lappskattelands-
380 UTR, NVD, Ans D. 3/1919 Suorva, avd I: Anförande av kammarrådet T. Wohlin med bilaga, 21/3 1922,
aktsid.
381 Se diskussion i Allard 2010, s. 44f; Bengtsson 2004, s. 24
14f; Se även Hall 2013; Stephenson 2011.
institutet.384 Denna ståndpunkt har att göra med rätten till utvinning av vissa natur-
resurser vilkas värde staten vid denna tidpunkt insett och förfarandet utgör en tydlig
kolonialism.
Statens äganderätt ifrågasattes inte på detta stadium men blir befäst
bland annat genom styrande över hur markersättningen skulle utformas.
I sin tur blir
utformandet av markersättningen en förklädd erövringspolitik och en möjlighet att
återigen bekräfta statens äganderätt över området.
Inom kolonial diskursanalys används olika typer av troper eller bildspråk.
Mary
Louise Pratt använder begreppet anti-conquest, med vilket hon menar de represent-
ationsstrategier som en europeisk borgarklass använt i reseskildringar och upptäckts-
litteratur för att oskyldigförklara sig och distansera sig från en äldre imperieretorik
kring erövring.385 Förnekandet av erövring/-exploatering genom kolonialmaktens eller
exploatörens omskrivning av händelsen i olika former som ibland tar sig uttryck i ett
avtal mellan jämbördiga parter.386
Något som framstår som omskrivningens motsats där den koloniala suveräniteten i
området bekräftas genom olika tekniker har använts av David Spurr på såväl litterärt
och journalistiskt som administrativt material.
Retoriken utgår från ett kollektiv som
idealiserar sig själv i bland annat civilisationens, humanitetens, vetenskapens och
utvecklingens namn, en bekräftelse som repeteras till dess bekräftandet av dessa
värden i sig själva blir ett medel eller mantra för att tillskansa sig makt.387
De viktigaste utsagorna i den koloniala diskursen handlar om att rättfärdiga och
bekräfta auktoriteten hos den som kontrollerar diskursen genom att demonstrera en
slags moralisk överlägsenhet vilket kommit till uttryck i exempelvis "The White Man's
Burden".388 Uttrycket handlar om en uppfattad patriarkal plikt att sörja för den som
inte ansågs kunna planera eller ta ansvar för sig själv vilket exempelvis kan överföras
till den förmyndarposition som lappfogden gavs gentemot renskötarna.
I detta
sammanflyter det koloniala bildspråket med den pastorala makten.
Bekräftelsens taktik blir tydlig, där kolonialmaktens omstridda landrättigheter
slutgiltigt blir befästa via vattenmålen.
En industrikolonial diskurs i en omskrivning av
erövring framgår genom utsagorna om att markerna, som inte uppmärksammas som
renbetesmarker, anses tillhöra kronan i fallet med Porjus och Suorva, och med fallet
384 Åke Holmbäck, Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling.
SOU 1922:10; Lundmark
385 Mary Louise Pratt Imperial Eyes 1992, s. 7.
386 Pratt har kritiserats för att genom sina verktyg underbygga en sådan uppfattning, se Parry 1997, s. 15,
därför krävs denna nyansering.
387 David Spurr, The Rhetoric of Empire 1993, s. 4, 98, 109ff
Nean utger sig statens företrädare - lappfogde, länsstyrelse och lappkommitté - att
agera med renskötarnas bästa i åtanke.
Vattenfallsstyrelsen visar dock tydligt sina
intentioner om att få rätt att dämma en källsjö i Norge i utbyte mot Nean.
Delaktighet och motstånd
Det första mötet inför lappfogden som berörde Suorvaprojektet hölls först 1921 och då
presenterades arbetsplanen och de nya vattennivåerna i sjöarna.
Även om medgivande
till arbetena gavs strax därefter förordnades Erik Eriksson Kuoljok och Paulus Åstot
från Sirkas samt Per Persson Skano och Anders Pannasson Kitok från Sörkaitum att
biträda lappfogden i utredningen.
Alla fyra var Lulesamer med kännedom om området,
vilket kan vara viktigt att påpeka då de första tvångsförflyttningarna av Karesuando-
samer redan hade påbörjats till området.
Renskötarna blev därmed mer involverade i
processen, vilket är tydligt i lappfogdarnas andra utlåtande 1922.389
Regleringsmagasinet Suorva bestod ursprungligen av sju sammanlänkade sjöar.
Ett
landskap som visar sig när flerårsmagasinet töms.
Renskötarnas deltagande i utredningsprocessen innebar att lappfogdarna insåg att
markerna som förlorades inte enbart kunde beräknas som en procentandel av lapp-
389 HLA, LNNA, A I: 1, Protokoll Sammanträde med lappbyarna i Gellivare socken, 21/3 1921.
byns totala tillgängliga betesareal, utan att specifika markanvändningar och andra
immateriella samverkande faktorer, såsom renarnas föredragande av ett område
framför ett annat under en viss tid, var centrala kunskaper vid beräkningen av
konsekvenserna.
I det andra utlåtandet ansåg lappfogdarna nämligen att inverkan på betesområdet
var mycket allvarligare än vad de första beräkningarna hade visat på grund av mer
nyanserade perspektiv på användningen och kvaliteten på de marker som skulle
förloras.
En elftedel av den totala betesarealen för Sirkas skulle förloras, mark som var
högkvalitativt vårbete och av motsvarande betydelse som hela återstoden av området.
Lappfogdarna bedömde även förlusterna av visten och båtplatser, där förlusten av
visten ansågs som mindre skadligt.390 Detta visar myndigheternas och lappfogdarnas
prioritering av det som direkt kunde hänföras till renskötselns utövande, såsom
betesmark, antal renar, båtplatser och flyttleder, medan andra aspekter av samisk
kultur och kulturmiljöer bagatelliserades.
Lappfogdarnas tidigare deltagande i statliga
utredningar hade gett dem formella meriter att utnämnas till sina ämbeten.
Men det
hade inte utrustat dem med nödvändig kunskap om hur en komplicerad näring och
livsföring som renskötseln fungerade vilket visade sig i det första utlåtandet från 1917
som antog att effekterna av dämningen skulle vara små och begränsade.
Trots de fördjupade insikterna om betesmarkernas betydelse genom renskötarnas
involvering framhöll lappfogde Österberg i sitt utlåtande att projektet inte skulle föra
med sig några egentliga ekonomiska förluster utan snarare skapa hinder i arbetet både
för enskilda och hela lappbyn bland annat genom att:
en hel del unga lappar lockade av de goda förtjänsterna i Porjus och Suorva
helt och hållet eller tidvis övergiva nomadlivet och deltaga i arbetena på dessa
Det betalar sig bättre att vara arbetare i Porjus eller Suorva än att gå
som lappdräng.
Åtminstone för tillfället.
Och arbetet är ej så ansträngande.
Följden härav har emellertid blivit den, att det nu är synnerligen svårt [...] att
kunna skaffa sig det antal renvaktare, som är behövligt.391
Detta ansågs motivera att ersättningarna skulle sättas så högt som möjligt för att just
kompensera svårigheter för enskilda, byar och renskötseln i allmänhet.
Här sker en
omskrivning av betesmarksförlusten till en förlust som rör arbetsliv och kultur och blir
därför en svårare inverkan att beräkna i den ekonomiska balansräkningen.
Holm
390 UTR, NVD, Ans.
D 3/1919 Suorva, avd I: Lappfogdarnas utlåtande, 8/8 1922, s. 10
391 UTR, NVD Ans.
D 3/1919 Suorva, avd I: Lappfogdarnas utlåtande, 8/8 1922, s. 19.
argumenterade i sitt utlåtande i linje med "lapp-skall-vara-lapp"-politiken, att
dämningen skulle resultera i ett bofast leverne då "renskötaren" kunde ta
intryck, som icke verkar i god riktning på honom.
Renskötaren får genom
dessa intryck andra intressen än renskötseln och kan överge nomadlivet eller
ock försummar han sin egen för honom lämpligaste näringsgren.392
När lappkommittén presenterade sitt andra utlåtande 1923 ansåg även den att
konsekvenserna för renskötseln var allvarligare ut än vad de tidigare beräkningarna
visat och att ekonomisk kompensation var nödvändig.
Utbyggnaden begränsade också
möjligheterna för utökade renhjordar vilka hade planerats efter renbeteskonventionen
1919 med Norge.
Kommittén framhöll därför att ersättning skulle användas för
renskötselns bästa i hela landet och inte enbart renskötarna vid Suorva.393
I detta sammanhang bör också uppmärksammas, att de lappar, som hava sitt
tillhåll i ifrågavarande trakter icke rimligen torde kunna göra anspråk på att
ensamma komma i åtnjutande av vederlaget i fråga.394
Här visar lappkommittén hur de kollektivistiska principerna som den statliga
styrningen av rennäringen följde, överfördes till vattenmål då ersättningar för förlorat
renbetesland i ett område fonderades för renskötseln i hela landet.
Det står också i
kontrast till kammarrådet Tom Wohlins alternativa rättstolkning.
Att ersättningen
också skulle ges årligen för att även kunna utgå i framtiden och inte förbrukas som
engångssumma av de renskötare som drabbades, kan ses som ett utslag av paternalism
där myndigheterna ansåg renskötarna inkapabla att ta ansvar för sin framtid.395 I
rummet och tiden förflyttades kompensationen från de som blivit lidande.
nordsamer som skulle komma att tvångsförflyttas under senare delen av 1920- och
början av 1930-talet måste söka sina nya hemvister längre söderut i renskötsel-
området, i Västerbotten och Jämtland.
En undersökning om missförhållanden i
renskötseln 1931, som var en del av arbetet inom 1930 års lapputredning, visar just att
393 UTR, NVD, Ans.
D 3/1919 Suorva, avd I: Lappkommitténs yttrande, 31/5 1923, aktsid.
394 Ibid., aktsid.
395 Det finns dock exempel på arrangemang som föreskrivits i annan fastighetsrättslig lagstiftning, bl.a.
när
det gäller ersättning för framtida skada enligt 32 kap.
9 § miljöbalken, utan att det innebär någon
nedvärdering av de skadelidande.
I fallet med ersättningen som lappkommittén syftade på var den dock
ackompanjerad av ett regelverk som förutsatte renskötarnas oförmåga att hantera ekonomi.
Fördordningar m.m.
rörande Lappväsendet inom Västerbottens län, Umeå 1914.
inflyttningen till Jokkmokks norra delar blivit för stor.
Det rådde "ren överbefolkning"
där, vilket hänvisar till Sirkas men ingen parallell görs i undersökningen till att
renbetesmarkerna minskades på grund av vattenkraftutbyggnaden.396 I undersökning-
en framkommer en motsättning mellan de inflyttade och infödda, och myndigheterna
tar de inflyttades ställning.
De infödda måste anpassa sig trots att det framhölls bland
annat att kvinnorna bland de inflyttade deltog ytterst litet i renskötselarbetet vilket i
förlängningen talar för att myndigheterna tog parti för, eller åtminstone inte motsatte
sig, en ny könsarbetsdelning inom renskötseln.397
Samernas förluster kom att kompenseras genom regleringsavgifter som beräknades
efter det att den ekonomiska avvägningen av projektet var fastställd.398
Då sedan de regleringsavgifter sökanden har att erlägga lämna full tillgång till
tillgodoseende av ifrågavarande intressen finner vattendomstolen det icke
böra åläggas sökanden ytterligare ersättningsskyldighet i anledning av det
intrång företaget förorsakar lappallmogen i avseende å betesmarker och fisket
i sjöområdet.399
Eftersom den direkta ersättning på 10 000 kr per år som föreslagits av
kammarkollegiet 1925 inte fick gehör i domstolen, uppmärksammades inte heller
samerna som specifika sakägare i målet.
För samernas enskilda egendom såsom bodar
kåtor och båtar utgick emellertid ersättning.400
Av de avgörande domsluten framgår att den ursprungliga tanken med
Suorvadämningen rörde en dämning som var sex meter högre än den provisoriska som
genomfördes 1921.
Det var också den höjd som blev bestående för den första
Suorvadämningen eftersom en ansökan om en högre dämning vid avgörandet 1927
ansågs vara förfallen och inte ens önskvärd från Vattenfallsstyrelsens sida.401 I
hemställan till regeringen 1925 framgår den lägre provisoriska dämningen som ett
396 HLA, LNSA, HII, Utredning angående inom vissa delar av Norrbottens län yppade om missförhållanden
avseende å renskötselns bedrivande 1931, s. 2ff.
398 Regleringsavgifter utdömdes först 1929.
NVD, Vattenbok, Nbo Stora Luleälv, Suorva blad 1b; NVD, Ans.
D. 3/1919 Suorva, avd II, Protokoll och utslag 27/7 1927, aktsid.
316ff; HLA, LNÖA, FXVI:50, Norrbygdens
vattendomstols protokoll 24/1 1951, s. 11, 19.
399 UTR, NVD, Ans.
D. 3/1919 Suorva, avd II, Protokoll och utslag 27/6 1927, aktsid.
FXVI:50, Norrbygdens vattendomstols protokoll 24/1 1951, s. 11, 19.
400 "Samernas rätt vid kraftutbyggnad i Övre Norrland" Föredrag av vattenrättsdomare Folke Löwing i
Spörsmål av samiskt intresse vid Nordiska rådets 7:e session 1959, s. 300; NVD, Ans.
II, Koncept Hemställan Kungl.
401 UTR, NVD, Ans.
II, Kungl.
Maj:t till Norrbygdens Vattendomstol 27/8 1926,
verkningsfullt argument i synnerhet då det gällde att mildra omständigheterna kring
de dränkta renbetena.
Såsom framhållits har utgångspunkten för lappfogdarnas undersökningar
varit, att den övre magasinsgränsen skulle komma att läggas så högt som vid
110 m. Givetvis kommer sänkningen av denna gräns till 104,0 m att medföra,
att den areal, som sättes under vatten, blir avsevärt mindre.402
Genom governmentalitetsanalysen kan tillkomsten och uppbyggandet av en
institutionell struktur kring vattenkraftutbyggnad i renbetesområdet belysas.
handlar mindre om en stat som agerar utifrån någon högre, abstrakt position utan
snarare hur denna stats tentakler eller delegerade genom länsstyrelse, lappfogdar,
statliga affärsdrivande verk och vattenrättssystemet utvecklar sig, agerar och
involverar andra aktörer i den institutionella miljön.
Denna miljö skapades kring
specifika frågor, renskötseln å ena sidan och vattenkraftutbyggnad å den andra, vilka i
vissa fall är avskilda från varandra och i andra fall interagerar med många andra
I denna infattning accentueras de koloniala villkoren för renskötseln genom
RBL, villkor som i denna studie kan ses fördjupas i och med att vattenkraft-
utbygganden påbörjas i renbetesområdet där också renskötare involveras som
observatörer i utbyggarens tjänst.
I den tidigare agrarkoloniala diskursen sågs
renskötseln parallell med, men underordnad jordbruket, medan den industrikoloniala
diskursen osynliggjorde renskötseln.
Lappfogdarnas förmynderi och herdeuppgift var i det närmaste lagstadgat och
lämnade begränsat utrymme för renskötarna att agera självständigt och att delta i
planeringsprocesser eller i domstolsbehandlingar annat än som biträden åt lappfogden
eller annan extern expert.
Enskilda samer utanför renskötseln, som Kuorak och
Olofsson Rim har satt mer avtryck som agerande för och mot myndigheternas
ageranden, även om dessa handlingar och positioner kan ses utifrån ett perspektiv av
både kolonial internalisering och som protest mot kolonialmakten.
Ett hierarkiskt
system av kunskaps- och informationsöverföring mellan myndigheter och besluts-
fattare, där renskötarna inkluderades som förevändning, bidrog till att underordna
renskötarna som juridiska subjekt.
Denna underordning är grundläggande för den
struktur som upprätthåller och säkrar kolonialmaktens politiska suveränitet.
402 UTR, NVD, Ans.
Det institutionella ramverkets aktörers och instansers hantering av vatten-
kraftfrågorna avspeglar en samverkan mellan argumenten om nationalekonomiska
intressen och teknologiska, industriella och koloniala idéer och föreställningar.
Nationalekonomins primat var rent tekniskt kodifierat i vattenlagens exploaterings-
vänliga regler, mot vilka andra myndigheter såsom lappväsendet, fogade sig.
Pådrivna
av nationellt- och privatekonomiskt intresse och främjade av en följsam institutionell
omgivning, placerar utbyggnadsprojekten renskötseln i korselden mellan kolonial-
maktens begär efter modernisering och industrialisering och epistemet det allmännas
bästa, som i en governmentalitetsanalys kan ses utgöra den moraliska stöpformen för
styrandet.
Jämförelser kan göras med Eva Jakobsson studie av dämningen av Skagen på 1910-
talet, där bönderna kring sjön förlorade mot argumenten och ideologin hos en
teknologisk överklass representerad av ingenjörer vars argument hämtade styrka långt
från den lokala arena som berörde böndernas villkor.403 Även om resultatet blev
likartat är det en betydande skillnad manifesterat i att bönderna vid Skagen var synliga,
självständiga aktörer till skillnad från det osynliggörande förmynderi och den rättsligt
underordnade position som överskuggade de samiska renskötarnas handlings-
Detta kan exemplifieras med att renskötselrätten under denna tid sågs som
ett privilegium och att vattenlagen inte ens nämner renskötseln, men dock näringar av
betydenhet där uppenbarligen renskötseln eller samernas fiske kunde placeras.
Att lagstiftningen var utformad efter bondesamhället har bland andra Andrea Amft
pekat på.
Det fanns en insiderkunskap eller en etnocentrism där böndernas förluster
vann förståelse från domstolars och myndigheters sida i fråga om vattenkraft-
utbyggnad medan renskötseln ansågs vara något främmande som låg utanför
inspektörers och rättsväsendets kompetensområde.404 Renskötselrätten var inte
inskriven som servitut å fastigheterna i fråga,405 och förorsakade att många utbygg-
nadsfall försent hamnade på renskötarnas och lappväsendets bord.
Även detta
underlättade för exploateringar och är ett förhållande som föreligger än idag.
De otaliga lagstiftningarna och institutionella ansvarsområdena verkar ha förvirrat
myndigheterna.
Men förvirring och godtycke kan också visa sig vara en strategisk
styrandeteknik: i RBL från 1886 och 1898 skulle fiske, jakt, slåtter- och
betesupplåtelser tillkännages för och i vissa fall godkännas av de renskötande i
Användande av mark för industriella ändamål nämns inte specifikt förrän i
RBL 1928, vilket innebär att fram tills dess var RBL öppen för tolkningar som lämnade
utrymme för regionala skillnader och godtycke.
Främst verkar denna öppenhet ha
gynnat statens exploateringsintresse vilket tolkningarna till kronans utbyggarfördel av
förbehållen för vattenrätten i fallet med Porjus visar.
De variationer i lappväsendets hantering av de tidiga utbyggnaderna som
undersökningen visar, belyser lappfogdarnas handlingsutrymme att synliggöra
problemen.
När kraftverket i Porjus diskuterades och förbereddes informerades inte
renskötarna i området om projektet.
I Jämtland blev de engagerade från början och
deltog i möten med den tänkta exploatören av Nean.
Individuella och distriktsbaserade
faktorer kan förklara detta.
Lappfogden i Norrbotten närmade sig yrkesbanans slut och
var mer intresserad och informerad om andra delar av sitt stora distrikt.
Jämtland var
det äldsta distriktet och bestod av mindre byar inom ett mindre område.
Arkiven visar
hur Jämtlands fogde höll möten med en by i taget, vilket gav nära kontakt men låg
också i linje med en vilja att kontrollera byarna.
I Norrbotten mötte lappfogden med
hela församlingar på samma gång, bestående av två, ibland tre eller fyra lappbyar.
Att
samerna i Jämtland talade svenska, vilket inte alla i Norrbotten gjorde, kan ses som en
annan tänkbar förklaring till att de hade en bättre plattform att handla utifrån.406
Härtill kommer ytterligare en aspekt, en successiv kompetensförhöjning genom
erfarenheter, både för renskötarna och för lappfogdarna, vilket delvis förklarar
svårigheterna att försvara sina rättigheter i den tidiga perioden.
Lappväsendet som institution genomgick under denna period en tillväxtfas, dess
organisatoriska struktur utvecklades och utökades, byråkratiska rutiner etablerades -
'conducts of conduct' - i Foucaults termer.
Lappfogdarna fyllde från sina enskilda håll
lappfogderollen med innehåll där varje ny fråga måste övervägas, hanteras och in-
begripas i tjänsteutövningen.
I slutet av 1910-talet ökade lappfogdarna kontakterna
med varandra över distriktsgränserna vilket lade grunden till en professionalisering av
organisationen, en koordinering av utövningen såväl som en mer enhetlig myndig-
En läroprocess kan också spåras hos lappfogdarna gällande renskötarnas
Allteftersom ökar också kännedomen hos omgärdande aktörer gällande
dessa specifika rättigheter, men initialt när kunskapsläget var diffust, bidrar
kunskapsbristen eller oviljan inför viss kunskap till en smidigare väg mot exploatering.
Kunskapen och förmågan att förutse betesbehov i framtiden var en kompetens som
lappfogdarna måste förvärva, liksom en metod att beräkna kvaliteten och värdet av
beten som stod inför hotet att förloras.
Renskötarnas deltagande i undersökningar,
förfrågningar och information beslutades av lappfogden vilket osynliggjorde rensköt-
arna, då lappfogdarna inte ansåg deras kunskap som en allmän tillgång utan valde att
använda eller referera till den vid särskilda tillfällen när det ansågs vara av vikt.
I fallet
med Suorva märks en förändring av informationen och attityderna när renskötarna
inkluderas som biträden.
Lappfogdarna talar i termer av kvalitetsbeten - baserat på
renskötarnas specifika traditionella kunskaper - ett begrepp som kom att användas
längre fram på ett annat sätt, främst grundat i biologisk vetenskap vilket framkommer
i 1966 års statliga utredning om renbetesmarkerna.408
Den ekonomiska inramningen av utbyggnadsprojekten är tydlig till exempel med
Nean och Porjus.
När det gällde Suorva användes argument om nationalekonomiska
intressen trots att Vattenfallsstyrelsen i slutändan befriades från kravet att presentera
projektets ekonomiska konsekvenser och tillåtlighet.
Omkring 1922 motiverade det då
redan investerade statskapitalet och de arbetsmarknadsmässiga argumenten
företagets fullbordande, oavsett den nästan obefintliga efterfrågan på elektricitet.
För
att säkra marknaden började Vattenfallsstyrelsen propagera för ökad elkonsumtion409
medan det planerade Harsprångets kraftverk fick läggas på is.
Utrymme för försvar och motstånd
Ekonomiska incitament och attityder gentemot renskötare och samer samverkade i att
avskilja renskötarnas rättigheter från utbyggnadsdiskussionen.
Gällande Suorva
hävdade Vattenfallsstyrelsen att vattenkraftens materiella syften och de ideella ända-
målen med en nationalpark var inkommensurabla, så väsensskilda att de var
oförenliga.
Icke desto mindre tolkades denna oförenlighet till de materiella syftenas
fördel.410 I princip kunde en annan diskurs ha varit möjlig genom vattenlagens
bestämmelser om skada på allmänna intressen som nämns i kapitel två.
Även om dessa regler skapades för att skydda mindre sakägare och vattenkraft-
utbyggares motstående intressen utgjorde dessa bestämmelser inget reellt skydd för
renskötseln.
En rad definitioner och föreställningar samverkade i att förta rättsskyddet
och skapade dilemman som ska förklaras nedan.
För det första var renskötseln inte
inskriven som näring i vattenlagen vilket fiske, flottning och jordbruk var.
Hur kunde
renskötseln tryggas då RBL stiftade kollektiv nyttjanderätt och upplöste enskilda
samers rätt till markerna?
Att renskötseln endast erhållit nyttjanderätt i lagen
410 UTR, NVD, Ans.D.
3/1919 Suorva, avd I, ansökan s. 2.
tillsammans med kollektiviseringen av denna nyttjanderätt får konsekvenser som
manifesteras till exempel i det faktum att ersättningen för förlorad betesmark gavs
kollektivt till lappfonden och inte till enskilda renskötare.
Definitionen av en
renskötare, åtminstone till efter andra världskriget vilade på föreställningen om en
nomadisk livsföring utan markägande och således inga fasta egendomar som
exempelvis hus i landskapet att ta hänsyn till vid vattenkraftutbyggnad.411 Frågan om
trivsel och förlust för närboende överläts till vattendomstolens, utbyggarens och
lappfogdarnas faktiska tolkningsföreträde.
De få paragrafer som skyddade övriga och
allmänna intressen i den exploateringsorienterade vattenlagen förlorade sin effekt i
samverkan med en kolonial syn och definitionen från RBL på renskötare som enbart
nomader.
I domstolsväsende och rättsystem fanns också som tidigare nämnts en
inbyggd etnisk föreberedelse för jordbrukets krav och förståelse inför dess förluster
som inte fanns gällande renskötseln.
Lagstiftningen och praktiken utgör en styrning
som osynliggör de som befann sig utanför normen.
Renskötare framställdes i en närmast rasistisk diskurs som rotlösa, följande sina
renar och möjliga att flytta från ett område till ett annat.
Nomadiserande leverne var
omodernt, det togs ingen hänsyn till det i lagstiftningen.
Som nomader var därför ren-
skötarna dömda att inte vara en del av modernitetens framsteg.
Därigenom kunde de
undanträngas och myndigheter kunde bortse ifrån att renskötarnas specifika kunskap
var intimt förbunden med ett särskilt område.
Den kunde inte bara dras upp med
rötterna och överföras till ett annat område.
I utredningen om Porjus negligerades
området som samisk trakt helt, och utlåtandena om Suorva försummade området som
samiskt kulturlandskap och hemmiljö.
Ett erkännande kunde ha ruckat ett projekts
tillåtlighet enligt reglerna om skada på allmänna intressen.
Från exploatörens
perspektiv framstår därför vissa föreställningar och etnocentriska oförmågor effektiva
att upprätthålla och stödja.
Dessa föreställningar var exempelvis lapprivilegiet och
synen på renskötande samer samt oförmågan att bedöma inverkan på rennäringen.
Tankegångarna och ohörsamheten fanns även hos Kammarkollegiet som beskyddade
allmänna intressen utifrån storsamhällets synvinkel.
Därmed försvarade både
utbyggare och "det allmännas" beskyddare kolonialmaktens suveränitet.
mångfaldiga aspekter av renskötseln som kunde ha vägts in vid hanteringen
reducerades istället till näringsfrågor inom ett ekonomiskt ramverk medan frågor
såsom förlust av en hemmiljö med alla dess kulturella, religiösa, sociala och språkliga
dimensioner avfärdades.
Detta trots att rennäringen inte fanns med i vattenlagen.
411 Mörkenstam 1999, s. 135; Denna syn på renskötare fortsatte att överväga ända på 1950-talet.
Folke
Löwing, I kraftverkens skugga 1955, s. 41f.
Bjørklund och Brantenberg uppmärksammar liknade aspekter i sin studie av Alta-
utbyggnaden där renskötseln bedömdes efter en etnisk norsk förståelse, där
utbyggnaden kunde avgränsas till en fråga om hur många renar som förlorade sitt bete,
inte utbyggnadens samlade inverkan på renskötseln och den samiska kulturen som är
så intimt förknippad med området man lever och verkar i.412 Renskötseln, samisk
kultur och samiska rättigheter värdesattes inte tillräckligt för att stoppa projekt vilket
är ett förhållande som råder än idag med Rönnbäcksgruvan som ett tydligt exempel.
Men i domstolen hanterades de lagligt fastslagna hindren mot vattenkraftutbyggnad
när det passade sig.
Nyttan av ett företag måste uppfylla vissa förutbestämda krav för
att tillåtas men i vägningen av kostnader och nytta av projekten uteslöts renskötselns
förluster i alla de tre studerade fallen.
Governmentalitetsanalysen belyser användandet
av lagar för att styra fram mot vissa mål och att strukturera ett möjligt sätt att handla
på för andra.
Vedung och Brandel har visat att vattenlagen i den institutionella hant-
eringen av vattenmålen möjliggjorde ett utbyggande följande en "kronärtskocks-
princip" utan ett helhetsperspektiv på vattensystemen.
Projekten behandlades var för
sig i domstolen, älvar och vattensystem skars upp bit för bit.
Genom att använda denna
strategi inklusive en dold agenda om framtida planer, kunde en stor exploatör som
Vattenfallsstyrelsen fragmentera eventuell kritik från framtida sakägare.413 Denna
taktik användes också innan vattenlagen, vid Porjus, där de sakkunniga för den lokala
domstolen verkade distanserade från de rättigheter och intressen renskötseln hade i
Detta är en aspekt som nyanserar uppfattningen att häradsrätten var mer
benägen att säkra lokala intressen.414 Här måste frågan ställas, vems lokala intressen?
Och anlägga koloniala aspekter vid spörsmålet då den lokala svenska myndigheten
förbisåg de samiska ursprungliga rättigheterna.
En bekräftelsens taktik genom
erövring som är oblodig men trots sin administrativa karaktär likväl är uttryck för
Kolonialmaktens särskilda syften, nationalekonomiska intressen och
även bekräftandet av landrättigheter - kan också ses väglett den lokala myndigheten
eftersom Porjus materialiserade industrialiseringens evangelium för övre Norrland.
Porjus-förslaget motiverades utifrån framtida utnyttjande av sjöar högre upp i
vattensystemet men samtidigt doldes det nödvändiga intrånget i nationalparken vilken
inrättades under samma tid, även om det i vissa kretsar snabbt blev en debatt om
farhågorna kring detta.
Enligt Lars J. Lundgren var ett viktigt kriterium för national-
parker under denna tidiga naturvårdsperiod, att de skulle vara ekonomiskt värde-
414 Se diskussion i Jakobsson 1992, s. 252.
lösa,415 vilket också belyser att samernas rättigheter inom parken inte tillmättes något
större ekonomiskt värde.
Samma bortprioritering av rennäringen sker i dag när det
gäller gruvetableringar och vid utpekande av nya riksintressen för värdefulla ämnen
och mineral, där rennäringens "äldre" riksintresse samexisterar med flera andra redan
utpekade riksintressen för exempelvis friluftsliv och naturvård, skyddade vattendrag,
turism och det rörliga friluftslivet.416 När Porjus väl var beslutat från riksdagsnivå,
argumenterades det inte emot vad en sådan överträdelse innebar utan de delar av
nationalparken som för tillfället ansågs nationalekonomiskt värdefulla kunde helt
enkelt skäras ut.
Vattenfallsstyrelsen var inte alltid en aktör vars intressen gick ihop
med statens övriga verksamheter.
Snarare driver den egna linjer som ligger närmare
ett marknadsintresse som omnämns i kapitel ett, exemplifierat av diskussionen om
huruvida Vattenfallsstyrelsen försökte smyga igenom Suorvaregleringen via Porjus-
förslaget i konkurrens med Järnvägsstyrelsens förslag om kraftverk i Torneälv.417
Ännu ett exempel på denna motstridighet är Vattenfalls nutida agerande med kol-
kraften i Tyskland som går emot Sveriges målsättningar om minskat koldioxidutsläpp.
Vattenlagens förtur framför andra lagstiftningar framträder ur studien, då
intentionerna och bestämmelserna i RBL inte användes i Suorvafallet.
Statens
områden ovan odlingsgränsen var reserverad för renskötseln och renskötarna måste
informeras och ibland också ge samtycke till upplåtelser för olika ändamål.
National-
parkslagen begränsade inte renskötselns rättigheter inom området istället fram-
ställdes samerna tidstypiskt som ett naturligt inslag i landskapsbilden.418 Både RBL
och Nationalparkslagen blir åsidosatta på grund av prioriteringen av industrin och
nationalekonomiska intressen i de inledande diskussionerna kring Suorva.
När
Vattenfallsstyrelsen ansökte om utökade statsmedel för utbyggnaden 1921 som ett
resultat av de ekonomiska svårigheterna följande "fredskrisen",419 fattades beslut i
vattendomstolen genom Kungl.
Maj:t som i princip kan ses ha skyddat Suorva-
416 Se regeringens ställningstagande för nickelgruva i Rönnbäck
http://www.regeringen.se/sb/d/15986/a/224142 2013-10-09; se även SGU:s beslut om utpekande och
detaljavgränsning av riksintresset Stekkenjokk i Vilhelmina kommun, Västerbottens län, och Strömsunds
kommun, Jämtlands län enligt 3 kap.
7§ andra stycket Miljöbalken, 2012-12-10.
http://www.sgu.se/dokument/riksintressen/46-2099-2011.pdf 2013-09-09; Länsstyrelsen i Jämtland tog
dock hänsyn till och värdesatte rennäringens förmåga att samexistera med de andra riksintressena i området i
sitt yttrande till Bergstaten med förslag till avslag om bearbetningskoncession i Stekenjokk.
http://www.lansstyrelsen.se/jamtland/SiteCollectionDocuments/Sv/nyheter/2013/Stekenjokk-yttrande.pdf
418 SFS 1909:56; Betänkande rörande åtgärder till skydd för vårt lands natur och naturminnesmärken,
utbyggnaden genom att undanta eller skjuta upp regeln om att sökanden måste
presentera projektets ekonomiska tillåtlighet som starkt ifrågasattes av kammarrådet
Wohlin.
Suorva skulle genomföras.
När det gällde att fullfölja industrialiseringen som medgav dränkning av samiska
kulturlandskap, renbetesmarker och intrånget i den nyligen bildade nationalparken
framträder en fragmentering i olika lager av lagstiftning och jurisdiktion, i
koordineringen och samverkan av kunskap och kunskapsproduktion, ansvarsområden
och rättigheter, mellan statliga institutioner och aktörer.
Denna maktens fragment-
ering som samverkar mot vissa mål karaktäriserar det koloniala styrandets
institutionella spel, vars syfte reproducerar och manifesterar suveränitet, i detta fall
genom att sanktionera industriell exploatering i de samiska renbetesområdena.
finfördelade makt där ansvaret breddes ut på en mängd aktörer och institutioner som
alla ägde laglig rätt att delta, även om renskötarnas rätt var starkt begränsad, skapade
en tvångsmässig inkludering mot en modernisering, som möjliggjorde kränkning av
rättigheter och intressen genom det industriella tolkningsföreträdet hos stats-
apparaten och kolonialmakten.
I detta kapitel analyseras den inledande vattenkraftsexploateringen av renbetes-
områdena i Sverige, hur projekten möjliggjordes av statens agerande genom det nya,
växande och i läroprocess vardande lappväsendet, samt genom vattenlagens tillkomst
och grundandet av Kungliga Vattenfallsstyrelsen.
Genom att uppmärksamma hur-
frågor riktas fokus mot vad som är nödvändigt för en särskild regim av styrande-
Vissa aspekter i hanteringen av vattenmålen har accentuerats genom en
governmentalitetsanalys, såsom framväxandet av en kolonial institutionell omgivning
och dess medel och tekniker, det taktiska användandet av lagar där vissa ägde giltighet
över andra, samt överföringen och produktionen av kunskap.
För att motivera systemets existens inkluderades aktörer vilkas handlingsutrymme
starkt begränsades genom samma system.
Genom renskötarnas involvering i
projektplanerna och processerna, framträder ett politiskt spel som kan ses manifest-
eras i arrangemangen, tillvägagångssätten och de koloniala diskurserna i vattenlagen
och RBL.
Sammantaget skapade det ett begränsat fält för renskötarna att handla på
och uttala sina åsikter och deras rätt inskränktes.
Samer utanför renskötseln hade ett
större individuellt rättsligt utrymme men exkluderades dock ur det rättighetspaket
som renskötarna successivt kom att inlemmas i. Den institutionella inramningen av
vattenkraftutbyggnaden, skapad utifrån, formade en uppfattning om hur kunskap,
kommunikation och rättvisa skulle identifieras och utövas.
Vattendomstolssystemet
och bestämmelserna, praktiken och de underliggande idéerna i vattenlagen ger stöd åt
en redan existerande kolonial, institutionell miljö bestående av RBL, länsstyrelsen och
lappväsendet samt attityder inom miljön och i det omgivande samhället.
I denna miljö
som kan ses bekräfta statens koloniala suveränitet, åsidosattes renskötarnas rättig-
heter också av deras statligt utnämnda beskyddare, lappväsendet, delvis på grund av
myndighetens ungdom och ovana, men till största del på grund av etnocentrismen i
argumenten om projektens nationalekonomiska och teknologiska betydelse.
I tidigare forskning har de avgörande motiven för de här undersökta projekten,
ansetts främst vara energibehovet till följd av en vision om industrialisering och
teknologisk utveckling men också placeringen av företagen i områden där skadan
ansågs liten utifrån majoritetssamhällets perspektiv.
Detta kapitel lyfter fram ett
synsätt som riktar fokus på andra motiv och metoder när relationen mellan staten och
samerna tas med i beräkningen.
Det visar att industrialiseringen av vattendragen var
möjlig med hjälp av en befintlig kolonial politik och en diskurs med kulturhierarkiska
och rasistiska drag.
Denna politik osynliggjorde samer och renskötseln och deras
rättigheter, vilket fördjupades genom industriella visioner om modernisering samt
majoritetssamhällets tolkningsföreträde och dess attityder gentemot den samiska
befolkningen och renskötseln.
Staten ikläder sig den industriella kolonialmaktens roll
med både offentliga och marknadsinriktade intressen och delegerar beskyddar-
uppgifter för en traditionell sektor genom sina aktörers agerande.
Denna industriella
kolonialism manifesterar sig i den institutionella miljön där den omsätter olika
koloniala visioner om nationens behov, modernisering och frågan om det allmännas
bästa i handling vilket får konsekvenser för samer och renskötseln.
Dessa samverkande faktorer kan ge inblick i bakomliggande orsaker och metoder
samt de därpå följande konsekvenserna av den tidiga vattenkraftutbyggnaden i
renbeteslanden i Sverige.
Det belyser också en intertextualitet i en nuvarande
ekomodern diskurs, inom vilken miljöhänsyn och tillväxt förutsätter varandra.
ekomoderna diskursen hänvisas ofta till "det allmännas bästa", exempelvis gällande
förespråkande att bygga ut vindkraften och underlättande för gruvetableringar genom
Sveriges mineralstrategi.
En ekokolonial diskurs framträder då dessa företag båda
utgör hot mot redan inskränkta samiska rättigheter.
Det allmännas bästa formuleras
fortfarande inom majoritetssamhället, vilket framstår som märkligt ohörsamt inför
historiens koloniala drag och dess återverkningar i samtiden.
TILLFÄLLIGA DÄMNINGAR MED KRIGET
SOM FÖREVÄNDNING
Under 1950- och 1960-talet blev industrialiseringen av vattendragen i norra Sverige en
fråga som engagerade människor såväl lokalt som på riksnivå.
Bland de aktörer som
gav sig in i diskussionen, ifrågasatte samer sin underordnade position i förhållande till
andra sakägare i vattenlagen.
Kritiken och motståndet baserades på erfarenheter av
dämningar av sjöar i renbetesområdena och hotet om framtida intrång.420 I de följande
två kapitlen ska bakgrunden och kontexten till det ökade motståndet undersökas och
analyseras.
I tidigare forskning om den begynnande opinionen mot vattenkraften har intresset
främst riktats mot naturskyddsrörelsens opinion och motstånd mot den exploaterings-
inriktade vattenlagen.
För att nyansera historieskrivningen om vattenkraftutbygg-
nadsopinionen lyfts i detta kapitel en omständighet vars inverkan inte har fokuserats
tidigare.
Det handlar om 1939 års lag om tillfällig vattenreglering, den så kallade
krislagen, som kom till vid krigsutbrottet och som kunde användas gällande vissa
vattenmål ända in på 1960-talet.
Denna lag har i tidigare studier främst berörts i
anslutning till opinionen i Jämtland kring ändringar i vattenlagen och om fornminnes-
inventering.421 Antikvarie Lena Bäckman har analyserat opinion och tankar kring
vattenkraft och naturresurser i jämtländska bygder men utan att skriva om renskötseln
som i allra högsta grad befinner sig i detta område.
Vad som lyfts är emellertid det
spirande motstånd och de "segrar" som motståndet faktiskt vann under 1940-talet med
Åreälvens räddning och Tännforsen som naturreservat samt att Ottsjön räddades från
dämning 1954.422 Lagens fortsatta direkta och indirekta betydelse för den svenska
vattenkraftutbyggnadshistorien har inte alls analyserats, inte heller när utbyggnader
berört renbetesområdet.
I Finland tillkom redan 1934 en speciallag för handläggning av brådskande vatten-
rättsärenden och en specialdomstol, vattendragskommissionen.
En krislag liknande
den i Sverige stiftades 1940 som möjliggjorde tillfälliga licenser före ett slutligt tillstånd
för vattenreglering.
Den finska lagen har i historieskrivningen ansetts befogad av
vinterkriget då Finland förlorade 30% av sina befintliga kraftverk.
Under 1941 gjordes
ett tillägg till lagen som gjorde det möjligt att snabbt bygga nya kraftverk.
Avsikten var
Brandel 2001, s. 52f; Biörnstad 2006; Sundin & Pettersson 2008.
Gertrude Hanes Nutti (1988) som studerat
bl.a.
Suorvas tredje dämning uppmärksammar krislagen som mer diskriminerande för samer än vattenlagen.
att lagen skulle upphöra efter kriget, men den kom att användas fram till 1962 och har
setts som avgörande för vattenkraftutbyggnaden i Finland, då 61 kraftverk kom till
genom dess bestämmelser.423 I Norge kan vattenkraftpolitiken ses följa en liknande
utveckling där staten understödde kraftverk och utbyggnader i glesbygd, en politik som
upprätthölls även under den tyska ockupationen.424
Eftersom möjligheterna att bygga ut och effektivisera vattenkraft i de södra delarna
av Sverige var små vid tidpunkten för andra världskrigets utbrott riktades intresset mot
de norra delarna av landet och särskilt de högt belägna källsjöarna i fjällvärlden.
tanke på denna situation är syftet i detta kapitel att studera krislagstiftningen som en
del av den svenska vattenkraftpolitiken och praktiken, och dess betydelse för vatten-
kraftutbyggnadens utveckling, samt belysa hur renskötselområdet påverkades.
Genom
att studera hur lagen användes och debatten under den lagförändringsprocess som
pågick från 1942 till 1952, analyseras här hur lagen motiverades, av vem och hur den
användes i renbetesområden.
Källmaterialet består av konseljakterna kring lagföränd-
ringarna, riksdagstryck och lappfogdarnas arkiv i Jämtlands och Norrbottens län.
nästföljande kapitel analyseras närmare hur rennäringens situation påverkades och
hur renskötare och deras ombud agerade.
Undersökningen består dels i en diskursanalys av lagförändringsprocessen genom
förarbeten till lagen, dels av en kartläggning av lagens användning genom Mellan-
bygdens och Norrbygdens vattendomstolars domböcker.
Syftet är att belysa om och
hur renskötseln gavs representation eller uppmärksammades i lagförändringsarbetet.
Utöver vad som nämns i sektionen om diskurs i metodavsnittet, används diskurs i
denna undersökning i betydelsen av ett särskilt sätt att förstå, kommunicera och
därigenom producera en för myndigheter och även allmänheten legitim kunskap om
vattenkraft, vattenreglering och därmed sammanhängande frågor.
Lagstiftnings-
apparaten och framarbetandet av politik ses som en diskursiv terräng inom vilken ett
politikområde formeras.425 Det inbegriper också skapandet av och tillträde till debatt,
legitimt aktörskap i domstolsmål, och möjligheten att utforma ett fält att handla på
under tidsperioden.
423 "Samernas intressen vid vattenregleringar i Finland" föredrag av Uno Dahl vid Nordiska samerådets
konferens rörande samernas ställning med avseende på rätten till naturtillgångarna, 20-21 april 1959, bilaga 2
i Spörsmål av samiskt intresse vid Nordiska rådets 7:e session 1959, s. 304f; Waterpower in Finland 1968, s.
Statsminister Per Albin Hansson försäkrade vid krigsutbrottet att landets beredskap
var god, och gällande vissa områden hade han rätt.426 På grund av oron för kriget hade
lagstiftarna i Sverige förberett ett antal beredskapslagar som kunde sjösättas när
behovet uppkom.
Ett rikstäckande samarbete på energiförsörjningsplanet hade
initierats mellan myndigheter, organisationer och större kraftbolag för att "säkerställa
en rationell produktion och distribution av elektrisk kraft under krigs- och krisförhåll-
anden".427 Samordningen, kallad den centrala driftsledningen, sköttes av Statens
Vattenfallsverk sedan 1935.
Ett förhållande som måste ha underlättat för följd-
riktigheten i att Kungliga Vattenfallsstyrelsen (i noterna förkortad KVS) och det privata
vattenkraftbolagsintresset, Svenska Vattenkraftföreningen (i noterna kallad SVKF) i
september 1939 lade fram ett förslag till en ny lag med förenklade förfaranden i vatten-
mål gällande vattenreglering för elproduktion under krigstid.428 Dessa förslag blev med
vissa modifikationer antagna som Lagen den 20 oktober 1939 med särskilda
bestämmelser om tillfällig vattenreglering.
Fram till västblockaden i april 1940 kunde importen av bränslen upprätthållas,
därefter blev införseln av fasta bränslen som kol och koks underställd handels-
konventioner med Tyskland.
På grund av krigsutvecklingen avstannade importen 1944
men återupptogs i juli 1945.
Energipolitiken under denna tid fokuserade på att reglera
tillgång och efterfrågan och att ersätta importerat bränsle med inhemska alternativ.429
Under vintern 1941-42 och för en höstmånad 1942 beslutade samlingsregeringen om
ransonering av energikonsumtion.
Men ända fram till 1960 hängde hotet om elranson-
ering över landet.430
I likhet med under första världskriget, blev självförsörjning på energiområdet i
Sverige under andra världskriget betraktat av myndigheter som synonymt med en
övergång från bränslegenererad kraft till vattenkraftbaserad elproduktion.431 Möjlig-
heterna för denna omställning hade ökat när kraftöverföringsproblemen i stort sett
löstes i mitten av 1930-talet då ett stamnät sammankopplade de större lokala
distributionsnäten från norr till söder.432 Medan distributionen till enskilda konsum-
426 Per Albin Hansson & Anna Lisa Berkling, Från Fram till Folkhemmet 1982, 266f.
142, KVS och SVKF till Konungen, 9/9 1939.
432 Upmark 1945, s. 3f, 20; SOU 1952:50, s. 884ff; Mats Fridlund, Den gemensamma utvecklingen, 1999, s.
enter på landsbygden fortfarande framstod som problematisk och kostsam behövde
inte längre ett kraftverk i norr ha omedelbar avsättning för sin produktion i när-
området utan elkraften kunde sändas till ett annat område längs nätet.
Detta innebar
också att de stora elkonsumenterna - industrierna - kunde stanna där de var, vid
kusten.433
Till den nationella ekonomins och autonomins försvar
I sitt förslag till krislagstiftning 1939 argumenterade Vattenfallsstyrelsen och
Vattenkraftföreningen att:
Erfarenheten har exempelvis givit vid handen, att genom skapande av
regleringsmagasin eller utökande av redan befintliga väsentligt ökade möjlig-
heter kunna vinnas i detta avseende [kraftförsörjning].
En mångfald dylika
regleringsföretag hava redan genomförts; andra äro under utredning eller
domstolsbehandling eller kunna utan vidlyftigare utredningar och med
relativt små medel genomföras.
[---] För att dessa möjligheter under
nuvarande krisläge skola kunna utnyttjas, erfordras emellertid en författning
om ett förenklat och snabbare förfarande än det ordinarie.434
Ett sådant förfarande skulle innebära att kungörelser till alla myndigheter inte
behövde göras och frågor som rörde ersättningar för skada kunde uppskjutas.
Detta,
menade förslagsställarna, ledde till snabbare domstolsbehandling och kunde då bidra
till att minska kolkonsumtionen genom att "en omedelbar tillämpning av regleringen
är tekniskt möjlig och detta utan att förorsaka någon nämnvärd skada och olägenhet
för andra intressen"435 Även om Vattenfallsstyrelsen och Vattenkraftföreningen endast
en gång nämnde att regleringarna skulle kunna vara av tillfällig karaktär,436 gör
lagstiftarna det tillfälliga till huvudingrediens i lagstiftningen vilket framgår av dess
namn.
Länsstyrelsen i Västernorrland påpekade i sitt remissyttrande att endast tillfäll-
iga regleringar kunde bli föremål för denna snabbare behandling, inte permanenta
dämningar då "obehöriga regleringsvinster kunna uppkomma för kraftintressena på
bekostnad av andra legitima intressen".437 Trots att lagen berörde tillfällig reglering
142, Landskansliet i Västernorrlands län till Konungen, 17/9 1939, s.
3; Även Vattenrättsdomaren i Söderbygdens vattendomstol menade att regleringen endast kunde gälla vid
genom en tillfällig lagstiftning kom kraftintressenternas intentioner i förslaget, om
permanenta byggnationer, att vinna inflytande genom vattendomstolarnas hantering
och genom bolagens agerande.
Argumenten i förslaget antydde att bolagen hade en mängd projekt av stor betydelse
för kraftförsörjningen redo att sjösättas och att lagen enbart gällde regleringar som
orsakade minimal skada.
Statliga Vattenfallsstyrelsen och privata Vattenkraft-
föreningen använde kriget som förevändning tillsammans med kommunicerandet av
ett behov av vattenkraft som en lösning på problemet med kolimporten.
I kombination
med att de tekniska förutsättningarna för långväga elöverföring nu förelåg öppnade sig
nya möjligheter.
På överföringsteknikens område hade Vattenfallsstyrelsen ett lång-
varigt samarbete med ASEA, vilket synliggör hur viktigt samarbete var mellan stat och
näringsliv och hur dessa bottnade i sociala nätverk av personer med likartad bakgrund
och värdegrund.
Detta förhållande har bland andra Martin Hultman, Mats Fridlund,
Eva Jakobsson och Staffan Hansson visat i sina respektive avhandlingar.438 Där blir
den sammanlänkande tekniken närmast en aktör eller en irreversibel utvecklingskedja
som skapar en spårbundenhet både i den fysiska omgivningen och i styrandets etos,
om vem som tjänar på en viss styranderegim, samt var och med vem värderingar blir
investerade.439
En tillsynes stabil politik kring vattenkraften, med tanke på att inga större
förändringar skett sedan 1918, bröts upp och en ny väg anträddes, dock med ett
återkopplande till den industrikoloniala diskursen från första världskriget om vatten-
kraften som god utveckling och Sveriges "vita kol".440 Samtidigt fanns det påtagliga
samtida och framtida inslag där den pastorala maktens beskyddande framträder, om
planering inför kris och förväntad elbrist och ökad elkonsumtion som ingen,
uppenbarligen, borde nekas.
Därtill fanns ett annat viktigt inslag: lagens, och de
därmed avsedda regleringarnas, uttalat tillfälliga karaktär.
Lagen godkändes med
enighet i riksdagens båda kamrar.
I andra kammaren uppstod dock en diskussion där
justitieministern fick understryka att lagen inte skulle tillämpas på bestående regler-
ingar eller innebära att företag som inte godkändes enligt den vanliga vattenlagen
skulle tillåtas med den föreslagna författningen.441
redan existerande dammar men eventuellt också vid mindre kostsamma provisoriska dammar.
Prop.
438 Martin Hultman, Full gas mot en (o) hållbar framtid 2010; Fridlund 1999; Jakobsson 1996; Hansson
441 FK protokoll nr.
Ett anpassningsbart rättssystem
Som många andra beredskapslagar blev 1939 års krislag en fullmaktslag vars
tillämpning och avskaffande beslutades vid lämpligt tillfälle av regering för att
sedermera godkännas av riksdagen och gavs därmed en karaktär av tillfällighet i mer
än ett avseende.442 Tillämpningen av lagen godkändes omedelbart och drogs inte till-
baka förrän lagändringen av 1961/62.
Lagen innebar ett stort avsteg från den ordinarie
vattenlagen som hade en längre tillståndsprocess där ersättningarna måste fastställas
och utbetalas innan ett tillstånd kunde tas i bruk.443
Krislagen lättade på ansvarsbördan för bolagen och utjämnade den ekonomiska
balansen för projektens tillåtlighet: enligt vattenlagen som kunde betecknas som
exploateringsvänlig, togs mer hänsyn till skada på andra sakägares egendom än i kris-
lagens bestämmelser där nyttan av utbyggnaden endast behövde överstiga skadan.
Tillstånd enligt krislagen gavs för en tidsperiod om maximalt tre år och vattenrätts-
domaren kunde genom resolution utan att domstolen var samlad, tillåta att inledande
arbeten fick påbörjas.
Reglerna till skydd för allmänna intressen i vattenlagen var helt
borttagna - såsom regleringsavgifterna vilka utdömdes att betalas årligen för regler-
ingar som skapade en viss mängd kraftvinst, samt avgifter för förstört fiske - med
argumenten att det gällde tidsbegränsade, mindre skadliga regleringar.
Kungörelse-
förfarandet tillämpades inte och inte heller gällde informationsplikten till Kammar-
kollegiet som värnade allmänna intressen i vattenmål.
Projekten som dömdes enligt
krislagen omgärdades i det närmaste av sekretess då det inte var meningen att besluten
skulle skrivas in i vattenboken, där domslut och beslut för olika vattendrag fanns
samlade.444 Sammantaget gjorde de nya reglerna det närmast omöjligt för andra sak-
ägare och myndigheter att ingripa i dessa tillfälliga vattenmål.
Rättsystemet anpass-
ades att svara mot kraftbolagens initiativ, motiverat av kraftförsörjningen under
kristid och regleringarnas tillfälliga karaktär.
Den första ansökan till Norrbygdens vattendomstol om tillfällig reglering inkom en
vecka efter att lagen trätt i kraft.
Under återstoden av 1939 inkom totalt åtta ansök-
ningar om tillfällig reglering där Vattenfallsstyrelsen var utbyggare i fyra fall.
Nio
vattendrag berördes av de åtta projekten, varav två var oreglerade Åtta låg i renbetes-
442 Fullmaktslagar utökade regeringens/den exekutiva maktens befogenheter och motiverades utifrån
nödfallssituationer där behovet av en snabb och effektiv lagstiftningsprocess var påkallad.
Herbert Tingsten,
Konstitutionella fullmaktslagar i modern parlamentarism, 1926, s. 10, 130.
443 Tidsperioden från förslaget den 9/9 1939 till lagrådets förslag den 14/10 tills lagen trädde i kraft, den
20/10 är mycket kort.
Vilket är fallet med bl.a.
Storuman.
områden.445 Under 1940 inkom 15 krislagsansökningar som berörde 18 vattendrag
varav tre var oreglerade.
17 låg i renbetesområden.446 År 1941 inkom sex ansökningar
för tillfällig reglering av åtta vattendrag som alla låg i renbetesområden.447 Vid denna
tidpunkt hade tolv vattendrag i Jämtland drabbats av tillfälliga regleringar, i
varierande utsträckning skall dock understrykas då vissa ingrepp berörde redan
dämda sjöar.448
Tabell 4.1 visar antalet ansökningar vilka behandlades vid Norrbygdens vatten-
domstol och, sedan andra halvåret av 1945, även av Mellanbygdens vattendomstol.
Eftersom ett antal av dessa ansökningar behandlar samma sjö flera gånger och andra
ansökningar berör grupper av sjöar blir antalet ansökningar inte synonymt med
antalet tillfälligt reglerade sjöar.449 Däremot stämmer det bättre överens med antalet
nya projekt då bolagen oftast var tvungna att lämna in en ny ansökan om exempelvis
dämningshöjden skulle förändras.
Om bolagen ville förlänga pågående tillstånd
behövdes dock inte en helt ny ansökan lämnas in.
Jämtland framstår som det hårdast
drabbade länet, där antalet tillfälliga ansökningar övergår de ordinarie.
Detsamma
gäller för Norrbottens län men då med ett mindre antal.
Här måste dock understrykas
att antalet inte i sig är det viktigaste utan snarare det uttalande som framkommer i
materialet om att Jämtlands tillfälliga regleringar ansågs vara de viktigaste ur kraft-
utvinningssynpunkt, vilket indikerar att det handlade om omfattande regleringar.
Värt att notera är dock att utbyggarna inte uteslutande använde sig av krislagen utan
att ordinarie vattenlagsansökningar ändå utgör en majoritet i de flesta län.
Det hänger
troligen samman med att projektet inte behövde eller kunde tänkas underkastats en
snabbare behandling, men också att projekten var tänkta som en bestående reglering.
Beträffande svenska myndigheters koloniala agerade kan det dock påpekas att Vatten-
fallsstyrelsen och dess medintressenter använde krislagen i 41 ansökningar under
perioden 1939-1953, och vattenlagen i 22 ansökningar.
Ett agerande som utsätter
445 Dessa åtta var Eggelatsjaure och Malmesjaure i Norrbottens län, Storuman och Abmoträsket i
Västerbottens län, Kvarnbergsvattnet, Gesunden, Vängelälven och Storsjön i Jämtlands län.
UTR, NVD,
Med renbetesområden avses här både året-runt-marker samt vinterbetesområden.
Storuman och
Kvarnbergsvattnet hade ingen tidigare reglering.
446 Torrön, Näckten, Juvuln, Stora och Lilla Rensjön, Anjan, Kallsjön, Locknesjön, Pånsjön, Hungensjöarna
och Bodsjön i Jämtland, Byssjan, Storuman, Sängsjön och Viskasjön i Västerbottens län, Pieskejaure och
Suorvasjöarna i Norrbottens län.
UTR, NVD, AIa:16.
447 Stora och Lilla Rensjön, Storsjön och Hammarforsen i Jämtlands län, Hällforsen i Västerbottens län samt
Suorvasjöarna, Stora Porjusselet och Lulejaure i Norrbottens län.
UTR, NVD, AIa:17.
448 Exempel på redan dämda sjöar i Jämtland var Storsjön, Näckten, Gesunden.
Den ökade tillfälliga
regleringen kunde innebära ett längre utövande av en regleringsperiod, någon högre dämning eller lägre
sänkning.
Inom ramen för denna undersökning har det varit omöjligt att bedöma varje enskild reglerings
inverkan.
449 Näckten är ett exempel på en sjö som återkommer i flera ansökningar medan Burvattnet-ansökan
behandlar åtminstone fyra sjöar i en ansökan.
sakägare och allmänna intressen för en större rättsosäkerhet än den ordinarie vatten-
lagen.
Alla krislagsansökningar som redovisas i tabellen har dock inte kunnat följas
Tabell 4.1.
Ansökningar behandlade vid Norrbygdens och Mellanbygdens
vattendomstol, 1937-1954 (länsvis).
Kopparberg
Gävleborg
Väster-
norrland
Jämtland
Västerbotten
Norrbotten
KL
Sa
Sa:
Källa: UTR, NVD Protokoll AIa:12-36; ÖTR, MVD Protokoll AIa 14-34.
Förklaring: VL=
Vattenlagen, KL= Krislagen.
* indikerar att vissa sjöar låg i fler än ett län, därav decimaler.
Eftersom diarium saknas är det enda sättet att söka ansökningarna i domböckerna där de följer
en behandlingskronologi vilket medför att ansökningar är få för åren 1950 och framåt.
För att åskådliggöra hur renskötselns utövare var berättigade till delaktighet i disk-
ussionen följer här nedan en tabell som visar vilka områden som användes för tillfällig
450 Se bilaga 1.
reglering, även om hela det område som materialet omfattar i princip är renbetes- och
renflyttningsområde.
En åtskillnad har gjorts i året-runt-marker och vinterbetes-
marker då rennäringen anses ha starkare rätt till de förstnämnda, även om betydelsen
av vinterbetena är avgörande och en reglering där kan förorsaka stor skada.451 När det
Tabell 4.2.
Ansökningar om tillfällig reglering på renbetesmarker
Året-
runt-
marker
Vinterbetesmarker
Utanför
renbetesmarker
Källa: UTR, NVD Protokoll AIa:12-36; ÖTR, MVD Protokoll AIa:14-34.
Övrigt: Att sjöarna
ligger inom renbetesområdet har bekräftats genom samebyarnas markanvändningskartor,
som återfinns på sametingets hemsida, http://www.sametinget.se/8382, [2011-05-14].
451 Tillgången till de olika årstidsbetena är givetvis något som varierar mellan samebyarna där vissa har
rikligt med sommarbete och sämre med vinterbete.
Vattenkraftutbyggnad är något som ytterligare har
inverkat på detta, där ofta vårbeten, belägna vid fjällsjöars strandkanter, dämts över.
gäller Jämtland har jag placerat sjöar som utgör flera samebyars sedvanerättsområden
i kategorin året-runt-marker då de också omnämns som viktiga av renskötare i det
domstolsmaterial som jag studerat.452
Till enskilda och allmänna intressens beskydd
I januari 1942 tillskrev Länsstyrelsen i Jämtlands län regeringen då de ansåg att åt-
gärder borde vidtas för en rättvis reglering av ersättningsfrågor som hade uppkommit
gällande tillfälliga regleringar, i synnerhet med tanke på de omfattande reservoar- och
kraftverksbyggen som pågick i Jämtland.
[T]rots de 100-tals miljoner kilowattimmar, som komme att uttagas ur Indals-
älven, åtskilliga bygder, som vore belägna vid älven eller kring dess reglerade
källsjöar, saknade elektrisk belysning och ej heller hade utsikter att med stöd
av vattenlagen erhålla sådan [...] utan att därför nedlägga kostnader och
avgifter, som vida överstege vederbörandes bärkraft.
Från turistintresserat
håll har bl.a.
framhållits att [... ] ståtliga och vackra vattenfall och forsar,
försvunne och lämnade efter sig skrämmande raviner och tomma flodfåror,
som vore allt annat än lockande för turisten.
En minskad turistfrekvens kunde
därför med fog befaras.453
En bakgrund till denna skrivelse var Vattenfallsstyrelsens inköp av det berömda
vattenfallet Tännforsen 1940 från änkefru Lithander och vattenrättsadvokat Erik
Selander, och planerna på en reglering av Ånnsjön som skulle torrlägga forsen vilket
hade orsakat ett upprop till skydd för hotade natur- och skönhetsvärden.454 Det hölls i
anslutning till detta upprop ett opinionsmöte i Östersund under mars 1942 där frågor-
na lyftes fram och under året hade Indalsälvens regleringsförening, IRF, slutit en över-
enskommelse med Riksantikvarieämbetet att inventera fornminnen innan vattenkraft-
utbyggnad fick ske.
Parallellt stiftades en fornminneslag som ålade bolag att utföra
452 Lars Thomasson har i sin artikelserie "Ur jämtlandssamernas historia" i tidskriften Samefolket skildrat en
rad vattenmål i senare tid, som påbörjades genom tillfällig reglering.
För bl.a.
Kvarnbergsvattnet,
Kycklingvattnet, Fågelsjön-Hetögeln, Jormvattnet och Ströms Vattudal, se "1960-talets vattenregleringar och
samebyarna i norra Jämtland" i Sf 1997:7, s. 30; "Nya vattenregleringar i norra Jämtland" i Sf 1997:8, s. 38;
"Striden om vattenregleringarna i norra Jämtland" i Sf 1997:10, s. 40.
262, Länsstyrelsens skrivelse till Kungl.
454 Mats Rolén, "Indalsäven - en kraftkälla för 1900- och 2000-talet" i Rolén & Bodén (red.)
Dragkampen
om vattenkraften.
Studier kring en omstridd naturresurs, 2000, s. 28ff.
inventeringar vid exploatering.455 Tännforsen och Ånnsjön blev sedermera säkrade
från att behandlas enligt krislagen genom ett regeringsbeslut.456
Länsstyrelsen återkom några veckor efter sin första skrivelse med en ny hemställan
till regeringen om ändringar i 1939 års lag för att garantera att enskilda och allmänna
intressen tillgodosågs.
Eftersom flera regleringar i Jämtland var "av en storleks-
ordning, som icke åsyftats med nyssnämnda lag.
Man kan jämväl med säkerhet utgå
från att de ifrågavarande regleringarna äro avsedda att gälla för överskådlig framtid
och att [...]ändringar av naturförhållanden m.m.
bliva bestående."457 Länsstyrelsen
ifrågasatte inte att dämningarna varit behövliga men yrkade på att vissa av vatten-
lagens bestämmelser borde vara tillämpliga i krislagen, såsom regeringens prövning
av stora projekt, samt utgivandet av årliga reglerings- och fiskeavgifter.
Reglerings-
avgifterna låg ofta oanvända hos länsstyrelserna då reglerna för hur de skulle användas
inte var tillfredställande.
Ett vidare användningsområde för avgifterna var önskvärt.
Trots oron inför konsekvenser för naturen och de små sakägarna i bygden omnämns
inte renskötseln eller renskötarna.458
I den följande utredningen kring ändringsförlaget uttalar Kammarkollegiet ett
missnöje med att reglerna om att inte underrätta kollegiet om tillfälliga regleringsmål
eliminerat deras möjligheter att bevaka det allmännas intressen i målen.
Motiven för
denna regel syntes vara att regleringar följande denna lag inte ansetts få några skadliga
följder eller olägenheter av betydelse.
Detta stämde inte överens med utvecklingen av
lagens tillämpning.
Kollegiet föreslog en förstärkning av det allmännas representation
i de tillfälliga regleringsmålen.459
455 Vattenregleringarna i Jämtland i kritisk belysning, 1942; RA, JuA, Konseljakter 29/9 1939, nr.
RAÄs rekognoseringar 1942; Biörnstad 2006, s. 48ff.
262, Länsstyrelsens i Jämtlands län skrivelse till Kungl.
Karta 4:1.
Krislagsdämningar och kraftverk, lappbyar och orter i Jämtlands och
Västernorrlands län 1939-1954.
Rikets offentliga intressen mot bygdens gemensamma intressen
Lagkommittén medgav att krislagen fått en vidare tillämpning än vad som varit
avsikten, åtminstone i Jämtland.
Bland de flesta remissvar på ändringsförlaget
återspeglas konsensus rörande de allmänna och enskilda intressenas beskydd.
fallsstyrelsen underströk dock att tillfälliga regleringar fortsättningsvis var nödvändiga
för kraftförsörjningen och att många av regleringarna i Jämtland hade planerats innan
kriget och skulle ha blivit tillåtna i samma utsträckning enligt den ordinarie lagen.
krislagen fanns att tillgå ansåg man sig skyldiga att använda denna möjlighet att upp-
rätthålla kraftförsörjningen.
Regleringarna var tänkta att bli permanenta och det
snabba genomförandet var framkallat av krisläget vilket inte skulle leda till någon
orättvisa då bolagen var skyldiga att hålla de berörda skadelösa när projekten
sedermera beslutades enligt vattenlagen.460 Vattenfallsstyrelsen visade att deras tolk-
ning av lagen vilar på deras egen intention som framkom i förslaget, att påskynda
omfattande, permanenta projekt och inte på lagstiftarens motiv i förarbetena och
själva lagtexten, där endast tillfälliga, mindre kostsamma regleringar var avsedda med
Både Vattenfallsstyrelsen och Vattenkraftföreningen förnekade att turismen
skadades av nakna älvfåror, tvärtom, "kraftverken ha visat sig vara stora turist-
attraktioner".461 Vattenkraftföreningen framhöll vidare att
[N]ågon oelektrifierad bygd ej finnes vid den egentliga Indalsälven.
[...]Däremot finnes på sina håll i de stora skogsområdena på ömse sidor om
älven oelektrifierad spridd bebyggelse, som med hänsyn till sitt ringa
kraftbehov ej kan bära kostnaderna för erforderliga ledningar från älvdalen.
Vid ett par av de nu reglerade källsjöarna finnes också oelektrifierad bygd.462
Detta för att underbygga sina argument om att regler om bygdekraft och
regleringsavgifter inte borde tillämpas i fall med tillfällig reglering.
Vid samma tid-
punkt beskrev Erik Upmark, ordförande i Vattenkraftföreningen, i en annan statlig
utredning de oelektrifierade områdena i Jämtland och möjligheterna för dem att bli
anslutna till stamnätet.
Där konkluderade han att 800 personer som bodde kring de
reglerade Kallsjö-gruppens sjöar saknade elektricitet.463 I elkraftutredningen var det
viktigt att belysa att det fanns oelektrifierad bygd.
Ifall bygden skulle kunna bära
462 2LagU 1942: 35, SVKF:s yttrande, s. 32, mina kursiveringar; Se även 2LagU 1942: 35 KVS yttrande, s. 20.
kostnaderna för sin elektrifiering var då inte huvudfokus som i lagändrings-
diskussionen där frågan handlade om regleringsavgifters användande och tillämpning
på tillfälliga regleringar.
Det sker en omskrivning av exploateringens följder följande
vad Mary Louise Pratt har kallat anti-erövring, olika representationsstrategier som
använts i reseskildringar och upptäcktslitteratur för att oskyldigförklara och distansera
sig från en äldre imperieretorik kring erövring.464 Utbyggarintresset, representerat av
Upmark, distanserar sig från tänkbara konsekvenser eller kompensationer för ut-
byggnaden.
Omskrivningen förringar motståndarnas argument om förfulning,
minskad turistfrekvens och behov av eldistribution.
Vad som gällde för kunskap och
sant - att vissa bygder var oelektrifierade - i elkraftutredningens sammanhang, för-
minskades vid argumentering i ett annat sammanhang inriktat på vad företagen skulle
bekosta vid en utbyggnad.
Här syns en skiljelinje mellan vad centrala aktörer som
Vattenfallsstyrelsen och Vattenkraftföreningen förde fram som ett allmänt intresse på
ett nationellt plan, om kraftförsörjning och eldistribution - till en för bolagen viss
ekonomisk gräns - och ett allmänt intresse på ett lokalt plan gällande naturvärden,
turism och länsbefolkningens behov av eldistribution.
Naturvärden och lokala behov
synliggjordes inte i elbolagens argumentation.
Lagkommittén ansåg dock att bestående regleringar, vilka i domstolen fördes fram
som tillfälliga, måste klara att betala full ersättning, men att en översyn av reglerna
som skyddade enskilda och allmänna intressen inte heller fick hämma kraft-
produktionen.
"[D]essa intressen [bygdens gemensamma] helt naturligt kunna
komma i en viss motsatsställning till sådana med vattendragen förbundna offentliga
intressen, vilka mer allmänt knyta till riket i sin helhet."465
En utredning tillsattes där bland andra Vattenkraftföreningen uttalade sig
Det synes naturligt, att de gångna årens erfarenheter nu föranleda vissa
ändringar av lagen.
Det är dock angeläget, att dessa ändringar ej komma att
motarbeta lagens syfte att åstadkomma för landet nödvändiga och gagneliga
regleringsmagasin.
[---] Under nuvarande omständigheter och snabbt
växande kraftbehov är det tyvärr icke möjligt att avvakta resultatet av dylika
beräkningar [om skador och inverkningar], innan reglering påbörjas.
landets försörjning är det således av stor vikt att snabbheten i förfarandet
enligt 1939 års lag fortfarande bibehålles.466
Här söker Vattenkraftföreningen först sätta ramarna för vad lagförändringen ska
inbegripa, den bör inte "motarbeta lagens syfte" och därefter använder man kraft-
behovet för att bagatellisera meningsmotståndarnas argument om rimlig tid för skade-
beräkningar.
Betydelsen av "gagneliga" förutsätts här vara likställt med gagn för
kraftbolagen och bygdens behov åsidosätts för vad som framställs som ett nationellt
intresse.
Inför lagförändringen 1943 kartlades krislagsprojekten i hela landet och framtill
1942 uppgick de till 220 av vilka endast ett fåtal blivit avslagna.
Det högsta antalet
ansökningar, 100, fanns hos Österbygdens vattendomstol som hade sitt säte i
Stockholm, men de viktigaste regleringarna i kraftutvinningshänseende hade genom-
förts i Jämtland.
Dessutom skilde sig praxis mellan domstolarna, de södra var mycket
restriktiva att tillåta helt nya dämningar enligt 1939 års lag, det var utökade regleringar
vid, eller påbyggnader av, redan befintliga dammar.467 Norrbygdens vattendomstol
däremot hade under åren 1939-1942 godkänt åtminstone sju tillfälliga regleringar i nio
tidigare oreglerade vattendrag där vi finner att sju av dessa låg i renbetesområden.468
Vid överarbetandet av krislagen 1952 redovisas en företeckning av krislagsprojekten
som synliggör flest krislagsmål i Norrland men också att dessa mål pågått under en
längre tid.469
Propositionen 1943 föreslog enkla regler för regleringsavgifter vid tillfälliga
regleringar som hade skadlig inverkan eller om det genererade vinst för bolaget, vilket
talar för att alla inte var vinstgivande.
Avgiften skulle ses som en kostnad för projektet
och bestämmas av vattendomstolen enligt en viss skala av ören per turbinhästkraft.
Vattenfallsstyrelsen och Vattenkraftföreningen hade redan protesterat 1942 med att
eventuella regleringsavgifter utgjorde ett hot mot möjligheten till kraftförsörjning och
på lång sikt skulle det hota såväl nationalekonomi och industri som enskilda konsum-
enter.
"[E]n ökning av kraftverkens omkostnader leder ofrånkomligen till en höjning
av kraftpriset."470 Några måste uppenbarligen betala för kraften i termer av intrång i
RA, JuA, Konseljakter 14/5 1943, nr.
262, Skrivelse från Söderbygdens
Vattendomstol 31/10 1942; Skrivelse från Västerbygdens Vattendomstol 29/9 1942.
468 Storuman, Kvarnbergsvattnet, Stora och Lilla Rensjön, Burvattnet, Korsvattnet och Mjölkvattnet.
469 RA, JuA Konseljakter 8/2 1952, nr.
sin närmiljö och avkall på rättmätiga regleringsavgifter som kunde användas för
elektrifiering av samma närområde.
I Vattenfallsstyrelsens och Vattenkraftföreningens argumentering framstår flertalet
tillfälliga regleringsprojekt som olönsamma om de inte befriades från att betala för den
orsakade skadan samt att en anledning till att använda krislagen var just att
undkomma de högre ekonomiska krav som vattenlagen ställde.
När tillfälliga regler-
ingar föreslogs beläggas med avgifter hotade bolagen med högre elpriser.471 Denna
argumentering lade ett ensidigt ansvar på människor som befann sig i utkanten av det
nationella allmänna intressets sfär, det intresse som Vattenfallsstyrelsen och bolagen
sade sig agera för.
De ville dock inte betala för det utan denna allmännytta skulle skapa
vinst för allmännyttan och privata bolag på vissa enskildas bekostnad.
Det visar också
på en motsättning mellan å ena sidan bekräftandet av landet som ett samhälle det plan-
erades för, vilket användes för att motivera beredskap, uppoffring och exploatering,
och å andra sidan förfrämligande och distansering gentemot det exploaterade
området och dess befolkning när de krävde rättvis kompensation.
En centrum-periferi
relation kan därför sägas föreligga.
Hur kunde motsättningen som kom till uttryck i de lokala intressena utmed ett
vattendrag och ett offentligt intresse på riksnivå förenas?
Frågan om bolagen, åt-
minstone statliga Vattenfallsstyrelsen, borde erbjuda mer stöd för exempelvis
distributionen till enskilda konsumenter avfärdades: Vattenkraftföreningen framhöll
däremot deras kostsamma arbete med att planera, projektera och finansiera dessa
dammar, stamnät och kraftverk.472
Bestämmelserna om bygdekraft i vattenlagen låg närmast frågan om hur utbyggaren
kunde bidra till att lindra bygdens skada.
Där fanns en sällan använd möjlighet för
domstolen att ålägga företagen att tillhandahålla elkraft till omkringliggande bygd.
Men att leverera kraft till isolerade hushåll kunde enligt bolagen bli en alltför tung
börda för enskilda regleringsprojekt att bära.
Enskilda konsumenter i den berörda
bygden fick betala för sina nätanslutningar medan kraften flödade till industrier och
konsumenter längs det befintliga stamnätet.
Enligt länsstyrelsen i Jämtlands läns
förslag kunde regleringsavgifterna användas för att kompensera denna orättvisa
När Vattenkraftföreningen menade att ett sådant arrangemang skulle bli
orättvist gentemot konsumenter i hela landet isoleras ordet rättvisa till att bara gälla
Karta 4:2.
Krislagsdämningar, lappbyar och orter i Västerbottens län 1939-1954.
Skapad av
Stefan Sandström.
utifrån ett aggregat av landets elkonsumenter, 473 inte utifrån att de som skulle gynnas
i detta fall redan hade betalat i form av ingrepp och förändring i sin omgivning.
Argumentationen kring det "allmännas bästa" uppvisar inte någon ömsesidighet
men är ett genomgående epistem varom det sker en viss diskursiv kamp.
Lagförslaget
1943 sågs dock som en rättvis balansering mellan vattenkraftintresset och andra
allmänna och enskilda intressen.
Regleringsavgifter blev accepterade och även förslag-
et om användningen av avgifterna för elkraftdistribution.
En viss andel var emellertid
tvungna att sparas för oförutsedda skador vilket kan ses som ett försök att skydda vissa
projekts sämre ekonomiska balansräkning och möjligheten att moderera kostnader
som annars skulle falla projektet till last.
När lagen trädde i kraft 1943 var det ett steg
på väg mot en ökad rättsäkerhet för kraftbolagens motstående intressen.474 Men det
legitimerade också en fortsatt "vid" tillämpning av lagen.
Genom att skäliga ersätt-
ningar nu hade synliggjorts och framstod som självklara från både de som talade för
de drabbade och från utbyggarnas sida etablerades kompensation som ett verktyg att
använda i hur frågorna kunde framställas.
Epistemet "det allmännas bästa" byggde
dock på ett etos som var definierat och avvägt utifrån centrums värderingar och
intressen.
Dessa värderingar var även behäftade med etnocentrism och förförståelse
för näringar som redan ägde lagskydd vilket placerar renskötarna som sakägare längst
bort av periferins sakägare.
Lagförändringsdiskussionen ifrågasatte heller inte det sätt
problemet synliggjordes på, utan ansåg tillfälliga regleringar och lagen vara nödvänd-
iga utifrån kraftförsörjningssituationen samt att kompensation i någon form var
möjlig.
Framställningen från länsstyrelsen i Jämtlands län initierade också en revision av den
ordinarie vattenlagens bestämmelser främst gällande regleringsavgifter och bygde-
kraft.
Jämtlandsbaserade riksdagsledamöter motionerade om ändrade ändamål för
användandet av avgifterna och en ny beräkningsgrund som skulle innebära att fler
projekt skulle åläggas avgifter.
Vattenfallsstyrelsen och Vattenkraftföreningen ville,
som i krislagsdiskussionen, avsätta viss andel av avgifterna till ersättningar för oförut-
sedda skador.475 Praktiken - att avgifterna sparades för oförutsedda skador som inte
skulle belasta företaget vid bedömningen av dess tillåtlighet - etablerades vid Suorvas
första dämning under 1920-talet och blev vägledande för synen på avgifterna före
krislagsrevisionen 1943.476
Vattenfallsstyrelsen framhöll att "påståendena om regleringarnas skadeverkningar
var tendentiösa" och att "agitationen" måste ses som ett uttryck för en önskan hos
bygderna med vattenkraftregleringar att ta del av de vinster de trodde att bolagen
gjorde.
När man sedan i linje med sin argumentation pekade på "den oansenliga areal
nyttomark" som sattes under vatten vid exempelvis Suorva, negligerade man den stora
areal av renbetesmark som dolde sig i kategorin "övrig mark" och återigen visar sig en
omskrivningens strategi och en etnisk blindhet.477 Sedan vattenlagen hade trätt i kraft
1919 hade ett fåtal regleringsavgifter utdömts och det enda fallet där avgifterna hade
kommit till användning var vid Suorva för att kompensera den stora skada som
åsamkats renskötseln och den samiska befolkningen i området.478 Domstolen utdömde
inte ersättning för samernas förluster och problem med dämningen på det vanliga viset
i rättsprocessen, vilket fick den ekonomiska tillåtligheten av projektet att se bättre ut.
Givetvis måste en viss förståelse finnas för utbyggarnas resonemang och strategi att
finna det mest gynnsamma argumenten för sitt projekts genomförande.
Men sett
utifrån Vattenfallsstyrelsen som ett statligt bolag med ett allmännyttigt intresse där
vinst rimligen inte ska gå ut över enskilda, får kritiken stå kvar, särskilt beaktat de
argument om det allmännas bästa som fördes fram i förslagen, förarbetena till och för-
ändringsarbetet kring krislagen.
Det var det kollektivt goda som definierades utifrån
en industrikolonial diskurs utformad på avstånd från de som berördes i landskapet.
Det verkade som lagstiftarna ville prioritera behoven i de drabbade områdena, reella
värden föredrogs framför kontanta ersättningar för att undvika avfolkning och genom
att ansluta nya konsumenter till stamnätet samt genom att bygga vägar.
underliggande ekonomiska förmånen för bolagen uppmärksammades inte i
diskussionen; när de betalade för skadan i bygden genom regleringsavgifterna fick de
samtidigt nya elkunder.
Arrangemanget kan på så vis snarare ses underbygga och
legitimera dammarnas och kraftverkens närvaro i omgivningen än att kompensera
skada.
Det är dock värt att återigen notera den praktik som etablerades i början av
1920-talet med det under fredskrisen ekonomiskt svårhanterliga Suorva-projektet;
avgifterna kom att sparas till oförutsedda skador som företaget inte skulle belastas med
476 Se krislagsfallet Pieskejaure i Norrbotten, HLA, LNAÖ, FXVI:42, PM Malmström, 27/6 1940.
478 Enligt Norrländska Vattenkraftsfrågor 1956, Bil.E.
hade 14 vattendrag i Sverige regleringsavgifter enligt
vattenlagen framtill 1942.
Efter lagändringen 1943 om regleringsavgifter för tillfälliga projekt steg antalet
under året till 22.
Användandet av avgifterna kom igång 1944.
för dess ekonomiska tillåtlighet.
På så vis uppkom det ekonomiska kryphål för bolagen
att räkna med när de planerade sina projekt och dessa var synnerligen viktiga att
försvara.
Departementschefen följde i stort sett Vattenfallsstyrelsens åsikter och lade ett
förslag som blev antaget 1944.
Kriget, krisen och behovet att upprätthålla krafttillgång-
en berättigade bolag och kraftförsörjningsorganisationer att till stor del utforma
lagstiftningen.
Detta bör ses utifrån perspektivet att de hade egna marknadsintressen
som ekonomiska aktörer och inte enbart representerade ett offentligt krafttillgångs-
intresse på riksnivå.
Gällande regleringsavgifterna föreslog ministern att dessa skulle
"såsom för närvarande fastställas med hänsyn till de objektiva förhållanden"479 som
inverkan av företaget och kostnader för och nyttan av dess genomförande.
Ett ut-
talande som förlänade bygdebehoven en subjektiv stämpel.
Icke desto mindre blev
användningen av avgifterna uppdelade mellan bygdebehov och åtgärder för oförut-
sedda skador i lagtexten.480 I det sammanhanget kan nämnas att utbyggaren, Vatten-
fallsstyrelsen och IRF, i Burvatten-målet som studeras närmare i nästföljande kapitel,
protesterade så sent som 1950 mot att bygdens behov skulle avgöra avgifternas storlek.
"De avgiftsbelopp, som kammar-advokatfiskalämbetet kommit med i dag, äro alldeles
för höga.
Vidare vilja sökanden framhålla att behovet av regleringsavgifter icke får vara
avgörande för avgifternas storlek."481 Vattenfallsstyrelsen visar i praktiken att de helst
inskränkte sina utfästelser från 1942 års revisionsprocess, om att när projekten seder-
mera beslutades enligt vattenlagen skulle sakägare hållas skadelösa och vad som
företagits under krisläget skulle därigenom inte leda till någon orättvisa.
I Burvatten-
målet yrkade utbyggaren IRF, där Vattenfallsstyrelsen ingick som en part, att
regleringsavgifter avseende förfluten tid måste utdömas efter krislagens regler vilka
var lägre.482
Vid krigsslutet efterfrågade Vattenfallsstyrelsen i en skrivelse till regeringen ändringar
i vattenlagen för att möjliggöra snabbare prövningar genom att införa deldoms-
institutet i vattenlagen:
482 Ibid., aktsid.
Krafttillgången väntas med stor säkerhet bliva knapp under tiden från hösten
Det är därför av stor betydelse, att lagen om tillfällig
vattenreglering kommer att kunna användas under åtminstone denna tid.
För vårt lands kraftförsörjning under krigsåren har lagen ifråga varit av
oerhörd betydelse.
Några nämnvärda olägenheter torde icke till följd av
densamma hava åsamkats kraftföretagens motstående intressen.
Alla skäl
synas därför även tala för att den tillfälliga lagen inarbetas i vattenlagen och
därmed blir en för framtiden gällande beståndsdel av denna.483
Deldomar hade funnits med i den ordinarie vattenlagen men inte rörande avgörande
beslut vilket var en praktik som utvecklats i mål med krislagstillämpning.
Denna gång
mötte man ett större motstånd från de remitterade myndigheterna som i tidigare
remisser inte hade ifrågasatt lagens existens.
Även om lagen fortfarande ansågs viktig
tills dess att "normalare omständigheter" uppstod, hade allmänna och enskilda in-
tressen drabbats hårt.
Kammarkollegiet hävdade att Vattenfallsstyrelsens beräkningar
om ökad energiefterfrågan och förväntad elbrist inte kunde motivera fortsatt tillämp-
ning av lagen: under fredstid måste en högre nivå av rättsäkerhet upprätthållas.
detta kan ställas forskning som visar att Vattenfallsstyrelsen använde för höga
elprognoser för att övertyga om en utbyggnad av kärnkraften.484 Tillämpningen borde
upphävas så snart omständigheterna normaliserades, och man hänvisade till olägen-
heterna för sakägarna vid Luleälv och Indalsälven.485 Detta kan gestaltas med
regleringarna av Kallsjöns inverkan på kulturlandskapet där IRF tvingades flytta 23
gårdar i byn Bonäshamn.486 En genomgående retorik från utbyggarna synes vara att
om kompensation för skadorna hade getts skulle intressena inte anses skadade och
saken vara ur världen.
Vissa frågors ojämförbarhet med kompensation berörs inte.
Även om stödet för en återgång till normal praktik var månghövdat blev resultatet
status quo.
Ett sätt att framställa problemet, som understödde utbyggarna, var en
rädsla för vad som skulle hända om alla de tillfälliga regleringarna som var avsedda att
blir permanenta, måste avbrytas.
Detta var synligt i argumentationen från kraftbolag-
en, bränslekommissionen samt en vattendomstol i södra Sverige.487
483 RA, JuA Konseljakter 8/3 1946 Nr.
277-283, KVS citeras i PM m. förslag till övergångsbestämmelser, s. 5.
Karta 4:3.
Krislagsdämningar, lappyar och orter i Norrbottens län 1939-1954.
Arrangemanget genom vilket lagstiftningen framarbetades som gav kraftintresset en
framskjuten position i förhållande till andra aktörer, avväpnade de utmaningar som
kravet på en normaliserad rättsgång under fredstid ställde.
De argument som
korresponderade med det ekonomiska intresset i vattenlagen, åsidosatte än en gång de
ekonomiska intressen som mindre sakägare representerade och synliggjorde.
Två
kraftverksdirekstörer medverkade i en åttamannautredning om lagförändringar och
det eventuella införlivandet av krislagsbestämmelser i vattenlagen.488 Det var inget
konstigt med att kraftverksdirektörer medverkade i liknande utredningar som
experter, deras uttalanden fick dock bedömas utifrån deras partsintressen.
Men man
kan ändå ställa frågan om inte genomslaget för centrums dominerande industri-
koloniala diskurs möjliggjordes än mer i revisionen 1946 på grund av detta förhåll-
ande, ett förhållande som visar på att vissa partsintressen ges en maktposition och
tillskrivs objektivitet medan andra exkluderas.
Jämför man med den enmansutredning
som utfördes av ett lagråd träder en fråga fram om varför just vissa partsintressen
inbjöds att delta i utredningar.
Svaret har att göra med vems och vilken slags synlighet
som eftersträvades i styrningen av vattenkraftutbyggnadspolitiken.
Lagändringen mot en framtida avveckling av krislagen tog formen av en
övergångsstadga vilken förlänade bolagen tre års anstånd, för att utreda och ansöka
om tillstånd enligt vattenlagen.
Så stillades rädslan för att de "tillfälliga" regleringarna
skulle behöva avbrytas.
En slags byteshandel blir tydlig när justitieministern uttalar att
lagändringen 1943 om regleringsavgifter vid tillfällig reglering hade sanktionerat en
vidare tillämpning av lagen.
Även om en tidpunkt för upphävande av lagen inte kunde
beräknas ansågs det böra göras så snart som möjligt.489 Vissa slutbestämmelser, för-
ändringar mot ett avskaffande av lagens tillämpning, lades till krislagen 1946.
Redan
följande år 1947 yrkade riksdagsledamöter i andra kammaren på lagens avskaffande,
och en utredning tillsattes.
Den utredningen fick dock vila på sitt utlåtande då lagen
fortsatt ansågs behövas för att säkra krafttillgången.490
Parallellt med den uppskjutna utredningen för avskaffande av krislagen, arbetade
som nämnts ovan en kommitté för utredande av frågan om krislagens införande i
vattenlagen.
År 1947 presenterade denna grupp sitt förslag att kodifiera deldomar i
vattenlagen som ett villkor för att avskaffa krislagen.
Experterna föreslog tillägg som
erbjöd utbyggare obegränsad tid att få förlängda tillfälliga tillstånd medan de utredde
488 Dessa var Åke Rusck, bl.a.
Kraftverksdirektör Vattenfall Älvkarleby 1944, generaldirektör för Vattenfall
Kleman, bl.a.
VD för Svarthålsforsen 1935-1954, SBL band 21
och färdigställde sina vattenlagsansökningar.
Varje handling som kunde begränsa
kraftförsörjningen skulle undvikas, och det dröjde till 1952 innan förslaget ingavs till
riksdagen.491
Upphävandet och inarbetandet av krislagen i vattenlagen
Enmansutredningen om krislagsförändringen, författad av lagbyråchefen Per
Bergsten, var färdig 1950.
Bergsten påpekade att eftersom balansen mellan kraft-
tillgång och efterfrågan snart förelåg borde en tidpunkt för lagens avskaffande
bestämmas.
Den forcerade utbyggnaden av vattenkraft förväntades dock att fortsätta
med ett följande behov av en rask tillståndsprövning.
Ett problem var den låga
personalstyrkan hos de norra vattendomstolarna vars arbetssituation hade förvärrats
av krislagen: även om en extra avdelning hade tillsatts 1946 och återupprättandet av
Mellanbygdens vattendomstol kom till stånd 1949, var situationen inte tillfreds-
ställande.492 Förslaget innehöll också en lista över pågående tillfälliga regleringar
vilken visar en obalans för de norra delarna: av 40 mål var 30 belägna i Norrland, norr
om Dalälven.
Ett tre års anstånd föreslogs för tillfälliga regleringar att utredas och
tillåtas enligt vattenlagen och ett datum för upphävandet av lagen sattes till 1 januari
I den slutgiltiga propositionen från justitiedepartementet jämkades Bergstens
förslag mot åttamannautredningens om ändringar i vattenlagen.
Dels beslutades ett
högre maximum belopp för regleringsavgifterna vid tillfälliga regleringar, dels gavs de
projekt som var av stor betydelse möjlighet till upprepade tillståndförlängningar med
tre år åt gången till dess att tillstånd gavs enligt vattenlagen.
Resultatet blev också att
det var tillämpningen i helt nya mål som upphävdes 1953.494 Själva lagen fanns kvar
tills 1962 då den ändrades.495
Det parallella förslaget om förändringar i vattenlagen, åttamannautredningen,
argumenterade för möjligheter att realisera vattenkraft och regleringsprojekt genom
deldomar och att uppskjuta ersättningsfrågor som på förhand var svårberäknade.
Under de tretton år av tillfälliga regleringsmöjligheter som lagen fört med sig, hade en
syn etablerats hos både utbyggare och vissa sakägare, bland annat jordbrukande
utefter Lule älvdal, där perioden av ouppklarade ersättningar ansågs positiv då den
Det resulterade i att bolagen "kastade in" en mängd
ofullständiga ansökningar innan sista datum, se Vedung och Brandel 2001, s. 58.
gjorde den slutliga uppgörelsen mer adekvat.496 Denna syn kan ses som en kapitulation
gentemot utbyggnadernas självklarhet och ett godkännande av kompensations-
diskursen men även något som kunde verka positivt och mer rättvisande: i Lappfonds-
utredningen från 1960 relateras tanken att användandet av deldomar var ett sätt att
dels få loss ersättningarna snabbare, och dels att ersättningen kom direkt från
utbyggaren, inte från avgiftsmedlen.497 Men givetvis inom ramen för den ofrånkomliga
industrialiseringen.
Sammanfattningsvis kan krislagen sägas ha blivit inarbetad i vattenlagen och att de
tretton år av tillfälliga regleringsmöjligheter påverkade synen på hur tillstånds-
processen borde gå till.
Men det skedde inte utan att vissa frågor där rättviseaspekter
åsidosatts med krislagen påverkade vattenlagen i en riktning som tillgodosåg dessa
aspekter.
Det tydligaste exemplet är förberedelseregeln 1952 som utgör ett diskursivt
skifte med rötter i reaktionen mot krislagens snabba och stängda förfarande.
regel markerar början till en mer öppen process där lokala myndigheter, organisation-
er och befolkning måste involveras på ett tidigare stadium än innan.
Illustrerande i
sammanhanget är att Vattenfallsstyrelsens blivande direktör, Åke Rusck, som var en
av utredarna reserverade sig mot denna del av förslaget, som innebar att bolagen inte
längre fick sluta avtal på egen hand utan delegater och information till länsstyrelsen.498
En del vattendomstolar ansåg att det var opassande att involvera vad de kallade
"utomstående".
Men Norrbygdens vattenrättsdomare, den för mindre mäktiga
sakägares och renskötselns rättigheter i vattenmål engagerade Folke Löwing, menade
att detta kunde begränsa bolagens strategi att balansera ett projekts ekonomiska till-
åtlighet genom att i förväg förvärva fastigheter och mark som kunde skadas av
dämningen.499 Reglerna blev dock tämligen luddiga i 1952 års lagförändring, utan
några bindande beskrivningar av vad utbyggaren skulle utföra i förberedelsen så länge
åtgärderna noterades i ansökan.500 Under senare delen av 1954 stramades reglerna
497 RA, YK 1780, Lappfondsutredningen 1960:1, Odaterat PM angående särskilda villkor enl.
Vattenlagen och angående regleringsavgifter, s. 12.
Det politiska spelet kring denna fråga har uppmärksammats av Vedung & Brandel 2000, s.
Målen vid MVD och NVD
Av de 217 ansökningar, som identifierats hos MVD och NVD under tiden från att
krislagen började tillämpas i oktober 1939 och fram till utgången av 1953, utgör de
tillfälliga regleringarna närmare hälften, 93 ansökningar som berörde 86 vattendrag.
Av de resterande 124 vattenlagsansökningarna gällde 28 lagligprövningsärenden av
olika anläggningar, vilket gör att antalet ansökningar var tämligen lika för de båda
lagvägarna.
Det visar ett frekvent användande av denna möjlighet från sökande-
parternas sida där det statliga bidraget genom Vattenfallsstyrelsens involvering var 41
ansökningar av totalt 63 under perioden.
Av de 93 ansökningarna var det endast nio
som berörde vattendrag utanför renbetesområdet.
19 ansökningar avsåg tillfälliga
regleringar i 25 tidigare oreglerade vattendrag och av dessa låg 20 i renbetesområden.
När det gällde hur dessa ansökningar hanterades, visar det sig att i ett fall, som berörde
två oreglerade vattendrag utanför renbetesområdet, drog sökanden själv tillbaka sin
ansökan.
I ett annat fall inom året-runt-marker för rennäringen tilläts inte regleringen
på grund av vetenskapliga intressen.502 Resterande 22 vattendrag blev föremål för
tillfällig regler-ing vilket visar domstolpraktikens avsteg från lagen, och dessa domar
fälldes i ansök-ningar som i åtta fall ingivits efter 1946.503 Krigslutet blev med andra
ord ingen slutpunkt för att bygga ut oreglerade vattendrag enligt krislagen.
Kanske
snarare tvärtom då bolagen insåg att möjligheterna snart kunde upphöra.
Ansökningar för tillfälliga regleringar från 1940 och framåt rörde till stor del
förlängningar av tillstånd och modifierade regleringar av redan tillfälligt reglerade
vattendrag.
Endast 24 av de 93 ansökningarna blev inte föremål för förlängda tillstånd,
där en ansökan inte bifölls, en ansökan bedömdes enligt vattenlagen istället, fyra
ansökningar berörde kortare projekt och ytterligare fyra ansökningar återkallades av
sökanden.
Under tidsperioden resulterade tio ansökningar i vattenlagstillstånd.
femton projekt (som tillsammans utgör 35 krislagsansökningar) som blev bestående i
renbetesområdet kan krislagstillstånden ses som avgörande.504
502 Det gällde Övre Oldsjön i Burvattens-gruppen som senare kom att regleras.
503 Se bilaga 1.
504 I Jämtland: Gesunden med 3 ansökningar, Kvarnbergsvattnet med 3 ansökningar, Storsjöns samman-
slagna reglering med 3 ansökningar, Kallsjö-gruppen med 5 ansökningar, Burvattnet-gruppen, Landösjön,
Stora och Lilla Jorm med Kycklingvattnet, Ströms Vattudal, Storsjouten och Ormsjön.
I Västerbotten:
Storuman med 3 ansökningar, I Norrbotten: Malmesjaure med 3 ansökningar, Suorvas högre dämningar med
4 ansökningar, Porjusselet och Lulejaures högre dämning med 2 ansökningar, Sädvajaures högre dämning
med 3 ansökningar.
Nära nog samtidigt som långväga eldistribution blev möjlig i Sverige genom
stamnätets utbyggnad under senare delen av 1930-talet, hotade ett nytt stormaktskrig
att bryta ut.
Behovet av en oberoende position på kraftförsörjningens område blev
därigenom viktigare.
Krislagen kan ses som ett resultat av myndigheters, affärs-
drivande verks och näringslivs strävan, genom samarbete av korporativt slag, att under
kriget och krisen upprätthålla såväl den nationella ekonomin som autonomin.
nationella ekonomin och autonomin återfinns i den industrikoloniala diskursen såsom
intimt förknippade med varandra, de var centrala för den problembild som synlig-
gjordes och gav tyngd åt de argument som kunde kopplas till dess beskydd.
Sociala och
rättsliga aspekter åsidosattes, temporärt till en början, men det kom att dra ut på tiden
för vissa sakägare att återfå sin förlorade position.
Medan krigsåren gick och
konsekvenserna började visa sig kom lagförändringarna successivt att återta
positionen för kraftbolagens motstående intressen men i stort gick reformerna ändå
utbyggarnas önskningar till mötes då avskaffandet av lagen inte kom till stånd vid
krigsslutet.
Hur kan bibehållandet av denna lag förklaras?
Vattenfallsstyrelsens och andra
kraftintressenters blotta vinstintresse skulle inte kunna driva den linjen så fram-
gångsrikt utan förklaringar kan hämtas både från argumenten, epistemen och
identifikationen som användes, hur man sade sig agera för landets bästa och iklädde
sig uppgiften av frälsare för både industrin och den övriga befolkningen.
Den pastorala
maktutövningens roller tas upp av både Statliga Vattenfallsstyrelsen och privata
intressenter och frågan från föregående kapitel dyker upp igen, huruvida makt-
anspråk och särintressen gömmer sig bakom epistemet "det allmänna intresset".
I tider
av kris måste inte enbart de utsatta befolkningsgrupperna som annars varit föremål
för den pastorala styrningsregimens ingripanden skyddas, utan beskyddandet in-
begriper även viktig infrastruktur och industri.
Det kan ses som en process av
diskursiva begränsningar där utmanande åsikter, erfarenheter och aktörskap uteslöts
och osynliggjordes från den kunskapscirkulation och form av styrande som lag-
förändringsdiskussionen här har analyseras som.
Krigshotet och krigsutbrottet utgör
ett kritiskt moment som kraftintressenterna utnyttjar vilket skapar en spårbundenhet
och öppnar möjligheter som annars inte skulle ha varit tillgängliga.505
Ur denna synvinkel kan krislagen ses institutionalisera en vinnande diskurs och
etablera en spårbundenhet där förväntningar och domstolspraktik samt medföljande
infrastruktur av befintliga, högst verkliga dammar och kraftverk i landskapet inte
kunde ändras över en natt.
Aktörerna som representerar den industrikoloniala
diskursen får också mer och mer tyngd i reformprocessen.
Dammarnas existens i
landskapen etablerar denna tyngd i argumenten och en ny problembild synliggörs som
ger inverkan på styrningen av vattenkraftutbyggnadspolitiken: skulle fördämningarna
tas bort spolades hela det uppbyggda kraftförsörjningssystemet undan.
Att freden eller krigsslutet inte blir ett lika kritiskt moment som leder utvecklingen
i ny rikting kan förklaras med att kraftintressenas argument om kraftförsörjning och
fortsatt kris upprätthölls i den diskursiva kampen där olägenheter för vissa sakägare
förminskas eller osynliggörs i relation till kraftbehovet.
Ytterligare en aspekt är att vad
som tilläts i kristidens början motiverat av projektens tillfälliga karaktär där annars
"obehöriga regleringsvinster kunna uppkomma för kraftintressena på bekostnad av
andra legitima intressen."506 Denna aspekt kommer helt i skymundan när de allmänna
och enskilda intressenas tillmötesgående ändrar innebörden av "det tillfälliga" som får
en annan betydelse då den reviderade krislagen implementerades från 1943 och
En betydelse som antyder att det bara är lagen som är tillfällig och tillstånden
som ges, inte själva dämningarna.
Renskötarnas och renskötselns situation
Denna undersökning har inte syftat till att förklara om lagen och de tillfälliga
regleringarna utfördes genom mer eller mindre giltiga argument som till exempel ett
reellt behov av kraftförsörjning.
Snarare är syftet att belysa argumentens kontext och
inverkan av lagen för den framtida vattenkraftutbyggnaden.
Genom studiet av hur
lagen användes och hur dess bevarande motiverades samt tillämpningen i renbetes-
området framkommer huruvida det skulle ha varit befogat att renskötseln gavs
representation i lagförändringsdiskussionen och om så skedde.
Resultatet av under-
sökningen om tillämpningen i renskötselområdet har visat att det utifrån inverkans-
området råder en icke-representativ frånvaro av renskötselns utövare och en frånvaro
av frågor kring renskötselns villkor.
Tidigare forskning som studerat vattenlagen har uppmärksammat den påtagliga
avsaknad i frågor gällande renskötselns situation som varande en näring i de områden
som skulle drabbas av vattenkraftutbyggnad.507 Denna avsaknad är också märkbar
gällande krislagens förändringar.
Det är en frånvaro som stammar dels från exklud-
142, Landskansliet i Västernorrlands län till Konungen, 17/9 1939,
eringspraktiker i den ordinarie vattenlagen gällande vem som ansågs som sakägare,508
dels genom att renskötselrätten inte är inskriven i fastighetsboken i likhet med servitut
på enskilda fastigheter,509 ett faktum som visar sig vara mycket fördelaktigt för
vattenkraftutbyggare, och slutligen från det faktiska tolkningsföreträde som hade sin
bas i ett centrum med Vattenfallsstyrelsen och andra kraftbolag som företrädare vilka
förlänade litet utrymme till aktörer som representerade periferin.
Dessa exkluderings-
och styrningspraktiker utgör viktiga beståndsdelar i den industrikoloniala diskursen.
Erfarenheter från människor som levde vid de dämda vattendragens stränder var
inte helt uteslutna ur lagändringsdiskussionen, vilket Länsstyrelsen i Jämtlands
skrivelser ändå visar, men deras möjlighet att påverka i domstolsprocesserna var
beskuren genom att krislagen otillräckligt tillgodosåg deras rättssäkerhet.
Dessutom
överskuggades försvaret av rättigheter av det övergripande legitima argumentet att
inte hindra kraftförsörjningen under kristiden.
Märkbart är ändå att i lagförändrings-
diskussionen omnämns svårigheter för renskötseln endast gällande reglerings-
avgifterna för den omfattande regleringen av Suorva men när regleringarna i Jämtland
diskuteras varken omnämns eller används renskötseln som ett argument från det i
Jämtland uppkomna motståndet vilket pekar mot att renskötseln behandlades som en
periferi i periferin.
Den allvarliga orättvisa som samerna drabbades av då de "ej personligen tillerkänts
några skadestånd"510 i Suorvamålet hade en kännbar om än annorlunda verkan även
på den rättsliga arenan.
Förhållandet formade förväntningarna kring reglerings-
avgifterna som en möjlighet att rädda den ekonomiska nyttan av projekten och
samtidigt söka gottgöra skadan.
Inte förrän krislagen drabbade oelektrifierade
områden i Jämtland kunde dessa regleringsavgifter delvis ges en ny innebörd.
Ursprungligen skulle avgifterna täcka skadeförebyggande arbeten för att undvika
framtida olägenheter, inte den direkta ersättning som Vattenfallsstyrelsen undvek i
Suorva.
Därtill kom att vissa delar av kompensationen från avgifterna gällde förlorat
renbetesland och gavs inte individuellt till renskötare eller lappbyar utan kollektivt till
respektive läns lappfond, sedermera statens lappfond.
Denna praxis att ta ersättningen
för förlorat renbete från regleringsavgifter var en olycklig lösning som 1958 blev
ekonomiskt ohållbar vid den tredje dämningen av Suorva.
Den dämningen var en av
de "tillfälliga" regleringsprojekt som konstant förnyades i över 20 år vilket gjorde
508Vedung & Brandel 2001, har diskuterat denna fråga i relation till vattenlagen i allmänhet.
Öhman 2007
har använt termen invisibilization gällande Vattenfalls handlande mot samerna i vattenmål.
Se också Lantto
frågan om ersättning svårhanterad inom ramen för den struktur som byggts upp av
regleringsavgifter.
Avgifterna som i detta fall även avsåg "skador, som i regel ej brukar
täckas med dem" kunde inte omfatta ersättning till de nya sakägare som under tiden
hade gjort sina röster hörda i målet.511
I lagförändringsdiskussionen erhöll de tillfälliga regleringsprojekten starkt rättsligt
stöd att uppfylla lågt satta ekonomiska krav.
Det kan skönjas till exempel med Suorva-
dammen, som ansågs vara av stor nationalekonomisk betydelse, men förorsakade
omfattande och fortlöpande skada som i ett längre perspektiv förtog den ekonomiska
nyttan.
Men stödet för de ekonomiska argumenten gällde för bolagens nationella
kraftförsörjningsmotiv, inte för de ekonomiska argument som renskötselns utövare
reste.
Etos förändras utifrån vem som tjänar på det.
Renskötare eller rennäringen
identifierades inte som legitima framförare av, eller ett legitimt område för
ekonomiska eller materiella argument.
Det visar både det enskilda kraftintresset och
det allmänna länsstyrelseintresset.
Centrums ekonomiska argument hade företräde,
och de ekonomiska argumenten från periferin uteslöts ur, eller bagatelliserades i,
lagförändringens industrikoloniala diskurs.
Uteslutande av erfarenheter
Det finns ett flertal uppgifter från hela Sápmi om svåra vintrar under 1930-talet,
särskilt 1936-37 när renantalet minskade avsevärt vilket gjorde att fiske och andra
binäringar blev viktiga.512 Dessutom medförde kriget att priserna på renkött steg,513
och renkött blev heller inte föremål för ransonering514 vilket kunde ha stärkt rensköt-
selns position i vattenmålen.
De mindre sakägarnas ekonomiska och materiella
argument varken användes eller tillmötesgicks, utan den som kunde vädja till en upp-
fattning om ett allmännas bästa för hela landet blev mer framgångsrik.
Inte heller i
renbeteslagen togs tillräcklig hänsyn till renskötselrätten.
Detta riktar fokus på ett
kolonialt centrum-periferi förhållande som är tydligt i reformprocessen och som
indikeras av det stora antal tillfälliga regleringar som utfördes i renbetesområdet.
Nu var de norra delarna av landet i stort sett det som fanns kvar att effektivt använda
för vattenkraftutbyggnad, men att just dessa områden i så hög grad underkastades ett
regelverk som gav sakägarna en försämrad position är också en indikator på det
512 Bergstrand 1985, s. 55f; Lars Rensund, I samernas land förr i tiden 1986, s. 50; Hanes 2001, s. 44; Bertil
Wiinka & Valborg Wiinka Har du slutat vara lapp?
stor del beroende av fisket för sin utkomst." ÖTR, MVD, Ans.D.
koloniala förhållandet.
Här kunde det avgörande sägas vara geografiska förhållanden,
men förhållandet som var inbyggt i vattenlagen att byggde man ut där många bodde
blev det dyrare för bolaget medan man inte tog hänsyn till den enskildes förlust i
områden som var glest befolkade.
Bolagen beräknade enbart utifrån företagets kost-
nader vilket kan vara rimligt att göra när vattenlagen gav den möjligheten i sin
exploateringsvänliga utformning, inte på vad varje hushåll/individ förlorade eller fick
i ersättning och vad det kunde betyda i det enskilda fallet.
Detta förhållande, vatten-
lagens och i synnerhet krislagens exploateringsvänlighet och vad den öppnar för
möjligheter är, i min definition av begreppet, kolonialt.
I synnerhet om det också
innefattar en etnisk dimension där vissa grupper fick sina förluster sämre bedömda
eftersom det skedde utifrån en förförståelse för och prioriteringar av vissa näringar.
Det överensstämmer med vad koloniala moderländer kunde göra, ta över land och
naturresurser utan att bry sig om förlusten för de ursprungliga invånarna.
Det är också
här som kolonialt i min användning av begreppet även går att använda gällande glest-
befolkade periferier, då alla som bor där behandlas orättvist.
Dock finns det nivåer i
periferin och renskötseln framstår då som en periferi i periferin på grund av att
majoritetsbefolkningen i periferin trots allt ändå har en gynnsammare position att
agera utifrån jämfört med renskötande samer.
Med utgångspunkt ifrån vad käll-
materialet sagt om de övriga vattendomstolarnas praktik framgår att krislagen inte
användes i samma utsträckning i andra delar av landet, trots att den var mer gynnsam
så till vida att det kunde förväntas bli billigare på kort sikt.
Även detta visar på ett
kolonialt förhållande gentemot norrländska, glest befolkade periferier vilka i högre
grad underkastades en lag som satte rättssäkerheten ur spel.
Renskötarnas erfarenheter blir upprepat ohörda och rundgången av uteslutanden
blir en viktig diskursiv struktur där renskötselns problem överskuggas av det
begränsade utrymme som upplåts åt mer legitima eller centrala "små" sakägare.
kan den större förståelse gentemot jordbrukets förluster som Andrea Amft har
framhållit, skönjas: en kolonial eller etnisk förförståelse och prioritering gentemot det
närliggande.515 Argumenten om elektricitetsbehov i kristid gavs en diskursiv styrka och
ett stöd utifrån krisens kontext och talarens legitimitet, vilket medförde en solidaritet
för människor att inte protestera mot tanken på att vissa sjöar och trakter måste
användas för vattenkraftutbyggnad.
Förarbetenas kommenterande karaktär, departe-
mentschefens makt att i propositionen fördela utrymmet för de olika remissyttrandena
och slutligen lagförslaget som summerade och exkluderade perspektiv är också en
påtaglig diskursiv struktur.
Genom lagändringsprocessen beskrivs den exploaterade
delen av landet, periferin, i sin frånvaro som en spegling av centrum, såsom något
annat, någon annanstans.
Denna exploaterade del av landet är ett glesbefolkat land-
skap, som är möjligt att använda i utvecklingen men som också har ett behov av
elektricitet och inlemmande i den moderna världen.
Här framstår de samiska rensköt-
arna och deras näring och område som en periferins periferi, vilkas problem - ifall de
omnämndes - kunde hota att underminera inte bara idén om att renskötseln skulle
vika undan för utvecklingen definierad utifrån, utan också att centrum utan
ömsesidighet skulle styra periferin.
Inom den industrikoloniala diskursens begränsande och uteslutande mekanismer
finns också möjligheten för motstånd och alternativa vägar.516 Utmanande föreställ-
ningar, värderingar och händelser återfinns under perioden, först kampen för de
allmänna och enskilda intressens skydd, och sedan krigsslutet som kunde ha återställt
rättssäkerheten.
Men vattenlagens industrikoloniala diskurs och institutionella arv
och de därmed förknippade argumentens intertextualitet begränsade dock möjlig-
heten för att vissa händelser som krigsslutet skulle få ett reellt genomslag.
Men även
strategier från kraftintressena avväpnade reformverktygens genomslag som ses i slut-
stadgandena om obegränsad tid för tillståndsomprövning och inlemmandet av
deldomar i vattenlagen.
Utifrån domstolsmaterialet från NVD och MVD har krislagens användning i
renskötselområdet kunnat studeras.
Många fall i renbetesområdena blir upprepade
gånger föremål för förlängd tillfällig reglering och sedermera slutligen permanenta
dammar.
Långdragna processer har framkommit, Burvattnet tog 18 år och Suorva 25
år tills en slutgiltig dom godkände regleringarna enligt vattenlagen.517 Krislagens till-
komst och tillämpningarna av lagen är utifrån rådande situation möjligtvis förklarligt
men dröjsmålet att avskaffa lagen efter kriget är inte försvarligt.
En orättvisa i lagen då
den drabbade de norra delarna av landet vilket fördjupas på grund av centrum-
periferi-förhållanden och det faktum att renskötarnas rättigheter inte var tillräckligt
tillgodosedda i renbeteslagen samt att renskötseln var exkluderad som näring i
krislagen och den ordinarie vattenlagen.
De maktförhållanden som karaktäriserar en
kolonial relation, med ett imperiecentrum som ensidigt utnyttjar en geografisk,
ekonomisk och politisk periferi korresponderar med krislagens tillkomst, tillämpning
och förändringsprocess där vissa sakägare utesluts och konsekvenser förminskas eller
osynliggörs.
Krislagen påverkade utvecklingen av vattenlagen genom att en del av dess förenklade
procedurer inlemmades.
Helt nya element tillfogades också vilket demokratiserade
processen.
Medan krislagen och distributionstekniken flyttade vattenkraftutbyggandet
norrut och mot periferier, stannade styrningen och utformandet av det rättsliga
utrymmet samt utbyggnadsplaneringen i ett sydligt beläget centrum.
Statens roll i
detta kan ses i form av en pastoral maktutövning, å ena sidan som utbyggare och
planerare genom Vattenfallsstyrelsen, å andra sidan som lagstiftare.
Rollerna flyter
samman och ett korporativt inslag är tydligt med Vattenkraftföreningen och
Vattenfallsstyrelsen, som från början hade en annan intention än lagstiftaren.
intention om att lagen också kunde gälla helt nya regleringar.
Denna tanke fick fäste
hos domstolarna och fick även genomslag i den framtida utvecklingen av lagstiftningen
då regleringsavgifter och ersättningar får legitimera denna vidare tillämpning av
lagen.518 Kammarkollegiet som skulle övervaka de allmänna och enskilda intressena i
vattenmål, framstod som en av statens pastorala tentakler som upprätthöll en
kollektivisering och omyndigförklaring av renskötarna genom att förorda att döma
ersättningar för förlorat renbetesland till lappfonden.
De förlorade markernas betydelse för det samiska rättsutrymmet är en viktig fråga
då de följande decennierna ser en minskning av antalet utövare, men ett bibehållet
renantal.
Där det bibehållna renantalet blir statliga utredningars argument för att inte
kritisera exploateringarna eller att vidta några åtgärder för återväxt av betesområden
och näringsutövare.
Dessa aspekter kommer att behandlas i de nästföljande kapitlen.
Denna undersökning har även riktat fokus mot en mentalitetsförskjutning som kan
skönjas i de möjligheter som rättssystemet efterhand erbjöd i form av ersättningar i
reella värden.
Ersättningar som infrastruktur och elkraft legitimerade vattenkraft-
utbyggnaden och inlemmade människor i en ibland påtvungen modernisering.
skapade inte bara en politisk spårbundenhet utan också en spårbundenhet i den fysiska
miljön som blir svår att bortse ifrån och att förändra, där varje ny utbyggnad blir en
förutsättning för och en tillvänjning till nästa.
I de tillfälliga arrangemangens förklädnad öppnade krislagen möjligheter för
oåterkalleliga utbyggnadsprojekt i renbeteslanden.
Krislagstillämpningen i de norra
delarna av Sverige belyser hur krigstiden utgör en avgörande period och ett skifte i
vattenutbyggnadshistorien.
Med argumentet "det allmännas bästa" offrades enskilda
och allmänna intressens rättssäkerhet för kraftförsörjningens sak - en kraftför-
518 Se Prop.
sörjning som primärt gällde industrier och redan elektrifierade delar av landet och
sekundärt eller inte alls de landsdelar som användes i utbyggnaden - i det allmännas
bästas namn.
Men vad som kunde accepteras tillfälligt förvandlades successivt till ett
permanent läge, som drabbade de norra delarna av landet och särskilt de av vattenkraft
tidigare orörda källsjöarna i renbetesområden.
Vad som kunde vara förklarligt utifrån
den stämning av beredskap som rådde under krigstiden framstår under fredstid som
mindre försvarligt.
Många av de stora dammprojekten kom till eller utvecklades under
denna tid då mindre mäktiga sakägare hade sämre möjligheter att värna sina rätt-
igheter och mobilisera ett motstånd, både på grund av lagstiftningen men också på
grund av den kristid de var mitt inne i. Ett stort antal av dessa projekt pågår i land-
skapen, och många projekt har medfört förhållanden som lett till domstolsprocesser
vilka pågår än idag.
Undersökningen av lagförändringsprocessen visar hur vattenutbyggare anpassade
lagstiftningen efter sina behov.
En anpassning genom vilken vattenutbyggarna
etablerade det svenska vattenkraftsystemet byggande på, från utbyggarnas perspektiv,
billig energi från norr och rättsligt exkluderade och förminskade rättsägare och
intressenter.
Denna process gav elkraft till delar av landet, den fragmenterade samt
bejakade och legitimerade en specifik kolonial användning av landskapet i kon-
verteringen av sjöar till regleringsmagasin och urminnes rättigheter till ersättningar
och skadeförebyggande åtgärder.
I denna koloniala praktik förflyttas renskötares rätt-
igheter längre bort från en status där rennäringens utövare råder över egna marker och
samtidigt fördjupas icke- renskötande samers diskriminerade rättsposition.
RÄTTSOSÄKERHET OCH
OSYNLIGGÖRANDE: KRISLAGENS
TILLÄMPNING I RENSKÖTSELOMRÅDET
Av rädsla för vattnet har siidans folk flyttat fem gånger.
är inte ett "naturligt" vatten och dess naturgivna rörelser som
tvingat dem att dra sig undan utan det som skett är att ett
annat, ett större folk, som menar sig ha rätt att beröva ett litet
folk dess hem, har bestämt att vattnet måste stiga.
människorna som levde på platsen vid älven skulle jagas bort,
utövades en speciell "konst", nämligen den att bygga en damm
Ur "Siidan kämpar för att komma undan ett nytt vatten" Paulus Utsi
I föregående kapitel framkom att krislagens tillämpning i de norra delarna av landet i
stor utsträckning berörde renbetesområdet.
Denna lagtillämpning och dess följder av
ouppklarade ersättningsfrågor kan ses som en av anledningarna till det aktiva
motstånd som växer fram inom samerörelsen och SSR som kommer att belysas mer i
nästföljande kapitel.
I detta kapitel studeras hanteringen av tre vattenmål vilka
behandlades enligt krislagen och hur lappväsendet, renskötare och deras ombud i
vattenmålen agerade samt hur renskötarnas rättsposition kan betraktas i dessa fall.
Tyngdpunkten ligger på regleringen av Burvattengruppen i Jämtlands län.
Målet är
intressant därför att det handlade om sjöar som saknade tidigare reglering och utgör
därmed exempel på ett utbyggnadsprojekt som egentligen inte skulle ha bedömts
enligt krislagens förenklade procedur.
Dessutom låg de till största del i områden som
uteslutande användes av renskötseln.
Vid Sädvajaure i Norrbottens län fanns bofasta
invid sjön och exemplet diskuteras utifrån ett mål som berörde renskötare och icke-
renskötande samer.
Suorvamagasinets omfattande utbyggnadshistoria vävs in även
här, eftersom den tredje dämningen som skedde enligt krislagen.
Själva magasinet låg
i exklusivt renskötsel- och nationalparksområde, men en uppsjö av sakägare
drabbades.
Dokument rörande den tillfälliga regleringen av Burvattnet, Buvriejaevrie,
Korsvattnet,
Kroessejaevrie,
Mjölkvattnet
Mealhka,
och
Övre
Oldsjön,
Buvrienjaevrie, finns med i förarbetena till 1943 års krislagsändringar, men målet
förekommer inte sedan i diskussionerna kring lagförslaget.
Dokumenten, som fogats
till lagutredningens aktmaterial, berör en överenskommelse som skulle upprättas
innan sökanden i målet fick använda och dämma över renbetesområdena vid de
oreglerade källsjöarna i Långans flodområde inom Kalls och Offerdals socknar i Jämt-
lands län.
De inblandade vid denna tidpunkt var Vattenfallsstyrelsen och Indalsälvens
regleringsförening, IRF, och Länsstyrelsen i Jämtlands län.
Länsstyrelsen ansåg sig
inte ha bemyndigande att sluta avtal i frågan innan en ansökan sändes till
vattendomstolen utan skickade därför ärendet till Kammarkollegiet.519
Vid en tidpunkt då varken krislagen eller vattenlagen ännu krävde något lokalt
samråd i områdena innan en ansökan sändes in till domstol, framstår proceduren om
Burvattnet som ovanlig, även om motiveringen var en snabbare hantering när ansökan
väl förelåg hos vattendomstolen.
Eftersom intrånget på renbetesmark, i statligt
perspektiv statens egendom, också var ett motiv för denna förberedande procedur
reser sig frågan om sådana arrangemang kunde innebära en högre rättssäkerhet för
renskötare i relation till andra sakägare i tillfälliga regleringsmål.
I detta fall ledde arrangemanget till regeringens medgivande att ta marken i
anspråk.
Beviljandet var dock villkorat av skadeförebyggande åtgärder, ersättning till
renskötarna för direkta och indirekta skador och olägenheter.
Bolagens skulle även
bekosta vetenskapliga undersökningar i området rörande fornlämningar, vegetation
och etnografiska och geologiska förhållanden.
Ett annat inslag var den från både IRF
och Kammarkollegiet efterfrågade snabbheten i ärendet, så att inte "ansökningens
syftemål skulle förfelas".520 Det verkar snarare som om denna procedur minskade
rättssäkerheten för renskötarna då särskilda instanser, inkluderat lappväsendet,
ålades att ge utlåtanden och förhandla ovanför huvudet på renskötarna med en ofrån-
komlig utbyggnad i åtanke.
Förfarandet med en tillsynes omsorgsfull förberedelse av
projektet, speglar hur den pastorala maktens institutioner samverkar kring att
legitimera ett tilltag som kunde verka tvivelaktigt.
Det skapades ett spelrum där vissa
aktörer gavs ett skenbart utrymme.
Något motstånd och försvar fick inte tillfälle att
formera sig, vilket kan ses som ett på förhand strukturerat handlingsutrymme där
möjligheterna till opposition mot själva utbyggnaden styrs in på ersättningsfrågor.
Konseljakter 14/5 1943, nr.
262, Länsstyrelsens skrivelse till Kammarkollegium, 11/3 1942.
Konseljakter 14/5 1943 nr.
Maj:t till Länsstyrelsen, 29/5 1942
Detta förfarande liknar de tidiga vattenmål där renskötselns rättigheter och
renskötarnas deltagande åsidosattes tills dess att det mesta var klart.
I sig är detta inte
förvånande då rättssystemet genom krislagen anpassats än mer till utbyggarens
initiativ, vilket framgått av föregående kapitel.
I sitt utlåtande över ansökningen intog lappfogde Waldemar Gardham en
resignerad men ambivalent hållning gentemot vattenregleringarna, dels stöd-jande
dem som han ansåg skulle komma att drabbas, dels övertygad om ofrånkomligheten i
händelseförloppet:
Ersättningen, om nu sådan prövas böra utgå - uppskattningen verkställes väl
utan inflytande från den som direkt lider skadan och vet vad marken betyder
för honom [...].
Den som har nyttan av marken får finna sig i den värdering
som personer, vilka intet intresse ha för ifrågavarande mark och dess
betydelse för brukaren [...] ny nyttighet får han inte.
Med erfarenhet från
regleringen av sjön Torrön synes markägaren och brukaren få en viss
beräknad summa kontanter.
[---] Vare sig avtalet kommer till stånd eller ej
kommer regleringen att genomföras och jag har ingen anledning att på något
sätt fördröja dessa betydelsefulla arbeten.521
Rättssystemet skapade en känsla av ofrånkomlighet och penningkompensation
verkade vara det enda som kunde krävas.
Ersättning i pengar är något som omformar
ett självhushållande samhälle och sett i en kolonial kontext införlivas människor då
alltmer i en penningekonomi som kolonialmakten har satt ramarna för.522 Inträdet i
en penningekonomi är en process som redan hade anträtts för jämtlandssamernas del
i och med att de under en tid deltagit i försäljningen av kött och sålunda utbytet av
kontanter och varor, en process som renskötare som bodde inom Norrbottens län kom
att ta del i först efter andra världskriget.523 Vattenbyggnadsföretagens ersättningar i
pengar, i kombination med en förväntad försvåring för renskötseln genom regleringar-
na, kan ses som ytterligare incitament att successivt lämna delar av själv-
hushållningen.
Den fortsatta hanteringen av fallet visar de problem som kunde uppkomma för
renskötseln i mål som dömdes enligt krislagen.
Utbyggaren ansåg att regleringen
262, Lappfogden till Länsstyrelsen, 7/2 1942.
I Norrbottens län var verdde-systemet - att bönder kunde ha skötesrenar hos samer -
fortfarande i bruk vilket troligen tillgodosåg deras behov av renkött.
medförde "synnerligen ringa skador.
Det är visserligen stora regleringshöjder, men det
rör sig om fjälltrakter, som äro praktiskt taget obebyggda".524 I den klassiska upp-
delningen mellan kultur och natur, civilisation och nomadism kan bebyggelse ses stå
för civilisation medan nomadism hänfördes till det obebyggda och det som i denna
diskurs ansågs närmare naturen.
Denna syn, eller snarare blindhet, beträffande den
renskötande befolkningens förhållanden står i kontrast mot det faktum att åtta
samefamiljer i Offerdal och Sösjö lappbyar (idag Jovnevaerie respektive Njaarke
samebyar) levde och verkade i området.
Del av Korsvattensdammen 2011.
Redan i april 1942 påbörjades arbetena med dammarna vid Burvattnet, Mjölkvattnet
och Korsvattnet, trots att ansökan insändes först i juni.
Det här agerandet visar ett från
bolagen självsvåldigt förfarande eftersom det kungliga medgivandet, att få ta området
i anspråk för markarbeten, gavs först i maj.525 Från övriga myndigheters sida kan
524 ÖTR, MVD, Ans.D.
525 ÖLA, LNAÖ, FIXb:2, Burvattnet, Ansökan till Norrbygdens vattendomstol, 30/6 1942.
agerandet ha medfört att motstånd ansågs som meningslöst, på ett eller annat sätt
skulle reglering ske.
Men i just detta fall kom dock en sjö att förbli oreglerad, Övre
Oldsjön.
Vid ett av målets första vattendomstolssammanträden, i september 1942, närvarade
inte någon representant för renskötseln eller lappväsendet förutom kammarkollegiet
och jägmästaren för renbetesfjällens revir, Robert Sköld.
Sökanden fick således ingen
ingående information om hur utbyggnaden skapade svårigheter för samernas
transportvägar och fick därtill en del lösa antaganden om samernas fiske.526 Efter ett
kartläggningsarbete med en representant från den ena av de berörda lappbyarna,
ordningsman Lorentz Fjällberg från Sösjö, framkom enligt sökanden att samernas
flyttningsvägar inte berördes av regleringarna men däremot två broar, vilkas funktion
kunde ersättas med att dammarna konstruerades så att de även kunde tjänstgöra som
broar.527
Att regleringarna ändå inverkat på flyttvägarna framgick av ordningsmannen i
Offerdal, Petrus Gustafssons redogörelse vid ett sammanträde 1944.528 Under en efter-
följande synegång vandrade IRF:s VD, civilingenjör Nils Jakobsson från Stockholm
med bland andra Gustafsson och Fjällberg, i de berörda områdena.
Vid detta tillfälle
utlovades ett antal åtgärder: det gällde strandröjning, broar, båtplatser och dränkta
renuddar, det vill säga platser där man märkte kalvar och använde bland annat som
slakt- och skiljningsplatser.
Förlorade renuddar krävde i regel inhägnader på andra
Vid ett möte 1950 visar sig att flertalet av åtgärderna inte hade infriats.529
När bland andra John Doj och Sigrid Fjällberg berättade om de problem de
upplevde vid Tjourens sameviste invid Mjölkvattnet, med nätslitage, förfulning och
besvärliga, dagliga båtdragningar vid den föränderliga stranden, lovade direktör
Jakobsson att försöka uppställa ett vindaggregat på prov för att ge elektrisk ström till
byn.530 Av detta blev inget och överhuvudtaget framstår strömleveransen till samernas
boplatser som underprioriterad.
Detta kan illustreras av historien kring Jänsmäss-
holmen som var höstviste för Offerdal men också en samisk nybyggarby belägen i ett
område med flera reglerade sjöar.
Här satsade länsstyrelsen på kolonisationsåtgärder
för samer som tvingats lämna renskötseln.
Byn kämpade länge med att få el till
hushållen och fick nära nog avtala bort sitt husbehovsfiske innan elektriciteten till slut
526 ÖTR, MVD, Ans.D.
527 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, band I, Komplettering ansökan 22/8 1942, aktsid.
75-78 samt bilaga 1,
79; Nils Jakobsson till NVD, 30/11 1942, aktsid.
528 ÖTR, MVD, Ans.D.
529 Ibid., aktsid.
530 ÖTR, MVD, Ans.D.
drogs fram 1963.531 I utbyggandet av välfärdsstaten prioriterades inte alla, de som
befann sig i de områden som tagits i bruk och exploaterats för välfärdsstatens syften
verkar dessutom minst prioriterade vilket återigen pekar på ett kolonialt centrum-
periferi förhållande.
Processens fortgång
Länsstyrelsen i Jämtland län förordnade 1948 advokaten Erik Selander att bistå
samerna som ombud och de framställde då sina yrkanden i målet.
Advokaten
företrädde båda lappbyarna och samerna som enskilda sakägare, och kom med tiden
att efterträdas i målet av Gustaf Selander och sedermera även Bengt Selander.
byarnas yrkanden i målet rörde sig om renstängsel, bland annat vid arrendegården
Åkroken, rengärde, slakt- och kalvmärkningsgärde, anläggandet av väg, gångstig och
flyttningsleder som blivit överdämda, samt en bro vid Långsån och en renvaktarstuga.
Byarna yrkade också ersättning för minskad trevnad och förlorat skönhetsvärde,532 en
fråga som hade dryftats av Lorentz Fjällberg vid ett möte i Arvidsjaur 1942 med
särskild emfas på att ersättningar skulle gå till enskilda samer och inte lappfonden.533
En anhållan om ersättning till lappbyarna för fisket som förmodades bli försämrat i
avvaktan på en utredning framställdes också.
De enskilda samernas anspråk rörde sig
om ersättning för båtlänningar och dragning av båtar.
Man yrkade också på ersättning
för tillvaratagandet av renar då behovet av fler skiljningar hade uppkommit på grund
av att byarnas renar sammanblandades genom regleringens torrläggning av vissa
vattengränser mellan olika områden.
Flyttning av byggnader blev också nödvändigt
samt ersättning för nätslitage i de ännu inte bottenröjda sjöarna.
Man förbehöll sig
även rätten att föra talan om oförutsedda skador, då ersättning för det ökade arbetet
på grund av regleringarna var svår att specificera.534
Jägmästaren Skölds uttalande kan återges från ett vattendomstolssammanträde
1950, då den tillfälliga regleringen pågått i närmare åtta år, det gällde den av Sösjö
yrkade bron för att underlätta renarnas överfart vid Långsån:
531 Martha Jåma & Ewa Ljungdahl, Samiska nybyggare i Jänsmässholmen 2001; "Elkraft mot fiskevatten" i
532 Ett fåtal advokater verkade behärska det komplicerade regelverket i vattenmål vilket märks då det ofta är
samma namn som förekommer i domstolsmaterialet.
ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, band III, Skrivelse från E.
Selander till NVD, 26/4 1948, aktsid.
533 HLA, NLL, D I b:27, Protokoll hållet vid möte i Arvidsjaur 13-16/10 1942 för överarbetning av 1930 års
lapputrednings betänkande mm.
534 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, band III, Skrivelse från E. Selander till NVD, 26/4 1948, aktsid.
Vi ha fått en utredning om huru stora värden som i detta fall tages ut genom
regleringsföreningen.
Jag vill påminna om vad Kungl.
Maj:t satt som villkor,
när regleringsföreningen skulle på sin bekostnad företaga de nödvändiga
åtgärder, som ansågs påkallade till förebyggande av skada och olägenheter,
som kunde uppkomma.
[...] Jag tycker regleringsföreningen gjort ganska litet
för att fullfölja dessa villkor.
Vi ha ända sedan år 1944 haft mycket stora
obehag av regleringen just genom att vi saknat broförbindelse.
Det hade
kunnat hjälpa en hel del och särskilt arrendatorn [vid Åkroken], som är
beroende av förbindelsen över Långsån men likaledes lapparna.
För vår del är
det viktigast med en förbindelse över Åkroken för lapparnas del är det
tvärtom.535
Detta riktar fokus på att vad exploatören valde att prioritera kunde ge upphov till lokala
kontroverser.
Nu verkade det dock som man höll en enad front mot utbyggarsidan,
utom när det gällde fisket, där samernas rätt nedvärderas utan någon egentlig vinning
för skattefiskarna: "därest såsom skattefiskeägarna göra gällande, [att] lapparnas fiske
i Mjölkvattnet, Korsvattnet och Övre Oldsjön ej grundar sig på laglig rätt utan endast
på gammal hävd - [skulle deras rätt] endast avse fiske i Stora och lilla Burvattnet, samt
Övre och nedre Lilla Mjölkvattnet".536 Renskötarnas fiskerätt utreddes och det fast-
ställdes att de även ägde rätt i Stora Mjölkvattnet, Korsvattnet och Övre Oldsån.
renskötarna yrkade röjning av fiskeplatser i Mjölkvattnet och Burvattnet och fiske-
rättsägarna i Övre Oldsjön också yrkade röjning medgav sökanden endast röjning för
Övre Oldsjön.537 Detta agerande antyder en orättvis särbehandling av renskötarna som
inte enbart hade med etnisk blindhet att göra utan mer uttalad diskriminering, då Övre
Oldsjön ännu inte var reglerad, vilket de andra sjöarna var och sålunda i större behov
av åtgärden.
Det påpekades också av Sköld och lapptillsyningsman Rönnögård att
röjning samt omhändertagande av kringflytande skräp var viktigt ur säkerhets-
synpunkt vid båtfärder.538 Även om det var enklare för sökanden att utföra röjning där
det ännu inte var dämt, vilket kan ha påverkat ställningstagandet, visar det på sök-
andesidans inställning att sjön självklart skulle komma att dämmas.
Det visar också på
att säkerhetsaspekten inte prioriterades när det gällde de sjöar som låg inom ren-
skötarnas område.
Eftersom det var utbyggaren som stod för detta agerande medan
535 ÖTR, MVD, Ans.D.
536 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, band II, Vattenfall till Norrbygdens Vattendomstol, 26/4 1944, bil.4.
Uppgifter ang.
fiskets bedrivande i Långans vattensystem, 17/2 1944, aktsid.
537 ÖTR, MVD, Ans.D.
myndigheterna krävde röjning får en viss hänsyn tas till att utbyggaren använde den
mest gynnsamma taktik för sina projekt.
Men statliga Vattenfallsstyrelsen var dock
involverad och som myndighet kan detta agerande ifrågasättas.
Att domstolen sedan
gick på sökandens linje och inte villkorade utbyggnaden med röjning visar också en
orättvis särbehandling av renskötarna från myndigheternas sida, dock försvarade
lappväsendet och länsstyrelsen frågan om röjning och rensning i de fiskevatten som
enbart användes av renskötare.539 Jägmästaren hade själv i processens början ansett
det onödigt att "med hänsyn till skogens avverkning och skötsel för närvarande påkalla
röjning eller bränning av avfall nedanför skadegränserna"540.
Det riktar fokus på IRF:s
agerande, de åsidosatte vad som inte var akut påkallat samt att ta fasta på att vad
jägmästaren vid det tillfället uttalade sig om, skogens skötsel och avverkning skulle
gälla för alla andra eventualiteter, som säkerhetsrisker för människor som levde i
Många inverkningar för renskötseln var svårbedömda på förhand, såsom
konsekvenserna för flyttningsleder, där väder- och betesförhållanden varje år styrde
vilka leder man valde.541 Svårigheten att på förhand beräkna inverkningarna som
kunde ha krävt ett mer försiktigt tillvägagångssätt verkar snarare legitimera för-
farandet att först bygga ut och därefter utreda.
Sökanden lovade då att kompensera för
det merarbete för renskötarna som skulle uppstå.542 Redan på ett möte 1944 ifråga-
sattes om vinsten blev tillräckligt stor i förhållande till kostnaderna, bland annat på
grund av transportkostnader och svårigheter vid virkesavläggning på is och lågt
liggande stränder i flottleden.543 Frågan om vinsten handlade mer om för vem vinsten
skulle uppstå och vem som skulle bekosta denna vinst med merarbete och inkomst-
förlust.
Även här offrades periferins aktörer till fördel för centrums intressen.
Ersättning för mark
Trots att Burvattnet var föremål för en förberedelseprocess på grund av områdets och
markernas karaktär av renbetesland, blev förlusten av renbetesmarker ändå inte
medtagna i beräkningen av skadad mark.
Vid ett tillfälle 1944, då ingen företrädare för
renskötseln eller lappväsendet var närvarande, diskuterades ersättning för renbetes-
mark, och jägmästare Sköld uttalade då att "marken däruppe är ej så dyr."544 Eftersom
540 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, band I, Komplettering Ansökan, bilaga aktsid.
541 ÖTR, MVD, Ans.D.
542 ÖTR, MVD, Ans.D.
543 ÖTR, MVD, Ans.D.
544 Ibid., aktsid.
de personer, tjänstemän eller myndigheter som egentligen borde involverats inte var
närvarande, kom skadorna också att uppgå till en blygsam summa 1950, då detta
återigen diskuterades.
I en dialog mellan ombudet för IRF och Jägmästare Sköld visar
sig missförståndet:
Rasmusson: /.../Sköld såsom ombud för Kronan [har yrkat på] ett belopp om
13 732 kr och 41 öre, utgörande full ersättning för alla skador, olägenheter och
kostnader, som till följd av regleringen skulle uppkomma med avseende på
skogs- och annan mark ävensom växande skog inom de Kronans fastigheter,
som berörs av regleringarna.
Detta belopp hade preciserats av Sköld efter
förhandlingar med regleringsföreningen.
I beloppet skulle ingå alla ersätt-
ningar således all ersättning för skada å mark som tillhör kronan.
Sköld: Jag får erkänna, att jag varit mycket oförsiktig men när överläggningen
höllos med representant för regleringsföreningen gällde frågan bara skog och
skogsmark.
Jag tror att regleringsföreningens representant kan intyga, att vi
endast utgingo från vattenfallstyrelsens normer, som innefattar ersättning för
skogsmark och minskad tillväxt på sådan mark.
Det var icke min avsikt, att
beloppet skulle innefatta gottgörelser för renbetesskador.545
Att personer som inte var lämpade att förhandla i en fråga, eller inte ens hade vetskap
om att de förhandlade i ett specifikt ärende, gavs detta uppdrag visar på nonchalans
och oförståelse från både sökandesida och myndigheter, betingad av etnocentrism och
ett kolonialt synsätt där renskötselns rättigheter åsidosattes.
Detta tillvägagångssätt
accentuerades ytterligare av brådskan i de tillfälliga regleringarna.
Domen och till-
ståndet 1951 att fortsätta tillfällig reglering till utgången av 1953, visade dock på att
många av de krav som samerna reste togs upp men att regleringsavgifterna sköts på
framtiden.
Markersättningen blev även den uppskjuten då den ansågs kräva vidare
utredning efter fadäsen med de låga ersättningarna för kronans skogsmark.546
Skadeersättningar med dröjsmål
Under en färd längs sjön Mjölkvattnet 1951 uppmärksammades att träden stod kvar i
samma utsträckning som vid besiktningen 1945.
Någon röjning hade alltså inte
genomförts och klagomål om säkerhetsrisker för motorbåtsfärd i sjön hade också
545 ÖTR, MVD, Ans.D.37/1942, band III, Vattendomstolens protokoll, 23/5 1950, aktsid.
546 ÖTR, MVD, Ans.D.37/1942, band IV, Vattendomstolens dom 29/9 1951, aktsid.
framförts.
Bråte och virke från fällda träd låg längsmed stranden och ansamlades i en
vik vid Tjourenvistet.
Virket var avsett att tas till vara men hade fått ligga kvar.547 Signe
Doj berättade om fisket som märkbart hade försämrats några år efter regleringen.
Någon ersättning för förstörda nät och nätslitage hade de ännu inte sett till vid Tjouren,
och de föreslagna ersättningarna ansågs vara alltför låga.
Sökandens representant
förklarade att röjningarna hade försenats på grund av brist på arbetskraft.
Ersättning-
arna hade gjorts upp utifrån vad de sakkunniga på fiske föreslagit.
Lappfogden Åke
Wikman, som hade tillträtt sin tjänst 1949, yrkade på väsentligt högre ersättning per
nät men sökanden vidhöll sina siffror som rimliga.
Sökanden hade kört sönder den
gångväg som fanns mellan Långsådalen och Mjölkvattnet när de transporterade
material till dammbygget.
Efter regleringen hade fiskplantering och andra kontin-
uerliga anläggningstransporter nödvändiggjort upprätthållande och förbättring av
vägen.
Den användes nu dessutom av Lorentz Fjällberg som bodde året runt med sin
familj i Tjouren efter att blivit tjänsteman vid regleringsföreningen.
Därför yrkade
lappfogden att sökande skulle reparera vägen och utifall att utbyggaren skulle använda
den i framtiden ville man få till ett underhåll som var gemensamt bekostat av
lappväsendet och sökandesidan.548
Sedan samerna fått ett juridiskt ombud fick inte lappfogden uttala sig för enskilda
utan fullmakt, utan enbart för lappväsendets räkning.
Vid ett tillfälle var dock lapp-
fogde Wikman förordnad företrädare för lappbyarna biträdd av Klemens Klemensson,
ordningsman i Offerdal.
Det gällde då inverkningar på flyttningsvägarna som var svåra
att förutse och man anförde att slutlig uppgörelse måste anstå för att vinna mer
erfarenhet kring inverkningarna.549 Efter arton år av tillfällig reglering gavs permanent
tillstånd 1960 till reglering av Stora och lilla Burvattnet, Stora Mjölkvattnet och Stora
och lilla Korsvattnet.
Regleringen av Övre Oldsjön avslogs men kom ändå att
genomföras senare.550
En annan fråga som drog ut på tiden var ersättningarna för skada på fisket inom
renbeteslanden där den stora frågan var om de enskilda renägarna skulle tilldelas
ersättningen eller om lappbyn, länsstyrelsen eller lappfonden skulle erhålla ersättning-
Efter överklagan av renskötarna i lappbyarna till vattenöverdomstolen och reg-
eringen löstes frågan först 1964 genom att ersättningen för de tillfälliga regleringarna,
alltså för den gångna tidens skador, utbetalades till länsstyrelsen att fördela till vardera
547 I en bok om fjällflygaren Gunnar "Spökis" Andersson berättas om en dödsolycka i samband med
rensningar i Mjölkvattensdammen.
Karl-Erik Johansson, Spökis - fjällflygaren, 1985, s. 89-93.
548 ÖTR, MVD, Ans.D.37/1942, Vattendomstolens undersökningsprotokoll, 12-13/7 1951, aktsid.
549 Ibid., aktsid.
550 ÖTR, MVD, Ans.D.
lappby som sedan hade att fördela mellan sina medlemmar under den tid som avsågs.
Sin vana trogen motsatte sig Kammarkollegiet renskötarnas önskemål och förordade
att skada för gången tid liksom för framtiden skulle betalas till statens lappfond.551
Återigen aktiverar Kammarkollegiet den pastorala maktutövningen.
Eftersom dämningarna hade radikalt ändrat isförhållandena i Långsån där
renskötarna tidigare hade flyttat med renarna och att den bro som utbyggarna hade
uppfört inte kunde kompensera det merarbete som uppstod fick vissa renskötare
sedermera kontantersättning för detta, men det dröjde dock till 1979.552 Det kan vara
intressant att relatera att argumentationen i målet såg annorlunda ut efter 1971 års
RNL, där advokat Nils Söderlund som ombud för samebyn resonerar i mindre själv-
klara termer om Kronan som ägare av renbetesfjällen.
"Kronan står i dag formellt som
ägare" och "I t.ex.
rättsfallet H1965:492 har sålunda antagits att Kronan är mark-
ägare".553 Det pågående Skattefjällsmålet inverkade på hur argumentationen fördes
från juridiskt håll.
En viktig aspekt som kan skönjas i målet om Sädvajaures, Sädvvájávrre, reglering i
Skellefteälven är de skillnader som kunde uppkomma när det gäller hur sakägare fick
kompensation i vattenmål.
Lars Rensund, som var uppvuxen i en renskötande familj
och arbetat som renskötare och ordningsman under en period, var när processen
började bofast vid Sädvaluspen och en av sakägarna i vattenmålet.
Han blev sedermera
också engagerad som sakkunnig i flera vattenkraftutredningar.
Projektet med
kraftverket vid Ringselet, Riŋgosavvun, i Sädvajaure blev tillåtet enligt vattenlagen
1943 och bolaget ansökte om tillfällig reglering 1947.
Det tillfälliga målet rörde en
höjning av dämningsnivån på en halv meter, men trots den modesta skillnaden skulle
rättsprocessen bli långdragen eftersom ett antal frågor inte var lösta från den första
dämningen, då utbyggnaden kommit som en överraskning för en del av de som bodde
och verkade vid vattendragen.554
551 ÖLA, LNAÖ, FIXb:2, Burvattnet, Vadetalan till Vattenöverdomstolen 4/7 1960; Skrivelse till
Kammarkollegiet från Gustaf Selander 22/11 1960; Skrivelse till Vattenöverdomstolen från Kammarkollegiet,
552 ÖTR, MVD, Ans.D.37/1942, Band V, Jämtbygdens tingsrätts Dom 7/3 1979, aktsid.
553 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942, Band V, Nils Söderlund skrivelse till Vattendomstolen Jämtbygdens tingsrätt
554 Lars Rensund, I samernas land förr i tiden; Anders Persson Blind hade dock en del vetskap om det
stundande företaget och förlade sin planerade boplats högre upp efter strandkanten för att undvika att hamna
på en holme i dammen.
HLA, LNÖA, FXVI Ringselet, protokoll 23/10 1947, aktsid.
Som tidigare nämnts var det vattentäta skott mellan vattenlagen och renbeteslagen,
vilket är tydligt då det inte fördes någon diskussion om renskötseln i vattenlags-
utredningarna.555 Däremot tillsattes utredningar om hur arrendelägenheter, bland
annat i Arjeplog, kunde upprättas för att inte hindra framtida vattenkraftutbyggnad i
området som var renbetesområde.
Utredaren i det fallet var blivande lappfogden i
Norrbotten, J.O.
Holm.556 Oavsett om åsidosättandet av renskötseln var en medveten
strategi eller oavsiktligt, blev åsidosättandet ett för statsmakten underlättande inslag i
att tillskriva sig rikedomarna i resurserna.
I det första målet om reglering av
Sädvajaure höll arrendatorerna kring sjön på att gå miste om sin rätt till kompensation
genom en paragraf i kontraktet som till en början endast hade noterats av lappfogden
i Norrbottens läns södra distrikt, Erik Malmström.
De flesta av arrendatorerna var före
detta renskötande samer och arrendekontrakten hade konstruerats så att framtida
vattenkraftutbyggnaders tillåtlighet kunde säkerställas genom att arrendatorn måste
"tåla" intrånget, vilket försatte dessa i en sämre position inför vattenlagen än andra
arrendatorer.
Istället behöll de den diskriminerade rättsliga position som renskötande
samer befann sig i.
Men genom att bolaget, för att undvika invändningar mot regleringen 1942, bibehöll
den först medgivna rätten till kompensation fick arrendatorerna behålla ersättningen
för förlorat fiske och för markskador under en viss tid.
En jägmästare framlade att
klausulen i kontrakten nog enbart avsåg dämning genom flottning men lappfogden
som brukade upprätta dessa kontrakt sade sig med säkerhet veta att det gällde
vattenregleringar i allmänhet.
Här fanns uppenbarligen ett utrymme för tolkning där
lappfogden tog ställning för utbyggarsidans rätt att bygga ut och att agera frikostig och
ge ersättning.
Om denna ståndpunkt berodde på erfarenhet av tidigare regleringar på
sådan arrendemark eller om ett tyst samförstånd mellan upplåtaren (staten) och dess
upprättare av kontrakten (lappfogden) framgår inte av materialet.
I detta mål underställs både de arrenderande samernas och de renskötande
samernas rättigheter lappfogdens styrande.
Enligt lappfogden kunde ersättningen för
förlorat renbetesland varken tilldelas individuellt eller kollektivt till renskötarna i
Semisjaur-Njargs lappby.
Detta trots att summan i fråga var oansenlig och lappfogdens
personliga åsikt att den kunde ges direkt till de drabbade.557 Vid ett sammanträde 1947
gällande den tillfälliga regleringen försökte advokat Harald Gagge, som företrädde
samerna och många andra sakägare i målet, få till stånd en kompromiss om att
556 HLA, LNNA, BI:1, Skrivelse till Konungen med förslag till åtgärder angående upplåtande av
odlingslägenheter, 18/12 1915, Skrivelse till Konungen från J.O.
Holm, A. Montell, H.E.
ersättningen för land skulle gå till en fond för just denna lappby, en lösning som
lappfogden accepterade.558 Här visade sig lappfogdens splittrade lojaliteter gentemot
staten å ena sidan och renskötarna å den andra, på en gång förvaltare av renbetes-
landen och renskötarnas övervakare och beskyddare, även om denna uppgift kom att
förändras under 1950-talet genom bildandet av SSR.
Tillfällig reglering fördröjer rättsprocessen
Intressant i detta fall var att inom ramen för den tillfälliga regleringens rättsprocess
kom den ännu inte utbetalade ersättningen för de gångna årens reglering att betalas
ut, plus ett förskott för den tillfälliga gällande tre år som om detta förhållande inte
skulle blivit upptäckt om inte ännu en reglering kommit till stånd.
Här snurrade hjulen
i rättsprocessen snabbare än i Jämtland men dock inte för alla inblandade.
tillfälliga regleringsmålet ifrågasattes inte de förut närmast rättslösa arrendatorernas
rätt till ersättningar, däremot en av arrendatorerna som upptagit renskötsel i Norge
och vars familj bodde vid Sädvajaure.
Olof Johannes Blind och Nils Olsson Blind blev
utan ersättning för fisket från maj 1946 då de börjat bedriva ren-skötsel i Norge.
ifrågasattes också från bolagets sida om Anders Persson Blind, medlem i Semisjaur-
Njargs lappby från 1943, verkligen skulle få ersättning från regleringens början.
enligt honom själv och advokat Gagge hade han som norsk renskötare genom renbetes-
konventionen med Norge husbehovsfiskerätt oktober till april i Sädvajure sedan
tidigare och den rätten hade försämrats genom regleringen.559 Huruvida de övriga
norska renskötarna som hade fiskerätt genom konventionen fick ersättning, framgår
inte av de dokument som studerats.
När fiskets betydelse för sakägarna kring Sädvaluspe lyfts fram anser lappfogden
att det även fanns utkomstmöjligheter för dem genom turisters inkvartering, och
genom att lappväsendet och lappbyn behövde leja folk till arbete.
Lars Rensund
genmälde, att varken han eller andra kring sjön hade sett så mycket av sådana arbeten
på nio år.
Turisterna kom i sådan liten omfattning att inkvarteringsplikten närmast
blev en belastning.560 Det sviktande turistunderlaget framkommer också när bolagets
ombud avstyrker lappfogdens yrkande på ersättning till lappfonden för skadat fiske.
Här avsågs inte samernas fiske utan en förlorad inkomst för lappfonden som alltså inte
558 UTR, NVD, Ans.
559 UTR, NVD, Ans.
108-110; Skrivelse från Bolidens
Gruvaktiebolag till Olof Johannes Blind 18/11 1947, aktsid.
205; Skrivelse från Bolidens Gruvaktiebolag till
Norrbygdens Vattendomstol, den 12/12 1947, aktsid.188.
560 UTR, NVD, Ans.
ansågs föreligga på grund av det ringa fiske som turisterna företog.
Samerna däremot
skulle få ersättning men inte för förlorat utarrenderat fiske.561 När mötet hölls i oktober
1947 hade den tillfälliga regleringen redan inletts och vissa åtgärder syntes nödvändiga
att vidta som byggande av bryggor och båthus, flyttningar av lador med mera.
De rättsliga ombud som samerna tillförordnades från länsstyrelsen belyser ännu en
aspekt av ett system som underbygger maktlöshet och diskriminering.
Att det var svårt
att hitta jurister med kännedom om vattenrätten var en sak och att hitta den som inte
skulle företräda en uppsjö av sakägare med inbördes motstridande intressen och
samtidigt inte främja någon part av etnisk blindhet, var en annan.
Advokaternas
kompetens att klara både renskötselrättsfrågorna och vattenrätten är en diskussion
som kommer upp senare då SSR skulle anställa juridiskt ombud.562 I detta mål kan
sakägarnas advokat Hilding Gagges agerande ifrågasättas då dennes uttalande, att den
tillfälliga regleringen förstorade skadorna av den första regleringen men inte så att den
äventyrade sakägarnas existens, kan ses som en orsak till att ingen regleringsavgift
föreslogs och inte heller utdömdes för den tillfälliga regleringen i den efterföljande
deldomen 1948.563 Regleringsavgifter utdömdes 1953 och vid detta tillfälle fick bolaget
också tillstånd att höja dämningsnivån med ytterligare drygt tre meter.
avgift för den regleringen men även för den allra första, utdömdes först 1968.564
Att regleringsavgifterna för de regleringar som utdömts enligt vattenlagen fick en
sådan fördröjning måste ses i skenet av de tillfälliga regleringarna och hur de för-
svårade och fördröjde den ordinarie processen.
Krislagens förfarande gick därmed ut
över utbyggarnas motstående sakägare även i de ordinarie vattenlagsmålen,
åtminstone när det gällde regleringsavgifter som skulle bidra till att kompensera
bygdens behov.
Ersättningsfrågor för den första regleringen och de tre tillfälliga
regleringsmålen, bland annat i fråga om samernas fiske, drevs i Högsta Domstolen så
"Framhållas må också, att renskötseln visat sig ha stor anpassningsförmåga efter
ändrade naturbetingelser.
Detta kan ses av erfarenheterna från Suorvaregleringen."566
561 Ibid., Skrivelse från Bolidens Gruvaktiebolags ombud Åke Palm till Norrbygdens Vattendomstol 20/5
562 Protokoll från SSR:s landsmöte 1958, s. 48f; Protokoll från SSR:s landsmöte 1961, s. 27-31.
563 UTR, NVD, Ans.
564 UTR, NVD, Vattenbok, Nbo 20 Skellefteälven, Sektion I, avd.
565 UTR, NVD, Vattenbok, Nbo 20 Skellefteälven, Sektion I, avd.
566 ÖLA, LJA F X:5, Renskötselns förhållande till vattenkraftutbyggnaderna i Lilla Lule älv, 1960, 58.
Orden är lappfogde Erik Malmströms från en utredning om renskötselns förhållande
till vattenkraftutbyggnaderna i Lilla Luleälv.
Uttalandet möttes av stor kritik från SSR
som istället framhöll att det fanns en ekologisk gräns för hur långt anpassningarna
kunde sträcka sig.567 Den första regleringen vid Suorva skedde 1919-1923 och höjde
vattennivån i de sju sjöarna med 8,5 meter vilket resulterade i en tillskapad sjö, ett
regleringsmagasin, kallat Akkajaure eller Suorvajaure, Suorvvajávrre, med stor
inverkan för renskötseln i området.
Regleringsavgifterna fastställdes 1927 och en
andra reglering som höjde vattennivån med ytterligare 7 meter genomfördes 1937-
Redan 1940 ville Vattenfallsstyrelsen med hjälp av krislagens föreskrifter höja
nivån med ännu en meter utan att behöva vidta några större åtgärder.
Utan några
förhandlingar gav vattenrättsdomaren tillstånd till höjningen och nästa år ansökte
Vattenfallsstyrelsen återigen om höjning med en meter men nu krävdes vissa
byggnationer.
Även denna ansökan bifölls av vattenrättsdomaren.
Lappfogden krävde
då för rennäringens räkning kompensation för förlorat betesland och dränkta kåtor.
Domstolen sammanträdde kort för att diskutera målet utan att några egentliga
domstolsförhandlingar ägde rum och tillstånd gavs medan ersättningsfrågorna sköts
på framtiden.568
Vattenfallsstyrelsen ansökte 1943 om en tredje dämning av Suorva, som skulle
innebära en höjning av högsta vattennivån med 1,3 meter över den senaste dämningen.
Denna ansökan var tänkt att hanteras enligt den ordinarie vattenlagen men
Vattenfallsstyrelsen ville använda sig av regleringen redan samma höst och efter-
frågade därför krislagens snabba förfarande.
Vattenfallsstyrelsen krävde att de gamla
tillstånden från 1940 och 1941 skulle förnyas om inget nytt tillstånd gavs.
Norrbygdens
vattendomstol svarade dock att frågan om hinder mot företaget först måste lösas innan
målet kunde utredas vidare av domstolen.
Motstående intressen, bland annat de
renskötande samerna, kunde lida utökad och bestående skada.
Därför kunde inte
vattenrättsdomaren tillåta nytt tillstånd, men däremot förnyades de gamla tillstånden.
En lång utredningsperiod följde och under tiden fick Vattenfallsstyrelsen förnyade
tillfälliga tillstånd en eller två gånger vartannat år till dess att permanent tillstånd gavs
1963 och frågan om regleringsavgifter slutligen fastställdes i Högsta domstolen 1965.
Innan dess hade regeringen ålagt Vattenfallsstyrelsen att trygga ersättningen till
samtliga sakägare.
De tillfälliga regleringarna hade successivt ökat reglerings-
amplituden med över tre meter i det enorma vattenmagasinet.569
568 HLA, LNÖA, F XVI:51, Vattenrättsdomare F. Löwing till Kungl.
569 Ibidem; Renbetesmarkerna SOU 1966:12, s. 130.
De uppskjutna processerna i mål rörande tillfälliga dämningar komplicerade ett
rättvist avgörande.
Detsamma gällde beräkning och utgivande av ersättningar efter-
som de pågående effekterna av de förutvarande dämningarna ständigt fanns med i
bilden och ett flertal motstående åsikter existerade bland de olika parterna i målet.
Huvudproblemet berörde vem som skulle erkännas som sakägare och hur området
som brutits ut ur nationalparken 1919 skulle betraktas.
Regleringsavgifterna för
Suorva användes för att ersätta förlorade renbetesmarker och för kompensatoriska och
skadeförebyggande åtgärder i området.
I fall med "vanliga" sakägare, som bönder,
fiskerier och andra näringsidkare och rättsinnehavare, gick kompensationen för skada
och förlorad mark till ägare eller arrendator.
Den ersättningen skulle införas som en
utgiftspost vilket belastade projektets ekonomiska tillåtlighet, alltså något som kunde
avstyra ett projekt ifall kostnaden blev för hög.
I målet med Suorvas första dämning
agerade den statliga exploatören och domstolen utifrån synen att det var kronans land
och den samiska rätten och intresset uppmärksammades inte förrän i slutet av
rättsprocessen.
Den förlorade betesmarken kom inte alls att uppmärksammas och
samernas förluster kompenserades genom regleringsavgifter som beräknades efter det
att den ekonomiska avvägningen av projektet var fastställd.570 Därigenom påverkades
inte tillåtligheten av förlusten av renbetesland, mark som ändå ansågs vara statens,
vilket i detta fall var detsamma som utbyggarens egen egendom.
På så vis uppkom ett
ekonomiskt kryphål för den statliga utbyggaren med grund dels i den etniskt blinda
vattenlagstiftningen som inte uppmärksammade renskötselns förluster, dels i den
koloniala renbeteslagstiftningen där renskötselrätten var en kollektiv nyttjanderätt.
Enligt Bo Wetterström, Vattenfallsstyrelsens ombud i målet under 1950-talet, inne-
bar regeringsbeslutet att bryta ut dämningsområdet ur Stora Sjöfallets nationalpark
1919 att det var förlorat som ett nyttjanderättsområde för renskötseln.
Lappväsendet,
genom lappfogde Malmström, bestred emellertid detta.
Sakägarnas advokat och
Kammarkollegiet stödde renskötarnas nyttjanderätt i det skadade området.
från RBL 1928 togs som stöd för ersättning till renskötseln för områden som tagits i
besittning för samhälleliga ändamål, menade Vattenfallsstyrelsen att dessa paragrafer
inte hade någon retroaktiv effekt gällande Suorvas första dämning.
571 De årliga reg-
leringsavgifter om 20 860 kr som dömts ut 1927 ansågs vara tillräckliga.
För den andra
570 Regleringsavgifter utdömdes först 1929.
UTR, NVD, Vattenbok, Nbo Stora Luleälv, Suorva blad 1b; UTR,
NVD, Ans.
D. 3/1919 Suorva, Protokoll och utslag 27/6 1927, aktsid.
316ff; HLA, LNÖA, FXVI:50,
Norrbygdens vattendomstols protokoll 24/1 1951, s. 11, 19.
571 UTR, NVD, Ans.
D. 3/1919, Protokoll syneförättning Vaisaluokta 1953, aktsid.
Protokoll 13/7 1957, Vattenrättsdomare F. Löwing till Kungl.
regleringen tillkom ytterligare 23 360 kr.572 Inställningen om att ersättningarna genom
regleringsavgifter var tillräckliga fick dock vika för den med tiden växande
erfarenheten i målet.
Eftersom avgifterna nu inte längre kunde täcka de åtgärder och
ersättningar som krävdes, ålade vattenrättsdomare Löwing att Vattenfallsstyrelsen
skulle betala 2,7 miljoner kronor till regleringsfonden när målet 1957 överlämnades till
regeringen för beslut.573
Det nya fjällvattnet
En deldom i Suorva-målet visar inverkningarna av dämningarna som renskötar-
familjerna levde med.
Förändrade isförhållanden på Suorvasjöarna försvårade
samlandet av renar inför höst- och tidig vinterflytt.
Innan regleringarna hade det
funnits utrymme för valmöjligheter men sedan de tillfälliga regleringarna hade
påbörjats måste man av säkerhetsskäl låta familjerna, kvinnorna med barnen, flytta
tidigare under hösten med båt medan renskötarna, männen, flyttade med renarna på
Vårflytten upp till fjälls påverkades på samma vis, vilket omstrukturerade
livsföringen och medförde en ökad arbetsuppdelning på kön och ålder inom familj och
vintergrupp.574 Susanna Kuhmunen skrev i en inlaga till vattendomstolen 1964 om
sjöregleringarna kring Vaisaluokta inför den fjärde dämningen vid Suorva:
Jag var åren omkring 1925 en liten flicka på tio år.
Jag var äldsta barnet och
en stor hjälp åt mina föräldrar.
[...] Sjön var liten då.
Massor av holmar och
näs gjorde att det aldrig blev tal om storm, därför kunde vi flytta med våra små
roddbåtar den dagen vi tänkt göra det.
Ifall Far var i renskogen kunde vi barn
ro.
[...] Där fanns en liten grund vik för oss barn.
Där kunde vi tvätta oss
alldeles själva.
Mor kunde vara lugn och ta en extra vilostund.
[...] Omkring
Vattnet stiger.
Allt blir annorlunda.
En rejäl fiskebåt med bra motor
måste finnas.
Tio-åringen, som hjälp, duger inte längre.
Till denna rejäla båt
fordras en kraftig karl, som orkar ro, när det blåser hårt.575
572 "Samernas rätt vid kraftutbyggnad i Övre Norrland", 301; 20 860 kr år 1927 (Mars) motsvarar 543 850 kr
år 2010 (Januari).
http://www.solidinfo.se/konsumentprisindex.aspx [2013-11-30].
573 LNÖA, FXVI:51, Vattenrättsdomare F. Löwing till Kungl Maj:t. 12/8 1957, s. 45-50, Protokoll, 13/7 1957,
574 Förhållandet att "flickorna överger näringen" uppmärksammades under samma tid av utredningen
Vattenbyggnadsföretags inverkan på renskötseln i Västerbottens län 1960, s. 13.
Minskade höstbeten ledde till en tidigare flytt från väst vilket i sin tur orsakade
svårigheter att nyttja kvarvarande beten.
"Flaskhalsar" uppstod när hjordarna försökte
nå beten som var tillräckliga under den specifika tidpunkten i det fragmenterade land-
skapet.
Behoven av mekaniska hjälpmedel blev akuta: för lastning i och ur båtar, och
för anläggningsplatser vid de varierande strandlinjerna.
För att underlätta olägen-
heterna som regleringen orsakade blev också en konstant interaktion med kraftverks-
personalen nödvändig.
Färjetrafik och övervakning av dammluckor var uppgifter som
vattendomstolen hade ålagt Vattenfallsstyrelsen.576 Ett beroendeförhållande kan
därför ses ha uppstått där renskötarna både tvingades anpassa sig till villkoren som
det fragmenterade landskapet och betesmarkerna erbjöd men också att förlita sig på
människor som ålagts hjälpa dem i vissa av deras flyttningsrutiner.
Byggande av distributionsnät för elkraften och anläggande av vägar i samband med
dammbyggnationerna förorsakade problem för renskötseln i olika utsträckning.
I vissa
fall underlättade kompensationerna i form av vägar och broar flyttningen mellan
årstidslanden, och genom att erbjuda elektrifiering, telefonförbindelser och möjlighet
till säsongsmässiga lönearbeten kunde utbyggnaderna även ses som en positiv
förändring i renskötarnas slitsamma vardag.577 Men aspekterna av utbyggnadernas
konsekvenser är mångfaldiga, i ljuset av rättigheternas åsidosättande, behovet av att
anpassa sig, och konsekvenserna av anpassningen till påtvingade nya villkor.
Det nära
bandet mellan markförluster och framtida utsikter för renskötseln och den samiska
kulturen har framställts bland annat i dikter av Paulus Utsi och Inger Utsi och i debatt-
inlägg av Inger Utsi.578 Inger Utsi framhåller inverkningarna på flyttningslederna, där
tappvattnet skapade isbarriärer på sjön som var utsatt för stormar vilket gjorde
isbarriärerna hala.
Det innebar kryssande och omvägar föra att komma över sjön.
av vattenståndsvariationer sargade stränderna, utgjorde heller inga bra landnings-
platser, det gick inte att komma i land varsomhelst.
Det nya fjällvattnet medförde en
dyster tillvaro, borta var idyllen och gyttjan från uppluckrad och blottlagd sjöbotten
gjorde sitt intåg.579
Det var inte bara renskötande fjällsamer som drabbades eller uppmärksammades i
vattenmålen.
I och med att betesmarkerna minskade, ökade trycket på skogssamernas
578 Paulus Utsi & Inger Utsi, Giela Gielain, 1974; Utsi, Inger "Vattnet över bräddarna" i Sveriges Natur
1958:4, s. 118ff; Östlund, Birgitta samtalar med Inger Utsi "Samiskt kulturlandskap.
Våldtagen vildmark" i Sf
områden i Gällivare.580 En dominoeffekt som skapade slitningar inom det samiska
samhället och inom renskötarsamhället eftersom myndigheterna och lagstiftningen
prioriterade fjällrenskötseln, även om en lappfogde som hade ansvar främst för
skogsrenskötseln, tillsattes 1932.
Fiskesamerna längs Stora Luleälv källsjöar uppmärk-
sammas vid tiden för den andra regleringen av Suorva 1937, då fisket var av så stor
betydelse för den samiska befolkningen på grund av decimerat renantal att det togs
som ett av argumenten för kammarkollegiet att underställa beslutet om reglering till
regeringen.581
De tillfälliga dämningarnas "epok" sträcker sig över 1940- och 50-talen och i vissa fall
in på 1960-talet.
Under denna tid händer mycket som inverkar på förhållandena, inte
minst samernas organisering, politiska mobilisering och förbättrade möjlighet till
motstånd mot vattenkraften genom SSR:s etablering.
Dessutom påverkade det
växande nationella naturbevarandeintresset åtminstone från början av 1950-talet
vattenkraftutbyggnadens regelverk.
Man kan säga att de tillfälliga regleringarna i
renbetesområdena och deras rättsliga fortlevnad och efterspel kom att påverka SSR:s
tidiga arbete.
Trots att de artiklar som omnämner vattenregleringar i Samefolkets
Egen Tidning, SET, inte explicit omnämner krislagen och tillfälliga regleringar, upp-
märksammar SSR under sitt första verksamhetsår, 1950, regleringen av Suorva som
ett hot och ett avskräckande exempel på hur viktigt det var för samerna att i de
planerade utbyggnaderna arbeta för att tillvarata sina intressen.582 Den forcerade ut-
byggnaden av vattendrag i renbetesområdet under 1950- och 60-talen var till stor del
en effekt av den infrastruktur som byggts upp under krigstiden där tillfälliga
regleringstillstånd sedermera blev permanenta.
Vattenfall och Vattenkraftföreningen önskade i sitt förslag till krislag 1939 en
snabbare process men fick istället, vilket de tillfälliga regleringsexemplen som
studerats i detta kapitel utvisar, ett långt rättslig efterspel för dessa omedelbara
tillstånd.
Orsaken till detta var just krislagens införande av en praktik som skilde sig
från den ordinarie vattenlagens, där ersättningarna måste fastställas och utbetalas
innan ett tillstånd kunde tas i bruk.
I vissa fall skapades - genom krislagens införande
av möjligheter att ge tillstånd före ersättningar fastställts - en följdriktighet i ständigt
580 HLA, LNÖA, FXVI:50, NVD:s protokoll ang.
omprövning av första och andra regleringens
regleringsavgifter, 24/1 1951, s. 21.
581 HLA, LNÖA, FXVI:51, Vattenrättsdomare F. Löwing till Kungl Maj:t. 12/8 1957, s. 14.
nya höjningar av dämningsnivåerna.
För renskötselns del kan dessa långdragna
processer ses främst som negativa då ersättningar i några av de här studerade fallen
inte utdömdes under perioden eller utdömdes men betalades inte ut, ett förhållande
som verkade mer vanligt då det gällde reell kompensation eller skadeförebyggande
åtgärder, som till exempel röjningar av stränder.
I fallet med Suorva kan de långdragna
processerna visa på att man försökte rätta till begångna misstag eller förlegad
rättspraxis långt i efterhand och att delvis gottgöra genom regleringsavgifter som
utdömdes retroaktivt med möjligheten till omförhandling inför framtiden.
När det gällde att avstyra ett tillfälligt regleringsprojekt vägde renskötseln lätt på
avgörandets skål.
Renskötselns intressen och rättigheter kunde inte ensamt avvärja ett
utbyggnadsföretag, snarare var naturvetenskaplig forskning ett argument som vägde
tyngre vilket bedömningen som temporärt undantog Övre Oldsjön från reglering kan
ses som ett exempel på.
De sjöar som låg i områden för samernas uteslutande
begagnande med betes- och fiskerätt med mera, togs däremot i anspråk innan det
kungliga medgivandet formellt hade getts i Burvattenmålet.
Oldsjö-området kom dock
att bli föremål för juridisk process i målet om Oldens kraftverk där de dåvarande
lappbyarna hävdade äganderätt till fallhöjden.583
Det var inte enbart renskötare som drabbades av krislagens procedurer men med
tanke på den etniska blindhet som genomsyrade lagstiftningen och rättssystemet kan
renskötare och icke-renskötares rättspositioner bli lidande i förhållande till andra
sakägare.
Exempel visar på att deras behov hörsammades försent, dels på grund av att
ingen eller personer utan rätt kvalifikationer förväntades bedöma frågor om inverkan
på renbetesmark, flyttningsvägar och fiske, dels på grund av ett strategiskt osynlig-
görande från utbyggarens sida för att hålla ersättningar på en rimlig nivå.
Strand- och
bottenröjningar av vissa sjöar och ifrågasättande av samernas fiskerätt visar också på
diskriminering av renskötarna och deras rättsposition i förhållande till en bofast eller
jordbrukande befolkning framstår som svagare.
Myndigheternas förmynderi i vissa fall
och underlåtenhet i andra frågor skapar en situation där vissa delar av renskötarens
rättigheter är "skyddade" medan andra utelämnas, ibland till synes godtyckligt.
Kompensation som medel
Enligt RBL 1928 skulle renskötseln kompenseras om renbetesområden måste
användas till verksamheter av stor samhällelig betydelse.
Reella värden, vilket blivit en
viktig ingrediens i den allmänna diskussionen kring och behandlingen av vattenmål
583 "Oldens kraftverk och samernas rätt" i Sf 1962: 6-7, s. 71; "Samerna gör anspråk på fallhöjder" i Sf 1963:7-
under 1940-talet, verkar för renskötarnas vidkommande inte vara synonymt med nytt
betesland.
Även om reglerna i RBL kunde tolkas just så föreslår lappfogden inte att nya
betesmarker skulle erbjudas som ersättning för förlorat bete.584 Med Burvattnet
konstateras krasst att "ny nyttighet får han [renskötaren] inte".
När renskötare i senare
fall krävde detta fick de avslag.585 I vattenlagsmålet angående Sippmikken,
Sipmesjaevrie, i Jämtland 1946 föreslog Kammarkollegiet att Frostviken Mellersta
Lappby (idag Ohredahke sameby) för sin förstörda året-runt-mark skulle få bete i
kompensation på annan av sökandens, Kungsgården-Mariebergs AB:s mark.
Biträdande lappfogden Malte Olsson och ordningsmännen Anders Åhrén och Jonas
Nilsson från Frostviken Mellersta anförde att byn borde få tillgång att vistas på
sökandens mark väster om sjön året runt, där de sedan tidigare hade sedvanerätt.586 I
en dom från 1947 berättigades lappbyn att använda sökandens mark vid sjön året
om.587 Ett avtal rörande vissa frågor ingicks mellan sökanden och Anders Åhrén som
lappbyns ordningsman.
Markfrågan komplicerades emellertid när ett nytt bolag
övertog kraftanläggningen i Sippmikkbäcken.
De nya ägarna påstod att bolaget inte
hade några marker i närheten av sjön, och frågan blir förvirrande i det senare
rättsmaterialet, kontakt skulle upprättas av lappfogden med andra markägare i
Ohredahke sameby har idag inga kompensationsmarker till följd av
regleringen.588
Troligen kan svårigheten att ge mark i kompensation förklaras med uppfattningen
om att det inte fanns någon mark tillgänglig, utom just i Jämtland där privatägd mark
låg sida vid sida med renbetesområden, till skillnad från Lappland där all mark ovan
odlingsgränsen utom inägor är året-runt-marker för renskötseln.
En något avvikande
inställning fanns hos biträdande lappfogde Iwan Lundberg som i målet om Burvattnet
anförde att
i målet om Storsjouten och Nea betalades renbetesersättningen till läns-
Jag anser att länsstyrelsen bör få avgöra vad man skall göra med det
584 SFS 1928:309, §5; HLA, LNÖA, FXVI:50: L. Berglöfs PM angående ersättningar, 6/3 1947.
586 ÖTR, MVD, AI:a 15, NVD:s Protokoll 17-18/6 1946 i mål om Kungsgården-Mariebergs AB ansökan om
uppföra en kraftverkanläggning i Sippmikken.
Ans.
587 ÖTR, MVD, Ans.
588 Lars Thomasson har i sin artikelserie "Ur jämtlandssamernas historia" i tidskriften Samefolket skildrat
en rad vattenmål i senare tid, varav några påbörjades genom tillfällig reglering.
Sippmikken/Semningssjöarna se "Första regleringen i Jämtland gav lite tillbaka" i Sf 1997:4, s.60ff; Ingwar
Åhrén, personlig korrespondens/mail 2012-05-04 samt telefon 2012-05-22.
här beloppet.
[...] Det borde vara så, att man köper mark med motsvarande
myckenhet renbete.
Det är omöjligt här.589
Lundberg menade att ersättningen borde gå till den by som berördes men genom
länsstyrelsen och inte lappfonden, och istället för att ge ersättning i marker var den
lämpligaste lösningen att satsa ersättningen på sådana åtgärder som det inte fanns
medel till.
I det sammanhanget visade också sökandeparten, IRF, sin önskan att
beloppen skulle gå till de som drabbades, men ansåg att kammarkollegiet "som
tillvaratar kronans intressen i detta avseende" ändå måste avgöra frågan.590 Här
kapitulerar såväl utbyggarna som lappfogden inför det etablerade, paternalistiska
förfaringssättet.
Att lappväsendet inte drev frågan längre om reell markersättning kan ha att göra
med en rädsla att behöva erkänna vattenkraftens stora inverkan på rennäringens
betesresurser.
En balansering av den inverkan medförde konsekvenser för andra
markrättighetsinnehavare och intressen i området.
Myndigheterna hade fortfarande
en slags parallellteori för ögonen, att renskötsel och andra näringar kunde använda
samma marker, nu med inriktningen så länge de andra näringarna kunde tåla det.
Tillsammans med idéerna om "lapprivilegiet" förutsattes att renskötseln till slut måste
vika när markerna blivit alltför beskärda.
Men lappfogdarnas inställning till reell
markersättning kan även bero på att de inte längre automatiskt förde lappbyarnas och
enskilda samers talan vilket kan ha lösgjort dem från att ta ställning för enskilda samer
och byar.
Nu kunde de agera utifrån området, dess vinst och förlust för lappfonden i
termer av bortfall av arrenden för jakt, fiske och slåtter.
Det var också vattenlagens
regler som gällde vilken inte innehöll markompensation enligt RBL, något som SSR
uppmärksammar och som studeras närmare i nästa kapitel.
När renbetesmarkerna utreddes på 1960-talet med avseende på vattenkraftutbygg-
nadernas inverkan konstaterades att nya marker inte behövde ställas till förfogande
eftersom renantalet inte hade behövt inskränkas.591 Vad som då förbisågs, trots ration-
aliseringstänkande och att mekanisering hade inletts, var att möjligheten till att utöka
antalet renar omöjliggjordes samtidigt som ett högre renantal var en förutsättning för
att bibehålla antalet utövare i näringen då mekaniseringen medförde ökade kost-
589 ÖTR, MVD, Ans.D.
37/1942 Burvattnet, Protokoll Vattendomstolens sammanträde 21/2 1956, aktsid.
590 Idibem, aktsid.
Förslaget var att upplåta områden nedan och ovan odlingsgränsen i bl.a.
Vilhelmina
socken för skogsrenskötsel.
nader.592 Ett successivt avvecklande eller åtminstone begränsning av näringen och
därmed en minskning av antalet samiska rättighetsinnehavare kan därför ses som ett
implicit resultat av dessa utredningar.
Några år därefter i samband med förslag till en
förändring av renbeteslagen föreslås en aktiv avveckling av antalet renägare.
Avgångs-
vederlag och flyttningsbidrag införs för att få bort små rennäringsföretag i den
rationaliseringsinriktade rennäringslagen av 1971.
En utveckling i linje med en
industrikolonial styranderegim som successivt frigör området från rättighets-
innehavare åt en stat som eftersträvar ensamrätt till naturresurserna eller att styra dess
avyttring eller upplåtelse.
Att tillerkänna renskötarna kompensationsmark i vattenmål
skulle kunna betyda att samernas landrättigheter var starkare än en bruksrätt, eller
sett till praxis, att renskötselrätten åtminstone kunde likställas med andra
arrendatorer som fick kompensation för förlust av nyttjanderätt i vattenmål.
ansvariga myndigheter och tjänstemän länge inte ville gå så långt som till en
likställighet med övriga arrendatorer visar på renskötarnas diskriminerade rätts-
position.
Från 1950-talet och framåt började annan praxis råda där renskötarna som
kollektiv fick mer uttalad ersättning för förlorad nyttjanderätt.
Hanteringen av de studerade tillfälliga regleringarna visar att renskötarnas och
renskötselns rättigheter inte uppmärksammades i tid.
Krislagen gav upphov till ett
förfarande där dämningar sattes igång innan undersökningar genomförts och tillstånd
hanterats.
Renskötseln förbisågs på grund av en etnisk blindhet hos lagstiftare,
myndigheter och utbyggare gentemot samernas rättigheter och behov, dels eftersom
personer utan kompetens att avgöra inverkan på renskötseln ibland ålades att göra
bedömningar.
Redan överdämda betesmarker kunde inte analyseras i efterhand och
ersättningar i form av reella värden visar renskötselns diskriminerande position i
jämförelse med jordbruket eller fisket.
Renskötselns dilemman vägdes inte in i beräkningarna, som till exempel att ren-
skötseln inte går att flytta till ett annat område och att fiskesjöar måste ligga på rätt
ställe annars skulle merarbete uppstå.
Kompensationerna som var utformade efter en
förförståelse för andra näringar som jord- och skogsbruk fick alltså inte alltid önskvärd
effekt.
Beroendeförhållanden skapades som exempelvis att invänta personal för
öppning av dammar vid vår- och höstflytt, och en ibland påtvingad modernisering med
krav på mekanisering och större och dyrare utrustning.
592 Holte, 1983, s. 59; Riseth, Jan-Åge, Sámi reindeer management under technological change vol.
När det gällde ersättningar blev dessa i regel skjutna på framtiden trots att krislagen
skärptes vid krigsslutet.
Den pastorala maktens aktörer visar uppgivenhet och för-
ståelse inför de behov som majoritetssamhällets representanter artikulerar under
kristid.
Lappväsendet balanserar mellan motstridiga lojaliteter som renskötselns
beskyddare och som förvaltare av renbetesområdena för statens räkning.
Krislagen
underbyggde ett redan etablerat system bestående av vattenlagen och renbeteslagen
som försatte de renskötande samerna i en diskriminerad position i jämförelse med
andra sakägare.
Vad som var mest diskriminerande av allt i jämförelse med jord-
brukets sakägare, var att renskötseln fullt ut aldrig fick kompensation i reella värden.
Det skulle nämligen ha inneburit nya betesmarker i utbyte mot de som dränktes.
praktiken visas statens ovilja eller rädsla att tillerkänna renskötarna kompen-
sationsmark vilket skulle kunna betyda att det uppstod oklarheter kring
landrättigheterna som tydligen betraktats som en så svag bruksrätt att renskötseln inte
fick mark i kompensation.
Flera exempel på att renskötares och icke-renskötares rättspositioner i relation till
krislagen kan sägas omgärdas av osynliggörande och diskriminering, återfinns i
materialet.
Deras behov och rättigheter hörsammades sent i processen och kraven från
både renskötare och lappfogdar underprioriterades.
Exempel härpå är utlovade el-
leveranser som inte infrias, svårigheter med rätt till fiskeersättningar, försenade
brobyggnationer samt uteblivna bottenröjningar av sjöar.
Efterhand vann renskötare
erfarenhet om vilka delar av rättigheterna som myndigheterna beskyddade och
successivt erbjöd även rättssystemet ersättningar och till viss del också upprättelse för
gångna tiders förluster.
Men kvar stod dock vissa inriktningar hos den beskyddande
makten, där renskötare och lappbyar inte fick möjlighet att företräda sina rättigheter.
MOTSTÅNDET MOT
INDUSTRIALISERINGEN AV
VATTENDRAGEN OCH KAMPEN FÖR
RÄTTIGHETERNA
[T]y samerna har vid dessa ödeläggande företag hittills
behandlats, såsom vore de fullständigt rättslösa svenska
medborgare.
De har inte ens blivit "hörda" om sina
betesmarker, som enligt regionplanerna kommer att tagas
ifrån dem.
Detta kapitel fokuserar på början av den tidsperiod när ett organiserat motstånd mot
vattendragens industrialisering framträder både inom samerörelsen och i samhället i
stort.
Under 1950-talet hade vattenkraftutbyggandet definitivt förflyttats norrut och
krislagen kunde fortfarande användas gällande vissa regleringsprojekt.
Tidsperioden
ger möjlighet att dels studera myndigheternas agerande och syn genom utredningar
och annat material, och dels den motbild som framkommer genom material från SSR:s
verksamhet, genom artiklar i Samefolkets Egen tidning, SET, som från 1961 bytte nam
till Samefolket, Sf, och det arbete som Samernas folkhögskola och Same-Ätnam bedrev
i syfte att ifrågasätta den då närmast ohindrade utbyggnaden av älvar och sjöar i norr.
Redan under 1930-talet väcktes idén om en folkhögskola för samer av lärarinnan
Karin Stenberg och kyrkoherde Gustav Park, som skulle komma att bli SSR:s förste
ordförande.
Men de fick då avslag från Svenska Missionssällskapet på sin ansökan.
Samernas Folkhögskola kom dock att förverkligas några år senare av Svenska
Missionssällskapet med hjälp av Biskop Bengt Jonzon 1942.
På grund av kriget var det
svårt att få tag i lokaler i Jokkmokk, som ansågs vara den lämpligaste orten för skolan
enligt Missionssällskapet.
Därför kom den första kursen att erbjudas i Sorsele för 24
elever läsåret 1942/43.
Elevantalet sjönk ganska snabbt vilket föranledde folk-
högskolan att kalla till ett ungdomsmöte 1944.
Detta möte innebar att folkhögskolan
skulle kunna bestå och att skolhus och elevhem projekterades i Jokkmokk.
En annan
följd av mötet var att en kommitté bildades för att arbeta fram stadgar till en
organisation för främjandet av samisk kultur - Same-Ätnam - som bildades 1945 med
tillnamnet Sällskapet för lapska odlingens framtid, vilken länge präglades av att inte
enbart samer ledde och ingick i sällskapet, utan även andra som engagerade sig i
samiskrelaterade frågor.593
Samernas Folkhögskola fick stor betydelse för bildandet av Same-Ätnam och även
SSR, samt för samarbetsorganet för Nordens samer.
Folkhögskolan var också aktiv i
etablerandet av ett museum i Jokkmokk, sedermera Ájtte och idrottsevenemanget
Same-SM.
Lennart Wallmark var skolans rektor i 30 år, från 1942 till 1972.
Han föddes
1910 i Dorotea, Västerbottens län, prästvigdes 1940 och tjänstgjorde som präst i Åsele,
senare Jokkmokk och Harads.
Efter åren som rektor återgick han till prästyrket, först
i Åsele och sedan i Häggenås i Jämtlands län.594
Naturskydds-, frilufts- och turiströrelserna hade vid mitten av 1900-talet antagit en
mindre elitistisk form än som var fallet i början av seklet.
Till följd av en splittring inom
naturskyddsrörelsen drev Vetenskapsakademien vidare den ursprungliga natur-
vetenskapliga linjen inom sin naturskyddskommitté medan Svenska naturskydds-
föreningen, SNF, stod för en mer folklig linje.
En annan orsak till en mer folklig
naturskyddsrörelse var den debatt som uppstod kring fritidsfrågor med lagen om 12
dagars semester 1938.595 Kulturminnesvården, eller natur- och landskapsvården som
det kallades genom Samfundet för Hembygdsvård, SfH, bar däremot fortfarande en
prägel av en akademiskt skolad elit.
Begreppet vård användes i samband med kultur
vilket krävde viss professionalisering, medan naturen skulle skyddas.
SfH hade en
ambition att vara sammanhållande organ för hembygdsrörelsen, men den framväx-
ande landsantikvarieinstitutionen och de nya länsmuseerna tillsammans med land-
skapsförbunden, kom att få mer inflytande över denna uppgift.
SfH fick därmed
anledning att professionalisera sig.596 Denna skillnad kan även spåras i materialet då
SfH inte i någon högre grad engagerade sig i motståndet mot vattenkraftutbyggnad
utan fungerade som utomstående remissinstans.
Samernas Folkhögskola kan ses som
en arena för samarbete och samordning av motstånd mot vattenkraftutbyggnad mellan
SSR och sameföreningar, naturskydds-, kulturminnesvårds-, frilufts- och turist-
organisationer och -institutioner, samt även med fjällkommunerna.
Fokus i detta
kapitel ligger på att jämte myndigheters och utbyggares agerande, analysera det
opinionsarbete som ovan nämnda samiska aktörer bedrev.
Rektor Wallmark får en
593 Anna Helena Sarri Nordrå & Anna Maria Blind Olsson, Eldsjälen Lennart Wallmark 2004, s. 20-24.
Ruong
594 Sarri Nordrå, Anna Helena & Blind Olsson, Anna Maria, Eldsjälen Lennart Wallmark.
595 Desirée Haraldsson, Skydda vår natur!
1987, s. 126ff; Magnus Boström, Miljörörelsens mångfald 2001, s.
64; Thomas Hillmo, "Från bygd till kultur" i Återblickar.
Samfundet för Hembygdsvård 75 år 1991, s. 137f.
596 Bosse Sundin, Landskapet som arena 2000, s. 53f; Hillmo 1991, s. 138.
dubbelroll som både icke-same och som en adjungerad försvarare och företrädare för
de intressen som definieras som samiska.
Patrik Lantto har analyserat hur SSR och SET/Sf agerade och argumenterade i
denna fråga framtill 1962.597 För att ge ytterligare perspektiv kommer jag att studera
Samernas folkhögskolas verksamhet och Lennart Wallmarks korrespondens samt gå
litet längre fram i tiden tillsammans med en analys av SSR:s agerande, opinionen i
SET/Sf och de utredningar som utfördes från statligt håll under denna tid.
Under-
sökningen är dock uppdelad i två kapitel där detta kapitel berör tiden 1950 till 1959,
medan nästföljande kapitel har ett mer inriktat utredningsfokus och undersöker tiden
Syftet är att studera samiska aktörers agerande i vattenkraftutbyggnadsopinionen
men även sätta den samtida styrningen av industrialiseringen av vattendragen i ren-
betesområdet i ett sammanhang och beskriva hur myndigheterna, renskötare, samiska
föreningar och andra motståndsaktörer handlade i specifika fall.
Det är ett mång-
facetterat landskap av aktörer och instanser som analyseras, liksom de argument som
kommer till uttryck och ges tyngd i styrningen av och diskursen kring vatten-
kraftutbyggandet.
Etablerandet av ett riksförbund för landets samer, SSR, möjliggjorde ett organiserat
ifrågasättande av den diskriminerade ställning samerna hade i förhållande till
Denna diskriminering kännetecknades främst av lappfogdens
förmyndarskap och rensamernas oklara rättsliga ställning i olika lagstiftningar.
Förbundet möttes initialt av ett böljande motstånd och kritik från lappväsendet och
ibland även från länsstyrelserna medan förbundet av politiska instanser på riksnivå
snabbt ansågs som lämplig remisspart trots att representativiteten i början var ganska
svag.
Lappväsendet hade även haft en nedlåtande inställning gällande den tidiga
samerörelsens politiska mobilisering och organiseringsförsök under ledning av bland
andra Torkel Tomasson och sedermera Gustaf Park.598
Sameföreningarna slöt ganska snart upp bakom riksförbundet medan lappbyarna
lät vänta med medlemskap, 1961 hade samtliga lappbyar anslutit sig.
Riksförbundet
blev också snart en pådrivande instans för utredningar på renskötselns och same-
frågornas område.599 Att riksförbundets åsikter i remissyttranden sällan fick genom-
slag annat än gällande kultur och utbildningsfrågor är dock ett tecken på att när det
gällde näringsfrågorna och de därmed förknippade rättigheterna, var myndigheterna
mer restriktiva med att låta SSR:s åsikter få genomslag.600 Per Idivuoma har skildrat
sina år i riksförbundets tjänst och karaktäriserat 1950-talet som ett glömt decennium
medan 1960-talet sågs som "den stora kampens decennium".
Ett exempel är hur SSR:s
styrelse 1960 begärde att lappfogden skulle sända ut protokollen från lappbyarnas
årsstämma till ordningsmännen, vilket inte hade skett tidigare.
Det blev då uppenbart
att det var skillnad mellan lappfogdens protokoll och husböndernas uppgifter.601
SSR hade redan vid sitt första landsmöte 1950 uppmärksammat Suorvaregleringen
som ett hot och ett avskräckande exempel på hur viktigt det var för samerna, att arbeta
för att tillvarata sina intressen i de planerade utbyggnaderna.602 Ämnet kom upp i
relation till en fråga om ersättning för markbränning.
"Det finns exempel på t.ex.
från
Suorvadammen att man varit tvungen att ersätta samer för renbete, som förstörts av
vatten." Ordförande Gustav Park var ännu inte helt insatt i vattenmålen då
ersättningen inte gick till renskötare utan till lappfonden.603
Lappväsendets utredningar om skador
Inom länsstyrelsen i Norrbottens län utreddes skador på renbete till följd av
Harsprångets kraftverksbygge 1950 av lappfogdarna Åke Wikman och Erik
Malmström.
Här framkommer att utbyggnaderna vid Porjus 1910-1915 borde varit
föremål för lappväsendets uppmärksamhet.
I och med ökade regleringar hade ytterlig-
are inskränkningar gjorts, först 1918 och sedan 1933 där den sistnämnda inte hade
blivit ersatt trots att femte paragrafen i RBL 1928 var tillämplig.
Lappväsendet hade
med stöd av Kammarkollegiet krävt ersättning om 65 000 kr till lappfonden men
avgörande hade ännu inte fallit.
1947 hade nästa undantagande skett och där hade 30
000 kr604 tilldömts lappfonden.
Wikman och Malmström, underströk att hela det
berörda området fortfarande skulle anses som avsatt till renskötselns uteslutande
användning vilket innebar både betet och andra tillhörande nyttigheter.605 Det
förmynderiomgärdade framtidsperspektivet för att trygga kommande generationer i
600 Se exempelvis YK 2284:2 Pm med sammanfattning av innehållet i två skilda av Sasme-Ätnam och av
Svaenska Samers riksförbunds till konoungeb ingivna framställningar, 5/12 1961, s. 4f, där lappfogde Bror
Ejdemo visat tvivel rörande hur representativa SSR:s uttalanden är för renskötarna.
601 Per Idivuoma, Minnesbilder 1990, s. 72-76, citat rubrik s. 75.
603 Protokoll från SSR:s landsmöte i Jokkmokk 3-5/10 1950, §10.
http://www.solidinfo.se/konsumentprisindex.aspx [2013-08-08].
605 HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
kraftverksbygget vid Harsprånget i Norrbottens län, 25/10 1950, s. 2.
rikets hela renskötselområde framträder här, cementerat i att ersättningar skulle gå till
lappfonden.
Vissa nyttigheter som renskötarna inte själva använde eller ansågs vara
"främmande" för, kunde genom upplåtelser ge fortlöpande inkomster till lappfonden
och för renskötselns bästa.606
Myndigheterna ansåg eller tillät alltså inte att vissa nyttigheter såsom grustäkter och
slåtter skulle kunna vara av direkt användning för renskötseln eller enskilda rensköt-
selutövare, vilket inskränkte renskötarnas näringsbredd.
Möjligheten att förvalta och
kontrollera denna bredd hade i kolonial förmynderianda ålagts lappväsendet.
Arrenden för industriella upplåtelser, mark vid dammfästen, för gruv- och torvtäkter,
tillföll inte lappväsendet som intäkt, vilket skulle gett kontinuerliga inkomster till
Enligt en juridisk förklaring där skillnad gjordes mellan äganderätt och
andra rättigheter jämställdes inte renskötselrätten med äganderätt till marken.
förklaringar kan även sökas i regalrätter till vissa näringsgrenar med följande
exproprieringskrav.
Om arrenden för industriellt bruk och för det allmännas bästa
skulle vägas utifrån lappväsendets och i synnerhet renskötselns intäktsbehov kunde
rensamerna få för mycket att säga till om i rikets affärer.
SSR ställde 1959 krav på att
samer, renskötare såväl som icke-renskötande borde få ta del av vinster från
exploateringar i form av en fondering för alla samers räkning.607
Renskötare hade framfört att skadeverkningarna gällde all mark inom 5 km från
älven längs dess vänstra sida som blev helt onyttiggjort för renskötseln på sträckan
Porjus-Harsprånget.
Det skulle innebära 5 000 ha.
Utredningsmännen ansåg det svårt
att komma till klarhet i frågan men i princip menade man att det inte kunde sträcka
sig så långt ut.
Utredarna ansåg att de områden som undantagits 1933 och 1947 var
totalförlorad för renskötseln, utöver detta skadades renskötselns markers
"arrondering" - sambruksmöjligheter - av Harsprånget vilket betydde att vissa om-
råden som förut använts i sambruk med andra nu förlorade områden, inte längre
kunde användas.
Dessa marker uppskattades till 1000 ha.608
Enligt "Nean-principen" värderades markerna till 150 kr/ha och sambruksmarkerna
till 75 kr/ha.609 Tidigare hade de övriga rättigheterna inte knutits till markarealen och
608 HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
kraftverksbygget vid Harsprånget i Norrbottens län, 25/10 1950, s. 14.
http://www.solidinfo.se/konsumentprisindex.aspx.
Detta kan jämföras med ett
försäljningspris på 20 300 kr/ha för skogsproduktiv mark i Norra Norrland 2008.
http://www.skogforsk.se/KunskapDirekt/KraftsamlingSkog/Priser-och-kostnader/Vad-ar-skogen-vard/
lagts in i ersättningsbeloppen för markerna, utan fått hävdas enskilt av renskötare eller
kollektivt av lappfogden då det varit tydligt att skada skulle uppkomma.
Det innebar
att man nu från början hade med rätten till skohö- och bärtäkt, jakt, fiske, virke,
upplåtelse för grustäkt, bostäder.
Det var dock svårt att bestämma värdet av
nyttigheter som i framtiden skulle kunna användas, möjligen med viss procent av
värdet på den mark där nyttigheterna fanns eller hade funnits.
Man räknade med
hälften av värdet på den totalskadade marken men inte på den vars arrondering
förstörts och sambruket blivit stört.610 Lappfogdarna krävde inte ersättning för
arronderingen, vilken borde setts som en ersättningspliktig förlust eftersom ren-
skötarna inte längre hade någon anledning att vara i sambruksområdet och saknade
därför möjlighet att använda sina rättigheter där.
Wikman och Malmström kom fram till ett belopp om 312 825 kr611 baserat på 1 057
ha totalskadad renbetesmark och 1 000 hektar mark med försämrat värde för ren-
skötseln.
Därutöver hälften av värdet av 1 057 ha mark för allmänt intrång på nyttig-
heter utöver renbetet.612 Det talades genomgående om nyttigheter, vilket främst tolkas
i ekonomiska termer, och inte rättigheter.
Om renskötarnas syn hade fått avgöra skulle
området och då även ersättningsbeloppen varit det dubbla, rörande ca 5 000 ha
totalskadad mark.
Året därpå utredde lappväsendet värdet av de skador som uppkommit på renbete
genom reglering av Suorvasjöarna.
Upplysningar sades ha inhämtats dels från ren-
skötarna men man refererade inte till dem utan deras uppgifter sades samstämma med
de urkunder som hade använts bland annat i lappfogdarna Holm och Österbergs
utredning 1922 och av lantmätarna Bengtsson och Bergsjö samt i en bok av Ernst
Manker.
Angående den senaste regleringen (den tredje) sade man sig inte ha uppgifter
om hur stor arealen samt hur förhållandena varit vilket visar att man inte tillfrågat
renskötarna som kunde ha bistått med sådana uppgifter, då det låg endast några år
tillbaka i tiden.
Utredarna verkade hysa samma synsätt på renskötarnas objektivitet
som framkommer i den senare statliga utredningen om renbetesmarkerna 1966, där
även objektiviteten hos lappfogdar ifrågasattes.613
I utredningen framkommer att två omgångar med nedgångar i renantal (från 16 000
till 6 000) bland annat på grund av svåra vintrar, sammanföll med tidpunkten strax
610 HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
kraftverksbygget vid Harsprånget i Norrbottens län, 25/10 1950, s. 14-19.
612 HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
kraftverksbygget vid Harsprånget i Norrbottens län, 25/10 1950, s. 19.
innan dämningarna 1921 och 1937/39.614 Dessa förhållanden gjorde det svårt att
bedöma dämningarnas reella verkan.
Hade renantalet varit större - det vill säga
närmare ett normaltal - skulle en mer direkt effekt kunna utläsas på hur detta antal
renar klarade sig på reducerade marker.
Istället tolkades situationen båda gångerna
som att det fanns tid för social och arbetsmässig anpassning hos renskötarna samt
biologisk anpassning hos renarna där återhämtningen av hjordstorleken skedde
successivt.
Vid de första två regleringarna dömdes ersättningar att tas ur regleringsmedel som
fastställts utan tanke på värdet av det förstörda renbetet och det med tiden ökande
antalet skadelidande.
Regleringsavgifterna för de två första dämningarna uppgick då
till 806 999 kr.615 Buffertmagasinet med en extra halvmeter hade enligt utredningen
ännu inte ersatts eller utretts.616
Opersonliga ersättningar i ett framtidsperspektiv var ett epistem som styrande-
praktiken lutade sig mot även på det lokala planet där lappfogdarna agerade.
Båda
utredningarna visar att lappfogdarna visserligen krävde ersättningar som annars inte
skulle utgivits eller blivit lägre, men samtidigt underlät man att använda renskötarnas
erfarenheter, krav och uppgifter om exempelvis större arealer.
Som utredare verkade
lappfogdarna vilja gå en medelväg som samtidigt, med de första regleringarna i
renbeteslanden i åminne, återigen blir ett bagatelliserande av samernas vittnesmål,
kunskaper och erfarenheter.
Lappfogdarna ville tillgodose rensamernas behov av
kompensation, vilket uppfattades som begränsat, samtidigt som lappfogdarna inte
heller förhindrade vad som betraktades som en nödvändig utveckling.
Motståndet organiserar sig
Under 1951 inlämnade Svenska Turistföreningen (STF), och Svenska Fjällklubben en
hemställan till regeringen om utredning av vattendrag som borde skyddas från
exploatering.
Undantagande och gradering av skyddsvärda vattendrag skulle utredas
utifrån olika bevarandeaspekter, bl.a.
rennäring och samisk etnicitet.
En ny
naturskyddslag stiftades 1952 och två år senare trädde en förändring i vattenlagen i
kraft som gav sökandens motstående intressen formellt sett ökad insyn i planeringen
vid olika utbyggnadsmål.
Samma år, 1954, överlämnade Samarbetsnämnden för
614 HLA, NLLA, DIb:37 Utredning om värdet av de skador som uppkommit på renbete genom reglering av
616 HLA, NLLA, DIb:37 Utredning om värdet av de skador som uppkommit på renbete genom reglering av
Suorva-sjöarna i Norrbottens län, 28/6 1951, s. 23-25.
natur och landskapsvård (bestående av SNF, STF, Fjällklubben och Samfundet för
Hembygdsvård) sin förteckning över skyddsvärda älvar.617
Konkurrensen om vissa naturtillgångar i renbeteslanden var tidigt på SSR:s agenda.
Under landsmötet 1953 diskuterades bland annat gruvdrift och upplåtelser till externa
jaktlag i gruvetableringars följd, den utbyggda infrastrukturens nytta och skada för
rensamerna, skogsvårdande åtgärder, kalhuggning och hyggesbränningar.
Det fram-
hölls att exploateringen av lappmarkerna borde ha gett samerna någon del av
exploatörernas vinster.
Utdelningen skulle användas av SSR som representant för
landets samer.
Adak och Kristinebergs gruvor inom Malå socken var exempel på
svårigheten för skogsamer att försvara sin rätt, med sitt område beläget nedanför
odlingsgränsen.
Gällande vattenkraftutbyggnad anförde en representant att reglering-
ar var lika över hela landet och ansåg därför att frågan inte behövde diskuteras.618 Här
avspeglades en förlitan på rättssystemet vilket också syns i de inledande artiklarna
kring vattenkraftutbyggnad och argumentationen som förs i SET.619
I den tredje artikeln om vattenkraftutbyggnad i SET användes en kritisk rättslig
argumentation.
Det handlade om Vattenfalls informationsmöte i Storuman där
Kammarkollegiet påpekat "att rensamerna själva ej kunde få ersättning för sjö-
regleringsskadorna på renbetet." Privilegieidéerna hos myndigheterna ifrågasattes och
kritiserades med utgångspunkt i en argumentation om samernas urgamla rätt.
"Vore
så fallet, innebure det, att rensamerna vore i stort sett rättslösa medborgare och som
sådana enbart beroende av statens 'nåd'".
En tolkning som fördes fram var att "samer-
nas mångtusenåriga hävd" hade lagfästs vid flera tillfällen, senast i 1928 års
renbeteslag.
Lagen naggade påtagligt de enskilda jordägarnas äganderätt i kanten.
Samernas prioritetsrätt i lappmarkerna pekade snarare på en äganderätt till renbetet
och därmed förknippade nyttigheter, samt på "nybyggarna och andra som rena
inkräktare" på samernas urgamla domäner.
Park nämnde den omtalade "rättsrötan i
förvaltningen i vårt land"620 och efter denna artikel framstod tilliten till rättssamhället
inte längre lika starkt uttalad i argumentationen i SET.
Snarare användes rätts-
samhället som ett ideal, men inte en verklighet samerna befann sig i. Det var Gustaf
618 Protokoll från SSR:s landsmöte 4-5/3 1953, § 13.
619 "Sjöregleringar och renssamer" i SET 1953:2, s. 2; "Lappfogden uteblev från vattendomstols-
sammanträdet" i SET 1953:4, s. 2; "Vad är innebörden av samernas renskötselrätt?" i SET 1953:4, s. 3-4.
620 "Vad är innebörden av samernas renskötselrätt?" i SET 1953:4, s. 3-4
Park som författade artiklarna och ofta i apokalyptiska ordalag, för att "väcka" både
samer och andra involverade i problematiken.621
I början av denna period framstår rapporteringen i SET gå hand i hand med spörs-
målen på SSR:s möten och landsmöten.
I takt med att tidningen fick ökat stöd kunde
den öka från kvartals- till månadsutgivning.
Patrik Lantto har framhållit att det var
svårt för den tidiga oorganiserade samerörelsen att lyfta frågan om exploateringar
innan SSR:s tillkomst men att frånvaron av ämnet vattenkraftutbyggnad i tidningen är
mer komplex.
Den tidiga periodens ensamredaktörer tog det mesta av ansvaret för
innehållet vilket ställde stora krav på att känna till förhållanden samt att prioritera
förmedlig från olika delar av det samiska området.622 Johannes Marainen har pekat på
en obalans i tidningen där vissa frågor fick större utrymme, såsom problemen i
renbeteskonventionens och tvångsförflyttningarnas spår när två renskötselmetoder
kolliderade.623 Dessa faktorer inverkade troligen på möjligheten att framföra
vattenkraftkritik.
Förhållandet att det ännu fanns fåtaliga exempel på större vatten-
regleringar i renbeteslanden där insatser gjorts för att utläsa effekter spelade också in,
samt med Suorvaregleringarnas följder som invävt i en komplex konsekvensram av
nedgångar i renhjordarnas storlekar beronde på andra faktorer.
Ytterligare en faktor
som framkom i kapitlet om krislagen och krigstidens kraftbehovsargumentation var
att den industrikoloniala diskursen inte tillät eller värderade vissa utsagor och teman
förrän ett visst mått av motstånd och påtagliga exempel hade uppnåtts.
Vid 1950-talets
början hade konsekvenser av de många dämningarna börjat visa sig och med det
upptrappade tempot av nya exploateringar, tvingades motståndet artikulera sig och
samarbeta med parter som hade liknande intressen.
Under 1955 ökade kännedomen om Vattenfallstyrelsens planer, dels i Västerbottens
län med främst Vilhelmina och Tärna kommuner, dels i Norrbottens län utmed Stora
och Lilla Lule älv.
Trots att förhoppningarna var uttalat svaga om att kunna hindra de
framtida exploateringarna av renbetesområdena, bildade SSR en kommitté för till-
varatagande av samernas rätt och intressen vid vattenregleringar under landsmötet i
Lycksele detta år.
I gruppen ingick Gustaf Park, Israel Ruong, Jonas Åhrén, Erik
Nilsson (Mankok) och Lars Rensund.
Som suppleant valdes bland andra Lennart
621 Lantto 2003, s. 110; Se "Ett nödrop med anledning av planerade regleringar i samernas renbetesland" i
SET 1955: 3, Inlaga till MVD om sjöarna Kultsjön och Malgomaj i Vilhelmina där Park vill visa förlitan till
vattenlag, renbeteslag och rättssamhället i stort.
Wallmark.
Kommittén skulle skaffa sig kunskap om områdena där planer fanns för
vattenkraftutbyggnad, förmå sökanden att verkställa utredningar, få vattendomstolen
att utse lämplig renskötselförtrogen person till sakkunnig, få drabbade renskötare att
skaffa advokat, själv verkställa utredning om det krävdes samt få domstolen att för-
lägga möten till passande årstider för renskötseln.
Häradshövding Erik Thomasson i
Lycksele, som skulle bli en ledande person inom Norrlands Naturvärn som sam-
arbetade med SSR i vattenkraftmotståndet, närvarade också vid mötet i egenskap av
"expert på naturskyddet" i norr, där han höll ett föredrag just om sjöregleringarna.624
Under landsmötet underströks bland annat att renskötseln inte var ett privilegium
utan en tusenårig sedvanerätt och från renskötarhåll framfördes oro att om ersätt-
ningar endast tillföll nu levande samer skulle de efterlevande inte få ut något av det.625
Tanken om att en viss del av ersättningarna borde sparas, eftersom inga andra
bestående värden gavs i kompensation hade i praktiken blivit att lappfonden tog all
ersättning för förlorat renbetesland från den enskilde för fondering till gagn för hela
rikets renskötare och även för framtiden.
Men SSR drev under 1960-talet krav på
alternativ fondering med samiskt inflytande.
Vattenfall presenterade vid denna tid den så kallade Tärnaplanen, om Umeälvens
Med anledning av de planerade utbyggnaderna tillsattes utredningen om
vattenbyggnadsföretags inverkan på renskötseln i Västerbottens län som utfördes av
lappfogde Hilding Ritzén.
En folkbildningskurs i Tärnaby anordnades under juni
månad 1955 av Tärna sameförening och Same-Ätnams bildningsutskott i samarbete
med Västerbottens bildningsförbund.
Teman kretsade kring vattenregleringar där
bland annat vattenrättsdomaren Folke Löwings föredrag samlade många åhörare.
I ett
antal punkter listade sekreterarna från kursen vad som behövde göras, bland annat
skulle man kräva regionplaner för älvar och sprida kunskap om vattenlagens
bestämmelser och erfarenheter från vattenmål.
Det var viktigt att se hela området från
Lule älv till Ljusnan som en enhet och de organisationer som hade intressen i detta
område borde kontakta både samer och övriga berörda.
Problemen kunde bara
åtgärdas i den mån de lyftes fram och samarbete skulle startas för att i utredningarna
få egna sakkunniga på renskötselns område samt att renforskningen aktiverades.
uppmanades också till samarbete med vattenreglerarna för att hitta rimliga lös-
ningar.626 I detta upprop framträder en enad front av olika aktörer mot främst den
624"Renskötseln och sjöregleringarna" i SET 1955: 1, s. 2f; "Från samernas landsmöte i Lycksele 1955" i SET
626"Renskötseln och sjöregleringarna" och "Från samernas landsmöte i Lycksele 1955" i SET 1955:1, s. 2;
"Samerna och fisket" i SET 1955:3, s. 4; "Sammanfattning" i SET 1955:3, s. 5.
statliga utbyggaren.
Den enade fronten kom med tiden att splittras och rensamerna
utpekades som särintresse tillsammans med turistföreningar och naturskyddet mot
utbyggare, kommuner och lokalbefolkning.
Senare uppstod schismer mellan de tre
förstnämnda intressegrupperna och samer och renskötande samer stod snarast själva
i sin kamp som då blivit en flerfrontsstrid.
Under året inleddes en korrespondens mellan Lennart Wallmark och ingenjör Sven
Sundius, en företrädare för Svenska Fjällklubben.
Wallmark återger intryck från det
första informationsmötet om Vattenfalls planer i Jokkmokk där kommunens företräd-
are visade sig "överraskande återhållsamma" i sin glädje över utbyggnadsplanerna och
landshövdingen hade gjort en inlaga till regeringen om att börja med Messaure och
spara Porsifallen vars utbyggnad troligen skulle öppna för reglering av Lilla Lule älv.
För Fjällklubben fanns det dock vissa intressen,
Vi i fjällklubben är i första hand inställda på att värna vattendraget ovanför
Tjåmotis alltså hela Blackälven med Laitaure och Sitojaure samt
Tjåmotisjaure och Saggat.
Men om det finns en stark opinion för att skydda
älven i dess helhet, så vilja också vi med all kraft slåss för den saken.
Har du
månne folkets öra och kan organisera bygdens opposition?627
Förverkligandet av den gamla planen att utvidga Sareks nationalpark var också en
ambition för Sundius och Fjällklubben, vilket troligen skulle innebära att Satisjaure
och Langas i Stora Luleälv måste "offras".
Sundius efterfrågar Wallmarks syn som
samevän, eller "samernas synpunkt", på den saken.628 Wallmark och Sundius höll möte
med ordföranden i SNF, tillika justitierådet Gösta Walin i syfte att diskutera inledande
åtgärder för ett undantagande av Lilla Lule älv från utbyggnad.
I planerna ingick en
saklig beskrivning av Lilla Lule älvdal, folkbildningskurser för samer och svenskar i
Jokkmokk samt spridande av information i tidningsartiklar, trycksaker och även film.
Alla officiella åtgärder skulle delges SSR.629 Information som skulle vara saklig,
folkbildning och samverkan med berörda intressenter användes som metoder i
motståndsopinionen.
627 ÁA, Samernas Fhsk, Korrespondens Vattenkraft 1955-1958, Brev från Sven Sundius 4/9 1955.
628 Ibid., Brev från Sven Sundius 29/10 1955; Brev från Sven Sundius 26/11 1955.
629 ÁA, Samernas Fhsk, F 10:6 Anteckningar från sammanträden, Anteckningar 14/9 1955 möte på Högsta
Domstolen i Sthlm med Justitierådet Gösta Walin m.fl.
Ersättning i bestående värden
SSR:s vattenregleringskommitté fick till en början ta pengar från egen kassa då
remissvar angående deras ansökan om ersättning ur lappfonden saknades från
lappväsendet i Norrbottens och Västerbottens län.630 Troligtvis lät svaren vänta på sig
inom ramen för byråkratin.
I själva verket skrev lappfogdarna under ett tillstyrkande
av lån ur lappfonden tillsammans med länsstyrelserna i länen, där de ställt sig positiva
till ett sådant initiativ.
Särskilt länsstyrelsen i Norrbotten kan ses som positiv då de
inte förordade en reduktion av det begärda anslaget vilket föreslagits från länsstyrelsen
i Västerbottens län.
Västerbottens länsstyrelse hade nyligen anhållit om medel för
utredningen om vattenkraftutbyggnaders inverkan på renskötsel inom länet.631
Kommitténs arbete påbörjades ändå bland annat genom planerna att anställa en jurist
som skulle utreda samernas rätt till land och vatten.
Man uppmärksammade och
kritiserade även att vissa avtal "mellan skål och vägg" hade förekommit där
lappbyordningsmän på eget bevåg har slutit överenskommelser med Vattenfalls-
styrelsen som kunde få ödesdigra konsekvenser för renskötselns möjligheter att hävda
sina rättigheter i området.
Samerna uppmanades istället att använda sig av sin
riksorganisation och dess kommitté.
Kommittén lyfte också frågan om ersättning i
realvärden exempelvis i form av växande skog.632
Ersättning i realvärden diskuterades vid länsstyrelsens informationsmöte i
Jokkmokk angående vattenrättsfrågor i januari 1956 där överingenjör Jonas Norrby
från Vattenfallsstyrelsen redogjorde för de närmaste utbyggnadsplanerna och
ändamålet för denna öppenhet var att utbyggnaderna skulle få "smälta in i det
allmänna medvetandet".633 Här är det inte fråga om utbyggnadernas vara eller icke-
vara, utan om en inbyggd ofrånkomlighet som presenteras med kolonialmaktens
självklarhet.
Dagen innan hade dels naturskyddare från riksorganisationer, dels
Jokkmokksbor - samer såväl som icke-samer - samlats för att förebereda sig inför
mötet med vilka frågor som skulle föras fram.
Frågan om en "lapsk skogsallmänning"
diskuterades som möjlighet för samerna att få realvärden och framtidsutkomster ovan
Jovva Spiik från Sirkas framhöll att Vattenfallsstyrelsen förväntades
förblinda med stora siffror och att bönderna ville ha ersättning i skog ovan odlings-
630 Protokoll från SSR:s landsmöte 8/3 1956, § 7.
631 RA, JorA Konseljakter 20/9 1957 nr.
24, Skrivelse till Konungen från Gustaf Park 27/4 1955; Remisssvar
Länsstyrelsen i Norrbottens län 19/3 1956; Remissvar Länsstyrelsen i Västerbottens län 23/1 1956.
632 Protokoll från SSR:s landsmöte 8/3 1956, § 7; "Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET
1956:1, s. 7ff; "Samer, försummen icke att bevaka edra personliga intressen vid pågående vattenregleringar!" i
633 HLA, LNNA EIII:22 Utdrag av protokoll, fört vid länsstyrelsens informationsmöte i vattenrättsfrågor i
gränsen.
Samerna däremot ville inte att statlig skog gick till bönderna.
De ville själva
få del i statens skog som i Karesuando, där samerna var delägare i allmänningen.634
Under mötet dagen därpå framträdde Jovva Spiik som företrädare för jokkmokk-
samerna.
När Spiik framhöll att samerna borde få bestående realvärden, kunde Norrby
inte bemöta det annat än med löften om penningkompensation, då vattenlagen enligt
Norrby var utformad på sådant vis.
Men kompensationsåtgärder dock var möjliga.
rad anföranden hölls under mötet där samernas situation i vattenmålen diskuterades
och det visade sig finnas en underförstådd möjlighet hos vissa talare att flytta
renskötare från en by till en annan.
Detta trots att Wallmark under samma möte
påpekat att samerna hade det trångt i sina områden, att de på andra håll redan förlorat
mark och därför inte kunde flyttas på i likhet med jordbrukare.
Vattenrättssekreterare
Stig Svensson uttalade att
"[d]et är nog riktigt, att man i vattenmålen får ta viss hänsyn till en framtida
utveckling, men man kan nog inte gå längre än till ett beaktande av en sådan
utveckling,
som
redan
vid
prövningstillfället
kan
säkerhet
överblickas."635
Vilken rätt kunde då renskötseln sägas ha?
Vem definierade utveckling och vad hade
utformat möjligheterna innan?
"[M]en det kan troligen sägas, att förbud råder mot
sådant byggande i vatten, som i avsevärd mån skulle förnärma rikets lappväsende".636
Synen på renskötseln, här uttryckt som lappväsendet637 - vilket osynliggjorde ren-
skötseln som näring - som en enhet för hela landet, ställde åter till problem för den
enskilde renskötaren eftersom färre renskötselutövare i en lappby till följd av
regleringar, som i det lokala perspektivet var en förlust, inte ansågs vara till avsevärd
skada för hela landets lappväsende.
Snarare började det omvända perspektivet få
genomslag från myndighetshåll, att en renskötare mindre var en förbättring.
Myndigheternas spirande visioner om rationalisering i rennäringen där lönsamheten
definierades i fler renar på färre innehavare, började få genomslag i praktiken.
Ett anförande om ersättning för skador på jordbruk och byggnader pekade på att
"sökanden ofta erbjuder allt för låga ersättningar för skador, som åsamkats jord och
634 ÁA, Samernas Fhsk, F 10:6 Anteckningar från sammanträden, Anteckningar från möte på S.F.
635 HLA, LNNA EIII:22 Utdrag av protokoll, fört vid länsstyrelsens informationsmöte i vattenrättsfrågor i
637 Lars Thomasson understryker i sina artiklar i Samefolket om vattenregleringar att man under en viss tid
talade om lappväsendet som både den myndighet som var satt att övervaka samerna och såsom samernas
gemensamma civilrättsliga rättigheter.
Se exempelvis Sf 1995:1, 21.
byggnader" ett förhållande knutet till penningvärdet i framtiden.
Jordbruket hade
dock större möjligheter till reella ersättningar än renskötseln exempelvis genom
ersättningsodlingar.638 Det visar på risken för att renskötseln drabbades svårare vid
fastställande av ersättningar.
Reella värden och kompensationsåtgärder var i själva
verket diskriminerande och helt inriktade mot jordbruket.
Själva basen för
renskötseln, markerna, kunde inte kompenseras genom det ersättningssystem som,
utvecklat inom ramen för den industrikoloniala diskursen, inom rättsväsendet
präglades av en prioritering av och ett kunskapsövertag om agrar verksamhet - den
förra modernäringen.
Skadeförebyggande åtgärder som vägar, broar, mekaniska hjälpmedel, renvaktar-
stugor i ersättning för förlängd flyttning och utökat arbete framträder därför som en
inriktning mot en utveckling som kolonialmakten bäddar för: en rationalisering av
rennäringen och en minskning av antalet rättsutövare.
En sådan "utveckling" framstår
då som en omskrivning av erövring där kolonialmakten ytterligare säkrar eller mutar
in sin position i området.
Därmed blir den rättsgrund samerna som folk opererar på
fortsatt naggad i kanten av en expansiv kolonialmakt.
Relateras även SSR:s (och
rennäringens) drivkraft initialt att höja lönsamheten i renskötseln genom ration-
alisering och även minskning av antalet rennäringsutövare,639 kan den koloniala
politiken till viss del ses ha internaliserats.
Men förbundets syn på rationaliseringen
nyanserades allteftersom kritiken växte och den inriktning argumentationen antog då
SSR fick medel för att anställa en sameombudsman 1962.
SSR blev med tiden alltmer
kritisk mot myndigheternas definitioner av rationell renskötsel och vilken konsekvens
rationaliseringen fick för betesmarkernas användande.
Rationaliseringen förde med
sig nya arbetsmetoder och krav på större renhjordar vilket ledde till att vissa betes-
marker som var av lägre kvalitet inte kunde användas samtidigt som vattenkraften tog
de bästa markerna i anspråk.640
När det gällde den jordbrukande befolkningens trivsel togs även förlusten av byar
och grannar med i beräkningen.
Det gjordes inte uttalat när det gällde renskötselns
utövare.
Ett minskat antal renskötarkollegor och övriga medlemmar i renskötsel-
hushållen togs inte med i diskussionerna.641 Som om bysamfällighet och sociala band
638 HLA, LNNA EIII:22 Utdrag av protokoll, fört vid länsstyrelsens informationsmöte i vattenrättsfrågor i
641 Se diskussion i "Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET 1956:1, s. 8; ÁA, LW,
Vattenreglering Porsi 1956-1960, Framställning om ändring av vattenlagen, Skrivelse från Gustaf Park till
Justitieministern 19/11 1957.
inte hade någon betydelse för renskötarna, det var renen och dess oförändrade antal
som var viktiga.
SSR vände sig starkt emot vad de framhöll som ett hot mot den
samiska kulturen och renskötselns framtidsutsikter som förde med sig av ett begränsat
antal näringsutövare.
De kritiserade senare även myndigheternas inriktning mot ett
litet antal renskötande kulturbärare istället för att se alla samer som kulturbärare
oavsett livsföring och yrke.642 Tongångarna i denna fråga hade svängt över åren, då
Park under 1930-talet sett pessimistiskt på renskötselns framtid till att renskötseln,
kanske i hotet från vattenkraftens externa tryck, åter blir viktig att försvara både som
tradition och framtidsutsikt för samisk kultur.643 Det dröjde till 1961 innan SSR samlat
alla samebyar i sin organisation, vilket kan ha varit ett motiv för att visa att man
verkligen stod upp för renskötselns frågor.
Den opposition som vädrades inte bara från de närvarande samernas, kommunens,
juristers utan även från landshövdingen Folke Thunborgs håll, bemöttes av Norrby i
ett avslutande inlägg om "tonen" i vissa anföranden och instick såsom skuldbeläggande
och brottslighetsbeskyllande.
Det resulterade i att landshövdingen underströk att
projekten inte skulle ses som någon illvillighet från Vattenfalls sida.
Vattenfalls-
styrelsen bedrev ju inte brottslig verksamhet vilket man enligt Norrby kunde tro av en
del av de yttranden som framkom.
De hade ett rättesnöre för att få fram den kraft som
samhället ansågs behöva, och med nuvarande skatteregler kunde Jokkmokk räkna
med ökat skatteunderlag som inte skulle sjunka efter det att arbetarna avflyttat.
Kraftverken var större skatteobjekt än de objekt som överdämdes.
Vattenfall ville
gärna träffa uppgörelser på förhand och Norrby uppmande lokalbefolkningen att de
lugnt kunde göra det trots att det cirkulerade en kritisk broschyr om detta.644 "Det
skulle ju vara direkt dödande för oss, om vi, så att säga, misshandlar dem, som vill vara
tillmötesgående", det låg "i Vattenfalls intresse, att de som träffar överenskommelse
med oss, inte blir sämre ställd än andra, som går till vattendomstolen".645
Jokkmokks kommunkamrer David Hedqvist påpekade att av inkomsten från
rörelsen av kraftverket tillföll 10% Stockholm, 25% den kommun där kraften
produceras och 65% den kommun där den konsumeras.
Den orättvisa fördelningen
borde vändas till att minst 65% skulle gå till producerande kommun och en hemställan
till 1952 års skattesakkunniga om ändring i kommunalskattelagen skulle göras.
642 Protokoll från SSR:s landsmöte 1966, Johan Jannoks uttalande, s. 32.
643 Lantto 2003, s. 216; Patrik Lantto "Nationell symbol, etnisk markör eller utdöende näring" I Lantto, P. &
Sköld, P.
Befolkning och bosättning i norr 2004, s. 288.
644 Broschyren med titeln "Nu gäller det Lilla Lule Älv!" var framtagen av Svenska Fjällklubben.
645 HLA, LNNA EIII:22 Utdrag av protokoll, fört vid länsstyrelsens informationsmöte i vattenrättsfrågor i
Landshövdingen uppmanade avslutningsvis till god vilja från alla håll.
Konstrandet
fick inte bli självändamål, då ställdes "hela vårt lands elförsörjning inför en besvär-
ligare situation än vad som eljest skulle bli fallet.
Det är just det, saken gäller, ty det är
ju inte i sina egna intressen, som dessa vattenbyggare är ute."646
Man kan ifrågasätta denna resignation, utan exploateringsprojekt hade ju "dessa
vattenbyggare" inga jobb.
Det låg således i vattenbyggarnas intresse att utbyggnader
gjordes.
I Vattenfalls tidning för anställda, Vi i Vattenfall, fanns skrivelser som talar
för en atmosfär av intern prestige, där enskilda personer inom ramen för ett kollektiv
skulle ordna segrar i tilltagande vattenutbyggnadsstrider.647 May-Britt Öhmans analys
av svenska vattenbyggare som i utvecklingsassistans från 1960-talet såg sig tämja
"exotiska skönheter", det vill säga flodsystem i Tanzania, när de "svenska" hade gett
dem nobben,648 ligger nära tillhands att berika även den inhemska kontexten.
landshövdingens försvarstal identifieras vattenbyggarna som tillhörande en ensidig
hegemonisk objektivitet, där staten förutsätts vilja väl, objektivt företrädande ett
allmänt intresse och en god vilja.
Vattenfall som statligt verk kan därför inte förväntas
agera i egna intressen.
Medan däremot samer och även övriga sakägare ges en
identifikation som representerar ett särintresse där "konstrandet" kunde bli ett själv-
ändamål och vilkas objektivitet kunde avfärdas vilket blir tydligt då utredningar om
vattenkraft och renskötseln ifrågasatte både lappfogdars och renskötares tillförlit-
lighet.649 Författaren Albert Viksten påtalade i en artikel i tidskriften Vi att Vattenfalls-
styrelsen var ute efter elförbrukare då propaganda spreds om elkaminer för
uppvärmning av hus mitt i skogslanden medan veden efter överdämd skog ruttnade
utanför husknuten.650 Att övertyga om utökad elkonsumtion var även aktuellt för
samma bolag för att genomdriva en utbyggnad av kärnkraft som ny energikälla.651
Krav på regionplaner för utbyggnaderna
Tärnaplanen, som för övrigt ansåg vara bristfällig när det gällde inverkan på
renskötseln, ledde tillutredningen om vattenkraftutbyggnaders inverkan på rensköt-
seln i Västerbottens län och följdriktigt måste även planer presenteras för Lule
646 HLA, LNNA EIII:22 Utdrag av protokoll, fört vid länsstyrelsens informationsmöte i vattenrättsfrågor i
647 ÁA, Samernas fhsk, F 10:6 småskrifter, Norrby, Jonas "Brev till en nyanställd sjöreglerare".
649 Se främst utredningshistorik i SOU 1966:12, s. 16ff.
650 ÁA, Samernas fhsk, F 10:6 Pressklipp, Viksten, Albert, "Dramat i norr" Vi 7/9 1956.
älvdalar.652 Häradshövding Thomasson hade i brev till Wallmark flera gånger uttryckt
en oro över att samerna inte verkade ha mod att gå emot vattenregleringarna.
Wallmark framhöll både modet och strategierna hos sameföreningar och lappbyar och
pekade på att deras sätt att framhålla ersättning i naturvärden skulle bli betydelsefullt
för att få till en lagändring på området.653
I september 1956 anhöll Jokkmokks sameförening genom Petter-Erik Kuoljok och
Nils-Eric Spiik till Norrbygdens Vattendomstol om fullständig utredning kring de
planerade vattenregleringarna i Lilla Lule älvs vattensystem och dess inverkan på
renskötseln inom Jokkmokk socken.
Föreningen yrkade också på att Porsi kraftverk
inte fick påbörjas under tiden för utredning och granskning av domstolen och att
domstolen inte heller borde ta ställning till vattenfallsstyrelsens regionplan för Lilla
Lule älv förrän utredning om renskötseln hade behandlats.
De ingrepp som redan
gjorts i Stora Lule älv från Akkajaure/Suorvajaure till Ligga hade orsakat stora
förluster av renbetesland, försämrade flyttningsvägar och försvårat övergången av
älven.
Därför befarades de ingrepp som planerades i Lilla Lule älv medföra så stora
nackdelar för renskötseln, att många såg sig tvingade att sluta med näringen.
Dessutom underströk man att ersättning för intrång i renskötseln och förlorat eller
försämrat renbete genom vattenregleringen borde ersättas med naturvärden, till
exempel i form av skog.
Till utredningsman föreslogs jägmästare Folke Skuncke, ledare
av statens renforskningsanstalt, som skulle få adjungera en växtbiolog och ett par
erfarna renskötare från utanför Jokkmokks socken.654
Föreningen gjorde också en skrivelse till Kammarkollegium där de framhöll
konsekvenserna av de tidigare regleringarna i området och vad de befarade för slags
situationer med de planerade utbyggnaderna.
Vattenfall skulle vid ett tidigare
informationsmöte ha lovat att Porsi endast byggdes ut för Stora Lule älvs reglering och
Lilla Lule älvs naturliga vattenföring.
Men föreningen framhöll att planerna nu hade
ändrats eftersom det var känt att utbyggaren hade kontaktat ortsbefolkningen kring
Karatsjön i Lilla Lule älvdal.
Dessutom planerades att dämma Tjaktjajaure med 40
meter och föreningen framhöll att värdefullt vårgräsbete riskerade gå förlorat.
Tjaktjajaures dämning skulle troligen kräva ett ingrepp i Sitojaure som hade än bättre
beten, i paritet med Akkajaure innan Suorvadämningarna.
Skrivelsen kritiserade också
652 ÁA, LW, F:15, f:5, vattenregleringar övrigt, ang.
reglering av Rebnesjaure, Handskrivet odaterat blad 25/9
samtal om vattenregl.
o. samerna.
653 ÁA, Samernas Fhsk, F 10:6 Korrespondens Vattenkraft 1955-1958, Brev Erik Thomasson till Lennart
Wallmark, 23/7 1956; Brev Erik Thomasson till Lennart Wallmark, 20/8 1956, Brev Lennart Wallmark till
Erik Thomasson 31/8 1956.
654 ÁA, Samernas Fhsk, F 10:6 Korrespondens Vattenkraft 1955-1958, Jokkmokks sameförening till
Norrbygdens Vattendomstol 4/9 1956.
den summariska redogörelse som Vattenfall gett om inverkningarna på rensköt-seln
som vittnade om stora kunskapsluckor bland annat om hur renskötare agerade vid
krisår, och om vilka som hade rätt till vinternödlanden vid Stora och lilla Lule älv.
Nödbeten gav renarna kraft att överleva svåra snövintrar och att klara vandringen upp
till vårlanden.
Det var således enligt föreningen det värdefullaste renbeteslandet som
förväntades gå till spillo vid de stundande regleringarna.
Även om det fanns högre be-
lägna betesland kunde de inte ersätta de beten som framhölls som livsnödvändiga.
sommar- och höst-betesland kunde helt enkelt inte ersätta förlorade vinter- och vår-
Ersättningarna för förlorad rätt till renbete framhöll föreningen skulle gå till
berörd renägare och till lappbyn eller till en fond för kompensationer inom det berörda
Det kunde inte godtas att det blev som vid Suorva där vissa drabbade inte fått
ersättning och kanske inte skulle få det innan sin död.
Även nivåerna på ersättningen
för renbetet kritiserades, betydelsen av de olika betena vägdes inte in i utredning-
arna.655
Kort därefter lämnade lappfogdarna Erik Malmström i Norrbottens läns södra
distrikt och Erik Kangas för det östra distriktet in en skrivelse till Vattendomstolen
angående Vattenfallsstyrelsens ansökan om Porsi kraftstation som drabbade Sirkas
fjällrenskötsel och skogsrenskötseln i Serri, idag Sierri Sameby.
Området ägde en
högre beteskvalitet och erbjöd en längre betesperiod än vid Harsprånget, där
ersättningen 1950 hade satts till 150 kr/ha + 50% förhöjning.
Samma sökande hade
denna gång beräknat skadan till endast 15 000 kr baserat på ersättning 50 kr/ha.
Lappfogdarna vände sig både mot uppskattningen av arealen och ersättningsnivån:
skadan borde beräknas till minst 100 000 kr och betesförlusten måste även ses i
sammanhanget med eventuella framtida dämningar och utbyggnader vid Messaure
och i Lilla Lule älv.
Skadan borde även vägas mot vad som skett i Suorva, Porjus och
Harsprånget.656 Lappfogdarna tog strid för ersättningsnivåerna men backade när det
gällde reella värden.
Detta kan relateras till att SSR:s vattenregleringskommitté ännu
inte fått mandat att agera i vattenmål och under 1956 och 1957 uppmanade Park vid
några tillfällen samer att sända fullmakter till kommittén.657
655 ÀA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-1960, Yttringar och erinringar, Jokkmokks sameförening
till Kammarkollegium 29/11 1956.
656 HLA, LNÖA BI:24, Till Norrbygdens vattendomstol ang Vattenfallsstyrelsens ansökan om tillstånd att
anlägga en kraftstation med damm vid Porsiforsen i Jokkmokks sn.
657"Samer, försummen icke att bevaka edra personliga intressen vid pågående vattenregleringar" i SET
1956:3, s. 2; "Ordningsmannen och lappbyn" i SET 1957:1, s. 2; Enligt SSR:s landsmötes protokoll 1957, § § 7,
17, hade samtliga renägare i Tärna lämnat in sina fullmakter men annars var det "inte så välbeställt med den
saken".
Ordningsmannen i Serri, Erik Johansson och andra renägare redogjorde i en
separat skrivelse för intrången som kunde uppstå exempelvis genom att vägar drogs
genom områden där renarna var stationära vid känsliga tidpunkter.
Järnvägen mellan
Jokkmokk och Porjus hade stängt av Serris användande av markerna väster om banan,
ersättning hade inte getts för detta förhållande som uppmärksammades när ytterligare
intrång förestod.
Särskilda överdämningshotade områden framhölls, och det faktum
att älvnära beten vid ogynnsamma vintrar är särskilt viktiga, då snötäcket är tunnare
och lättare för renarna att gräva genom.
Även Sirkas, Jåkkåkaska och Tuorpons renar
drogs till området som kallades vårnödland.
Dessutom hade skogsvårdsåtgärder av-
lägsnat träd med skägglavar vilket fungerat som nödfoder för renarna under besvärliga
vårar med tjocksnö och skare.
Arealerna var inte stora men utgjorde ett värdefullt
område genom sin egenskap att tidigt bli snöfria.658
Renskötarna hade tidigare anfört att Letsis eventuella kraftverk skulle få ödesdigra
följder om man dessutom tog Messaures uppdämning i beräkningen vilken skulle
dränka värdefullt betes- och kalvningsland.
Om sjön frös skulle renarna gå över till
andra lappbyars marker som redan var ett faktum genom Ligga och Harsprångets
tillskapade storsel, lugnvatten, och dammar.659 Markerna som dämdes över kunde inte
ersättas med pengar och byn godtog heller inte den nämnda ersättningen.
Man avsåg
att kräva kompensation främst i naturavärden och åtgärder för näringen, men också
en utredning av klimatpåverkan där dimbildningens inverkan måste bedömas.
Snön
vid älven kunde nämligen befaras bli rikligare då vattnet blev mer stillastående vilket i
sin tur medförde att betesmarken närmast älven försämrades då den blev bar senare.
Renägarna i Serri motsatte sig utbyggnaden av Porsi.
Man ansåg att alla tre
utbyggnaderna, Porsi, Letsi och Messaure måste ses i ett sammanhang, det behövdes
en utbyggnadsplan innan man kunde bedöma inverkningarna på näringen.
riskerade att bli dödsstöten för Serri och ingreppen skulle starkt påverka renskötseln
inom Jokkmokks socken och även hela Jokkmokks inland eftersom det skulle bli
nödvändigt att dämma fler sjöar.660
Från renskötarnas sida och även från lappväsendet fanns en helhetsbild med, en
helhetsbild för renskötseln.
Det perspektiv utbyggaren gav var inte en helhetsbild som
658 HLA, LNÖA B I:24, Till Norrbygdens vattendomstol ang Vattenfallsstyrelsens ansökan om tillstånd att
Bilaga Serri skogslappbys
erinringar och påminnelser.
659 ÀA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-1960, Yttringar och erinringar, Skrivelse från Serri lappby
till Norrbygdens Vattendomstol, 29/6 1957.
660 HLA, LNÖA B I:24, Till Norrbygdens vattendomstol ang Vattenfallsstyrelsens ansökan om tillstånd att
täckte det aktuella renskötselområdet, och ofta inte heller den helhet som krävdes för
vattenkraftutbyggnaden i hela det aktuella vattensystemet.
En taktik som har
omnämnts följa en kronärtskocksprincip.661
I regionplanen för Lilla Lule älv som lades fram 1957 omnämndes fjorton
utbyggnadsobjekt som berörde renskötseln i Sirkas, Jåkkåkaska, Tuorpon och Luokta-
Mavas fjällappbyar och Serri och Udtja skogslappbyar.
Tabellerna tillsammans med
det ekonomiska synsättet i övrigt tydliggör hur siffror och procentandelar kunde
användas som hävstång för att inverkan skulle framstå som hanterbar.
Bland annat
skulle de planerade utbyggnaderna främst av Karats innebära en förlust av 16,6% av
vårbeteslandet för Tuorpons Kaskatjavelk-grupp och för Serri skulle 5,3% av
sommarbetet och 1% av vinterbetet gå till spillo.
Men utslaget över alla berörda byar,
där flera inte hade fått några skador beräknade ännu (Luokta-Mavas och Udtja),
uppgick den totala förlorade arealen till det överkomliga 0,7% av byarnas
sammanslagna totala renbetesareal.662
I tillståndsansökan för Messaure diskuterades det om Serri skulle få ersättningsland
väster om järnvägen.663 Det blev omdefinierat till ett problem som inte kunde bedömas
eftersom andra betesmarker då måste tas i anspråk och att ändring av betesområden
krävde beslut på administrativ nivå.664 I denna praktik, liksom den gällande tvångs-
förflyttningar, reflekteras den koloniala idén om möjligheten att ändra betesområden
inbördes mellan byar och grupper, vilket än mer fragmenterar och utplånar de rättsliga
förhållandena som kunde knytas till enskilda personer och deras områden.
Renskötar-
na fick anpassa sig till dessa förhållanden, att myndigheter på administrativ väg styrde
om rätten att nyttja marker som enskilda samer hade personlig anknytning till.
Serri skogslappby blev dock föremål för Vattenfallsstyrelsens bidrag till ren-
forskningen 1958 genom att en renforskningsstation anlades på lappbyns område,
samma år som utbyggaren också anställer lappfogde Åke Wikman som renskötsel-
expert.665 Renskötarna i Serri anhöll även om att ett reservat skulle upprättas inom
661 Vedung och Brandel 2001, s. 48ff.
662 ÁA, LW, F:15,f:1, Vattenregleringar övrigt, Regionplan för Lilla Lule älv, 27; Se även ÁA, LW, F:15, f:5,
Vattenreglering övrigt, Vattenreglering och renskötsel, Skrivelse från Gustaf Park till Konungen 7/11, 1957 där
Vattenfallsstyrelsens uträkningar av procentandelarna av Maskaure och Mausjaures betesmarker inte kunde
anses rättvisande.
Handläggnings PM för tillståndsansökan Messaure.
664 ÀA, LW, F: 15, d:1 Vattenregleringar Porsi 1956-1960, Yttranden och erinringar, Avskrift av avskrift av
KVS ansökan om tillstånd för Messaure kstn, Bil.A, s 58-61, Band I.
665 Lantto 2012, s. 325; Serri stationen lades dock ned efter några år, Patrik Lantto, "The establishment of a
scientific field" i Rangifer 31 (1), 2011, s. 101f.
byns område motiverat dels av naturskyddsaspekter och de vattenkraftplaner som stod
för dörren.666
Obehöriga förhandlingar om kompensationer
Utbyggnaderna fortskred trots att utredningar om inverkan på renskötseln inom
Västerbottens län pågick.
En deputation av samer uppvaktade Kungliga kanslihuset,
bland annat med krav på ändring av vattenlagen med ersättningar i realvärden, att
utredningar måste verkställas enligt RBL § 5 innan exploatering fick ske, och att
skydda Kultsjön vars reglering hotade en samisk begravningsplats i Fatmomakke.667
Att Kultsjön redan var såld till exploateringsintressen kunde befaras då Vilhelmina
kommun hade ingått avtal med Vattenfallsstyrelsen 1954 och avstått från att motsätta
sig en exploatering.668 Troligen hade naturskyddet på riksnivå också gett upp sjön
vilket framkom i Wallmarks korrespondens med John Nihlén, SfH, som sade sig vara
beredd att offra Stalon, kraftverket som förknippades med Kultsjöns reglering, för Lilla
Lule älv vid Naturvårdsdelegationens sammanträde i oktober 1956.669
Tidigt under 1958 kom regeringsbeslutet att dämma Kultsjön men tillståndet
innebar dock en modifierad sänkning av sjön.
Vattenfallsstyrelsen ålades åtgärder till
skydd för kyrkogården och som kompensation för förlorade renbeten skulle på
sökandens bekostnad brytas väg från Stornäs till lämpligaste plats i Burgfjäll där ett
renslakteri skulle uppföras.
Till sist utlovades ett gärde på lämpligaste plats för
märkning av ren, vilket enligt Gustaf Park sammantaget utgjorde betydelsefulla
realvärden.670 Men inverkan för Vilhelminas lappbyar skulle inte stanna vid detta, utan
en väg som utlovats som kompensation till kommunen för vattenregleringarna
planerades över byarnas värdefullaste kalvningsland.
Inte nog med att kommunen
hade ingått avtal med Vattenfall att inte motsätta sig utbyggnader inom kommunen
och därmed fått ett lån till en turistanläggning i Kittelfjäll, man ville dessutom få ytter-
ligare kompensationer som innebar än mer exploatering av rensamernas områden.
Vägprojektet hade redan hunnit hänskjutas till Kungl.
Maj:t:s prövning och därigenom
nonchalerades samernas rätt till nyttjande av markerna.
666 ÁA, LW, F:15, f:5, Vattenregleringar övrigt, ang.
reservat Suoksåive, Skrivelse Serri skogslappby till
Domänstyrelsen 7/10, 1958.
667 "Uppvaktningar i Kungl.
Kanslihuset" i SET 1957: 4, s. 2; SSR:s landsmötes protokoll 19-21/3 1958.
668 Össbo, Åsa, "Naturhänsyn inom ramen för det ofrånkomliga: En undersökning av en kommuns agerande
i vattenkraftfrågor 1945-1960" Opubl.
magisteruppsats, Historiska institutionen, Uppsala Universitet, 2008,
669 ÁA, Samernas Fhsk, F 10:6 Korrespondens Vattenkraft 1955-1958, Brev från John Nihlén till Lennart
670 "Kultsjön får regleras men samerna gottgöras" i SET 1958:2, s. 9.
Vilhelmina kommun har ju enligt renbeteslagen, som gäller just i dessa
trakter, inga som helst lagliga rättigheter att bevaka eller att få ersättning för
inom dessa marker ovan odlingsgränsen.
Det är istället nämnda sockens
samer samt de bofasta här, som är nyttjanderättsinnehavare av marker och
fiskevatten i dessa trakter.
[---] För övrigt har kommunen ifråga inte lagt två
strån i kors för att värna Kultsjöåns vackra forsar och fall mot den planerade
förstörelsen av dessa.
Och därför torde den inte heller gjort sig förtjänt av
någon kompensation för den blivande utraderingen av dessa skönhets-
värden.671
För Kultsjön utarbetades, enligt Kungl.
Maj:t:s villkor, så småningom avtal om
frikraftleverans både till vissa fastigheter och till hushåll inom Vilhelmina Norra och
Södra samebyar.
Under lång tid blev detta istället en ersättning i pengar och tanken
med reella kompensationer föll bort.672
Användandet av renbeteslagens och vattenlagens bestämmelser
Sökandesidans användning av bestämmelser i RBL och VL försvårade samernas
situation vilket uppmärksammades av SSR och artikulerades i SET 1957 när Vattenfall
vägrade ersätta undantagande av renbetesmark vid Vargforsens planerade kraft-
station.
Marken var belägen nedanför odlingsgränsen och i § 5 RBL stadgades att
ersättning skulle ges för mark ovan odlingsgränsen.
Ett förhållande som försatte skogs-
samer i en ytterst svår situation då huvuddelen av deras mark var belägen nedom
SSR såg det emellertid som glädjande att de fick göra ett remissyttrande i
frågan efter att ha existerat i sex år och efter att många exproprieringsfall under tiden
inbegripit renbetesmark.
Riksförbundet anförde att sökanden inte utrett hur mycket
mark det var fråga om och dess beskaffenhet som renbetesland.
Eftersom inget annat
område kunde bistå som ersättning borde paragrafen inte få användas då den
kringskar näringsutövningen.
Om man ändå beslöt att använda denna paragraf "vore
det därmed fastslaget att rensamerna är rättslösa medborgare i vårt svenska
folkhem."673
671 "Landsväg för turister genom känsligt renbetesland" i SET 1958:5, s. 29.
672 HLA, LVA, H I:21b Kultsjöns reglering 1954-1968, Bilaga D i huvuddom 1959 i målet Ans.D.7/1953.
673 Park, Gustaf, "Ett remissyttrande ang.
tillämpningen av 5§ renbeteslagen" i SET 1957:4, s. 6.
Frågan aktualiserades även för lappväsendet där lappfogdarna försvarade att
ersättning gavs, dock till lappfonden, för överdämt och undantaget renbetesland.
drabbade skogslappbyarna Mausjaure och Maskaure kunde inte anvisas några
alternativa vinterbeten inom andra byars områden.
Enligt vattenlagen fick det inte
byggas i vatten om allmänna intressen i avsevärd mån förnärmades vilket borde gälla
nu, hävdade lappfogde Erik Kangas.
Vidare anförde Kangas att skogssamerna också
torde ifrågasätta och bestrida företagets tillåtlighet.
De utövade sin näring nedom
odlingsgränsen året om enligt lagen.
Om vintern betade dessutom fjällsamernas renar
i trakter nedom lappmarksgränsen.674 Dessa omständigheter verkade varit nyheter för
den statlige utbyggaren eller något som omintetgjorde en viktig taktik för att göra
vattenföretag mer lönsamma, nämligen tystnad kring renskötselfrågor nedom
Vattenfallsstyrelsen betonade i ansökningen att det bara var en
obetydlig areal renbetesmark som skadades men lappfogden framhöll att för varje
lappby hade det högsta tillåtna antalet renar beräknats utifrån omfånget och be-
skaffenheten av det årstidsbete som byn ägde minst av.
Var vinterbetena knappa fick
förlust på just det betet förödande konsekvenser på renskötselns lönsamhet.
Skogslappbyarna hade mindre områden än fjällappbyarna och dessutom saknade de
betesrätt i Norge.
Bedömningen av renbetesförlusten utgick ifrån en felaktig premiss
av Vattenfallsstyrelsens utredare, att renar kunde beta var som helst under vilken
årstid som helst.
Dessutom hade Sverige i renbeteskonventionen med Norge utfäst sig
att tillhandahålla beten utefter Skellefteälven för renskötare från Nordlands fylke och
inom sedvanelanden för Pite lappmarks renskötare.
Att använda § 5 RBL för undan-
tagande av marker i detta fall, i sådan omfattning i detta område mitt på renbetesland,
och vid flyttningsstråken, omöjliggjorde renskötseln.
Kostnaderna skulle bli för stora
till följd av bevakning för att undvika vissa områden.
Slutligen skapades prejudikat till
nackdel för renskötarna och renskötseln.675 Lappfogde Kangas såg igenom de koloniala
mekanismerna i laganvändandet.
Nedom odlingsgränsen var vattenlagens bestämmel-
ser bättre lämpade att skydda renskötseln.
Begränsningen av renbetesrätten hade, enligt lappfogden, lagts i Kungl.
Maj:t:s
händer för att alla intressen skulle beaktas och att avlysningen av rätten bara fick ske
ifall inga andra utvägar stod till buds.
Det vore då särskilt motbjudande om samerna
berövades sina nyttigheter utan någon kompensation, ansåg lappfogden.676 Detta
exempel visar på de svårigheter som uppkom för renskötseln när staten var exploatör
674 HLA, LNÖA, B I:24 PM ang KVS ans om tillstånd att anlägga Vargfors kraftstation, Ans.D.
(genom Vattenfallsstyrelsen), utredare (lappfogden, Vattenfallsstyrelsen internt
och/eller kammarkollegiet) samt beslutare i målet (regeringen).
Ett förhållande som
SSR alltmer fokuserar i sin kritik mot exploateringssystemet.
Det faktum att samernas renskötsel inte ens var omnämnd i vattenlagen och att
renskötare inte betraktades som närboende i paragraferna till beskydd för allmänna
intressen, blev föremål för en skrivelse från Gustaf Park till justitieministern mot slutet
Samernas rätt vid dämningar på en nordisk arena
Nordiska samerådet bildades 1956 för att tillvarata samernas ekonomiska, sociala och
kulturella intressen.678 Vid en konferens rörande samernas ställning och rätten till
naturtillgångarna i Stockholm under april 1959, presenterades samerna situation vid
vattenregleringar i Finland.
Regelverket där såg likartat ut gällande förenklade
procedurer under andra världskriget som också hängde kvar som gällande lag efter
kriget.
När Kemi älv i Lappland skulle börja regleras ansågs lagstiftningen som var från
1902 och 1934 så bristfällig att en statskommitté utsågs för att ta fram ett förslag till
ännu en speciallag, just för Kemi älv, parallellt med att en ny allmän vattenlag ut-
arbetades.
Betänkandet om Kemi älvs reglering föreslog realvärden som ersättning, att
den som förlorade mark skulle få andra ägor i stället utifrån principen att ersättning i
pengar inte var tillräckligt.
Rätten att fortsätta sin näringsverksamhet var viktig och
beroende på hur reglerna skulle tillämpas i praktiken kunde samernas rättigheter
skyddas bättre.
Renskötseln var omnämnd i Kemi älvförslaget vilket den inte var i
förslaget till den nya allmänna vattenlagen.679
Att samerna skulle vara rättslösa togs upp till diskussion av vattenrättsdomaren
Folke Löwing i ett föredrag om samernas situation i Sverige vid kraftutbyggnad under
samma konferens.
Suorvadämningarna användes som exempel på att inställningen till
samernas rättsskydd hade ändrats under senare tid men ändå befunnits vid samma
principiella inställning.
Löwing håller i det närmaste ett försvarstal för sina tidiga
kollegor som "ingalunda - såsom man ibland synes tro - tog alltför lätt på samernas
problem"680 Vattenrättsdomaren sköt över ansvaret för problemen på sakägarsidan:
samerna och samernas ombud framställdes ha haft svårt med att uppskatta inverk-
ningarna av utbyggnaderna vilket fått som följd att skadebedömningarna var för lågt
677 ÁA, LW, F:15, D:1, Vattenreglering Porsi 1956-1960, Framställning om ändring av vattenlagen, Skrivelse
från Gustaf Park till Justitieministern 19/11 1957.
679 "Samernas intressen vid vattenregleringar i Finland" i Spörsmål av samiskt intresse, s. 305f.
680 "Samernas rätt vid kraftutbyggnad i övre Norrland" i Spörsmål av samiskt intresse, s. 291, citat 297.
räknade.
Efterhand växte erfarenheterna om skadebedömningar och då kunde även
domstolarna komplettera med nya ersättningar.
1944 framhålls som ett år då vatten-
domstolen utsatte möten som samer kunde bevista i större utsträckning.
Yrkanden och
information från samerna själva bidrog till en större insikt hos domstolspersonalen om
samernas problem.681 Detta korresponderar med den etniska blindhet som rådde
innan dess, då samerna av olika anledningar inte kunde närvara vid sammanträdena
om de ens blivit informerade om dessa möten.
Det visar också på en viss omedvetenhet
eller ovilja att se strukturellt beskärda handlingsutrymmen, samtidigt som Löwings
inställning inte identifierade samerna som offer och maktlösa utan som aktörer vars
handlingar spelade roll för rättskipningen.
Det tog tid för riksförbundet att etablera sig som en renskötselns förkämpe gentemot
exploateringar, både inåt mot samerna och utåt mot myndigheter.
Tillkomsten av ett
riksförbund för samer utgjorde en möjlighet att värna renskötselns intressen mot
exploateringar även om inte alla lappbyar var medlemmar förrän på 1960-talet.
lappväsendet konsulterade inte riksförbundet i de tidiga utredningarna eller
yttrandena kring vattenkraftutbyggnader.
Istället fortsatte man i stort sett i den pater-
nalistiska anda som visades i de första utbyggnaderna i renbetesområdet.
Kraven på
ersättning blir dock skarpare med erfarenhetens tyngd, men kunskapen hämtades inte
från renskötarna och det talades uteslutande om nyttigheter inte rättigheter.
ersättningar för renbetesmarkerna skulle ges kollektivt till lappfonden och delas upp
på det nu verksamma kollektivet men även sparas för framtida generationer, ovanför
huvudet på renskötarna, visar på den pastorala maktutövningens styrandepraktik.
Där
förutsattes renskötarna inte veta sitt eget bästa, trots att SSR förordat att spara och
fondera ersättningar i en samestyrd fond.
Identifikationen av renskötaren som inte
kunde bevaka sina egna intressen, handha pengar eller fatta gemensamma beslut gick
tillbaka till 1800-talets lappfogdeinstruktioner.682
Lappfogdarnas roll i kraftutbyggnadssammanhang förändrades under mitten av
1950-talet mot att agera som företrädare för lappväsendets och renskötselns intressen
i ett större sammanhang hellre än som tidigare närmast verka som ett ombud för
samerna och lappbyarna.683 Den kommitté som riksförbundet utsett för ändamålet
anlitades initialt i mycket liten utsträckning.
En förklaring kan möjligen finnas i
övergången mellan lappfogdarnas förändrade roller.
Denna omständighet kan ha
skapat osäkerhet som bidrog till att enskilda renskötare och lappbyar tvekat med att
involvera SSR.
Det kan också ha att göra med att olika lappfogdar hade olika
ambitioner när det gällde att ta strid för renskötarnas rättigheter vilket framkommer
av hur lappfogden för skogslappbyarna agerar.
Vid SSR:s landsmöte 1957 är det
lappfogde Hilding Ritzén som informerar om de planerade vattenkraftutbyggnaderna
Där framkommer också ett samarbete mellan lappväsendet och
SSR:s vattenregleringskommitté kring att undersöka områdena inom Tärna och
Sorsele.684
I fallet med skogslappbyarna och deras rätt att få kompensation för renbete nedan-
för odlingsgränsen såg lappfogden igenom det koloniala systemet, där man annars på
grund av lagparagrafers trubbigheter i det närmaste skulle utradera förutsättningarna
för skogsrenskötseln.
Givetvis kan det också tolkas som nämnde lappfogdes själv-
bevarelsedrift att behålla sin tjänst som just var förlagd till skogssamebyarna.
handlade även om en förändrad syn på den skogssamiska renskötseln som en
skötseltyp som dels ansågs vara mer ursprunglig och dels mer rationell än den mer
arealkrävande fjällsamiska renskötseln.685 Patrik Lantto har satt detta i relation till den
under 1930-talet tillsatta lappfogdetjänsten i östra distriktet som fick ansvar för
skoglappbyarna och koncessionslappbyarna.
Nya arbetsmetoder och sätt att organ-
isera arbetet genom renägar- respektive renskötarföreningar prövades under 1940-
och 50-talen, vilket kom att bli förebild för de förslag som renutredningen skulle
presentera 1960.686
Lappväsendets företrädare såg SSR:s ordförande, tillika redaktören för den samiska
tidskriften Samefolkets Egen Tidning, SET, Gustaf Park som en konkurrent och såsom
obehörig att tala för renskötselns sak.
På många punkter skiljde sig strategierna åt, i
SET argumenterade Park för en samisk vetorätt under 1950-talet medan den från
myndighetssynpunkt mera legitime talesmannen, lappfogden, ansåg det meningslöst
att opponera sig mot betydelsefulla projekt.687 Lappfogden försvarade därmed kol-
onialmaktens rätt att agera som markägare och exploatör.
Det är tydligt bland annat i
hur man såg på rättigheter som nyttigheter och vissa av dessa nyttigheter som
främmande för renskötarna.
Inställningen kan jämföras med hur andra kol-
onialmakter agerat i urfolksområden, där urfolkens rätt till land begränsats exempelvis
684 Protokoll från SSR:s landsmöte 1957, s. 19.
685 Se exempelvis SOU 1968:16 Rennäringen i Sverige, s. 71.
genom att inte inbegripa underjordsrätt i mineralutvinningshänseende och att en
vetorätt vid exploateringar inte föreligger, endast förhandlingsrätt.688 Det fanns hos
utbyggaren en taktik att presentera utbyggnaderna som något ofrånkomligt, vilket
lappfogdarnas "försvar", att inte motsätta sig projekten, korresponderar mot.
Patrik
Lantto har framhållit att det åtminstone under större delen av 1950-talet, rådde en
samsyn i vissa vattenkraftfrågor mellan SSR och länsmyndigheterna.689
En viss kursändring hos lappväsendet skedde när exploateringarna tilltog under
mitten av 1950-talet.
Utlåtanden från lappbyar bifogades lappfogdars yttranden och de
verkade tämligen överens om projektens inverkningar.
När det gällde ersättnings-
frågan önskade dock renskötarna nya betesmarker eller skogsmark medan lappfogden
föreslog andra realvärden som underlättade i arbetet, understödd av tanken att ersätt-
ningen tillföll ägaren till marken, med vilken man avsåg staten och dess lappfond.
Återigen framgår att tanken om markernas användande styrdes av lapprivilegieidén
och att samernas "uteslutande begagnande" var förhandlingsbart på storsamhällets
premisser.
Men ny mark som ersättning blir också omöjlig inom ramen för
föreställningen om en uppdelning mellan nu verksamma renskötare och framtida
generationer, då myndighetens syn på de verksamma var präglat av ett
omyndighetsförklarande.
Då skulle marken, den reella kompensationen, inte heller
kunna säkras för kommande generationer.
Ersättningen i bestående värden är en fråga
som kommer igen i nästföljande kapitel med utredningen kring renbetesmarkerna.
I SET fördes vidare en diskussion om renskötarnas rättsosäkerhet enligt vatten-
lagen, de borde åtminstone jämställas i lagen med andra nyttjanderättshavare, såsom
Även om renskötarna ägde sina renskötselrättigheter individuellt kunde
de inte få personlig ersättning för förlorat land utan medlen fonderades till
renskötselns bästa i hela landet.
Parallellt med kritiken från samiskt håll propagerade
lappfogden för att "lapparnas rättsställning" var stark.690 Vidare delades aktörerna upp
i tre samarbetande sakägarparter bestående av "1) Det statliga Lappväsendet, 2)
Lappbyn, 3) Den enskilde lappen."691 Det är den beskyddande, bättre vetande,
pastorala maktens inställning som inte är medveten om eller rent av nonchalerar att
688 Margret Anne Stephenson, "Sami Lands and Indigenous Australian Lands" I Minnerup & Solberg, First
World First Nations 2011.s.
; Se även "Report of the Special rapporteur on the Rights of Indigenous
Peoples.
James Anaya "Extractive Industries and Indigenous Peoples" 2013; Hall 2013.
690 HLA, LNSA, HII:1, Om lapparnas ersättning för vattenregleringsskador på renskötseln och på andra
förmåner för renägarna.
Manuskript till radioanförande av lappfogde Erik Malmström, odaterat troligen
skrivet 1956 eller 1957.
691 HLA, LNSA, HII:1, Om lapparnas ersättning för vattenregleringsskador på renskötseln och på andra
självbestämmandet blir lidande i detta graderade kollektiv.
Även här framkommer
synen att de fonderade medlen måste sparas också för kommande generationer och i
alla tider användas för renskötseln bästa, vilket uppenbarligen inte ansågs från
lappfogdens sida vara en fråga man kunde hantera inom lappbyn eller det enskilda
hushållet.
Mot detta kan SSR:s vattenregleringskommittés syn på renssamerna som
skadelidande part ställas, där man delar parten i tre grupper: "1) enskilda renägare, 2)
renskötselgrupper eller sitah och 3) samfälligheter eller lappbyar."692 Att SSR skulle
hantera fonderingen, vilket framfördes som förslag från förbundet, diskuterades inte
av lappväsendet.
Olika naturskyddsorganisationer sluter upp som samarbetspartners till SSR genom
bland annat Lennart Wallmarks kontaktnät.
Naturskyddarnas agenda som också inne-
höll planer på nya nationalparker skiljde sig till viss del från samernas, men de kunde
ändå initialt skapa en gemensam front mot vattenkraftutbyggnaderna.
Det skedde
bland annat genom folkbildningskurser, möten, skrivelser och samiska aktörer skrev
exempelvis i SNF:s tidskrift Sveriges Natur.693 I agerandet från myndigheter, såväl
Vattenfallsstyrelsen, stat, länsstyrelse och kommuner identifierades rensamer till-
sammans med turistföreningar och naturskyddsaktörer som ett särintresse som kunde
ställas mot utbyggare, kommuner men också lokalbefolkningen utifrån epistemet "det
allmännas bästa".
Den statliga utbyggaren identifieras som objektiv, där staten före-
träder ett allmänt intresse och en god vilja medan samer och även övriga sakägare
representerar ett särintresse vilkas opinion och objektivitet ständigt kunde avfärdas.
När det senare uppstod schismer mellan naturskyddsaktörer och renskötande samer
stod de sistnämnda snarast själva i sin kamp som då blivit en flerfrontsstrid.
Motståndet kunde fragmenteras genom olika styrandetekniker i likhet med
utbyggarnas kronärtskocksprincip.
Kravet på regionplaner för utbyggnaderna blev framfört från många håll.
Det till
synes planlösa exploaterandet, benämnt som kronärtskocksprincipen skulle inte
komma att överges förrän i övergången till 1960-talet.
Taktik eller inte, att bygga ut en
skvätt här och en där i ett vattensystem skapade förutsättningar för ytterligare
dämningar och kraftverk vilkas inverkan inte kunde bedömas i början.
På sådant sätt
kunde hela älvdalar successivt dämmas och torrläggas utan att en helhetsbedömning
kunde göras.
SSR uppmärksammar även fenomenet med att sökanden investerade
stora summor i byggande på land och att dra vägar genom renbetesland för att göra
det svårare för vattendomstolen att avvärja projektet sett ur en nationalekonomisk
692 "Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET 1956: 1, s. 8.
693 Utsi 1958; Gustaf Park "Hur ska det gå för samerna?" i Sveriges Natur 1958:1, s. 8-11.
synvinkel av investerade statsmedel.694 Det kan tyckas vara märkligt att Jämtland som
blev så drabbat av krislagen inte är så uppmärksammat i SET eller av SSR under denna
tidsperiod.
Det är tydligt att industrialiseringen av vattendragen hade vandrat ännu
längre norrut.
Men Jämtlands sjöar blir motiv för nya utbyggnader under 1960-talet.
En del argument är återkommande i skrivelser från olika aktörer där Wallmark
ibland finns med som undertecknad.
Ett sådant argument är att de strömmande
vattnen borde sparas till dess man sett verkningarna av den fredliga atomforsk-
ningen.695 Jonas Anshelm har framhållit att förhoppningarna till atomenergin som
alternativ till vattenkraft, var så stora från naturskyddshåll att Vattenfall beskylldes för
teknisk efterblivenhet då de, enligt naturskyddare, inte satsade tillräckligt på
kärnkraft.696
Att synliggöra behov, exempelvis av energi, och osynliggöra problem för renskötseln
med siffornas hjälp är strategier som utbyggarna använder sig av.
Procentandelar av
renbetesområden i förhållande till renskötselområdets storlek är även idag en för
exploatörer och politiker användbar relation för att visa utrymme för exploateringar.
Utbyggarnas uträkningar och kalkyler i syfte att legitimera utbyggnader var en omtalad
strategi under perioden.
En uträkning där svenska folket skulle få betala 30 miljoner
årligen mer för elen om inte Lilla Lule älv byggdes ut, bemöttes av Sven Sundius med
att "Det folk som hade råd att årligen dricka sprit och röka för 1 800 miljoner kronor,
bör också ha råd att skona Lilla Lule älv.
Det kostar bara var 30:e snaps och var 30:e
cigarett."697 I mångt svarar motståndarna också i ekonomiska termer, exempelvis om
negativa konsekvenser för näringar, vilket har framhållits av tidigare forskning som en
direkt anpassning till vattenlagens regler som stipulerade att det var de ekonomiska
skadorna som var avgörande för projektens tillåtlighet.698
Argumentationen från SSR och SET kan ses genomgå en utveckling från att till en
början förlita sig på rättssystemet, men allteftersom erfarenheter utvanns kring ut-
byggnadsprocesser och i bemötandet från utbyggare respektive myndigheter och
samarbetspartners, framstår samernas sak i exploateringssammanhang som en
694 ÁA, LW, F:15, f:5, Vattenreglering övrigt, Vattenreglering och renskötsel, Skrivelse från SSR genom
Gustaf Park till Konungen 5/7, 1958
695 Argumentet dyker bland annat upp i skriften/brevet "Nu gäller det Lilla Lule älv!" i ÁA, Samernas fhsk
10:6, Vad kostar Lilla Lule älv?
; se även"Lappmarken i atomåldern" av Lennart Wallmark 5/12 1955, i ÁA,
Samernas fhsk 10:6, Vattenkraft korrespondens 1955-1958; ÀA, LW, F:15, D:1 Vattenreglering Porsi 1956-
1960, Yttringar och erinringar, Jokkmokks sameförening till Kammarkollegium 29/11 1956; ÁA, LW, F:15, f:5,
Vattenreglering övrigt, Vattenreglering och renskötsel, Skrivelse från Gustaf Park till Konungen 7/11, 1957;
696 Jonas Anshelm, Mellan frälsning och domedag 2000, s. 41.
697 ÁA, Samernas fhsk, 10:6, Vad kostar Lilla Luleälv, "Vad kostar Lilla Lule älv?"
698 Jonas Anshelm, Det vilda, det vackra och det ekologiskt hållbara 2004, s. 30.
rättskamp där rättssystemet snarare är ett ideal än realitet.
De samiska aktörerna
försökte bland annat genom SET att förmedla en samisk syn på utbyggnaderna, och
överhuvudtaget på de samiska rättigheterna.
Lagstiftningarnas blinda fläckar, dels
vattenlagen gentemot rennäringen, dels renbeteslagen gentemot samers rätt i
exploateringssammanhang, är frågor som den samiska opinionen riktade in sig på.
kan ses som en kamp om verklighetsbeskrivning men också en förhandlings-position
där SSR för att vinna myndigheternas förtroende var tvungna att gå litet till mötes och
inte vara alltför konfrontativa.
Det fanns även kritik gentemot lappväsendets för-
mynderi som ännu levde kvar, dels i att lappfogdarna ofta fick den plats som legitim
expert på renskötselns och samefrågornas område som Gustaf Park och andra försökte
etablera för riksförbundets räkning.
Trots kritiken mot samernas rättsställning i vattenutbyggnadsfrågor framförde SSR
ett svar till nordiska rådets medlemsförslag om gemensamma regler för samernas
rättigheter, där det konstateras att samernas rätt vid vattenmål hade erhållit hänsyn, i
synnerhet hos Norrbygdens vattendomstol.
När revideringen av vattenlagen pågick
fanns det ett hopp, trots att ingen från utredningen tagit kontakt med "samernas
intressen", om att samerna skulle omnämnas i vattenlagen.699 Det kom emellertid inte
att ske.
När kommittén för vattenregleringsfrågor bildades inom SSR var hoppet inte
särskilt stort att motståndet skulle leda någon vart i fråga om att stoppa utbyggnader.
Under den undersökta perioden framhävs inte heller någon "seger" i den bemärkelsen
utan det är fortfarande exploateringar som genomdrivs.
Möjligen kunde Kultsjöns
modifierade reglering ses som en viss framgång.
Men det handlade ändå om
ofrånkomligheten i utbyggarnas planer.
Och möjligen i likhet med Suorvas första
dämning, att som taktik presentera projekt som var omfattande vilka kunde modifieras
enligt den egentliga planen när motstånd väcktes.
Därmed hade utbyggarna lyckats
framställa sig som kompromissvilliga.
Svenska Samernas Riksförbund bildades 1950 och utgjorde en helt ny möjlighet för
samer att samlat uttala sig i frågor som berörde dem.
Exploateringarna av
renbeteslanden blev en drivande fråga men trots det dröjde det innan riksförbundet
vann insteg hos myndigheterna och lappväsendet.
Mot mitten av 1950-talet tilltog
Vattenfalls utbyggnadsplaner och -aktiviteter i bland annat Vilhelmina, Tärna och
699 Spörsmål av samiskt intresse vid Nordiska rådets 7:e session 1959, s. 235.
Jokkmokks kommuner.
SSR inrättade en kommitté för att värna samernas intressen
och Samernas folkhögskola med rektorn Lennart Wallmark engagerade sig för
samarbeten över förenings- och förbundsgränserna.
Naturskyddare, sameföreningar,
SSR, Same-Ätnams bildningsutskott och även kommuner samarbetade för att sprida
kunskap om hur man skulle gå till väga när ett område stod inför en vatten-
kraftutbyggnad.
En motståndsinriktad opinion framträdde i SET och i Lennart
Wallmarks artiklar och korrespondens.
Det var främst lagstiftningarnas exkluderingar
men även domstolarnas praktik och utbyggarnas invanda strategier som kritiken
fokuserade.
På ett tidigt stadium i SSR:s historia var hoppet inte särskilt stort att kunna motsätta
sig exploateringar.
Emellertid artikulerades att om inte samerna kunde undgå ingrepp-
en i renbeteslanden borde de åtminstone få möjlighet att ta del av vinsterna och att
dessa skulle fonderas med tanke på framtida generationer.
Från utbyggare och
myndighetshåll fanns ingen lyhördhet för sådana krav.
När samarbetet med natur-
skyddet inleddes kom ett mer uttalat principiellt motstånd att artikuleras.
UTREDNINGAR MEDAN
UTBYGGNADERNA PÅGÅR
Förhållandet mellan samerna och kronan måste, sett från
samernas synpunkt, få beteckningen rättskamp.
Israel Ruong vid SSR:s landsmöte i Karesuando 1965 Sf 1966:1, s. 3.
Från slutet av 1950-talet blev SSR:s ställning som samernas och renskötarnas
representanter mer etablerad.
En alltmer kritisk juridisk argumentation fördes, där
krav ställdes på en rättvisare behandling av samiska frågor i vattenkraftutbyggnads-
processer och delaktighet för SSR i frågor som berörde samer.
Riksförbundet hade
drivit igenom att Renutredningen tillsattes men fortfarande förbisågs avgörande
frågor såsom tillgång till renbetesmarker, vilka SSR riktat uppmärksamhet mot.
Eftersom det från 1957 presenterades och initierades ett antal utredningar som
handlade om renskötselns framtid i ljuset av olika exploateringar, exempelvis vatten-
kraftutbyggnad, har perioden framtill 1968, då förslaget till ny rennäringslag present-
eras, fått utgöra ett eget kapitel.
Utredningen Norrländska vattenkraftfrågor
presenterades 1957 och tre år därefter utredningen om vattenutbyggnaders inverkan
på renskötsel inom Västerbottens län.
Under 1960-talets första hälft kom den nämnda
renutredningen men också vattenkraftintressenternas VASO-utredning.
En kommitté
utsågs för översyn av renbeteslagen 1964 och den offentliga utredningen Renbetes-
markerna presenterades 1966.
Dessutom utredde Nordiska vattenkraftkommittén
möjligheter för utbyggnad av Torne- och Kalixälvar.700
I detta kapitel studeras myndigheternas inställning och agerande genom utred-
ningarna samt hur skribenter i Samefolkets Egen Tidning, SET (från 1961 Samefolket,
Sf) och SSR, men även Samernas folkhögskola och föreningar de samarbetade med,
diskuterar kring och reagerar på utredningar och frågor som rörde industrialiseringen
av vattendragen och renskötseln.
Under 1960-talet växte en rörelse fram som
kritiserade och utmanade SSR som representant för alla samer.
Anledningen var ett
missnöje hos icke-renskötande samer, att SSR kommit att företräda och arbeta för de
renskötande samernas intressen trots att riksförbundet och den tidiga politiska rör-
elsen till stor del byggdes på samiskt initiativ utanför rennäringen.701 Patrik Lantto har
700 Vattenkraften i Torne och Kalix älvar.
Nordisk Utredningsserie (NU 1962:3).
Olika grupper som Storumangruppen och Mälargruppen, bildades för att representera
icke renskötande samer, eller differentierade som de kallades sig.
1980 gick flera av grupperna samman till
Landsförbundet Svenska Samerna.
framhållit att SSR under denna period och i samband med exploateringarna av
vattendragen började betona sin ställning som urfolk, vilket sätts i samband med att
International Labour Organization (ILO), ett fackorgan med anknytning till FN, 1957
antog en konvention om urfolk och stamfolk.
Dokumentet visar på den uppmärk-
samhet frågorna började få på ett internationellt plan under denna period.702
Undersökningens avslutande år utspelar sig också mot bakgrund av en tilltagande
maktkritik i samhället kännetecknat av bland annat kvinnorättsrörelsen, gayrörelsen,
medborgarrättsrörelsen i USA och AIM (American Indian Movement).
När Norrländska vattenkraftutredningen tillsattes 1955 nämndes inget om renskötseln
eller samer i anslutning till vattenkraftutbyggnad i direktiven, inte heller i det
betänkande som kom 1957.703 Vattenkraftfrågor i norr synliggörs därmed som icke
sammanhängande med renskötseln.
Trots detta sändes utredningen på remiss till
lappväsendet.
Erik Malmströms yttrande fokuserade många av de lagbrister som har
framhållits i tidigare kapitel men också en del andra aspekter där lappväsendets syn
blir tydlig.
Malmström ansåg att vid prövningen av tillåtligheten måste vissa närings-
intressen såsom renskötseln nämnas då en av vattendomstolarna hade uttalat "att
skada å renbetesland - oavsett skadans storlek - icke lagligen kan utgöra hinder mot
vatten-reglering enligt 2 kap.
3 § andra stycket vattenlagen".
Denna utformning ställde
renskötseln i ett ogynnsamt och orättvist läge i förhållande till andra näringsgrenar
och eftersom de allmänna intressena inte heller ansågs ha tillräckligt skydd i vatten-
lagen borde renskötseln tas upp som näring.
Det kunde inte försvaras med argument
om att renskötseln inte hade samma ekonomiska betydelse som andra näringar, då
rennäringen, i de områden som för tillfället och i framtiden var föremål för
utbyggnader, många gånger överträffade andra näringar som var upptagna i lagen.
Gällande ödeläggelse av bostäder borde skrivningarna ändras så att nomadiserande
renskötares situation också fick betydelse och vägdes in i tillåtlighetsprövningen.
Bofasta personer borde alltså ändras i lagtexten till invånare i bygden.704
Angående renskötselns kommunikationsintressen var flyttvägar inte skyddade i
vattenlagen som de var i RBL.
En samklang mellan VL och RBL efterfrågades.
isolerade bedömningarna av projekt kritiserades också men med utgångspunkt i rätten
703 Norrländska Vattenkraftfrågor.
Betänkande avgivet av Norrländska vattenkraftutredningen, 1957; Se
704 HLA, LNÖA B I:25 (1) Till Länsstyrelsen i Norrbottens län ang Norrländska vattenkraftfrågor, 3/1 1958.
att tvångsförflytta renskötare över riket.
Föreställ-ningen om kollektivet renskötseln
stod fast i lappväsendets synsätt liksom motiven för att ersättningen för förlorad
renbetesmark skulle tillfalla lappfonden då kronan ansågs ha upplåtit betesrätt till
samerna på vad som uppfattades som statens och enskildas områden.
Utredningens
förslag, att åtskillnad inte borde göras mellan annans egendom och sökandens egen
egendom i bedömningen av tillåtligheten ansågs vara bra.
Det var särskilt bra för
renskötseln då utbyggnad oftast skedde på "statens" mark av staten själv.
Ett förhåll-
ande som kunde leda till en mer realistisk uppskattning av förlusterna vid utbyggnad
och möjligheten att företaget inte föll inom tillåtlighetsmåttet, vilket Malmström
emellertid inte underströk.705 Lappväsendet företrädde inte ett principiellt motstånd,
snarare verkade lappfogdarna vara agenter för så stora ersättningar som möjligt till
statens lappfond.706 Men inte till priset att undergräva föreställningen om statens
äganderätt till renbetesmarker.
När det gällde regleringsavgifter konstaterade Malmström att "[t]illgången på
regleringsavgifter har visat sig särskilt värdefull för renskötseln."707 Lappfogden
företrädde en syn där renskötarnas rätt hade beskurits och inte uppmärksammats i
den mån som borde skett men också det motsatta, att renskötseln kunde ha viss nytta
av exploateringar för att få inkomster till utgifter som staten inte ville bidra med
allmänna medel för.
Gustaf Parks ord "staten flyttar pengar från sin ena ficka till den
andra" är träffande när det gällde att ersättningarna för renbetesmarker tillföll lapp-
fonden för lappväsendets överinseende.708 Det staten tjänade på elproduktion kunde
underhålla den rationalisering som renskötseln var tvungen till med vattenkraftens
och andra exploateringars konsekvenser i form av minskade betesmarker och
försvårad näringsutövning.
Exploateringar i renbetesland blir då en oundviklig
inkomstkälla för ett orättvist inrättat system där statens konstruktion och myndig-
heternas pågående tolkningsföreträde gällande renskötselfrågor cementerade ren-
näringens framtid som beroende av statlig utförsäljning av vad SSR artikulerade som
samernas naturresurser.
Här kan den institutionaliserade rennäringen, formad och
styrd genom 1886 års och följande renbeteslagar, i perspektivet av renskötselns över-
levnad på storsamhällets premisser ses undergräva samiska rättigheter.
Genom utbyggnadsföretag hade rennäringen drabbats i högre grad än andra
näringar och särskilt då olägenheterna var komplicerade att definiera och gottgörelse
707 HLA, LNÖA B I:25 (1) Till Länsstyrelsen i Norrbottens län ang Norrländska vattenkraftfrågor, 3/1 1958.
708 Park, Gustaf "'Renägarna är aldrig rättslösa' 2.
Olika exempel på rensamernas rättslöshet" i SET 1959:9,
svårligen kunde fastställas av vattendomstolarna.
Malmström tillstyrkte höjning av
avgiftslatituden och även att korttidsregleringar avgiftsbelades, då dessa ofta orsakade
stor inverkan på flyttningsvägarna.
Men lappfogden framhöll dock inte att renskötseln
och dess utövares ställning kunde anses som diskriminerad, trots att renskötseln
"måste" stanna kvar - de kunde inte flytta så vida de inte blev tvångsförflyttade.
Detta
förhållande kunde betraktats annorlunda vid en jämförelse med andra näringar, såsom
jordbruket vilket i och för sig också drabbades hårt vid tvångsartade dämningar.
Skill-
naden kan ändå ses ligga i att jordbruket som näring i princip kunde upptas på andra
håll i landet eller området vilket inte var fallet för renskötseln med begränsade
områden som stod till buds.
Ersättning i kraft och mark
De föreslagna realvärdena i form av kraft och mark hade länge varit ett önskemål från
renskötarna men det framhölls av lappfogden som tveksamt om det kunde tillgodose
"lappväsendets" intressen då det i utredningen föreslogs gå till enskilda sakägare.
Renbete brukar ju icke betraktas som ett de enskilda tillhörigt skadeobjekt,
eftersom lapparna ju icke äga den mark, på vilken deras renskötsel bedrives.
Renbete betraktas i stället som en staten tillhörig nyttighet, vare sig bete ligger
på statens mark eller på enskild grund.
Ersättning för skada å renbete
tilldömes därför också alltid det allmänna, nämligen statens lappfond, vars
tillgångar i en mångfald former användas till förmån för lapparna och
renskötseln.709
Lappfogden framhöll att reglerna om realvärden borde utformas så att "rätt till
vederlag i mark otvetydigt tillkommer även statens lappfond såsom förvaltare av de
enskilda lapparnas förfoganderätt över renbetesnyttigheterna".
Från lappväsendets
sida var man inte heller nöjd med osäkra penningersättningar utan önskade mer
värdebeständiga gottgörelser.
Önskemålet om skogsmark för lappbyars räkning - som
Jovva Spiik framfört året innan vid Vattenfalls informationsmöte i Jokkmokk - särskilt
ovan odlingsgränsen, omnämndes inte.
Tystnaden kan tolkas som att lappväsendet
inte önskade en inriktning mot ökat näringsunderlag och diversifiering samt större
självständighet för lappbyarna i likhet med vad allmänningen var för byalagen.
Lappfogden yrkade istället, kvar i sin förmyndarroll, att en ersättningsresurs skulle
tilldelas och övervakas av lappväsendet som en självklarhet vilket var långt ifrån den
709 HLA, LNÖA, B I:25 (1) Till länsstyrelsen i Norrbottens län ang Norrländska Vattenkraftfrågor 3/1 1958.
självständiga förvaltning som kunde antydas i Spiiks förslag.
Hur en sådan "till
lappväsendet överlåten vederlagsmark" lämpligen skulle förvaltas, var Malmström
inte beredd att närmare klargöra, men framhöll dock, att avkastningen av marken
knappast borde sammanblandas med lappfondens övriga inkomster, avkastningen
skulle i så fall bokföras under "särskilda poster".710
Malmström underströk att skadeförebyggande åtgärder som kompensation borde
häftas med åläggande för sökanden att för framtiden vidmakthålla den företagna
åtgärden.
Detta var troligen motiverat av en misstanke om eller erfarenhet av att
vattenbyggarna annars skulle göra för billiga och obeständiga åtgärder.
Trots att
lappväsendet i princip inte motsatte sig vattenregleringar kvarstod dock, enligt
Malmström, den primära frågan, vilken utredningen undvek - hur långt kunde
utbyggnadsverksamheten rimligen tillåtas sträcka sig?
Lappväsendet följde i många avseenden sin agenda som förmyndare, eller
försvarare av den syn som präglat myndigheten, om renskötseln som kollektiv med
privilegier vars undantagande inte skulle ge ersättning åt den enskilde utan till förmån
för den renskötselverksamhet som staten i det närmaste "ägde" eller tillhandahöll för
samer.
Likväl hade en del aspekter och argument från SSR:s opinion och upplysnings-
dialoger tagits upp av lappväsendets tjänstemän, bland annat vikten av att rennäringen
omnämns i vattenlagen, ersättning i realvärden, om § 5 RBL och dess olämplighet
gällande vattenkraftutbyggnad.
En annan fråga var att rensamerna måste ses som när-
boende i vattenmålens behandling.711 Detta hade också tagits upp av Norrlands Natur-
värn som blivit uppmärksammade i ämnet av Lars Rensund.712
Men i ett remissyttrande över SSR:s och Gustaf Parks skrivelse om ändring av
vattenlagen tedde sig samsynen inte vara stor.
Malmström höll visserligen med om en
del brister i lagen som Park påtalat men framställningen syftade enligt lappfogden till
att renskötarna skulle tillförsäkras personlig ersättning för överdämt och skadat
renbetesland som hittills oavkortat tilldömts statens lappfond.
Vidare nämndes i
yttrandet inget om rätt till realvärden.
Lappfogden kunde inte stödja Parks krav då han
ansåg att "gottgörelsen för bestående skada å den naturtillgång statens eller enskilds
som kronan genom lagstiftning ställt till förfogande som långsiktigt underlag för
renskötseln" inte skulle tillkomma den enskilde renskötaren "som just vid skadans
Till länsstyrelsen i Norrbottens län ang Norrländska Vattenkraftfrågor 3/1 1958.
711"Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET 1956:1, s. 7; "Paragraf 5 i renbeteslagen och
rensamernas rättslösa ställning enligt vattenlagen" i SET 1957:4, s. 3;"Ett remissyttrande ang.
tillämpningen
av § 5 renbeteslagen" i SET 1957:4, s. 6; ÁA, LW, F:15, D:1, Vattenreglering Porsi 1956-1960, Framställning
om ändring av vattenlagen, Skrivelse från Gustaf Park till Justitieministern 19/11 1957.
712 ÁA, LW, F:15 f:5, vattenreglering övrigt 1956-1960, angående reglering av sjön Rebnisjaure, Norrlands
naturvärn till Svenska Naturskyddsföreningen,
uppkomst råkar ha sin renskötselnäring förlagd till det skadade området."713 Lapp-
fogden resonerade mot bakgrund av den kollektivistiska synen på renskötseln och
möjligheten att tvångsförflytta renskötare över hela renskötselområdet.
"Skadan
drabbar icke honom ensam.
Dess verkningar sträcka sig till kommande generationer
renskötselutövare." Inställningen om att kommande generationer också drabbades
fanns även hos SSR men tanken var en fondering med samiskt självbestämmande som
princip.
Att lappfonden skulle förvalta ersättningar hade sin utgångspunkt dels i en
agrarkolonial diskurs med tankegångar om att staten ägde marken då det ansågs att
ett nomadiserande ursprungsfolk inte kunde upparbeta äganderätt, dels i den
pastorala maktens förmyndarperspektiv att samma folk ägde bristande förmåga att
hantera gemensamma pengar.714
Lappfogden ansåg att gottgörelsen för själva betet skulle ställas under allmän
förvaltning, vilket inte innebar ett förnekande av att vattenbyggnadsföretag förorsak-
ade renskötarna personliga skador för vilka individen borde erhålla gottgörelse genom
VL.
Här "torde lapparna icke intaga sämre ställning i detta avseende än andra
nyttjanderättshavare."715 Om uttalandet beaktas i skenet av samernas inställning att
de haft äganderätt, som tidigare innehavare av lappskatteland, till sina betesområden
vilka i lappbyn kollektiviserats så att den enskilda rätten försvunnit, träder en annan
rättsställning fram.
Det var en rättsställning varom allmänheten inte hade stor
kännedom men som torde funnits viss kunskap om hos lappfogden.
Ansvaret lades
istället på den enskilde att utkräva sin personliga rätt som kollektiviserats.
Ifall en
same hade förlorat sina renar ansågs inte den personen som en del av kollektivet
lappbyn, det kollektiv som enligt en annan syn kunde anses som ägare av renbetes-
marker, genom att rennäringen formats och styrts av RBL.
I Samefolket talades det
också om "att samernas historia hädanefter blir lappbyarnas historia" då man
refererade propositionen som kom efter renutredningen 1962.716
Redan i anledning av att SSR diskuterade en utredning om renprodukternas till-
varatagande 1954 vilket sedermera resulterade i att Renutredningen tillsattes 1956, var
frågan om grundförutsättningen för renskötseln, betesmarkerna, i ljuset av de
planerade vattenindustrialiseringarna, en viktig fråga.
Under slutet av 1950-talet drev
SSR och Same-Ätnam frågan om inventering av renbetesmarkerna till följd av
713 HLA, LNÖA B I:25 (1) Till länsstyrelsen i Norrbottens län ang revision av vattenlagen yttrande över
skrivelse av Gustaf Park m.fl., 17/4 1958.
Citat på s. 133, kursiverat av mig.
715 HLA, LNÖA B I:25 (1) Till länsstyrelsen i Norrbottens län ang revision av vattenlagen yttrande över
Man önskade också att inga nya exploateringar skulle få äga rum under
utredningstiden.717 Att Renutredningen inte tog upp frågan om betesmarkerna och att
regionplaner och betesmarkutredning lät vänta på sig samt att exploateringar fortgick
under utredningstiden visar den statliga vattenkraftutbyggnadsstrategin och industri-
ella kolonialismen, att genomföra sina planer utan hörsamhet gentemot renskötseln.
Utredningarna - oavsett resultat - framstår som en förevändning för att ostört fort-
sätta exploatera.
När sedan utredningar tillsattes för frågor som SSR artikulerat, togs
dessa inte på allvar och styrdes om redan i utredningens början.
Det gällde frågan om
nya betesmarker i 1966 års Renbetesmarkerna och samernas rätt till land och vatten i
1964 års utredning om ny rennäringslag.718
I Västerbottens län utreddes mellan åren 1955 till 1960 inverkan av vattenbyggnads-
företag på renskötseln vilket kan ses som en konsekvens av Tärna-planen, den första
regionplanen som Vattenfall presenterade.719 Ett antal aktuella projekt analyserades
av bland andra lappfogden Hilding Ritzén, Fil.
Dr. Olof Rune med biträde av till-
syningsmännen i Ammarnäs, Tärnaby respektive Dikanäs samt renägaren Nils Mikael
Nilsson från Vilhelmina Södra som sedan efterträddes av förre ordningsmannen Lars
Rensund i Arjeplog.
Lappbyarna Gran, Ran och Vilhelmina Norra ansågs mest hotade genom de
planerade utbyggnader av Dalovardo, Tärnasjön respektive Fättjaure vilka man
avrådde från att genomföra.
Med facit i hand kan det konstateras att dessa regleringar
inte heller kom till stånd.
I övrigt ansåg Ritzén att det var svårt att bedöma inverkan
av projekten samt att värdet på marken inte tagits med då det inte gick att bedöma en-
bart efter avkastningsförmåga räknat i foderenheter utan krävde en mer genom-
gripande analys.
Utredningen underströk renskötselns goda och successiva anpass-
ningsförmåga till exploateringar men med förbehåll om hur länge anpassning till nya
717 Protokoll SSR:s Extra landsmöte 26-27/9 1960, Bilaga A2 SSR:s utlåtande om renutredningen, s. 3f; YK
2284:2, PM med sammanfattning av innehållet i två skilda av Same-Ätnam och av Svenska samernas
riksförbund till konungen ingivna framställningar, s. 2f.
de svenska lapparnas rätt til renbete i Sverige m.m.
"Svesnka Samernas Riksförbunds landsmöte i Arvidsjaur den 14-17 mars 1962 antanga resolutioner" i Sf
1962: 4-5, s. 43; "Statsministern och jordbruksministern" i Sf 1963:10, s.155f; Rennäringen i Sverige SOU
719 Tärnaplanen har inte återfunnits i något arkiv.
intrång kunde ske.
Även svårigheterna för fiskande samer som av olika anledningar
tvingats upphöra med renskötseln, uppmärksammades.720
Utredningen blev sedermera kritiserad för "skönsmässiga uppskattningar rörande
vattenbyggnadsföretagens inverkan på renskötseln" 721 i den statliga utredningen
Renbetesmarkerna.
Deltagarna i utredningen inom Västerbottens län var dels
tillsyningsmän med stark lokal förankring i den bygd som skulle drabbas, och dels
renskötare från andra områden med vattenkraftutbyggnad.
Eftersom renskötarna inte
var från just de områden som var i fråga, skulle argumentet hellre pekat mot att just
samerna besatt en nödvändig sakkunnighet, en omständighet som inte uppmärk-
sammades i kritiken från den statliga utredningen.
Däremot användes inte några
värderande termer om VASO-utredningen.
Renskötarna och även lappväsendets
tjänstemän identifieras som partiska, medan utbyggare framställs som objektiva.
När VASO-utredningen omskrevs i Samefolket framhölls utredningens resultat som
löjeväckande.
Utredningen kom nämligen fram till att ett genomsnittligt värde för
renbetesmark om 10 kr/ha vilket var uträknat på basis av renantal och dess avkastning
och tillgänglig areal betesmark.
Alla de faktorer som gör själva grunden för metoden osäkra, såsom t.ex.
klimatiska förhållanden, har omsorgsfullt förtigits.
T.ex.
att snöförhållandena
gör vissa marker flerdubbelt mera värda än andra.
Om det just är dessa mark-
er, som hotas av överdämningar, hur går det då med de beräknade värdena?722
Beräkningarna bortsåg också från renskötselns mervärde i form av dess övriga
ekonomiska förgreningar i rätt till jakt och fiske samt till de kulturella och sociala
dimensionerna förknippade med renskötseln för den samiska folkgruppen.
Eftersom
VASO fastslog att "rätten till renskötseln för en lapp är lika med avkastningen av
renskötseln som han [sic!]
bedriver"723 framstår det som märkligt att inte samer, vilka
hade kännedom om det immateriella värdet, fått lägga in ett ord om det.
Den var som
Åke Wikman hade uttryckt det, en partsutredning724 som likväl i en statlig utredning
tillmättes objektivitet.
720 Vattenbyggnadsföretags inverkan på renskötseln i Västerbottens län, inledning, s. 89, 93, 99, 112, 108,
Vasoutredningen" i Sf 1961:4-5, s. 83f, citat s. 84.
723 Citat ur Vaso i "Den s.k.
Vasoutredningen" i Sf 1961:4-5, s. 83.
724 Protokoll från SSR:s landsmöte i Arvidsjaur 14-17/3 1962, § 28, s. 20f.
Utredningen om renskötselns förhållande till vattenkraftutbyggnaderna i Lilla Lule
älv blev, i likhet med västerbottensutredningen, kritiserad av renbetesmarkutred-
Lappfogde Erik Malmström, som utredde kring Lilla Lule älv, konstaterade
mot bakgrund av ett bibehållet renantal, att det fanns "anledning att vara ganska
optimistisk beträffande renskötselns möjligheter att överleva utbyggnaden" av älven.
Hoten ansågs snarare ligga i den bristfälliga organisationen av det gemensamma
arbetet i byarna och omständigheten att kvinnorna i ökat antal lämnade renskötsel-
gruppen och gifte sig med andra näringsutövare.725 Malmström vände ansvaret
tillbaka på dem vars område exploaterades, det var deras eget fel om renskötseln inte
överlevde.
Att kvinnornas flykt kunde ha att göra med utbyggnadernas konsekvenser i
omvandlingen av levnadssätten, togs inte i beaktande.
Malmström framhöll också att
skadorna på renskötseln förstorades och samernas ställning som "urbefolkning gärna
begagnades såsom murbräcka" av andra aktörer i kampen om vattendragen.726
1960 uppdrog regeringen till en utredningsman att undersöka frågan om förutsätt-
ningarna för en lönsam renskötsel av den nuvarande storleksordningen.
Till utredare
utsågs landshövdingen i Jämtlands län, Anders Tottie med lappfogde Bror Ejdemo
som sekreterare.
Som experter deltog också avdelningsingenjören Torvald Lif,
statsagronomen Eliel Steen, renägaren Olof Tuuri och förre lappfogden och över-
inspektören Åke Wikman.
Utredningen skulle göra en fullständig inventering av de
marker som kunde utnyttjas till renskötsel, undersöka på vilka sätt vissa åtgärder i
vatten påverkade förutsättningarna för renskötseln, framlägga förslag på utökning av
renskötselterritoriet genom öppnande av renskötselrätt på annan kronomark eller
genom inlösen av renbetesrätt på enskild mark, samt ge förslag på hur renskötselns
lönsamhet kunde förbättras genom tekniska anordningar och hjälpmedel.727 Bror
Ejdemo framförde synpunkter i ett PM till kommittén gällande den tredje punkten
angående utökning av markerna.
Utredningen kunde inte undgå att komma in på
ömtåliga frågor där avvägning mellan olika kontroversiella intressen på ett yttre och
inre plan måste göras, menade Ejdemo.
Huvudlinjen i Ejdemos resonemang var
725 ÖLA, LJA FX:5, Renskötselns förhållande till vattenkraftutbyggnaderna i Lilla Lule älv.
Utredning
verkställd av lappfogden Erik Malmström på uppdrag av länsstyrelsen i Norrbottens län.
Citat s.
727 YK 2284:1, Utdrag av protokoll över jordbruksärenden 14/10 1960; YK 2284:2, PM den 12 januari 1961
med synpunkter på utredningsuppdraget och målsättningen för arbetet, s. 1-4.
knappast den bästa utgångspunkten för en allvarligt menad utredning om utökade
betesmarker:
Från allmän synpunkt torde det vara ändamålsenligt att disponera visst mark-
område på det sätt, varav samhället har största möjliga nytta.
I realiteten
innebär en sådan linje t.ex., att för renskötseln icke borde tagas i anspråk
sådan mark som med annan produktion - exempelvis skogsbruk - kan ut-
nyttjas effektivare.728
Måttet var företagsekonomisk lönsamhet per ytenhet och rennäringen åsidosattes
återigen även i en utredning som skulle stärka rennäringen.
Att den och liknande
inställningar redan präglat historien av markförlust för samerna och renskötseln lyftes
inte fram.
men Renskötselns markområden ansågs innehaft ett skyddat läge genom
lagstiftning och att detta skydd skulle bestå enligt uppdraget för utredningen.
Rensköt-
seln skulle enligt utredningens direktiv kunna bedrivas i samma omfattning som förut-
sattes i 1928 års lag.
Hur skulle då "omfattningen" bedömas, frågade sig Ejdemo.
Skulle
utgångspunkten vara antalet människor som kunde försörja sig av näringen, eller
antalet renar, betesarealen, produktvolymen eller produkternas samlade värde?
många fall var inte betesarealen den begränsande faktorn, ansåg Ejdemo, utan snarare
tillgången till arbetskraft och tillgängligt kapital, för att peka på lönsamheten än en
gång.
Renskötseln kunde bara undantagsvis vinna enligt "naturens ordning" i
konkurrens om mark med andra intressenter, vilket utredningens förslag måste ta i
beaktande.
Därför måste förslagen sökas på det inre området, alltså mellan olika
grupper inom näringen när det gällde fördelningen av betestillgångar vilket pekade på,
enligt Ejdemo, att man borde koncentrera sig på att ändra gränserna mellan
lappbyarna på ett lämpligare sätt än de varit hittills.
Ejdemo ville inte nagga i kanten de av jord-, skogsbruk och industriell kolonisation
beslagtagna områdena, som poängterades i SSR:s alltmer konfrontativa rättshistoriska
argumentation, opinionsbildning och agerande.
Det skulle tillstå möjligheten att det
var just kolonisationen som fått de tidigare lämpligt indelade gränserna mellan byarna
att bli mindre lämpliga.
Kompensationen för förlorad betesmark till följd av störningen
av vattendragen blev enligt förslaget reducerad till en lösning inriktad på omfördelning
av kvarvarande marker mellan lappbyarna, något Ejdemo förutspådde också kunde ge
728 YK 2284:2, PM den 12 januari 1961 med synpunkter på utredningsuppdraget och målsättningen för
arbetet, s. 5.
upphov till rättvisediskussioner.729 Men "rättvisan" skulle enbart diskuteras inåt,
mellan byarna och, av avsaknaden av förslag i den riktningen att döma, inte lyftas upp
till det omgärdande samhällets intrång på den samiska kulturen och renskötseln.
statens företrädare kunde eller ville uppenbarligen inte hantera en lösning på frågan
om det omgärdande samhällets inverkan på samernas område, som till största delen
medfört positiv effekt enbart för det omgärdande samhället.
En tänkt lösning pekade
mot att med mark kompensera renskötseln för långvarig, och nu i vattenkraftens
skugga, akut utarmning av betesarealer.
Det sågs slutligen i utredningen som en intern
fråga för renskötseln, inte som en rättvisefråga mellan två parter, samer och staten där
staten och enskilda, uppdragna av staten genom lappmarksplakat och dylikt, under
sekler inkräktat på samernas jakt-, fiske-, renbetes- och bosättningsområden.
Lös-
ningen skulle ske genom rationalisering, tekniska hjälpmedel och andra åtgärder som
i sin tur till på köpet kunde finna sin ibland enda finansiering genom ersättning från
En utredning kom ändå till stånd gällande marker utanför renbetesområdet.
Ut-
redarna resonerade från början utifrån ekonomiska termer om intrång i annans
egendom och ifall renantalet, som kunde hållas i området skulle bära kostnaden för
inlösen av betesmarken.
Det kan tyckas att utredarna borde ha resonerat i längre tids-
horisonter och diskuterat expropriation som verktyg.
I dessa uttalanden framställs
renskötseln och renskötarna återigen som ett särintresse, men denna gång också som
ett inkräktande sådant, vilket inte skapar legitimitet för att stödja en utvidgning.
Tillgången på "nya" renbetesmarker undersöktes främst utifrån premissen att det
var "nya områden",730 inte att samerna och renskötseln i dessa områden fått stå tillbaka
alltsedan kolonisationen och odlingsgränsen samt bestämmelserna om att fjällrenar
skulle befinna sig väster om gränsen efter sista april.
En premiss som hade sin grund i
den omvända historieskrivning som etablerades under 1800-talets intensivare
kolonialpolitik då sedvana höljdes i glömska och ny ordning blev tagen för given och
historisk.731 Rättighetsdiskussionen som fanns på 1880-talet, i förarbeten till den
första RBL, saknas från statliga utredningars sida på 1960-talet.
En anledning till det
kan vara att under 1960-talet existerade en preciserad lagstiftning att utgå ifrån som
saknades på 1880-talet, vilket sålunda gav upphov till en friare diskussion.
729 YK 2284:2, PM den 12 januari 1961 med synpunkter på utredningsuppdraget och målsättningen för
arbetet, s. 6f.
730 Området kring Fulufjäll i Dalarna omnämns av Jonas Åhrén som gammalt renskötselområde angående
önskemålet om att utvidga renbetesmarkerna söderut till Dalarna, Protokoll från SSR:s landsmöte 1959, § 13,
Renbetesmarksutredningen kom fram till att inlösen av betesrätt och inköp av mark
var kostsam och förenad med besvär.
Eftersom upptagande av nya områden, enligt
utredarna, kunde få till följd att de nu disponibla markerna inte skulle användas lika
effektivt, bedömdes utvidgningen vara onödig.
Bedömningen visar åter den patern-
alistiska inställningen, här manifesterad i antagandet att renskötarna, när de fick
utökade marker inte skulle använda markerna effektivt utan förslösa utrymmen på
andra näringars bekostnad.
De oklara förhållandena som ansågs råda inom ren-
skötseln försvårade en bedömning av frågan.
Ansvaret sköts över på renskötare som
implicit ansågs inneha "bristfälliga kunskape[r] om de driftsekonomiska samman-
hangen".732 Renskötarna framställs som okunniga på områden som var nödvändiga för
näringen när den moderniserades och rationaliserades, vilket legitimerar en fortsatt
pastoral maktutövning.
Att utvidgade områden kunde innebära en ökad möjlighet till
kombinationsnäring, vilket kunde stödja kvarvarande familjemedlemmar i när-
området, som med sina kunskaper kunde träda in under tider med behov av arbets-
kraft, föreslogs inte då man inte ansåg det vara skäl nog.
Grunden till detta kan sökas
i att det fanns en vilja från statsmakterna vilket visar sig i 1968 års förslag till
rennäringslag att så att säga renodla rennäringen.733 Ingen annan ekonomisk verk-
samhet skulle kunna bedrivas med utgångspunkt från renbetesrätten vilket blir en
tydlig inskränkning av rättighetsutövandet och utvecklingsmöjligheterna för de som
stod på randen att förlora lappbymedlemskapet.
På det viset blir rationaliseringen som
framtvingats genom den industriella kolonialismen än mer genomgripande och oåter-
kallelig, då den föreslagna nya lagstiftningen utformas för att snäva av en redan kväst
näringskultur.
En utvidgad omfattning av renskötseln i det av vattenindustrialisering krympta
området, förutsatte i första hand att det fanns vinterbetesområden tillgängliga.
I både
norra och mellersta Lappland samt i angränsande trakter av kustlandet var vinter-
betestillgångarna knappa eftersom alla marker av större betydelse var tagna i anspråk
för den renskötsel som redan förekom där.
Utredarna valde bort att nämna alla
odlingar, samhällen och exploateringsföretag som också samsades i och omvandlade
Utredningen prövade en tanke om skogsrenskötsel i Stöttingfjällområdet,
inom Vilhelmina, Lycksele och Åsele kommuner, eller en utökad renskötsel i
Vilhelmina Norra lappby.
Men, som utredarna hävdade, att eftersom det fanns en
begränsning i RBL av skogsrenskötseln endast till områden som tidigare använts för
733 Se Samernas samepolitiska program.
Svenska Samernas Riksförbunds remissyttrande över
rennäringssakkunnigas betänkande (SOU 1968:16) 1969; SOU 1968:16, s. 10, kap 2, § 2 i lagförslaget.
skogsrenskötsel kunde den inte utan lagändring upptas i Stöttingfjällsområdet där
fjällrenskötseln hade sedvanemark.734 De kartor som finns på gamla lappskatteland,
Geddas karta bland annat, visar att Stöttingfjällets skatteland tillhörde Umbyn, en
skogssamisk lappby på 16- och 1700-talen.735 Utredarna var fast i den omvända
historieskrivningen och sin samtids syn på samer generellt men även skogssamisk
kontra fjällsamisk renskötsel och kultur, där den fjällsamiska gavs företräde.736 Detta
trots att den äldre synen på skogssamisk renskötsel som en avart hade svängt under
1950-talet, då myndigheter började se den som mer genuin och dessutom mer drifts-
ekonomisk än fjällrenskötseln med avseende på arealer och arbetsmetoder som
användes.
Utredarna ansåg det lämpligare att de existerande överskottsområdena kunde
sparas för utökad renskötsel i befintliga byar genom mindre utvidgningar på initiativ
av länsstyrelserna när det behövdes, än de stora projekt som utretts i betänkandet.737
De stora projekten ansågs orealistiska med tanke på den "allmänna utvecklingen på
det näringsekonomiska området.
Förutsättningarna för att starta nya renskötsel-
företag inom sådana områden torde med tiden ytterligare försämras."738 Rennäringen
tillskrivs här en omodern karaktär i relation till utvecklingen på det närings-
ekonomiska området.
För skogsrenskötsel i Stöttingfjäll krävdes betesrättsinlösen på ca 1 000 km² för en
hjord på högst 2 000 renar.
Vinterbete skulle då anordnas kring Öreälv, Lögdeälv, och
Gideälv väster om stambanan.
Blajkfjäll, inom Vilhelmina och Dorotea kommuner,
kunde begagnas för betning på våren under uppflyttning, men torde skapa svårighet
för fristående renskötsel med nuvarande Vilhelmina Södras flyttningsstråk.
Inlösen för
renbetesrätt skulle krävas, 1 500 kvm för den hjord om 3 000 renar vilka torde kunna
beredas utrymme där.
Men med erfarenhet från inlösen i Jämtland ansågs det vara en
olönsam åtgärd.
Det ansågs bättre att nyttiggöra området för Vilhelmina Södras befint-
liga renskötsel då det redan var en del av deras flyttled.
Fulufjället, i nordvästra
Dalarna, utreddes också som möjligt renbetesområde, det var kronans mark men
måste i så fall inhägnas och vinterbete skulle då bli i Älvdalens kronopark.
Det företaget
ansågs inte kunna bära sina egna kostnader med arrende och stängsel med mera, en
hjord på 7-8 000 renar skulle krävas medan området kunde härbärgera högst 4-5 000.
736 Utredningen i denna del skrevs av f.d.
landskamrerare Erik Huss, se SOU 1966:12, s. 209ff.
Dessutom pågick viss exploatering för turiständamål vilket förutsattes skapa intresse-
konflikter.739
Avslutningsvis kunde utredningen konstatera att vattenkraftutbyggnad inte behövde
leda till minskad produktion inom rennäringen.
Men driftkostnaderna kunde emeller-
tid öka, i synnerhet vid större sjöregleringar.
Vad man i utredningen lutar sig mot för
sin bedömning är två faktorer, först renantalet som mått för produktionen och inte en
av de faktorer som Ejdemo berörde i sin tidiga skrivelse, att ett visst antal renskötare
eller hushåll skulle kunna livnära sig på renskötseln.
Utredarna räknade med att 260
000 renar kunde livnära sig på de tillgängliga betesmarkerna vilket var 10% mer än
genomsnittet under de senaste decennierna.740 Detta synsätt kan ses frysa rennäringen
i tiden, utan ett tillräckligt framtidsperspektiv beträffande utvecklingen för hur ren-
antalet påverkade det enskilda företagets ekonomi.
Den andra avgörande faktorn var relationen mellan överdämda hektar renbete (688
km² varav 170 km² utgjorde vinterbetesmark) och de kvarvarande renbetesmarkerna
(137 000 km²).741 Redovisningen av överdämda hektar utan en diskussion om dessa
betens samt de kvarvarandes kvalitet och tillgänglighet i direkt anslutning till siffrorna,
åskådliggör åter de skilda synsätt i frågan som statens företrädare och utbyggare hade
i relation till renskötare och andra företrädare för renskötseln och samiska in-
tressen.742 De företagsekonomiska måtten visar sig inte gå att kränga över rennäringen
utan det var många andra faktorer som spelade in för att kunna väga in det omätbara
i förlusterna vid vattendragens industrialisering för renskötseln och den samiska
kulturen.
SSR informerades om renbetesmarksutredningens arbete vid olika landsmöten men
vid 1966 och 1967 års landsmöte diskuterades det färdiga betänkandet inte alls.743
SSR:s förhoppningar på utredningen hade inte infriats och exploateringen fortsatte
under hela utredningstiden.744 Några åtgärder om de utredda tilläggsmarkerna
bedömdes av utredarna inte behöva göras då renskötseln som helhet inte hade minskat
sett till 1928 års nivåer.
I Samefolket presenterades endast utredningens innehåll men
märkligt nog nämndes inget om utredningen om kompletterings-marker.745
742 För en liknande, tidigare diskussion se Park, Gustaf, "Ett remissyttrande ang.
tillämpningen av 5§
renbeteslagen" i SET 1957:4, s. 6.
743 Protokoll från SSR:s landsmöte 1966; Protokoll från SSR:s landsmöte 1967.
745 "Renbetesmarksutredningen" i Sf 1966:5, s. 104.
I kölvattnet av renbetesmarksutredningen uppdrog länsstyrelsen i Jämtlands län till
Iwan Lundberg att utreda om det fanns önskemål och möjlighet till utvidgning av
betesområden för lappbyarna i länet.746 Här framgick att alla byar utom Frostviken
Mellersta i princip önskade och behövde tilläggsmarker.
Betesbristen berodde på
vattenkraftutbyggnader men även turistanläggningar, kommande gruvetableringar
och vägars framdragande.
Två byar, Idre och Tännäs, idag Ruvhthen Sijte, var enligt
Lundberg i skriande behov av utvidgade marker.
För Tännäs del hade överenskom-
melse träffats med ett skogsbolag om att på prov under kortare tid upplåta renbete.
problem var att byarna låg i Kopparbergs län och att länsgränsen ställde till det på en
administrativ nivå.747
Freden och splittringen mellan SSR och "Naturskyddet" i Sarek
Vid 1962 års landsmöte uttalade ordförande Israel Ruong att det var en viktig
principiell fråga att renskötseln fick använda lavbetesområden som låg outnyttjade.
Renbetesmarksutredningens ordförande Anders Tottie ville dock inte sprida någon
optimism kring frågan, då klagomål framförts från befolkningen om strövande renar i
det område han trodde Ruong syftade på, nämligen de norra delarna av Kopparbergs
län.
Det kunde emellertid finnas möjligheter inom vissa delar av Jämtlands län.748
Jovva Spiik anförde angående revisionen av vattenlagen att vattenreglering varit frågor
som berört Sirkas lappby och Jokkmokks kommun i cirka 25 års tid.
Det hade byggts
så många kraftverk och planer på ytterligare, att Spiik betraktade "Sirkas lappby som
en båt som Vattenfall har borrat i sank och för vilken domänverket bränt årorna."749
Ett nytt dilemma gjorde sig också synligt:
[N]u möter Vattenfall - den tekniska björnen - en annan björn, nämligen
naturskyddarna.
Och två starka krafter vill egentligen inte börja en öppen
kamp.
De underhandlar.
Kohandeln mellan Vattenfall och Naturskyddet går
746 ÖLA, LJA, B I:46, Förste konsulent Lundberg till Länsstyrelsen i Jämtland, inklusive bilagor, 16/9 1968.
Frostviken Södra framförde inga uttalade önskemål utöver ett fortsatt gott förhållande till angränsande
markägare, men de ville ändå hålla frågan öppen inför framtiden.
Offerdal, Sösjö och Kall hade inte anmält
några önskemål men Lundberg framhöll tillkomsten av riksgränsstängslet, som kunde fordra tilläggsmarker
för byarna.
747 ÖLA, LJA, BI:46, Förste konsulent Lundberg till Länsstyrelsen i Jämtland, bilaga 14, 16/9 1968.
748 Protokoll från SSR:s landsmöte i Arvidsjaur 14-17/3 1962, § 14, s. 4.
ut över oss samer därigenom att man nu fordrar en ännu större
nationalpark.750
Israel Ruong kunde "inte underlåta att påpeka, att det dock finns ett visst drag av
kolonialism i de nuvarande förhållandena."751
Genom den s.k.
Freden i Sarek, en överenskommelse mellan Naturvårdsdelegation-
en i samarbete med SNF och andra älvskyddsintressenter, och Vattenfallsstyrelsen
1961,752 hade det goda förhållandet till naturskyddet rubbats.
I överenskommelsen
som uppfattades som ensidig hade naturskyddet enligt SSR "sålt" sjöar och vattendrag
mot andra som aldrig funnits med i någon regionplan för Vattenfallsstyrelsen.
Som för
att ge ett gott sken utåt räkna upp vattendrag som man sparade.
En av dessa sjöar var
Gräsvattnet, på gränsen till Norge i Tärna socken, som Vattenfallsstyrelsen lovade att
spara i överenskommelsen men som året därpå kom att ingå i ett projekt på norsk sida.
Naturvärnets Erik Thomasson undrade hur det förhöll sig med det statliga verkets för-
handskunskap: det kunde ses som en enkel sak att avstå från en sjö som ändå var
tingad av norska intressen.
Naturskyddet hade inte fått någon annan sjö i kompen-
sation för Gräsvattnet.753
Israel Ruong upplyste att SSR var med i SNF och det blev då än märkligare att SSR
inte fått vara med i det inre arbetet när det gällde samernas områden.
Vissa krävde
SSR:s utträde, men Ruong underströk att det fortfarande fanns stora gemensamma
Istället skulle samarbete eftersträvas och krav på att få vara med i den inre
kretsen när frågor om samernas områden berördes.754 SSR hade från 1962 en same-
ombudsman (SO) anställd, förre advokatfiskalen vid kammarkollegium, Tomas
Cramér.
Under 1962 ställdes en rad skrivelser angående samernas rätt till land och
vatten till olika myndigheter.
Sösjö och Offerdals lappbyar krävde överflyttning av
förvaltningen av vattenrätten tillhörande vissa skattefjäll från Vattenfallstyrelsen till
SSR:s styrelse.
Ett mål om vattenrätten vid Oldens kraftverk inleddes.
Förbundet gav
även utlåtande över den nordiska vattenkraftkommitténs juridiska sub-kommitté, där
betänkandet kritiserades utifrån dess otillräckliga utredning om inverkan på ren-
skötseln.755 Det mer fristående förhållandet till "naturskyddet" efter Sarek känne-
753 ÁA, LW, F:15, G:1 Västerbotten vattenreglering 1955-1964, Skrivelse från Erik Thomasson till
Kammarkollegium ang.
Gejmåns kraftstation och Abelvattnets reglering 15/12 1964, s. 10.
755 Protokoll från SSR:s landsmöte i Gällivare 27/2-1/3 1963, bilaga 4, s. 49f, 54f.
Den nordiska
vattenkraftkommittén hade till uppgift att utreda Atlantprojektet som skulle innebära utnyttjandet av
tecknades av anhållan till Same-Ätnam om bildande av ett naturskyddsutskott.
ansågs viktigt att samernas naturkänsla fick komma till sin rätt i olika sammanhang.
Man kunde lätt få "intrycket, att olika stockholmsanslutningar är de verkliga
experterna i fråga om naturen i samernas land."756
Den juridiska argumentationen trappades upp efter SO:s tillträde, på olika områden
vässades rättighetskraven och alla former av exploateringsprojekt förekom på
dagordningen.757 Detta kan också ha bidragit till ett avståndstagande gentemot en del
av de organisationer som i början av undersökningsperioden delade intresset om att
skydda de strömmande vattnen.
I ett remissyttrande om Rebnisjaures reglering där
SSR ställt sig bakom rennäringsnämndens yttrande, underströks återigen att samer
måste betraktas som närboende, att företaget var otillåtligt och att denna sjö blivit
"bortglömd" av naturskyddet i fredsöverenskommelsen i Sarek.
I argumentationen kan
ett avstånd till det övriga naturskyddet spåras då man uttalade att samernas och orts-
befolkningens naturkänsla borde "tillmätas större vikt än standardåsikter, medförde
från andra delar av landet."758 Av meddelade yttranden från Norrlands naturvärn till
Lennart Wallmark, kan tydas att denna förening vägde in och enade sig med SSR:s
strävan att skydda viktiga sjöar inom renskötselområdet.759
Samernas rätt till land och vatten
"När vattenlagen kom till torde de omfattande vattenregleringarna i fjälltrakterna inte
ens varit påtänkta" uttalar Park i sin artikel "Rensamernas rättskrav".
Det framstår
som en underdrift och närmast ett ursäktande av vattenlagstiftarnas etniska blindhet,
då utredningar under 1900- och 1910-talet om vattenkraftresurser talade för Norrland
som ett framtidsland på området.760 Att de som utredde frågan hade mindre kännedom
om, eller nonchalerade vilka rättigheter samerna hade i området, är uppenbart då ren-
skötseln inte omnämndes.
Frågan kan hänföras till det osäkra rättsrum som
renskötseln förlänades i förhållande till industriell exploatering där gruvdriften tidigt
nonchalerat renskötselns existens.
Men att Porjus, Suorva och Harsprånget var
vattenkraft i Torne och Kalixälvar där en överledning av bland annat Torneträsks vatten till Rombaksbotn
kraftverk på norska sidan.
Vattenkraften i Torne och Kalix älvar 1962.
756 Protokoll från SSR:s landsmöte i Gällivare 27/2-1/3 1963, bilaga 4, s. 60.
758 Protokoll från SSR:s landsmöte i Karesuando 3-5/3 1965, bilaga 4, s. 97.
759 ÁA, LW, F:15, G:1 Västerbotten vattenreglering 1955-1964, Skrivelse från Erik Thomasson till
Gejmåns kraftstation och Abelvattnets reglering 15/12 1964, Skrivelse från Erik
Thomasson till SNF ang.
Abelvattnets reglering 15/12 1964.
760 Protokoll från SSRs landsmöte i Vilhelmina 8-11/3 1961, bilaga 9b "Rensamernas rättskrav"; Betänkande
afgifvet den 17 mars af den för utredning beträffande vissa staten tillhöriga vattenfall af Kungl.
Maj:t den 9
planlagda innan vattenlagen, eller under tiden vattenlagens bestämmelser kom till, är
ett faktum mot bakgrund av de dokument som återfinns angående dessa företag.
Park var konfrontativ i sitt skrivande kunde det i här fallet även framhållas
lagstiftarens underlåtenhet med tanke på kunskapen om att kraftresurserna fanns i
renbetesområden.
Men Parks försiktighet och ursäktande kan också tolkas som
strategisk i en förlitan till rättssamhället, för att nå någon vart i praktiken efter att vissa
koloniala förhållanden ådagalagts:
Men det är inte nu i sanning tids nog, att den [§5] snarast möjligt kommer
bort ur renbeteslagen och ersätts av en paragraf som ger rensamerna full
rättvisa så att varje lappby får befogenhet att uppbära ersättningar för sina
fördärvade
renbeten,
fått
penningvärde
genom
deras
egen
renskötselrörelse.
Vad som nu sker i Sameland med stöd av sistnämnda
paragraf är ju - beklagligt nog en form av kolonialism, som inte anstår vårt
rättssamhälle.761
Frågan om befästandet och höjandet av samernas rätt till land och vatten var intimt
förknippat med alla
aktuella
vattenregleringsfrågor.
I en diskussion
vattenlagsutredningen ställdes frågan varför Vattenfall i ansökningar inte utredde ut-
byggnadernas inverkan på rennäringen, då ett statligt bolag troligen planerar tio år i
förväg.
Utredningarna borde vara klara för domstolen att ta ställning till vid tillåtlig-
hetsprövningen, istället för att sättas på prövotid som om man inte visste att
rennäringen fanns.
Detta förhållande hade gett vattenbyggarna ett konstant övertag.762
Jämtlandssamer var oroliga över att en ny renbeteslaglagstiftning kunde rycka undan
de rättigheter som trots allt ändå fanns och orsaka en allmän försämring.
landsmötet kom ändå överens om att arbeta för kravet att samernas rätt till land och
vatten befästes genom ny lagstiftning.763
Riksdagen beslutade 1962 om att avsätta Padjelanta som nationalpark och samtidigt
godkändes ytterligare intrång i Stora Sjöfallets nationalpark för dämningen av
Satihaure.
Men de avtalade vattendragen som ingick i Freden i Sarek respekterades.764
Regeringen lade samma år fram en proposition gällande rennäringens organisation
som ledde till att lappfogdetiteln avskaffades, efter att frågan i omgångar påtalats från
SSR.
Förste konsulent i renskötselfrågor blev den nya titeln och på ett centralt plan tog
761 Protokoll från SSRs landsmöte i Vilhelmina 8-11/3 1961, bilaga 9b "Rensamernas rättskrav", s. 4f.
762 Protokoll från SSR:s landsmöte i Arvidsjaur 14-17/3 1962, § 27, s. 22f.
lantbruksstyrelsen över ansvaret för renskötselfrågor och blev huvudman för
Den stora förändringen var att en rennäringsnämnd tillsattes som be-
stod av representanter för SSR och renskötseln.
Denna nämnd som existerade framtill
1971, gav samerna en viktig kontaktyta gentemot de centrala myndigheterna, vilket
successivt stärkte SSR:s position som ett remissorgan för samer.
I nämnden arbetade
man också med att ändra terminologin, exempelvis användes rendriftsväsendet istället
för lappväsendet, och sameby användes istället för lappby.765
Samtidigt som den statliga hegemoniska objektiviteten ifrågasattes angående
gruvdrift, där kronan var både utredare och beslutare i skaderegleringsfrågan, uppstod
en kontrovers under 1964 års landsmöte om opartiskhet inom SSR och den samiska
Riksförbundet hade ansökt om de villkorsmedel från Suorva som i ett
"kungabrev" avsatts för utredningar om renskötseln.
Detta för att bemöta länsstyr-
elsens äskande om samma pengar för särskild konsulentverksamhet.
Företrädare för
de berörda lappbyarna motsatte sig det faktum att samekonsulenten inte kontaktat
dem innan ansökan skickades in.
Men medlen hade oavsett SSR:s agerande gått till
länsstyrelsens verksamhet.
Byarna ansåg att det var lämpligast då samekonsulenten
måste betraktas som partisk, vilket visar att en stundtals hård självrannsakan riktades
inåt den egna gruppen, som också bottnade i en upplevd bristande kontakt mellan
byarna och riksförbundet.
SO underströk att länsstyrelsen inte använt pengarna till de
utredningar som avsågs i kungabrevet, vilket skulle blivit fallet om SSR erhållt medlen.
Samekonsulenten tillade att man givetvis omedelbart skulle samarbetat med byarna
om vad som skulle utredas, ifall SSR hade fått pengarna.
Trots att SSR årligen skulle
informeras om utredningsarbetet hade ingen årsberättelse inkommit, och landsmötet
beslutade att högre krav skulle ställas på denne utredares årsberättelse till SSR.766
Vid nästföljande landsmöte redogjorde 1964 års rennäringssakkunnigas ordförande
vattenrättsdomare Lennart af Klintberg för utredningsuppdraget.
Enligt denne var det
numera "inte så mycket kvar av den individuella renskötseln" som utgjort grunden för
Ett väsentligt kollektivt utnyttjande av renbetesmarkerna förekom
istället och det krävdes en ökad befogenhet gällande renskötselns egna angelägenheter
i en kollektiv driftsform.
Utredningen skulle även överväga lappväsendets fortsatta
existens samt se över ekonomiska stöd som borde utgå från det allmänna.
Principen
var att näringen skulle jämställas med andra näringar i landet.
Utredningen fick dock
inte avskaffa samernas uteslutanderätt till renskötseln eller ge sig i kast med frågan om
samernas särskilda rättigheter i förhållande till kronan och andra rättsägare,
alltså den under senare tid livligt diskuterade frågan, huruvida renbetes-
markerna är kronomark eller tillhör samerna i en eller annan form.767
Rättegångarna kring Altevatn i Norge och Oldens kraftverk i Sverige hade troligen att
göra med detta uttalande.
Året därpå skulle också samtliga samebyar och SSR lämna
in en stämningsansökan mot staten om bättre rätt till vissa skattefjäll i Jämtlands län,
det så kallade Skattefjällsmålet.
Motstående intressen och medintressenter i samma gestalt
När det gällde turistväsendet visar exempelvis 1966 års landsmötes diskussion om
turism, fiske och jakt inom sameallmänningen svårigheter när det kom till de samiska
STF:s ordförande Halvar Sehlin menade att turism inte kunde vara en
form av exploatering.
Sehlin talade utifrån en uppfattning om att "hävda rättigheten
för alla landets invånare att få uppleva svensk natur i alla delar av landet",768 oavsett
om "naturen" som den formats av samerna egentligen borde betraktas som samisk och
belägen utanför den rättighetsdomän dit man kunde räkna "alla delar av landet".
Särskilt med tanke på den undanträngda ställning renskötseln hade i jämförelse med
andra näringar, som exempelvis gavs utrymme i vattenlagen och erhöll statsbidrag
utöver vad som kom av direkt exploatering.
Anders Åhrén påtalade att renskötseln inte
var emot turism, rätt skött kunde den ge inkomst till samebefolkningen som måste
lämna renskötseln.
Åhrén menade dock att från kommunalt håll hade turismens
guldkronor tillmätts större värde än andra näringar.
Ruong framhöll STF:s goda vilja
att "samerna inte bara skall vara som reklamprojekt utan som yrkesutövare i det
svenska samhället", det skulle inte bero på rena tillfälligheter att samarbete uppstod.
Tvärtom måste samarbetet organiseras och det var även samernas skyldighet att
representera när tillfälle gavs.
Men samerna måste ha en fast rätt att falla tillbaka på
och inte bara lita på "snälla försäkringar från kommunalmän".769
Gällande Vindelälven som diskuterades under mötet, ansåg Lennart Wallmark att
samerna låtit advokater agera och motståndet uppfattades som "en kamp från Umeå,
universitetet, från Lycksele och ifrån alla möjliga friluftsälskare".
Om renskötsel-
näringen i det området skulle kunna leva såsom samerna hade rätt att få leva av sin
näring, måste de slåss för vattnen på ett nytt sätt.
Tärna hade mjölkats klart på
767 Protokoll från SSR:s landsmöte i Karesuando 3-5/3 1965, § 48, s. 53f.
768 Protokoll från SSR:s landsmöte i Lycksele 1966, § 10, s. 17.
vattenkraft och skulle turism och renskötsel överleva i Tärna måste ett nytt kommunalt
försvar föras för exempelvis Abelvattnet.770 Häradshövding Thomasson ventilerade
missnöje då han framhöll att organisationer "utifrån" hade argumenterat att många
ingrepp inte borde tillåtas då det drabbar renskötseln för hårt, men "Så har man då ett
tu tre fått reda på, att de berörda samerna slutit avtal med sökanden i vattenmålet."771
Thomasson ansåg att de av utbyggnaderna berörda personerna torde ha större möjlig-
het att få gehör för ett motstånd än utifrån kommande, samtidigt som han ifrågasatte
de drabbade renskötarnas rätt att själva sluta avtal.
SO pekade på problemen som
gällde just rensamerna: för att få personliga ersättningar kunde de inte motsätta sig
regleringen utan måste göra upp avtal med utbyggaren.
Annars fick de sin ersättning
instoppade i fonder, ersättningar som var självklara för bönder om de drabbades.772
Under 1964 ledde SSR:s krav på en revidering av renbeteslagen till att en kommitté
tillsattes.
Men riksförbundets önskan om en juridisk bevandrad person, nämligen
sameombudsmannen, som representant i utredningen tillgodosågs inte.
Renskötande
samer skulle få en representant och flera av styrelseledamöterna tillfrågades.
Dessa
höll sig trogna mot styrelsens beslut och det ledde till att en same utanför SSR anlitades
av regeringen.773
Vid landsmötet 1965 informade rennäringssakkunnigas ordförande om utredning-
Med uttalandet att renskötseln utövades mest i kollektiv form, formulerades från
början betänkandet att utgå från ett nuläge och hur man redan tänkt sig att renskötseln
skulle rationaliseras.
Att diskutera renskötselrättens ursprungliga form som kom till
uttryck i förarbeten till RBL 1886, fanns inte med på agendan.
Därmed undanhölls
diskussionen gällande äganderätt till land och vatten med argumentet att dessa frågor
var pågående mål under domstolsprövning.
Kvar för utredarna att arbeta med fanns
frågorna om lappväsendet som myndighet och det ekonomiska stödet.
I likhet med hur
problemen representerades i renbetesmarkutredningen och renutredningen, kan
SSR:s hjärtefrågor ses strypta i sin linda.774
770 Protokoll från SSR:s landsmöte i Lycksele 1966, § 12, s. 39.
"Den nya rennäringsutredningen" I Sf 1964:6-7, s. 107; Jonas Åhrén, "Önskemål
om samernas represenation i kommittén för översyn av renbeteslagstiftningen och omorganistation av
renskötselnäringen" i Sf 1964: 8-9, s. 147f.
774 För Renutredningen se SSR:s landsmötesprotokoll 1954; SSR:s Extra landsmötes protokoll 1960, Bilaga A
I slutet av 1967 debatterades "samefrågan" i Sveriges Radio och återgavs i Sf av
Torbjörn Eriksson som en "svag radiodebatt om samerna".
Det åstundande
betänkandet från de rennäringssakkunniga var givetvis ett tema tillsammans med
samernas allmänna rättsställning.
SSR:s ordförande Anders Åhrén inledde debatten
med att underrätta om att samerna inte fick föra sin egen talan inför domstol utan att
Kammarkollegiet skötte detta.
Trodde jordbruksministern Erik Holmqvist att ett
statligt ämbetsverk kunde tillvarata en parts rättigheter då staten i princip stod på
andra sidan skranket?
Jordbruksministern betonande att staten även i framtiden utan
tvivel skulle stå som ägare till nämnda områden, och att det var att flytta befogenheter
från en myndighet till en facklig organisation om samerna skulle ges ett eget, stats-
avlönat ombud.
Eriksson ansåg detta vittna om ministerns föga känsla för samernas
behov av "en starkare rättslig ställning och en förhandlingsposition."775 Synen på
samerna som renskötare höll i sig, men gavs nu, i takt med tiden, en arbetslivs-
framtoning till skillnad från den mer näringskulturella föreställning som genomsyrade
myndigheternas syn i början av 1900-talet.
Nikolaus Kuhmunen lyfte frågan att samerna borde få insyn och medbestämmande-
rätt gällande lappfondens medel.
Om det var samernas pengar, borde de få insyn och
beslutsrätt.
Jordbruksministern verkade betrakta pengarna som statens tillgång.
Eriksson ansåg att ministerns uttalande om lappfonden var anmärkningsvärda efter-
som han verkade medveten om det orättvisa i systemet, samtidigt som han retirerade
och ansåg det nuvarande systemet vara tillfredställande.
Förslaget var ju att
lappfonden skulle få ny styrelse med en sannolik samisk representation.
Ministern
framställde SSR som ett orealistiskt alternativ i fråga om beslutsinstans för
lappfondsmedlen, och som informatör och rådgivare istället för lappväsendet.
i praktiska hänseenden som man borde bereda samerna mer självständighet så att
beroendeförhållandet, som genom det statliga förmyndarskapet var intimt förknippat
med fogdesystemet, kunde ändras.
Bara för att titlar byttes från fogde till konsulent,
betydde inte att förmynderiet upphörde eller ändrade karaktär.
Visst borde statlig
förvaltning även i framtiden ge information och råd i rennäringsfrågor, men det måste
minskas betydligt, kanske helt försvinna och föras över till lantbruksnämnderna.776
Landshövdingen i Norrbottens län, Ragnar Lassinantti antydde att renskötarna
borde vara tacksamma för lappfonden som var till gagn för rennäringen vid
katastrofer.
Eriksson avfärdade inlägget då frågan handlade om vem som skulle
bestämma och ha inflytande över fonden.
Jämförelsen som Lassinantti hade gjort med
775 Eriksson, Torbjörn, "Svag radiodebatt om samerna" i Sf 1968, 1-2, s. 10f.
kommuners regleringsmedel ansågs omotiverad då kommuner inte hade någon rätt till
ersättning i samband med vattenregleringar.777
Att samernas rättigheter betraktades som ett intresse bland andra utan någon
särskild status blir tydligt vid debatten om storsamhällets exploatering av ren-
beteslanden.
Där ställdes frågan om det fanns någon gräns för när samhället avstod att
utnyttja rikedomar inom renskötselområdet, vilket besvarades av ministern med nej,
det fick avgöras från fall till fall, och vägande mellan det allmänna samhällsintresset
och samernas intressen, som definierades som "ett mera begränsat näringsintresse".
Eriksson lyfte upp att det i många fall handlade om att vad som kan ligga i samhällets
intresse kan utradera en hel samebys existens, samtidigt som samerna inte kunde
använda sig av de sanktionsmöjligheter som andra grupper, eftersom rösträtten var av
noll värde för de samepolitiska frågorna, och strejk snarare skulle leda till en lättnad
för myndigheterna.778
Lassinanti ansåg att samernas självbestämmanderätt var en akademisk fråga, man
ville inte ge samerna en reell möjlighet att tampas med motstående intressen, vilket
enligt Eriksson berodde dels på oförståelse för en minoritets situation i ett omgärdande
"armbågssamhälle", dels på ett hänsynstagande till grupper som stod i intressekonflikt
med samerna.
Näringsfrågorna gavs stor tyngd, vilket inte var konstigt med tanke på
att det var två socialdemokrater som var debattmedverkande.
Genom att resonemanget kopplats med en uttalad ambition att lösa samernas
näringsproblem bibringas lyssnaren den föreställningen att Holmqvist och
Lassinantti är långt mer prosamiska än vad de i verkligheten är .779
Näringsfrågornas vikt och dess översättning till rationaliseringstermer hade
accentuerats på grund av vattenkraftutbyggnaden.
Men myndigheterna såg inte att
bakomliggande orsak kunde vara just att man inte tagit tag i rättslösheten, vilken i
grunden banade väg för den exploatering som nu krävde att näringsfrågorna och
rationaliseringen blev det enda ledmotivet.
Kärnan var att ta tag i rättsfrågorna först
eftersom de hängde samman med de övriga.
Rationalisering och näringsfrågor ställdes
fortfarande under en statlig förmyndaregid.
779 Eriksson, Torbjörn, "Svag radiodebatt om samerna" i Sf 1968, 1-2, s. 12f
Abelvattnet
Sjön Abelvattnet, Aepienjaevrie, inom Tärna kommun var liksom Vindelälven ett av
de i naturskyddets fredsöverenskommelse utsålda objekten.
Det hindrade dock inte
SSR och Norrlands Naturvärn att agera i frågan eftersom de inte hade undertecknat
uppgörelsen.
Regeringen beslutade 1965 att Abelvattnet skulle regleras och skarp
kritik riktades mot lantbruksstyrelsen för den alltför korta utredningen som utfördes.
Även kammarkollegiet som beskyddande instans riktade kritik mot Vattenfalls-
Brådskan med utbyggnadsarbetena tolkades i Samefolket som att Vatten-
fallsstyrelsen var ivriga att skapa sysselsättning åt sin överflödiga personal.780 I
Västerbottens-Kuriren uppmärksammades utbyggnaden som ett exempel på den
partiskhet som hela det statliga exploateringssystemet utgjorde med Kungl.
fallsstyrelsen, vattendomstolens underställning till regeringen, och slutligen samernas
ofrivilliga beroende av kronoorgan och statliga myndigheter för utredning av för dem
viktiga frågor.
Tidningen undrade vidare ifall brådskan i målet kunde vara föranledd
av en "bakomliggande utbyggnadsplan" upprättad inom Vattenfall, varför annars hasta
fram Abelvattnets reglering?
Målet borde rimligen gå tillbaka till vattendomstolen för
grundligare undersökningar.781 Om det nu framstod som bråttom kan man fundera
över Samefolkets tolkning där det vidare anfördes att eftersom "Sverige lider brist på
arbetskraft" och om arbetsmarknadsstyrelsen hade medel för omskolning, vore det
klokare att sätta in medel för omskolning av "överflödig arbetskraft inom
vattenfallsstyrelsen än att sysselsätta dem på tvivelaktiga vattenregleringsprojekt" och
därmed förstöra oersättliga naturvärden.782 Problemet för renskötarnas del var att
regleringen kunde komma till stånd innan några villkor hade föreskrivits för den.
hade uppvaktat regeringen för att understryka vilka inverkningar det skulle få för
renskötseln och det var ännu osäkert om särskilda villkor skulle föreskrivas, och ifall
SSR skulle bli kontaktade innan dessa bestämdes.783
Suorvafyran
Vid diskussionerna inför motståndet mot Suorvas fjärde dämning, visade sig svårig-
heterna och anpassningarna kring fiskets bedrivande.
De tre tidigare dämningarna
hade successivt försvårat fisket, det hade funnits skyddade vikar och holmar där vinden
kunde undkommas.
Efter dämningarna kunde näten på grund av svårt väder bli
781 "Klippt ur dagspressen" Sf 1966:5,s.
782 "Samernas mening kommer till uttryck" Sf 1966:3-4, s. 70.
liggande för länge med surnad fångst som resultat.
När många vid jultiden 1958 hade
fått pengar från Suorvaregleringarna, måste pengarna gå till investering i större båtar.
Fiskearbetet blev tyngre och kapitalintensivare samtidigt som fiskarna blev mindre.
Kvinnorna ansåg att fisket hade varit tungt i många år och yttrade oro över hur det
skulle bli med ännu en reglering.
Det var i stor utsträckning kvinnorna och de som
kunde undvaras i arbetet med renarna som utförde det viktiga fisket.
Kombinations-
näringarna fiske och renskötsel möjliggjorde för människor att vara kvar i renskötseln
men hur skulle det bli med ännu en reglering?784 Här framkommer, som vid
regleringen av Burvattnet, hur omformandet av landskapet för storsamhällets syften
drabbade kvinnor och bidrog till att förändra den traditionella näringssektorns
arbetsdelning.
Den nya arbetsdelningen premierade mansstyrkan i en helt annan grad
än tidigare, vilket ställde kvinnor utan sysselsättning.
Kvinnorna lämnade följaktligen
näringen i högre grad, för arbete någon annanstans.
Suorvas fjärde dämning beräknades tidvis överdämma en areal om 5 200 hektar.
Det var nästan lika mycket som den areal om 6 700 hektar som hittills blivit överdämd
genom Suorvamagasinet.
Till största del skulle det drabba Sirkas sameby med 3 500
hektar, medan Sörkaitums förlust var 1 700 hektar.
Av dessa områden låg 2 600 hektar
inom Stora Sjöfallets nationalpark.
En allvarlig brist i rättshänseende enligt SSR, var
att samer inte fick personlig ersättning vid utbyggnader genom domstol som bönderna,
utan måste göra upp med utbyggarna.
Samebyarna gavs tillfälle att underhandla med
utbyggaren och Sörkaitum slöt ett avtal om ersättningar, medan Sirkas bestred
tillåtligheten, vilket gjorde att de inte kunde få personliga ersättningar.
I Samefolket
framhölls Kammarkollegiums omyndigförklarande av Sörkaitums agerande, som
innebar att de nådde ett avtal där byn fick ersättning i likhet med andra
byaallmänningar, och ersättning som utgick också till enskilda renägare och med-
lemmar efter en skala anpassad efter intrånget i det enskilda fallet.
Sörkaitum yttrade
även sin kritik mot kammarkollegiet, då kollegiet ifrågasatte att Sörkaitum ville
använda medlen till rennäringens bästa, "motsvarande misstro skulle knappast
uttalats ifråga om andra fria näringutövare".785 Sörkaitums agerande bör utifrån om-
ständigheterna snarare ses som ett motstånd mot det statliga förmynderiet än en
eftergivenhet för utbyggarnas.
Kammarkollegium, i sin pastorala maktutövning, anade
att de inte längre skulle få insyn och makt över lappfondsmedlen, som de ansåg borde
tillkomma staten som beskyddare av renskötselns utövning.
784 ÁA, LW, F: 15, D:1 Vattenregleringar Porsi 1956-1960, Anteckningar ang Porsi kraftverk, Om Suorva fyra,
odaterat handskrivet blad, s. 2; Renskötseln, s. 5.
785 "Det är dyrt att vara same" och Kraft, John "Suorvaregleringen" Sf 1966:11/12, s. 202-210, citat s. 210;
"Klippt ur dagspressen" Sf 1966:5, s. 112f.
Utbyggnaden var enligt SSR i ett remissvar till regeringen otillräckligt beredd,
lantbruksstyrelsen hade gjort en för ytlig utredning där man å ena sidan fann
regleringen otillåtlig enligt vattenlagen.
Samtidigt hade man omintetgjort samernas
förhandlingsposition med vissa uttalanden i tillåtlighets- och skadefrågorna.
Sirkas kritiserade lantbruksstyrelsen, då den i ett senare yttrande uttryckt att man inte
kunde motsätta sig företaget eftersom det hade betydelse för näringslivet ur allmän
synpunkt och då torde inget hinder föreligga mot regleringen.786 Lantbruksstyrelsen
framträder som en nyckfull instans, i fallen med Abelvattnet och Suorva gjorde de
hastverk till utredningar som gynnade eller var stöpta i exploateringsprocessens gång.
Det är då mindre förvånande att SSR i frågan om lappfondens framtida förvaltning i
rennäringslagen, inte ville ha lantbruksstyrelsen som handhavare av fonden.787
I slutet av 1966 diskuterades tre motioner om Suorvas fjärde reglering i riksdagen,
eftersom Norrbygdens vattendomstol inte funnit regleringen tillåtlig då den orsakade
för stor inverkan på samernas boplatser och näringsutövning i området.
konstaterades att en diskussion om samernas reella och rättsliga problem med
dämningen överskuggades av det fokus som lades på den pro-samiska aktiviteten i den
tredje motionen.
Motionen, som undertecknades av ledamöter för centerpartiet och
folkpartiet, tog enligt Samefolket upp samernas självbestämmande i rätts- och avtals-
Motionen innehöll yrkande på att riksdagen inte skulle besluta om in-
trånget i Stora Sjöfallets nationalpark, vilket var en förutsättning för regleringen, innan
samerna hade slutit avtal med Vattenfall.
De två andra motionerna tog även upp frågan om att reglering inte fick inverka
skadligt på rennäringen.
Den ena motionen krävde Vindelälvens beskydd och att Stora
Sjöfallets nationalpark nu blev så förstörd att en ny nationalpark borde inrättas någon
annanstans.
Inställningen hos SSR var att nya nationalparker ofta begränsade
samernas rättigheter och användande av området.788 Den andra, som omtalas som
"naturvännernas" motion, ansågs vara en kapitulation inför de ekonomiska
intressena.789 Här kommer de olika synsätten till uttryck: för samerna blir ytterligare
reglering ännu en katastrof eftersom området för dem fortfarande är ett av tidigare
regleringar skadat men levande kulturlandskap och en hemmiljö, medan för natur-
vännerna hade nationalparken redan fått "oreparabla" skador att den lika gärna kunde
offras för att värna andra outbyggda vattendrag.
Detta var ett svek som framhölls i
786 Kraft, John "Suorvaregleringen" Sf 1966:11/12, s. 207.
787 Samernas samepolitiska program 1969, s. 63, 65.
788 Eriksson, Torbjörn "Samernas Vilja" i Sf 1967:2, s. 32.
789 "Suorvaregleringen i riksdagen" i Sf 1967:1, s. 11.
uttalanden av riksförbundet och i Samefolket, och att sveket innebar att naturvännerna
förhandlade om områden som de närmast hade en instrumentell inställning till, utan
hänsyn till att det försämrade förhandlingspositionen för samerna.
För naturvännerna
hade de outbyggda vattendragen och områdena skyddspotential endast i egenskap av
sin orördhet.
Tidigt i behandlingen av "Suorvafyran" hade som tidigare nämnts lantbruks-
styrelsen utfört en utredning kring inverkningarna på renskötseln.
Utredningen
innehöll planer för en omläggning av näringen, vilket bakades in som kompensations-
önskemål på så vis att själva regleringen blev förutsättningen för omläggningen, när
omläggningen egentligen var konsekvensen av Suorvas fjärde dämning.
Detta var
något man vände sig starkt emot från SSR, och i den pro-samiska motionen framställs
närmast ett misstroendevotum mot både lantbruksstyrelsen och kammarkollegium för
kritiken mot samernas självbestämmande i egna avtal med utbyggaren.790 De berörda
lappbyarna hade, för att få möjlighet att personligen disponera ersättningarna, inlett
förhandlingar med Vattenfall.
Sörkaitum hade slutit avtal om 3, 5 miljoner kr, men
förhandlingarna mellan Sirkas och utbyggaren strandade.
Regeringen gav tillstånd till
regleringen i årsskiftet 1966/67 där Vattenfall måste betala 8, 5 milj.
kr för intrånget
och en särskild ersättning om troligtvis 6 milj.
som skulle utgå till Sirkas lappby.791
Vindelälven
Vindelälven var som nämnts offrad i fredsuppgörelsen, men alltfler röster höjdes mot
de tilltagna regleringarna som skulle dränka flera byar.
Statens Naturvårdsnämnd slöt
en överenskommelse med Vattenfall där vissa områden, som Tärnasjön och tillflöden
uppströms Storvindeln, skulle skyddas från exploatering.
Det framstod dock i pressen
som om Vattenfall bara fått avstå från de mindre lönande projekten.
Det stora och
skadliga kvarstod och avtalet blev inte heller denna gång till gagn för renskötseln.
Naturvårdsnämnden ansågs alltför eftergiven.792 Norrlandsförbundets Uppsala-grupp
uppvaktade jordbruksministern och framhöll inverkan på rennäringen.793 SSR:s
styrelse fick tillfälle att lägga fram samernas synpunkter för allmänna berednings-
utskottet där man pekade på två problem, det första var bristande rättssäkerhet för
samerna då de inte kunde få en personlig skadereglering genom domstol i likhet med
bönderna.
De renskötande samerna måste alltså före tillåtlighetsfrågans avgörande,
790 "Suorvaregleringen i riksdagen" i Sf 1967:1, s. 13f.
793 "Rennäringen och Vindelälven" Sf 1967: 3-4, s. 78.
sälja sin rätt i ett avtal med utbyggaren.
Det andra problemet rörde rationaliseringen
av renskötseln och överdämd och skadad renbetesmark.
Styrelsen förde fram att
rationaliseringen kunde leda till att betesmark inte längre kunde användas då andra
arbetsmetoder och större hjordar blev ett resultat av rationaliseringen.
Det fanns
anledning att skydda de fungerande områden som återstod, som även innehöll det
bästa betet.
När då rationaliseringens metoder ledde till bortfall eller mindre nyttjande
av vissa marker, planerades vattenregleringar på de goda betesmarkerna och
förlusterna blev därför än värre.794
Allmänna beredningsutskottet gav i riksdagen sitt nej till Vindelälvens reglering
I Samefolket refererades ett sammanträde i målet, samebyarna Semisjaur-Njarg
och Svaipa hade fått göra som Sörkaitum, tvingats gå med på tillåtligheten av
regleringen för att kunna sluta avtal som gav dem personliga ersättningar.
SO ansåg
att skadorna på betesmarkerna värderats för lågt.
Även andra inslag i konsulenternas
utredning var föremål för kritik, vissa kostnader hade inte tagits med och ersättningar
hade satts för lågt.795
I SSR:s framtidsprogram "Samernas vilja" 1967 samlades de resolutioner som
förbundet fattat under de senaste fem åren.
En av portalresolutionerna var att samerna
måste få talerätt gällande sina kollektiva rättigheter i domstol eftersom kronan stod
som både kärande och svarande.
En annan viktig fråga var att likställa renskötseln med
jordbruket i fråga om katastrofskydd.
Riksförbundet hade även arbetat för att gruv-
lagen skulle reformeras.
När naturskydd och Suorvas fjärde dämning diskuterades
underströk SO att vattenlagen var vida mer rättssäker än gruvlagen för renskötselns
vidkommande.796
Betänkande om rennäringslag
I direktiven till betänkandet Rennäringen i Sverige omnämndes statliga kostnader och
stöd som fanns för rennäringen, när lappfonden beskrevs nämndes inget om att den
väsentliga delen av medlen i fonden kom från exploateringen av vattenkraften.
Däremot nämndes intäkter från skogsdrift, upplåtelser från jakt och fiske men endast
"ersättningar för skador på renbete m.m." Positiva effekter i form av intäkter kunde
namnges medan de negativa aspekterna såsom skador inte skulle ges någon
proveniens eller avsändare.
Utredningens synliggörande och osynliggörande av frågor
och historik blir en röd tråd för detta avsnitt.
794 "Allmänna beredningsutskottet uppvaktas" i Sf 1967: 8-9, s. 149f.
795 Lars Rensund "Från vattendomstolens sammanträde i Laisvall" Sf 1967: 11-12, s. 215.
796 Protokoll SSR:s landsmöte 1967, s. 29f.
Betänkandet innehöll några förslag som innebar självklara förbättringar, bland
annat att kvinnor behöll sin renskötselrätt vid gifte med icke renskötselberättigad man,
samt att skillnaderna mellan fjäll- och skogssamer togs bort.797 Det innebar en
förändring av den statliga samepolitiska diskursen där en same definierats som
(fjäll) renskötande man.
Men det kan också ses som den pastorala maktutövningens
svar på en oro för samebefolkningens fortbestånd då många kvinnor flyttade på grund
av sysselsättningsbrist i den rationaliserade renskötseln.798
Vid undantagande av mark skulle ersättningsprövningen flyttas från Kungl.
Maj:t
till en expropriationsdomstol vilket var en fråga som SSR hade arbetat för under flera
Det blev i så fall expropriationslagens regler som skulle gälla vid bedömandet av
värdet som togs utifrån minskningen av renskötselrättens värde vid intrånget.
annan förbättring som i praktiken riskerade bli verkanslös var förslaget om skydd mot
markanvändning till skada för renskötseln.
Här ansåg utredningen att lagen borde
jämkas mot den rådande situationen för den modernare rennäringen.
Men för att inte
hämma "utvecklingen inom renskötselområdet", inte minst för samernas eget bästa,
inskränktes regeln till att gälla inom året-runt-området och på marker som "faktiskt
nyttjas för renskötsel".799 Här framträder åter den ovanifrån kommande pastorala
maktutövningen "i samebefolkningens eget intresse" samt ett undvikande av frågor
kring repatriering eller återtagande av renskötselområden.
Även förslaget om en
fortsatt rätt för myndigheter att begränsa renbete inom vissa områden "för renbetets
bevarande" eller "renskötselns främjande" vittnar om en kvardröjande syn på
renskötarna som okunniga rörande vissa frågor.800
Trots att samiska organisationer och samfälligheter föreslogs få större inflytande
genom att en del av de uppgifter som åvilat lappväsendet överfördes till lappbyarna,
gavs renskötarna ändå inte förtroende för det kollektiva och renskötselområdet som
allmänning.
Men begreppet "renby" som utredarna valt framför det föråldrade
begreppet lappby ansågs från Samefolket vara mindre lyckat.
Dessutom hade SSR och
rennäringsnämnden börjat använda sameby som beteckning.
Men grundtankarna,
som sammanfattades i att samebyn skulle organiseras enbart med avseende på
renskötselns behov samt att jordbruket skulle ange normerna, dels för rennäringens
utövande, och dels för finansieringen av samernas organisationsväsende, ansågs stå i
798 Mörkenstam 1999, s. 182; Se även Anna-Lill Ledman, Att representera och representeras 2012, s. 97.
800 Ibid., s. 70f, citat se lagförslaget Kap 1, § 4.
"bjärt kontrast" till den inriktning som SSR hittills hade arbetat för.801 Namnförslaget
renby kan också ses med perspektiv i utredningens begränsning att inte gå in på
markrättighetsfrågorna, vilket de ändå gjorde genom sitt ordval.
Renby-begreppet
osynliggjorde de rättigheter och den historia som begreppet lappby och sameby, enligt
SSR, vilade på.802
De sakkunniga föreslog att renbyn inte skulle ägna sig åt någon annan ekonomisk
verksamhet än renskötsel av anledningen att man inte ville "blottställa de enskilda
samerna för ekonomiska risker" genom att ifall en viss verksamhet misslyckades,
kunde det gå ut över rennäringen.
Ville man syssla med annan ekonomisk verksamhet
gick det ju att bilda handelsbolag, enkelt bolag eller ekonomisk förening.803 Det var
emellertid just ekonomiska risker som ändå förelåg eller åtminstone hade gjort det
innan omställningen.
Utredningens ordförande af Klintberg presenterade förslaget vid SSR:s landsmöte
En av frågorna berörde varför formuleringen "områden för samernas uteslut-
ande begagnande" hade tagits bort i utredningens föreslagna lagtext.
Förklaringen "av
praktiska skäl" kan knappast ha insett att det var en oerhörd skillnad med "rätt till..."
och "uteslutande rätt".
Enligt utredningen skulle Kammarkollegiet, som förde kronans
och det allmännas talan, föra kronans ägaretalan och talan för den nuvarande
generationen i renbyn rörande nyttjanderätt.
Samerna borde, enligt betänkandet,
själva avlöna sin ombudsman i likhet med andra näringar.
Förslaget om lappfonden
överensstämde inte med lagutskottets rekommendationer, eftersom utredarna hade
starka sympatier för tanken på att samerna skulle bestämma över lappfondens medel.
Men den lösning man tänkt sig föreföll sedan olämplig då den tillkommit för rensköt-
selns förkovran och det skulle behövas olika organ för att ta hand om de olika
uppgifterna: rationaliseringsfrågorna och arbetsmarknadsmedlen.
Medelsanvänd-
ningen borde därför centraliseras till lantbruksstyrelsen.
Inflytandet över medlen till-
försäkrades sedan samerna, inte på grund av att de var medlens ägare utan för att
samtliga dessa tillgångar var specialdestinerade.
Utredarna ville inte skriva in en aktör
- SSR och landsmötet - i lagstiftningen som bestämde för samerna: "Den sortens för-
mynderi" ville man få bort.804 Ändå ville man få Lantbruksstyrelsen till överinseende
vid fondsmedelns användning.
802 Samernas Samepolitiska program 1969, s. 33.
Betänkandet SOU 1968:16 använder både lapp och same,
samer företrädesvis när hänsyftning sker åt samerörelsen.
Utredningen hade inskränkt sig till de frågor som handlade om rennäringen men
hade förordat ett upprätthållande av jakt- och fiskerätt i 10 år för de samer som måste
söka sig ut på annan arbetsmarknad.
Att rationaliseringstänkandet och förslagen till
avgångsvederlag som skulle minska antalet renskötande med nästan 30% torde få
inverkan på sådana frågor verkar inte ha tagits på fullt allvar i utredningen.
I en debatt
under landsmötet 1968 om betänkandet beklagade Anders Åhrén att SSR inte varit
representerat i utredningen.
Rättsfrågornas åsidosättande var en allvarlig brist.
Medan
Norge erkände "alder tids bruk" - urminnes hävd, utgick lagen i Sverige från tanken att
samerna fått sin rätt genom 1886 års RBL.
Dessutom tilläts samerna endast få makt
mot samerna själva, inte en reell samisk makt på riksplanet, genom att byastämman
föreslogs få befogenhet att begränsa antalet renskötande medlemmar i byn och
medlemmarnas renantal.
Snarare borde en utredning om minskningen av antalet
renskötande samer initieras och konsekvenserna för samekulturen.
I frågor om
begränsandet av antalet renskötande medlemmar skulle beslut hellre ske genom högre
instans.
I sitt remissyttrande kom SSR att förespråka möjligheten för icke renskötande
samer att upptas som stödjande medlem i sameby.805
En annan inskränkning av samernas självbestämmande i förslaget var att
rennäringsnämnden, som bestod av samer eller representanter för SSR, föreslogs
ändras till en rennämnd med en minoritet samer.
Utredarna ansåg det inte vara en
försämring, samerna skulle tvärtom kunna få ökat inflytande.806 På landsmötet ansågs
detta visa att samerna inte tycktes få något forum ovan byaplanet.807 Minoritets-
representation i rennämnden blev en försvagning.
Här riskerade utredningen att
anamma en söndra-och-härska teknik som kunde medföra splittring inom samebyar
och samiska samhällen, vilket i förlängningen legitimerade en fortsatt pastoral makt-
utövning.
Genom att neka SSR ett statsavlönat ombud och samer en jämställd
representation i rennämnden och samefonden, vilket utredningen i och för sig
förordar, undviker lagförslaget att ge ett reellt inflytande till den samiska befolkningen.
Nikolaus Kuhmunen ansåg att den nya lagen klippte bort de icke renskötande
samerna eftersom vissa grupper inte längre fick ha skötesrenar.
Sixten Persson anförde
att de icke renskötande också behövdes, renskötarna kunde inte ensamma bära upp
kulturen, det borde både finnas ekonomisk och kulturell trygghet.
Kuhmunen menade
att lagförslaget förstärkte den statliga administrationen och undvek att stärka den
samiska positionen.
Per Idivuoma förvånades över att utredarna inte upptäckt att
samepolitiska program 1969, s.
807 Samernas Samepolitiska program 1969, s. 19.
samefrågan inte enbart var en näringsfråga, men de hade dock i sina direktiv blivit
begränsade till näringsfrågorna.
af Klintberg underströk att rättsfrågorna, kultur-
politiken och samernas minoritetsposition i relation till storsamhället inte hade ingått
i utredningsuppdraget.
En skillnad i synsättet mellan SSR och utredningen är att samebyn som menighet
och deras urminnes rätt, att kollektivt och enskilt utöva vissa näringsfång, måste ges
plats i lagtexten.
Det var ett rättsutrymme samebymedlemmarna inte skulle behöva
starta bolag för.
Man ville inte bara likställa rennäringen med andra näringar, utan
även samebyn med andra menigheter och samfälligheter, samt att hänsyn måste tas
till "samefrågan" i ett större perspektiv.
Under 1966 inleddes på allvar prövningen av samernas rätt inför olika domstolar.
Förutom att Skattefjällsmålet inleddes, hade Mellanbygdens Vattendomstol avvisat de
krav på fallhöjder inom Saxälvens flodområde som samerna framställt i anledning av
Dabbsjöregleringen.
Motiveringen var att samebyar inte inför domstol kunde bevaka
intressen som låg utanför renskötselbedrivandet.809 En tydlig hänvisning till ett
kolonialt system som utsläckte renskötande samers rätt till vissa, för industrin
intressanta, naturresurser inom sitt åretruntområde.
I målet om Lossen hade Högsta
domstolen året innan beslutat att kammarkollegiet skulle tillvarata samernas
intressen.810
I Altevatnmålet om svenska samers överdämda betesmarker i Norge hade samernas
talan bifallits men överklagats till Høyesterett och även renbeteskonventionen av-
vaktade utfallet som kom i april.
De svenska samerna förklarades äga civilrättslig rätt
grundad på urminnes hävd till betesområdena i Norge.
Den civilrättsliga grunden
gällde också i förslaget till ny norsk reindriftslov.
SSR menade att denna grund skulle
även gälla i svensk renbeteslag.811 I Skattefjällsmålet var kronans formella ståndpunkt
att samerna saknade behörighet att föra talan om sina civilrättsliga rättigheter, att alla
äldre rättigheter klippts av på grund av renbeteslagarna.
Kammarkollegiet menade att
samerna hade att hålla sig till den rätt 1928 års lag gav dem.
I ett gruvmål hade
Ratukkagruppen inom Gällivare skogssameby tilldömts intrångsersättning genom
vattenöverdomstolen.
Det var en liten summa som dock var principiellt viktig eftersom
rensamer i andra rättsfall inte ansågs taleberättigade till anspråk på renbetesmark.
använde argumentet att kronan aldrig fört renar eller fiskat på de områden som
810"Resolutioner vid 1965 års landsmöte i Karesuando" i Sf 1965:3-4, s. 43-47.
811 Samernas samepolitiska program 1969, s. 64.
berördes, att kronan kunde föra talan för samernas rätt.
De rättsliga åtgärder som hade
vidtagits mot samerna ansågs bära en kolonialistisk prägel, där lagstiftaren följde ett
evolutionistiskt synsätt att samer betraktades som lägre stående, vars rätt inte skulle
tilldömas någon högre valör.812
Det blev tydligt att frågan om renskötselrätten inte kommenterades av alla
remissinstanser och de som gjorde det uttalade sig i en riktning som inte var över-
raskande.
Medan Domänstyrelsen ansåg att "renskötselprivilegiet" var en nyttjande-
rätt knutet till näringsutövningen, uttalade länsstyrelsen i Västernorrlands län att det
var otillfredsställande att samernas disposition över renskötselområdena inte helt var
fastslagen.
De sakkunniga hade enligt Länsstyrelsen i Jämtlands län, rätteligen intagit
statens ställning när det gällde spörsmål som också kunde härröras till de rättegångar
om samers rätt som pågick.813
Justitieombudsmannen gjorde en skrivelse till regeringen i början av 1966 om hur
staten hanterade samernas rättigheter, vilken överlämnades till de rennärings-
sakkunniga.
I SSR:s remissyttrande över betänkandet framgår att vissa valda delar av
JO:s skrivelse lagts in i betänkandet, medan de delar som preciserade samernas
rättssäkerhetsproblem inte relaterades.
JO förespråkade ett organ som kunde bevaka
samernas rättigheter, dels för rennäringen i sin helhet men också för varje lappby.
Lappväsendet och länsstyrelsernas "dubbelställning" underströks.
Dessa myndighet-
ers handlande kunde ibland svårligen uppfattas som opartiskt och långsamheten i
agerandet var ofta till nackdel för samerna.814 Denna risk för byråkratisk partiskhet
och tröghet togs inte upp i betänkandet, snarare fördjupades byråkratin då rennärings-
nämnden föreslogs att bli en rennämnd med minskat samiskt inflytande.
JO noterar också samernas absoluta vetorätt i 1898 års RBL gällande upplåtelser
för bete, slåtter och grustäkt, samt lagstiftarens övervägningar om att detsamma skulle
gälla för jakten och fisket, vilka emellertid kom att omgärdas av svagare vetorätt för
rensamerna.
Inom ramen för den agrarkoloniala diskursen fick samerna en vetorätt
som inte skulle utsträckas till att gälla vad som definierades som samhällsnyttigt inom
den industrikoloniala diskursen.
Det kan kännetecknas av införande av § 5 i 1928 års
RBL några decennier efter gruvetableringen i Kiruna.
Den bakvända historieskrivningen i betänkandet kritiserades av SSR.
Ett exempel
är att lappbyarna i utredningen föreslås upphöra när renbyarna trädde i kraft, vilket i
remissyttrandet anses som allvarligt och att det kunde innebära avklippta rättigheter
812 "Samernas rätt i domstolarna" i Sf 1968: 3-4, s. 43.
813 "Remissinstanserna och betänkandet" i Sf 1968: 10-12, s. 186f.
814 Samernas samepolitiska program 1969, s. 19-22.
bakåt i tiden.
Utredningen utgick från att lagstiftaren med 1886 års RBL instiftade
lappbyområden som om dessa områden och rättigheter inte förut existerat.815
Liknande argument kan riktas mot beskrivningen av områdena som förlorades genom
avvittringen i Jämtlands och Kopparbergs län, vilka genom kungliga brev i slutet av
1800-talet upplåtits till renskötsel, där repatrieringen av land omskrivs till en
utvidgning av renskötselområdet.816 Som om ingen renskötsel utövats där tidigare, ett
synsätt som även återfinns i Renbetesmarkutredningen.
Utredningens skrivning om
lämpliga lappbyindelningar817 visar också en historieskrivning som subtilt fråntar
samerna deras självständiga organisering, till fördel för statliga myndigheters
ingripanden och privilegieförläning.
Lappväsendet följde ibland motsägelsefulla idéer då det å ena sidan var satt att skydda
och bevara renskötseln, men å andra sidan i många ageranden utgick från att
renskötseln måste vika undan ifall jordbruk eller industri krävde det.
Patrik Lantto har
framhållit lappväsendet som både industrialiseringens tillskyndare och renskötselns
försvarare, där lappfogdarna underströk att utbyggnaderna skedde på statlig mark.
blev emellertid, allteftersom tiden gick och effekterna framträdde, mer benägna att
hålla med om att viss kompensation skulle ges till de samer som drabbades.
kanske främst den rationaliserade renskötseln som lappväsendet kom att försvara,
åtminstone vid slutet av 1950- och början av 1960-talet.
Lantto menar att utredningen
om vattenkraftens inverkan på rennäringen i Västerbottens län 1960 fann att det skulle
ge djupgående effekter på näringen, men att ifall skadeförebyggande åtgärder
genomfördes skulle de negativa effekterna ändå bli begränsade.
Utbyggnaderna kunde
tvärtemot välkomnas, då de åtminstone från lappfogden i Jämtlands län Bror Ejdemos
perspektiv, underlättade en omställning till andra sysselsättningsområden.818
Kvardröjande idéer i styranderationaliteten hos myndigheter, främst föreställ-
ningen om statens äganderätt till renbetesmarker och den därmed sammanhängande
idén om samernas renskötselrätt som ett privilegium givet av staten, påverkade
lappfogdarnas ämbetsutövning.
Ännu ett motsägelsefullt uttryck för den industriella
kolonialismens styranderegim, som tar stöd från den agrarkoloniala diskursen och den
pastorala maktutövningens etos, är att rennäringen - mitt i renskötselns
815 Samernas samepolitiska program 1969, s. 33f.
rationalisering - aldrig helt blir betraktad som en näring, även om lappfogdarna slut-
ligen förordar detta tillägg i vattenlagen.
Det främsta exemplet är det faktum att
rennäringen aldrig blir inskriven i vattenlagen jämte jordbruk, skogsbruk, fiske och
flottning.
När det däremot gällde aspekter som förenklade "samefrågan" för
myndigheter fungerade det utmärkt att betrakta och begränsa frågekomplexet till en
fråga som kretsade kring renskötselnäringen - som inte betraktades som näring i
egentlig mening - och jämställa med och utsätta den för konkurrens med andra
näringar, utan att samerna först fått igenom sina grundläggande krav på själv-
bestämmande.
Den diskursiva styrkan hos idén om att renskötseln måste vika undan om
samhällsutvecklingen krävde det, var grundad i en syn som övriga institutioner, vilka
lappväsendet samverkade med, också företrädde.
Det kan förklara varför frågan om ny
betesmark som reell kompensation inte blev aktuell, eftersom det inkräktade på andra
statliga och privata ambitioner i området som värderades högre.
Att inte erbjuda mark
som kompensation, kan då ses som en del av en rationaliseringspolitik gentemot
renskötseln, som förde med sig en avvecklingspolitik mot de samiska rättigheterna och
renskötselrätten kan därför ses rationaliseras.
Någon annan ekonomisk verksamhet än
ren-skötsel skulle heller inte få bedrivas utifrån renbetesrätten, vilket inskränkte
rättighetsutövandet och utvecklingsmöjligheterna för de personer som kom att förlora
lappbymedlemskapet.
Den industriella kolonialismens styrande framtvingar på så vis
en omvandling som är mer genomgripande och oåterkallelig, inte bara i landskapet,
utan även för samiska rättigheter på tröskeln till de samiska aktörernas frigörelse från
det koloniala förmynderiet genom den nya rennäringslagen.
Det innebär också att
både samer utanför och innanför samebyarna återskapas som koloniala subjekt i en
process som kunde verkat avkolonialiserande.
Men diskussionen om äganderätt till
land och vatten blev avfärdade i rennäringsutredningen.
De förhoppningar som hade
fästs vid ersättningar i bestående värden kom att avsmalnas till kompensationer i
skadeförebyggande åtgärder.
Ett förfarande som redan hade praktiserats under lång
tid.
Resonemanget om att effektivisera renskötseln hade rötter i den inverkan som
industrialiseringen av vattnen tilläts ha på renskötseln, genom att "marker i nationens
intresse skulle nyttjas för ändamål som tillskrevs större värde än renskötseln".819
Synsättet ledde i sin tur till en uppvisning i hur anpassningsbar renskötseln var och
hur andra intressen också kunde samsas i ett redan fragmenterat område.
ersättningar från exploateringar fick finansiera rennäringens rationalisering blir även
tydlig i rennäringssakkunnigas syn på att statligt administrerade stödåtgärder delvis
utgick från statens lappfond och "även framledes [bör] en väsentlig del av stödet till
rennäringen finansieras på detta sätt."820
Något som blir tydligt under 1950-talet är den förändrade synen på
skogsrenskötseln.
Ulf Mörkenstam har uppmärksammat hur myndigheter ändrade
inställning till skogsrenskötseln, som förut ansetts vara en avart av ett mer genuint
helnomadiskt levnadssätt, vilket hade att göra med rationaliseringen och
effektiviseringen där utnyttjade sammanhållna marker var positivt framför alltför
arealkrävande driftsformer.821 Patrik Lantto har framhållit att den organisering av
renskötselarbetet som skedde i skogslappbyar blev vägledande för förslag till för-
ändringar.822 Det kan ses vara ett resultat av ett förändrat etos, vad som premieras
utifrån det som passar in i epistemet om rationalisering och som ger upphov till nya
identifikationer kring de skogssamiska renskötarna.
Ett etos som fortfarande var rådande från den agrarkoloniala diskursen var tanken
om att staten ägde renbetesmarkerna, eftersom det ansågs att nomadiserande urfolk
inte kunde upparbeta äganderätt till sina marker.
Detta korresponderade med en
identifikation av att detta folk som ägande bristande förmåga att fatta kollektiva beslut
och att hantera pengar, som i sin tur legitimerar en fortsatt pastoral maktutövning.
vissa fall tilläts inte renskötare föra talan i vattenmål, som i Lossen-målet.
tydligaste exemplet är praktiken kring ersättningarna för förlorat renbete, där
kommande generationer renskötare även ansågs drabbade av exploateringarna och att
lappfonden skulle förvalta ersättningarna för förlorad renbetesmark.
Inte ens SSR:s
initiativ till en fond med samiskt självbestämmande till renskötselns och samernas
bästa kunde erkännas, vilket understryker den ihållande förmyndarattityden.
De tidiga utbyggnaderna åsidosatte frågor om renbetesmarkernas värd-ering i
uträkningarna för att ernå tillstånd.
I många fall ansågs det bara kunna göras korrekt
i efterhand.
Ersättningar från överdämt och förstört bete gick till Statens lappfond där
det kunde användas till renskötselns fromma i hela landet och för framtida generation-
er, medan ersättningar gällande utrustning och förlorat fiske kunde ges till lappbyns
kassa eller till enskilda renskötare.823 I fallet med den tredje dämningen av Suorva
uppstod en dispyt var medlen för förlorat bete skulle placeras, i Lappfonden, byakassan
eller hos det drabbade enskilda hushållet.
Den sistnämnda möjligheten avvisades av
Vattenfall 1958 med argumentet att sådan kompensation inte var en civilrättslig fråga,
utan en administrativ fråga.824
Inblick mot Malmesjaure genom en av de fyra utloppsdammarna.
Foto: Författaren
Med Högsta domstolens prejudicerande dom 1961 i målet om Malmesjaures reglering,
där Östra Kikkejaure krävde ersättning för förstört bete, tillerkändes lappbyn ställning
som juridisk person med villkoret att de hade byafullmäktige.825 Enligt 1928 års RBL
kunde fullmäktige tillsammans med ordningsmannen som ordförande agera å lapp-
byns vägnar.
Trots föreskrifterna var det väldigt få lappbyar som hade fullmäktige,
vilket allvarligt begränsade deras möjligheter att planera verksamheten och tillvarata
sina rättigheter.
Samefolket propagerade för tillsättning av fullmäktige i början av
1960-talet och trots oro för maktkoncentrationer inom byarna hade de flesta
genomfört fullmäktigetillsättningar 1963.826 Trots att renskötselrätten sedan 1971 års
lag är av uttalat civilrättslig karaktär fördelas ändå en viss del av ersättningen till
Samefonden, vilket är ett förfarande som följer en i tiden och rummet upplöst
fördelningsprincip och visar på den kollektiva karaktär som renskötselrätten förlänas.
Olika naturskyddsorganisationer samarbetade initialt med SSR, men med tiden
visar sig en spricka i allianserna med organen på riksnivå gällande vissa frågor, där
både en traditionell renskötsel och en mer rationaliserad ser sig trängd av
naturskyddarnas strategier.
Bland de argument och förslag som lades fram av
naturskyddsaktörer på riksnivå, bland annat att man inte tog strid för redan reglerade
vattendrag eller vattendrag i reglerade vattensystem, framstår närmast en ekokolonial
diskurs gentemot rensamerna.
Renskötarnas och samernas mer juridiskt grundade
kritik mot staten och motstånd mot exploateringar under 1960-talet kan ses utgöra ett
hot, inte bara mot utbyggnadsbolag utan även mot en del tidigare samarbetspartners.
Att politik och praktik främjar och förutsätter identitetsformer ska, som tidigare
nämnts, inte förväxlas med ett reellt subjekt, subjektivitet eller subjektsposition;
styrningsregimer bestämmer inte former av subjektivitet, snarare lockar de fram,
främjar, understöder, premierar och tillskriver olika kapaciteter, kvaliteter och status
till olika aktörer.827 Styrningsregimens syn på samerna som renskötare höll visserligen
i sig, men gavs med tiden och epistemet om rationalisering, en arbetslivsframtoning
till skillnad från den mer näringskulturella föreställning som genomsyrade myndig-
heternas syn i början av 1900-talet.
Men myndigheterna gav varken gehör för JO:s eller
SSR:s krav på att samerna skulle bli behandlade utifrån ett fackligt synsätt trots, eller
på grund av, att de saknade sanktionsmöjligheter.
Tvärtom skapade arbetslivs-
identifikationen ett problem, då SSR liknades vid en fackförening och nekades därför
att få ett av staten avlönat ombud och inflytande över lappfonden.828 I utredningar
under perioden framställdes renskötseln som ett särintresse.
Rennäringen kan även
ses vilja frysas i tiden gällande renantalet, som inte tilläts höjas genom att repatriera
marker som tagits i anspråk på annat sätt, vilket implicit innebär att renskötarna måste
bli färre.
Myndigheter och det samiska motståndet talar utifrån närmast inkommensurabla
positioner, men motståndet anpassar sig ibland till den industriella kolonialismens
batteri av ekonomiska argument och talar även i företagsekonomiska termer.
Argumentet att renbeten får värde endast genom renskötseln artikulerades.
"Idkare av
denna näring blir alltså rätta ägare till ersättningar för renbeten."829 Men på vissa
punkter går inte renskötarnas kunskap om och syn på naturen att översätta till den
828 Eriksson, Torbjörn, "Svag radiodebatt om samerna", i Sf 1968: 1-2, s. 11ff.
829 Protokoll från SSRs landsmöte i Arvidsjaur 14-17/6 1962, bilaga 9b, "Rensamernas rättskrav", s. 4f.
industrikoloniala diskursen.
Med lappväsendets tjänstemän fanns förvisso en samsyn
gällande renbetenas kvaliteter och känslighet.
I diskussionerna om omätbara värden
fanns en samsyn både med naturskyddare och jordbrukande befolkning.
Men att till
fullo väga in förlusterna av det omvandlade, industrialiserade landskapet och dess
konsekvenser för rennäringen och det samiska folket krävde en insyn i det samiska
samhället som bland andra SSR kunde förmedla, men som de inte beviljades.
Vid
början av 1960-talet hade myndigheter börjat erkänna SSR som representant för samer
som grupp.
Att utredningen om rennäringslagen inte ger SSR det uppdrag eller
erkännande som kunde förväntats vid decenniets slut, kan ha sin förklaring i den
alltmer utmanande argumentation som fördes kring rätten till land och vatten.
även ses i att icke-renskötande samer börjat samla sig i grupper som utmanade SSR
som förbund för alla samer.
Jämte förslagen till samiskt självbestämmande enbart inåt
den egna gruppen och inte över kultur-, närings- och ekonomiska frågor visar på ett
styrande i söndra och härska-tekniker, istället för att ge reellt inflytande till samer över
deras egen situation.
Under slutet av 1950- och början av 1960-talet utfördes en rad utredningar som hade
betydelse för rennäringen i ljuset av industrialiseringen av vattendragen och naturen.
De förhoppningar som hade fästs vid ersättningar i bestående värden kom att
avsmalnas till kompensationer i skadeförebyggande åtgärder.
När utredningen om
renbetesmarkerna väl kom till stånd upphörde inte exploateringarna, vilket var ett
krav redan vid efterfrågandet om regionplaner.
SSR blev alltmer etablerat som
företrädare för samerna som grupp och även för renskötselns intressen.
Därigenom
blev samarbetet ibland svårt med naturskyddet vars agenda inte alltid sammanföll med
renskötselns intressen, bland annat gällande nationalparker och rovdjur, men också i
motståndet mot dämningar av fjällsjöar, där orördheten var det viktigaste för
naturskyddet.
Mot slutet av perioden är utredningen kring den nya rennäringslagen en möjlighet
att studera styranderationaliteten i den industriella kolonialismens tidevarv.
Upp-
draget begränsades till att utreda frågor som inte hade att göra med rättigheter till land
och vatten på grund av pågående rättsfall.
Utredningens förslag kan ses som ett bokslut
över en epok där samerna under den industriella kolonialismens tvång anpassat sig till
fragmenterade marker och inkorporerats i moderniseringen, utan att erhållit
inflytande över sin egen situation.
Då samernas mångåriga politiska mobilisering ledde
fram till ett riksförbund blir detta först mött med misstanke, sedan ett försiktigt
erkännande, för att sedan bli avfärdat som en fackorganisation för vissa samer.
INDUSTRIELL KOLONIALISM GENOM
VATTENKRAFTUTBYGGNAD
Sörlänningar /.../ brukar efter några minuter framkasta
frågan "hur många renar har ni".
För min del faller det sig ej
in att svara på den anslutna frågan.
Men jag skulle kunna
svara "har inte sånt.
Men strängt taget är det jag, som enligt
ärvdabalken är ägare till fallhöjden till Stalons kraftverk."
Erik Nilsson-Mankok, För vilken etnisk befolkning planeras det, 1980, s. 9.
Det inledande citatet av Erik Nilsson-Mankok, som ingick i SSR:s vatten-
regleringskommitté och senare Storuman-gruppen, belyser beröringspunkter mellan
fördomar och kunskapsbrister i majoritetsbefolkningens sätt att bemöta samer som
enbart renskötare, och hur staten genom dess lagstiftare, myndigheter och ämbetsverk
har utformat, styrt och institutionaliserat rennäringen.
I denna samman-fattande
diskussion vill jag först göra några samtidsreflektioner i förhållande till de
frågeställningar som har analyserats genom undersökningen.
Hur den industrikoloniala diskursen som studerats här har raffinerats till en
ekokolonial diskurs, kan jämföras med den utveckling Jonas Anshelm beskrivit som
en övergång från industrimodernitet via ekologisk mot-modernitet till ekologisk
modernisering.
Den "förlösande formeln" för att kombinera industrimoderna antag-
anden med kraven på ekologiska hänsyn, kom med Brundtlandkommissionen 1987.830
Enligt den ska en hållbar utveckling stödja sig på såväl ekonomisk, som miljömässig
och social utveckling.
Detta på grund av att miljön länge fick stå tillbaka för de övriga
aspekterna.831 Men bland de argument som används i Sveriges och Europas klimat-
och hållbarhetsarbete efter millennieskiftet tenderar ekonomiska och miljömässiga
aspekter, definierade utifrån ett globalt perspektiv, att överskugga de sociala,
åtminstone för vissa delar av landet och befolkningen.832
831 Lennart J. Lundqvist, "Ekologiskt integrerad politik" I Jagers, Sverker C., (red.)
Hållbar utveckling som
politik.
Om miljöpolitikens grundproblem 2005, s. 87f.
832 Som belysande exempel står regeringsbeslutet att bevilja bearbetningskoncession i Rönnbäck efter en
överklagan i förvaltningsdomstolen.
Regeringen anser att riksintresset för mineral väger tyngre än
rennäringens riksintresse.
Miljöriskerna har åsidosatts men också en lokal självhushållningsekonomi som har
stor betydelse för den långsiktiga, sociala hållbarheten.
Det ekonomiska och sociala utifrån kortsiktiga
arbetstillfällen i gruvan har fått företräde framför den månghundraåriga rennäringen.
Sedan FN:s klimatpanel etablerades 1988 har metoder för att hantera klimat-
förändring, dess orsaker och konsekvenser, varit på den politiska agendan för många
stater.
I Sverige och Europa har lösningar sökts i det som uppfattas vara förnyelsebara
och miljövänliga energikällor som en viktig del i en anpassning till klimat-
förändringar.833 Införandet av elcertifikatsystemet i Sverige 2003 syftade till att öka
produktionen av förnybar energi.
Systemet ger fördelar till bland annat vindkraft, torv
i kraftvärmeverk samt viss vatten-kraft för att underlätta utbyggnaden av dessa energi-
källor.834 Sedan 2008 arbetar EU med ett energi- och klimatpaket för att minska
fossilbränslebaserad energiproduktion där Sverige till 2020 föreslås öka sin andel av
förnybar energi från 40 till 49%.
I dagens ekomoderna hållbarhetsdiskurs, där tillväxt och miljöhänsyn snarast anses
förutsätta varandra,835 konstrueras Sápmi åter som en koloni i norr som resurs inte
bara för nationen Sverige, utan också för hela världen att utnyttja.836 En föreställning
som även var rådande för hundra år sedan, men då med ett strikt nationellt perspektiv.
Dagens ekomoderna diskurs riskerar att skapa en ekokolonialism gentemot samer och
Sápmi,837 vilken kan föras tillbaka till den industrikoloniala diskurs som rådde under
större delen av 1900-talets vattenkraftutbyggnadsepok.
Konsekvenserna av denna
omvandling och industrialisering av den fysiska miljön till följd av olika energikällors
utbyggnad är en pågående problematik, belägen på avstånd från dem som idag gynnas
av en miljövänlig elproduktion.
Glest befolkade kraftkommuner producerar el för
städer och storstadsregioner, där beskattningen av produktionsuttagen inte längre
ligger på en lokal nivå utan på en statlig.838 Det är alltså inte miljöhänsyn i sig som är
problematisk för rennäringen, utan en ekomodern diskurs där hållbarhet, ekonomisk
såväl som miljömässig, förutsätts underbygga varandra.
I denna diskurs riskerar andra
värden att inte tas med i beräkningarna, värden som svårligen kan kombineras med
ekonomisk hållbarhet definierad utifrån ett globalt perspektiv, däribland miljö- och
kulturhänsyn, exempelvis renskötselns betydelse för den samiska kulturen.
I sammanhanget kan det uppmärksammas att den statliga utredningen om de
gångna tidernas tillstånd enligt vattenlagen inte har någon sakkunnig eller represent-
833 http://europa.eu/pol/clim/index_sv.htm [2013-12-07]; http://energimyndigheten.se/sv/Forskning/
834 http://energimyndigheten.se/sv/Foretag/Elcertifikat/Om-elcertifikatsystemet/ [2011-11-24].
836 Se Annie Lööf & Lena Ek "Hållbarhet kräver gruvor" I Dagens Industri, 12/2 2013.
837 Hugh Beach har använt begreppet för att fånga uppfattningen hos många samer om att den ekologi som
framhålls både i medier och bland beslutsfattare blir ännu ett kolonialt verktyg där samernas rättigheter
kommer i skymundan.
838 Rolén 2000, s. 34f; Hans Hedin "Vattenfalls utbyggnadsplan 1962" i Västerbotten 2008:2, s. 31.
ant med från rennäringen.
Men däremot finns sakkunniga från älvräddarrörelser,
jordbruket och fiskeintressenter.839 Betänkandet har det lovande namnet Ny tid ny
prövning, men sett utifrån det osynliggörande av samer och rennäringen som präglat
den svenska vattenkraftutbyggnadspolitiken, kan frågan ställas, vad är det som är nytt?
EU:s Vattendirektiv har gett en viss inriktning på utredningsuppdraget om bevarande
och förbättrande av vattenmiljön i grund- och ytvatten, men eftersom jordbrukarnas
riksförbund är representerat genom sin förbundsjurist, följer den befogade frågan,
varför inte SSR är representerat.
De argument som användes för vattenkraftutbyggnad under det tidiga 1900-talet tog
avstamp i nationens och industrins intressen.
Styrningen av politikområdet kring
vattenkraftutbyggnad kom snart att manifesteras i den exploateringsvänliga vatten-
lagen och speciella vattendomstolar för bedömningen av frågorna.
Detta har av Eva
Jakobsson ansetts ge industriintresset ett övertag då domstolarna utrustades med
teknologer, vattenrättsingenjörer tillsammans med vattenrättsdomaren men även två
lokala nämndemän.840 Ett nytt institutionellt ramverk som, när det gällde utbyggnader
i renskötselområdet, kunde ta stöd av det ramverk som renbeteslagen samt förmynd-
eriet genom lappväsendet utgjorde, där de senare var utformade inom en agrarkolonial
diskurs.
Under den tidiga storskaliga industrialiseringen av vattendragen i renskötsel-
området som har studerats här, har en förändring kunnat utläsas från vad jag kallar en
agrarkolonial diskurs, till en industrikolonial diskurs.
Skillnaderna kan sökas i en
förändring i styrandets etos, de värderingar som är inneslutna i och som investeras i
den tillfälligt vinnande diskursen.
Men som Mitchell Dean understryker bör styrnings-
praktik inte ses som uttryck för värderingar, utan snarare som en del av retoriken som
ger styrningsregimer en särskild mening i samspel med karaktäristiska sätt att tänka,
synliggöra och identifiera.841 I den industrikoloniala diskursen och dess styrnings-
praktik är det en ny näring - industrin - och en nationell självständighets- och
moderniseringstanke som ska främjas i skuggan av första världskriget.
En viss distans-
ering sker från den förra modernäringen - jordbruket - men med etnisk blindhet hos
flertalet myndigheter, prioriteras jordbruket och renskötseln förflyttas än längre bort i
den koloniala diskursen.
839 SOU 2013:69 Ny tid ny prövning.
Utifrån den första delstudien syns de tidiga utbyggnaderna i renbeteslanden i
Norrbottens län ha försiggått utan att varken lappväsende och renskötare fått sätta sig
in i frågorna.
Men i Jämtland involverades renskötseln på ett tidigt stadium, vilket har
analyserats utifrån att även det passade statsmakten bäst, eftersom det dels var ett
utländskt bolag som var utbyggare, dels innebar det att andra obligatoriska utgifter
kunde undvikas.
Om jämförelsen mellan Porjus och Nean nyanseras, framträder olika
utgångspunkter där området kring Nean kan betraktas som mer uteslutande ren-
skötselns marker, om än i ett bruksrättsperspektiv då inga nybyggen låg kring den
tilltänkta uppdämningen.
I Porjus fick Vattenfallsstyrelsen förhandla med den samiske
nybyggaren vid dammfästet.
Trots att Porjus ligger ovan odlingsgränsen inom året-
runt-området för renskötseln, kan detta ha medfört att den statlige utbyggaren inte
trott sig behöva göra något utifrån ett renskötselperspektiv, eftersom nybyggen inte
skulle uppföras där det störde renskötseln.
Om den samiske nybyggarens förfäder
slagit sig ned på sitt gamla viste, mitt i bästa renbetes- eller flyttbetesland, samt att
andra samer gärna tog in hos släktingar och fränder utefter flyttvägen, förtäljer inte de
källor jag har studerat.
Däremot framkommer att Porjus var ett viktigt område för
renskötseln, man gick över älven med renarna och det fanns viktigt bete i närheten av
vad som skulle bli Porjus förråd.842 Detsamma framkommer också kring senare
ingrepp vid Porjus och Harsprånget.843
Med dessa aspekter kan Vattenfallsstyrelsens, häradsrättens och övriga aktörers
agerande tolkas som okunskap eller ovilja att uppmärksamma renskötselns rättigheter
i området.
Agerandet tar stöd både mot den tidigare agrarkoloniala diskursen, där det
fastställdes att renskötare inte kunde upparbeta äganderätt till land, och mot en
industrikolonial diskurs med förförståelse för jordbrukets och vissa andra näringars
Inom båda diskurserna återfinns epistemet och argumentet om "det
allmännas bästa" eller "det kollektivt goda".
Det är det geografiska perspektivet i vilka
som innefattas i detta kollektiv som successivt flyttas utåt, från en parallellteori med
renskötsel och jordbruk sida vid sida, till vad som gagnade nationens bästa.
ekokoloniala diskursen är siktet förflyttat till hela världen.
Jordbruket var moder-
näringen som gynnade fiskala intäkter till staten, medan industrin kom att fylla
moderniseringstanken med innehåll.
Så länge renskötselns huvudsakliga motpart var
842 HLA, LNNA, B I:1 Concept protokoll III 1910-1918, 342, Utkast till protokoll Jokkmokk, 1/2 1911; EII:1a,
Erik Nilsson Kuoljok m. fl.
till Lappfogden, 16/5 1911; BI:1, Concept protokoll III 1910-1918, 412, Utkast
protokoll sammanträde med lappbyar i Gällivare socken, 28/12 1914; Bok IV, 718, 720, Yttrande till KB 12/2
1915; Bok IV, 777, Svar från KB, Walter Murray, 15/3 1915; HLA, LNSA, AI:2, Protokoll fört vid sammanträde
med Jokkmokkslapparna 1-3/2, 1918.
843 HLA, NLLA, DIb:36, Utredning av de skador, som kunna antagas uppkomma på renbete genom
det lokala jordbruket, kunde renskötseln hävda sig på ett annat sätt än när renskötseln
vägdes mot en storskalig industrialisering och det nationella kollektiv som gynnades
av den.
I vattenmålen och dess dokument kunde staten också bekräfta sin äganderätt
genom synlighet inför domstol.
Motsägelsefullheten i argumenten om det allmännas bästa i den industrikoloniala
diskursen kan belysas av åsidosättandet av glesbygdens invånare och frånvaron av
ömsesidighet.
Det kollektivt goda tillkom inte alla, åtminstone inte samtidigt, vilket
kapitel fyra visar.
George Manuel och Michael Posluns har påpekat att det koloniala
systemet är ett sätt att ta makten över människor i namn av det allmännas bästa.844
Vem var förmögen att avgöra vad som var det bästa för en uppfattad allmänhet, och
vilka inkluderades ens i detta kollektiv under början och mitten av 1900-talet i Sverige?
Bakom uttrycket står en universalism hos de som definierar det kollektivt goda, vilkas
utgångspunkt är en priviligierad majoritetsposition.845 Argumentet om det allmännas
bästa återkommer genom hela undersökningsperioden men fylls med olika innehåll.
början av undersökningsperioden togs spjärn utifrån nationens bästa, som ansågs
synonymt med allas bästa utifrån en överlagrad syn på medborgarna, på tröskeln till
det demokratiska genombrottet, som undersåtar i snar likhet med James C. Scotts
auktoritära högmodernism.846 Under andra världskriget och de följande åren fanns en
mer demokratiserad moderniseringstanke parallellt med upprätthållandet av nation-
ens självständighet på kraftförsörjningsområdet.
Det allmännas bästa fylldes med
demokratisering av eldistributionen som legitimerade en omvandling av landskapet
primärt för industrins elektricitetsbehov.
Ransonering av elkonsumtionen användes
länge som argument, men också att de ingrepp som skulle göras var av tillfällig
karaktär vilket ger ytterligare tyngd åt epistemet om det allmännas bästa.
ersättningar och regleringsavgifter för krislagsprojekt blev lagfäst, balanserades det
allmännas bästa att bli mer ömsesidigt, vilket även legitimerade att lagen användes på
ett sätt som från början inte var avsikten.
Användandet av lagar för att nå vissa mål var en metod inom den industriella
kolonialismens styrningsrationalitet, särskilt vid tiden kring de båda världskrigen.
stater agerar på det viset är kanske mindre konstigt men kapitel fyra visar ändå hur
stort inflytande vissa aktörer fick, aktörer som kan kopplas till ett marknadsintresse,
medan traditionella intressens aktörer fick mindre gehör.
De offentliga intressena
kopplades samman med marknadsintresset och även i den följande opinionen mot
844 George Manuel & Michael Posluns, The Fourth World: An Indian Reality, New York, Collier Macmillan
vattenkraft under 1950- och 1960-talen, framstår marknadens aktörer och det
offentliga intressenas samexistensform som närmast självklar.
Den traditionella sfären
kunde identifieras som ett mer begränsat och omodernt särintresse.
Vattenlagen kom
till under första världskriget och vid andra världskrigets utbrott stiftades den tillfälliga
krislagen på initiativ av utbyggare, statliga Vattenfallsstyrelsen, privata och
kommunala bolag.
Det tillfälliga kom att prägla rättspraxis och den följande lag-
utvecklingen på området, exemplifierat i att regleringsavgifter infördes för tillfälliga
regleringar 1943, och förändringen 1952, då deldomar kom att tillämpas även i den
ordinarie vattenlagen för att uppnå snabbare behandling i domstol.847 Samtidigt
skapades ändå en möjlighet för sakägare att få mer insyn, som en kompromiss, i likhet
med att ersättningarna för tillfälliga regleringar legitimerade en fortsatt forcerad
industrialisering.
Att vissa lagar gavs prioritet över andra var också en vattenkraftutbyggnadspraktik
i renskötselområdet där VL användes gentemot renskötselområdet i den tidiga
perioden, fram till RBL 1928 och § 5 som tillät undantagande av renbetesmark för
industriella syften.
Då prioriterades RBL:s paragraf framför VL, vilken kom till pass
för att undvika andra förfaringssätt.
Gällande § 5 drevs förmynderiet till sin spets då
undantagande skulle ske enligt bestämmelser som gavs av Konungen, vilket betydde
att samerna fick inte själva bestämma hur ersättningen för undantagandet skulle
användas.848
Samernas rättigheter blev i vissa uttalanden omskrivna i termer av ett privilegium
givet samerna av staten, det så kallade "lapprivilegiet".849 Lapprivilegiet har i de
studerade fallen inte uttryckligen använts som argument för utbyggnader men det kan
ses ha underlättat för staten att hänvisa till en nyttjanderätt given av staten, snarare än
till en urminneshävds rätt av "icke-prekarisk natur".850 Lapprivilegie-idén kan ses i
kontrast till uttalanden i 1882 års lappkommitté, där samerna ansågs vara de första
innehavarna till markerna och hotade av kolonisationen, vilket motiverade en sär-
lagstiftning för att skydda samernas renskötsel.851 I 1928 års lag var privilegiet tydligt
uttalat och denna idé legitimerade på ett annat sätt än tidigare att renskötseln skulle
vika undan för jordbruk och industriell utveckling.
Att renskötarna hade en civil-
rättsligt grundad rätt till marken togs inte i beaktande, även om det förekommer drag
847 Elkraftförsörjningen SOU 1954:12, s. 166.
850 UTR, NVD, Ans D. 3/1919, avd I: Anförande av kammarrådet T. Wohlin med bilaga, 1922-03-21, aktsid.
av detta i olika utredningar.852 En annan aspekt är också att med den bakomliggande
synen på samers rättigheter som ett privilegium hos lagstiftare och myndigheter,
möjliggörs också att dessa rättigheter kunde nonchaleras eller att de inte tarvade
samma hänsyn vid olika förfaranden.
Huruvida motivet bakom privilegie-idén var att legitimera expropriering av same-
land går bara att spekulera om.
Vid denna tid borde staten ha insett de ekonomiska
vinster som låg i att åsidosätta samernas rätt till markerna genom att slippa ett laga
expropriationsförfarande som skulle innebära ersättning till samerna, vilket kan vara
en anledning till införandet av § 5 i 1928 års RBL.
Paragrafen blir en kunglig ange-
lägenhet utanför domstol, där odlingsgränsen blev markör för renskötares
betesrättigheter.
Vid 1917 års revidering av 1898 års RBL pågick en anpassning av en
äldre vattenlagstiftning till modernare förhållanden, vilket resulterade i en industri-
vänlig vattenlag 1918.
I denna lag fanns inte renskötseln med bland de viktiga näring-
arna att förhålla sig till, trots medvetenheten om att områdena som hade störst
potential i vattenkraftsammanhang låg just i renskötselområdet.
Osynliggörande och
omskrivning av rättigheter och historia kan ses som en metod för den industriella
kolonialismens styranderationalitet.
Ofrånkomligheten i den tänkta industrialiseringen var både ett argument för
exploatering och ett resultat av epistemet det allmännas bästa.
Det ligger därför bakom
hela exploateringstanken, att det tänkta var ofrånkomligt för att det ansågs samhälls-
förbättrande.
Bolagen började många gånger bygga på land eftersom utbyggarna var
säkra på att få sin vilja igenom, åtminstone i modifierad skala som vid Suorvas första
dämning och vid Kultsjön.
Det förfarandet gjorde avvägningen besvärlig för
vattendomstolarna eftersom det investerade (stats) kapitalet kunde spolieras vid ett
avslag.
Under kriget blev många av de tillfälliga regleringsdammarna ofrånkomliga
genom sin existens i landskapet.
Förändringen hade redan skett och dess permanens
blev ofrånkomlig.
Ofrånkomlighetens mantra korresponderar till den apoteos som
Anshelm beskriver i implementeringen av kärnkraften, där tekniken och dess fram-
bärare förgudades.853 Tilltron till tekniska och sociala ingenjörer som planerade
samhällsförbättrande åtgärder, fängslade landskapet och de människor som levde och
verkade där i en utveckling de inte tilläts råda över.
Det skapades en ofrihet som liknar
en våldshandling, i Foucaults termer, trots, eller på grund av, att viss lokal kunskap
användes strategiskt för att uppnå målen, samtidigt som annan lokal kunskap osynlig-
Att synliggöra och läsliggöra frågor eller problem är en slags manipulation, menar
James C. Scott, eftersom det handlar om att smalna av en annars ogripbar helhet.854
Hos Scott ligger fokus på statliga interventioner i samhället, men kan även inbegripa
politik och lagstiftningsarbetet, där delstudierna i föreliggande undersökning pekar på
ett osynliggörande av renskötseln, renskötare och samer i allmänhet, i frågor om
vattenkraftutbyggnad.
Samer och samefrågor tillhörde ett specifikt politikområde och
vattenkraftutbyggnad tillhörde ett annat.
Utvecklingen inom de båda politikområdena
framstår som åtskilda från varandra.
Frågan varför, kan svårligen besvaras men borde
åtminstone uppmärksammas.
De nationalekonomiska argumenten som även tog stöd
mot epistemet om det allmännas bästa vägde alltid vågskålen till rennäringens nack-
del.
Renskötseln, samisk kultur och samiska rättigheter värdesattes aldrig tillräckligt
för att stoppa utbyggnadsprojekt, vilket är ett förhållande som råder än idag med
Rönnbäckgruvan som ett tydligt exempel.
En industrikolonial styrning möter inte
individer eller näringar från deras egen horisont, utan jämför med ojämförbara enhet-
er till industrins och centrums fördel i en centrum-periferi relation.
Var det strategiska
avgöranden angående naturresursexploatering eller var det nonchalans och etnisk
blindhet som styrde styrningen?
Samspelet mellan de ekonomiska bevekelsegrund-
erna och de identifikationer som fästs vid aktörerna som osynliggjordes kan möjligen
ge mer svar på frågorna.
Rätten att utnyttja naturen har utvecklats utifrån ett perspektiv inriktat på äganderätt,
som i vissa områden fört med sig en omdefiniering av gemensamma resurser till privat
eller statlig egendom.855 Resonemanget förutsätter en viss motsättning mellan
begreppen statlig egendom och gemensamma resurser, vilket kan sägas föreligga
mellan samerna och staten, urfolk och kolonialmakt.
Med 1918 års vattenlag kunde
både enskilda ägare men även allmänningars fallrätter tvångsanslutas till en enkel
kraftutbyggande majoritet.856 Den rättsliga processen kring Porjus kraftverk utspel-
ades emellertid innan dess, men avvittringen i Lappmarken hade tillskrivit kronan
vattenrätten, eftersom det hade avstyckats utmål, fastigheter för tänkta kraftverk eller
dammfästen, från sina stamhemman.
Vattenrätten innefattade inte explicit rätt till
kraftutvinning, snarare ingrepp för att upprätthålla de allmänna intressena i
855 Matsui, Kenichi, Native Peoples and Water Rights.
vattendraget.
I frågan om Porjus fallrätt omdefinierades och moderniserades de
allmänna intressena, bland annat farledens öppethållande, till att inkludera
kraftutvinning.
Vattenfallets kraft omvandlades till statlig egendom genom kraftverks-
bygget.
Det offentliga intresset ställer sig därmed i motsats till det traditionella.
Vattenlagens regler fungerade även de som en omskrivning av enskilda och
gemensamma resurser till större privatägande eller statlig egendom.
I fallet med
renskötselrätten som kollektiviserats i 1886 års lag blev fallrätter som låg inom
lappbyars områden vid en industrialisering omvandlade till privat eller statlig egen-
dom beroende på vem som var utbyggare.
Det gäller även utifrån den rättsuppfattning
om samebyn som bärare av rättigheten till renbete som SSR hävdade som samisk
rättsuppfattning under 1960-talet.857
Ett problem som framkommer i analyser av renskötselrätten är svårigheten att
förena dess kollektiva karaktär med individers rättigheter.
Svårförenligheten mellan
kollektiv rätt och enskild rätt kommer också till uttryck i urfolksrätten som utvecklats
inom internationell rätt.858 I den svenska rennäringspolitiken har kollektivisering varit
tongivande sedan den första renbeteslagstiftningen.
En kollektivisering som många
gånger förfördelar samer.
De som tvingades byta individuella rättigheter mot andel i
lappbyn, sedermera samebyn, blev förfördelade i fråga om ersättningar från olika slags
exploateringar, där kollektivet aggregerades upp till en riksnivå men också beräknades
innefatta framtida generationer.
De som hamnade utanför bymedlemskapet förlorade
helt sina rättigheter i området.859
Myndigheternas kollektiva behandling av renskötselns utövare är framträdande i
fråga om vattenkraftutbyggnader i renskötselområdet.
Det ger upphov till frågeställ-
ningar som övergripande kan sägas röra renskötselrättens utveckling i en
kolonialiserings- och senare avkoloniseringskontext.
Hur har till exempel praxis i
vattenmål påverkat synen på denna rätt, en praxis som är invävd i en process som
medfört att urfolksrätt som kollektiv rätt är svårtillämpad på samerna i Sverige, där
rättigheter till land knutits till renskötseln och skapat ett specifikt kollektiv.
Osynliggörande av renskötare framkommer både i politik, som behandlats ovan,
och i praktiken genom bland annat myndigheternas underlåtenhet att inkalla
lappväsendet och renskötarrepresentanter.
Under den tidiga undersökningsperioden
spelade även oerfarenheten roll, både hos renskötare och lappväsendet, för att hantera
rättsfrågorna kring vattenkraftutbyggnad.
Lappfogdarnas okunskap och ovilja att
857 Se exempelvis Samernas samepolitiska program 1969, s. 45.
859 Christina Allard, "Urminneshävd som förklaringsmodell" 2010, s. 28, 46f; Bengtsson 2004, s. 37, 58.
involvera renskötarna blir till en början ett alibi för exploatering då lappfogdarna inte
innehade den kännedom om området som renskötarna.
När renskötare sedermera
involverades, var det efter Suorvafrågans egentliga avgörande och möjligheten att
rättvisande uppgifter skulle omintetgöra exploateringen var minimal.
Renskötarnas
kunskaper, om vi bortser från Kuoraks deltagande vid första synegången och Fjällbergs
utpekade flyttvägar, blev viktiga först för att klara ut ersättningsfrågorna och
skadeförebyggande åtgärder vilket visar att myndigheter och utbyggare tog stöd av ett
strategiskt användande av lokal kunskap vid både Suorva och Burvattnet.860 Den
rättsosäkerhet som krislagen till en början förde med sig visar att lappfogden inte
ansåg det löna sig att ställa sig emot dämningar, eller ens att hoppas på ersättningar,
vilket troligen skapade sämre möjligheter för renskötarna att tillvarata rättigheten att
opponera sig mot exploateringen.
Rätten att motsätta sig ett dämningsprojekt kan ses
kontinuerligt fråntagen renskötarna, eftersom praxis i vattenmål var att samerna inte
kunde få enskilda ersättningar om de inte förhandlade med utbyggare.
Vid förhand-
lingarna var det grundläggande villkoret att lappbyn inte motsatte sig regleringen.
Detsamma förekommer idag där urfolkgrupper sitter gisslan i fiktivt jämlika för-
handlingspositioner och tvingas godta ofrånkomligheten i exploateringen.
För att få
aningen rimligare ersättning måste de avstå sin vetorätt.861
Synliggörande och osynliggörande
De föreställningar som myndigheterna hade om samer som renskötare och om deras
rättigheter, hade inverkan för renskötarnas möjligheter att värna sina rättigheter.
Idén
om lapprivilegiet, ackompanjerad av överlagrade föreställningar om renskötare som
omyndiga i ekonomiska frågor, gjorde att staten såg sig som förlänare och beskyddare
av samernas rätt i förhållande till andra.
Staten skulle även förhålla sig opartisk när
det gällde statliga exploateringar i renskötselområdet.
Denna uppgift var grannlaga
och omöjlig, enligt SSR.862 Efterhand identifierades renskötarna som företrädare för
ett särintresse, vars rättigheter därför inte behövde tas större hänsyn till och de
framställdes också som partiska, vilket skapade svårigheter i sakkunniguppdrag och
när SSR krävde att få insyn över lappfonden.863
Det finns en motsägelsefullhet i att renskötseln ena stunden osynliggjordes som
näring, och vid andra tillfällen sågs strikt i ekonomiska termer som näring, när det
862 Samernas samepolitiska program 1969, s. 66; "Frågestunden" i Sf 1963: 3-4, s. 54.
863 Samernas samepolitiska program 1969, s. 40, 65; "Frågestunden" i Sf 1963: 3-4, s. 54.
passade synliggörarens intressen.
I utbyggnadsmål reducerades de mångfaldiga
aspekterna av renskötseln till näringsfrågor för ekonomisk läsbarhet, där renskötselns
intäkter aldrig kunde mätas sig med industrins.
Utbyggnaden kunde avgränsas till en
fråga om hur många renar som förlorade sitt bete, inte exploateringens samlade
inverkan på renskötseln och den samiska kulturen, genom omvandling av arbets- och
levnadssätt, hemmiljö, framtidsutsikter och rättigheter.
I den industrikoloniala
diskursen konstruerades samer som koloniala subjekt i synliggörarnas strategiska
användande av kunskap.
Gällande renskötarnas rättsposition i förhållande till andra aktörer är det tydligaste,
sett över tid, att renskötseln aldrig blev inskriven som näring att ta hänsyn till i VL, ett
osynliggörande som placerar renskötselns utövare i en annan position än övriga
sakägare som omnämns.
Renskötarnas rättsställning var svagare än jordbrukarens och
fiskenäringens utifrån den bruksrätt som för andra arrendatorer renderade ersättning
för mark till enskild.864 Men utifrån ett perspektiv på renbetesmarkerna som successivt
förlorade samiska ägor, är skillnaden avgrundsvid från exempelvis den självägande
jordbrukarens.
Samtidigt kunde renskötaren upplevas som bättre skyddad än en
ensam småbrukare, genom förmynderiet när lappväsendet väl informerades.
Icke-
renskötande samer och fiskesamer hade en delvis värre situation då deras samiska
jakt- och fiskerättigheter inte täcktes in genom medlemskap i lappbyn.
Samiska
nybyggare som ägde mark var emellertid jämställda med jordbrukare.
områden där markarrenden upplåtits till bland annat renskötare som lämnat
näringen, på platser där avtal redan slutits om vattenkraftexploateringar.
arrendatorer fick vissa av sina ersättningar endast genom en akt av välvilja från
utbyggaren som var ett utländskt bolag.
På ett flertal punkter var renskötarna diskriminerade i ersättningsfrågorna eftersom
kompensationerna var utformade efter jordbruket och de andra näringarna som var
inskrivna i VL.
Ersättningar i form av reella värden kunde inte översättas mellan
jordbruket och rennäringen, och till viss del på grund av myndigheters ovilja att
tillerkänna renskötseln kompensationsmark eller -skog.
Om renskötarna tillerkändes
kompensationsmark i vattenmål, kunde det betyda att samernas landrättigheter var
starkare än en bruksrätt.
Men jordbrukare hade inte heller någon egentlig juridisk rätt
till kompensationsmark såvida inte särskilda avtal slöts.
Skillnaden var emellertid att
jordbrukare fick agera självständigt, utan förmynderi från lappväsende, länsstyrelse
och kammarkollegium.
Renskötseln kunde inte flyttas till ett annat område och
anvisningar om nya fiskesjöar inbegrep att dessa måste ligga på rätt ställe annars skulle
merarbete uppstå.
Renskötselns dilemman förbisågs på grund av en etnisk blindhet
hos lagstiftare, myndigheter och utbyggare, exemplifierat av att personer utan
kompetens att avgöra inverkan på renskötseln kunde åläggas att göra bedömningar om
överdämda renbetesmarker.865
För renskötselns del kan de långdragna processerna till följd av de tillfälliga
regleringarna under andra världskriget och tiden därefter, ses främst som negativa.
Ersättningarna i några av de studerade fallen kom inte att dömas ut under perioden,
eller så utdömdes de men betalades inte ut.
Det senare var ett förhållande som verkade
mer vanligt då det gällde reell kompensation och skadeförebyggande åtgärder,
exempelvis röjningar av stränder.866 I fallet med Suorva resulterade de långdragna
processerna i att domstolen efterhand försökte rätta till begångna misstag eller
förlegad rättspraxis och att delvis gottgöra genom regleringsavgifter, som utdömdes
retroaktivt med möjligheten till omförhandling inför framtiden.
Om detta kan ses varit
tillräckligt ligger utanför denna undersöknings möjlighet att besvara.
Renskötselrätten i vattenmålens spegel
1993 års ändrade rennäringslag (RNL) grundar renskötselrätten på urminnes hävd för
att tillmötesgå Skattefjällsmålet som pågick 1966-1981 och dess domskäl som
fastställde stark rätt för samer åtminstone i Lappland på civilrättslig grund.
I perioden
mellan RBL 1928 och RNL 1971, sker det troligen största olaga expropriations-
förfarandena i Sveriges historia om renskötselrätten betraktas som en civil rättighet,
vilket omnämndes i förarbetena till 1886 års RBL men som emellertid inte ansågs vara
fullt lika stark som äganderätt.
Renskötselrättens civilrättsliga karaktär föreslogs i det
närmaste också från ett kammarråd vid kammarkollegiet, men hörsammades inte, i ett
tidigt vattenmål som Suorva.867 Vattenfallsstyrelsen och privata och kommunala bolag,
dämmer upp vattendrag och dränker de värdefullaste renbetesmarkerna utan att ge
kompensation till rättsinnehavarna för förlorat renbetesland.
Att kollektiva ersättning-
ar kommer efter 20 år kan knappast uppväga den skada som orsakats.
Trots tidiga och
upprepade protester - inom ramen för vattenmålen - från renskötare om att
ersättningar borde gå till berört hushåll eller byakassa, blir det inte en realistisk
möjlighet förrän 1961 då Östra Kikkejaures lappby i Högsta domstolen blir erkänd som
juridisk person och tilldöms ersättning för mark under förutsättning att byn har en
865 Exemplet med Burvatten-gruppen.
866 I Ernst Mankers bok, Det nya fjällvattnet från 1941 förekommer en rad bilder på överdämd skog,
torvkåtor och tältkåtaställningar samt kringflytande delar av en njalla, s. 35, 63, 67, 74, 76, 85, 97.
867 Bengtsson 2004, s. 35; se diskussion i kapitel 3.
styrelse, vilket blir prejudicerande.868 Trots det fick lappbyar inte föra talan i Lossen-
målet i slutet av 1960-talet, utan det skulle skötas av kammarkollegiet.
Positionerna
hade knappast flyttats framåt utan påtryckningar från de samiska aktörerna.
baserat på en inställning till samernas renskötselrätt som ett privilegium givet av
staten, negligerade myndigheter att dessa rättigheter, grundade på urminnes hävd, i
året-runt-markerna närmast var äganderättsliga, betraktat uttalanden i förarbetena
till RBL 1886, och att de i vinterbetesområden gett upphov till en så stark bruksrätt att
ersättning borde utgå eller beslutas om med rättsinnehavarnas delaktighet.
Istället
resulterar argumenten om att staten äger marken - trots avsaknad av fånges-
handlingar och ofta med enda hänvisning till avvittringen, som knappt hade avslutats
- i att staten genom sina vattendomstolar avgör hur ersättningen för förlorat bete och
land ska utgå: nämligen efter de kollektiva principer som följt med alltsedan 1886.
Ersättningarna fonderades till kollektivet över hela renbetesområdet och även för
framtida generationer.
Dessa beslut fråntar den enskilde individen förfoganderätten
över rätten.
Det visar också den nationalekonomiska betydelse kollektiviseringen av
renskötseln utgjorde, då staten, genom att finansiera stöd till rennäringen över hela
riket ur lappfonden, kunde undvika statliga utgifter.
Här kan 1971 års RNL ses utgöra
ett steg mot avkolonialisering då ersättningen därefter delas mellan samefonden och
berörd sameby.869
I 1993 års RNF beskrivs hela den samiska befolkningen som bärare av
renskötselrätten.870 En rättsutvidgning eller återupprättelse som kunde utföras
"tryggt" när det i praktiken inte kan förverkligas i den utformning rennäringssystemet
har idag till följd av historiska tillslutningar i leden av rättssubjekt och förlorade
betesområden.
Ett motsägelsefullt agerande som vittnar om den ambivalenta politik
svenska staten fört gentemot samer och renskötseln under årens lopp.
Flera forskare
anser att rättssystemet måste avkolonialiseras och menar då att en större hänsyn måste
tas till de koloniala processer som präglat historien i norr, något som Norge har tagit
mer fasta på.871 Där har bevisbördan vänts men kanske bör mer radikalare åtgärder
övervägas.
Att renskötsel inte är inskriven i fastighetsboken i likhet med servitut på
enskilda fastigheter872 är något som har visat sig mycket fördelaktigt för vattenkraft-
868 Nytt Juridiskt Arkiv 1961:59, s. 444ff; SSR:s vattenregleringskommitté krävde tidigt att ersättningen
borde fördelas mer direkt till den som drabbades.
"Kommittéprotokoll rörande vattenregleringar" i SET 1956:
utbyggare, där många av de tidiga fallen, Porjus 1910, Suorva 1919, Rappen och Labbas
1937, Pieskejaure 1938, Ringselet och Sädvajaure 1942, involverade lappväsendet men
främst renskötarna först vid ett senare skede, då utbyggarna, staten genom
Vattenfallsstyrelsen i tre fall, inte tog hänsyn till att renskötsel bedrevs i året-runt-
Under den tidiga perioden omnämns knappt motstånd eller opinion från renskötare i
källmaterialet och det sätts heller inte i samband med vattenkraftutbyggnad.
renskötare involverades i arbetet med de tidiga utbyggnaderna vittnar fallen med
Nean, Suorva och Burvattnet om.
Vid Nean avrådde renskötarna från att företaget
skulle genomföras, men lappfogden erbjöd en kompensation från utbyggarna som
ansågs uppväga nackdelarna.
Lorentz Fjällberg, som också blev anställd vid
regleringsföreningen i Indalsälven, väckte tidigt frågan om att ersättning skulle ges till
enskilda hushåll under Lennart Berglöfs utredningar i samefrågor under början av
1940-talet.873 Krislagen och det försämrade rättsläget nämns inte i SET eller vid SSR:s
landsmöten, det är snarare effekterna av lagen i en forcerad utbyggnad under 1950-
talet som blir föremål för den kritik som Gustaf Park till största del står för i SET under
På ett tidigt stadium i SSR:s historia hystes inga större förhoppningar om att kunna
stoppa exploateringarna.
Trots det tillsattes en vattenregleringskommitté och det
artikulerades att om inte samerna kunde undgå exploateringarna i renbeteslanden
borde de åtminstone få möjlighet att ta del av vinsterna.
Vinsterna skulle fonderas med
tanke på framtida generationer.874 Från myndighetshåll fanns ingen hörsamhet för
sådana krav även om utbyggare ansåg det bäst att de närmast berörda skulle få
tillerkännas hela ersättningen.875 När samarbetet med naturskyddet inleddes kom ett
mer uttalat principiellt motstånd att artikuleras.
När sedan naturskyddet började för-
handla med utbyggarintresset om skydd för vissa vattensystem i den så kallade Freden
i Sarek, framstår de samiska aktörerna genom SSR som mest radikala i sitt motstånd,
då de också motsatte sig ytterligare dämningar i redan industrialiserade sjöar och
873 HLA, NLLA, D I b:27, Protokoll hållet vid möte i Arvidsjaur 13-16/10 1942 för överarbetning av 1930 års
874 Protokoll från SSR:s landsmöte 4-5/3 1953, § 13; Protokoll från SSR:s Landsmöte 25-26/2 1955, s. 1, 6; Se
även "Samlevnad" i Sf 1962:1, s.2, där 1% av bruttonyttan föreslås fonderas.
875 Se kapitel 5: ÖTR, MVD Ans.D.
37/1942 Burvattnet, Protokoll Vattendomstolens sammanträde 21/2
överhuvudtaget dämningar i sjöar som var viktiga för renskötseln och samiska
näringar.
SSR blir efterhand en av myndigheterna godtagen remissinstans främst för frågor
rörande samer men även kring renskötsel.
Riksförbundets krav på utredningar
tillmötesgicks förvisso, om än utan att utredarna får ta tag i de brännande frågorna om
marker och rättigheter i en vidare bemärkelse.
Regeringen anslog medel ur lappfonden
för en sameombudman, formellt för att stärka SSR:s kansli,876 pekar på att besluts-
fattare ansåg att samernas problem, som i mångt bottnade i exploateringar motiverade
utifrån det allmännas bästa, inte skulle belasta det allmänna, det vill säga statsmedlen.
Rättskampen får genomslag i en del rättsmål där samernas rättigheter synliggörs,
exempelvis i Altevatnmålet 1968, men även 1961 med Östra Kikkejaures krav på
ersättning för förlorat renbete.
Men eftersom en del rättegångar och även stämningen
av staten i Skattefjällsmålet, sattes igång under senare delen av 1960-talet kan
återhållsamheten med att inte ta upp markfrågorna i betänkanden som
Renutredningen 1960, rättsfrågorna i Renbetesmarkerna 1966 och de begränsade
rättsfrågorna i betänkandet om rennäringslag, tolkas som en tillrättavisning från
rättighetsförlänaren staten.
Israel Ruong lyfter fram hur det utredningsarbete som
samesidan utförde i Skattefjällsmålet ansågs viktigt i domskälen, då det inte förut
funnits liknande tillhands och att det skapade en helt ny position för samerna inför ny
lagstiftning.877
Med SSR som motpart formulerades av myndigheter en ny identifikation kring
samer som fortfarande renskötare men nu yrkesmänniskor med SSR som fack-
organisation.
Därigenom kunde SSR:s krav på insyn och delaktighet i lappfond-
medlens förvaltning och fördelning avfärdas som olämplig utifrån likställig-
hetsprinciper med andra fackorgan.
Rennäringen som ett begränsat särintresse kunde
också styrkas och användas som argument för att inte ta större hänsyn då det gällde
exploateringar för det allmänna samhällsintresset.878
Rationalisering istället för avkolonialisering
Den historiska processen med avkolonialisering har i forskningen delats in i tre faser.
Den första fasen utspelades under 1700- och 1800-tal, där ättlingar till utvandrade
européer i USA och Latinamerika frigjorde sig från de europeiska moderländerna.
andra fasen utgör de asiatiska och afrikanska koloniernas befrielsekamp under 1900-
878 Torbjörn Eriksson, "Svag radiodebatt om samerna" i Sf 1968: 1-2, s. 11f, 13.
talet, vilken i likhet med den första vågen resulterade i etablerandet av suveräna stater
med självbestämmanderätt.
Aktörerna inom ramen för den tredje vågens avkolonial-
isering, urfolk i etablerade territorialstater, begränsas i sitt handlingsutrymme av en
syn på kolonialism enligt en så kallad saltvattensversion, vilket endast innefattar
områden perifera - helst på andra sidan hav - från kolonialmakten sett.
Med en sådan
definition kunde världen anses avkolonialiserad under 1970-talet och inte alls
inbegripa Sápmi.
En annan begränsning är den avlagrade nationalism- och
suveränitetsdiskursen som utvecklar en "lösning" på avkolonialiseringen inriktad på
urfolks självbestämmande inom ramen för etablerade staters gränser.
Peter Johansson
har uppmärksammat att urfolk sällan kräver egna stater på den internationella
arenan.879
1950-talets inledande rationalisering inom renskötseln och 1960-talets starkare
ställning för SSR kan ses som begynnande steg på väg mot en avkolonialisering.
Initialt
ställde sig SSR positiva till renskötselns rationalisering om det åtföljdes av själv-
Men frånvaron av förslag till utvidgning av renskötelområdet i utred-
ningsbetänkandet Renbetesmarkerna, och rennäringslagsförslagets tillbakagång till
en minoritet samer i rennämnden pekar mot att myndigheterna ansåg att ration-
aliseringen av näringen skulle räcka till för även andra krav, där SSR förespråkade en
rättighetsutredning.
Samer var fortfarande att betrakta som renskötare och de ansågs
från myndighetshåll endast behöva självbestämmande på byaplanet.880
De påtagligaste konsekvenserna av vattendragens industrialisering för rennäringen är
renbetesmarkernas minskade omfång och kvalitet, vilket lett till en ytterligare
devalvering av de samiska rättigheterna som institutionaliserades mot renen och
Med de förlorade betesmarkerna och myndigheternas ovilja att utöka eller
repatriera marker för renskötseln måste också antalet renskötare minska och näringen
rationaliseras för att bärga de som var kvar.
Vad som skapades genom 1928 års RBL
av kategoriklyvning av det samiska folket, kan sägas cementeras genom industri-
aliseringens inverkan på markbeståndet och myndigheternas åtgärder eller icke-
åtgärder för att möta konsekvenserna av ingreppen.
Undersökningen av lagförändringsprocessen under och efter andra världskriget
visar hur lagstiftningen anpassades efter utbyggarnas artikulerade kraftförsörjnings-
En anpassning som etablerade ett svenskt vattenkraftsystem vars styrka var
880 SOU 1966:12; SOU 1968:16; Samernas samepolitiska program 1969.
den, från utbyggarnas perspektiv, billiga energin från norr.
Att vattenkraften framstod
som billig berodde på att rättsligt exkluderade och förminskade rättsägare och
intressenter osynliggjordes i processen.
Den våldsamma koloniseringen av landskapet
som dämningarnas omvandling innebar, blev emellertid en tystad och långdragen
kolonialisering av människors handlingsutrymmen och rättspositioner.
En industriell
kolonialisering där renskötares rättigheter inskränktes och icke- renskötande samers
diskriminerade rättsposition fördjupades.
När äldre samisk sedvanerätt övergick till
kollektiv bruksrätt och individer som var innehavare av denna äldre rätt mönstrades
ut ur kollektivet, skapades en konflikt mellan tre parter, något som kan ses som en
söndra-och-härska teknik från staten, både gentemot ett kollektiv som genom
exploateringar får allt mindre mark att utöva sina rättigheter på, och mot individen
som har förlorat sina rättigheter.
Renskötarna fick anpassa sig till förhållandet att myndigheter på administrativ väg
styrde om rätten att nyttja marker som enskilda samer hade personlig anknytning till.
En av den tidiga samerörelsens förgrundspersoner, Elsa Laula, såg på rennäringen
som en utdöende näring på grund av statens inskränkning av samernas rättigheter och
renbetesutrymmen.
Hon fäste större förtroende för sitt folks överlevnad i andra
näringar och krävde därför marken ovan odlingsgränsen för samer oavsett
näringsutövning.881 Den institutionaliserade renskötselnäringen - där den statliga
politiken drog en strikt gräns mellan renskötsel och andra näringar882 - som skapades
och styrdes genom 1886 och följande renbeteslagar, kan i perspektivet av renskötselns
överlevnad på storsamhällets premisser ses fragmentera både samiska marker och
samiska rättigheter.
Emellertid utgjorde ändå den institutionaliserade rennäringen en
upprätthållare av en miniminivå av samiska rättigheter, eftersom den industriella
kolonialismens styranderationalitet närmast förutsatte att renskötseln successivt
måste avvecklas i mötet med annan samhällsutbredning.
I dagens tal om konkurrerande markanvändning får rennäringen närmast lida för
sin anpassningsförmåga.
Det visar sig, efter all undanträngande verksamhet, att ren-
näringen trots allt har klarat sig.883 Vad som inte belyses vid vägningar av intressen är
emellertid att det innebär stora uppoffringar och anpassningar för rennäringen och att
den svårligen kan överleva utan de marker som undantas.
Medan om motparten,
881 Elsa Laula, Inför lif eller död?
understryker 1928 års RBL som avgörande för den statliga politikens strikta
gränsdragning mellan renskötseln och andra näringar.
883 Se exempelvis Olov Isaksson, Tärna - förvandlad bygd, 1975, s. 62; För en kritisk belysning av
rennäringens anpassning se Tim Horstkotte, Contested Landscapes 2013; Annette Löf m.fl.
Renskötsel och
klimatförändring 2012.
exploatörerna, avstår från markanvändandet innebär det inte att deras näring går
under, utan snarare att de inte kan utvecklas i just detta område.
Perspektiven är
disparata och argumenten överförs ofta till, eller att exploateringen egentligen är
sprungen ur, sysselsättningsförhoppningar för den närmast belägna orten.
Detta utan
att väga in den långsiktiga sysselsättning och kringeffekt som rennäringen kan
förväntas ha, och har haft under århundraden.
"Rennäringen behöver utvecklings-
möjligheter och inte bara skydd mot exploateringar"884 Att få utvecklas på egna villkor
och möjligheter till positiv planering, inte enbart negativ, är en önskan som sällan
infrias för rennäringen.
Snarare framträder åter en söndra-och-härska teknik
gentemot det hela det samiska folket, där renskötare och rennäringen har ställts mot
övriga samer och även den övriga befolkningen i området.
Myndigheterna övervägde dock att utöka renskötselområdet.
Men betänkandet om
renbetesmarkerna karaktäriseras av en industrikolonial diskurs, där utvalda delar av
en helhet, läsliggjordes.885 Utredarna fann att markerna minskade medan renantalet
bestod, vilket blev ett argument för påståendet att vattenkraftutbyggnader inte hade
påverkat rennäringen.
Ett implicit argument för, och möjlighet till fortsatt
I förslaget till ny rennäringslag 1968 blir det följdriktigt att andra sidor
av prismat framkommer, nämligen frågan om antalet renskötselutövare som kunde
bärga sig på det begränsade antalet renar som fick hållas på krympande marker.
Uppstyckningen av helheten i renskötselfrågorna bär likhet med den industrikoloniala
taktiken att stycka upp vattendragens industrialisering i små läsliga enheter, utan att
väga in konsekvenserna för hela vattensystem och dess närboende.
Men om blicken fördjupas till att inte enbart se dränkta arealer och renantal,
innebar omvandlingen av landskapet som följde industrialiseringen att kvarvarande
marker också påverkades.
De marker som var kvar måste, i den mån det gick, användas
mer intensivt.
I de flesta fall låg markerna också i anslutning till ingreppen, vilket
beredde svårigheter i många göromål eftersom fragmentering uppstod och flyttningen
påverkades av föränderliga isförhållanden.
Själva användandet av landskapet för-
ändrades till att bli mer antropogen, exempelvis genom att stängsel fick ersätta
naturliga barriärer för bygränser och uddar för kalvmärkning, och senare genom
lastbilsflytt av renar till följd av isförhållanden och av övrig infrastruktur fragment-
erade områden, samt behovet av motorbåtar i de tillskapade, stora sjöarna.
ekokoloniala diskursen som i dagens diskussioner om hållbarhet ibland dömer
rennäringen som mindre miljövänlig, har rötter i den industriella kolonialismens
konsekvenser.
I den diskursen återfinns även föreställningar och förväntningar, vilka
kan liknas vid vad som florerade kring nationalparkers instiftande och "lapp skall vara
lapp"-politiken, att samer på ett ensidigt sätt såg som ett med naturen, där de
förvägrades modernisering för att utöva sina näringar.886
Omformandet av landskapet i takt med ett industrialiserat storsamhälle drabbade
det samiska samhället genom att en köns- och generationsarbetsdelning rubbades.
Kvinnor, barn och äldre hade skött vissa arbetsuppgifter som exempelvis fisket.
med de större och osäkrare dämda sjöarna krävdes större båtar, vilka måste dras till
och från den föränderliga stranden, och därigenom blev många uppgifter för tunga.
vissa myndighetsuttalanden understöds en sådan ny könsarbetsdelning som i
förlängningen ställde kvinnorna utan sysselsättning i nära anslutning till renskötseln.
Istället fick de söka sig utbildning och arbete någon annanstans.
Anna-Lill Ledman har
studerat bilden av samiska kvinnor i svensk och samisk press 1966-2006.
Ledman
framhåller att den mekaniserade och motoriserade renskötseln i princip kunde öppnat
för fler kvinnor i renskötseln, men initialt kom kvinnor i skymundan då männens plats
inom renskötseln prioriterades.887
Det kvardröjande förmynderiet genom den expertroll lappfogden tillskrevs fick
konsekvenser för renskötseln och indirekt för det samiska samhället.
Iklädd en
mittemellan-ställning företrädde lappväsendet och dess tjänstemän inte ett principiellt
motstånd mot exploateringar, utan snarare eftersträvades så höga ersättningar som
möjligt till statens lappfond och när det gällde regleringsavgifter ansågs dessa vara en
värdefull tillgång för renskötseln.888 Även om lappväsendets tjänstemän ansåg att ren-
skötarnas rätt kringskurits kunde renskötseln ha nytta av exploateringar för att få
inkomster till utgifter som staten inte ville bidra med allmänna medel för.
tjänstemän försvarade sina egna yrkespositioner när de argumenterade för
ersättningar för renbetesmarker till lappfonden under lappväsendets, länsstyrelsens
och sedermera lantbruksnämndens överinseende.
Den rationalisering som rensköt-
seln tvingades till med vattenkraftens och andra exploateringars konsekvenser av
minskade betesmarker och försvårad näringsutövning, skulle finansieras av ytterligare
Den industriella kolonialismens styrande framtvingade genomgrip-
ande omvandlingar, i landskapet, näringsutövningen och för samiska rättigheter.
innebar också att både samer utanför och innanför samebyarna återskapades som
888 HLA, LNÖA B I:25 (1) Till Länsstyrelsen i Norrbottens län ang Norrländska vattenkraftfrågor, 3/1 1958.
koloniala subjekt i en process som kunde verkat avkolonialiserande, på tröskeln till
frigörelsen från det koloniala förmynderiet genom den nya rennäringslagen.
En aspekt av konsekvenserna för renskötseln är frågan om någon lappby tvingades
lägga ned verksamheten på grund av vattenkraftutbyggnader.
Och om inte, kan det då
konstateras att jordbruket led större skada då flera jordbruksbygder idag är öde?
frågan är det svårt att jämföra.
Renskötseln är inte stationär på samma sätt som
jordbruket, anpassningsförmågan har redan omtalats, men enskilda renskötare fick
lägga ner verksamheten precis som enskilda bönder fick sluta eller flytta.
renskötseln kan antas att framtidsutsikterna krympte eftersom antalet aktiva
renskötare inte kunde upprätthållas.
För bönderna blev den ärvda jorden dränkt, men
jordbruket gick i princip att uppta på annat håll.
Det är osäkert om någon lappby fick
lägga ned renskötseln på grund av intrång för vattenkraftutbyggnad, i fallet med
Malmesjaures skogslappby, som slogs samman dels med Östra Kikkejaure och dels
med Udtja skogslappbyar 1945, kan en av anledningarna varit kumulativa effekter av
utbyggnader i Skellefte- och Pite älvar snarare än den dämning som skedde i sjön
Malmesjaure under hela 1940- och 50-talet.
Fjällappbyarna Semisjaur-Njargs och
Luokta-Mavas' renar strövade in i Malmesjaures lappbys område och drog med sig
skogsrenar, vilket kan ha varit en konsekvens av utbyggnader i högre belägna sjöar som
Sädvajaure, Rebnisjaure och Hornavan inom deras betesområde.889 Men det är en
fråga för fortsatt forskning med närstudium på byars markanvändning.
Det råder ofta okunskap bland allmänheten om rennäringen och de olika stödåtgärder
samebyarna egentligen fått som kompensation för intrång i renskötselområdet, något
som påverkar rennäringen visavi det övriga samhället.
Ersättningar för rovdjurs-
dödade eller trafikdödade renar och den stödutfordring som dagens samebyar kan få,
uppfattas ofta av majoritetssamhället som orättvisa bidrag i förhållande till exempelvis
bönder.
Ersättningarna sätts sällan i relation till att det har sin orsak i decennier av
tilltagande infrastruktur, som kringskär betesmöjligheter och renskötarnas
möjligheter att beskydda djuren i jämförelse med bönder, som oftast själva råder över
sina marker.
Det är de kumulativa effekterna av vattenkraftexploateringarna som
framkommer idag, jämte decennier av tilltagande infrastruktur som kringskär
betesmöjligheter och flyttleder, vilket tvingar många samebyar att flytta renar med
lastbil.
Inte sällan döms rennäringen som mindre miljövänlig på grund av detta.
Sätts
889 LNÖA, B I:12 Utgående skrivelser 1945, Utdrag av protokoll, hållet vid lagstadgat årssammanträde med
skogslappbyarna i Arvidsjaur den 16 & 17/5; SSR:s landsmöte 1958, s. 18.
detta i relation till eventuellt ökade anspråkstaganden av mark inom renskötsel-
området, för vad som artikuleras som en hållbar gruvnäring och förnybar
energiproduktion, framträder en aspekt av en ny kolonial diskurs, en ekokolonial
Inom den ekokoloniala diskursen prioriteras ekonomisk och miljömässig
hållbarhet på ett globalt plan, framför lokal miljömässig och social hållbarhet.
med en ökad medvetenhet hos beslutsfattare och allmänhet kring hur och att det
industrikoloniala förflutna faktiskt påverkar nutiden, behöver inte den politik och
praktik upprepas som präglade industrialiseringen av vattendragen i renskötsel-
Industrialiseringen av vattendragen i renskötselområdet utfördes genom ett in-
stitutionellt ramverk bestående av vattenlagen och renbeteslagen samt förmynderiet
genom lappväsendet.
Politiken i uppbyggandet och upprätthållandet av dessa
institutioner osynliggjorde renskötseln som näring och renskötarnas rättigheter.
Äldre, agrarkoloniala synsätt, kring samer som enbart nomadiserande renskötare utan
äganderätt till sina marker, överfördes till en industrikolonial diskurs.
Myndigheter
såväl som utbyggare argumenterade och agerade utifrån denna diskurs där rättigheter
och historia kunde omskrivas till utbyggarintressets favör.
Genom argumentationen
om "det allmännas bästa" och synliggörandet av renskötselrätten som ett privilegium
och särintresse, när renskötarna väl uppmärksammades i processen, byggdes det
svenska vattenkraftsystemet upp baserat på billig energi från norr till följd av rättsligt
exkluderade och förminskade rättsägare och intressenter.
styrningen och den pastorala maktutövningen genom lappväsendet och kammar-
kollegiet, som företrädde de allmänna intressena, identifierades renskötare som
mindre förmögna att fatta kollektiva beslut och sköta ekonomiska angelägenheter.
Denna subjektifiering av renskötare, legitimerade ett fortsatt förmynderi och en
hantering av exploateringsfrågorna på avstånd både från den enskilde renskötaren
men även från samerna som grupp.
Omvandlingen av landskapet försvårade för renskötseln, den dämde över marker,
flyttleder, visten och hemmiljöer, bär- och skohötäkter samt försvårade och även
förstörde fisket.
Kulturlandskap försvann eller förändrades och nya sätt att använda
markerna påverkade renskötseln och dess binäringar att bli mer mekaniserad vilket
ledde till att kvinnor, barn och äldre många gånger inte kunde utföra sysslor som de
förut haft.
Den samiska rättskamp som tar sin början under 1950-talet bidrog till att ifrågasätta
utbyggnadernas självklarhet och utmanade den industrikoloniala styrningsregimens
subjektifiering och identifikation av samer som enbart renskötare samt renskötare som
oförmögna att självständigt råda över sin näring.
Utredningar tillsattes för att mod-
ernisera och rationalisera renskötseln.
Men gällande de samiska rättigheterna gick
utvecklingen långsammare, då vissa rättsfrågor inte blev föremål för statliga utred-
ningar med motiveringen att de pågick som rättsfall i domstol.
Den industrikoloniala
diskursen och styrningen av vattenkraftpolitiken utmanades emellertid gällande vissa
identifikationer av renskötare, medan andra överlagrades i praktiken, då samer
nekades representation och inflytande över lappfondsmedlen som skulle mildra
exploateringarnas konsekvenser.
Det framstår som om myndigheterna ansåg att rationaliseringen av rennäringen var
en tillräcklig förändring istället för en avkolonialisering av byråkratiska strukturer och
Lappväsendets kvardröjande förmynderi kan spåras i den expertroll dess
tjänstemän fortsättningsvis innehade, där de upprätthöll sina positioner och avfärdade
statligt stöd till rennäringen.
Istället skulle det som staten fonderade till följd av
vattenkraftutbyggnad underhålla den rationalisering som renskötseln tvingades till,
med exploateringarnas konsekvenser av minskade betesmarker och försvårad
näringsutövning.
Exploateringar i renbetesland blev då en oundviklig inkomstkälla för
ett orättvist inrättat system.
Ett system där statens konstruktion och myndigheternas
pågående tolkningsföreträde gällande renskötselfrågor, cementerade rennäringens
framtid som beroende av statlig utförsäljning av vad SSR artikulerade som samernas
naturresurser.
Här kan den institutionaliserade rennäringen, formad och styrd genom
1886 års och följande renbeteslagar, i perspektivet av renskötselns överlevnad på
storsamhällets premisser, ses undergräva samiska rättigheter.
I förlängningen
framträder en söndra-och-härska teknik gentemot det samiska folket där renskötare
ställs mot övriga samer och även den övriga befolkningen i området.
Utredningar utförda inom den industrikoloniala diskursen som synliggjorde utvalda
delar av en helhet, fann att markerna minskade men renantalet bestod, vilket legitim-
erade påståendet att vattenkraftutbyggnader inte hade påverkat rennäringen.
förlängningen blev det ett implicit argument för och möjlighet till, fortsatt
Ođđa čázit, sevdnjes duogáš.
Industriála kolonialisma ruoŧa čáhcefápmohuksehusa
bokte boazodoalloguovllus 1910-1968.
Industrialiseren čázadagain čáhcefápmohuksehusaid bokte leai okta dain vuosttaš
systemáhtalaš stuorra ávkkástallan mii váikkuhii stuorra osiid boazodoalloguovlluin
Ruoŧa rájiid siskkobealde.
Dát dutkosa áigumuš lea danin leamaš iskat ja analyseret
ruoŧa čáhcefápmohuksehusa politihkka ja praktihka boazodoalloguovllus ja maid
reakšuvnnat ja váikkuhusat boazodoalus ja sámi servodagas jagiid 1910 ja 1968
Iskan lea vuolgán postkoloniála vuolggasajis go ruoŧa stáhta politihkka ja
praktihkka sámiid, boazodolliid ja Sámieatnama vuostá analyserejuvvo dego
koloniálisma čáhcefápmohuksehusa ektui.
Go geavaha fápmokritihkalaš neavvuid
dego governmentalitehta- ja diskursaanalysan de fokus bidjo huksehussii ja
doalaheapmái
institušuvnnalaš
rámmadoaimmas
politihkkaguovlluide
čáhcefápmohuksehus ja boazodoallu.
Stivren ja ákkastallan dain politihkkaguovlluin,
ja vel subjeaktadahkan ja váikkuhusat daid oassálasttiide, lea leamaš dehálaš faktorat
analysas.
Jearaldagat gusket dasa got ruoŧa industrialiseren čázadagaid boazodoalluguovlluin
lea dahkkon áiggi mielde, got váttisvuođat leat boahtán ovdan ákkastallamiin ja
makkár vugiid leat geavahan.
Got boazobargiid vejolašvuođat váldit vuhtii iežaset
vuoigatvuođaid ja beroštumiid lea rievdan áiggi mielde ja got boazobargit leat láhtten
ja reageren ja makkár bohtosat leat leamaš daguin.
Ja de vel jearru makkár
industrialiserema bohtosat leat boazoealáhussii ja sámi servodahkii.
Iskan álggahuvvo vuosttaš stuorra huksehusain boazodoalloguovllus Norrbottena ja
Jämtlándda leanas 1910- ja 1920-logus, ja joatká láhkaásahusain mii sakka geahpidii
čáhcefápmohuksehusa nuppi máilmmisoađi áiggi dalle go riektesihkkarvuohta
badjelgehččui fápmoealáhusa doalaheami dihte.
Loahpalaččat analyserejuvvo dan
vuosteháhku ja álbmotoaivil mii dagahii ahte 1950- ja 1960-logus go earret iežá
ásahedje Ruoŧa Sámiid Riikasearvvi (RSR).
Iskan lea gitta 1968 ja cealkámuš ođđa
boazoealáhuslága birra ovdanbuktui seamme jagi.
Gáldomateriála vuosttaš iskamis lea lappfálddi vuorkkás Norrbottena ja
Jämtlándda leanas, Vattenfalla vuorkkás ja maid Norrbygdena ja Mellanbygdena
čáhceduopmostuoluid vuorkkáin.
Iskamii mii guoská soahtteáiggi geavahuvvo
vuosttažin konseljaáššebáhpirat vuoigatvuođadepartemeanttas.
Loahpalaš iskamiidda
geavahuvvojedje materiálat vuorkkáin Sámij åhpadusguovdážis, Lennart Wallmarkas,
Lappfálddiin.
Stáhtalaš guorahallamat, áigečálus Samefolkets Egen Tidning/
Samefolket ja beavdegirjjit RSR:a riikačoahkkimiin maid geavahuvvojedje.
Dutkosis boahtá ovdan ahte industrialiseren čázadagain boazodoalloguovlluin
dahkkui industriála rámmadoaimma bokte mas ledje čázadagat ja boazoguohtunlága
ja maid eiseváldehálddahusa lappväsende bokte.
Go huksejedje ja doalahedje daid
ásahusaid de politihkka dagai boazodoalu ealáhussan ja boazobargiid vuoigatvuođaid
oaidnemeahttumat.
Boarrásit, agrarkoloniála oaivilat sirdojuvvojedje industriijakoloniála diskursii, dušše
johtti boazobargiide geat eai oamastan iežaset eatnamiid.
Eiseválddit ja nugo
hukseheaddjit ákkastalle ja láhttejedje dan diskurssas gos vuoigatvuođa ja historjjá
sáhtii
rievdaduvvot
huksejeddjiid
beroštumiid
buorrin.
ákkastallet
"almmolašvuođa buoremusa" birra ja čalmmustahttin boazodoallorievttis dego
privilega ja erenoamášberoštupmi, go boazobargit viimmat čalmmustahttot
proseassas, dalle ruoŧa čáhcefápmovuogádat huksehuvvui vuođđuduvvon hálbbes el-
rávnnji vuođul nuortan ja mii dagahii rievttelaš olggušteami ja unnin dahkan
riekteoamasteddjiid ja berošteddjiid.
Dát vuogádagas boazobargi sámit oažžot heajut
riektesajádaga go eanandoallit ja sámit geat eai lean boazobargit sáhttá gehččot eanet
go vealaheaddji.
Buođut gáržžidedje boazoguohtuneatnamiid mii dagahii ahte
ealáhusbargiid ja maid vuoigatvuođaoamasteddjiid lohku njeiddii.
Industriijakoloniála stivren ja pastorala fápmogeavaheapmi lappväsende ja
kammarkollegiija
mii
ovddastii
almmolaš
bokte,
boazobargit
identifierejuvvojedje fuonibut mearridit kollektiivvalaš mearrádusaid ja fuolahit
ekonomalaš áššiid.
Stivren mii legitimerii joatkašuhtti fápmoválddálašvuođa ja
gieđahallama čáhcefápmoáššiin guhkkin eret sihke ovttaskas boazobargis muhto maid
sámiin joavkun.
Nuppástuhttin eanadagas buvttii váttisvuođaid boazodollui, dulvadedje eatnamiid,
johtolagaid, orohagaid, muorje- ja gámasuoidnebáikkiid.
Guolásteapmi hedjonii ja
dávjá billistuvvui mii guoská bivddu kvalitehta ja kvantitehta.
Kultureanadat jávkái
dehe nuppástuvai ja ođđa vuogit geavahit eatnamiid váikkuhii nu boazodoallu ja dan
lasseealáhusat šadde eanet mekaniserejuvvon mii dagahii ahte nissonat, mánát ja
boarrásat dávjá eat sáhttán bargat daid bargguid maid sis ovdal ledje leamaš.
Kolonialaš fápmogeavaheami karakeristtalaš, váikko ge eretbahkken olbmuin ja sin
opmodaga ja árvvu váldin, buoridáhtu ja vuoittu namas kollektiivvalačča váras mii ii
váikkuhuvvo ávkkástallamis, gávdná olles iskanáigodagas.
Árra áigodagas stáhta
vuoseha duođašteami boazodoalloguovlluin dego stáhta eanan čáhceduomuid bokte,
nuppi máilmmisoađis badjelgehčče riektesihkkarvuođa gaskaboddasaš lágas ja
huksenkampánja mii stuorimus muddui lea Norrlándda ja boazodoalloguovllu guvlui.
Maŋit áigodahkii pastorála fápmogeavaheapmi bissu gos stáhta iežas eiseválddiid
bokte oaivvilda allasa dego neutrála gaskkusteaddji ja čearut eai oačču buktit iežas
oaivila čáhceduopmostuolus muhtin áššiin.
Čearut bággejuvvojedje cealkit eret
vetorievtti
buđđosiid
fápmodoaimmaid
vuostá
go
soahpamušaid
hukseheddjiin vai buhtadusat eai galgan mannat lappfáldái.
Sámi riekterahčamuš mii álggahuvvui 1950-logus leai veahkkin jearuhit
huksehusaid
diehttelasvuođa
hástalii
indtustriijakoloniála
stivrenrešima
subjektadahkama ja identifierema sámiin dego dušše boazobargit ja vel ahte
boazobargit lea čuorbbit iešráđálaččat stivret iežas ealáhusa badjel.
Vuolggaheaddji
barggus RSR:a vuollegas sávaldagat sáhttit bissehit ávkkástallamiid.
Sii celket jus
sámit eai sáhttán beassat eret ávkkástallamiin boazoguohtuneatnamiin de goitge galge
oažžut vejolašvuođa váldit oasi vuoittuin ja dat galge bidjot fondii boahtte buolvvaid
váras.
Muhto eiseválddit eai guldalan dakkár gáibádusaid.
Go sámit sierra
konstellašuvnnain álggahedje ovttasbarggu luondolihkastagain dalle celkui eanet
prinsihppalaš
vuosteháhku.
luondosuodjalus
álggahii
šiehtadallat
huksenberošteddjiiguin suodjaleamis muhtin čázadagaid, dan nu gohččoduvvon
Freden i Sarek 1961, sámi oassálastit govviduvvojedje dego eanemus radikála iežas
vuostehágus, dalle go vuosttildedje lasit dulvademiid daid juo industrialeserejuvvon
jávrriin ja ollislaččat dulvademiid jávrriin dehálaččat boazodollui ja sámi ealáhusaide.
Nammaduvvui guorahallan moderniserema ja rašonaliserema dihte boazodoalu.
Muhto mii guoskkai sámi vuoigatvuođaid ovdáneapmi manai hihtásit go muhtin
riekteáššit eai šaddan áššin stáhtalaš guorahallamiin ákkain ahte áššit gieđahallojuvvo
duopmostuolus.
Industriijakoloniála diskursa ja stivren čáhcefápmopolitihka
hástaluvvui goitge mii guoská identifikašuvnna boazodoalus ja iežát badjelgehččojuvvo
praktihkalaččat go sámit hilgojuvvo ovddasteami ja váikkuhanvejolašvuođa
lappfoandaruđain mat galge geahpidit ávkkástallama bohtosiid.
Orru dego eiseválddit oaivvildedje ahte rašonaliseren boazodoalus lea doarvái
rievdadussan mihá buoret go eretkoloniseren byrokráhtalaš struktuvrrain ja
ásahusain.
Lappväsendet hálddahusstivrema bissun oidno dan čehppodatrollas maid
dan virgeolbmot joatkašuhtti doalahedje, sii doalahedje iežaset posišuvnnaid ja hilgu
stáhtalaš
doarjaga
boazoealáhussii.
Ruđaid
maid
bijai
foanddaide
čáhcehuksema dihte galggai mihá buoret doalahit dan rašonaliserema man
boazodoallu bággejuvvui dahkat ávkkástallamiid bohtosiid dihte go guohtuneatnamat
gáržžiduvvojedje
ealáhusbargu
šattai
váddásit.
Ávkkástallamat
boazoguohtuneatnamiin dalle šattai sisboahtu man eai sáhttán garvit vuoigatmeahttun
ásahuvvon vuogádagain gos stáhta ráhkadeapmi ja eiseválddiid ovdu dulkomis mii
guoská boazodoallojearaldagaid.
Dat čavgii boazoealáhus boahtteáiggi dego
sorjavažžan stáhtalaš vuovdimis man RSR celkkii dego sámiid luondonávccat.
Industrialiserejuvvon boazoealáhus, hábmejuvvon ja stivrejuvvon 1886 jagi ja
čuovvovaš boazoguohtunlágaid mielde, sáhttá gehččot dego geanuhahttin sámi
vuoigatvuođain.
Guorahallamat dahkkon industriijakoloniála diskursa rámma siskkobealde mii
čalmmustahtii válljejuvvon osiid ollisvuođas, gávnnahii ahte eatnamat gáržžiduvvo
muhto boazolohku bisui, mii šattai ággan cealkámuššii ahte čáhcefápmohuksehusat ii
leat váikkuhan boazoealáhusa.
Implisihta ákkastallan dan ovddas ja vejolašvuhtii
joatkit ávkkástallama.
Kumulatiiva bohtosat ávkkástallamiin mat bohtet ovdan otne, jahkelogiiguin
lassáneame infrastruktuvrrain mii botke guohtunvejolašvuođaid ja johtolagaid, mii
otne bágge máŋga čearuid johtit bohccuiguin guorbmebiillaiguin.
Boazodoallo dávjá
dubmehallo dego unnit birasbuorri dan dihte.
Okta aspeakta ođđa koloniála diskursas
ihtá, ekokoloniála diskursa, gos ekonomalaš ja biraslaš bistevašvuohta globálalaš dásis
bidjo
gaskavuhtii
báikkálaš
biraslaš
sosiála
bistevašvuhtii
industriijakoloniála vássánáigi váikkuha dálááiggi.
Översättning: Miliana Baer
The industrialisation of watercourses through hydropower development was one of the
first systematic large-scale exploitations in the reindeer herding areas within Swedish
borders.
Therefore, the aim of this thesis has been to study and analyse Swedish
hydropower developmental politics and practice concerning the reindeer herding area,
as well as reactions and consequences within reindeer husbandry and the Sami
community from 1910 until 1968.
Departing from a postcolonial approach, this study analyses the Swedish state policy
and practice towards Sami, reindeer herders and Sápmi (land of the Sami) as
colonialism in relation to hydropower development.
By using governmentality and
discourse analysis, this thesis focuses on the construction and maintenance of an
institutional framework for the policy areas pertaining to hydropower development
and reindeer herding.
Important conditions for the analysis have been the governing
and argumentation within these areas of politics, and the subjectification of and the
consequences for the actors involved.
The research questions include: how the Swedish
industrialisation of watercourses in reindeer herding areas was carried out, as well as
how issues were represented in argument and what methods were used.
Focus has also
been on the change in capacity over time for reindeer herders to ensure their rights and
interests as well as the herder's actions and the impact of such actions.
Finally, the
consequences of the industrialisation for reindeer herders and for the Sami community
is analysed.
The study begins with the first large-scale hydropower projects in the reindeer
herding area in the counties of Norrbotten and Jämtland during the 1910's and 1920's,
and continues onto the decreased legal security during the Second World War which
brought on a legislation that significantly facilitated exploitation.
A study of the
opposition in the 1950's and 1960's enabled by the establishment of the National
Association for Swedish Sami, SSR, concludes the empirical survey.
A legislative
proposal concerning reindeer husbandry was presented in 1968 and marks the end of
the studied time period.
In the first study the source material includes archived documents from Lapp
Bailiffs in the counties of Norrbotten and Jämtland, the State Power Board Vattenfall,
sw. Waterfall, and the Water Courts of the North and Middle districts.
Concerning the
investigation during the Second World War the source materials are foremost cabinet
council documents of the Justice Department.
The concluding surveys are based on
documents from archives of the Sami Folk College, Lennart Wallmark and the Lapp
Bailiffs.
Other source materials contributing to the study has been state official
investigations, the Sami journal Samefolkets Egen Tidning/Samefolket and the
protocols from the congress of SSR.
The industrialisation of watercourses in the reindeer herding area was effectuated
through an institutional framework consisting of the water act and the reindeer grazing
act together with tutelage from the Lapp administration.
The politics in building and
maintaining these institutions made invisible both reindeer herding as an industry and
the herders' rights.
Older colonial agrarian viewpoints transformed into an industrial
colonial discourse concerning Sami as nomadic reindeer herders lacking ownership to
their lands.
Authorities as well as hydropower companies acted and argued within this
discourse where one technique was the re-writing of history and of herder's rights in
favour of power developers.
The Swedish hydropower system was built up based on
cheap energy of the North, at the expense of legally excluded and diminished rights for
the stakeholders.
This was made possible by arguing that exploitation was for the sake
of "the common good" and furthermore, by the arguing that reindeer herding rights
was a privilege given to the Sami by the state as well as reindeer herding being a vested
interest when reindeer herders eventually were included in the process.
In this system
reindeer herders were given a weaker legal position than farmers and non-reindeer
herding Sami can in some aspects be seen as even more discriminated than reindeer
herders.
By damming the watercourses, the grazing lands were reduced affecting the
amount of herders that could practice reindeer husbandry and thereby also the amount
of Sami rights holders.
In this industrial colonial governing, as well as the pastoral exercise of power
through the Lapp Administration and the State agency protecting common interests,
reindeer herders were identified as less capable to decide on mutual agreements and
handle economics.
A governing that legitimised continued tutelage which led to the
management of hydropower issues being further removed both from the individual
herder and the Sami as a group.
The transformed landscape aggravated reindeer herding as grazing grounds,
migration routes, settlements and, areas for collecting berries and shoe-hay were
inundated.
Fishing became a harsh and unsafe activity, the catch often deteriorated
both in quality and quantity.
Cultural landscapes disappeared or changed, and new
methods for land-use affected reindeer herding and the complementing livelihoods.
The fragmented grazing grounds led to increased mechanisation, which initially
resulted in a new gender and age-based division of labour.
As fishing became heavier
and unsafe in the amplified lakes, women, children and elderly often were unable to
perform this chore.
Characteristics of colonial exercise of power follows throughout the study, such as
the displacement of peoples and dispossession of their property and values in the name
of benevolence and common good for a community at distance from the impact of
exploitation.
The early inquiry shows the affirmation of the reindeer herding area as
state property and thus dispossessing reindeer herders of their ancestral lands.
During
the Second World War the legal security was displaced by a temporary legislation and
a power sustention-campaign that largely was aimed at the North and reindeer herding
areas.
By the end of the studied time period, the pastoral exercise of power lingers on,
as Lapp villages were denied pursuing lawsuits in water courts concerning certain
cases, although this had been object for a prejudice.
Through the acts of authorities,
the state regarded itself as a neutral arbitrator.
In negotiations with exploiters, Lapp
villages were forced to give their consensus, if not, the replacements would accrue the
Lapp fund.
During the 1950's and 1960's the Sami struggle for justice questioned the
hydropower development.
The industrial colonial governing was challenged on its
subjectification and identification of Sami as only reindeer herders and of herders as
incapable to prevail in their own industry.
Initially SSR held low expectations in halting
these exploitations, articulating that the Sami ought to at least get a share in the profit
to create a fund for future generations.
However, the authorities did not acknowledge
those claims.
When Sami in different constellations started collaborating with nature
conservationist, a more explicit opposition was articulated.
When nature
conservationist negotiated with exploiters concerning the safeguarding of certain
water systems, the so-called Peace of Sarek 1961, the Sami actors appeared to be the
most radical in their claims on protecting already industrialised waters, which were of
importance for reindeer husbandry and Sami livelihoods, from further damming.
Official investigations were appointed to modernise and rationalise reindeer
herding.
With regards to Sami rights, the situation was more stagnant due to the State
avoiding official investigation of certain legal issues that were object for trial.
However,
industrial colonial discourse and the governing of hydropower politics were challenged
and the authorities changed some of their notions of reindeer herders.
Nevertheless,
the Sami were denied representation and involvement in governing the finances that
was aimed at alleviation of the consequences of various interferences in the herding
area.
It appears as the authorities regarded rationalisation as sufficient change, instead of
decolonizing bureaucratic structures and institutions.
The remaining tutelage through
the Lapp Administration can be traced in the role as special adviser given their officials.
Defending their own positions, the former Lapp Bailiffs - now called advisers in
reindeer husbandry issues - rejected state support for reindeer husbandry.
Instead,
the rationalisation of reindeer herding was implemented by force due to hydropower
exploitations.
The consequences of reduced grazing grounds and aggravated
livelihood, should be maintained by the state funded capital from hydropower
companies to alleviate and compensate damages from the very same exploitation.
on-going interpretative prerogative of authorities' concerning reindeer herding
consolidated the future for reindeer husbandry as dependent on governmental sell-
outs of natural resources.
The exploitation of reindeer grazing lands became an
inescapable source of revenue for an unjust founded system.
The institutionalised
reindeer husbandry, as it was shaped and governed through the reindeer grazing acts
of 1886 and later acts, subverted Sami rights if seen from the perspective of reindeer
herding survival at the premises of majority society.
The official investigations were accomplished within an industrial colonial
discourse that made visible selected parts of a bigger picture.
Showing that grazing
grounds were reduced but the number of reindeer remained became an argument for
claiming that hydropower development left reindeer herding unaffected.
An implicit
argument and possibility for further exploitations.
Today, cumulative effects of exploitations and decades of accelerating infrastructure
that circumscribe grazing lands and migration routes, causes many Sami Villages to
move reindeer by truck.
Sometimes these changes caused by exploitation forces
reindeer husbandry to become a less environmental-friendly activity.
Aspects of a new
colonial discourse emerge - an eco-colonial discourse - as economic and
environmental sustainability on a global level is given priority over local,
environmental and social sustainability and the impact of the industrial colonial past.
Ájttes arkiv (ÁA)
Lennart Wallmarks arkiv (LW)
F:15 Vattenregleringar
d Porsi kraftverk
e Messaure kraftverk
f Vattenregleringar, övrigt
g Vattenreglering inom Västerbottens län
Samernas Folkhögskolas arkiv (Samernas Fhsk)
F: 10 Övrigt
Landsarkivet Härnösand (HLA)
Lappfogden i Norrbottens norra distrikt arkiv (LNNA)
A I. Protokoll
B I. Utgående skrivelser
B III.
Årsberättelser
E II.
Skrivelser från länsstyrelsen
E III.
Övriga inkomna skrivelser
Lappfogden i Norrbottens södra distrikt arkiv (LNSA)
A. Protokoll
B I. Koncept till utgående skrivelser
Lappfogden i Norrbottens östra distrikt arkiv (LNÖA)
F XVI.
Handlingar angående vattenmål
Lappfogdens i Västerbottens läns arkiv (LVA)
E I. Inkomna skrivelser
H I. Akter och domar i vattenrättsmål samt handlingar rörande
sjöregleringar
Ö. Utredningar angående lappförhållanden
Norrbottens läns landskanslis arkiv (NLLA)
D I b. Ankomna brev i lappärenden
Statens Vattenfallsverk (SVV) Porjus Pionjärverket
F I. Dossierer angående Porjus Kraftverksbyggnader
Landsarkivet Östersund (ÖLA)
Lappfogdens i Jämtlands län arkiv (LJA)
A I. Protokoll vid sammanträden med lappbyarna
B I. Brevkoncept
F IX b. Akter och domar i vattenrättsmål samt handlingar rörande
vattenregleringar
Jämtlands läns länsstyrelses landskontors arkiv (JLLA)
A III a. Resolutionskoncept.
Huvudserie
Riksarkivet (RA)
Civildepartementets arkiv (CA)
Konseljakter
Jordbruksdepartementet (JorA)
Justitiedepartementets arkiv (JuA)
Yngre Kommittéarkivet (YK)
No.
1919 års lappkommitté.
Renbetesdelegerade.
Lappfondsutredningen 1960.
Umeå Tingsrätt (UTR)
Norrbygdens Vattendomstols arkiv (NVD)
AIa.
Protokoll
D. 33/1937 Rappen Labbas
D. 68/1947 Ringselet Sädvajaure
Östersunds Tingsrätt (ÖTR)
Mellanbygdens Vattendomstols arkiv (MVD)
D. 37/1942 Burvattnet m.fl.
D. 28/1946 Sippmikken
Offentligt tryck
Kunglig Majestäts betänkanden (KMB)
Betänkande rörande åtgärder till skydd för vårt lands natur och naturminnes-
märken, Afgifvet af inom Kungl.
Jordbruksdepartementet för ändamålet till-
kallade sakkunnige.
Stockholm: Nordiska Bokhandeln, 1907.
Riksdagstryck
Andra Lagutskottets utlåtande Nr.
35 1942 Utlåtande i anledning av väckt motion
angående vissa ändringar i 4 kapitlet vattenlagen m.m.
29 1947 Utlåtande i anledning av väckt motion om
upphävande av lagen den 20 oktober 1939 med särskilda bestämmelser angående
tillfällig vattenreglering.
Andra Kammaren protokoll nr.
Betänkande afgifvet den 17 mars 1903 af den för utredning beträffande vissa staten
tillhöriga vattenfall af Kungl.
Maj:t den 9 juni 1899 tillsatta kommitté.
Stockholm,
Första Kammaren protokoll nr.
Förslag till grunder för upplåtelse dels av vissa vattenfall, beträffande vilka Kronans
äganderätt är eller kan förväntas bliva föremål för tvist, dels ock av vissa Kronan
ostridigt tillhöriga strömfall m. m. Civildepartementet, Stockholm 1915.
Norrländska Vattenkraftfrågor.
Betänkande avgivet av norrländska vattenkraft-
utredningen 1957.
Statens energimyndighet.
Nytt planeringsmål för vindkraften år 2020.
Stockholm: Statens energimyndighet, 2007.
Tillväxtpotential inom sektorn förnybar energi: Så kan
Sverige öka tillväxten inom förnybar energi.
Stockholm: Statens
energimyndighet, 2009.
Tredje lagutskottets utlåtande 1963 Nr.
34 i anledning av motioner angående bevak-
ande av samernas rättigheter vid vattenbyggnad i Norge (3LagU 1963:34).
Motioner
Andra Kammaren 1942 Nr.
74 av Herr Hedlund i Östersund m.fl.
angående utredning
om ändringar i vissa delar av vattenlagen.
Andra Kammaren 1947 Nr.
21 Av herr Pettersson i Ersbacken m.fl.
om upphävande
av lagen den 20 oktober 1939 angående tillfällig vattenreglering.
Andra Kammaren 1963 Nr.
450 av herrar Jönsson i Ingemarsgården och Larsson i
Umeå om bevakande av samernas rättigheter vid vattenutbyggnad i Norge.
Första Kammaren 1929 Nr.
192 av Herr Lindhagen om revision av gällande vattenlag
till skydd för jordbruket, den stora allmänheten och den kommande släkten.
Första Kammaren 1963 Nr.
379 av herr Osvald om bevakande av samernas rättig-
heter vid vattenutbyggnad i Norge.
Propositioner
Proposition 1910: 119 Kungl.
Maj:ts nådiga proposition till Riksdagen angående
uppförande af en elektrisk kraftstation vid Porjusfallen i Stora Lule älf m.m.
Proposition 1939: U29 Kungl.
Maj:ts proposition till riksdagen med förslag till lag
med särskilda bestämmelser angående tillfällig vattenreglering m.m.
Proposition 1943:110 Kungl.
Maj:ts proposition till riksdagen angående åtgärder till
stöd för de renskötande lapparna m.m.
Proposition 1943: 253 Kungl.
Maj:ts proposition till riksdagen med förslag till lag om
ändring i vissa delar av lagen den 20 oktober 1939 (nr 732) med särskilda
bestämmelser angående tillfällig vattenreglering.
Proposition 1944: 169 Kungl.
ändring i vissa delar av vattenlagen.
Proposition 1945: 148 Kungl.
Maj:ts proposition till riksdagen angående anslag till
vattendomstolarna.
Proposition 1946: 154 Kungl.
tillägg till slutstadgandet i lagen den 20 okt 1939 (nr 732) med särskilda
Proposition 1952: 52 Kungl.
ändring i vattenlagen.
Proposition 1952: 53 Kungl.
ändring i lagen den 20 okt 1939 (nr 732) med särskilda bestämmelser om tillfällig
vattenreglering.
Proposition 1961:13 Kungl.
Maj:ts proposition till riksdagen med förslag till ändring-
ar i vattenlagen.
Svensk Författningssamling (SFS)
SFS 1886: 38 Lag angående de svenska Lapparnes rätt till renbete i Sverige.
SFS 1898: 66 Lag om de svenska Lapparnes rätt till renbete i Sverige.
SFS 1909: 56 Lag angående nationalparker.
SFS 1918: 523 Vattenlag.
SFS 1928: 309 Lag om de svenska lapparnas rätt till renbete i Sverige.
SFS 1939: 732 Lag med särskilda bestämmelser angående tillfällig vattenreglering.
SFS 1943: 392 lag om ändring i vissa delar av lagen den 20 oktober 1939 (nr 732)
med särskilda bestämmelser angående tillfällig vattenreglering.
SFS 1944: 199 Lag om ändrad lydelse av 4 kap.
SFS 1944: 200 Lag om ändrad lydelse av 7§ i lagen den 20 oktober 1939 (nr 732) med
särskilda bestämmelser angående tillfällig vattenreglering.
SFS 1946: 149 Lag om tillägg till slutstadgandet i lagen den 20 okt 1939 (nr 732) med
särskilda bestämmelser om tillfällig vattenreglering.
SFS 1952: 235 Lag om ändring i vattenlagen.
SFS 1952: 240 Lag om ändring i lagen den 20 oktober 1939 (nr 732) med särskilda
Maj:t. Kungörelse angående upphävande av kungörelsen den
20 oktober 1939 (nr 733) med förordnande jämlikt 1 § lagen samma dag (nr 732)
Maj:t. Kungörelse angående förberedelse av vissa företag enligt
SFS 1961:48 Lag om ändring i vattenlagen.
SFS 1962: 627 Lag om vissa åtgärder för utnyttjande av vattenkraft under krig m.m.
SFS 1971:437 Rennäringslag.
Maj:t:s rennäringskungörelse.
Statens Offentliga Utredningar (SOU)
SOU 1952:49, Kristidspolitik och kristidshushållning i Sverige under och efter andra
världskriget (I).
SOU 1952:50, Kristidspolitik och kristidshushållning i Sverige under och efter andra
världskriget (II).
SOU 1954:12, Elkraftförsörjningen.
SOU 1966: 12, Renbetesmarkerna.
SOU 1968:16, Rennäringen i Sverige.
SOU 2013:69, Ny tid ny prövning.
Övriga tryckta källor och litteratur
Adams, William M. & Mulligan, Martin (red.).
Decolonizing Nature Strategies for
conservation in a post-colonial era.
Earthscan Publications, London 2003.
Ahmed, Sara.
"Declarations of Whiteness, the Non-Performativity of Anti-Racism",
Borderlands Vol.
The Cultural Politics of Emotion, Edinburgh University Press,
Edinburgh 2004.
Alfred, Taiaiake & Corntassel, Jeff "Being Indigenous.
Resurgences against con
temporary Colonialism" I Government and Opposition Vol.
Altman, Jon C. "Development options on Aboriginal land: Sustainable Indigenous
hybrid economies in the twenty-first century." I L.Taylor, G.Ward, G.Henderson,
R.Davis, & L.Wallis (eds.)
The Power of Knowledge, the Resonance of Tradition,
(34-48), Aboriginal Studies Press, Canberra 2005.
Amft, Andrea.
Sápmi i förändringens tid: En studie av svenska samers levnadsvillkor
under 1900-talet ur ett genus- och etnicitetsperspektiv.
Kulturens frontlinjer 20,
Kulturgräns norr, Umeå 2000.
Anaya, S. James.
Indigenous Peoples in International Law.
Oxford University Press,
Oxford 2004.
Report of the Special rapportuer on the Rights of Indigenous
Peoples, James S. Anaya.
Indigenous Peoples and Extractive industries, Report to
the Human Rights council A/HRC/24/41, 2013.
Anshelm, Jonas.
Vattenkraft och naturskydd.
En analys av opinionen mot vatten-
kraftutbyggnaden i Sverige 1950-1990.
Tema T rapport, 31; Tema V report, 18.
Univ., Tema Teknik och social förändring, Linköping 1992.
Mellan frälsning och domedag.
Om kärnkraftens politiska idé-
historia i Sverige 1945-1999, Symposion, Eslöv 2000.
Anshelm, Det vilda, det vackra och det ekologiskt hållbara.
Om opinionsbildningen i
Svenska naturskyddsföreningens tidskrift Sveriges natur 1943-2002.
Skrifter från
landskapet som arena 8, Umeå Universitet, Umeå 2004.
Arrhenius, Svante.
Berättelse öfver en jemlikt Kongl.
Maj:ts nådiga bref den 18 Maj
1900 på uppdrag af Vattenfallskomitén under sommaren år 1900 företagen
utrikes studieresa.
Jordbruksdepartementet, Stockholm 1901.
Aronsson, Kjell-Åke.
Forest reindeer herding AD 1-1800: an archealogical and
palaeoecological study in northern Sweden, Univ., Umeå 1991.
Awebro, Kenneth & Senften, Tim.
Gamla gruvor i Jokkmokk.
Gruvor och gruvarbete
vid Routevare, Kedkevare och Alkavare under främst 1600-talet.
Duoddaris 8
Ájtte, Jokkmokk 1995.
Barth, Fredrik.
Ethnic Groups and Boundaries: The social organization of
cultural difference, Oslo.
Beach, Hugh.
Reindeer-Herd management in Transition.
The case of Tuorpon
Saameby in northern Sweden, Univ., Uppsala 1981.
Hugh Beach, "Political Ecology in Swedish Saamiland" i Anderson, D.G.
Cultivating Arctic Landscapes.
Knowing and Managing Animals in the
Circumpolar North (110-123) Berghahn, New York 2004.
Beinart, W., Brown, K. & Gilfoyle, D. "Experts and expertise in colonial Africa Re-
considered: Science and interpretation of knowledge" African Affairs 108/432,
Bengtsson, Bertil.
Samerätt: en översikt, Stockholm: Norstedts Juridik, 2004.
Berg, Bård A.
Verdenskrig - en politikk for utvikling
eller avvikling?" i Thomassen, Ø.
etter 1945, Ad Notam Gyldendal, Oslo 1997.
Bård A. Berg, Mot en korporativ reindrift: samisk reindrift i det 20.århundre -
eksemplifisert gjennom studier av reindriften på Helgeland, Dieđut, 2000:3,
Sámi Instituhtta, Kautokeino 2000.
Berg, Bård A."Den samiske retten til reindrift i Norge og Sverige ved overgangen til et
nyt århundre" i Lantto, P. & Sköld, P (red) Befolkning och bosättning i norr,
Centrum för samisk forskning, Univ., Umeå 2004.
Bergstrand, Ingrid.
I Sirkassamernas land.
Sàmi Girjjit, Jokkmokk 1985.
Beronius, Mats.
Genealogi och sociologi.
Nietzsche, Foucault och den sociala analys-
Symposion, B. Östlings bokförlag, Stockholm; Stehag 1991.
Bhabha, Homi K. The Location of Culture.
Routledge, London 1994
Birla, Ritu.
"Post-colonial studies: Now that's history" I Morris, Rosalind C. (red), Can
the subaltern Speak?
Reflections on the history of an idea.
Columbia University
Press, New York 2010.
Biörnstad, Margareta.
Kulturminnesvård och vattenkraft 1942-1980.
Vitter-
hets historie och antikvitets akademien, Stockholm 2006.
Bjørklund, Ivar & Brantenberg, Terje.
Samisk reindrift - Norske ingrepp: Om Alta-
elva, reindrift og samisk kultur.
Tromsø: Universitetsforlaget, 1981.
Blake, Lynn A.
"Pastoral Power, Governmentality and Cultures of Order in
Nineteenth-Century British Columbia", Transactions of the Institute of British
Geographers, Vol.
Brännlund, Isabelle & Axelsson, Per.
"Reindeer management during the colonization
of Sami lands: A long-term perspective of vulnerability and adaptation strategies" I
Bylund, Erik.
Koloniseringen av Pite Lappmark t.o.m.
Univ., Uppsala, 1956.
Bäckman, Lena.
"Opinioner om vattenkraft" i Rolén, M. & Bodén, B.
Drag-
kampen om vattenkraften.
Studier kring en omstridd naturresurs.
Mitthögskolan,
Östersund 2000.
Bäärnhielm, Göran.
I Norrland hava vi ett Indien.
gruvdrift och kolonisation i Lapp-
marken under 1600-talet.
Ordfront Arkivet för folkets historia, Stockholm 1976.
Craik, Brian.
"Governance and Hydro Development in Québec and Manitoba." Power
Struggles: Hydro Development and First Nations in Manitoba and Québec,
Martin, T. & Hoffman, S. M., (eds.)
Winnipeg: University of Manitoba
Cramér, Tomas & Prawitz, Gunnar.
Studier i renbeteslagstiftning.
Norstedts, Stock-
Dagens Industri, 12/2 2013.
Dean, Mitchell.
Governmentality.
Power and Rule in Modern Society.
Sage, London
de Certeau, Michel.
The Writing of History.
Colombia University Press, New York
Dirlik, Arif.
"The Postcolonial Aura: Third World Criticism in the Age of Global Capital-
ism" in Critical Inquiry 20 (2, winter) 1994.
Edelmann, Lee.
No Future.
Queer theory and the death drive.
Duke University Press,
Durham 2004.
Edenheim, Sara.
Begärets lagar.
Moderna statliga utredningar och heteronormativ-
itetens genealogi, Symposion, Eslöv 2005.
Anakronismen.
Mot den historiska manin.
Glänta Hardcore,
Daidalos, Göteborg 2011.
Egerbladh, Ossian.
Ur Lappmarkens bebyggelsehistoria Stensele 1741-1860.
hundra äldsta nybyggesupptagningarna, Umeå 1972.
Eidlitz Kuoljok, Kerstin.
Den samiska sitan och vinterbyarna - en utmaning.
Institutionen för kulturantropologi och etnologi, Univ., Uppsala 2011.
Ekerlid, Birger.
De tvångsförflyttade.
En roman om samer och nybyggare som
tvingades lämna sina hem.
Ekerlids förlag samt Gaaltije, Östersund 2013.
Fairclough, Norman.
Discourse and Social Change.
Polity, Cambridge 1992.
Falkanger, Thor och Aage Thor Falkanger.
Tingsrett, 6.
uppl., Universitetsforlaget,
Fjellheim, Sverre.
Nord-Trøndelag fylke.
Reindrift og arealbruk, Sami Instituhtta,
Kautokeino 1984.
Forsgren, Nils.
Porjus: pionjärverket I ödemarken.
Porjus arkivkommitté, Porjus
Suorva: dammbygget i vildmarken.
Den effektfulla älven.
Stänk från Luleälvens kraftfulla historia.
Porjus
arkivkommitté, Porjus 1989.
Krafttag i norr.
En krönika om energin från Vattenfall Mellersta
Norrland.
Vattenfall Mellersta Norrland, Sundsvall 1992.
Harsprånget: storverket som aldrig höll på att bli av.
Porjus arkiv-
kommitté, Porjus 1995.
Foucault, Michel.
Power/Knowledge.
Selected Interviews and Other Writings, 1972-
Brighton: Harvester Press, 1980.
Foucault, Michel."The Subject and Power" in Critical Inquiry, Vol.
"Governmentality." In The Foucault Effect: Studies in Govern-
mentality, Burchell, G., Gordon, C. & Miller, P.
University of
Chicago Press, Chicago 1991.
Friberg, Lennart.
Styre i kristid.
Studier i kristidsförvaltningens organisation och
Stockholm 1973.
Fridlund, Mats.
Den gemensamma utvecklingen: staten, storföretaget och sam-
arbetet kring den svenska elkrafttekniken.
Fur, Gunlög.
Colonialism in the margins: cultural encounters in New Sweden and
Lapland.
Brill Academic Publishers, Leiden 2006.
Haagensen, Kjell & Midttun, Atle (red.).
Kraftutbygging, konflikt og aksjoner, Oslo,
Universitetsforlaget, 1984.
Hagerman, Maja.
Det rena landet.
Om konsten att uppfinna sina förfäder Prisma,
Stockholm 2006
Hagström Yamamoto, Sara.
I gränslandet mellan svenskt och samiskt, Identitets-
diskurser och förhistorien i Norrland från 1870-tal till 2000-tal.
Univ., Uppsala
Hajer, Maarten & Versteeg, Wytske.
"A Decade of Discourse Analysis of Environmental
Politics: Achievements, Challenges, Perspectives" in Journal of Environmental
Policy and Planning.
Hall, Rebecca.
"Diamond Mining In Canda's Northwest Territories: A Colonial
Continuity" I Antipode vol.
Hanes-Nutti, Gertrud.
"Karesuandosamer i Vaisaluokta och Änojalme.
Dislokationens
och vattenregleringarnas inverkan på deras näringar och hushållning." Opublicerad
uppsats, B-nivå.
Umeå: institutionen för historia, Umeå universitet, 1987.
"Samernas rättsliga ställning vid de tre första Suorvareglering-
arna." Opublicerad uppsats, C-nivå.
Umeå: institutionen för historia, Umeå
universitet, 1988.
Hanes, Gertrude.
Vaisaluokta 100 år.
Vaisa Sameförening 2001.
Hansson, Staffan.
Porjus - en vision för industriell utveckling i övre Norrland.
Tekniska högskolan i Luleå, 1994.
Hansson, Per Albin & Berkling, Anna Lisa, Från Fram till Folkhemmet.
Per Albin
Hansson som tidningsman och talare.
Metodica Press, Solna 1982.
Haraldsson, Desiree.
Skydda vår natur!
Svenska naturskyddsföreningens framväxt
och tidiga utveckling.
Lund University Press, Lund 1987.
Hazell, Bo.
Resandefolket.
Från tattare till traveller.
Ordfront, Stockholm 2011.
Headrick, Daniel R. Tentacles of Progress.Technology Transfer in the age of Imperial-
ism.
Oxford University Press; New York 1988.
Hechter, Michael.
Internal Colonialism.
The Celtic Fringe in British National Deve-
lopment.
Transactions Publishers, New Brunswick 1999.
Hedin, Hans.
"Vattenfalls utbyggnadsplan 1962" i Västerbotten 2008:2.
Hind, Robert J.
"The internal Colonial Concept" I Comparaive Studies in Society and
History.
Hirdman, Yvonne.
Att lägga livet till rätta.
Studier i svensk folkhemspolitik Carlssons,
Stockholm 2010.
Hoffman, Stephen M. "Engineering Poverty: Colonialism and Hydroelectric develop-
ment in Northern Manitoba." In Power Struggles: Hydro Development and First
Nations in Manitoba and Québec, Martin, T. & Hoffman, S. M., (eds.)
University of Manitoba Press, Winnipeg 2008.
Holmbäck, Åke.
Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling.
SOU
Stockholm 1922.
Holte, Arvid.
"Reindrifta og virkinger av kraftutbygging - et metodeforsøk",
Opublicerad Hovedfagsopgave i geografi, Geografiskt institutt, Universitet i
Trondheim 1983.
Horstkotte, Tim.
Contested Landscapes: Social-ecological Interactions between
Forestry and Reindeer Husbandry.
Institutionen för Ekologi, miljö och
geovetenskap.
Howitt, Richard & Suchet-Pearson, Sandra.
"Ontological Pluralism in Contested
Landscapes" i Anderson, K., Domosh, et.al.
Handbook of Cultural
Geography, Sage, Thousand Oaks, California 2003.
Hultman, Martin.
Full gas mot en (o) hållbar framtid.
Förväntingar på bränsleceller
och vätgas 1978-2005 i relation till svensk energi- och miljöpolitik.
Institutionen
för tema teknik och social förändring, Univ., Linköping 2010.
Hultqvist, Kenneth & Pettersson, Kenneth.
Foucault.
Namnet på en modern veten-
skaplig och filosofisk problematik.
HLS, Stockholm 1995.
Hydropower in Sweden.
Vattenfall, Stockholm 1981.
Hylland Eriksen, Thomas.
Etnicitet och nationalism.
Nya Doxa, Nora 1998.
Högstedt, Karl Henrik M. Vattenlagen av den 28 juni 1918 samt Lagen om flottning i
allmän flottled av den 19 juni 1919 med anmärkningar och sakregister.
Norstedt,
Stockholm 1923.
Inga, Berit & Sunna, Ida.
Om renen, landskapet och språket.
Duoddaris 26, Ájtte, Jokkmokk 2013.
Isaksson, Olov.
Tärna - förvandlad bygd, LT, Solna 1975.
Isaksson, Svante.
När staten stal marken.
Ord & Visor, Skellefteå 2001.
Jakobsson, Eva.
"Norsk och svensk vattenkraftutbyggnad: En komparativ studie."
Polhem: Tidskrift för teknikhistoria 10 (1992): 226-64.
Industrialisering av älvar: Studier kring svensk vattenkraftutbygg-
Historiska institutionen, Univ., Göteborg 1996.
Jansson, Sverker & Wanhainen, Väinö.
Tidig miljövård vid Statens vattenfallsverk.
Statens vattenfallsverk, Stockholm 1990.
Jenkins, Keith.
Refiguring History.
New thoughts on an old discipline.
Routledge,
London 2003.
Re-thinking History.
Routledge, London 1991
Johansson, Karl-Erik.
Spökis - fjällflygaren, CeWe-förlag, Bjästa 1985.
Johansson, Peter.
Samerna - urfolk eller minoritet?
En studie av svensk samepolitik
1986-2005, Institutionen för globala studier, Univ., Göteborg 2008.
Josefsen, Eva.
"The Norwegian Sámi Parliament and Sámi Political Empowerment" i
Minnerup, Günther & Solberg, Pia (eds.)
First World, First Nations.
Internal
Colonialism and Indigenous Self-determination in Northern Europe and
Australia.
Sussex Academic Press, Portland 2011.
Jåma, Martha & Ljungdahl, Ewa.
Samiska nybyggare i Jänsmässholmen.
Jamtli
Förlag, Östersund, 2001.
Jörnmark, Jan. Skogen, staten och kapitalisterna.
Skapande förstörelse i svensk
basindustri 1810-1950.
Studentlitteratur, Lund 2004.
Kallenberg, Ragnvald.
"Om vitenskapelig ydmykhet" i Samisk forskning og
De nasjonale forskningsetiske komitéer, Oslo 2002.
Karnell, Vitalis.
"Lapparna och civilisationen" i Dagny 1906.
King, Anthony D. "Colonial Urban Development: Culture, Social Power and Environ-
ment" I The Journal of Modern African Studies, Vol.
Korpijaakko-Labba, Kaisa.
Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland.
rättshistorisk utredning av markanvändningsförhållanden och -rättigheter i
Västerbottens lappmark före mitten av 1700-talet.
Juristförbundets förlag,
Helsingfors 1994.
Vattenfallsstyrelsen.
Redogörelse för arbetena med Porjus kraftverksbyggnad
intill utgången af år 1911.
Vattenfallsstyrelsen, Stockholm 1913.
Kulchyski, Peter.
Like the sound of a drum.
Aboriginal cultural politics in Denendeh
and Nunavut.
University of Manitoba Press, Winnipeg 2005.
Kuokkanen, Rauna.
"From research as colonialism to reclaiming autonomy.
Towards
a research ethics framework in Sápmi" I Ethics in Sámi and Indigenous Research.
Report from a seminar in Kárášjohka, Norway.
Sámi Instituhtta, Kautokeino
Kuoljok, Apmut Ivar.
Mitt liv som renskötare.
Ord & visor, Skellefteå 2004.
Lantto, Patrik.
Tiden börjar på nytt.
En analys av samernas etnopolitiska mobil-
isering i Sverige 1900-1950.
Att göra sin stämma hörd: Svenska samernas riksförbund, same-
rörelsen och svensk samepolitik 1950-1962.
Kulturgräns norr, Umeå 2003.
"Nationell symbol, etnisk markör eller utdöende näring?" I Lantto, P. &
Sköld, P (red) Befolkning och bosättning i norr.
Etnicitet, identitet och gränser i
historiens sken.
Skrifter från Centrum för samisk forskning 1, Univ., Umeå 2004.
"Rotlösa nomader?
De första försöken att tvångsförflytta samer i
Sverige" i Oknytt 2006, Vol.
Lantto, Patrik."Borders, Citizenship and Change: The case of the Sami People, 1751-
I Citizenship Studies Vol.14 issue 5, 2010.
"The establishment of a scientific field.
The history of reindeer
Lappväsendet.
Tillämpningen av svensk samepolitik 1885-1971.
Skrifter från Centrum för Samisk forskning 14, Umeå universitet, Umeå 2012.
Lantto, Patrik & Mörkenstam, Ulf.
"Sami Rights and Sami Challenges: The
Modernization Process and the Swedish Sami Movement, 1886-2006."
Scandinavian Journal of History 33 (2008): 26-51.
Lantto, Patrik & Össbo, Åsa.
"Det åsidosatta folket.
Samerna, renskötseln och de första
planerna på en storskalig utbyggnad av vattenkraften i Sverige" Oknytt 1-2 2011.
Laula, Elsa.
Inför lif eller död?
Sanningsord i de lappska förhållandena.
Gaaltije, Östersund 2003.
Lawrence, Rebecca.
Shifting Responsibilities and Shifting Terrains: State
Responsibility, Corporate Social Responsibility, and Indigenous Claim.
Sociologiska institutionen, Univ., Stockholm 2009.
Ledman, Anna-Lill.
Att representera och representeras.
Samiska kvinnor i svensk och
samisk press 1966-2006, Skrifter från Centrum för samisk forskning nr 15, Univ.,
Legg, Stephen.
"Beyond the European Province" I Elden, S. & Crampton, J. W.
Space, Knowledge and Power.
Foucault and Geography.
Ashgate Publishing ltd,
Spaces of Colonialism.
Delhi's urban governmentalities.
Blackwell
Publishing, Malden 2007 (b).
Lindgren, Gunnar.
Kolonisationen av Umbyn.
Lyckselebyar i Vindelådalen med
biflöden, Lycksele 1995.
Lindmark, Daniel.
"Diaspora, Integration and Cantonization: Swedish colonial
education from a theoretical, comparative and concluding perspective." In
Education and Colonialism: Swedish Schooling Projects in Colonial Areas, 1638-
1878, Lindmark, Daniel, (red.
Umeå: Kulturgräns norr, 2000.
En lappdrängs omvändelse.
Svenskar i möten med samer och
deras religion på 1600- och 1700-talen, Centrum för Samisk forskning, Univ.,
Loeffler, David.
Contested Landscapes/Contested Heritage.
History and heritage in
Sweden and their archaeological implications concerning the interpretation of the
Norrlandian past Institutionen för arkeologi och samiska studier, Univ., Umeå
Loo, Tina & Stanley, Meg.
"An environmental history of progress: Damming the Peace
and Columbia Rivers" I The Canadian Historical Review 92, 3, (399-427) 2011.
Loomba, Ania.
Colonialism/Postcolonialism.
Routledge, London 2002.
Lundgren, Lars J. Energipolitik i Sverige 1890-1975: Sammanfattning av studie
utarbetad på uppdrag av Framtidsstudien Energi och samhälle.
Projektgruppen
Energi och samhälle, Sekretariatet för framtidsstudier, Stockholm 1978.
Lundgren, Lars J. Staten och naturen.
Del I.
Lundgren, Lars J. Staten och naturen: Naturskyddspolitik i Sverige 1869-1935.
Del
Lundmark, Lennart.
Koloni i norr.
Om 650 års utsugning av Norrbotten.
Gidlund,
Stockholm 1971.
Uppbörd, utarmning, utveckling.
Det samiska fångstsamhället
övergång till rennomadism i Lule Lappmark.
Arkiv, Lund 1982.
Lundmark, Lennart."Från ursprungsbefolkning till invandrargrupp.
Samerna i svensk
forskning under 1800-talet", i Brändström, Kjell-Arne (red.
), Bilden av det samiska.
Samerna och det samiska i skönlitteratur, forskning och debatt.
Kulturens
frontlinjer; Umeå 2000.
Lundmark, Lennart."Lappen är ombytlig, ostadig och obekväm": Svenska statens
samepolitik i rasismens tidevarv.
Norrlands Universitetsförlag, Umeå 2002.
Samernas Skatteland.
Institutet för rättshistorisk forskning,
Stockholm 2006.
"Formlös förvaltning och flyktiga rättigheter" i Lundmark, L. &
Rumar, L., Mark och rätt i Sameland.
Stockholm 2008.
"Skogsordningen 1683 och äganderätten till Lappmarken" i
Lundmark, L. & Rumar, L., Mark och rätt i Sameland.
Institutet för rättshistorisk
forskning, Stockholm 2008.
"Samernas jakt- och fiskerätt i Lappmarken och Jämtland före
1928" i Lundmark, L. & Rumar, L., Mark och rätt i Sameland.
Institutet för
rättshistorisk forskning, Stockholm 2008.
Lundqvist, Lennart J.
"Ekologiskt integrerad politik" I Jagers, Sverker C., (red.)
Hållbar utveckling som politik.
Om miljöpolitikens grundproblem.
Liber, Malmö
Löf, Annette; Sandström, Per; Baer, Karin; Stinnerbom, Marita; Sandström, Camilla.
Renskötsel och klimatförändring: Risker, sårbarhet och anpassningsmöjligheter i
Vilhelmima Norra Sameby.
Forskningsrapporter i statsvetenskap 2012:4, Univ.,
Löwing, Folke.
I kraftverkens skugga: Ett och annat om kraftutbyggnadsmål.
LT,
Stockholm 1955.
Luzin, G.P., Pretes, M. & Vasilev, V.V.
"The Kola Peninsula: Geography, History and
Resources" in Arctic vol.
Malmberg, Bo.
Kronotorparlandet, kolonister och kronotorpare i muntliga och
skriftliga källor.
CeWe-förlag, Bjästa 1980.
Manker, Ernst.
Det nya fjällvattnet.
Forskningar och upplevelser bland lapparna
kring Akkajaure Medén, Stockholm 1941.
Manuel, George & Posluns, Michael.
The Fourth World: An Indian Reality, Collier
Macmillan Canada, New York 1974.
Marainen, Johannes.
"Tvångsförflyttning av samer", " i Norrbotten (62-79), Luleå
Marklund, Bertil.
"Några teoretiska aspekter vid studiet av skogssamiska lappskatte-
land" I Sköld, P & Lantto, P (red.)
Den komplexa kontinenten.
Staterna på
Nordkalotten och samerna i ett historiskt perspektiv, Forskningsrapporter från
Institutionen för historiska studier nr.
Matsui, Kenichi.
Native Peoples and Water Rights.
Irrigation, Dams, and the Law in
Western Canada.
Québec.
McGill-Queen's University Press, Montreal & Kingston
McClintock, Anne.
"The Angel of Progress: Pitfalls of the Term 'Post-colonialism'" i
Social Text, No 31/32, Third World and Post-Colonial Issues (84-98) 1992.
McCully, Patrick.
Silenced Rivers.
The ecology and politics of large dams, Zed, London
Minnerup.
Günter & Solberg, Pia (red.).
Internal Colonial-
ism and Indigenous Self-determination in Northern Europe and Australia.
Sussex
Academic Press, Portland 2011.
Montesino Parra, Norma.
Zigenarfrågan, intervention och romantik Socialhögskolan,
Univ., Lund 2002
Mudimbe, Valentin Y.
The Idea of Africa.
Indiana Univ.
Press, Bloomington 1994.
Mårald, Erland.
Svenska miljöbrott och miljöskandaler 1960-2000.
Hedemora 2007.
Mörkenstam, Ulf.
Om "Lapparnes privilegier": Föreställningar om samiskhet i
svensk samepolitik 1883-1997.
Statsvetenskapliga institutionen, Univ., Stockholm
Neumann, Iver B. Mening, materialitet, makt.
En introduktion till diskursanalys.
Studentlitteratur, Lund 2003.
Niemi, Einar.
"Kategorienes etikk og miniritetene i nord.
Et historisk perspektiv" i
Samisk forskning og forskningsetikk (s. 22-44), De nasjonale forskningsetiske
komitéer, Oslo 2002.
Nilsson-Mankok, Erik.
För vilken etnisk befolkning planeras det, Marsfjäll 1980.
Nilsson Ranta, David.
Nödhjälp på villovägar.
Implementering av en filantropisk
välfärdsidé, Norrbottens arbetsstugor 1903-1954.
Sociologiska institutionen,
Nordin, Åsa.
Relationer i ett samiskt samhälle.
En studie av skötesrensystemet i
Gällivare socken under första hälften av 1900-talet.
Sámi dutkan Samiska studier
2, Univ.
Renskötseln är mitt liv.
En analys av den samiska renskötselns
ekonomiska anpassning.
Centrum för samisk forskning, Univ., Umeå 2007.
Norstedt, Gudrun.
Lappslattelanden på Gedda karta.
Umeå Lappmark från 1671 till
1900-talets början.
Thalassa, Umeå 2011.
Nytt Juridiskt Arkiv (NJA) avd I Rättsfall från Högsta domstolen, Norstedts juridik,
Stockholm 1961.
Nytt Juridiskt Arkiv (NJA), avd I Rättsfall från Högsta domstolen, Norstedts juridik,
Stockholm 1965.
Stockholm 1981.
Nyyssönen, Jukka.
"Everybody recognized we were not white": Sami Identity
Politics in Finland 1945-1990.
Department of History, Univ., Tromsø 2007.
Ojala, Carl-Gösta.
Sámi Prehistories.
The Politics of Archaeology and Identity in
Northernmost Europe.
Univ., Uppsala 2009.
Oscarsson, Erik-Oscar.
"Osynlighetens dilemma" i Nordisk Ekumenisk Orientering (s.
Paine, Robert.
Dam a river.
Damn a people?
Saami (Lapp) Livelihood and the
Alta/Kautokeino hydro-electric project and the Norwegian parliament,
Köpenhamn, 1982.
Parry, Benita.
"Problems in Current Theories of Colonial Discourse" i Ashcroft, B.,
Griffiths, G., Tiffin, H.
The Post-Colonial Studies reader Routledge, London
"The Postcolonial: Conceptual Category or Chimera?" I The Yearbook of
Petriks, Olga "Future of Hydropower in Sweden.
Results of a workshop using external
and value-based scenarios" Examensarbete KTH, Skolan för industriell teknik och
management (ITM), Stockholm 2010.
Piper, Liza.
Industrial Transformation in Subarctic Canada UBC Press 2008.
Pratt, Mary Louise.
Imperial Eyes: travel writing and transculturation.
London 1992.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds Extra landsmöte 1960.
Svenska
Samernas Riksförbund, Umeå 1960.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1950.
Svenska Samernas
Riksförbund, Umeå 1950.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1951.
Riksförbund, Umeå 1951.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1952.
Riksförbund, Umeå 1952.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1953.
Riksförbund, Umeå 1953.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1954.
Riksförbund, Umeå 1954.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1955.
Riksförbund, Umeå 1955.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1956.
Riksförbund, Umeå 1956.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1957.
Riksförbund, Umeå 1957.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1958.
Riksförbund, Umeå 1958.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1959.
Riksförbund, Umeå 1959.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1960.
Riksförbund, Umeå 1960.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1961.
Riksförbund, Umeå 1961.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte 1962.
Riksförbund, Umeå 1962.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Gällivare 27 februari -
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1964.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Östersund 11-13 mars
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1965.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Karesuando 3-5 mars
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1966.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Lycksele 2-4 mars 1966.
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1967.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Jokkmokk 9-11 mars
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1968.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds landsmöte i Arjeplog 15-17 februari
Svenska Samernas Riksförbund, Umeå 1969.
Protokoll från Svenska Samernas Riksförbunds Urtima landsmöte i Östersund den
3-5 oktober 1968 jämte samernas samepolitiska program.
Riksförbund, Umeå 1969.
Pyyhkkönen, Miika.
"Deportation vs.
The Rationalities, Technologies, and
Subjects of Finnish Sanctuary Practices" Refuge Vol.
Päiviö, Nils-Johan.
Lappskattelandens rättsliga utveckling i Sverige.
En utredning
om lappskattelandens och de samiska rättigheterna utveckling från mitten av
1600-talet till 1886 års renbeteslag.
Sámi Instituhtta: Kautokeino, 2001.
Från Skattemannarätt till nyttjanderätt.
En rättshistorisk studie
av utvecklingen av samernas rättigheter från slutet av 1500-talet till 1886 års
renbeteslag, Juridiska institutionen, Univ., Uppsala 2011.
Rensund, Lars.
I Samernas land förr i tiden.
Norrbottens museum, Luleå 1986.
Riseth, Jan-Åge.
Sami Reindeer mangement under technological change.
I,
Rolén, Mats.
Jämtlands och Härjedalens historia.
Östersund 1990.
"Vattenkraft och naturskydd" i Återblickar.
Samfundet för hembygds-
vård 75 år.
Bygd och Natur (Årsbok), Sveriges hembygdsförbund, Stockholm 1991.
"Indalsäven - en kraftkälla för 1900- och 2000-talet" i Rolén & Bodén
Dragkampen om vattenkraften.
Studier kring en omstridd naturresurs,
Mitthögskolan, Östersund 2000,
Rose, Nikolas, O'Malley, Pat & Valverde, Marina.
"Governmentality" Annu.
Law
Soc.
Rosén, Bo.
Den glömda miljödebatten.
Statens naturvårdsverk, Solna 1987
Rumar, Lars.
"Avradsland, skattefjäll och avvittring i Jämtlands län" i Lundmark, L. &
Rumar, L. Mark och rätt i sameland.
Insititutet för rättshistorisk forskning,
"Kampen om hässjorna" i Lundmark, L. & Rumar, L. Mark och rätt i
sameland.
Insititutet för rättshistorisk forskning, Stockholm 2008.
Historien och Härjedalsdomen.
En kritisk analys.
Skrifter från Centrum
för Samisk forskning nr 20, Univ., Umeå 2014.
[under utgivning].
Runcis, Maja.
Steriliseringar i Folkhemmet Ordfront, Stockholm 1998.
Ruong, Israel.
Samerna i historien och nutiden Bonnier Fakta, Stockholm 1982.
Said, Edward W., The World, The Text, and the Critic.
Vintage, London 1991.
Salomon, Kim.
"Den kulturella vändningens provokationer" i Scandia 75:1, 2010 (s.
Samernas Samepolitiska program.
Svenska Samernas Riksförbunds remissyttrande
över rennäringssakkunnigas betänkande (SOU 1968:16).
Samiska frågor i Svenska kyrkan.
Svenska kyrkans utredningar 2006:1.
Stockholm
Scott, David.
"Colonial Governmentality." Social Text no.
Scott, James C. Seeing like a State: How certain schemes to improve the human
condition have failed.
Yale University Press, New Haven 1998.
Shohat, Ella.
"Notes on the 'Post-Colonial'" I Social Text, No 31/32, Third World and
Post-Colonial Issues, (99-113) 1992.
Sjögren, David.
Den säkra zonen.
Motiv, åtgärdsförslag och verksamhet i den
särskiljande utbildningspolitiken för inhemska minoriteter 1913-1962.
Institutionen för idé- och samhällsstudier, Univ., Umeå 2010.
Sjögren, Gunda.
Åbacka.
Idé och Kultur, Stockholm 1975.
Skjold, Dag Ove.
Statens Kraft 1947-1965: for velferd og industri, Universitetsforlaget,
Smith, Linda Tuhiwai, Decolonizing Methodologies.
Indigenous Peoples and
Research.
Zed, London 1998.
Spivak, Gayatri Chakravorty.
"Appendix: Can the Subaltern Speak?" I Morris, Rosalind
C. (red), Can the subaltern Speak?
Columbia
University Press, New York 2010.
Spurr, David.
Rhetoric of Empire.
Colonial Discourse in Journalism, Travel Writing,
and Imperial Administration.
Duke University press, London 1993.
Spörsmål av samiskt intresse vid Nordiska rådets 7:e session 1959, samernas
rättigheter och samverkan på renskötselns område.
Nordiska rådet, S.I.,
Stockholm 1960.
Stenman, Lennart.
Avvittringen i Västerbottens läns lappmarker, Kulturgeografiska
institutionen, Univ., Uppsala 1981.
Ströängar.
Ett svenskt exempel på rättsäkerhet.
Karlstad
University studies, 2004:37.
Institutionen för samhällsvetenskap, Gruppen för
regionalvetenskaplig forskning, Univ., Karlstad 2004.
Stoler, Ann Laura.
"Colonial Archives and the Art of Governance" i Archival Science
Strand, Ivar.
Kraftens tid: Björkvattskommittén om Gardiken och Ajaures reglering.
Tärnaby 1992.
Strömberg, Rolf.
Vattenlagen med kommentar, Publica, Stockholm 1984.
Sundin, Bosse & Pettersson, Richard.
"Sigurd Curman, Nämforsen och 'Det kultiverade
kraftverket'" i Mårald, Erland (red.)
När dalen var röd och kusten blev hög Skrifter
från forskningsprogrammet Landskapet som arena 10, Univ., Umeå 2008, s. 103-
Svedell, Ulla.
Finska och samiska ortnamn i Sverige.
Finsk-ugriska institutionen,
Univ., Uppsala 2001.
Svenskt Biografiskt Lexikon.
Band 21, Bonniers, Stockholm 1977.
Band 30, Bonniers, Stockholm 2000.
Svensson, Tom G. Samernas politiska organisation.
En studie av etnisk minoritet i
förhållande till storsamhället.
Univ., Stockholm 1973.
Sörlin, Sverker.
Framtidslandet: Debatten om Norrland och naturresurserna under
det industriella genombrottet.
Carlssons, Stockholm 1988.
Tingsten, Herbert.
Konstitutionella fullmaktlagar i modern parlamentarism,
Skrifter utgivna av Fahlbeckska stiftelsen, 6.
Gleerups, Lund 1926.
Thomasson, Lars.
"Samerna" i Rolén, Mats (red.)
Jämtlands och Härjedalens
Jämtlands läns museum, Östersund 1990.
Ur jämtlandssamernas nutidshistoria.
En mer än hundraårig
kulturkamp Gaaltije, Östersund 2002.
Thue, Lars.
Statens Kraft 1890-1947.
Thörn, Håkan, Eriksson, Catharina & Eriksson Baaz, Maria.
Globaliseringens kultur-
er: den postkoloniala paradoxen, rasismen och det mångkulturella samhället.
Nya
Doxa, Nora 1999.
Torfing, Jacob.
"Path-dependent Danish Welfare Reforms: The Contribution of the
New Institutionalisms to Understanding Evolutionary Change" I Scandinavian
Political Studies, Vol.24, No.
Torp, Eivind.
Renskötselrätten och rätten till naturresurserna.
Univ., Tromsö 2008.
"Renskötselrättens grunder" i Svensk Juristtidning SvJT 2012.
Tosh, Nick.
"Anachronism and retrospective explanation: in defence of a present-
centered history of science", I Stud.
Udtja Lasse.
Begrav mitt hjärta vid Udtjajaure.
Emma publishing, Stockholm 2007.
Upmark, Erik.
"Vattenkraft och Sjöregleringar".
Svenska Vattenkraftföreningens
publikationer 381.
Stockholm 1945.
Utsi, Paulus och Utsi, Inger.
Giela Gielain.
Porjus 1980.
Utsi, Paulus.
Följ stigen.
DAT förlag, Kautokeino 2000.
Vattenkraften i Torne och Kalix älvar.
Vedung, Evert & Brandel, Magnus.
Vattenkraften, staten och de politiska partierna.
Nya Doxa, Nora 2001.
Waldram, James.
As long as the rivers run.
Hydroelectric developments and Native
communities in Western Canada.
Univ.
of Manitoba Press, Winnipeg, Man.
Waterpower in Finland.
Helsinki, 1968.
Wiinka, Bertil och Valborg.
Har du slutat vara lapp?
Wikström, Hanna.
Etnicitet.
Begreppbart, Liber, Malmö 2009.
Winther-Jørgensen, Marianne & Phillips, Louise.
Diskursanalys som teori och metod,
Studentlitteratur, Lund 2000.
Young, Robert J. C. Postcolonialism.
An historical introduction.
Blackwell, Oxford
Yuval-Davies, Nira.
"Belonging and the politics of belonging" i Patterns of prejudice
Åhrén, Christina.
Är jag en riktig same?
Etnologisk studie av unga samers identitets-
arbete, Etnologiska skrifter 47, Institutionen för kultur- och medievetenskaper,
Åhrén, Ingwar.
"Tvångsförflyttning eller dislokation" i Norrbotten (107-143) 1976/77.
Samernas vilja.
Svenska samernas riksförbund, resolutioner 1966-
Sápmi 4, Svenska samernas riksförbund, Umeå 1986.
Åhrén, Ingwar & Ljungdahl, Ewa.
Kraantje - Gransjön.
Gaaltije, Östersund 2011.
Åhrén, Mattias.
"Indigenuos Peoples' Culture, Customs, and Traditions and Customary
Law - The Saami People's Perspective." Arizona Journal of International &
Öhman, May-Britt.
Taming Exotic Beauties: Swedish Hydropower Constructions in
Tanzania in the Era of Development Assistance, 1960s-1990s.
Stockholm:
Department of History of Science and Technology, Royal Institute of Technology,
Össbo, Åsa.
"Naturhänsyn inom ramen för det ofrånkomliga.
Studie av en kommuns
agerande i vattenkraftutbyggnadsfrågor 1945-1960" Opublic.
Magisteruppsats i
historia, Uppsala Universitet, 2008.
Össbo, Åsa och Lantto, Patrik.
"Colonial Tutelage and Industrial Colonialism: reindeer
husbandry and early 20th-century hydroelectric development in Sweden" i
Scandinavian Journal of History.
Energimyndigheten, om elcertifikatsystemet,
http://energimyndigheten.se/sv/Foretag/Elcertifikat/ Om- elcertifikatsystemet/
Energimyndigheten, Vattenkraft,
http://energimyndigheten.se/sv/Forskning/Kraftforskning/Vattenkraft/
Europeiska Unionen, Klimatåtgärder,
http://europa.eu/pol/clim/index_sv.htm [2013-12-07].
Länsstyrelsen i Jämtland, Yttrande till Bergstaten med förslag till avslag om bearbet-
ningskoncession i Stekenjokk.
http://www.lansstyrelsen.se/jamtland/SiteCollectionDocuments/Sv/nyheter/2013/S
tekenjokk-yttrande.pdf [2013-10-09].
Regeringen, Rönnbäcken publicerad 2013-09-17,
Sametinget i Sverige, Skogsbruk och rennäring, uppdaterad 2013-10-09,
Sametinget i Sverige.
"Sametingets syn på vindkraft i Sápmi." Publicerad
Sametinget i Sverige, Samebyarnas markanvändningskartor,
Solidinfo, konsumentprisindex,
Skogforsk, Vad är skogen värd?
http://www.skogforsk.se/sv/KunskapDirekt/Priser-och-andra-siffror/Vad-ar
Svenska Samers Riksförbund, Rennäring,
Svensk energi, Elproduktion med god klimatprestanda,
http://www.svenskenergi.se/sv/Om-el/Elproduktion/ [2011-08-24].
Svensk Geologisk Undersöknings/SGU:s beslut om utpekande och detaljavgränsning
av riksintresset Stekkenjokk i Vilhelmina kommun, Västerbottens län, och
Strömsunds kommun, Jämtlands län enligt 3 kap.
7§ andra stycket Miljöbalken,
http://www.sgu.se/dokument/riksintressen/46-2099-2011.pdf [2013-09-09].
Ansökningar om reglering för elektricitetsproduktion under åren 1939-1954 i
Norrbygdens och Mellanbygdens Vattendomstolars arkiv
Eftersom vattendomstolarna saknar diarieförteckning över sina inkomna ansökningar har
ansökningarna genomsökts kronologiskt från 20 oktober 1939 till december 1954 för att upprätta
en lista över existerande vattenmål under perioden då krislagen var i bruk.
Förklaring:
Län: Nb - Norrbottens, Vb - Västerbottens, Jä- Jämtlands, Vn - Västernorrlands, Gvb -
Gävleborgs, Kb - Kopparbergs län.
TR/VL: TR - Tillfällig regleringsansökan, VL - Vattenlagsansökan, KR - korttidsreglering
Typ: redan - dämd genom flottning eller kraftutvinning, ny - tidigare oreglerad, Lgp - laglig
prövning av befintlig anläggning.
Renbete: ÅRM - året-runt-marker, Vinter (L) - vinterbetesområde inom lappmarken, Vinter -
vinterbetesområde, Vinter 3 - enligt gränsdragningskommissionen område som renskötare anser
vara sedvanemark men inte markägarna, V i ort - anläggningen ligger mitt i ett samhälle/tätort
inom vinterbetesområdet.
Utbyggare: Lista i slutet av bilagan.
Beslut: hur dömdes målet?
Åter - återkallad ansökan, KM - Kungl.
Maj:ts medgivande, Prov.
provisorisk.
TRa - ansökan om tillfällig reglering, VLa - ansökan enligt vattenlagen
Krv: Krv - kraftverk.
Vattendrag
Län
TR/VL
Typ
Renbete
Utbyggare
Beslut
Krv
1939 (oktober)
Abmoträsket
Vb
TR
Vinter (L)
Gargnäs El
Gesunden
Jä
Vinter 3
KVS m.fl.
Storuman
Ny
ÅRM
Stadsforsen
Eggelatsjaure
Malmesjaure
Nb
Sikfors AB
Vängelälven
Sporrsjön
Vinter
Kramfors
Graninge
Kvarnbergsvattnet
Xxx
Storsjön
Byssjaur
Granö
Torrön
KVS IRF
Näckten
Pieskejaure
Juvuln
Stora Rensjön
Lilla Rensjön
Anjan
Kallsjön
Sängsjön
Åsele Kraft
AB
Kattstrupeforsen
AB Kattstr
Hansesjön
Gvb
Enskild
Hammarforsen
V i ort
Roggån
Vn
Roggån El
Suorvasjöarna
Locknesjön
Torpsh
Åter-41
Pånsjön
Hungensjöarna
Bodsjön
Viskasjön
Fredrika
Husumån
Älgeredsån
Kb
Bergsjö AB
Harrseleforsen
Grönstasillret
Torpshammar
Gammelänge
Krångede
Holmsjön
Fagervikssjön
Leringen
Jä/
KVS mfl.
TR KR-
Ljusån
Lpg
Boden stad
Stora Porjusselet
Lulejaure
Östavallströmmen
Lgp
Alby AB
Selsforsen
Skellefteå
Ringdalsforsen
Hammarf
KVS & IRF
Hällforsen
V (L) i ort
Holmsunds
Blir VL
VLa-45
Sädvajaure
KVS &
Boliden
TRa-47
Hörneån
Torringsjön
Njurunda
VLa-42
Övre Bodsjön
TR ans
Norrfors
Umeå stad
Burvattnet
Korsvattnet
Övre Oldsjön
TR till
Ej bifall
Edsele AB
Midskogsforsen
m.fl.
Roggen
Roggåns El
Dellensjöarna
VLa-44
Graningen
Leringsforsen
Torps-
hammar
TRa-44
Järvsjön Rissjön
V-mina Ö
Landösjön
Kvarnån
Bjärmsjön
Munkbysjön
Åter-45
V (L) i ort
Lse Kraft
Åter-49
Greningen
Ljungan
Fäbodbäcken
Fisklösån
AB Paul
TR KR
Midskog
VLa-51
Lundaströmmen
Holma-H
Lomsjöbäcken
Nämforsen
Boden Stad
VLa-48
Biesabäcken
Storforsen
Sösjöbäcken
Brukstjärn
Hultsjön
Graningesjön
Rickleåns sjöar
Gertasjaure
Bricka
Forsmoforsen
KM
Hölleforsen
Rickleån
Torringsån
Flåsjön
krv
AB Per H
VLa-49
Stora Blåsjön
Lilla Blåsjön
Ströms tAB
Stor Jorm
Lill Jorm
Kycklingvattnet
Gulsele
Gulsele AB
Prov.
Liten
Ströms Vattudal
Sågån
Tåsjön
Vn/
Bergeforsen
Bergef AB
Äggforsen Mörsil
Krångfors
VLa-46
Nätraån
Å Kraft AB
Stångån
V 3 i ort
Stångå sf
Storsjouten
Lilldammforsen
Junsterforsen
FRF
Sippmikken
Kungsg
Marieberg
Hetögeln-
Fågelsjön
m. fl.
Harsprånget
Ytterviksbäcken
Sävarån
Sävar bel
Skallböle
Skönviks
Vojmsjön
8b
Forsse
Satssjön
Saxnäs El
Sthlm Sff
Yttre Lemesjön
Mo Domsjö
Forsmo
KR
Stödesjön
Lossjön m.fl.
Länstersjön
Harrsjön
Stora Tjärnsjön
Hedsjön
Juvats-Mellansjön
Stavsjön
Fossjön
Enstern
Satsån
Nean
Trondheim
Valsjön Hårkan
Häggsjön Hårkan
Rengen
Ulen
Fällforsen
Åter
Jokksjaure
VLL
Botsmark el
Öreälv
Agnäsforsen
Bjurholm
Finnforsen
Rörvattensån
Kvarn
Wifstavarf
Sikfors
Gideälv
Granforsen
Sikån Burträsk
Hotagen
5b
Edensforsen
Edsele
VLa-50
Kilforsen
Marsån
Grytsjö El
Näldsjön
Karvsjön
Juvansjön
Junsele
Elektriska
Hångstaörn
Iggesunds
Rörtjärn
VL/TR
Storfinnforsen
Borgasjön
Ormsjön
Österskelet
Svarthålsf
Umeälv
Blåsjöfallet
Blåsjöf AB
Flyån
Trönö El
Sällsjö
Storbof AB
Ottsjön
Fjällsjöälven
(Hotingsjön,
Bodumsjön,
Fjällsjön,
Vängelsjön,
Tåsjön, Flåsjön)
Omb
Ligga
Kubbeån
Pengfors
Näverede
Stugun
Ramsele
Ransaren
Lasele
Getterån
Limingen
No/
ny damm
Rep
Hällsjön
Östra Skinnsjön
Västra Skinnsjön
Alsjöån
Strömb AB
Hedvigsfors
Bålforsen
Utbyggare:
AB Iggesunds Bruk
AB Kattstr - AB Kattstrupeforsen
AB Storboforsen
AB Svarthålsforsen
AB Per Holms elektricitetsverk
Alby Vattenfalls Aktiebolag
Bergeforsens kraftaktiebolag
Bergsjö Kraftaktiebolag
Blåsjöfallets kraftaktiebolag
Bolidens gruvaktiebolag
Botsmarks elektriska kraftförening u.p.a.
Edsele Kraftaktiebolag
FRF - Faxälvens regleringsförening
Gargnäs El - Gargnäs Elektriska kraftförening
Graningeverkens Aktiebolag
Granö kraftverksförening u.p.a.
Grytsjö elektriska förening u.p.a.
Gulsele Aktiebolag
Hackås-Näs Elektriska Aktiebolag
Hammarforsen Kraftaktiebolag
Holma-Helsinglands Linspinneri- och väfveriaktiebolag
Holmsunds Aktiebolag
IRF - Indalsälvens Regleringsförening
Junsele Elektriska Aktiebolag
KVS - Kungliga Vattenfallsstyrelsen
Kramfors Aktiebolag
Krångede Aktiebolag
Kungsgården-Mariebergs Aktiebolag
Lse Kraft - Lycksele kraftaktiebolag
Mo och Domsjö Aktiebolag
Nya Aktiebolaget Njurunda Industrier
Roggåns Elektriska Aktiebolag
Saxnäs elektriska förening u.p.a.
Sikfors - Sikfors kraftaktiebolag
Skellefteå Stads Kraftverk
Skönsviks Aktiebolag
Stockholms Superfosfatsfabriks Aktiebolag
Strömbacka Bruks Aktiebolag
Ströms tAB - Ströms trävaru AB
Sävar Belysningsförening u.p.a.
Torpsh - Torpshammar AB
Trondheims kommun, Norge
Trönö elektricitetsverks aktiebolag
VLL - Västerbottens läns landsting
V-mina El - Vilhelmina Elektriska AB
V-min Ö - Vilhelmina Östra Kraftverksförening
Wifstavarfs Aktiebolag
Åsele Kraftaktiebolag
Umeå universitet, 901 87 Umeå
www.idesam.umu.se
Skrifter från Centrum för
Samisk forskning nr 19
I början av 1900-talet byggdes de första större vattenkraftanläggningarna
för elproduktion i Sverige.
En av dessa var Porjus kraftstation i Stora
Luleälven, i året-runt-områden för renskötseln.
Under de kommande
decennierna, i takt med att Sverige baserade sitt energibehov på vattenkraft,
skulle renskötselområdet hamna i fokus för ett stort antal industrialisering-
ar av vattendrag.
Hur behandlades renskötare och renskötseln i förhållande
till utbyggnaderna?
Vilka inverkningar fick exploateringarna för rensköt-
seln och det samiska samhället, sett över en längre tid?
I denna avhandling undersöks hur den svenska industrialiseringen av
vattendragen i renskötselområdet har gått till från 1910-1968.
Mot bak-
grund av jordbrukskolonisationen som till viss del redan hade trängt undan
renskötseln, analyseras politiken och praktiken kring vattenkraftutbyggnad
som en industriell kolonialism mot samerna och deras land.
Genom att studera rättsprocesser kring olika utbyggnader, lagföränd-
ringar på vattenkraftutbyggnadsområdet och hur renskötarna och samiska
aktörer agerade i opinionen kring vattendragens industrialisering.
Åsa Össbo är historiker vid institutionen för idé- och samhällsstudier och
Vaartoe-Centrum för Samisk forskning, Umeå universitet.
Nya vatten,
dunkla speglingar är hennes doktorsavhandling.
Sami lifestyle and health
epidemiological studies from northern Sweden
Lena Maria Nilsson
Public health and clinical medicine
Nutritional research
Responsible publisher under Swedish law: the Dean of the Medical Faculty
This work is protected by the Swedish Copyright Legislation (Act 1960:729)
Umeå university medical dissertation, New series No 1475
Cover picture: A traditional Sami coffee bag from Arvidsjaur, photograph by Lena
Maria Nilsson
Electronic version available at http://umu.diva-portal.org/
Printed by: Print & Media, Umeå University
Umeå, Sverige 2012
Aerpimaahtoe
Tänk om jag kunde följa med dej på din vandring
tätt i dina spår tills jag visste dina vägar:
alla glömda namn du kan
på alla glömda stigar,
älgens väg och rika fiskevatten.
Tänk om jag kunde lägga handen på din hand
och känna pulsen
av det gamla hantverket,
som dina händer vet så mycket om
men sällan kan förklara.
Tänk om jag kunde suga i mej från din mun
det språk, som du har kvar, men som jag saknar:
kittla min gom med diftonger och luftstötar,
lapa i mej de mjuka konsonanterna
från din tungspets.
Table of Contents
Abbreviations
List of articles and manuscripts
Abstract
Abstracts in four Sami languages
I. Čoahkkáigeassu davvisámegillii
(Northern Sami)
Álkkes tjoahkkájgäsos dárogiellaj
(Lule Sami)
Tjöönghkedisteme åarjelsaemiengïelesne
(Southern Sami)
Unne Uppmie saamien tjuöhkeme
(Ume Sami)
Enkel sammanfattning på svenska
xiv
(popular science summary in Swedish)
Preface
xviii
Background
1.1 Public health
1.2 Sami people
1.3 Sami health
1.4 Epidemiology
1.5 Nutritional epidemiology.
1.6 Determinants of health
1.7 Diet in the Sami population
1.8 Overall perspective
Objectives
Materials and methods
3.1 Study population
3.2 Study design and study subjects
3.3 Food frequency questionnaire
3.4 Interviews
3.5 Content analysis
3.6 Sami diet score
3.7 LCHP score
3.8 Coffee
3.9 Baseline and selection variables
3.11 Health outcome endpoints
3.12 Statistical analyses
3.13 Ethical considerations
Results and discussion
4.1 Paper I
4.2 Paper II
4.3 Paper III
4.4 The coffee intake measure in Papers IV and V.
4.5 Paper IV
4.6 Paper V
4.7 General discussion
Conclusions
5.1 General conclusions
Acknowledgements
References
ApoB/ApoA1 apolipoproteinB/apolipoptotein A1 ratio
BMI
body mass index
CI
confidence interval
CVD
cardiovascular disease
FFQ
food frequency questionnaire
FIL
food intake level
HR
hazard ratio
LC
low-carbohydrate
LCHF
low-carbohydrate, high-fat
LCHP
low-carbohydrate, high-protein
MI
myocardial infarction
MONICA
Multinational Monitoring of Trends and Determinants in
Cardiovascular Disease
MUFA
monounsaturated fatty acid
OR
odds ratio
PAL
physical activity level
PLS
partial least square
PUFA
polyunsaturated fatty acid
VIP
the Västerbotten Intervention Programme
VHU
Västerbottens hälsoundersökningar
WHO
the World Health Association
1) Nilsson LM, Dahlgren L, Johansson I, Brustad M, Sjolander P, Van
Guelpen B.
Diet and lifestyle of the Sami of southern Lapland in the 1930's-
1950's and today.
2) Nilsson LM, Winkvist A, Brustad M, Jansson J-H, Johansson I, Lenner
P, Lindahl B, Van Guelpen B. Sami diet and mortality in a northern Swedish
population.
Manuscript submitted 2011.
3) Nilsson LM, Winkvist A, Eliasson M, Jansson J-H, Hallmans G,
Johansson I, Lindahl B, Lenner P, Van Guelpen B. Low-carbohydrate, high-
protein score and mortality in a northern Swedish population-based cohort.
Eur J Clin Nutr, accepted 2012.
4) Nilsson LM, Johansson I, Lenner P, Lindahl B, Van Guelpen B.
Consumption of filtered and boiled coffee and the risk of incident cancer: a
prospective cohort study.
Cancer Causes Control.
5) Nilsson LM, Wennberg M, Lindahl B, Eliasson M, Jansson JH, Van
Consumption of filtered and boiled coffee and the risk of first
acute myocardial infarction; a nested case/referent study.
Nutr Metab
Cardiovasc Dis.
All papers were reproduced with the permission of the publishers:
International Association of Circumpolar Health Publishers (Paper I),
Nature publishing group (Paper III), Springer (Paper IV), and Elsevier
(Paper V).
The aim of this PhD thesis was to expand the current knowledge of
"traditional Sami" diet and lifestyle, and to test aspects of the Sami diet and
lifestyle, specifically dietary pattern, macronutrient distribution and coffee
consumption, in population-based epidemiological studies of mortality and
incident cardiovascular disease and cancer in a general population.
In Paper I, semi-structured interviews were conducted with 20 elderly Sami
concerning their parent's lifestyle and diet 50-70 years ago.
Questionnaire
data from 397 Sami and 1842 matched non-Sami were also analyzed, using
non-parametric tests and partial least square methodology.
In Papers II-IV,
mortality data and incident cancer data for participants in the Västerbotten
Intervention Program (VIP) cohort were used for calculations of hazard
ratios by Cox regression.
In Paper II, a Sami diet score (0-8 points) was
constructed by adding one point for each intake above the median for red
meat, fatty fish, total fat, berries and boiled coffee, and one point for each
intake below the median for vegetables, bread and fibre.
In Paper III, deciles
of energy-adjusted carbohydrate (descending) and protein (ascending)
intake were added to create a Low-Carbohydrate, High-Protein (LCHP) score
In Paper IV, filtered and boiled coffee consumption was
studied in relation to incident cancer.
In Paper V, a nested case-control study
of filtered and boiled coffee consumption and acute myocardial infarction,
risk estimates were calculated by conditional logistic regression.
Surprisingly, fatty fish may have been more important than reindeer meat
for the Sami of southern Lapland in the 1930's to 1950's, and it is still
consumed more frequently by reindeer-herding Sami than other Sami and
non-Sami.
Other dietary characteristics of the Sami 50-70 years ago and
present-day reindeer-herding Sami were high intakes of fat, blood, and
boiled coffee, and low intakes of bread, fibre and cultivated vegetables (Paper
Stronger adherence to a "traditional Sami" diet, i.e.
a higher Sami diet
score, was associated with a weak increase in all-cause mortality, particulary
apparent in men (Paper II).
A diet relatively low in carbohydrates and high
in protein, i.e.
a high LCHP score, did not predict all-cause mortality
compared with low LCHP score, after accounting for saturated fat intake and
established risk factors (Paper III).
Neither filtered nor boiled coffee
consumption was associated with cancer for all cancer sites combined, or for
prostate or colorectal cancer.
For breast cancer, consumption of boiled coffee
≥4 versus <1 occasions/day was associated with a reduced risk.
An increased
risk of premenopausal and a reduced risk of postmenopausal breast cancer
were found for both total and filtered coffee.
Boiled coffee was positively
associated with the risk of respiratory tract cancer, a finding limited to men
(Paper IV).
A positive association was found between consumption of filtered
coffee and the risk of acute myocardial infarction in men (Paper V).
In conclusion, the findings of Paper I, in particular the relative importance of
fatty fish compared to reindeer meat in the "traditional Sami" diet of the
1930's-1950's, suggest that aspects of cultural importance may not always be
of most objective importance.
The findings of Papers II-V generally did not
support health benefits for the factors studied.
The relatively good health
status of the Sami population is therefore probably not attributable to the
studied aspects of the "traditional Sami" lifestyle, but further investigation of
cohorts with more detailed information on dietary and lifestyle items
relevant for "traditional Sami" culture is warranted.
Keywords: Sami, traditional food, traditional lifestyle, VIP, cohort, mortality,
cancer, cardiovascular disease
There are several different Sami languages and dialects.
According to
estimates from the Sami Information Centre, run by the Sami Parliament
in Sweden, Northern Sami, the most widespread, is spoken by about 17 000
people, followed by Lule Sami and Southern Sami, each of which is spoken
by about 700 people (www.eng.samer.se, accessed 2012-01-23).
Ume Sami,
the indigenous language of the southern Lapland area, is believed to be
spoken by only 20 people (www.ethnologue.com, accessed 2012-01-23).
Guorahallama ulbmil lea muitalit sámi biepmu ja eallinvuogi birra ja iskat
árbevirolaš
sámi
borranvierut,
makrobiebmama
juogustus
gáffegolaheapmi váikkuhit jámolašvuođa ja riskka oažžut borasdávdda dehe
váibmo-/ suotnadávdda dábálaš davvi-ruoŧŧelaš ássiid luhtte.
Guoktelogi sámi vuorrasa ledje jearahallon daid vánhemiid eallinvuogi ja
borramuša birra 50-70 jagi áigi (Oassedutkan 1).
Dasa lassin 397 sámi ja
ruoŧŧelačča
biebmandata
guorahallojuvvo
eahpe-paramehtarlaš
iskamiid ja partialalaš unnimus kvadráhta metoda (PLS) mielde.
Dát golbma
čuovvovaš oassedutkama, gait kohortdutkamat, isket jápminsiva dehe
borasdávdabuohccivuođa oaseváldiid luhtte Västerbottenis dearvas-
vuohŧaiskkademiid hárrái (64 603-77 319 iskama) ja riskkaluoitimat leat
rehkenaston Cox regrešuvnna mielde.
Oassedutkamis 2 árbevirolaš sámi
biebman lea speadjalaston čuokkesskála vuostá 0 rájes gitta 8 čuoggá.
bealli oaseváldiin geat leat eanemus rukses bierggu, buoiddes guoli, buoiddi,
murjiid ja vuoššangáfe borran, lea ožžon 1 čuoggá juohke áidna
biebmanelemeanta ovddas, oktiibuot eanemus 5 čuoggá.
Vel 3 čuoggá dát
bealli oaseváldiin lea ožžon geat lea unnimus šattuid, láibbi ja fiberiid
borran, eanemus oktiibuot 3 čuoggá.
Oassedutkamis 3 speadjalastá
oktavuođa kolhydráhtaid ja proteiinnaid gaskkas biebmamis LCHP (vuolit-
kolhydráhta, alit-proteiidna) čuoggáid bokte.
Alimus LHCP čuoggát (=20)
dát oasseváldit leat ožžon geat leat borran unnimus kolhydráhtaid ja
eanemus proteiinnaid ja vuolimus čuoggát (=2) dát oasseváldit leat ožžon
geat leat borran eanemus kolhydráhtaid ja unnimus proteiinnaid.
Oassedutkamis 4 riska borasdávdabuohccivuođa ektui guorahallojuvvo
brygg- ja vuoššangáffejuhkkiid luhtte.
Oassedutkan 5 lei goallostuvvon
dárkkástus-dutkan, gos riska fáhkkatlaš healladávdda oažžut gáffejuhkkiid
luhtte rehkenasto logistihkalaš eaktuduvvon regrešuvnna bokte.
Sáhttá leahkit nu ahte buoiddes guolli lea rievtti mielde leamašan
deaŧaleabbo sámiide go boazobiergu lulli Lapplánddas 1930-1950-logus ja
badjeolbmot ain dávjábut borret dan go iežá sámiid ja ruoŧŧelaččat.
Iežá
sierra erenomášvuohta sámi biebmamis lei alit oassi buoiddis, mális ja
vuoššangáfes ja vuolit oassi láibbis, fiberiin ja šaddaduvvon šattuin
(Oassedutkan 1).
Stuora seammaláganvuođat árbevirolaš sámi biebmamiin,
rievtti mielde alit Sami diet score čuoggát, ledje čatnon veahá aliduvvon
jámolašvuhtii dievdduid luhtte muhto ii fal nissoniid luhtte (Oassedutkan
Biebman mas vuolit oassi kolhydráhtaid ja alit oassi proteiinnat, rievtti
mielde alit LHCP čuoggát, ii váikkuhan riskka jápmit, maŋŋel go lea
statistihkalaččat jurddašan ahte buoiddi borrat ja mat dát leat dát
sajáiduvvon riskafáktorat (Oassedutkan 3).
Gáffejuhkan ii lean čatnon
eaneduvvon borasdávdariskii, iige eaneduvvon riskii oažžut prostata-
gassačoalleborasdávdda.
Nissoniin
mat
juhke
vuoššangáfe
geardde/beaivái lei geahpeduvvon riska oažžut čižžeborasdávdda go nissonat
mat juhke <1 geardde/beaivái.
Ollesgáffe ja brygg-gáffe ledje čatnon
eaneduvvon riskii oažžut čižžeborasdávddá nuorat nissoniid luhtte ja
geahpeduvvon riskii vuorrasiin luhtte.
Dievdduin mat juhke ollu vuoššangáfe
lei eaneduvvon riska oažžut borasdávdda (Oassedutkan 4).
Dievdduin mat
juhke olu brygg-gáfe lei eaneduvvon riska oažžut healladávdda (Oassedutkan
Vuorrasit sámiid muitalusat man olu guoli sin vánhemat leat borran
boazobierggu ektui 1930-1950-logus, čujuhit ahte bealit main alit
kultuvrralaš
mearkkašupmi
eai
dárbbaš
seamma
nanu
objektivalš
mearkkašumi atnit.
Oassedutkamiid 2-5 bohtosat čujuhit ahte guorahallon
bealit árbevirolaš sámi biebmamis ja eallinvuogis eai váikkut gárrasit
dearvvašvuođa ja buohccivuođa dábálaš davviruoŧŧelaš ássiid luhtte.
(translation: Joseph Fjellgren for Daasta NUF)
Dán guoradallama ájggom lij sáme biebmov ja viessomvuogev tsuojgodit, ja
åtsådit gåk árbbedábak sáme bårråmdábe, stuoräládusebna juohkem ja
káffajuhkam
nuorttalándak
álmmugin,
bájnná
jábmemav
bårredávddabalov ja tsåhke-/ varravárredávddabalov.
Guoktalågev sáme gatjádaláduvvin sijá äjgádij viessomvuoge ja biebmo birra
50-70 jage dán åvddåla (Oasseåtsålvis 1).
Biebbmodáhtá 397 sámes ja 1842
láttes guoradaláduvvin parametragahtes gähttjalimij ja muhtem miere
unnemus kvadráhta vuoge (PLS) viehkijn.
Gålmmå tjuovvo oasseåtsådime,
gájkka kohorttaåtsådime, vuolggin Västerbottena varresvuohtaåtsådimj
oassálasstij jábmemårijs jali bårredávddaskihpudagájs (64 603-77 319).
Ballamoarremerustallamav dahkin Cox regressionijn.
Oasseåtsådibme 2
spiedjildij avtaárvojt árbbedábak sáme biebmon tjuokkesmåhtajn nållå rájes
gávtse tjuoggáj.
Dat lahkke oassálasstijs gudi bårrin ienemus ruoppsis
biergov, buojdes guolev, buojdev, muorjijt ja máleskáfav, oattjoj avtav
tjuoggáv juohkka avta bårråmoases, aktan 5 tjuoggá ienemusát.
Ájn 3
tjuoggá oattjoj dat lahkke oassálasstijs mij båråj binnemus ruonudisájt,
lájbijt ja fiberijt, aktan ienemusát 3 tjuoggá.
Oasseåtsådibme 3 spiedjilt
vidjurijt kolhydráhtaj ja proteijnaj gaskan biebmon nåv gåhtjodum LCHP
(vuolle-kolhydráhta, alla-proteijna) tjuoggáj viehkijn.
Alemus LCHP
tjuoggájt (=20) oadtjun oassálasste gudi binnemus kolhydráhtajt ja ienemus
proteinajt bårrin ja vuolemus LCHP tjuoggájt (=2) oassálasste gudi ienemus
kolhydráhtajt ja binnemus proteijnajt bårrin.
Oasseåtsådimen 4
åtsådaláduváj
bårredávddaballo
brygga-
máleskáffajuhkkijn.
Oasseåtsådibme 5 lij aktijdum guoradim-åtsådibme, gånnå káffajuhkkij
tsåhkedávddaballo merustaláduváj aktijdam vihkemáhtsadime baktu.
Vuordedahtek lij buojdes guolle ájnnasabbo gå boatsojbierggo sámijda oarjje
Lapplándan 1930-1950-lågojn ja ájn vilá ällosáme guolev ienebut bårri gå
ietjá sáme ja látte.
Ietjá sierra merka sáme biebmon lij alep oasse buojdes,
máles ja máleskáfas ja unnep oasse lájbes, fiberis ja sáddjidum ruonudisájs
(Oasseåtsådibme 1).
Árbbedábak sáme biebmo muoduk biebbmo, alep Sami
diet score tjuoggáj, aktijaneduváj lasse jábmemijn sierraláhkáj ålmmåj hárráj
(Oasseåtsådibme
vuolep
kolhydráhttaåsijn
alep
proteijnnaåsijn, alla LCHP tjuoggáj, ittjij jábmembalov bájne, maŋŋel gå
statistijkalattjat
gehtjadam
buojddebårråmijt
ieme
ballovidjurijt
(Oasseåtsådibme 3).
Káffajuhkam lij tjanádum juogu de lasse gájkkásasj
bårredávddaballuj, jali lasse prostáhta- bahtatjoallebårredávddaj.
Kujnajn
gudi máleskáfav juhkin ≥ niellji bäjvváj lij binnep njidtjebårredávddaballo gå
buohtastahttá kujnaj gudi < akti bäjvváj juhkin.
Ålleskáffa ja bryggakáffa
tjanáduváj lasse njidtjebårredávddaballuj nuorap kujnaj hárráj ja binnep
vuorrasappoj.
Ålmmåjn
juhkin
edna
máleskáfav
lasse
bårredávddaballo vuojŋŋamorgánajn (Oasseåtsådibme 4).
Ålmmåjn gudi
juhkin edna bryggakáfav lij lasse tsåhkedávddaballo (Oasseåtsådibme 5).
Vuorrasap sámij tsuojggoma äjgádij guollebårråmis gå buohtastahttá
boatsojbierggobårråmijn 1930-1950-lågo, vuosedi biele alla kultuvrak
sisanos e agev dárbaha sämmi nanos objektijvak sisanov adnet.
Oasseåtsådimij 2-5 båhtusa vuosedi åtsådum biele árbbedábak sámebiebmos
ja viessomvuoges e varresvuodav ja skihpudagáv nuorttalándak álmmuga
hárráj heva bájne.
(translation: Karin Tuolja)
Dan goerehtimmien ulmie lea saemien beapmoem jïh jielemevuekiem
buerkiestidh jïh dotkedh guktie aerpievuekien saemien beapmoevuekieh,
makrobïepmehtimmiej juekeme jïh prïhtjhjovhkeme jaemedem jïh riskem
dijpieh vaajmoe-/ jïh soeneskïemtjelassen muhteste noerhtesvöörjen sïejhmi
årroji luvnie.
Lea göökteluhkie saemien voeresh goerehtamme daej eejtegi jielemevuekien
jïh beapmoen dïehre 50-70 jaepiej juassah (Stuhtjedotkeme 1).
Dïsse lissine
lea beapmoedaatam goerehtamme 397 saemijste jïh 1842 laedtijste ov-
parametrihken gïehtjedimmiej jïh partiellen unnemes kvadraaten vuekien
mietie (PLS).
Dah golme båetien stuhtjedotkemh, gaajhkh kohortdotkemh,
leah dotkeme man gaavhtan jaameme jallh mïetskeåedtjieskïemtjelassh daej
luvnie gïeh meatan Västerbottenen healsoedotkemi muhteste (64 603-77 319
dotkemh) jïh riskeryøknemh dorjeme Cox regresjovnen viehkine.
Stuhtjedotkemisnie 2 lea mohtedamme guktie aerpievuekien saemien
beapmoe vaestede låhkoeraajterasse 0 raejeste 8 raajan.
Daate bielie daejstie
gïeh meatan gïeh jeenemes rööpses bearkoem, buajtehks gueliem, buejtiem,
muerjieh jïh voessjemeprïhtjegem byöpmedamme, leah aktem låhkoem
åådtjeme fïere guhte beapmoeelementen åvteste, jeenemes 5 låhkoeh.
Dïsse
lissine 3 låhkoeh åådtje daate bielie daejstie gïeh meatan gïeh unnemes
kruanesaath, laejpiem jïh fiberh byöpmedamme, jeenemes 3 låhkoeh.
Stuhtjedotkemisnie 3 daelie mohtede kolhydraath jïh proteinh beapmosne
LHCP (vuelehks-kolhydraath, jïlle-proteine) låhkoej viehkine.
Jillemes
LHCP låhkoem åådtjeme (=20) dah gïeh meatan gïeh vaenemes kolhydraath
jïh jeenemes proteinh byöpmedamme jïh vueliehkommes LHCP låhkoem
(=2) åådtjeme dah gïeh meatan gïeh jeenemes kolhydraath jïh vaenemes
proteinh byöpmedamme.
Stuhtjedotkemisnie 4 riskem goerehtamme
mietskeåedtjieskïemtjelassem åadtjodh brygg- jïh voessjemeprïhtjegejovhkiji
luvnie.
Stuhjtedotkeme 5 lïj tjetskeme-dotkeme gusnie riskem ryöknoe
logistihken regresjovnen baaktoe jis maahta faahketji vaajmoedåeriesmoerh
åadtjodh prïhtjhjovhkiji luvnie.
Buajtehks
guelie
meehti
vihkielåbpoe
årrodh
båatsoesaemide
goh
bovtsebearkoe åarjel Lapplaantesne 1930-1950-låhkosne jïh daamhtah
båatsoesaemieh daam byöpmedieh jeenebe goh jeatjah saemieh jïh laedtieh.
Jeatjah sïejhmi sjïere vuekieh saemien beapmosne lea jïlle stuhtje buejteste,
maeleste jïh voessjemeprïhtjegistie jïh vuelie stuhtje laejpeste, fiberistie jïh
kruanesaatijste (Stuhtjedotkeme 1).
Jeenh saemien aerpievuekien beapmoe,
jïlle Sami diet score låhkoeh, provhki vuesiehtidh vaenie jeananamme
jaemede ålmaj gaskemsh bene ij nyjsenæjjaj gaskemsh (Stuhtjedotkeme 2).
Beapmoe man vuelehks stuhtje kolhydraath jïh stoerre stuhtje proteijnh,
jeenh LCHP låhkoeh, ij leah dïjpeme riskem jaemedh, dan mænggan goh lea
ussjedamme statistihken muhteste man jeene buejtiem byöpmedidh jïh
sijjiedahteme
riskefaktovrh
ussjedamme.
(Stuhtjedotkeme
Prïhtjhjovhkeme ij leah tjoelmesovveme jeananamme mïetskeåedtjieriskese,
jallh jeananamme riskese prostaate-voeresbuejtiemïetskeåedtjiem åadtjodh.
Nyjsenæjjah gïeh voessjemeprïhtjegem jovhkeme ≥ 4 aejkien/biejjesne
unnemes riskem utnin njammamïetskeåedtjiem åadtjodh nyjsenæjjaj
muhteste gïeh jovhkeme <1 aejkien/biejjesne.
Ellies prïhtjege jïh
bryggeprïhtjege
lea
tjoelmesovveme
jeananamme
riskese
njammamïestkeåedtjiem åadtjodh noere nyjsenæjjah luvnie jïh unniedamme
riskem voeresi luvnie.
Ålmah gïeh jeenh voessjemeprïhtjegem juvhkieh
riskem
utnieh
mïetskeåedtjiem
åadtjodh
girsesne
(Stuhtjedotkeme 4).
Ålmah gïeh jeenh bryggeprïhtjegem jovhkeme
vaajmoedåeriesmoerem
åadjtodh
(Stuhtjedotkeme 5).
Dah saemien voeresi soptsestimmieh man jeeneh gueliem daej eejtegh leah
byöpmedamme bovtsebearkoem muhteste 1930-1950-låhkosne, vuesehte
ahte daate bielie man vihkeles kultuvren sisvege ij eejnegen seamma
objektiven sisvegem utnieh.
Illeldahkh stuhtjedotkemijstie 2-5 vuesiehtieh
ahte dah bielieh mejtie lea goerehtamme saemien aerpienvuekien beapmoen
jïh jielemevuekien muhteste eah healsoem jïh skïemtjelassem dïjph jeenebe
goh sïejme noerhtesvöörjen årrojh.
Dahte guoreteme suptseste saamien beäpmoen jah jielemevuökien biire jah
giehtjedie guktie aarpievuökien saamien beäpmoeh, oajviebeäpmoeh jah
kaavoeh mietete jaameke vahkake jah cancerenne jah vajmoen/
virreveättennea nuorthen allmetjeih luunie.
Guökteluhke saamieih boariesh gihtjedihke lie elltie eihtegeh jielemevuökien
jah beäpmoen biire dann baelie 50-70 jaapieh (Oasie 1).
Jieneh beäpmoe-
dataede dahkedihke lie 397 saamieiheste jah 1842 ruotseiheste dennake
viehketihenne ieh parmetriske giehtjedemeh jah partiellen unnemes
kvadraten vuökien miete (PLS).
Dah gullme oasieh boatien kohort-
luhkemeh,
allkemme
lie
jaamemeste
jall
canceremeste
mieteih
Västerbottenen varaasgiehtjemeih luunie (64603-77319 ollu) vahkake-
tsiehkesjeme dahkedihke Cox-enne regressione.
Oasienne 2 vuöjnedihke leh
akte laakatjenne aarpievuökien saamien beäpmoeh vuösstede akte
tsiehkesjerairoe 0 - 8.
Dahte bielie deistie gieh jienemes ruöpses
beärrkoede, buöjteks guöliede, buöjtiede borrein jah vuossjeme kaavoede
juukein, akte tsiehkie fierte beäpmoih outeste otjoin, jienemes 5
tsiehkieh.Vielie 3 tsiehkieh dahte bielie otjoin gieh unnemes jaamoede jah
urhtsede, laipiede jah fiberede borrein, jienemes 3 tsiehkeh.
Oasienne 3
vuöjnedihke aktevuotta gasske kolhydrateh jah proteieneh beäpmoenne
LCHP-esne (vuöleke kolhydrateh, jylloeke-proteineh) tsiehkie.
Jyllemes
LCHP tsiehkieh (=20) dainie mietenne unnemes kolhydrateh jah ollomes
proteineh borrein jah unnemes LCHP tsiehkieh (2) dainie mietenne ollomes
kolhydrateh jah unnemes proteineh borrein.
Oasienne 4 giehtjedihke
vahkake cancerede brygg- jah vuossjeme kaavoe juukejenne.
Oasie 5
tjohkenne lin kontrolle- giehtjedeme vahkake hiehke vaajmoe-narrenne
kaavoe-juukejenne tsiehkiesjdihke logistiske regressionenne.
Buöjteke
guölieh
borretdihke
mahtein
vieliebe
buutsebeärrkoeste
saamieihesne oarrjel saamien eätname 1930-1950 jaapienne jah vieliebe
borretdihke buutsesaamieiheste guh jeätja saamieh jah ruotse-allmetjeh.
Jeätja siejhme sierreme saamien beäpmoesne lin akte jylloeke oasie buöjtie-,
xii
viire-, jah vuossjeme kaavoeste jah akte vuöleke oasie laipie-, fibere-, joamoe
jah urhtseste (Oasie 1).
Ollu aktelaaka aarpievuökien saamien beäpmoeh,
ollu Sami diet score tsiehkieh tjohkan lin vieliebe jaameme ollmaihenne
sierrelaaka (oasie 2).
Beäpmoihenne unne kolhydrateh jah ollu proteineh,
ollu LCHP tsiehkie, ieh vahkake lasste jaamet, dann mingjelen guh
statistiske ussjede valltedihke leh borremmiean gallane buöjtieste jah vihties
vahkake faktoreiheste (oasie 3).
Kaavoejuukeminne lin ieh vielebe
aarpievuökien cancer-vahkake tjohkenne, jall vielebe vahkake prostate-
kolorektale-cancere.
Nyesenejah guh vuossjeme kaavoe juukein ≥4
aikieh/biejvie unnebe vahkake nitje-cancereb lin muhteste nyesenejanneh
gieh <1 aikie/biejvie juukein.
Gaihkekaavoe jah brygg-kaavoe lie tjoahkan
vielebe nitje cancereb nyesenejanne jah unnebe vahkake boariesh
nyesenejaihenne.
Ollma guh ollu vuossjeme kaavoeb juukein cancereste
gonkelmesenne vieliebe vahkake otjoin (oasie 4).
Ollma guh ollu brygg-
kaavoe vajmoe-narreme vieleb vahkake otjoin (oasie 5).
Dah boariesh saamieh suptsestemeh man jingje guöliede elltie eihtegeh
buutsebeärrkoeh borrein 1930-1950-aikie, vuösiete dahte bielie veäksekes
kulture miele ieh gaihke aikie darpesjedennake veäksekes objektive miele
leh.
Oasie 2-5 vuösiete dah giehtjedemes dahte bielie aarpievuökien saamien
beäpmoen jah jielemen vuökien ieh varaas jah skieptjeme mietete ieh
nuorthen almetejeh ollu.
(translation: Valborg Wiinka and Kenneth Sarstav)
xiii
Syftet med denna avhandling var att beskriva livsstil och kostvanor hos
Det var också att undersöka hur en "traditionell samisk" livsstil
påverkar risken att insjukna av eller dö i cancer och hjärt-/kärlsjukdom i en
norrländsk normalbefolkning.
En majorietsbefolkning har alltså undersökts
ur ett minoritetsperspektiv.
Avhandlingen belyser framför allt kostvanor,
fördelning av de näringsämnen som innehåller energi (kolhydrat, protein,
fett) och konsumtion av kok- och bryggkaffe.
Bakgrunden till undersökningarna var att samerna, till skillnad från de flesta
andra urfolk i världen, kan förvänta sig ett lika långt liv som
När det gäller hjärtkärlsjukdom finns inga stora
etniska skillnader, men samiska män, särskilt renskötande, har lägre risk att
drabbas av cancer än icke-samer.
Det finns ingen entydig förklaring till
samernas relativt goda hälsa, men det kan finnas ett samband med
kostvanor och livsstil.
Delstudie I var en intervjustudie med äldre samer och fungerade som
bakgrund för de andra delstudierna.
Tjugo äldre samer intervjuades om sina
föräldrars livsstil och kostvanor för 50-70 år sedan.
Dessutom analyserades
kostdata från 81 renskötande och 226 icke-renskötande samer och 1842
matchade icke-samer för att se vilka skillnader som fanns mellan grupperna.
Intervjuerna visade överraskande att fet fisk kan ha varit viktigare än renkött
för samerna i södra Lappland under 1930-1950-talen.
Fet fisk äts fortfarande
i högre utsträckning av renskötande samer än av andra samer och icke-
Saker som har hög kulturell betydelse (i detta fall renkött) behöver
alltså inte alltid ha lika stor betydelse ur ett objektivt, vetenskapligt
Andra typiska särdrag hos den samiska kosten var en hög andel
av fett, blod och kokkaffe och en låg andel av bröd, fibrer och odlade
grönsaker.
Det dagliga livet hos samerna på 1930-1950-talen präglades också
mycket mer av fysisk aktivitet än vad det gör idag.
De samiska männen
arbetade oftast långt hemifrån, medan kvinnorna hade ansvaret hemmavid
för fiske, jordbruk och trädgårdsskötsel (som introducerades under 1930-
Kvinnorna tog även hand om hushållsarbetet och barnen.
Delstudierna II-V handlade om olika aspekter av samisk kost i relation till
dödlighet och sjuklighet.
Till dessa användes huvudsakligen data från
Västerbottens hälsoundersökningar, men i delstudie V även från MONICA-
projektet, som är en del av ett multinationell forskningsprojekt om hjärt-
xv
/kärlsjukdom.
Totalt ingick på så sätt data från mer än 80 000 unika
individer från en allmän, till största delen icke-samisk, normalbefolkning.
Delstudie II byggde på en modell liknande den som använts för att
undersöka hälsoeffekter av så kallad Medelhavsdiet.
En poängskala från 0-8
poäng, en så kallad "Sami diet score", skapades för att spegla likheter med
"traditionell samisk" kost.
Den hälft av deltagarna som åt mest rött kött, fet
fisk, fett, bär respektive kokkaffe, fick 1 poäng var, sammanlagt maximalt 5
poäng.
Den hälft av deltagarna som åt minst grönsaker, bröd respektive
fibrer fick också 1 poäng var, sammanlagt maximalt 3 poäng.
Stora likheter med en "traditionell samisk" kost, det vill säga höga "Sami diet
score" poäng, var förknippade med en svagt ökad dödlighet, särskilt hos
männen.
Det verkar därför osannolikt att den samiska kosten i sig förklarar
den relativt goda hälsan hos samer.
Denna fråga är dock mycket svår att
undersöka, eftersom kostvanorna kan ha skiljt sig mellan olika samegrupper
och över tid.
Dessutom äter dagens västerbottningar mycket mindre av vissa
livsmedel, jämfört med vad samerna gjorde förr i tiden.
Det gäller till
exempel fet fisk och bär.
För sådana livsmedel kan det därför vara extra
svårt att påvisa samband med dödlighet.
Syftet med kostenkäten i
Västerbottens hälsoundersökningar är inte heller att spegla en "traditionell
samisk" kost.
Det finns till exempel inga frågor om renkött och vilt, utan
sådant kött räknas som en del av övrigt rött kött.
Det här är första gången som någon undersökt betydelsen av ett
"traditionellt samiskt" kostmönster för hälsan på detta sätt.
Fler liknande
undersökningar i material med mer detaljerade frågor, som bättre fångar en
samisk kost, är önskvärda.
Lågkolhydratdieter, som har vissa likheter med den "traditionella samiska"
kosten, är både populära och kontroversiella.
Eventuella långtidseffekter för
hälsan är till stor del okända.
I delstudie III speglades förhållandet mellan
kolhydrater och protein i kosten med hjälp av så kallade LCHP (låg-
kolhydrat, hög-protein) poäng.
Högsta LCHP poäng fick de deltagare som åt
minst kolhydrater och mest protein.
Höga LCHP poäng påverkade inte
risken att dö, eller att dö i cancer eller hjärt-/kärlsjukdom, efter att statistisk
hänsyn tagits till intaget av mättat fett och de vanligaste riskfaktorerna.
LCHP score användes i denna studie, istället för exempelvis en LCHF (low
carbohydrate, high fat) variant.
På så sätt kunde betydelsen av total
fettmängd och av mättat fett också vägas in i analyserna.
innehåller kolhydrater och protein samma mängd energi per gram, vilket gör
det lättare att byta ut dem mot varandra i en poängskala.
Fett innehåller
xvi
nästan dubbelt så mycket energi per gram som proteiner och kolhydrater.
Inte bara olika sorters fett, utan även olika sorters protein och kolhydrater,
kan spela roll för hälsan.
Det är därför mycket svårt att skilja ut effekterna av
mängd och kvalitet av kolhydrater, protein och fett i kosten.
I delstudierna IV och V undersöktes risken att bli sjuk i cancer eller få en
akut hjärtinfarkt hos västerbottningar som dricker mer respektive mindre
kok- och bryggkaffe.
De som drack mycket kaffe hade varken ökad generell
cancerrisk, eller ökad risk för prostata- eller tjocktarmscancer.
Kvinnor som
drack kokkaffe ≥ 4 ggr/dag hade minskad risk för bröstcancer jämfört med
kvinnor som drack <1 gång/dag.
Både totalt kaffeintag och intag av
bryggkaffe var kopplade till ökad risk för bröstcancer hos yngre kvinnor och
minskad risk hos äldre.
Män som drack mycket kokkaffe hade ökad risk för
cancer i luftvägarna.
Dessa resultat visar att de som dricker olika sorters
kaffe kan ha olika stor risk att drabbas av olika sorters cancer.
I tidigare
studier har inga starka samband hittats mellan kaffedrickande och cancer.
Denna studie var den första att undersöka hur cancerriskerna ser ut hos
människor som dricker olika sorters kaffe.
När det gäller hjärtinfarkt, hade män som drack mycket bryggkaffe ökad
risk, medan inga entydiga resultat kunde visas bland män som drack mycket
kokkaffe.
Tidigare studier har visat motstridiga resultat när det gäller kaffe
och hjärt-/kärlsjukdom, även om kaffekonsumtion är vedertaget förknippat
med en del faktorer som kan öka risken att drabbas av hjärtinfarkt, till
exempel ökade halter av blodfetter.
Betydelsen av kokkaffe har aldrig
undersökts tidigare i en studie där uppgifter om kaffedrickande samlats in i
Delstudierna II-V är alla så kallade observationsstudier.
I sådana studier
följer deltagarna ingen bestämd forskningsplan, utan lever sina normala liv
och jämförs sedan med varandra.
I observationsstudier är det mycket svårt
att ta hänsyn till alla möjliga störande faktorer som kan finnas i
omgivningen.
Därför är det i princip omöjligt att bevisa direkta samband
mellan orsak och verkan i en observationsstudie.
Delstudierna II-V hade
emellertid den starkaste design som en observationsstudie kan ha.
byggde på en representativ normalbefolkning (= en befolkningsbaserad
kohort), där data samlats in från ett stort antal personer (> 80 000 unika
individer) medan de ännu var friska (= en prospektiv kohort).
Resultaten av
enstaka observationsstudier har störst betydelse som underlag för att
planera nya liknande, eller andra typer av mer riktade undersökningar.
De är
med andra ord hypotesgrundande.
Om däremot flera observationsstudier
visar på liknande resultat brukar man utgå från att resultaten är sanna, eller
åtminstone sannolika.
xvii
I was born 1965 in Lund, a university city in southern Sweden, close to
Denmark.
Both my parents descended from the rural areas of Västerbotten
County, more than 1000 kilometers north of Lund, where we spent most of
our longer vacations.
In the autumn, picking berries was an important
leisure-time family activity.
We explored numerous edible wild berries and
fruits of southern Sweden for taste and use.
We also "imported" reindeer
meat and coffee cheese when available from northern relatives.
As a little girl, I was told that my mother was partly "Lappish".
I was told that
only reindeer-herding Sami were real Sami.
Despite this, I was dressed in
Sami clothes occasionally on festive events.
When my mother defended her
PhD thesis in Lund in 1978, she wore a traditional Sami dress, made for her
by reindeer-herding relatives, one of whom also encouraged me to try Sami
handicraft (duodji) myself.
As an adult, at this Sami relative's funeral, I was
one of few guests dressed all in black.
By then, I was convinced that I did not
have the right to wear Sami clothes any longer.
At the same time, a sad
feeling of unfairly being excluded tormented me.
In 1992, it was legally stated in Sweden that anyone who can show that it is
probable that one of his or her grandparents had a Sami language spoken in
their homes can be considered to be Sami.
Despite a fear of being
disapproved, I applied for registration in 2000, and participated in my first
election to the Sami Parliament in 2001.
Since then my interest in Sami
culture has increased by the feeling of being included and personally
involved.
I have realized how invisible Sami culture is today and how a
majority perspective has dominated descriptions of the Swedish culture in
general and the northern Swedish culture in specific.
My view is that while genes are diluted when shared, culture can work in an
opposite direction, aggregating by sharing, making it irrelevant to classify
people into, for example, whole-Sami, half-Sami or quarter-Sami when
studying the Sami culture.
While a colonial perspective can entail a view of
indigenous groups as people who do not develop through history but rather
remain as an interesting historical relict, I would never exclude the thought
of development in any culture.
In this thesis I have thus tried to apply an opposite perspective compared
with the usual.
I have studied a majority population from a minority
xix
perspective, letting traditional Sami lifestyle factors define and frame my
public health research scope.
The result of this, I kindly invite you as a reader
to create your own personal opinion about.
Umeå January 19, 2012
This is a thesis in public health, with the aim to expand the current
knowledge of "traditional Sami" diet and lifestyle 50-70 years ago, and to test
aspects of the Sami diet and lifestyle, specifically dietary pattern,
macronutrient distribution and coffee consumption, in population-based
epidemiological studies of mortality and incident cardiovascular disease and
cancer.
Public health refers to the health situation of an entire population, for
example, the Swedish population, the northern Swedish population, or the
Sami population.
Most definitions of public health aim at the vision of a good
public health, for example: "the science and art of preventing disease,
prolonging life and promoting health through the organised efforts and
informed choices of society, organisations, public and private, communities
and individuals." (1) (p. 9)
When diet is the examined determinant (exposure), the field is referred to as
nutritional epidemiology, a relatively young discipline within public health
In this thesis, nutritional epidemiological methods, described in more
detail below, were employed for the study of aspects of Sami diet and
lifestyle in relation to mortality and incident cardiovascular disease and
cancer in a mainly non-Sami population.
Sami people are the indigenous people of the Sami area (Sapmi) of northern
Norway, Sweden, Finland, and the Kola Peninsula of Russia.
Reindeer
herding, hunting, fishing, as well as small-scale farming are generally
considered as traditional Sami sustenances (3) (p. 61-83), with cultural
differences depending on different environments.
For example mountain
Sami have traditionally had a nomadic lifestyle and a more extensive
reindeer herding culture compared with forest Sami, who have been
characterized as semi-nomadic (4) (p.160).
During the 1800's in particular,
political directives were implemented to assimilate non-nomadic Sami into,
and segregate migratory, reindeer-herding Sami from, the Swedish non-
This, in combination with legislation primarily
benefitting mountain Sami culture (4) (p. 149-72), (5) (p.212-213), enhanced
assimilation of Swedish Sami, especially among the forest Sami group.
Since the establishment of the Sami parliament 1993, all Swedish citizens
with a Sami background, i.e.
citizens with Sami language spoken in their
homes and/or in the homes of their parents and/or grandparents, have the
right to apply for registration in the electorial registry of the Sami
Parliament, though they may be appealed and excluded by people not
considering them as "real Sami", as part of the legal registration process
Being confirmed as Sami in Sweden means a
special right to support for preservation of culture and language, and also
some influence on Sami policy issues [Sametingslag (1992:1433) ].
Many
traditional rights, such as hunting and fishing in traditional geographical
areas, are, however, legally reserved for Sami who are members of a
reindeer-herding association (in Swedish, sameby), and thus not available
for other Sami, e.g.
settled, fishing, or urbanized Sami [Rennäringslag
The exact numbers of Sami in Sweden or in other parts of Sapmi are
unknown, but official estimates are shown in Figure 1.
In Sweden, defining
the Sami population is a particularly complicated task, since ethnical
registration has been forbidden by law since 1945.
Despite this, a population
of 36 000 Swedish Sami (1998) has been identified for research purposes,
by linking so called "index Sami", described in more detail in Methods,
defined as either reindeer-herding Sami, people belonging to households
with reindeer herding as a significant source of income, or Sami eligible to
vote for the Sami Parliament, as well as their relatives and immediate family
In contrast, in 2009, the electoral register for the Swedish
Sami Parliament included less than 8000 people (www.sametinget.se,
accessed 23 January 2012).
According to a recent review in the Lancet, the common case among the
more than 370 million indigenous people of the world is having a larger
amount of health related problems than their surrounding majority societies
However, in the sparsely populated Sami area of northern
Fennoscandia, the indigenous people do not differ much in life expectancy
from the majority population (9, 10), and actually show lower risks of dying
from cancer, except in Swedish Sami women (11).
In Sami men, a
Figure 1.
The Sami area of northern Fennoscandia and official estimates of the
indigenous Sami population.
significantly lower cancer incidence has also been shown, especially
pronounced in reindeer-herding Sami (10, 12, 13).
Diabetes, cardiovascular
disease, and alcohol abuse, common problems within other indigenous
populations (8, 14), are also not clearly associated with Sami ethnicity in
In Norway, obesity is more common among Sami women
and less common among Sami men compared with the majority population
A limited number of studies have attempted to elucidate the underlying
causes for the health disparities, and lack thereof, between Sami and non-
Sami.
For example, underdiagnosis and socionomic factors have been
excluded as likely explanations for differences in cancer and CVD risks,
respectively (12, 17).
Both genetic factors and lifestyle factors such as diet
and physical activity has been suggested as an explanation (10, 18).
Regarding health care services and social security systems, Sami and non-
Sami inhabitants of Sweden are treated equally.
Looking at problem areas overrepresented among, or specific for, reindeer-
herding Sami people today, such as depression, anxiety, headache,
musculoskeletal pain, accidents related to outdoor activity, carnivore-
induced stress (related to the impact of carnivores, such as wolves, on the
reindeer herd), and ageing as Sami, some studies have been carried out in
The United Nations Special Rapporteur has criticized the limited knowledge
of the health situation of the Sami in Sweden, and recommended the
establishment of a Sami health research unit within the Swedish Ministry of
Health (26).
To date, no such unit has been established.
1.3.1 Historical perspective on Sami health
In a historical description from the 1600's, Sami people are characterized by
longevity, vitality, strength and health: "Och såsom the icke synnerligen
weeta af Swåre siukdomar: altså warda the gamble och komma till een
stoor ålder, somblige till 70.
90. ia och 100 åhr och ther öfwer, och äro
the och i sin ålder wijge och snälle att giöra sitt wärck arbete, och att Reesa
och lööpa i Skogh och i marck; gråna doch ganska sällan." 1 (27) (p. 56)
However, the reliability of this description may be questioned, since the
report might have been aimed to please Swedish authorities, rather than to
provide a true picture of the health and life expectancy of the Sami people.
Recent research has shown that during the 1800's, Sami people had an
increased all-cause mortality compared with non-Sami (28).
differences decreased towards the end of the century (28).
When excluding
infant and childhood mortality, some Swedish Sami groups had longer life
expectancies than the non-Sami during the later parts of the 1800's (28, 29).
In 1929-1931, the nutritional status in the northern Sweden population was
generally better in Sami core areas than in the coastal regions (30), though
school children from the village of Tärna were described as being thin due to
Table 1.
Age distribution and median age of Swedish Sami, 31 December 1945
(N=5278), in comparison with the entire Swedish population and the population of the
three northernmost counties of Sweden (31).
Age
Sweden
Northern Sweden1
Sami2
Years
Median age, years
1 The counties of Jämtland, Västerbotten and Norrbotten.
2 Defined by connection to Sami language, either as first language, or as language spoken
within the family, N=5278.
1 And they do not know serious disease, thus they become old and reach a great age, some 70, 80, 90, even
100 years and more, and in old age, they are agile and quick in their work, and travel and run in the forest
and terrain; rarely become gray haired.
Translation by Lena Nilsson.
miscegenation with Sami (Part 1, Chapt 5, p. 65).
Relatively high hemoglobin
levels of the inland population were also explained by miscegenation with
In the 1945 census, mortality was not specified for different ethnic groups,
but people with connection to Sami language showed a higher median age
and a higher proportion of elderly people compared with other inhabitants of
northern Sweden (Table 1).
Between the years 1946 and 1955, an approximately 50% lower risk of dying
from cancer or CVD was noticed in the northernmost Sami villages of
Sweden in comparison with settlers from the same area (32).
In contrast,
infant- and childhood mortality was higher among these Sami (32).
Since
then, no generally increased mortality has been noted among Sami people in
In other Nordic countries, similar Sami health patterns
have been found (35, 36).
The relatively equal health status of the Sami people in comparison with the
majority population, unique among indigenous peoples, and the lower
incidence of cancer among Sami, raises the question of potential health
impacts associated with a Sami lifestyle.
The research field of epidemiology is connected to public health and may
similarly be defined in a positive way, as research "concerned with the
distribution and determinants of health and disease in defined populations
with the ultimate aim of controlling and preventing disease occurrence"
Epidemiological investigations often entail observations and comparisons of
people with and without a disease of interest.
A classic example from
Northern Sweden is the association between high childhood mortality from
diarreal disease and lack of breast feeding, which was discovered by the
general practitioner CJ Wretholm in Haparanda in the 1830's, by observing
the infant care habits of the population.
After a breast-feeding promotion
campaign, infant mortality in Haparanda decreased by 50% (37) (p. 8).
In years past, epidemiological conclusions were generally drawn like this
from observations on a population level, which is referred to as "ecological
studies" or "correlation studies".
In cohort studies and case-control studies,
individual data are used instead.
When these data are collected after disease
occurrence, the study is called retrospective.
When data are collected before
disease occurrence, the study is called prospective.
Prospective studies thus
require large sample sizes, since it is impossible to know in advance who will
be acquire or die of the disease to be studied.
The main advantage of a prospective design is that recall errors are avoided.
For example, it is easier to report on current tobacco use, than to recall
tobacco consumption 20 years ago.
And efter being diagnosed with lung
cancer, memories of smoking may be unconsciously reconstructed.
Onset of
a disease may also affect lifestyle factors such as tobacco use, diet and
physical activity, which further increases the value of a prospective design.
In
this thesis all epidemiological analyses are based on prospective data.
Nutritional epidemiology is a research field dealing with aspects of diet (food
items, nutrients or dietary patterns) assumed to influence the occurrence of
human disease (38).
In classic studies, focus was generally on deficiency
diseases, where associations between diet and disease were easy to
demonstrate, such as lack of C vitamin in sailor's diet and scurvy (38).
This was also one of the focuses in the "Norrlandsundersökningen", a large
multi-center study performed in northern Sweden 1929-1931, in which also
anemia, rickets, and malnutrition were studied in relation to dietary habits
and lifestyle in the northern Swedish population (30).
Today nutritional
epidemiology has shifted attention toward the major chronic diseases of
Western civilisation, primarily cardiovascular disease, cancer, and diabetes.
These diseases all have in common that they are extremely complex with
relatively low frequencies (from a statistical perspective), long latency
periods, unclear etiology and multiple causes, making confounding a
problematic issue.
Confounding occurs when an appearant association is not necessarily due to
the factors examined, but to related factors.
For example, associations
between total energy intake and measures of body composition, such as mass
index (BMI), may be confounded by factors such as physical activity or
genetic predisposition.
In addition to confounding, risk associations may
also be affected by factors in the direct causal pathway between exposure and
outcome, referred to as intermediate variables or effect mediators.
Effect
modifiers are variables that interact with the exposure variable, affecting the
association between exposure and outcome differently at different levels.
1.5.1 Measurements of dietary exposure
A further challenge in nutritional epidemiology is the adequate measurement
of dietary exposures (39).
One common method is the registration of food
intake of individuals over a defined period, through 24-hour recall interviews
or individually administered food records, for example.
The assumption that
the period chosen is representative of the individual's general diet represents
the main weakness of this method, since food items that are not consumed
on a daily basis will only sporadically be captured.
Another weakness is the
great economical resources and time required to achieve large, population-
based research databases.
Food frequency questionnaires (FFQ) have the advantage of being a
relatively inexpensive, standardized means of including large numbers of
In an FFQ, a food list is combined with a frequenzy
specification for each food in the list, with the aim of describing the general
diet of the individuals over a given time period, often the previous year.
Information on portion sizes, seasonal variation, and other types of
specification may also be included.
A main limitation of FFQ methods is that unless open-ended questions are
included, only food items asked for will be reported, which means that the
FFQ will not necessarily reflect the complete energy and nutrient intake of all
individuals, especially not of individuals with a very deviant or unstable
dietary pattern.
Further, a FFQ is culture-specific, which means that even
within a population, it can perform differently within different demographic
groups and sub-cultures (38) (p. 102).
Despite all limitations, FFQ
methodology is currently the primary method for measuring dietary intake
in epidemiological studies (38) (p. 91), and has been shown to be a valid
method for ranking study subjects with respect to dietary intake.
1.5.2 Adequate reporting
Adequate reporting is difficult to achieve in FFQ, 24-hour recall and food
records.
For example, it has been shown that subjects with higher social
desirability and higher eating restraint are especially likely to underreport
their dietary intake (40).
A means of assessing dietary intake beyond the limits of adequate reporting
is the use of indirect methods, i.e.
biochemical indicators as biomarkers of
intake.
example,
plasma
concentrations
of
the
metabolite
alkylresorcinol have recently been shown to be a good biomarker for whole
grain wheat and rye intake in free-living populations (41).
Indirect methods
are also used to validate other dietary assessment methods.
By using the so
called doubly labelled water method, very precise estimates of energy
expenditures may be achieved (42), which can be compared with energy
intake from food items reported.
Even if an ideal dietary assessment method did exist, together with a
population of only truth-tellers and adequate reporters, changes in diet
would inevitably occur over time.
One way of assessing temporal changes is
repeated measures.
Stratification by time units is another.
According to the World Health Asociation (WHO), the general determinants
of health include "the social and economic environment, the physical
environment and the person‟s individual characteristics and behaviours"
The term "social and economic environment" refers to factors such as
income, social status, education, culture, and the distribution of welfare.
example, in the United States, the health impact of economic inequality is
manifested by poor people showing a fourfold use of hospital days compared
with the rich (44).
The term physical environment refers to factors such as
housing conditions, climate, pollution, vegetation, and availability of fresh
water and food.
For example, in Canada, the Inuit people have the highest
measured levels of almost all persistent organic pollutants compared with
other inhabitants in the Arctic region (45).
This is due to high consumption
of marine mammal fat in which such pollutants are concentrated, and
resultant detrimental effects on the public health of the Canadian Inuits have
been reported (45).
In Sweden, the socioeconomic and physical environments of the Sami and
non-Sami populations are similar (10).
In contrast, differences in individual
characteristics and behaviors, i.e.
both genetics and lifestyle, still exist (10,
This thesis focuses solely on lifestyle differences, primarily dietary,
between Sami and non-Sami.
1.6.1 Diet as a determinant of health
Lifestyle and diet are related to health and wellbeing in many ways.
We all
know that starvation may lead to malnutrition, that lack of vitamins may
lead to deficiency diseases, and that over-eating is one of the main causes of
chronic diseases in Westernized countries today.
Despite the methodological
limitations of nutritional epidemiology, estimates suggest that approximately
every third cancer death is linked to diet (47).
It has also been claimed that a
majority of CVD in Western countries could be prevented by adequate
dietary and lifestyle changes (48).
However, elucidating the dietary factors or patterns that contribute to or
help prevent the development of these diseases has proved to be a major
challenge.
Several inconsistencies exist, especially with respect to the role of
specific nutrients in health and disease.
For example, cohort and case control
studies have suggested a reduced risk of cardiovascular events with intake of
vitamin E, whereas randomized controlled trials do not support any
unambiguously beneficial effect (49).
A dietary pattern may be defined by a combination of different foods,
beverages, and macronutrients.
Over the last decade, dietary patterns have
received much attention, since they seem to better capture the diet than
single nutrients.
Dietary patterns may be explored using statistical methods,
such as factor analysis, principal component analysis, and cluster analysis, or
by diet scores, described in more detail below.
Compared to individual
nutrients, dietary patterns are considered more relevant for public health
recommendations,
but
less
relevant
understanding
underlying
mechanisms (2).
1.6.2 Dietary patterns as determinants of health
Several dietary patterns have been studied in relation to health.
Culturally
defined dietary patterns, for example, the traditional diet of the
Mediterranean area, i.e.
high ratio of monounsaturated to saturated fat,
moderate alcohol intake, high legume intake, high intake of grains (including
bread and potatoes), high fruit and vegetable intake, low intake of meat and
meat products, and moderate intake of milk and other dairy products, has
been used as a model for healthy eating and applied on many different
populations worldwide (50).
Other culturally defined dietary patterns are "Asian", with a low total energy
intake and a high content of vegetables and spices; "Paleolitic", so called
Stone-Age, including fish, meat, roots, and nuts, and excluding grains,
resulting in a diet high in protein and low in carbohydrates; and "Western",
characterized by high intakes of red meat, sugary desserts, high-fat foods,
and refined grains (51, 52).
In recent years, demands have arisen for the
establishment of practical recommendations for healthy eating more tailored
to regional food cultures (53), such as "healthy Nordic" diet, an adaption of
the Mediterranean diet to the dietary traditions of the Nordic countries,
defined by high intakes of fish, cabbages, whole-grain rye, whole-grain oats,
apples, pears, and root vegetables (54).
Within a given population, culturally
food patterns may also be identified by mathemathical models e.g.
by cluster
and principal component analysis.
These patterns are by definition
population specific.
There is convincing evidence for a beneficial effect of a Mediterranen dietary
pattern on major chronic diseases, and a detrimental effect of a Western
Asian, healthy Nordic and Paleolithic diets have
been examined to a more limited extent, and their health-promoting
potential is therefore a matter of further investigation.
Dietary patterns may also be defined according to public food
recommendations, such as the Dietary Approaches to Stop Hypertension
(DASH) diet, Healthy Eating Index (HEI), Recommended Food Score (RFS),
and Diet Quality Index (DQI) (55).
In observational studies, these and
similar patterns are not unambiguously associated with increased coronary
or cancer-related health (51, 55).
1.6.3 Macronutrient composition as a determinant of health
Another way of studying diet as a determinant of health is the distribution of
of energy-containing nutrients, the macronutrients, which are carbohydrate
(4 kcal/g), protein (4 kcal/g), and fat (9 kcal/g).
Alcohol (7 kcal/g) is also
rich in energy, which may contribute to total energy intake depending on
individual habits.
Carbohydrates provide energy to the cells in the body and give volume to the
intestinal content.
Sugar, fiber and starches are all different kinds of
carbohydrates with different effects on health.
While refined sugar can be
considered as pure energy, many micronutrients are attached to less refined
carbohydrates, and a high fiber intake, which passes through the
gastrointestinal tract largely undigested, has been associated with a reduced
risk of heart disease (56) and many types of cancer (51).
The glycemic effect
of carbohydrates, that is their effect on blood sugar levels, have also been
shown to have a health impact (57).
Protein in the diet is essential as a structural component for body
construction and reconstruction but can also contribute to energy.
Lately
much attention has been given to high-protein diets for weight loss.
Whereas
a lower limit for daily intake to avoid protein deficiency has been defined
(>0.8 g/kg weight) (58), no established upper limits for recommended
protein intake exist.
Fat in the diet provides energy to the body, and is also essential as a carrier
of the fat-soluble vitamins A, D and E. While poly-unsaturated and mono-
unsaturated fatty acids (PUFA and MUFA) are essential for the body,
consumption of saturated fat, mainly of animal origin, has generally been
connected with increased risk of CVD (58).
However, this is to some extent a
matter of controversy.
In a recent meta-analysis of prospective epidemiologic
studies no associations between intake of saturated fat and CVD or coronary
heart disease were shown (59), while in a meta-analysis of randomized
controlled trials, replacement of saturated fat by PUFAs was associated with
a 19% reduced risk of coronary heart disease (60).
The proportions of carbohydrate, protein and fat have in health research
been modelled as: low-carbohydrate (LC) diets, low-carbohydrate, high-
protein (LCHP) diets, and low-carbohydrate, hig-fat (LCHF) diets.
Generally,
LC diets have tended to be associated negatively with long-term health
outcomes, at least when the main source of protein and fat is animal (61-64).
However, since only few observational, and no interventional studies on
long-term effects of LC diets, have been presented to date, and since
different LC diets have achieved much attention as a method of weight
control, there is an apparent need of further exploration of the health impact
of carbohydrate restriction.
1.6.4 Coffee as a determinant of health
Coffee may be one of the most studied beverages in the world, and has
actually been shown to be the major source of antioxidants in some Western
countries (65).
Further, coffee is connected to many health claims and has
been suggested to be associated with both benefits (e.g.
reduced risk of
diabetes II, and some cancer types) (66) and risks (e.g.
Proportions of components of coffee with suggested health impact, i.e.
diterpenes, antioxidants and caffeine, are affected by brewing techniques
Filtered coffee is prepared by running sub-boiling water (preferably 92-96oC)
through a filter containing finely ground, roasted coffee beans.
As a result of
filtering, levels of diterpenes are relatively low (68).
Diterpenes cause
elevation of cholesterol levels (69, 70), a common risk factor for CVD (71).
From a cancer perspective, both diterpenes and polyphenols may have a
protective effect (72).
Polyphenols are also considered protective for CVD,
because of their antioxidant effect (65).
Caffeine, the stimulant of coffee, has
shown weak negative effects on CVD (73) and equivocal effects on cancer
The procedure of preparing boiled, unfiltered coffee, illustrated in Figure 2,
allows for a much higher diterpene content than filtered coffee (68).
mixture of coarsely ground coffee and fresh water is heated to a boil and then
removed from the source of heat to settle before serving directly into the cup.
Other components of coffee, i.e.
caffeine and polyphenols, are also described
as dependent on brewing technique, but not with respect to drip-filtered
versus boiled coffee (74).
Studies exploring health effects of coffee prepared by alternative brewing
methods are rare (75-80).
Given that the Sami culture varies within the Sami area, it is a difficult task
to define a uniform "traditional Sami" diet.
Changes over time complicate
this task further.
The Sami diet prior to the 1800's has been described as being much higher in
meat and fish, and much lower in cultivated vegetables and bread than today
A macronutrient composition based on historical descriptions
and estimated as % of energy has been suggested to include 16-27%
carbohydrates, 50-56% protein, and 32-46% fat (81).
Historical sources
also describe a widespread use of wild herbs, consumption of reindeer milk,
blood and organ dishes (27, 82).
In historical sources from the 1600's, it is
also stressed that Sami men, not women, were responsible for cooking in the
Some descriptions also point out similarities between the Sami
diet before the 1800's and that of stone-age hunter/gatherers (32), today
often referred to as a Paleolithic diet.
The main characteristics of a Paleolithic diet is absence of grains, e.g.
bread
and porridge (52, 83), a food group introduced in the Neolitic era, which
occurred in Scandinavia about 4500 years ago.
In contrast to a Paleolithic
diet, bread and cereals have been available in the Sami area for at least 200
Figure 2.
Preparation of boiled coffee in an outdoor situation.
years by trade (4).
There is also a genuine Sami word for flour "jafo", with no
connection to old Norse language, which has been interpreted as grains
being available in the Sami area before the cultural exchange with Nordic
people begun, i.e.
In the 1920's in Russia, Sami people were estimated to eat about 70 kg fish
and 120 kg reindeer meat per person and year (84), wich may be compared
with the Swedish average consumtion of 30 kg fish and 60 kg meat per
person in the year 1990 (85).
Compared to other reindeer-herding
circumpolar peoples, lake and river fish has been more important in the diet
of the Sami (84).
Swedish studies on Sami diet in the early 1930's are more focused on
macronutrient composition than concrete food items (81, 86, 87), suggesting
a macronutrient distribution, estimated as % of energy, of 20%
carbohydrates, 47% protein, and 33% fat.
A description of the diet of the
general population in northern Sweden in the 1930's includes concerns
about lack of vegetables and wild berries in the diet, and widespread "coffee
According to a recent report by the Sami Parliament, reindeer
milk was an important component of the Sami diet prior to the 1930's, after
which it was gradually replaced by goat milk as a consequence of the
increasing commercialization of the reindeer meat industry (88).
In 1961, the diet of Finnish Sami was investigated in an analysis of health
effects of radionuclide fall-outs in the polar area (89).
In that study, a
complete absence of vegetables among Finnish Sami was described, and a
very low consumption of berries, compared with local non-Sami, the latter
eating in average 4.7 kg fruits and berries per month.
Fish was mainly eaten
in the summer and meat in the winter.
During the winter, a reindeer-herding
man consumed in average about 20 kg reindeer meat per month.
Meat and
fish consumption among reindeer-herding Finnish Sami were more than
four times higher than in a reference rural population and a control group of
Helsinki inhabitants (89).
The present-time diet of reindeer-herding Sami has been described as being
high in meat, especially reindeer meat, fish and fat, and low in vegetables
Macronutrient characteristics include lower proportions of
carbohydrate and higher proportions of protein and fat intake compared
with non-Sami (81, 90), with a suggested macronutrient composition (% of
energy) of 42% carbohydrates, 18% protein, and 39% fat (81).
A high intake
of boiled, unfiltered coffee is another characteristic with strong and deep
cultural roots (91, 92).
In present-day scientific descriptions of Sami diet in
Sweden, which have largely focused on macronutrient composition, coffee
preferences and animal food sources have not been specified in detail and
consumption of blood and organ dishes, such as liver and kidney, has not
been described at all (90).
In a recent ethnological thesis however, the strong
cultural importance of boiled coffee in Sami traditions has been noted, e.g.
an elderly reindeer-herding Sami takes farewell to the landscape before
dying, by visiting places of emotional importance together with his
grandson, preparing a cup of coffee at each one of them (92) (p. 9).
1.7.1 Sami diet as a determinant of health
To summarize the epidemiological evidence for characteristic Sami dietary
elements in health, there is probable evidence for detrimental effects of low
intakes of fibre and vegetables in colorectal and stomach cancers
respectively, and of high intakes of red and processed meat in colorectal
cancer (51).
From a cardiovascular perspective, caution with saturated fat,
whole grains as the main form of carbohydrates, and abundance of fruits and
vegetables has been promoted for reducing risk (48).
Fish, especially fatty
fish, may reduce the risk of coronary death and total mortality, and may
favorably affect other clinical outcomes (93).
With respect to more specific
traditional foods in relation to health, current knowledge is limited.
meat is lean and has a higher n-3 fatty acid and antioxidant content than
commercial beef (94-96), but the role of reindeer meat in health in unknown,
and compared to fatty fish, the levels of n-3 fatty acids in reindeer meat are
very low (96).
Although a health-promoting effect of berries has also been
shown (97), to the best of my knowledge, traditional herbs have not been
studied in relation to health endpoints.
Reindeer milk, which is richer in fat
and protein than cow milk (32), has also not been related to health
endpoints.
1.7.2 Other Sami-related lifestyle factors as determinants of health
There is convincing evidence for a protective effect of physical activity in
colorectal cancer, and probable evidence for a similar effect in breast and
endometrium cancer (51).
There is also evidence for beneficial effects of
physical activity in CVD, both for general physical activity levels (PAL) (98),
and specific activities such as walking (99).
The traditional Sami lifestyle, as
well as modern reindeer herding, includes a high physical activity level (23,
In the present day, there are no major differences between Sami and
non-Sami in reported physical activity (19, 23), except an increased
proportion af physically strenuous work in Swedish reindeer-herding Sami
However, these findings may partly reflect an underestimation of
physical activity by Sami (23).
Norwegian Sami women have reported a more
sedentary lifestyle than Norwegian non-Sami women (19).
Among non-
reindeer-herding Sami in Sweden, lower physical activity levels have been
observed in women compared to men (100).
The latter has also been
suggested to explain discrepant CVD and cancer patterns in non-herding
Sami women compared with other Sami (10).
From a global perspective nearly 6 million people die every year from
tobacco-related illness, including more than 600 000 non-smokers (101),
and alcohol is involved in 3.8% of all global deaths and 4.6% of all global
disability-adjusted life-years (102).
Within the Sami area, no differences
have been observed in tobacco or alcohol use between Sami and non-Sami
Exposue to wood smoke from open fires, both in the "kåta"
(traditional Sami tent or hut) and outdoors, may also contribute to disease in
Since these topics were not a focus of this thesis, they will
not be addressed further.
The general idea behind Papers II-V is similar to that of the Mediterranean
diet score; to define characteristics for a certain population in a certain time,
and apply this on other populations.
The Mediterranean diet was first
described based on dietary differences observed between southern and
northern Europe and the USA in the 1950's in the so called "Seven Countries
Study" (107), in which a lower incidence of CVD was found in the southern
European area.
In 1995, a Mediterranean diet score was constructed based
on eight selected dietary components and applied on mortality data from
elderly people in three Greek villages (108).
Since then, many studies on
Mediterranean score have been carried out in populations within and outside
Europe (50).
The frames of this thesis are the small differences in health status between
Sami and non-Sami people, and the lower incidence of cancer.
In Paper I,
the focus on the 1930-50's was chosen because it was the earliest time period
of lived experience of a Sami lifestyle available today.
In addition, other
studies describing this period were available, it was a period of great change
for the Sami, and the adult generation of this period provide the basis for the
reports comparing mortality and cancer rates.
In Papers II-V, characteristic
components of a Sami lifestyle were defined by the diet and lifestyle of Sami
of southern Lapland in the 1930-1950's, as well as by historical sources
addressing earlier time periods.
In this region, the mountain Sami culture
was (and still is) characterized by seasonal reindeer movements over great
distances, even from a Sami perspective (up to 400 km single way), the
forest Sami culture was (and still is) on decline, and a large number of Sami
had (and still have) Swedish as their first language.
During the 1930's the
Sami population of southern Lapland was also expanded by migrating
northern Sami, relocated by force to the area for policy reasons.
The local
Sami culture was also affected by the Second World War and by a snowcover-
related reindeer-herding crisis in the 1930's.
In this thesis, characteristic elements of this Sami culture were applied on a
general northern Swedish population.
Thus, I have studied a majority
population from a minority perspective.
The overall aim of this thesis was to investigate associations between
different aspects of a "traditional Sami" lifestyle and health in a general
northern Swedish population.
The specific aims of each paper were:
To define and describe Sami diet and lifestyle characteristics in
southern Lapland 50-70 years ago and today.
(Paper I)
To investigate a "traditional Sami" dietary pattern in relation to all-
cause, cancer and CVD mortality in the population of Västerbotten
in northern Sweden.
(Paper II)
To investigate a low-carbohydrate, high-protein (LCHP) diet score in
relation to all-cause, cancer- and CVD mortality in the population of
Västerbotten in northern Sweden.
(Paper III)
To investigate consumption of boiled and filtered coffe in relation to
cancer incidence in the population of Västerbotten in northern
Sweden.
(Paper IV)
the risk of first acute myocardial infarction in the population of
Västerbotten and Norrbotten in northern Sweden.
(Paper V)
In this thesis, one paper was providing a descriptive background of a
"traditional Sami" diet and lifestyle (Paper I).
The other four were
epidemiological, prospective, observational studies (Papers II-V).
Paper I, conducted to define Sami diet and lifestyle elements to be applied to
the Västerbotten population, was based on interviews with 20 elderly Sami
from southern Lapland, i.e.
the communities Lycksele, Malå, Sorsele,
Storuman, and Arvidsjaur, and a subpopulation of present time Sami in
Västerbotten, defined by previous research at the Southern Lapland
Research Department in Vilhelmina (7).
All epidemiological analyses (Paper II-V) were based on the population of
Västerbotten County of northern Sweden.
In one study (Paper V), the
population of Norrbotten County was also included.
With population
densities of 5 (Västerbotten) and 3 (Norrbotten) inhabitants per square
kilometer, these two counties, the northernmost in Sweden, are among the
most sparsely populated areas in Europe.
Approximately 15% of the Swedish Sami population live in Västerbotten and
50% live in Norrbotten (10).
Of a total of 19 Sami administrative
municipalities2 (January 2012), in which Sami language and culture are
legally entitled to support from the local community, seven are situated in
(Dorotea,
Lycksele,
Malå,
Sorsele,
Storuman,
Umeå,
Vilhelmina), and five in Norrbotten (Arjeplog, Arvidsjaur, Gällivare,
Jokkmokk, Kiruna).
3.1.1 The Västerbotten Intervention Programme
Intervention
Programme
(VIP)
is
an
ongoing
cardiovascular preventive health screening.
It started in 1985, as a
collaboration between researchers and health care practitioners in the
municipality of Norsjö, and has thereafter gradually expanded, covering the
entire county of Västerbotten since 1991.
In VIP, residents of Västerbotten
turning 40, 50 and 60 years of age are invited to their local health care
center to complete a diet and lifestyle questionnaire, to undergo a medical
2 In Swedish, förvaltningskommuner
examination including measurements of blood pressure, glucose tolerance,
serum cholesterol, triglycerides and anthropometry, and to donate a blood
sample for future research.
Over the years, some 70 year olds have also been
included.
Until 1996, residents 30 years of age were regularly invited.
From
1996 until year 2008, some health care centers have continued the
recruitment of 30 year olds to the VIP as shown in Table 2.
Table 2.
Number of participants, by year and age, in the VIP cohort 1991-2008,
including repeated measures.
Age group
(±5 years)
Time periods
Total
30 years
40 years
50 years
60 years
70 years
To date, there is no detailed description of the 30 years old participants
recruited after 1996.
However, personal contact in April 2009 with 9 of the
15 health care centers involved suggested that no deliberate selection of these
participants has occurred.
The participation rate to VIP, calculated as the proportion of the available
population in each age group, has varied between 48 and 67 percent (109).
Calculated as proportion of invited subjects, the participation rate would
probably be considerably higher, since recruitment to the VIP has varied
among health care centers, according to personal communication with a
previous worker at the project database.
Despite this, little evidence of
selection bias has been found (110).
Furthermore, cancer incidences
demonstrate essentially no differences between the VIP cohort and the
population of Västerbotten, indicating a truly population-based cohort (111).
Fasting blood samples from the VIP participants are collected and stored in
-80oC freezers at the Medical Biobank, originally organized and run by the
Department of Nutritional research, Umeå university, and the principal
investigator Göran Hallmans (112, 113), but now administered as a part of
the Västerbotten County Council's health care laboratory organisation.
Questionnaire dietary data from the VIP are continuously quality assured
and processed in the diet-VIP database, run by the principal investigator
Ingegerd Johansson.
3.1.2 The Northern Sweden MONICA study
The Northern Sweden MONICA study (Multinational Monitoring of Trends
and Determinants in Cardiovascular Disease) is a part of an international
multicenter study run by the World Health Organisation (WHO), with the
aim to monitor trends and determinants in cardiovascular diseases.
randomly selected participants in the counties of Norrbotten and
Västerbotten, 25-74 years of age, have been invited to a health screening
similar to VIP.
In this thesis, data from the MONICA screening 1986, 1994
and 1999 were used (Paper V).
During these years, participation rates in
MONICA, calculated as proportion of invited subjects, has varied between 71
The data collection and blood sample collection and handling
procedures of the MONICA project are very similar to those of the VIP.
3.1.3 The Swedish Sami Cohort
At the Southern Lapland Research Department in Vilhelmina (1995-2011),
founded by the Västerbotten County Council and seven of the municipalities
in southern Lapland (Dorotea,Malå, Lycksele, Sorsele, Storuman,
Vilhelmina and Åsele), a database of Swedish Sami has been constructed by
identifying Sami from the Sami Parliament's electorial registers of the years
1993 and 1997, the Department of Agriculture's registers of reindeer-herding
companies of the year 1998, and the population censuses 1960-1990
administered by Statistics Sweden's data on occupation and main source of
income.
Index Sami were thus defined as people with a considerable
economic involvement in reindeer herding and/or eligible to vote for the
Sami Parliament.
The National Kinship Register was used to identify
relatives of these index-Sami, including forfathers, siblings and children,
who also were added to the Sami database.
The final database included
41 721 Sami, of whom 5699 were index-Sami (7).
In this thesis, the Swedish Sami Cohort was used to identify Sami within the
VIP cohort.
Interview respondents
For the interviews, Sami women and men over 60 years of age from southern
Lapland were invited by posted letter in 2008.
All were suggested either by
local reindeer-herding associations, local Sami associations, or the
management of forest commons Tärna/Stensele, in which many settled Sami
are active.
Study designs involved in this thesis were one semi-qualitative interview
study combined with quantitative comparisons on Sami and non-Sami
groups, three prospective cohort studies and one prospective nested case-
referent study.
Paper I reports a semi-qualitative interview study combined with
quantitative comparisons of Sami and non-Sami groups.
Of the 37 women and men who were invited to participate in the interviews,
23 elderly Sami, from the communities of Arvidsjaur, Lycksele, Malå, Sorsele
and Storuman, agreed to participate.
However, at the time for interview, one
man did not answer the phone, one woman was out hiking in the mountains
for an unplanned numbers of days, and one woman had to seek acute
hospital care.
Figure 3.
The selection of present-day Sami and geographicly matched non-Sami
with 84-item VIP FFQs.
Figure 4.
Selection of the study population of the mortality dataset used in Paper II
and III.
In some cases, the remaining 20 informants had grown up in different places
than their present residences, and so the Vilhelmina area of southern
Lapland was represented, and the Nederluleå area of Norrbotten.
Ages of the
informants ranged from 63 - 89 years.
In June and July 2008, a first round of interviews with 20 elderly Sami (11
men, 9 women) was conducted.
When summarising the interviews of 2008,
some follow-up questions arose.
Thus, a second interview round was
performed in spring, 2009.
Finally the informants were invited to share the
results in autumn 2010, before publishing.
In two cases, siblings, differing by about 10 years in age, were interviewed
about the same parent.
In both cases, only the interview with the older
sibling was used for box plot comparisons.
The selection of the VIP data used for box-plot comparisons and for analyses
of present time dietary habits of groups of Sami and geographically matched
non-Sami is shown in Figure 3.
In this data-set, Sami were defined by linking
the VIP FFQ with data from the Swedish Sami cohort.
3.2.2 Papers II, III, and IV
Papers II, III, and IV are cohort studies, in which mortality endpoints
(Papers II and III) or cancer incidence data (Paper IV) were identified by
linking the VIP database with the Swedish national cause-of-death registry
or the regional cancer registry in northern Sweden, respectively.
In the
mortality studies (Papers II and III) a total of 37 639 men (1460 deaths) and
39 680 women (923 deaths) were selected, as shown in Figure 4.
Repeated
sampling occasions (10 years after the first occasion) were kept until the last
step of the selection, in order to preserve power.
In Figure 4, the selection of
subjects for the sub-analyses of temporal changes is also shown.
In the cancer incidence study (Paper IV), a total of 32 425 men (1495 cases)
and 32 178 women (1539 cases) were selected.
The selection of a study
population for Paper IV is shown in Figure 5.
Fewer FFQs were available
compared to Papers II and III, and repeated measures were excluded in the
first step of the selection.
Paper V was a prospective nested case-referent study of first acute
myocardial infarction in the VIP and MONICA cohorts.
Prospective cases of
first AMI were identified from the population-based MONICA registry, in
which all cases were verified by screening of hospital discharge records,
general practitioners' reports, and death certificates using standardized
WHO and MONICA methodology (114).
Inclusion criteria for cases were no previous AMI or stroke, no cancer
diagnosis within the five years prior to or one year after AMI, and at least
one matching referent.
For each case, up to five verified referents that were
alive and free from AMI, stroke, and cancer at the time of diagnosis of the
index case were randomly selected.
The referents were matched to their
index cases by sex, age (+/-2 years, generally +/- 1 year), date of health
Figure 5.
Selection of the study population of the incident cancer dataset
used in Paper IV.
Figure 6.
Selection of the study population of the case-referent dataset used in Paper
V, reproduced with permission from Nutr Metab Cardiovasc Dis (115).
survey (+/-4 months) and geographical region.
Subjects with missing values
for any of the coffee items (boiled coffee, filtered coffee) were excluded from
the study.
The selection of the dataset for this case-referent study is shown in
In the present thesis, four different versions of the FFQs were used; 3 from
the VIP and 1 from the MONICA study.
From the diet-VIP database the
original 84-item VIP FFQ (in use 1992-1996), an older, nearly identical, 84-
item FFQ (in use 1990-1992), and the most recent 64-item version (in use
since 1996) were used.
In the latter, most foods were unchanged from the
84-item versions, some food groups were deleted, and some similar food
groups were merged.
Similarities and differences among the VIP FFQ
versions are summarized in Table 3, with the original 84-item FFQ as a
reference.
The MONICA FFQ, nearly identical to the original 84-item VIP
FFQ, was used in Paper V.
In all 4 versions of the FFQ, intake of food items are estimated on a 9 level
fixed scale: never, a few times/year, 1-3 times/month, 1 time/week, 2-3
times/week, 4-6 times/week, 1 time/day, 2-3 times/day, ≥4 times/day.
Meal-time portion sizes are estimated with the aid of four colour
photographs of a plate containing proportionally increasing amounts of food
stuffs representing vegetables and main sources of carbohydrate (for
example, rice or pasta) and protein (for example, meat or fish).
Table 3.
Differences and similarities between three FFQ types used within the VIP
Food items (translated to or described in English) are numbered
and described according to the original 84-item FFQ used 1992-1996.
Items differing
within the older 84-item FFQ (old) and the most recent 64-item FFQ (64) are marked
with (x) and missing items are marked with (-) in the columns.
Food items included in all FFQs (n=47)
Food items differing in Old1 and/or 642 (n=37)
Old1
68% butter/32% canola oil, on bread,
2. butter on bread
3. light margarine (40% fat) on bread
4. margarine (80% fat) on bread
5. butter in cooking
6. margarine (80%fat) in cooking
7. oil in cooking
8. salad dressing with oil, vinaigrette
9. cream, crème fraiche, sour cream
10. whole grain, high-fibre crisp bread,
e.g.
husmans bread (rye)
11. whole grain high-fibre soft bread,
14. sweet buns, rusk
20. meat as sandwich topping
24. rosemary or juice soup, fruit cream
25. soured milk, yoghurt, 3% fat
26. soured milk, yoghurt, 0,5% fat
29. berries, fresh or deep frozen
Banana
34. root vegetables, carrots
35. tomato, cucumber
39. potato, boiled or baked
Rice
Pasta
46. baked beans, pea soup
Pizza
51. ground meat dishes
52. beef stew
53. steak, chop, cuts of meat
54. bacon, pork belly, ham
55. sausage dishes
Hamburger
Poultry
60. lean fish (perch, cod)
61. fatty fish (herring, whitefish, salmon),
63. salted fish (herring)
64. smoked fish/smoked meat
65. ice-cream
66. sweets, e.g.
chocolate, candy
69. cakes, cookies, pastry
70. salted snacks (chips, popcorn, nuts)
Tea
Wine84.
spirits
12. white soft bread
x4
13. white crisp/flat bread (northern Swedish type)
15. hard cheese, 28% fat (medium fat)
16. hard cheese, 10-17% fat (low fat)
17. cream cheese, soft cheese spread
18. whey cheese
19. sausage as sandwich topping
21. liver paté
22. porridge, oatmeal
23. porridge, graham-, rye- or barley
27. whole grain cereals, e.g.
musli
Corn flakes, low-fibre cereals.
30. apples, pears, peaches
x5
31. orange, mandarin, grapefruit
33. cabbage
36. lettuce, Chinese cabbage
37. spinach, kale
38. frozen mixed vegetables
40. fried potatoes
41. french fries
42. mashed potatoes
43. potato salad
47. broth + flat bread
48. pancakes, waffles
49. potato dumplings
58. blood dishes
x6
59. liver, kidney
62. seafood (shrimp, mussels/clams)
67. sugar cubes, sugar, honey
68. marmalade, jam
x3
74. syrups of fruit or berries
75. carbonated soft drinks, coca cola
76. juice
77. drip-filtered coffee
78. boiled, unfiltered coffee
Food items not included in the original 84-item VIP FFQ (n=3):
Egg dishes (Old + 64)
Pie, e.g.
gound meat pie, vegetable pie (Old)
water (64)
1 the 84-item VIP FFQ, in use before 1992 2 the 64-item VIP FFQs, in use since 1997 3 Separate items, 4 Merged with
other items, 5 More items included, 6 Fewer items included
Calculation of nutrient intakes from the FFQ items and portion size
estimations were based on the national food composition database, as
described elsewhere (116).
The software MATs (Rudans Lättdata, Västerås,
Sweden) was used for calculations of energy and nutrient content.
For Paper
II food items were recalculated into grams/day by multiplying frequency
with portion size and adjusting for validated sex- and age-specific intake
levels, defined by a 24-hour dietary recall (117).
Calculations of food and
nutrient intakes were performed by Professor Ingegerd Johansson, principal
investigator for the diet-VIP database.
Validation of the original 84-item FFQ against 24-hour recall and
betacarotene and fatty acids has showed a "good reproducibility and an
estimated level of validity similar to that of FFQ measurements in other
prospective cohort studies" (117), and that the FFQ gives a satisfactory
estimate of the intake of fish and milk fatty acids, but not of vegetable fatty
The VIP-FFQ has also been found valid in relation to biomarkers
for folate, riboflavin and vitamin B6, but not vitamin B12, in a study in
which more recent FFQ versions were partly included (119).
In Papers II, III and V, all intake variables except alcohol and coffee were
energy adjusted by the residual method, according to which a regression
between the log-transformed intake variable and total energy intake is
performed in the population, and the individual deviation from the linear
regression (the residual) is used as an estimate of intake in relation to
general energy intake.
In Paper IV, the energy density method was used,
according to which daily intake variables per 1000 kcal are calculated, which
thus is not related to the general energy intake in the population.
Both these
methods are considered equally valid (120), but because of the log function's
inability to handle the value zero, the energy density method may be
preferable in datasets in which abstainers (null-consumers) are included.
For Paper I, all interviews were performed in the homes of the informants or
in other places of their choice.
The Swedish language was used, although
some traditional herbs and foods were referred to by their Sami names.
In summer 2008, 20 Sami 63-89 years of age were asked how they believed
their father or mother would have completed the VIP questionnaire at the
age of 40-50 years.
The informants were also asked about foods consumed
by the parent on special occasions, and about the parent's body proportions
in relation to those of the interviewer (myself, height, 161 cm, body mass
index, BMI, 25 kg/m2).
In spring 2009, 20 food items from the 84-item FFQ and 11 traditional food
items not included in the VIP questionnaire were added to the interview as
follows: animal fat for cooking, coffee-cheese, wheat porridge, wild herbs,
reindeer steak shavings (renskav), meat soup, dried meat, dried fish, brain,
buttermilk, and eggs from wild birds.
The availability of food items was also
specified in months/year.
Finally, two open-ended questions on fishing were
added: "Who did most of the fishing in your family?" and "What role did
gender play in the fishing in your family?"
The informants were asked to read through and, if required, modify the
transcribed interview from 2008.
The final, written summary of the two
interviews was then approved and signed.
Each informant was offered a copy
of his or her interview summary.
The transcribed interviews were analyzed qualitatively in a content analysis
All responses were sorted according to the 84-item VIP questionnaire
or according to new categories that arose during the interviews or data
analysis.
Meaning units such as; "That was not a leisure time activity.
That was an
"opportunity for sustenance that could not be passed up‟3.
They had to fish,
when they were without food, without fish", were marked, condensed to
"fishing was survival, not a leisure time activity", and categorized as "fish
important food".
The results of the qualitative analysis were discussed from
temporal, gender, and cultural perspectives with a focus on the manifest
content.
Interpretation of the results were also done with awareness of the co-
operation between interviewer and informant in the interview situation
Thus, to improve trustworthiness, the interpretations of the
transcribed interviews were performed together with the second author of
Paper I.
3 levnadsmöjligheterna
The qualitative analysis focused on concept rather than on concrete, in vivo
expression, for example, when several synonyms could be used, as was the
case for the traditional herb "jomo."
Before publishing the final paper, the
informants were invited to share and
discuss the results of the content
Eight of the informants
participated in this discussion.
Coffee cheese
For Paper II, a Sami diet score (0-8 points) representing the "traditional
Sami" diet was constructed for use on the VIP FFQ.
The score was
constructed in a similar way as the Mediterranean diet score (50), by adding
one point for each energy-adjusted intake above the median level of red
intake below the median level of vegetables, bread and fibre, all calculated
separately for sex and FFQ version.
These food items were selected based on
the results of Paper I, as well as the scientific and historical literature
concerning "traditional Sami" dietary patterns, and in consideration of the
items in the FFQ.
Alternative definitions of Sami diet score defined by strictly mathematically
criteria were also tested.
These models were based on significant differences
between present time groups of Sami, i.e.
ordinal differences and importance
in a PLS projection (Paper I).
For Paper III, a previously established model for low carbohydrate and high
protein intake, an LCHP score, was used (61-63, 122).
Deciles of energy-
adjusted carbohydrate (descending) and protein (ascending) intake were
added to create an LCHP score (2-20 points), whereby higher scores
represent a lower proportion of carbohydrate and a higher proportion of
protein in the diet.
LCHP scores were calculated separately for sex and FFQ
version.
The categorization of coffee intake, employed for the risk analyses in Papers
IV and V, was as follows: < 1 (reference category), 1-3, and ≥4
occasions/day.
In addition to total coffee, separate analyses were performed
for boiled coffee and filtered coffee.
In older VIP questionnaires from 1990-1992, n=5776, both times/day and
cups/day coffee questions were available.
A subanalysis of these cases was
done, to give an estimate of the relationship between the times/day scale in
relation to the more common cups/day scale.
Baseline and selection variables used in the studies were mainly derived
from the VIP questionnaire, or the health examinations of VIP.
The only
exception was number of children, obtained from Statistics Sweden.
In Papers II and III, 10 year age intervals were used as age strata in the
multivariate models.
In Paper IV, data concerning menopause were not
available, but the cohort was age stratified to provide a conservative
approximation.
Menopausal status was thus defined as age at breast cancer
diagnosis <49 years (premenopausal) or >55 years (postmenopausal).
referent cohort participants were stratified according to age at end of follow-
up, in order to ensure comparability of baseline data collection.
3.9.2 Apolipoprotein B/Apolipoprotein A1
ApolipoproteinB/apolipoptotein A1 ratio (ApoB/ApoA1), was included as a
covariate in Paper V. It was analysed in archival blood samples at the Umeå
university hospital laboratory, by immunoturbidimetry with reagents from
Dako (Glostrup, Denmark), calibrator (X 0947), Hitachi 911 multianalyzer
(Roche Diagnostics GmbH, Mannheim, Germany).
3.9.3 Body mass index
Body mass index was included as a covariate in Papers II-V, and calculated
as measured weight (kg) /square height (m2).
3.9.4 Diabetes
The diabetes variable (yes/no) was used for stratification in Papers II and III
and tested as a confounder in Papers IV and V. The variable was based on
oral glucose tolerance tests (available for essentially all subjects) and/or self-
reported diabetes, and was defined as fasting plasma glucose 7.0 mmol/l
and/or post-load plasma glucose 11.0 mmol/l (12.2 mmol/l in the VIP
cohort, in which capillary plasma was used) and/or diabetes.
For definition
as non-diabetic, a glucose tolerance test was required.
3.9.5 Education
As a surrogate estimate for socioeconomic factors, lack of postsecondary
education was included as a covariate in Papers II-V.
Lack of postsecondary
education was defined as lack of university, or similar, education (yes/no).
3.9.6 Food intake level
Food intake level (FIL) was used in Papers I-IV for defining limits for
exclusion of the most extreme reporters within the FFQs.
It was defined as
the ratio between reported caloric intake and basal metabolic rate, below the
5th or above the 97.5th percentile based on sex and FFQ-specific
distributions.
Basal metabolic rate was calculated as a linear function of
weight according to the age and sex-specific formulas included in the Nordic
Nutritional Recommendations 2004 (122).
3.9.7 Hypertension
The hypertension variable (yes/no) was used for stratification in Papers II
and III, and tested for confounding in Paper V. Hypertension was defined as
systolic blood pressure≥140 mm Hg and/or diastolic blood pressure ≥90
mm Hg and/or use of antihypertensive medication.
For definition as non-
hypertensive, a measure of blood pressure was required.
3.9.8 Metabolic low risk, high risk
In Papers II and III, stratifications were done with respect to metabolic
health profile as follows:
Subjects with low metabolic risk profile, defined as subjects free
from hypertension, diabetes, and obesity.
Subjects with a high metabolic risk profile, defined as subjects with
hypertension and/or diabetes and/or obesity.
3.9.9 Number of children
In Paper IV, number of children was tested as a confounder in women.
Data
on number of children were obtained by linking VIP with the database of
Statistics Sweden.
3.9.10 Saturated fat intake level
In Paper III, saturated fat intake was included as a covariate.
Stratification
by saturated fat intake level was also performed.
Due to low numbers of
subjects with saturated fat intakes below the recommendation of 10% of
energy, sex-specific medians were used as the cut-off for low and high intake
of saturated fat.
3.9.11 Serum cholesterol
Serum cholesterol, measured at health care centers (VIP) or at a core
laboratory of Umeå university (MONICA), was considered as a confounder
in Paper V. Serum cholesterol was measured by enzymatic methods using
reflotron benchtop analyzers (Boehringer Mannheim GmbH Diagnostica,
Germany).
3.9.12 Smoking
Cigarette and/or pipe smoking was included as a covariate in the
multivariate analyses of Papers II-V.
In Paper IV, a three level categorical
variable was used (current smoker, former smoker, never smoker).
other papers a dichotomized variable, current smoker (yes/no) was used, in
which the categories former smoker and never smoker were merged.
Other
kinds of tobacco use, such as snus were not considered.
3.9.13 Physical activity
In Paper IV, recreational physical activity was included as a covariate in the
multivariate model.
In Papers II, III and V, sedentary lifestyle was used
instead.
Recreational physical activity was defined as exercise performed in
order to improve physical fitness and feel good; the five response alternatives
in the VIP questionnaire were classified as (1) never or rarely, not on a
regular basis, (2) 1-2 times per week, (3) 2-3 times per week, and (4) 4 or
more times per week.
Sedentary lifestyle (yes/no) was defined as never or
rarely any recreational physical activity.
3.9.14 Physical activity level
In Paper II, physical activity level (PAL) was used for stratification.
To
estimate PAL, two questions on work-related and leisure-time physical
activity were cross-tabled and used as described elsewhere (123).
Missing in
either or both of these questions was thus generating missing PAL value,
rendering a loss of 5.4% of the subjects.
Subgroups were based on the PAL
above or below median (1.6).
3.9.15 Underreporting
In Papers II and III, underreporting was assessed by weighting the estimated
energy-reporting.
A direct comparison of FIL and PAL was used to define
low-energy reporters, an appropriate method in large sample sices (n>100
subjects) (124).
Cut-off proportions of low-energy reporters were calculated
by the Goldberg cut-off, modified by Black (124) according to the following
simplified equations:
Within subject variation = 8.5
Between subject variation = 15
Lower confidence interval of PAL = PAL * e (-1.96*S) = PAL_low
Underreporters = if FIL < PAL_low
This confidence interval will yield different proportions of low energy
reporters in the 84- and 64-items FFQs, as previously demonstrated
elsewhere (125), due to the difference in reported energy intake levels.
Given that 84-item VIP FFQs are older and 64-item FFQ are more recent, a
direct application of the confidence interval cut-off could thus introduce bias
in relation to mortality, since death is a time-related event.
For this reason,
the average proportion for all questionnaires together was used in the entire
data set, and applied on the FIL/PAL ratio separately for FFQ version and
sex.
For Papers II and III, identification of all-cause mortality up to and until 31
December 2008, and cancer and CVD mortality endpoints up to and
including 31 December 2007, were identified by linking the VIP database
with the Swedish national cause-of-death registry.
Swedish 12-digit personal
identification numbers were used as the linkage variable.
Cancer mortality
was defined as underlying cause of death, ICD-9 codes 140-208, or ICD-10
codes C00-C97.
Cardiovascular mortality was defined as the main cause of
death and/or underlying cause of death, ICD-9 codes 390-438, or ICD-10
codes I00-I69.
For Paper IV, prospective cases of first invasive cancer were identified by
linking the VIP database with the regional cancer registry in northern
Sweden, which is more up to date than the national cancer registry.
Swedish
12-digit personal identification numbers were used as the linkage variable.
Cancer sites were defined according to ICD7 as described more in detail in
Paper IV.
In this thesis, I have run most statistical analyses essentially on my own,
except the PLS analyses, which were run by Ingegerd Johansson.
In Paper V
(my first study), I had support from the second author Maria Wennberg.
Paper IV (my second study), the selection process, definition of cancer cases
and some of the preliminary analyses were done together with a statistician,
Robert Johansson, Oncological center, Umeå university.
The mortality
dataset used for Papers II and III, is also being used in a study outside the
frames of this thesis, together with a colleague, which has led to mutual
quality assurance.
All statistical analyses were performed using SPSS software (version 15.0,
17.0, 19.0) or, for the PLS analysis, SIMCA P+ (version 12.0, Umetrics AB,
Umeå, Sweden).
All tests were two-sided and P values < 0.05 were
considered statistically significant.
3.12.1 Cox proportional hazard regression
The hazard function describes the probability that a person will die (or have
a disease onset) in the next given interval of time, given that he or she has
survived (or stayed healthy) until the beginning of the interval (126).
probability is relative, and reference group is thus a free choice within each
study.
A hazard ratio (HR) of 1.5 means 50% increased risk compared with
the reference group.
A HR of 0.5 means a 50% decreased risk compared with
Cox proportional hazard regression (Cox regression) is
widely used in epidemiological research, because it permits control for
confounding variables, both categorical and continuous.
HRs for mortality and incident cancer were calculated by Cox regression.
When number of deaths/cases were >50 in each sex, sex-specific HRs were
calculated.
Cox regression assumes that all covariates have proportionate effects on the
hazard function over time.
If not, data will be automatically manipulated by
the computer function to fit this so called "proportional hazard assumption".
To avoid manipulation of data, it is thus preferable if the proportional
hazarard assumption is confirmed before using Cox regression.
done in Papers II and III, by Schoenfeld's test.
In Paper IV the proportional
hazard assumption was not confirmed until after the results were published,
by a visual judgement of Kaplan-Meier curves.
These curves showed
negligible deviations from the proportional hazard assumption in all cancer
sites with a significant result.
However, in some of the cancer sites with
unstable results, the proportional hazard assumption was clearly violated.
Since these were all null results, the deviations from the proportional
hazards assumption likely did not have had major effects on the general
interpretation.
3.12.2 Partial least square analysis
Partial least square (PLS) analysis is a way to analyse a regression with many
x-variables and one or more y-variables.
It is a regression in space (a
projection) constructed to produce the smallest least square distance to all
involved covariates.
In the PLS analyses (Papers I and V), variables were
logarithmically transformed, autoscaled to unit variance, and then modeled
on three Sami cathegories (Paper I), and filtered and boiled coffee separately
Factors with a "variable of importance in projection" value >1.0
were considered influential.
3.12.3 Conditional logistic regression
Conditional logistic regression is used for case/referent studies.
It works in
nearly the same way as regular logistic regression, but the cases and
referents are divided into matched sets and thus kept together in the
In Paper V, conditional logistic regression was used to calculate
odds ratios (OR), which can be interpreted in the same way as HRs for
endpoints with low frequencies in the studied population.
3.12.4 Confounder analysis
In Papers II-V covariates were considered to confound associations between
exposure and outcome if they affected the HRs for the main exposure
variable by more than 10% when included in a bivariate analysis.
As almost
none of the tested covariates, except saturated fat in Paper III, appeared as
confounders, risk factors for the multivariate models were selected mainly
on a theoretical basis.
In Paper IV, a PLS analysis was also used for the
selection of covariates.
In Paper V, a backward stepwise conditional
regression was performed to minimize the number theoretically defined
covariates in the final multivariate model.
Since cancer is not one, but many different kinds of diseases, with different
risk patterns, and since risk patterns for men and women also may differ, a
preliminary confounder analysis was done separately for each analysis in
Paper IV by step-wise backward logistic Cox regression.
A summary of these
models are presented in Table 4.
These cancer-specific models were,
however, ultimately replaced by a general multivariate model in the final
study, in order to facilitate comparisons with other studies, and with no
material impact on the results.
Table 4: ICD7 codes and multivariate models for specific cancer types, when
defined through stepwise backward logistic Cox regression.
Cancer site
ICD7
Multivariate model1
Number
M/W
All cancer sites
M: Age, body mass index, current smoking,
energy, fiber, vegetables, vitamin A
W: Age, body mass index, current smoking,
energy, cohabitating, education
Prostate
Age, body mass index, energy
Breast
Age, fat, vitamin C, energy
Age <49 years: + (body mass index, vitamin A,
folate) - (fat)
Age >55 years: + (fiber, folate, current
smoking) - (fat, vitamin C)
Colorectum
M: Age, vitamin C, energy fat, carotene
W: Age, vitamin C, energy, alcohol
Respiratory tract
M: Age, current smoking, energy, selenium,
vegetables
W: Age, current smoking, energy, fiber
Urinary tract
Age, sex, smoking, vitamin A
Non-Hodgkins lymphoma
Age, sedentary lifestyle, sex, vitamin B6, energy
Endometrium
Age, body mass index, carotene, education, fat,
fiber, energy
Malignant melanoma
Age, carotene, education, fat, fiber, sex, vitamin
B6, energy
Leukemia
Age, body mass index, sex
Pancreas
Age, folate, sex, energy
Ovary
Age, sedentary lifestyle, cohabitating, vitamin A,
energy
Stomach
Age, sex, energy
Multiple myeloma
Age, carotene, sex, vegetables, energy
Renal cell
Age, body mass index, folate, selenium, sex,
vitamin B6, energy
M, men; W, women
1 Defined by step-wise backward logistic Cox regression.
3.12.5 Other statistical tests
Other statistical tests, without further description, were as follows:
In Papers I- V, the Kruskal Wallis test was used for non-parametric
comparisons between groups, though in Paper IV these results were
not presented for reasons of space.
In Paper I, ordinal differences between non-Sami, non-reindeer-
herding Sami and reindeer-herding Sami, reflecting hypothetical
increasing adherence to "traditional Sami" diet and lifestyle, were
tested by the Jonckheere-Terpstra test, which is a non-parametric
rank sum test developed from the Kruskal-Wallis test.
In Papers II and IV, a chi-square test was used to test heterogeneity
in the results.
In Papers III and IV, intra-individual, temporal changes in LCHP,
macro-nutrients and coffee consumption were assessed by
Wilcoxon's paired samples signed rank test in subjects with repeated
surveys 10 years apart.
The study protocol and data handling procedures were approved by the
Regional Ethical Review Board of Northern Sweden (Dnr 07-165M), which
ensures that no harm will be done to any of the study subjects from a legal
perspective.
All study subjects provided written informed consent, and the
study was conducted in accordance with the Declaration of Helsinki.
In addition, I believe that I have followed the basic ethical principles, that all
research involved in human subjects should be conducted in accordance with
the International guidelines for ethical review of epidemiological studies.
this study, three basic ethical principles have been of relevance, namely
respect for persons, beneficience and non-maleficience.
The fourth basic
ethical principle, justice, was not, in my opinion, applicable in the studies
included in this thesis.
In quantitative analyses, respect for persons was considered by only using
previously collected research material, in which all study subjects had
provided written informed consent (e.g.
VIP, MONICA).
In the interview
process, it was my intention to give the elderly Sami informants as good a
description of the aims and protocol of the study as possible before they
agreed to participate, during the data collecting process, and before
publishing the results.
Paper I, when published, was translated to Swedish
and sent to the informants, together with the English version, in order to
assure that all informants had a maximal overview over the use of their
stories in qualitative and quantitative analyses.
Beneficence was shown by seriously considering the relevance of the study in
relation to potential risks.
In Sweden, Sami culture has been ignored and
treated in a derogatory way for decades.
Children are not taught about Sami
history in public schools, and the general level of knowledge about Sami
culture is low.
To highlight Sami culture in a general context, applied to the
whole population, in a sound research design, with research questions of
international relevance, and in collaboration with highly professional and
competent researchers, is thus, according to my opinion, a way of acting for
the beneficience of the Sami.
Whereas the results of the thesis are not likely
to be of direct benefit to the residents of northern Sweden, they contribute to
the field of epidemiology and public health.
Non-maleficience was shown by following the quality-assured routines for
data security developed within the Medical Biobank of Umeå4 .
The elderly
Sami informants were also able to withdraw confidential information from
the transcribed interviews or participation in the study, before these were
used for analysis.
When discussing the results from Paper II, a question was raised about the
risk of stigmatization of Sami people and culture by the construction and
naming of the Sami diet score.
Concern was expressed that the score
reflected a regional rural, rather than a Sami dietary pattern, and that many
Sami might object to the use of the name Sami diet score, given the
considerable heterogeneity within the Sami population and the variability
over time.
In accordance with the international guidelines for ethical review
of epidemiological studies, the interpretation of the results was thus
thoroughly discussed in consistence with scientific integrity, both within the
author group and with an external expert, and with people in my Sami social
network.
From a scientific point of view, efforts were made to include food items of
evident importance in different groups of Swedish Sami, both from a
qualitative, quantitative, and historical perspective.
Though the Sami diet
score was a novel model, it was based on the established methodology of the
Mediterranean diet score.
The author group also had the opinion that it
would be unethical not to publish the results or to rename the score after the
4 swegene.omv.lu.se/biobanker/practice/SWEGENE_biobanker.html, accessed 3 January 2012
results were known.
Further, one of the co-authors made a final review of the
manuscript from a Norwegian Sami research perspective, and an external
Swedish expert on Sami research reviewed the manuscript and gave his
support for the relevance of the study.
In addition, I discussed the study within my Sami social network, in order to
identify possible feelings of stigmatization related to the study protocol.
With
closer Sami friends I also summarized the ethical discussion more explicitly.
From my personal view, the positive reactions from Sami people, though not
systematically collected, was an important argument to finalize the study.
Transparency has been one of the main principles in this study.
Over a 4-
year period, aims, methods, and results have been presented both in general
public and Sami media, in public seminars, at Sami cultural meetings at
nursing homes, and at international scientific meetings.
A weakness of the thesis from a Sami perspective is the lack of ethical review
from a specific research ethical review board representing the Sami society.
Such a board does not exist, and the establishment of such a board is
warranted.
This chapter describes and discusses individual results from Papers I-V, and
finally attempt to synthesize all results in a more general discussion.
Interviews with elderly Sami indicated that fatty fish may have been more
important than reindeer meat for the Sami of southern Lapland in the 1930's
Fatty fish is still consumed more frequently by reindeer-herding
Sami than non-reindeer-herding Sami and geographically matched non-
A substantial seasonal variability was also described in the diet.
Meat was
mainly consumed during autumn and winter, though dried meat was also
eaten in summer and, particulary by men, during work-related migration
(herding,
hunting,
rafting).
Wild
berries,
especially
lingonberries,
cloudberries and blueberries were widely collected and eaten, and could be
available fresh or conserved all year during good seasons.
Among the Sami of
southern Lapland, women were generally responsible for the home, farm,
fishing and gardening, wheras the men had more mobile working situation.
The meal pattern described for the men was irregular, often consisting of
packed food such as dried meat, animal fat, and cheese eaten in coffee, and
berries and herbs picked along the way.
The incorporation of cultivated
vegetables like carrots, leaf lettuce, and rhubarb into the diet, during the
Swedish health-promoting agricultural movement of the 1940's and 1950's,
was largely a women's initiative.
Traditional wild herbs were concurrently
abandonned.
A transition in fishing habits over time was also apparent from the
interviews, in which the responsibility shifted from a shared or primarily
female dominance in the 1930's and 1940s to a male dominance in the
In one interview, reflecting the 1950's, the mother did not fish at all.
In the quanititative analyses, higher intakes of fat, blood, and boiled coffee,
and lower intakes of bread, fibre and cultivated vegetables, were observed
among the historical Sami and present-day reindeer-herding Sami compared
with present-day non-reindeer-herding Sami and non-Sami.
Figure 7.
The Sami man in the center of the picture was described as big and
strong.
Physical activity was also described as a more important part of daily life in
the 1930's to 1950's than today.
Yet many of the informants found the
question on physical activity during work irrelevant and difficult to apply,
stressing that they did not believe that their parents would have considered
their lifestyle to be strenuous.
Of the specific leisure time activities listed in
the VIP questionnaire - walking, dancing, biking, shovelling snow,
gardening, hunting, fishing and berry picking - all but dancing were not
considered to be recreational for the historical Sami in the 1930s to 1950s.
Among present-day reindeer-herding Sami physically strenuous labour still
seems to be more common than in non-reindeer-herding Sami and non-
4.1.1 Results not described in Paper I
Due to limited space, some of the results from the interviews were not
described in Paper I.
Body proportions described in the interviews were
contradictory.
For example, one father, described as big and strong, bigger
than the interviewer, and able to carry an iron stove on his back for many
kilometres in montainous terrain, had a very small and thin appearance in a
photograph shown by the informant (Figure 7), and one mother, described
as tall and handsome, but very fat, was believed to have had similar body
proportions as the interviewer (height 161 cm, BMI 25).
Outside the interview situation (not documented on tape, and not addressed
to their parents in specific), some informants also described consumption of
moldy meat.
It could be used for drying, after removal of the moldy surface,
and was then described as very tasty.
It could be eaten in situations of lack of
other meat, and was then described as something that not everybody could
manage to eat without being sick.
Outside a meal situation, it was also
described as used as a one-time-only cure against severe fever disease; i.e.
mold from a piece of meat mixed in a glass of water.
The macronutrient distribution of the diet described by the informants in the
1930's-1950's (n=20), in median percent (1st-3rd quartile) was: carbohydrate
Including subjects from the
1930's only (n=5), the macronutrient distribution was as follows:
4.1.2 Methodological issues specific to Paper I
Content analysis was used for analyzing the interviews since my aim was a
relatively close and concrete description, rather than a distant and abstract
one.
The interviews would probably not be suitable for more in-depth
qualitative analysis, since the interview protocol was rather strict, allowing
limited associations outside the frames.
The strengths of the interview study (Paper I) were repeated interviews,
feed-back meetings with the informants, and a study design allowing
comparison with present day FFQ data.
The combination of quantitative and
qualitative analyse was also a strength, which broadened the perspective of
the elderly Sami's stories.
Weaknesses were that the interviewing was
conducted by a single researcher, and that many of the elderly Sami
informant's stories fell outside the scope of the FFQ.
This was, on the other
hand, also positive, since the dynamics between present-day questions and
past experiences enriched the dialogue.
In three cases I recognized the informants as distant relatives.
This was not
unexpected, given the low number of Sami in Västerbotten.
Strong personal
ties could affect the interview situation.
However, since descriptions of
parental diet and lifestyle in the past are not a matter of high confidentiality,
and since I did not have any deep contact with these relatives before the
interviews, I doubt that family ties affected the reliability of the results.
The contradictory stories about body proportions further indicate that
childhood memories of size and shape may be affected by the overall
memory of the adult, and also related to average sizes of the childhood,
rather than average sizes at present.
The methodology used for assessing
body size in this study, i.e.
comparison with the proportions of the
interviewer, was thus not very valuable from a quantitative perspective.
4.1.3 Implications
The importance of fatty fish was stressed in the interviews to a much further
extent than I had expected, as previous studies had pointed out reindeer
meat as the primary source of protein in Sami culture and fish as a more
complementary element.
This relatively low recognition of the importance of
fatty fish may be an effect of a normative gender power structure, by which
Sami culture has been defined from a male meat-producer's perspective, as
is the case today (127).
However, it might also reflect the greater general
recognition of the culture of mountain Sami, who have benefited from
Swedish Sami legislation (5) and who historically ate less fish than forest
Furthermore, if differences between ethnic groups are
stressed when ethnicity is defined (128), then fishing might not be a factor of
interest in the 1930's to 1950's, when fishing was central to the survival of all
inhabitants of southern Lapland.
An important implication of the importance of fatty fish described, is that for
studies investigating characteristic lifestyle elements of specific ethnic
groups in relation to health outcomes, the elements of greatest
acknowledged cultural importance today (in this case reindeer meat) may
not be of the most objective importance traditionally.
Based on the findings of Paper I, the factors assessable by the VIP
questionnaire that are most representative of a "traditional Sami" lifestyle in
southern Lapland 50-70 years ago include high intakes of fatty fish, fat,
blood, boiled coffee and low intakes of bread, fibre and cultivated vegetables.
Increasing Sami diet scores were associated with slightly elevated all-cause
mortality in men [Multivariate HR per one-point increase in score 1.04 (95%
This increased risk was
approximately equally attributable to CVD and cancer, though somewhat
more apparent for CVD mortality in men free from diabetes, hypertension
Stratification according to physical activity level did not materially affect the
results.
None of the individual components of the Sami diet score were
clearly associated with mortality
4.2.1 Results not presented in Paper II
In addition to the Sami diet score model presented in Paper II, some more
strictly mathematically defined score models were also tested, based on
present-day differences between Sami and non-Sami, and importance in a
PLS projection on ethnicity.
The results of these alternative score models did
not deviate materially from the results presented, though, in the strictest
defined Sami diet score model, in which only dietary items of importance in
a PLS projection were included i.e.
intake of red meat, fatty fish, bread and
vegetables, the increased mortality was only statistically significant in Model
1, and borderline-significant in the multivariately adjusted Model 2 in men,
as shown in Table 6.
Table 6.
Hazard ratios for all-cause mortality by the alternative Sami diet scorePLS
4 in
participants of the Västerbotten Intervention Programme cohort 1990-2008.
Model 11,2
Model 21,3
Sex (number of deaths)
hazard ratio (95% CI)
1 Hazard ratios were determined by Cox regression analyses.
2 Age included as strata.
3 Further adjusted for BMI,
sedentary lifestyle, education, current smoking, intake of alcohol and total energy 4 based on intake of red meat, fatty
fish, bread, vegetables, which are intake variables oriented in the upper left or lower right area and a variable of
importance in projection value >1 in a PLS-plot on present-time herding Sami, non-herding Sami and non-Sami in
Västerbotten, Northern Sweden.
4.2.2 Methodological issues specific to Paper II
In contrast to the Mediterranean diet score, and Healthy nordic diet, in
which all food items included are defined through a putative positive health
impact (54, 129), no such intentions were ever attached with the
construction of a Sami diet score.
The final model was a result of giving
priority to items of demonstrated importance for differences between groups
of Sami and geographically matched non-Sami in the quantitative or
qualitative analyses of Paper I, and research on historical diets.
In this
context, the heterogenity of the Sami people, combined with considerable
changes over time, complicated the selection of characteristic dietary and
lifestyle aspects.
This was handled to some extent by defining historical and
geographical frames for the study.
Figure 8.
Associations between Sami diet score and all-cause, cancer and CVD
mortality in men and women, shown as HRs and confidence interval.
associations are adjusted for BMI, sedentary lifestyle, education, current smoking,
intake of alcohol and total energy
The possibility of a different result with a more detailed or specific FFQ
cannot be excluded, for example if reindeer and game meat had been
specified.
In the present study, proportions of game/reindeer meat and
meats within the category red meat may have differed considerably among
the subjects, which may have diluted the results.
Furthermore, it is
important to stress that a current inhabitant of northern Sweden with a high
Sami diet score may have intake levels of selected food items far below or
above "traditional Sami" levels, for example, fatty fish and red meat,
respectively, as indicated by Paper I.
Using medians rather than absolute threshold values as a cut-off in dividing
a population according to a given variable is a way to preserve power when
the distribution is skewed.
If all associations between single factors and
health were ordinal (or linear), median-based models would also be easier to
apply on different populations.
However, since effects are often more
complex, a score may perform differently in populations with different
general dietary habits.
Dividing each component of a score into only 2
categories, whether based on relative or absolute cut-offs, provides a crude
measure of intake.
Using multiple cut-offs, however, reduces power and
increases the complexity of the score.
Another methodological consideration is that in the Sami diet score, all
dietary items were treated as if they were of equal importance for health,
which was not likely the case.
For example, based on the interviews, perhaps
fatty fish should have had a greater weight than other food items.
Other diet
scores, including the Mediterranean diet score, have the same limitations as
the Sami diet score with respect to variability in intake, the use of a relative
versus absolute or multiple cut-offs, and the weighting of food items within
the score.
4.2.3 Implications
This was the first study to examine a "traditional Sami" dietary pattern in
relation to any health outcome.
The weak increased mortality in subjects
with higher Sami diet scores is largely in line with the evidence to date for
the individual components of the Sami diet score (51), except the lack of
increased mortality in men with a higher intake of red meat (48, 51).
The lack of associations between fatty fish and berries with all-cause
mortality, may be explained by much higher intakes of both fatty fish and
berries believed to have been typical among Sami 50-70 years ago, compared
to either Sami or non-Sami in Västerbotten today, as found in Paper I.
In a
previous report from the same northern Swedish population, no associations
between reported fish consumption (lean and fatty fish combined) and risk
of acute myocardial infarction were observed (130).
Recently the Mediterranean Diet was acknowledged as "an Intangible
Cultural Heritage of Humanity" by UNESCO (107).
A large number of
confirmational studies in many different populations inside and outside
Europe provided the background for this UNESCO decision (107).
A similar
recognition of the Sami diet score is unlikely, since no aim to capture a
healthy diet was ever attached with the modelling of it.
The aim with the
Sami diet score model was rather exploratory on a general level.
The results of Paper II do not support the hypothesis that the slightly lower
cancer risk in Sami groups is due to "traditional Sami" dietary habits.
However, due to the inherent weakness in the FFQ and the difficulty in
defining a Sami diet score, as discussed above, further study of cohorts with
more detailed information on dietary and lifestyle items relevant for
"traditional Sami" culture is thus warranted.
Figure 9.
Construction and macronutrient composition (medians) of the LCHP score
in the VIP cohort.The left staple shows the macronutrient composition of the lowest
LCHP score (1+1=2 points), the right staple shows the composition of the highest
LCHP score (10+10=20 points).
The proportions of carbohydrate, protein and fat in the highest and lowest
LCHP scores, respectively, are shown in Figure 9.
As shown in this figure, the
variability in intake of macronutrients was relatively low in the VIP
Results from the univariate and multivariate adjusted models are shown in
Figure 10 and 11.
High LCHP scores (14-20 points) did not predict all-cause
mortality compared with low LCHP scores (2-8 points), after accounting for
saturated fat intake and established risk factors.
For cancer and
cardiovascular disease, no associations were found, except areduced
cardiovascular disease mortality in men with diabetes, and the opposite in
women with diabetes, a finding which is difficult to explain.
Results for all-
cause, cancer and CVD mortality were generally similar in subgroups based
on age and intake of saturated fat.
Carbohydrate intake was inversely associated with all-cause mortality,
though only statistically significant in women [Multivariate HR per decile
An LCHP score based solely on
animal protein resulted in stronger, positive risk associations, but only in
univariate analyses, whereas an LCHP score based solely on plant protein
retained the null results, even in multivariate analyses.
Similarly, there were
stronger, positive risk associations for an LCHP score based on whole grain
instead of carbohydrates in Model 1 and opposite tendencies for an LCHP
score based on sucrose, but neither of these were statistically significant in
multivariate analyses.
There were no material differences in results with
respect to energy reporting.
The main findings do not support the positive associations with mortality in
previous cohort studies, which may in part reflect the apparent lack of
adjustment for saturated fat intake in some reports, in the analyses most
comparable to this study (61, 63).
Saturated fat was the most important
confounder in this study.
However, other studies have reported a positive
association between a carbohydrate-restricted diet and increased mortality
after adjusting for saturated fat (62), or with fat intake taken into account by
other means (64).
The results for LCHP scores based solely on animal or plant protein were in
line with previous studies, (64, 131), and might be explained by the strong
association between animal protein and saturated fat, but it could also imply
health effects specific to certain types of protein.
Similarly, the quality of
carbohydrates in an LCHP score is worth attention, as suggested by the
discrepant results of LCHP score modelling based solely on whole grain
carbohydrates
versus
sucrose.
result
sub-analysis
intraindividual temporal changes suggests an increased LCHP score over
time.
4.4.1 Methodological issues specific to Paper III
Elucidating potentially different roles of proteins and fat in carbohydrate
restricted diets is complicated.
In Paper II, a reason for not including fat in
the LCHP score or replacing it by a LCHF (low-carbohydrate, high-fat) score
was the isocaloric nature of carbohydrates and proteins, making a
proportional scoring possible.
One gram of fat contains more than twice
energy as one gram of protein or carbohydrate.
However, the role of fat, and
in particular saturated fat, was explored both as a confounder and as an
effect modifier.
There is a risk that increased intraindividual LCHP score over time, may
have diluted the results.
This may be one explanation to the null results.
Figure 10.
Crude associations between a high LCHP score (14-20 points) compared
with a low LCHP (2-8 points) and all-cause, cancer and CVD mortality in men and
women, shown as HRs and confidence intervals.
Figure 11.
Adjusted associations between a high LCHP score (14-20 points)
compared with a low LCHP (2-8 points) and all-cause, cancer and CVD mortality in
men and women, shown as HRs and confidence intervals.
The associations are
adjusted for BMI, sedentary lifestyle, education, current smoking, intake of alcohol
and total energy
4.4.2 Implications
No clear, general association between a diet relatively low in carbohydrates
and high in protein and increased mortality is supported by this study, when
intake of saturated fat is taken into account.
In future studies of
carbohydrate-restricted diet in health and disease, subgroups based on sex,
age, metabolic risk profile, and macronutrient quality should be considered.
In the VIP population about 35% of the daily coffee consumption is boiled
coffee (data not shown), and boiled coffee accounts for 40% of the market
share in northern Sweden (www.kaffeinformation.se, accessed 23 January
The relation between the times/day scale and a cup/day scale for coffee
intake is shown in Table 7.
These results show that more than one cup of
coffee may often be consumed on each occasion, which should be considered
when interpreting the results of Papers IV and V.
Table 7.
The relation between the times/day scale and a cup/day scale
for coffee in VIP questionnaires 1990-1992 (n= 5776).
times/day
number
cups/day
median
25-75 percentiles
No associations with consumption of any kind of coffee were found for
incidence of all cancer sites combined, or for prostate or colorectal cancer.
For breast cancer, boiled coffee ≥4 versus <1 occasions/day was associated
were found for both total (HRpremenopausal=1.69, CI=0.96-2.98, Ptrend=0.015,
HRpostmenopausal=0.60, CI=0.39-0.93, Ptrend=0.006) and filtered coffee
(HRpremenopausal=1.76,
HRpostmenopausal=0.52,
Boiled coffee was positively associated with the
risk of respiratory tract cancer (HR=1.81, CI=1.06-3.08, Ptrend=0.084), a
finding limited to men.
Main results for less common cancer types included
total coffee in renal cell cancer (HR=0.30, CI=0.11-0.79, Ptrend=0.009) and
boiled coffee in pancreas cancer (HR=2.51 CI=1.15-5.50, Ptrend=0.006).
Tests
for heterogeneity showed no statistically significant differences between the
HRs for trend for boiled versus filtered coffee except in cancer of the
respiratory tract (P=0.048) and pancreas (P=0.013), as shown in Figure 12.
Figure 12.
Multivariate hazard ratios for each additional occasion/day of total, filtered, and boiled coffee consumption,
determined by Cox regression analyses.
Hazards ratios were adjusted for age, sex, body mass index, smoking, education, and
recreational physical activity.
P values for heterogeneity between hazards ratios for filtered and boiled coffee were
determined by chi-square test.
Reproduduced with permission from Cancer Causes Control (74).
4.5.1 Results not presented in Paper IV
A PLS analysis was done on filtered and boiled coffee (Figure 13).
Non-
influential variables, i.e.
values ≤1.0 for both filtered and boiled coffee in
both men and women, were: diabetes, number of children, and intake of
calcium, dairy products, fish, fruit, red meat, sweets, sugary drinks and
vitamin E. Variables remaining were thus, as indicated in Figure 13: sex
(male/female, categorical), age at baseline (continuous), BMI (based on
measurements taken at the health survey, continuous), cohabitating,
(yes/no, categorical), current smoking (yes/no, categorical), education
(postsecondary education, yes/no, categorical), sedentary lifestyle (lack of
regular physical activity, yes/no, categorical), and daily intake of alcohol,
carotene, energy, fat, fiber, folate, selenium, vegetables, and vitamins A, B6,
C, and D (continuous).
Different lifestyle factors appear to be associated with different brewing
techniques in the population of Västerbotten as shown in PLS analysis,
boiled coffee consumers being characterized by low education, low intake of
vegetables and high intake of fat, and filtered coffee consumers being
characterized by a higher consumption of alcohol, more frequent smoking
and a lower grade of cohabiting.
This should be taken into consideration
both in future studies including different brewing methods, and in
interpreting the results of the present study.
4.5.2 Methodological issues specific to Paper IV
Discerning separate risk associations for filtered and boiled coffee is difficult,
due to relatively high colinearity.
This can be handled by mutual adjustment
for the two coffee types.
This was done in Paper V but not in Paper IV.
Paper IV risk estimates for total coffee consumption were presented, which
to a limited extent may be interpreted in terms of colinearity when compared
with risk estimates for the two coffee types.
Coffee consumption had a skewed distribution in the population, which
affected the categorization of the coffee items.
The reference category must
not be too small, which is why < 1 times/day rather than non-consumers was
chosen as the cut-off.
The absence of a reference group of coffee abstainers
limited the potential to identify risks or benefits associated with high coffee
consumption in Papers IV and V. Further, data on number of cups/day or
concentration of coffee brews were not available for the entire data set,
which may have diluted the results.
Figure 13.
Scatter plot of Partial Least Squares (PLS) weights for lifestyle variables
reported to be influential for cancer development (51), modelled on intake of (a)
filtered and (b) boiled coffee.
Only variables with a variable of importance in
projection value >1.0 are labelled.
Non-labelled points with no filling indicate non-
influential variables (variable of importance in projection value <1.0), and include, (a)
sex, BMI, diabetes, sedentary lifestyle, daily intake of calcium, carotene, dairy
products, energy, fat, fiber, fish, fruit, folate, red meat, sweets, sugary drinks,
vegetables, and vitamins A, B6, C and E, and (b) age at baseline, BMI, cohabitating,
current smoking, sedentary lifestyle, daily intake of alcohol, calcium, dairy products,
diabetes, fish, fruit, red meat, sweets, sugary drinks, selenium, and vitamins D & E.
4.5.3 Implications
The results of this study demonstrate, for the first time, a potential
importance of brewing method in investigations of coffee consumption and
cancer risk.
Results from Paper V are shown in Figure 14.
In men, an increased risk of
first MI was found in univariate analysis for consumption of filtered coffee
Adjusting for confounders had only minor effects on the
magnitude and statistical significance of the risk estimates (multivariate OR:
Excluding apoB/apoA-I ratio did not
affect the risk estimates materially.
Boiled coffee was not associated with the
risk of first MI in men.
In women, neither filtered nor boiled coffee was
clearly related to the risk of first MI.
The odds ratios for a high consumption
of boiled coffee were above one and statistically significant in univariate but
not multivariate analysis in women.
Mutual adjustment for the two coffee
types did not affect the results in men.
In women, the risk estimates were
affected by mutual adjustment, but low power rendered the analyses
unstable.
Univariate and multivariate risk estimates for total coffee
consumption, the sum of filtered and boiled coffee consumption, were not
statistically significant in trend analysis in either men or women.
4.6.1 Methodological issues specific to Paper V
Methodological issues were largely in common with Paper IV, and will thus
not be repeated.
The nested case-referent, rather than cohort, design was
employed in Paper V because a dataset of strictly verified cases and referents
had already been defined for biomarker studies.
The number of study
subjects available in Paper V was greatly reduced due to the exclusion of
FFQs with non-comparable coffee items (-243 cases).
In the oldest VIP FFQ,
for exemple, boiled and filtered coffee specified only as coffee preference,
after an estimate of total coffee consumption.
Figure 14.
Associations between a high intake of filtered and boiled coffee (≥ 4
times/day) compared with a low intake (≤ 1 time/day) and risk of acute myocardial
infarction in men and women, shown as ORs and confidence intervals.
associations are adjusted for current smoking, postsecondary education,
apolipoproteinB/apolipoproteinA-I ratio and body mass index in men, and current
smoking, postsecondary education, hypertension and sedentary lifestyle in women.
4.6.2 Implications
To our knowledge, this is the first prospective study to address the role of
boiled coffee in cardiovascular disease.
In a Swedish retrospective case-
control study, both filtered and boiled coffee were associated with increased
MI risk in men, but not women (79).
In Paper V, only filtered coffee
increased the risk of first MI in men.
Given the well-established cholesterol-
raising effect of boiled coffee, this is surprising.
One possible explanation is
residual confounding by other lifestyle factors not assessed, or not
sufficiently assessed, by the questionnaire employed in this study.
In this thesis, for the first time a "traditional Sami" diet and lifestyle was
related to health outcomes in a general population.
A "traditional Sami" diet
was modeled as a diet score containing high intakes of red meat, fatty fish,
total fat, berries and boiled coffee, and low intakes of vegetables, bread and
fibre.
Further, it was modeled as a diet containing relatively low intakes of
carbohydrates and high intakes of protein.
Finally, one aspect of a
"traditional Sami" lifestyle, namely consumption of boiled coffee, was
studied in relation to disease incidence endpoints.
The findings of Papers II-V generally did not support health benefits for the
factors studied.
The equal life expectancies in the Sami and non-Sami
populations, and the decreased cancer risk in the Sami population of
northern Sweden, can therefore probably not be attributed to these aspects
of the "traditional Sami" diet.
However, since the inherent weaknesses of the
VIP FFQ with respect to capturing the "traditional Sami" diet (as described
above in the methodological considerations specific to Paper II), may have
precluded detection of risk associations, further study in cohorts with more
detailed information on dietary elements common among the Sami is
In addition to the factors studied in this thesis, the VIP questionnaire may be
suitable for investigations of other potential health factors not yet explored
from a Sami perspective.
For example, although physical activity is an
established health factor (51, 98), evidence is scarce with respect to potential
additional benefits of physical activity in an outdoor environment, such as
hiking, fishing and hunting.
Outdoor activities could be examined in relation
to disease incidence or mortality endpoints in the VIP database.
This attempt to apply a Sami perspective on the general northern Swedish
population also leads to some general methodological considerations.
In the risk analyses (Papers II-V), some intake levels in the general
population may not have been high or low enough to capture putative health
effects, for example very high intakes of fatty fish and berries in Paper II,
higher or lower carbohydrate and protein intakes in Paper III, and non-
consumers of coffee in Papers IV and V. Large multicenter studies, or other
studies with a wider range of a given variable, may be necessary to detect
potential health effects of these "traditional Sami" lifestyle aspects.
A weakness was also the limited numbers of food items included in the FFQ,
and the change in FFQ items over time.
Some of the food items excluded or
merged from the original 84-item FFQ were of importance from a
"traditional Sami" perspective, e.g.
blood dishes, liver and kidney.
in relation to macronutrients and intakes of coffee, the limited exclusions
and the merging of food items in the 64-item FFQ was likely sufficient to
achieve reliable results.
The main strengths of Papers II-V were the prospective design, the large
sample size, and the long follow up-time (up to 19 years).
Furthermore, the
general study design, with health measures, anthropometry and detailed
lifestyle data for all subjects, made it possible to consider many possible
confounders.
This is essential when studying lifestyle-related diseases with
multifactorial causes.
However, residual confounding due to factors not
estimated (such as wood smoke), or not adequately, estimated (such as
smoking) was almost certainly present.
In the multivariate statistical models used in this thesis, covariates with a
mediating or intermediate effect on the causal pathway between exposure
and outcome may have been included, for example saturated fat in the
relation between LCHP score and mortality (Paper III), and apolipoprotein
levels in the relation between boiled coffee consumption and MI risk (Paper
In order to account for these intermediate variables, stratification by
median saturated fat intake was performed in Paper III, and the multivariate
model in Paper V was tested both with and without ApoB/ApoA-1 ratio as a
covariate.
Adjustment for multiple testing was not performed in any of the papers.
rational for this was the exploratory nature of the studies.
Instead, caution
was employed in the interpretation of results.
The frequent use of the
Bonferroni correction has been questioned in exploratory studies, in which it
has been considered to be too conservative (132).
Finally, it is important to stress that no general dietary recommendations
can be based on single studies such as those presented in this thesis.
Scientific evidence from prospective studies based on free-living subjects
must be repeated, preferably in different populations, before general
conclusions can be drawn.
Even then, biological cause-effect relationships
can seldom be established.
In some cases, intervention studies may be
possible.
But when studying diseases with multifactorial causes and long
time intervals between exposure and disease onset, intervention studies are
generally not a realistic option.
Hopefully, the results of this thesis, as well as the study design, applying a
minority perspective on a majority population, will be useful for hypothesis
generating, and for further studies on more specific levels.
Paper I: Fatty fish may have been the most important dietary item in the
Sami lifestyle of southern Lapland 50-70 years ago.
Other factors assessable
by the VIP questionnaire that are most representative of a "traditional Sami"
lifestyle in southern Lapland 50-70 years ago include high intakes fat, blood,
boiled coffee and low intakes of bread, fibre and cultivated vegetables.
Paper II: Higher Sami diet scores were associated with a weak increase in all-
cause mortality in men from Västerbotten, approximately equally attributed
to CVD and cancer mortality.
In women from Västerbotten, there were no
stable risk associations for Sami diet score, though all HRs were ≥1.
Paper III: No clear, general association between a LCHP dietary pattern
(relatively low in carbohydrates and high in protein) and increased all-cause,
CVD or cancer mortality was observed in the population of Västerbotten,
when intake of saturated fat was taken into account.
Paper IV: Associations between coffee consumption and cancer risk differed
both by brewing method and by cancer site.
This suggests a potential
Paper V: Consumption of filtered coffee, but not boiled coffee, was associated
with an increased risk of acute myocardial infarction in men from northern
The relatively good health status of the Sami population is
therefore probably not attributable to the studied aspects of the "traditional
Sami" lifestyle, but further investigation of cohorts with more detailed
information on dietary and lifestyle items relevant for "traditional Sami"
culture is warranted.
In early autumn 2007, I was introduced to Bethany Van Guelpen, by
professor Göran Hallmans, for whom I had been working since 1996, mainly
with fund raising and information issues related to the Medical Biobank of
Umeå university.
At that time, an opportunity of getting funding for a PhD
student had occurred.
After a short discussion, Bethany looked straight at
me and said:
- Before I consider becoming your main supervisor, I must be really sure that
you are seriously interested and will be prepared to offer a lot of work to
succeed.
Looking back, I think this was the moment when I realized that I was about
to face a great re-socialization, from working at the shoreline of research to
entering the great lake of knowledge.
And with no ambition to mention all
people who have supported me in this process by name, my aim is here at
least to highlight some of them.
First of all I want to thank the interview participants and the participants in
the VIP, MONICA and Sami cohorts for their invaluable contribution to
medical and Sami research.
There are also a considerably amount of boiled
coffee, coffee cheese, dried meat, homemade food and pastries, duodji
related advices, a fishing tour, and a reindeer calves marking event, that I
want to thank my elderly Sami informants and their families for sharing with
me.
Warmest thanks to my main supervisor Bethany Van Guelpen for her
patience and pedagogic way of explaining and introducing different kinds of
nutritional epidemiology methodologies for me, and also for her high
availability, friendly attitude, and sense of humor.
Her initiative to invite me
to a work-retreat at Källan, a spa hotel 200 km away from Umeå, in the end
of finalizing this thesis was the most extreme mixture of hard work, delicious
food and comfortable relax that I have ever enjoyed.
I also appreciate
Bethany's main principle of always letting me try on my own before
interfering.
From Bethany I have learned the advantages of being
"neurotically pedantic" in a positive way, though I doubt that I will ever
reach her high level of noticing the smallest of errors or finding the most
elegant of rhetorical expressions.
I am also very grateful to my co-supervisors, who stood behind me during
my PhD education period:
Anna Winkvist, who during the whole study period gave me a lot of positive
support and excellent advice, not least during my visit at her Department in
Gothenburg in May 2011.
Anna also mantled the role of deputy main
supervisor during Bethany's maternity leave.
May the Holy Dolores always
smile towards Anna.
Per Sjölander, who welcomed me to visit the Southern Lapland Research
Institute of Vilhelmina in May 2010.
I have learned that Per Sjölander is a
man of strong views.
Our dynamic discussions broadened my perspective on
research in common, and Sami-related research and research ethics in
specific.
Per Lenner, who introduced me to oncology in a concrete way by lending me
the Swedish textbook "Oncologi", for which he is one of the co-authors.
Whenever a cancer-related issue was too difficult for me, Per Lenner
explained it by referring to a suitable chapter in this book.
Besides my official supervisors, I have got a lot of support from the senior
researchers of the Medical biobank, Göran Hallmans, always enthusiastic,
and Jie-Xian Zhang, "doctor no-trouble" (retired since 2010), and from
Ingegerd Johansson, PI of the diet-VIP database.
Ingegerd has generously
shared her knowledge, both during office hours and on leisure time, and has
been an important research guide as well as a friend to count on in stormy
weather.
Robert Johansson deserves special thanks for his important contribution to
Paper IV, and for his availability whenever statistical advice has been
needed.
Further, I want to thank:
My other co-authors, who have contributed valuable insight to the
publications: Magritt Brustad, Lasse Dahlgren, Mats Eliasson, Jan-Håkan
Jansson, Bernt Lindahl and Maria Wennberg.
My collegues in the Nordic network HELGA (Nordforsk center of excellence,
http://helgawholegrain.org), who have contributed with comments and
discussions at our meetings, and shared their research experiences.
Without
diminishing the value of all graduate courses, I think that the HELGA project
meetings twice a year since autumn 2007 have had the greatest impact on
expanding my practical knowledge and encouraging my re-socialization as a
researcher.
My collegues in the Nordic NEON network (the network in epidemiology and
nutrition, http://www.neon.sahlgrenska.gu.se), who have been of great
importance for me when offering professional friendship and in-depth
methodological discussions.
My collegues at the Colorectal cancer research group at the pathology
department for inviting me to present my work at some of their meetings,
and for giving me many valuable comments and suggestions.
My PhD student collegues Gunilla Lindfors, for friendship and lodging
during my interview travels in the Sami core areas, Björn Sundström for
encouraging discussions and Anders Johansson, 10 years ahead of me from
many different aspects, for locally tailored PhD study advice.
Gerd Berglund, formerly of the Department of Public Health and Clinical
Medicine, Nutritional Research, Umeå University, Sweden, for her assistance
in interview planning and in the feedback discussions with interview
participants.
Gry Skrædderdal Jakobsen, Department of Anthropology, University of
Copenhagen, Denmark, for her contribution to interview planning.
Göran Broström, Department of Statistics, Umeå university, Sweden, for
excellent statistical advice.
Peter Sköld, Center for Sami Research, CESAM, Umeå University, Sweden,
for kind support and valuable advice from a Sami research perspective.
Anna-Sara Molin and John Hutilainen, Medical Biobank, Umeå University,
for skilful technical assistance.
Valborg Wiinka for sharing her critical thoughts on Sami culture and
language with me and for showing me her life work's collection of Sami
cultural objects, such as a reindeer stomach filled with dried fat and mouth
sticks used on reindeer calves to facilitate milking of the cows.
The financial supporters of this work: HELGA/Nordforsk, Visare
Norr/Northern County Councils, The Cancer Research Foundation in
Northern Sweden, Stiftelsen JC Kempes Memorial Fund.
In June 2011 a severe water-damage chased me out of my house periodically
for six months.
In the light of all complications followed by this I would also
like to thank:
My colleagues at the Medical Biobank/Nutritional Research for practical and
emotional support, and for helping me in difficult decision-making
connected to the extreme home makeover that was needed because of the
damages, which gave me time to focus more on science.
My love Mats, for giving me home and care.
The first rows of this thesis were
written in his kitchen.
And finally, my family, for helping me find practical day-to-day solutions,
especially my sons Rasmus, Mårten and Jakob for strong emotional support,
my father for inspiring lunch-discussions and my mother for supplying me
with home-made food during the last two months of writing this thesis.
It
almost made me became a Sami vegan, just like her.
Jiinges giitos!
Lena Maria
Wanless D. Securing good health for the whole population:
Final report - February 2004, Summary.
London: Crown.
Michels KB.
Nutritional epidemiology--past, present, future.
Marklund B. Några teoretiska aspekter vid studiet av
skogssamiska lappskatteland.
In: Sköld P, Lantto P, editors.
Den komplexa kontinenten staterna på nordkalotten och
samerna i ett historiskt perspektiv.
Umeå: Institutionen för
historiska studier; 2000. p. 61-83.
Fjellström P. Samernas samhälle i tradition och nutid.
Translated title: "Sami society in tradition and the present
day.
Stockholm: Norstedt; 1985. p. 640.
Elenius L. Nationalstat och minoritetspolitik.
Samer och
finskspråkiga
minoriteter
ett
jämförande
nordiskt
Translated title: "National state and minority
policy".
1st ed.
Odder, Danmark: Narayana Press; 2006. p.
Mörkenstam U.
"Rennäring är förutsättning för samisk
kultur": Föreställningar om samiskhet i offentlig svensk
samepolitik 1952-1977.
Translated title: ""Reindeer herding is
a prerequisite for the Sami culture": Notions of Sami in
public Swedish Sami Policy 1952-1977" In: Sköld P, Lantto P,
editors.
Umeå: Grafikerna i
Hassler S, Sjölander P, Ericsson A.
Construction of a database
on health and living conditions of the Swedish Saami
In: Lantto P, Sköld P, editors.
Befolkning och
bosättning i Norr - etnicitet, identitet och gränser i historiens
sken.
Umeå: Nyheternas tryckeri AB, Umeå; 2004. p. 335.
Gracey M, King M. Indigenous health part 1: determinants
and disease patterns.
Hassler S, Johansson R, Sjolander P, Gronberg H, Damber L.
Causes of death in the Sami population of Sweden, 1961-
Sjolander P. What is known about the health and living
conditions of the indigenous people of northern Scandinavia,
the Sami?
Glob Health Action 2011;4.
Hassler S, Soininen L, Sjolander P, Eero P. Cancer among the
Sami--a review on the Norwegian, Swedish and Finnish Sami
Hassler S, Sjolander P, Barnekow-Bergkvist M, Kadesjo A.
Cancer risk in the reindeer breeding Saami population of
Hassler S, Sjolander P, Gronberg H, Johansson R, Damber L.
Cancer in the Sami population of Sweden in relation to
lifestyle and genetic factors.
Naqshbandi M, Harris SB, Esler JG, Antwi-Nsiah F. Global
complication rates of type 2 diabetes in Indigenous peoples: A
comprehensive review.
Diabetes Res Clin Pract 2008;82 (1):1-
Kaiser N, Nordstrom A, Jacobsson L, Renberg ES.
Hazardous
drinking and drinking patterns among the reindeer-herding
Sami
population
Subst
Use
Misuse
Downward G. Diabetes among the Sami population of Sweden
Umeå: Umeå university; 2011.
Sjolander P, Hassler S, Janlert U. Stroke and acute
myocardial infarction in the Swedish Sami population:
incidence and mortality in relation to income and level of
education.
Ross AB, Johansson A, Ingman M, Gyllensten U. Lifestyle,
genetics, and disease in Sami.
Nystad T, Melhus M, Brustad M, Lund E. Ethnic differences
in the prevalence of general and central obesity among the
Sami and Norwegian populations: the SAMINOR study.
Storm C, Wänman A. Temporomandibular disorders,
headaches, and cervical pain among females in a Sami
Ahlm K, Hassler S, Sjolander P, Eriksson A. Unnatural deaths
in reindeer-herding Sami families in Sweden, 1961-2001.
Int J
Kaiser N, Sjolander P, Liljegren AE, Jacobsson L, Renberg ES.
Depression and anxiety in the reindeer-herding Sami
Int
Circumpolar
Health
Daerga L, Edin-Liljegren A, Sjolander P. Work-related
musculoskeletal pain among reindeer herding Sami in
Sweden--a pilot study on causes and prevention.
Circumpolar Health 2004;63 Suppl 2:343-8.
Daerga L, Edin-Liljegren A, Sjolander P. Quality of life in
relation
physical,
psychosocial
and
socioeconomic
conditions among reindeer-herding Sami.
Int J Circumpolar
Alex L, Hammarstrom A, Norberg A, Lundman B.
Balancing
within various discourses--the art of being old and living as a
Sami woman.
Hunt P. Report of the special rapporteur on the right of
everyone to the enjoyment of the highest attainable standard
of physical and mental health, mission to Sweden 10-18
January 2006.
UN: Human Rights
Council
(http://www2.ohchr.org/english/bodies/chr/special/sp_repo
rtshrc_4th.htm, accessed 23 January 2012) 2007. p. 6.
Rheen S. En kortt relation om lapparnes lefwarne och sedher,
wijd-skiepellsser,
sampt
många
stycken
grofwe
wildfarellsser.
Berättelser om samerna i 1600-talets Sverige,
Faks-utg av de sk prästrelationerna mm först publicerade av
KB Wiklund1897-1909/ med företal av Phebe Fjellström och
efterskrift av Israel Ruong Umeå: Skytteanska samfundet;
Skold P, Axelsson P. The northern population development;
colonization and mortality in Swedish Sapmi, 1776-1895.
Sköld P. Liv och död i Lappmarken.
Aspekter på den
demografiska utvecklingen i Arjeplog under 1700- och 1800-
talen.
bosättning i norr, etnicitet, identitet och gränser i historiens
sken Umeå: Nyheternas tryckeri AB; 2004. p. 85-101.
Odin M. En socialhygienisk undersökning i Västerbottens och
Norrbottens län, Kungliga medicinalstyrelsen.
Translated
title: "A social hygienic investigation in the counties of
Västerbotten and Norrbotten.
Lund: Håkan Ohlssons
boktryckeri; 1934. p.
Höijer E. Folkräkningen den 31 december 1945, IV, Totala
räkningen behandlar statistiken över lappbefolkningen.
Stockholm: Statistiska centralbyrån, Statistics Sweden; 1949.
Haraldson S. Levnads- och dödlighetsförhållanden i de
nordligaste
svenska
lappbyarna.
Läkartidningen
H.
den
befolkningsutvecklingen.
In: Hägerstrand T, Karlqvist A,
Forskare om befolkningsfrågor, blandvetenskaplig
bilaga till Ett folks biografi.
Stockholm: Departementens
offsetcentral; 1975. p. 357.
Wiklund K, Holm LE, Eklund G. Mortality among Swedish
reindeer breeding Lapps in 1961-85.
Arctic Med Res
Tynes T, Haldorsen T. Mortality in the Sami population of
North
Norway,
Scand
Public
Soininen L, Pukkola E. Mortality of the Sami in northern
Int J Circumpolar Health 2008;67 (1):43-
Persson LÅ, Wall S. Epidemiology for public health.
Translated title.
Umeå: Epidemiology, Department of Public
health and clinical medicine, Umeå; 2003. p. 272.
Willett W. Nutritional Epidemiology.
New York; Oxford:
Oxford University Press; 1998. p. 514 s.
Willett WC.
Nutritional epidemiology issues in chronic
disease at the turn of the century.
Epidemiol Rev
Maurer J, Taren DL, Teixeira PJ, Thomson CA, Lohman TG,
Going
SB,
et
behavioral
characteristics related to energy misreporting.
Nutr Rev
Andersson A, Marklund M, Diana M, Landberg R. Plasma
alkylresorcinol concentrations correlate with whole grain
wheat and rye intake and show moderate reproducibility over
a 2- to 3-month period in free-living Swedish adults.
Ainslie P, Reilly T, Westerterp K. Estimating human energy
expenditure: a review of techniques with particular reference
to doubly labelled water.
World Health Organization, Health impact assessments,
http://www.who.int/hia/evidence/doh/en/ (accessed 2011-
Cooper RA.
Geographic variation in health care and the
affluence-poverty nexus.
Donaldson SG, Van Oostdam J, Tikhonov C, Feeley M,
Armstrong B, Ayotte P, et al.
Environmental contaminants
and human health in the Canadian Arctic.
Sci Total Environ
Johansson A, Vavruch-Nilsson V, Edin-Liljegren A, Sjolander
P,
Gyllensten
U.
Linkage
disequilibrium
between
microsatellite markers in the Swedish Sami relative to a
worldwide selection of populations.
Anand P, Kunnumakara A, Sundaram C, Harikumar K,
Tharakan S, Lai O, et al.
Cancer is a preventable disease that
requires
major
lifestyle
changes.
Pharm
Res
Hu FB, Willett WC.
Optimal diets for prevention of coronary
heart disease.
Gaziano
JM.
Vitamin
cardiovascular
disease:
observational studies.
Sofi F, Abbate R, Gensini GF, Casini A. Accruing evidence on
benefits of adherence to the Mediterranean diet on health: an
updated systematic review and meta-analysis.
Am J Clin Nutr
World Cancer Research Fund: Food, nutrition, physical
activity, and the prevention of cancer.
Washington, DC:
American Institute for Cancer Research2007.
p.
Cordain L, Eaton SB, Miller JB, Mann N, Hill K. The
paradoxical nature of hunter-gatherer diets: meat-based, yet
non-atherogenic.
Bere
E,
Brug
J.
health-promoting
environmentally friendly regional diets - a Nordic example.
Olsen A, Egeberg R, Halkjaer J, Christensen J, Overvad K,
Tjonneland A.
Healthy aspects of the Nordic diet are related
to lower total mortality.
Bhupathiraju SN, Tucker KL.
Coronary heart disease
prevention: nutrients, foods, and dietary patterns.
Clin Chim
Pereira MA, O'Reilly E, Augustsson K, Fraser GE, Goldbourt
U, Heitmann BL, et al.
Dietary fiber and risk of coronary heart
disease: a pooled analysis of cohort studies.
Arch Intern Med
Brand-Miller J, McMillan-Price J, Steinbeck K, Caterson I.
Dietary Glycemic Index: Health Implications.
Journal of the
American College of Nutrition 2009;28 (4 Supplement
Trumbo P, Schlicker S, Yates AA, Poos M. Dietary reference
intakes for energy, carbohydrate, fiber, fat, fatty acids,
cholesterol, protein and amino acids.
J Am Diet Assoc
Siri-Tarino PW, Sun Q, Hu FB, Krauss RM.
Meta-analysis of
prospective cohort studies evaluating the association of
saturated fat with cardiovascular disease.
Am J Clin
Mozaffarian D, Micha R, Wallace S. Effects on coronary heart
disease of increasing polyunsaturated fat in place of saturated
fat: a systematic review and meta-analysis of randomized
controlled trials.
Trichopoulou A, Psaltopoulou T, Orfanos P, Hsieh CC,
Trichopoulos D. Low-carbohydrate-high-protein diet and
long-term survival in a general population cohort.
Eur J Clin
Lagiou P, Sandin S, Weiderpass E, Lagiou A, Mucci L,
Trichopoulos D, et al.
Low carbohydrate-high protein diet and
mortality in a cohort of Swedish women.
J Intern Med
Sjogren P, Becker W, Warensjo E, Olsson E, Byberg L,
Gustafsson IB, et al.
Mediterranean and carbohydrate-
restricted diets and mortality among elderly men: a cohort
study in Sweden.
Fung TT, van Dam RM, Hankinson SE, Stampfer M, Willett
WC, Hu FB.
Low-carbohydrate diets and all-cause and cause-
specific
mortality:
two
cohort
studies.
Ann
Intern
Bonita JS, Mandarano M, Shuta D, Vinson J.
Coffee and
cardiovascular disease: in vitro, cellular, animal, and human
Higdon JV, Frei B.
Coffee and health: a review of recent
human research.
van Dam RM.
Coffee consumption and risk of type 2 diabetes,
cardiovascular diseases, and cancer.
Appl Physiol Nutr Metab
Urgert R, van der Weg G, Kosmeijer-Schuil TG, van de
Bovenkamp P, Hovenier R, Katan MB.
Levels of the
cholesterol-elevating diterpenes cafestol and kahweol in
various coffee brews.
Zock PL, Katan MB, Merkus MP, van Dusseldorp M,
Harryvan JL.
Effect of a lipid-rich fraction from boiled coffee
on serum cholesterol.
Urgert R, Katan MB.
The cholesterol-raising factor from
coffee beans.
Annual review of nutrition 1997;17:305-24.
Psaty BM, Anderson M, Kronmal RA, Tracy RP, Orchard T,
Fried LP, et al.
The association between lipid levels and the
risks of incident myocardial infarction, stroke, and total
mortality: The Cardiovascular Health Study.
J Am Geriatr Soc
Nkondjock A.
Coffee consumption and the risk of cancer: an
overview.
Mesas AE, Leon-Munoz LM, Rodriguez-Artalejo F, Lopez-
Garcia E. The effect of coffee on blood pressure and
disease
hypertensive
individuals:
systematic review and meta-analysis.
Lopez-Galilea I, De Pena MP, Cid C. Correlation of selected
constituents with the total antioxidant capacity of coffee
beverages: influence of the brewing procedure.
J Agric Food
Naidoo N, Chen C, Rebello SA, Speer K, Tai ES, Lee J, et al.
Cholesterol-raising diterpenes in types of coffee commonly
consumed in Singapore, Indonesia and India and associations
with blood lipids: a survey and cross sectional study.
Nutr J
Rodrigues IM, Klein LC.
Boiled or filtered coffee?
Effects of
coffee and caffeine on cholesterol, fibrinogen and C-reactive
protein.
Nystad T, Melhus M, Brustad M, Lund E. The effect of coffee
consumption on serum total cholesterol in the Sami and
Norwegian populations.
Tverdal A, Hjellvik V, Selmer R. Coffee intake and oral-
oesophageal cancer: follow-up of 389,624 Norwegian men
and women 40-45 years.
Hammar N, Andersson T, Alfredsson L, Reuterwall C, Nilsson
T, Hallqvist J, et al.
Association of boiled and filtered coffee
with incidence of first nonfatal myocardial infarction: the
SHEEP
VHEEP
Hjellvik V, Tverdal A, Strom H. Boiled coffee intake and
subsequent
risk
type
diabetes.
Epidemiology
Haglin L. The nutrient density of present-day and traditional
diets and their health aspects: the Sami- and lumberjack
families living in rural areas of Northern Sweden.
Drake S. Västerbottenslapparna under förra hälften av 1800-
Translated title: "The Lapps of Västerbotten during the
2nd ed.
Umeå: Två förläggare Bokförlag; 1979.
Eaton SB, Cordain L. Evolutionary aspects of diet: old genes,
new fuels.
Nutritional changes since agriculture.
World Rev
Kozlov A, Borinskaya S, Vershubsky G, Vasilyev E, Popov V,
Sokolova M, et al.
Genes related to the metabolism of
nutrients in the Kola Sami population.
Becker W. Livsmedelskonsumtion och kostvanor i Sverige -
utvecklingstrender.
In: Abrahamsson L, Andersson A, Becker
W, Nilsson G, editors.
Näringslära för högskolan.
Haglin L. The food and nutrient intake of a Swedish Saami
Haglin L. Nutrient intake among Saami people today
compared with an old, traditional Saami diet.
Samisk mat Exempel på mattraditioner som
grund
för
moderna
samiska
köket;
Miettinen JK, Jokelainen A, Roine P, Liden K, Naversten Y.
Cesium-137 and potassium in finnish Lapps and their diet.
Radiol Health Data Rep 1964;5:83-97.
Ross AB, Johansson A, Vavruch-Nilsson V, Hassler S,
Sjolander P, Edin-Liljegren A, et al.
Adherence to a traditional
lifestyle affects food and nutrient intake among modern
Swedish Sami.
Nilsen H, Utsi E, Bonaa KH.
Dietary and nutrient intake of a
Sami population living in traditional reindeer herding areas in
north Norway: comparisons with a group of Norwegians.
Rydberg T. Landskap, territorium och identitet i Sapmié:
exemplet
Handölsdalens
sameby.
title:
"Landscape, territory and identity in Sápmi: the example the
reindeer-herder's association (sameby) of Handölsdalen.
Uppsala: Uppsala universitet; 2011. p. 119.
Mozaffarian D, Rimm EB.
Fish intake, contaminants, and
human health: evaluating the risks and the benefits.
JAMA
Hassan AA, Sandanger TM, Brustad M. Level of selected
nutrients in meat, liver, tallow and bone marrow from semi-
domesticated reindeer (Rangifer t. tarandus L.).
Circumpolar Health 2011:0.
Mielnik MB.
Antioxidant and other quality properties of
reindeer muscle from two different Norwegian regions.
Meat
Rincker PJ, Bechtel PJ, Finstadt G, Van Buuren RGC, Killefer
J, McKeith FK.
Similarities and differences in composition
and selected sensory attributes of reindeer, caribou and beef.
Bere E. Wild berries: a good source of omega-3.
Oguma Y, Shinoda-Tagawa T. Physical activity decreases
cardiovascular disease risk in women: review and meta-
Hamer M, Chida Y.
Walking and primary prevention: a meta-
analysis of prospective cohort studies.
Br J Sports Med
Edin-Liljegren A, Hassler S, Sjolander P, Daerga L. Risk
factors for cardiovascular diseases among Swedish Sami--a
controlled cohort study.
Int J Circumpolar Health 2004;63
WHO report on the global tobacco epidemic, 2011: Warning
about the dangers of tobacco: World Health Organization;
Rehm J, Mathers C, Popova S, Thavorncharoensap M,
Teerawattananon Y, Patra J.
Global burden of disease and
injury and economic cost attributable to alcohol use and
alcohol-use disorders.
Spein AR.
Substance use among young indigenous Sami--a
summary of findings from the North Norwegian Youth Study.
Spein AR, Sexton H, Kvernmo SE.
Longitudinal drinking
patterns in indigenous Sami and non-indigenous youth in
northern Norway.
Poikolainen K, Nayha S, Hassi J.
Alcohol consumption among
male reindeer herders of Lappish and Finnish origin.
Soc Sci
Naeher LP, Brauer M, Lipsett M, Zelikoff JT, Simpson CD,
Koenig JQ, et al.
Woodsmoke health effects: a review.
Inhal
Bach-Faig A, Berry EM, Lairon D, Reguant J, Trichopoulou A,
Dernini S, et al.
Mediterranean diet pyramid today.
Science
and cultural updates.
Public Health Nutrition 2011;14 (Special
Trichopoulou A, Kouris-Blazos A, Wahlqvist ML, Gnardellis
C, Lagiou P, Polychronopoulos E, et al.
Diet and overall
survival in elderly people.
Norberg M, Wall S, Boman K, Weinehall L. The Vasterbotten
Programme:
background,
design
implications.
Glob Health Action 2010;3.
Weinehall L, Hallgren CG, Westman G, Janlert U, Wall S.
Reduction of selection bias in primary prevention of
cardiovascular disease through involvement of primary health
care.
Pukkala E, Andersen A, Berglund G, Gislefoss R, Gudnason V,
Hallmans G, et al.
Nordic biological specimen banks as basis
for studies of cancer causes and control--more than 2 million
sample donors, 25 million person years and 100,000
prospective cancers.
Laage-Hellman J.
Clinical genomics companies and biobanks.
In: Hansson MG, Levin M, editors.
Biobanks as resources for
health.
Uppsala: Universitetstryckeriet i Uppsala; 2003. p. 68.
Lenner P, Hallmans G, Weinehall L, Stenling R. [Population-
based biological test bank.
New possibilities for epidemiologic
cancer research].
Stegmayr B, Lundberg V, Asplund K. The events registration
and survey procedures in the Northern Sweden MONICA
Project.
Scand J Public Health Suppl 2003;61:9-17.
Nilsson LM, Wennberg M, Lindahl B, Eliasson M, Jansson
JH, Van Guelpen B.
Consumption of filtered and boiled coffee
and the risk of first acute myocardial infarction; a nested
case/referent
Nutr
Metab
Cardiovasc
Dis
Winkvist A, Hornell A, Hallmans G, Lindahl B, Weinehall L,
Johansson I.
More distinct food intake patterns among
women than men in northern Sweden: a population-based
survey.
Johansson I, Hallmans G, Wikman A, Biessy C, Riboli E,
Kaaks R. Validation and calibration of food-frequency
questionnaire measurements in the Northern Sweden Health
and Disease cohort.
Wennberg M, Vessby B, Johansson I.
Evaluation of relative
intake of fatty acids according to the Northern Sweden FFQ
with fatty acid levels in erythrocyte membranes as
biomarkers.
Johansson I, Van Guelpen B, Hultdin J, Johansson M,
Hallmans
G,
Stattin
P.
Validity
food
frequency
questionnaire estimated intakes of folate and other B vitamins
in a region without folic acid fortification.
Eur J Clin Nutr
Brown CC, Kipnis V, Freedman LS, Hartman AN, Schatzkin A,
Wacholder S. Energy adjustment methods for nutritional
epidemiology; the effect of categorization.
Am J Epidemiol
Graneheim UH, Lundman B. Qualitative content analysis in
nursing research: concepts, procedures and measures to
achieve
trustworthiness.
Nurse
Education
Today
the Nordic Nutritional Recommendations (NNR): Integrating
nutrition and physical activity.
Nordic Council of Ministers,
Copenhagen 2004.
Johansson G, Westerterp KR.
Assessment of the physical
activity level with two questions: validation with doubly
labeled water.
Black AE.
Critical evaluation of energy intake using the
Goldberg cut-off for energy intake:basal metabolic rate.
practical guide to its calculation, use and limitations.
Hornell A, Winkvist A, Hallmans G, Weinehall L, Johansson I.
Mis-reporting, previous health status and health status of
family may seriously bias the association between food
patterns and disease.
Nutrition Journal 2010;9 (1):48.
Dawson B, Trapp RG.
Basic and clinical biostatistics
New York: McGraw-Hill Companies, Inc.; 1994. p. 438.
komplexa kontinenten.
Jones S. The archaeology of ethnicity constructing identities
in the past and present.
London;: Routledge; 1997. p. 95.
Wennberg M, Bergdahl IA, Hallmans G, Norberg M, Lundh T,
Skerfving S, et al.
Fish consumption and myocardial
infarction: a second prospective biomarker study from
northern Sweden.
de Koning L, Fung TT, Liao X, Chiuve S, Rimm EB, Willett
WC, et al.
Low-carbohydrate diet scores and risk of type 2
diabetes in men.
Am J Clin Nutr 2011.
Streiner DL, Norman GR.
Correction for multiple testing: is
there a resolution?
Sámegiela ja sámi girjjálašvuođa symposia 14.-16.11.2018 Oulus
Lene Antonsen ja Laura Janda: Earutkeahtes oamasteapmi, nugo boahtá ovdan davvisámi
aviisateavsttain
Lene Antonsen ja Trond Trosterud: Dihtorjorgaleami rolla sámi servodagas
Outi Guttorm: Dat-pronomena adnominála geavaheapmi Suoma ja Norgga beale sámegielas
Kaisa Rautio Helander: Mii lea ortográfalaš loatnanamma?
Annukka Hirvasvuopio-Laiti: "Ođđa luohti" jagi 1968 rájes - Mii rievddai ja makkár
váikkuhusat das ledje sámemusihkkii
Johanna Johansen Ijäs: Vuollel golmmajahkásaš máná direktiivvat
Marjatta Jomppanen: Guovdu fatnasa vai gasku fatnasa?
Markus Juutinen: Kodamolsun nuortalaš- ja mearrasámegiela gaskkal
Maja-Lisa Kappfjell ja Trond Trosterud: Lullisámegiela guovttestávval adjektiivvaid
grammatihkka
Olle Kejonen: Muhtin syntávssalaš suopmanerohusat čohkkirassámegielas
Eino Koponen: Nuortalaččaid "Pieʹnne maainâs" ja dan vástagat eará Ruošša sápmelaččain
Miika Lehtinen: Nuortalašgiela vearbasuorgásat -jed ja -õõvvâd
Hanna Mattila: Luondu ja olmmoš Áillohačča divttain
Jukka Mettovaara: Anarâškielâ suorgiittemoopâ máhđulâšvuođâin, ovdâmerkkân syergis -
(V) dâh
Petter Morottaja: Anarâškielâ variaatio kieđâvuššâm Kielâtekno analysaattorist: motomeh
ovdâmeerhah
Eljas Niskanen: Anarâškielâlâš media já čallum kielâ
Marja-Liisa Olthuis: Suomâkielâ interferens ceelhâopâlijn ráhtusijn sämikielâst
Marja-Liisa Olthuis ja Pigga Keskitalo: Ieguđetlágán oahpaheaddjit sámi dilis
Helena Omma: Giella ja boazosámiid máhttu eatnamiid birra
Hanna Outakoski: Čállimin min muitalusa - studeanttat dutkame čálamáhtu
Siri Nystø Ráhka: Guovte gielajda låhkåt - julevsámemánáj giellamáhtudahka ja
låhkåmtjehpudahka
Sierge Rasmus: Badje-Deanu giellabirrasa nuppástuvvan sođiid maŋŋá
Ilona Rauhala: Adjektiivvaid geavaheapmi davvisámegielas: Jens Friisa ja ođđa
ságastallanmateriála veardádallan
Trond Trosterud: Partihkkalat
Ryo Umeda: Dálá davvisámegiela referatiivaráhkadusaid syntávssalaš ja semantihkalaš
sárgosat
Taarna Valtonen, Kati Kallio, Marko Jouste: Olaus Sirma: čuvgehuvvon diktačálli vai
njálmmálaš girjjálašvuođa gaskkusteaddji?
Jussi Ylikoski: Bora- ja jugakeahttá hála- ja čáledettiin: Degrammatikalisašuvdna
davvisámegielas
Lene Antonsen ja Laura Janda
UiT Norgga árktalaš universitehta
Earutkeahtes oamasteapmi, nugo boahtá ovdan davvisámi aviisateavsttain
Letne guorahallan man láhkai substantiivvat oktan oamastangehčosiin (SOG) geavahuvvojit
davvisámi aviisateavsttain.
SOG leat unnit geavahusas aviisasteavsttain go čáppagirjjálašvuođas, ja muhtun muddui eará
substantiivvaiguin go čáppagirjjálašvuođas (čáppagirjjálašvuođa geavaheami leaba
gieđahallan Antonsen & Janda 2015).
Letne erenoamážit geahččan substantiivvaid maidda
aviisateavsttain dávjjimusat lasihuvvo oamastangeažus (omd.
bargu: bargguinis), ja maiddái
geahččan man dávjá dát substantiivvat leat mielde gihpuin main lea refleksiivapronomen
genetiivvas (iežas bargguin).
Fágagirjjálašvuođas lea dábálaš juohkit oamasteami guovtti jovkui:
Earutkeahtes oamasteapmi (eŋg.
inalienable possession)
Earuhahtti oamasteapmi (eŋg.
alienable possession), mii lea buot eará go earutkeahtes
oamasteapmi.
Vaikko leat erohusat kultuvrras nubbái das mo oamit juohkásit dán guovtti jovkui, de
earutkeahtes oamasteapmi namuhuvvo dávjjimusat fuolkevuođa ja rumašosiid oktavuođas.
Letne guorahallan makkár juohkáseapmi lea dán guovtti joavkku gaskkas davvisámegielas.
Materiála čájeha ahte earutkeahtes oamasteapmi boahtá vel čielgaseappot ovdan
aviisateavsttaid SOG-geavahusas go čáppagirjjálašvuođas.
Go gehčče dan 100 substantiivva
maidda aviisateavsttain dávjjimusat lasihuvvo oamastangeažus, de njealjádas substantiivvain
muitalit FUOLKEVUOĐAS, muhto vel stuorit oassi substantiivvain leat olbmuid BUKTAGAT.
Substantiiva 'girji' sáhttá leat girji maid olmmoš lohká (mii addá earuhahtti oamasteami)
dahje girji maid olmmoš lea čállán, ja dalle lea BUVTTA, mii addá earutkeahtes oamasteami.
Dáid substantiivvaid gaskkas leat maiddái lingvisttalaš buktagat mat leat čadnon ođđaáigásaš
servodatdoaimmaide, ja mat čáppagirjjálašvuođas leat unnán geavahuvvon SOG:in, nugo
'preassadieđáhus' ja 'sáhkavuorru'.
Dát čájeha ahte aviisateavsttaid SOG geavahus lea
produktiiva.
BUVTTA-joavku ii leat mielde Dixon (2009) earutkeahtes oamasteami
klassifiseremis.
Letne maiddái guorahallan SOG grammatihkalaš hámiid.
Juohke semantihkalaš joavkkus lea
sierra grammatihkalaš profiila, ja muhtun substantiivvaiguin SOG geavahuvvo dušše
idiomáhtalaččat.
Referánssat:
Antonsen, Lene and Laura Janda 2015: Oamastanráhkadusat davvisámi
girjjálašvuođas.
[English summary: Possessive constructions in North Saami prose.]
Vuokko
Hirvonen, Johanna Johansen Ijäs Marjatta Jomppanen and Kaarina Vuolab-Lohi (ed.
Symposia ávvučála - Nostalgiija, naga ja eará gielalaš ja kultuvrralaš fenomenat.
Dixon, Robert M. W. 2009: Basic Linguistic Theory, Volume 2: Grammatical topics.
Oxford:
OUP Oxford.
Lene Antonsen ja Trond Trosterud
Dihtorjorgaleami rolla sámi servodagas
Dihtorjorgaleami lea vejolaš geavahit ipmárdusa várás ("maid teavsttas lohká?")
teakstabuvttadeami várás ("sáhttágo dihtor buvttadit munnje teavstta, maid sáhtán
almmuhit?").
Sámi oktavuođas lea máŋgii dárbu oažžut jorgalanveahki ipmardusa várás: Dárogielagat ja
suomagielagat eai ipmir sámegiela teavstta, ja dárbbašit dan dihte jorgalusa dárogillii dahje
suomagillii.
Davvisámegielat lohkki dárbbaša veahki lohkat lullisámegiela teavstta, dahje
nubbi ladje.
Dáinna lágiin dihtorjorgaleapmi dahká vejolažžan čállit sámegillii, go čálli ii
dárbbaš váldit vuhtii lohkkiid vejolaš váilevaš giellamáhtu.
Jorgaleapmi buvttadeami várás gáibida alla kvalitehta: Jos buvttadusas ferte divvut omd.
juohke goalmmát sáni vai boađus lea dohkálaš, de manná johtilabbot ieš jorgalit
manuálalaččat dihtora haga.
Jos sihke gáldo- ja ulbmilgiella leat sámegielat, de syntávssalaš
erohus gielaid gaskkas ii leat nu stuoris, go fas jorgaleapmi sámegiela ja eanetlogugiela gaskka
lea stuorát hástalus.
Giellatekno lea intesiivalaččat bargan dihtorjorgalemiin 2014 rájes, davvisámegielas eará
sámegielaide, muhto maiddái davvisámegielas dárogillii.
Dán prográmma lea dál laktojuvvon
sihke Sámi allaskuvlla ja Guovdageainnu suohkana ruovttusiidduide veahkkin daidda geat eai
ipmir sámegiela teavstta.
Prográmma sátnelisttus leat 39.000 sátnepára, ja dasa lassin 41.000
nammapára.
Measta 1400 njuolggadusa válljejit rivttes jorgalusa, dalle go leat eanet
vejolašvuođat, omd.
'gođđit' sáhttá jorgaluvvot sihke 'å strikke' og 'å veve'.
Eará njuolggadusat
heivehit sátneortnega dárogiela syntáksii, ja válljejit juogo indefinihtta dahje definihtta hámi,
ja lasihit sániid nugo artihkkala, preposišuvnna ja pronomena, vai boađus sulastahttá
dárogiela, omd.
'Šiljus lea biila.'
jorgaluvvo 'På gårdsplassen er det en bil.'
Moai áigo muitalit davvisámi-dáru prográmma evaluerema bohtosiid.
* jorgalusa gielalaš feailaanalysa (man ollu ferte divvut dihtorprográmma jorgalusa vai lea
dohkálaš dárogiella?
Mat leat dábáleamos meattáhusat?
Mat leat váddáseamos gielalaš áššit
jorgalanprográmmii?)
* informánttaid ipmárdusa (man bures lohkki ipmirda dihtorjorgaluvvon teavstta?)
* mo gielalaš meattáhusat váikkuhit informánttaid ipmárdussii
(Evalueren galgá dahkkot golggotmánus 2018.)
Dárogiela buvttadusas leat olu hástalusat, sihke sátneortnega, indefinihtta/definihtta
válljema, ja sátneválljema dáfus.
Váikko lea álki gávdnat feaillaid dárogiela cealkagis, de ii leat
nu čielggas makkár feaillat eanemusat hehttejit lohkki ipmárdusa.
Ovdanbuktima ulbmil lea
iskat vástidit dasa.
Outi Guttorm
Sámi allaskuvla ja Oulu universitehta
Dat-pronomena adnominála geavaheapmi Suoma ja Norgga beale sámegielas
Juo boares giellaoahpain namuhuvvo, ahte davvisámegiela muhtin pronomenat geavahuvvojit
skandinávalaš gielaid artihkkaliid láhkai, omd.
dat olmmoš, dat buorre báimman (gč.
Friis
Dakkár geavaheapmi lea dábálaš maiddái dálá gielas (Guttorm 2015).
Muhto leago dat-pronomena adnominála geavaheapmi seammalágan sihke Norgga ja Suoma
beale sámegielas?
Geavahuvvogo dat seammá olu ja seamma láhkai goappáge riikkas?
Sáhtášii
jurddašit ovdamearkka dihte ahte dat-pronomena artihkallágan geavaheapmi lea dábálut
Norgga bealde dárogiela váikkuhusa geažil.
Nuppe dáfus maiddái suomagielas geavahuvvo
pronomen se, mii vástida sámegiela dat-pronomena, definihtta artihkkala láhkai (omd.
Laury
Fáddá gullá mu doavttirgrádaprošektii, mas guorahalan definihttavuođa, artihkkaliid ja
demonstratiivapronomeniid davvisámegielas.
Materiála dán oassedutkamuššii lean čohkken
nuoraid rádioprográmmain Sohkaršohkka (Yle Sápmi) ja Dáppe ruovttus (NRK Sápmi).
Girjjálašvuohta:
Friis, Jens Anders 1856: Lappisk grammatik.
Christiania: J.M.
Cappelens forlag.
Guttorm, Outi 2015: Davvisámegiela adnominála dat - demonstratiivadeterminánttas maiddái
definihtta artihkalin?
- Sámi dieđalaš áigečála 2/2015: 7-31.
Juvonen, Päivi 2000: Grammaticalizing the definite article.
A study of definite adnominal
determiners in a genre of spoken finnish.
Stockholm: Stockholm University.
Department of linguistics.
Laury, Ritva 1997: Demonstratives in interaction.
The emergence of a definite article in
Finnish.
Amsterdam: John Benjamins.
Nielsen, Konrad 1979 (1926-1929): Lærebok i lappisk (samisk).
Kaisa Rautio Helander
Mii lea ortográfalaš loatnanamma?
Dán sáhkavuoru fáddán leat dakkár sámi báikenamat, maidda eai leat njálmmálaš gielas
buohtalasnamat mange eará gillii ja mat leat váldojuvvon maiddái čálalaš, virggálaš atnui
nugo omd.
namma Sirma.
Jus dákkár báikenamat adnojuvvojit deivvolaččat maiddái earágielat
oktavuođain, de nammafágalaš girjjálašvuođas dat gohčoduvvojit nammasitáhtan dahje
sitáhtanamman.
Jus ja go sámi báikenamaid čállinvuohki lea áiggi mielde rievdan čállingiela ovdáneami
boađusin, de leat olu ovdamearkkat das, ahte sámi namain sáhttet leat guokte čállinvuogi
virggálaš anus, daningo boares čállinvuohki bisuhuvvo váldogiela nammaanus.
Guorahalan sáhkavuorustan kontáktaonomastihka metodihka vuođul dákkár nammabáraid.
Dutkangirjjálašvuođas ii leat sajáiduvvan tearbma dánlágan loatnanamaide, main boares
čállinvuohki doalahuvvo dálá čállinvuogi lassin, ja danin ságastalan ja evttohan tearpma
ortográfalaš loatnanamma.
Annukka Hirvasvuopio-Laiti
"Ođđa luohti" jagi 1968 rájes - Mii rievddai ja makkár váikkuhusat das ledje
sámemusihkkii
Vuosttas sámegielat populára- dahjege modearna musihkka LP almmustuvai jagis 1968.
Áillohačča "Joikuja"-skearrus ledje vuosttas geardde ovttastahttojuvvon árbevirolaš luđiid ja
čuojanasaid.
Áillohaš ieš gohčui dan ođđa vuogi dahkat sámemusihka namahusain "ođđa
luohti".
"Joikuja"-skearru álggahii sámemusihkas áibbas ođđa áigodaga ja lei vuođđun olles
sámemusihka rievdamii - ii dušše Suomas baicce olles Sámis.
Nákkosgirjebarggustan dutkkan Jår'galæd'dji-lágádusa almmustahttin LP-skearruid lávlagiid
teavsttaid.
Dutkamušastan geavahan maŋŋekolonisttalaš teoriija ja eamiálbmotmetodologiija.
Analyseren maiddái musihkkabihtáid musikálalaš beali iežan etnomusikologa skuvlejumi
vuođul
Sáhkavuorus guorahalan man láhkai ja mainna lágiin árbevirolaš luohti rievddai Áillohačča
álggahan vuogi mielde ja makkár váikkuhusat dainna leat leamašan modearna
sámemusihkkii.
Ovdamearkan geavahan iežan dutkamuša dutkanmateriála.
Johanna Johansen Ijäs
Vuollel golmmajahkásaš máná direktiivvat
Direktiivvat leat olggosbuktimat maid ulbmil lea váikkuhit nuppi olbmo daguide ja
doaimmaide.
Direktiivvat sáhttet leat ovdamearkka dihte dakkár cealkagat go Boađe fal!, Doai
váldibeahtti dán!, Ehpetgo bora eambbo?
ja Ale vuos vuolgge!.
Direktiivvaiguin olmmoš gohčču,
sihtá, bivdá, jearrá, evttoha ja rávve nuppi olbmo dahkat juoidá, dahje gieldá su dahkamis
juoidá; daid ulbmil lea oččodit nuppi olbmo (dahje nuppiid olbmuid) dahkat dahje leat
dagakeahttá juoidá.
Direktiiva leat funktionála kategoriija mii sisttisdoallá máŋggalágan
cealkkatiippaid, muhto maiddái oanehis dajaldagaid ja ovttaskas sániid main ii leat iežaset
syntáksa.
Direktiivvat leat mihtilmas oassi mánáid ja rávisolbmuid
juohkebeaivválaš gulahallamis, ja imperatiivvat ja eará čielga direktiivvat ihtet dan dihte árrat
Sámegiela direktiivvaid ovdanbuktimis adnojuvvojit earenoamážit morfologalaš ja
morfofonologalaš elemeanttat ja kategoriijat, nugo modusdovddaldagat, muhto leksikála
elemeanttat nugo modála vearbbat, leat maid mihtilmasat.
Ollu iešguđetlágan cealkkatiippain,
ja maiddái eará cealkkaráhkadusain, sáhttá leat direktiiva doaibma.
Nuppi olbmo daguide lea
vejolaš váikkuhit sihke gohččun-, muitalan- ja jearaldatcealkagiiguin, ja direktiivan veadjá
maid leat cealkkaráhkadus mas verbálan lea infinitiivahápmi almmá finihtta vearbahámi haga.
Direktiivvat sáhttet leat sihke mieđihan- ja biehttalancealkagat, muhto daid sáhttá
ovdanbuktit maiddái verbála haga.
Direktiivvaid lea vejolaš ovdanbuktit sihke njuolga ja
eahpenjuolga, ja daid sáhttá modifiseret earret eará partihkkaliiguin ja suorgásiiguin.
man njuolga direktiivvaid ovdanbuktá, sáhttet váikkuhit máŋggalágan gielalaš (ja giela
olgguldas) fáktorat, nugo verbála modus, vearbaleksema semantihkalaš sisdoallu ja dat
adnojuvvogo direktiivvas modála veahkkevearba.
Sáhkavuorus guorahalan direktiivvaid oččodeami vuollel golmmajahkásaš máná gielas.
Guorahallan vuođđuduvvá materiálii mii lea čoggojuvvon ovtta máná ja su áhči ságastallamiin
dan rájes go mánná lei jagi ja gávcci mánu boaris.
Čielggadan (1) makkár elemeanttaiguin
mánná ovdanbuktá direktiivvaid, (2) mot direktiivvaid oččodeapmi ovdána
guorahallanáigodagas ja (3) makkár ovttalágánvuođat ja erohusat máná ja rávisolbmo
direktiivvain leat.
Girjjálašvuohta
Aikhenvald, Alexandra Y.
2012 [2010]: Imperatives and Commands.
Oxford Studies in
Typology and Linguistic Theory.
Oxford: Oxford University Press.
Hakulinen, Auli & Vilkuna, Maria & Korhonen, Riitta & Koivisto, Vesa & Heinonen, Tarja Riitta
& Alho, Irja 2004: Iso suomen kielioppi.
Suomalaisen Kirjallisuuden Seuran Toimituksia 950.
Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Seura.
<http://scripta.kotus.fi/visk/etusivu.php>
Lauranto, Yrjö 2014.
Imperatiivi, käsky, direktiivi.
Arkikeskustelun vaihtokauppakielioppia.
Suomi 205.
Searle, John R. & Vanderveken, Daniel 1989 [1985]: Foundations of Illocutionary Logic.
Cambridge & New York & New Rochelle & Melbourne & Sydney: Cambridge University
Press.
Marjatta Jomppanen
Oulu universitehta
Guovdu fatnasa vai gasku fatnasa?
Guovdu ja gasku leat sihke adposišuvnnat ja advearbbat, mat geavahuvvojit oassin
seammasullasaš mearkkašumis.
Dán ovdasága ulbmilin lea gieđahallat guovdu ja gasku
erohusaid ja seammasullasašvuođaid autenttalaš materiála vuođul.
Váldodutkanmateriála
čoggojit SIKORis (Sámi Internationála KORpus, mii lea sámegielat teakstačoakkáldat maid
UiT Norgga árktalaš universitehta ja Norgga Sámediggi leat čohkken) ja Norgga nationála
girjeráju sámegiela girjjiin, mat gávdnojit digihámis.
Guktot advearbbat/adposišuvnnat guovdu ja gasku almmuhit báikki, gos ja gosa.
Dasa lassin
guovdu geavahuvvo mearkkašumis 'dáfus, bealis', Luossabivdu lei headju buohkaid guovdu;
mearkkašumis 'boahtit ovddal', Son bođii guovžža guovdu ja mearkkašumis 'aiddo rivttes
áiggi', Mun bohten aiddo mállása guovdu.
Gasku almmuha báikki lassin áiggi, Áddjá bođii gasku
juovllaid.
Gáldut
Nickel, Klaus Peter & Sammallahti, Pekka 2011: Nordsamisk grammatikk.
Karasjok: Davvi
Girji AS.
Nielsen, Konrad 1979a [1926-29]: Lærebok i lappisk (samisk).
Utarbeitet på grunnlag av
dialektene i Polmak, Karasjok og Kautokeino.
Grammatikk, tekster og glossar.
Grammatikk.
Lydlære, formlære, orddannelseslære og syntaks samt tillegg.
Bind I.
Universitetsforlaget, Oslo.
Nielsen, Konrad 1979b [1932-1962]: Lappisk (samisk) ordbok.
Bind II.
Universitetsforlaget,
Markus Juutinen
Kodamolsun nuortalaš- ja mearrasámegiela gaskkal
Dán ovdaságas gieđahalan Njeavdán sápmelaččaid kodamolsuma teavsttain, maid Eliel
Lagercrantz lea čoaggán.
Guorahalan materiála Peter Auer (1998) golmmadását
kodamolsunmálle vuođul.
Vuosttas muttus ovttagielat gulahallamii váldojuvvojit ovttaskas
sánit nuppi gielas.
Nuppi muttus lea máŋggalágan gielaid ráhkadusaid ovttastuvvan cealkagiid
siste ja goalmmát muttus gielaid giellaoahpat leat ovttastuvvan ja variašuvdna lea jávkan.
Lulli-Várjjagis Njeavdán siidda nuortalaččat ledje nuortalašgiella-davvisámegiella
guovttegielagat maŋimustá 1700-logu rájes.
Eliel Lagercrantz dagai gieddebargguid
Njeavdamis geassit 1920.
Son čohkkii ja almmustahtii teavsttaid (1961) Oskar Romanoffas ja
Ondrei Lietoffas, geat leigga goappašagat davvisámegiella-nuortalašgiella guovttegielagat.
Okta Oskar teaksta lei su iežas mielde mearrasámegielat ja loahpat su teavsttat ledje
nuortalaš- ja mearrasámegiela seahkalas hápmi.
Dárkilut guorahallama vuođul eará Oskar teavsttat leat nuortalašgielat.
Oassi Ondrei
teavsttain leat davvisámegillii ja eará teavsttat fas dakkár giellaregistaris, maid gohčodan
nuortalašgiella-davvisámegiella.
Ondrei ja Oskar davvisámegielat teavsttain leat ovttaskas
cealkaga siskkáldas kodamolsumat nuortalašgillii.
Kodamolsumat leat eanaš nuortalašgiela
vearbahámit, maid sátnemáddagat leat oktasaččat nuortalaš- ja davvisámegielas.
Oskara
nuortalašgielat teavsttain leat cealkaga siskkáldas kodamolsumat davvisámegillii.
Kodamolsumat leat sihke nomenat ja vearbbat.
Nuortalašgielat teavsttain lea vehá eanet
kodamolsun, go davvisámegielat teavsttain.
Ondrei nuortalašgiella-davvisámegiella registtar spiehkkasa ovddibuin.
Das lea olu eanet
kodamolsun gielaid gaskkal.
Gielain ii leat čielga bargojuohku, baicce registaris leat goappáge
gielas vearba- ja nomenhámit.
Dán ii goittotge ii sáhte Auer terminologiija vuođul atnit
seahkálas giellan, daningo registaris lea olu giellaoahpalaš variašuvdna.
Ovdamearkka dihte
máŋggaidlogu nominatiivvas ja ovttaidlogu illatiivvas leat sihke nuortalašgielat ja
davvisámegielat hámit.
Dutkamuš lea oassi nákkosgirjjistan, man fáddán leat nuortalašgiela giellakontávttat.
AUER, PETER 1999: From Code-switching via Language Mixing to Fused Lects: Toward a
Dynamic Typology of Bilingual Speech.
The International Journal of Bilingualism 3, s. 309-322.
LAGERCRANTZ, ELIEL 1961: Lappische Volksdichtung V See- und skolte-lappische Texte des
südlichen Varangergebiets.
Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 124.
Helsinki: Suomalais-
Ugrilainen Seura.
Čoavddasánit: nuortalašgiella, kodamolsun
Maja-Lisa Kappfjell ja Trond Trosterud
Lullisámegiela guovttestávval adjektiivvaid grammatihkka
Adjektiivvaid sojaheapmi ii leat makkárge sámegielas nu eahpesihkkar go lullisámegielas.
Bergslanda mielde systema lea "prinsihpas dego davvisámegielas".
Sihke sátnegirjjiin ja
teakstakorpusiin lea stuorra variašuvdna.
Guovttestávval adjektiivvain leat dábálaččat guokte hámi positiivvas.
Nuppi hámis lea vokála
loahpas (-V), ja nuppi hámis lea -s-geažus (-Vs).
Dát guokte hámi sáhttet leat attribuhttahápmi
dahje predikatiivahápmi, dahje sihke - ja.
Prentejuvvon grammatihkaid mielde
komparatiivahámit leat huksejuvvon predikatiivahámi vuođul, muhto go lea nu ollu
variašuvdna predikatiivahámis, de maid komparerensystemas lea ollu variašuvdna.
Buot njeallje attribuhtta-predikatiiva-kombinašuvnna leat grammatihkaid mielde (Bergslanda
Vs), muhto goitge nu, ahte juohke adjektiiva gullá dušše ovtta jovkui.
Sihke positiivahámiid ja erenoamážit komparerenhámiid vuođul moai čájehetne, ahte otná
dilli ii leat nu ovttageardán.
SIKOR-korpusis adjektiivvat eai gula dušše ovtta systemii, muhto
komparerejit sihke -V- ja -Vs-hámi vuođul.
Sáhkavuoru ulbmil lea iskat, leago ođđaáigásaš lullisámegiela teakstačoakkáldagas vejolaš
gávdnat eará tendeanssaid adjektiivvaid sojaheamis go namuhuvvon grammatihkain.
Bergsland, Knut 1982: Sydsamisk grammatikk.
Tromsø - Oslo - Bergen: Universitetsforlaget.
Magga, Ole Henrik ja Lajla Mattsson Magga 2012: Sørsamisk grammatikk.
Kárášjohka: Davvi
girji.
Hasselbrink, Gustav 1981-1985: Südlappisches Wörterbuch = Oårj'elsaamien baaguog'ärjaa.
Skrifter / utgivna genom Dialekt- och folkminnesarkivet i Uppsala Ser.
C, Lapskt språk och
lapsk kultur; 4.
Uppsala: Lundequistska bokhandeln, 1981-1985.
SIKOR.
UiT Norgga árktalaš universitehta ja Norgga Sámedikki sámi teakstačoakkáldat,
Veršuvdna 08.12.2016, URL: http://gtweb.uit.no/korp/
Olle Kejonen
Uppsala Universitehta
Muhtin syntávssalaš suopmanerohusat čohkkirassámegielas
Dán logaldallamis ovdanbuvttán muhtin syntávssalaš erohusaid ovtta davvisámi suopmana
siste.
Logaldallama vuođđun leat preliminára bohtosat mu doktorándabarggus, man ulbmil
lea čállit deskriptiiva grammatihka davvisámegielas.
Barggu gielalaš vuođđun lea
čohkkirassuopman, mii gullo duortnussámi suopmanjovkui.
Čohkkirassámegiela sáhttá
viidáseappot juohkit guovtti suorgái ele suopmanii: Norggabeal suopman ja Ruoŧabeal
suopman.
Vaikko dát guokte suopmana leat obba seammalágánat ja historjjálaččat gullojit
oktii, de gávdnojit liikká erohusat daid gaskkas sihke fonologiija, morfologiija, sátneráju,
sátneráhkadeami ja syntávssa dáfus.
Muhtimat dain suopmanerohusain, muhto eai fal visot,
vulget das ahte Norggabeal suopman maŋemus jahkečuđiid lea báinnáhallan dárogillii,
seammás go Ruoŧabeal suopman lea báinnáhallan suomagillii (ele meängillii), mii 1900-logu
gaskamutto rádjái lei váldegiella davvisámi guovllus Ruoŧa bealde.
1900-logu gaskamutto
rájes lea ruoŧagiella nai báidnigoahtán Ruoŧabeal suopmana.
Sámi suopmandutkamis lea historjjálaččat bidjan olu deattu fonologalaš ja morfologalaš
fenomenaide, muhto eai leat seamma olu deattuhan syntávssalaš erohusaid varietehtaid
Danin lean válljen dán logaldallamis govvidit muhtin (morfo-) syntávssalaš erohusaid
maid lean huomihan go lean guorahallagoahtán čohkkirassámegiela suopmaniid.
Ovdamearkka dihte gektet Norgga bealde vearbba atnit predikatiiva oamasteamis (omd.
anán
guokte bártni) go Ruoŧa bealde gektet lokatiivakonstrukšuvnna (omd.
mus leat guokte oappá).
Norgga bealde sáhttá bidjat polára gažaldagaid gahčanpartihkkala haga (omd.
galggat=Ø don
goarrut?)
muhto Ruoŧa bealde ferte geaktit gahčanpartihkkala (omd.
meidnet=go goarrut?).
Positiiva áigumušcealkagiin sáhttá Norgga bealde geaktit supiidnahámi (omd.
dat manai
Narviikii beatnaga vieččažit) muhto Ruoŧa bealde fas dakkár hámit orrot láhppon, ja daid
sadjái geaktá infinitiivva (omd.
dat manai beatnaga viežžat).
Dáinna logaldallamiin háliidan vuosehit man dehálaš lea váldit vuhtii syntávssalaš
variašuvnna ja giellakontávttaid váikkuhusaid giellagovvideamis.
Eino Koponen
Nuortalaččaid "Pieʹnne maainâs" ja dan vástagat eará Ruošša sápmelaččain
Vuosttaš prentejuvvon veršuvdna "Beatnaga máidnasis" gávdno 12 máidnasa čoakkáldagas,
man almmustahtii Báhčaveaji searvegotti báhppa Konstantin Ščekoldin jagi 1890.
Čoakkáldaga ovdasánis čálli muitala, ahte son lea čállán máidnasiid bajás Báhčaveaji
nuortalaččain dulkka vehkiin, guhte jorgalii daid ruoššagillii.
Ščekoldin dadjá, ahte son lea
gullan eanetnai máidnasiid, muhto lea guođđán daid muitui merkekeahttá, go dat ledje ruošša
máidnasat.
Máidnasa juotna manná oanehaččat muitaluvvon dán láhkai: Ledje áhkku (ääkkaž) ja áddjá
(källsaž).
Áddjá leai albma olmmoš, muhto áhkáš leai belohahkii beana.
Áddjá jámii ja fargga
áhkui riegádii bárdni, guhte leai seammalágán go eadnis.
Bárdni dáhttu eatni viežžat sutnje
eamida golmma nieidda goađis, ja áhkku bargá gohččuma mielde.
Áhkku máhccá soagŋus
boarrásamos nieiddain.
Son málestišgoahtá ja gieldá manjis geahččamis.
Mannji ii jeagat
muhto geahččá ja oaidná áhku vuoššamin biepmu náhkkeseahkas.
Áhkku suhttá ja
nuppástuhttá manji geađgin.
Seamma láhkai geavvá gaskkamus nieiddain.
Nuoramus nieida
jeagada ja nu sus šaddá beanabártni eamit.
Sudnuide riegáda bárdni, guhte lea nugo su áhčči.
Beanabárdni váruha eamidis diktimis máná gožžat duolji ala. Oktii goittotge geavvá nu.
Dalle
beanabárdni vuolgá eret ruovttus ja váldá bártnis fárrui.
T. I. Itkonen almmustahtii jagi 1930 seammá - dahje seammanammasaš - máidnasis guokte
variántta, mat leaba gaskaneaskka hui sullasaččat muhto earráneaba máŋgga dáfus
Ščekoldina máidnasis.
Guhkit dain lea bajás čállojuvvon Njuohttejávrris (muitaleaddjin
Marinja Gerasimoff) ja oanehabbo lea Suonjilis (muitaleaddjin Anastasia Moshnikoff).
veršuvnnas áhkáš ja vuorrasaš leaba albma olbmot, muhto sudno bárdni lea belohahkii beana.
Ohpit vuolggaha beanabárdni eatnis eamida viežžat.
Eadni buktá vuosttažettiin boarrásamos
nieidda, muhto beanabárdni goddá su, go moarsi ii mieđit "beatnaga stoahkamiidda" ihkku
áittis.
Seammaláhkai geavvá gaskkamus nieiddain.
Muhto nuoramus nieida láhtte
beanabártniin nugo olbmuin ja sus šaddá beanabártni eamit.
Mannji muitala vuotnámii, ahte
ihkku beanabárdni nuollá náhkis (dorkkas) ja nuppástuvvá fávrros almmájin.
De mannji ja
vuoni boaldiba beanabártni náhki go son oađđá.
Beanabárdni vuolgá eret, muhto muitala
eamidasas, mo su sáhttá gávdnat.
Guhkes áiggi maŋŋá ja stuoris váivviin eamit gávdná isidis,
geas lea dál Áhcaga nieida ođđa eamidin.
Ovddit eamit oažžu isidis ruovttoluotta ja Áhcaga
nieida nuppástuvvá "jeaggeázan" (jeakkis orru njuikkodeaddji divrin).
Mikko Korhonen báddii 1970-logus Čeavetjávrris velá guokte veršuvnna "Beatnaga
máidnasis".
Ovtta lea muitalan Åjjaž Fofonoff, ja dat lea almmustahtton nuortalašgiela
čájánasaid čoakkáldagas "Sääʹmǩiõll, äʹrbbǩiõll" (2010).
Nuppis leaba muitaleaddjin Fedosia
Semenoff ja Vassi Semenoja, ja dat lea almmustahtton Kielipankkis Matti Miestamo jođihan
nuortalašgiela dokumenterenprošeavtta oassin.
Åjjaž Fofonoffa veršuvdna sulastahttá juona
bealis Njuohttejávrri ja Suonjila veršuvnna, muhto nuppis lea loahppa áibbas earálágán.
Velá
iežálágán loahppa lea "Beatnaga máidnasa" veršuvnnas, mii lea báddejuvvon Ruošša bealde
Tulomas ja vurkejuvvon Gárjila dieđaguovddáža arkiivii Petrozavodskis.
Earret nuortalaččain "Beatnaga máinnas" lea báddejuvvon ja bajás čállojuvvon gieldda- ja
darjjesápmelaččain, muhto dain veršuvnnain lea loahppa, mii spiehkkasa buot
nuortalašveršuvnnain.
Iehčan ovdaságas mun guorahalan sivaid máidnasa varieremii ja
ozadan iešguđetlágán veršuvnnaid gárggiidanbálgáid.
Miika Lehtinen
Nuortalašgiela vearbasuorgásat -jed ja -õõvvâd
Nuortalašgiela vearbasuorgásat -jed ja -õõvvâd gohčoduvvojit dávjá passiivasuorggisin.
vástidit davvisámegiela suorgásiid -ot ja -uvvat (ovdamearkka dihte sániin gullot ja
bálkestuvvat).
Gieđahalan dáid suorgásiid sihke morfologalaš ja semánttalaš
geahččanguovllus: Makkár vuođđosániide dat sáhttet laktásit ja makkár mearkašumit dain
leat?
Seammás suokkardalan suorggádustiippaid produktivitehta.
Veardidan maid daid
davvisámegiela vástideaddji vearbbaide.
Sáhkavuorru vuođđuduvvá mu pro gradu -bargui, mii gárvvásmuvai geassit 2018.
Dutkamuš
juohkásii guovtti oassái: sátnegirjeoassái ja hállojuvvon giela oassái.
Daid várás mus ledje
guokte dutkanmateriála.
Vuosttas oasis ohcen sátnegirjjis (T. I. Itkonen: Koltan- ja kuolanlapin
sanakirja) buot jed- dahje õõvvâd-suorgásiiguin ráhkaduvvon vearbbaid ja juhken daid
luohkáide mearkašumi mielde.
Dehálamos mearkašupmejoavkkut leat golbma.
Intentionála
passiiva mearkaša, ahte vearbba doaimma duohken lea diđolaš orut, váikko dat ii dábálaččat
almmuhuvvoge cealkaga dásis.
Automatiiva passiivvas fas doaibma šaddá iešalddes.
Translatiivvas vearbba subjeakta šaddá dan láganin maid vearbba vuođđosátni almmuha.
Guovtti vuosttamusas vuođđosátnin lea vearba ja maŋimusas nomen.
Nuppi oasis mus lei materiálan Helssega universitehtas čoggojuvvon Nuortalašgiela
dokumenašuvdnakorpus.
Dat sisttisdoallá hállojuvvon giela ja dan annotašuvnna.
materiálaš mun maid ohcen buot jed- ja õõvvâd-vearbbaid ja gehččen, mo dat heivejit ovdal
namuhuvvon joavkkuide.
Dutkamuša boađusin lea, ahte jed-vearbbaid dábáleamos mearkašupmi lea automatiiva ja dat
leat geavatlaččat álo deverbálat.
Dakkár intentionála pasiivavearbbat go davvisámegiela
lohkkot gávdnojedje unnán.
Õõvvâd-vearbbat fas leat sihke deverbálat ja denominálat, ja daid
váldomearkašumit leat automatiiva ja translatiiva.
Mánggat earátge mearkašupmejoavkkut
goit gávnojit guktuin suorgásiin.
Suorgása -õõvvâd ovddabealde lea dávjá muhtun konsonánta,
ovdamearkka dihte -lõõvvâd, -stõõvvâd dahje -šõõvvâd; oassái dáin konsonanttain gávdnui
čilgehus, muhto oasi motivašuvdna dahje mearkkašupmi bázii eahpečielggasin.
Guktuid suorgásiiguin sáhttá ráhkadit ođđa vearbbaid muhtun muddui, muhto dát
produktivitehta ii oro leamen stuoris.
Moadde dakkár ovdamearkka goit gávdnojit, mat leat
jáhku mielde ráhkaduvvon produktiivvalaččat, justa dan hállanbottu várás.
Hanna Mattila
Luondu ja olmmoš Áillohačča divttain
Dála Sámi dáiddáriid dáiddalaš olggosbuktimis leat ekologalaš temát, "ruoná" árvomáilbmi ja
ekopolitihkka eanet ja eanet oidnosis.
Luonddu nuoskkideapmi ja earenomážit
ruvkefitnodagaid doaimmat árktalaš guovllus leat dagahan dan, ahte dála Sámi dáiddárat ja
girječállit leat eanet ja eanet diđolaččat ekologalaš problemain.
(Eko) politihkalaš ja
servodatlaš oassálastin leage šaddan oassin dáiddalaš olggosbuktimis.
Seammás go dáiddárat
bealuštit Sámiid vuoigatvuođaid, sii figget váikkuhit maid ekologalaš áššiide.
Diet
jurddašanvuohki ja dáidaga giella, mii deattuha analogiija luonddu ja eamiálbmogiid kultuvrra
buresbirgejumi gaskka lei mihtilmas jo Áillohačča (1943-2001) lyrihkkii.
Dán sáhkavuorus
suokkardange, mo ekologalaš gažaldagat tematiserejuvvojit Áillohačča divttain fáttáin, mat
guorahallet luonddu ja olmmošvuođa gaskavuođaid.
Čuolbma lea áigeguovdil danne go
luonddugovat ja -veardádusat, mat leat mihtilmasat Áillohažžii, geardduhuvvojit maid dála
sámi girjjálašvuođas ja eará dáiddalaš olggosbuktimis.
Sáhkavuorus ovdanbuvttán iežan doavttirgrádaprošeavtta, mii gieđahallá luonddu ja olbmo
gaskavuođaid Áillohačča divttain postkolonialisttalaš-ekokritihkalaš perspektiivvas.
Teorehtalaččat lahkanan fáttá kritihkalaš dulkonrámmas, mii ovttastahttá postkolonialisttalaš
teoriija, ekokritihka ja eamiálbmogiid dutkama.
Sáhkavuorus čájehan diktaovdamearkkaid
bokte ekologalaš ja kolonialismakritihkalaš temáid oktiigullevašvuođa sierra beliid.
Jukka Mettovaara
Oulu ollâopâttâh
Anarâškielâ suorgiittemoopâ máhđulâšvuođâin, ovdâmerkkân syergis - (V) dâh
Anarâškielâ hämioopâ, aainâskin suorgiittem iä lah tuáistáážân meendu ennuv kieđâvuššâm
tieđâlii kirjálâšvuođâst.
Suorgitmist lii kuittâg tehálâš rooli veikkâbâ uđâssaanijd rähtidijn.
Nuuvtbâ tast-uv kolgâččij finniđ eenâb systemaatlii tutkâmuštiäđu om.
ollâopâttuv kuursâi já
kielâtipšom- já normimorgaanij várás já manebâ ij meiddei táválii kielâkevttei.
Suorgiittem lii ohtâ vyehi rähtiđ kielân uđđâ saanijd kuálustem já lovnim lasseen.
Tego eres-
uv uraallijn kielâin, sämikielâst-uv láá riges suorgiittemmáhđulâšvuođah.
Eromâš pyereest
taat uáinoo veerbâi puotâ, mut noominsuárgáseh-uv láá ennuv.
Mun kieđâvušâm täst oovtâ
suárgás, - (V) dâh, moin ráhtojeh enâmustáá deverbaallijd já denominaallijd substantiivijd.
Mun siskelditám ton olán meiddei tagarijd variantijd moi ovdiibeln maadâsääni vookaal
muttoo, tego -odâh já -ádâh.
Diakroonlávt puoh taah suárgáseh iä puáđi siämmáá
algâvuolgâst, mut muu fokusist lii-uv eenâb tááláá kielâ.
Tutkâmuš vuáđđun lii amnâstâh,
maid mun lam nuurrâm Erkki Itkos Inarilappisches Wörterbuch -sänikirjeest, Giellatekno
Nettidigisäänih-sänikirjeest, Giellatekno anarâškielâ analysaattor substantiivij
käldeetiätuvuárhást já SIKOR-korpusist.
Täin käldein mun kavnim ohtsis 109 säännid maid
lam tuhhiittâm fáárun.
Kielâ puoh suárgásijd puáhtá suogârdiđ produktiivlâšvuođâ tááhust, mii meerhâš tom et mon
älkkeht toiguin puáhtá suorgiittiđ jieškote-uv maadâsaanijn uđđâ suárgusijd.
Ovdâmerkkân
sämikielâ tahheenoomâ syergis -ee/-oo/-eijee lii uáli produktiivlâš tondiet ko tot lahtoo
prinsiiplávt mon peri verbâmaddui.
Amnâstuvâst čiälgá, et - (V) dâh-syergis oro lemin uásild viehâ produktiivlâš, mut täst
vuáttojeh iäruh suárgás jieškote-uv merhâšuumij kooskâst.
Ovdâmerkkân šooŋâ já sijvo
merhâšeijee suárgustijppâ ij vaarâ lah innig tááláá sämikielâst produktiivlâš (koškádâh <
koškes, siäbládâh < sieblâ), mut suárgásáin láá liijká rahtum tááláá kielân ennuv uđâssäänih,
main stuárráámus uási mun anam kollektiivsuárgusin, om.
ciäkkádâh (< cekki) ʼasteikkoʼ,
korttâdâh (< korttâ) ʼkortistoʼ já távgádâh (< tävgi) ʼjousitusʼ.
Tággáár suárgus suomâkiel
vaastâ siskeeld maŋgii -stO- teikâ -kkO-suárgás, já tondiet oro-uv lemin et - (V) dâh-syergis lii
ohtâ utke jurgâliđ suomâkielâ kollektiivsaanijd anarâškielân.
Petter Morottaja
Anarâškielâ variaatio kieđâvuššâm Kielâtekno analysaattorist: motomeh ovdâmeerhah
Tromsa ollâopâttuv Kielâtekno-kuávdáš lii huksim anarâškielâ morfologisii analysaattor, jieijâs
tavekielâ-anarâškielâ maašinjurgâlemproojeekt uássin.
Maŋeláá analysaattor lii valdum anon
meid anarâškielâ tivvoomohjelm vuáđđun.
Maašinjurgâleijee toimâm várás rijttáá, et ohjelm
máttá pyevtittiđ jyehi morfologisii häämi várás oovtâ olgohäämi.
Tivvoomohjelm vist ferttee
tubdâđ meiddei kirjekielâst kevttum muulsâiävtulijd haamijd, já tađe várás analysaattor
oovdedmist kirjekielâ variaatio lii maŋeláá valdum váhá pyerebeht vuotân.
Jis sänihäämist láá
kyehti teikkâ eenâb variaatioh, tain ohtâ lii väljejum vuosâsajasâžžân maašinjurgâleijee várás já
loopâid analysaattor kieđâvuš kuulmâ náál: 1) kirjekielân tuhhiittum variaatioh merkkejuvveh
tagijn Use/NG (Keevti, ij generist), mon tivvoomohjelm meid tuhhit 2) kirjekielâst hilgum mut
liijká táváliih variaatioh merkkejuvvojeh tagijn Err/Orth (feilâ tâi ortografiafeilâ), mon
deskriptivlâš analysaattor tobdá mut tivvoomohjelm hilgo já 3) epitáváliih teikkâ tuše
sárnumkielâst ittee variaatioh láá kuođđum ollásávt merkkiihánnáá já analysaattor ij tuubdâ taid
ollágin.
Analysaattor validistmist lii kevttum anarâškielâ korpus, mast láá suullân 1,6 miljovn säännid.
Korpus ana sistees stuorrâ uási anarâškielân čallum teevstâin.
Taan muddoost analysaattor tobdá
suullân 95% korpus saanijn (1), mii lii viehâ šiev puáđus.
Korpus kevttim validistempiergâsin lii
šiev vyehi finniđ tiäđu tast, mon vijđáht analysaattor tobdá saanijd, mut riggásub kove variaatiost
tot ij addel siämmáá pyereest; korpus ij lah meendu styeres já ovtâskâs čälleeh láá uccáá.
Analysaattor lii kieskâd validistum meiddei nube náál: tivvoomohjelm keččâlâddâm ääigi lâi
máhđulâš verdidiđ, maht tivvoomohjelm já olmooštivvoo tivodeh teevstâi feeilâid.
Taan
keččâlâddâm ääigi čielgâi, et varijistem lii stuorrâ čielgiittâs toos, mondiet maašin motomin tivo
eres náál ko olmooštivvoo (2).
Tááláá kirjekielâ noormâid lii stivrim ive 2004 rääjist anarâškielâ ravvimjuávkku, mii tuáimá tääl
Säämi kielâkäldee já tooimâi ovddist Säämi kielâlävdikode vyelni (3).
Uási noormâin iä lah
šoddâm vijđásub anon, mut nabdemist lii et uási miärádâsâin láá vaikuttâm toos, mon vijđáht
varijistemsajeh tiättojeh kirjálijn käldein.
Jieččân sahâvuárust mun puávtám oovdân kirjekielâst ain táválijd varijistemsoojijd, maht toh
tiättojeh kirjálijn käldein, magareh miärádâsah tain láá adelum anarâškielâ ravvimjuávhust já
maht toh láá valdum vuotân tááláá anarâškielâ morfologisii analysaattorist.
Mun kieđâvušâm
kulmâ varijistemalmoon, moh kyeskih vokalij kvalitetân já kvantitetân:
táváliih vookaal reduktiotábáhtusah: partisip perfekt á > â (puállám ~ puállâm);
kuulmâstaavvâlsij veerbâi 3. staavvâl vookaal i > â (mainâstiđ ~ mainâstâđ),
neeljistaavvâlsij veerbâi 3. staavvâl e > â (savâsteleh ~ savâstâleh)
siisâsuoppim: kyermiauto ~ kyermauto
kyevtistaavvâlsij veerbâi já nominij 2. staavvâl i ~ e já u ~ o (säänih ~ säneh, čääli ~ čäle,
áldu ~ ááldoh)
(1) Antonsen, Lene 2018: Sámegielaid modelleren - huksen ja heiveheapmi duohta
giellamáilbmái.
PhD, UiT.
UR: https://munin.uit.no/handle/10037/12884
(2) Morottaja, Petter; Olthuis, Marja-Liisa; Trosterud, Trond; Antonsen, Lene 2018:
Anarâškielâ tivvoomohjelm.
Čällei kielâ- já ortografiafeeilâi kuorrâm tivvoomohjelmáin
(almostuvá 2018 loopâst).
(3) Säämi kielâkäldee siijđoh: http:///www.giella.org
Eljas Niskanen
Anarâškielâ servi
Anarâškielâlâš media já čallum kielâ
Veikâ anarâškielâ iäláskittem lii ovdánâm pyereest aldaiivij, lii ohtân čuolmân tot, et kielâ
čálloo viehâ uccáá.
Ucceeblovokielâ tááhust ličij kuittâg tehálâš, et kielâ meid čalluuččij.
Anarâškielân lii čallum táássáš enâmustáá Anarâš-loostâst.
Ive 2013 kiiđâ rääjist meid Yle
Säämist láá almostum sämikielân čallum uđđâseh, táválávt kuittâg enâmustáá ohtii teikkâ
kuohtii ohhoost pargeeresursij mield.
Tagareh ulmuuh, kiäh mättih čäälliđ, kale láá.
Puohah sist iä kuittâg čääli aktivlávt.
Ulmuin láá
maaŋgâlágán suujah toos, manen sij iä čääli.
Čällei juávkku-uv lii uáli kirjáá, já čällei kooskâst
láá viehâ stuorrâ täsi-iäruh.
Motomeh čällein teikâ potentiaalijn čällein láá eenikielâg ulmuuh, kiäh iä lah tovle finnim
škoovlâst máttááttâs jieijâs eenikielân, motomeh láá oppâm kielâ jo kielâpiervâlist
(juávkkuperâpeivitipšoost), motomeh láá jottáám vuáđuškoovlâ-uv anarâškielâlii
máttááttâsâst, motomehkis láá oppâm iäskán rävisolmožin ollâopâttuvâst teikâ Säämi
máttááttâskuávdáá oovce mánupaje pištee intensivkuursâst.
Puoh tain čällein oroh lemin uásild siämmááh háástuh riehtâčäällim iähtun, veikâ luándulávt
jieškote-uv čällest láá meid jieijâs háástuh.
Ovdâmerkkân Anarâš-loostân vuolgâttum teevstâin uáiná mottoomnáál tom, magareh
čuolmah aktivlijn čällein láá čälimist.
Puoh táválumoseh čuolmah láá ceelhâopâliih já
morfologisiih feeilah.
Toh oroh lemin viehâ táváliih ovdâmerkkân ovdijn kielâpiervâlpárnáin
já kielâ rävisolmožin oppâm ulmuin.
Eenikielâg čälleingis láá vädisvuođah sämikielâ
ortografiain.
Marja-Liisa Olthuis
Suomâkielâ interferens ceelhâopâlijn ráhtusijn sämikielâst
Suomâkielâ ceelhâopâliih ráhtuseh viggeh sämikielâ ráhtusij sajan.
Taat almoon vuáttoo sehe
čaallum et sarnum kielâst.
Taan sahâvuárust kieđâvušâm neelji saje, moigijn anarâškielâ
máttááttâsâst láá lamaš vädisvuođah:
1) Iäruh objektráhtusist
a) Suomâkielâ imperatiiv mieđetteijee häämist, mast objekt sajehäämmin lii maaŋgâlovo
nominatiiv mut sämikielâst akkusatiiv:
Myy nämä kalat - Vyebdi taid kuolijd!
(Puástud: Vyebdi taah kyeleh!)
b) Suomâkielâ partitiiv passiivráhtusijn; sämikielâst passiiv ohtâvuođâst lii nominatiiv já
verbâ maaŋgâlovvoost.
Saamenkielisiä nimityksiä käytetään vähän.
- Sämikielâliih nomâttâsah kiävttojeh
uccáá.
(Puástud: sämikielâlijd nomâttâsâid)
2) Iäruh omâstemráhtusist: mieđetteijee já kieldee häämi
Minulla on kaksi kalaa.
- Must láá kyehti kyele.
(Puástud: Must lii kyehti kyele.)
Minulla on kaloja.
- Must láá kyeleh.
(Puástud: Must lii kuolijd teikâ Must láá
kuolijd.)
3) Iäruh eksistentiaalcelkkuu ráhtusist
Pihalla on poroja.
- Šiljoost láá poccuuh.
(Puástud: Šiljoost lii poccuid.)
Pihalla ei ole enää poroja.
- Šiljoost iä lah innig poccuuh.
(Puástud: Šiljoost ij lah
innig poccuid.)
4) Suomâkielâ sárnumkielâ epikongruens maaŋgâlovo 3. persovnist
Ne tulee - Toh puátih (Puástud: Toh puátá.)
Taan sahâvuárust naggiim, et kielâi koskâsijd celhâopâlijd iäruid lii tárbu kieđâvuššâđ vala
vuáđulubbooht sämikielâ máttááttâsâst já lii meiddei tárbu rähtiđ šiev kielâopâlii
tivvoomohjelm.
Tivvoomohjelm kalga šoddâđ tagarin, et tot tobdá vädis soojijd já iävtut olmâ
sujâttemhäämi čällei.
Marja-Liisa Olthuis1 ja Pigga Keskitalo2
Oulu universitehta1 - Sámi allaskuvla2
Ieguđetlágán oahpaheaddjit sámi dilis
Ovdanbuktima dárkkuhussan lea čielggadit oahpahusdili sámi konteavsttas.
Čilgejetne
makkár dilis oahpaheaddjit barget sámegielat birrasis dahje sámegielat oahpahusas.
Vigge
hábmet makkár gielalaš duogáža oahpaheaddjit, oahppit ja bearrašat leat.
Dasto ovdanbukte
modealla mainna oppalaččat oahpaheddjiid dievasmahttinskuvlejupmi sáhttá vástidit dáidda
hástalusaide ja servodatlaš ja gielalaš diliide.
Plánedettiin dievasmahttinskuvlejumi sámi dillái
ferte váldit vuhtii earret eará gielalaš, pedagogalaš ja servodatlaš beliid.
Čoavddasánit: sámi pedagogihkka, sámegiella, oahpahus, oahpaheaddjit,
dievasmahttinskuvlejupmi
Helena Omma
Giella ja boazosámiid máhttu eatnamiid birra
Iežan doavttirgráda dutkamušas guorahalan boazosámiid giela eatnamiid birra.
Mu ulbmil lea
ipmirdit boazosámiid máhttosystema eatnamiin, mii guoská guođoheapmái ja eananatnui ja
mo dat máhttu vurkejuvvo ja ovdanbuktojuvvo gielain.
Lean boazosámiiguin ságastallan sihke
eanantearpmaid sisdoalu birra ja muđui eatnamiid ja daid anu birra.
Boazobargiid giella lea
ovdánan buolvvaid ovttasbargamis ja ságastallamis bohccuid, guođoheami ja luonddubirrasa
Giella lea olbmo váldo gulahallanreaidu.
Sániid ja dadjanvugiid bokte mii sáhttit
lonohallat dieđuid, jurdagiid ja vásáhusaid.
Go gulahallat, sániid ja dadjanvugiid bokte, de mii
seammás govahallat daid mearkkašumi iežamet jurdagiin.
Sániid bokte mii maiddái earuhit ja
čuoldit albmanemiid min birrasis, go bidjat daidda nama.
Kultuvrralaš lingvistihkka lea joatkka kognitiiva lingvistihkas ja dat váldá vuolggasaji olbmo
kognišuvnnas go čilge mo giella organisere olbmo jurdaga ja máhtu iežas mielas, muhto čatná
dasa kultuvrralaš perspektiiva das go oaivvilduvvo ahte olbmo doahpagat ja kategoriijat leat
kollektiiva dásis, eai ge individuála dásis.
Gielas lea dehálaš doaibmá kultuvrralaš
kognišuvnna ovddideamis, das go giella dat dahká vejolažžan olbmuide ovdanbuktit iežaset
kognišuvnna.
Nuppe dáfus giella gis maiddái speadjalastá kultuvrralaš kognišuvnna, ja nu lea
giela guorahallan lea guovddážis kultuvrralaš kognišuvnna ipmirdeamis.
(Sharifian 2011)
Dán sáhkavuorus háliidan ságastallat das mo sáhttá dulkot eanantearpmaid kultuvrralaš
lingvistihkka čilgevugiiguin ja čatnat dan boazosámiid eanananu čilgemii mottiin
ovdamearkkain iežan dutkamušas.
Sharifian, Farzad 2011: Cultural conceptualisations and language: theoretical framework and
applications vol.
Hanna Outakoski
Ubmi universiteahta
Čállimin min muitalusa -studeanttat dutkame čálamáhtu
Čakčat 2017 vuolggahedje vihtta sámegieloahppi unna dutkanprošeavtta mii lei oassi sin
oahppoprográmmas Ubmi universitehtas.
Dát oahppit ledje buohkat máŋggagielat nissonat
geat ledje mearridan olahit buoret čállinmáhtu iežaset eatnigielas, sámegielas.
Seammás sii
ledje maiddái áŋgirat oaidnit mo sin persovnnalaš eallinmuitalusat speadjalastojuvvojedje sin
čállimis ja čállinproseassain guovtti gielas, sámegielas ja eanetlogugielas.
Prošeakta lei
hábmejuvvon čálamáhtolaš dutkanprošeaktan, ja oahppit geavahedje prográmma, mainna
sáhtii čálidettiin čuovvut ja báddet buot lihkastagaid ja deaddilemiid boallobeavddis.
Sii
geavahedje Inputlog-nammasaš prográmma go báddejedje iežaset čállima eatnigielas ja
eanetlogugielas, mii lei stuorra muddui leamašan sin skuvlabálgá váldogiellan.
Buohkat čálle
guokte teavstta, muitaleaddji ja ákkastalli teavstta, guovtti gillii.
Dan maŋŋá sii analyserejedje
erenoamážit iežaset čállima teknihkalaš beliid sin guovtti gielas, dego ovdamearkka dihte
čállinleavttu, teakstameari ja man njuovžilit sii čálle.
Teakstabuvttadeami lassin oahppit
vástidedje jearranskovvái mas ledje sihke persovnnalaš duogášgažaldagat ja
čállingeavadiidda guoskevaš gažaldagat.
Jearranskovi ulbmilin lei čielggadit ja govvidit
oasálastiid dábálaš čállindiskurssaid ja čállindáhpáhusaid árgabeaieallimis.
Jearranskovi
vástádusaid vuođul oahppit čálle oktasaš, kollektiiva čállinmuitalusa man buohkat lohke ja
dohkkehedje ovdal máhcahusa.
Oktasaš narratiiva čanai joavkku oktii, vaikko ovttaskas čálliid
gaskkas ledjege erohusat sihke čállinproseassa ja čállinmáhtu ektui.
Oktasaš muitalus
doaimmai maiddái jeđđehussan áigodagain go oahppit fáhkka duođas fuomášedje ja
ipmirdedje makkár surolaš ja váidalahtti váikkuhusat oahpuid koloniseremis leat leamašan
sin eatnigiela ektui ja erenoamážit sin čállinmáhtu ektui.
Dutkamuš čájehii ahte čállindábit ja
skuvlejupmi ledje váikkuhan erenoamážit negatiivvalaččat teknihkalaš beliide ohppiid
eatnigiela čállimis, dego omd.
njuovžilvuhtii ja automatiseremii.
Juos skuvllas ii lean beassan
báljo lohkat ja čállit eatnigillii, de dat vuhttui čielgasit eanetlogugiela ja eatnigiela čállimis, nu
ahte eatnigiella vuoittáhalai teknihkalaččat.
Maiddái oasálasti ahki váikkuhii oainnuide
čállima birra.
Guokte nuoramus čálli, geat gulaiga nieiddaid bulvii, vásihedje stuorit
hástalusaid sihke teknihkalaš ja lingvisttalaš áššiid ektui go maid etniid bulvii gullevaš guokte
nissona dagaiga.
Okta nieiddaid bulvii gullevaš nuorat čálli dovddai goittotge oadjebasvuođa
čálidettiin sámegillii, dasgo son barggai ámmáhisttis maiddái beaivválaččat sámegielat
čállinbargguiguin.
Dihtomielalaš ja oppalaš čállinhárjánupmi doaimmai vuostefápmun
čállinproseassa vuostálasti mekanismmaide maid duohken lei eanetlogugiela nana
posišuvdna servodagas.
Metadásis olles prošeakta lei pedagogalaš prošeakta man áigge
oahppit oahpásmuvve dieđalaš čálamáhtu metodaide seammás go sii barge
eamiálbmotdutkanvugiiguin ja narratiivva vehkiin analyserejedje iežaset čállima ja dasa
gullevaš čuolmmaid.
Prošeakta lei dovdduid ektui lossat ja maiddái metodologalaččat
hástaleaddji, muhto prošeavtta bohtosat čájehedje ahte ođđa analyserenvugiid dego
ovdamearkka dihte narratiivva ja introspekšuvnna váldin mielde dieđalaš dutkamuššii lea
dehálaš lávki ovddos guvlui Sámi pedagogihkas, mii vuohttá persovnnalaš muitalusaid
dehálaš rolla Sámi dutkamušas.
Dáin narratiivvaiguin lea maiddái nana oktavuohta gillii ja
olles giellaservošii, mii berre leat vuođđun sámegiela dutkamis.
Dán sáhkavuorus muitaluvvo
eambbo prošeavtta, ja ohppiid čállinmuitalusa birra, ja mo dákkár prošeavttat sáhttet
váikkuhit positiivvalaččat boahtteáiggi giellaválljemiidda ja eamiálbmotčálamáhtu
ovdáneapmái dutkansuorgin.
Siri Nystø Ráhka
Sáme allaskåvllå
Guovte gielajda låhkåt - julevsámemánáj giellamáhtudahka ja låhkåmtjehpudahka
Julevsáme máná Vuonarijkan oahppi skåvlån låhkåt sihke dárogiellaj ja sámegiellaj.
le tjehpudahka majt mánná åvddånahttá, gånnå ulmme le dåjmalasj låhkåmtjehpudagáv
åmastit.
Ja sæmmi láhkáj gå mánná máhttá oahppat guokta giela, máhttá aj mánná oahppat
låhkåt daj guokta gielajda.
Muv dutkam galggá låhkåmtestaj tjadá guoradallat mánáj låhkåmtjehpudagáv gå galggi
fonologalasj låhkåmdáses ortografalasj låhkåmdássáj jåksåt.
Låhkåmtesta galggi guoradallat
gåktu mánná dekåvddij bágojt, sijá gielalasj diedulasjvuodav ja báhkoboanndudagáv
Ulmme dutkamijn le gávnnat gåktu julevsámegiellaj le låhkåt gå mánná
galggá nanos låhkken sjaddat.
Vuodon muv dutkamin li kognitijvalasj teorija, ja ahte låhkåm le prosæssa gånnå lij moadda
oase.
Guokta bágo ma lij ájnnasa dán aktijvuodan li dekåvddim ja dádjadibme.
Mánná viertti
máhttet dekåvddit bágov, juogu de fonologalattjat jali ortografalattjat.
Valla mánná viertti aj
dádjadit sisanov.
Dá lij prosessa gånnå giella vájkkut, ja julevsámegiela ja dárogiela gaskan lij
gielalasj sieradusá.
Dán dutkamin tjalmostav julevsáme fonemajt, valla ienemusát
morfologalasj aspevtajt mij gullu såjådimijda.
Gatjálvis le gåktu låhkåmåvddånibme le gå
mánná galggá guokta gielajda oahppat låhkåt, ja man láhkáj julevsáme fonema ja morfema
vájkkudi dekåvddimav ja dádjadimev.
Gå mánná oahppá låhkåt le aj gielalasj diedulasjvuohta
viehkkenævvo gå galggá dádjadit ja åvddånit giellamáhtudagáv sihke njálmálattjat ja
Sámegiellaj le soajttá morfologalasj diedulasjvuohta, dádjadibme bágoj
morfologalasj struktuvraj birra, sierraláhkáj ájnas.
Dán åvddånbuktemav galgav dájt
gatjálvisájt dágástallat, ja vuosedit muhtem buojkulvisájt låhkåmtestajs.
Sierge Rasmus
Badje-Deanu giellabirrasa nuppástuvvan sođiid maŋŋá
Dán ovdanbuktima fáddá lea oassi mu nákkosgirjedutkamuša, mas guorahalan
davvisámegiela Badje-Deanu suopmana rievdama 1950-logus otnábeaivái.
Dutkamuša
váldodeaddu lea hállangiela nuppástusain, muhto das ii sáhte leat válddekeahttá
fuomášupmái man láhkai giellabiras lea gárggiidan dutkanáigodagas.
Dát lea giellasosiologalaš geahčastat áigodahkii, goas modeardnašuvvan lea boahtán garra
leavttuin davimus sápmái.
Geainnu huksen lea nannen oktavuođa ruovtturiikii ja ođđa
teknologiija lea rievdadan árbevirolaš ealáhusaid.
Turisma ja čuvgehusdoaibma leat fállan
eanebuidda beaivválaš láibbi ja vehážiid boares gielladomenaid mearkkašupmi lea
geahppánan ja daid sadjái leat ihtán oalát ođđa giela geavaheami arenat.
Vaikke dán geahčastaga fokusis leage Deanuleahki Ohcejogas Áŋŋelii, de ovdamearkka dihte
sámegielat mediaid ja interneahta boahtin leat váikkuhan olles sápmái.
Dutkanáigodagas
Suomas lea dáhpáhuvvan nuppástus skuvlejumi lágideamis, go ođđa vuođđoskuvlaortnet
váldui atnui.
Dán áigái nuorat vázzet unnimustá 9 jagi vuođđoskuvllas ja dasa lassin vejolaččat
joatkkaoahpuid bajit dásiin, go fas 1950-logu informánttat soite leamašan muhtimin
katekehta dahje álbmotskuvlla oahpus.
Skuvla, ovttas ásodatvásáhusaiguin, lea dagahan
oassái sápmelaččaide gielalaš traumaid, go eatnigiela hállamis lea sáhttán ráŋggáštuvvot.
áigái skuvla ja árrabajásgeassin fas leat dehálaš rollas giela ealáskahttimis, nu ahte ovtta
institušuvnna mearkkašupmi lea rievdan oalát nuppeláganin.
Dá lean namuhan fal muhtin áššiid, mat leat dáhpáhuvvan dutkanáigodagas ja jo dološ dutkit
leat árvalan sámegielaid jávkat farga oalát.
Ođđa áigi lea bajidan sámegielaid stáhtusa ja fállan
ođđa reaidduid giela seailluheapmái, nu ahte gielat leat seilon, muhto dat eai leat
seammaláganat go ovdal.
Olles barggu stuorámus gažaldagat leat: Mo ovtta suopmana dilli lea
rievdan ja mo birrasa rievdan váikkuha gillii?
Čoavddasánit: giellasosiologiija, skuvla, media, gielladomenat, modeardnašuvvan
Ilona Rauhala
Helssega universitehta
Adjektiivvaid geavaheapmi davvisámegielas: Jens Friisa ja ođđa ságastallanmateriála
veardádallan
Dán sáhkavuorus veardidan guokte hui earálágan ja eará áigásaš materiála: Jens Friisa čoaggán sámi
giellačájáhusaid Lappiske sprogprøver: en samling af lappiske eventyr, ordsprog og gaader
(almmuhuvvon 1856) ja ieš čoaggán ságastallanmateriála jagis 2017.
Veardádalan adjektiivvaid
semánttalaš ja morfologalaš geavaheami dáid materiálaid gaskkas ja geahčan, makkár earuhusat dain
leat ja mo adjektiivvaid geavaheapmi lea rievdan.
Jens Friisa čoaggán materiála lea hállanmateriála.
Almmuheapmi lea 112-siidosaš ja sisttisdoallá
máidnasiid ja muitalusaid.
Friis lea čoaggán dan sierra suopmaniin ja lea čállán dan muitui dainna
lágiin go son lea gullan.
Dálá ságastallanmateriála sisttisdoallá gávcci ságastallama, main guokte olbmo ságasteaba sierra
fáttáid birra.
Evttohuvvon fáttát ledje duodji, girjjálašvuohta, orrunguovlu, buđaldusat, muhto
ságasteaddjit leat leamaš friddjat váldit maid eará fáttáid.
Ságastallamat bistet sullii 15-30 minuhta,
oktiibuot materiála lea sullii 230 minuhta.
Hállit leat albmát ja nissonat, stuorit oasi leat oahppan
sámegiela vuosttaš gielan, muhto mielde leat maid L2 hállit, geat goit geavahit sámegiela beaivválaččat.
Buot hállit leat goit guovttegielagat, sáme-suoma dahje sáme-dáža.
Materiála lea čoggon Oulus,
Guovdageainnus, Eanodagas ja Vuohčus.
Hállit leat eanemusat oarjesuopmana hállit, muhto maid
moadde nuortasuopmana hálli leat.
álgoanaliisa vuođul orru, ahte sihke Friisa ja ságastallanmateriálas leat geavahuvvon ollu
suorggádusaid.
Dat lea vehá amas dainna lágiin, go árvalin, ahte Friisa materiálaš livččet dušše vehá
suorggádusat.
-laš lea dábáleamos suorggis goappásge materiálas, muhto earáge suorgásat leat
geavahuvvon.
Orru maid, ahte Friisa čoaggán materiálas adjektiivvaid attribuhtta- ja predikatiivahámit varieret
eambbo go ságastallanmateriálas, vaikke álgoárvalusa mielde varieren livččii dábálaš maid dálá áigge
materiálas.
Sivva dasa sáhttá leat, ahte ságastallanmateriálas hállit leat eanemusat hárjánan geavahit
maid normeren sámegiela, eanemusat sii leat allaskuvladási studeanttat dahje oahpaheaddjit.
Sihke Friisa ja ságastallanmateriálas dábáleamos buorrevuhtii čájehan sátni lea buorre.
Friisa
materiálas dábálaš lea maid čáppis.
Ságastallanmateriálas lea dávjá geavahuvvon maid fiinnis, muhto
Friisa materiálas dat lea hui hárvenaš.
Sturrodahkii čujuhan adjektiivvat Friisa materiálas leat unni, uhcci, smávis ja stuoris.
Dábáleamos
unnodahkii čujuhan sátni lea uhcci, muhto ságastallanmateriálas dábáleamos lea unni.
Friisa čoaggán materiálas lea guokte adjektiivva, mat čujuhit ahkái: boaris, mii lea geavahuvvon ealli
objeavttain ja oamis, mii lea geavahuvvon ealehis objeavttain.
Ságastallanmateriálas oamis váilu ollásii
ja goabbatge entitehttii čujuhuvvo sániin boaris.
Dáid veardádallamiid vuođul lea vejolaš oaidnit rievdama adjektiivvaid geavaheamis.
Lea vehá
earenoamáš, ahte adjektiivahámiid válljen attribuhtta- ja predikatiivasajis váilu dán
ságastallanmateriálas, vaikke goit Friisa materiálas lea varieren, maid ovtta ja seammá hálli muitalusa
Friis, J.
1856: Lappiske sprogprøver: en samling af lappiske eventyr, ordsprog og graader.
Christiania:
J.W.
Cappelen
Trond Trosterud
Partihkkalat
Suomaugralaš gielladutkanárbevierus leat meroštallojuvvon morfologalaččat golbma
sátneklássa: nomenat (sojahuvvon kásusiin), vearbbat (sojahuvvon áiggi mielde) ja
partihkkalat (sojakeahtes sánit), omd.
Genetz 1890.
Dan maŋŋel interjekšuvnnat,
subjunkšuvnnat, konjunkšuvnnat ja adposišuvnnat leat čuldojuvvon eret syntávssalaš
kriteraid mielde.
Sámegielat grammatihkat earuhit eará sojakeahtes sániid guovtti klássii,
advearbbaide ja partihkkaliidda, muhto semanttalaš kriteraid mielde.
Nickel čállá ahte partihkkaliiguin olmmoš dovddaha dovdduid ja miellaguottu, nugo
buorremenolašvuođa ja vuordemeahttunvuođa, ja dasa lassin sáhttá partihkkaliiguin
deattuhit ášši, dahje jearrat (1994:200).
Magga ja Magga bidjaba dušše advearbasátneklássa,
muhto vuollekategoriija "holdningsadverb" (miellaguoddoadvearba), mii sisdoalu dáfus lea
seammá klássa go Bergsland (1982) cealkkapartihkkalat.
Magga ja Magga meroštallama
mielde (2012:81) miellaguoddoadvearbbat muitalit makkár miellaguoddu hubmis lea dasa
maid dadjá, dahje mo ieš árvvoštallá dadjama sisdoalu, dahje mo nubbi galgá ipmirdit
sisdoalu.
Miellaguoddoadvearbbaiguin sáhttá maiddái čájehit leago konstateren, jearaldat,
gohččun dahje ávžžuhus.
Bergslandas (1982) lea sierra sátneklássa "partikler" (partihkkalat),
man son ii meroštala njuolgga, dadjá dušše "disse småordene" (smávvasánit).
Bergslanda sániid mielde lea álkit jurddašit, ahte partihkal lea ovttastávval advearba, dahje
muđui fonologalaččat gehppes advearba.
Grammatihka čálli sáhttá maid klassifiseret seammá
sáni sihke advearban ja partihkalin.
Divvun-joavkku ja Giellatekno sámi
analysáhtorprográmmat leat klassifiseren advearbbaid ja partihkkaliid grammatihkaid ja
sátnegirjjiid mielde.
Klassifiseren čájeha, ahte oassi partihkkaliin lea maid klassifiserejuvvon
advearban.
Partihkkaliid "advearbaproseanta" lea prográmmaid mielde čuovvovaččat: 41%
(anárašgiella), 23% (julevsámegiella), 16% (lullisámegiella), 7% (davvisámegiella) ja 0%
(nuortalašgiella).
Lea čielggas, ahte ná stuorra erohusat eai speadjalaste lingvisttalaš
erohusaid gielaid gaskkas.
Sáhkavuorus mun čuoččuhan, ahte dálá semánttalaš vuohki meroštallat ii leat ávkkálaš, jos
háliida ipmirdit sámegielaid syntávssa.
Mun válddán lullisámegiela (SIKOR) dutkanmateriálan
ja dan vuođul mun earuhan partihkkaliid advearbbain syntávssalaš kriteriaid mielde:
Advearbbain lea viehka friddja distribušuvdna, partihkkalat fas sáhttet leat dušše moatti sajis
cealkagis, ja dan sajiin dain lea dihtolágan funkšuvdna kránnjásáni ektui.
Genetz, Arvid 1890: Suomen partikkelimuodot.
Helsinki: Suomalaisen kirjallisuuden seura.
Nickel, Klaus Peter 1994: Samisk grammatikk.
2. prentehus.
Kárášjohka: Davvi girji.
Ryo Umeda
Dálá davvisámegiela referatiivaráhkadusaid syntávssalaš ja semantihkalaš sárgosat
Referatiivaráhkadus lea ii-finihta ráhkadus, mii lea vuojuhuvvon váldocealkaga
komplemeantan.
Davvisámegielas referatiivaráhkadusat leat omd.
čuovvovaš cealkagat:
Máhtte logai eatni boahtit/boahtán/boahtimin.
Mun oidnen su boahtimin.
Mii gulaimet beatnagiid ciellame.
Mii háliidit dieđusge Guovdageainnu vuoitit.
Dat gohčui min leat geargan go son boahtá.
Oahpaheaddjit leat bidjan mánáid nohkkat.
Referatiivaráhkadusain ii-finihta vearba sáhttá leat infinitiiva, partisihppa dahje aktio essiiva.
Infinitiiva lea dábáleamos ja danin ráhkadus lea muhtumin čilgejuvvon infinitiivva
oktavuođas (omd.
Dat lea maiddái gohčoduvvon cealkkavásttan (Sammallahti
Dán ovdaságas gohčodan ráhkadusa referatiivaráhkadussan
fennistihka terminologiija mielde (gč.
ISK referatiivirakenne).
Davvisámegiela
referatiivaráhkadusa lea dutkan earet eará Magga (1986), muhto ii leat velá čilgejuvvon,
makkár syntávssalaš ja semantihkalaš iešvuođat gávdnojit dálá davvisámegiela
referatiivaráhkadusain.
Čájehan vuosttaš sajis SIKOR-korpusa vuođul makkár vearbbat
gávdnojit referatiivaráhkadusain dálá davvisámegiela materiálain.
Oktan referatiivaráhkadusa sárggusin lea dat, ahte referatiivaráhkadusa subjeakta lea
genetiiva-akkusatiivva hámis.
Genetiiva-akkusatiiva doaibmá nugo váldocealkaga objeaktan
sihke referatiivaráhkadusa subjeaktan.
Genetiiva-akkusatiivva hámi syntávssalaš ja
semantihkalaš sajádat ii leat goitge seamma buot cealkagiin (1) - (6).
Dán ovdaságas čájehan
maid dan, ahte genetiiva-akkusatiivva hámi syntávssalaš funkšuvdna lea váldocealkaga
vearbasemantihkas gitta.
Gáldut:
Magga, O.H.
Studier i samisk infinitivsyntaks: Del I. Infinitvsetning.
Akkusativ og infinitiv.
Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta.
Cealkkavástta - čielga ja anolaš doaba sámi cealkkaoahpa čilgemis?
Barggus J. Ylikoski & A. Aikio (doaimm.
), Sámit, sánit, sátnehámit: Riepmočála Pekka
Sammallahtii
ISK = Hakulinen, A., Vilkuna, M., Korhonen, R., Koivisto, V., Heinonen, T.R.
& Alho, I.
Iso
suomen kielioppi.
Sammallahti, P. (2005).
Láidehus sámegiela cealkkaoahpa dutkamii.
Taarna Valtonen1 - Kati Kallio2 -Marko Jouste1
Suoma Akademiija / Oulu universitehta1 ja Helssega universitehta / Suopmelaš Girjjálašvuođa
Searvi (SKS) 2
Olaus Sirma: čuvgehuvvon diktačálli vai njálmmálaš girjjálašvuođa gaskkusteaddji?
Olaus Sirma, Čirma Mohcee Vuolli (Olaus Matthiae Sirma, Olof Mattsson Sirma, Hearrá Vuolev,
s. 1655-1719) lea vuosttas sápmelaš, gean diktema leat dokumenteren ja gean nama dovdet.
Son juoiggai dahje leuddestii guokte musihkkabihtá professor ja Ruoŧa Antikvitetskollegiuma
asessor Johannes Schefferusii Uppsalas jagis 1672.
Su iežas čilgehusa mielde dat ledje
giemasápmelaš sogŋostallanluođit, maid máŋgasat leuddestedje.
Dáid musihkkabihtáid
teavsttat almmustuvve jagis 1673 girjjis Lapponia giemasáme- ja láhtengillii.
Girjji ja dan
jorgalusaid bokte dajahusat levve johtilit viidát Eurohpás.
Su diktema atne čáppisin ja
alladásagin.
Dan dihte máŋgasiidda lei váigat jáhkkit, ahte dat livčče primitiivan adnon
čeardda sátneduojit.
Go 1880-logus čielggai, ahte diktadujiid lei čállán Sirma, gii lei
studeremin báhppan, daid eaktivuođa eahpidišgohte.
Máŋggat arvaledje, ahte dat eai
ovddastan eakti árbevieru, muhto ahte son lei dikten daid skuvllain ohppojuvvon dieđuid ja
dáidduid vuođul.
Sámiid diktema heajos kvaliteahta lea nákkus, man lea álki gomihit etnosentrálalažžan.
Alla
kvaliteahtas muitalit maiddái maŋit áiggiid luohte-, livđe- ja leuʹdd-teavsttat.
Muhto man olu
Sirma diktemii váikkuhedje su oahput Durdnosa pedagogalaš skuvllas (pedagogio)?
Uppsalas
son ii lean studeren go oanehis áigge ovdal go Schefferus jearahalai su, muhto dange áiggis
son sáhtii gal njammat váikkuhusaid váldokultuvrras.
Go mis eai leat geavahusas dárkilut
dieđut dáid teavsttaid álgoboahtimušas, de áidna vuohki čoavdit ášši orru leamen
buohtastahttit su sátnedujiid, maiddái daid muitui merkenvuogi, eará duon áiggi
sátnedujiiguin.
Dán ovdaságas muitalit makkár bohtosiidda leat olahan, go sámegielaid, boares girjjálašvuođa
ja folklore ja vel musihka dutkit leat ovttastahttán dieđuideaset.
Leigo Sirma čuvgehuvvon
diktačálli, gii geavahii diktadujiinis eurohpálaš váldokultuvrrain lonejuvvon elemeanttaid vai
njálmmálaš girjjálašvuođa gaskkusteaddji, gii buvttii ovdan nuortasápmelaš árbevieru?
Sirma
divttaid buohtastahttet 1600-logu ruoŧŧelaš, suopmelaš, gárjillaš ja čuvgehuvvon máilmmi
láhtengielat sátnedujiiguin, muhto maiddái eará sámekultuvrraid teavsttaiguin.
Bartens, Raija 1992: Olaus Sirma: kansanrunon välittäjä vai saamelaisen taıderunon
ensimmäinen edustaja.
Itkonen, Erkki 1940: Olaus Sirman kotiseudusta ja kielestä.
Setälä, E. N. 1890: Lappische lieder aus dem XVII:ten jahrhundert.
Suomalais-Ugrilaisen
Seuran Aikakauskirja VIII, 105-118.
Helsinki.
Jussi Ylikoski
Bora- ja jugakeahttá hála- ja čáledettiin: Degrammatikalisašuvdna davvisámegielas
Juo 1800-logu rájes leat gielladutkit bures dovdan fenomena man leat maŋimuš moattilogi
jagi áigge dávjjit ah' dávjjit gohčodan namahusain grammatikalisašuvdna.
Sammallahti (2007
s.v.
grammatikalisašuvdna) sániiguin dat mearkkaša proseassaid, main "morfema
mearkkašupmi šaddá abstrávttabun ovdamearkka dihte nu ahte substantiivva sojahanhámis
šaddá postposišuvdna (ovdamearkka dihte rádjái ol.ill.
> rádjai postposišuvdna) dahje go
sátni guoibmi lea dolin šaddan máŋggaidlogu komitatiivva kásusgeažusin".
Morfologiija
geahččanguovllus grammatikalisašuvdnii gullá dávjá dat, ahte iehčanas morfemat suddet oktii
eará sániiguin ja šaddet eahpeiehčanas affiksan dego mat máŋggaidlogu komitatiivva
geažusin - (i) guin mii lea ovdal leamaš postposišuvdna.
Grammatikalisašuvdna lea eahpitkeahttá okta dábáleamos ja lunddoleamos historjjálaš
morfologiija proseassain, muhto dasa lassin gávdno maiddái fenomena man sáhttá
karakteriseret grammatikalisašuvnna vuostegeahčin, ng.
degrammatikalisašuvdna.
Norde
(2009: 120) mielde degrammatikalisašuvdna lea máŋggaoasat rievdan mas giellaoahpalaš
morfema oažžu eanet autonomiija ja šaddá nie unnit giellaoahpalažžan.
Okta dovdoseamos
morfema maid degrammatikalisašuvnna dutkit stuorra máilmmis leat gieđahallan lea leamaš
davvisámegiela haga, mii lea gárggiidan nuppe guvlui go kásusaffivssat ja adposišuvnnat
dábálaččat.
Dološ sámi abessiivva kásusgeažus lea luovvanan iehčanas sátnin,
postposišuvdnan ja nuoramus buolvva gielas muhtumin maid preposišuvdnan (báiddihaga >
báiddi haga > haga báiddi).
Nubbi ovdamearka lea Guovdageainnu suopmana naga 'dielku;
bázahus', mii lea suorggidansuffiksa mii lea šaddan dahje šaddamin iehčanas substantiivan
(varranaga → varranagat 'varradielkkut' → naga 'dielku').
Iežan ovdaságas buvttán ovdan ja guorahalan ain eanet davvisámegiela morfemaid, mat orrot
muhtun muddui luovvanan iehčanas morfemaid guvlui.
Dakkárat leat ovdamearkka dihte
vearbaabessiiva geažus -keahttá ja gerundda geažus - (d) ettiin, mat oidnojit muhtumin
sátnepárain dego mat bora- ja jugakeahttá ja hála- ja čáledettiin.
Dákkár morfemat leat
davvisámegielas logiid mielde, ja muhtun veardde maiddái eará sámegielain dego mat
anárašgiela gihpuin pärni- já nuorâvuotâ ja julevsámegiela bielje- ja gieladibme.
Guorahalan
dan man dihte aiddo sámegielain.